Raport Nr. 26213 Shqipėria: Njė vlerėsim i varfėrisė 5 nėntor 2003 Njėsia e Sektorit tė Zhvillimit Njerėzor Rajoni i Europės dhe Azisė Qendrore Dokument i Bankės Botėrore Barazvlerėsi i monedhės (Norma e kėmbimit nė fuqi mė 30 prill 2002) monedha vendase = Lek 1 Lek = 0.007 US$ 1 US$ = 145 Lek VITI FISKAL i QEVERISĖ 1 janar - 31 dhjetor SHKURTIME DHE INICIALE CAS Strategjia e Ndihmės pėr Vendin CBN Kosto e nevojave bazė ECA Evropa dhe Azia Qendrore ESW Puna ekonomike dhe sektoriale BE Bashkimi Evropian PBB Produkti brendshėm bruto SREUV Strategjia pėr Rritjen Ekonomike dhe Uljen e Varfėrisė (dokument i qeverisė pėr uljen e varfėrisė) IBRD Banka Ndėrkombėtare pėr Rindėrtim dhe Zhvillim IDA Banka Ndėrkombėtare pėr Asocim ILO Organizata Ndėrkombėtare e Punės FMN Fondi Monetar Ndėrkombėtar INSTAT Instituti i Statistikave VKJ Vėzhgimi pėr Kushtet e Jetesės LFP Pjesėmarrja e krahut tė punės LSMS Vėzhgimi i Matjes sė Standarteve tė Jetesės MOA Ministria e Bujqėsisė dhe Ushqimit MOES Ministria e Arsimit dhe Shkencės MOF Ministria e Fiinancės MOH Ministria e Shėndetėsisė MOLG Ministria e Pushtetit Vendor MOLSA Ministria e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale MTEF Programi Buxhetor Afatmesėm NES Shėrbimi Kombėtar i Punės NFRE Ndėrmarrje fshatare jobujqėsore SKZHES Strategjia Kombėtare pėr Zhvillim Ekonomik dhe Social (aka SREUV) OECD Organizata pėr Bashkėpunim dhe Zhvillim Ekonomik PRSC Kredia nė Mbėshtetje tė Uljes sė Varfėrisė PRSP Dokumenti Strategjik pėr Uljen e Varfėrisė UBN Nevoja bazė tė paplotėsuara USAID Agjencia e Shteteve tė Bashkuara tė Amerikės pėr Zhvillim Ndėrkombėtar N/president: Johannes Linn Drejtori pėr vendin: Orsalio Kalantzopoulos Drejtori i sektorit: Annette Dixon, Armin Fidler Menaxher sektori: Mamta Murthi, Arup Banerji Kryetare e ekipit: Mukesh Chawla ii Tryeza e lendės FALENDERIME...............................................................................................................XI NJĖ VĖSHTRIM I PĖRGJITHSHĖM ...................................................................... XII KREU I: HYRJE............................................................................................................... 24 1. PAK HISTORI: PĖRSE KY VLERĖSIM I VARFĖRISĖ PĖR SHQIPĖRINĖ?....... 24 2. KONTEKSTI EKONOMIK ...................................................................................... 26 3. MATJA E VARFĖRISĖ NĖ SHQIPĖRI ................................................................... 30 4. STRUKTURA E KĖTIJ RAPORTI .......................................................................... 32 KREU II: VARFĖRIA NĖ SHQIPĖRI.............................................................................. 34 1. HYRJE ...................................................................................................................... 34 2. VARFĖRIA E TĖ ARDHURAVE ............................................................................. 34 3. DIMENSIONET E VARFĖRISĖ QĖ NUK KANĖ LIDHJE ME TĖ ARDHURAT .. 39 4. VARFĖRIA SUBJEKTIVE....................................................................................... 49 5. NJĖ PROFIL I VARFĖRISĖ .................................................................................... 51 6. ZBRĖTHIMI E PABARAZISĖ SĖ TĖ ARDHURAVE............................................. 61 7. MODELET E KONSUMIT ....................................................................................... 63 8. PĖRCAKTUESIT E VARFĖRISĖ ............................................................................ 64 9. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME PĖR POLITIKA.................................... 66 KREU III: DIMENSIONET HAPĖSINORE TĖ VARFĖRISĖ ................................ 69 1. PAMJE E PĖRGJITHSHME.................................................................................... 69 2. VARFĖRIA NĖPĖR RAJONE.................................................................................. 70 3. VARFĖRIA FSHATARE .......................................................................................... 71 4. ZONAT FSHATARE DHE MALORE ­ XHEPA TĖ VARFĖRISĖ SĖ TEJSKAJSHME 74 5. VARFĖRIA NĖ ZONAT PERIUBANE..................................................................... 77 6. HARTAT E VARFĖRISĖ DHE PABARAZISĖ........................................................ 79 KREU IV: ZHVILLIMET E TREGUT TĖ PUNĖS DHE VARFĖRIA ............................. 86 1. PAMJE E PĖRGJITHSHME.................................................................................... 86 2. PUNĖSIMI ................................................................................................................ 89 3. PAPUNĖSIA.............................................................................................................. 95 4. ZHVILLIMET E PAGAVE....................................................................................... 99 5. TREGU I PUNĖS DHE VARFĖRIA.................................................................. 103 iii 6. KOMENTE PĖRMBYLLĖSE DHE PASOJAT PĖR POLITIKAT............... 106 KREU V: SHENDETESIA .......................................................................................... 108 1. PĖRMBLEDHJE.................................................................................................. 108 2. SITUATA SHĖNDETĖSORE E POPULLSISĖ ............................................... 110 3. SIGURIMET SHĖNDETĖSORE ....................................................................... 112 4. SHFRYTĖZIMI I KUJDESIT SHĖNDETĖSOR ............................................. 114 5. SHPENZIMET PĖR SHĖNDETĖSINĖ............................................................. 120 6. SHPENZIMET KATASTROFIKE PĖR SHĖNDETSINĖ DHE VARFĖRIA126 7. FAKTORĖT PĖRCAKTUES TĖ KĖRKESĖS PĖR KUJDES SHĖNDETĖSOR 128 8. KOMENTE PĖRMBYLLĖSE DHE NDIKIMET TEK POLITIKAT ........... 128 KAPITULLI VI: ARSIMI................................................................................... 133 1. PĖRMBLEDHJE............................................................................................. 133 2. ARRITJET NĖ ARSIM................................................................................. 134 3. ARSYET E REGJISTRIMEVE TĖ ULĖTA..................................................... 144 4. SHPENZIMET NĖ ARSIM................................................................................. 145 5. ARSIMI DHE TREGJET E PUNĖS .................................................................. 148 6. KONKLUZIONET DHE SUGJERIME PĖR POLITIKAT............................ 151 KREU VII: PĖRBALLIMI I VARFĖRISĖ ­ ROLI I PROGRAMEVE TĖ MBROJTJES SOCIALE....................................................................................................................... 153 1. HYRJE................................................................................................................... 153 2. IMPAKTI I PROGRAMEVE TĖ MBROJTJES SOCIALE NĖ NDIHMĖ NĖ PARA NĖ SHQIPĖRI .............................................................................................................. 158 TRANSFERTA PĖR LEJE LINDJEJE..................................................................... 162 VLERĖSIMI I NDIKIMIT TĖ TRANSFERTAVE PUBLIKE TEK PĖRQINDJA E VARFĖRISĖ ................................................................................................................. 167 3. LLOJET E MIGRIMIT ................................................................................... 179 TĖ ARDHURAT NGA MIGRIMI.............................................................................. 188 VĖREJTJE PĖRMBYLLĖSE DHE SUGJERIME PĖR POLITIKAT QE DUHET TE NDIQEN......................................................................................................................... 191 KAPITULLI IX: PAMJA PER TE ARDHMEN......................................... 194 1. ULJA E VARFĖRISĖ ...................................................................................... 194 2. FUSHAT E KĖRKIMEVE NĖ TĖ ARDHMEN ........................................... 201 iv Lista e tabelave Tabela 1. 1: Treguesit Makroekonomik, 1998-2002.......................................................................... 26 Tabela 1. 2: PBB dhe rritja sektorale ............................................................................................... 27 Tabela 1. 3: Eksportet dhe Importet (pėrqindje e totalit).................................................................... 27 Tabela 1. 4: Punėsimi dhe papunėsia (`000 me pėrjashtim tė rasteve kur tregohet ndryshe) ................. 28 Tabela 2. 1: Varfėria dhe pabarazia nė Shqipėri................................................................................ 36 Tabela 2. 2: Krahasimi i kufijve tė varfėrisė..................................................................................... 37 Tabela 2. 3: Ndjeshmėria e numrave total ndaj ndryshimeve tė kufirit tė varfėrisė ............................. 37 Tabela 2. 4: Normat e varfėrisė nė disa vende tė rajoni ECA............................................................. 38 Tabela 2. 5: Vetėvlerėsimi i cilėsisė sė ujit....................................................................................... 40 Tabela 2. 6: Energjia elektrike......................................................................................................... 40 Tabela 2. 7: Nevojat Bazė tė Paplotėsuara........................................................................................ 42 Tabela 2. 8: Shkrimi dhe leximi sipas grupmoshave dhe vendodhjes.................................................. 43 Tabela 2. 9: Arritja arsimore ........................................................................................................... 43 Tabela 2. 10: Normat e rregjistrimit sipas vendodhjes....................................................................... 44 Tabela 2. 11: Kequshqyerja e moderuar dhe e rėndė tek fėmijėt nėn pesė vjeē.................................... 44 Tabela 2. 12: Kujdesi prenatal gjatė shtatzanisė................................................................................ 45 Tabela 2. 13: Pjesėmarrja e krahut tė punės tė popullsisė qė ėshtė nė moshė pune, sipas gjinive (mosha > 14).......................................................................................................................................... 47 Tabela 2. 14: Pjesėmarrja e krahut tė punės: dallimet midis gjinive sipas rajonit (mosha > 14) ............ 47 Tabela 2. 15: Pronėsia dhe madhėsia e tokės bujqėsore..................................................................... 48 Tabela 2. 16: Pronėsia e gjėsė sė gjallė tek familjet qė merren me bujqėsi.......................................... 48 Tabela 2. 17: Vlera e mallrave jetėgjata sipas vendodhjes................................................................. 48 Tabela 2. 18: Vlera e mallrave jetėgjata sipas gjėndjes ekonomike .................................................... 48 Tabela 2. 19: Kėnaqėsia me gjėndjen financiare dhe konsumin mesatar pėr frymė.............................. 49 Tabela 2. 20: Krahasimi i varfėrisė objektive me atė subjektive......................................................... 50 Tabela 2. 21: Tiparet kryesore tė tė varfėrve .................................................................................... 52 Tabela 2. 22: Matjet dhe pėrqindjet e varfėrisė sipas grupmoshave dhe vendodhjeve.......................... 53 Tabela 2. 23: Varfėria, kushtet e jetesės dhe mundėsia e pėrdorimit tė shėrbimeve ............................. 53 Tabela 2. 24: Rregjistrimi neto sipas gjendjes ekonomike................................................................. 55 Tabela 2. 25: Matjet e varfėrisė dhe pėrqindjet sipas rezultateve shkollore dhe vendodhjes ................. 57 Tabela 2. 26: Varfėria dhe kequshqyerja e fėmijėve.......................................................................... 58 Tabela 2. 27: Pjesėmarrja e krahut tė punės pėr tė varfėrit dhe jo tė varfėrit (mosha > 14).................. 59 Tabela 2. 28: Matjet e varfėrisė sipas gjėndjes sė punėsimit tė kryefamiljarit ..................................... 59 Tabela 2. 29: Normat e varfėrisė sipas numrit tė personave tė punėsuar dhe vendodhjes ..................... 60 Tabela 2. 30: Pėrqindjet e tė ardhurave sipas gjėndjes sė varfėrisė..................................................... 60 Tabela 2. 31: Pėrqindja e varfėrisė sipas burimit kryesor tė tė ardhurave (tė paktėn 50%) ................... 61 Tabela 2. 32: Zbėrthimi Gini sipas burimit tė tė ardhurave................................................................ 62 Tabela 2. 33: Zbėrthimi Gini sipas burimit tė ardhurave (tė ardhurat jo bujqėsore presupuzohen tė jenė zero)....................................................................................................................................... 63 Tabela 2. 34: Pjesėt kryesore tė buxhetit sipas vendodhjes................................................................ 63 v Tabela 2. 35: Burimet e konsumit sipas vendodhjes.......................................................................... 63 Tabela 2. 36: Pjesėt kryesore tė buxhetit sipas gjėndjes ekonomike ................................................... 64 Tabela 2. 37: Modelet e shpenzimeve ushqimore sipas vendodhjes.................................................... 64 Tabela 3. 1: Normat e varfėrisė sipas rajoneve ................................................................................. 70 Tabela 3. 2: Burimet e tė ardhurave sipas zonave fshatare/qytetėse dhe sipas pesėshoreve fshatare (nė pėrqind).................................................................................................................................. 72 Tabela 3. 3: Vlera mesatare e tė ardhurave familjare nė muaj sipas burimit (Lekė).............................. 72 Tabela 3. 4: Pronėsia e tokės bujqėsore (pėrqind)............................................................................. 73 Tabela 3. 5: Shpėrndarja e tokės, sipa madhėsisė sė tokės dhe rajonit, pesėshore dhe tė varfėr/jo tė varfėr (pėrqind)................................................................................................................................. 73 Tabela 3. 6: Treguesit e varfėrisė dhe pabarazisė (%)........................................................................ 80 Tabela 3. 7: Indekset e varfėrisė dhe tė pabarazisė sipas prefekturave (%).......................................... 81 Tabela 3. 8: Indekset e varfėrisė dhe tė pabarazisė sipas rretheve (%) ................................................ 81 Tabela 3. 9: Indekset e varfėrisė dhe pabarazisė sipas minibashkive tė qytetit tė Tiranės (%)............... 83 Tabela 4. 1: Pjesėmarrja e krahut tė punės sipas gjinisė dhe arsimit (popullsia nė moshė pune, mosha 14+)........................................................................................................................................ 88 Tabela 4. 2: Pjesėmarrja e krahut tė punės sipas rajoneve (Popullsisė nė moshė pune, mosha 14+) ...... 88 Tabela 4. 3: Punėsimi sipas sektorėve (fund-periudhe)...................................................................... 90 Tabela 4. 4: Punėsimi sipas gjinisė dhe arsimit (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 15-64).... 90 Tabela 4. 5: Punėsimi sipas rajoneve (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 14+) ..................... 91 Tabela 4. 6: Kohėzgjatja e punėsimit me pagė.................................................................................. 91 Tabela 4. 7: Lloji i punėsimit sipas punėdhėnėsve ............................................................................ 92 Tabela 4. 8: Tė dhėnat e punėsimit nė Shqipėri, 2002 ....................................................................... 93 Tabela 4. 9: Ndėrmarrjet familjare jobujqėsore sipas industrive......................................................... 95 Tabela 4. 10: Forca e krahut tė punės dhe papunėsia, 1991-2001 (nė mijė)......................................... 95 Tabela 4. 11: Papunėsia sipas gjinisė dhe arsimit (pėrqind)............................................................... 97 Tabela 4. 12: Forca e krahut tė punės dhe papunėsia sipas gjinive dhe arsimit (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 14+).......................................................................................................... 97 Tabela 4. 13: Forca e krahut tė punės dhe papunėsia sipas rajoneve (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 14+)............................................................................................................................. 98 Tabela 4. 14: Paga mesatare sipas industrive, sektorit publik dhe sektorit privat............................... 100 Tabela 4. 15: Paga mesatare mujore sipas punėdhėnėsit sipa rajoneve (nė lekė)....................... 100 Tabela 4. 16: Paga mesatare mujore sipas sektorit dhe arsimit (Lek)................................................ 101 Tabela 4. 17: Pagat mesatare mujore tė raportuara sipas industrive, 2002......................................... 101 Tabela 4. 18: Diferenciali page private/publike sipas rezultateve arsimore ....................................... 102 Tabela 4. 19: Niveli i varfėrisė sipas numrit tė pjesėtarėve tė punėsuar nė njė familje.............. 103 Tabela 4. 20: Karakteristika tė tregut tė punės (pėrqindja e popullėsisė nė moshė pune 14+)............... 105 Tabela 4. 21: Paga mesatare mujore sipas statusit tė varfėrisė................................................... 105 Tabela 5. 1: Shėrbime shėndetėsore............................................................................................ 108 Tabela 5. 2: Jetėgjatėsia nė lindje ............................................................................................... 110 Tabela 5. 3: Shkaqet e vdekshmėrisė sipas grupeve tė sėmundjeve (pėr 100,000 banorė) ........ 111 Tabela 5. 4: Sėmundshmėria e vetė-raportuar sipas gjinisė, rajoneve dhe nivelit tė varfėrisė... 112 vi Tabela 5. 5: Shfrytėzimi i shėrbimit ambulator (pėrqindja e tė sėmurėve) ................................ 115 Tabela 5. 6: Personeli mjeksor pėr 1000 banorė sipas rretheve.................................................. 116 Tabela 5. 7: Pėrqindja e shfrytėzimit tė shėrbimit ambulator midis personave qė deklarojnė sėmundje sipas nivelit tė varfėrisė dhe moshės .................................................................. 117 Tabela 5. 8: Kujdesi paralindjes sipas nivelit tė varfėrisė dhe rajoneve..................................... 118 Tabela 5. 9: Ndihma gjatė lindjes sipas llojit tė personelit sipas rajoneve dhe nivelit tė varfėrisė (pėrqindjet).......................................................................................................................... 118 Tabela 5. 10: Shpenzimet publike pėr shėndetėsinė................................................................... 120 Tabela 5. 11: Shpenzimet pėr shėrbimin ambulator sipas rajoneve............................................ 121 Tabela 5. 12: Totali vjetor i shpenzimeve spitalore.................................................................... 122 Tabela 5. 13: Pagesat informale mesatare nė shėrbimin ambulator midis atyre qė bėjnė pagesat informale............................................................................................................................. 123 Tabela 5. 14: Shpenzimet mujore shėndetsore pėr frymė dhe pėrqindja qė zėnė shpenzimet shėndetsore nė shpenzimet totale familjare pėr frymė nėpėr pesėshoret e konsumit ......... 125 Tabela 5. 15: Pėrqindja e individėve shpenzime katastrofike shėndetsore................................. 126 Tabela 5. 16: Pėrqindja katastrofike dhe matjet e tepricave katastrofike pėr shpenzimet shėndetsore.......................................................................................................................... 127 Tabela 5. 17:Matjet e varfėrisė pėrpara dhe pas pagesave pėr kujdesin shėndetsor................... 127 Tabela 5.A. 1: Sėmundjet kronike tė deklaruara sipas statusit tė varfėrisė ................................ 131 Tabela 5.A. 2: Sėmundjet e raportuara nė katėr javėt e fundit pėrpara zondazhit, sipas gjėndjes sė varfėrisė, pėrqindje ............................................................................................................. 131 Tabela 5.A. 3: shfrytėzimi i kujdesit shėndetėsor sipas gjinisė, zonės sė banimit, nivelit tė varfėrisė, dhe faktit nėse personi ka ose jo librezė shėndetėsore ( me pėrqindje)............. 132 Tabela 5.A. 4: Pėrqindja e individėve qė i drejtohen kujdesit shėndetėsor sipas rajoneve dhe grup-moshave...................................................................................................................... 132 Tabela 5.A. 5: Konsultime shtatzanie sipas personelit qė e ofron sipas rajoneve dhe nivelit tė varfėrisė (pėrqindjet)........................................................................................................... 132 Tabela 6. 1: Diploma me e lartė e marrė pėr gjithė rajonin......................................... 135 Tabela 6. 2: Pėrqindjet neto tė regjistrimit pėr tė gjitha gjinitė, rajonet, dhe nivelet e tė ardhurave.................................................................................................................. 137 Tabela 6. 3: Pėrqindjet gros tė regjistrimit nė shkollat e mesme ............................... 140 Tabela 6. 4: Raporti i atyre qė kanė mbaruar arsimin bazė tetėvjeēar dhe vazhdojnė arsimin e mesėm ................................................................................................................................. 142 Tabela 6. 5: Arsyet e mos frekuentuar kopshtet pėr rajone, propocioni i moshave 3-5 vjeē...... 144 Tabela 6. 6: Arsyet pėr mos regjistrimin nė radhėt e 14-17 vjeēarėve (raportet)....................... 145 Tabela 6. 7: Shpenzimet publike nė arsim si pėrqindje e PBB dhe shpenzimeve publike totale 145 Tabela 6. 8: Totali i shpenzimeve familjare nė arsim pėr tė gjitha nivelet dhe kuintilet e konsumit ............................................................................................................................................. 146 Tabela 6. 9: Shpenzimet totale personale nė arsim sipas nivelit tė shkollimit dhe tė ardhurave 146 Tabela 6. 10: Statusi i fuqisė punėtore tė meshkujve shqipėtar pėr tė gjitha nivelet e arsimit, pėrqindje ............................................................................................................................. 148 Tabela 6. 11: Pjesmarrja e fuqisė punėtore femra pėr tė gjitha nivelet e arsimit dhe moshės.... 149 vii Tabela 6. 12: Tė ardhurat mujore e punėtorėve tė paguar sipas niveleve tė arsimit, gjinisė dhe moshės................................................................................................................................. 150 Tabela 7. 1: Burimet e tė ardhurave (Tė ardhura mesatare; Lek nė muaj) ................................. 159 Tabela 7. 2: Struktura e tė ardhurave tė familjeve shqiptare sipas burimit, vendbanimit, dhe pesėshores sė tė ardhurave sipas vendndodhjes (Pėrqindja e totalit tė tė ardhurave pėr kategorinė e familjes).......................................................................................................... 161 Tabela 7. 3: Shpėrndarja e tė ardhurave nga transfertat sipas familjeve qė siguronin tė adhura nga transfertat nga ai burim (pėrqindja e familjeve qė pėrfitojnė nga ky burim tė ardhurash) ............................................................................................................................................. 162 Tabela 7. 4: Pėrqindja tek Familjet e marrjes sė tė ardhurave nga transfertat, sipas peėshoreve, gjėndjes sė varfėrisė, zones sė banimit dhe burimit tė tė ardhurave nga transfertat (pėrqindja familjeve brenda kategorive) .............................................................................................. 164 Tabela 8. 1: Lėvizshmėria e brendshme: anėtarėt e familjeve qė kanė lindur nė bashkinė aktuale ............................................................................................................................................. 179 Tabela 8. 2: Lėvizja e kryefamiljarėve nė vitet nėntėdhjetė....................................................... 180 Tabela 8. 3: Karakteristikat e familjes sė mėrguesve tė pėrkohshėm tė kohėve tė fundit.......... 184 Tabela 8. 4: Karakteristikat individuale dhe familjare tė fėmijėve qė janė larguar nga shtėpia 187 Tabela 8. 5: Vendndodhja e dėrguesve dhe e marrėsve tė dėrgesave......................................... 189 Tabela 9. 1: Sasia e tė ardhurave sipas burimeve tė tė ardhurave (nė pėrqindje, vetėm popullsia fshatare)............................................................................................................................... 198 viii Lista e figurave Figura 2.1: Funksionet kumulative tė dendėsisė sipas vendodhjes..........................................12 Figura 2.2: Mundėsia e pėrdorimit tė ujit........................................................................15 Figura 2.3: Kanalizimet ..........................................................................................15 Figura 2.4: Rregjistrimi sipas gjinisė...............................................................................20 Figura 2.5: Kėnaqėsia me gjėndjen aktuale financiare...................................................... 23 Figura 2.6: Kėrkesat pėr nevojat bazė familjare............................................................... 23 Figura 2.7: Normat e varfėrisė sipas madhėsisė dhe vendodhjes sė familjes.................................25 Figura 2.8: Rregjistrimi nė shkollė dhe varfėria..................................................................28 Figura 2.9: Rezultatet arsimore sipas gjėndjes ekonomike dhe vendodhjes................................29 Figura 2.10: Rezultatet arsimore tė tė varfėrve sipas gjinisė ..................................................30 Figura 3.1: Funksionet e akumulara tė tė ardhurave sipas rajonit..............................................41 Figura 3.2: Pėrqindja e varfėrisė sipas prefekturave sipas rretheve...........................................54 Figura 3.3: Konsumi pėr frymė ............................................................................ 54 Figura 3.4: Pėrqindja e varfėrisė sipas komunave dhe bashkive ..................................... ......54 Figura 4.1: Normat e pjesėmarrjes sė krahut tė punės nė Shqipėri, 1993-2001..............................55 Figura 4.2: Normat e punėsimit nė Shqipėri, 1991-2001......................................................57 Figura 4.3: Kohėzgjatja e punėsimit nė sektorin informal (si pėrqindje e punėsimit total).............. 61 Figura 4.4: Pėrbėrja e tė papunėve ................................................................... 64 Figura 4.5: Zhvillimi i pages reale, 1993-2001............................................................... 65 Figura 4.6: Pagat mujore mesatare sipas sektorit dhe gjinisė (nė lekė.........................................68 Figura 5.1: Popullsia e personave me librezė shėndetėsore.....................................................77 Figura 6.1: Rezultatet arsimore (grupmosha 16-35)...........................................................92 Figura 6.2: Pėrqindja e studentave qė marrin mėsime ......................................................100 Figura 7.1: Shpėrndarja e tė ardhurave familjare nga transfertat (nga tė gjitha burimet, sipas burimeve)113 Figura 7.2: Shprėndarja e tė ardhurave familjare tė jo tė varfėrve nga transfertat (nga tė gjitha burimet, sipas burimeve).............................................................................................113 Figura 7.3: Shpėrndarja e tė ardhurave familjare tė tė varfėrve nga transfertat (nga tė gjitha burimet, sipas burimeve)...................................................................................................114 Figura 7.4: Shpėrndarja e tė ardhurave familjare tė tejet tė varfėrve nga trasnfertat (nga tė gjitha burimet, sipas burimeve)...................................................................................... 114 Figura 8.1: Lėvizshmėria e brendshme e kryefamiljarėve.......................................................125 Figura 8.2: Emigrimi sipas rretheve ...........................................................................126 Figura 8.3: Imigrimi sipas rretheve ............................................................................126 Figura 8.4: Migrimi neto sipas rretheve .................................................................. 127 Figura 8.5: Migrimi i pėrkohshėm i jashtėm ....................................................................129 Figura 8.6: Transfertat private dhe PBB........................................................................131 ix Lista e kutive Kutia 2.1: Objektivat e Zhvillimit tė Mijėvjeēarit................................................................16 Kutia 2.2: Tė mungon telefoni? Ėshtė Vodafoni!................................................................27 Kutia 4.1: Pėrkufizimet e tregut tė punės........................................................................57 Kutia 4.2: Pėrse ėshtė kaq e lartė norma e papunėsisė nė Tiranė?...........................................65 Kutia 5.1: Pagesat informale pėr kujdesin shėndetsor, nė zonat periurbane tė Tiranės dhe Durrėsit....84 Kutia 6.1: Mundėsia e shfrytėzimit tė shkollės nė zonat periurbane tė Tiranės dhe Durrėsit......... 94 Kutia 6.2: Pėrcaktorėt e rregjistrimit nė shkollat e mesme....................................................95 Kutia 6.3: Pagesat informale nė arsim ...................................................................... 100 Kutia 7.1: Shpenzimet pėr mbrojtjen sociale, 1998..............................................................107 Kutia 7.2: Prrogramet e transfertave nė para......................................................................118 Kutia 7.3: Efiēenca e synimit .......................................................................................118 Kutia 9.1: Klima e investimeve nė Shqipėri.....................................................................136 Kutia 9.2: Korrupsioni nė administratėn shqiptare................................................................137 x FALENDERIME Dokumenti "Njė vlerėsim i varfėrisė nė Shqipėri" ėshtė njė punė e pėrbashkėt e njė ekipi tė kryesuar nga Mukesh Chawla (ECSHD). Ky ekip shumėsektorial pėrbėhej nga: Gero Carletto (profile i varfėsirė dhe migrimi), Marķa Eugenia Bonilla Chacķn (arsimi dhe shėndetėsia), William M. Tracy (analiza cilėsore dhe sasiore), Moukim Temourov (tregu i punės), Verdon Staines (mbrojtja sociale), Mansour Farsad (analiza makroekonomike), Frauke Jungbluth dhe Julia Bucknall (zhvillimi fshatar), Lorena Kostallari, Meritxell Martinez, dhe Nicole La Borde (asistentė tė programit) tė gjithė nga Banka Botėrore, Instituti i Statistikės, INSTAT (profili i varfėrisė), Ministria e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale, MPĒS (pėrhapja e varfėrisė), dhe konsulentėt, Qendra pėr Nxitjen e Zhvillimit Njerėzor dhe Andrew Mast (analiza cilėsore). Maureen Lewis dhe Jean-Jacques Dethier kanė ofruar oponencėn pėr kėtė material. Orsalio Kalantzopoulos, Drejtori pėr vendin, Shqipėri, Annette Dixon, Drejtoreshė ECSHD (nė kohėn e pėrgatitjes sė kėtij materiali), dhe Mansoora Rashid e Mamta Murthi, menaxherė sektori tė komanduar, HDE, ECSHD (nė kohėn e pėrgatitjes sė kėtij materiali) na kanė ofruar udhėrrėfim dhe mbėshtetje tė vyer. Shumė persona tė tjerė kanė dhėnė kontributin e tyre duke na ofruar vėrejtje dhe sugjerime mbi versione tė ndryshme paraprake tė kėtij materiali si edhe duke na siguruar me bujari informacione: Kathryn Funk, Asad Alam, Ruslan Yemtsov, Edmundo Murrugarra, Cem Mete, Radwan Ali Shaban, Akiko Maeda, Nora Dudwick, Jan Rutkowski, Philip Goldman, David Hotchkiss, Linda Piccinino, Hermine de Soto, Mansour Farsad, Pierella Paci dhe Alexandre Marc. Pėrgatitja e vlerėsimit tė varfėrisė nuk do tė kishte qėnė e mundur pa bashkėpunim intensive me Institutin Shqiptar tė Statistikės (INSTAT). Stafi i kėtij institute jo vetėm qė na ka dhėnė tė dhėnat mbi raundin e parė tė Studimit tė Matjes sė Standartit tė Jetesės nė Shqipėri nė vitin 2002, por gjithashtu kanė punuar sė bashku me ekipin e vlerėsimit tė varfėrisė nė lidhje me nxjerrjen e njė profili tė varfėrisė. Ky ekip i detyrohet me ndjenjė tė thellė mirėnjohjeje INSTAT-it pėr bashkėpunimin dhe gatishmėrinė bujare pėr shkėmbimin e informacionit. Ky relacion ka pėrfituar shumė nga bashkėpunimi me dikastere tė tjera si edhe me bashkėsinė e donatorėve tė pranishėm nė vend. Evidentimi i shpėrndarjes sė varfėrisė, e pėrdorur si document mbėshtetės pėr kėtė vlerėsim, ėshtė financuar nga Ministria Shqiptare e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale, e cila ka ofruar gjithashtu asistencė pėr programin LSMS. Ky ekip i ėshtėmirėnjohės bashkėsisė sė donatorėve tė cilėt kanė dhėnė mendimin e tyre gjatė faces sė konceptimit tė vlerėsimit tė varfėrisė. Pikėpamjet e tyre nė lidhje me ēėshtje kritike tė lidhura me varfėrinė nė Shqipėri na kanė ndihmuar pėr tė evidentuar dhe pėr t'u pėrqėndruar nė aspekte tė rėndėsishme tė varfėrisė tė cilat janė analizuar nė kėtė relacion. xi NJĖ VĖSHTRIM I PĖRGJITHSHĖM Gjatė pesė viteve tė fundit Shqipėria ka pasur njė ecuri ekonomike tė fuqishme, duke u rritur me mė shumė se 7 pėrqind nė vit gjatė pjesės mė tė madhe tė kėsaj periudhe. Inflacioni ka mbetur nė nivelet e 4 pėrqind ose mė pak, eksportet dhe importet janė rritur nė mėnyrė tė qėndrueshme dhe si llogaria qarkulluese ashtu edhe defiēiti fiskal i financuar nga brenda janė pėrmirėsuar nė mėnyrė tė ndjeshme. Gjatė pesė viteve tė fundit janė zbatuar disa reforma strukturore, ndėr tė cilat mund tė pėrmendim reformėn e sistemit bankar, atė tė tokės dhe privatizimin. Pothuajse tė gjitha ndėrmarrjet e vogla e tė mesme janė privatizuar dhe nė privatimizin e sektorėve strategjikė, si telekomunikacionet, janė bėrė hapa tė ndjeshėm pėrpara. Rregullimi i sektorit financiar si edhe funksioneve thelbėsore tė sektorit publik ėshtė fuqizuar dhe qeveria ka miratuar njė ligj tė ri mbi falimentimin dhe njė skemė tė sigurimeve tė depozitave. Hapa tė rėndėsishėm janė bėrė nė fushėn e administrates publike dhe ėshtė miratuar njė ligj i gjithanshėm mbi shėrbimin civil. Janė fuqizuar kapacitetet ligjore dhe juridike, rregullat e llogaridhėnies janė forcuar dhe po zbatohet njė plan-veprimi kundra korrupsionit. Megjithatė, pėrkundėr performances mbresėlėnėse tė ekonomisė, nė Shqipėri varfėria ka mbetur e lartė dhe tė ardhurat pė frymė, rreth 1.230 dollarė nė vitin 2002, janė ndėr mė tė ulėtat ndėr ekonomitė nė tranzicion. Gjatė njė pėrpjekjeje pėr tė miratuar politika dhe masa pėr tė shpėrndarė pėrfitimet e rritjes ekonomike dhe pėr tė ulur varfėrinė, Qeveria e Shqipėrisė ka hartuar njė strategji pėr zbutjen e varfėrisė nė formėn e Dokumentit tė Ndėrmjetėm tė Strategjisė pėr Uljen e Varfėrisė (2000), tė cilėn e zhvilloi pas dy vjetėsh me mė shumė hollėsi nė Strategjinė e Rritjes Ekonomike dhe Uljes sė Varfėrisė (SREUV), pasardhėse e sė cilės ėshtė dokumenti aktual, Strategjia Kombėtare pėr Zhvillimin Ekonomik dhe Social (SKZHES). Megjithatė, gjatė hapave tė parė tė zhvillimit, SKZHES ishte e kufizuar nga disponibiliteti i tė dhėnave mbi varfėrinė dhe ndėrkohė qė i shfrytėzoi mirė informacionet ekzistuese sasiore dhe cilėsore, nuk kishte nė dispozicion njė pėrllogaritje tė saktė e tė plotė tė varfėrisė. Duke pranuar kufizimet e tė dhėnave, nė vitin 2002 nisi raundi i parė i Studimit tė Matjes sė Standartit tė Jetesės (LSMS). Ky studim jep informacion to vlefshėm mbi njė shumėllojshmėri ēėshtjesh qė lidhen me kushtet e jetesės sė popullit nė Shqipėri, duke pėrfshirė edhe hollėsi mbi dimensionet e varfėrisė qė kanė lidhje me tė ardhurat ose jo dhe format e bazave ku ėshtė mbėshtetur ky vlerėsim i varfėrisė nė Shqipėri. Kufiri i varfėrisė Kufiri i varfėrisė i pėrdorur nė kėtė vlerėsim ėshtė i pari kufi absolut i varfėrisė i mbėshtetur nė tė dhėnat pėr shpenzimet nė nivel pėrfaqėsues familje qė janė matur ndonjėherė nė Shqipėri dhe mbėshtetet nė shportėn reale tė konsumit tė njė popullate me zgjedhje tė marrė nga njė studim, ēka pastaj ėshtė konvertuar nė njė masė monetare duke pėrdorur metodikėn e kostos sė nevojave bazė. Kjo ka ēuar nė zgjedhjen e njė kufiri varfėrie absolut prej 4.891 Lek pėr frymė nė muaj. Mbėshtetur nė kėtė masė, njė e katėrta e popullsisė nė Shqipėri, ose pėrndryshe gati 780.000 vetė, bien nėn kufirin e varfėrisė. Varfėria e tejskajshme prek rreth 150.000 vetė, ose mė pak se 5 pėrqind e popullsisė, tė cilėt nuk kishin mundėsi tė plotėsojnė qoftė edhe kėrkesat pėr ushqime bazė. Njė numėr i madh personash janė pėrqendruar pėrreth kufijve tė varfėrisė. Ngritja e kufirit tė varfėrisė me 10 pėrqind e rrit pėrqindjen e personave tė varfėr me 25 deri nė 50 pėrqind, nė varėsi tė kufirit tė pėrdorur tė varfėrisė. Kjo mund tė thuhet gjithashtu edhe pėr lėvizjet negative tė kufirit tė varfėrisė. Varfėria nė Shqipėri ka shėnuar dimensione hapėsinore dhe rajonale, ku zonat fshatare dhe krahina malore janė vazhdimishit mė tė varfėra se pjesa tjetėr e vendit, sipas tė gjitha pėrkufizimeve tė varfėrisė. Numri i personave tė varfėr nė zonat fshatare ėshtė 66 pėrqind mė i lartė se nė Tiranė dhe 50 pėrqind mė i lartė se nė zona tė tjera qytetėse. Konsumi pėr frymė nė zonat fshatare, nė masėn 7.224 Lek, ėshtė gati sa katėr tė pestat e niveleve tė konsumit nė zonat qytetėse. Familjet nė rrethet mė tė largėta nė krahinėn malore nė veri dhe verilindje tė vendit nuk kanė ecuri tė mirė pėrsa i pėrket varfėrisė dhe pothuajse gati xii gjysma e banorėve nė kėtė zonė janė tė varfėr dhe mė shumė se njė e pesta jetojnė nė varfėri tė tejskajshme. Gjithashtu, thellėsia e varfėrisė nė kėtė zonė ėshtė mė e theksuar se nė ēdo zonė tė krahinave tė tjera, me njė indeks tė hendekut tė varfėrisė prej mė shumė se 11 pėrqind. Konsumi mesatar nė rajonet malore ėshtė sa dy tė tretat e niveleve tė konsumit nė Tiranė dhe rreth 20-30 pėrqind mė i ulėt se nė pjesėn tjetėr tė vendit. Normat dhe thellėsia e varfėrisė nė tė gjithė rajonet e tjera janė rreth ose nėn mesataret kombėtare. Varfėria nė Shqipėri Tiranė Qytetet e tjera Rurale Totali Tejet tė Tejet tė Tejet tė Tejet tė Tė varfėr varfėr Tė varfėr varfėr Tė varfėr varfėr Tė varfėr varfėr Numri i personave (%) 17,8 2,3 20,1 4,8 29,6 5,2 25,4 4,7 Mesatarja e konsumit pėr kokė (Lek) 9.043 8.468 7.212 7.801 Varfėria fshatare 66 pėrqind e pjesės mė tė varfėr dhe 61 pėrqind e pjesės mė pak tė varfėr janė familje fshatare. Nė total, 34,8 pėrqind e popullsisė fshatare janė tė varfėr (tė varfėr 29,6 pėrqind dhe tejet tė varfėr 5,2 pėrqind). Njė sasi e madhe konsumi (mė shumė se 30 pėrqind) nė zonat fshatare vjen nga prodhimi vetiak, ēka tregon rėndėsinė qė ka prodhimi bujqėsor i njė madhėsie tė vogėl pėr sigurimin e ushqimit dhe mbajtjen e niveleve minimale tė konsumit. Zonat fshatare mbėshteten shumė tek bujqėsia si burimi i tyre kryesor pėr tė ardhurat (44 pėrqind), qė ndiqet pastaj nga punėsimi (19 pėrqind), transfertat publike (17,8 pėrqind), transfertat private (12,6 pėrqind) dhe prodhimi jo bujqėsor (5,9 pėrqind). Krahasuar me zonat qytetėse, pjesa e tė gjitha burimeve jo-bujqėsore tė tė ardhurave ėshtė mė e ulėt nė zonat fshatare. Familjet qytetėse mbėshteten tek transfertat publike dhe private pėr 41,5 pėrqind tė tė ardhurave tė tyre, ndėrkohė qė nė zonat fshatare vetėm 30,4 pėrqind tė tė ardhurave vjen nga kėto burime. Pothuajse 90 pėrqind e popullsisė fshatare ka nė pronėsi dhe pėrdor tokė bujqėsore. Rrallė ndėrmerret aktiviteti i marrjes me qera tė tokės bujqėsore. Madhėsia mesatare nė pronėsi tė njė familjeje ėshtė rreth 0,72 hektarė, ēka tregon se ka shumė pak mundėsi pėr tė rritur aktivitetet bujqėsore. E parė nga njė kėndvėshtrim ndėrkombėtar, tė dhėnat e ofruara konfirmojnė mendimin se Shqipėria ėshtė njėri prej vendeve mė tė varfėra nė Europė. Normat e varfėrisė PPP tė paraqitura (2 dhe 4 dollarė nė ditė) janė mė tė larta se ato tė vendeve fqinje dhe e vendosin Shqipėrinė pak a shuimė nė tė njėjtin vend me vendet e Kaukazit si Gjeorgjia, dhe pak mė lart se Azerbajxhani. Pėrkundėr shqetėsimeve nė rritje nė lidhje me pabarazitė e pėrhapura midis vendeve nė tranzicion, pabarazia nė kėtė rast ėshtė e moderuar, me njė indeks Gini tė mbėshtetur mbi konsumin prej 0,28. Raporti 90/10, njė tjetėr matje e pabarazisė, ėshtė i butė, nė masėn 3,6. Burimi kryesor i tė ardhurave pėr familjet e varfėra ėshtė aktiviteti bujqėsor (37 pėrqind), i ndjekur nga punėsimi me pagė (27 pėrqind). Pėr familjet jo tė varfėra punėsimi ėshtė i vetmi burim mė i rėndėsishėm (35 pėrqind), i ndjekur nga bujqėsia (25 pėrqind) dhe nga transfertat (14 pėrqind). Biznesi jo bujqėsor jep rreth 6 pėrqind tė tė ardhurave tė familjeve tė varfėra, diēka mė pak se transfertat (8 pėrqind) dhe ndihma ekonomike (7 pėrqind). Krahasuar me familjet e varfėra, familjet jo tė varfėra nxjerrin njė pjesė mė tė madhe tė tė ardhurave nga transfertat. Pėr tė dy grupet, pensionet japin rreth 14 pėrqind tė totalit. Po kėshtu, nuk mund tė vihet re asnjė ndryshim tek pjesa e tė ardhurave qė vjen nga asistenca pėr papunėsinė (qė ėshtė mė pak se 1 pėrqind), transfertat e lejes sė lindjes, kujdesit social dhe transferta tė tjera mė pak tė rėndėsishme si edhe burime tė tjera (qė tė dyja mė pak se 1 pėrqind). xiii Zonat fshatare tė Shqipėrisė, sidomos nė zonat malore tė veriut, janė nga mė tė varfėrat. Shkaktarėt e problemeve pėr shqiptarėt qė jetojnė nė kėto zona ėshtė klima e ashpėr dhe gjeografia malore e sertė. Shumica e banorėve e nxjerrin jetesėn me bujqėsi dhe blegtori minimale, ēka pėrbėn njė burim tė rėndėsishėm tė konsumit ushqimor ditor tė familjeve fshatare. Megjithatė, shumica nuk kanė tokė tė mjaftueshme pėr tė pasur njė shumėllojshmėri tė mjaftueshme tė produkteve dhe shumica mbėshteten tek njė grup i vogėl prodhimesh kryesore bujqėsore dhe blegtorale pėr t'u ushqyer. Pėrcaktuesit e varfėrisė Ndėrkohė qė madhėsia e familjes ėshtė njė tregues i varfėrisė, nivelet e ulėta tė arsimimit dhe papunėsia janė ndoshta faktorėt kryesorė demografikė qė karakterizojnė varfėrinė. Nivelet e rregjistrimit nė arsimin fillor janė mė tė ulėta mes tė varfėrve dhe mė tė ultat fare tek tejet tė varfėrit. Kjo dukuri ėshtė shumė mė e theksuar tek nivelet e rregjistrimit nė arsimin e mesėm. Pėrqindja e varfėrisė tek tė rriturit qė kanė njė dėftesė tė shkollės fillore ėshtė dyfishi i pėrqindjes sė varfėrisė tek ata qė kanė njė diplomė shkolle profesionale. Mė shumė se 80 pėrqind e tė varfėrve nuk a kanė mbaruar nivelin e dytė arsimor ose kanė diplomė profesionale. Vetėm 33 pėrqind e individėve tė moshės 15-vjeēare e lart kanė njė vend pune, ndėrkohė qė 21 pėrqind tė tjerė punėjnė me orar tė pjesshėm (31 pėrqind nė zonat fshatare), duke e ēuar numrin total tė atyre qė punojnė nė 53,9 pėrqind. Rreth gjysma e punėtorėve fshatarė punojnė vetėm me orar tė pjesshėm dhe njė pjesė e madhe e tyre thonė se punojnė vetėm disa orė nė javė. Pavarėsisht si pėrkufizohet punėsimi, tė varfėrit shfaqin norma shumė mė tė larta tė papunėsisė, krahasuar me jo tė varfėrit. Norma e papunėsisė midis tė varfėrve mbėshtetur nė pėrkufizimin standart tė ILO-s (nė 14,2 pėrqind) ėshtė pothuajse dyfishi i normės midis jo tė varfėrve. Midis tejet tė varfėrve norma e papunėsisė ėshtė gati trefishi, po tė pėrdorim pėrkufizimet mė pak tė shtrėnguara, norma e papunėsisė tek tejet tė varfėrit ėshtė mbi 30 pėrqind. Njė pjesė shumė mė e madhe e punėtorėve marzhinalė (ata qė kategorizohen si tė papėrkrahur, sezonal dhe tė shkurtuar) gjenden mes tė varfėrve. Rezultatet e analizave me shumė ndryshore konfirmojnė korrelacionin e fortė dhe negativ midis arsimimit dhe varfėrisė. Si nė zonat qytetėse ashtu edhe nė ato fshatare, familjet me pjesėn mė tė madhe tė anėtarėve me arsim tė nivelit tė mesėm e mė tė lartė kanė mė pak gjasa tė jenė tė varfėr. Siē pritej, ndikimi i arsimit tė lartė ėshtė mė i madh se ai i arsimit tė nivelit tė mesėm. Varfėria ka mė shumė gjasa tė gjendet tek familjet e mėdha: probabiliteti i njė familjeje pėr tė qėnė e varfėr rritet me rritjen e madhėsisė sė familjes. familjet me njė numėr mė tė madh fėmijėsh kanė gjithashtu mė shumė gjasa pėr tė qėnė tė varfėra. Edhe gjendja e punėsimit ka rėndėsi dhe kur njė numėr mė i madh i anėtarėve tė familjes janė tė papunė atėherė familjeje ka shumė mė shumė gjasa pėr tė qėnė e varfėr. Karakteristikat kryesore tė familjeve tė varfėra Tė Jo tė Totali varfėra varfėra Madhėsia mesatare e familjes 5,7 4 4,3 Pėrqind 60 dhe mbi 10,2 19,7 17,8 Numri i anėtarėve nėn 15 vjeē 2,1 1 1,2 Raporti i varėsisė 1,12 0,77 0,84 Pėrqindja e familjeve me kryetar femėr 9,3 13,1 12,4 Mosha e kryetarit tė familjes 48,2 51,8 51,1 Vitet e arsimimit (kryetari i familjes) 6,2 7,9 7,4 Numri i mesatar i punonjėsve pėr familje 1,9 1,6 1,6 Pėrqindja e familjeve me ujė tė rrjedhshėm brenda 32,7 55,7 49,8 xiv Pėrqindja e familjeve me WC brenda 41,4 68 61,2 Pėrqindja e familjeve qė janė 30 minuta ose mė pak larg njė qėndre shėndetsore 78,3 88 85,5 Karakteristikat e tregut tė punės tė tė varfėrve Shqipėria ka njė normė tė lartė tė pjesėmarrjes sė krahut tė punės (66 pėrqind), por niveli i aftėsive tė punės ėshtė i ulėt, dhe pothuajse dy tė tretat e krahut tė punės kanė arsim bazė ose mė tė ulėt se bazė. Pothuajse dy tė tretat e popullsisė tė aftė pėr punė ose janė tė vetėpunėsuar ose bėjnė punė tė papaguar nė sipėrmarrje bujqėsore ose jobujqėsore. Shumica e tė vetėpunėsuarve janė nė bujqėsi dhe vetėm njė e treta e tė punėsuarve marrin paga. Rreth dhjetė pėrqind e tė punėsuarve nė Shqipėri punojnė nė sektorin informal. Ka prova tė punėsimit afatgjatė nė sektorin informal, me gati 75 prėqind tė individėve tė angazhuar nė aktivitete informale pėr mė shumė se tre vjet dhe gati 10 pėrqind qė punojnė nė sektorin informal mė shumė se 10 vjet. Papunėsia mbetet e pėrhapur dhe norma e papunėsisė ėshtė veēanėrisht e lartė nė zonat qytetėse. Mbretėron papunėsia afatgjatė; mesatarisht duhet mė shumė se njė vit kohė tė gjesh punė. Tirana ka pjesėmarrjen mė tė ulėt tė krahut tė punės dhe normėn mė tė lartė tė papunėsisė krahasuar me zonat e tjera gjeografike tė vendit. Pas rėnive tė ndjeshme nė fillim dhe nė fund tė viteve 90, pagat reale nė Shqipėri po rriten pėrsėri. Gjatė periudhės 1999-2001, pagat reale u rritėn, mesatarisht, me 10 pėrqind nė vit. Megjithatė, pagat nė Shqipėri janė shumė tė ulta: gjatė vitit 2002, rroga mesatare mujore ishte 18.680 Leks (rreth 133 $US), dhe gati 50 pėrqind e tė punėsuarve me pagė fitonin mė pak se 100 USD nė muaj. Pagesa e ulėt shoqėrohet kryesisht me nivelin e ulėt arsimor dhe gjithashtu me tė punuarit nė industri qė paguajnė pak e ku vendet e punės nuk janė tė sigurta, si psh shėrbimet, bujqėsia dhe sektori social. Femrat fitojnė shumė mė pak se burrat me tė njėjtin nivel kualifikimi. Fitimet nė sektorin privat janė mė tė larta se ato tė sektorit publik dhe dallimi i pagave rritet me rritjen e nivelit tė arsimimit. Dimensionet e varfėrisė qė nuk kanė tė bėjnė me tė ardhurat Dimensionet jo financiare tė deprivimit pėrbėjnė varfėrinė qė lidhet me tė ardhurat dhe pabarazitė nė kushtet e jetesės janė mė tė theksuara sesa duken kur shikon vetėm dimensionin e tė ardhurave. Modernizimi i vendit u ka ofruar pėrfitime zonave ekzistuese qytetėse, sidomos Tiranės, me njė ritėm shumė mė tė madh se zonat fshatare. Mbulimi me shėrbime tė infrastrukturės bazė ėshtė pothuajse universal nė zonat ekzistuese qytetėse, por shumė mė pak nė zonat fshatare dhe periurbane, edhe pse zonat ekzistuese qytetėse pėrballen me ēėshtje serioze tė cilėsisė dhe qėndrueshmėrisė. Shėndetėsia Ka shumė pabarazi tė mėdha rajonale dhe nė tė ardhura pėrsa i takon gjėndjes shėndetsore dhe shėrbimeve tė kujdesit shėndetsor. Ka dallime tė mėdha midis zonave fshatare dhe atyre qytetėse pėrsa i pėrket mundėsisė pėr tė pasur lidhje me ujė tė rrjedhshėm dhe kanalizimet e ujrave tė zeza, dhe ndėrkohė qė tė gjithė banorėt qytetės kanė lidhje me shėrbimet e kanalizimeve tė ujrave tė zeza nė shtėpitė e tyre, vetėm gjysma e familjeve qė jetojnė nė zonat fshatare kanė lidhje me kanalizimet e ujrave tė zeza. Gjithashtu ka edhe shumė ndryshime tė tė ardhurave pėrsa i takon pėrqindjes sė njerėzve qė shkojnė pėr t'u vizituar nė njė ofrues tė shėrbimeve jospitalore dhe ndėrkohė qė tė varfėrit dhe ata qė jetojnė jashtė Qarkut tė Tiranės kanė mė shumė gjasa tė raportojnė njė sėmundje sesa jo tė varfėrit, ata kanė mė pak gjasa tė kėrkojnė kujdes shėndetsor kur sėmuren. Nga ana tjetėr, vetėm banorėt e Qarkut tė Tiranės kanė mė pak gjasa tė raportojnė njė sėmundje, por kanė mė shumė gjasa tė kėrkojnė kujdes shėndetsor kur sėmuren. Nė pėrgjithėsi, vetėm 58 pėrqind e njerzėve qė raportojnė sėmundje apo lėndim kėrkojnė kujdes shėndetsor jospitalor. Gjithashtu ka edhe dallime tė mėdha rajonale pėrsa i pėrket pėrdorimit tė kujdesit spitalor. xv Pothuajse tė gjitha femrat pėrfitojnė nga kujdesi pėr nėnat shtatzanė, dhe njė personel i kualifikuar asiston pothuajse gjithmonė nėnat gjatė lindjes. megjithatė, ka dallime tė mėdha tė ardhurash dhe rajonale nė numrin e kunsultave tė shtatzanisė dhe nė llojin e ofruesve tė shėrbimeve tė lindjes. Po tė bėjmė njė krahasim, femrat nė zonat malore kanė mė pak gjasa nga tė gjitha tė pėrfitojnė nga shėrbimet e kujdesit tė shtatzanisė dhe pėrfitojnė numrin mė tė vogėl tė konsultave klinike. Nė kontrast me to, femrat nė Tiranė pėrfitojnė dy herė mė shumė konsulta tė shtatzanisė se femrat qė jetojnė nė pjesė tė tjera tė vendit. Ka dallime tė mėdha pėrsa i takon shpenzimeve tė kujdesit shėndetsor qė pėrballohen drejtpėrdrejt nga xhepi. Shpenzimet pėr barnat pėrfaqėsojnė pjesėn mė tė madhe tė kėtyre lloj shpenzimeve. Janė tė pėrhapura pagesat informale, sidomos nė kujdesin spitalor ku 60 pėrqind e njerėzve raportojnė se bėjnė pagesa nėn tryezė. Kėto pagesa pėrfaqėsojnė gjithashtu njė pjesė tė rėndėsishme tė totalit shpenzimeve, qė ėshtė gati njė e katėrta e shpenzimeve tė shėrbimeve spitalore. Shpenzimet e kujdesit shėndetsor pėrfaqėsojnė njė pjesė tė rėndėsishme tė totalit tė shpenzimeve mujore tė njė familjeje dhe ndryshojnė sipas nivelit tė tė ardhurave tė familjes. Edhe pse tė varfėrit paguajnė mė pak nė shifra absolute, nė shifra relative ata shpenzojnė njė pjesė mė tė madhe tė tė ardhurave tė tyre pėr kujdesin shėndetsor sesa tė pasurit. Familjet e varfėra jo vetėm qė kanė mė shumė gjasa tė pėrballen me shpenzime katastrofike pėr shėndetin, por ato kanė edhe mė shumė gjasa pėr tė bėrė teprime mė tė mėdha nė pagesat pėr shėndetsinė mbi pragun katastrofik. Arsimi Ka pabarazi tė mėdha tė ardhurash dhe rajonale nė pėrfitimin nga shėrbimet arsimore dhe rezultatet e arsimimit. Ndėrkohė qė shqiptarėt 21 vjeē e mė tė mėdhenj kanė bėrė mesatarisht 8,5 vjet arsimim, ka njė ndryshueshmėri tė madhe sipas tė ardhurave dhe vendbanimit dhe njė adult qė jeton nė njė familje tė varfėr, mesatarisht, ka dy vjet arsimim mė pak se njė qė jeton nė njė familje mė nė gjendje. Nė mėnyrė tė ngjashme, adultėt qė jetojnė nė Tiranė kanė rreth 3,5 vjet arsimim formal mė shumė se ata qė jetojnė zonat fshatare. Po ashtu ka ndryshueshmėri tė madhe pėrsa i takon numrit total tė viteve tė mbaruar tė shkollės sipas tė ardhurave dhe vendbanimit dhe edhe pse pėrqindja e atyre qė mbarojnė arsimin bazė ėshtė i lartė, ka njė ulje tė madhe tė numrit tė studentėve qė vazhdojnė shkollimin pėrtej nivelit bazė. Ka gjithashtu dallime tė mėdha midis zonave fshatare dhe qytetėse dhe ndėrkohė qė kėto dallime janė tė vogla pėrsa i takon arsimit fillor, ato rriten kur kalohet nė nivelin e shkollės sė mesme. Ka ndryshime tė mėdha pėrsa i takon pėrqindjes sė rregjistrimit nė tė gjitha nivelet e arsimit midis qarqeve dhe niveleve tė tė ardhurave. Pėrqindjet e rregjistrimit pėr tė varfėrit dhe sidomos pėr tejet tė varfėrit janė shumė mė tė ulėta se ato tė jo tė varfėrve; nė mėnyrė tė ngjashme, pėrqindjet e rregjistrimit nė zonat fshatare janė shumė mė tė ulėta se nė zonat qytetėse. Rregjistrimi nė arsimin parashkollor ka rėnė shumė gjatė periudhės sė tranzicionit, nga mė shumė se njė nė dy fėmijė midis moshave 3 dhe 5 vjeē nė vitin 1990 nė mė pak se njė nė tre nė vitin 2002. Arsyeja kryesore pėr rregjistrimin e ulėt nė nivelin parashkollor duket se ėshtė mungesa e institucioneve parashkollore, numri i tė cilave ka rėnė me njė tė tretat gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit. Pėqindjet e rregjistrimit nė shkollat e mesme janė tė ulta dhe kanė rėnė gjatė viteve tė tranzicionit nė rreth njė tė dytėn e nivelve tė vitit 1990. Pėrqindjet e rregjistrimit nė shkollat tetėvjeēare gjithashtu ndryshojnė shumė sipas tė ardhurave dhe qarkut dhe rregjistrimi neto nė ciklin e lartė tetėvjeēar tek fėmijėt e varfėr ėshtė mė pak se gjysma e pėrqindjes tek fėmijėt jo tė varfėr. Nėpėr qarqe, ndėrkohė qė 70 pėrqind e fėmijve tė grupmoshės respektive janė tė rregjistruar nė Tiranė dhe afro 60 pėrqind nė zonat e tjera qytetėse, vetėm njė e katėrta e fėmijve tė moshės sė ciklit tė lartė tetėvjeēar shkojnė nė shkollė. Arsyet pėr mosvajtjen nė shkollė nė ciklin e lartė tetėvjeēar priren tė jenė ekonomike dhe shumė nxėnės e lėnė shkollėn pėr tė punuar pasi kryejnė arsimin bazė. xvi Shpenzimet publike pėr arsimin kanė rėnė nė nivele qė janė gati sa gjysma e atyre tė vitit 1990. Ulja e shpenzimeve publike pėr arsimin ėshtė ekuilibruar me rritjen e shpenzimeve private, tė cilat mesatarisht pėrfaqėsojnė gati 1,4 pėrqind tė shpenzimeve totale mujore pėr frymė tė njė familjeje (gati 2,5 pėrqind pėr familjet me nxėnės). Familjet nė kategoritė mė tė larta tė shpėrndarjes sė tė ardhurave paguajnė mesatarisht rreth 2,5 herė mė shumė se ato qė bien nė brezin e familjeve tė varfėra. Megjithatė, si njė pėrqindje tė shpenzimeve totale mujore, familjet e varfra paguajnė njė pėrqindje tė ngjashme ose edhe mė tė lartėtė shpenzimeve totale familjare (megjithėse ky dallim nuk ka rėndėsi nga ana statistikore). Pagesat nformale janė tė pėrhapura dhe si nė shkollat fillore ashtu edhe nė ato tetėvjeēare mė shumė se 40 pėrqind e nxėnėsve raportojnė se u bėjnė pagesa tė tilla shkollės dhe mėsuesve. Pėrballimi i problemit tė varfėrisė; roli i transfertave sociale Mbrojtja sociale nė Shqipėri sot konsiston nė tre grupe kryesore programesh publike, plus transfertat private midis familjeve dhe brenda tyre. Programet publike konsistojnė nė njė sistem tė gjerė tė sigurimeve shoqėrore, programet e mbėshtetjes sociale dhe politikat e tregut tė punės. Mė poshtė diskutohen mė me hollėsi kėto programe. Sistemi i sigurimeve shoqėrore ofron njė mbrojtje tė gjerė kundra humbjes sė tė ardhurave pėr shkak tė moshės sė vjetėr, paaftėsisė, humbjes sė njė rrogėtari kryesor, vdekjes, papunėsisė, sėmundjeve tė pėrgjitshme, lėndimit nė punė dhe sėmundjeve profesionale, lindjes sė fėmijėve dhe lejet e lindjes. Programet e mbėshtetjes sociale konsistojnė nė tre programe tė mbėshtetjes sociale nė para: njė asistencė nė para pėr tė varfėrit (e quajtur ndihma ekonomike, qė ofron njė pėrfitim pėr ato familje tė cilat kanė shumė pak ose aspak tė ardhura); njė asistencė e rregullt nė para ēdo muaj pėr ata qė kanė ngelur me paaftėsi qysh fėmijė; dhe njė kompensim pėr ēmimet qė u jepet pensionistėve dhe familjeve tė tyre, dhe njė program shėrbimesh tė kujdesit social pėr fėmijėt e ngelur jetim, tė paaftėt dhe pėr personat e moshuar. Nė njė kuptim mė tė gjerė, programet aktuale tė mbėshtejtes sociale kanė zėvendėsuar njė strategji tė trashėguar tė mbrojtjes sociale nė tė cilėn njerėzit ishin tė sigurtė qė u garantohej punėsimi me paga tė ulta nė kooperativa dhe ndėrmarrje shtetėrore, ndėrkohė qė njė sistem i vendosjes sė ēmimeve brenda ekonomisė sė mbyllur i mbante ēmimet pėr mallrat kryesore tė konsumit nė nivele po aq tė ulta. Gjatė vitit 2002, mesatarisht nė tė gjitha familjet, transfertat publike pėrfaqėsonin 21,3 prėqind tė tė ardhurave familjare. Transfertat private pėrfaqėsonin njė tjetėr 14,4 pėrqindėsh. Kėshtu qė sė bashku, kėto transferta tė raportuara ofronin mė shumė se njė lek nė tre. Kjo i bėnte njė burim edhe mė tė rėndėsishėm tė tė ardhurave familjare, mesatarisht, sesa tė ardhurat nga punėsimi (31,5 pėrqind) ose bujqėsia (25,0 pėrqind). Pėr popullsinė si e tėrė, burimet e tė ardhurave nga transfertat qė ishin tė rėndėsishme nga ana sasiore si njė pjesė e tė ardhurave familjare (dmth ato qė kontribonin mė shumė se 2 pėrqind) konsistonin nė tė gjitha kategoritė e pensioneve [pensionet qytetėse tė pleqėrisė (10,5 pėrqind), pensionet fshatare tė pleqėrisė (3,8 pėrqind), dhe pensione tė tjera (2,4 pėrqind)], Ndihma Ekonomike (3,1 pėrqind), dhe transferta nga tė afėrmit qė jetojnė dhe punojnė jashtė shtetit (12,8 pėrqind). Shkurtimisht, kanė dominuar pensionet publike dhe transfertat private nga tė afėrmit shqiptar jashtė shtetit, ndėrsa ndihma ekonomike ka kontribuar shumė mė pak. Midis tė gjitha familjeve shqiptare, norma e pėrgjithsme e varfėrisė prej 25,4 pėrqind nė vitin 2002 do tė kishte qėnė 11,8 pikė pėrqindjeje mė e lartė ­ dmth, 37,2 pėrqind ­ po tė mos kishte pasur asnjė program tė transfertave publike. Lidhur me kėtė nivel mė tė lartė tė nėnkuptuar tė varfėrisė pėrpara transfertave publike, programet e mbėshtetjes sociale e kanė ulur numrin e familjeve tė varfėra me gati njė tė tretat. Kontributet kryesore kanė ardhur nga pensionet qytetėse, fshatare, dhe pensionet e tjera si edhe ndihma ekonomike, sipas renditjes kėtu. Programet e tjera tė transfertave publike kanė dhėnė kontribute modeste shtesė. Nė mėnyrė tė ngjashme, norma e varfėrisė sė tejskajshme do tė kishte qėnė 11,2 pėrqind, 6,46 pikė pėrqindjeje mė e lartė se norma aktuale prej 4,74 pėrqind. Kėshtu, lidhur me kėtė nivel mė tė lartė tė nėnkuptuar tė varfėrisė sė tejskajshme pėrpara transfertave publike, programet e mbėshtetjes sociale e kanė ulur numrin e familjeve tejet tė varfėra me 58 pėrqind. Programet individuale kanė tė njėjtėn rėndėsi xvii relative pėr tė ēuar nė kėtė ulje siē kanė bėrė me normėn e pėrgjithshme tė varfėrisė. Kėto pėrllogaritje presupozojnė qė tė gjitha transfertat kanė shkuar 100 pėrqind pėr konsumin shtesė. Transfertat nga jashtė pėrbėjnė njė tipar dallues tė skemės sė transfertave nė Shqipėri. Mesatarisht, njė lek tė ardhurash famlijare nga tetė kanė ardhur nga ky burim. Megjithatė, mes 22 pėrqind tė familjeve tė marrin transferta tė tilla, shuma e tyre mesatare ishte 13.600 lekė nė muaj. Kjo shumė ėshtė barazvlerėse me 47 prėqind tė tė ardhurave mesatare familjare mujore nė vend. Pėr mė tepėr, transfertat private nga jashtė shtetit kanė pasur mė shumė gjasa tė merren nga familjet jo tė varfėra (23,5 pėrqind) sesa nga familjet e varfėra (16,8 pėrqind) ose familjet tejet tė varfėra (10,1 pėrqind). Nė mėnyrė tė ngjashme, kur janė marrė kėto transferta, kanė qėnė mesatarisht thelbėsisht mė tė mėdha pėr familjet jo tė varfėra (14.400 Lekė nė muaj) sesa pėr familjet e varfėra (8.900 Lekė nė muaj) apo familjet tejet tė varfėra (6.100 Lekė nė muaj). Ky vėzhgim garantohet deri nė shkallėn qė marrja e transfertave nga jashė ka qėnė nė vetvete i mjaftueshėm pėr t'i nxjerrė familjet nga varfėria pėr t'i zhvendosur nė brezat me tė ardhura mė tė mėdha. Nga familjet qė marrin Ndihmė Ekonomike, 76 pėrqind kanė qėnė tė varfėr dhe vetėm 24 pėrqind kanė qėnė jo tė varfėr. Pėr mė tepėr, 43 pėrqind e tė gjitha familjeve qė marrin kontribute tė Ndihmės Ekonomike kanė qėnė nė brezat mė tė ulėt, tė cilat pėrmbajnė katėr nga pesė familje. 24 pėrqind tė tjera kanė qėnė nė brezin e dytė, i cili pėrmban familjet e tjera tė varfėra. Vetėm 12 pėrqind tė pėrfituesve tė ndihmės ekonomike kanė qėnė nė dy brezat e sipėrm. Megjithatė, varfėria nuk ka sigurar pėrfitim nga ndihma ekonomike. Vetėm njė e katėrta e tė gjitha familjeve tė varfėra kanė marrė ndihmė ekonmike; dhe kėto familje pėrfaqėsojnė tre tė katėrtat e tė gjitha familjeve qė kanė pėrfituar nga ndihma. Plot 69 pėrqind e familjeve nė varfėri tė tejskajshme dhe 75 pėrqind e tė gjitha familjeve nuk kanė marrė Ndihme Ekonomike. (Disa prej tyre, sigurisht, ka tė ngjarė tė mos kenė plotėsuar tė gjitha kushtet e pranueshmėrisė, si psh titujt e pronave dhe pėrbėrja familjare). Pensionet dhe transfertat nga tė afėrmit shqiptarė janė burimet mė tė mėdha tė tė ardhurave nga transfertat. Pensionet qytetėse tė pleqėrisė janė marrė nė mėnyrė jo proporcionale nga dy brezat e sipėrm; por 25 pėrqind familjet qė janė tė varfėra pėrfaqėsojnė 37 pėrqind tė pėrfituesve tė pensioneve qytetėse. Pensionet fshatare tė pleqėrisė pėrfitohen nė mėnyrė joproporcionale nga dy brezat mė tė ulėt dhe tė varfėrit. Ėshtė e dukshme qė familjet e varfėra marrin njė pjesė mė shumė se proporcionale nga secila formė e ndryshme e tė ardhurave tė transfertave tė ekzaminuara. Pėrballimi i problemit tė varfėrisė ­ Migrimi i brendshėm dhe i jashtėm Migrimi ėshtė ndoshta fenomeni i vetėm politik, social dhe ekonomik mė i rėndėsishėm nė Shqipėrinė postkomuniste dhe ka qėnė njė fakt dominues nė jetėn e pėrditshme gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit. Prej vitit 1990, pėrafėrsisht njė e pesta e popullissė totale tė vendit janė larguar pėr tė jetuar jashtė shtetit dhe ka pasur lėvizje tė mėdha tė popullsisė nga zonat fshatare nė ato qytetėse. Migrimi, qoftė nė drejtim tė zonave qytetėse dhe qoftė jashtė shtetit, nė Itali apo Greqi, ėshtė ndoshta mė i rėndėsishmi mjet jetese pėr tė luftuar varfėrinė qė pėrdoret nga familjet fshatare dhe shėrben si njė valvol e rėndėsishme shkarkimi pėr papunėsinė dhe probleme tė tjera ekonomike. Pėrllogaritjet zyrtare i vlerėsojnė transfertat nga jashtė si burimin kryesor tė shkėmbimit valutor, mė tė madh sesa vlera e kombinuar e eksporteve dhe investimeve tė huaja tė drejtpėrdrejta, qė aktualisht pėrbėrjnė 14 pėrqind tė PBB. Nė dhjetėvjeēarin e fundit Shqipėria ka pėrjetuar njė lėvizje demografike nga fshatare nė qytetėse dhe nga malet verilindore nė drejtim tė rretheve tė Bregut dhe tė Tiranės. Tirana ėshtė destinacioni kryesor i migruesve tė brendshėm, njė proēes qė duket se ėshtė pėrshpejtuar dhe ėshtė pėrqėndruar gjithnjė e mė shumė nė gjysmėn e dytė tė viteve 90. Migrimi nė drejtim tė Tiranės ėshtė mė i ndjeshm nė drejtim tė zonave mė tė varfėra periurbane, duke e forcuar rethin vicioz tė varfėrisė dhe duke shtuar presionin mbi shėrbimet bashkiake qė edhe kėshtu janė nė limitet e tyre. Pėr mė tepėr, ka prova pėr njė migrim vendor nga fshati nė qytet brenda vetė rajonit verilindor. Nėse kėto qėndra qytetėse janė vetėm njė stacion i xviii ndėrmjetėm gjatė rrugės pėr njė migrim mė tė largėt dhe mė fitimprurės pėr kėto familje, kjo mbetet e paqartė, megjithėse numri i madh i migruesve nga kėto qendra provinciale qytetėse tė veriut nė drejtim tė Tiranės sugjeron se nė tė vėrtetė shumė prej tyre e vazhdojnė migrimin. Duke pasur parasysh edhe migrimin e brendshėm nė drejtim tė zonave qytetėse tė Bregut si edhe migrmin vendor fshat-qytet, krijimi i mundėsive ekonomike nė zonat qytetėse pėrtej Tiranės do tė mund tė ndihmonte nė krijimin e njė rrjedhe mė tė qėndrueshme fshat-qytet, meqėnėse Tirana ėshtė e vetmja qė mbetet tė luftojė problemin e strehimit dhe tė shėrbimit pėr numrin e madh e nė rritje tė migruesve qė kanė mbushur lagjet e saj mė tė varfėra. Pjesa mė e madhe e migruesve tė pėrkohshėm, kryesisht nga zonat fshatare tė Shqipėrisė sė Mesme dhe asaj tė Verilindjes, udhėtojnė pėr nė Greqi nė kėrkim tė mundėsive tė punėsimit afatshkurtėr pėr tė plotėsuar tė ardhurat e pakta qė marrin nga aktivitetet bujqėsore. Pėrkundėr kostove tė larta tė transaksionit, gjatė viteve tė fundit rrjedha e migruesve tė pėrkohshėm nė drejtim tė destinacioneve mė tė largėta si psh Italia dhe Gjermania ėshtė rritur nė mėnyrė tė dukshme. Tė dhėnat tregojnė se midis jomigruesve, njė pjesė e madhe e ka shkuar ndėr mend mundėsinė e migrimit dhe shumė prej tyre e kanė provuar dhe nuk ia kanė dalė dot mbanė. Rreth 458.000 shqiptarė jetojnė aktualish jashtė kufijve tė vendit tė tyre. Informacionet nga Greqia dhe Italia, dy vendet kryesore ku shkojnė migruesit, e vlerėsojnė numrin e banorėve tė ligjshėm nė kėto vende afėrsisht 600.000 gjatė 2000-2001, ose njė e gjashta e popullsisė sė Shqipėrisė. Njė shifėr mbresėlėnėse prej 35 pėrqind e fėmijėve tė anėtarėve tė familjeve jetojnė momentalisht jashtė shtetit. Pėr fėmijėt qė janė larguar nga shtėpia gjatė viteve 90, kjo pjesė arrin pėrmasat e njė eksodi, ku raporti ėshtė njė fėmijė nga dy jeton momentalisht jashtė shtetit. Numri i personave tė varfėr pėr familjet me fėmijė jashtė shtetit ėshtė dukshėm mė i ulėt (12-18 pėrqind, nė varėsi tė destinacionit), nėse krahasohet me familjet me fėmijė nė Shqipėri (31 pėrqind). Shuma e transfertave nga fėmijėt qė jetojnė jashtė shtetit pėrllogaritet tė jetė mbi 200 milionė USD. Gati njė e dyta e familjeve shqiptare kanė mundėsi lidhjeje me rrjetet e migrimit, qoftė pėrmes migrimit tė drejtpėrdrejtė tė bėrė prej njė anėtari tė familjes, qoftė pėrmes fėmijėve tė tyre qė jetojnė jashtė shtetit. Ka mė shumė gjasa qė kjo tė jetė njė nėnvlerėsim i situatės reale dhe ėshtė e krahasueshme me njė vend si Meksika, vend i cili ka njė traditė dhe pėrvojė migrimi njėqindvjeēare, krahasuar vetėm me njė periudhė prej diēka mė shumė se dhjetė vjet pėr Shqipėrinė. Megjithatė, migrimi ėshtė njė thikė me dy presa dhe ndėrkohė qė nė tė shkuarėn migrimi pėr tė lėvizur nga zonat fshatare ka qėnė perceptuar si njė zgjidhje e mundshme pėr problemin e varfėrisė fshatare nė Shqipėri, ajo ka dhėnė gjithashtu kontributin e vet nė zhvendosjet sociale, shkurtimin e krahut bujqėsor tė punės dhe pėrkeqėsimin e vrullshėm tė cilėsisė sė shėrbimeve nė zonat qytetėse. Pėr mė tepėr, migrimi i madh i ligjshėm dhe i paligjshėm i shqiptarėve nė vendet e tjera tė Europės pėrbėn njė sfidė tė rėndėsishme politike dhe sociale pėr qeveritė dhe qytetarėt e Bashkimit Europian. Ligje mė tė rrepta pėr migrimin, kostot e rritura dhe rreziqet e shoqėruara gjithashtu e bėjnė migrimin njė zgjidhje mė pak ekonomike, sidomos pėr familjet me mundėsi mė tė pakta. Dhe sė fundmi, megjithėse migrimi dhe transfertat qė vijnė prej tij kanė gjasa tė vazhdojnė tė jenė njė pėrbėrės i domosdoshėm i recetės shqiptare pėr zhvillimin fshatar, nevoja dhe domosdoshmėria pėr tė hartuar strategji mė tė pėrshtatshme dhe tė qėndrueshme pėr tė nxjerrė familjet fshatare nga varfėria dhe pėr tė nxitur rritjen e vendit janė mė aktuale se kurrė. Zonat periurbane Zonat periurbane shtrihen nė periferi tė qendrave qytetėse dhe shpesh gjenden ose mbi ose pranė burimeve me ujė (lumenj, pėrronj, puse). Kėto zona pėrbėhen kryesisht nga qendra banimi dhe struktura informale dhe shpesh nuk kanė lidhje me rrjetet e shėrbimeve bazė (ujėsjellės, energji, kanalizime). Shumica e banorėve nė zonat periurbane kanė ardhur rishtazi nga zona tė tjera tė Shqipėrisė duke migruar nė drejtim tė qendrave qytetėse me shpresė pėr njė vend pune dhe njė jetė mė tė mirė pėr veten dhe familjen e tyre. Duke qėnė kėshtu, popullsia e zonave periurbane ėshtė e paqėndrueshme dhe e vėshtirė xix pėr t'u monitoruar. Shpeshherė kėta banorė kanė migruar nga zona tė tjera tė Shqipėrisė nė masė dhe kanė pėrfunduar nė bashkėsi qė cilat pasqyrojnė bashkėsitė e vendndodhjes sė tyre tė mėparshme dhe pėrbėhen kryesisht nga familje tė mėdha (bashkėjetesė nė fis ­ shėn i pėrkth). Njė problem i madh nė zonat periurbane ėshtė mungesa e shėrbimeve bazė. Kryesisht mes kėtyre ėshtė paaftėsia e qeverisė pėr tė ofruar ujė tė rrjedhshėm pėr shumė familje. Shumė familje janė tė detyruara ta marin ujin qė pėrdorin nga ndonjė pus i afėrt ose nga ndonjė burim uji tė rrjedhshėm qė nuk ndodhet pranė vendbanimit tė tyre. Pėr shkak tė njė mungese korresponduese tė sistemeve tė heqjes sė mbeturinave nė kėto zona periurbane, shumė familje e marrin ujin qė pėrdorin nė burime qė ndodhen pranė vendeve ku hedhin mbeturinat e tyre (qoftė ujra tė zeza ashtu edhe plehra). Shumė prej tė njėjtave probleme qėndrojnė edhe pėr sigurimin e shėrbimeve tė energjisė elektrike. Shumė vendbanime janė tė lidhura me tela elektrikė, por shumica tregojnė se shėrbimi ėshtė me shkėputje (rasti mė i mirė) dhe se energjia elektrike ėshtė e pamjaftuesme pėr tė pėrdorur paisjet bazė elektroshtėpiake. Familjet qė zhvendosen nė drejtim tė zonave qytetėse kanė shėrbyer vetėm pėr t'i mbipopulluar sistemet arsimore qė edhe pa to kanė qėnė tė pamjaftueshme. Numri i nxėnėsve pėr klasė ėshtė rritur nė mėnyrė drastike nė zonat periurbane dhe shumė shkolla kanė filluar tė operojnė me turne (njė grup klasash gjysmėn e ditės, ndėrsa gjysmėn tjetėr njė grup tjetėr klasash) duke u pėrpjekur tė lehtėsojnė ngarkesėn e mėsuesve dhe ambienteve. Kjo ka ēuar qė shumė nxėnės tė vijnė nė shkollė vetėm disa orė ēdo ditė. Mundėsitė e pėrdorimit tė shėrbimeve shėndetsore nė zonat periurbane ėshtė shumė e kufizuar dhe nė zonat periurbane tė Tiranės nuk ka ende njė rrjet qendrash shėndetsore qė do tė pėrputheshin me numrin e banorėve. Transporti dhe infrastruktura Nevoja pėr tė pėrmirėsuar transportin dhe infrastrukturėn rrugore ėshtė mė se aktuale. Siē ėshtė pėrmendur mė lart, ka dallime tė rėndėsishme nė nivelet e varfėrisė mes qarqeve dhe mes dimensioneve fshatare-qytetėse, ku qarqet malore janė gjithnjė mė tė varfėra se pjesa tjetėr e vendit sipas tė gjitha pėrkufizimeve tė varfėrisė. Nė kėtė gjėndje, pėrmirėsimi i mundėsisė pėr tė pėrdoruru inputet bujqėsore, pėrpunimi i produkteve bujqėsore e blegtorale dhe ulja e izolimit nėpėr tė gjitha dimensione do tė kėrkonte se s'bėn njė pėrmirėsim tė ndjeshėm tė transporteve. Gjithashtu, duke pasur parasysh qė rritja e sektorit tė prodhimit ėshtė thelbėsore pėr zhvillimin e pėrgjithshėm ekonomik dhe investimet nė tė gjitė nėnsektorėt prodhues kandidatė mbėshtetet nė lidhje tė qėndrueshme transporti pėr lėvizjen e materialeve tė para dhe mallrave, pėrtej kufijve dhe brenda vendit, ėshtė domosdoshmėri qė transporti dhe infrastruktura rrugore tė fuqizohen. Po kėshtu, pėrfitimi nga afėrsia me shėrbimet ekzistuese tė shėndetsisė dhe arsimit brenda zonave tė tanishme qytetėse mund tė zgjerohet deri nė zonat perirubane pėrmes infrastrukturės rrugore bazė qė funksionon nė tė gjitha kushtet e motit. Duke pasur parasysh vėllimin e madh tė migrimit nga zonat fshatare, pėrmirėsimi i rrugėve mund tė ishte mė i parapėlqyer se ndėrtimi i objekteve tė reja tė shėrbimieve publike nė zonat periurbane dhe fshatare. Strategjitė e uljes sė varfėrisė Njė fushė qė garanton pėrparėsinė ėshtė krijimi i vendeve tė reja tė punės, meqėnėse ekziston njė lidhje e fortė midis papunėsisė dhe varfėrisė. Ēėshtja predominuese e tregut tė punės dhe varfėrisė nė Shqipėri ėshtė si tė merremi me problemin e trepricės sė madhe tė ofertės sė krahut tė punės, duke pasur parasysh mekanizmat e kufizuar tė tregut. Qeveria nuk ka mė mundėsi tė mbajė tė fryrė nė mėnyrė artificiale kėrkesėn pėr krah pune dhe mekanzimat e krijuar rishtazi tė tregut janė tepėr tė dobėt pėr tė neutralizuar humbjet e vendeve tė punės. Oferta e tepėrt e krahut tė punės ka shkaktuar norma tė larta tė papunėsisė, papunėsi tė fshehur dhe nė pėgjithėsi njė sektor informal minimalist. Si rrjedhim, segmente tė mėdha tė krahut tė punės, si psh tė rinjtė, tė sapodiplomuarit, femrat dhe ata qė janė nė prag tė moshės sė pensionit nuk marrin pejsė nė tregun e punės. SKZHES e miratuar kohėt e fundit e konsideron zhvillimin e tregut tė punės dhe nxitjen e punėsimit si njėrin prej prėbėrėsve kryesorė tė politikave pėr uljen e varfėrisė. Ky dokument parashikon pėrgatitjen e njė legjislacioni pėrkatės pėr tregun e punės pėr tė siguruar ofrimin e xx kualifikimit profesional dhe zhvillimin e krahut tė punės, fomalizimin e tregut tė punės dhe nxitjen e punėsimit. Njė parakusht pėr suksesshmėrinė e ēdo lloj programi pėr tregun e punės ėshtė njė mjedis i favorshėm biznesi dhe njė treg pune arsyeshmėrisht fleksibėl. Zhvillimi i sektorit privat ėshtė kritik pėr mbėshtetjen e rritjes ekonomike nė Shqipėri dhe sigurimin e punėsimit. Si rrjedhim, krijimi i njė mjedisi biznesi tė favorshėm pėr rritjen e sektorit privat duhet tė jetė njė pėrparėsi e qeverisė, e cila lipset tė marrė masa pėr tė shndėrruar bizneset informale nė biznese formale, pėr tė rritur nivelin e konkurrencės sė ekonomisė, pėr tė fuqizuar kuadrin ligjor dhe institucional dhe pėr tė inkurajuar futjen e kapitalit nė ekonomi. Njė studim i realizuar kohėt e fundit nė lidhje me klimėn e investimeve nė Shqipėri ka nxjerrė nė pah pengesat burokratike, zbatimin e dobėt tė ligjit dhe korrupsionin e fuqishėm si pengesa kryesore pėr rritjen e investimeve private dhe e vė theksin tek nevoja pėr heqjen e barrierave administrative si njė zgjidhje kyēe pėr inkurajimin e investimeve tė reja. Ky studim ka zbuluar se proēedurat e investimit nė Shqipėri kanė tė meta serioze dhe karakterizohen nga mbindėrlikueshmėria, mungesa e qartėsisė dhe transparencės dhe trajtimi i keq i investuesve. Bizenset private pėrballen me vonesa burokratike, trajtim arbitrar dhe sipas qejfit dhe kosto tė larta, duke pėrfshirė edhe "pagesat jozyrtare", tė cilat tė gjitha sė bashku rrisin kostot e investimit. Nė praktikė, qeveria lipset tė marrė masa pėr tė hequr kufizimet ekzistuese nė drejtim tė krijimit dhe rritjes sė firmave. Shumica e pengesave tė zakonshme ndaj biznesit privat nė Shqipėri kanė korrupsioni, zbatimi i dobėt i ligjit, tė drejtat tė pasigurta mbi pronėn, pengesa burokratike ndaj firmave tė vogla (kontrolle tė shpeshta, revizionime tė shpeshta, etj.) dhe proēedura tė tjera tė stėrgjatura administrative dhe regullatore. Ashtu sikurse ekonomitė e tjera nė tranzicion, Shqipėria ka trashėguar institucione dhe rregullore tė tregut tė punės tė zhvilluara brenda ekonomisė sė ēentralizuar, tė cilat kanė dalė se nuk janė tė pėrshtatshme pėr nevojat e ekonomisė sė tregut. Kjo trashėgimi rregulloresh tė rrepta e ka penguar shumė performancėn e tregut tė punės nė vend. Reformat e tregut tė punės nė Shqipėri duhet (a) tė pėrmirėsojnė fleksibilitetin e punėsimit pėrmes zvogėlimit tė kostove tė heqjes nga puna (psh duke ulur pagesėn kompensuese qė i jepet punonjėsit pėr zgjidhjen e kontratės sė punės, futja e kontratave tė punėsimit tė pėrkohshėm); (b) tė pėrmirėsojė fleksibilitetin e orarit tė punės (psh pėrmes parashikimit tė rirregullimit tė orarit tė punės); (c) tė rrisė fleksibilitetin e pagave (psh pėrmes eliminimit tė skemave rixhide tė pagave); dhe (d) tė ulė disa prej pėrfitimeve qė nuk jepen me para nė dorė. Nė tė njėjtėn kohė me derregullimin e marrėdhėineve tė krahut tė punės reformat duhet tė mbėshtesin delegimin e pushtetit tė tyre pėrmes pjesėmarrjes sė rritur tė bashkimeve profesionale dhe organizatave tė punėdhėnėsve nė bisedimet kolektive pėr pagat. Rezultatet e kėsaj analize e vėnė gishtin tek tre fusha qė kanė pėrparėsi pėr politikėbėrėsit qė janė tė interesuar pėr tė pėrmirėsuar mundėsinė pėrdorimit tė shėrbimeve tė kujdesit shėndetsor dhe rritjen e efektivitetit tė tyre. Sė pari, mbulimi me siguracione shėndetėsore duhet tė rritet, si pėrsa i takon numrit tė personave tė mbuluar ashtu edhe numrit tė shėrbimeve qė ofrohen nga mbulimi. Siguracioni shėndetsor jo vetėm qė ėshtė i rėndėsishėm si njė burim financimi pėr kėtė sektor por ofron edhe mbrojtje financiare pėr tė siguruarit nga shpenzimet shėndetsore katastrofike. Nė veēanti, tė varfėrit dhe grupet mė tė brishta tė popullsisė, tė cilėt janė tė ekspozuiar ndaj rrezikut tė prekjes nga varfėria pėr shkak tė njė rasti tė vetėm sėmundjeje, duhet tė mbulohen nga sigurimet shėndetsore. Nė fakt, edhe pse tė varfėrit dhe tė brishtet janė ata qė kanė mė shumė gjasa tė mbulohen nga sigurmet shėndetsore tani pėr tani, prapėseprapė mbeten grupe tė mėdha tė varfėrish apo tė brishtėsh tė cilėt nė tė vėrtetė nuk janė tė mbuluar. Gjithashtu, sigurimet shėndetsore mbulojnė vetėm shėrbimet e ofruara nga mjeku i pėrgjithshėm ose mjeku i familjes dhe nuk ofrojnė asnjė lloj mbrojtjeje kundėr shpenzimeve shėndetsore katastrofike. Nė Tiranė, sigurimet shėndetsore mbulojnė tė gjithė kujdesin shėdetsor jospitalor dhe nuk ėshtė ēudi qė banorėt e kėtij qarku xxi shpenzojnė mė pak pėr kujdesin jospitalor krahasur me pjesėn tjetėr tė popullsisė nė vend. Nė tė vėrtetė, ka shumė vend pėr tė rritur numrin e shėrbimeve tė ofruara. Njė fushė tjetėr qė ka nevojė pėr vėmendje tė menjėhershme ėshtė ajo e pagesave informale, zhdukja e tė cilave do tė kishte ndikime pozitive pėr mundėsinė e pėrfitimit nga shėrbimet shėndetsore. Pagesat informale nė kujdesin jospitalor pėrfaqėsojnė rreth 11 pėrqind tė shpenzimeve totale, nė kontrast me kujdesin spitalor, ku ato pėrfaqėsojnė afro 25 pėrqind tė shpenzimeve totale. Mesatarisht, shqiptarėt shpenzojnė pothuajse 700 lekė pėr frymė nė muaj pėr kujdesin shėndetsor, ēka ėshtė e barabartė me rreth 18 pėrqind tė konsumit mesatar pėr frymė tė njė familjeje tė varfėr. Megjithatė, ka dallime tė mėdha pėrsa i pėrket shumave qė shpenzojnė familjet e brezave tė ndryshėm tė konsumit. Familjet qė i pėrkasit njė tė pestės mė tė varfėr tė shpėrndarjes sė konsumit shpenzojnė mesatarisht rreth njė tė dytėn e asaj qė shpenzojnė pėr shėndetin familjet qė pėrbėjnė njė tė pestėn mė tė pasur. Si pėrqindje e konsumit total, familjet qė pėrbėjnė njė tė pestėn mė tė varfėr tė shėrndarjes sė tė ardhurave shpenzojnė pothuajse 10 pėrqind tė konsumit tė tyre mujor pėr frymė pėr shėndetin. Pėrveē rritjes sė barrės sė shpenzimeve nga xhepi pėr shėndetin, sidomos pėr tė varfėrit, pagesat informale i pengojnė seriozisht tė gjitha pėrpjekjet pėr tė rritur cilėsinė dhe efiēencėn e kėtij sektori. Evidenca gojore gjithashtu tregon se cilėsia e kujdesit ka rėnė, sidomos ajo e kujdesit jospitalor jashtė Tiranės, ku njė numėr i madh njerėzish preferojnė ti anashkalojnė kėto shėrbime dhe t'i drejtohen spitaleve drejtpėrdrejt. Pėrmirėsimi i cilėsisė sė shėrbimeve tė kujdesit jospitalor ėshtė i nevojshėm pėr tė rritur fushėn dhe pėrdorimin shėrbimeve shėndetsore, nė mėnyrė qė ato tė mund tė pėrdoren jo vetėm sa pėr tė marrė receta. Pėrsa i takon arsimit, duhet tė rritet pjesėmarrja nė ciklin e shkollave tė mesme dhe tė pėrmirėsohet cilėsia e arsimimit nė kėtė nivel. Shkollat e mesme duhet tė ofrojnė aftėsi praktike dhe kualifikim sipas nevojave tė tregut, duke e vėnė theksin tek fleksibiliteti, pėrshtatshmėria dhe aftėsitė praktike analitike duke shmangur programet e hartuara nė mėnyrė rixhide. Duhet tė futen programet e reja profesionale, nė pėrputhje me kėrkesėn potenciale pėr krah pune tė specializuar, pėr tė pėrgatitur nxėnės pėr tregun e punės. Nevojiten sidomos programe tė reja pėr shkollat e mesme nė zonat fshatare, ku mungesa e kėtyre programeve ėshtė njėri prej shkaqeve kryesore tė pjesėmarrjes sė vogėl tė nxėnėsve nė shkollė. Njė fushė tjetėr qė ka nevojė pėr vėmendje tė menjėhershme ėshtė pėrmirėsimi i ofrimit tė shėrbimeve dhe infrastrukturės bazė, duke pėrfshirė edhe mundėsinė pėr tė pėrdorur shėrbime cilėsore shėndetsore dhe arsimore si edhe shėrbime bazė tė kanalizimeve. Ka gjasa qė pėr shumė familje pėrjashtimi social, mungesa e mundėsisė pėr tė pėrdorur shėrbimet dhe infrastrukturėn bazė dhe arsimin e mesėm dhe atė mė tė lartė janė faktorė qė pengojnė aftėsinė e tyre pėr tė dalė mbi kufirin e varfėrisė. Qeveria ka premtuar tė bėjė pėrpjekje tė reja nė drejtim tė pėrmirėsimeve tė infrastrukturės publike, sidomos pėrsa i pėrket afrimit tė tyre tek mė tė varfėrit dhe ėshtė e domosdoshme qė kėto pėrpjekje tė fokusohen tek qarqet fshatare dhe ato tė largėta ku janė evidentuar edhe kushtet mė tė kėqija tė shėrbimeve bazė. Meqėnėse njė numėr i madh tė varfėrish jetojnė nė zonat e fshatare, ėshtė e domosdoshme qė qeveria tė hartojė njė strategji pėr zhvillimin e zonave fshatare e cila tė fokusohet tek ulja e varėrisė nė periudhėn afatshkurtėr. Njė pjesė e madhe e popullsisė merret me bujqėsi, por madhėsitė e fermave, nė shumė raste, janė tepėr tė vogla pėr tė ofruar mundėsi tregtare apo qoftė edhe pėr t'i ofruar njė familjeje mundėsinė pėr t'iu larguar varfėrisė. Meqėnėse sektori bujqėsor ofron pjesėn mė tė madhe tė tė ardhurave pėr tė varfėrit fshatarė, marrja me faktorėt e zhvillimit tė kėtij sektori duhet tė jetė njė pėrbėrės i ēdo pėrzierje politikash qė ka si synim uljen e varfėrisė fshatare. Bujqėsia ėshtė aktiviteti kryesor qė sjell tė ardhura nė zonat fshatare dhe madje edhe familjet mė tė pasura mbėshteten shumė tek bujqėsia si burim kryesor pėr tė ardhurat e tyre. Shitjet e gjėsė sė gjallė janė mė tė rėndėsishmet pėr familjet e varfėra dhe familjet qė jetojnė nė zonat malore. Masat pėr tė ofruar mundėsinė xxii pėr njė pėrpunim mė tė mirė nė shkallė tė vogėl do tė mund tė ndihmonin tė varfėrit dhe fermerėt mė tė izoluar dhe do tė rrisnin tė ardhurat e tyre nga gjėja e gjallė. Njė shėrbim fleksibėl dhe i pėrshtatur sipas zonės do tė bėnte shumė pėr tė pėrmirėsuar modelet aktuale tė prodhimit. Fermerėt mė tė varfėr kanė kosto mė tė larta dhe mė pak tė ardhura. Ata nuk janė shumė tė diversifikuar dhe priren tė merren mė pak me pėrpunim. Tė gjitha kėto ēėshtje mund tė zgjidhen pėrmes shėrbimeve tė pėrhapura tė cilat marrin parasysh kushtet vendore dhe i kėshillojnė fermerėt sipas mundėsive tė tregut. Cilėsia dhe sasitė e rritura do tė mund tė pėrdoreshin nga ndėrmarrjet e vogla dhe tė mesme tė cilat nisin aktivitetet pėrpunimi nė zonat fshatare dhe mund tė jenė kėshtu njė mundėsi zgjidhjeje pėr fermerėt e varfėr. Pėrsa i takon rritjes nė tė ardhmen, vėmendja duhet tė kalojė medoemos nė drejtim tė sektorit prodhues, i cili aktualisht jep vetėm 11,6 pėrqind tė PBB nė vend dhe punėson vetėm 4 pėrqind tė krahut tė punės nė vend, duke qėnė punėdhėnėsi i katėrt pėr nga madhėsia, pas bujqėsisė, tregtisė sė vogėl dhe riparimeve dhe ndėrtimit. Sektorit i bujqėsisė punėson mė shumė se njė tė dytėn e krahut tė punės, por shumica janė tė paaftėsuar ose pak tė aftėsuar dhe mbi 15 pėqind janė tė punėsuar me orar tė pjesshėm. Nuk kuptohet mirė shtrirja e punėsimit tė maskuar nė bujqėsi, por ekziston gjithmonė mundėsia qė bashkimi i ngastrave dhe teknologjia do tė mund tė nxirrnin njė numėr tė madh tė personave tė paaftėsuar nga sektori i bujqėsisė. Siē qėndrojnė gjėrat tani, migrimi ėshtė duke dėrguar nė mėnyrė efektive njė numėr tė madh personash nga zonat fshatare nė zonat qytetėse dhe periurbane tė vendit. Punėsimi nė ndėrtim ėshtė qė tani shumė i lartė. Nė tė njėjtėn kohė, ekziston njė kufi pėrsa i takon shtrirjes sė aktiviteteve tė ndėrtimit qė priten tė rriten dhe nuk duket se ka gjasa qė sektori i ndėrtimit tė shėrbejė si njė katalizator pėr krijimin e aktiviteteve tė reja pėr gjenerimin e tė ardhurave. Nxitja e sektorit tė prodhimit do tė mund tė krijonte disa mundėsi punėsimi. Brenda sektorit tė prodhimit, ekzistojnė disa industri qė do tė mund tė ofronin mundėsi tė ndryshme punėsimi dhe do tė ishte e mundur qė synoheshin industritė me potencialin mė tė madh tė rritjes. Kini parasysh, pėr shembull, prodhimin e tekstileve, i cili ėshtė punėsuesi mė i madh brenda sektorit tė prodhimit, por qė ka nga ana tjetėr rrogat mė tė ulta. Njė sektor tjetėr ėshtė ai i prodhimeve tė lėkurės, po tė kemi parasysh afėrsinė e Shqipėrisė me Italinė dhe njohurinė e pėrgjithshme tė gjuhės italiane, e kombinuar kjo me prirjet e fundit nė prodhimin e shpėrndarė (proēese tė ndryshme tė prodhimit tė realizuara nė vende tė ndryshme ­ shėn i pėrkth), mund t'i ofronin Shqipėrisė mundėsinė pėr tė kaluar me lehtėsi nė drejtim tė prodhimit. Kjo do tė hapte mundėsi intriguese, dhe do tė ishte njė fushė qė ka nevojė tė eksplorohet me imtėsi. Njė fushė tjetėr qė meriton vėmendje mė tė madhe ėshtė turizmi. Shqipėria ėshtė njė vend me bukuri tė mėdha natyrore, me male nė veri dhe detin nė perėndim. Nė tė njėjtėn kohė, Shqipėria ėshtė afėr me Greqinė dhe Italinė, vende tė cilat tėrheqin shumė turistė nga Europa dhe vende tė tjera. Zhvillimi i turizmit brenda vetė Shqipėrisė prezantohet si njė mundėsi interesante, njė mundėsi qė lipset tė eksplorohet dhe tė shfrytėzohet me mė shumė agresivitet. Nuk ka dyshim qė programet e shumta tė qeverisė tė evidentuara mė lart do tė ēonin nė pėrfitime mė tė larta pėr shtetasit, por duhet tė pranohen nga ana tjetėr edhe kufizimet e burimeve. Megjithatė, po tė kemi parasysh kufizimet e pėrgjithshme tė financimit qoftė edhe pėr programet ekzistuese, nuk ėshtė shumė e qartė se si do tė mund tė financoheshin programet e reja. Kjo e bėn edhe mė tė vėshtirė detyrėn e uljes sė varfėrisė dhe nėnvizon nevojėn pėr njė kuptim mė tė mirė tė kompromiseve mes zėrave tė ndryshėm tė shpenzimeve qeveritare. xxiii KREU I: HYRJE 1. Pak histori: pėrse ky vlerėsim i varfėrisė pėr Shqipėrinė? Shqipėria i ėshtė nėnshtruar njė proēesi ndryshimesh tė mėdha ekonomike dhe sociale gjatė dhjetė vjetėve tė fundit, pas rėnies sė rregjimit komunist. Nė frontin ekonomik, menjėherė pas njė tkurrjeje tė madhe gjatė viteve tė para tė tranzicionit (1991-92), PBB u rrit me rreth 9 pėrqind nė vit nė terma realė midis viteve 1993 dhe 1996, kohė gjatė sė cilės inflacioni u ul nė mėnyrė thelbėsore dhe si gjendja e llogarisė rrjedhėse ashtu edhe defiēiti fiskal u pėrmirėsuan nė mėnyrė tė dukshme. Megjithatė, me rėnien e skemave tė mėdha piramidale nė vitin 1997 edhe rritja ekonomike kaloi nė shifra negative, duke shėnuar njė rritje negative prej 7 pėrqind nė terma reale nė vitin 1997. Nga qeveria u nis njė program rimėkėmbjeje menjėherė pas pasojave tė krizės, program i cili dha rezultate tė shpejta dhe ekonomia u rikthye si mė parė me njė normė rritjeje prej 7 pėrqind nė tre vjetėt qė pasuan. Gjatė vitit 1999, influksi i rrefugjatėve kosovarė ushtroi njė presion tė madh mbi mundėsitė ekonomike dhe administrative tė Shqipėrisė. Megjithatė, ekomonia ia doli mbanė ta pėrballojė kėtė gjendje tė vėshtirė me mbėshtetjen e fuqishme tė bashkėsisė sė donatorėve. Nga fundi i viteve 90, Shqipėria pati arritur nivelin e PBB qė kish pasur nė vitin 1990, inflacioni ishte nėn kontrol dhe llogaria rrjedhėse dhe defiēiti fiskal i mbuluar nga brenda qenė pėrmirėsuar nė mėnyrė tė dukshme.1 Treguesit e mirė makroekonomikė vazhduan edhe gjatė vitit 2000 dhe PBB shėnoi njė rritje prej 7,3 pėrqind gjatė atij viti. Gjatė gjashtėmujorit tė dytė tė vitit 2001 rritja e PBB ra disi, kryesisht pėr shkak tė kufizimeve tė furnizimit me energji elektrike dhe ngadalėsimit tė ekonomisė botėrore pas 11 shtatorit. Ky ngadalėsim vazhdoi edhe gjatė vitit 2002 dhe rritja e PBB ra nė 4,7 pėrqind pėr shkak tė rėnies sė investimeve publike, vazhdimit tė krizės energjitike, situatės sė paqartė politike dhe njė ngadalėsimi tė reformave, sidomos tė reformės sė privatizimit tė ndėrmarrjeve.2 Faktorėt e kostove tė rritura ushtruan njė presion nga poshtė-lart mbi ēmimet qysh nga mesi i vitit 2001 dhe inflacioni mesatar, i cili ishte 3,1 perqind gjatė vitit 2001, u rrit nė 5,4 pėrqind gjatė vitit 2002 pėr shkak tė ēmimeve mė tė larta tė lėndėve djegėse dhe tė disa artikujve ushqimorė. Inflacioni ra nė 3 pėrqind gjatė viti 2003 dhe pritet tė qėndrojė nė tė njėjtin nivel gjatė gjithė vitit. Edhe rritja pritet tė rikthehet nė rreth 6 pėrqind pėr vitin 2003. Gjithashtu qysh nga fundi i viteve 90 janė kryer disa reforma strukturore, ndėrmjet tė tjerash nė sektorin bankar, reformat e tokės dhe privatizimin. Pothuajse tė gjitha ndėrmarrjet e vogla dhe tė mesme janė privatizuar dhe ėshtė bėrė njė ecuri e dukshme me privatizimin e sektorėve strategjikė, si psh telekomunikacionet. Rregullimi i sektorit financiar si edhe i funksioneve tė rėndėsishme thelbėsore tė sektorit publik ėshtė fuqizuar dhe qeveria ka miratuar njė ligj tė ri mbi falimentimin dhe njė skemė tė sigurimit tė depozitave. Ėshtė krijuar rregjistri i pasurive tė luajtshme dhe ėshtė shėnuar ecuri nė zhvillimin e njė tregu tė tokės. Janė ndėrmarrė gjithashtu hapa tė dukshėm nė fushėn e administrimit publik: ėshtė miratuar njė ligj i gjerė mbi shėrbimin civil; ėshtė zhvilluar njė strukturė pagash; ėshtė vendosur njė program buxhetor afatmesėm; janė 1Pėr njė trajtim tė hollėsishėm tė ekonomisė shqiptare gjatė viteve tė para tė tranzicionit shih "Shqipėria pėrtej krizės," Memorandumi Ekonomik i Vendit (CEM), dhjetor 1998. "Shpenzimet Publike dhe Rishikimi Insitutcional", prill 2001, merret me zhvillimet mė tė fundit fiskale nė ekonomi. 2Shifrat e PBB tė Shqipėrisė duhet tė merren me rezerva; ato nuk mbėshteten nė asnjė llogari kombėtare dhe nuk ka tė dhėna tė besueshme nė lidhje me aktivitetin e sektorit privat. Qeveria ka ndryshuar kohėt e fundit metodikėn e saj pėr llogaritjen e PBB, dhe ndėrkohė qė prodhimi bujqėsor pėrllogaritet drejtpėrdrejt, rritja e sektorėve tė tjerė matet nė bazė tė njė indeksi tė ri tė ēmimeve, tė cilit i shtohen edhe treguesit spcifikė pėr sektorė tė ndryshėm (psh energjia elektrike). 24 fuqizuar kapacitetet ligjore dhe gjyqėsore; janė shtrėnguar rregullat e llogaridhėnies; si edhe ėshtė rishikuar dhe ėshtė duke u zbatuar plan-veprimi antikorrupsion. Pėrkundėr ecurisė mbresėlėnėse tė ekonomisė, prapėseprapė, varfėria nė Shqipėri ka mbetur nė nivele tė larta dhe tė ardhurat pėr frymė, rreth 1,230 USD gjatė vitit 2002, kanė mbetur mė tė ultat midis vendeve nė tranzicion. Pjesėrisht si njė pasqyrim i kushteve tė vėshtira nė Shqipėri nė fillim tė tranzicionit dhe pjesėrisht si njė pasqyrim i rėnies sė hershme ekonomike tė vitit 1991 dhe tė trazirave civile tė vitit 1997, tė ardhurat pėr frymė nuk kanė shėnuar ndonjė rritje pozitive edhe pse ekonomia ka shėnuar norma tė larta rritjeje prej 9 pėrqind nė vit gjatė periudhės 1993-96 dhe 7 pėrqind gjatė periudhės 1998-2001. Nė njė pėrpjekje pėr tė miratuar politika dhe masa pėr t'i shpėrndarė gjerėsisht pėrfitimet qė vijnė nga rritja ekonomike dhe ulja e varfėrisė, qeveria e Shqipėrisė ka hartuar njė strategji pėr zbutjen e varfėrisė nė formėn e Dokumentit tė Ndėrmjetėm tė Strategjisė pėr Uljen e Varfėrisė (2000), tė cilėn e zhvilloi pas dy vjetėsh me mė shumė hollėsi nė Strategjinė e Rritjes Ekonomike dhe Uljes sė Varfėrisė (SREUV), pasardhėse e sė cilės ėshtė dokumenti aktual, Strategjia Kombėtare pėr Zhvillimin Ekonomik dhe Social (SKZHES). SKZHES ėshtė njė program i gjerė i cili ka si synim zgjidhjen e problemit tė varfėrisė pėrmes reformave sistematike tė cilat pėrfshijnė krijimin e njė mjedisi biznesi tė orientuar nga rritja, qė do tė thithė investimet dhe do tė krijojė vende pune pėr tė varfėrit, pėrmirėsimin e kapitalit njerėzor pėrmes pėrmirėsimit tė cilėsisė dhe mundėsisė pėr tė pėrdorur shėrbimet sociale si psh shėndetėsia dhe arsimi, dhe fuqizimin e tė varfėrve pėrmes llogaridhėnies mė tė fortė publike dhe pjesėmarrjes sė rritur nė vendimmarrje. Kjo strategji nėnvizon rėndėsinė e arritjes sė qėndrueshmėrisė makroekonomike dhe tė arritjes sė njė rrjeti adekuat mbrojtjeje sociale si parakushte pėr rritjen ekonomike dhe uljen tė varfėrisė. Pėrveē dhėnies pėrparėsi arsimit, shėndetėsisė, mbėshtetjes sociale, mirėqeverisjes dhe infrastrukturės, objektivat e vendosur nga SKZHES janė: (i) tė rritet PBB reale me 25 pėrqind; (ii) tė ulet numri i njerėzve qė jetojnė nė varfėri; (iii) tė pėrmirėsohen infrastrukturat e ujėsjellėsave, kanalizimeve dhe energjisė; (iv) tė ulen normat e vdekshmėrisė foshnjore dhe tė nėnave dhe pėrqindja e sėmundshmėrisė; dhe (v) tė rriten normat e frekuentimit tė arsimit fillor dhe tė mesėm si edhe vjetėt mesatarė tė arsimimit. Sė fundmi, dhe duke pasur parasysh fushėn e gjerė tė problematikės sė qeverisė, SKZHES gjithashtu nėnvizon rėndėsinė e monitorimit dhe analizės sė zbatimit tė saj. Sidoqoftė, nė fazat e para tė hartimit SKZHES ­ apo SREUV, siē quhej atėherė ­ u kufizua nga mungesa e tė dhėnave tė varfėrisė dhe ndėrkohė qė pėrdori mirė informacionet ekzistuese sasiore dhe cilėsore, nuk kishte nė dispozicion tė saj njė vlerėsim tė saktė dhe tė plotė tė varfėrisė. Problemet ndėrlikoheshin edhe mė, pėr shkak tė rritjes prej 10 pėrqind tė popullsisė (qysh prej rregjistrimit tė fundit tė popullsisė) qė kishte ndodhur nė Shqipėri gjatė dhjetė vjetėve tė fundit, e shoqėruar kjo edhe me zhvendosje tė mėdha tė popullsisė nga zonat fshatare nė ato periurbane, ēka ēuan tė gjitha nė ndryshime gjigande ekonomike, demografike dhe sociale. Pėrllogaritja sasiore dhe analiza e varfėrisė nė Shqipėri u pranuan si njė domosdoshmėri e ngutshme qė ishte e nevojshme qoftė pėr tė dokumentuar gjerėsisht gjėndjen e varfėrisė qoftė pėr tė ndėrtuar njė pėrgjigje tė arsyeshme pėr kėtė problem. Duke pranuar kufizimet e tė dhėnave, SREUV e ndihmoi qeverinė qė, inter alia, tė plotėsonte ranudin e parė tė njė programi pesėvjeēar tė Matjes sė Standarteve tė Jetesės (LSMS) gjatė vitit 2002 dhe tė kryente njė rregjistrim tė popullsisė nė vitin 2001, tė cilat ofruan zbėrthime tė tė dhėnave sipas moshės dhe qarqeve. Ky studim dha njė informacion tė vlefshėm mbi njė shumėllojshmėri ēėshtjesh qė kanė lidhje me kushtet e jetesės tė njerėzve nė Shqipėri, duke pėrfshirė edhe hollėsi mbi dimensionet e varfėrisė qė kanė lidhje me tė ardhurat dhe ato dimensione qė nuk lidhen me tė ardhurat dhe formon bazėn kryesore tė kėtij vlerėsimi tė varfėrisė nė Shqipėri. Si prioritet tė parė, u pėrllogaritėn shifrat e hollėsishme tė varfėrisė dhe u ngrit njė 25 profil i varfėrisė, tė cilat janė pėrdorur gjerėsisht qysh atėherė pėr tė pasur njė informacion tė saktė dhe tė plotė pėr hartimin e mėtejshėm tė SKZHES. Ky vlerėsi i tanishėm i varfėrisė e ēon analizėn edhe njė hap mė tutje dhe trajton mė me hollėsi njė sėrė ēėshtjesh kryesore. IDA ka ndihmuar nė zbatimin e SKZHES pėrmes veprimeve programatike. Kredia nė Mbėshtetje tė Uljes sė Varfėrisė 1 (PRSC-I) ishte i pari veprim i tillė me synimin pėr tė mbėshtetur fazėn e parė tė strategjisė. Kjo ėshtė ndjekur nga Kredia nė Mbėshtetje tė Uljes sė Varfėrisė II (PRSC-II), veprimi i dytė programatik, e cila vazhdon tė mbėshtesė qeverinė shqiptare pėr problematikėn e saj tė refromave. Njė veprim i tretė programtik, PRSC-III, ėshtė duke u pėrgatitur. SKZHES dhe PRSC-I kanė shėnuar njė sukses mbresėlėnės nė njė sėrė frontesh. Sė pari, Shqipėria ka ruajtur njė kuadėr tė kėnaqshėm makro; qysh nga viti 1997 ekonomia ėshtė nė rritje dhe inflacioni ėshtė mbajtur nėn kontroll. Sė dyti, ėshtė krijuar njė program reforme pėr pensionet; kjo reformė ka si synim tė ulė defiēitin e pensioneve nė 1,2 pėrqind tė PBB nė vit. Sė treti, strategjia ka forcuar kapacitetet e qeverisė pėr monitorim dhe vlerėsim; janė kryer njė regjistrim i popullsisė dhe raundi i parė i Matjes sė Standarteve tė Jetesės, rezultatet e tė cilave janė duke u analizuar. Dhe sė katėrti, janė fuqizuar llogaridhėnia dhe transparenca e sektorit publik. Faza e dytė e Strategjisė Shqiptare pėr Uljen e Varfėrisė sapo ka filluar. SKZHES do tė vazhdojė ta vėrė theksin tek ofrimi i shėrbimeve sociale dhe monitorimi dhe vlerėsimi i politikave. Kjo fazė e re do tė thellojė gjithashtu fokusin e saj tek zhvillimi i sektorit fshatar dhe privat. Po kėshtu, PRSC-II ėshtė ndėrtuar rreth pėrbėrėsve tė mėposhtėm: (i) nxitja e rritjes sė qėndrueshme dhe mbėshtetja e zhvillimit tė sektorit privat; (ii) forcimi i kapaciteteve tė qeverisė pėr tė monitoruar dhe vlerėsuar problematikėn e politikave; (iii) pėrmirėsimi i ofrimit tė shėrbimeve dhe efektivitetit tė rrjetit social; dhe (iv) pėrmirėsimi i funksioneve thelbėsore publike dhe organizimit institucional. Pjesa tjetėr e kėtij kapitulli ėshtė organizuar si mė poshtė. Seksioni 2 paraqet kuadrin makroekonomik dhe ofron njė ide tė pėrgjithshme tė ecurisė ekonomike dhe parashikimit makroekonomik. Seksioni 3 diskuton matjen e varfėrisė nė Shqipėri dhe jep njė histori tė shkurtėr mbi pėrpjekjet e mėparshme. Seksioni 4 ofron njė pamje tė pėrgjithshme pėr kapitujt e tjerė tė kėtij vlerėsimi tė varfėrisė. 2. Konteksti ekonomik Ecuria ekonomike ka qėnė e fortė gjatė pesė vjetėve tė fundit, sidomos pas krizės sė vitit 1997 dhe rritja ka qenė mesatarisht rreth 7 pėrqind ēdo vit. Siē e tregon edhe tabela 1.1, inflacioni ėshtė mbajtur nė nivele tė ulėta. Si ekportet ashtu edhe importet janė rritur nė mėnyrė tė qėndrueshme, duke ēuar nė njė rritje tė bilancit tė llogarisė rrjedhėse. Rezervat e valutsė sė huaj kanė qėnė tė qėndrueshme dhe borxhi i jashtėm ka qėndruar rreth shifrės 0,8 miliardė USD gjatė kėsaj periudhe. Tabela 1. 1: Treguesit Makroekonomik, 1998-2002 1998 1999 2000 2001 2002 PBB me ēmimet aktuale (miliardė Lek) 460.6 506.2 539.2 590.2 663 PBB (miliardė US$) 3.1 3.7 3.8 4.1 4.7 Rritja reale e PBB (pėrqind) 8 7.3 7.3 7.6 4.7 Inflacioni i ēmimeve konsumatore (perqind; mesatarisht) 20.6 0.4 00 3.1 5.4 26 Popullsia (milion; mes viti, parashikime) 3.8 3.1 3.1 3.1 3.1 Eksportet e mallrave fob (m US$) 208 275 255.7 304.6 340 Importet e mallrave fob (m US$) -811.7 -938 -1,070.0 -1,331.5 -1,500.0 Bilanci i llogarisė rrjedhėse (m US$) -65.1 -155.4 -156.3 -218.5 -370 Rezervat e valutės sė huaj (me pėrjashtim tė arit; m US$) 348.5 369.1 352.2 362.5 Transfertat Private (m US$) 440 327 439 543 Totali i borxhit tė jashtėm (miliardė US$) 0.6 0.7 0.8 0.8 Raporti borxh-shlyerje, i paguar (perqind) 2.4 2.4 2 2.4 Norma e kėmbimit (Lk pėr US$; mesatarisht) 150.63 137.69 143.71 143.49 140.74 Burimi: Banka e Shqipėrisė, Raporti statistikor mujor; FMN, Statistikat Financiale Ndėrlombėtare. Transfertat private luajnė dhe do tė vazhdojnė tė luajnė njė rol tė rėndėsishėm pėr tė mbėshtetur rritjen. Gjatė vitit 2000 transfertat private pėrfaqėsuan afro njė tė pestėn e PBB totale, mė shumė se dyfishi i tė ardhurave fiskale nga eksportet.3 Kjo rrjedhė e madhe e transfertave private ka mbuluar pjesėrisht defiēitin e llogarisė rrjedhėse, i cili pėr vitin 2002 ishte i barabartė me 8.7 pėrqind tė PBB.4 Bujqėsia zė pjesėn mė tė madhe tė PBB dhe siē duket edhe nė tabelėn 1.2 rritja e saj ka rėnė vetėm shumė pak nga 35.9 pėrqind e PBB nė vitin 2000 nė 34.2 pėrqind nė vitin 2001. Industria zė rreth 13 pėrqind tė PBB, e ndjekur nga ndėrtimi dhe transporti, tė cilat tė dyja zėnė rreth 10 pėrqind tė PBB. Megjithatė, kėta dy sektorė kanė shėnuar norma tė larta rritjeje prej mė shumė se 14 pėrqind gjatė vjetėve tė fundit, mė shumė se dyfishi i normės sė rritjes prej 6.5 pėrqind tė industrisė dhe dhjetė herė mė shumė se lėvizjet shumė tė ngadalta tė bujqėsisė. Tabela 1. 2: PBB dhe rritja sektorale Ndryshimi real nė pėrqindje, vit pas viti Perqindja e totalit tė PBB 2000 2001 2000 2001 Industria 5 6.5 13.2 13.2 Bujqėsia 4 1.4 35.9 34.2 Ndėrtimi 17 14 9.7 10.3 Transporti 14 13 9.5 10.1 Shėrbime ė tjera 9 8 31.8 32.2 PBB 7.8 6.5 100 100 Burimi: Banka e Shqipėrisė, Raporti Statistikor, prill 2002 Siē e tregon edhe tabela 1.3 tekstilet janė eksporti kryesor i Shqipėrisė dhe zėnė mbi 65 pėrqind tė tė gjitha eksporteve. Ushqimet e pijet dhe materialet e ndėrtimit (qė tė dy kėta zėra rreth 9 pėrqind) zėnė kategorinė tjetėr mė tė madhe tė ekporteve. Makineritė zėnė pothuajse njė tė katėrtėn e tė gjitha importeve, tė ndjekura nga afėr nga ushqimet dhe pijet (19.6 perqind), tekstilet (14 pėrqind), mineralet dhe lendėt djegėse (13.7 pėrqind) dhe materialet e ndėrtimit (12.4 pėrqind). Italia thith mbi 70 pėrqind tė tė gjitha eksporteve, e ndjekur nga Greqia (12.1 pėrqind e tė gjitha eksporteve) dhe Gjermania (6.8 pėrqind). Italia gjithashtu zė shumicėn e importeve (36.2 pėrqind), e ndjekur nga Greqia (27.6 pėrqind). Tabela 1. 3: Eksportet dhe Importet (pėrqindje e totalit) Eksportet kryesore 2001 Perqind Importet kryesore 2001 Perqind 3PNUD (2000). 4Banka Botėrore (2002b). 27 Tekstile 65.6 Makineri 23.6 Ushqime, pije dhe duhan 9.0 Ushqime, pije dhe duhan 19.6 Materiale ndėrtimi 8.6 Tekstile 14.0 Artikuj lėkure 3.5 Minerale, lendė djegėse dhe energji elektrike 13.7 Dru 3.4 Materiale ndėrtimi 12.4 Destinacionet kryesore tė eksporteve 2001 Perqind Origjina kryesore e importeve 2000 Perqind Itali 71.2 Itali 36.2 Greqi 12.1 Greqi 27.6 Gjermani 6.8 Gjermani 5.5 Jugosllavi 2.8 Turqi 5.4 Danimarkė 1.1 Bullgari 2.4 Burimi: Instat, Gjendja e tregėtisė sė jashtme Sektori privat fshatar ėshtė punėdhėnėsi mė i madh, duke zėnė mbi 760,000 njerėz me punė, ose mbi 60 pėrqind tė krahut tė punės. Sektori shtetėror ėshtė punėdhėnsi i dytė mė i madh, me rreth 190,000 njerėz, ose rreth 15 pėrqind tė krahut tė punės. Numri i njerėzve tė papunė ka rėnė gjatė vitit tė fundit, nga 192,000 nė tremujorin e dytė tė vitit 2001 nė 176,000 nė tremujorin e dytė tė vitit 2002, me njė normė papunėsie prej 14.2 pėrqind gjatė vitit 2002 (Tabela 1.4). Tabela 1. 4: Punėsimi dhe papunėsia (`000 me pėrjashtim tė rasteve kur tregohet ndryshe) 2001 2002 3-m II 3-m III 3-m IV 3-m I 3-m II Krahu i punės 1,263 1,256 1,247 1,241 1,238 Tė punėsuar 1,071 1,069 1,065 1,063 1,062 Sektori shtetėror 194 192 191 189 188 Sektori privat, qytet 116 116 113 113 113 Sektori privat, fshat 761 761 761 761 761 Tė papunė 192 187 182 178 176 Qė marrim pėrfitime 18 16 15 13 13 Norma e papunėsisė ( perqind) 15.2 14.9 14.6 14.3 14.2 Burimi: INSTAT, Konjuktura. Defiēiti fiskal dhe oferta e parasė janė mbajtur mirė brenda synimeve monetare dhe buxhetore pėr tė cilėt ėshtė rėnė dakort edhe me FMN gjatė viteve tė fundit. Pėrkundėr tė metave gjatė mbledhjes sė tė ardhurave fiskale dhe defiēiteve nė faturat e privatizimit, defiēiti i pėrgjithshėm fiskal ka qėnė nė rėnie nga 9 pėrqind tė PBB gjatė vitit 2000 nė 6.6 perqind gjatė 2002. Si rrjedhim, huamarrja e brendshme ėshtė mbajtur brenda shifrės 3 pėrqind tė PBB. Defiēiti i pėrgjithshėm fiskal pritet tė bjerė mė tutje nė 6.2 pėrqind tė PBB gjatė vitit 2003. Pėrsa i takon sektorit tė jashtėm, mė tė fuqishme nga ē'pritej, importet (e lendės djegėse dhe tė gjeneratorėve) kanė ēuar nė pėrkeqėsimin e bilancit tė llogarisė rrjedhėse gjatė dy vjetėve tė fundit. Megjithatė, pėrkeqėsimi i bilancit tė llogarisė rrjedhėse ėshtė zbutur pjesėrisht nga transfertat private jashtėzakonisht tė larta tė stimuluara nga hyrja e parave nga zona e euros tė mbajtura nga shqiptarėt qė punojnė jashtė vendit tė tyre. me transfertat tė parashikuara nė njė nivel normal, defiēiti i llogarisė rrjedhėse pėrllogaritet nė rreth 8 pėrqind gjatė vitit 2003. 28 Njėri prej aspekteve kryesore tė politikės ekonomike nė Shqipėri ka qėnė ruajtja e rreptė e disiplinės fiskale qysh prej gjysmės sė dytė tė viteve 90.5 Si rrjedhojė, defiēiti fiskal ėshtė ulur dhe ka pasur njė rėnie tė dukshme tė nivelit tė financimit tė brendshėm tė defiēiti buxhetor, qė ka ardhur nga njė rritje e moderuar nė tė ardhurat dhe kufizime tė rrepta nė shpenzime. Pėrkundėr kėtyre pėrmirėsimeve, mbeten njė sėrė sfidash fiskale. Tatimet e drejtpėrdrejta pėrbėjnė njė pjesė tė vogėl tė tatimeve vendore dhe mbledhja e VAT ka rėnė poshtė potencialit qė ka. Tė ardhurat totale si pjesė e PBB mbeten dukshėm mė tė ulėta nė Shqipėri se nė shumicėn e ekonomive tė tjera tė tranzicionit, pėrkundėr normave tė krahasueshme tatimore. Kjo ėshtė njė pasqyrim i administrimit tė dobėt tė tatimeve dhe evazionit tė madh fiskal. Shpenzimet totale janė rritur, por cilėsia e shpenzimeve, sidomos e atyre qė mbėshtesin uljen e varfėrisė, ka nevojė pėr njė pėrmirėsim tė dukshėm. Pagesat e interesit tė borxhit tė brendshėm, megjithė rėnien e qėndrueshme, pėrbėjnė ende njė pjesė tė madhe (14.5 perqind) tė shpenzimeve rrjedhėse.6 Shqipėria lipset tė ruajė qėndrueshmėri fiskale pėr tė siguruar ritje tė vazhduar dhe rėnie tė qėndrueshme tė varfėrisė. Shtrėngimi i vazhduar i disiplinės fiskale pėr tė ulur mė tutje defiēitin buxhetor ėshtė i nevojshėm gjatė viteve nė vazhdim. Vėshtirėsia ėshtė tė ruhet njė defiēit fiskal qė ėshtė i pėrputhshėm me nivelet e ulėta tė inflacionit dhe tė borxhit publik ndėrkohė qė krijohen mundėsi pėr financimin e nevojshėm pėr zėra shpenzimesh pėr investime, shėrbime sociale dhe mbėshtetje tė synuar pėr tė varfėrit dhe tė dobėtit. Pėr tė siguruar qėndrueshmėrinė fiskale dhe atė tė borxhit, ekziston nevoja pėr tė ulur mė tutje mbėshtetjen e buxhetit nė huamarrjen e brendshme nė mėnyrė qė tė ulet barra e lartė e borxhit tė brendshėm. Shpenzimet e ulura tė interesit do tė ofrojnė burime shtesė pėr fushat prioritare pa rritur totalin e shpenzimeve. Kjo do tė kėrkojė pėrpjekje tė forta pėr tė ardhurat fiskale si edhe tė hyra nga asistenca e huaj pėr tė mbėshtetur nevojat e Shqipėrisė pėr investime publike. Qėndrueshmėria fiskale kėrkon gjithashtu hartimin dhe zbatimin e njė programi reforme tė gjerė pėr pensionet nė mėnyrė qė tė ulet mbėshtetja e tyre tek transfertat buxhetore. Njė raund i dytė i reformės sė pensioneve filloi nė vitin 2002 me objektivin pėr tė zgjidhur problemet afatgjata tė mbulimit, pėrballueshmėrisė, barazisė dhe pėrshtatshmėrisė. Kėto do tė kėrkonin masa adekuate pėr tė pėrmirėsuar efiēencėn e operacioneve tė institucioneve qė merren me pensionet publike, pėr tė futur ndryshime nė strukturėn e pensioneve fshatare dhe pėr tė krijuar stimuj pėr organizatat private qė ofrojnė pensione vullnetare dhe suplementare. Disiplina e rreptė fiskale lipset tė kombinohet me njė shpėrndarje mė tė mirė dhe me mė shumė efiēencė tė shpenzimeve publike. Brenda zarfit total tė burimeve, shpėrndarja e shpenzimeve lipset tė pėrmirėsohet nė pėrputhje me objektivat strategjikė tė identifikuar nė SKZHES. Programi Buxhetor Afatmesėm (MTEF), i miratuar nė vitin 2000, i cili synon tė pėrmirėsojė shpėrndarjen strategjike tė burimeve dhe efiēencėn e pėrdorimit tė shpenzimeve publike, lipset tė jetė tėrėsisht e integruar me proēesin e SKZHES dhe nisma tė tjera, si psh proēesi i stabilizim asocimit dhe deēentralizimi fiskal. Pėrpjekje duhet tė bėhen nė drejtim tė pėrmirėsimit tė lėvrimit tė shėrbimeve dhe nė drejtim tė evidentimit dhe orientimit tė shpenzimeve publike pėr nga prioritetet e SKZHES. Ndėrkohė qė duhet t'u jepet pėrparėsi shpenzimeve pėr arsimin dhe kujdesin shėndetsor, transfertat e mbrojtjes sociale kanė nevojė tė racionalizohen pėr tė siguruar realizimin e asistencės efektive sociale pėrmes programeve tė ndihmės nė para dhe punė nė komunitet. 5 Pėr njė analizė tė hollėsishme tė zhvillimeve fiskale gjatė viteve 90, shih "Shqipėria-Shpenzimet publike dhe rishikimi institucional" Banka Botėrore, prill 2001. 6 Gjatė vitit 2002 pjesa e shpenzimeve pėr interesin nė shpenzimet rrjedhėse ra nė 15.3 pėrqind, pasi ishte mesatarisht mė shumė se 25 pėrqind gjatė periudhės 1997-2000. Kjo rėnie ka ndodhur kryesisht pėr shkak tė normave mė tė ulta tė interesit mbi bonot e thesarit. 29 Bashkė me kėto masa, kapacitetet pėr hartim dhe monitorim tė politikave duhet tė tė fuqizohen pėr tė pėrmirėsuar vlerėsimin e politikave, ndėrkohė qė duhet tė zhvillohen dhe tė fuqizohen lidhje mė tė ngushta midis objektivave tė politikave dhe shpenzimeve. Mekanizmat e llogaridhėnies duhet tė fuqizohen mė tutje pėr t'i dhėnė mundėsi Shqipėrisė tė luftojė korrupsionin, tė inkurajohen nivele tė larta tė investimeve, sidomos investimet e huaja tė drejtpėrdrejta, tė ruhet disiplina fiskale dhe tė sigurohet qė burimet pėrdoren me efektivitet dhe transparence. Arritja e kėtyre objektivave do tė ishte e rėndėsishme jo vetėm pėr tė mbėshtetur rritjen dhe uljen e varfėrisė por edhe pėr tė lehtėsuar integrimin nė ekonominė europiane. Prospektet e Shqipėrisė pėr rritje, zhvillim dhe ulje tė varfėrisė janė tė mira, sidomos po tė kemi parasysh njė klimė mė tė favorshme dhe mė tė qėndrueshme politike nė Europėn Juglindore dhe perspektivat mė tė mira pėr njė shoqėrim mė tė ngushtė me Bashkimin Europian. Nė periudhėn afatmesme, rritja ekonomike parashikohet tė qėndrojė e fortė, me PBB nė rritje rreth 5 pėrqind nė vit. Rritjet e eksporteve dhe aktiviteteve tė sektorit privat janė tė rėndėsishme pėr tė arritur kėtė rritje ekonomike. Pespektivat e rritjes ekonomike dhe uljes sė varfėrisė gjithashtu varen nė mėnyrė kritike nga zgjidhja e problemeve tė sektorit tė energjitikės, zbatimit tė reformave strukturore, sidomos tė atyre qė janė nė drejtim tė pėrmirėsimit tė mjedisit konkurrues, uljes sė pengesave ndaj bizneseve, fuqizimit tė sektorit financiar dhe kujdesit pėr aktivitetet e sektorit privat. 3. Matja e varfėrisė nė Shqipėri Mbledhja e mėparshme e tė dhėnave pėr matjen e varfėrisė dhe pabarazisė nė Shqipėrinė post- komuniste ka qėnė sporadike, jokonseguente dhe shumė pak e krahasueshme nė kohė. Sasia shumė e vogėl e tė dhėnave statistikore nė nivel familjeje ka qėnė njė faktor kryesor kufizues pėr qeverinė gjatė pėrgatitjes sė SKZHES. Njė prej pėrpjekjeve tė para pėr tė matur varfėrinė nė Shqipėri ka qėnė njė studim i kryer nga Banka Botėrore nė vitin 1996 qė pėrdorte tė dhėnat e njė Vėzhgimi tė Buxhetit Familjar tė kryer nė Tiranė gjatė viteve 1993 dhe 1994 me asistencė financiale nga PNUD dhe asistencė teknike nga Instituti Kombėtar i Statistikave dhe Studimeve Ekonomike tė Francės (INSEE). VBF futi njė metodikė tė re nė Shqipėri, meqėnėse ky vėzhgim ishte njė kombinim i buxhetit familjar me vėzhgimet shumėtematike. U mblodh njė informacion nga njė numėr total prej 3,179 familjesh, duke pėrdorur intervista tė drejtpėrdrejta si edhe njė rregjistrim katėrmbėdhjetėditor i tė gjitha shpenzimeve tė shpeshta. Ėshtė e rėndėsishme tė theksohet qė ky vėzhgim mbulonte vetėm zonėn qytetėse tė Tiranės dhe nuk synonte tė pėrfaqėsonte pjesėn tjetėr tė vendit. VBF i kryer nė Tiranė nė 1993-94 u ndoq nga LSMS e vitit 1996, e kryer nė tė gjithė vendin me pėrjashtim tė Tiranės, me njė grup zgjedhjeje prej rreth 1,500 familjesh. Rezultatet e kėtij vėzhgimi sugjerojnė se varfėria nė vitin 1996 ka qėnė njė fenomen fshatar me pothuajse 90 pėrqind tė tė varfėrve banorė tė zonave fshatare dhe 60 pėrqind tė krerėve tė familjeve tė varfėra tė vetėpunėsuar nė bujqėsi. Pėrqindja e varfėrisė fshatare ishte pesė herė mė e madhe se varfėria qytetėse dhe ishte mė e lartė nė veri tė Shqipėrisė, ku njė pjesė e madhe familjeve kishin nė pronėsi mė pak se 0.5 hektarė tokė. Shumė familje nė kėto rajone kėrkojnė grurė tė subvencionuar dhe ndihmė nė para pėr tė kaluar dimrin. Mundėsia e kufizuar pėr tė pėrdorur shėrbimet publike, shpesh e rėnduar nga infrastruktura e dobėt fshatare, sidomos rrugėt, ka qėnė njė faktor qė ka kontribuar nė varfėrinė fshatare. 30 Pėrpara vitit 2002, shumica e informacioneve mė tė fundit mbi varfėrinė dhe standartet e jetesės vijnė nga Vėzhgimi i Kushteve tė Jetesės (VKJ) i kryer nga INSTAT nė vitin 1998 si pjesė e programit PHARE. VKJ ka qėnė pėrpjekja e parė nė vend pėr matur varfėrinė mbėshtetur nė njė grup zgjedhje pėrfaqėsues kombėtar nga kuadėr zgjedhjeje tė ndėrtuar nga INSTAT. Vėzhgimi VKJ u hartua pėr pasur shumė qėllime: objektivat e tij qenė tė jepte njė pamje globale tė structures sė kushteve tė jetesės nė vend dhe njė grup tė dhėnash pėr njė analizė shumėqėllimėshe nė fushėn e zhvillimit social, llogarive kombėtare, varfėrisė dhe ēmimeve. Ky vėzhgim u hartua duke adoptuar metodikėn e Panelit tė Komunitetit Europian pėr Familjet (ECHP). U krye nė vjeshtė tė vitit 1998 me njė grup zgjedhjeje pėrfaqėsues prej 11,523 familje si nga zonat qytetėse ashtu ehd enga ato fshatare, tė pėrzgjedhura nga kudari i grupit tė zgjedhjes tė INSTAT. VKJ jep infromacion mbi nivelin dhe burimet e tė ardhurave familjare, duke pėrfshirė tė ardhurat nga puna si nė sektorin publik ashtu edhe nė atė privat, vetėpunėsimi, sektori i bujqėsisė, pagesat e asistencės sociale, si edhe tė ardhurat nga prona dhe transfertat private. Sipas pėrllogaritjeve tė mbėshtetura nė VKJ, varfėria e tė ardhurave nė Shqipėri ka qėnė shumė e lartė, si nė nivel ashtu edhe nė thellėsi, ku njė nga ēdo tre shqiptarė ėshtė nėn nivelin (relativ) tė varfėrisė dhe mbi njė e dyta e tyre jetojnė nė varfėri tė tejskajshme. Ėshtė gjetur se varfėria e tė ardhurave ėshtė kryesisht njė fenomen fshatar, ku 80 pėrqind tė tė varfėrve jetojnė nė mjedis fshatar. Varfėria pėrkufizohet se ka njė tė ardhur nėn 60 pėrqind tė tė ardhurave mesatare mediane, ndėrsa varfėria e tejskajshme pėrkufizohet se ka njė tė ardhur nėn 40 pėrqind tė tė ardhurave mesatare mediane. Pėrdoren edhe norma tė ngjashme tė varfėrisė tė pėrftuara pėr varfėrinė absolute (psh 2$/ditė dhe 1$/ditė). Normat e varfėrisė fshatare janė dukshėm mė tė larta sesa normat e varfėrisė qytetėse. Rezultatet e vėzhgimit tė vitit 1998 tregojnė se familjet qė kanė mė shumė gjasa pėr tė qėnė tė varfėra janė ato qė janė tė mėdha, ndėrkohė qė kreu i familjes ėshtė ose i papunė ose i vetėpunėsuar nė bujqėsi private dhe atje ku kreu i familjes ka nivele tė ulėta arsimimi.7 Familjet me tre fėmijė ose mė shumė janė dukshėm mė tė predispozuara pėr tė qėnė tė varfėra dhe njė numėr i madh i fėmijėve jetojnė nė varfėri. Gjetjet e vėzhgimit tregojnė gjithashtu qė pothuajse dy tė pestat e familjeve kreu i tė cilave ka vetėm arsim fillor janė tė varfėra. Midis familjeve me njė kryefamiljar tė punėsuar, varfėria ėshtė e vendosur midis punonjėsve tė bujqėsisė, ku dy nga pesė tė varfėr punojnė nė bujqėsi. Njė gjetje tjetėr e vėzhgimit tė vitit 1998 ėshtė qė nivelet e varfėrisė janė tė larta mes familjeve qė jetojnė me asistencė sociale dhe njė nga pesė tė varfėr ėshtė pensionist. Megjithatė, numri i raportuar nga VKJ mund tė ēojė nė qorrsokak, meqėnėse matja e mirėqėnies qė del nga vėzhgimi ndikohet nga dy burime tė rėndėsishme paragjykimi. Sė pari VKJ nuk e pėrfshin vlerėsimin e prodhimit vetiak, i cili pritet tė jetė i madh nė zonat fshatare dhe mes familjeve mė tė varfėra. Sė dyti, raportimi mė i ulėt se realja i tė ardhurave ėshtė i dokumentuar mirė dhe ka gjasa tė ēojė nė mbivlerėsimin e niveleve tė varfėrisė, sidomos nė vendet si Shqipėria me njė ekonomi informale shumė aktive. LSMS 2002, i cili ėshtė burimi parėsor i tė dhėnave pėr kėtė dokument, ėshtė pėrpjekja e parė e Shqipėrisė pėr tė mbushur hendekun aktual tė dijes pėrmes mbledhjes sė tė gjithė informacionit tė nevojshėm pėr njė matje tė plotė nė nivel kombėtar tė mbėshtetur tek konsumi. LSMS 2002 ėshtė pjesė e njė projekti shumėvjeēar bashkėpunimi midis INSTAT, Bankės Botėrore dhe Departamentit pėr Zhvillim Ndėrkombėtar (DFID) pėr tė fuqizuar kapacitetet e qeverisė pėr tė mbledhur, analizuar dhe shpėrndarė tė dhėnat statistikore pėr monitorimin e varfėrisė dhe vlerėsimin e politikave. 7Shih gjithashtu edhe Rashid et al. (2001) dhe Banka Botėrore (1997). 31 Raundi i parė i LSMS ėshtė kryer nga INSTAT nė pranverė tė vitit 2002 mbi njė grup zgjedhjeje prej 3,600 familje dhe ofron njė pikėnisje tė domosdoshme pėr tė monitoruar ecurinė e strategjisė sė qeverisė pėr uljen e varfėrisė, siē parashikohet edhe nė SKZHES. Renditja e viti 2001 pėr njė rregjistrim paraprak tė popullsisė ofroi njė kuadėr tė grupeve tė zgjedhjes pėr tė cilin ndjehej shumė nevoja. Ky grup zgjedhjeje u mbėshtet nė njė projektim grupi nė dy faza, me 450 njėsi zgjedhjeje parėsore (NJZP) tė pėrzgjedhura nga lista e zonave tė numėrimit tė rregjistrimit tė popullsisė (EA).8 Duke pasur parasysh ndryshimet drastike dhe tė vrullshme qė kanė ndodhur nė zonėn metropolitane tė Tiranės, u vendos tė pėrditėsohej renditja e rregjistrimit paraprak tė popullsisė e banesave nė kryeqytet. Pas caktimit tė NJZP, 8 familje u zgjodhėn pėr secilėn prej tyre.9 Kuadri i grupeve tė zgjedhjes u ratifikua nė katėr rajone, ēka pasqyron nė vija tė trasha njė ndarje tė vendit pėrgjatė vijave agro-ekologjike si edhe socio-ekonomike. Ai synon tė pėrfaqėsojė Tiranėn, zonat e tjera qytetėse dhe fshatare, si edhe Tiranėn dhe tre zonat e tjera agro- ekologjike/ekonomike (zona e bregut, zona qėndrore dhe zona malore).10 Grupi pėrfundimtar i tė dhėnave nga LSMS 2002 pėrfshin 1,000 familje pėr shtresat e bregut dhe ato malore, 999 pėr shtresėn qendrore dhe 600 nė Tiranė. Njė numėr total prej 1,640 familjesh janė fshatare dhe 1,959 janė qytetėse. Hollėsi tė tjera shtesė mbi metodikėn e vėzhgimit dhe proēedurat e punės nė bazė mund tė gjenden nė "Albania 2002 LSMS Basic Information Document" nė www.worldbank.org/lsms (nė tė ardhmen). Si pjesė e sistemit tė vėzhgimit tė familjeve, njė panel vjetor mbi njė nėngrup zgjedhjeje tė LSMS ėshtė parashikuar tė kryhet nė pranverė tė vitit 2003 dhe 2004. Gjithashtu, njė LSMS mbi njė prerje tėrthore tė re ėshtė planifikuar pėr vitin 2005 si pjesė e tė njėjtit projekt. 4. Struktura e kėtij raporti Pjesa tjetėr e kėtij materiali ėshtė e organizuar si mė poshtė. Kreu II jep njė pamje tė pėrgjithshme tė varfėrisė nė Shqipėri dhe pėrmban njė profil pėrshkrues tė tė varfėrve. Dimensionet hapėsinore tė varfėrisė, deri nė atė masė qė mundėsojnė tė dhėnat, trajtohen nė Kreun III. Ēėshtjet qė kanė lidhje me tregjet e punės dhe varfėrinė pėrbėjnė lendėn e Kreut IV. Dimensionet e varfėrisė qė kanė lidhje me kapitalin njerėzor diskutohen nė Kreun V (shėndetėsia) dhe Kreun VI (arsimi). Dy kapitujt e tjerė pėrmbajnė njė analizė tė strategjive qė pėrpiqen t'i jepin zgjidhje problemit: Kreu VII kqyr rolin e programeve tė mbrojtjes sociale, ndėrkohė qė Kreu VIII merret me migrimin e brendshėm dhe tė jashtėm si mėnyra pėr tė pėrballuar varfėrinė nė Shqipėri. Konkluzionet jepen nė Kreun IX. 8 Meqėnėse madhėsia e EA fillestare pėr rregjistrimin e popullsisė ndryshonin shumė, nė mėnyrė qė tė arrihej nė NJZP tė madhėsive tė ngjashme, pėrpara pėrzgjedhjes u krye njė agregim dhe ndarje e EA fillestare. 9 Gjatė zbatimit tė vėzhgimit pati njė problem me pėrpunimin e pyetėsorėve pėr njė familje dhe kėshtu qė kjo familje u pėrjashtua nga grupi i zgjedhjes. Si rrjedhojė, madhėsia pėrfundimtare e grupit tė zgjedhjes ėshtė 3,599 familje (16,521 individė) 10 Shtresa e bregut pėrfshin rrethet e Lezhės, Kurbinit, Kavajės, Mallakastrės, Lushnjes, Delvines, Sarandes, Durresit, Fierit dhe Vlorės. Shtresa e Shqipėrisė sė Mesme pėrfshin: Kucove, Skrapar, Kruje, Peqin, Gjirokaster, Permet, Tepelene, Devoll, Kolonje, Pogradec, Mirdite, Puke, Malesi e Madhe, Shkoder, Elbasan, Berat, Korce, Mat, dhe Tirana fshat. Sė fundmi, shtresa malore pėrfshin: Kukes, Has, Tropoje, Bulqize, Diber, Gramsh, dhe Librazhd. Tirana qytet pėrbėn njė shtresim tė veēantė. 32 Autorėt do tė jenė tė gatshėm tė ofrojnė tė gjithė dokumentat mbėshtetės dhe teknikė, dokumenta tė cilėt do tė vendosen edhe nė faqen e internetit pėr shfrytėzim mė tė lehtė nga tė interesuarit. 33 KREU II: VARFĖRIA NĖ SHQIPĖRI 1. Hyrje Pamja shumėdimensionale e varfėrisė ėshtė e pranuar kaq gjerė nė literaturėn pėr varfėrisė saqė ėshtė pothuajse e tepėrt ta vėmė theksin tek kjo gjė. Siē specifikohet edhe nė Raportin e Zhvilimit Botėror tė Bankės Botėrore pėr vitet 2000/2001, varfėria pėrqafon aspekte tė privimit pėrtej konsumit material dhe pėrfshin dhimbjen psikologjike tė tė qėnit tė varfėr, njė ndjesi tė brishtėsisė ndaj ngjarjeve tė jashtme dhe pafuqishmėria kundrejt institucioneve tė shtetit dhe shoqėrisė. Pranimi i kėsaj pikėpamjeje ka ndikimet e veta pėr potikikėbėrėsit si nė nivel kombėtar ashtu edhe nė nivel ndorkombėtar. Nė nivel kombėtar, qeveria e Shqipėrisė ka pėrqafuar njė qasje shumėdimensionale pėr uljen e varfėrisė nė SKZHES, duke pėrfshirė njė angazhim tė qartė pėr tė pasur ecuri nė drejtim tė arritjes sė OZHM. Nė fushėn ndėrkombėtare kjo pasqyrohet mė shumė me mbėshtetjen qė vjen nga bashkėsia ndėrkombėtare pėr Objektivat e Zhvillimit tė Mijėvjeēarit (OZHM), siē pėrcaktohet edhe nė Deklaratėn e Kombeve tė Bashkuara pėr Mijėvjeēarin. Nė pėrputhje me kėtė konsensus tė gjerė, vlerėsimi i varfėrisė nė Shqipėri mbėshtetet nė njė pėrkufizim shumėdimensional tė varfėrisė dhe pėrveē privimit tė tė ardhurave, varfėria pėrkufizohet gjithashtu nė lidhje me papėrshtatshmėrinė e njė sėrė masave tė kujdesit social qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat, si nė arsim, shėndetėsi, dhėnie autoriteti, shfrytėzim tė shėrbimeve bazė dhe infrastrukturė. Gjithashtu, masa subjektive tė kujdesit social janė prezantuar pėr tė matur perceptimin qė kanė njerėzit pėrsa i takon kushteve tė tyre socio-ekonomike nė vend tė masave mė objektive nė kujdesin social. Ky kapitull ėshtė i organizuar si mė poshtė. Seksioni 2 pėrkufizon kufirin e varfėrisė dhe trajton ēėshtjet qė kanė lidhje me varfėrinė e tė ardhurave. Seksioni 3 pėrqėndrohet tek dimensionet e varfėrisė qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat, ndėrkohė qė seksioni 4 pėrmban njė diskutim mbi varfėrinė subjektive. Seksioni 5 trajton profilin e varfėrisė, i ndjekur nga njė zbėrthim i pabarazive nė seksionin 6. Modelet e konsumit pėrshkruhen nė seksionin 6, pėrcaktorėt e varfėrisė shikohen nė seksionin 7 dhe ky kapitull mbyllet me rezultatet kryesore dhe rrjedhojat e politikave nė Seksionin 8. 2. Varfėria e tė ardhurave Meqėnėsia ekonomia nė Shqipėri ėshtė nė pjesėn mė tė madhe fshatare dhe informale, dhe tė ardhurat nuk janė saktėsisht tė matshme, matjet e mbėshtetura tek tė ardhurat do tė ofronin njė pėrllogaritje tė shtrembėruar tė varfėrisė. Pėr kėtė arsye, varfėria e tė ardhurave nė Shqipėri pėrllogaritet nė bazė tė matjeve tė mbėshtetura tek konsumi. Njė individ quhet i varfėr nėse niveli i tij i shpenzimeve pėr frymė bie nėn nivelin minimal qė nevojitet pėr tė plotėsuar nevojat bazė pėr ushqime dhe artikuj joushqimor tė kėtij individi. Ky nivel minimal konsumi quhet ndryshe "kufiri i varfėrisė" dhe pėrfaqėson pikėn e ndarjes midis tė varfėrve dhe atyre qė nuk janė tė varfėr. Kufijtė e varfėrisė mund tė pėrcaktohen nė mėnyra tė ndryshme dhe pėrfshijnė kufij varfėrie, absolut, relativ dhe subjektiv. Kufijtė absolut tė varfėrisė pėrkufizohen nė lidhje me njė prag tė paracaktuar ose tė lidhur me njė shportė ushqimore ose me nivele tė caktuara tė mirėqėnies, dhe kanė pėrparėsinė se tė japin mundėsi pėr njė krahasim tė lehtė nė kohė dhe midis grupeve tė ndryshme. Kufijtė Relativė tė varfėrisė pasqyrojnė shkallėn e mungesave nga tė cilat vuan njė familje ose njė individ nė lidhje me tė ardhurat e pjesės tjetėr tė popullsisė. Dhe sė fundmi, kufijt subjektiv tė varfėrisė trupėzojnė perceptimin e njerėzve nė lidhje me gjėndjen e 34 mirėqėnies sė tyre vetė. Kufiri i varfėrisė i pėrzgjedhur nė fund fare varet nga objektivat e analizės.11 Pėrllogaritja e kufirit absolut tė varfėrisė pėr qėllimet e kėtij vlerėsimi mbėshtetet mbi njė shportė faktike konsumi tė njė grup zgjedhjeje popullsie tė marrė nga vėzhgimi dhe ėshtė konvertuar nė masa monetare duke pėrdorur metodikėn e "kostos sė nevojave bazė" (KNB) (Ravallion dhe Bidani, 1994). Pėr pėrllogaritjen e kufirit tė plotė tė varfėrisė, ėshtė llogaritur nė fillim njė kufi varfėrie pėr ushqimet (ose pėr koston e marrjes sė njė sasie minimale kalorish) dhe pastaj ky kufi ėshtė rregulluar pėr tė pėrfshirė artikuj thelbėsor joushqimorė. Pėrbėrėsi joushqimor ėshtė llogaritur si njė mesatare e pjesės mesatare tė atyre familjeve qė shpenzojnė gati tė njėjtėn sasi pėr ushqim siē tregohet nga kufiri i varfėrisė ushqimore (shih Aneks I pėr mė shumė hollėsi). Kufiri i varfėrisė llogaritet duke pėrdorur shportėn ushqimore qė konsumohet nga njerėzit e dhjetėshorėve tė dytė deri nė tė katėrt.12 Duke pasur parasysh rekomandimet e FAO pėr konsumin minimal tė kalorive sipas moshės dhe gjinisė dhe duke i rregulluar kėto kėrkesa pėr kalori sipas shpėrndarjes sė popullsisė nė Shqipėri sipas rregjistrimit tė popullsisė tė vitit 2001, marrja e kalorive pėr frymė u pėrllogarit nė 2,288 kalori nė ditė. E llogaritu nė kėtė mėnyrė, kufiri ushqimor i varfėrisė (ose kufiri i varfėrisė sė tejskajshme) ėshtė pėrllogaritur nė 3,047 Lek pėr frymė nė muaj. Kufiri i plotė i varfėrisė, i pėrllogaritur me nevojat pėr artikujt bazė jushqimorė, pėrllogaritet nė 4,891 Lek pėr frymė nė muaj.13 Nė lidhje me masat e varfėrisė, janė pėrdorur treguesit zbėrthyes standartė tė familjes Foster- Greer-Thorbecke (FGT). Kėta pėrfshijnė: (i) pėrqindjen e varfėrisė, ose raportin e numrit tė tė varfėrve, duke pasqyruar pėrqindjen e popullsisė konsumi pėr frymė i sė cilės bie nėn kufirin e varfėrisė; (ii) thellėsinė e varfėrisė, e matur me indeksin e hendekut tė varfėrisė, duke matur sasinė e diferencės sė tė ardhurave mesatare tė tė varfėrve nė lidhje me kufirin e varfėrisė; dhe (iii) hendeku i varfėrisė i ngritur nė katror, njė masė e ashpėrsisė sė varfėrisė. Mbėshtetur nė matjet e diskuturara mė sipėr, njė e katėrta e popullsisė nė Shqipėri, ose afro 780,000 individė, bien nėn kufirin e varfėrisė. Varfėria e tejskajshme ­ siē pėrkufizohet nga kufiri ushqimor i varfėrisė ­ ekziston dhe kap deri 4.7% tė popullsisė, ose rreth 150,000 individė, tė cilėt nuk janė nė gjendje tė plotėsojnė kėrkesat elementare pėr ushqime. Nė pėrputhje me studime tė mėparshme, varfėria ėshtė vėnė re tė jetė mė e lartė nė zonat fshatare, ku numri i tė varfėrve ėshtė 66% mė i lartė se nė Tiranė dhe 50% mė i lartė se nė zona tė tjera qytetėse. Konsumi pėr frymė nė zonat fshatare, nė masėn 7,224 Leks, ėshtė sa rreth katėr tė pestat e niveleve tė konsumit nė zonat qytetėse.14 11Vendosja e njė kufiri varfėrie shumė shpesh kundėrshtohet dhe ėshtė shpesh fokusi i njė debati tė nxhetė publik, sidomos kur pėrdoret si njė prag reference pėr programet e pranimit. Pėr shpėrndarjet rreth kufirit tė varfėrisė, zgjedhja bėhet mė e vėshtirė, meqėnėse edhe njė lėvizje e vogėl e kufirit mund tė ketė njė ndikim tė madh mbi shifrat e varfėrisė. 12Dhjetėshoret janė pėrllogaritur nga agregati i konsumit pėr frymė i rregulluar mė parė me ndryshimet nė ēmime. Dhjetėshorja e parė u pėrjashtua nė mėnyrė qė tė shmagej ndikimi mbi shportėn me modelet qė mund tė vijnė si rezultat i faktorėve tė largėt. Megjithatė, popullsi tė ndryshme reference, duke pėrfshirė 50% mė tė varfėrit, sollėn rezultate shumė tė ngjashme. 13LSMS e vitit 2002 mblodhi tė gjithė informacionin e nevojshėm pėr tė llogaritur pėrbėrėsit kryesorė tė agregatit tė konsumit: konsumi ushqimor (si i blerė ashtu edhe i prodhuar vetė), shpenzimet joushqimore (konfeksione, artikuj shtėpiakė), fatura (gaz, telefon, energji, etj.), arsimi, shėndeti, mallrat afatgjata dhe strehimi. Shpenzimet e shėndetit dhe tė strehimit nuk janė pėrfshirė nė agregatin e konsumit, pėr arsye qė shpjegohen nė Aneksin I. 14Madhėsia e hendekut ėshtė mė e vogėl sesa llogaritet nga VKJ 1998. Megjithėse ėshtė tunduese tė bėsh krahasime me pėrllogaritjet e mėparshme tė varfėrisė, duhet tė theksohet se, pėrveē ndryshimeve tė 35 Tabela 2. 1: Varfėria dhe pabarazia nė Shqipėri Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Tejet Tejet Tejet Tejet Varfėr varfėr Varfėr varfėr Varfėr varfėr Varfėr varfėr Numri total 17.8 2.3 20.1 4.8 29.6 5.2 25.4 4.7 Hendeku i varfėrisė 3.8 0.6 4.7 0.9 6.6 0.7 5.7 0.8 Hendeku i varfėrisė i ngritur nė katror 1.3 0.22 1.7 0.24 2.1 0.16 1.9 0.19 Konsumi mesatar pėr frymė (lekė tė reja) 9,043 8,468 7,212 7,801 Gini 0.30 0.28 0.27 0.28 Pabarazia e mbėshtetur nė konsum ėshtė i moderuar dhe ėshtė nė pėrputhje me shumė vende tė tjera tė rajonit, me njė koefiēent kombėtar Gini prej 0.28. Kjo pėrllogaritje mbėshtet pėrllogaritjet e mėparshme tė pabarazisė tė mbėshtetur nė konsum, tė cilat janė nė pėrgjithėsi mė tė ulėta se matjet e mbėshtetura tek tė ardhurat. Pėrmes vendodhjeve tė ndryshme nuk ka asnjė dallim tė dukshėm. Raporti 90/10, njė tjetėr matje e pabarazisė, ėshtė i ulėt nė masėn 3.6. Figura 2.1, tregon pėrmes njė grafiku tė funksioneve kumulative tė dendėsisė pėr ēdo vendodhje lidhjen midis varfėrisė fshatare dhe qytetėse. Normat e varfėrisė nė zonat fshatare janė gjithnjė mė tė larta se normat qytetėse, pavarėsisht kufirit tė zgjedhur tė varfėrisė. Ndėrkohė qė nuk mbahet njė mbizotėrim probabilistik midis Tiranės dhe pjesės tjetėr tė zonave qytetėse, mbivendosja ėshtė minimale dhe vijat kryqėzohen vetėm tek nivelet e konsumit mbi ēdo kufi tė arsyeshėm tė varfėrisė. Figura 2.1: Funksionet kumulative tė dendėsisė sipas vendodhjes dukshme pėr shkak tė ndryshimeve nė pėrzgjedhjen e grupeve tė zgjedhjes dhe metodikave tė mbledhjes sė tė dhėnave, matjet e mirėqėnies tė bėra nga VKJ nuk janė tė krahasueshme me masėn e mbėshtetur tek konsumi qė pėrdoret nė kėtė vlerėsim. 36 Kufiri absolut i varfėrisė siē llogaritet mė sipėr ėshtė i lidhur me njė shportė specifike konsumi. Pėrveē kėsaj, kufijtė absolutė tė varfėrisė mund tė ndėrtohen gjithashtu nė lidhje me barazvlerėn (nė kuptimin e paritetit tė fuqisė blerėse) e tė ardhurave prej 2 US$ and 4 US$ nė ditė.15 Nė mėnyrė tė ngjashme, mund tė ndėrtohet edhe njė kufi relativ i varfėrisė nė lidhje me tė ardhurat mesatare mediane tė popullsisė, njė qasje qė rekomandohet nga Eurostat dhe qė pėrdoret gjerėsisht nga vendet e Europės Perėndimore. Ėshtė e dobishme tė ekzaminojmė ndjeshmėrinė e pėrllogaritjeve tė pėrqindjes sė varfėrisė nė zgjedhje tė ndryshme tė kufirit tė varfėrisė. Tabela 2. 2: Krahasimi i kufijve tė varfėrisė Kufiri i varfėrisė Vlera (Lek) Numri (%) Kufiri ushqimor i varfėrisė 3,047 4.7 50% i konsumit median pėr frymė 3,349 7.0 2 US$ PPP 3,775 10.8 60% i konsumit median pėr frymė 4,019 13.5 Kufiri i plotė i varfėrisė 4,891 25.4 4 US$ PPP 7,550 59.3 Siē e tregon edhe Tabela 2.2, kufiri ushqimor i varfėrisė vendos pragun mė tė ulėt, i ndjekur nga kufiri relative i varfėrisė i tė ardhurave mediane, kufiri absolut i varfėrisė 2 US$ PPP, kufiri relativ i varfėrisė 60 pėrqindėsh i tė ardhurave, kufiri absolut i varfėrisė qė llogaritet mė sipėr lidhet me njė prag ushqimor dhe sė fundmi kufiri absolut i varfėrisė 4 US$ PPP. Vini re qė shumė pak njerėz jetojnė nėn kufirin ushqimor tė varfėrisė, tė vlerėsuar nė masėn 3,047 Lek. Kufiri absolut i varfėrisė, nė masėn 4,891 lek, shtrihet nėn dy kufijė absolute tė varfėrisė PPP qė pėrdoren pėr qėllime tė krahasimeve me jashtė. Mbėshtetur nė kufirin relativ tė tė ardhurave mediane, 7 pėrqind e popullsisė shqiptare konsumon mė pak se gjysma e shpenzimeve mediane pėr frymė tė vendit. Duke pėdorur 60 pėrqind tė konsumit median si njė pikė relative ndarjeje, numri total i tė varfėrive dyfishohet nė 13.5 pėrqind. Pėrqėndrimi i individėve pėrreth kėtyre pikave tė shprėndarjes ėshtė i dukshėm. Tabela 2.3 jep ndjeshmėrinė e kufijve tė ndryshėm tė varfėrisė ndaj tronditjeve dhe sasive tė papritura tė parave tė cilat i ndryshojnė tė ardhurat me njė sasi tė barazvlershme me 5-10 pėrqind tė tė ardhurave rrjedhėse, ēka jep idenė se njė numėr individėsh hyjnė e dalin nga zona e varfėrisė si rrjedhojė e kėsaj ndjeshmėrie. Shtylla e mesit (me tė errėta) paraqet normat e numrave total tė nxjerrė nga vendosja e secilit kufi varfėrie siē propozohet. Tė ardhurat lejohen tė zbresin me 5 pėrqind dhe 10 pėrqind nė shtyllat nė tė majtė tė shtyllės sė mesit dhe njė rritje e ngjashme lejohet nė shtyllat nė tė djathtė tė shtyllės sė mesit. Tabela 2. 3: Ndjeshmėria e numrave total ndaj ndryshimeve tė kufirit tė varfėrisė KV -10% KV -5% Kufiri i VarfėrisėKV +5% KV +10% Numrat total Tė varfėr 18.8 22.2 25.4 28.2 31.9 Tejet tė varfėr 2.9 3.8 4.7 6.2 7.0 50% tė konsumit median 4.5 5.9 7.0 8.7 10.1 Kufijtė e varfėrisė (nė Lek) Tė varfėr 4,402 4,646 4,891 5,135 5,380 Tejet tė varfėr 2,742 2,895 3,047 3,200 3,352 15Kufiri PPP prej 1$/ditė, i vlerėsuar pėrafėrsisht me 1,900lek/muaj, nuk raportohet, meqėnėse vetėm njė pėrqindje shumė e vogėl e individėve bien nėn kėtė kufi. Kjo ėshtė njė praktikė e zakonshme nė vendet ECA ku pėrdoren mė gjerė kufijtė PPP prej 2$ dhe 4$. 37 50% tė konsumit median 3,014 3,182 3,349 3,517 3,684 Kjo analizė na sugjeron se njė numėr i madh individėsh janė tė mbledhur pėrreth kufijve tė varfėrisė. Po tė rritet kufiri i varfėrisė me 10 pėrqind rritet pėrqindja e tė varfėrve me 25 deri nė 50 pėrqind, nė varėsi tė kufirit tė varfėrisė qė pėrdoret. Kjo ėshtė e vėrtetė edhe pėr zhvendosjet negative tė kufirit tė varfėrisė. Me fjalė tė tjera, njė tronditje negative e mirėqėnies (e barazvlershme me njė rritje tė kufirit tė varfėrisė, duke e mbajtur shpėrndarjen tė pandryshuar) dhe njė tronditje pozitive (e parazvlershme me njė zhvendosje pėr poshtė tė kufirit) rezultojnė nė ndryshime mė shumė se proporcionale tė varfėrisė. Rėndėsia e rrjeteve tė pėrshtatshėm tė sigurisė sociale pėr kėtė numėr tė madh individėsh del si njė pėrparėsi e politikave publike. Gjithashtu, duke pasur parasysh thellėsinė relativisht tė vogėl dhe ashpėrsinė e varfėrisė, transfertat e vogla tė synuara mirė mund tė sjellin rezultate tė mėdha pėrsa i pėrket zbutjes sė varfėrisė. Sė fundmi, kjo lloj shpėrndarje na paralajmėron kundėr pėrdorimit mekanik tė kufirit tė varfėrisė si njė prag synimi pėr programet publike, meqėnėse nėse veprojmė kėshtu ka tė ngjarė tė pėrjashtonim pėrfitues tė mundshėm tė cilėt vuajnė nga po ato privime tė cilat kėrkojnė tė zgjidhin programet nė fjalė. Krahasim ndėrkombėtar i varfėrisė Megjithėse kufiri PPP prej 1$/ditė pėrdoret gjerėsisht pėr tė matur privimin e tejskajshėm dhe ėshtė gjithashtu edhe njė standart i OZHM, ėshtė ndoshta mė e pėrshtatshme pėr Shqipėrinė, 16 sikurse pėr tė vendet e tjera ECA, tė pėrdoret kufiri prej 2$/ditė i mbėshtetur nė velrat PPP tė vitit 1996 pėr privimin absolut.17 Tabela 2. 4: Normat e varfėrisė nė disa vende tė rajoni ECA Shqipėria Bullgaria Rumania Maqedonia Gjeorgjia Azerbaixhani Viti 2002 2001 1998 1996 1999 1999 vėzhgimit 2 $ PPP 10.8 7.9 6.8 6.7 18.9 23.5 4 $ PPP 59.3 31.9 44.5 43.9 54.2 64.2 Tabela 2.4 tregon normat e varfėrisė si pėr kufirin 2$/ditė ashtu edhe pėr 4$/ditė nė PPP tė vitit 1996 pėr Shqipėrinė si edhe pėr disa vende tė tjera tė rajonit. Krahasimi me 2$/ditė e vendos Shqipėrinė mbrapa vendeve si Bullgaria dhe Rumania, tė cilat janė nė valėn tjetėr tė pranimit nė BE dhe pėrpara vendeve tė Kaukazit si Gjeorgjia dhe Azerbajxhani. Ndėrkohė qė krahasimi me 4$/ditė e vendos Shqipėrinė mbrapa Bullgarisė, Rumanisė, Maqedonisė dhe Gjeorgjisė dhe vetėm shumė pak pėrpara Azerbajxhanit. Ashtu sikurse pėr ēdo krahasim tė tillė, duhet tė vihet re nga ana tjetėr qė ndėrkohė qė sigurohet njėfarė shkallė krahasueshmėrie midis vendeve duke pėrdorur vlerat PPP tė cilat pasqyrojnė fuqi blerėse tė ndryshme nė kėto vende, pėr shkak tė ndryshimeve tė metodikave tė pėrdorura nė pėrllogaritjen e vlerave tė mirėqėnies, krahasimet janė disi mė tė dobėta. 16Pėr shėmbull, shih "Ta kthejme tranzicionin ne te mirė per te gjithe: varferia dhe pabarazia ne Europe dhe Azi Qendrore", Banka Boterore, 2000 17Megjithėse krahasimet ndėrkombėtare pėr shumicėn e vendeve mbėshteten nė vlerat PPP tė vitit 1993, kėtu pėrdoren vlerat PPP tė 1996 pėr tė mundėsuar krahasimin me botimin ECA (tė pėrmendur mė sipėr). 38 3. Dimensionet e varfėrisė qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat Pėrpara se tė shikojmė njė profil tė tė varfėrve, ėshtė e rėndėsishme tė shikojmė dimensionet e ndryshme tė varfėrisė qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat dhe privimi qė mund tė mbizotėrojė dimensionin e pastėr tė tė ardhurave dhe rezultatin e lidhur me tė nė njė kuptim tė pėrgjithshėm tė keq-qėnies (si kuptimi i kundėrt i mirėqėnies), edhe atėherė kur tė ardhurat nė para janė mbi kufirin e varfėrisė, sido tė jetė caktuar ky kufi. E sjellim trajtesėn mbi kėtė temė duke evidentuar dimensionet kryesore tė varfėrisė qė nuk janė tė lidhura me tė ardhurat dhe duke vėshtruar pėrkatėsinė e tyre pėr Shqipėrinė. Konsensusi dhe angazhimi midis shumė vendeve dhe bashkėsisė ndėrkombėtare pėr arritjen e Objektivave tė Zhvillimit tė Mijėvjeēarit (OZHM) pranon nė mėnyrė tė nėnkuptuar reagimet jo tė drejtpėrdrejta qė do tė kishte arritja e kėtyre objektivave tek ulja e varfėrisė dhe ngritja e mirėqėnies pėr miliona familje dhe ofron njė pikėnisje pėr kėtė evidentim. Pėrveē zhdukjes sė varfėrisė sė tejskajshme dhe urisė, OZHM pėrqėndrohen nė arritjen e arsimit fillor universal, nxitjen e barazisė midis gjinive, pėrmirėsimit tė vdekshmėrisė foshnjore, pėrmirėsimit tė shėndetit tė nėnave, luftėn kundėr HIV-AIDS, malaries dhe sėmundjeve tė tjera dhe sigurimin e njė qėndrueshmėrie tė mjedisit (shih Kutinė). Mbėshtetur mbi kėto pika tė msipėrme, dimensionet specifike tė varfėrisė qė nuk lidhen me tė ardhurat e qė meritojnė njė ekzaminim tė mėtejshėm pėrfshijnė (i) mundėsi pėrdorimi tė shėrbimeve bazė; (ii) zhdukje tė analfabetizimit dhe arsim; (iii) kequshqyerjen e fėmijėve; (iv) shėndetin e nėnave; (v) pjesėmarrjen e krahut tė punės; dhe (vi) dhėnie tė pushtetit dhe gjininė. Mė poshtė kėto pika trajtohen me rradhė. i. Mundėsia e pėrdorimit tė shėrbimeve bazė Pamja e pėrgjithshme qė del nga analiza e tė dhėnave tė LSMS tė vitit 2002 mbi mundėsinė e pėrdorimit tė shėrbimeve bazė tregon se dimensionet e deprivimit jo tė lidhura me tė ardhurat pėrbėjnė varfėrinė e tė ardhurave dhe se pabarazitė janė mė tė theksuara sesa ē'duken po tė shikonim vetėm dimensionin e tė ardhurave. Nė veēanti, kjo analizė tregon se modernizimi i vendit i cili nė shumė aspekte ėshtė shkaktuar nga reformat e tranzicionit dhe periudha e fundit e rritjes sė qėndrueshme ekonomike ka dhėnė pėrfitime pėr zonat qytetėse, sidomos pėr Tiranėn, me njė hap shumė mė tė madh sesa pėr zonat fshatare, tė cilat kanė mbetur mbrapa. Nė shumicėn e rasteve, mbulimi me shėrbimet e infrastrukturės bazė ėshtė pothuajse universal nė zonat qytetėse, por shumė mė i vogėl nė zonat fshatare. Megjithatė, me kėtė nuk duam tė themi qė zonat qytetėse nuk kanė probleme: edhe pse nė teori mundėsia e pėrdorimit ėshtė e disponueshme, kėto shėrbime vuajnė kaq shumė nga problemet qė lidhen me cilėsinė saqė ato janė gati tė padisponueshme. Njė shėmbull i mirė do tė ishte mundėsia e pėrdorimit tė ujit. Mė pak se njė nė katėr banorė fshatarė kanė ujė tė rrjedhshėm Fig. 2.2: Mundėsi e pėrdorimit tė ujit brenda banesave tė tyre (dmth ujė qė vjen pėrmes tubacioneve 100% tė ujėsjellėsit), dhe mė pak se 80% njė nė dy kanė mundėsi pėrdorimi uji tė rrjedhshėm, 60% brenda ose jashtė banesės. Nė qindja Tiranė, nga ana tjetėr, gati tė per 40% gjithė kanė ujė tė rrjedhshėm 20% (96.6 pėrqind) dhe shumica (91.8 pėrqind) kanė ujė tė 0% rrjedhshėm brenda banesave. Tiranė Qytete tė tjera Fshat Total Gjendja ėshtė e ngjashme nė Ujė rrjedhshėm brenda Ujė rrjedhshėm jashtė Pa ujė tė rrjedhshėm 39 zonat e tjera qytetėse. Pėr vendin si tė tėrė, kėto shifra janė respektivisht rreth 66 dhe 50 pėrqind. Megjithatė, nė lidhje me cilėsinė e ujit, gjendja nė Tiranė duket se ėshtė mė keq se nė zonat e tjera, pėrfshi qytetėse dhe fshatare (Tabela 2.5). Vetėm njė nė katėr familje tė kryeqytetit mendojnė se uji qė pėrdorin ka cilėsi tė mirė (pėr t'u pirė), krahasuar me 83 dhe 87 pėrqind familje respektivisht nė zona tė tjera qytetėse dhe nė zonat fshatare. Tabela 2. 5: Vetėvlerėsimi i cilėsisė sė ujit Cilėsia e ujit Tirana Qytet Fshat Total I mirė pėr t'u pirė 25.7 83.3 87.4 79.2 Jo i mirė pėr t'u pirė 74.3 16.5 11.8 20.3 I mirė pėr asgjė 0.0 0.2 0.8 0.5 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 Gjithashtu, midis atyre qė marrin ujė tė rrjedhshėm, gati 30 pėrqind e banorėve nė zonat e tjera qytetėse (dhe 26 pėrqind nė Tiranė) thonė se kanė ujė mė pak se gjashtė orė nė ditė. Nė tė gjithė vendin si tė tėrė, as njė e dyta e numrit total tė familjeve me mundėsi pėrdorimi tė ujit tė rrjedhshėm nuk thonė se kanė furnizim tė pandrėprerė me kėtė shėrbim dhe afro gjysma kanė ujė dhjetė ose mė pak orė nė ditė. Kushtet e kėqija nė tė cilat jetojnė shumė fshatarė shqiptarė pasqyrohen gjithashtu edhe nė shifrat e mundėsisė sė pėrdorimit tė Fig. 2.3: Kanalizimet rrjetit tė pėrmirėsuar tė kanalizmeve. Vetėm 40.8 100% pėrqind e banorėve nė fshat 90% kanė njė tualet brenda 80% banesave tė tyre, ndėrkohė qė 70% 60% 45.5 pėrqind nuk kanė asnjė 50% mundėsi pėrdorimi tė njė perqindja 40% tualeti me kanalizime tė 30% lidhura. Nga ana tjetėr, nė 20% 10% Tiranė 93.3 pėrqind e 0% popullsisė jeton nė banesa me Tirana Qytete tė tjera Fshat Total tė paktėn njė tualet brenda. Po tė bėjmė njė krahasim pėrmes WC brenda shtėpisė WC jashtė, me kanalizim WC jashtė, pa kanalizim rajoneve, rajoni kryesisht malor ka gjendjen mė tė keqe pėrsa i takon kanalizimeve, ku 46.1 pėrqind e popullsisė nuk ka mundėsi pėrdorimi tė njė tualeti tė lidhur me rrjetin e kanalizimeve tė ujrave tė zeza. Njė shėmbull tjetėr ėshtė energjia elektrike. Ndėrkohė qė mbulimi me rrjet ėshtė gati universal, ofrimi i shėrbimit ėshtė shumė problematik dhe gjendja ėshtė mė e rėndė nė bashkėsitė fshatare (Tabela 2.6). Vetėm 13.8 pėrqind e shqiptarėve thonė se marrin furnizim me energji elektrike pa ndėrprerje (28 pėrqind nė Tiranė, 7 pėrqind nė zonat fshatare) dhe 72.7 pėrqind thonė se kanė ndėrprerje ēdo tditė (83 pėrqind nė zonat fshatare, 56 nė Tiranė). Midis atyre qė thonė se kanė furnizim me ndėrprerje, energjia nuk ėshtė e dispoueshme 8.6 orė mesatarisht nė njė ditė tė zakonshme (9.4 orė nė zonat fshatare, 7.7 orė nė zonat qytetėse, 5.6 orė nė Tiranė). Tabela 2. 6: Energjia elektrike 40 Shpeshtėsia e ndėrprerjeve tė furnizimit me energji Tirana Qytete Fshatra Total elektrike Kurrė 28.3 21.7 6.7 13.8 Disa herė nė muaj 6.3 8.7 3.4 5.3 Disa herė nė javė 9.8 11.1 6.4 8.3 Ēdo ditė 55.6 58.4 83.4 72.7 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 Kutia 2.1: Objektivat e zhvillimit tė mijėvjeēarit OZHM ­ tė cilėt pėrmbledhin 8 objektiva, 18 synime dhe 48 tregues ­ pasqyrojnė angazhimin ndėrkombėtar pėr tė pėrgjysmuar numrin e njerėzve tė varfėr deri nė vitin 2015, pėr tė pėrmirėsuar arsimin dhe shėndetsinė dhe pėr tė ruajtur mjedisin. Me nėnshkrimin e Deklaratės sė Mijėvjeēarit, qeveria e Shqipėrisė ka marrė angazhim pėr tė raportuar rregullisht mbi gjendjen e pėrpjekjeve shqiptare pėr tė arritur OZHM. Strategjia Kombėtare pėr Zhvillim Ekonomik dhe Social (SKZHES) ka bėrė tė sajat shumė prej kėtyre objektivave si synime dhe tregues pėr tė matur ecurinė. Monitorimi, vlerėsimi dhe raportimi i rregullt mbi OZHM ka nevojė gjithashtu tė trupėzohet nė sistemet ekzistuese dhe ato tė planifikuara tė monitorim-vlerėsimit, si edhe nė nėn- strategji tė tjera si nė nivel qendror ashtu edhe nė atė vendor. Njė botim i kohėve tė fundit i pėrgatitur nga Qendra pėr Nxitjen e Zhvillimit Njerėzor (HDPC) pėr Kombet e Bashkuara nė Shqipėri bėn njė analizė tė pėrgjithshme se ku qėndron ky vend nė lidhje me arritjen e 7 objektiva tė OZHM dhe 11 synime tė tyre (OZHM8 ėshtė zhvillimi i partneriteteve globale): Objektivat e Zhvillimit tė Mijėvjeēarit nė Shqipėri OBJEKTIVI HDPC, Shqipėri Burime tė tjera* OZHM1: Zhdukja e varfėrisė sė tejskajshme dhe urisė Ndoshta Tė dhėna tė pamjaftueshme pėr parashikim OZHM2: Arritja e arsimit fillor universal Ndoshta Pa gjasa pėr t'u arrirė OZHM3: Nxitja e barazisė midis gjinive, fuqizimi i grave Ka tė ngjarė Me gjasa pėr t'u arrirė OZHM4: Ulja e vdekshmėrisė foshnjore Ndoshta Pa gjasa pėr t'u arrirė OZHM5: Pėrmirėsimi i shėndetit tė nėnave Ka tė ngjarė Treguesit po pėrmirėsohen OZHM6: Lufta kundėr HIV/AIDS, malaries, sėm. tė tjera Ka tė ngjarė Pa gjasa pėr t'u arrirė OZHM7: Sigurimi i qėndrueshmėrisė sė mjedisit Pa gjasa Nuk mund tė thueht asgjė *Nga "Plani i biznesit pėr tė mbėshtetur Objektivat e Zhvillimit tė Mijėvjeēarit nė Europė dhe Azi Qendrore", ECSHD, Gusht 2002 Ky raport pėrfshin gjithashtu edhe pėrmbledhje tė performances (shih shtyllėne dytė nė tableėn e mėsipėrme) nė tė cilėn, nė bazė tė gjendjes aktuale dhe prirjeve nė tė shkuarėn, autorėt pėrpiqen tė llogarisin mundėsinė se sa do t'i arrijė Shqipėria secilin objektiv nė kohė. Autorėt janė tė mendimit se "ekziston njė mundėsi e mirė qė Shqipėria tė mund t'i arrijė OZHM", por kjo mund tė ndodhė vetėm nėse kemi "politika tė pėrmirėsuara, institucione mė tė forta dhe burime shtesė". 41 Megjithatė, sipas burimeve tė tjera, siē tregohet edhe nė shtyllėn nė tė djathtė, arritja e kėtyre objektivave duket mė pak e lehtė pėr Shqipėrinė. Gjithashtu, duhet vėnė re se mungojnė njė sėrė treguesish tė pėrshtatshėm pėr matur dhe gjurmuar ecurinė. Njė shėmbull i tillė ėshtė matja e varfėrisė: nė mungesė tė njė pėrllogaritje tė saktė qė tė shėrbejė si pikėnisje, ka qėnė e vėshtirė deri tani pėr t'u angazhuar pėr njė synim tė caktuar. Tabela 2.7 paraqet pesė tregues tė varfėrisė qė nuk lidhet me tė ardhurat tė cilėt sė bashku pėrbėjnė Nevojat Bazė tė Paplotėsuara (UBN): uji dhe kanalizimet, kushtet e strehimit (siē perceptohen nga familja) furnizimi me energji elektrike, mbipopullimi i banesave dhe arsimi i kryefamiljarit. Njė familje pėrkufizohet e varfėr nė lidhje me UBN kur dy ose mė shumė prej kėtyre nevojave bazė nuk plotėsohen dhe pėrkufizohet si tejet e varfėr nė lidhje me UBN kur nuk plotėsohen tre ose mė shumė nga kėto nevoja. Tabela 2. 7: Nevojat Bazė tė Paplotėsuara Tirana Qytete Fshatra Total 1. Ujė dhe kanalizime tė papėrshtatshme (*) 0.5 2.6 28.6 17.5 2. Strehim i papėrshtatshėm (**) 8.5 6.3 16.5 12.5 3. Furnizim i papėrshtatshėm me energji elektrike 1.7 9.0 18.1 13.5 (***) 4. Mbipopullim (mė shumė se 3 persona/dhomė) 10.3 15.6 18.6 16.7 5. Arsim (kryefamlijar me fillore ose mė pak) 34.7 47.0 74.8 61.2 Tė varfėr (dy ose mė shumė UBN) 11.5 16.6 47.2 33.8 Tejet tė varfėr (tre ose mė shumė UBN) 2.3 3.2 18.3 11.9 Jo tė varfėr (njė ose asnjė UBN) 88.5 83.4 52.9 66.2 *Ujė dhe kanalizime tė papėrshtatshme: nuk janė tė disponueshėm as ujė i rrjedhshėm as WC me kanalizime **Vlerėsim subjektiv (shtėpi e papėrshtatshme pėr jetesė, ose nė ndėrtim e sipėr) ***Furnizim i papėrshtatshėm me energji elektrike: ndėrprerje e energjisė pėr mė shumė se 6 orė nė ditė Renditja e normave tė varfėrisė UBN sipas vendodhjes ndryshon nga norma e varfėrisė monetare qė ėshtė paraqitur nė seksionin e mėparshėm. Dallimet midis zonave fshatare dhe atyre qytetėse janė mė tė theksuara. Zonat fshatare janė shumė mė keq, shpesh me njė hendek tė madh nga zonat qytetėse. Varfėria UBN ėshtė tre herė mė e madhe nė zonat fshatare sesa nė zonat qytetėse. Dallimi nė varfėrinė e tejskajshme UBN ėshtė edhe mė i theksuar, me njė hendek gjashtėfish midis Tiranės dhe zonave fshatare. Kėta tregues, ndėrkohė qė janė tė rėndėsishėm nė vetvete si nevoja bazė, kanė edhe njė ndikim afatgjatė mbi varfėrinė. Mungesa e ujit dhe kanalizimeve tė mira mund tė mos shkaktojė vetėm shėndet tė keq por mund tė dėmtojė mundėsinė pėr tė gjeneruar tė ardhura dhe pėr tė ndėrtuar kapitalin njerėzor (siē mund tė pasqyrohet, pėr shėmbull, nė aftėsinė pėr tė mėsuar ose pėr shkuar nė shkollė). Mungesa e njė furnizimi tė besueshėm me energji elektrike pengon fitueshmėrinė (ose edhe realizueshmėrinė) e investimeve prodhuese, duke ulur rritjen ekonomike, ēka shpesh ka pasoja afatgjata. ii. Mungesa e analfabetizimit, arritja arsimore dhe frekuentimi i shkollės Rezultatet arsimore tė njė populli, pėrveē se janė njė tregues i mirėnjohur i mirėqėnies, ėshtė gjithashtu edhe njė mjet politikash pėr tė kėputur rrethin e varfėrisė pėr shumė veta. Sipas standarteve ndėrkombėtare, niveli i aftėsisė pėr tė shkruar dhe lexuar nė Shqipėri ėshtė i lartė, 42 sidomos tek tė rinjtė, nė popullsinė qytetėse (Tabela 2.8), por bie ndjeshėm tek mė tė moshuarit fshatarė, ku vetėm gjysma e tyre thonė se mund tė lexojnė dhe shkruajnė mirė. Tabela 2. 8: Shkrimi dhe leximi sipas grupmoshave dhe vendodhjes Tirana Qytete tė tjera Fshat Total > 14 > 60 > 14 > 60 > 14 > 60 > 14 > 60 A mund ta lexoni gazetėn? Po, me lehtėsi 96.0 82.5 93.4 71.4 89.5 53.3 91.5 62.5 Po, me vėshtirėsi 1.6 6.7 2.1 9.5 4.2 17.2 3.2 13.5 Jo 2.4 10.8 4.5 19.1 6.3 29.6 5.3 24.0 A mund tė shkruani njė letėr? Po, me lehtėsi 96.1 83.2 93.4 71.4 89.5 53.2 91.5 62.5 Po, me vėshtirėsi 1.5 6.0 2.0 9.1 4.2 16.7 3.2 13.0 Jo 2.4 10.8 4.6 19.5 6.4 30.1 5.4 24.4 Dallime tė ndjeshme ekzistojnė nė arritjen arsimore midis popullsive qytetėse dhe fshatare, dhe ndėrkohė qė mė pak se njė e katėrta e popullsisė fshatare ka mbaruar njė shkollė tė mesme, rreth dy tė tretat e popullsisė sė rritur tė zonat fshatare kanė njė diplomė tė shkollės sė mesme ose tė shkollės profesionale (Tabela 2.9). Dallimi fshat-qytet ėshtė mė i dukshėm nė nivelet universitare dhe pas-universitare: nė zonat fshatare vetėm 1 ndėr 40 tė rritur ka njė diplomė universiteti, krahasuar me 1 nė 5 nė Tiranė dhe 1 nė 10 nė zonat e tjera qytetėse. Tabela 2. 9: Arritja arsimore Diploma mė e lartė e arritur (%, 21 vjeē e lart) Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Pa shkollė 0.6 1.0 0.9 0.9 Fillor 7.1 10.8 19.9 15.3 8-vjeēar 25.2 34.0 55.3 44.4 E mesme e pėrgjithshme 21.4 22.3 10.3 15.6 Profesional 2-vjeēar 3.1 3.8 1.2 2.3 Profesional 4-vjeēar 19.2 18.0 10.0 13.8 Universitet dhe mė lart 23.4 10.2 2.5 7.7 Numri mesatar i viteve tė shkollimit 10.9 9.5 7.4 8.5 Shkollimi mesatar nė grupmoshėn 21 vjeē e lart ėshtė 8.5 vjet, ku tė rriturit nga zonat fshatare mbarojnė mesatarisht 3.5 vjet ose mė pak arsim zyrtar krahasuar me bashkėmoshatarėt e tyre nė Tiranė dhe rreth 2 vjet mė pak se tė rriturit nė zonat e tjera qytetėse. Rregjistrimi neto nė skollat fillore ėshtė i lartė, nė normėn 93.3 pėrqind, ku nuk ka dallime tė mėdha midis zonave qytetėse dhe atyre fshatare. Edhe normat bruto tė rregjistrimit janė tė mėdha, nė masėn 99.8 pėrqind. Megjithatė kėto shifra ka mundėsi tė fshehin dallime tė konsiderueshme pėrsa i pėrket frekuentimit dhe cilėsisė sė arsimit. Rezultatet e punės cilėsore kanė treguar se fėmijėt fshatarė e ndjekin shkollėn vetėm 2-3 orė nė ditė dhe vuajnė gjithashtu nga mungesat e mėsuesve ose nga mėsuesit e pakualifikuar, mungesa e materialeve didaktike dhe infrastruktura e dobėt.18 Normat e rregjistrimit neto nė shkollat e mesme na ofrojnė njė pamje mė akute tė gjėndjes sė sistemit arsimor nė Shqipėri, ku mė pak se 40 pėrqind e fėmijėve tė grupmoshave pėrkatėse rregjistrohen nė kėto shkolla nė tė gjithė vendin (krahasuar me 43.9 pėrqind nė vitin 1998). Hendeku midis normave tė rregjistrimit nė fshat dhe qytet ėshtė mė i dukshėm nė arsimin pas- 18Pėr rezulate tė ngjashme nė lidhje me cilėsinė e panjėtrajtshme tė arsimit, shih gjithashtu UNICEF (2000), Njė vlerėsim i kushteve sociale dhe ekonomike tė rretheve tė Shqipėrisė. 43 fillor, ku mė pak se 3 nga 10 fėmijė tė moshave shkollore janė tė rregjistruar nė fshat krahasuar me 7 nė Tiranė dhe 6 nė zonat e tjera qytetėse (Tabela 2.10). Tabela 2. 10: Normat e rregjistrimit sipas vendodhjes Qytet Fshat Total Qytet total Tirana Qytete tė tjera Rregjistrimi neto 1998 2002 2002 2002 1998 2002 1998 2002 Fillore 97.2 92.9 92.2 93.2 93.4 93.5 94.6 93.3 Mesme 71.2 62.2 70.8 59.5 30.2 24.9 43.9 38.7 Rregjistrimi neto Fillore 99.2 97.5 99.6 100.2 99.8 Mesme 70.3 81.5 66.8 28.3 43.9 Shėnim: brezat moshorė pėr vitin 1998 janė 6-14 dhe 15-18 vjeē, respektivisht, pėr shkollėn fillore dhe hskollėn e mesme. Brezat moshorė pėr vitin 2002 janė pėrllogaritur qė nga 30 shtator 2001 (fillimi i vitit shkollor), dhe janė 6-13 pėr shkollėn fillore dhe 14-17 pėr shkollėn e mesme. Nga ata fėmijė qė nuk janė tė rregjistruar nė shkollė, mė shumė se gjysma thonė se nuk kanė interes tė studiojnė, ndėrkohė qė njė e katėrta si arsye pėr mosvajtjen nė shkollė dhanė nevojėn pėr tė shkuar nė punė. Rreth dy tė tretat e kėtij grupi janė tė pėrfshirė nė bujqėsi. iii. Kequshqyerja e fėmijėve Kequshqyerja i referohet njė gjėndjeje tė pashėndetshme fiziologjike qė lidhet me ēekuilibret, tepritė apo mangėsitė e energjisė, proteinave apo lendėve tė tejra ushqyese (psh jodi, vitamina A, hekuri) dhe ėshtė shpesh pjesė e rrethit vicioz qė pėrfshin edhe varfėrinė dhe sėmundjet. Marrja apo thithja e njė sasie tė papėrshtatshme energjish ēon nė format tė kequshqyerjes tė cilat, sidomos tek fėmijėt, zakonisht pėrkufizohen si mė poshtė: Dobėsim (peshė e ulėt pėr gjatėsinė), qė ėshtė tregues i njė humbjeje akute peshe kohėt e fundit, shpesh e shoqėruar me uri akute ose sėmundje tė tjera; Shkurtėsi (gjatėsi e vogėl pėr moshėn), qė ėshtė tregues i pamundėsisė pėr tė arritur rritjen potenciale lienare si pasojė e njė shėndeti afatgjatė jooptimal ose kusheve tė kėqija tė ushqyerjes; dhe Nėnpesha (peshė e vogėl pėr moshėn), qė ėshtė tregues i njė mase tė vgėl trupore krahasur me moshėn, qė vjen si pasojė e faktorėve tė tillė si nivele tė ulėta ushqimi, njė histori ushqimi tė pamjaftueshėm dhe kushteve tė kėqija shėndetėsore. Tabela 2.11 paraqet treguesit Z-score (me pikė, tė cilat shprehin vlerėn antropometrike si njė numėr i deviacionit standart poshtė ose sipėr vlerės mediane tė njė popullate nga e cila ėshtė marrė zgjedhja) pėr dobėsimin, shkurtėsinė ose nėnpeshėn. Pikat e ndarjes tė pėrdorur nė kėtė vlerėsim janė -2 Deviacione standarte (SD) nga popullsia e references pėr tė pėrkufizuar kequshqyerjen e moderuar dhe -3 SD pėr kequshqyerjen e rėndė. Tabela 2. 11: Kequshqyerja e moderuar dhe e rėndė tek fėmijėt nėn pesė vjeē Shkurtėsia Dobėsimi Nėnpesha E moderuar E rėndė E moderuar E rėndė E moderuar E rėndė Sipas vendodhjes Fshat 34.9 18.6 11.8 2.9 15.5 1.7 Qytet 31.4 19.3 8.3 1.2 11.3 0.8 Sipas gjinisė Meshkuj 34.4 19.4 12.2 2.8 17.4 1.9 Femra 32.9 18.1 8.5 1.7 9.6 0.6 44 Total 33.7 17.3 10.6 2.3 14.0 1.4 Siē duket edhe mė sipėr, njė nga shtatė fėmijė nė Shqipėri ėshtė shumė i shkurtėr, ndėrkohė qė njė nė tre ėshtė paksa i shkurtėr. Pėrqindja e fėmijėve paksa tė dobėt ėsthė mė e ulėt, rreth 10 pėrqind.19 Nė pėrputhje me treguesit e tjerė, zonat fshatare nė pėrgjithėsi kanė njė ecuri mė tė keqe se zonat qytetėse nė tė tre llojet e matjeve. Megjithėse dallimet nuk janė shumė tė mėdha nė pamje, djemtė duken se janė mė pak tė ushqyer se vajzat. Nė lidhje me moshėn, fėmijėt nė grupmoshat 24-35 muajsh shfaqin nivelet mė tė larta tė shkurtėsisė nė mes tė gjithė fėmijėve nėn pesė vjeē. iv. Shėndeti i nėnės dhe ai prenatal Pothuajse gati ēdo gruaje i ofrohet gjatė lindjes ndihma e njė personeli tė kualifikuar mjekėsor (dmth mjek ose mami e kualifikuar). Pjesa mė e madhe e grave marrin edhe kujdes gjatė shtatzanisė. Dallimet fshat-qytet janė tė mprehta dhe ndėrkohė qė rreth 10 pėrqind e grave nė fshat thonė se nuk marrin asnjė lloj ndihme mjekėsore gjatė shtatzanisė, vetėm 2 pėrqind e grave nė zonat qytetėse kanė tė njėjtin problem (Tabela 2.12). 2.8 pėrqind gra tė tjera nė zonat fshatare thonė se marrin ndihmė vetėm nga njė personel i pakualifikuar, krahasuar me 2 pėrqind nė zonat qytetėse. Parė sipas rajoneve, gjėndja ėshtė mė e keqe nė zonėn e largėt verilindore tė vendit, ku 17.6 pėrqind e grave nuk kanė mundėsi pėr tė marrė ndihmė prenatale gjatė shtatzanisė dhe 4 pėrqind tė tjera mbėshtetet vetėm nė personel tė pakualifikuar. Midis atyre qė pėrfitojnė nga kujdesi, gratė nė zonat fshatare bėjnė 3 vizita shtatzanie krahasuar me 5 vizita nga grate nė zonat qytetėse. Tabela 2. 12: Kujdesi prenatal gjatė shtatzanisė Tė kualifikuar Tė pakualifikuar Asnjė kujdes Qytet 95.9 2.0 2.1 Nga tė cilėt: Tirana 93.9 6.1 0 Qytete tė tjera 96.7 0.3 2.9 Fshat 87.8 2.8 9.4 Tirana 93.9 6.1 0 Breg 92.1 0 7.9 Qendėr 92.6 2.8 4.7 Malėsi 78.4 4.0 17.6 Total 90.6 2.5 6.9 Fig. 2.4: Rregjistrimi sipas gjinive v. Dhėnia e pushtetit dhe gjinia 100 90 Nxitja e barazisė midis gjinive dhe fuqizimit tė tė 80 grave ėshtė njėri prej Objektivave tė Zhvillimit tė 70 Mijėvjeēarit. Njė tregues qė pėrdoret pėr tė matur a 60 ecurinė nė drejtim tė kėtij objektivi ėshtė norma e ndj 50 rqi pė 40 rregjistrimit tė vajzave dhe djemve nė arsimin fillor 30 dhe tė mesėm. 20 10 0 19 Njė numėr total prej 946 fėmijėsh janė pėrfshirė nė analizė, nga 1,342 pėrpjekje matjeje. Shumė Meshkuj Femra Total vėzhgime janė pėrjashtuar nė bazė tė pragjeve tė gatshme tė sugjeruara nga programi kompjuterik `Anthro.' Fillore E mesme 45 Tė dhėnat e vėzhgimit LSMS nuk tregojnė asnjė dallim tė dukshėm midis gjinive pėrsa i takon rregjistrimit nė shkollėn fillore dhe tė mesme (Figura 2.4). Pėrqindja e popullsisė qė di shkrim e kėndim midis individėve tė moshės 15-24 ėshtė rreth 98 pėrqind dhe duket se nuk ka asnjė dallim tė dukshėm midis gjinive nė lidhje me kėtė tregues. Njė tjetėr tregues i mirė i dallimeve midis gjinive ėshtė pjesa e femrave nė punėt e paguara nė sektorin jobujqėsor. Njė analizė e pjesėmarrjes sė krahut tė punės tregon dallime tė dukshme midis gjinive, ku pjesėmarrja e femrave ėshtė rreth sa dy tė tretat e asaj tė meshkujve. Pavarėsisht nga vendodhja, pjesa e femrave qė kanė njė vend pune me kohė tė plotė ėshtė shumė mė e ulėt dhe vetėm 23 pėrqind e femrave thonė se punojnė me kohė tė plotė, krahasuar me 45 pėrqind e meshkujve qė thonė se punojnė me kohė tė plotė (Tabela 2.13). Normat e ndryshme tė papunėsisė sugjerojnė se njė numėr i madh i femrave marrin pjesė shumė pak nė krahun e punės dhe se janė ose tė punėsuara nė aktivitete bujqėsore ose punonjėse tė ēinkurajuara. 46 Tabela 2. 13: Pjesėmarrja e krahut tė punės tė popullsisė qė ėshtė nė moshė pune, sipas gjinive (mosha > 14) Meshkuj Femra Total Numri total qė punojnė 64.1 44.8 53.9 Nga tė cilėt: punojnė me kohė tė plotė* 44.6 22.8 33.1 Punojnė me kohė tė pjesshme 19.5 22.0 20.8 Tė papunė 7.1 4.8 5.9 Punonjės tė ēinkurajuar, sezonalė dhe tė shkurtuar 3.6 4.3 4.0 Norma e papunėsisė 9.9 9.6 9.8 Norma e papunėsisė 2** 14.3 16.8 15.4 Norma e papunėsisė 3*** 17.0 21.9 19.1 * Individė tė cilėt punojnė njė periudhė mesatare prej 35 orėsh ose mė shumė nė javė konsiderohen si punėtorė me kohė tė plotė. ** i pėrfshin punonjėsit e ēinkurajuar/sezonalė/tė shkurtuar si tė papunė. *** i pėrfshin individėt qė punojnė mė pak se 15 orė nė javė nėsektorin e bujqėsisė si tė papunė. Krahasuar me zonat qytetėse, pjesa qė zėnė femrat qė punojnė nė numrin total tė krahut tė punės ėshtė shumė mė i lartė dhe hendeku midis gjinive mė i ngushtė nė zonat fshatare, qė pasqyron edhe njė herė pjesėmarrjen e femrave nė punėt bujqėsore tė familjes si punėtore tė papaguara me orar tė pjesshėm. Po ta zbusim pėrkufizimin "e kriterit njė orėsh" tė punėsimit, normat e papunėsisė tek femrat nė zonat fshatare do tė shkonin nė 19.4 pėrqind, qė ėshtė dukshėm mė e lartė se 15.3 pėrqind papunėsi tek meshkujt (Tabela 2.14). Tabela 2. 14: Pjesėmarrja e krahut tė punės: dallimet midis gjinive sipas rajonit (mosha > 14) Tirana Qytet Fshat Meshkuj Femra TotalMeshkuj Femra TotalMeshkujFemraTotal Nė punė 52.1 26.5 38.8 48.8 27.0 37.3 75.1 58.4 66.2 Nga tė ciliėt: Me kohė tė plotė * 46.8 21.7 33.7 38.0 19.8 28.4 47.8 24.7 35.6 Me kohė tė pjesshme 5.4 4.8 5.1 10.8 7.2 8.9 27.4 33.6 30.7 Tė papunė 11.9 7.2 9.5 11.9 10.4 11.1 3.3 1.2 2.2 Tė ēinkurajuar, sezonalė dhe tė shkurtuar 4.2 3.1 3.6 5.8 7.4 6.6 2.3 2.8 2.6 Norma e papunėsisė 18.6 21.4 19.6 19.6 27.7 22.9 4.2 2.0 3.2 Norma e papunėsisė 2 * 23.6 28.0 25.2 26.6 39.7 32.2 7.0 6.4 6.7 Norma e papunėsisė 3 ** 18.6 21.4 19.6 20.2 29.3 23.9 15.3 19.4 17.2 * Individė tė cilėt punojnė njė periudhė mesatare prej 35 orėsh ose mė shumė nė javė konsiderohen si punėtorė me kohė tė plotė. ** i pėrfshin punonjėsit e ēinkurajuar/sezonalė/tė shkurtuar si tė papunė. *** i pėrfshin individėt qė punojnė mė pak se 15 orė nė javė nėsektorin e bujqėsisė si tė papunė. vi. Mundėsia e shfrytėzimit tė pronave Pronėsia e tokės ėshtė shumė e pėrhapur nė Shqipėri, pas "privatizimit" tė vrullshėm nė fillim tė viteve 90. Megjithatė pasja e mundėsisė sė pėrdorimit tė njė prone nuk duket se ėshtė njė kusht i mjaftueshėm pėr tė dale nga gjendja e varfėrisė; madje, siē e tregon edhe Tabela 2.15, pronėsia e tokės ėshtė mė e pėrhapur tek tė varfėrit (91 pėrqind e familjeve tė varfėra fshatare kanė tokė nė pronėsi) sesa tek jo tė varfėrit (87.5 pėrqind). Vetėm nė zonat qytetėse pronėsia e tokės ėshtė mė e pėrhapur tek familjet jo tė varfėra (7.4) krahasuar me tė varfėrit (6.0 pėrqind). 47 Madhėsia mesatare e njė ferme nė Shqipėri ėshtė shumė e vogėl, vetėm 0.72 hektarė nė zonat fshatare sipas LSMS tė vitit 2002. Dallimet absolute midis familjeve tė varfėra (0.6 hectarė mesatarisht) dhe jo tė varfėra (0.76 hektarė) nuk janė shumė tė forta. Megjithatė, nėse shikojmė shifrat pėr frymė, madhėsia mesatare e tokės nė pronėsi tek jo tė varfėrit nė fshat ėshtė 1,812 metra katrorė, 74 pėrqind mė shumė se 1,039 metra katrorė, qė ėshtė madhėsia mesatare e tokės nė pronėsi tek tė varfėrit. Tabela 2. 15: Pronėsia dhe madhėsia e tokės bujqėsore Fshat Qytet Total Jo tė Tė Total Jo tė Tė Total Jo tė Tė Total varfėr varfėr varfėr varfėr varfėr varfėr Pėrqindja e familjeve qė kanė tokė bujqėsore nė 87.5 91.0 88.3 7.8 5.9 7.6 48.9 62.4 51.5 pronėsi Gjėja e gjallė ėshtė njė tjetėr pronė e rėndėsishme pėr fshatarėt nė Shqipėri dhe ėshtė burimi i njė pjese tė konsiderueshme tė prodhimit bujqėsor. Mė shumė se 86 pėrqind e familjeve qė merren me bujqėsi kanė gjė tė gjallė, ku familjet e varfėra (92.7 pėrqind) kanė mė shumė gjė tė gjallė nė pronėsi se familjet jo tė varfėra (84.6 pėrqind). Megjithatė, tė varfėrit kanė njė numėr mė tė vogėl krerėsh, krahasuar me jo tė varfėrit. Tabela 2. 16: Pronėsia e gjėsė sė gjallė tek familjet qė merren me bujqėsi Jo tė varfėr Tė varfėr Total Pėrqindja e familjeve qė kanė gjė tė gjallė nė pronėsi Kanė nė pronėsi 84.6 92.7 86.5 Nuk kanė nė pronėsi 15.4 7.3 13.6 Numri mesatar i krerėve nė pronėsi Gjedh 1.2 0.9 1.1 Dele 15.2 10.9 13.7 Dhi 21.2 11.7 17.3 Pėrsa i takon pronave jetėgjata, ka dallime tė mėdha tek vlera totale midis zonave qytetėse dhe fshatare, ku individėt e familjeve qytetėse kanė pėrafėrsisht 45,000 Lekė mallra jetėgjata krahasuar me vetėm 27,000 Lekė tė familjeve fshatare (Tabela 2.17). Tabela 2. 17: Vlera e mallrave jetėgjata sipas vendodhjes Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Vlera totale pėr frymė e mallrave shtėpiake jetėgjata 42,071 46,810 26,923 34,680 (Lek) Dallimi midis familjeve tė varfėra dhe jo tė varfėra pėrsa i takon pronėsisė sė mallrave jetėgjata ėshtė i madh, ku sipas vlerės, individėt tejet tė varfėr kanė nė pronėsi vetėm njė tė tetėn e pronave tė individėve jo tė varfėr dhe njė tė dytėn e atyre tė tė varfėrve (Tabela 2.18). Tabela 2. 18: Vlera e mallrave jetėgjata sipas gjėndjes ekonomike Jo tė varfėr Tė varfėr Tejet tė varfėr Total Vlera totale pėr frymė e mallrave shtėpiake jetėgjata 43,008 11,374 5,100 34,680 (Lek) 48 4. Varfėria subjektive Pyetėsori i LSMS pėrmban njė modul pėr varfėrinė subjektive dhe disa pyetje mbi mėnyra tė ndryshme subjektive matjeje dhe perceptime tė ndryshme po subjektive tė varfėrisė iu dhanė kryefamiljarėve. Pėrgjigjet ndaj pyetjeve subjektive ofrojnė njė pamje tė errėt, ku 9 nga 10 kryefamiljarė u pėrgjigjėn se nuk ishin tė kėnaqur me gjėndjen e tyre financiare, ku rreth njė e dyta e kėtij grupi tha se ishin tejet tė pakėnaqur (Figura 2.5). Siē e tregon edhe Figura 2.6, pakėnaqėsia ėshtė e lartė, madje, edhe pėrsa i pėrket plotėsimit tė nevojave bazė. Fig2.5:Kėnaqėsiamegjėndjenfinanciare Fig. 2.6: Nevojat bazė tė familjes 100 100% 90 80 70 80% 60 50 60% pėrqindja40 a 30 ndj rqi 20 pė 40% 10 0 Tirana Qytet Fshat Total 20% Plotėsisht tėkėnaqur Disi tėkėnaqur 0% Jotėkėnaqur Aspaktėkėnaqur Tirana Qytet Fshat Total Mėse tė pėrshtatshme Tė pėrshtatshme Mė pak se tė pėrshtashme Tabela 2.19 jep nivelet mesatarė tė konsumit sipas vetėvlerėsimit tė gjėndjes financiare tė kryer nga kryefamiljari. Marrėdhėnia midis gjėndjes objektive dhe subjektive ėshtė njėsoj pavarėsisht nga vendodhja. Niveli i shpenzimeve pėr frymė i familjeve me kryefamiljarė tė pakėnaqur nga ana financiare ėshtė mė pak se njė e dyta e shpenzimeve mesatare tė atyre familjeve kryetarėt e tė cilave janė plotėsisht tė kėnaqur me kushtet e tyre financiare. Tabela 2. 19: Kėnaqėsia me gjėndjen financiare dhe konsumin mesatar pėr frymė. Tirana Qytet Fshat Total Konsumi % Konsumi % Konsumi % Konsumi % mesatar pf mesatar pf mesatar pf mesatar pf Plotėsisht tė 17502 2.8 18341 2.1 13344 1.8 15638 2.0 kėnaqur Disi tė kėnaqur 14956 13.0 12196 12.4 9801 9.5 11343 10.8 Jo tė kėnaqur 8812 42.9 8528 45.7 7542 48.4 7965 46.9 Aspak tė kėnaqur 6762 40.7 6718 39.8 5942 40.4 6269 40.2 Total 9403 100.0 8468 100.0 7212 100.0 7801 100.0 Midis treguesve subjektivė tė pėrdorur, LSMS pėrfshiu gjithashtu edhe njė pyetje tė modifikuar tė shkallės Cantril, e cila iu referua shprehimisht vlerėsimit tė njerėzve nė lidhje me mirėqėnien e tyre ekonomike dhe jo kėnaqėsisė pėr jetėn nė pėrgjithėsi.20 Tė anketuarėve iu kėrkua ta rendisnin veten nė njė shkallė me dhjetė kategori, ku kategoria e fundit nėnkuptonte mė tė varfėrit dhe ajo e 20 Nė mėnyrė specifike, pyetja ishte: "Imagjinoni njė shkallė me dhjetė breza ku nė fund, nė brezin e parė, qėndrojnė njerėzit mė tė varfėr, dhe nė brezin mė tė lartė, nė tė dhjetin, qėndrojnė tė varfėrit. Nė cilin brez tė shkallės ndodheni ju sot?" 49 sipėrmja mė tė pasurit. Nė total, 26.2 pėrqind e tė anketuarve e klasifikuan veten nė kategorinė e fundit tė shkallės sė mirėqėnies ekonomike, ndėrsa vetėm 6.9 pėrqind e klasifikuan veten nė tre kategoritė mė tė sipėrme. Shumica e familjeve (23.7 pėrqind e renditėn veten nė kategorinė e tretė nga fundi, tė ndjekura nga 21.3 pėrqind nė kategorinė e katėrt nga fundi dhe 16.1 pėrqind nė kategirnė e pestė. Nėse dy kategoritė e fundit klasifikohen si tė varfėra, matja subjektive e varfėrisė prej 26.2 i pėrafrohet nė mėnyrė interesante matjes objektive. Megjithatė, nuk ėshtė e qartė nėse kėto dy grupe janė po ato. Nė total, duket se ekziston njė korrespondence e moderuar midis matjeve objektive dhe subjektive. Korrelacioni i rradhitjes midis ndryshoreve tė konsumit pėr frymė dhe njė shkalle me shtatė beza 7-rung scale21 tė matjes subjektive ėshtė 0.49 (Tabela 2.20). Tek ata qė janė klasifikuar si tė varfėr "objektiv", vetėm njė e dyta e tyre e konsiderojnė veten si tė varfėr. Njė pėrqindje e ngjashme e individėve tė cilėt e perceptojnė veten si tė varfėr, janė tė varfėr sipas matjes objektive metrike monetare. Tek jo tė varfėrit, njė nė pesė individė e perceptojnė veten si tė varfėr. Nė tėrėsi, duket se njerėzit nuk e njėsojnė konceptin e varfėrisė vetėm me tė ardhurat. Tabela 2. 20: Krahasimi i varfėrisė objektive me atė subjektive Tė varfėr subjektiv Tė varfėr objektiv Jo tė varfėr Tė varfėr Total Jo tė varfėr 81.9 18.1 100 82.8 51.6 74.6 Tė varfėr 50.1 49.9 100 17.2 48.4 25.4 Total 73.4 26.2 100 100 100 100 Pėrgjigjet ndaj pyetjeve subjektive nė pyetėsorin e LSMS japin gjithashtu njėfarė treguesi tė stadarteve tė jetesės nė Shqipėri nė lidhje me rritjen e qėndrueshme ekonomike. Pėrgjigjet tregojnė se njė nė dhjetė kryefamiljarė thonė se u ėshtė pėrkeqėsuar gjendja financiare vetiake gjatė tre vjetėve tė fundit, ndėrkohė qė njė tė tretat e tė gjitha familjeve thonė se kjo gjėndje u ėshtė pėrmirėsuar. Nė tė njėjtėn kohė, mė shumė se 20 pėrqind e familjeve mendojnė se nė pėrgjithėsi jeta e tyre ėshtė pėrkeqėsuar dhe mė shumė se 40 pėrqind e tyre thonė se shqetėsim kryesor kanė kujdesin shėndetėsor. Nė pėrgjithėsi, jo tė varfėrit duken se kanė pėrceptim pozitiv (ose jo negativ, tė paktėn) nė lidhje me ndryshimet e mirėqėnies sė tyre ekonomike gjatė tre vjetėve tė fundit, ndėrkohė qė tek tė varfėrit njė pjesė e madhe (tek tejet tė varfėrit, kjo pjesė pėrbėn shumicėn) mendojnė se gjendja e tyre ėshtė pėrkeqėsuar. Shumė pak prej tė varfėrve mendojnė se gjendja e tyre ėshtė pėrmirėsuar gjatė tre vjetėve tė fundit. Rreth dy tė tretat e tejet tė varfėrve mendojnė se gjendja e tyre ėshtė pėrkeqėsuar nė fakt dhe njė e treta qė ngelet mendojnė se kjo gjendje nuk ka ndryshuar. Ėshtė e vėshtirė tė arrish nė konkluzione tė forta mbėshtetur nė ato sa pėrmenden mė sipėr, edhe pse nė tė vėrtetė duket sikur Shqipėria ėshtė njė vend qė po e merr veten, pėrsa i pėrket tė adhurave, por tė varfėrit e ndjejnė veten tė pėrjashtuar nga ky pėrmirėsim. Nė tė njėjtėn kohė, mė shumė shqiptarė duket se kanė pėsuar njė pėrkeqsėim tė kushteve tė tyre tė jetesės pėrsa i takon dimensioneve tė jetės sė pėrditshme qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat. 21Duke pasur parasysh numrin e kufizuar tė tė anketuarve tė cilėt e kalsifikuan veten nė katėr brezat e sipėrm, i futėm nė njė grup tė vetėm. 50 5. Njė profil i varfėrisė i. Tiparet demografike tė tė varfėrve Madhėsia mesatare e njė familjeje shqiptare ėshtė 4.3 anėtarė pėr familje. Madhėsia mesatare e familjes tek tė varfėrit ėshtė 5.7, nga tė cilėt 2 anėtarė janė nėn 15 vjeē, krahasuar me njė madhėsi familjeje prej 4 anėtarėsh tek jo tė varfėrit, nga tė cilėt 1 ėshtė nėn moshėn 15 vjeē. Raporti i varėsisė ėshtė vazhdimishit mė i lartė tek tė varfėrit, pavarėsisht vendodhjes. Kryefamiljarėt e familjeve tė varfėra janė mesatarisht 3.6 vjetė mė tė vegjėl nė moshė se kryefamiljarėt e familjeve jo tė varfėra dhe kanė vetėm 6 vjet shkollė, krahasuar me tetė vjetė tek jo tė varfėrit. 51 Tabela 2. 21: Tiparet kryesore tė tė varfėrve Tė varfėr Jo tė varfėr Total Tirana Qytet Fshat Total Tirana Q Fshat Total Ti Q F T Madhėsia mesatare e familje 5.3 5.4 5.8 5.7 3.6 3.7 4.2 4.0 3.8 4.0 4.6 4.3 % 60 e lart 13.2 9.7 10.0 10.2 19.4 19.5 19.9 19.7 18.6 18.1 17.6 17.8 Nr i anėtarėve nėn 15 vjeē 1.8 1.9 2.2 2.1 0.8 0.9 1.2 1.0 0.9 1.1 1.4 1.2 Raporti i varėsisė 1.04 1.06 1.16 1.12 0.66 0.73 0.83 0.77 0.71 0.78 0.91 0.84 % familje me kryefamiljare femra 10.5 12.1 8.1 9.3 18.0 13.5 11.6 13.1 17.0 13.3 10.7 12.4 Mosha e kryefamiljarit 49.1 49.0 47.8 48.2 53.4 51.7 51.4 51.8 52.8 51.3 50.1 51.1 Vitet e arsimimit tė kryefamiljarit 6.8 6.7 6.0 6.2 10.1 8.6 6.9 7.9 9.5 8.3 6.6 7.4 Nr mesatar i punėtorėve nė familje 1.0 1.0 2.3 1.9 1.1 1.1 2.0 1.6 1.1 1.1 2.1 1.6 Nurmi mesatar i punėtorėve pėrfshin punėtorė 15 vjeē e sipėr vetėm. Numri mesatar i shkollės sė kryefamiljarit presupuzon qė kryefamiljari i ka plotėsuar numrin maksimal tė mundshėm tė vjetėve nė nivelin e shkollės sė mesme tė plotėsuar. Raporti i varėsisė =(numri i fėmijėve tė moshės 0-14 vjeē + numri i tė moshuarve tė moshės 60 e lart) / numrin e anėtarėve tė familjes tė moshės 15-59 vjeē Normat e varfėrisė janė mė tė larta tek familjet e mėdha me 7 ose mė shumė vetė, ku normat e varfėrisė janė 50 pėrqind pavarėsisht vendodhjes (Figura 2.7). Familjet me 4 ose mė pak vetė pėrfaqėsojnė rreth 43 pėrqind tė popullsisė, por pėrbėjnė vetėm 15 pėrqind tė tė varfėrve. Rreth 40 pėrqind e tė varfėrve jetojnė nė familje tė mėdha me 7 ose mė shumė vetė (ndėrkohė qė pėrfaqėsojnė vetėm 17 pėrqind tė popullsisė). Figura 2.7: Normat e varfėrisė sipas madhėsisė sė familjes dhe vendodhjes 70 60 50 40 30 pėrqindje20 10 0 1 anėtar 2 anėtarė 3 anėtarė 4 anėtarė 5 anėtarė 6 anėtarė 7 ose mė shumė anėtarė Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Pėrqindja e varfėrisė tek mė tė rinjtė ėshtė sipėr mesatares kombėtare dhe ėshtė mė e lartė tek fėmijėt fshatarė. Nė zonat fshatare, 4 nga ēdo 10 fėmijė nėn moshėn 5 vjeē jetojnė nė varfėri. Gati 52 gjysma e tė varfėrve tė Shqipėrisė janė nėn moshėn 21 vjeē. Tė moshuarit nė Tiranė shfaqin normat mė tė ulėta, me njė pėrqindje prej 12 pėrqind.22 Tabela 2. 22: Matjet dhe pėrqindjet e varfėrisė sipas grupmoshave dhe vendodhjeve Pėrqindjet e varfėrisė Pjesa e Tirana Qytete tė tjera Fshat Total % e popullsisė varfėrisė Grupmoshat Nėn 5 vjeē 26.91 26.6 38.33 34.26 8.49 11.45 5-10 vjeē 27.16 24.27 37.4 32.76 11.98 15.46 11-21 vjeē 21.32 26.47 33.6 30.35 15.03 17.97 18-25 vjeē 18.43 20.01 26.11 23.55 10.96 10.17 26-45 vjeē 18.39 20.55 29.14 25.06 26.73 26.38 46-55 vjeē 9.62 11.94 22.1 16.8 10.29 6.81 Mbi 55 12.33 13.73 21.73 18.07 16.52 11.76 Total 17.83 20.13 29.6 25.39 100 100 ii. Varfėria, kushtet e banesave dhe mundėsitė e pėrdorimit tė shėrbimeve Duket se ekziston njė lidhje e fortė midis dimensioneve tė privimit qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat dhe varfėrisė sė tė ardhurave. Edhe pas kontrollimit tė dallimeve fshat-qytet, tė varfėrit pėrfitojnė mė pak nga mundėsia e pėrdorimit tė shėrbimeve publike dhe private. Individėt e varfėr janė dy herė mė tė predispozuar se jo tė varfėrit pėr tė mos pasur mudėsi pėrdorimi tė mjediseve hidrosanitare tė pėrshtatshme dhe janė edhe mė pak tė predispozuar pėr tė pasur mundėsi pėrdorimi tė ujit tė rrjedshėm. Gjithashtu, ata jetojnė nė banesa tė mbipopulluara: dallimi midis indeksit tė mbipopullimit tė tė varfėrve dhe jo tė varfėrve ėshtė i madh, ku pothuajse gjysma e tė varfėrve e ndajnė dhomėn me dy ose mė shumė anėtarė tė tjerė tė familjes, kundrejt vetėm 20 pėrqind tek jo tė varfėrit. Siē pritej, kufizimet me energji elektrike i kalojnė kufijtė ekonomikė, duke prekur gati nė mėnyrė tė barabartė si tė varfėrit ashtu edhe jo tė varfėrit. Tek tė varfėrit, tetė nga dhjetė individė nuk kanė mundėsi pėrdorimi telefoni privat. Tabela 2. 23: Varfėria, kushtet e jetesės dhe mundėsia e pėrdorimit tė shėrbimeve Jo tė varfėr Tė varfėr Total Qytet Fshat Total Qytet Fshat Total Uji Ujė i rrjedhshėm brenda 90.3 27.4 55.7 73.6 13.4 32.7 49.8 Ujė i rrjedhshėm jashtė 5.1 21.2 14.0 11.4 30.3 24.2 16.5 Pa ujė tė rrjedhshėm 4.7 51.5 30.4 15.1 56.4 43.1 33.6 Kanalizime WC brenda 92.0 48.3 68.0 80.7 22.9 41.4 61.2 WC jashtė, me kanalizim 5.6 13.1 9.7 10.4 14.4 13.1 10.6 WC jashtė, pa kanalizim 2.2 38.4 22.1 8.6 62.4 45.2 28.0 22 Vini re se nė pėrgjithėsi profilet demografike janė tė ndjeshėm ndaj presupozimeve tė shkallės sė barazvlefshmėrisė tė bėra nė matjen e mirėqėnies. Megjithatė, rezultatet e ndjeshmėrisė sė kryer (shih Aneksin II) tregojnė se renditjet e varfėrisė janė tė paepshme ndaj presupozimeve tė ndryshme tė shkallės sė barazvlefshmėrisė. 53 Mundėsi pėrdorimi telefoni Fiks dhe celular 24.5 1.4 11.8 3.9 0.4 1.6 9.2 Vetėm linjė fikse 27.6 1.7 13.4 17.1 0.0 5.5 11.3 Vetėm celular 25.1 43.3 35.1 22.3 10.6 14.3 29.8 Pa telefon 22.8 53.6 39.7 56.7 89.0 78.6 46.6 Energjia elektrike (nr i orėve tė kufizimeve nė ditė) Asnjėherė 20.5 7.1 13.1 36.3 5.9 15.6 13.8 1-5 orė 34.6 19.0 26.0 29.7 19.4 22.7 25.2 6-12 orė 37.8 57.0 48.3 27.5 54.2 45.6 47.7 Mė shumė se 12 orė 7.1 17.0 12.5 6.6 20.5 16.1 13.4 Mbipopullimi (vetė nė dhomė) Mė pak se 1 8.1 6.1 7.0 0.8 0.5 0.6 5.4 1 deri nė 3 76.2 69.9 72.6 51.0 50.7 50.8 67.2 3 e mė shumė 15.7 24.0 20.3 48.2 48.7 48.6 27.5 Largėsia nga qendra shėndetsore 10 minuta ose mė pak 60.5 44.0 51.4 49.0 29.7 35.8 47.4 11-29 minuta 36.2 36.8 36.6 48.6 39.7 42.5 38.1 30-59 minuta 1.9 7.0 4.7 1.5 9.6 7.0 5.3 Njė orė ose mė shumė 1.4 12.2 7.4 1.0 21.1 14.7 9.2 KUTIA 2.2: Tė mungon telefoni? Atėherė, ėshtė Vodafoni! Biznesi shpėrthyes i telefonisė celulare, pėrkundėr njė sistemi tokėsor tė kufizuar e keqfunksionues, ėshtė tepėr i dukshėm nė Shqipėri. Mjafton tė dalėsh njė shėtitje nė kėmbė nė Tiranė dhe tė bėhet e qartė se si shqiptarėt e tė gjitha moshave po mbėshteten gjithnjė e mė shumė tek teknologjia e fundit e telefonave celularė. Siē e tregojnė edhe tė dhėnat e LSMS, gati dy tė tretat e popullsisė mė nė gjendje tė Tiranės kanė tė paktėn njė lidhje me telefoni celulare nė familje dhe gati po e njėjta pėrqindje kanė lidhje me telefon fiks nė shtėpi. Tek tė varfėrit gjendja ndryshon disi: katėr nga dhjetė banorė tė varfėr tė Tiranės nuk kanė lidhje telefonike, edhe pse njė e treta e tyre kanė lidhje me njė telefon celular nė familje. Nė zonat fshatare, njė pėrqindje mė e madhe si e tė varfėrve ashtu edhe jo tė varfėrve kanė telefona celularė sesa ata qė kanė telefona fiks, ēka ka gjasa se pasqyron mbulimin e pakėt me shėrbimin tokėsor nė zonat e largėta. Dallimi midis tė varfėrve dhe jo tė varfėrve nė zonat fshatare ėshtė i madh, ku tė varfėrit kanė mbetur shumė mbrapa nė mundėsinė e shfrytėzimit tė shėrbimeve telefonike, qofshin kėto shėrbime fikse ose celulare. Shqiptarėt qytetės shpenzojnė mesatarisht 5 pėrqind tė buxhetit tė tyre mujor pėr telefonata. Madje edhe nė zonat fshatare, pjesa qė zėnė nė buxhet shpenzimet pėr telefonin ėshtė e konsiderueshme, nė masėn 3 pėrqind. Megjithatė, po tė kemi parasysh mundėsinė e kufizuar tė pėrdorimit tė telefonave private nė kėto zona, pėrfituesit mė tė mėdhenj ka tė ngjarė tė jenė ofruesit e telefonisė vendore. Ndėrkohė qė telefoni celular duket se ofron me tė vėrtetė njė zgjidhje alternative kundrejt telefonave fiks pėr banorėt fshatarė mė nė gjėndje, kostot e mėdha tė kėtij shėrbimi e bėjnė tė pamundur pėr tė pėrfaqėsuar njė zgjidhje tė mundshme alternative edhe pėr tė varfėrit, sidomos pėr tė varfėrit nė fshat. Pėr ata qė nuk mund tė pėrballojnė koston e njė 54 telefoni celular, karta telefonike dhe njė telefon publik mbeten ende alternative mė e mundshme pėr tė mbajtur lidhjet. iii. Varfėria dhe arsimi Lidhja e fortė midis varfėrisė dhe niveleve tė ulėta tė arsimimit ėshtė e pranuar nga tė gjithė dhe konfirmohet edhe nga analiza e tė dhėnave tė LSMS. Pėrqindja e rregjistrimit nė shkollėn fillore ėshtė mė e ulėt tek tė varfėrit dhe mė e ulėt tek tejet tė varfėrit. Ky model ėshtė mė shumė i theksuar pėr pėrqindjen e rregjistrimit nė shkollėn e mesme. Tek tė varfėrit dhe tejet tė varfėrit, vetėm 2 nga 10 fėmijė rregjistrohen nė shkollėn e mesme, kundrejt 5 nga 10 fėmijė tek jo tė varfėrit. Tabela 2. 24: Rregjistrimi neto sipas gjendjes ekonomike Tejet tė varfėr Tė varfėr Jo tė varfėr Total Rregjistrimi neto Fillore 88.6 91.6 94.1 93.3 E mesme 19.8 19.4 46.7 38.7 Rregjistrimi bruto Fillore 90.9 97.1 101.1 99.8 E mesme 21.0 21.6 53.1 43.9 Grafiku i mėposhtėm jep njė pėrfaqėsim pamor tė hendekut nė rritje tė normave tė rregjistrimit sipas grupmoshave midis tė varfėrve dhe jo tė varfėrve. Megjithėse prirjet e normave tė rregjistrimit nė shkollat e mesme mbeten njė shqetėsim i pėrgjithshėm, pavarėsisht gjėndjes shoqėrore ekonomike, madhėsia e normave tė braktisjes sė shkollės midis moshave 14 dhe 18 vjeē tek tė varfėrit ėshtė mbresėlėnėse. Fig. 2.8: Rregjistrimi nė shkollė dhe varfėria 120 grupe 100 nė moshės 80 sipas 60 fėmijėvee 40 statistikore20 pėrqindja 0 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Mosha jo tė varfėr tė varfėr 55 Pėrqindja e varfėrisė tek tė rriturit qė kanė vetėm njė dėftesė tė shkollės fillore ose mė pak ėshtė sa dyfishi i pėrqindjes sė varfėrisė tek individėt qė kanė njė dėftesė shkolle profesionale ose mė lart. Mė shumė se 80 pėrqind e tė varfėrve nuk e kanė mbaruar shkollėn e mesme apo nuk kanė dėftesė tė njė shkolle profesionale. 56 Tabela 2. 25: Matjet e varfėrisė dhe pėrqindjet sipas rezultateve shkollore dhe vendodhjes Rezultati shkollor pėr Matjet e varfėrisė personat 21 vjeē e sipėr % e Pjesa e Tirana Qytete tė tjera Fshat Total popullsisė varfėrisė Pa arsim 19.0 20.5 30.7 26.6 3.5 4.1 Fillor 26.7 26.1 30.8 29.3 61.6 79.4 Tė mesme 10.5 14.3 19.5 15.6 15.8 9.7 Profesionale 2-vjeēare 14.2 14.4 17.1 15.0 1.5 0.8 Profesionale 4-vjeēare 10.9 8.2 16.5 12.0 10.7 5.2 Universitet ose mė sipėr 2.9 2.6 3.8 2.9 6.9 0.7 Total 15.9 18.8 28.1 23.7 100.0 100.0 Vetėm 20 pėrqind e tė varfėrve i kanė vazhduar studimet pas shkollės fillore, ndėrkohė qė tek jo tė varfėrit kjo pėrqindje shkon mbi 40 pėrqind. Hendeku midis rezultateve shkollore tė tė varfėrve dhe atyre tė jo tė varfėrve ėshtė mė i dukshėm nė Tiranė, ku mė shumė se dy tė tretat e tė rriturve kanė njė diplomė pas shkollės fillore (ndėrsa 25 pėrqind kanė njė diplomė universitare), krahasuar me vetėm njė tė tretėn tek tė varfėrit (dhe vetėm 3.5 pėrqind e tė cilėve kanė mbaruar universitetin). Edhe pse tė dukshme, dallimet midis tė varfėrve dhe jo tė varfėrve nė zonat e tjera qytetėse janė mė pak tė theksuara, duke pasqyruar ndoshta dallimet midis arsimit qė ofron Tirana dhe pjesa tjetėr e vendit. Fig. 2.9: Rezultati arsimor sipas gjėndjes ekonomike dhe vendodhjes 100% 90% 80% 70% universitet ose mė lart profesional 60% tė mesme 50% fillor 8-vjeēar pėqindja 40% fillor 4-vjeēar 30% pa arsim 20% 10% 0% jo tė varfėr tė varfėr jo tė varfėr tė varfėr jo tė varfėr tė varfėr jo tė vafėr tė varfėr Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Pėrveē hendekut midis tė varfėrve dhe jo tė varfėrve, duket se edhe gjinia i shtohet rezultatit arsimor. Pėr njė nivel tė njėjtė ekonomik, tė rriturit meshkuj janė mė tė arsimuar se tė rriturat femra. Gati njė e dyta e meshkujve jo tė varfėr kanė njė diplomė tė njė shkolle pas asaj fillore (11 pėrqind kanė mbaruar universitetin, krahasuar me njė tė tretėn e tė rriturave femra (6 pėrqind e tė cilave kanė mbaruar universitetin). Edhe tek tė varfėrit, pėrqindja e meshkujve me arsim mė tė lartė ėshtė mė e lartė se ajo e femrave. 57 Fig 2.10: Rezultati arsimor i tė varfėrve sipas gjinisė 100% 80% universitet ose mė lart profesionale 60% tė mesme fillore 8-vjeēare pėrqindja 40% fillore 4-vjeēare 20% pa arsim 0% jo tė varfėr tė varfėr jo tė varfėr tė varfėr jo tė varfėr tė varfėr Meshkuj Femra Total Arritja e synimit tė OZHM pėr njė rregjistrim universal nė arsimin fillor ėshtė brenda mundėsive tė vendit. Mė e vėshtirė, por ndoshta me njė ndikim mė afatgjatė, ėshtė rritja e rregjistrimit nė shkollat e mesme dhe ato profesionale. Arsimi sipėr nivelit tė shkollės fillore ka njė ndikim tė madh pėr uljen e varfėrisė dhe kjo duhet tė vazhdojė tė jetė njė element i rėndėsishėm i strategjisė sė qeverisė. Tabela 2. 26: Varfėria dhe kequshqyerja e fėmijėve Shkurtėsia Dobėsimi Nėnpesha E lehtė E rėndė E lehtė E rėndė E lehtė E rėndė Tė varfėr 36.0 17.2 11.4 3.3 17.6 2.5 Jo tė varfėr 32.5 19.9 10.3 1.8 12.2 0.7 Edhe kequshqyerja ėshtė gjetur se ėshtė disi mė e zakonshme tek fėmijėt e varfėr nėn 5 vjeē qė janė tė varfėr sesa tek ata qė nuk janė tė varfėr. Megjithatė, dallimet nuk janė tė mėdha dhe nga ana statistikore janė tė rėndėsishme vetėm tek shkurtėsia dhe nėnpesha e lehtė. iv. Varfėria dhe punėsimi Pavarėsisht se si pėrkufizohet punėsimi, tė varfėrit shfaqin norma mė tė mėdha papunėsie kur krahasohen me jo tė varfėrit. Norma e papunėsisė tek tė varfėrit sipas pėrkufizimit standart tė ILO ­ nė masėn 14.2 pėrqind ­ ėshtė gati dyfishi i norms sė papunėsisė tek jo tė varfėrit. Tek tejet tė varfėrit kjo normė papunėsie ėshtė thuajse trefishi. Nėse pėrdorim njė pėrkufizim mė tė lirshėm, normat e papunėsisė tek tejet tė varfėrit ėshtė mbi 30 pėrqind. Midis tė varfėrve mund tė gjejmė njė pjesė shumė mė tė lartė tė punonjėsve marzhinalė, dmth punėtorėt e ēinkurajuar, sezonalė dhe tė pushuar nga puna. 58 Tabela 2. 27: Pjesėmarrja e krahut tė punės pėr tė varfėrit dhe jo tė varfėrit (mosha > 14) Jo tė varfėr Tė varfėr Tejet tė varfėr Total Tė punėsuar 54.3 52.5 43.1 53.9 Nga tė cilėt: Me kohė tė plotė * 34.3 28.9 20.0 33.1 Me kohė tė pjesshme 20.0 23.6 23.0 20.8 Tė papunė 5.0 8.7 13.4 5.9 Punėtorė tė ēinkurajuar, sezonalė dhe tė pushuar nga puna 3.6 5.3 6.4 4.0 Norma e papunėsisė 8.5 14.2 23.7 9.8 Norma e papunėsisė 2** 13.7 20.9 31.5 15.4 Norma e papunėsisė 3*** 17.7 24.0 33.1 19.1 * Individė tė cilėt punojnė njė periudhė mesatare prej 35 orėsh ose mė shumė nė javė konsiderohen si punėtorė me kohė tė plotė. ** i pėrfshin punonjėsit e ēinkurajuar/sezonalė/tė shkurtuar si tė papunė. *** i pėrfshin individėt qė punojnė mė pak se 15 orė nė javė nėsektorin e bujqėsisė si tė papunė. Pėrqindja dhe madhėsia e vafėrisė janė mė tė mėdha tek familjet ku kryetari i familjes ėshtė i papunė. Nė secilėn prej tre zonave tė cilat i mbulon LSMS (Tirana, qytete tė tjera dhe fshat) pėrqindja e varfėrisė ėshtė gati dyfish tek kėto familje, krahasuar me familjet kryefamiljarėt e tė cilave janė nė punė. Njė dallim i ngjashėm mund tė vihet re tek hendeqet e varfėrisė si nė zonat fshatare ashtu edhe nė ato qytetėse. Nė Tiranė, dallimi pėrsa i takon madhėsisė sė varfėrisė midis kėtyre dy grupeve ėshtė edhe mė i theksuar, ku ky hendek ėshtė mė shumė se tre herė mė i madh nėse kryefamiljari ėshtė i papunė. Tabela 2. 28: Matjet e varfėrisė sipas gjėndjes sė punėsimit tė kryefamiljarit Gjėndja e punėsimit tė kryefamiljarit Matja e varfėrisė Total Tirana Qytete tė tjera Fshat Pėrqindja Tė papunė * 31.7 28.6 51.0 36.2 Tė punėsuar 16.4 15.7 28.3 24.1 Hendeku i varfėrisė Tė papunė * 9.8 6.0 12.1 8.5 Tė punėsuar 3.1 3.5 6.5 5.5 * Pėrkufizimi standart i ILO Nnumri i personave tė punėsuar pėr familje nuk duket se ka lidhje me varfėrinė nė tė njėjtėn mėnyrė nė vendodhje tė ndryshme. Jashtė Tiranės njė burim tė ardhurash duket se ėshtė i mjaftueshėm pėr tė ulur nė mėnyrė tė dukeshme predispozitėn pėr tė qėnė i varfėr, ndėrsa nė Tiranė duhen tė paktėn dy burime pėr njė gjė tė tillė. Nė zonat fshatare, meqėnėse punėsimi shtesė ka gjasa tė fshehė nėnpunėsimin nė fermat familjare, nuk ekziston asnjė marrėdhėnie e drejtpėdrejtė midis numrit tė personave tė punėsuar pėr familje dhe varfėrisė. 59 Tabela 2. 29: Normat e varfėrisė sipas numrit tė personave tė punėsuar dhe vendodhjes Numri i personave tė Vendodhja punėsuar pėr familje Total Tirana Qytete tė tjera Fshat 0 20.6 26.3 39.7 29.3 1 19.5 18.6 26.3 21.6 2 ose mė shumė 14.5 17.7 29.6 26.3 Total 17.8 20.1 29.6 25.4 v. Varfėria dhe burimet e tė ardhurave Tabela 2.30 tregon pėrbėrjet e ndryshme tė tė ardhurave tė familjeve tė varfėra dhe jo tė varfėra. Burimi kryesor i tė ardhurave pėr familjet e varfėra ėshtė biznesi bujqėsor (37%), i ndjekur nga punėsimi me pagė (27%). Pėr familjet jo tė varfėra puna e varur ėshtė burimi i vetėm mė i rėndėsishėm (35%), i ndjekur nga bujqėsia (25%) dhe transfertat (14%). Biznesi jo bujqėsor ofron vetėm 6% tė tė ardhurave tė familjeve tė varfėra, diēka mė pak se transfertat (8%) dhe "Ndihma Ekonomike" (7%). Krahasuar me familjet e varfėra, familjet jo tė varfėra nxjerrin njė pjesė mė tė madhe tė tė ardhurave tė tyre nga transfertat. Pėr tė dyja grupet, pensionet japin rreth 14% tė totalit. Po ashtu, nuk mund tė vihet re asnjė dallim pėrsa i takon pjesės sė tė ardhurave qė vijnė nga asistenca e papunėsisė (mė pak se 1%), lejet e lindjes, kujdesi social dhe transferta tė tjera tė vogla publike dhe burime tė tjera (tė dyja mė pak se 1%). Tabela 2. 30: Pėrqindjet e tė ardhurave sipas gjėndjes sė varfėrisė r ru vae ro jo ro tar ek cė tė qės qės meh one ėsie e,jd ca omi lin ,alcios tjera nė Biznes tjera buj Biznes buj Ndi on Pensi des Tė Pu Transfe Ek Asisten punap Leje kuj asisten Jo tė varfėr 34.6 24.8 8.5 14.4 2.0 13.7 0.4 1.3 0.5 Tė varfėr 26.8 36.7 5.7 7.9 7.4 14.1 0.5 0.6 0.3 Total 32.6 27.8 7.8 12.7 3.4 13.8 0.4 1.1 0.4 Nė Tabelėn 2.31, familjet janė klasifikuar sipas burimit kryesor tė tė ardhurave, dmth atij burimi qė jep mė shumė se 50% tė totalit.23 Mė shumė se njė e treta e familjeve qė janė pėrfshirė nė LSMS e marrin shumicėn e tė ardhurave tė tyre nga puna me page (kjo pjesė ėshtė mė e lartė nė zonat qytetėse, sidomos nė Tiranė­ 64%). Nė kėtė grup, indeksi i pėrqindjes sė varfėrisė ėshtė rreth 21%, duke ndryshuar nga 19% nė zonat qytetėse nė 24% nė zonat fshatare. Ashtu siē pritej, varfėria ėshtė mė e mprehtė pėr familjet qė mbėshteten tek asistenca sociale ("Ndihme Ekonomike", asistenca e papunėsisė, leje lindje, kujdes social dhe transferta tė tjera publike), ku indeksi i pėrqindjes ėshtė 46%, dhe ėshtė mė i lartė nė zonat qytetėse (48%) sesa nė zonat fshatare (43%). Varfėria ėshtė po ashtu e mprehtė pėr familjet qė mbėshteten kryesisht tek biznesi bujqėsor (34%, e tė gjithė varfėrisė fshatare) dhe tek pensionistėt fshatarė (32%). 23Kjo nėnkupton qė rreth 5 pėrqind e familjeve nuk janė pėrfshirė nė tabelė meqėnėse asnjė burim i vetėm nuk e arrin kėtė prag. 60 Midis atyre qė mbėshteten tek pensionet, familjet fshatare janė shumė mė tė varfėra, me njė indeks tė pėrqindjes sė varfėrisė qė arrin 32%, krahasuar me 22% nė zonat qytetėse. Pėrqindja e varfėrisė ėshtė mė e vogėl tek familjet qė mbėshteten tek biznesi jo bujqėsor (14%) dhe tek transfertat (17%). Normat e varfėrisė tek familjet qė mbėshteten tek transfertat janė mė tė larta nė zonat qytetėse (21%) se nė zonat fshatare (15%). Tabela 2. 31: Pėrqindja e varfėrisė sipas burimit kryesor tė tė ardhurave (tė paktėn 50%) Qytet Fshat Total Indeksi i Indeki i Nr vėzh pėrqindjes sė Nr vėzh pėrqindjes sė Nr vėzh Indeksi i pėrqindjes varfėrisė varfėrisė sė varfėrisė Punė e varur 1029 18.8 341 23.7 1370 20.5 Biznes bujqėsor 24 --n/a-- 696 34.0 720 33.6 Biznes jo bujqėsor 264 11.6 72 17.1 336 13.5 Transferta 134 21.2 168 14.6 302 16.7 Pensione 339 21.5 178 32.0 517 26.3 Asistencė sociale: Ndihme Ekonomike, papunėsi, leje lindje, kujdes social, tė tjera 77 48.1 55 43.1 132 45.6 Tė tjera 10 --n/a-- 3 --n/a-- 13 --n/a-- 6. Zbrėthimi e pabarazisė sė tė ardhurave Proēesi i tranzicionit ekonomik shpesh ka ngritur shqetėsime nė lidhje me pasojat e mundshme negative mbi pabarazinė. Evidenca nė rritje ekziston nė vendet ECA pėr tė mbėshtetur kėtė pikėpamje dhe nė lidhje me mėnyrėn se si pabarazia nė rritje mund tė pengojė proēesin e rritjes dhe tė pengojė gjithashtu zbutjen e varfėrisė. Njė pjesė e mirė e rritjes sė pabarazisė nė ekonomitė nė tranzicion mund tė lidhet me rėnien e punėsimit tė garantuar dhe rėnien drastike tė tė ardhurave relative apo absolute tė shumė punėtorėve tė pakualifikuar. Nė kėtė aspekt, shumė veta do tė thonin se njė rritje e pabarazisė do tė ishte nė fakt njė rezultat i mirėpritur, meqėnėse do tė pasqyronte njė strukturė stimuluese qė shpėrblen produktivitetin e individėve dhe dallimet e kapitalit njerėzor. Megjithatė, pavarėsisht kėndėvėshtrimeve tė ndryshme, pabarazia nė rritje po bėhet njė problem i mprehtė shoqėror nė rajonin e ECA dhe shpesh lidhet me kohezionn e shprishur social dhe qeverisjen e dobėt. Pabarazia zbėrthehet nė pėrgjithėsi nė dy drejtime: (a) brenda dhe midis nėngrupeve tė popullsisė; dhe (b) sipas burimit tė tė ardhurave. Ndėrkohė qė pėrdoret njė koefiēent Theil pėr llojin e parė tė analizės, zbėrthimi i dytė mbėshtetet nė koefiēentin Gini. Synimi i zbėrthimit tė propozuar ėshtė tė eksplorojė natyrėn e shoqėrimit midis pėrbėrėsve tė ndryshėm tė tė ardhurave dhe pabarazisė. Nė veēanti, jemi tė interesuar tė dime nėse transfertat, qofshin publike ose private, kanė luajtur njė rol stabilizues dhe nėse kanė ēuar nė zbutjen e pabarazisė. Siē ėshtė thėnė edhe mė parė nė kėtė kapitull, pabarazia e konsumit nė Shqipėri ėshtė relativisht e butė, me njė koefiēent Gini rreth 0.3. Megjithatė, pabarazia e tė ardhurave ėshtė dukshėm mė e lartė, me njė Gini tė tė ardhurave totale pėr frymė prej 0.58. Rezultatet e zbėrthimit jepen nė Tabelat 2.32 dhe 2.33, tė cilat japin, pėr secilin pėrbėrės tė tė ardhurave k, pėrqindjen e tė ardhurave totale, Sk, koefiēentin e pėrqėndrimit dhe kontributin marzhinal ndaj pabarazisė totale, Pk. Koefiēenti jep kontributin marzhinal tė secilit burim tė pabarazisė totale. Kur koefiēenti i k 61 pėrqėndrimit tė burimit k ėshtė mė i madh se koefiēenti i pėrgjithshėm Gini, njė rritje e burimit tė tė ardhurave k (duke mbajtur konstante ēdo gjė tjetėr) do tė rriste pabarazinė. Tabela 2.33 tregon se pabarazia ka njė korrelacion pozitiv (tė fortė) me tė ardhurat nga biznesi jo bujqėsor. Koefiēenti relativ i pėrqėndrimit ėshtė shumė mė i lartė se koefiēenti i prėgjithshėm Gini (0.99 kundrejt 0.58), kontributi nė pėrqindje ndaj pabarazisė sė pėrgjithshme ėshtė i lartė (Pk e barabartė me 43%) dhe kontributi marzhinal ėshtė pozitiv. Puna e varur shpjegon njė pjesė tė mirė pabarazisė, me njė kontribut nė pėrqindje prej mbi 30%, por kontributi i marzhinal negativ e ul pabarazinė e tė ardhurave nga paga. Kontributet ndaj pabarazisė tė tė gjithė burimeve tė tjera janė shumė tė ulėta dhe kontributet e tyre marzhnale mbeten negative, duke pasqyruar rolin e tyre tė mundshėm pėr uljen e kėsaj pabarazie. Midis kėtyre burimeve, nė kufi tė tyre, pensionet kanė efektin mė tė madh barazues (edhe pse kontributi i tyre i pėrgjithshėm ėshtė relativisht i vogėl), ndrėkohė qė transfertat private kanė njė ndikim marzhinal neutral mbi pabarazinė: njė rritje e pėrqindjes sė tė ardhurave nga ky burim i fundit do tė kishte njė ndikim tė papėrfillshėm mbi pabarazinė totale. Njė rritje e pėrqindjes sė tė ardhurave nga asistenca sociale do tė kishte njė ndikim marzhinal tė butė mbi pabarazinė e pėrgjithshme por, duke pasur parasysh kontributin e vogėl tė kėtij pėrbėrėsi ndaj pabarazisė sė pėrgjithshme, ka njė potencial barazues tė kufizuar. Tabela 2. 32: Zbėrthimi Gini sipas burimit tė tė ardhurave Gini Pjesa e tė ardhuraveTė ardhurat mesatare (lekė) Gk Pk k Tė ardhurat gjithsej 0.579 9088 Punė e varur 0.735 0.354 3218 0.514 31.428 -0.040 Biznes bujqėsor 0.820 0.147 1333 0.461 11.681 -0.030 Biznes jo bujqėsor 1.095 0.251 2281 0.987 42.760 0.177 Transferta 0.899 0.107 968 0.565 10.380 -0.003 Pensione 0.755 0.113 1031 0.248 4.852 -0.065 Asistencė sociale 0.902 0.019 174 0.037 0.122 -0.018 Tė dhėnat mbi tė ardhurat, sidomos nga burime tė tilla si vetėpunėsimi dhe biznesi, zakonisht mbajnė nė vetvete probleme tė matjes. Nė mėnyrė qė tė vlerėsohet ndjeshmėria e rezultateve ndaj problemeve tė mundshme nė kėtė pėrbėrės dhe po tė kemi parasysh kontributin jashtėzakonisht tė lartė ndaj pabarazisė tėkėtij burimi, ky pėrbėrės ėshtė vendosur nė zero dhe si rrjedhim janė pėrcaktuar nga e para tė ardhurat gjithsej. Tabela 2.33 tregon rezultatet si mė sipėr. Nė kėtė rast, pabarazia totale ėshtė mė e ulėt dhe koefiēenti i pėrgjithshėm Gini ėshtė 0.50. Kontributi marzhinal i punės sė varur dhe transfertave ėshtė tani pozitiv. Nė tė kundėrt dhe nė pėrputhje me rezultatet e Tabelės 2.33, si pensionet edhe asistenca sociale ­ me kontribute marzhinale negative ­ vazhdojnė tė kenė njė rol barazues, edhe pse tė dyja, po tė kemi parasysh P e vogėl, kanė njė potencial shumė tė vogėl pėr tė bėrė ndonjė ndryshim nė pabarazinė e pėrgjithshme. Rezultatet e pėrgjithshme e vėnė gishtin tek efektet mundėsisht rishpėrndarėse tė favorshme (edhe pse tė vogla) tė politikave fiskale dhe zgjerimi i programeve tė asistencės sociale pėr tė ulur pabarazinė. Megjithatė, duke pasur parasysh paketėn e kufizuar tė burimeve tė shpenzimeve shoqėrore dhe tė kontributit shumė tė ulėt tė kėtij pėrbėrėsi ndaj pabarazisė totale tė tė ardhurave, ka shumė pak gjasa qė qeveria do tė jetė nė gjendje tė ndikojė nė kėtė shpėrndarje pėrmes rritjes sė buxhetit tė asistencės sociale. Njė veprim mė i mundshėm pėr qeverinė do tė ishte tė ulej varfėria dhe pabarazia pėrmes pėrmirėsmit tė efektivitetit tė synuar tė programeve sociale ekzistuese. 62 Tabela 2. 33: Zbėrthimi Gini sipas burimit tė ardhurave (tė ardhurat jo bujqėsore presupuzohen tė jenė zero) Pjesa e tė ardhuraveTė ardhurat mesatare (lekė) Gk Pk k Tė ardhurat gjithsej 6807 Puna e varur 0.473 3218 0.572 53.693 0.064 Biznesi bujqėsor 0.196 1333 0.506 19.666 0.001 Biznesi jo bujqėsor 0.000 0 . . . Transferta 0.142 968 0.628 17.709 0.035 Pensione 0.152 1031 0.294 8.851 -0.063 Asistenca sociale 0.025 174 0.068 0.343 -0.022 7. Modelet e konsumit Tabela 2.34 paraqet pėrqindjet e buxhetit, sipas vendodhjes, tė pėrbėrėsve kryesor tė shpenzimeve. Pėrkundėr asaj qė vihet re nė ekonomi tė tjera nė tranzicion, pjesa qė zė ushqimi ėshtė shumė mė e lartė pothuajse nė masėn 63 pėrqind, ku individėt nė zonat fshatare shpenzojnė deri nė dy tė tretat tė buxhetit tė tyre pėr ushqime.24 Shpenzimet pėr furnizimin me ujė, energji, etj., zėnė rreth 12 pėrqind tė buxhetit total, me njė pėrqindje mė tė lartė nė zonat qytetėse, sidomos nė Tiranė. Pjesa qė zėnė shpenzime tė tilla nė zonat qytetėse rrjedh kryesisht nga faturat mė tė larta tė energjisė elektrike dhe tė telefonave (celularė), ndėrkohė qė mbi 40% e kėtyre shpenzimeve nė zonat fshatare kanė lidhje me pėrdorimin e druve tė zjarrit dhe lendėve djegėse. Pjesa e buxhetit qė zihet nga shpenzimet pėr arsim ėshtė e ngjashme me vende tė tjera dhe ėshtė mė e lartė nė zonat qytetėse, pėrveē Tiranės, duke pasqyruar kėshtu kostot e larta tė arsimit mė tė lartė pėr shkak tė mungesės sė mjediseve vendore. Siē pritej, njė pjesė e madhe e konsumit tė ushqimeve nė zonat fshatare (31 pėrqind) rrjedh nga prodhimi vetiak, duke e vėnė theksin tek roli i rėndėsishėm qė luan bujqėsia familjare (kopshtet personale) nė ekonomitė shtėpiake fshatare. Tabela 2. 34: Pjesėt kryesore tė buxhetit sipas vendodhjes Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Ushqime 58.5 59.1 66.3 62.8 Jo ushqime 24.8 24.0 21.2 22.6 Energji, ujė, etj 14.6 13.7 10.8 12.3 Arsim 2.1 3.2 1.7 2.3 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 Tė ngrėnit nėpėr restorante dhe konsumi i pijeve dhe kafeve nėpėr bare ėshtė i pėrhapur nė Shqipėri, sidomos nė qendrat qytetėse dhe zė deri 8 pėrqind tė shpenzimeve ushqimore tė banorėve nė Tiranė dhe 6 pėrqind nė vendodhje tė tjera qytetėse. Nė tė gjithė vendin, shqiptarėt shpenzojnė 4.5 pėrqind tė buxhetit tė tyre pėr tė ngrėnė jashtė. Tabela 2. 35: Burimet e konsumit sipas vendodhjes Tirana Qytete tė tjera Fshat Total 24Duhet vėnė re qė pjesėt e buxhetit ndikohen nga pamundėsia pėr tė pėrfshirė disa prej pėrbėrėsve (si qeraja dhe shėndeti) nė agregat. 63 Tė blera 91.0 90.3 65.9 76.9 Jo tė blera 1.0 3.7 31.2 18.6 Tė ngrėna jashtė 8.0 6.0 2.9 4.5 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 Nuk ėshtė ēudi qė tė varfėrit shpenzojnė njė pjesė mė tė madhe tė buxhetit tė tyre pėr ushqime (67 pėrqind) dhe njė pjesė mė tė vogėl se mesatarja pėr artikuj jo ushqimorė (17 pėrqind). Megjithėse nė buxhet zėnė njė pjesė mė tė madhe, nė shifra absolute tė varfėrit shpenzojnė mė pak pėr ndėrmarrjet publike tė furnizimit dhe arsimin. Tabela 2. 36: Pjesėt kryesore tė buxhetit sipas gjėndjes ekonomike Jo tė varfėr Tė varfėr Total Ushqime 62.0 66.7 62.8 Jo ushqime 23.3 17.3 22.6 Energji, ujė, etj 12.5 13.5 12.3 Arsim 2.2 2.6 2.3 Total 100 100 100 Modelet e konsumit ushqimor zbulojnė zakone shumė tė ngjashme ngrėnieje nė tė gjitha vendodhjet. I vetmi ndryshim i dukshėm ka lidhje me pjesėn mė tė madhe tė shpenzimeve pėr miell dhe drithėra nė zonat fshatare, pjesėrisht i kompensuar nga konsumi mė i madh i bukės dhe produkteve tė brumėrave nė zonat qytetėse. Familjet nė zonat qytetėse shpenzojnė mė shumė nga buxheti i tyre mujor ushqimor pėr tė ngrėnė jashtė. Sė fundmi, shpenzimet pėr frutat nė zonat qytetėse janė sa dyfishi i atyre nė zonat fshatare, ēka ka mundėsi tė pasqyrojė kostot mė tė larta tė ushqimeve tė brishta nė zonat qytetėse. Tabela 2. 37: Modelet e shpenzimeve ushqimore sipas vendodhjes Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Bukė dhe produkte brumi 9.1 9.7 5.2 7.1 Drithėra, miell dhe makarona 4.9 6.5 12.5 9.6 Mish 21.2 20.9 19.3 20.0 Peshk 1.5 1.3 1.1 1.2 Qumėsht dhe produkte bulmeti 18.9 18.2 23.7 21.3 Vaj 6.5 7.1 7.3 7.1 Fruta 6.4 5.8 2.9 4.3 Perime dhe bishtaja 13.2 14.9 14.9 14.7 Perime tė konservuara dhe tė ngrira 1.9 1.9 2.0 1.9 Sheqer dhe ėmbėlsira 3.4 3.5 3.9 3.7 Ushqime tė rregjura dhe pikante 0.6 0.5 0.5 0.5 Pije jo alkolike, ēaj dhe kafe 4.3 3.5 3.6 3.6 Tė pėrziera 0.2 0.2 0.3 0.3 Tė ngrėna jashtė 8.0 6.0 2.9 4.5 100.0 100.0 100.0 100.0 Shpenzimi mesatar ushqimor pėr frymė (lekė tė reja) 5,290 5,015 4,782 4,910 8. Pėrcaktuesit e varfėrisė 64 Ky seksion paraqet rezultatet e njė analize me shumė ndryshore tė pėrcaktorėve dhe plotėsorėve tė varfėrisė. Ėshtė pėrllograitur njė model Probit, duke pėrdorur njė procedure nė dy etapa e cila tė jep mundėsi tė marrėsh nė konsiderate modelin e grupit tė zgjedhjes sė LSMS. Nė kėtė mėnyrė logariten edhe shtresėzimi, peshat dhe grupet e vogla. Ndryshorja e varur ėshtė e dallueshme dhe merr vlerė tė barabartė me njė kur konsumi pėr frymė bie nėn kufirin e varfėrisė. Problemet e endogjenitetit nuk janė ekzaminuar nė mėnyrė spedifike dhe nė kėtė shkallė koefiēentėt mbi ndryshoret e pavarura duhet tė interpretohen me rezerva. Duke pasur parasysh karakteristikat e ndryshme tė varfėrisė qytetėse dhe fhsatare, ose sepse asnjėra prej familjeve qytetėse nuk i kanė kėto karakteristika ose sepse tė gjitha i kanė kėto karakteristika, disa ndryshore janė pėrjashtuar nga modeli qytetės.25 Rezultatet e analizės me shumė ndryshore konfirmojnė njė pjesė tė mirė tė asaj qė ėshtė paraqitur deri tani, nė bazė tė statistikave pėrshkruese. Arsimi ėshtė i lidhur ngushtė dhe negativisht me varfėrinė. Si nė zonat fshatare dhe nė ato qytetėse, familjet me pėrqindjen mė tė madhe tė anėtarėve me arsim tė mesėm ose mė tė lartė kanė mė pak gjasa pėr tė qėnė tė varfėr. Siē pritej, ndikimi i arsimit tė lartė ėshtė mė i madh se ai i arsimit tė mesėm. Varfėria ka mė shumė gjasa tė gjendet nė familjet e mėdha: propabiliteti i njė familjeje pėr tė qėnė e varfėr rritet me madhėsinė e familjes. Familjet me njė numėr mė tė madh fėmijėsh kanė gjithashtu mė shumė gjasa pėr tė qėnė tė varfėra. Gjendja e punėsimit ka rėndėsi, gjithashtu, dhe kur njė pjesė e madhe e anėtarėve tė familjes janė tė papunė familja ka mė shumė gjasa tė jetė e varfėr. Mundėsia pėr tė pėrdorur shėrbime telefonike (ose telefon fiks nė shtėpi ose telefon celular) ėshtė e lidhur negativisht me varfėrinė. Ky efekt ėshtė mė i madh tek telefonat celularė. Ndėrkohė qė plotėsorėt e mėsipėrm janė tė dukshėm nėpėr zonat e ndryshme gjeografike, varfėria qytetėse dhe ajo fshatare ndryshojnė dhe ndikohen nė mėnyra tė ndryshme nga karakteristika tė tjera tė familjes. Nė zonat qytetėse, pėr shėmbull, pėrfitimi nga Ndihma Ekonomike ėshtė e lidhur nė mėnyrė pozitive me varfėrinė, ēka sugjeron se ky program tė paktėn arrin nė mėnyrė tė pjesshme pėrfituesit e synuar nė zonat qytetėse. Pronėsia e pasurive shtėpiake si psh paisje shtėpiake dhe mallra tė tjera jetėgjata (psh televizor, vetura) lidhet negativisht me varfėrinė qytetėse. Po ashtu, mbipopullimi i lartė ­ i pėrcaktuar nga numri i dhomave pėr anėtar familjeje ­ nė banesat qytetėse ėshtė lidhur ngushtė me varfėrinė. Nė zonat fshatare, tė pasurit e njė anėtarit ė familjes nė punė tė varur ose tė qėnit i vetėpunėsuar nė njė biznes jo bujqėsor e ul propabilitetin pėr tė qėnė i varfėr. Nė tė kundėrt, familjet qė marrin transferta private ose pensione fshatare kanė mė shumė gjasa pėr tė qėnė tė varfėra. Pronėsia e pasurive bujqėsore ėshtė e lidhur negativisht me varfėrinė. Ndryshoret e tjera qė kanė rėndėsi statistikore dhe qė janė tė lidhura negativisht me varfėrinė janė madhėsia e tokės, numri i lopėve, numri i kafshėve tė vogla (pula dhe lepuj) dhe mallrat jetėgjata bujqėsore. Lidhja me kanalizime tė ujrave tė zeza ėshtė gjithashtu e lidhur negativisht me varfėrinė. Midis karakteristikave tė bashkėsisė tė analizuara, familjet qė jetojnė nė njė bashkėsi me kanalizime ujrash tė zeza janė mė pak tė predispozuara pėr tė qėnė tė varfėra nga ana e tė ardhurave. Nė pėrputhje me analizėn pėrshkruese dhe me rezulatet e mėparshme, pas kotrollit tė disa tipareve, familjet me kryefamiljare gra kanė po aq gjasa pėr tė qėnė tė varfėra sa edhe familjet me kryefamiljarė meshkuj. Madje, familjet me kryefamiljare femra nė fshat kanė mė pak gjasa pėr tė qėnė tė varfėra. Megjithėse analiza pėrshkruese zbulon dimensionet e forta hapėsinore tė varfėrisė, analiza me shumė ndryshore tregon se, nė tė njėjtat kushte, familjet nė zonat fshatare tė verilindjes janė po aq 25Lexuesit e interesuar pėr modelin e plotė dhe rezultatet e pėrllogaritjes mund t'i drejtohen dokumentit tė pėrmendur pėr mė shumė hollėsi. 65 tė predispozuara pėr tė qėnė tė varfėra sa edhe familjet e ngjashme fshatare nė rajonet e tjera. Kjo vlen edhe pėr modelet qytetėse. Sė fundmi, tė jetuarit nė njė banesė tė re me tulla nuk duket se ėshtė tregues i njė varfėrie mė tė pakėt. Pėr ta pėrmbledhur, analiza me shumė ndryshore konfirmon shumė prej rezultateve tė mėparshme dhe e vė theksin tek fushat qė kanė lidhje me politikėn pėr uljen e varfėrisė. Megjithėse lidhja shkak-pasojė duhet tė nėnkuptohet prej rezultateve me rezerva, rėndėsia e faktorėve tė tillė si psh arsimi i pėrmirėsuar, sidomos nė nivelet pas atij fillor, dhe vendet e punės jo bujqėsore, sidomos nė zonat fshatare, ėshtė e dukshme. Pėrveē kėsaj, numri i faktorėve tė lidhur ngushtė konfirmon natyrėn shumėdimensionale tė varfėrisė dhe tregon, pėr shėmbull, qė mundėsia e kufizuar e pėrdorimit tė kapitalit fizik dhe njerėzor, si nė nivel shtėpiak ashtu edhe nė nivel tė bashkėsisė, shkon krah pėr krah me privimet nga tė ardhurat. 9. Konkluzione dhe rekomandime pėr politika Kufiri i varfėrisė i paraqitur nė kėtė kapitull ėshtė i pari kufi absolut i varfėrisė i mbėshtetur nė tė dhėnat pėr shpenzimet nė nivel shtėpiak qė pėrfaqėsojnė tė gjithė vendin tė pėrllogaritura pėr herė tė parė nė Shqipėri. Si ēdo kufi varfėrie, mbėshtetet nė njė numėr presupozimesh dhe zgjedhjesh metodike dhe si i tillė ėshtė i hapur pėr debat dhe diskutime. Matja e mirėqėnies e pėrdorur pėr kėtė qėllim mbėshtetet nė metodėn e Kostos sė Nevojave Bazė (KNB), dmth njė kufi i varfėrisė ushqimore i mbėshtetur nė koston e nevojave minimale pėr kalori tė rritura pėr tė krijuar hapėsirė edhe pėr nevojat bazė jo ushqimore. Kjo solli si rezultat zgjedhjen e njė kufiri absolut varfėrie prej 4,891 Lekė pėr frymė nė muaj. Nė bazė tė kėsaj matjeje, njė e katėrta e popullsisė shqiptare, ose afro 780,000 individė, bien nėn kufirin e varfėrisė. Varfėria e tejskajshme pėrfshin mė pak se 5 pėrqind tė popullsisė, tė cilėt nuk janė nė gjendje tė plotėsojnė nevojat e tyre bazė pėr ushqimore. Njė numėr i madh i individėve janė grumbuluar rreth kufijve tė varfėrisė. Po ta rrisim kufirin e varfėrisė me 10 pėrqind, pėrqindja e individėve tė varfėr rritet me 25 deri 50 pėrqind, nė varėsi tė kufirit tė varfėrisė qė pėrdoret. Kjo vlen edhe pėr lėvizjet negative tė kufirit tė varfėrisė. Me fjalė tė tjera, tronditje tė vogla negative dhe pozitive ēojnė nė ndryshime disproporcionale tė varfėrisė. Varfėria duket se ka njė dimension tė shėnuar hapėsinor dhe rajonal nė Shqipėri. Zonat fshatare dhe rajoni malor janė parė se janė gjithmonė mė tė varfėra, sipas tė gjitha pėrkufizime tė varfėrisė. Nga njė kėndvėshtrim ndėrkombėtar, tė dhėnat e paraqitura konfirmojnė pamjen e Shqipėrisė si njė nga vendet mė tė varfėra nė Europė. Normat e varfėrisė PPP tė paraqitura (2 dhe 4 dollarė nė ditė) janė mė tė larta se ato tė vendeve fqinje dhe e vendosin Shqipėrinė pak a shumė nė tė njėjtin pozicion me vendet e Kaukazit si Gjeorgjia, dhe vetėm shumė pak mė sipėr Azerbajxhanit. Pėrkundėr shqetėsimeve nė rritje lidhur me pabarazinė e pėrhapur nė ekonomitė nė tranzicion, kėtu pabarazia ėshtė parė se ėshtė e moderuar, me njė indeks Gini tė mbėshtetur tek konsumi prej 0.28. Nga kėndvėshtrimi i profilit demografik tė varfėrisė, tė dhėnat e LSMS tregojnė se familjet mė tė mėdha nė numėr dhe mė tė vogla nė moshė janė mė shumė tė predispozuara pėr tė qėnė tė varfėra. Si rrjedhim, mund tė pėdoren disa kritere demografike pėr ta futur mė mirė nė shėnjestėr varfėrinė dhe programet sociale. Familjet qė mbėshteten kryesisht tek asistenca sociale (dhe nė zonat fshatare edhe tek pensionet) pėrfaqėsohen nė mėnyrė jo proporcionale tek tė varfėrit, ēka sugjeron se ka vend pėr tė pėrmirėsuar ndikimin e programeve ekzistuese. Kėto gjetje kanė pasojat e tyre pėr hartimin e politikave dhe progameve pėr uljen e varfėrisė. Rėndėsia e rrjeteve tė pėrshtatshme tė sigurisė sociale pėr kėtė numėr tė madh individėsh del si 66 pėrparėsi pėr politikat publike. Po kėshtu, po tė kemi parasysh thellėsinė dhe ashpėrsinė relativisht tė ulėt tė varėfrisė, transfertat e vogla tė synuara mirė do tė mund tė sillnin rezultate tė mėdha pėrsa i pėrket zbutjes sė varfėrisė. Sė fundmi, shpėrndarja e varfėrisė nė Shqipėri shėrben si njė paralajmėrim kundėr pėrdorimit mekanik tė kufirit tė varfėrisė si njė prag synimi pėr programet publike, meqėnėse nėse veprojmė kėshtu do tė pėrjashtonim pėrfituesit potencialė tė cilėt vuajnė nga privimet tė cilat vetėm kėto programe pėrpiqen tė zgjidhin. Analiza e tė dhėnave tė LSMS tregon se dimensionet e privimeve qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat pėrbėjnė varfėrinė e tė ardhurave dhe pabarazitė nė kushtet e jetesės janė mė tė theksuara sesa duken nė pamje tė parė po tė shihet vetėm dimensioni i tė ardhurave. Modernizimi vendit ka sjellė pėrfitime pėr zonat qytetėse, sidomos pėr Tiranėn, me njė hap shumė mė tė shpejtė sesa pėr zonat fshatare, tė cilat kanė mbetur mbrapa. Nė shumicėn e rasteve, mbulimi me shėrbimet e infrastrukturės bazė ėshtė shumė mė i vogėl nė zonat fshatare, edhe pse zonat qytetėse pėrballen me probleme tė rėnda tė cilėsisė. Nuk ėshtė nevoja tė themi qė dimensioneve tė varfėrisė qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat duhet t'u jepet mė pak vėmendje sesa dimensioneve tė tė ardhurave. Si pjesė e SKZHES, qeveria ka premtuar se do tė bėjė pėrpjekje tė reja nė drejtim tė pėrmirėsimeve tė shėrbimeve tė infrastrukturės publike, sidomos nė lidhje me kryerjen e kėtyre shėrbimeve pėr mė tė varfėrit. Ka tė ngjarė qė pėr shumė familje pėrjashtimi shoqėror, mungesa e mundėsisė sė pėrdorimit tė shėrbimeve dhe insfrastrukturės bazė dhe tė arsimit tė mesėm dhe tė lartė janė faktorė qė pengojnė mundėsinė e tyre pėr tė dale sipėr kufirit tė varfėrisė. Kjo gjė na sugjeron qė politikat e uljes sė varfėrisė do tė kishin nevojė tė pėrqėndroheshin nė rajonet fshatare dhe ato tė largėta ku kushtet e kėqija tė shėrbimeve bazė oanė edhe mė tė pranishme. Mjetet e fermave nė Shqipėri janė tė shpėrndara nė mėnyrė tė barabartė, duke ndjekur njė metodė nga poshtė lart pėr dekolektivizimin qė u krye nė fillim tė viteve 90. Megjithatė, po tė kemi parasysh pjesėn e madhe tė popullsisė sė angazhuar nė bujqėsi, madhėsia e fermės nė shumė raste ėshtė tepėr e vogėl pėr tė ofruar njė mundėsi tė mirė biznesi ose edhe thjesht pėr t'i ofruar familjes njė mundėsi pėr tė dale nga varfėria. Kėshtu, edhe pse pronėsia mbi token ėshtė shumė e pėrhapur nė Shqipėri, madhėsia mesatare e fermės ėshtė shumė e vogėl dhe mundėsia e pėrdorimit tė tokės nuk ėshtė njė kusht i mjaftueshėm nė vetvete pėr tė dale nga varfėria. Largimi i njerėzve nga bujqėsia dhe sektori fshatar ka gjasa tė vazhdojė, si rrjedhim, edhe nė periudhėn afatmesme dhe atė afatgjatė, duke shkaktuar probleme tė mėdha pėr politikat sociale dhe ato tė punės si nė zonat qytetėse ashtu edhe nė ato fshatare. Kjo kėrkon politika tė punės mė shumė efektive pėr tė siguruar vende pune jo bujqėsore mė tė qėndrueshme nė zonat fshatare. Meqėnėse sektori i bujqėsisė ofron pjesėn mė tė qėndrueshme tė tė ardhurave pėr tė varfėrit fshatarė, zgjidhja e faktorėve qė pengojnė zhvillimin e kėtij sektori duhet tė jenė njė pėrbėrės thelbėsor tė ēdo pėrzierje politikash qė synojnė uljen e varfėrisė fshatare. Ekziston njė lidhje e fortė midis varfėrisė dhe niveleve tė ulėta arsimore. Normat e rregjistrimit nė shkollėn fillore janė mė tė ulėta tek tė varfėrit dhe edhe mė tė ulėta akoma tek tejet tė varfrit. Kjo dukuri ėshtė edhe mė e theksuar nė lidhje me normat e rregjistrimit nė shkollėn e mesme. Pėrqindja e varfėrisė tek tė rriturit qė kanė vetėm dėftesė tė shkollės fillore ose edhe mė pak ėshtė sa dyfishi i pėrqindjes sė varfėrisė tė personave qė kanė tė paktėn dėftesė tė shkollės sė mesme. Mė shumė se 80 pėrqind e tė varfėrve nuk kanė mbaruar shkollė tė mesme ose profesionale. Siē ndodh zakonisht nė vendet nė tranzicion tė Europės Lindore, treguesit e arsimit nė Shqipėri janė tė mirė nėse krahasohen me vende qė kanė nivele tė ngjashme varfėrie. Arritja e rregjistrimit universal nė shkollėn fillore ėshtė brenda mundėsive tė kėtij vendi. Mė shumė vėshtirėsi, dhe ndoshta mė shumė rėndėsi, paraqet nevoja pėr tė rritur rregjistrimin nė shkollat e mesme dhe ato 67 profesionale. Rėndėsia e arsimit pasfillor ėshtė shumė e madhe duke pasur parasysh ndikimin qė ka pėr uljen e varfėrisė. Vetėm 33 pėrqind e individėve 15 vjeē e lart thonė se kanė njė punė me kohė tė plotė, ndėrkohė qė 21 pėrqind tė tjerė thonė qė kanė kryer punė me orar tė pjesshėm (31 pėrqind nė zonat fshatare), duke e ēuar numrin total tė atyre qė punojnė nė 53.9 pėrqind. Rreth njė e dyta e punėtorėve fshatare punojnė vetėm me kohė tė pjesshme dhe njė pjesė e madhe e tyre thonė se punojnė vetėm disa orė nė javė. Pavarėsisht se si pėrkufizohet papunėsia, tė varfėrit shfaqin norma mė tė larta papunėsie kurkrahasohen me jo tė varfėrit. Norma e papunėsisė sipas pėrkufizimit standart tė ILO (nė masėn 14.2 pėrqind) ėshtė gati sa dyfishi i kėsaj norme tek jo tė varfėrit. Ndėrsa, tek tejet tė varfėrit ėshtė trefishi. Po tė pėrdorim njė pėrkufizim mė pak strict, norma e papunėsisė tek tejet tė varfėrit ėshtė mbi 30 pėrqind. Njė pjesė mė e madhe punėtorėsh marzhinalė (ata qė klasifikohen si tė ēinkurajuar, sezonalė dhe tė pushuar nga puna) gjenden mes tė varfėrve. Si pėrfundim, modernizimi i vendit i cili nė shumė aspekte ėshtė shkaktuar nga reformat e tranzicionit dhe periudha e fundit e rritjes sė qėndrueshme ekonomike, natyrisht qė po jep kontributin e tij pėr pėrmirėsimin e pėrgjithshėm tė standarteve tė jetesės nė Shqipėri. Megjithatė, kėto pėrfitime duken se po ndihen mė shumė nė zonat qytetėse, sidomos nė Tiranė, ndėrkohė qė zonat fshatare dhe ato tė thella kanė mbetur mbrapa. Disa dimensione qė nuk kanė lidhje me tė ardhurat tė privimit duken se janė tronditėse po tė kihet parasysh niveli i pėrgjithshėm i zhvillimit tė vendit. Pa njė ndėrmarrje politikash tė drejtpėrdrejta, tė pėrqėndruara dhe tė mirėsynuara nga ana e qeverisė, mundėsia e shumė tė varfėrve fshatarė dhe tė varfėrve qytetarė tė pashkolluar pėr tė dale nga varfėria pėrmes pėrfitimit nga rritja ekonomike duket ende e largėt. 68 KREU III: DIMENSIONET HAPĖSINORE TĖ VARFĖRISĖ 1. Pamje e pėrgjithshme Shqipėria ka njė sipėrfaqe prej 28,750 kilometra katrorė, nga tė cilėt 699,000 hektarė janė klasifikuar si tokė bujqėsore (24 pėrqind e sipėrfaqes totale), 1,027,000 hektarė si pyje (36 pėrqind) dhe 446,000 hektarė si kullota (15 pėrqind). Pjesa tjetėr qė mbetet, prej 25 pėrqind, klasifikohet si tė tjera, qė pėrfshin zonat qytetėse, rreth 135,000 hektarė liqene dhe kanale, dhe tokė shkėmbore dhe malore e papėrdorur. Shqipėria mund tė ndahet nė tre zona agroekologjike kryesore. Ultėsirat konsistojnė nė fushat bregdetare pėrgjatė Detit Adriatik dhe janė zonat bujqėsore mė produktive tė vendit. Mundėsitė e vaditjes ekzistojnė dhe mund tė kultivohen njė numėr i madh bimėsh bujqėsore. Zonat mė tė shtrira kodrinore janė kryesisht tė mbjella me pemė frutore, ullinj dhe vreshta. Zona malore ka lugina tė thella dhe maja tė larta malesh si edhe dimra tė vėshtirė. Bimėt bujqėsore mund tė rriten nėpėr lugina, ndėrkohė qė zonat mė tė larta janė kryesisht pyje ose kullota pėr gjėnė e gjallė. Nė pėrgjithėsi, cilėsia e kullotave ėshtė e ulėt dhe zakonisht vihet re fenomeni i mbishfrytėzimit tė kullotave. Shqipėria ėshtė shumė malore, me lartėsi qė shkojnė nga niveli i detit pėrgjatė Detit Adriatik nė perėndim deri nė 2 751 m nė Malin e Korabit nė Rrethin e Dibrės nė verilindje. Vetėm 16 pėrqind e tokave ėshtė nėn nivelin 100 metra, 55 pėrqind janė midis 100 dhe 1,000 metra lartėsi dhe 29 pėrqind janė mbi nivelin 1,000 metra lartėsi. Si rrjedhim, toka qė pėrdoret pėr bujqėsi ėshtė shpesh e pjerrėt, ku vetėm rreth 44 pėqind e tokės bujqėsore ėshtė me pjerrėsi mė pak se 5 pėrqind, 37.5 pėrqind me pjerrėsi midis 5 dhe 25 pėrqind, dhe 18.5 pėrqind me pjerrėsi mbi 25 pėrqind. Shqipėria mund tė ndahet nė tre zona kryesore agroekologjike nė bazė tė klimės dhe topografisė. Kėto zona janė: Zona bregdetare. Ultėsira, e cila konsiston nė fushat bregdetare pėrgjatė Detit Adriatik me lartėsi qė shkon deri 200 metra mbi nivelin e detit. Nėnzona jugore ka njė klimė mesdhetare relativisht tė thatė me njė stinė vere tė nxehtė mesatarisht 26 gradė C dhe dimra tė butė me temperature mesatare 10 gradė C, ndėrkohė qė nėnzona veriore ėshtė 2 deri 3 gradė C mė e ftohtė me njė shpeshtėsi mė tė madhe ngricash dhe erėrash tė ftohta gjatė dimrit. Rreshjet e shiut variojnė nga 800-1,300 mm nė jug dhe rriten deri nė 2,000 mm nė veri. Rreth 80 pėrqind e rreshjeve totale vjetore bien nga tetori nė muajin mars, duke sjellė si rrjedhim nevojėn pėr ujitje pėr prodhimet e verės. Nė pėrgjithėsi, kėto kushte krijojnė mundėsi pėr tė kultivuar njė numėr tė madh bimėsh bujqėsore si drithėra, foragjere, perime dhe vreshta, si edhe agrume nė pjesėn jugore tė kėsaj zone. Zona qendrore. Kjo zone tradicionale kodrinore (nėnmalore), qė shkon nga 100 deri nė 900 metra lartėsi mbi nivelin e detit, konsiston kryesisht nė kodra qė shtrihen nga veriu nėjug midis fushave bregdetare dhe maleve. Kjo zone ėshtė 2 deri nė 4 gradė C mė e ftohtė, me rreshje mė tė mėdha se nė fushat bregdetare. Kėtu rriten ullinj, vreshta, pemė frutore tė buta, miser dhe grurė dhe ka zona tė gjera me pyje tė ulėta dhe gėmusha. Kjo zone kalimtare nganjėherė konsiderohet se pėrfshin edhe bazenin bujqėsor tė madh e tė rėndėsishėm tė Korēės nė juglindje tė vendit, i cili gjendet 800 metra mbi nivelin e detit nė zonėn mė tė thatė tė vendit me njė sasi rreshjesh mesatare vjetore prej 790 mm dhe njė temperature prej 10.5 gradė C. Bimė bujqėsore si gruri, fasulet, panxharsheqeri dhe patatet janė tė rėndėsishme nė kėtė zone, ku mund tė rriten edhe pemė frutore tė buta si mollėt dhe kumbullat. Zona malore. Zona malore konsiston nė lugina ndėrmalore dhe maja tė larta malesh, me verėra tė buta dhe dimra tė ftohtė me ngrica tė mėdha dhe rėnie tė mėdha dėbore. Temperaturat nė verė rrallė e kalojnė vlerėn 25 gradė C, ndėrkohė qė temperaturat minimale tė dimrit mund tė bien deri 69 nė ­20 gradė C. Rreshjet vjetore shkojnė mesatarisht nė rreth 900 mm nė jug deri nė 1,500 mm nė veri dhe deri 3,000 mm lart nė malet veriore. Nėpėr lugina mund tė rriten bimė bujqėsore si miser, foragjere, perime verore dhe grurė dimėror, ndėrsa nė lartėsi tė mėdha edhe elbi dhe patatet. Mund tė rriten gjithashtu edhe pemė tė buta frutore si mollėt dhe kumbullat. Nė lartėsi tė mėdha, kjo zone ka kryesisht pyje dhe kullota pėr gjėnė e gjallė. 2. Varfėria nėpėr rajone Grupi i zgjedhjes i pėrdorur pėr LSMS ėshtė marrė nga tė tre rajonet agroekologjike, meqėnėse ato pasqyrojnė edhe kushtet dhe potencialin shumė tė ndryshėm shoqėroro-ekonomik. Analiza e tė dhėnave tregon se familjet nė rrethet mė tė thella tė rajonit malor nė veri dhe verilindje tė vendit kanė ecurinė mė tė keqe pėrsa i pėrket varfėrisė (Tabela 3.1). Gati njė e dyta e banorėve tė kėsaj zone janė tė varfėr dhe mė shumė se njė e pesta e kėtij grupi jetojnė nė varfėri tė tejskajshme. Gjithashtu, thellėsia e varfėrisė nė kėtė zone ėshtė shumė mė e theksuar se nė ēdo rajon tjetėr, ku indeksi i hendekut tė varfėrisė ėshtė mbi 11 pėrqind. Konsumi mesatar nė kėto rajone malore ėshtė sa dy tė tretat e niveleve tė konsumit nė Tiranė dhe rreth 20-30 pėrqind mė i ulėt se pjesa tjetėr e vendit. Normat e varfėrisė nė tė gjitha rajonet e tjera janė rreth ose nėn mesataret kombėtare. Tabela 3. 1: Normat e varfėrisė sipas rajoneve Tirana Bregdet Qendore Malore Total Tė Tejet tė Tė Tejet tė Tė Tejet tė Tė Tejet tė Tė Tejet tė varf varfėr varf varfėr varf varfėr varf varfėr varf varfėr ėr ėr ėr ėr ėr 17. 2.3 20. 3.6 25. 4.6 44.5 10.8 25. 4.7 Pėrqindja 8 6 6 4 Hendeku i 3.8 0.6 4.4 0.7 5.7 0.6 11.1 2.0 5.7 0.8 varfėrisė Hendeku i ngritur 1.2 0.22 1.4 0.18 1.8 0.12 4.05 0.53 1.9 0.19 nė kator 9 9 1 2 Konsumi mesatar pėr frymė (Lekė) 9,054 8,424 7,499 6,173 7,801 Gini 0.31 0.29 0.28 0.28 0.29 Po t'i hedhim njė vėshtrim funksioneve tė dendėsive tė akumuluara tė tė ardhurave sipas rajoneve na forcohet ideja se rajoni malor ėshtė mė i varfėri, pavarėsisht kufirit tė pėrdorur tė varfėrisė. Rajoni qendror ka ecuri mė tė mirė se rajoni malor, por mė tė keqe se Tirana dhe rajoni bregdetar. Mbi njė sėrė kufijsh tė arsyeshėm varfėrie Tirana ka njė mbizotėrim mbi rajonin bregdetar. Fig 3.1: Funksionet e dendėsive tė akumuluara tė tė ardhurave sipas rajoneve 70 Nivelet e pabarazisė janė tė buta dhe tė qėndrueshme pėrmes rajoneve dhe koefiēenti Gini nė rajone ėshtė midis 0.28 dhe 0.29, me pėrjashtim tė Tiranės, ku pabarazia ėshtė mė e madhe dhe Gini ėshtė 0.31. 3. Varfėria fshatare Siē ėshtė treguar edhe nė kreun paraardhės, 66 pėrqind e njė tė pestės sė parė mė tė varfėr dhe 61 pėrqind e njė tė pestės sė dytė janė familje fshatare. Nė total, 34.8 pėrqind popullsisė fshatare janė tė varfėr ( tė varfėr 29.6 pėrqind dhe tejet tė varfėr 5.2 pėrqind). Njė sasi e madhe konsumi (mė shumė se 30 pėrqind) nė zonat fshatare rrjedh nga vetėprodhimi, ēka tregon rėndėsinė prodhimit bujqėsor nė shkallė tė vogėl pėr sigurimin e ushqimin dhe mbajtjen e niveleve minimale tė konsumit. Duke pasur parasysh qė njė pjesė e mirė e tė ardhurave nga puna dhe tė ardhurave nga bujqėsia vetiake aktualisht mbėshteten nė sektorėt ekonomikė jo tė qėndrueshėm (psh ndėrtimi), kjo bėhet edhe mė e rėndėsishme. Tė dhėnat e LSMS tregojnė qė zonat fshatare varen shumė tek bujqėsia si burimin e tyre kryesor tė tė ardhurave (44 pėrqind), tė ndjekura nga punėsimi (19 pėrqind), transferat publike (17.8 pėrqind), transfertat private (12.6 pėrqind) dhe prodhimi jo bujqėsor (5.9 pėrqind). Krahasuar me zonat qytetėse, pjesa qė zėnė tė gjitha tė ardhurat qė nuk vijnė nga prodhumi fermer ėshtė mė i ulėt nė zonat fshatare. Familjet qytetėse mbėshteten shumė transfertat publike dhe private pėr 41.5 pėrqind tė tė ardhurave tė tyre, ndėrkohė qė nė zonat fshatare vetėm 30.4 pėrqind tė tė ardhurave vijnė nga kėto burime. Nėse i ndajmė burimet e tė ardhurave fshatare nė pesė grupe konsumi, bėhet e dukshme qė dallimi midis familjeve tė varfėra fshatare dhe familjeve jo tė varfėra fshatare qėndron kryesisht nė nivelin e transfertave private. Pesėshorja mė e lartė e mbėshtet njė tė katėrtėn e tė ardhurave tė saj tek transferta private, ndėrkohė qė mė pak se dhjetė pėrqind e tė ardhurave vijnė nga trasnfertat private nė pesėshoren mė tė varfėr.26 Pjesa qė zė 26Kjo vėrejtje vlen edhe pėr zonat qytetėse ku njė e pesta mė e lartė mbėshtetet tek transfertat private pėr rreth 40 pėrqind tė tė ardhurave tė tyre (pesėshoret qytetėse nuk tregohen nė Tabelė). 71 bujqėsia nė tė ardhurat bie nga mbi 50 pėrqind nė njė tė pestėn mė tė ulėt deri nė 33.8 pėrqind nė njė tė pestėn mė tė lartė. Megjithatė, e shprehur nė vlerė pesėshorja mė e lartė mer mė shumė se dyfishi i tė ardhurave nga bujqėsia nė muaj se njė e pesta mė e varfėr. Tabela 3.2 tregon njė zbėrthim tė pėrqindjes sė tė ardhurave sipas zonave fshatare/qytetėse si edhe sipas pesė grupeve fshatare. Tabela 3. 2: Burimet e tė ardhurave sipas zonave fshatare/qytetėse dhe sipas pesėshoreve fshatare (nė pėrqind) Burimet e tė ardhurave Qytet Fshat Pesėshoret fshatare 1 2 3 4 5 Punėsimi 46.4 19.0 16.6 21.2 23.1 17.6 16.6 Bujqėsia 1.9 44.3 52.4 45.6 42.7 42.6 33.8 Produktet blegtorale 0.2 8.7 8.3 7.9 7.9 7.5 12.6 Gjė e gjallė 0.1 7.9 11.7 7.4 9.3 5.9 3.5 Bimė bujqėsore 1.6 27.7 32.4 30.3 25.5 29.2 17.7 Prodhimi jo bujqėsor 9.0 5.9 2.6 8.5 6.0 7.8 4.9 Transfertat privare (total) 16.5 12.6 8.8 8.5 12.3 13.1 24.2 Transfertat publike (total) 25.6 17.8 19.5 16.1 15.3 17.8 20.2 Tė ardhura tė tjera 0.7 0.4 0.1 0.0 0.6 1.1 0.3 Mesatarisht, tė ardhurat e gjeneruara nė zonat fshatare janė vetėm sa dy tė tretat e tė ardhurave qė merr nė muaj popullsia qytetėse. Siē pritej, tė ardhurat nga biznesi dhe punėsimi janė tre herė mė tė mėdha nė zonat qytetėse. Transfertat private kanė mė shumė rėndėsi nė zonat fshatare. Ndėrkohė qė sasia e transfertave private mujore pėr ēdo pesėshore nė zonat qytetėse nuk ndryshon shumė, pesėshoret mė tė varfėra fshatare marrin rreth njė tė pestėn e transfertave tė peshėrores mė tė avrfėr. Tė ardhurat nga bujqėsia janė gjithashtu mė tė mėdha nė pesėshoret mė tė larta tė konsumit, qė vijnė kryesisht nga shitjet e produkteve bujqėsore dhe blegtorale. Familjet fshatare qė bėjnė pjesė nė pesėshoren mė tė varfėr ndryshojnė gjithashtu dukshėm nga tė tjerėt pėrsa i takon disponibilitetit tė tė ardhurave tė tyre qė nuk vijnė nga fermat (dhjetė herė mė tė mėdha midis pesėshores sė parė dhe asaj tė pestė, por megjithatė mė shumė se tre herė mė i madh midis pesėshores sė katėrt dhe asaj tė pestė). Tabela 3. 3: Vlera mesatare e tė ardhurave familjare nė muaj sipas burimit (Lekė) Burimi i tė ardhurave Qytet Fshat Pesėshoret fshatare 1 2 3 4 5 Punėsimi 17,904 6,574 4,232 7,260 7,866 6,935 7,242 Bujqėsia 717 12,172 7,262 9,858 13,395 16,017 17,089 Produktet blegtorale 70 1,501 860 1,523 1,348 1,946 2,124 Gjė e gjallė 68 1,289 1,365 1,360 1,343 1,290 1,017 Bimė bujqėsore 580 9,382 5,037 6,976 10,704 12,781 13,948 Prodhimi jo bujqėsor 14,922 2,952 633 1,305 2,372 2,785 9,573 Transfertat privare (total) 2,527 4,027 1,706 2,565 4,386 4,835 8,206 Transfertat publike (total) 4,701 3,006 2,630 2,901 2,704 3,252 3,800 72 Tė ardhura tė tjera 526 105 22 5 241 73 243 Totali i tė ardhurave 41,298 28,833 22,636 29,644 38,175 33,732 70,480 Gati 90 pėrqind e popullsisė fshatare kanė nė pronėsi dhe pėrdorin tokė bujqėsore. Familjet mė tė varfėra kanė dhe pėrdorin tokė nė njė pėrqindje mė tė madhe (Tabela 3.4). Qeraja e tokės bujqėsore haset shumė rrallė. Po tė kemi parasysh qė madhėsia mesatare e tokės nė pronėsi tė njė familjeje ėshtė disi e vogėl, mesatarisht rreth 0.72 hektarė, kjo tregon nė kėtė fazė ka shumė pak vend pėr zgjerimin e veprimeve bujqėsore. Shumė vetė mbėshteten tek prodhimi bujqėsor pėr tė jetuar dhe nuk duken tė gatshėm tė heqin dorė nga ky burim jetese. Madhėsia mesatare e tokės nė pronėsi tė njė familjeje ėshtė 0.76 hektarė pėr familjet jo tė varfėra dhe 0.6 hektarė pėr familjet e varfėra. Tabela 3. 4: Pronėsia e tokės bujqėsore (pėrqind) Qytet Fshat Total Jo tė Tė Jo tė Tė Jo tė Tė varfėr varfėr Total varfėr varfėr Total varfėr varfėr Total Pėrqindja e familjeve qė kanė tokė bujqėsore 7.8 5.9 7.6 87.5 91.0 88.3 48.9 62.4 51.5 Pėrqindja e familjeve qė kanė dhe pėrdorin tokė bujqėsore 7.4 5.9 7.2 86.4 90.6 87.3 48.1 62.1 50.8 Pėrqindja e familjeve qė kanė dhe lėshojnė me qera tokė 0.9 0.0 0.8 3.9 2.2 3.5 2.4 1.5 2.3 bujqėsore Tabela 3.5 ofron njė zbėrthim tė mėtejshėm tė madhėsive tė pronave tė tokave nė Shqipėri. Mė shumė se 50 pėrqind e tė gjitha familjeve nė Shqipėri zotėrojnė mė pak se 0.5 ha tokė. Nė zonat fshatare, mė shumė se 60 pėrqind zotėrojnė mė pak se 0.8 ha tokė. Kėto janė madhėsiė shumė tė vogla toke dhe janė mė tė ulėta se mesatarja e vendeve tė tjera tė Europės Lindore. vetėm rreth 3 pėrqind e tė gjitha familjeve zotėrojnė sipėrfaqe toke mė tė mėdha se 2.5 ha. Tre tė katėrtat e familjeve qė jetojnė nė zonat malore zotėrojnė mė pak se 0.5 ha. Megjithatė, kjo gjė tregon se shumė pak reformė strukturore ka ndodhur gjatė dhjetė vjetėve tė fundit dhe pronėsitė sipėrfaqet e tokave nė pronėsi janė zvogėluar, nė vend qė tė zmadhohen. Siē e tregon edhe pjesa e poshtme e Tabelės 3.5, vetė sipėfaqja e tokės nuk e pėrcakton faktin nėse njė familje ėshtė e varfėr ose jo. Megjithatė, duhet pasur paraasysh se kėto shifra kanė lidhje me grupin total tė zgjedhjes, duke pėrfshirė kėshtu edhe familjet qytetėse me sipėrfaqe tė vogla toke nė pronėsi. Tė dhėnat tregojnė se fmailjet me mė shumė se 1 ha tokė nė pronėsi priren tė jenė mė pak tė varfėr. Tabela 3. 5: Shpėrndarja e tokės, sipa madhėsisė sė tokės dhe rajonit, pesėshore dhe tė varfėr/jo tė varfėr (pėrqind) Madhėsia e tokės Jo tė varfėr Tė varfėr Bregdet Qendėr Mal Vetėm fshat Mė pak se 0.2 ha 26.88 26.96 59.21 49.31 49.58 26.9 0.2 - 0.48 ha 15.73 26.5 5.51 13.24 25.5 18.24 0.48 ­ 0.8 ha 17.27 14.01 6.43 12.74 13.22 16.51 0.8 - 1.28 ha 19.75 19.72 13.33 13.7 7.6 19.74 1.28 ­ 2.5 ha 16.59 11.64 12.06 9.52 3.6 15.43 73 > 2.5 ha 3.78 1.17 3.45 1.49 0.52 3.17 Sipas pesėshoreve 1 2 3 4 5 Mė pak se 0.2 ha 26.7 27.8 25.9 27.5 26.5 0.2 - 0.48 ha 25.81 16.93 18.82 13.82 12.86 0.48 ­ 0.8 ha 14.72 15.78 19.1 18.46 11.54 0.8 - 1.28 ha 20.19 19.47 18.74 19.92 20.42 1.28 ­ 2.5 ha 11.2 18.74 12.39 17.05 18.99 > 2.5 ha 1.36 1.3 5.08 3.23 6.16 4. Zonat fshatare dhe malore ­ xhepa tė varfėrisė sė tejskajshme Zonat fshatare tė Shqipėrisė, sidomos nė rajonin malor tė veriut, janė ndėr zonat mė tė varfėra tė Shqipėrisė. Probleme pėr ata shqiptarė qė jetojnė nė kėto zona janė klima e ashpėr dhe relievi i thyer malor. Pjesa mė e madhe e banorėve e nxjerrin jetesėn pėrmes bujqėsisė minimale, e cila ėshtė gjithashtu edhe njė burim i rėndėsishėm pėr ushqimin e pėditshėm tė familjeve fshatare. Megjithatė, shumica nuk kanė tokė tė mjaftueshme pėr tė pasur shumėllojshmėri tė mjaftueshme prodhimesh pėr jetesėn dhe shumica mbėshteten nė njė grup tė vogėl prodhimesh bujqėsore pėr t'u ushqyer. "...Nė shumicėn e rasteve, i ushqej fėmijėt me supė patatesh. Bukėn e bėj vetė sepse kėshtu mė del mė lire. Fėmijėt tani janė mėsuar me faktin qė mund tė flenė edhe pa ngrėnė, ndėrkohė qė mė dhemb nė shpirt tek i shoh tė mos kėrkojnė bukė edhe kur janė tė uritur. Kur u martova nuk e dija qė jeta do tė ishte e tillė..." (njė grua nga komuna e Bushatit)27 Si edhe nė zona tė tjera tė vendit, njė nga dukuritė mė tė dukshme tė varfėrisė nė zonat fshatare ėshtė mungesa e punėsimit tė qėndrueshėm; nė pėrgjithėsi, banorėt e kėtyre zonave duan punė por nuk kanė mundėsi tė gjejnė vende pune tė cilat do t'u siguronin ndonjė lloj jetese tė rehatshme. "Nė Bushat nuk ka punė. Madje as shtėpitė e tė tjerėve nuk mund t'i pastrosh sepse nuk janė aq tė pasur sa tė kenė para pėr paguar pastruese. Nuk shohim asnjė tė ardhme. Nuk e dime ēfarė do tė bėhet me ne dhe fėmijėt tanė. Kemi besim vetėm tek Perėndia." (njė grua nga komuna Bushat) "Punoj gjithė ditėn nė shtėpi dhe atė pak tokė qė kemi kemi mbjellė perime sa pėr tė mbajtur frymėn gjallė. Pėr vende punė as qė bėhet fjalė. Nuk ka punė dhe nuk kemi ku tė kėrkojmė vende pune." (njė nėnė me gjashtė fėmijė, komuna Bushat) Njė pjesė e madhe e godinave nė zonat fshatare janė tejet tė vjetra dhe si tė tilla shumė prej vėshtirėsive tė shoqėruara me mbatjen e njė jetese tė shėndetshme kanė lidhje me mirėmbajtjen e godinave tė vjetra nė gjendje tė keqe. Shumė struktura janė braktisur ose shkatėrruar dhe kanė mbetur tė papėrdorura. Banorėt e zonave fshatare pėrballen gjithashtu me vėshtirėsi tė mėdha me administrimin dhe mirėmbajtjen e infrastrukturės dhe shėrbimeve shtetėrore. Rrugėt e vendit, sidomos nė zonat malore, janė nė njė gjendje tė rėndė. Shpesh kjo ka sjellė si pasojė izolimin e 27Kjo dhe citimet e tjera tė pėrdorura nė kėtė seksion janė marrė nga intervistat me familje tė ndryshme nė komunat e Bushatit dhe Postribes jashtė Shkodrės, nė malėsi tė thellė dhe tė zhveshura tė Shqipėrisė, tė cilat gjenden mbi liqenin me tė njėjtin emėr. Tė dyja kėto komuna kanė secila nga 11 fshatra dhe kanė njė popullsi totale rreth njėzetėetre mijė banorė. Rezultatet dhe pėrfundimet e nxjerra nga kėto intervista nuk janė aspak pėrfaqėsuese, as pėr fshatin as pėr rajonin nga janė marrė as pėr Shqipėrinė nė tėrėsi. 74 shumė zonave tė Shqipėrisė, duke pėrfshirė edhe izolimin nga administrata shtetėrore dhe shėrbimet bazė. Kushtet sanitare janė shumė tė kėqija dhe shumica e familjeve nuk kanė tualete tė pėrshtatshme. Nė mungesė tė ujit tė rrjedhshėm dhe sistemeve tė pėrshtatshme tė ujėrave tė zeza, tualetet zakonisht vendosen jashtė shtėpive. "...Jemi gjashtė vetė nė shtėpi. ...Tė gjitha tubacionet e ujėrave tė zeza janė bllokuar. Uji qelbet erė. VC-ja ka dy vjet qė nuk punon dhe duhet tė dalim jashtė nė fushė... Megjithatė njė gjė e kemi tė qartė: nuk kemi para as pėr tė blerė ushqime, ndėrkohė qė komuna thotė se duhet tė kujdesemi vetė pėr shtėpinė meqėnėse tani jemi ne pronarėt. Nuk e dime ē'do tė thotė kjo..." (njė nėnė me katėr fėmijė, komuna Bushat). Energjia elektrike ėshtė njė shėmbull tjetėr. Ndėrkohė qė mbulimi me rrjet ėshtė gati universal, kryerja e kėtij shėrbimi ėshtė shumė e paqėndrueshme, ku gjendja ėshtė shumė mė keq nė bashkėsitė fshatare. Pjesa mė e madhe e njerėzve nė zonat fshatare malore kanė furnizim me energji vetėm me ndėrprerje dhe shumicėn e kohės, edhe kur ka rrymė, tensioni ėshtė tepėr i ulėt pėr ta pėrdorur. Nė shumicėn e rasteve, sidomos nė rajonet veriore, mungesa e pranisė administrative ėshtė shoqėruar si pasojė me rikthimin e fisit, i cili ėshtė njė strukturė administrative tradicionale e ndėrtuar rreth lidhjeve farefisnore. Nė shumė fshatra, kjo qasje tradicionale ka zėvendėsuar plotėsisht shtetin si mekanizmin parėsor administrative pėr qytetarėt vendorė. "Cilėsia e shėrbimeve sociale nė fshat ėshtė e lidhur ngushtė me nivelin e deēentralizimit tė pushtetit vendor. Nė tė vėrtetė, kėto shėrbime nuk funksionojnė siē duhet dhe ne nuk kemi asnjė kompetence pėr tė bėrė ndonjė pėrmirėsim. Mendimet e qeverisė vendore nuk merren parasysh nė lidhje me cilėsinė e shėrbimeve tė ofruara nga mėsuesit, personeli shėndetsor apo tė tjerė tė pėrfshirė nė kėto shėrbime. Edhe nė ato raste kur nė mėnyrė tė shprehur autoritetet vendore e thonė mendimin e tyre negative pėr ta kėto mendime shpėrfillen plotėsisht. Nė tė vėrtetė, ne gjendemi mė pranė dhe u japim llogari bashkėsive krahasur me ministritė e ndryshme nga tė cilat emėrohen dhe tė cilėve u pėrgjigjen personele tė tilla. Kur anėtarėt e bashkėsisė nuk janė tė kėnaqur me cilėsinė e shėrbimeve tė ofruara ata vijnė tek ne sepse mendojnė se ne mund ta ndryshojmė gjendjen ndėrkohė qė ata nuk munden dhe nuk shkojnė nė ministri pėr t'u ankuar." (anėtar i kėshillit tė komunės, Bushat) Rikthimi i strukturave tė ndryshme tradicionale ka risjellė nė jetė gjakmarrjen. Nė shumė zona tė veriut, gjakmarrjet kanė shfarosur familje tė tėra dhe i kanė lėnė anėtarėt e familjeve qė kanė mbetur gjallė tė izoluar brenda familjeve tė tyre, duke i penguar tė shkojnė nė shkollė, tė bėjnė pazar dhe tė shkojnė nė punė. "...Unė kam ardhur nga Tropoja pėr shkak tė gjakmarrjes. Burrin ma kanė vrarė pėrpara dy vjetėsh, ndėrsa burrin e motrės pėrpara pesė vjetėsh. Kam dy fėmijė, por kam edhe fėmijėt e motrės meqėnėse ajo ėshtė martuar pėrsėri. Jemi dhjetė vetė nė tė njėjtėn ēati dhe nuk kemi as tokė as asistencė sociale. Djali tetėvjeēar dhe vajza gjashtėvjeēare nuk shkojnė nė shkollė meqėnėse jemi mbyllur nė shtėpi nga frika e gjakmarrjes." (njė grua nga komuna Bushat) "...Burrin ma kanė vrarė pėr gjak pėrpara tetė vjetėsh. Jetoj me dy prindėr tė moshuar dhe katėr fėmijė. Dy vajzat kanė ikur sepse janė martuar. Kur u shpėrndanė arat, pėrfituam edhe ne sipas ligjit, por u ngatėrruam nėpėr sherre dhe ish-pronarėt e tokės dhe burrin ma vranė. Askush prej nesh nuk punon dhe nuk kemi as tokė as tė ardhura tė tjera pėr tė nxjerrė bukėn e gojės. Komuna mė ka ndihmuar tė gjej njė punė si pastruese nė shkollės, por vendimi i ministrisė ma ka kthyer jetėn pėrmbys meqėnėse thotė qė shkollėn duhet ta pastrojnė vetė nxėnėsit dhe si pasojė nuk ka 75 nevojė pėr pastruese. Nė tė vėrtetė, kjo nuk ėshtė e mundur sepse fėmijėt janė shumė tė vegjėl dhe shpesh nuk janė tė veshur e tė ngopur, dhe fshati nuk ka ujė. Drejtori i shkollės mė mbajti dhe secili nxėnės paguan njė shumė ēdo muaj, ēka mė del pėr tė blerė bukė. Mė duket vetja si lypėse dhe mė vjen turp nga tė tjerėt sepse edhe ata nuk kanė para pėr vete. Nuk jetohet kėshtu, me lėmoshė. Nuk kemi tė drejtė as pėr tė marrė Ndihme Ekonomike sepse me letra jemi pronarė toke..." (njė nėnė me katėr fėmijė, komuna Bushat) Gjendja arsimore ėshtė nė kushte shumė tė kėqija nė zonat fshatare. Mėsuesit po largohen nga kėto zona tė largėta pėr tė shkuar nė qendra qytetėse dhe nxėnėsit qė kanė mbetur shpesh gjenden nė klasa tė mbipopullura pėr shkak tė nurmit tė vogėl tė mėsuesve. Nė disa raste, gjendja ėshtė edhe mė e rėndė sepse shkollat nė fshat janė tė vendosura larg njėra tjetrės dhe fėmijėve u duhet tė ecin nė kėmbė largėsi tė mėdha. Nė kushte tė kėqija moti, tė cilat hasen shpesh nė veri dhe nė rajonet malore, kjo ēon nė frekuentimin e dobėt nga ana e nxėnėsve. Mungesa e fondeve pėr arsim i ka lėnė shumė shkolla pa mjetet bazė pėr fėmijėt. Nė shumicėn e rasteve vetė godina e shkollės ėshtė nė gjendje tė dobėt. Madje edhe administratorėt e shkollave e pranojnė qė sistemi arsimor pėrballet me sfida tė mėdha. "Komuna ka shtatė shkolla tetėvjeēare, njė shkollė tė mesme dhe katėr shkolla fillore. Njė klasė ka mesatarisht 30-40 nxėnės, por ka edhe raste kur ky numėr arrin deri nė 45-50. Katėr shkolla janė rindėrtuar me fondet e shtetit, njė shkollė ėshtė rindėrtuar me fonde tė njė organizate ndėrkombėtare. Pjesa tjetėr e shkollave janė nė gjendje shumė tė keqe, ka shumė pak banka, nuk kanė xhama nė dritare dhe dyert janė tė prishura." (inspektor arsimi, komuna Bushat) Gjendja e shėndetsisė ėshtė po aq e dėshpėruar. Nė komunėn e Bushatit, nga 11 fshatra tė komunės, vetėm 4 kanė qendra shėndetsore dhe ka vetėm njė shtėpi lindjeje, me katėr mami dhe asnjė mjek gjinekolog. Pėrpara vitit 1990, ka pasur qendra shėndetsore nė tė gjitha fshatrat, ndėrkohė qė tani ose janė shkatėrruar ose janė zėnė nga tė pastrehėt. Familjet fshatare thonė gjithashtu se duhet t'i japin "peshqeshe" mjekut nė mėnyrė qė tė pėrfitojnė shėrbime tė pranueshme mjekėsore. Edhe pse kujdesi bazė presupuzohet se ėshtė falas nė Shqipėri, rastet kur mjekėt ose personeli mjekėsor kėrkojnė para janė shumė tė shpeshta. "Mjekėt tė shohin nga duart. Nėse nuk u jep asgjė, as sytė nuk t'i hedhin. Tani po bėhet gati ligj t'i japesh doktorit 200 lekė pėr njė vizitė dhe infermieres 100 lekė pėr njė gjilpėrė. Pastaj, janė edhe ilaēet. Merre me mend se ēfarė mund tė blejmė me pensionin tonė." (plak rreth 60-vjeē, komuna Bushat) Kushtet dhe problemet e ilustruara mė sipėr kanė krijuar tek shumė banorė njė ndjesi dėshpėrimi. Tė pėrballur me jetesė nė kushte tė kėqija, shumė kanė bėrė zgjedhjen pėr t'u larguar nė favor tė mundėsive qė paraqiten nga jetesa nė zonat qytetėse dhe periurbane. Edhe pse shumica nuk e dine me domosdo se ēfarė tė shpresojnė nga migrimi i tyre, ia vlen tė rrezikojnė, po tė kihet parasysh alternativa e vetme tė qėndrojnė dhe tė vazhdojnė luftėn siē kanė bėrė deri tani. "Burri mė ka vdekur. Kam tre fėmijė. Vajza vuan nga njė sėmundje kronike. Unė jam invalide dhe gishtat i kam prerė. Atje kam bėrė jetė qeni, meqėnėse nuk kemi pasur tokė, nuk merrnim asnjė prodhim meqėnėse jetonim nė male dhe do tė ishte e kotė tė mbillnim ndonjė gjė. Unė merrja pension e invalidit 6,000 lekė nė muaj. Kishim njė shtėpi, por kur binte shiu hynte i gjithė brenda dhe nuk kishim para pėr tė bėrė asnjė riparim. Fshati ishte braktisur fare. Nejrėzit e fshatit nisėn tė ikin me dhjetėra. Mė nė fund, edhe ne vendosėm tė largohemi meqėnėse nuk jetonim dot vetėm nė majė tė malit. Kėtu paguaj qera 4,000 lekė nė muaj. Blejmė 2,000 lekė ushqime nė muaj dhe nuk na ndihmon askush sepse komshijtė mezi mbahen vetė. Kemi marrė ca 76 ndihma humanitare ca kohė, por nuk ndodh mė kėshtu. Vajza e sėmurė ka nevojė pėr bėhet operacion, por unė nuk kam para tė paguaj. Duhet tė pres sa tė rriten dy fėmijėt e tjerė edhe pak nė mėnyrė qė tė largohen e tė gjejnė punė. Megjithatė bėmė mirė qė ikėm nga fshati, meqėnėse edhe sikur tė vdisje nuk kishte kush tė tė varroste. Por edhe kėtu nuk ėshtė e lehtė ..." (njė nėnė me tre fėmijė e cila ka ikur tani nga komuna Bushat) 5. Varfėria nė zonat periubane Zonat periurbane shtrihen nė periferi tė dy qendrave qytetėse dhe gjenden shpesh ose mbi ose pranė burimeve me ujė tė ėmbėl (lumenj, pėrrenj, puse). Zakonisht pėrbėhen kryesisht nga vendbanime dhe struktura informale dhe shpesh nuk janė tė lidhura me rrjetet e ndėrmarrjeve komunale tė furnizimit (ujėsjellės, energji elektrike, kanalizime tė ujėrave tė zeza). Shumica e banorėve tė zonave periurbane janė tė ardhur rishtazi nga zona tė tjera tė Shqipėrisė tė cilėt kanė migruar nė zonat qytetėse me shpresėn pėr tė gjetur vende pune dhe njėjetesė mė tė mirė pėr veten dhe familjen e tyre. Si e tillė, popullsia e zonave periurbane ėshtė nė lėvizje e sipėr dhe ėshtė e vėshtirė pėr t'u monitoruar. Shpesh herė kėta banorė kanė migruar nė masė nga zona tė tjera tė Shqipėrisė dhe kanė ngritur bashkėsi tė cilat pasqyrojnė bashkėsitė e vendodhjeve tė tyre tė mėparshme dhe pėrbėhen kryesisht nga fise (familje tė zgjeruara).28 "...Jemi 7 familje qė kemi ardhur nė Tiranė nga e njėjta lagje e fshatit. Jemi mė shumė se 50 vetė, madje jemi farefis me njėri tjetrin. Burrat e diskutuan disa herė idenė pėr t'u larguar nga fshati, por nuk ishin shumė tė vendosur meqėnėse shpresonin qė gjendja nė fshat do tė ndryshonte. U diskutua gjithashtu edhe ideja pėr tė ndėrtuar njė ujėsjellės, njė rrugė dhe njė qendėr shėndetėsore. Mė vonė e kuptuam qė askush nuk do tė bėnte asgjė pėr ne dhe sa mė shumė tė qėndronim nė fshat aq mė e rėndė do tė bėhej gjėndja. I shitėm lopėt dhe i humbėm paratė nė skemat piramidale. Bashkė me paratė na humbėn edhe shpreat. Si ne, nė grupe, po largoheshin edhe tė tjerėt dhe shumica u vendos nė Tiranė. Kishim njė burim sigurie meqėnėse kishim pesėmbėdhjetė burra me vete tė cilėt dinin tė ndėrtonin shtėpi dhe kjo tė paktėn do tė na mundėsonte njė vend ku tė fusnim kokėn. Kishim marrė gjithashtu lajme nga ata qė ishin vendosur nė Tiranė mė pare edhe pse kishin jetuar nė kushte tė kėqija, prapėseprapė nuk mund tė krahasohej me jetėn qė kishim bėrė nė fshat. Prandaj edhe erdhėm kėtu dhe u bashkuam me tė afėrmit dhe tė njohurit qė jetonin kėtu ..." (njė plak nga Kamza, pranė Tiranės) Disa kanė gjetur shpresė nė jetėn e tyre tė re dhe ia kanė dale mbanė tė lėvizin me sukses. Por tė tjerėt kanė gjetur tė njėjtat vėshtirėsi si kudo nė Shqipėri. Ashtu sikurse edhe nė zonat fshatare, njė nga dukuritė e varfėrisė ėshtė mungesa e vendeve tė punės. Shumica e banorėve periurbanė e vendosin papunėsinė nė krye tė problemeve tė tyre. Nė shumicėn e rasteve tė paktėn njė anėtar i familjes arrin tė gjejė punė, por njė punė e tillė ėshtė shpesh e pėrkohshme ose me ndėrprerje. Gati asnjė familje nuk ka asnjė anėtar tė punėsuar nė punė tė rregullt dhe me kohė tė plotė. 28Informacioni qė kemi pėr varfėrinė dhe jetesėn nė zonat periurbane ėshtė tejet tė kufizuara meqėnėse nuk ka asnjė studim tė sasior pėr ta parė nė mėnyrė shkencore. Tė dhėnat e LSMS nuk janė pėrfaqėsuese nė nivelin periurban dhe si tė tilla nuk tė japin mundėsi pėr tė bėrė njė analizė statistikore tė kėtij fenomeni. Megjithatė, duke pasur parasysh ndryshimet demografike nė vend dhe presionin qė shkakton migrimi fshatar nė buxhetet e kufizuara tė bashkive nė qendrat qytetėse, ėshtė e rėndėsishme tė kuptohen dhe studiohen mė nė thellėsi zonat qytetėse. Ky seksion mbėshtetet nė intervista tė kryera me familje nė zonat periurbane tė Tiranės dhe Durrėsit dhe citimet ofrojnė njė shikim tė shpejtė mbi varfėrinė. Megjithatė, duhet tė vini re qė kėto citime nuk kanė si synim tė ilustrojnė tė gjitha zonat periurbane. 77 "Kemi ardhura nga Puka nė Tiranė. Kemi ardhur me shpresėn pėr njė jetė mė tė mirė, por jemi zhgėnjyer. Nuk kemi gjetur punė, edhe pse burri dhe djali shkojnė pėrditė nė qytet pėr tė kėrkuar punė. Nuk e kemi mbaruar edne shtėpinė meqėnėse paratė nga shitja e shtėpisė qė kishim atje dhe kursimet nuk na dolėn dhe ēfarė kishim e kemi harxhuar. E blejmė ujin pėr t'u larė, pėr tė gatuar dhe pėr tė pirė. Nuk ka rrjet ujrash tė zeza dhe nuk kemi banjo. Por nuk mund tė ankohemi, meqėnėse nuk na detyroi askush tė vinim kėtu. Kur na pyesin tė afėrmit nė Pukė se si po ia ēojmė, e mbyllim gojėn dhe u themi qė i kemi tė gjitha..." (njė burrė nga Kamza) "...Kam shtatė vjetė qė jetoj kėtu dhe sė bashku me djalin bėjmė ēfarėdolloj pune qė gjejmė pėr tė mbajtur familjen, qė ka 11 vetė. Gruaja dhe nusja kujdesen pėr shtėpinė meqėnėse nuk gjejnė dot punė asnjėra. Dalim nga shtėpia herėt nė mėngjes dhe shkojmė nėpėr kantiere tė qytetit pėr tė kėrkuar punė, meqėnėse ky ėshtė zanati ynė. Vendi i punės qė ka zgjatur mė shumė ishte ndėrtimi i njė pallati banimi pėr katėr muaj. Pėr kontratė as qė bėhet fjalė meqėnėse na thonė gjithmonė qė nuk kanė nevojė pėr krah pune por na marrin nė punė meqėnėse u vjen keq. Kėshtu ndodh me tė gjithė." (njė burrė nga Kamza) Pas punėsimit, problemet e ushqimit ndoshta do tė ishin tė dytat pėr banorėt periurbanė. Shuica e familjeve pėrballen me vėshtirėsi tė mėdha pėr tė ushqyer familjet. Gati tė gjithė blejnė ushqimet mė tė lira qė mund tė gjejnė dhe nuk i kushtojnė shumė rėndėsi shumėllojshmėrisė sė dietės pėr vete dhe familjet. Shumica blejnė ushqime me kredi pa interesa (veresie), e cila bėhet zakonisht me anė tė njė sistemi liste informale tė cilėn e mban dyqanxhiu. Shumica e shtėpive nė zonat periurbane janė tė reja dhe shpesh tė bėra vetė. Nė disa raste shtėpitė janė struktura solide prej betoni; nė shumė raste tė tjera, banesat e reja janė thjeshtė barraka, tė ndėrtuara me materiale tė gjetura rrugėve dhe materiale druri. Shumica e godinave nė zonat periurbane rreth Tiranės janė ndėrtesa tė paligjshme. "...Kjo godinė ka qėnė stallė. Tani kėtu jetojnė 12 familje. Kemi pėrdoru ē'tė mundnim pėr ta ndarė godinėn nga brenda: dėrrasa, plastikė, kartona dhe llamarina. Nė vend tė xhamave, kemi vėnė mushama nė dritare. Nuk ka ujė, pėr WC pėrdorim disa barraka tė vogla, tė cilat i kemi ngritur vetė mbi njė kanal qė gjendet atje. Kanali nė fakt ėshtė i hapur dhe tė gjitha familjet i derdhin ujėrat e zeza atje. Jetojmė vetėm 10 metra larg kanalit dhe fėmijėt luajnė ngjitur me tė sepse nuk kanė ku tė shkojnė. Nuk kemi leje. E pėr ēfarė na duhet leja? Lopėt qė rriteshin kėtu kanė pasur kushte mė tė mira se ne: ato kishin ujė, kanalizime ujrash tė zeza, energji elektrike..."(njė burrė nga komuna Kamzė) Sė bashku me cilėsinė e ndryshueshme tė strehimit, duhet pasur parasysh, nga ana tjetėr, qė shumė familje shqiptare jetojnė ngjitur me njėra tjetrėn me njė numėr tė madh fisi tė afėrt dhe tė largėt. Ėshtė po ashtu e rėndėsishme tė kujtojmė qė familjet e varfėra rrallė kanė mė shumė se dy ambiente nė shtėpi. Nuk ėshtė e pazakontė tė gjesh familje mbi 8-10 njerėz. Njė problem i madh nė zonat periurbane ėshtė mungesa e shėrbimeve bazė. Kryesor mes kėtyre problemeve ėshtė uji i rrjedhshėm pėr shumė familje.29 Shumė familje duhet ta marrin ujin nga ndonjė pus i afėrt ose nga ndonjė burim uji tė rrjedhshėm qė nuk gjendet pranė banesės. Pėr shkak tė njė mungese tė sistemit tė heqjes sė ujrave tė zeza nė kėto zonat periurbane, shumė familje e marrin ujin nga burimet pranė tė cilave derdhin mbeturinat e tyre (si ujrat e zeza ashtu edhe plehrat). Shumica e tė njėjtave probleme vlejnė edhe pėr furnizmin me energji elektrike. Shumė 29Ka pasur ecuri gjatė viteve tė fundit pėr tė pėrmirėsuar infrastrukturėn bazė tė ujit nė zonat periurbane tė Tiranė (shtrimi i tubacioneve dhe lidhje e tubacioneve kryesore me shtėpitė), por kėto tubacione nuk janė vėnė ende nė efektivitet tė plotė. 78 vendbanime janė tė lidhura me tela elektrikė, por shumica tregojnė qė ky shėrbim ėshtė me ndėrprerje (nė rastin mė tė mirė) dhe se energjia e ofruar ėshtė e pamjaftueshme pėr tė pėrdorur paisjet shtėpiake bazė. Familjet qė shkojnė nė zonat qytetėse kanė shėrbyer vetėm pėr tė rritur mbipopullmin nė njė sistem arsimor qė edhe pa ta ėshtė me mangėsi. Numri i nxėnėsve pėr klasė ėshtė rritur nė mėnyrė drastike nė zonat periurbane dhe shumė shkolla kanė nisur tė funksionojnė me turne (njė grup klasash paradite dhe klasat e tjera mbasdreke) pėr tė lehtėsuar barren mbi mėsuesit dhe klasat. Kjo ka sjellė si pasojė qė shumė nxėnės vijnė nė shkollė vetėm disa orė nė ditė. Mundėsia e pėrdorimit tė shėrbimeve shėndetėsore nė zonat periurbane ėshtė shumė e kufizuar dhe nė zonat periurbane tė Tiranės nuk ka ende njė rrjet qėndrassh shėndetsore tė cilat do tė ishin nė pėrputhje me numrin e banorėve. 6. Hartat e varfėrisė dhe pabarazisė Po tė kemi parasush madhėsinė e vogėl tė grupit tė zgjedhjes, nuk ėshtė e mundur qė prej LSMS tė analizojmė dimensionin hapėsinor tė varfėrisė nė shkallė mė tė imėt tė zbėrthimit gjeografik. Njė pėrpjekje pėr tė marrė pėrqindjet nė nivel prefekturash ka treguar mungesėn e saktėsisė sė pėrllogaritjeve, sidomos nė prefekturat mė tė vogla. Megjithėse renditja e prefekturave pėrmes pėrdorimit tė tė dhėnave tė LSMS duket e kėnaqshme, tė dhėnat e sakta do tė jenė tė mundshme vetėm pas mbarimit tė njė analize tė hollėsishme dhe tė gjerė hapėsinore e cila e pėrllogarit varfėrinė e plotė dhe hartat e pabarazisė nė nivel rrethi dhe bashkie. Njė analizė e tile e hartės sė varfėrisė dhe pabarazisė po kryhet si pjesė e njė pėrpjekje tė pėrbashkėt midis MOLSA, INSTAT dhe Bankės Botėrore. Nė bazė tė metodikės sė pėrshkruar nga Elbers, Lanjouw dhe Lanjouw (2002), informacionet nga rregjistrimi i popullsisė dhe nga vėzhgimi po kombinohen pėr tė nxjerrė harta tė zbėrthyera imėt tė varfėrisė dhe pabarazisė nė nivel rrethi, bashkie dhe prefekture. Kjo pėrpjekje nė proēes dhe rezultatet pėrfundimtare po diskutohen me qeverinė e Shqipėrisė. Kjo pėrfshin edhe rezultatet paraprake nė formė hartash dhe tabelash.30 Nė mėnyrė qė tė nxirren hartat e varfėrisė dhe pabarazisė, nevojiten tė dhėnat mbi tė ardhurat dhe shpenzimet pėr konsum si ato qė pėrfaqėsohen nė nivelet e ulėta tė agregimit ose tė tilla qė tė shėrbejnė pėr llogaritje statistikore tė besueshme. Vėzhgimet pėr buxhetet familjare ose Vėzhgimet pėr Matjen e Standartit tė Jetesės tė cilat mbulojnė tė ardhurat dhekonsumin tė cilat pėrdoren zakonisht pėr tė llogaritur matjet e shpėrndarjes rrallė janė tė njė madhėsie tė mjaftueshme, ndėrsa rregjistrimi i popullsisė ose vėzhgime me njė grup tė tillė tė madh zgjedhje pėr tė pasur mundėsi zbėrthimi kanė shumė pak ose aspak informacion mbi ndryshoret monetare. Kjo na shtrėngon tė kombinojmė atė ēka pėrmendėm mė sipėr duke pėrdorur informacione mbi ndryshoret monetare nga njėri grup i vėzhgimeve (LSMS) dhe njėsitė e zbėrthyera nga njė grup tjetėr vėzhgimesh (rregjistrimi i popullsisė). Ideja bazė ėshtė tė llogaritet njė model i regresionit linear me pėrbėrėsit e variancės lokale duke pėrdorur informacionin nga rregjistrimi i popullsisė dhe banesave apo burime tė tjera tė disponueshme pėr tė gjitha njėsitė statistikore tė grupit tė zgjedhjes (dmth nga rregjitstrimi i pėrgjithshėm i titujve tė tokės bujqėsore). Shpėrndarja e pėrllogaritur e ndryshores sė varur nė modelin e regresionit (ndryshorja monetare) pėrdoret pastaj pėr tė nxjerrė shpėrndarjen pėr ēdo nėnpopullatė tė pėrfshirė nė rregjistrimin e popullsisė nė varėsi tė tipareve tė vėzhguara tė nėnpopullatės. Nga shpėrndarja e pėrllogaritur e ndryshores monetare nė grupin e tė dhėnave tė rregjistrimit tė popullsisė ose nė secilėn prej nėnpopullatave tė 30Pėrgatitja e hartės sė varfėrisė, e cila pėdoret si dokument mbėshtetės pėr kėtė seksion, ėshtė financuar nga Ministria Shqiptare e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale. Shprehim mirėnjohjen pėr ndihmėn e ofruar nga INSTAT dhe MPĒS. 79 tij, bėhen pėrllogaritjet e njė grupi matjesh tė varfėrisė nė bazė tė indekseve Foster-Green- Thorbecke. Pastaj, llogariten indeksi Sen dhe njė kufi ablsolut i varfėrisė duke pėrdorur informacionin qė jep vėzhgimi i grupit tė pasur tė zgjedhjes, si dhe njė grup matjesh tė pabarazisė nė bazė tė koefiēentit Gini tė tė varfėrve dhe dy matje tė entropisė tė pėrgjithshme (GE). Kėto indekse llogariten pėr tė gjithė Shqipėrinė dhe zbėrthehen nė nivelin e katėr shtresave tė pėrdorura gjatė pėrcaktimit tė grupit tė zgjedhjes pėr LSMS, shtatė shtresat pėr tė cilat janė ndrėtuar modelet e regresionit linear, 12 prefekturat, 36 rrethet, 384 komunat dhe minibashkitė e qytetit tė Tiranės. Tabela 3.6 tregon matjet e varfėrisė dhe pabarazisė dhe gabimet kufizimeve pėr tė gjithė Shqipėrinė dhe tė zbėrthyera sipas tė katėr rajoneve dhe sipas llojit fshatar/qytetėse pėr rajonet bregdetare dhe qendrore.31 Rajoni i Tiranės ėshtė nė gjendje mė tė mirė pėrsa i takon konsumit pėr frymė dhe pėrqindjes sė individėve nėn kufirin e vafėrisė (pėrqindja e personave) krahasuar me rajonet e tjera, ndėrkohė qė zona malore ka pjesėn mė tė madhe tė individėve tė varfėr. Mė shumė se njė e treta e popullsisė ėshtė e varfėr nė zonat fshatare si nė rajonin bregdetar ashtu edhe nė atė qendror. Sipas katėr indekseve tė varfėrisė rajoni malor konsiderohet me gjendjen mė tė keqe. Rajoni i Tiranės tregon pabarazi mė tė mėdha nė shpėrndarjen e konsumit pėr frymė (sipas indeksit tė koefiēentit Gini dhe dy indekseve tė Entropisė sė Pėrgjithshme tė pėrdorur) krahasuar me rajonet e tjerė. Tabela 3. 6: Treguesit e varfėrisė dhe pabarazisė (%) Pėrqindja e Gini-tė individėve FGT(1) FGT(2) Gini varfėr Sen GE(0) GE(1) Con SHQIPĖRI 28.60 6.96 2.48 29.54 12.38 5.29 14.28 15.05 7,569.67 1.28 0.44 0.19 0.52 0.27 0.40 0.53 0.77 120.21 BREGDET 26.64 6.48 2.32 31.57 12.40 4.83 16.36 17.68 8,148.48 1.94 0.65 0.28 1.15 0.40 0.58 1.24 1.88 249.18 QENDORE 29.49 7.00 2.43 27.35 11.94 5.36 12.16 12.43 7,177.76 2.32 0.76 0.33 0.54 0.46 0.71 0.51 0.52 222.95 MALĖSI 40.85 10.98 4.20 27.40 13.56 9.43 12.25 12.41 6,181.78 1.60 0.63 0.31 0.55 0.34 0.67 0.51 0.52 120.69 TIRANA 18.01 4.11 1.42 29.35 11.88 2.80 14.18 14.54 8,981.39 1.09 0.38 0.17 0.63 0.52 0.30 0.65 0.70 140.85 BREGDET qytet 15.63 3.80 1.40 30.25 12.81 2.54 15.34 15.19 9,935.96 1.84 0.61 0.28 0.94 0.78 0.47 1.04 1.00 467.70 BREGDET fshat 34.84 8.47 3.00 28.87 12.23 6.89 13.97 16.54 6,816.09 3.22 1.09 0.46 1.74 0.48 1.09 1.94 3.87 283.67 QENDORE qytet 19.48 4.08 1.29 26.34 10.59 2.79 11.28 11.42 8,168.94 1.56 0.48 0.20 0.64 0.50 0.39 0.56 0.58 163.15 QENDORE fshat 34.41 8.43 2.99 27.02 12.25 6.80 11.87 12.23 6,689.88 3.45 1.13 0.48 0.86 0.53 1.14 0.80 0.85 327.31 Tabela 3.7 tregon matjet e varfėrisė dhe pabarazisė nė nivel prefekture. Prefektura e Vlorės ka konsumin mė tė lartė pėr frymė dhe pėrqindjen mė tė ulėt tė njerėzve tė varfėr (16.57%), ndėrkohė qė sipas koefiēentit Gini konsumi ėshtė shumė i pėrqėndruar (33.61%). Nga ana tjetėr, 31 Pėr ēdo vendodhje tė dhėnė, mesataret pėrbėjnė pėrllogaritjet e pikes, ndėrkohė qė deviacionet standarte janė gabimet standarte tė kufizimeve tė kėtyre pėrllogaritjeve. 80 Prefektura e Dibrės paraqet gjendjen mė tė dobėt, me njė konsum pėr frymė vetėm 6,211 lekė nė muaj dhe pėrqindjen mė tė madhe tė individėve tė varfėr (42.1%). Tabela 3. 7: Indekset e varfėrisė dhe tė pabarazisė sipas prefekturave (%) Prefektura Pėrqindja Gini-tė individėveFGT(1) FGT(2) Gini varfėr Sen GE(0) GE(1) Con 1: BERAT 26.42 5.81 1.89 25.64 11.00 4.29 10.65 10.85 7,233.45 2.16 0.67 0.27 0.52 0.44 0.59 0.46 0.47 193.63 2: DIBĖR 42.77 11.88 4.65 28.31 13.95 10.36 13.09 13.39 6,125.03 2.04 0.84 0.41 0.57 0.38 0.91 0.55 0.60 153.13 3: DURRĖS 24.77 6.07 2.18 31.23 12.49 4.42 15.99 16.46 8,412.58 1.38 0.48 0.22 0.96 0.40 0.42 1.00 1.14 259.03 4: ELBASAN 31.84 7.54 2.61 26.60 11.89 5.91 11.48 11.74 6,852.57 1.74 0.57 0.24 0.42 0.32 0.55 0.37 0.38 147.41 5: FIER 29.71 7.05 2.46 28.83 11.99 5.43 13.49 14.03 7,365.17 2.51 0.82 0.34 0.98 0.42 0.77 0.91 1.05 201.87 6: GJIROKASTĖR 19.38 4.11 1.31 27.43 10.68 2.79 12.26 12.62 8,393.35 1.90 0.54 0.21 0.64 0.48 0.43 0.61 0.70 284.64 7: KORĒĖ 26.95 6.09 2.03 27.03 11.27 4.52 11.82 12.09 7,405.28 2.67 0.84 0.34 0.57 0.49 0.76 0.52 0.53 239.50 8: KUKĖS 39.98 10.59 3.99 27.53 13.27 8.99 12.32 12.53 6,282.05 1.90 0.76 0.37 0.61 0.43 0.81 0.56 0.57 150.55 9: LEZHĖ 36.68 9.83 3.76 30.74 13.54 8.11 15.59 17.24 6,898.25 2.17 0.85 0.40 1.07 0.44 0.86 1.26 2.67 203.69 10: SHKODĖR 32.77 8.43 3.14 28.60 13.06 6.72 13.38 13.59 7,025.02 3.26 1.14 0.50 0.60 0.57 1.10 0.61 0.61 308.93 11: TIRANĖ 23.44 5.51 1.92 29.48 12.00 3.96 14.22 14.66 8,201.84 1.19 0.39 0.17 0.46 0.31 0.33 0.46 0.52 134.69 12: VLORĖ 18.26 4.14 1.42 33.52 11.72 2.82 18.63 20.93 9,817.49 1.58 0.47 0.19 2.12 0.45 0.37 2.55 4.42 502.02 Tabelat 3.8 dhe 3.9 tregojnė matjet e varfėrisė dhe tė pabarazisė tė zbėrthyera nė nivel rrethi dhe minibashkie (pėr Bashkinė e Tiranės). Tabela 3. 8: Indekset e varfėrisė dhe tė pabarazisė sipas rretheve (%) Rrethi Pėrqindja individėveFGT(1)FGT(2) Gini Gini-tė varfėr Sen GE(0)GE(1) Con 1: BERAT 27.80 6.19 2.03 25.84 11.09 4.64 10.81 11.05 7,132.25 2.46 0.77 0.31 0.57 0.47 0.70 0.50 0.51 207.01 2: BULQIZĖ 59.46 18.80 8.02 26.48 15.63 18.76 11.47 11.52 4,872.82 2.68 1.41 0.78 0.65 0.54 1.74 0.58 0.58 157.85 3: DELVINĖ 14.50 3.17 1.05 42.84 11.19 2.05 30.83 35.36 13,400.59 2.34 0.67 0.27 6.16 0.79 0.49 9.40 12.44 2,113.08 4: DEVOLL 27.89 6.09 1.96 26.21 10.70 4.57 11.05 11.39 7,203.81 4.16 1.26 0.49 0.71 0.65 1.16 0.61 0.64 369.79 81 5: DIBĖR 38.14 10.07 3.79 27.98 13.25 8.40 12.74 12.95 6,472.22 2.01 0.79 0.38 0.70 0.48 0.82 0.66 0.66 161.23 6: DURRĖS 21.78 5.38 1.96 31.60 12.71 3.80 16.50 16.76 8,996.73 1.65 0.55 0.25 1.02 0.52 0.47 1.10 1.19 354.51 7: ELBASAN 28.61 6.55 2.20 26.68 11.45 4.95 11.53 11.81 7,170.90 2.32 0.73 0.30 0.47 0.44 0.68 0.42 0.43 209.63 8: FIER 26.82 6.26 2.17 29.02 11.87 4.68 13.69 14.14 7,710.72 2.33 0.74 0.30 1.03 0.43 0.66 0.97 1.08 227.85 9: GRAMSH 35.24 8.47 2.97 25.13 12.07 6.90 10.27 10.38 6,392.57 2.46 0.84 0.37 0.67 0.50 0.84 0.56 0.56 168.85 10: GJIROKASTĖR 18.33 3.93 1.27 28.55 10.85 2.65 13.32 13.82 8,783.22 1.94 0.55 0.22 0.91 0.59 0.44 0.90 1.10 323.58 11: HAS 47.52 13.56 5.37 27.97 14.16 12.30 12.73 13.07 5,770.89 3.13 1.38 0.71 1.02 0.68 1.58 0.95 1.03 228.69 12: KAVAJĖ 27.98 6.76 2.40 29.52 12.22 5.10 14.18 14.55 7,689.25 2.56 0.84 0.35 0.94 0.43 0.76 0.90 0.98 262.13 13: KOLONJĖ 20.53 4.38 1.45 25.58 11.10 3.10 10.76 10.79 7,863.55 2.70 0.73 0.29 0.71 0.71 0.60 0.64 0.63 327.84 14: KORĒĖ 25.68 5.79 1.92 27.35 11.25 4.23 12.12 12.36 7,601.15 2.24 0.71 0.29 0.59 0.47 0.63 0.53 0.56 219.50 15: KRUJĖ 33.32 8.05 2.81 26.64 12.03 6.39 11.50 11.70 6,742.49 2.36 0.83 0.37 0.50 0.50 0.81 0.45 0.45 198.43 16: KUĒOVĖ 24.40 5.25 1.70 25.07 10.91 3.82 10.22 10.29 7,350.99 1.79 0.54 0.22 0.54 0.51 0.47 0.47 0.45 168.99 17: KUKĖS 40.61 10.71 4.01 27.39 13.16 9.14 12.18 12.43 6,230.81 2.17 0.88 0.42 0.67 0.48 0.92 0.61 0.63 164.17 18: KURBIN 38.50 10.51 4.10 28.15 13.90 8.87 13.01 13.11 6,423.69 2.94 1.15 0.55 0.64 0.57 1.20 0.60 0.61 229.02 19: LEZHĖ 35.04 9.28 3.51 33.49 13.31 7.52 18.52 21.45 7,463.12 2.84 1.12 0.53 2.03 0.59 1.12 2.55 5.24 343.33 20: LIBRAZHD 37.13 9.27 3.35 26.15 12.56 7.70 11.14 11.32 6,356.48 2.53 0.87 0.38 0.65 0.45 0.90 0.57 0.59 185.12 21: LUSHNJĖ 32.74 7.88 2.76 28.65 12.06 6.25 13.30 13.97 7,044.25 2.91 0.98 0.42 0.99 0.45 0.95 0.91 1.09 198.99 22: MALĖSI E MADHE 30.51 7.10 2.41 27.40 11.54 5.51 12.14 12.62 7,115.24 4.57 1.38 0.55 0.92 0.60 1.34 0.85 0.94 488.03 23: MALLAKASTĖR 33.29 8.03 2.83 27.09 12.15 6.43 11.91 12.23 6,793.93 3.35 1.11 0.47 0.87 0.53 1.08 0.76 0.85 255.55 24: MAT 37.53 9.56 3.47 27.64 12.55 7.94 12.41 12.93 6,518.10 4.74 1.74 0.77 0.94 0.74 1.78 0.89 1.01 395.92 25: MIRDITĖ 37.02 9.83 3.71 27.91 13.26 8.13 12.70 12.84 6,562.18 4.11 1.51 0.71 0.83 0.84 1.56 0.82 0.78 349.77 26: PEQIN 38.25 9.42 3.33 26.16 12.14 7.85 11.07 11.39 6,303.18 2.96 1.16 0.54 0.87 0.69 1.19 0.76 0.80 195.51 27: PĖRMET 18.26 3.69 1.13 25.77 10.13 2.48 10.78 10.92 8,245.90 2.46 0.67 0.25 0.59 0.60 0.53 0.51 0.52 334.91 82 28: POGRADEC 30.63 7.12 2.42 26.70 11.52 5.51 11.52 11.82 6,995.67 3.59 1.19 0.50 0.70 0.62 1.13 0.61 0.64 274.13 29: PUKĖ 42.34 12.13 4.88 29.55 14.44 10.65 14.30 14.64 6,302.69 6.30 2.38 1.09 0.99 0.78 2.60 1.07 1.10 547.14 30: SARANDĖ 14.03 3.07 1.03 32.68 11.34 1.98 17.69 18.81 10,763.33 1.47 0.40 0.16 2.25 0.50 0.29 2.55 3.62 648.94 31: SKAPRAR 22.95 4.81 1.52 25.19 10.54 3.43 10.29 10.46 7,527.73 2.96 0.78 0.29 0.71 0.51 0.68 0.60 0.65 332.95 32: SHKODĖR 31.44 8.00 2.96 28.50 12.94 6.29 13.29 13.44 7,141.41 2.70 0.95 0.43 0.60 0.57 0.91 0.59 0.59 249.20 33: TEPELENĖ 22.03 4.72 1.52 26.28 10.75 3.32 11.21 11.32 7,853.82 2.32 0.66 0.26 0.59 0.57 0.56 0.53 0.52 273.04 34: TIRANĖ 22.76 5.32 1.85 29.43 11.95 3.79 14.17 14.63 8,278.93 1.30 0.42 0.18 0.50 0.35 0.35 0.50 0.56 151.37 35: TROPOJĖ 33.25 8.24 2.96 26.88 12.48 6.57 11.76 11.86 6,758.61 2.51 0.89 0.41 0.72 0.57 0.88 0.64 0.66 216.82 36: VLORĖ 19.55 4.47 1.54 32.32 11.80 3.09 17.28 19.11 9,329.39 1.76 0.53 0.22 1.54 0.48 0.43 1.79 3.16 413.76 Tabela 3. 9: Indekset e varfėrisė dhe pabarazisė sipas minibashkive tė qytetit tė Tiranės (%) MinibashkiaPėrqindja individėveFGT(1) FGT(2) Gini Gini-tė varfėr Sen GE(0) GE(1) Con 1 16.92 3.81 1.30 28.33 11.68 2.55 13.24 13.46 8,963.78 1.26 0.43 0.19 0.73 0.66 0.33 0.72 0.78 176.52 2 15.76 3.48 1.17 29.66 11.40 2.29 14.44 14.76 9,510.04 1.21 0.38 0.17 0.70 0.59 0.29 0.71 0.73 178.42 3 14.89 3.18 1.06 27.71 11.19 2.09 12.63 12.94 9,133.99 1.17 0.35 0.15 0.83 0.59 0.27 0.79 0.93 201.79 4 20.50 4.70 1.64 27.37 11.95 3.31 12.35 12.43 8,206.32 1.32 0.45 0.21 0.58 0.61 0.37 0.57 0.55 158.31 5 11.48 2.42 0.80 29.68 11.12 1.53 14.46 14.83 10,424.63 0.90 0.25 0.11 0.73 0.57 0.18 0.72 0.79 198.43 6 24.76 5.72 1.98 28.52 11.84 4.20 13.44 14.41 7,806.92 2.14 0.67 0.28 1.70 0.55 0.59 1.77 2.72 328.50 7 15.71 3.59 1.26 28.97 12.07 2.40 13.87 14.10 9,308.23 1.10 0.35 0.16 0.61 0.63 0.27 0.62 0.63 192.80 8 15.74 3.45 1.17 28.25 11.48 2.29 13.13 13.35 9,137.55 1.21 0.37 0.17 0.61 0.66 0.29 0.60 0.62 202.50 9 16.01 3.71 1.32 29.59 12.30 2.50 14.48 14.68 9,423.56 1.18 0.40 0.19 0.68 0.73 0.31 0.71 0.72 186.16 10 9.06 1.67 0.49 27.96 9.51 1.00 12.72 13.12 10,541.28 1.02 0.26 0.09 0.73 0.59 0.17 0.66 0.75 297.74 11 30.60 7.57 2.74 27.86 12.61 5.91 12.71 12.96 7,115.61 2.22 0.85 0.40 0.79 0.63 0.79 0.75 0.75 175.10 83 Figura 3.2: Pėrqindja e individėve tė varfėr sipas prefekturave Figura 3.3: Konsumi pėr frymė sipas rretheve Numri i personave tė varfėr nė raport me popullsinė totale (nė %) Konsumi pėr frymė (nė lekė nė muaj) Figura 3.4: Pėrqindja e tė varfėrve sipas komunave dhe bashkive Tė dhėnat e paraqitura mė lart nėpėr tabela mund tė jepen edhe nė formė hartash tė varfėrisė, tre prej tė cilave janė dhėnė kėtu. Harta sipėr majtas (Figura 3.2) tregon pėrqindjen e varfėrisė sipas prefekturave, ndėrkohė qė harta sipėr (Figura 3.3) tregon shprėndarjen e konsumit pėr frymė sipas rretheve. Harta nė tė majtė (Figura 3.4) tregon pėrqindjen e varfėrisė sipas komunave dhe bashkive. Kjo analizė ėshtė sidomos informative pėr qėllime tė caktimit tė grupit tė synuar, meqėnėse vendodhja dhe pėrqėndrimi i tė varfėrve bėhet menjėherė i dukshėm pas njė kqyrje tė imėt tė tabelave dhe hartave qė i shoqėrojnė ato. Kur tė mbarojė pėrfundimisht, versioni i plotė i pėrgatitjes sė hartave tė varfėrisė dhe pabarazisė tė cilat tregojnė xhepat e pabarazive tė ulėta e tė larta tė Personat e varfėr nė raport me popullsinė gjithsej (nė %) tė tė ardhurave tė matura sipas dy koefiēentėve Gini dhe dy matjeve tė entropisė. 84 85 KREU IV: ZHVILLIMET E TREGUT TĖ PUNĖS DHE VARFĖRIA 1. Pamje e pėrgjithshme Reformat makroekonomike dhe ristrukturimi i fillimit tė viteve 90 e pakėsoi kėrkesėn pėr krah pune nė Shqipėri dhe sikurse edhe shumė ekonomi tė tjera nė tranzicion, ky vend ka pėrjetuar njė rėnie tė normave tė pjesėmarrjes tė krahut tė punės (LFP). Privatizimi nė masė i ndėrmarrjeve shtetėrore dhe konkurrenca e rritur pėr njė numėr tė pakėsuar vendesh pune i ka shtrėnguar shumė njerėz tė largohen nga forca e krahut tė punės nė mėnyrė tė shpejtė. Sipas statistikave zyrtare, norma kombėtare LFP ka qėnė mė e ulėt nė vitin 2000, kur vetėm dy tė tretat e popullsisė nė moshė pune nė vend ishte aktive nė tregun e punės. Normat e LFP sė meshkujve nė Shqipėri kanė qėnė historikisht mė tė larta se ato tė pjesėmarrjes sė femrave dhe vitet e tranzicionit kanė ndikuar mė shumė tek punėtoret Figura 4.1: Normat e pjesėmarrjes tė krahut tė punės nė Shqipėri, 1993-2001 femra sesa tek punėtorėt 90 meshkuj. Gjatė vitit 1998, pėr shėmbull, pas 80 pasojave tė krizės sė 70 skemave piramidale, norma LFP e meshkujve 60 ishte 85 pėrqind, ndėrsa 50 vetėm 55 pėrqind e grave 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 nė moshė pune merrnin pjesė nė tregun e punės. ­ Meshkuj ­ Femra Mesatarja kombėtare Burimi: INSTAT, Shqipėri Megjithatė, Shqipėria ka njėrėn prej normave mė tė larta tė LFP mes vendeve tė Europės Qendrore dhe Lindore. Gjastė viti 2001, veėtm Republika Ēeke dhe Sllovakia kishin norma mė tė larta tė pjesėmarrjes se Shqipėria. Hendeku midis gjinive nė pjesėmarrjen e krahut tė punės nė Shqipėri ka qėnė relativisht i madh dhe ėshtė i krahasueshėm me hendekun e krahut tė punės nė Bosnje-Hercegovinė, Maqedoni, Rumani, Kroaci dhe RF e Jugosllavisė. Nivelet e larta tė pjesėmarrjes sė krahut tė punės nė Shqipėri, sikurse edhe nė ekonomitė e tjera nė tranzicion, janė njė trashėgimi e politikės sė punėsimit tė plotė gjatė periudhės socialiste, sidoms pėr krahun e punės sė femrave tė cilat kishin shumė stimuj ekonomikė dhe shoqėrorė pėr tė qėndruar aktive nė krahun e punės. Njė tjetėr force qė mbėshtet normat e larta tė LFP nė Shqipėri ėshtė striktura e ekonomisė, e cila duke qėnė kryesisht bujqėsore, ofron punėsim, qoftė edhe me kohė tė pjesshme tė shumtėn e kohės, pėr njė segment tė konsiderushėm tė popullsisė. Punėsimi nė bujqėsi nė Shqipėri ėshtė rritur edhe mėshumė gjatė viteve 90, kur qeveria zbatoi reformat e tokės duke krijuar njė numėr tė madh pronarė tokash. Tė dhėnat e LSMS tregojnė qė 60 pėrqind e popullsisė nė moshė pune nė Shqipėri ėshtė aktive nė tregun e punės dhe norma e LFP ėshtė 71 pėrqind pėr meshkujt dhe 50 pėrqind pėr femrat.32 Tė dhėnat tregojnė qė norma e LFP tek individėt me arsim mė tė lartė se shkolla e mesme ishte 74 pėrqind, 7 pėrqind mė e lartė sesa tek individėt me arsim tė mesėm dhe 18 pėrqind mė e lartė sesa 32Mospėrputhjet midis statistikave zyrtare dhe normave tė vėzhguara tė LFP ka tė ngjarė tė vijnė si shkak i grupmoshave tė ndryshme tė pėrdorura gjatė llogaritjes. Aktualisht INSTAT pėrdor moshat 15 deri 59 pėr meshkujt dhe 15 deri 54 pėr femrat si moshė pune zyrtare, ndėrkohė qė ky studim pėrdor moshėn 14 e lart si pėr meshkujt ashtu edhe pėr femrat. Shih kutinė ku jepen pėrkufizimet e tregut tė punės, pėr mė shumė hollėsi. 86 tek individėt me arsim mė tė ulėt se shkolla e mesme. 87 Tabela 4. 1: Pjesėmarrja e krahut tė punės sipas gjinisė dhe arsimit (popullsia nė moshė pune, mosha 14+) Gjinia Arsimi Mė i ulėt se Mė i lartė se Meshkuj Femra i mesėm I mesėm i mesėm Total Tė punėsuar 64.1 44.8 50.9 57.1 70.1 53.9 Tė papunė 7.1 4.8 4.8 9.5 3.6 5.9 Norma e pjesėmarrjes tė krahut tė punės 71.1 49.5 55.7 66.6 73.7 59.7 Forca jashtė krahut tė punės 28.9 50.5 44.3 33.4 26.3 40.3 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Meshkujt pėrbėnin 56 pėrqind tė krahut tė punės dhe duke pasqyruar demografinė e vendit njė e treta e krahut tė punės konsistonte nė punėtorė tė moshave midis 15 dhe 30 vejē. Pėrbėrja e krahut tė punės tregon qė 62 pėrqind e atyre qė janė aktive nė krahun e punės kanė arsim mė tė ulėt se shkolla e mesme dhe vetėm 10 pėrqind kanė arsim tė lartė. Krahu i punės ėshtė sė shumti fshatar (65 pėrqind), ēika pasqyron strukturėn ekonomike tė vendit. Zonat fshatare kanė norma mė tė larta LFP (68 pėrqind) krahasuar me zonat qytetėse (48 pėrqind), dhe mes rajoneve geografike, Tirana ka normėn mė tė ulėt tė LFP (48 pėrqind). Tabela 4. 2: Pjesėmarrja e krahut tė punės sipas rajoneve (Popullsisė nė moshė pune, mosha 14+) Rajoni Vendodhja Qytet (pėrveē Bregdet Qendrore Mal Tirana Tiranės) Fshat Total Tė punėsuar 54.0 57.0 57.7 38.8 37.3 66.2 53.9 Tė papunė 5.0 5.6 5.4 9.5 11.1 2.2 5.9 Norma e pjesėmarrjes tė krahut tė punės 58.9 62.5 63.1 48.2 48.4 68.4 59.7 Jashtė krahut tė punės 41.1 37.5 36.9 51.8 51.6 31.6 40.3 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Gjatė vitit 2002, njė e treta e popullsisė nė moshė pune ishte jashtė krahut tė punės. Njė pjesė e madhe e atyre qė nuk bėnin pjesė nė krahun e punės banonin nė zonat qytetėse (58 pėrqind) dhe njė e dyta ishin nėn moshėn 40 vjeē. Shtėpiaket (25 pėrqind), pensionistat33 (21 pėrqind), dhe studentėt (19 pėrqind) sė bashku pėrbėnin pjesėn kryesore tė atyre qė nuk bėnin pjesė nė krahun e punės. Njė grup relativisht i madh individėsh tė raportuar si tė paaftė (10 pėrqind) dhe ishte edhe njė pėrqindje e madhe punėtorėsht tė ēinkurajuar (10 pėrqind) mes atyre qė ishin jashtė krahut tė punės. Pėrqindjet e pensionistėve dhe tė shtėpiakeve ishin dukshėm mė tė ulėta se nė vitin 1996,34 ēka sugjeron qė mė shumė tė moshuar po qėndronin aktive dhe mė shumė shtėpiake po riktheheshin nė krahun e punės. Nga ana tjetėr, njė pėrqindje e rritur e studentėve nė kėtė grup do tė tregonte qė mė shumė tė rinj po vononin tė tė gjenin punė pėr shkak tė arsimit tė mėtejshėm. 33Mosha aktuale e daljes nė pension nė Shqipėri ėshtė 54 pėr femrat dhe 59 pėr meshkujt, por ėshtė marrė vendimi qė kjo moshė tė bėhet 59 pėr femrat dhe 64 pėr meshkujt. Pėr tė siguruar krahasueshmėri me vendet e tjera tė CEE si edhe me studime tė mėparshme mbi krahun e punės e nė Shqipėri, popullsistė e moshave 15 deri 64 vjeē konsiderohen si popullsi nė moshė pune pėr kėtė studim. 34Sipas M. Rashid (2001), segmenti jashtė krahut tė punės i vitit1996 konsistonte mė shumė nė pensionistė (41 pėrqind), shtėpiake (38 pėrqind), studentė (12 pėrqind), dhe punėtorė tė ēinkurajuar (9 pėrqind). Vini re qė studimi i vitit 1996 nuk e mbulonte Tiranėn. 88 KUTIA 4.1: PĖRKUFIZIME TĖ TREGUT TĖ PUNĖS Pėrkufizimet e mėposhtme mbėshteten nė pyetėsorin e LSMS tė Shqipėrisė pėr vitin 2002 dhe/ose ndjekin pėrkufizimet e tregut tė punės tė pėrdorur zakonisht nga ILO: Popullsia nė moshė pune: popullsia e moshės 14 vjeē e lart konsiderohet si popullsi nė moshė pune pėr qėllimet e kėtij studimi. (Vini re qė statistikat zyrtare tė botuara nga INSTAT e pėrkufizon moshėn e punės si 15-54 vjeē pėr femrat dhe 15-59 vjeē pėr meshkujt.) I punėsuar ose nė punė: ēdokush qė ka bėrė njėfarė pune gjatė shtatė ditėve tė fundit pėrpara vėzhgimit dhe ēdokush me punė tė pėrhershme qė nuk ka punuar pėr arsyet e mėposhtėme:sėmundje vetiake, leje lindje, sėmundje e njė anėtari tė familjes, pushime, arsim ose kualifikim, ulje e pėrkohshme e ngarkesėsė sė punės dhe grevė ose pezullim nga puna. I papunė: njė individ i cili nuk ka punuar gjatė shtatė ditėve tė fundit pėrpara vėzhgimit, por i cili ka kėrkuar punė gjatė katėr javėve tė fundit. Njė individ konsiderohet gjithashtu i papunė kur nuk ka punuar gjatė shtatė ditėve tė fundit, nuk ka kėrkuar punė gjatė shtatė ditėve tė fundit, por ka gjetur njė punė qė do tė fillojė mė vonė. Krahu i punės: shuma gjithsej e tė punėsuarve dhe tė papunėve I papėrfshirė nė krahun e punės: njė individ konsiderohet i papėrfshirė nė krahun e punės nėse nuk ėshtė i punėsuar dhe nėse nuk kėrkon punė. Norma e pjesėmarrjes sė krahut tė punės (LFP): Krahu i Punės pjesėtuar me popullsinė nė moshė pune Norma e punėsmit: tė punėsuarit pjesėtuar me popullsinė nė moshė pune Norma e papunėsisė: numri i tė papunėve pjesėtuar me krahun e punės Numri i orėve tė punės nė muaj: prodhimi i orėve tė punės nė javė me numrin e javėve nė vit pjesėtuar me 12, qė ėshtė numri i muajve nė vit. Punėsimi me kohė tė plotė: Punėsimi konsiderohet me kohė tė plotė nėse njė idnivid punon 35+ orė nė javė. Pnuėsimi me kohė tė pjesshme: punėsimi konsiderohet me kohė tė pjesshme nėse njė individ punon mė pak se 35 orė nė javė. 2. Punėsimi Reformat makroekonmike dhe ristrukturimi qė iu bė nė fillim tė viteve 90 ka ēuar nė njė rėnie tė shpejtė tė normave tė punėsimit nė Shqipėri dhe edhe pse punėsimi i meshkujve pothuajse e mori veten nė fund tė viteve 90 nė nivelet qė ishte pėrpara periudhės sė tranzicionit, punėsimi i femrave qėndroi i ulėt. Ndrėkohė qė ishte 60 pėrqind gjatė vitit 2001, norma e punėsimit nė Shqipėri Figura 4.2: Normat e punėsimit tė Shqipėrisė, 1991-2001 ishte e lartė sipas 80 normave tė 70 Europės 60 Qendrore 50 dhe 40 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Lindore dhe ishte i ­ Meshkuj ­ Femra Mesatarja kombėtare krahasueshėm me normat e punėsimit tė Sllovakisė, Bullgarisė dhe Rumanisė. Burimi: INSTAT, Shqipėri 89 Normat e ulura tė punėsimit gjatė viteve 90 erdhėn si pasojė e rėnies sė punėsimit nė sektorin publik. Numri i vendeve tė punės nė sektorin publik ka rėnė nė mėnyrė drastike nga 850,000 nė vitin 1991 nė 189,000 nė vitin 2001. Kjo rėnie e punėsimit nė sektorin publik erdhi kryesisht si pasojė e privatizimit nė masė tė ndėrmarrjeve shtetėrore. Liberalizimi i ēmimeve, heqja e subvencionimeve shtetėrore, mungesa e kapitalit dhe konkurrenca e huaj ­ masa tė cilat janė marrė pėr ta bėrė ekonominė konkurruese nė periudhėn afatgjatė ­ i dobėsuan pa masė ndėrmarrjet e privatizuara rishtazi dhe i ēuan nė falimentim. Sektori industrial ­ nxjerrja e mineraleve, metalurgjia, istrumentat, kimikatet, letra dhe tekstilet ­ e vuajtėn mė shumė kėtė gjė. Tė ardhurat e ulura ēuan nė pakėsimin e vendeve tė punės edhe nė strukturat qeveritare. Tabela 4. 3: Punėsimi sipas sektorėve (fund-periudhe) 1991 1993 1995 1997 1999 2001 Total 1,404,091 1,045,918 1,137,829 1,107,677 1,065,104 1,063,093 Sektori publik 850,091 375,338 275,887 226,295 201,429 188,965 ­ Buxhetor n/a 182,299 159,619 145,319 128,452 120,114 ­ Jo buxhetor n/a 193,039 116,268 80,976 72,977 68,851 Sektori privat (jo bujqėsor) 30,000 80,277 111,942 120,382 102,675 113,128 Sektori privat (bujqėsor) 524,000 590,303 750,000 761,000 761,000 761,000 Burimi: INSTAT, Shqipėria Punėsimi nė sektorin privat, nga ana tjetėr, ėshtė rritur dukshėm gjatė tė njėjtės periudhė, ku numri i vendeve tė punės nė sektorin privat jo bujqėsor u rrit pothuajse katėr herė. punėsimi privat bujqėsor mbeti mė i madhi ndėr sektorėt privat dhe numri i vendeve tė punės nė bujqėsi u rrit me mė shumė se 200,000 (ose 45 pėrqind) midis viteve 1991 dhe 2001. Gjatė vitit 2001, mė shumė se 80 pėrqind e punėsimit total u sigurua nga sektori sektori privat, ku shumica absolute e vendeve tė punės janė nė bujqėsi (71 pėrqind). Pėrveē bujqėsisė, shumica e vendeve tė punės gjatė vitit 2001 qenė nė sektorėt shoqėrorė (shėndetėsia dhe arsimi), shėrbime (tregėti, hotele dhe restorante), industritė prodhuese (kryesisht pėrpunim ushqimor dhe tekstile) dhe energji dhe transporte. Norma e punėsimit sipas vėzhgimit gjatė vitit 2002 prej 54 pėrqind ishte mė e vogėl se norma zyrtare e punėsimit prej 60 pėrqind e raportuar pėr vitin 2001. Norma e punėsimit ishte mė e lartė pėr meshkujt (64 pėrqind) sesa pėr femrat (45 pėrqind), dhe individėt me arsim mė tė lartė se shkolla e mesme kishin njė normė mė tė lartė punėsimi (70 pėrqind) se ata me arsim mė tė ulėt. Tabela 4. 4: Punėsimi sipas gjinisė dhe arsimit (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 15-64) Gjinia Arsimi Mė pak se e Mė shumė se Meshkuj Femra mesme E mesme e mesme Total Nė punė me kohė tė plotė * 44.6 22.8 27.7 41.9 52.6 33.1 Pėrqind e tė punėsuarve gjithsej 69.6 51.0 54.5 73.3 75.1 61.5 Nė punė me kohė tė pjesshme 19.5 22.0 23.1 15.3 17.5 20.8 Pėrqind e tė punėsuarve gjithsej 30.4 49.0 45.5 26.7 24.9 38.5 Gjithsej tė punėsuar 64.1 44.8 50.9 57.1 70.1 53.9 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 90 Gjashtėdhjetė e dy pėrqind e tė punėsuarve kishin punė me kohė tė plotė dhe 39 pėrqind e tė punėsuarėve kishin punė me kohė tė pjesshme dhe njė pėrqindje shumė mė e madhe e meshkujve (70 pėrqind) sesa femrat (51 pėrqind) kishin punė me kohė tė plotė. Mė shumė individė me arsim mė tė lartė tė mesėm (75 pėrqind) kishin punėsim me kohė tė plotė, krahasuar me 73 pėrqind tė punėtorėve me arsim tė mesėm dhe 55 pėrqind me arsim mė tė ulėt se tė mesėm. Norma e punėsimit nė Tiranė ishte vetėm 39 pėrqind, duke qėnė mė e ulėta nė tė gjitha rajonet e Shqipėrisė. Nga ana tjetėr, 87 pėrqind e vendeve tė punės nė Tiranė ishin me kohė tė plotė. Zona bregdetare gjithashtu kishte pėrqindjen mė tė madhe tė vendeve tė punės me kohė tė plotė (68 pėrqind). Nė zonat kryesisht bujqėsore qendrore dhe malore punėsimi ishte nė prėgjithėsi me kohė tė pjesshme. Tabela 4. 5: Punėsimi sipas rajoneve (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 14+) Rajoni Vendodhja Qytet (pėrjashto Bregdet Qendror Malor Tirana Tiranėn) Fshat Total Nė punė me kohė tė plotė * 36.4 31.9 28.1 33.7 28.4 35.6 33.1 Pėrqind e tė punėsuarve gjithsej 67.5 56.0 48.6 86.9 76.2 53.7 61.5 Nė punė me kohė tė pjesshme 17.5 25.1 29.6 5.1 8.9 30.7 20.8 Pėrqind e tė punėsuarve gjithsej 32.5 44.0 51.4 13.1 23.8 46.3 38.5 Gjithsej tė punėsuar 54.0 57.0 57.7 38.8 37.3 66.2 53.9 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Shpėrndarja e krahut tė punės nėpėr sektorė tė ndryshėm tregon qė 56 pėrqind e punėsimit total i takonte bujqėsisė, ēka ėshtė mė pak se pėrqindja e raportuar nga statistikat zyrtare (72 pėrqind). Pėrqindja e punėsimit jo bujqėsor (34 pėrqind), nga ana tjetėr, ishte mė e madhe se pėrqindja e raportuar nga tė dhėnat zyrtare (20 pėrqind), dhe shumica e vendeve tė punės qė nuk ishin nė bujqėsi u takonin shėrbimeve (9.5 pėrqind), shėndetėsisė dhe arsimit (6.9 pėrqind), ndėrtimit (6.8 pėrqind), energjisė dhe transportit (4.3 pėrqind), dhe administrates publike (4.3 pėrqind). Vetėpunėsimi ishte lloji mė i zkaonshėm i punėsimit dhe gjatė vitit 2002 gati dy tė tretat e tė punėsuarve ose ishin tė vetėpunėsuar ose punonin pa rrogė nė fermėn e shtėpisė apo nė biznesin e shtėpisė dhe vetėm njė e treta ishin tė punėsuar me page. Shumica absolute e tė vetėpunėsuarve ishin tė anagazhuar nė bujqėsi. Punėsimi me pagė Pėrqindja e tė punėsuarve me page (35 pėrqind) ishte dukshėm mė e lartė se pėrqindja e raportuar nė vitin 1996.35 Punėsimi me page ishte gati i shpėrndarė nė mėnyrė tė barabartė midis sektorėve publikė dhe atyre private, tė cilėt sė bashku ofronin rreth 98 pėrqind tė vendeve tė paguara tė punės. Vendet e punės nė strukturat qeveritare (40 pėrqind e punėsmit gjithsej me page) mbizotėronin nė punėsimin nė sektorin publik, ndėrkohė qė ndėrmarrjet shtetėrore siguronin njė pėrqindje mė tė vogėl tė punėsimit gjithsej (8 pėrqind tė punėsimit gjithsej me pagė). Tabela 4. 6: Kohėzgjatja e punėsimit me pagė Koha e punėsimit Punėdhėnėsi 35Sipas Rashid (2001), pėrqindja e punėsimit me page nė vitin 1996 ishte 23 pėrqind. LSMS e vitit 1996 nuk e mbulonte Tiranėn, ku mbizotėronte punėsimi me pagė. 91 Ndėrmarrje Punėdhėnės Qeveria Shoqėri private shtetėrore OJQ individ Mė pak se 7 muaj 4.6 14.4 14.0 15.3 9.7 7-12 muaj 4.9 7.6 27.7 11.1 7.1 1-2 vjet 13.1 23.0 11.5 22.6 18.2 3-5 vjet 17.4 27.4 31.0 23.3 21.4 6-10 vjet 18.7 17.7 9.7 18.6 17.9 Mė shumė se 10 vjet 41.4 9.9 6.2 9.2 25.7 Total 100 100 100 100 100 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Tek tė punėsuarit me page, punėsimi nė strukturat qeveritare ishte mė i sigurti, ku gati 80 pėrqind e punėmarrėsve i mbanin vendet e punės mė shumė se tre vjet dhe 60 pėrqind i mbanin gjashtė vjet ose mė shumė. Vendet e punės ishin mė pak tė sigurta nė ndėrmarrjet shtetėrore, ku, mesatarisht, njė vend pune zgjaste tre vjet ose mė pak. njė e dyta e vendeve tė punės nė shoqėritė private dhe nė OJQ ishin krijuar gjatė pesė vjetėve tė fundit. Njė analizė e punėsimit brenda sektorėve tregon se shumica e vendeve tė punės tė krijuara rishtazi ishin krijuar nė sektorin privat. Tė dhėnat e vėzhgimit tregojnė se firmat private dhe punėdhėnėsit individė siguronin mė shumė se 50 pėrqind tė vendeve tė punės tė krijuara gjatė pesė vjetėve tė fundit qė i paraprinin vėzhgimit. Mė shumė se 80 pėrqind e punėsimit me page ishte me kohė tė plotė. Brenda sektorėve, ndėrmarrjet shtetėrore ofronin pėrqindjen mė tė madhe tė vendeve tė punės me kohė tė plotė (95 pėrqind tė punėsimit gjithsej me SOE). Shoqėritė private siguronin po ashtu shumicėn e punėsimit me kohė tė plotė (91 pėrqind), sikurse edhe OJQ (88 pėrqind). Pėrqindja e vendeve tė punės ishte mė e lartė tek vendet e punės tė ofruara nga strukturat qeveritare (20 pėrqind) dhe punėdhėsnėit individė (26 pėrqind). Tabela 4. 7: Lloji i punėsimit sipas punėdhėnėsve Kohė tė plotė Kohė tė pjesshme Total Ndėrmarrjet shtetėrore 94.6 5.4 100.0 Shoqėri private 91.1 8.9 100.0 OJQ 87.6 12.4 100.0 Qeveria 79.8 20.2 100.0 Punėdhėnės individė 74.6 25.5 100.0 Total 82.8 17.2 100.0 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Sektori informal Sipas klasifikimeve tė ILO, ekonomia informale karakterizohet si njė grup njėsish tė angazhuara nė prodhimin e mallrave apo shėrbimeve me objektivin parėsor pėr tė krijuar vende pune dhe tė ardhura pėr personat nė fjalė. Kėto njėsi funksionojnė nė mėnyrė tipike nė nivel tė ulėt organizativ, me shumė pak ose aspak ndarje midis krahut tė punės dhe kapitalit si faktorė prodhimi dhe funksionojnė nė shkallė tė vogėl. Marrėdhėniet e krahut tė punės ­ aty ku ekzistojnė 92 ­ mbėshteten kryesisht nė punėsimin e rastit, marrėdhėnie farefisnore ose marrėdhėnie vetiake ose shoqėrore, nė vend tė pėrdorimit tė kontratave apo garancive formale.36 Sipas ILO, sektori informal mund tė shikohet si njė grup njėsish operative tė cilat formojnė njė pjesė tė sektorit shtėpiak si ndėrmarrje familjare apo ndėrmarrje tė parregjistruara nė pronėsi tė familjeve. Nė bazė tė kėtij pėrkufizimi, sektori informal konsiston mėshumė nė punonjės me llogari mė vete dhe ndėrmarrje familjare jo bujqėsore.37 Pavarėsisht koncepteve tė pėrkufizuara relativisht mirė, ėshtė shumė e vėshtirė tė bėsh njė vlerėsim sasior tė ekonomisė informale. Nė varėsi tė qėllimeve tė veēanta analitike dhe mbėshtetur nė tė dhėnat e mbledhura, hulumtuesit pėrdorin kritere tė ndryshme pėr tė karakterizuar sektorininformal nė ekonomi tė ndryshme. Njėra prej dilemave tė hasura mė shpesh ėshtė nėse duhet tė pėrfshihet ose jo vetėpunėsimi bujqėsor si pjesė e sektorit informal dhe shumė veta vendosin tė mos e pėrfshijnė sepse vetėpunėsimi bujqėsor nuk kėrkon rregjistrim zyrtar apo marrje leje nga autoritetet dhe tė gjithė aktivititet fermere gėzojnė status ligjor. Sipas udhėzimeve tė ILO, sektori informal pėrkufizohet kėtu si punonjės me llogari mė vete dhe punonjės tė ndėrmarrjeve familjare jobujqėsore. Sektori informal nė Shqipėri analizohet duke pėrdorur tė dhėnat e punėsimit dhe tė dhėnat mbi ndėrmarrjet familjare jobujqėsore. Tė dhėnat e punėsimit tregojnė qė rreth 10 pėrqind e tė punėsuarve nė Shqipėri kanė punuar nė ndėrmarrje familjare jobujqėsore ose si punonjės me llogari mė vete. Madhėsia e sektorit informal ėshtė shumė mė e madhe nė zonat qytetėse (24 pėrqind) sesa nė zonat fshatare (5 pėrqind). Rreth 15 pėrqind e tė punėsuarve nė Tiranė janė punonjės me llogari mė vete ose punojnė nėpėr ndėrmarrje familjare jobujqėsore. Pothuajse tre tė katėrtat e individėve nė sektorin informal ishin tė punėsuar tė paktėn pėr tre vjet dhe rreth 10 pėrqind e tyre kanė qėnė tė angazhuar nė sektorin informal pėr nė shumė se 10 vjet. Mė shumė se 90 pėrqind e njerėzve tė pėrfshirė nė sektorin informal e kanė nisur biznesin e tyre si njė mėnyrė pėr t'i gjetur vetes punė. Tabela 4. 8: Tė dhėnat e punėsimit nė Shqipėri, 2002 Sektori i punėsimit Tirana Qytete tė tjera Fshat Total Fermė familjare 0.0 4.7 78.5 54.9 Me llogari mė vete ose ndėrmarrje familjare jobujqėsore 15.0 23.8 5.4 10.4 Punėsim me page jashtė shtėpisė 85.0 71.5 16.1 34.7 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 36 Sipas ILO, njėsitė prodhuese tė sektorit informal kanė tiparet karakteristike tė ndėrmarrjeve familjare. Aktivet e qėndrueshme dhe aktivet e tjera tė pėrdorura nė njėsitė prodhuese nuk u pėrkasin njėsive prodhuese por pronarėve tė tyre. Kėto njėsi nuk mund tė angazhohen nė shitblerje apo tė lidhin kontratė me njėsi tė tjera dhe nuk kanė detyrime nė emėr tė tyre. Pronarėt duhet tė gjejnė financimin e nevojshėm duke e mbajtur vetė rrezikun dhe mbajnė vetė pėrgjegjėsi pėr borxhin apo detyrime tė tjera tė krijuara gjatė proēesit prodhues. Shpenzimet pėr prodhimin shpesh herė nuk dallohen nga shpenzimet shtėpiake. Po kėshtu, mallrat kapitale si ndėrtesa apo mjetet e transportit pėrdorin pa dallim si pėr qėllime biznesi ashtu edhe pėr qėlllime familjare. 37 Pėrveē konceptit tė ILO, literatura ekonomike pėrdor rėndom edhe pėrkufizime tė tjera operative pėr sektorin informal. Njėri prej pėrkufizimeve tė pėrdorura gjerazi mbėshtetet nė statusin e ndėrmarrjes familjare, e cila shumė shpesh nuk ėshtė e rregjistruar tek autoritetet vendore dhe si tė tilla mbeten jashtė kuadrit institucional zyrtar. Njė qasje tjetėr ėshtė pėrdoret statusi i krahut tė punės i individit si njė kriter pėr tė dalluar sektorin formal nga ai informal. 93 Shtatėdhjetė e pesė pėrqind e tė vetėpunėsuarve ishin meshkuj dhe 25 pėrqind e tyre ishin femra. Tė gjitha grupmoshat dhe tė gjithė nivelet arsimore janė tė pranishme mes tė vetėpunėsuarve. Pėrqindja e tė vetėpunėsuarve me arsim mė tė lartė se tė mesėm ėshtė 11 pėrqind, ēka ėshtė pak mė e lartė se ajo e Figura 4.3: Kohėzgjatja e punėsimit nė sektorin informal (e shprehur si forces sė krahut tė pėrqindje e punėsimit gjithsej) punės gjithsej (10 35% pėrqind). Tek tė 30% vetėpunėsuarit, ka 25% 20% mė shumė meshkuj 15% se femra me arsim 10% 5% mė tė lartė se tė 0% mesėm (12 pėrqind mė pak se 7 muaj 7-12 muaj 1-2 vjet 3-5 vjet 6-10 vjet mė shumė se 10 vjet kundrejt 9 pėrqind). Gjashtėdhjetė e katėr pėrqind e tė vetėpunėsuarve banojnė nė Tiranė dhe nė zonat e tjera qytetėse, duke konfirmuar edhe njė herė se aktivitetet informale janė mė tė zakonshme nėpėr zonat qytetėse.38 Tė dhėnat mbi ndėrmarrjet familjare jobujqėsore tregojnė se rretj 15 pėrqind e familjeve nė Shqipėri kishin njė ndėrmarrje jobujqėsore. Tė dy grupet e tė dhėnave, edhe tė dhėnat mbi punėsimin individual, edhe tė dhėnat mbi ndėrmarrjet famlijare jobujqėsore, tregojnė se rishitja e mallrave (49 pėrqind), transporti taksi dhe ai i mallrave (15 pėrqind), prodhimi (7 pėrqind), ndėrtimi (6 pėrqind), agrobiznesi dhe pėrpunimi i ushqimeve (6 pėrqind) dhe restorantet (5 pėrqind) ishin ndėr bizneset familjare mė tė zakonshme. Ndėrkohė qė agrobiznesi, pėrpunimi i ushqimeve dhe prodhimi hasen mė shumė nė zonat fshatare, nė zonat qytetėse ka mė shumė restorante, shėrbime, dhe punė shėndetėsore dhe shoqėrore. Shitjet, transporti dhe ndėrtimi hasen njėsoj si nė zonat fshatare ashtu edhe nė ato qytetėse. 38Ju kujtojmė se pėrkufizimi i pėrdorur kėtu nuk e pėrfshin vetėpunėsimin bujqėsor si pjesė tė sektorit informal. 94 Tabela 4. 9: Ndėrmarrjet familjare jobujqėsore sipas industrive Industria Tirana Qytet Fshat Total Shitje 44.9 51.6 45.8 48.6 Transport 14.1 13.2 17.5 14.9 Prodhim (dru, metal, konfeksione) 3.7 6.4 8.8 7.0 Ndėrtim 6.3 6.5 5.5 6.1 Agrobiznes dhe pėrpunim ushqimesh 1.3 1.7 13.2 6.1 Restorante 10.2 6.5 1.6 5.1 Shėrbime vetiake (sallone parukerie dhe bukurie, etj) 1.1 3.2 1.2 2.2 Shėrbime tė tjera (ligjore, marketing, kėshillim, etj.) 3.4 1.7 1.0 1.6 Punė shėndetsore dhe sociale 3.5 1.4 0.6 1.4 Zbavitje 0.0 1.9 1.0 1.3 Tė tjera 11.7 46.0 3.8 5.9 Mė shumė se 80 pėrqind e ndėrmarrjeve familjare jobujqėsore kanė ekzistuar pėr tė paktėn dy vjet, ndėrsa 40 pėrqind e tyre kanė qėnė mė shumė se pesė vjet tė vjetra. Dyzetė pėrqind e ndėrmarrjeve familjare ishin nė shtėpi ose kishin njė vendodhje fikse, por mė shumė se 30 pėrqind e tyre nuk kishin njė vendodhje fikse ose funksiononin nė rrugė. Familje tė vetme kishin nė mėnyrė tė pavarur 94 pėrqind tė ndėrmarrjeve jobujqėsore, ndėrkohė qė gjashtė pėrqind tė tjera kishin mė shumė se njė familje pėr pronar. Mė pak se njė e dyta e kėtyre ndėrmarrjeve ishin tė rregjistruara nė zyrat tatimore vendore dhe diēka mė shumė se 55 pėrqind e tyre mbanin njė lloj sistemi llogarish. Shtatėdhjetė e shtatė pėrqind e bizneseve kishin vetėm njė punonjės, nė shumicėn e rasteve vetė kryefamiljari, ndėrkohė qė pjesa tjetėr kishte punėsuar edhe tė tjerė, anėtarė ose jo tė familjes. 3. Papunėsia Normat e lartat tė papunėsisė nė Shqipėri, sikurse edhe nė vendet e tjera tė Europės Qendrore dhe Lindore, kanė ardhur si pasojė e privatizimit nė masė tė ndėrmarrjeve shtetėrore joefiēente e kryer nga ana qeverisė si pjesė e reformave makroekonomike ose ristrukturimit. Punėsimi nė sektorin publik i pakėsuar nė mėnyrė drastike ka detyruar shumė punėtorė tė kėrkojnė punė nė sektorėt private dhe informalė, ose tė largohen fare nga forca e krahut tė punės. Nė masėn 17 pėrqind nė vitin 2000, viti i fundit pėr tė cilin ka tė dhėna rajonale, norma e papunėsisė nė Shqipėri ishte ende shumė e lartė dhe ishte e krahasueshme me normat e Serbisė dhe Malit tė Zi (26 pėrqind), Kroacisė (21 pėrqind), Sllovakisė (19 pėrqind), dhe Bullgarisė (18 pėrqind). Qysh prej pikut tė vitit 1993, kur mė shumė se 22 pėrqind e krahut tė punės nė Shqipėri ishte pa punė, norma e papunėsisė ka rėnė midis dhjetė dhe njėzetė pėrqind dhe nė vitin 2001, viti i fundit pėr tė cilin kemi tė dhėna, norma e papunėsisė ishte 14.5 pėrqind. Papunėsia nė Shqipėri ka qėnė historikisht mė e lartė tek femrat sesa tek meshkujt. Tabela 4. 10: Forca e krahut tė punės dhe papunėsia, 1991-2001 (nė mijė) 1991 1993 1995 1997 1999 2000 2001 Gjithsej tė papunė tė rregjistruar 140 301 171 194 240 215 181 ­ Meshkuj 65 159 91 110 130 113 96 ­ Femra 75 142 80 84 110 102 85 Norma e papunėsisė, pėrqind 9.1 22.3 13.1 14.9 18.4 16.8 14.5 95 ­ Meshkuj 7.8 20.9 11.7 13.9 16.4 15.0 13.2 ­ Femra 10.5 24.2 15.0 16.6 21.4 19.3 16.5 Burimi: INSTAT, Shqipėri 96 Tabela 4. 11: Papunėsia sipas gjinisė dhe arsimit (pėrqind) 1993 1995 1997 1999 2001 Gjithsej tė papunė tė rregjistruar 100 100 100 100 100 ­ Meshkuj 53 53 56 54 53 ­ Femra 47 47 44 46 47 Nga tė cilėt: ­ me arsim fillor 52 48 49 48 49 ­ me arsim tė mesėm 45 49 48 49 48 ­ me arsim tė lartė 3 2 3 3 2 Nga gjithsej tė papunė tė rregjistruar: - 15-19 vjeē 15 12 12 13 7 - 21-34 vjeē 49 46 46 46 47 - 35 vjeē e lart 36 42 42 42 46 Burimi: INSTAT, Shqipėri Tė dhėnat pėr periudhėn 1993-2001 tregojnė kishte mė shumė meshkuj tė rregjistruar si tė papunė sesa femra. Nė vitin 2001, vetėm dy pėrqind e individėve me arsim tė lartė ishin tė rregjistruar si tė papunė, ēka sugjeron se arsimi i lartė ka gjasa tė mėdha pėr tė ndihmuar largimin nga varfėria. Arsimi fillor ose i mesėm, nga ana tjetėr, nuk e garanton njė mundėsi tė tillė. Gjatė periudhės 1993-2001, pjesa qė zinin personat 35 vjeē e lart tek tė papunėt u rrit me 10 pėrqind, ndėrkohė qė pjesa qė zinin personat nga 15 deri 19 vjeē u ul nga 15 nė 7 pėrqind. Gjatė vitit 2001, 93 pėrqind e tė papunėve ishin nė moshėn fillore tė punės. Tė dhėnat e LSMS 2002 tregojnė qė norma e papunėsisė nė Shqipėri ishte diēka nėn 10 pėrqind.39 Po t'i fusim edhe punėtorėt e ēinkurajuar, sezonalė dhe tė pushuar nga puna si tė papunė, norma e papunėsisė bėhet 15 pėrqind. Papunėsia ėshtė mė e lartė tek femrat sesa tek meshkujt, ku ky hendek midis gjinive rritet mė shumė nėse aplikojmė pėrkufizime mė pak strikte tė papunėsisė. Sipas tė dhėnave tė vėzhgimit, papunėsia ėshtė mė e lartė tek individėt me arsim tė mesėm sesa tek individėt me arsim mė tė ulėt ose mė tė lartė se arsimi i mesėm. Tabela 4. 12: Forca e krahut tė punės dhe papunėsia sipas gjinive dhe arsimit (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 14+) Gjinia Arsimi Mė i ulėt Mė i lartė se i se i Meshkuj Femra mesėm I mesėm mesėm Total Norma e pjesėmarrjes sė krahut tė punės 71.1 49.5 55.7 66.6 73.7 59.7 Jashtė krahut tė punės 28.9 50.5 44.3 33.4 26.3 40.3 Norma e papunėsisė 9.9 9.6 8.6 14.2 4.9 9.8 Norma e papunėsisė 2* 14.3 16.8 14.7 19.9 7.2 15.4 Norma e papunėsisė 3** 17.0 21.9 21.3 18.9 5.6 19.1 * Llogarit edhe punėtorėt e ēinkurajuar/sezonalė/tė pushuar nga puna si tė papunė. ** Llogarit individėt tė cilėt punojnė mė pak se 15 orė nė javė nė bujqėsi si tė papunė. Nė masėn 20 pėrqind, norma e papunėsisė nė Tiranė nė vitin 2002 ishte dy herė mė e madhe se norma mesatare nė tė gjithė vendin dhe ishte mė e larta mes rajoneve. Sipas kėtij vėzhgimi, pothuajse njė nė pesė tė rritur tė aftė nė punė nė Tiranė ishte i papunė. Nė total, norma e 39Duke pėrdorur pėrkufizimin standart tė ILO. 97 papunėsisė nė zonat qytetėse (23 pėrqind) ishte gati shtatė herė mė e lartė se norma nė zonat fshatare (3 pėrqind). Tabela 4. 13: Forca e krahut tė punės dhe papunėsia sipas rajoneve (pėrqind e popullsisė nė moshė pune, mosha 14+) Rajoni Vendodhja Qytet (pėrjashto Bregdet Qendror Mal Tirana Tiranėn) Fshat Total Norma e pjesėmarrjes sė krahut tė punės 58.9 62.5 63.1 48.2 48.4 68.4 59.7 Jashtė krahut tė punės 41.1 37.5 36.9 51.8 51.6 31.6 40.3 Norma e papunėsisė 8.4 8.9 8.6 19.6 22.9 3.2 9.8 Norma e papunėsisė 2* 14.5 14.3 13.9 25.2 32.2 6.7 15.4 Norma e papunėsisė 3** 15.1 21.6 19.0 19.6 23.9 17.2 19.1 * Llogarit edhe punėtorėt e ēinkurajuar/sezonalė/tė pushuar nga puna si tė papunė. ** Llogarit individėt tė cilėt punojnė mė pak se 15 orė nė javė nė bujqėsi si tė papunė. Kishte mė shumė tė papunė meshkuj se femra dhe mė shumė se njė e dyta e tė papunėve kishin vetėm arsim fillor. Rajoni qendror pėrbėn mė shumė se 40 pėrqind tė tė papunėve dhe rreth 70 pėrqind e tė papunėve janė 25-64 vjeē. Figu ra 4 .4 : P ėrb ėrja e tė p ap u n ėve 6 0 5 0 4 0 3 0 pėrqind 2 0 1 0 0 i i i Mal Femra Meshkuj simrA naar mesėm Bregdet Ti Qendror Mosha Mosha Mosha Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Mesatarisht, njė person i papunė shpenzon 14 orė nė muaj pėr tė kėrkuar punė dhe kohėzgjatja e kėrkimit tė punės nuk ndryshon sipas gjinive apo niveleve tė ndryshme arsimore. Kėrkimi pėr punė zgjat mė shumė nė rajonet malore dhe qendrore, megjithėse edhe nė Tiranė tė papunėt shpenzojnė mesatarisht njė vit pėr tė kėrkuar punė. Njė punonjėsi mė tė madh nė moshė i duhet mė shumė pėr tė gjetur punė sesa njė mė tė riu nė moshė. Mesatarisht, 15-25-vjeēarėt gjejnė punė brenda vitit, por punonjėsve 46 vjeē e lart mund t'u duhet deri 18 muaj. 98 Vetėm njė e katėrta e atyre qė ishin aktualisht tė papunė40 ishin tė angazhuar nė aktivitete krijimi tė ardhurash gjatė 12 muajve tė fundit pėrpara vėzhgimit. Papunėsia afatgjatė ishte mė i lartė pėr femrat se pėr meshkujt, ku 90 pėrqind e femrave qė ishin aktualisht tė papuna kishin qėnė pa punė tė paktėn pėr njė vit. Vetėm 45 pėrqind e tė papunėve janė tė rregjistruar tek zyrat vendore tė punės dhe mėnyra mė e rėndomtė pėr tė gjetur punė ėshtė pėrmes njohjeve shoqėrore dhe familjare. Kutia 4.2: Pėrse ėshtė kaq e lartė norma e papunėsisė nė Tiranė? Sipas tė dhėnave tė vėzhgimit, Tirana ka pjesėmarrjen mė tė ulėt tė krahut tė punės dhe normėn mė tė lartė tė papunėsisė mes katėr zonave gjeografike tė Shqipėrisė. Ky rast ku kryeqyteti ka njė normė mė tė lartė papunėsie se pjesėt e tjera tė vendit ėshtė e pazakontė pėr vendet e Europės Qendrore dhe Lindore, sepse pėrvoja nė rajon ka treguar qė kryeqytetet ofrojnė zakonisht mė shumė mundėsi punėsimi dhe si rrjedhojė kanė norma mė tė ulėta papunėsie. Njė shpjegim pėr normėn e lartė tė papunėsisė tė Tiranės mund tė ishte lloji i punėsimit qė ofron ky qytet. Historikisht, qeveria e Shqipėrisė ka investuar shumė nė kryeqytet duke ndėrtuar shumė ndėrmarrje industriale nė Tiranė dhe rreth saj. Nga fundi i viteve 80, Tirana u ofronte vende pune shumė personave nė struktura qeveritare dhe ndėrmarrje shtetėrore. Reformat e ekonomisė sė tregut dhe privatizimi nė fillim tė viteve 90 shkaktoi pushime nė masė nga puna tė punėtorėve tė ndėrmarrje tė sapoprivatizuara por tė falimentara dhe nga ana e tyre tė ardhurat e ulura publike sollėn njė pakėsim tė madh tė vendeve buxhetore tė punės. Duke qėnė se zinte njė pjesė tė mirė tė vendeve tė punės nė industri dhe administrate publike, Tirana pėsoi njė ngritje tė menjėhershme tė papunėsisė. Njė shpjegim tjetėr pėr normat e larta tė papunėsisė nė Tiranė ishte edhe migrimi i madh i brendshėm nė Shqipėri. Vėshtirėsitė ekonomike tė fillimit tė viteve 90 i shtrėnguan shumė njerėz nga zonat e varfra fshatare tė zhvendosen nė Tiranė nė kėrkim tė mundėsive mė tė mira tė punės. Edhe sikur vendet e punės nė Tiranė tė ishin tė pakta, prapėseprapė prespektiva e hapjes sė vendeve tė punės nė tė ardhmen, zhvillimeve tė sektorit privat dhe ndihma dhe investimet e huaja tėrhoqėn me mijėra vetė nė kryeqytet. Edhe pse zyrtarisht numri i popullsisė nė Tiranė ėshtė mė pak se 500,000, periferia e qytetit strehon mė shumė se 300,000 njerėz tė tjerė. Normat e larta tė papunėsisė nė pėrgjithėsi hasen mė shumė nė zonat qytetėse tė Shqipėrisė. Siē ėshtė pėrmendur edhe mė pėrpara, ata qė jetojnė nė zonat fshatare kanė mundėsi tė punojnė token dhe pavarėsisht sa e vogėl mund tė jetė ara nė pėrdorim, ajo ofron njė mundėsi pėr tė krijuar tė ardhura. Tė varfėrit qė jetojnė nė zonat qytetėse, nga ana tjetėr nuk e kanė njė mundėsi tė tillė dhe duhet tė korkojnė punė jashtė shtėpisė. 4. Zhvillimet e pagave Inflacioni i lartė i zhduki fitimet qė mund tė vinin nga paga nominale nė fillim tė viteve 90 dhe e ēoi pagėn reale nė zonėn negative. Rėnia mė e madhe ka ndodhur nė vitin 1992, kur paga reale u ul 25 pėrqind. Gjatė viteve 1994 dhe 1995, paga reale u rrit me normėn 25 pėrqind nė vit. Megjithatė, kriza e skemave piramidale dhe inflacioni i lartė i vitit 1997 i pakėsoi shumicėn e kėtyre pėrfitimeve dhe paga reale ra nė 17 pėrqind. Stabilizimi makroekonomik pas krizės dhe normat e ulėta tė inflacionit (tė pėrbėra vetėm nga njė shifėr) gjatė viteve tė fundit i kanė dhėnė mundėsi pages reale tė rritet pėrsėri dhe qysh prej vitit 1998 ka qėnė nė rritje prej mė shumė se 10 pėrqind nė vit. 40Punėsimi korrent, ose afatshkurėtr, mbėshtetet tek gjėendja e tregut tė punės brenda shtatė ditėve tė fundit pėrpara vėzhgimit. 99 Figura 4.5: Ecuria e pagės reale, 1993-2001 100 80 60 40 20 Midis vitit 1997 dhe 2000, 0 transporti dhe -20 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 telekomunikacionet kanė pasur -40 rritjen mė tė madhe nominale Ndryshimi i pagės mesatare mujore Ndryshimi i CPI Rritja reale e pagės tė pages midis indistruve. Gjatė vitit 2000, paga mesatare mujore nė transport dhe komunikacione ishte mė e larta mes nga tė gjitha industritė e tjera, tė ndjekura nga pagat nė sektorin e prodhimit dhe tė shėrbimeve. Edhe pse rritja e pages nė sektorin e shėrbimeve gjatė viteve 1997-2001 ishte e dyta pėr nga madhėsia tek industritė, fitimet nė kėtė industri nuk kanė qėnė tė qėndrueshme. Tabela 4. 14: Paga mesatare sipas industrive, sektorit publik dhe sektorit privat Industria 1997 (Lek) 1997 1998 1999 2000 2000 (Lek) Prodhimi 9,411 100 115 130 141 13,230 Ndėrtimi 8,340 100 127 131 150 12,489 Transporti dhe telekomunikacionet 9,350 100 126 155 174 16,225 Tregėtia 8,819 100 109 124 123 10,889 Shėrbimet 7,814 100 152 137 167 13,012 Mesatarja kombėtare 9,063 100 120 134 147 13,355 Burimi: INSTAT, Shqipėri Analiza e tė dhėnave tė LSMS 2002 tregon se gjatė vitit 2002, mesatarisht, OJQ dhe organizatat humanitare/donatore kanė paguar pagėn mė tė lartė mujore ndėrsa ndėrmarrjet shtetėrore kanė paguar pagėn mė tė ulėt mujore nė Shqipėri. Punėsimi nė sektorin privat (ose nė njė shoqėri private ose tek njė punėdhėnės individ) siguronte njė page mujore mė tė lartė se ajo e sektorit publik (os enė strukturat qeveritare ose nė ndėrmarrjet shtetėrore). Nė tė gjithė sektorėt, pagat nė Tiranė ishin mė tė larta se nė ēdo rajon tjetėr. Jashtė Tiranės, pagat nė rajonin bregdetar ishin mesatarisht mė tė larta se nė dy rajonet e tjera. Tabela 4. 15: Paga mesatare mujore sipas punėdhėnėsit sipa rajoneve (nė lekė) Punėdhėnėsi Bregdet Qendror Mal Tirana Total OJQ ose organizatė humanitare 18,626 19,085 29,156 44,796 25,685 Shoqėri private 18,242 18,253 13,852 30,748 21,309 Qeveri 16,200 14,231 13,737 25,855 17,242 Punėdhėnės individ 19,924 17,888 15,102 22,949 19,368 Programe tė punėve publike41 - - - 17,773 17,773 Ndėrmarrje shtetėrore 13,938 12,964 14,458 14,459 13,903 Mesatarja kombėtare 17,526 16,163 14,416 25,935 18,680 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Sipas tė dhėnave tė vėzhgimit, njė individ me arsim tė lartė fitonte 23,991 Lekė nė muaj, ēka ishte 37 pėrqind mė shumė se fitimet mesatare tė arsimit tė mesėm dhe 44 pėrqind mė shumė se paga mesatare me arsim mė tė ulėt se tė mesėm. Dallimi nė paga ishte sidomos i lartė tek OJQ dhe shoqėritė private dhe ishte i ulėt tek ndėrmarrjet shtetėrore. 41Nga tre pesona tė pėrfshirė nė vėzhgim, tė cilėt thane se ishin tė pėrfshirė nė programe tė punėve publike nė Tiranė, dy ishin profesionistė teknikė dhe njė ishte nė administratė. 100 Tabela 4. 16: Paga mesatare mujore sipas sektorit dhe arsimit (Lek) Mė tė ulėt se Mė tė lartė se Punėdhėnėsi tė mesme Tė mesme tė mesme Total Shoqėri private 17,709 20,548 37,852 21,309 OJQ ose organizatė humanitare 12,896 17,759 33,398 25,685 Punėdhėnės individ 18,051 20,229 28,895 19,368 Programe tė punėve publike - 13,939 25,000 17,773 Qeveri 13,506 14,878 20,895 17,242 Ndėrmarrje shtetėrore 13,357 13,591 16,690 13,903 Mesatarja kombėtare 16,709 17,301 23,991 18,680 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Njė analizė mė e hollėsishme e pagave mesatare mujore nė industri tė ndryshme tregon se vendet e punės nė sektorin bankar, organzitatat ndėrkombėtare ose firmat e huaja, transporti detar dhe ajror dhe peshkim ofronin pagat mė tė larta nė Shqipėri. Punėsimi nė tregjet financiare, firmat e informatikės dhe OJQ ofronin gjithashtu paga tė larta. Krahasuar me mesataren kombėtare, pagat nė indrustritė prodhuese, shėrbime, punė shėndetėsore dhe sociale dhe arsim ishin shumė tė ulėta. Punėsimi nė ndėrmarrjet familjare private ofronte pagėn mė tė ulėt nė vend. Tabela 4. 17: Pagat mesatare mujore tė raportuara sipas industrive, 2002 Industria Total (Lek) Bankė 59,731 Onrganizata ndėrkombėtare / firma tė huaja 51,308 Transporti detar dhe bregdetar 50,000 Industria e peshkimit 40,000 Prodhimi i produkteve plastike 32,483 Tregjet financiare 30,000 Informatika / kompjutera 28,087 OJQ 26,672 Transporti ajror 26,278 Ndėrtimi 21,860 Administrate publike 21,382 Serviset dhe shitjet e automjeteve 21,283 Bujqėsia 19,179 Shitja me pakicė e ushqimeve 18,806 Transporti tokėsor 18,697 Sektori i energjitikės 16,384 Prodhimi ushqimor 16,338 Arsimi 14,785 Prodhimi i lėkurėve 14,320 Hotele dhe restorante 14,184 Industria e letrės 13,000 Punėt shėndetsore dhe sociale 12,759 Industria kimike 12,482 Industria e ēelikut 12,000 Ndėrmarrjet e furnizimit publik (ujė, energji, etj.) 11,305 Industria e duhanit 10,813 101 Shėrbimet vetiake (lavanteri, sallone parukerie, etj.) 9,393 Industria e minierave 8,000 Industria tekstile 7,985 Ndėrmarrjet familjare 6,670 Mesatarja kombėtare 18,680 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Mesatarisht, meshkujt fitonin paga mė tė larta se femrat nė tė gjithė sektorėt, me pėrjashtim tė OJQ-ve dhe organizatave humanitare ose donatore. Ky disavantazh i femrave ėshtė mė i dukshėm nė sektorin privat. Brenda sektorit publik, mesatarisht, edhe strukturat qeveritare ofronin page mesatare mė tė lartė pėr meshkujt se pėr femrat, ndėrkohė qė tek ndėrmarrjet shtetėrore patgat mesatare mė sė shumti tė barabarta pėr meshkujt dhe femrat. Figura 4.6: Paga mesatare mujore sipas sektorit dhe gjinisė (nė lekė) Ndėrmarrje shtetėrore Qeveri Mesatarja kombėtare Punėdhėnės individ Shoqėri private OJQ ose organizatė humanitare Meshkuj Femra 5,000 10,000 15,000 20,000 25,000 30,000 Burimi: LSMS e Shqipėrisė, 2002 Kthimi mbi arsim: pėrllogaritjet OLS tė funksionit tė fitimeve nga puna Pėrllogaritjet OLS tė funksionit tė fitimeve nga puna na ndihmojnė tė pėrcaktojmė se si faktorė tė ndryshėm, tė tillė si arsimi, gjinia, mosha, rajoni, sektori dhe industria e punėsimit, ndikojnė tek pagat. Ndryshoret shpjeguese tė pėrdorura pėr tė shpjeguar dallimet midis pagave janė arsimi, gjinia, mosha, rajoni, sektori i punėsimit, industria dhe qėndrimi nė punė. Rezultatet e regresionit nuk tregojnė asnjė kthim nė rritje mbi arsimin pėr ekonominė kombėtare. Vetėm nė sektorin publik, ata qė kishin arsim universitar fitonin mė shumė, por nuk kishte asnjė kthim nė rritje mbi arsimin nė sektorin privat. Nė dallim nga ekonomiktė e pėrparuara tė CEE, ku ndryshimet strukturore tė viteve tė tranzicionit kanė ēuar nė kthime nė rritje mbi arsimin, ekonomia shqiptare vazhdon tė mbėshtetet shumė tek krahu i punės me aftėsi tė pakta dhe nuk duket se e shpėrblen arsimin. Pėrsa i pėrket karakteristikave demografike, rezultatet e regresionit tregojnė se mosha nuk ėshtė njė faktor i rėndėsishėm pėrsa i tkaon pėrcaktimit tė pages. Femrat janė nė disavantazh pėrsa i pėrket fitimeve nga puna dhe po tė ēdo gjė tjetėr tė barabartė, njė punonjėse femėr fiton mesatarisht 20 pėrqind mė pak se njė punonjės mashkull. Dalimet rajonale janė tė shėnuara dhe vendet e punės nė Tiranė ofrojnė paga mė tė larta se nė ēdo zone tjetėr tė vendit. Pavarėsisht sektorit tė punėsimit, njė punonjės nė Tiranė fiton mesatarisht 20 pėrqind mėshumė se njė punonjės nė zonėn bregdetare, 30 pėrqind mė shumė se njė punonjės nė zonėn qendrore dhe gati 40 pėrqind mė shumė se njė punonjės nė zonėn malore. Tabela 4. 18: Diferenciali page private/publike sipas rezultateve arsimore 102 Sektori i punėsimit Arsimi Publik (Lek) Privat (Lek) Diferenciali i pagės (pėrqind) Mė i ulėt se tė mesme 13,455 17,890 -0.33 Tė mesme 14,636 20,404 -0.39 Mė i lartė se tė mesme 20,661 35,302 -0.71 Total 16,685 20,380 -0.22 Burimi: LSMS i Shqipėrisė, 2002 Punonjėsit nė sektorin privat paguhen gati 30 pėrqind mė shumė se nė sektorin shtetėror. Diferenciali i pages private-publike ndryshon sipas rezultateve arsimore dhe individėt me arsim tė lartė nė sektorin privat kanė fitimin mė tė madh tė pagės (71 pėrqind). Fitimet mė tė mėdha nga puna e bėjnė punėsimin nė sektorin privat edhe mė tėrheqės dhe i shtyn mė shumė persona nė kėtė sektor. Pėrvoja afatgjatė nė punė nė sektorin publik nuk sjell ndonjė pėrfitim tė dukshėm pėr fitimet nga puna. Megjithatė, vendet e punės nė sektorin privat e shpėrblejnė pėrvojėn nė punė ­ njė punonjės i sektorit privat me tre ose mė shumė vjet pėrvojė pune fiton mesatarisht 25 pėrqind mė shumė se njė i sapomarrė nė punė. 5. Tregu i punės dhe varfėria Punėsimi ėshtė njė nga determinantėt kryesorė tė varfėrisė dhe nė pėrgjithėsi rritja e mundėsive pėr punėsim dhe krijimi i vendeve tė reja tė punės janė parė si mjete dhe rrugė pėr tė luftuar varfėrinė. Tė dhėnat e LSMS-sė mbėshtesin kėto lidhje midis tregut tė punės dhe varfėrisė nė Shqipėri: niveli i varfėrisė i lidhur me gjendjen e krahut tė punės tregon se pėrqindja e varfėrisė ka qenė mė e lartė tek tė papunėt (33 pėrqind), ku njė nga tre persona tė papunė ėshtė i varfėr. Pėrqindja e varfėrisė midis tė punėsuarve dhe tė papunėve ishte pothuajse e barabartė nė masėn afėrsisht 22 pėrqind, gjė qė sugjeron qė pjesa e punėsuar e popullsisė nuk ėshtė e garantuar nga varfėria. Nga ana tjetėr, kjo situatė tregon se tė papunėt mbėshteten tek tė ardhurat jashtė tregut formal tė punės, si p.sh tė ardhura nga sektori informal dhe nga anėtarė tė familjes nė emigracion dhe mund tė kenė strategji tė tjera pėr t'i bėrė ballė varfėrisė. Fakti nėse kryefamiljari ėshtė i punėsuar ose jo ėshtė jetik pėr shmangien e vafėrisė. Tė dhėnat e vrojtimit tregojnė se incidenca e varfėrisė ishte shumė mė e lartė nė familjet ku kryefamiljari ishte i papunė. Mesatarisht niveli i varfėrisė ishte pothuajse dy herė mė i lartė pėr kėto familje sesa pėr ato ku kryefamiljari ishte i punėsuar. Familjet shqiptare zakonisht kanė shumė anėtarė dhe shumica e tyre kanė mė shumė se dy persona tė punėsuar. Incidenca e varfėrisė midis familjeve me dy ose mė shumė anėtarė tė punėsuar (24.5 pėrqind) ėshtė mė e ulėt sesa nė familjet qė kanė njė anėtar tė punėsuar (27.2 pėrqind) ose asnjė anėtar tė punėsuar (28.2 pėrqind), por gjithėsesi niveli i varfėrisė ėshtė i lartė, qė sugjeron se disa paga nė njė familje gjithėsesi nuk pėrbėjnė garanci pėr tė mos qenit i varfėr. Tabela 4. 19: Niveli i varfėrisė sipas numrit tė pjesėtarėve tė punėsuar nė njė familje 103 Pėrqindja e punėsimit nė familje42 Pėrqindja e Pėrqindja e varfėrisė personave43 Zero 7.0 28.2 Njė e treta ose mė pak 14.5 27.2 Mė shumė se njė e treta 78.5 24.5 Gjithsej 100.0 25.4 Burimi: LSMS-ja pėr Shqiptarėė Karakteristikat e tregut tė punės pėr tė varfėrit Shpesh tė varfėrit janė mė pak tė punėsuar dhe shumė mė shpesh tė papunė sesa jo tė varfėrit. Tė papunėt pėrbėjnė 9 pėrqind tė tė varfėrve dhe vetėm 5 pėrqind tė jo tė varfėrve. Pak mė shumė se 50 pėrqind e tė varfėrve dhe jo tė varfėrve ishin tė punėsuar, por kapaciteti i tė ardhurave pėr tė varfėrit ishte shumė i dobėt sepse shumica e tyre ishin tė punėsuar nė industri me produktivitet tė ulėt ose me paga tė ulta. Pothuajse dyfishi i tė varfėrve (34 pėrqind) nė krahasim me jo tė varfėrit (18 pėrqind) merrnin paga tė ulta dhe afėrsisht pesė pėrqind e tė varfėrve merrnin paga tė larta krahasuar me 16 pėrqind pėr jo tė varfėrit. Mbi shtatėdhjetė pėrqind e tė varfėrve punonin nė bujqėsi krahasuar me 50 pėrqind qė ėshtė kjo shifėr pėr jo tė varfėrit dhe pėrveē bujqėsisė, sektor tjetėr i punėsimit tė tė varfėrve ėshtė ndėrtimi, ndėrsa pėr jo-tė varfėrit kryesisht administrata publike dhe sektori social. 42Perqindja perkufizohet si numri i anetareve qe punojne pjesetuar me numrin e pjesetareve te familjes 43Perqindja e personave ne familje me perqindje te caktuar punėsimi 104 Tabela 4. 20: Karakteristika tė tregut tė punės (pėrqindja e popullėsisė nė moshė pune 14+) Jo- tė varfėrit Tė varfėrit Gjithsej Gjithsej 100.0. 100.0 100.0 Gjendja e krahut tė punės Nė punė 54.3 52.5 53.9 Tė papunė 5.0 8.7 5.9 Jashtė krahut tė punės 40.7 38.8 40.3 Kategoritė e tė ardhurave44 Tė ulta 18.1 33.5 20.2 Tė mesme 65.7 61.9 65.2 Tė larta 16.2 4.6 14.6 Sektori i punėsimit Publik 20.8 8.7 18.2 Privat 79.2 91.3 81.8 Industria e punėsimit Bujqėsi 49.2 72.8 54.3 Ndėrtim 6.5 8.3 6.9 Shitje me pakicė 8.5 4.9 7.7 Administrata publike 5.7 1.1 4.7 Shėndetėsi dhe arsim 8.6 2.8 7.3 Transport 3.6 1.7 3.2 Industria minerare 2.1 0.7 1.8 Sektori energjetik 1.5 0.9 1.4 Prodhim tekstilesh 1.2 1.5 1.3 Industria ushqimore 1.4 0.3 1.2 Tė tjera 11.8 4.9 10.3 Burimi: LSMS-ja e vitit pėr Shqiperinė Tė varfėrit, nė tė gjithė sektorėt, paguhen shumė mė pak se jo-tė varfėrit, ku paga mujore mesatare e tė varfėrve ėshtė 46 pėrqind mė pak se pėr jo-tė varfėrit. Sektori privat paguan paga mė tė larta sesa ai publik, por diferenciali i pagės midis tė varfėrve dhe jo-tė varfėrve ėshtė pothuajse njėsoj i barabartė pėr tė dy sektorėt. Ndėrmarrjet shtetėrore paguajnė pagat mė tė ulta nė tė gjithė sektorėt dhe nė tė njejtėn kohė kanė edhe diferencialin mė tė ulėt tė pagės sė varfėrisė. Tabela 4. 21: Paga mesatare mujore sipas statusit tė varfėrisė Punėdhėnėsi Jo- tė varfėritTė varfėrit gjithsej Pėrqind Difer. Strukturat qeveritare 17,700 12,197 17,242 -55.0 Kompani private 22,158 16,845 21,309 -53.1 Ndėrmarrje shtetėrore 14,215 12,828 13,903 -13.9 Punėdhėnės individual 20,389 15,422 19,368 -49.7 Gjithsej 19,333 14,745 18,680 -45.9 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002 pėr Shqipėrinė 44Kategoritė qė marin fitime pėrmes punės janė pėrllogaritur vetėm pėr tė punėsuarit me pagė. 105 Punėsimi si njė nga determinantėt kryesorė tė varfėrisė Rezultatet e njė analize qė marrin parasysh disa faktorė gjithashtu konfirmojnė se bashkė me numrin e pjesėtarėve tė njė familjeje, arsimimin, gjininė dhe vendndodhjen, statusi i punėsimit tė pjesėtarit tė familjes ėshtė edhe ai njė determinant kryesor i varfėrisė. Kėto rezultate tregojnė se kur njė pjesė mė e madhe e anėtarėve tė familjes ėshtė e papunė, ajo familje ka shumė mė shumė gjasa tė jetė e varfėr. Nga ana tjetėr, nė zonat fshatare qėnia e njė anėtari tė familjes i punėsuar ose i vetėpunėsuar nė njė biznes jobujqėsor ul probabilitetin e tė qenit i varfėr. Varfėria dhe sektori informal Nė vitin 2002, nė tė gjithė sektorėt e punėsimit nė Shqipėri, punėtorėt e sektorit informal kishin nivelin mė tė ulėt tė varfėrisė, prej 11 pėrqind. Incidenca e varfėrisė midis punėtorėve tė sektorit informal ishte dy herė mė e ulėt sesa pėrqindja mesatare kombėtare pėr tė punėsuarit (22 pėrqind) dhe pothuajse tre herė mė e ulėt sesa pėrqindja e nivelit tė varfėrisė pėr tė punėsuarit nė bujqėsi (29 pėrqind). 6. Komente pėrmbyllėse dhe pasojat pėr politikat Shqipėria ka njė pėrqindje tė lartė tė pjesėmarrjes sė krahut tė punės (66 pėrqind), por niveli i aftėsive profesionale ėshtė i ulėt dhe pothuajse dy tė tretat e krahut tė punės kanė mbaruar vetėm arėsimin tetėvjeēar dhe nganjėherė edhe atė nuk e kanė pėrfunduar. Pothuajse dy tė tretat e popullėsisė nė moshė pune ose janė tė vetėpunėsuar, ose punojnė pa pagė nė fermėn e familjes apo nė njė ndėrmarje jofermere. Fenomeni i vetėpunėsimit haset kryesisht nė bujqėsi dhe vetėm njė e treta e tė punėsuarve paguhen me rrogė. Afėrsisht 10 pėrqind e tė punėsuarėve nė Shqipėri punojnė nė sektorin informal dhe kjo pėrqindje nė zonat qytetėse arrin nė 24 pėrqind. Tė punėsuarit nė sektorin informal janė mė shumė meshkuj sesa femra. Nė sektorin informal ka evidenca punėsimi afatgjatė dhe pothuajse 75 pėrqind e individėve janė tė pėrfshirė nė aktivitete informale pėr mė shumė se tre vjet dhe afėrsisht 10 pėrqind e tyre kanė qenė tė punėsuar nė sektorin informal pėr mė shumė se 10 vjet. Afėrsisht 15 pėrqind e familjeve shqiptare kanė njė ndėrmarrje jofermere nė pronėsi tė familjes (94 pėrqind) ose nė pronėsi tė pėrbashkėt me dy ose mė shumė familje tė tjera (6 pėrqind). Mė pak se gjysma e tė gjitha subjekteve ėshtė e rregjistruar nė zyrėn lokale tė tatim-taksave, afėrsisht 55 pėrqind e tyre mbajnė njė lloj kontabiliteti dhe shumica e tyre kanė tė punėsuar vetėm nga njė ose dy persona. Ndėr aktivitetet tė hasura mė rėndom nė sektorin informal nė Shqipėri pėrfshishen: shitja e mallrave, ofrimi i shėrbimeve tė transportit, prodhimi, ndėrtimi, pėrpunimi ushqimor dhe restorantet. Papunėsia mbetet ende njė fenomen i pėrhapur dhe pėrqindja e papunėsisė ėshtė e lartė nė veēanti nė zonat qytetėse. Mbizotėron kryesisht papunėsia afatgjatė - mesatarisht duhet mbi njė vit pėr tė gjetur njė punė. Nė krahasim me zonat e tjera gjeografike tė vendit, nė Tiranė shėnohen nivelet mė tė ulta tė pjesėmarrjes nė krahun e punės dhe niveli mė i lartė i papunėsisė. 106 Pas njė rėnie tė ndjeshme nga fillimi dhe fundi i viteve 90-tė, pagat reale nė Shqipėri po shėnojnė pėrsėri rritje. Gjatė viteve 1999-2001, pagat reale u rritėn measatarisht me 10 pėrqind nė vit. Megjithatė, pagat nė Shqipėri mbeten shumė tė ulta ­ nė vitin 2002, paga mesatare mujore ishte 18,680 Lek (afėrsisht 133 dollarė) dhe pėr pothuaj 50 pėrqind tė personave tė punėsuar me pagė/rrogė tė ardhurat e tyre ishin mė pak se 100 dollarė nė muaj. Pagat e ulta lidhen kryesisht me arsimimin e ulėt, si edhe me faktin qė punohet nė industri qė paguajnė pak dhe ku puna nuk ėshtė e sigurtė, si p.sh nė shėrbime, bujqėsi dhe nė sektorin social. Pėr tė njejtat kualifikime, gratė fitojnė shumė mė pak sesa burrat. Fitimi nė sektorin privat ėshtė mė i lartė sesa nė sektorin publik dhe diferenca nė paga rritet sipas arsimit. Punėsimi ėshtė njė nga determinantėt kryesorė tė varfėrisė ­ probabiliteti i tė qenit i varfėr ėshtė shumė mė i madh kur njė pjesėtar i familjes ėshtė i papunė. Nga ana tjetėr, nė familjet fshatare fakti qė njė nga pjesėtarėt e familjes ėshtė i punėsuar me rrogė ose ėshtė i vetėpunėsuar nė njė biznes jobujqėsor ul probabilitetin e tė qenit i varfėr. Tė varfėrit gjenden mė shpesh pa punė sesa jo tė varfėrit dhe niveli i varfėrisė midis tė papunėve ėshtė shumė mė i lartė tek tė papunėt sesa tek ata qė janė tė punėsuar. Incidenca e varfėrisė midis personave jashtė krahut tė punės ėshtė e barabartė me incidencėn e varfėrisė midis tė punėsuarėve. Megjithatė, fakti qė dikush ėshtė i punėsuar nuk e pengon varfėrinė ­ shumė tė varfėr janė tė punėsuar, por kapaciteti i tė ardhurave tė tyre ėshtė mė i ulėt sesa i jo tė varfėrve sepse tė varfėrit gjejnė punė nė industri me produktivitet tė ulėt si p.sh nė bujqėsi dhe ndėrtim dhe nė tė gjithė sektorėt tė varfėrit, measatarisht fitojnė 46 pėrqind mė pak se jo tė varfėrit. Fakti qė pėrqindja e varfėrisė ėshtė 11 pėrqind nuk e imunizon sektorin informal nga varfėria. Megjithatė, pėrqindja e varfėrisė nė sektorin informal ėshtė mė e ulėt sesa pėr tė punėsuarit me rrogė (14 pėrqind) dhe pothuaj tre herė mė e ulėt sesa pėrqindja e varfėrisė midis tė vetėpunėsuarėve nė bujqėsi (29 pėrqind). Problemi mbizotėrues me tregun e punės dhe varfėrinė nė Shqipėri ka tė bėjė me mėnyrėn sesi duhet zgjidhur oferta e tepėrt e krahut tė punės dhe mekanizmat e kufizuar tė tregut pėr tė siguruar rregullimin. Oferta e tepėrt e krahut tė punės ėshtė rezultat i pėrqindjeve tė larta tė lindjeve dhe mungesės sė kėrkesės pėr krah pune pėr ta thithur ofertėn. Shteti nuk ėshtė mė nė gjendje tė mbajė nivele tė larta tė kėrkesės pėr krahė pune dhe mekanizmat e rinj tė tregut janė tepėr tė dobėt pėr kompensuar humbjet e punėsimit. Gjithashtu, pagat janė tė ulta dhe nuk ka shumė vend pėr axhustime ēmimesh. Oferta e tepėrt e krahut tė punės ka sjellė nivele tė larta papunėsie, punėsim tė fshehur dhe njė sektor informal kryesisht tė mbėshtetur nė aktivitet minimal sa pėr tė mbajtur frymėn gjallė. Rrjedhimisht, segmente tė mėdha tė krahut tė punės, si p.sh rinia, tė sapo diplomuarit, gratė dhe individėt e moshės sė para-pensionit nuk marrin pjesė nė tregun e punės. 107 KREU V: SHENDETESIA 1. Pėrmbledhje Sektori i shėndetėsisė nė Shqipėri ėshtė kryesisht publik dhe Ministria e Shėndetėsisė ėshtė ofruesi kryesor i shėrbimeve. Sektori privat ėshtė i kufizuar kryesisht nė shpėrndarjen dhe tregtimin e shėrbimeve farmaceutike dhe stomatologjike, megjithėse dekadėn e fundit ka patur njė rritje tė qendrave private tė shėrbimeve ambulatore dhe tė qendrave tė diagnostifikimit nė zonat qytetėse, nė veēanti nė Tiranė. Ministria e Shėndetėsisė ėshtė pronare dhe ka nėn administrimin e saj tė gjitha shėrbimet shėndetėsore pėrmes drejtorive tė rretheve, me pėrjashtim tė qarkut tė Tiranės ku tashmė funksionon njė program pilot qė i jep tė gjitha pėrgjegjėsitė e administrimit pėr ofrimin e kujdesit pėr shėndetin parėsor dhe shėndetin publik Autoritetit Shėndetėsor Rajonal tė Tiranės (ASHR) tė ngritur rishtazi. Sistemi shėndetėsor financohet kryesisht nga buxheti, megjithėse nė vitin 1995 u themelua Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor (ISKSH) me qėllim sigurimin e burimeve shtesė pėr financimin e sistemit. ISKSH-ja financohet nga tatimet qė mbahen nė pagė dhe transfertat buxhetore pėr grupet vulnerabėl tė popullėsisė, por duke qenė sė njė pėrqindje e madhe e popullėsisė shqiptare ėshtė e pėrfshirė nė aktivitete informale, kjo skemė nuk pėrfaqėson burime tė qenėsishme financimi. Kujdesi shėndetėsor parėsor ofrohet nga qendrat shėndetėsore dhe ambulancat nė zonat fshatare; pėrveē qendrave shėndetėsore, kujdesi parėsor shėndetėsor nė zonat qytetėse sigurohet gjithashtu edhe nga poliklinikat e mėdha qė ofrojnė shėrbime tė specializuara ambulatore. Nė vitin 1997, qeveria hartoi njė politikė pėr kujdesin parėsor shėndetėsor qė ka si synim ngritjen e njė ambulance nė ēdo fshat dhe njė qendėr shėndetėsore pėr ēdo komunė, dhe tė krijojė ekipe tė kujdesit shėndetėsor parėsor tė drejtuar nga mjekėt e familjes. Qendrat shėndetėsore zakonisht kanė nga tre mjekė tė shėndetit parėsor dhe infermiere. Gjatė viteve tė fundit janė shtuar pėrpjekjet pėr rinovimin dhe rifreskimin e shumė objekteve tė kujdesit shėndetėsor parėsor, tė cilat ishin tė pa mirėmbajtura dhe ishin dėmtuar shumė gjatė ngjareve tė vitit 1991 dhe 1997. Tabela 5. 1: Shėrbime shėndetėsore 1990 1999 Shėrbim ambulator Numri i objekteve 3302 2242 ­ Qendra shėndetėsore 1046 567 ­ Ambulanca 2196 1624 ­ Poliklinika 60 51 Kujdesi spitalor Numri i spitaleve 160 51 ­ nga tė cilat janė fshatare 86 0 Numri i spitaleve pėr 100,000 banorė 4.87 1.50 Numri i shtretėrve nė spitale 13228 10207 Numri i shtretėrve nė spitale pėr 100,000 banorė 402.6 302.5 108 Burimi: INSTAT 2002 Kujdesi dytėsor dhe tretėsor shėndetėsor ofrohet nga spitalet dhe klinikat publike. Gjatė dekadės sė fundit, nė vend ka patur njė rėnie tė ndjeshme tė numrit tė spitaleve dhe shtretėrve nė spitale. Megjithėse shumė nga institucionet qė u mbyllėn kishin mungesa tė ndjeshme pėrsa i pėrket aparaturave dhe infrastrukturės sė nevojshme shėndetėsore, mbyllja e tyre pati njė ndikim negativ nė aksesin ndaj kėtyre shėrbimeve. Shqipėria ka numrin mė tė ulėt tė shtretėrve spitalorė pėr numėr banorėsh nė tė gjithė Evropėn, ndėrsa numri i shtretėrve pėr 100,000 banorė ėshtė sa gjysma e mesatares pėr vendet e BE-sė dhe mė pak se gjysma e mesatares pėr vendet e CEE-sė. 109 2. Situata shėndetėsore e popullsisė Pavarėsisht nga niveli i ulėt i tė ardhurave pėr frymė dhe shėrbimet e kufizuara shėndetėsore, jetėgjatėsia nė Shqipėri ėshtė 72 vjeē pėr burrat dhe 78 pėr gratė, duke qenė kėshtu njė nga mė tė lartat nė rajon dhe mė e lartė se mesatarja e vendeve tė CEE-sė dhe tė gjithė Evropės. Ekspertėt mendojnė se pas kėtyre treguesve pozitivė qėndrojnė dieta dhe mėnyra e jetesės.45 Megjithatė, ka dallime tė mėdha rajonale pėrsa i pėrket jetėgjatėsisė. Zonat nė rajonet e varfra Veriore kanė njė jetėgjatėsi shumė mė tė ulėt nė lindje. Ndryshe nga shifrat e jetėgjatėsisė, vdekshmėria foshnjore dhe amtare nė Shqipėri ­ 28 nga 1000 lindje tė gjalla dhe 26 nga 100,000 lindje tė gjalla pėrkatėsisht ­ janė nga mė tė lartat nė rajon. Vdekshmėria foshnjore mendohet tė jetė e lartė nė veēanti nė zonat fshatare, ku jeton edhe shumica e tė varfėrve. Tabela 5. 2: Jetėgjatėsia nė lindje Gjithsej Meshkuj Femra 1990 2000 1990 2000 1990 2000 Shqipėria 72.6 74.9 69.6 72.0 75.9 78.0 Bullgaria 71.5 71.7 68.3 68.5 74.9 75.1 Kroacia 72.6 73.0 68.7 69.1 76.4 76.7 Hungaria 69.4 71.5 65.2 67.2 73.9 75.8 Rumania 69.8 71.3 66.6 67.8 73.1 74.8 Sllovenia* 74.1 75.8 70.0 71.8 78.0 79.5 Ish Republika Jugosllave e Maqedonisė 73.4 71.2 75.7 Turqia* 66.2 69.5 63.9 67.0 68.5 72.1 Republika Federale E Jugosllavisė 72.6 70.3 75.1 EVROPA 73.1 73.6 69.0 69.6 77.0 77.8 Mesataraja pėr BE* 76.5 78.3 73.1 75.1 79.8 81.4 Mesatarja pėr vendet e CEE71.0 73.1 67.1 69.3 75.0 76.9 Burimi: OBSH/Europe Health For All (HFA) *: Tė dhėnat i korespondojnė viteve 1990 dhe 1999. Aktualisht pėrqindja e vdekshmėrisė nė Shqipėri (5 pėr 1,000 banorė sipas Obzervatorit Evropian pėr vitin 2003) ėshtė shumė e ngjashme me atė tė vitit 1990, por ka patur ndryshime thelbėsore nė shkaqet e vdekjeve qysh nga ajo kohė. Sėmundjet e qarkullimit tė gjakut ende mbeten nga shkaqet kryesore tė vdekjeve nė Shqipėri, ndėrsa sėmundjet infektive, tė sistemit tė frymėmarrjes dhe tretjes kanė rėnė pėrsa i pėrket rėndėsisė si shkaqe tė vdekjeve, ndėrsa vdekjet si pasojė e plagosjeve dhe neoplazmės/tumorit janė rritur ndjeshėm. 45Po tė krahasojmė treguesit e mėnyrės sė jetesės nė Shqipėri me ato tė mesatares sė vendeve tė BE duke pėrdorur tė dhėnat e HFA, del se megjithėse pėrqindja e duhanxhijnjve tė pėrditshėm nė Shqipėri e kalon mesataren e CEE, kondumi I alkolit pėr frymė ėshtė ndėr mė tė ulėtit nė Evropė dhe sasi a e frutave dhe perimeve pėr person ėshtė ndėr mė tė lartėt. 110 Tabela 5. 3: Shkaqet e vdekshmėrisė sipas grupeve tė sėmundjeve (pėr 100,000 banorė) Sėmundja 1990 1999 Sėmundje infektive & parazitike 10.80 2.22 Neoplazma 66.70 75.50 Endokrinale, metabolike, tė ushqimit 5.30 3.82 Sėmundje tė gjakut 3.00 1.10 Ērregullime mendore 0.00 1.87 Sėmundje tė sistemit nervor dhe tė organeve tė shqisave 14.90 8.80 Sėmundje tė sistemit tė qarkullimit tė gjakut 204.00 204.69 Sėmundje tė sistemit tė frymėmarrjes 94.30 31.30 Sėmundje tė sistemit tė tretjes 17.10 10.05 Sėmundje tė sistemit gjenital dhe urinar 10.60 7.41 Komplikacione shtatėzanie 0.90 0.06 Sėmundje tė lėkurės 0.40 0.12 Sėmundje tė sistemit tė kockave/muskujve 0.00 0.71 Keqformime kongenitale 4.10 3.05 Sėmundje tė caktuara tė fėmijėrisė sė hershme 9.20 8.00 Simptoma, senilitetit dhe kushtet e papėrkufizuara mire 89.30 43.43 Dėmtime tė jashtme & helmime 21.70 51.40 Gjithsej 552.30 453.53 Burimi: INSTAT 2002(shifrat pėr 100,000 banorė) Gjendja shėndetėsore e popullėsisė sipas vetė-raportimeve LSMS-ja e vitit 2002 siguroi informacion mbi sėmundshmėrinė. Ky informacion pėrmblidhet nė Tabelėn 5.446 Afėrsisht 16% e shqiptarėve deklarojnė se kanė patur njė gjėndje kronike, ndėrsa ndėr ata qė raportojnė sėmundje kronike shumica janė mbi 50 vjeē (shih Shtojcėn nė lidhje me sėmundshmėrinė e vetė-raportuar tė rregulluar me treguesin e moshės). Kjo matje e parė e sėmundshmėrisė sė vetė-raportuar ndryshon gjithashtu sipas gjinisė dhe rajonit tė banimit. Numri i grave qė deklarojnė njė gjėndje kronike ėshtė mė i madh sesa i burrave dhe po kėshtu personat qė banojnė jashtė Tiranės ka mė shumė gjasa tė deklarojnė se vuajnė nga sėmundje kronike. Shumica e gjendjeve kronike tė raportuara kishte tė bėnte kryesisht me sėmundje tė sistemit tė qarkullimit tė gjakut (afėrsisht 40% e personave), sėmundje tė kockave (40%), sėmundje tė sistemit nervor (10%) dhe atij tė frymėmarrjes (9%). 46 Matjet e sėmundshmėrisė tė vetė raportuar duhen marrė me rezrva, meqėnėse mund tė korrelojnė pozitivisht me tė ardhurat dhe nivelin arsimor tė individėve. Pėr shėmbull, njerėzit me nivele mė tė larta arsimi janė mė tė predispozuar t'I drejtohen shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor ku mund tė diagnostikohet njė sėmundje kronike dhe janė mė tė predispozuar ta njohin njė symptomė tė njė sėmundjeje e cila do t'I shtyjė tė shkojnė pėr njė vizitė tek mjeku. Po kėshtu, mė tė shkolluarit janė mė tė predispozuar tė kuptojnė nėse kanė njė gjėndje kronike ose jo. Ėshtė pikėrisht pėr kėtė arsye qė mė shumė jo tė varfėr dhe mė shumė tė arsimuar thonė se kanė njė problem kronik shėndetėsor, krahasuar me numrin e personave mė pak tė shkolluar. 111 Tabela 5. 4: Sėmundshmėria e vetė-raportuar sipas gjinisė, rajoneve dhe nivelit tė varfėrisė MeshkujFemra Tiranė Qytete tė tjeraFshat Jo tė varfėrTė varfėrEkst. Tė varfėrTotal Kronike 0.140 0.183 0.135 0.173 0.162 0.172 0.133 0.111 0.162 (0.005) (0.006)(0.009)(0.009) (0.007)(0.006) (0.009) (0.016) (0.005) Sėmundje0.127 0.147 0.039 0.124 0.164 0.130 0.158 0.188 0.137 (0.007) (0.008)(0.007)(0.010) (0.010)(0.006) (0.013) (0.031) (0.007) Burimi: LSMS e vitit 2002 pėr Shqipėrinė; Shėnim: Nė kllapa gjenden gabimet standarde. Tė dhėna nga LSMS-ja tregojnė se afėrsisht 14% e totalit tė popullėsisė deklaron tė ketė qenė sėmurė apo tė ketė pėsuar njė dėmtim gjatė katėr javėve pėrpara intervistės. Ashtu si nė rastin e gjendjeve kronike, ka ndryshime tė mėdha nė sėmundshmėrinė e vetė- raportuar sipas gjinisė, moshės, vendbanimit dhe shkallės tė varfėrisė. Pėr tė gjithė grupin e zgjedhjes, diferenca midis gjinive nuk ėshtė shumė e madhe, por gratė nė moshė pėr tė lindur dhe lart ka mė shumė gjasa tė deklarojnė se kanė qenė tė sėmura sesa burrat. Nė rastin e grave nė moshė pėr tė lindur, ky rezultat mund tė sjellė probleme gjatė shtatėzanisė. Gjithashtu vihen re ndryshime tė mėdha sipas rajoneve tė banimit. Pjesa e popullėsisė qė banon nė Tiranė dhe qė deklaron se ka kaluar sėmundje ėshtė shumė mė e ulėt sesa pjesa tjetėr e popullėsisė. Nė dallim nga rasti i sėmundjeve kronike nuk ka asnjė korelacion midis deklarimit se personi ka vuajtur nga njė sėmundje gjatė katėr javėve tė fundit dhe nivelit tė arsimit tė personit. Ky fakt nuk ėshtė i habitshėm duke qenė se ka shumė fakte qė tregojnė se individėt me nivel mė tė lartė arsimi nė pėrgjithėsi kanė rezultate mė tė mira shėndetėsore. Sė fundi, pėrqindja e tė varfėrve qė deklarojnė se kanė kaluar njė sėmundje ėshtė shumė mė e lartė sesa pėrqindja e jo tė varfėrve qė deklarojnė tė njejtin fakt. Shumica e personave qė deklarojnė se kanė kaluar njė sėmundje (afėrsisht 80%) shprehen se ajo ka qenė i ftohtė ose se kishin qenė me grip gjatė katėr javėve tė fundit. Midis tė varfėrve kjo pėrqindje ishte e barabartė me 84%, ndėrsa tek jo tė varfėrit ishte 76%. Po kėshtu, 86% e personave qė jetonin nė zonat malore tė vendit deklaruan se kishin qenė me tė ftohtė ose me grip krahasuar me 72% qė ishte kjo shifėr pėr Tiranėn apo pėr zonėn bregdetare. 3. Sigurimet shėndetėsore Skema e sigurimeve shėndetėsore qė ofrohet nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor (ISKSH) ende mbetet njė skemė shumė e kufizuar, jo vetėm pėr sa i pėrket numrit tė popullsisė qė mbulon, por gjithashtu edhe pėr sa i takon numrit tė shėrbimeve qė mbulon. Skema e prezantuar pėr herė tė parė nė vitin 1995 u zbatua me faza. Gjatė fazės sė parė, fondet e mbledhura nga Instituti u pėrdorėn pėr tė paguar pagat e mjekėve tė kujdesit parėsor dhe pėr tė mbuluar barnat kryesore. Nė fazėn e dytė, qė nisi nė vitin 1997, skema mbulonte shėrbimet e mjekut tė familjes dhe mjekut tė pėrgjithshėm, qė u ofroheshin falas individėve tė mbuluar nga skema dhe njė subvencion pėr pothuajse 300 barna. Nė fillim tė vitit 2001, listės sė medikamenteve tė subvencionuara iu shtuan edhe 30 produkte; ndėrsa nė rajonin e Tiranės Fondi i Sigurimeve Shėndetėsore e shtriu mbulesėn e vet pėr tė pėrfshirė tė gjitha shėrbimet ambulatore. Nė rajonin e Tiranės, 112 sigurimet shėndetėsore tashmė mbulojnė edhe shėrbimet e specializuara ambulatore sė bashku me shėrbimet e mjekut tė pėrgjithshėm dhe mjekut tė familjes.47 Nė dallim nga pjesa tjetėr e vendit, fondi i ISKSH-sė paguan nėpunėsit e poliklinikave dhe qendrave shėndetėsore nė qarkun e Tiranės. ISKSH-ja financon gjithashtu edhe shpenzimet pėr shėrbimet e kujdesit parėsor sipas njė marrėveshjeje midis ASHR-sė tė Tiranės dhe ISKSH-sė. Kjo marrėveshje pėrcakon paketėn e shėrbimeve shėndetėsore qė ISKSH-ja do tė blerė pėr ēdo poliklinikė apo qendėr shėndetėsore. Paketa e shėrbimeve shėndetėsore pėrfshin shpenzimet pėr pagesėn e mjekut tė pėrgjithshėm, mjekut tė specialitetit, infermiereve dhe pjesės tjetėr tė personelit tė punėsuar nė poliklinika dhe nė qendrat shėndetėsore, sė bashku me shpenzimet korrente. Sipas ligjit pėr sigurimet shėndetėsore (Ligji nr. 7870 i vitit 1994), tė gjithė individėt ekonomikisht aktivė nė Shqipėri, qofshin tė punėsuar, punėdhėnės, tė vetė-punėsuar ose punėtorė shtėpiakė tė papaguar duhet tė kontribuojnė nė skemė dhe tė marrin njė "librezė shėndetėsore". Shteti ėshtė pėrgjegjės pėr kontributet e sigurimeve pėr individėt qė nuk janė ekonomikisht aktivė. Shteti paguan kontributet e sigurimeve pėr fėmijėt, studentėt pa shkėputje nga puna, pensionistėt, tė paaftėt, tė papunėt, gratė shtatėzėna dhe pėr ushtarėt qė kryejnė shėrbimin ushtarak tė detyruar. Megjithatė, tė dhėnat nga LSMS-ja e vitit 2002 tregojnė se vetėm afėrsisht 39% e gjithė numrit tė popullėsisė deklaron se kanė njė librezė tė sigurimeve shėndetėsore. Siē mund tė shihet edhe nga Figura 4.1, pėrqindja e individėve me librezė shėndetėsore rritet nė pėrputhje me tė ardhurat dhe ndryshon ndjeshėm midis zonave fshatare dhe qytetėse. Personat qė jetojnė nė zonat qytetėse, sidomos nė Tiranė kanė mė shumė gjasa tė kenė librezė shėndetėsore sesa personat qė jetojnė nė zonat fshatare. Diferencat janė gjithashtu tė mėdha edhe sipas rajoneve dhe ndėrsa 63% e personave qė jetojnė Tiranė raportojnė se janė tė siguruar nga sigurimet shėndetėsore, kjo shifėr ėshtė vetėm 17% pėr individėt qė jetojnė nė zonat malore. Sė fundi, fėmijėt dhe individėt mbi 50 vjeē gjithashtu kanė mė shumė gjasa tė kenė librezė shėndetėsore sesa tė tjerėt. Afėrsisht 40% e fėmijėve nga mosha 0-14 vjeē dhe mbi 50% e personave mbi 50 vjeē (60% pėr personat mbi 70 vjeē) kanė librezė shėndetėsore. Figura 5.1:Pėrqindjet e personave me librezė shėndetėsore 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1 2 3 4 5 Pesėshoret e konsumit Tirana Qytet Fshat 47Obzervatori Evropian, 2003. 113 Nėngrupet e popullatės sigurimet e tė cilave paguhen nga shteti ka mė shumė gjasa tė kenė librezė shėndetėsore sesa tė mos kenė. Kėshtu, p.sh fėmijėt dhe tė moshuarit janė ata qė kanė mė shumė gjasa tė kenė librezė shėndetėsore duke qenė se shteti paguan pėr kontributin e tyre. Megjithatė, ka rėndėsi tė theksohet se megjithėse kėto grupe janė ata qė kanė mė shumė gjasa tė kenė librezė shėndetėsore, nė fakt jo tė gjithė e kanė. Mbi 80% e fėmijėve janė studentė pa shkėputje nga puna e megjithatė mė pak se 40% prej tyre deklarojnė se kanė librezė shėndetėsore. Kjo tregon se ose jo tė gjithė ata qė I mbushin kushtet pėr t'u pajisur me tė janė tė informuar nė lidhje me kėtė gjė, ose qė vetėm ata qė kanė njė shtysė tė forte pėr ta marrė (si psh personat me sėmundje qė pėrfitojnė zbritje nga shumica e barnave) kanė librezė shėndetėsore nga sigurimet shėndetėsore. Pėr mė tepėr, struktura e punėsimit e bėn shumė tė vėshtirė pėr shtetin tė detyrojė pagesėn e kontributeve pėr sigurime shėndetėsore pėr individėt qė punojnė nė bujqėsi ose qė janė tė angazhuar nė aktivitete informale. Afėrsisht 55% e tė punėsuarėve punojnė nė fermėn e familjes, 10% nė njė ndėrmarrje jofermere dhe afėrsisht 35% kanė njė punė me pagė. Nė fakt nuk tė habit fakti qė individėt ekonomikisht aktivė janė pikėrisht personat qė kanė mė pak gjasa tė kenė librezė shėndetėsore. Midis popullėsisė aktive, tė papunėt (i vetmi grup pėr tė cilin shteti paguan sigurimet) janė ata qė kanė mė shumė gjasa tė kenė librezė shėndetėsore, ndėrkohė qė punonjėsit e pushura nga puna dhe punonjėsit e bujqėsisė pėr mė pak se 15 orė nė javė janė edhe personat qė kanė mė pak gjasa tė kenė librezė shėndetėsore. 4. Shfrytėzimi i kujdesit shėndetėsor Shėrbim ambulator Afėrsisht 17% e shqiptarėve deklarojnė se kanė shkuar pėr njė vizitė nė njė ofrues tė kujdesit shėndetėsor parėsor gjatė katėr javėve pėrpara sondazhit. Midis atyre qė deklaruan se vuanin nga njė sėmundje kronike, 57% i drejtohen shėrbimit ambulator (ambulancė publike, mjek privat, infermiere, mami ose ndihmėsmjek dhe vizita tek mjeku "popullor"), ndėrsa personat e kategorisė qė deklarojnė njė sėmundje apo dėmtim, 58% i drejtohen shėrbimit ambulator. Mesatarisht ekzistojnė dallime tė mėdha pėrsa i takon shfrytėzimit tė shėrbimit ambulator sipas grupeve tė popullėsisė. Dallimet pėrsa i pėrket shfrytėzimit tė kujdesit shėndetėsore janė tė mėdha midis personave qė jetojnė nė zonat fshatare me ata qė jetojnė nė zonat qytetėse, diferenca tė cilat vazhdojnė tė ndjehen edhe kur merren parasysh dallimet midis moshave. Kėshtu p.sh, ndėrsa nė Tiranė tre nė katėr persona kur sėmuren i drejtohen shėrbimit ambulator, nė zonat fshatare vetėm njė nga dy persona i drejtohen kėtij shėrbimi. Afėrsisht, jo tė varfėrit ka mė shumė gjasa tė drejtohen tek mjeku pėr shėrbime shėndetėsore kur sėmuren (61.6%) nė krahasim me tė varfėrit (48.8%). Gjithashtu, dhe siē pritet, individėt me librezė shėndetėsore ka mė shumė gjasa t'i drejtohen njė ofrues tė shėrbimit ambulator kur janė tė sėmurė sesa personat qė nuk kanė librezė shėndetėsore. Siē ėshtė pėrmendur edhe mė lart, tė paturit e njė libreze shėndetėsore ul ēmimin e medikamenteve me recetė dhe eleminon pagesat pėr shėrbimet e mjekut tė pėrgjithshėm dhe mjekut tė familjes. Ekzistojnė prova qė tregojnė 114 se duke patur parasysh cilėsinė e ulėt tė kėtyre shėrbimeve shumica e individėve qė shkojnė pėr njė vizitė tek ofruesit publik tė shėrbimeve shėndetsore parėsore, shkojnė mė shumė pėr tė marrė njė recetė pėr barna. Nė kėto rrethana, individėt tė cilėve nuk ua mban xhepi tė paguajnė ēmimin e plotė tė barnave qė jepen me recetė mund tė mos nxiten tė drejtohen nė shėrbimet shėndetsore. Tabela 5. 5: Shfrytėzimi i shėrbimit ambulator (pėrqindja e tė sėmurėve) MeshkujFemraTiranėQytetFshatJo tė varfėrTė varfėrPa librezė shėndetėsoreLibrez I sėmurė gjatė katėr javėve Sherbim ambulator 50.0 52.1 68.6 56.0 48.4 54.9 42.2 45.2 61.4 Mjek privat 5.2 5.1 12.8 7.7 3.8 6.4 1.9 4.3 6.5 Infermiere/ndihmėsmjek12.2 13.4 1.0 10.0 14.5 13.1 12.3 13.4 11.9 Mjek popullor 0.2 1.0 0.0 0.0 1.0 0.6 0.7 0.8 0.4 Kėrkojnė mjekim 56.8 58.8 74.4 63.0 55.1 61.6 48.8 52.4 67.2 Gjithsej Shėrbim ambulator 12.7 16.0 10.7 15.4 14.6 15.3 11.6 11.2 19.4 Mjek privat 1.4 1.9 1.0 2.4 1.4 1.8 1.1 1.2 2.4 Infermier/ndihmėsmjek 2.6 3.5 0.5 2.4 3.9 3.1 3.1 3.2 2.9 Mjek popullor 0.2 0.4 0.0 0.2 0.4 0.3 0.3 0.4 0.2 Kėrkojnė mjekim 14.7 18.6 11.6 17.7 17.2 17.6 14.1 13.5 21.8 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002. Meqėnėse shumė persona kanė shkuar nė mė shumė se njė orfues tė shėrbimit, shumatorja vertikale shton mė shumė se pėrqindja e njerėzve qė kėrkojnė kujdes. Ambulancat publike janė edhe vendi qė presin shumicėn e individėve qė kėrkojnė shėrbim ambulator. Tė dhėnat e LSMS-sė tregojnė se 85% e individėve qė janė vizituar tek njė ofrues i kujdesit shėndetėsor parėsor u janė drejtuar ambulancave publike (72% only visited an ambulatory). Tabela 5.5 tregon mėnyrėn sesi varion pėrqindja e individėve qė shkojnė tė vizitohen nė njė shėrbim ambulatory kur janė tė sėmurė sipas vendbanimit, nivelit tė varfėrisė dhe faktit nėse ka apo jo librezė shėndetėsore. Personat qė banojnė nė Tiranė dhe nė zona tė tjera qytetėse ka mė shumė gjasa tė shkojnė njė ambulancė pėr kujdes shėndetėsor sesa personat qė banojnė nė zonat fshatare. Ky fakt nuk tė habit pasi nė shumė zona fshatare kujdesi parėsor shėndetėsor ofrohet nga ambulancat qė kanė vetėm nga njė infermiere apo mami. Po kėshtu, individėt me librezė shėndetėsore ka mė shumė gjasa tė shkojnė nė njė ambulancė publike sesa ata persona qė nuk kanė librezė shėndetėsore. Megjithėse mjekėt mund tė mos u kėrkojnė pagesė pacientėve qė nuk kanė librezė shėndetsore, vetėm mjekėt mund tė lėshojnė receta pėr barnat dhe libreza shėndetsore u jep tė drejtė pacientėve pėrjashtim ose zbritje nė ēmimin e medikamenteve qė mbulohen nga sigurimet shėndetėsore. Duke qenė se sigurimet shėndetėsore nė tė gjithė vendin mbulojnė vetėm shėrbimet e mjekėve tė pėrgjithshėm dhe medikamentet pėr tė cilat ata lėshojnė recetė, dallimi nė pėrqindjen e shfrytėzimit midis personave qė kanė librezė shėndetėsore dhe atyre qė nuk kanė ka rėndėsi vetėm pėr ata qė shkojnė nė njė ambulancė publike, jo pėr personat qė shkojnė tek mjeku apo infermierja qė punojnė privat. 115 Pjesėmarrja e sektorit privat nė ofrimin e kujdesit shėndetėsor nė Shqipėri ėshtė shumė e kufizuar dhe ėshtė pothuajse e gjitha e pėrqėndruar nė ofrimin e shėrbimeve stomatologjike dhe farmaceutike.48 Megjithatė, gjatė vitit tė fundit ka patur njė rritje tė numrit tė qendrave private tė diagonostifikimit dhe tė qendrave tė specializuara ambulatore qė gjenden kryesisht nė zonat qytetėse. Nuk tė habit fakti qė pėrqindja e individėve qė shkojnė tek mjekėt privatė kur janė tė sėmurė ėshtė vetėm afėrsisht 5%. Shumica e personave qė pėrdorin kėto shėrbime jetojnė nė zonat qytetėse dhe kryesisht nė qarkun e Tiranės ku pėrqindja e individėve qė shkojnė tek mjekėt privatė ėshtė pothuajse dy herė mė e madhe se pėrqindja nė zonat e tjera qytetėse dhe tre herė mė e lartė sesa nė zonat fshatare. Duke qenė se kėto shėrbime janė mesatarisht mė tė shtrenjta sesa ato qė afrohen nga shėrbimi publik, tė varfėrit mesatarisht kanė tri herė mė pak gjasa tė shkojnė pėr kontroll mjeksor tek njė mjek privat sesa jo tė varfėrit. Njė nė tetė shqiptarė kur kanė nevojė pėr kujdes shėndetėsor shkojnė tek infermierja, ndihmėsmjeku, ose mamia. Shumica e personave qė pėrdorin kėto shėrbime jetojnė ose nė zonat fshatare ose nė zonat qytetėse jashtė Tiranės. Po kėshtu, banorėt e Shqipėrise qendrore ka mė shumė gjasa t'i pėrdorin kėto shėrbime sesa ata qė jetojnė jashtė kėtij rajoni. Sė fundi, nuk ėshtė i madh numri i personave qė pėr kėto shėrbime mjeksore shkojnė tek mjeku popullor. Numri i kėtyre personave ėshtė mė pak se 1% dhe bėhet fjalė kryesisht pėr persona qė jetojnė nė zonat malore. Kėto dallime nė llojin e ofruesit tė shėrbimit ambulator sipas rajoneve mund tė shpjegohen pjesėrisht nga dallimet nė disponibilitetin e kėtyre ofruesve sipas rajoneve. Nė fillim tė tranzicionit, shumė mjekė lanė zonat fshatare dhe ato tė thella malore tė tėrhequr nga mundėsi mė atraktive nėpėr qytete, e sidomos nė Tiranė. Futja e pagesave tė reja pėr mjekėt e pėrgjithshėm, qė pėrfshinin edhe sistemin pėr numėr banorėsh tė mbuluar me mė shumė peshė pėr popullėsinė fshatare dhe tė izoluar, arriti tė tėrhiqte disa mjekė tė pėrgjithshėm nė zonat fshatare, por nuk arriti ta bėnte njė gjė tė tillė pėr zonat e thella malore (IHSD, 2000) duke sjellė ndryshime tė mėdha nė numrin e personelit shėndetėsor sipas rajoneve tė ndryshme tė vendit (Tabela 5.6). Tabela 5. 6: Personeli mjeksor pėr 1000 banorė sipas rretheve Rajoni Rrethi Specialist/1000Mjek i Pėrgj/ 1000Inferm./ 1000Dentist/ 1000Farmacist/ 1000 Qendror Berati 0.68 0.47 4.37 0.11 0.04 Elbasan 0.55 0.41 3.74 0.11 0.04 Gjirokastėr1.14 0.66 6.19 0.19 0.07 Korēė 0.89 0.60 4.53 0.15 0.05 Shkodėr 0.68 0.45 4.34 0.11 0.05 BregdetarDurrės 0.75 0.55 3.18 0.16 0.04 Fier 0.52 0.43 2.85 0.10 0.03 Lezhė 0.56 0.43 4.05 0.16 0.04 Vlorė 1.00 0.60 4.62 0.16 0.06 Malor Dibėr 0.56 0.33 4.96 0.07 0.05 48Obzervatori Evropian, 2003. 116 Kukės 0.80 0.45 5.85 0.12 0.07 Tiranė Tiranė 1.69 0.57 4.09 0.15 0.11 Gjithsej 0.90 0.50 4.11 0.13 0.06 Burimi: Tė dhėnat e pėrafėrta janė siguruar nga Maeda bazuar nė tė dhėna tė Ministrisė sė Shėndetėsisė Diferencat nė shfrytėzimin e kujdesit shėndetėsor sipas grup-moshave janė mė tė mėdha pėr fėmijėt dhe tė moshuarit (Tabela 5.7). Pėrqindja e fėmijėve jo tė varfėr qė i drejtohen kujdesit shėndetėsor kur janė sėmurė ėshtė 66%, ndėrsa kjo shifėr ėshtė vetėm 50% pėr fėmijėt e varfėr. Dallimet nė shfrytėzimin e shėrbimit ambulator janė mė tė mėdha midis tė moshuarve. Afėrsisht 70% e tė moshuarve jo tė varfėr marrin shėrbim ambulator kur janė tė sėmurė, ndėrsa pėr tė moshuarit qė jetojnė nė familje tė varfėra kjo shifėr ėshtė vetėm 41%. Tabela 5. 7: Pėrqindja e shfrytėzimit tė shėrbimit ambulator midis personave qė deklarojnė sėmundje sipas nivelit tė varfėrisė dhe moshės Jo tė varfėr Tė varfėr Gjithsej 0-14 0.657 0.483 0.593 (0.031) (0.045) (0.028) 15-24 0.414 0.486 0.435 (0.053) (0.071) (0.046) 25-49 0.558 0.526 0.549 (0.030) (0.051) (0.027) 50-69 0.672 0.483 0.640 (0.033) (0.066) (0.030) >=70 0.720 0.415 0.636 (0.050) (0.086) (0.050) Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria Shėndeti i nėnės dhe kujdesi i paralindjes Niveli i vdekshmėrisė amtare nė Shqipėri ėshtė ndėr mė tė lartėt nė rajon: 3 herė mė i lartė se nė Serbi dhe Malin e Zi dhe dy herė mė i lartė se nė Bashkimin Evropian. Pėr kėtė aryse, njė nga objektivat kryesorė tė Strategjisė Kombėtare pėr Zhvillim Ekonomiko-Social tė qeverisė shqiptare ėshtė ulja e vdekshmėrisė amtare. LSMS-ja shqiptare nuk pėrmban informacion mbi vdekshmėrinė amtare; megjithatė ajo pėrmban shumė informacion nė lidhje me aksesin e grave ndaj kujdesit shėndetėsor kur janė shtatėzėna dhe pėr lindje. Megjithėse pothuajse tė gjitha gratė qė kanė lindur gjatė tre vjetėve pėrpara intervistės deklarojnė se kanė marrė kujdes paralindjes (93%), gjithėsesi ekzistojnė disa ndryshime pėrsa i takon tė ardhurave dhe rajonit tė banimit nė pėrqindjen e grave qė kanė marrė kėtė shėrbim shėndetėsor. Gratė e varfra qė jetojnė nė rajonet malore dhe ato qė jetojnė nė zonat fshatare kanė mė pak gjasa tė marrin shėrbim shėndetėsor gjatė shtatėzanisė nė krahasim me tė tjerat. Po kėshtu, nė grupin e grave qė marrin shėrbim paralindjes ka sėrish diferenca nė numrin e vizitave konsultore. Gratė nė Tiranė konsultohen mesatarisht pothuajse dy herė mė shumė nė krahasim me gratė qė jetojnė nė zonat malore ose nė zonat fshatare. 117 Tabela 5. 8: Kujdesi paralindjes sipas nivelit tė varfėrisė dhe rajoneve Jo tė varfėrTė varfėrBregdetQendroreMaloreTiranėZona tė tjera qytetėseRurale Pėrqindja e grave qė marrin kujdes paralindjes 0.96 0.87 0.92 0.95 0.83 1.00 0.97 0.91 (0.01) (0.03) (0.02) (0.02) (0.03) (0.00) (0.01) (0.02) Numri i vizitave 4.4 3.9 4.1 3.9 2.8 7.7 4.9 3.4 (0.18) (0.22) (0.27) (0.22) (0.12) (0.55) (0.29) (0.15) Burimi: LSMS-ja e vitit 2002 pėr Shqipėrinė; Nė kllapa janė gabimet standarde Gjithashtu ka dallime edhe nė pėrqindjen e grave qė u jepet kujdes gjatėlindjes dhe nė llojin e personelit qė asiston nė lindje. Megjithėse pothuajse tė gjitha gratė janė ndihmuar gjatė lindjes nga njė personel i kualifikuar (98%), gratė qė banojnė nė zonat qytetėse dhe gratė jo tė varfra kishin mė shumė gjasa t'u jepej kujdes nga mjeku sesa nga mamia. Tabela 5. 9: Ndihma gjatė lindjes sipas llojit tė personelit sipas rajoneve dhe nivelit tė varfėrisė (pėrqindjet) Tiranė Zonė tjetėr qytetėsFshat Jo tė varfėrTė varfėrTotal Mjek 0.89 0.84 0.60 0.71 0.64 0.69 Mami 0.11 0.14 0.37 0.28 0.31 0.29 Mami tradicionale 0.00 0.00 0.01 0.00 0.02 0.01 Fis/tė tjerė 0.00 0.02 0.01 0.00 0.04 0.01 Gjithsej 0.10 0.24 0.66 0.68 0.32 1.00 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002 pėr Shqipėrinė Medikamente tė lėshuara pa recetė Afėrsisht 30% e individėve kur sėmuren blejnė medikamente pa recetė. Nuk ka dallime pėrsa i pėrket tė ardhurave nė lidhje me pėrqindjen e individėve qė blenė medikamente farmaceutike, por ka diferenca tė mėdha rajonale. Shqiptarėt qė jetojnė nė zonat malore nė veri-lindje tė vendit ka mė shumė gjasa tė blejnė medikamente pa recetė kur janė tė sėmurė pavarėsisht nga mosha (43% blenė medikamente pa recetė). Pėrkundrazi, individėt qė jetojnė nė Tiranė kanė shumė mė pak gjasa tė blejnė medikamente pa recetė nė ēdo moshė sesa individėt qė jetojnė nė ēdo rajon tjetėr tė vendit (17%). Kėto rezultate nuk janė tė ēuditshme duke qenė se individėt qė banojnė nė zonat malore janė mė pak tė predispozuar t'u drejtohen shėrbimeve shėndetsore kur janė tė sėmurė, ndėrkohė qė banorėt e Tiranės janė mė tė predispozuar t'u drejtohen shėrbimeve shėndetsore kur janė tė sėmurė. Shtrimet nė spital Tė dhėnat e LSMS-sė sė vitit 2002 tregojnė se afėrsisht 4% e tė gjithė numrit tė popullėsisė deklarojnė tė jenė shtruar nė spital njė vit pėrpara intervistės. Nuk ka dallime prėsa I pėrket normave tė shtrimit nė spital sipas gjėndjes sė varfėrisė nėse merret nė 118 konsideratė edhe mosha. Megjithėse ka dallime sipas rajoneve dhe nė kėtė kontekst banorėt e Tiranės kanė pėrqindjen mė tė ulėt tė shtrimeve nė spital gjatė vitit tė kaluar (2.5) nė krahasim me zonat e tjera qytetėse (4.7) dhe me zonat fshatare (4.6). 119 5. Shpenzimet pėr shėndetėsinė Shpenzimet publike pėr shėndetėsinė Nė vitin 2002 shpenzimet publike pėr shėndetėsinė arritėn nė 18,022 milionė Lek pėr kujdesin shėndetėsor.49 Kjo shumė ėshtė afėrsisht sa 3% e totalit tė PBB-sė, duke qenė kėshtu njė nga pėrqindjet mė tė ulta nė Ballkan dhe afėrsisht gjysma e mesatares sė vendeve tė CEE-sė.50 Shpenzimet publike pėr shėndetėsinė jo vetėm qė janė tė ulta nė krahasim me vendet e tjera tė rajonit, por janė gjithashtu tė ulta nė krahasim me vetė shpenzimet e Shqipėrisė njė dekadė mė parė. Si pėrqindje e totalit tė shpenzimeve tė qeverisė, shpenzimet publike pėr kujdesin shėndetėsor nė vitin 2002 ishin 9.8%, pak mė tė larta nga 8.8% qė ishte shifra pėr vitin 2000. Nė tė kundėrt, Kroacia dhe Sllovenia shpenzuan pėrkatėsisht 13.7 dhe 15.6 pėrqind tė totalit tė shpenzimeve tė buxhetit pėr shėndetėsinė, nė tė njejtėn kur mesatarja pėr vendet e BE-sė ishte afėrsisht 13 pėrqind (1998). Tabela 5. 10: Shpenzimet publike pėr shėndetėsinė 1991 2000 2001 2002 Totali shpenzimeve publike/PBB 62.2 25.9 27.5 27.9 Shpenzimet publike pėr shėndetėsinė/PBB 4.8* 2.3 2 2.7 Shpenzimet pėr shėndetėsinė si % e totalit tė shpenzimeve 8.8 7.4 9.8 Burimi: Shqipėri, Ministria e Financave; * OBSH/Evropė, HFA Database, qershor 2002 Shpenzimet e kufizuara pėr kujdesin shėndetėsor kanė sjellė njė rritje tė pjesėmarrjes sė sektorit privat nė financimin e shėndetėsisė. Shėrbimet shėndetėsore po paguhen gjithmonė e mė shumė nga xhepi si pėr bashkėpagesėn formale ashtu edhe pėr pagesat nėn-dorė. Duke pėrdorur tė dhėnat e LSMS-sė sė bashku me tė dhėnat administrative mbi shpenzimet publike, shpenzimet publike pėr shėndetėsinė nė vitin 2002 janė pėrllogaritur se pėrbėjnė afėrsisht 30% tė totalit pėr kujdesin shėndetėsor. Nė dallim nga kėto tė dhėna, pėrqindja e shpenzimeve publike pėr shėndetėsinė nė Greqi ėshtė 51% e totalit tė shpenzimeve pėr shėndetėsinė, ndėrsa nė Slloveni kjo shifėr ėshtė afėrsisht 86%.51 Shpenzimet private pėr shėndetėsinė Rėnia e ndjeshme nė fondet publike tė veēuara pėr shėndetėsinė ka sjellė njė rritje tė ndjeshme tė shpenzimeve private. Tė dhėna tė pėrafėrta nga LSMS-ja pėr Shqipėrinė demonstrojnė se shpenzimet familjare pėr kujdes shėndetėsor janė shumė tė mėdha dhe pėrbėjnė midis 1.8 dhe 3.4 pėrqind tė gjithė PBB-sė dhe afėrsisht 70% tė tė gjitha shpenzimeve pėr shėndetėsinė.52 Kjo tendencė ėshtė shqetėsuese duke qenė se shumica e 49Burimi: Ministria e Financės, Programi Afatmesėm Buxhetor (MTEF). 50Nė pėrputhje me angazhimin e tyre pėr tė pėrmirėsuar mundėsinė e pėrdorimit dhe parazinė e shėrbimeve shėndetėsore, autoritetet shqiptare kanė nisur tė rrisin shpenzimet pėr kujdesin shėndetsor. PAB e Qeverisė sė Shqipėrisė 2003-2005 ka parashikuar njė rritje nė burimet publike tė pėrcaktuara pėr shėndetsinė nga 2.7% nė 3.1% tė PBB deri nė vitin 2005. 51Tė dhėnat pėr pėrqindjen e shpenzimeve publike si pėrqindje tė shpenzimeve gjithsej pėr shėndetsinė pėr Greqinė dhe Slloveninė janė marrė nga banka e tė dhėnave "Shėndet pėr tė gjithė" OBSH/Evrope. 52Kjo pėrqindje pėrfshin edhe kostot e transportit. Kufiri I sipėrm ėshtė pėrllogaritur duke shumėzuar tė dhėnat pėr shpenzimet me periudha tė njėjta njėmujora me 12. Kufiri I poshtėm ėshtė pėrllogaritur duke 120 shpenzimeve janė nga xhepi dhe ka rezultuar nė pabarazi tė tė ardhurave pėrsa i pėrket aksesit ndaj shėrbimeve shėndetėsore dhe nė mungesė tė mbrojtjes financiare tė popullsisė pėrballė shpenzimeve katastrofike pėr shėndetin. Shėrbimi ambulator Megjithėse nuk ka ndryshime nė shumat a paguara nga tė varfėrit dhe jo tė varfėrit pėr shėrbimet ambulatore ekzistojnė diferenca tė mėdha midis rajoneve. Banorėt e rajonit tė Tiranės mesatarisht paguajnė shumė mė pak pėr vizitat nė shėrbimin ambulator, duke pėrfshirė trajtimin, analizat, dhuratat, medikamentet dhe transportin pėr nė shėrbimin ambulator nė krahasim me ata qė jetojnė jashtė Tiranės. Megjithatė, totali i shpenzimeve nė Tiranė nuk ėshtė shumė i ndryshėm nga totali i shpenzimeve nė shėrbimin ambulator pėr banorėt e zonave qytetėse tė rajonit qendror, por ėshtė shumė mė i ulėt sesa pėr zonat fshatare ose qytetėse tė ēdo rajoni tjetėr nė vendet ose pėr zonat fshatare tė rajonit qendror. Ka disa arsye pėrse banorėt e Tiranės shpenzojnė mė pak pėr shėrbimin ambulator. Qysh nga viti 2001, nė rajonin e Tiranės ka funksionuar njė program pilot sipas tė cilit i gjithė sistemit i kujdesit parėsor pėr rajonin u riorganizua dhe tashmė drejtohet nga Autoriteti i ri Shėndetėsor Rajonal i Tiranės. Financimi i tė gjithė sistemit tashmė ėshtė pėrgjegjėsi e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, i cili midis tė tjerave paguan rrogat e tė gjithė mjekėve, infermiereve, mamive dhe ndihmėsmjekėve. Nė dallim nga mė sipėr, nė tė gjithė pjesėn tjetėr tė vendit Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor pėrgjigjet pėr pagat e mjekėve tė familjes dhe mjekėt e pėrgjithshėm. Personeli qė paguhet nga Instituti i Sigurimeve merr mesatarisht paga mė tė larta sesa ato tė Ministrisė sė Shėndetėsisė. Gjithashtu, vetėm nė rajonin e Tiranės sigurimet shėndetėsore mbulojnė tė gjitha shėrbimet ambulatore dhe jo vetėm shėrbimet e ofruara nga mjeku i pėrgjithshėm apo mjeku i familjes. Kėshtu, dallimi nė shpenzimet e shėrbimit ambulator midis rajonit tė Tiranės dhe rajoneve tė tjera vjen si shkak i pėrqindjes mė tė ulėt tė personave qė paguajnė pėr shėrbime ambulatore nė Tiranė. Tabela 5. 11: Shpenzimet pėr shėrbimin ambulator sipas rajoneve Kurim Dhurata MedikamenteAnaliza Transport Gjithsej Pagesa mesatare mujore Bregdetare 263.2 227.1 1645.0 425.3 164.1 2728.7 Qendrore 437.7 128.5 1203.2 212.8 373.0 2353.1 Malore 527.6 200.3 1467.6 256.5 483.6 2928.1 Tiranė 166.0 32.2 970.6 214.0 11.7 1401.2 Gjithsej 360.9 163.2 1368.9 294.0 278.6 2465.8 Pėrqindja qė paguan Bregdetare 40.7 39.4 93.5 32.3 30.2 97.9 Qendrore 55.6 21.9 84.7 25.4 32.5 94.9 Malore 57.6 27.7 91.8 37.9 57.3 98.3 kalibruar tė dhėnat nga LSMS me tė dhėnat e njohura administrative pėr tė korrigjuar sezonalitetin e mundshėm tė shpenzimeve pėr kujdesin shėndetsor tė cilat sondazhi nuk ka arritur ti kapė. Nė shtojcė mund tė gjeni njė pėrshkrim tė tė metodikės tė pėrdorur pėr tė pėrllogaritur kufirin e poshtėm. 121 Tiranė 25.8 9.5 82.2 22.2 5.0 87.5 Gjithsej 48.0 27.8 88.3 28.8 31.7 95.7 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002 pėr Shqipėrinė Medikamentet pėrbėjnė kategorinė kryesore tė shpenzimeve pėr personat qė i drejtohen shėrbimit ambulator nė tė gjitha rajonet e vendit dhe pėrfaqėsojnė afėrsisht 55% tė totalit tė shpenzimeve pėr vizitat mjeksore nė shėrbimin ambulator. Pothuajse tė gjithė paguajnė pėr barnat e lėshuara me recetė (88% tė totalit), megjithėse personat qė kanė librezė shėndetėsore pėrfitojnė zbritje tė ēmimit. Shpenzimet pėr medikamentet pa recetė gjatė katėr javėve pėrpara intervistės ishin afėrsisht 340 Lek (afėrsisht 10% tė kufirit ushqimor tė varfėrisė). Nuk ekziston asnjė diference nė totalin e shpenzimeve pėr medikamentet pa recetė sipas nivelit tė tė ardhurave apo zonave tė banimit. Shpenzimet pėr kurim, analiza dhe transport pėrfaqėsojnė pėrkatėsisht afėrsisht 11-12% tė totalit tė shpenzimeve. Rregullimi me faktorin e vendbanimit nuk sjell asnjė dallim tė dukshėm nė shpenzimet pėr shėrbime ambulatore midis personave qė kanė librezė shėndetėsore dhe atyre qė nuk e kanė, ēka tregon se mjekėt e pėrgjithshėm ndofta nuk bėjnė asnjė dallim midis tė siguruarėve dhe tė pasigurarve kur kėrkojnė pagesė nga pacientėt. Shtrimet nė spital Tabela 5.12 tregon shpenzimet mesatare pėr shtrimin nė spital midis individėve qė deklarojnė se janė shtruar nė spital njė vit pėrpara intervistės. Shtrimet nė spital janė tė rralla dhe tė dhėnat e pėrafėrta tė paraqitura nė tabelė nuk janė tepėr sakta, por japin njė ide tė pėrgjithshme nė lidhje me modelin e shpenzimeve sipas nivelit tė varfėrisė dhe rajoneve. Tė varfėrit shpenzojnė mesatarisht afėrsisht 30% mė pak pėr shtrimet nė spital sesa jo tė varfėrit (megjithatė kjo diferencė nuk ka rėndėsi statistikore) si nė zonat fshatare, ashtu edhe nė zonat qytetėse. Totali i shpenzimeve pėr kujdesin spitalor mund tė jetė i madh, sidomos pėr tė varfėrit. Kėshtu, ndėrsa konsumi mesatar mujor pėr frymė pėr njė familje tė varfėr ėshtė afėrsisht 3,800 Lek, shpenzimet mesatare mujore pėr kujdesin spitalor midis tė varfėrve qė deklarojnė tė jenė shtruar nė spital vitin kaluar ėshtė afėrsisht 1,300 Lek ose afėrsisht 34% i totalit tė shpenzimeve mujore pėr frymė. Nė rajonin e Tiranės kjo situatė ėshtė edhe mė dramatike duke qenė se shpenzimet mesatare pėr shtrimin nė spital arrijnė 40% tė shpenzimeve mujore pėr frymė tė njė familjeje tė varfėr. Tabela 5. 12: Totali vjetor i shpenzimeve spitalore Jo tė varfėr Tė varfėr Total Tiranė 34,013.7 18,315.3 29,191.9 (12640.7) (3698.8) (9111.0) Qytet 22,409.7 17,314.8 21,381.2 (5883.5) (2981.2) (4699.9) Fshat 21,539.5 14,569.3 19,572.6 (2387.3) (1975.2) (1860.6) Gjithsej 22,605.1 15,554.6 20,786.6 (2585.7) (1555.6) (1974.1) Burimi: LSMS-ja e vitit 2002 pėr Shqipėrinė; 122 Nė kllapa jepet deviacioni standart Pagesat informale Pagesat informale janė pagesa jozyrtare qė i jepen njė ofruesi tė kujdesit shėndetsor per shėrbime qė supozohet qė pacientit duhet t'i jepen pa asnjė kosto/falas. Megjithėse nė disa vende evropiane ėshtė bėrė gjė e zakonshme qė qė pacientėt tė ofrojnė pagesa tė pakėrkuara nė formė bakshishi pėr ofruesit e kujdesit shėndetsor, ka shumė fakte qė tregojnė se njė pėrqindje e madhe e pagesave informale aktualisht nuk janė vullnetare/me dėshirė tė pacientit dhe ose kėrkohen ose pranohen (Lewis, 2000). Pagesat informale mund tė pėrbėjnė pengesė pėr aksesin ndaj shėrbimeve shėndetėsore, si edhe mund tė pengojnė pėrpjekjet e qeverisė pėr tė pėrmirėsuar barazinė dhe efiēiencėn e sistemit shėndetėsor. Siē shihet nė Tabelėn 5.11, afėrsisht 30% e personave shkojnė pėr t'u vizituar nė njė ofrues tė shėrbimit ambulator gjatė katėr javėve tė fundit pėrpara sondazhit deklarojnė se i kanė bėrė njė dhuratė mjekut, infermieres ose shėrbimit shėndetėsor. Ekzistojnė dallime tė mėdha rajonale pėrsa i takon pėrqindjes sė personave qė deklarojnė sė kanė bėrė tė tilla pagesa. Kėshtu, p.sh nė Tiranė vetėm 10% e personave qė u janė drejtuar shėrbimit ambulator i kanė bėrė "dhuratė" ofruesit, ndėrsa pėr rajonet bregdetare kjo shifėr ėshtė 40%. Jo vetėm qė banorėt e Tiranės paguajnė mė pak, por mesatarisht ata paguajnė shumė mė pak se personat qė jetojnė nė rajonet e tjera. Tabela 5. 13: Pagesat informale mesatare nė shėrbimin ambulator midis atyre qė bėjnė pagesat informale Bregdetare Qendrore Malore Tiranė 576.4 587.5 722.0 337.5 (84.7) (105.3) (109.1) (52.2) Burimi: LSMS-ja e vitit 2002 pėr Shqipėrinė Nė kllapa jepen deviacionet standarte Pagesat informale nė shėrbimin ambulator pėrfaqėsojnė afėrsisht 11% tė totalit tė shpenzimeve nė dallim nga kujdesi spitalor, ku pėrfaqėsojnė afėrsisht 25% tė totalit tė shpenzimeve. Midis personave qė bėjnė "dhurata" gjatė periudhės sė shtrimit tė tyre nė spital (60% e rasteve), 43% thanė se kjo dhuratė iu ishte kėrkuar apo pritej prej tyre. Nė rastin e shėrbimit ambulator, afėrsisht 40% e personave qė shkuan nė ambulancat publike thanė se kjo iu kėrkohej apo pritej prej tyre, ndėrsa 25% e atyre qė i janė drejtuar njė infermiereje kanė pėrmendur kėrkesa tė tilla. Problemi i pagesave informale nė rastin e shtrimeve nė spital mesa duket ėshtė i madh (tė gjitha shėrbimet spitalore supozohen tė jenė falas) dhe madje mė i rėndėsishėm nga problemi i shėrbimeve nė ambulanca. Kushtet nė spitalet publike nė pėrgjithėse janė tė kėqia, me mungesa nė shėrbime nga mė elementaret si energjia elektrike, ilaēet dhe pajisjet mjeksore. Siē tha njė grua shqiptare nė njė intervistė nė kuadrin studimit mbi perceptimet pėr kujdesin shėndetėsor publik (Ministria e Shėndetėsisė, 2000): "Kur e kisha nėnėn tė shtruar nė spital, m'u desh tė pastroja qė nga mbulesa e komodinės deri 123 tek gotat. Banjot janė nė kushte tė kėqia. Po nuk pagove nuk tė prek njeri me dorė. Kėtu duan tė gjithė para, qė nga roja, tek infermieret, sanitaret dhe mjekėt.." Pagat e ulta tė personelit e kanė thelluar edhe mė shumė kėtė problem dhe ndofta kontribuojnė nė shumimin dhe pėrhapjen e pagesave informale. Kutia 5.1: Pagesat informale pėr kujdesin shėndetėsor nė zonat peri-urbane tė Tiranės dhe Durrėsit Megjithėse fėmijėt e mi janė shumė tė vegjėl pėr tė shkuar nė shkollė, tė dy janė vaksinuar dhe i vizitoj rregullisht nė spitalin lokal shtetėror. Pėr kontrolle tė thjeshta mjeksore kėrkohen nga 200 deri nė 500 Lek tė reja, por kurime mė komplekse kushtojnė shumė mė shumė. Kėshtu, p.sh kur mė lindi djali i fundit na u desh tė paguanim 10,000 Lek. ­ burrė 35 vjeēar nga rrethinat e Durrėsit Normalisht duhet tė paguajmė 500 Lek pėr trajtim. Kur mė lindi vajza e madhe (nė Kukės), mjeku mė dha tė kuptoja se priste diēka prej meje por unė nuk e pagova sepse unė prisja djalė e fėmija kishte dalė vajzė! Megjithėse tė gjithė fėmijėt i kam tė vaksinuar, dy fėmijėt mė tė vegjėl nuk kanė lindur nė maternitet. Gratė e fisit e ndihmuan Dritėn (tė shoqen) nė lindje. Kur dikush nga familja ka nevojė tė shkojė tek mjeku, ne shkojmė nė spitalin shtetėror nė Durrės. ­ Ramizi, kryefamiljar 32 vjeēar nga njė zonė kėnetore nė Durrės. Tė dy fėmijėt e mi kanė lindur nė spitalin shtetėror. Pėr secilėn nga lindjet familja ime pagoi nga 5,000 - 10,000 Lek mjekėve. Zakonisht paguajmė afėrsisht 500 Lek pėr njė vizitė tė zakonshme tek mjeku. Unė nuk jam i kėnaqur me cilėsinė e shėrbimit tė spitalit, edhe pasi i kam paguar mjekėt. Edhe pasi kam paguar pėr ilaēet qė mė ka dhėnė mjeku me recetė, shpesh ato janė tė skaduara. ­ Shukri, 25 vjeē, kryefamiljar, nga zona kėnetore nė Durrės Vajza e Fatjonit ėshtė e sėmurė me tė ftohtė kronik dhe i duhet qė vazhdimisht tė shkojė tek mjeku nė klinikė. Mjekėt nuk kėrkojnė para, por po nuk u dhe vetė gjė do tė na thonė vazhdimisht tė shkojmė sėrish pėr kontrolle mjeksore. Mjekėt thjesht harxhojnė kohėn derisa marrin paratė. Kur Anxhela (mbesa) duhet tė shkojė tek mjeku, fėmijėt e tjerė tė familjes mbledhin kanaēe dhe i shesin pėr riciklim pėr tė bėrė para pėr mjekun. Herėn e fundit qė ishim tek mjeku paguam 1,300 Lek pėr ilaēet. Nė kohėn e komunizmit mjekėt kujdeseshin mė shumė, ose sė paku bėnin sikur kujdeseshin. ­ Familja Abdul nė zonėn e Bregut tė Lumit nė Babru, zonė peri-urbane nė Tiranė Nga Bezhani dhe Tracy, 2002: Intervista tė hapura me familje nė zonat peri-urbane tė Tiranės dhe Durrėsit. Kėto pjesė intervistash nuk pėrfaqėsojnė vendin apo zonat nė tė cilat janė marrė kėto intervista, por janė njė tregues i problemeve me tė cilat ndeshen disa nga banorėt e kėtyre zonave. Sa shpenzojnė familjet shqiptare pėr shėndetin Shqiptarėt shpenzojnė mesatarisht pothuajse 700 Lek pėr frymė nė muaj pėr kujdes shėndetėsor, qė ėshtė afėrsisht 18% e konsumit mesatar pėr frymė tė njė familjeje tė varfėr. Megjithatė, ka diferenca tė mėdha nė shumat qė familjet shpenzojnė sipas 124 pesėshoreve tė konsumit. Familjet qė futen tek 20% mė i varfėr i shpėrndarjes sė konsumit mesatarisht shpenzojnė afėrsisht gjysmėn qė shpenzojnė familjet nė pesėshoren mė tė pasur pėr shėndetin. Si pėrqindje e konsumit tė pėrgjithshėm, familjet nė pesėshoren mė tė varfėr tė shpėrndarjes sė tė ardhurave shpenzojnė afėrsisht 10% tė konsumit tė tyre mujor pėr frymė pėr shėndetin; nė dallim nga kėta, familjet mė tė pasura shpenzojnė mesatarisht afėrsisht 5% tė totalit tė tyre tė shpenzimeve pėr shėndetin. Duke qenė se rastet e shtrimeve nė spital janė tė ralla, shumica e shpenzimeve pėr shėndetin kalon tek vizitat mjeksore tė shėrbimit ambulator. Medikamentet pėrfaqėsojnė njė pėrqindje tė madhe tė totalit tė shpenzimeve pėr shėndetin dhe siē ėshtė pėrmendur mė parė nė rastin e shėrbimit ambulator, medikamentet pėrfaqėsojnė afėrsisht 55% tė totalit tė shpenzimeve, ndėrsa nė rastin e shtrimit nė spital pėrqindja ėshtė 17%. Por gjithashtu ka shumė persona qė blejnė ilaēe pa receta dhe kėshtu shpenzimet pėr medikamentet pėrfaqėsojnė njė pėrqindje tė konsiderueshme tė shpenzimeve totale tė familjes. Mesatarisht, 3.5% e totalit tė shpenzimeve pėr frymė tė njė familjeje shkon pėr blerjen e ilaēeve, prodhimi dhe shpėrndarja e tė cilave ėshtė pothuajse e gjitha nė dorėn e sektorit privat. Familjet nė brezin e varfėr tė brezave tė shpėrndarjes sė tė ardhurave paguajnė mesatarisht dy here mė shumė pėr medikamente (si pėrqindje tė totalit tė shpenzimeve) sesa familjet nė brezin mė tė pasur tė shpėrndarjes sė tė ardhurave.53 Tabela 5. 14: Shpenzimet mujore shėndetsore pėr frymė dhe pėrqindja qė zėnė shpenzimet shėndetsore nė shpenzimet totale familjare pėr frymė nėpėr pesėshoret e konsumit Pesėshoret Tota I II III IV V l 672. Shpenzimet pėr shėndetin pėr frymė 449.8 544.4 618.5 691.4 892.9 9 (32. (45.8) (51.0) (48.3) (57.4) (77.8) 9) % e shpenzimeve totale a Totali i shpenzimeve pėr shėndetin 9.1 7.9 7.1 6.1 4.9 6.7 Shpenzime spitalore 1.3 1.2 0.8 0.8 0.4 0.8 Shpenzimet pėr shėrbim ambulator 6.2 5.3 5.0 4.0 3.3 4.6 Shpenzime pėr ilaēe b 4.9 4.1 3.8 3.2 2.5 3.5 % e tė ardhurave tė pėrhershme (gjithsej shpenzime pėr frymė duke pėrjashtuar shpenzimet pėr shėndetin) Totali i shpenzimeve pėr shėndetin 12.7 10.6 9.2 7.8 6.1 8.8 Shpenzimet spitalore 1.8 1.7 1.1 1.0 0.5 1.1 Shpenzimet pėr shėrbim ambulator 9.0 7.4 6.6 5.2 4.2 6.1 53LSMS 2001 ėshtė mbledhur gjatė periudhės kohore midis prillit dhe qershorit tė vitit 2002. Ky sondazh ka njė modul tė gjerė nė lidhje me shėndetsinė, I cili pėrfshin ndėr tė tjera edhe pyetje nė lidhje me shėrbimet e pacientėve tė shtruar dhe jo tė shtruar, shfrytėzimin e kėtyre shėrbimeve dhe shpenzimet pėr to. Meqėnėse shumė njerėz nuk mund tė mbajnė mend me saktėsi numrin e vizitave qė bėjnė nė shėrbime tė caktuara shėndetsore, sidomos nė ato parandaluese, periudha e kujtesės epyejteve tė LSMS qė kanė lidhje me pacientėt qė nuk shtrohen nė spital ishte vetėm katėr javė. Duke vepruar kėshtu, pyetėsori shmang gabimet e kujtesės, por nuk merr paraqysh sezonalitetin e shfrytėzimit tė kujdesit shėndetsor. Si tė tilla tė dhėnat mujore tė paraqitura kėtu pėrfaqėsojnė vetėm muajt gjatė tė cilėve janė mbledhur tė dhėnat. 125 Shpenzimet pėr barnat 6.6 5.2 4.9 3.9 3.1 4.5 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria a Shpenzimet gjithsej pėr shėndetin iu mblodhėn shpenzimeve familjare pėr frymė pėr tė llogaritur kėto pėrqindje. Megjithatė, shpėrndarja nėpėr pesėshoret e konsumit nuk pėrfshin shpenzimet pėr shėndetsinė b Pėrfshin medikamentet e lėshuara me recetė nga shėrbimet e ambulatore, shtrimi nė spital dhe medikamentet qė jepen pa recetė 6. Shpenzimet katastrofike pėr shėndetsinė dhe Varfėria Tabela 5.15 tregon pabarazitė e sistemit shėndetėsor nė mbrojtjen financiare tė familjeve ndaj shpenzimeve katastrofike pėr shėndetsinė (shpenzimet qė e kalojnė 10% tė totalit tė tė ardhurave). Mesatarisht 26% e individėve deklarojnė se shpenzimet e tyre pėr shėndetin janė tė barabarta ose e kalojnė 10% tė totalit tė tė ardhurave tė tyre dhe afėrsisht 9% deklarojnė se shpenzimet e tyre pėr shėndetin pėrfaqėsojnė 25% ose mė shumė tė totalit tė tė ardhurave tė tyre. Individėt nė pesėshoren e tė varfėrve kanė mė shumė gjasa pėsuar shpenzime katastrofike pėr shėndetėsinė sesa pesėshora mė e pasur. Tabela 5. 15: Pėrqindja e individėve shpenzime katastrofike shėndetsore Pesėshoret e konsumit Total I II III IV V Mbi 10% 0.32 0.30 0.27 0.25 0.14 0.26 (0.03) (0.02) (0.02) (0.02) (0.01) (0.01) Mbi 25% 0.13 0.10 0.10 0.07 0.05 0.09 (0.02) (0.02) (0.02) (0.01) (0.01) (0.01) Mbi 50% 0.05 0.02 0.03 0.02 0.01 0.03 (0.01) (0.01) (0.01) (0.01) (0.00) (0.00) Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria; Shpenzimet Total lidhen me konsumin total me pėrjashtim tė shpenzimeve pėr shėndetin. Sipas Wagstaff dhe van Doorslaer (2003), pėrllogariten njė pėrqindje e shpenzimeve katastrofike p rėshėndetsinė, µE, si edhe njė indeks I cili ponderon kėtė matje duke e vėnė mė shumė theksin tek familjet e varfėra. Pėrllogaritet gjithashtu edhe njė matje e tepricės sė pagesave katastrofike, µo, e cila mat se sa e kalon masa e shpenzimeve pėr shėndetin pėrqindjen e tė ardhurave tė cilėn e pėrkufizojmė si katastrofike. Kėto matje na ofrojnė njė statistikė pėrmbledhėse qė tregon nėse tė varfėrit janė mė tė prekur nga shpenzimet katastrofike pė rshėndetin dhe nėse pagesat e tepėrta janė mė tė mėdha sesa ato qė bėjnė familjet mė tė pasura. Kėto indekse konfirmojnė qė familjet e varfėra jo vetėm qė kanė mė shumė gjasa tė kenė shpenzime katastrofike pėr shėndetin, por ato janė edhe mė tė predispozuara pėr tė pasur njė tepricė tė pagesave pėr shėndetin mbi pragun e pėrcaktuar (matjet e ponderuara WE dhe WO janė mė tė mėdha sesa mesataret, µE dhe µo). 126 Tabela 5. 16: Pėrqindja katastrofike dhe matjet e tepricave katastrofike pėr shpenzimet shėndetsore Pragu µE CE WE >10% 0.25632 -0.13371 0.290592 >25% 0.08977 -0.17031 0.105063 µo Co Wo >10% 0.021712 -0.03133 0.022392 >25% 0.047343 -0.08104 0.05118 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria CE dhe Co janė raportet e pėrqėndrimit pėr pėrqindjet e popullsisė dhe matjet e tepricave tė pagesave.54 Matjet e shpenzimeve katastrofike pėr shėndetsinė na tregojnė afėrsisht pėrqindjen e personave shpenzimet shėndetėsore tė tė cilėve e kalojnė pragun e paracaktuar, por na tregojnė afėrsisht nėse ky person me kėto shpenzime futet apo jo nė kategorinė e tė varfėrve, apo nė rast se personi qė ėshtė i varfėr bie edhe mė nė varfėri. Sipas Wagstaff dhe van Doorslaer (2003), bėhen matjet e varfėrisė pėrpara dhe pas shpenzimeve shėndetsore, tė cilat na ofrojnė pastaj informacionin e mėsipėrm. Njė pėrmbledhje e kėtyre matjeve paraqitet nė Tabelėn 5.17. Tabela 5. 17:Matjet e varfėrisė pėrpara dhe pas pagesave pėr kujdesin shėndetsor Tė ardhurat Para pagimit Pas pagimit Tė varfėr Pėrqindja 25.4 33.9 Hendeku i normalizuar 5.7 9.9 Tejet tė varfėr Pėrqindja 4.7 10.3 Hendeku I normalizuar 0.8 2.9 Shtrimi nė spital Pėrqindja 25.4 27.5 Pacientė qė nuk shtrohen nė spital Pėrqindja 25.4 31.9 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria Pagesat pėr kujdesin shėndetėsor dhe nė veēanti pagesat pėr shėrbimin ambulator fusin disa njerėz nė kategorinė e varfėrisė, ndėrsa disa tė tjerė i zhysin edhe mė thellė. Ndėrsa njė e katėrta e shqiptarėve i kanė tė ardhurat pėr frymė nėn nivelin e varfėrisė (44,891 Lek pėr person nė muaj), tė ardhurat pėr frymė pėr afėrsisht 34% tė popullsisė bien nėn nivelin e varfėrisė pasi t'u jenė hequr nga tė ardhurat e tyre shpenzimet pėr shėndetin. Po 54Grafiku I pėrqėndrimit pėrkufizohet si dyfishi I sipėrfaqes midis grafikut tė pėrkufizimit dhe vijės sė barazisė sė pėrsosur. Kurba e pėqėndrimit ndėrtohet duke pėrcaktuar pėrqindjen e akumuluar tė grupit tė zgjedhjes pėrgjatė boshtit tė abshisės (tė renditur sipas tė ardhurave) pėrkundr pėrqindjes sė akumuluar tė personave qė e kalojnė pragun tė vendosur nė bostin e koordinatave. 127 kėshtu, megjithėse vetėm 5% e popullsisė konsiderohet si tejet e varfėr pėrpara se tė merren nė konsideratė shpenzimet pėr shėndetin, pothuajse 10% e popullsisė bie nėn kufirin ushqimior tė varfėrisė pasi zbriten kėto shpenzime. Pėr ēudi, shpenzimet pėr shėrbimin ambulator ka mė shumė gjasa ta bėjnė dikė tė varfėr sesa shpenzimet pėr shtrimin nė spital. 7. Faktorėt pėrcaktues tė kėrkesės pėr kujdes shėndetėsor Njė analizė standarde u pėrdor pėr studimin e faktorėve qė pėrcaktojnė probabilitetin nėse njė person kėrkon kujdes shėndetsor kur sėmuret. Kjo analizė u bė nė mėnyrė tė veēantė pėr fėmijėt nga mosha 0-14vjeē dhe pėr tė rritur qė deklaruan se kishin shkuar pėr vizitė njė ofrues tė kujdesit parėsor shėndetsor kur kishin qėnė tė sėmurė ose tė lėnduar gjatė katėr javėve pėrpara intervistės sė LSMS-sė. Rezultatet e kėsaj analize tregojnė se tė ardhurat dhe fakti se personi ka librezė shėndetėsore rrisin ndjeshėm probabilitetin tė kėrkuarit kujdes shėndetsor nė tė dy grupet e zgjedhjes. Nė rastin e tė rriturve, arsimi i personit gjithashtu luante rol nė rritjen e probabilitetit e tė kėrkuarit kujdes shėndetsor. Nė rastin e fėmijėve, u vu re largėsia nga njė farmaci ulte kėrkesėn pėr shėrbime tė shėndetit parėsor dhe largėsia nga njė spital publik e rriste. Dy rezultatet e fundit mund tė ishin konsekuencė e cilėsisė sė ulėt sė shėrbimeve tė shėndetit parėsor, duke qenė se shumė njerėz kishin zgjedhur tė anashkalonin kėto shėrbime parėsore ose I pėrdornin vetėm pėr tė marrė receta pėr barna. Kėshtu qė, sa mė larg tė ishte faracia aq mė pak ishin tė stimuluar personat pėr t'u vizituar tek mjeku i pėrgjithshėm nė njė qendėr shėndetėsore parėsore pėr tė marrė receta pėr barna. Sė fundmi, megjithėse LSMS nuk e mbulonte shėrbimin ambulator tė ofruar nė spitalet publike, ekziston evidence nga burime tė tjera qė tregon se shumė njerėz i anashkalojnė kėto shėrbime tė kujdesit shėndetsor parėsor dhe shkojnė drejtpėrdrejtė tek specialstėt nėpėr poliklinika dhe spitale kur kanė nevojė pėr kujdes shėndetsor. U llogarit edhe elasticiteti i ēmimit tė kėrkesės pėr kujdes shėndetsor. Elasticiteti I ēmimit bie me rėnien e tė ardhurave dhe personat nė brezin e sipėrm tė shpėrndarjes sė tė ardhurave janė mė pak tė predispozuar pėr ta ndryshuar sjelljen e tyre pėrsa I pėrket rasteve kur kėrkojnė kujdes shėndetsor kur ndryshojnė ēmimet. Elasticiteti I ēmimit I kėrkesės sė kujdesit shėndetsor pėr fėmijėt ishte mė elastike se ajo e tė rriturve, por nė pėrgjithėse pėr tė gjitha nivelet e tė ardhurave dhe pėr tė dy grupet e zgjedhjes elasticiteti I ēmimit tė kėrkesės ishte shumė I ulėt, nė disa raste shumė afėr me zeron. Kjo ėshtė nė dallim tė madh me rezultatet e nxjerra nga Gertler dhe van der Gaag (1990) duke prėdorur tė dhėnat nga Peruja dhe Bregu I Fildishtė dhe nga Chawla (2001), duke pėrdorur tė dhėnat nga Nikaragua. Megjithatė, studime tė tjera kanė aritur nė rezultate tė ngjashme (shih Heller, 1982, Akin et al. 1984). 8. Komente pėrmbyllėse dhe ndikimet tek politikat Analiza e tė dhėnave tė LSMS-sė pėr vitin 2002 tregon se vetėm 58% e personave qė kanė deklaruar njė sėmundje ose lėndim i drejtohen shėrbimit ambulator dhe ka pabarazi tė mėdha nė gjendjen shėndetėsore pėrsa i pėrket tė ardhurave dhe pabarazive rajonale 128 dhe nė aksesin ndaj shėrbimeve shėndetėsore. Gjithashtu ka dallime tė mėdha midis zonave fshatare dhe atyre qytetėse pėrsa i takon aksesit pėr ujė tė pijshėm dhe kushteve tė higjienės. Banorėt e zonave qytetėse kanė akses pėr ujin e pijshėm brenda nė shtėpitė e tyre, ndėrsa vetėm gjysma e familjeve qė jetojnė nė zonat fshatare kanė mundėsi pėrdorimi tė objekteve sanitare (tualete, kanalizime, etj.). Gjithashtu ka dallime tė mėdha nė pėrqindjen e individėve qė i drejtohen shėrbimit ambulator. Tė varfėrit dhe individėt qė jetojnė jashtė qarkut tė Tiranės janė mė tė predispozuar tė raportojnė njė sėmundje sesa jo tė varfėrit, por nga ana tjetėr ata janė mė pak tė predispozuar tė kėrkojnė kujdes shėndetsor kur sėmuren. Nga ana tjetėr, banorėt e qarkut tė Tiranės kanė mė pak gjasa tė deklarojnė njė sėmundje, por janė mė tė predispozuar nga ana tjetėr pėr tė kėrkuar kujdes kur sėmuren. Gjithashtu ka diferenca tė mėdha rajonale edhe nė shfrytėzimin e kujdesit spitalor. Banorėt mė nė gjendje ekonomike tė zonave qytetėse ka mė shumė gjasa tė kenė librezė tė sigurimeve shėndetėsore sesa banorėt e zonave fshatare. Gjithashtu individėt pėr tė cilėt shteti mbulon sigurimet shoqėrore ka mė shumė gjasa tė jenė tė siguruar sesa ata qė kontribuojnė vetė. Pothuajse tė gjitha grate marrin kujdes shtatzanie dhe pothuajse nė tė gjitha lindjet ekziston ndihma nga njė kujdes I kualifikuar. Megjithatė, ka dallime tė mėdha pėrsa i takon tė ardhurave dhe dallime rajonale nė numrin e konsultimeve paralindjes dhe llojit tė personelit qė ndihmon gratė gjatė lindjes. Megjithatė, krahasimisht, gratė nė zonat malore kanė gjasat mė tė pakta pėr tė marrė kujdes shtatzanie dhe kanė numrin mė tė vogėl tė konsultave nėpėr klinika. Nė dallim me to, gratė nė Tiranė shkojnė dy here mė shumė nė konsulta shtatzanie krahasuar me gratė nė zonat e tjera tė vendit. Pėr kujdesin shėndetėsor ka shpenzime tė mėdha nga xhepi. Shpenzimet pėr medikamente pėrfaqėsojnė pėrqindjen mė tė madhe tė kėtyre shpenzimeve. Pagesat informale janė shumė tė pėrhapura, sidomos nė rastin e shėrbimit spitalor ku 60% e personave deklaruan se kishin dhėnė para nėn dorė. Gjithashtu kėto pagesa pėrfaqėsojnė njė pėrqindje tė madhe tė totalit tė shpenzimeve, duke u pėrgjigjur pėr afėrsisht njė tė katėrtės sė totalit tė shpenzimeve pėr kujdesin spitalor. Shpenzimet pėr kujdesin shėndetėsor pėrfaqėsojnė njė pėrqindje tė konsiderueshme tė totalit mujor tė shpenzimeve tė njė familjeje dhe variojnė me nivelin e tė ardhurave tė familjes. Megjithėse mė tė varfėrit paguajnė mė pak nė terma absolute, ata shpenzojnė nė fakt njė pėrqindje mė tė madhe tė tė ardhurave tė tyre pėr kujdesin shėndetėsor sesa tė pasurit. Familjet e varfra jo vetėm qė kanė mė shumė gjasa tė vuajnė nga shpenzimet katastrofike shėndetsore, por gjithashtu kanė mė shumė gjasa tė kenė teprime mė tė mėdha nė pagesat shėndetsore mbi pragun katastrofik. Rezultatet e analizave tregojnė se ekzistojnė tashmė tre fusha prioritare pėr politikė- bėrėsit qė janė tė interesuar nė pėrmirėsimin e aksesit dhe efektivitetit tė kujdesit shėndetėsor. Sė pari, duhet tė rritet mbulesa nga sigurimet shėndetėsore si pėrsa i pėrket numrit tė personave tė mbuluar nga skema, gjithashtu edhe pėr nga numri i shėrbimeve tė afruara. Sigurimet shėndetėsore jo vetėm qė janė njė burim i rėndėsishėm financimesh pėr sektorin; por gjithashtu ato sigurojnė mbrojtje financiare pėr personat e siguruar ndaj shpenzimeve katastrofike shėndetsore. Kjo nė veēanti pėr shtresat e varfra dhe vulnerabėl 129 tė popullsisė, tė cilėt rrezikojnė tė bien nė varfėri si rrjedhojė e njė rasti tė vetėm sėmundjeje, dhe qė duhet tė mbulohen nga sigurimet shėndetėsore. Nė tė vėrtetė, megjithėse shtresat e varfra dhe vulnerabėl janė ata qė kanė mė shumė gjasa tė mbulohen nga sigurimet shėndetėsore aktualisht, mbeten ende grupe tė mėdha tė tė varfėrve dhe shtresave vulnerabėl tė cilėt nuk janė tė mbuluar. Pėr mė tepėr, sigurimet shėndetėsore aktualisht mbulojnė vetėm shėrbimet e mjekut tė pėrgjithshėm ose tė mjekut tė familjes, duke mos siguruar mbrojtje ndaj shpenzimeve shėndetsore katastrofike. Nė Tiranė, ISKSH-ja mbulon tė gjithė shėrbimin ambulator dhe nuk ėshtė pėr t'u habitur fakti se banorėt e kėtij rajoni shpenzojnė mesatarisht mė pak pėr shėrbimin ambulator nė krahasim me pjesėn tjetėr tė popullsisė sė vendit. Sigurisht qė ka shumė vend pėt rritjen e gamės sė shėrbimeve tė afruara. Njė fushė tjetėr qė kėrkon vėmendje imediate janė pagesat informale, zhdukja e tė cilave do tė ketė efekte pozitive nė aksesin ndaj shėrbimeve shėndetėsore. Pagesat informale nė shėrbimin ambulator pėrbėjnė afėrsisht 11% tė totalit tė shpenzimeve nė dallim nga kujdesi spitalor, ku pėrfaqėsojnė afėrsisht 25% tė totalit tė shpenzimeve. Mesatarisht shqiptarėt shpenzojnė pothuajse 700 Lek pėr frymė nė muaj pėr kudjes shėndetėsor, qė pėrbėn afėrsisht 18% tė konsumit mesatar pėr frymė tė njė familjeje tė varfėr. Megjithatė, ka dallime tė mėdha nė shumat qė familjet shpenzojnė sipas kuintileve tė konsumit. Familjet qė i pėrkasin 20% tė tė varfėrve tė shpėrndarjes sė konsumit shepnzojnė mesatarish afėrsisht gjysmėn e asaj qė shpenzojnė familjet nė kuintilin mė tė pasur pėr shėndetin. Si pėrqindje e totalit tė konsumit, familjet nė kuintilin e tė varfėrve shpenzojnė pothuajse 10% tė konsumit tė tyre mujor pėr frymė pėr shėndetin. Pėrveēse rrisin barrėn e shpenzimeve nga xhepi, sidomos pėr tė varfėrit, pagesat informale gjithashtu ndikojnė negativisht nė pėrpjekjet pėr pėrmirėsimin e cilėsisė dhe efiēincės sė sektorit. Prova nga burime tė pasigurta tregojnė gjithashtu se cilėsia e kujdesit shėndetėsor, nė veēanti nė shėrbimin ambulator dhe sidomos jashtė Tiranės, ku njė numėr i madh individėsh zgjedhin t'i anashkalojnė kėto shėrbime dhe tė shkojnė direkt nė spital ėshtė nėn standart. Pėrmirėsimi i cilėsisė sė shėrbimit ambulator ėshtė domosdoshmėri pėr zgjerimin e fushėveprimit dhe shfrytėzimit tė shėrbimeve shėndetėsore, nė mėnyrė qė ato tė pėrdoren mė shumė sesa thjesht pėr tė marrė receta pėr barna. 130 Aneksi i Kapitullit V Tabela 5.A. 1: Sėmundjet kronike tė deklaruara sipas statusit tė varfėrisė Jo tė varfėrTė varfėrGjithsej Sėmundjet infektive 1.9 2.4 2.0 Sėmundjet e gjakut dhe sistemit tė qarkullimit dhe prodhimit tė gjakut38.8 28.7 36.8 Sėmundje tė organeve tė frymėmarrjes 8.9 9.9 9.1 Tumore 1.0 1.2 1.0 Sėmundje tė organeve tė tretjes 7.5 6.1 7.2 Sėmundje tė sistemit urinar ose gjenital 5.1 8.5 5.8 Endokrina 5.1 4.7 5.0 Ērregullime psikologjike 3.6 3.5 3.6 Sėmundje tė kockave dhe indeve lidhėse 13.7 15.0 14.0 Sėmundje tė sistemit nervor 10.3 11.9 10.7 Sėmundje kongjenitale 1.9 4.8 2.5 Ērregullime tė tjera 2.1 3.5 2.4 Total 100.0 100.0 100.0 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria; Gabimet standarte nė kllapa Tabela 5.A. 2: Sėmundjet e raportuara nė katėr javėt e fundit pėrpara zondazhit, sipas gjėndjes sė varfėrisė, pėrqindje Jo tė varfėr Tė varfėr Gjithsej Tė ftohtė/Grip 75.8 84.4 78.3 Dhembje stomaku 2.3 1.7 2.1 Diare 1.9 1.5 1.8 Hundė/vesh 2.5 2.0 2.3 Mėlēi 0.9 0.5 0.8 Veshka 2.7 2.2 2.5 Dhembje koke 4.6 2.2 3.9 Zemra 1.6 1.1 1.5 Mushkėritė 1.4 0.6 1.1 Lėkura 0.7 0.8 0.7 Sėmundje tė transmetueshme seksualisht 0.0 0.0 0.0 Kocka tė thyera 1.8 0.7 1.5 Trauma tė tjera 0.6 0.1 0.4 Komplikacione shtatėzanie/lindjeje 0.1 0.2 0.2 Sėmundje tė tjera 3.2 2.1 2.9 Gjithsej 100.0 100.0 100.0 131 Tabela 5.A. 3: shfrytėzimi i kujdesit shėndetėsor sipas gjinisė, zonės sė banimit, nivelit tė varfėrisė, dhe faktit nėse personi ka ose jo librezė shėndetėsore ( me pėrqindje) No MeshkujFemraTiranėQytetFshatJo tė varfėrTė varfėrLibrezė shėndetėsoreLibrezė Asnjė sėmundje Shėrbim ambulator 7.2 9.8 8.4 9.6 7.9 9.4 5.9 5.6 13.0 Mjek privat 0.9 1.4 0.5 1.6 1.0 1.2 1.0 0.7 1.7 Infermiere/ndihmėsmjek1.2 1.8 0.5 1.4 1.8 1.6 1.4 1.5 1.5 Mjek popullor 0.2 0.3 0.0 0.2 0.3 0.3 0.2 0.3 0.2 Qė kėrkojnė kujdes 8.6 11.6 9.1 11.3 9.8 11.0 7.6 7.1 14.9 Sėmundja Shėrbim ambulator 50.0 52.1 68.6 56.0 48.4 54.9 42.2 45.2 61.4 Mjek privat 5.2 5.1 12.8 7.7 3.8 6.4 1.9 4.3 6.5 Infermiere/ndihmesmjek12.2 13.4 1.0 10.0 14.5 13.1 12.3 13.4 11.9 Mjek popullor 0.2 1.0 0.0 0.0 1.0 0.6 0.7 0.8 0.4 Qė kėrkojnė kujdes 56.8 58.8 74.4 63.0 55.1 61.6 48.8 52.4 67.2 Gjithsej Shėrbim ambulator 12.7 16.0 10.7 15.4 14.6 15.3 11.6 11.2 19.4 Mjek privat 1.4 1.9 1.0 2.4 1.4 1.8 1.1 1.2 2.4 Infermiere/ndihmėsmjek2.6 3.5 0.5 2.4 3.9 3.1 3.1 3.2 2.9 Mjek popullor 0.2 0.4 0.0 0.2 0.4 0.3 0.3 0.4 0.2 Qė kėrkojnė kujdes 14.7 18.6 11.6 17.7 17.2 17.6 14.1 13.5 21.8 Burimi: LSMS e vitit 2002, Shqipėria Tabela 5.A. 4: Pėrqindja e individėve qė i drejtohen kujdesit shėndetėsor sipas rajoneve dhe grup-moshave Mosha Bregdetare Qendror Malor Tiranė Gjithsej 0-14 69.9 63.7 33.2 80.2 59.3 15-24 59.0 46.4 20.8 32.0 44.1 25-49 66.6 51.5 40.6 71.5 54.8 50-69 77.1 62.1 43.5 68.6 64.0 >=70 73.6 61.3 41.3 93.9 63.6 Total 69.8 58.3 35.8 74.4 57.9 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria Tabela 5.A. 5: Konsultime shtatzanie sipas personelit qė e ofron sipas rajoneve dhe nivelit tė varfėrisė (pėrqindjet) Tiranė Qytet Fshat Jo tė varfėrTė varfėr Gjithsej Mjek 0.84 0.79 0.59 0.69 0.60 0.67 Mami 0.14 0.21 0.41 0.30 0.40 0.33 Mami tradicionale 0.02 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Gjithsej 0.10 0.26 0.64 0.71 0.29 1.00 Burimi: LSMS-ja e vitit 2002, Shqipėria 132 KAPITULLI VI: ARSIMI 1. Pėrmbledhje Nė fillimet e tranzicionit, Shqipėria trashėgoi njė sistem arsimi qė lejonte pjesmarrje tė barabartė pothuajse pėr tė gjithė nė sistemin arsimor. Megjithatė, gjatė viteve pas rėnies sė regjimit komunist, i gjithė vendi nė tėrėsi dhe sistemi arsimor nė veēanti kanė kaluar shumė sfida qė vėrshtirėsuan kontributin e sistemit arsimor nė uljen e varfėrisė dhe pabarazisė nė vend. Me rėnien e regjimit Hoxha Shqipria kaloi njė krizė tė thellė e cila pati ndikim nė tė gjithė sektorėt, edhe arsimi nuk bėri asnjė pėrjashtim. Megjithėse vendi qė nga ajo kohė ka patur periudha tė njė rritje tė shpejtė ekonomike, tė ardhurat pėr frymė sot janė tė njėjtat me ato tė vitit 1989 dhe burimet qeveritare nuk kanė arritur ende nivelėt qė ekzistonin pėrpara tranzicionit. Kjo rėnie e burimeve publike ka ndikuar direkt nė burimet e alokuara pėr arsimin, pėr pjesėn e tyre nė PBB ranė nga 5% nė 1991 nė 3% sot. Mungesa e burimeve nuk ėshtė e vetmja sfidė me tė cilėn pėrballet sot arsimi shqipėtar; dy periudha tė njė shkatėrrimi total tė mjeteve mėsimore, lėvizjet e mėdha tė popullsisė brenda vendit, dhe kėrkesat e reja tė njė ekonomie nė tranzicion i kanė bėrė presion kėtij sistemit. Ndryshimet qė pasuan regjimin komunist dhe rėnia e skemave piramidale nė 1997 u kombinuan me njė vandalizėm tė pėrgjithshėm tė pronės qė nuk kurseu as mjetet mėsimore; shumė nga kėto mjete u shkatėrruan dhe tani nevojiten burime esenciale pėr ti rehabilituar ato plotėsisht. Gjithashtu, heqja e kufizimeve tė lėvizjes sė popullsisė, u shoqėrua nga migrimi i grupeve tė mėdha popullsie nga zonat rurale nė ato urbane dhe nga Shqipria nė vende tė tjera. Migrimi ka krijuar presione tė fuqishme mbi shkollat urbane dhe periurbane tė cilat nuk ishin gati tė prisnin fluksin e madh tė studentėve tė rinj tė ardhur nga zonat rurale. Sfida nuk qėndron vetėm nė faktin se ėshtė njė numėr i madh fėmijėsh qė duan tė shkollohen, por edhe sepse ardhja e emigrantėve tė rinj nga zona ku cilėsia e shkollave ishte me e ulėt, edhe sepse nevojat e tyre janė ndryshe nga ato tė fėmijėve tė qytetit. Migrimi ka krijuar sfida edhe pėr zonat rurale, pasi shumė nga mėsuesit e kualifikuar e kanė lėnė me dėshirė punėn pėr tė gjetur punė me paga me tė larta nė qytet, njė eksod qė ka ulur me tej cilėsinė e shkollave rurale. Sė fundi, me transformimin nė njė ekonomi tregu, vendi po kalon njė periudhė transformimesh tė mėdha social- ekonomike. Ekonomia e tregut kėrkon aftėsi tė tjera tė fuqisė punėtore nga ato qė duheshin nė ekonominė e komanduar. Kėshtu qė edhe sistemi 133 arsimor duhet tė adoptohet me kėto aftėsi tė reja, tė cilat krijojnė nga ana tjetėr njė sfidė tė vėshtirė pėr tu pėrballuar me qėllim qė tė ndihmohet procesi i zhvillimit tė vendit, dhe tė ndihmojė nė punėsimin e popullsisė pėr ta nxjerrė atė nga varfėria. Pikėrisht nė kėtė ambjent tė vėshtirė sistemit arsimor nė Shqipėri i duhet tė sigurojė frekuentim tė barabartė tė shėrbimeve arsimore, sidomos pėr arsimin bazė dhe atė tė mesėm, dhe tė kontribuojė nė thyerjen e rrethit vicioz tė varfėrisė dhe mungesės sė arsimimit. 2. Arritjet nė Arsim Anafalbetizmi Njė nga arritjet madhore tė sistemit arsimor nė Shqipėri gjatė epokės komuniste ishte zhdukja pothuaj e plotė e anafalbetizmit. Tė dhėnat nga LSMS e vitit 2002 tregojnė se sot me shumė se 90% e populsisė mbi moshėn 14 vjeē mund tė shkruajnė e tė lexojnė pa ndonjė vėshtirėsi. Pjesa me e madhe e tė riturve qė nuk mund tė shkruajnė e lexojnė (rreth 5% e tyre), ose mund por me vėshtirėsi, i pėrkasin brezat tė vjetėr. Ndėrsa vetėm 1% e tė rriturve nėn moshėn 50 vjeē janė plotėsisht analfabet, rreth 15% e atyre mbi moshėn 50 vjeē janė analfabet. Nė radhėt e rinisė shqipėtare, 98% mund tė lexojnė dhe shkruajnė pa ndonjė vėshtirėsi, 55 krahasuar me 95% tė dhjet vjetėve me parė.56 Pėrqindja e analfabetizmit varion sipas tė ardhurave, gjinisė dhe vendit tė banimit. Numri i tyre ėshtė dy herė me i madh tek tė varfėrit nė krahasim me jo tė varfrit, dhe gjithashtu dy herė me i madh tek gratė sesa tek burrat. Gjithashtu, ndėrsa 4% e popullsisė qė jeton nė zonat urbane janė analfabet, vetėm 6% e atyre qė jetojnė nė zonat rurale janė analfabet. Eshtė e rėndėsishme tė thuhet se ndryshimet gjinore janė zhdukur nė brezat mė tė rinj, si rezultat i pėrpjekjeve tė sistemit arsimor pėr eliminimin e hendekut gjinor nė marrjen e arsimit. Vitet e shkollimit Mesatarisht, shqiptarėt 21 vjeē e sipėr kanė arsim tetėvjeēar. (Tabela 6.1). Kjo mesatare mbart ndryshime tek tė ardhurat dhe vendet e banimit. Tė rriturit qė jetojnė nė njė familje tė varfėr kanė mesatarisht dy vjet shkollė me pak sesa ata qė jetojnė nė familje me gjendje me tė mirė. Gjithashtu edhe tė 55Nė qoftė se pėrfshijmė tek tė shkolluarit edhe ata qė shkruajnė dhe lexojnė me vėshtirėsi atėhere kjo shifėr rritet nė 99%. 56Treguesit Botėror tė Zhvillimit, Banka Botėrore. 134 rriturit qė jetojnė nė Tiranė kanė rreth 3.5 vjet shkollė me shumė sesa ata qė jetojnė nė zona rurale. Vitet mesatare tė shkollimit tek tė rriturit janė relativisht tė ulėta tė krahasuara kėto me vendet e tjera tė rajonit. Pėr shembull, vitet mesatare tė shkollimit tek rinia pėr tė njėjtėn moshė bashkėkohėsish ėshtė njė vit me pak nė Shqipėri sesa nė Bosnie Hercegovinė.57 Tabela 6. 1: Diploma me e lartė e marrė pėr gjithė rajonin Diploma me e lartė e marrė (%, 21 vjeē e sipėr) Tiranė Qytete tė tjeraFshat Totali Pa shkollim 0.6 1.0 0.9 0.9 Fillore (4 vjet) 7.1 10.8 19.9 15.3 Tetėvjeēare (8 vjet) 25.2 34.0 55.3 44.4 E mesme e pėrgjithshme 21.4 22.3 10.3 15.6 Profesionale (2 vjet) 3.1 3.8 1.2 2.3 Profesionale (4 vjet) 19.2 18.0 10.0 13.8 Universitet e me lartė 23.4 10.2 2.5 7.7 Mesatarja e viteve shkollore sipas vendndodhjes Nr. i viteve shkollore 10.9 9.5 7.4 8.5 Burimi: LSMS Shqipėtare e vitit 2002. Siē duket nė figurėn 6.1, ka ndryshime tė mėdha nė numrin total tė viteve tė shkollimit tė kryera nė varėsi tė Figura 6.1: Marrja e Arsimit (brezi 16-35) tė ardhurave dhe vendbanimit. 100 Megjithėse pėrqindja e evėnt 80 popullsisė tė kėtij brezi qė ka 60 mbaruar arsimin bazė ėshtė e udeste 40 lartė, ka njė rėnie tė madhe tė % 20 numrit tė studentėve qė 0 vazhdojnė shkollimin pas 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 Vitet e shkollimit mbarimit tė arsimit bazė. Nė Tė varfėr rural Tė varfėr urban rastin e Shqiprisė, arsimi bazė Jo tė varfėr rural Jo tė varfėr urban pėrfundon nė vitin e 8tė, gjė qė shpjegon edhe rėnien drastike tė 57Ndėr tė rriturit e moshės 15-35 vjeē vitet mestarte tė shkollimit nėr shqiptarėt ėshtė 9.5 vjet, ndėrsa pėr BH ėshtė rreth 10.6 (Banka Botėrore, 2003). 135 shkollimit pas kėtij viti si nė figurė. Ajo ēka ėshtė e ndryshme nė Shqipėri, krahasuar me vende tė tjera tė rajonit58, ėshtė pėrqindja e vogėl e tė rinjve qė ndjekin aktualisht arsimin e mesėm, si edhe ndryshimet e mėdha nė tė ardhurat e banuesve rural me ata urban nė numrin e viteve tė arsimit tė pėrfunduar. Nė Shqipėri ndryshimet nė tė ardhurat fillojnė nė nivelet shumė tė ulėta tė shkollimit dhe rriten me rritjen e numrit tė viteve tė shkollimit. Tė varfėrit pėrfundojnė me pak vite shkollim, nė ēdo nivel arsimi, dhe kėto ndryshime janė tė vogla nė arsimin tetėvjeēar por rriten dukshėm pas kėtij arsimi. Ka ndryshime tė mėdha edhe ndėrmjet zonave rurale dhe atyre urbane, dhe ndėrsa kėto ndryshime janė tė vogla nė arsimin bazė, ato rriten nė nivelete me tė larta tė arsimit tė mesėm. Nga ata qė mbarojnė arsimin tetė vjeēar, numri qė vazhdojnė arsimin e mesėm ėshtė mė i madh nė banorėt qytetarė, si tė varfėr dhe jo tė varfėr, sesa nė banorėt e zonave rurale. Pėr shembull, ndėrsa rreth 72% e qyetatrėve jo tė varfėr fillojnė arsimin e mesėm, vetėm 37% e qytetarėve tė varfėr dhe me pak se 20% e banorėve nė zonat rurale fillojnė arsimin e mesėm. Kjo nuk ėshtė e rastėsishme pasi numri i shkollave tė mesme nė zonat rurale ėshtė ulur me kalimin e kohės, qė tregon njė problem kėrkese nė kėto zona. Pėrqindjet e regjistrimit Ka ndryshime tė mėdha nė pėrqindjet e regjistrimit nė tė gjitha nivelet e arsimit, nė gjithė rajonet dhe nė tė gjitha nivelet e tė ardhurave. Pėrqindja e regjistrimit tek tė varfėrit, dhe sidomos tė shumė tė varfėrit, ėshtė shumė me e ulėt se ajo e jo tė varfėrve, po kėshtu, pėrqindja e regjistrimit nė zonat rurale ėshtė me e vogėl sesa nė zonat urbane. Kėto ndryshime nė ritmet e regjistrimit mund nė tė ardhmen tė ruajnė dhe tė thellojnė akoma me shumė pabarazinė e tė ardhurave, pasi familjet e varfėra do tė drejtohen nga individė me nivel tė ulėt arsimi. Nuk ka me ndryshime gjinie nė regjistrime, me pėrjashtim tė nivelit universitar ku ritmi i regjistrimit pėr femra ėshtė disi me i lartė sesa ai pėr meshkuj. Nuk ka probleme madhore tė mungesave nė radhėt e tė regjistruarve pėr ēdo nivel tė arsimit. Pėrqindja e studentėve tė regjistruar qė nuk kanė frekuentuar mėsimet pėr me shumė se njė muaj ėshtė me pak se 2%. Megjithatė, tė dhėnat sugjerojnė se nė zonat periurbane fėmijėt ose 58Shih shembullin e rastit tė Kosovės (Banka Botėrore, 2001) dhe Bosnja Hercegovina (Banka Botėrore, 2003) 136 mungojnė nė orėt e mėsimit ose frekuentojnė pak orė (ndonjėherė edhe me pak se 4 orė) mėsim nė ditė. Pėr fat tė keq LSMS nuk pėrfaqėsohet nė kėtė nivel, dhe nuk mund tė pėrdoret pėr tė nxjerrė statistika tė besueshme pėr zonat periurbane. Tabela 6. 2: Pėrqindjet neto tė regjistrimit pėr tė gjitha gjinitė, rajonet, dhe nivelet e tė ardhurave QyteteTė Shumė MeshkujFemraTiranėtė gjitha Fshat Jo tėTė tė Totali tjera qytetet varfėr varfėr varfėr Para-shkollor30.7% (3-5 vjeē) 32.3%20.2%50.8%43.4% 25.1%38.4%18.2%10.0% 31.5% Tetėvjeēar (6-13) 93.5% 93.0%92.2%93.2%92.9% 93.5%94.1%91.6%88.6% 93.3% Mesėm (14-17) 38.8% 38.7%70.8%59.5%62.2% 24.9%46.7%19.4%19.8% 38.7% I lartė (18-22) 7.6% 9.6% 22.7%16.6%18.3% 2.6% 11.2%0.4% 0.0% 8.7% Burimi: LSMS Shqipėtare 2002; Tė dhėnat parashkollore raportojnė me shumė frekuentim net sesa regjistrim net. Gjithashtu, pėr tė pėrllogaritur kėto rezultate vėzhgimet e pa-raportuara (27%) nuk janė pėrfshirė. Terciar pėrfshin studentė nė universitet dhe studime pas universitare. Para shkollor: Regjistrimet nė arsimin para shkollor kanė rėnė gjatė periudhės sė tranzicionit. Ndėrsa nė 1990 me shumė se njė nė dy fėmijė tė moshės 3 deri 5 vjeē regjistroheshin nė arsimin para shkollor (iNSTAT, 2001), 59 sot ėshtė i regjistruar me pak se njė nė tre fėmijė. Duke i parė kėto shifra nga njė tjetėr kėndvėshtrim, ndėr gjithė vendet e Ballkanit vetėm Bosnja dhe Hecegovina ka njė pėrqindje tė ulėt tė regjistrimit nė kėtė nivel. 60 Por nuk ėshtė ulur drastikisht vetėm numri i fėmijėve qė ndjekin arsimin parashkollor, por ka gjithashtu diferenca tė mėdha nė regjistrime pėr tė gjitha rajonet dhe nivelet e tė ardhurave. Pėrqindja neto e fėmijėve tė regjistruar nga familjet e varfėra ėshtė afėrsisht sa gjysma e asaj tė fėmijėve tė familjeve me gjendje me tė mirė. Kjo ėshtė pėr tu shqetėsuar pasi programet parashkollore ndihmojnė nė zbutjen e disavantazheve qė mund tė kenė fėmijėt e shtresave tė ulėta social ekonomike kur hyjnė nė arsimin tetėvjeēar. Nė rastin e Shqipėrise, pėrderisa fėmijėt qė jetojnė nė familje jo 59Tė dhėnat e 1990 bazohen nė pėrqindje gros tė regjistrimeve. 60Tė dhėnat nga vendet e tjera tė Ballkanit vijnė nga databaza e UNiCEF TransMONEE pėr vitin 1999. 137 tė varfėra janė ata qė pėrfitojnė nga kėto programe, ēdo ndryshim fillestar nė favor tė tyre do tė thellohet deri sa tė gjithė fėmijėt tė hyjnė nė arsimin e detyrueshėm. Fatmirėsisht, mosha e fillimit tė arsimit bazė tė detyrueshėm ėshtė e ulėt (6 vjeē), dhe kjo mund tė balancojė rėnien e numrit tė regjistrimeve nė arsimin tetėvjeēar. 138 Kutia 6.1: Hyrja nė shkollė nė zonat periurbane tė Tiranės dhe Durrėsit Vajza jonė e madhe ėshtė aktualisht nė klasėn e tretė. Ajo shkon nė kėmbė nė shkollėn fqinjė se bashku me dy fėmijė tė tjerė, shkolla ėshtė njė orė larg. Orari i mėsimit ėshtė nga 12 e drekės deri nė 4 :30 i mbasdites. Gjatė dimrit (sezonit tė shirave) ajo mungon nė shkollė gati dy javė nė muaj pėr shkak tė baltės dhe pėrmbytjeve. Mbi tė gjitha nuk jemi tė kėnaqur me cilėsinė e mėsimdhėnies qė vajza jonė merr. Nė (Drita) i japim ndihmė nė shtėpi, nė mėngjes, por nuk mjafton. Fėmijėt e tjerė janė akoma tė vegjėl pėr tė shkuar nė shkollė. - Familja e Ramizit dhe Dritės nė Durrės, zona moēalore Nė nuk jemi tė regjistruar nė zonėn periurbane tė Tiranės, ndaj ėshtė e vėshtirė pėr tė regjistruar fėmijėt. Djali ynė i madh, Peshopia, 9, aktualisht nuk ėshtė i regjistruar nė shkollė, pik sė pari pėr shkak tė problemit tė regjistrimit tė banesės, megjithatė ne po pėrpiqemi ta zgjidhim kėtė problem dhe shpresojmė qė djali tė regjistrohet nė simestrin tjetėr qė fillon pas pushimeve. Pėr momentin, asnjė fėmijė i familjes nuk ėshtė i regjistruar nė shkollė. - Familja nė Bregun e Lumit nė Babru, zona periurbane e Tiranės. Arsimi ėshtė gjėja me e rėndėsishme (pėr fėmijėt) por asnjė nga fėmijėt e mijė nuk ėshtė i regjistruar nė shkollė. Doja tė regjistroja djalin e madh (7)por nuk mund tė pėrballoja shpenzimin e 7,000 Lekėve pėr libra dhe regjistrim. Kjo pagesė regjistrimi bėhet pasi familja ime nuk ėshtė nga kjo zonė. - Familja e Kujtimit nė Bathore, zona periurbane e Tiranės Djali im 16 vjeēar pėrfundoi shkollėn tetėvjeēare dy vjet me parė, por rezultatet e tijė ishin tė ulta, kėshtu qė ai e kishte tė pamunudr tė ndiqte shkollėn e mesme lokale. Kur familja ime jetonte nė Kukės, djali me i madh ishte nxėnės i mirė, por kur u transferua nė shkollėn e Bathores notat e tij ranė. Djali i dytė (14) ėshtė nė klasėn e tetė dhe merr mėsime nga ora 8:00 e mėngjesit deri nė 11:00. Ata bėjnė 4 orė mėsim nga 30 minuta. Djali me i vogėl (10) ėshtė nė klasėn e tretė dhe bėn mėsim nga ora 1:30 e drekės deri nė 5:00 mbasdite. - Familja e Besnikut nė Bathore 2, zona periurbane e Tiranės. Burimi: intervista marrė familjeve nė zonat periferike tė Tiranės dhe Durrėsit (Bezhani dhe Tracy, 2003) Kėto intervista nuk pretendohen tė pėrfaqėsojnė tė gjithė vendin apo zonat 139 ku ato u kryen, por janė tregues tė problemeve qė hasen nga disa banorė tė tyre. Arsimi bazė: Arsimi bazė i detyrueshėm nė Shqipėri pėrfshin katėr vjet tė fillores dhe katėr vjet tė tetėvjeēares. Ritmet e regjistrimit nė kėtė nivel janė gati njėsoj si pėr vajzat ashtu edhe pėr djemtė. Pėrqindja gros e regjistrimit nė nivėlin bazė tė shkollės ėshtė gati 100% ndėrsa pėrqindja neto e regjistrimit ėshtė rreth 94%. Megjithėse pėrqindjet e regjistrimit nė nivelin bazė tė arsimit janė tė larta, ato fshehin disa ndryshime nė tė ardhurat tė cilat ndikojnė kryesisht tė varfėrit. Pėr shembull, pėrqindja e regjistrimit tė fėmijėve qė jetojnė nė familje qė nuk pėrballojnė dot as nevojat pėr ushqim ėshtė 5 pikė me pak se ajo e fėmijėve qė jetojnė nė familje jo tė varfėra. Duhet theksuar se tė varfėrit e mesėm kanė tė njėjtat pėrqindje regjistrimi sa familjet jo tė varfra, duke na sygjeruar kėshtu qė politikat duhet tė pikėsynojnė tek me tė varfėrit e tė varfėrve pėr tė siguruar kėshtu qė tė gjithė shqiptarėt tė marrin arsimin bazė. Njė tregues tjetėr i Objektivave tė Zhvillimit tė Mijėvjeēarit, qė ėshtė arritja e pjesmarrjes sė plotė nė arsimin tetėvjeēar deri nė 2015, ėshtė pikėrisht pėrqindja e atyre qė pėrfundojnė arsimin tetėvjeēar. Nė rast se fėmijėt e fillojnė shkollėn nė moshėn 6 vjeē, ata duhet tė pėrfundojnė arsimin e tyre tetėvjeēar kur tė arrijnė moshėn 14 vjeē. Megjithatė, tė dhėnat nga LSMS e Shqiprisė 2002 tregojnė se mesatarisht vetėm 62% e fėmijėve tė kėsaj moshe kanė pėrfunduar arsimin bazė tetėvjeēar. Kjo mund tė jetė rezultat i njė regjistrimi tė vonė, pasi shumė fėmijė tė moshės 14 dhe 15 vjeē janė akoma tė regjistruar nė arsimin tetėvjeēar. Pėrqindja e fėmijėve 16 vjeēar qė kanė pėrfunduar arsimin bazė tetėvjeēar, pėr shembull, ėshtė rreth 95%. Tabela 6. 3: Pėrqindjet gros tė regjistrimit nė shkollat e mesme Shqipėria Kroacia Maqedonia 1990 2002 1999 1999 Totali 79 38.7 Akademik 33.1 19.9 22.2 Profesionale 5.6 58.2 43.2 Burimi: INSTAT dhe LSMS 2002 pėr Shqiprinė; Databazė e TransMONEE tė UNICEF pėr Kroacinė dhe Maqedoninė Arsimi i mesėm: Regjistrimi nė shkollat e mesme ėshtė i ulėt, dhe si nė rastin e arsimit parashkollor, ka njė rėnie tė madhe tė regjistrimit gjatė viteve tė tranzicionit. Pėr shembull, pėrqindja e regjistrimit pėr shkollat e mesme sot ėshtė sa gjysma e pėrqindjes sė 1990, dhe ėshtė gjithashtu me e ulėt se pėrqindjet e vendeve tė tjera tė rajonit. Pjesa 140 me e madhe e regjistrimeve tė kėtij niveli ėshtė nė programet akademike me njė pėrqindje regjistrimi prej rreth 33%; nga ana tjetėr, shkollat e mesme profesionale dhe teknike kanė njė pėrqindje regjistrimi vetėm prej 6%. Siē shihet edhe nė tabelėn 6.3, gjendja ėshtė shumė ndryshe nė vendet e tjera tė rajonit, ku shumica e regjistrimeve ėshtė nė programet e mesme profesionale. Kutia 6.2: Faktorėt e regjistrimeve nė shkollat e mesme Njė analizė e plotė u krye pėr tė studiuar faktorėt qė kushtezojne regjistrimet nė shkollat e mesme si nė zonat rurale ashtu edhe nė zonat urbane tė Shqiperise. Tė dhėnat e perdorura janė marre nga shembuj tė fėmijėve (14-18 vjeē) qė kanė pėrfunduar shkollėn tetėvjeēare. Rezultatet tregojnė se nė zonat urbane tė vetmet ndryshime qė shpjegojnė dukshėm arsyet e regjistrimit, pėr tė gjitha modelete e vlerėsuara, janė arsimimi i kreut tė familjes, arsimimi i bashkėshortes/it (ndryshime qė janė pėrdorur si bazė pėr arsimin e prindėrve) dhe mosha e fėmijės. Ēmimet e fletoreve dhe tė lapsave me ngjyra kanė njė ndikim tepėr negativ nė regjistrim. Nė zonat rurale, faktorėt kryesorė tė regjistrimit nė shkollat e mesme rezultuan tė ishin: (i) presenca e njė shkollė tė mesme nė komunitet, (ii) arsimi i bashkėshortes sė kryefamiljarit, (iii) konsumi pėr ēdo familje, dhe (iv) pronėsia mbi bagėtinė (efekti i pasurisė). Faktorėt qė kishin njė ndikim negativ nė regjistrim nė zonat rurale ishin: (i) pronėsia e kuajve, dhe nė disa modele dhe pronėsia e deleve, dhe (ii) prezenca nė familje e fėmijėve tė tjerė nė moshėn pėr tė ndjekur shkollėn e mesme. Mesatarisht familje me pronėsi mbi gjedhėt kanė vetėm njė kre, ndėrsa familje qė kanė dele kanė rreth 14 krerė, gjė qė kėrkon me shumė punė sesa nė rastin e parė. Pronėsia e deleve dhe kuajve kėrkon kėshtu me shumė mundėsi punėsimi tė fėmijėve brenda nė familje, dhe pronėsia e tyre rrit koston oportune tė ēuarjes sė fėmijėve nė shkollė. Pėrqindja e regjistrimit nė shkollat e mesme nuk ėshtė vetėm e ulėt, por ajo gjithashtu varion shumė sipas tė ardhurave dhe rajonit ku banojnė. Pėr shembull, regjistrimi net nė arsimin e mesėm tė fėmijėve tė varfėr ėshtė me i vogėl se gjysma e atij tė fėmijėve jo tė varfėr. Pėr rajone tė ndryshme pabarazia nė regjistrim nė shkollat e mesme janė me tė dukshme. Ndėrsa rreth 70% e fėmijėve tė grup moshės pėrkatėse nė Tiranė rezultojnė tė regjistruar, dhe afėr 60% nė zonat e tjera urbane, vetėm ēereku i grup moshės perkatese tė zonave rurale rezultojnė regjistruar nė shkollat e mesme. Kjo pjesėrisht pėr shkak tė furnizimit tė paktė me paisje mėsimore nė zonat rurale. Arsimi Terciar: Regjistrimi nė universitetet e Shqiprisė ėshtė shumė i ulėt. Me njė pėrqindje gros regjistrimi prej rreth 11% dhe njė pėrqindje neto rreth 9% Shqipria ka pjesmarrjen me tė ulėt nė universitet nė tė gjithė Europėn. Nė radhėn e ekonomive nė tranzicion nė Evropė dhe Azinė Qendrore vetėm Turkmenistani dhe Uzbekistani kanė pėrqindje regjistrimi me tė ulėt (UNICEF, TransMONEE). Nė kėtė nivel ka gjithashtu edhe ndryshime tė mėdha pėr sa i perket tė ardhurave, rajoneve dhe gjinisė. Vetėm nė nivelin universitar regjistrimi i vajzave dhe djemve ndryshon, duke pasur me shumė vajza sesa djem. Pothuajse tė gjitha regjistrimet pėrqėndrohen nė studentėt jo tė varfėr qė jetojnė nė zonat urbane, sidomos nė Tiranė. 141 Ndryshimet nė breza Periudha e tranzicionit solli shumė sfida social-ekonomike qė ndikuan edhe sistemin arsimor. Fėmijėt qė shkonin nė shkollė gjatė transizionit panė si fillim se tė ardhurat e familjeve tė tyre u rėnduan dhe mė pas vuajtėn edhe uljen e burimeve tė qeverisė nė dispozicion tė arsimit. Siē tregohet nė tabelėn 6.4, brezat mė tė rinj, tė moshės sė arsimit tė detyruar gjatė tranzicionit, kanė njė pėrqindje me tė vogėl nė pėrfundimin e shkollės sesa brezat qė pėrfunduan arsimin tetėvjeēar gjatė regjimit komunist61. Nė radhėt e brezave mė tė rinj, fėmijė ndėrmjet 15-19 vjeē, ka fėmijė qė janė akoma tė regjistruar nė shkollė, por edhe pse kėta individė konsiderohen si tė kenė pėrfunduar shkollėn bazė tetėvjeēare, numri i njerėzve qė pėrfundojnė klasėn e 8 nė kėtė brez bashkėkohor do jetė pėrsėri me i ulėt se ai i brezave tė moshės 25-29 vjeēare. Nė fillim tė tranzicionit, individė qė janė tani 25 vjeē ose me shumė ishin 14 vjeē ose me shumė dhe si tė tillė e kishin pėrfunduar ose ishin duke e pėrfunduar shkollėn tetėvjeēare. Breza mė tė rinj shkuan nė shkollėn tetėvjeēare pas rrėzimit tė regjimit komunist dhe pėrjetuan krizėn dhe ndryshimet e thella tė viteve 90 Tabela 6. 4: Raporti i atyre qė kanė mbaruar arsimin bazė tetėvjeēar dhe vazhdojnė arsimin e mesėm Brez moshat Tetėvjeēare tė pėrfunduar Tė regjistruar nė tė mesme 15-19 0.925 0.484 (0.011) (0.023) 20-24 0.952 0.393 (0.010) (0.022) 25-29 0.990 0.512 (0.004) (0.027) 30-34 0.977 0.525 (0.006) (0.022) 35-39 0.986 0.491 (0.004) (0.022) 40-45 0.943 0.534 (0.008) (0.022) Burimi: LSMS 2002 pėr Shqipėrinė gabimet standart nė kllapa. Ka ndryshime tė mėdha edhe nė brezat pėr sa i pėrket propocionit tė studentėve qė vazhdojnė shkollėn e mesme pas pėrfundimit tė arsimit tė detyrueshėm tetėvjeēar. Ka njė rėnie tė madhe (gati 80%) nė raport me ata qė vazhdojnė arsimin e mesėm nė brezat e moshės 20-24 vjeē. Megjithatė, nė brezat mė tė rinj raporti rritet pėrsėri. Ēuditėrisht, ata 20 dhe 24 vjeēare sot, kanė qėnė rreth moshės 15 e 21 vjeē, gati nė moshėn e shkollės sė mesme, nė vitin 1997, viti i ndryshimeve tė mėdha qė pasojė me rėnien e skemave piramidale, kur shumė shkolla u vandalizuan. Megjithatė nuk ka asnjė ndryshim statistikor nė raportet e atyre qė vazhdojnė shkollėn e mesme ndėrmjet brezave mė tė rinj dhe atyre tė moshės 25 dhe 45 vjeē. 61 Ka patur zhvendosje tė mėdha tė popullsise nė Shqipėri gjatė viteve tė tranzicionit. Brezi mė i ri ėshtė gjithashtu ai qė ka migruar me shumė. Ka mundėsi qė keto ndryshime nė pėrfundimin e shkollės mund tė rrjehin nga migrimi selektiv ku anetarėt me tė arsimuar tė kėtij brezi lėnė vendin. Kjo do tė zvogelojė proporcionin midis njerėzve qė pėrfundojnė arsimin tetėvjeēar dhe atyre qė qėndrojnė. 142 143 3. Arsyet e regjistrimeve tė ulėta Arsyeja kryesore pėr njė regjistrim tė ulėt nė nivelin para shkollor duket sikur ėshtė mungesa e kopshteve. Numri total i programeve para shkollore ka rėnė nė mėnyrė tė konsiderueshme gjatė 10 vjeteve tė fundit, nga 3,426 nė 1990 deri nė 2,111 nė 1999 (iNSTAT 2002). Shumė nga programet para shkollore ishin tė lidhura me industritė ku punonin prindėrit, dhe kur u mbyllėn kėto industri nė fillim tė tranzicionit, u mbyllėn edhe kopshtet. Njė arsye tjetėr qė citohet shumė nga prindėrit nė Tiranė ėshtė se preferohet qė fėmijėt tė mbahen nė shtėpi.62 Tabela 6. 5: Arsyet e mos frekuentuar kopshtet pėr rajone, propocioni i moshave 3-5 vjeē Tiranė Qytet Fshat Totali Asnjė 0.07 0.16 0.54 0.42 Shumė tė vegjėl 0.05 0.11 0.06 0.07 Shumė e shtrenjtė 0.12 0.16 0.00 0.05 Shumė larg 0.00 0.00 0.13 0.09 Jo cilėsi e mirė 0.00 0.01 0.04 0.03 Preferojnė tė rrinė nė shtėpi 0.65 0.49 0.20 0.30 Nuk e shohin te nevojshme 0.10 0.04 0.01 0.02 Tė tjera 0.02 0.02 0.01 0.02 Totali 1.00 1.00 1.00 1.00 Burimi: LSMS 2002 pėr Shqiprinė Nė rastin e arsimit tė mesėm, arsyet kryesore pėr mungesėn e regjistrimit janė tė lidhura me mungesėn e kėrkesės. Njė nga ēdo dy tė rinj tė pa regjistruar nuk ka interes tė ndjekė shkollėn, kryesisht sepse ata e konsiderojnė tė pėrfunduar arsimimin e tyre me pėrfundimin e arsimit bazė tetėvjeēar63. Njė arsye tjetėr pėr mos frekuentimin e arsimit tė mesėm ėshtė dhe nevoja pėr tė punuar, duke u dhėnė kėshtu njė kosto oportune me tė lartė frekuentimit tė shkollės sė mesme. Nė zonat rurale rreth 13% e fėmijėve qė nuk ndjekin shkollėn janė tė angazhuar nė punė bujqėsore. Nga ana e tė intervistuarve distanca e shkollės ėshtė pėrmendur si arsye pėr tė mos ndjekur shkollėn, sidomos nė zonat rurale. Kjo nuk ėshtė e papritur pėrderisa numri i shkollave tė mesme ka rėnė prej mė shumė se 50% gjatė dekadės sė fundit. Pjesa me e madhe e kėsaj rėnie ndodhi nė shkollat e mesme profesionale dhe teknike, tė cilat ranė nga 575 profesionale dhe 177 shkolla tė pėrziera nė 1990 nė vetėm 51 dhe 9 respektivisht nė vitin 2001. Nė kontrast me kėtė, numri i shkollave akademike u ngrit gjatė dekadės sė fundit dhe sot ekzistojnė 251 shkolla me shumė se nė 1990 (iNSTAT 2002). Rėnia nė numrin e shkollave ka ndikuar me shumė nė zonat rurale, ku njė dekatė mė parė kanė ekzistuar 550 shkolla profesionale dhe tė pėrziera ndėrsa tani ka vetėm katėr.64 62Pėrse ky rast nuk ėshtė e qartė. Arsyeja mund tė jetė papunėsia e madhe i ka mbajtur gratė nė shtėpi; mund tė jetė edhe njė reflektim i cilėsisė se ulėt qė ekziston nė programe. 63Me shumė se 90% e atyre qė thonė se nuk janė regjistruar sepse e kanė pėrfunduar nė mendjen e tyre arsimin me marrjen e diplomės sė arsimit tetėvjeēar. 64iNSTAT, siē ėshtė thėnė nga Berryman, 2000. 144 Tabela 6. 6: Arsyet pėr mos regjistrimin nė radhėt e 14-17 vjeēarėve (raportet) Tiranė Qytet Fshat Jo tė varfėr Tė varfėr Totali Shumė i shtrenjtė 0.03 0.04 0.05 0.05 0.05 0.05 Pa interes 0.15 0.49 0.29 0.30 0.35 0.32 Punė bujqėsore 0.00 0.00 0.14 0.11 0.11 0.11 Punė tė tjera 0.08 0.06 0.05 0.07 0.03 0.05 Largėsia e shkollės 0.00 0.00 0.16 0.11 0.17 0.13 Cilėsia e ulėt 0.00 0.00 0.01 0.01 0.00 0.00 Siguria 0.04 0.03 0.02 0.03 0.01 0.02 Shkollė e pėrfunduar 0.62 0.26 0.24 0.29 0.20 0.26 Tė tjera 0.08 0.12 0.05 0.04 0.08 0.06 Totali 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 Burimi: LSMS 2002 pėr Shqiprinė 4. Shpenzimet nė Arsim Shpenzimet Publike Me kthesėn nė ekonomi qė ndoqi rėnien e regjimit komunist, burimet qeveritare ranė nė mėnryrė tė konsiderueshme. Sot, pas shumė viteve pas rėnines dhe pas shumė vitesh zhvillim nė vėnd, shpenzimet qeveritare (si pėrqindje e PBB totale) ėshtė akoma sa gjysma e asaj qė ka pas qėnė. Megjithėse rėnia nė shpenzimet qeveritare tregon pjesėrisht njė ekonomi tregu nė tranzicion, ajo gjithashtu tregon edhe rėnie nė aftėsitė e qeverisė mbi mbledhjen e burimeve. Tabela 6. 7: Shpenzimet publike nė arsim si pėrqindje e PBB dhe shpenzimeve publike totale 1991 2000 2001 2002 Totali i shpenzimeve publike/PBB 62.2 25.9 27.5 27.9 Shpenzimet nė Arsim si % e PBB 5 3.2 3.3 3.4 Arsimi si % e shpenzimeve totale publike 8.1 12.3 12 12.1 Burimi: Ministria e Financės Shqipėtare Ulja nė burimet qeveritare ka ndikuar negativisht shpenzimet qeveritare nė arsim, tė cilat ranė nga 5% e PBB nė 1991 nė 3% sot. Shpenzimet publike nė arsim nė Shqipėri nuk janė vetėm tė ulta nė karahasim me njė dekadė me parė, por janė tė ulėta nė krahasim edhe me shumė vende tė tjera tė rajonit (Republika Sllovake, 4.3% e PBB nė 1999, Republika Ēeke, 4.6%, Polonia 4.1%, Hungaria 4.1%, OECD 5.3%; UNICEF, OECD). Shpenzimet Private Ulja nė shpenzimet publike pėr arsimin ėshtė kompensuar me rritjen e shpenzimeve private, tė cilat mesatarisht pėrfaqėsojnė rreth 1.4% tė shpenzimeve totale mujore pėr frymė nė familje (gati 2.5% pėr familje me studentė). Familjet qė i pėrkasin kuintilit tė lartė tė ardhurash paguajnė njė mesatare prej 2.5 herė me shumė sesa ato qė i pėrkasin kuintilit tė varfėr. Megjithatė, si pėrqindje e shpenzimeve totale mujore, familjet me tė 145 varfra paguajnė tė njėjtėn pėrqindje ose edhe me tė madhe (ndryshimi, megjithatė, nuk ėshtė i statistikisht i dukshėm) nga shpenzimet totale tė familjes sė tyre. Shpenzimet e larta nė familje gjate viteve tė arsimit bazė nuk tregojnė kosto mė tė larta nė kėtė nivel, por janė tregues i regjistrimeve tė ulėta nė arsimin pas atij bazė. Pėr shembull, tė gjitha familjet, pavarėsisht nėse kanė apo jo fėmijė tė moshės shkollore, shpenzojnė mesatarisht gati 300 lek nė muaj. Gjithshtu, pėr vitet e arsimit bazė shpenzimet e njėjta te familjeve pėr tė gjitha kuintilet jane rezultat i njė pjese tė vogėl qė zėnė fėmijė tė moshės shkollore nė kėto familje dhe shpenzime mė tė mėdha pėr familje me tė ardhura mė tė mėdha. Megjithatė, kur merren nė konsideratė vetėm familjet me fėmijė tė moshės shkollore, familjet e kuintilit te lartė tė tė ardhurave shpenzojnė mesatarisht dy herė mė shumė sesa shuma qė paguajnė familjet e varfėra pėr arsimin. Ndėr familjet me studentė, shpenzimet nė arsim mund tė zėnė njė pjesė tėkonsiderueshme tė shpenzimeve tė tyre totale, duke pėerfaqėsuar 2.2% tė shpenzimeve totale mujore pėr familjet mė tė pasura dhe 3.5% pėr familjet mė tė varfra. Tabela 6. 8: Totali i shpenzimeve familjare nė arsim pėr tė gjitha nivelet dhe kuintilet e konsumit Pesėshoret e Konsumit 1 2 3 4 5 Totali Arsimi bazė 270.0 262.9 265.3 225.5 272.8 258.9 i mesėm i pėrgjithshėm 35.7 70.2 109.0 137.9 239.2 133.9 i mesėm profesional 18.4 11.3 36.3 27.6 140.4 56.2 Arsimi I lartė 5.7 21.9 55.6 132.1 179.6 93.6 Totali 329.9 366.3 466.3 523.1 832.1 542.6 Pjesa nga konsumi 1.6% 1.3% 1.4% 1.3% 1.4% 1.4% Familjet me studentė Pjesa nga konsumi 2.2% 2.0% 2.1% 2.5% 3.5% 2.5% Familjet me fėmijė nė moshėn e shkollės Arsimi bazė 387.0 465.6 486.5 564.3 1002.5 555.0 Burimi: LSMS 2002 pėr Shqiprinė Shpenzimet pėr arsimin e mesėm dhe universitetar janė nė pėrgjithėsi me tė larta sesa shpenzimet pėr nivelin bazė. Tė dhėnat nga LSMS pėr Shqiprinė tregojnė se shpenzimet totale mujore pėr person pėr arsimin e mesėm janė mesatarisht rreth 3.3 herė me tė mėdha se shpenzimet individuale pėr arsimin bazė. Gjithashtu, shpenzimet totale mujore pėr studentė nė arsimin e mesėm janė rreth 7.5 herė me tė mėdha sesa shpenzimet pėr studentė pėr vitet e arsimit bazė. Nė tė dyja rastet e arsimit tė mesėm dhe terciar ka gjithashtu ndryshime tė mėdha nė tė ardhurat pėr shkak tė shumave totale tė shpenzuara. Pėr shembull, si pėr shkollėn e mesme dhe asaj tė lartė studentėt qė i pėrkasin familjeve tė kuintilit tė lartė tė ardhurash paguajnė mesatarisht katėr herė me shumė sesa ata qė i pėrkasin familjeve tė varfėra. Tabela 6. 9: Shpenzimet totale personale nė arsim sipas nivelit tė shkollimit dhe tė ardhurave Pesėshoret e shpenzimeve 146 1 2 3 4 5 Total Arsimi bazė 220.8 316.1 331.3 382.7 777.4 371.4 i mesėm 580.1 492.2 815.2 935.9 2422.8 1207.4 Arsimi I lartė 1162.1 1248.2 1446.3 2550.5 4270.1 2761.6 Totali 237.0 325.8 416.8 595.1 1365.0 561.5 Burimi: LSMS 2002 pėr Shqiprinė Efektet mbi shpenzimet e ulėta publike nė arsim bien nė sy edhe duke vėrejtur pėrqindjen e studentėve qė kanė raportuar se kanė bėrė pagesa me para nė dorė ose me dhurata nė shkollė dhe mėsuesve gjatė vitit tė fundit akademik. Si nė arsimin bazė ashtu edhe nė ate tė mesėm, me shumė se 40% e studentėve raportojnė se kanė bėrė pagesa tė tilla shkollave dhe mėsuesve. Numri i studentėve qė bėjnė pagesa mėsuesve ėshtė me i madh nė radhėt e familjeve tė kuintilit tė pasur se sa nė ato tė atij tė varfėr. Evidenca tė qarta nga zonat periurbane tė Tiranės dhe Durrėsit tregojnė se shumė familje kontribuojnė me materiale ndėrtimi dhe nafte nė riparimin dhe mirėmbajtjen e shkollave. Kutia 6.3: Pagesa jo formale nė arsim Djali im i dytė (14) ėshtė nė klasėn e 8te ... djali me i vogėl (10) ėshtė nė klasėn e 3tė... Duhet tė paguaj pėr librat, riparime dhe njė kontibut pėr pagesėn e rojes sė shkollės. - Familja e Besnikut nė Bathore 2, zona nė perfieri tė Tiranės Njė nga arsyet qė u largova nga Peshkopia dhe erdha nė Tiranė ishte njė arsim me i mirė pėr djemt e mi. Djali jonė 12 vjeēar ndjek mėsimet nga ora 7 i mėngesit deri me 2 pasdite, dhe arsimohet edhe nė anglisht. Unė paguaj 300 Lek nė muaj pėr librat dhe kontributin pėr pagesėn e rojes sė shkollės. Megjithatė unė e hoqa nga shkolla vajzėn 16 vjeēare kur ajo ishte nė vitin e dytė. Arsyeja? Nuk donim qė vajza tė ndiqte shkollėn. - Familja e isufit nė Bathore 1, Zona nė periferi tė Tiranės. intervista tė bėra me familje qė jetojnė nė zonat periferike tė Tiranės dhe Durrėsit (Bezhani dhe Tracy, 2003). Kėto intervista nuk mund tė merren si pėrfaqėsime tė tė gjithė vendit apo tė zonave ku ato u ndoqėn, por janė tregues tė problemeve me tė cilat pėrballen disa nga banorėt e kėtyre zonave. Shpezimet e ulta publike nė arsim nuk reflektohen vetėm nė raportet e mėdha tė kontributit tė familjėve ndaj shkollave dhe mėsuesve, por edhe nė raportet e studentėve qė marrin mėsime private si pasojė e rėnies sė Figura 6.2: Perqindja e studenteve qe marrin mesime private cilėsisė sė mėsimdhėnies nė shkolla me kalimin e viteve. Propocionalisht, numri i studentėve qė 0.35 marrin mėsime private ėshtė me i lartė nė arsimin 0.3 e mesėm sesa nė ate bazė, dhe ka ndryshime tė 0.25 mėdha midis studenteve qė marrin mėsime private 0.2 sipas tė ardhurave. Ndėrsa njė e treta e tė 0.15 0.1 ardhurave tė studentėve tė arsimit tė mesėm qė i 0.05 pėrkasin 20% tė familjeve mė tė pasura shkon pėr 0 mėsime private, vetėm me pak se 1% e tė 1 2 3 4 5 Kuintilet e Konsumit Primary Secondary 147 ardhurave shkon pėr mėsime private nga ata qė jetojnė nė 20% tė familjeve mė tė varfėra Numri i madh i studentėve qė marrin mėsime private ėshtė shqetėsues pasi ky fakt mund tė ndikojė dukshėm nė pabarazinė e tė ardhurave. Kjo na tregon se ka probleme serioze nė cilėsinė e mėsimdhėnies nė shkollat publike dhe se studentė me tė ardhura me tė larta mund tė pėrballojnė mėsime private janė me tė predispozuar tė marrin arsim me tė mirė dhe kėshtu mundėsi punėsimi me tė mėdha. Pjesa me e madhe e studentėve qė marrin mėsime private kanė si tutorė mėsuesit e tyre ose mėsues tė tjerė tė shkollės. Kjo bėn qė tė kompromentohet mėsimdhėnia nė shkollė, pasi mėsuesi i detyron studentėt tė marrin mėsime private ose studentėt ndjehen tė detyruar qė ta bėjnė njė gje tė tillė. Nė shkollat tetėvjeēare tė paktėn 50% e studentėve paguajnė pėr mėsime private tė marra nga mėsuesit e tyre ose mėsues tė tė njėjtės shkollė; nė rastin e shkollave tė mesme pėrqindja ėshtė me e lartė se 60%. 5. Arsimi dhe Tregjet e Punės Tabela 6.10 tregon maredhenien midis arsimit e fuqisė punėtore tė brezave tė reja dhe tė vjetra. Shqipetarėt me arsim tė ulėt, dmth me diplomėn e shkollės tetėvjeēare ose me pak pėrfaqesohen me shumė nė radhėt e punėtorėve tė punėsuar nė bujqėsi, punėtore sezonal, punotorė tė pushuar, dhe si popullsi jo aktive, nė krahasim kjo me ata qė kanė nivel me tė lartė arsimimi. Nė kontrast, shqiptarėt me diplomė universitare pėrfaqėsohen me shumė nė radhėt e tė punėsuarve, pavarėsisht nga mosha apo gjinia. Tabela 6. 10: Statusi i fuqisė punėtore tė meshkujve shqipėtar pėr tė gjitha nivelet e arsimit, pėrqindje Punė nė bujq. <15orėPunė tė tjeraPapunėTė pushuarSezonalPa pėrkrahjeJo aktivTota Meshkuj 18-35 Me pak se tetėvjeēare 0.16 0.04 0.02 0.24 0.07 0.08 0.05 0.05 Tetėvjeēare 0.63 0.57 0.51 0.36 0.63 0.58 0.56 0.56 E mesme 0.16 0.21 0.29 0.30 0.20 0.24 0.29 0.23 E mesme profesionale 0.05 0.12 0.14 0.09 0.07 0.10 0.08 0.11 i lartė 0.00 0.07 0.04 0.00 0.02 0.00 0.02 0.05 Totali 0.04 0.64 0.12 0.01 0.02 0.04 0.14 1.00 Meshkuj 36-64 Me pak se tetėvjeēare 0.38 0.11 0.10 0.00 0.00 0.22 0.21 0.13 Tetėvjeēare 0.45 0.40 0.42 0.63 0.24 0.22 0.33 0.39 E mesme 0.06 0.15 0.14 0.17 0.18 0.18 0.09 0.14 E mesme profesionale 0.11 0.22 0.30 0.17 0.49 0.28 0.26 0.22 i lartė 0.00 0.13 0.04 0.02 0.09 0.10 0.11 0.11 Totali 0.04 0.75 0.06 0.00 0.00 0.01 0.13 1.00 Burimi: LSMS 2001 Shenim: Pėrqindjet shtohen nė 100 vertikalisht. 148 Raporti i fuqisė punėtore shqiptare me diplomė tė shkollės sė mesme kėrkon njė analizė tė veēantė. Regjistrimet nė arsimin e mesėm ranė nė mėnyrė tė konsiderueshme gjatė viteve qė pasuan rėnien e komunizmit. Tė rinjtė shqiptarė po e abandonojnė shkollėn me herėt sesa brezat me tė vjetėr. Siē shihet nė tablėn 6.11, pėrqindja e tė rinjve shqiptarė meshkuj me arsim tė mesėm tė pėrgjithshėm nė radhėt e tė papunėve dhe punėtorėve tė pushuar dhe pa pėrkrahje ėshtė mė e madhe sesa pėrqindja qė zėnė ata nė gjithė popullsinė, duke na treguar kėshtu se arsimi i mesėm nuk e pėrmirėson mundėsitė nė tregun e punės pėr tė dipllomuar tė tillė. Gjithashtu, edhe pėr brezat me tė vjetėr, pėrqindja e meshkujve me arsim tė mesėm profesional dhe teknik nė radhėt e tė papunėve, tė punonjėsve sezonal, tė pa pėrkrahur dhe jo aktiv, ėshtė me e madhe se pėrqindja qė zėnė ata nė popullsi. Nė rastin e atyre qė kanė arsim tė mesėm tė pėrgjithshėm, pėrqindja e tyre ndėr punėtorėt sezonal dhe tė pa perkrahur ėshtė mė e madhe sesa pėrqindja e tyre nė popullsinė totale. Kjo veti dekurajuese e tė diplomuarve tė arsimit tė mesėm shpjegon pjesėrisht ritmet e ulta tė regjistrimit sot nė kėto programe, pasi ato duket se ofrojnė shumė pak benifite nė lidhje me tregun e punės. Tabela 6. 11: Pjesmarrja e fuqisė punėtore femra pėr tė gjitha nivelet e arsimit dhe moshės Punėsim nė bujq. <15orėPunėsim tjetėri papunėHamejSezonalPa pėrkrahurJo aktivTotali Femrat 18-35 Me pak se tetėvjeēare 0.04 0.01 0.03 0.00 0.01 0.03 0.03 0.02 Tetėvjeēare 0.71 0.58 0.41 0.55 0.61 0.61 0.56 0.57 Mesme e pėrgjithshme 0.14 0.20 0.33 0.45 0.30 0.19 0.30 0.24 E mesme profesionale 0.11 0.10 0.17 0.00 0.04 0.14 0.09 0.10 E lartė 0.01 0.11 0.06 0.00 0.04 0.03 0.02 0.06 Totali 0.07 0.46 0.07 0.00 0.02 0.04 0.33 1.00 Femrat 36-64 Me pak se tetėvjeēare 0.32 0.14 0.04 0.21 0.00 0.05 0.30 0.21 Tetėvjeēare 0.58 0.50 0.38 0.32 0.87 0.39 0.44 0.47 Mesme e pėrgjithshme 0.05 0.12 0.25 0.16 0.00 0.14 0.10 0.11 E mesme profesionale 0.03 0.16 0.33 0.31 0.07 0.38 0.13 0.15 E lartė 0.01 0.09 0.01 0.00 0.07 0.04 0.03 0.06 Totali 0.06 0.47 0.05 0.00 0.00 0.03 0.39 1.00 Burimi: LSMS 2002 e Shqiprisė Specializimi ėshtė njė ēėshtje me vete. Kėto shkolla i specializonin fuqitė punėtore pėr komplekset industriale shtetėrore, fuqitė punėtore pėr fermat kolektive, dhe gjithashtu specializojnė teknikėt e mesėm pėr ti pėrgatitur ata pėr studimet Univeristare Teknike65. Meqė shumė ndėrmarrje shtetėrore janė mbyllur ose zvogėluar dhe ndėrmarrje tė reja private janė duke u krijuar qė kanė nevojė pėr aftėsi tė tjera, shumė nga kėto shkolla tė vjetėra humbėn interesin ndaj tyre dhe kėshtu shumė prej tyre janė mbyllur. Kjo shpjegon nė njė far mėnyre pse brezat e vjetėr qė janė specializuar nga kėto prgrameve prfesionale gjatė regjimit tė kaluar kanė kaq pak mundėsi nė tregun e punės, dhe pse kanė 65Fondacioni Evropian i Specializimit: Tregu i Punės shqiptar ­, Torino, Prill 2001. 149 rėnė gjithashtu edhe ritmet e regjistrimeve nė kėto shkolla nga brezat e rinj. Sigurisht qė programet profesionale janė tė domosdoshme por nevojat e arsimimit kanė ndryshuar nė krahasim me ēfarė ato ofronin tradicionalisht. Tregu i punės sot kėrkon aftėsi tė tilla qė ti lejojė punėtorėt tė adoptohen me ndryshimet e ambientit dhe me punė dhe detyra tė reja. Tabela 6. 12: Tė ardhurat mujore e punėtorėve tė paguar sipas niveleve tė arsimit, gjinisė dhe moshės 18-35 36-64 Meshkuj Femra Meshkuj Femra Me pak se tetėvjeēare 13449 10235 (910) (1841) Tetėvjeēare 18775 11515 18570 10724 (842) (712) (813) (560) Mesme e pėrgjithshme 20051 12289 19241 12690 (1261) (544) (849) (577) E mesme profesionale 19972 13379 19844 13371 (1527) (830) (806) (531) E lartė 26962 19604 25781 23103 (2779) (1820) (1342) (1505) Burimi: LSMS 2001 Shėnim: gabime standarte nė kllapa Arsimi nuk ndikon vetėm nė mundėsinė pėr tė patur njė punė ose jo, por ndikon edhe nė tė ardhurat. Tabela 6.12 tregon pagat reale mesatare mujore tė Shqiptarėve tė moshės 18 vjeē e lartė. Nė radhėt e tė rinjve nuk ka ndonjė ndryshim statistikor ndėrmjet tė ardhurave tė atyre me shkollė tetėvjeēare dhe atyre me shkollė tė mesme, si tė pėrgjithshme edhe profesionale, gjė qė e pėrforcon me shumė faktin sesa pak vlera ka shkolla e mesme, pasi nuk i pėrmirėson tė ardhurat e atyre qė kanė mbaruar shkollėn e mesme nė krahasim me ata qė mbarojnė tetėvjeēaren. Kjo shpjegon edhe faktin e niveleve tė ulta tė regjistrimit nė shkollat e mesme, pasi pėrfitimet nė tregun e punės me vazhdimin e shkollės sė mesme nuk janė me tė larta sesa nga ato me shkollė tetėvjeēare. Edhe nė brezat e vjetėr nuk ka ndryshim tė dukshėm midis tė ardhurave tė atyre me shkollė tė mesme dhe atyre me shkollė tetėvjeēare. Por ka njė ndryshim tė dukshėm midis atyre me arsim tetėvjeēar dhe tė mesėm dhe atyre me diplomė universitare. Nė njė vend si Shqipėria qė karakterizohet nga njė migrim i madh, efekti i arsimit mbi mundėsitė e tregut tė punės kuptohet me mire nėse merren nė konsideratė edhe mundėsitė e punėsimit jashtė vendit. Pėr shembull, arsimi i mesėm mund ti japė mundėsi tė rinjve shqipėtare pėr tė punuar jashtė vendit ose pėr tė gjetur mundėsi jashtė zonės ku ata jetojnė. Megjithėse nuk ka njė informacion tė saktė mbi shqiptarėt qė jetojnė jashtė vendit, LSMS 2002 ka mbludhur informacion mbi migrimin e pėrkohshėm dhe atė tė pėrhershėm. Nė radhėt e tė rinjve nuk ka ndonjė ndryshim nė pėrqindje tė atyre qė migrojnė brenda vendit pėr sa i pėrket niveleve tė arsimit. Gjithashtu, nuk ka ndryshime statistikore ndėrmjet atyre me arsim tetėvjeēar dhe tė mesėm qė jetuan jashtė vendit pėr me shumė se tre muaj. Megjithatė, kjo evidencė nuk ėshtė pėrfundimtare, pasi 150 informacioni mbi ata qė jetojnė jashtė vendit nė kohėn e intervistave nuk ėshtė i disponueshėm. 6. Konkluzionet dhe sugjerime pėr politikat Tė dhėnat e analizuara nga LSMS 2002 tregojnė se tė ardhurat dhe pabarazia rajonale kanė ndikime tė mėdha nė aksesin ndaj faciliteteve tė arsimit dhe pėrfundimin e tij. Ndėrsa Shqipėtar tė moshės 21 vjeēare dhe me lart kanė mesatarisht 8.5 vjet arsim, ka njė numėr tė madh ndryshimesh sipas tė ardhurave dhe vendbanimit, dhe njė i rritur qė jeton nė njė familje tė varfėr ka mesatartisht dy ose me pak vjet arsim sesa njė tjetėr i rritur nė familje me kushte me tė mira. Gjithashtu, tė rritur qė jetojnė nė Tiranė kanė rreth 3.5 vjet arsim me shumė sesa ata qė jetojnė nė zonat rurale. Ka ndryshime tė mėdha gjithashtu edhe nė numrin total tė viteve tė pėrfunduara sipas tė ardhurave dhe vendbanimit, dhe megjithėse pėrqindja e atyre qė pėrfundojnė arsimin bazė ėshtė e lartė, ka njė ulje drastike nė numrin e studėntėve qė vazhdojnė shkollėn pas arsimit bazė. Ka gjithashtu diferenca tė mėdha ndėrmjet zonave rurale dhe urbane, dhe ndėrsa kėto ndryshime janė tė vogla nė arsimin bazė, ato rriten nė nivelin e arsimit tė mesėm. Ka ndryshime tė mėdha nė pėrqindjen e regjistrimit nė tė gjitha nivelet e arsimit pėr tė gjitha rajonet dhe nivelet e tė ardhurave. Perqindjet e regjistrimit pėr tė varfėrit, dhe sidomos tė varfėrit nė ekstrem, janė me tė ulta sesa tė atyre nė radhėt e jo tė varfėrve; gjithashtu edhe pėrqindjet e regjistrimeve nė zonat rurale janė shumė me tė ulta sesa ato tė zonave urbane. Regjistrimet nė arsimin parashkollor kanė rėnė thellėsisht gjatė periudhės sė tranzicionit, nga me shumė se njė nė dy fėmijė tė moshės 3 deri nė 5 vjeē nė 1990 nė me pak se njė nė tre fėmijė nė 2002. Arsyeja kryesore pėr regjistrime tė ulėta nė nivelin e arsimit para shkollor duket se ėshtė mungesa e shkollave, numri i tė cilave ka rėnė gati njė tė tretėn nė dekadėn e fundit. Pėrqindjet e regjistrimit nė shkollat e arsimit tė mesėm janė tė ulta, dhe kanė rėnė gjatė viteve tė tranzicionit gati sa gjysma e nivelve tė 1990. Pėrqindjet e regjistrimit nė arsimin e mesėm ndryshojnė gjithashtu nė varėsi tė tė ardhurave dhe rajonit tė banimit, dhe regjistrimi neto nė arsimin e mesėm i fėmijėve tė varfėr ėshtė me i ulėt se gjysma e atyre tė fėmijėve jo tė varfėr. Pėrmes gjithe rajoneve, ndėrsa 70% e fėmijėve tė grup moshės pėrkatėse janė regjistruar nė Tiranė, dhe afėr 60% nė zonat e tjera urbane, vetėm ēereku i fėmijėve tė moshės sė shkollės sė mesme rezultojnė tė regjistruar. Arsyeja e vetme pėr mungesėn e regjistrimit nė shkollat e mesme ėshtė se shumica e kosniderojnė arsimimin e tyre si tė pėrfunduar me mbarimin e arsimit bazė tetėvjeēar. Njė arsye tjetėr pėr mos pjesmarrje nė shkollė ėshtė se studentėve u duhet tė punojnė pas pėrfundimit tė arsimit tetėvjeēar. Shpenzimet publike nė arsim kanė rėnė nė mėnyrė tė konsiderueshme gjatė dekadės sė fundit, nė nivelin e pothuaj gjysmės sė asaj qė ishte nė vitin 1990. Rėnia nė shpenzimet publike nė arsim ėshtė balancuar me rritjen e shpenzimeve private, tė cilat paraqesin mesatarisht 1.4% tė shpenzimeve totale pėr frymė nė njė familje (gati 2.5% e familjeve me studentė). Familjet e njė kuintili tė lartė tė ardhurash paguajnė njė mesatare prej 2.5 here me tė lartė sesa ato familje qė i pėrkasin kuintilit tė varfėr. Megjithatė, si pėrqindje 151 e shpenzimeve totale mujore, familjet e varfėra paguajnė njė pėrqindje tė njėjtė ose edhe me tė madhe (diferenca megjithatė nuk ėshtė statistikisht sinjifikative) tė shpenzimeve totale tė familjes. Pagesat jo formale janė tepėr tė pėrhapura dhe si nė arsimin bazė ashtu edhe nė ate tė mesėm me shumė se 40% e studentėve raportojne tė kenė bėrė pagesa tė tilla shkollės dhe mėsuesve. Pėrsa i pėrket mardhėnies midis arsimit dhe punėsimit, shqiptarėt me diplomė tė shkollės tetėvjeēare ose me arsim me tė ulėt pėrfaqesohen me shumė mes radhėve tė punėsuarve nė bujqėsi, punėtorėve sezonal, punėtorėve te papunė, dhe popullsisė jo aktive nė ekonomi. Nė kontrast, shqiptarėt me njė diplomė universitare pėrfaqėsohen me shumė nė radhėt e tė punėsuarve, pavarėsisht nga mosha dhe gjinia. Arsimi ndikon edhe nė tė ardhurat, dhe ekziston njė ndryshim i dukshėm midis tė ardhurave tė atyre me arsim me tė ulėt se ai tetėvjeēar dhe atyre me njė diplōmė universitare. Megjithatė, nuk ekziston ndonjė ndryshim statistikor midis tė ardhurave tė atyre me arsim tetėvjeēar dhe atyre me arsim tė mesėm, si pėr arsimin e pėrgjithshėm ashtu edhe pėr ate profesional, gjė qė pėrforcon vlerat e pakta tė arsimit tė mesėm. Analizat rezultojnė nė dy prioritete pėr bėrėsit e politikave tė interesuar nė pėrmirėsimin e aksesit dhe efektivitetit tė arsimit. Pikė sė pari, regjistrimet nė arsimin e mesėm duhet tė rriten dhe cilėsia e arsimi nė kėtė nivel duhet tė pėrmirėsohet. Arsimi i mesėm duhet tė reflektojė aftėsitė e tregut pėrkatės, duke i vėnė theksin felksibilitetit, aftėsive analitike dhe tė adaptimit pėr shkak tė njė curriculumi tė varfėr. Ndihet nevoja e futjes se programeve tė reja profesionale, tė lidhura ngushtė me kėrkesat potenciale pėr fuqi punėtore tė kualifikuar, nė mėnyrė qė tė pėrgatisė studentė tė aftė pėr tregun e punės. Programe speciale tė reja tė arsimit tė mesėm nevojiten sidomos nė zonat rurale, ku mungesa e tyre ėshtė njė nga arsyet kryesore tė regjistrimeve tė ulėta. Pagat e ulėta tė mėsuesve dhe cilėsia e ulėt e arsimit kanė ēuar nė krijimin e njė rryme tė mėsimit privat nga tė njetit mėsues. Mėsimi privat kompromenton arsimin e marrė dhe pabarazinė nė rezultate pasi vetėm ata qė kanė mundėsi financiare mund ti marrin kėto mėsime duke marrė kėshtu shkollim me tė mirė. Fakti qė njė pėrqindje e madhe e studentėve i marrin kėto mėsime dhe shumica e tutoreve janė vetė mėsuesit e shkollės tregon se ky ėshtė njė problem serioz nė rritje nė sektorin e arsimit, dhe se duhet tė korrigjohet nė mėnyrė qė tė pėrmirėsohet drejtėsia dhe efiēenca nė financimin dhe rezultatet e arsimit. 152 KREU VII: PĖRBALLIMI I VARFĖRISĖ ­ ROLI I PROGRAMEVE TĖ MBROJTJES SOCIALE 1. Hyrje Mbrojtja sociale nė Shqipėri aktualisht konsiston nė tre grupe kryesore tė programeve publike, duke shtuar kėtu edhe transfertat private midis dhe brenda familjeve. Programet publike pėrbėhen nga njė sistem gjithėpėrfshirės sigurimesh shoqėrore, programet e rrjetit tė sigurimeve sociale dhe politika tė tregut tė punės. Tė gjithė kėta elementė parashtrohen mė poshtė me detaje. Sistemi i sigurimeve shoqėrore Shqipėria miratoi njė ligji tė ri pėr sigurimet shoqėrore nė vitin 1993. Ky ligj krijoi njė sistem tė detyrueshėm, tė manaxhuar publikisht, kontributiv me mbulesė universale. Sipas kėtij ligji kėrkohet kontributi i tė gjithė individėve ekonomikisht aktivė, duke pėrfshirė tė vetėpunėsuarit nė bujqėsi (fermerėt). Ligji parashikon mbrojtje gjithėpėrfshirėse ndaj humbjes sė tė ardhurave pėr shkak tė moshės sė madhe, paaftėsisė, humbjes sė personit qė sjell kontributin parėsor tė tė ardhurave nga puna nė familje, vdekjes, papunėsisė, sėmundjes sė pėrgjithshme, dėmtime dhe sėmundje profesionale, lindje dhe leje lindjeje. Ka afėrsisht 20 lloje tė ndryshme pėrfitimesh pėr tė siguruarit. Grupe tė ndryshme tė personave ekonomikisht aktivė pėrfitojnė nga lloje tė ndryshme pėrfitimesh. Njė program pensioni mbulon tė punėsuarit, njė tjetėr tė vetėpunėsuarit, por praktikisht pėrfshin skema tė veēanta pėr tė vetėpunėsuarit nė zonat qytetėse dhe ata nė zonat fshatare. Pensionet janė tė njė lloji tė pėrfitimi tė pėrcaktuar. Formula me dy pjesė e pensionit pėrfshin njė pension bazė dhe njė pjesė qė ka lidhje me sasinė e tė ardhurave nga puna. Pjesa e dytė ėshtė e barabartė me njė pėrqind tė bazės sė llogaritjes sė pensionit pėr ēdo vit sigurimi. Kjo bazė llogaritet si mesatarja e tė ardhurave bruto pėr tė cilat janė paguar sigurime shoqėrore pėr individin pėr tre vjet me rradhė gjatė 10 vjetėve tė fundit pėrpara daljes nė pension. Baza rregullohet ēdo vit pėr ndryshimet nė kontributin mesatar qė paguhet nga gjithė kontribuesit nė skemė. Kėshtu pensionet varen si nga vitet e punėsimit kontribues, niveli i tė ardhurave mbi tė cilin janė bazuar kontributet ashtu edhe mbi kontributet mesatare tė punėtorėve ēdo vit. Ligji i vitit 1993 I shtrėngoi kriteret e pranueshmėrisė pėr daljen nė pension, duke e rritur nė mėnyrė graduale moshėn e daljes nė pension nė 60 vjeē pėr burrat dhe 55 pėr gratė. Nė vitin 2002, qeveria nisi njė rritje tjetėr graduale prej pesė vjetėsh nė moshėn e daljes nė pension pėr burrat dhe pėr gratė. Qeveria rriti gjithashtu tavanin pėr tė ardhurat kontribuese, uli normat e kontributit mbi page me pesė pike pėrqindjeje dhe forcoi mekanizmat pėr zbatimin e mbledhjes sė tyre. Rrjeti i sigurimeve shoqėrore Rrjeti i sigurimeve shoqėrore (asistenca sociale) nė Shqipėri pėrbėhet nga tre programe tė asistencės sociale me ndihmė nė para dhe njė program shėrbimesh tė pėrkujdesjes sociale pėr jetimėt, tė paaftėt dhe tė moshuarit. Programet e asistencės sociale janė: njė ndihmė nė para qė ka si synim varfėrinė (e quajtur ndihma ekonomike); njė pagesė qė bėhet ēdo muaj pėr tė paaftėt qė nga fėmijėria; dhe kompensim ēmimi pėr pensionistėt dhe familjet e tyre. 153 Ndihma Ekonomike Programi i asistencės sociale ėshtė programi kryesor nė "para" nė Shqipėri. Ky program siguron njė pėrfitim sipas tė ardhurave pėr familjet me tė ardhura tė ulta ose pa tė ardhura. Programi ėshtė i strukturuar pėrmes granteve tė kushtėzuara nga qeveria kombėtare tė cilat administrohen nga pushteti vendor duke pėrdorur rregulla tė pranueshmėrisė dhe pėrfitueshmėrisė tė pėrcaktuara pėr tė gjithė vendin. Njėsitė mė tė mėdha tė pushtetit vendor janė bashkitė, ndėrsa njėsitė mė tė vogla janė komunat. Pushteti vendor merr dhe pėrpunon aplikimet, duke pėrfshirė edhe njė vizitė tė detyrueshme tek ēdo familje qė ka aplikuar pėr tė parė nėse kjo familje ėshtė ose jo nė kushte pėr tė pėrfituar nga skema. Vendimi pėrfundimtar pėr tė dhėnė ose jo asistencėn merret nga kėshillat bashkiakė dhe komunalė, tė cilėt pėrcaktojnė edhe shumėn qė do tė pėrfitohet. Shuma e asistencės qė i jepet njė familjejet do tė bazohet nė njė vendim tė qeverisė kombėtare qė nga nėntori i vitit 1996. Ky pėrcakton tavanin e pėrfitimit pėr familjen nė masėn 2.5 herė mė shumė se asistenca e papunėsisė. Baza e pėrfitimit (pėr ēdo familje qė pėrfiton nga skema) nuk duhet tė jetė mė e lartė se 95 pėrqind e pėrfitimit tė papunėsisė pėr individin. Nė varėsi tė tavanit tė pėrgjithshėm, anėtarė tė moshuar ose tė paaftė tė familjes pėrfitojnė njė shumė shtesė mbi 95 pėrqind tė pėrfitimit individual tė papunėsisė; personat nėn moshėn pėr punė marrin 25 pėrqind tė shumės bazė; ndėrsa ata nė moshė pėr punė 20 pėrqind. Programi evidenton familjet kategorisht tė pranueshme tė cilat pėrmbushin kritere tė ndryshme tė pėrzgjedhjes tė hartuara pėr tė pėrjashtuar familjet sipas pėrbėrjes sė familjes (psh anėtarė tė familjes qė nuk janė ekonomikisht tė varur) ose pronėsinė e mjeteve apo pronave qė pėrbėjnė nė vetvete pasuri ose aftėsi pėr tė krijuar tė ardhura. Pėr familjet e pranueshme, programi specifikon maksimumin e pėrfitimit pėr familjet pa tė ardhura tė tjera. Pėr familjet me tė ardhura private tė kufizuara, mund tė jepet njė pagesė e pjesshme pėrfitimi. Pėrfitimi i pjesshėm hiqet nga niveli maksimal i pėrcaktuar pėr tė kompensuar tė gjitha tė ardhurat private (duke pėrfshirė edhe ardhurat oportune) qė familja siguron nga prodhimi i shtėpisė (p.sh nga toka ose kopshti) apo qė i siguron nga punėsimi i jashtėm. Praktikisht, pagesa e pėrfitimit ėshtė gjithashtu e kufizuar nga fondet disponibėl tė buxhetit. Pėr njė farė kohe, relacionet qė vijnė nga burime jozyrtare sugjerojnė se disa pushtete vendore nuk i kanė marrė parasysh kriteret kombėtare tė legjitimitetit dhe kanė vendosur kriteret e tyre tė vendim- marrjes pėr tė vendosur kush do tė marrė ndihmė ekonomike. Megjithatė, Ministria e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale ka bėrė kohėt e fundit njė rishikim tė legjitimitetit tė tė gjithė personave qė pėrfitojnė ndihmė ekonomike dhe si rezultat i kėtij rishikimi ėshtė ulur ndjeshėm ngarkesa aktuale pėr kėto organe. Ministria tashmė ka raportuar se sipas rezultateve tė drejtorisė sė kontrollit nė Shėrbimin Shtetėror Social pagesat pėr familjet qė nuk duhet tė pėrfitojnė nga skema pėrbėjnė njė pėrqindje tė ulėt tė tė gjithė pagesave. Pagesat e rregullta mujore pėr tė paaftėt Pagesa e rregullt mujore nė "cash" pėr personat e paaftė qysh nga fėmijėria i paguhen njė personi i cili ėshtė deklaruar si i tillė pėrpara se tė mbushte 21 vjeē (24 nė rast se ndjek universitetin). Ky ėshtė njė pėrfitim afrofe dhe qė arrin nė 70 pėrqind tė pagės minimalre. Shuma dyfishohet nė rast se personi i paaftė ndjek shkollėn e mesme dhe trefishohet nėse person ndjek studimet universitare. Qysh nga vitit 1995, ky pėrfitim ėshtė administruar nė tė njejtėn mėnyrė si programi i ndihmės ekonomike nė nivel tė komunitet lokal dhe zyrat 154 qendore dhe rajonale tė GASS-it kanė kryer monitorimin dhe supervizionin e pėrgjithshėm tė funksioneve.66 Kompensimi i ēmimit pėr pensionistėt dhe familjet e tyre Kompensimi pėr pensionistėt dhe familjet e tyre pėr rritjen e ēmimit tė bukės, energjisė elektrike dhe ushqimit u fut nė lidhje me elemenimin e kontrolleve dhe subvencioneve tė ēmimeve pėr tė lehtėsuar ndikimin dhe pėr tė ruajtur konsensusin nė favor tė reformave ekonomike.67 Qysh nga viti 1994, programi pėr kompensimin e ēmimeve ose ėshtė lėnė pėrgjysėm ose ėshtė trupėzuar brenda pagave (pėr punonjėsit e sektorit shtetėror) pėr tė gjitha kategoritė qė e pėrfitojnė kėtė kompensim, me pėrjashtim tė pensionistėve. Nė vitin 2001, qeveria bėri njė rishikim tė rėndėsisė sė kompensimit tė ēmimit pėr pensionistėt. Rrjedhimisht, kjo kufizoi kategorinė e pensionistėve qė do tė merrnin kompensim pėr pjesėtarėt e familjeve tė tyre qė ishin tė papunė, qė ishin fėmijė deri nė moshėn 18 vjeēare ose studentė deri nė moshėn 25 vjeēare qė nuk ishin nė kategoritė e punėsimit--tė cilėn qenė zgjedhur pėr shkak tė pėrputhshmėrisė sė tyre me Konventėn Evropiane pėr Sigurinė Sociale. Kjo masė qė hyri nė fuqi qysh nga 1 janari i vitit 2002 pritej tė ulte shpenzimet pėr pensionet nė vitin 2002 me afėrsisht 250 milionė lek. Kompensimi i ēmimit financohet nga buxheti qendror dhe administrohet nga Instituti i Sigurimeve Shoqėrore qė identifikon se cilėt do tė jenė pėrfituesit (pensionistėt dhe personat nė varėsi tė tyre) dhe bėn pagesėn e pėrfitimit sė bashku me pensionin. Pėr shumicėn e pensionistėve kompensimi ėshtė pjesė e pagesės sė zakonshme tė pensionit. 66Pėrpara vitit 1995, Instituti i Sigurimeve shoqėrore ishte organi qė administronte programin e asistencės pėr tė paaftėt. 67Kompensmi I ēmimeve tė ushqimeve u fut pėr tė shoqėruar liberalizimin qė u bė nė muajin gusht tė vitit 1992 pėr shumicėn e ēmimeve tė mallrave konsumatore, duke pėrfshirė tė gjitha ushqimet pėrveē bukės; kompensimi pėr ēmimin e bukės u fut nė muajin korrik tė vitit 1993, kur ēmimet e bukės u ngritėn deri nė atė nivel sa tė arrinin tė mbulonin koston; kompensimi pėr enregjinė elektrike u fit nė muajin prill tė vitit 1994, pėr tė shoqėruar rritjen e madhe tė ēmimeve tė energjisė elektrike. Gjatė vitit 2000, sasia mujore e kmpensimit pėr energjinė elektrike ishte 350 lek pėr banesė, ndėrkohė qė kompensimi I bukės ishte 150 lek pėr pensionist nė muaj. Sasia e kompensimit qė u jepej personave qė ishin nė varėsi tė pensionistėve ­ dmth ēdo anėtar familjeje tė mbajtur nga pensionisti, pavarėsisht nga mosha ­ ishte 414 lek nė muaj. Sipas Institutit tė Sigurimeve Shoqėrore atėherė kishte 0.6 persona nė vartėsi tė ēdo pensionisti. Pensionistėt. fshatar kishin tė drejtė vetėm pėr kompensim tė energjisė elektrike. 155 Shėrbime tė Pėrkujdesjes Sociale Shqipėria ka njė sistem tė shėrbimeve rezidenciale sociale pėr jetimėt, tė paaftėt dhe tė moshuarit qė kanė nevojė pėr ndihmė. Ky sistem administrohet nga Administrata e Pėrgjithshme e Shėrbimeve Sociale (GASS). Projekti pėr Ofrimin e Shėrbimeve Sociale nė Shqipėri, i mbėshtetur nga njė kredi e IDA-s ka si synim forcimin, zgjerimin dhe ristrukturimin e sistemit aktual tė shėrbimeve. Kutia 7.1: Shpenzimet pėr Mbrojtjen Sociale, 1998 Tabela e mėposhtme paraqet tė dhėnat mbi shpenzimet pėr mbrojtjen sociale si pėrqindje e PBB- sė pėr vendet e OECD-sė nė vitin 1998. Kjo tabelė tregon shpenzimet pėr sigurimet shoqėrore, ndihmėn ekonomike, mbrojtjen sociale (shumėn e tė dyjave). Shpnezimet pėr sigurimet shoqėrore dhe ndihmėn ekonomike jepen edh si pėrqindje e PBB-sė dhe si shpenzimet e pėrgjithshme pėr mbrojtjen sociale. Sigurimet Ndihma Mbrojtja shoqėrore ekonomike sociale (% e Sigurimet (% e Ndihma (% e PBB) shoqėrore mbrojtjes ekonomike mbrojtjes Shteti (% e PBB) sociale) (% of PBB) sociale) Australia 5.5 0.65 3.0 0.35 8.6 Austria 10.2 0.75 3.5 0.25 13.7 Belgjika 11.1 0.76 3.6 0.24 14.7 Danimarka 13.6 0.71 5.4 0.29 19.0 Finlanda 13.8 0.74 4.8 0.26 18.6 Franca 11.8 0.75 4.0 0.25 15.8 Gjermania 11.6 0.74 4.0 0.26 15.5 Greqia 10.2 0.83 2.1 0.17 12.3 Islanda 8.4 0.78 2.4 0.22 10.8 Irlanda 4.6 0.61 2.9 0.39 7.5 Italia 15.4 0.91 1.6 0.09 16.9 Japonia 7.1 0.91 0.7 0.09 7.9 Korea 1.0 0.66 0.5 0.34 1.6 Luksemburgu 1.1 0.26 3.1 0.74 4.1 Meksiko 4.8 0.94 0.3 0.06 5.2 Hollanda 14.7 0.85 2.5 0.15 17.2 Zelanda e Re 8.0 0.71 3.3 0.29 11.2 Norvegjia 12.7 0.74 4.5 0.26 17.3 Portugalia 7.5 0.81 1.7 0.19 9.2 Rep. Sllovake 8.7 0.80 2.2 0.20 10.9 Spanja 10.4 0.91 1.1 0.09 11.5 Suedia 15.9 0.75 5.3 0.25 21.1 Zvicra 14.0 0.87 2.1 0.13 16.1 Turqia 6.1 0.85 1.1 0.15 7.3 Britania e Madhe 12.2 0.83 2.5 0.17 14.8 SHBA 5.1 0.88 0.7 0.12 5.7 Mesatarja 9.6 0.77 2.6 0.23 12.1 Burimi: Banka Botėrore (2003): Sondazh pėr Asistencėn Sociale nė vendet e OECD, Volumi I: 156 Tregu i Punės Shėrbimi Kombėtar i Punėsimit (NES) pėrgjigjet pėr: (i) njė rrjet kombėtar tė zyrave tė punės (aktualisht tė kufizuara nė zonat qytetėse); (ii) Inspektoriatin Kombėtar tė Punės, qė ka si detyrė kryesore zbatimin e standardeve tė sigurisė nė punė dhe t'u kėrkojė punėnjėsove tė krahut informal tė punės tė kontribuojnė nė Fondin e Sigurimeve Shoqėrore; (iii) programet e tregut pasiv tė punės (administrimin e pėrfitimeve tė sigurimit tė papunėsisė, si edhe mbėshtetje me tė ardhura pėr kategoritė e caktuara tė individėve qė kanė dalė tė papunė nga privatizimi masiv i ndėrmarrjeve shtetėrore); (iv) programet aktive tė tregut tė punės (a) Programi i Nxitjes sė Punėsimit, qė ofron ose njė vit punėsimi tė pėrkohshėm ose trainim nė vendin e punės pėr punėkėrkuesit e papunė si edhe mbėshtetje pėr ngritjen e institucioneve pėrkatėse, dhe (b) Programin e Punėve Publike deri kur mbaroi financimi i tij nė vitin 2000; dhe (v) trainim profesional. Kėto programe u hartuan pjesėrisht pėrmes Projektit tė Zhvillimit tė Tregut tė Punės nė Shqipėri, qė u mbėshtet nga Banka Botėrore. Njė nga pėrfitimet e projektit ėshtė ngritja e kapaciteteve tė nevojshme pėr mbledhjen e tė dhėnave statistikore pėr pjesėn zyrtare tė tregut tė punės. Sivjet u aprovua njė strategji e re NES pėrmes njė marrėveshjeje tripalėshe midis pėrfaqėsuesėve tė qeverisė, punėdhėnėsit dhe punonjėsve. Strategjia ka si synim reformimin e NES nė tė gjitha nivelet dhe propozon krijimin e njė Fondi Punėsimi nė kuadrin e Institutit tė Sigurimeve Shoqėrore. Nė njė kuptim mė tė gjerė, rrjeti aktual i sigurimeve shoqėrore ka zėvendėsuar strategjinė e trashėguar tė mbrojtjes sociale e cila u garantonte individėve punėsim me paga tė ulta nė ferma kolektive dhe nė ndėrmarrje shtetėrore, ndėrsa sistemi i ēmimit tė administruar nė njė ekonomi tė mbyllur i mbante ēmimet e artikujve pėr konsumatorėt po aq tė ulėt. Rrjedhimisht rrjeti aktual i sigurimeve shoqėrore pėrfaqėson njė ndryshim rrėnjėsor qė kishte si synim tė pėr lėvizjen drejt njė sistemi tė orientuar nga tregu ku rrisqet e papunėsisė dhe ēmimet pėr krahun e punės dhe mallrat e konsumit reflektojnė gjithmonė e mė shumė forcat e tregut. Ashtu si nė vendet e tjera tė rajonit tė ECA-s, kushtet e domosdoshme tė standardeve mė tė larta jetesės dhe rritja e mundėsive solli me vete risqe tė reja sociale dhe ekonomike pėr individėt dhe familjet e tyre. Shqipėria ėshtė ende nė procesin e pėrshtatjes ndaj kėtyre ndryshimeve pėrmes dy drejtimeve kryesore tė migrimit ­ migrimit tė brendshėm dhe emigracionit ­ duke qenė se njerėzit kėrkojnė tė jenė mė afėr mundėsive tė punėsimit. Njė drejtim ka tė bėjė me fluksin e vazhdueshėm tė familjeve nga ish fermat kolektive qė nuk janė mė ekonomikisht rentabėl drejt zonave peri-urbane rreth Tiranės, Durrėsit dhe zonave tė tjera tė Shqipėrisė qendrore qė po rriten shumė shpejt. Kėto ferma jo rentabėl janė tė vendosura kryesisht nė pjesėt mė veriore tė vendit dhe nė njė shkallė mė tė ulėt edhe nė pjesėt mė jugore tė vendit. Drejtimi i dytė i migrimit ka tė bėjė me tė rinjtė qė largohen drejt vendeve fqinje dhe vendev tė tjera nė kėrkim tė njė pune apo tė ardhurave mė tė larta. Aktualisht njė pjesė e mirė e tė ardhurave tė tyre janė kthyer nė Shqipėri duke qenė se tė ardhurat nga emigracioni mbėshtesin familjet e tyre. Afėrsisht njė e treta e meshkujve shqiptarė nga mosha 20 ­ 35 vjeē tani jetojnė jashtė shtetit nė kėtė mėnyre; dhe njė e treta e tė gjitha tė ardhurave e familjeve shqiptare pėrbėhet nga tė ardhura nga emigracioni. 157 2. Impakti i programeve tė mbrojtjes sociale nė ndihmė nė para nė Shqipėri Tabelat 7.1 dhe 7.2 tregojnė rėndėsinė e transfertave tė tė ardhurave publike dhe private brenda strukturės sė tė ardhurave familjare. Nė vitin 2002, mesatarisht pėr tė gjitha familjet, transfertat publike tė deklaruara nė sondazh pėrfaqėsonin 21.3 pėrqind tė tė ardhurave shtėpiake. Tranfertat private pėrfaqėsonin njė tjetėr 14.4 pėrqindsh. Rrjedhimisht, sė bashku kėto transferta siguronin mė shumė se njė nė ēdo tre lekė. Kjo i bėnte ato mesatarisht njė burim mė tė rėndėsishėm tė tė ardhurave familjare, sesa tė adhurat e tyre nga punėsimi (31.5 pėrqind) apo nga bujqėsia (25.0 pėrqind). Pėr mbarė popullatėn, burimet e transfertave tė tė ardhurave tė cilat ishin tė rėndėsishme nga ana sasiore si pėrqindje e tė ardhurave shtėpiake (p.sh ato qė kontribuonin mbi 2 pėrqind) konsistonin nė tė gjitha kategoritė e pensioneve qytetėse tė tė moshuarve (10.5 pėrqind), pensionet fshatare tė moshės sė vjetėr (3.8 pėrqind) dhe pensione tė tjera (2.4 pėrqind)], ndihma ekonomike (3.1 pėrqind) dhe tė ardhurat nga emigracioni nga fis jashtėshtetit (12.8 pėrqind). Pėr ta mbyllur, pensionet shtetėrore dhe transfertat private nga tė afėrmit shqiptarė jashtėshtetit zinin vendin kryesor, ndėrsa ndihma ekonomike kontribuonte shumė mė pak. 158 Tabela 7. 1: Burimet e tė ardhurave (Tė ardhura mesatare; Lek nė muaj) Burimet e tė ardhurave Total Urban Rural Pesėshoret qytetėse Pesėshoret fshatare 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Punėsimi 1174017904 657413153 17580 1488416564 24849 4232 7260 7866 6935 7242 Rrogė/pagė 1139217289 645112983 17101 1434315947 23808 4165 7160 7732 6798 7033 Pagė nė natyrė 45 81 15 57 79 80 75 104 7 27 10 29 3 Shpėrblime 302 534 108 114 400 461 542 936 61 73 124 108 207 Bujqėsi 6949 71712172 135 426 1309 417 1039 7262 9858 13395 1601717089 Prodhim blegtoral 849 70 1501 51 48 17 35 176 860 1523 1348 1946 2124 Gjė e gjallė 732 68 1289 -7 -2 -15 -25 319 1365 1360 1343 1290 1017 Tė lashta 5369 580 9382 91 381 1307 407 544 5037 6976 10704 1278113948 Prodhim jobujqėsor 841114922 2952 2643 5014 12832 8594 36984 633 1305 2372 2785 9573 Transferta private (TP) (total) 3343 2527 4027 2129 2077 3279 2343 2601 1706 2565 4386 4835 8206 Transferta private (cash) 3151 2318 3849 2044 1968 3077 2144 2234 1640 2488 4334 4765 7456 Transferta private (nė natyrė) 192 209 178 85 110 202 199 367 66 76 52 70 750 TP ­ pjesėtar familjeje nė Shqipėri 247 359 153 242 235 589 423 259 125 199 194 116 125 TP nė para nga familja nė Shqipėri 220 321 136 228 212 557 395 180 92 187 185 95 119 TP nė natyrė ­ familja nė Shqipėri 27 38 17 14 23 32 27 79 32 12 9 21 6 TP nga njė pjesėtar i familjes nga jashtė shtetit 3020 2114 3780 1762 1835 2690 1910 2210 1497 2084 4190 4664 8079 TP nė para ­ pjestar familjeje jashtė shtetit 2858 1948 3621 1714 1753 2520 1740 1925 1468 2020 4149 4618 7337 TP nė natyrė ­anėtar familjeje jashtė shtetit 162 165 159 48 82 170 171 285 29 64 41 46 742 TP nga OJQ- (jo familjare) 76 54 94 125 7 0 10 132 84 282 2 55 2 TP nė para nga OJQ- (jofamiljare) 72 49 92 102 2 0 9 129 80 281 0 53 0 TP nė natyrė ­OJQ (jofamiljare) 4 5 2 23 5 0 1 3 4 1 2 2 2 Transferta publike (total) 3779 4701 3006 4411 4478 4703 5468 4318 2630 2901 2704 3252 3800 Ndihme Ekonomike 264 316 220 853 452 350 128 45 471 204 192 87 45 Pension qytetės 2173 3431 1118 2482 2862 3543 4354 3444 640 743 1305 1601 1605 Pension fshatar 638 184 1019 318 223 106 216 114 936 1158 766 994 1275 159 Pensione tė tjera 423 441 408 481 455 422 437 426 465 583 312 372 232 Pagesė papunėsie 59 106 19 134 159 79 92 88 20 57 0 1 9 Transferta pėr leje lindjeje 41 59 26 41 70 56 77 48 27 38 29 28 0 Transferta kujdesjeje sociale 22 19 25 76 0 20 11 3 5 56 17 43 0 Transferta tė tjera (shtetėrore) 159 146 171 26 257 126 153 150 66 63 82 126 626 Tė ardhura tė tjera 297 526 105 164 67 1186 345 663 22 5 241 73 243 Totali i tė ardhurave 28833412982883322636 29644 3817533732 70480 1648523914 30964 3389746276 160 Tabela 7. 2: Struktura e tė ardhurave tė familjeve shqiptare sipas burimit, vendbanimit, dhe pesėshores sė tė ardhurave sipas vendndodhjes (Pėrqindja e totalit tė tė ardhurave pėr kategorinė e familjes) Burimi i tė ardhurave Total UrbanRural Pesėshoret qytetėse Pesėshoret fshatare 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Punėsimi 31.5 46.4 19.0 49.9 55.3 40.1 46.4 43.5 16.6 21.2 23.1 17.6 16.6 Paga 30.5 44.7 18.6 49.2 53.8 38.7 44.7 40.7 16.3 20.9 22.5 17.2 16.1 Pagė nė natyrė 0.1 0.2 0.1 0.3 0.3 0.3 0.2 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 Shpėrblime 0.9 1.5 0.3 0.5 1.2 1.2 1.5 2.6 0.2 0.3 0.5 0.3 0.5 Bujqėsi 25.0 1.9 44.3 0.8 1.7 2.2 2.4 1.8 52.4 45.6 42.7 42.6 33.8 Prodhim blegtoral 4.8 0.2 8.7 0.2 0.1 0.2 0.4 0.3 8.3 7.9 7.9 7.5 12.6 Bagėti 4.3 0.1 7.9 0.1 0.0 0.1 -0.4 0.3 11.7 7.4 9.3 5.9 3.5 Tė lashta 15.8 1.6 27.7 0.5 1.6 1.9 2.3 1.2 32.4 30.3 25.5 29.2 17.7 Prodhim jobuqjėsor 7.3 9.0 5.9 9.1 13.1 21.8 11.0 -7.1 2.6 8.5 6.0 7.8 4.9 Tranfertat private (total) 14.4 16.5 12.6 9.0 7.3 9.9 8.8 40.5 8.8 8.5 12.3 13.1 24.2 Transfertat private (nė para) 13.3 15.6 11.4 8.4 6.5 9.1 7.8 39.2 8.0 8.0 11.8 12.7 19.1 Transferta private (in Kind) 1.1 0.9 1.3 0.7 0.8 0.8 0.9 1.3 0.8 0.5 0.4 0.4 5.1 TP ­ pjesėtarė familjeje nė Shqipėri 1.4 1.5 1.2 1.7 1.8 0.8 1.7 1.7 1.5 1.0 1.9 1.0 0.6 TP nė para nga familja nė Shqipėri 1.1 1.3 1.0 1.6 1.4 0.7 1.5 1.2 1.0 0.8 1.7 0.8 0.6 TP nė natyrė ­ familje nė Shqipėri 0.2 0.2 0.2 0.1 0.3 0.2 0.2 0.4 0.4 0.2 0.3 0.2 0.0 TP nga anėtarėt e familjes jashtėshteti 12.8 14.8 11.1 6.4 5.5 9.1 7.0 38.5 7.0 6.8 10.3 11.9 23.6 TP nė para ­ anėtarė familjeje jashtė 12.0 14.2 10.1 6.1 5.1 8.5 6.3 37.7 6.7 6.5 10.2 11.7 18.5 TP nė natyrė ­anėtarė familjeje jashtė 0.9 0.6 1.0 0.3 0.4 0.6 0.7 0.8 0.3 0.4 0.2 0.2 5.1 TP nga OJQ (jofamiljare) 0.3 0.2 0.3 0.9 0.0 0.0 0.0 0.4 0.3 0.8 0.0 0.3 0.0 TP nė para ­ OJQ (jofamiljare) 0.2 0.2 0.3 0.6 0.0 0.0 0.0 0.3 0.3 0.7 0.0 0.2 0.0 TP nė natyrė ­ OJQ (jofamiljare) 0.0 0.1 0.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Transfertat publike (total) 21.3 25.6 17.8 30.5 23.0 24.9 30.7 20.4 19.5 16.1 15.3 17.8 20.2 Ndihme Ekonomike 3.1 3.3 3.0 9.4 5.0 2.9 0.9 0.8 6.5 2.8 2.6 0.9 0.5 Pension qytetės 10.5 17.1 4.9 13.8 11.9 17.9 25.2 14.5 3.6 2.9 5.1 7.3 6.9 Pension fshatar 3.8 1.0 6.2 2.5 1.0 0.7 0.4 0.8 5.6 6.9 4.2 6.6 8.3 Pensione tė tjera 2.4 2.3 2.4 2.8 2.3 2.0 2.8 1.9 3.2 2.3 2.7 1.8 1.9 Pagesė papunėsie 0.4 0.7 0.2 1.3 1.3 0.6 0.3 0.4 0.2 0.6 0.0 0.0 0.1 Transferta pėr leje lindjeje 0.2 0.2 0.2 0.3 0.3 0.2 0.3 0.1 0.1 0.1 0.3 0.6 0.0 Transferta tė kujdesjes sociale 0.1 0.1 0.1 0.4 0.0 0.1 0.1 0.0 0.0 0.2 0.1 0.3 0.0 Transferta tė tjera (shtėtėrore) 0.8 0.9 0.7 0.1 1.1 0.5 0.6 1.9 0.3 0.3 0.3 0.3 2.6 Tė ardhura tė tjera 0.5 0.7 0.4 0.6 -0.4 1.1 0.7 1.0 0.1 0.0 0.6 1.1 0.3 161 Totali i tė ardhurave 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Tipari mė dallues i modelit tė transfertave shqiptare nė krahasim me ato tė vendeve tė tjera nė tranzicion nė rajon ėshtė roli i tė ardhurave private nga emigracioni kryesisht nė formėn e parave "cash". Mesatarisht njė nė ēdo tetė lekė tė tė ardhruave familjare vijnė nga ky burim. Megjithatė, midis 22 pėrqind tė familjeve qė marrin kėto transferta, mesatarisht shuma e tyre arrin nė 13,600 Lek nė muaj. Kjo ėshtė e barabartė me 47 pėrqind tė tė ardhurave mesatare mujore tė njė familjeje. Gjithashtu, transfertat private nga jashtė mė shumė shkonin tek familjet jo tė varfra (23.5 pėrqind) sesa tek familjet e varfra (16.8 pėrqind) ose tepėr tė varfra (10.1 pėrqind). Po kėshtu, transfertat pėrsa i takon shumės sė tyre ishin shumė mė tė mėdha pėr familjet jo tė varfra (14,400 Lek nė muaj) sesa pėr familjet e varfa (8,900 Lek nė muaj) apo pėr familjet tepėr tė varfra (6,100 Lek nė muaj). Ky vėzhgim garantohet deri nė atė masė nė tė cilėn marrja e transfertave private nga jashtė shtetit ishin tė mjaftueshme nė vetvete pėr t'i nxjerrė familjet nga varfėria dhe/ose pėr t'i kaluar nė pesėshore mė tė larta tė tė ardhruave. Pensionet, ndihma ekonomike dhe transferat nga tė afėrmit shqiptarė si nė vend ashtu edhe jashtė vendit pėrfaqėsonin burime disi mė tė rėndėsishme pėr familjet zonat qytetėse sesa pėr ato fshatare, ndėrsa vetėm pensionet fshatare ishin mė tė rėndėsishme pėr zonat fshatare sesa pėr ato qytetėse. Prova mė e drejtpėrdrejtė e ndikimit rishpėrndarės tė kėtyre transfertave vjen nga Sondazhi pėr Matjen e Standardeve tė Jetesės pėr vitin 2002. Nga tė gjitha familjet, 25.4 pėrqind ishin nėn nivelin varfėrisė, d.m.th kufiri i varfėrisė binte brenda pesėshores sė dytė tė familjeve. Megjithatė, kėto familje tė varfra kishin shumė mė shumė gjasa tė merrnin transferta tė ardhurash sesa familjet jo tė varfra. Kėshtu p.sh, familjet e varfar pėrbėnin 53 pėrqind tė familjeve qė merrnin transferta publike dhe 46 pėrqind tė familjeve qė pėrfitonin transferta private (Tabela 7.3). Tabela 7. 3: Shpėrndarja e tė ardhurave nga transfertat sipas familjeve qė siguronin tė adhura nga transfertat nga ai burim (pėrqindja e familjeve qė pėrfitojnė nga ky burim tė ardhurash) Lloji i programit/transfertės Pesėshorja Niveli i varfėrisė Vendbanimi 1 2 3 4 5 Jo i varfėr I varfėr Urban Rural Ndihme Ekonomike 43.2 23.9 20.4 9.0 3.4 24.1 75.9 47.9 52.1 Pension qytetės 13.6 15.6 20.7 26.4 23.7 62.7 37.3 72.1 27.9 Pension fshatar 25.8 23.9 14.1 18.8 17.4 41.2 58.8 15.1 84.9 Pensione tė tjera 22.9 24.8 17.7 18.6 16.1 45.9 54.1 45.5 54.5 Pagesė papunėsie 19.6 39.3 10.2 16.5 14.4 55.6 44.4 78.4 21.6 Transferta pėr leje lindjeje 20.4 22.7 23.4 25.0 8.5 48.0 52.0 57.6 42.4 Transferta kujdesi social 20.7 27.4 19.9 26.9 5.1 53.2 46.8 43.5 56.5 Transferta tė tjera publike 10.3 17.4 23.2 26.0 23.2 67.3 32.7 53.0 47.0 Tė gjitha/ēdo transfertė publike 22.2 20.9 18.9 19.7 18.2 46.7 53.3 50.1 49.9 162 Tė ardhurat nga emigracioni (Shqipėri) 23.3 16.4 23.6 18.8 18.0 44.4 55.6 59.2 40.8 Tė ardhurat nga emigracioni (jashtėshtetit) 15.4 15.0 20.7 22.9 26.0 58.3 41.7 46.9 53.1 Transf. Jopublike/jofamiljare 39.3 25.7 6.2 15.9 12.9 28.4 71.6 46.9 53.1 Tė gjitha/ēdo transf. Jopublike 17.7 15.7 20.6 22.0 24.1 53.9 46.1 49.0 51.0 Nga familjet qė pėrfitojnė Ndihmė Ekonomike, 76 pėrqind janė tė varfra dhe vetėm 24 pėrqind janė jo tė varfra. Pėr mė tepėr, 43 pėrqind e tė gjithė familjeve qė pėrfitonin Ndihme Ekonomike i takonin kuintilit mė tė ulėt, ku hyjnė katėr nga ēdo pesė familje tė varfra. Njė 24 pėrqindsh tjetėr ishte nė kuintilin e dytė, ku hyjnė pjesa tjetėr e familjeve tė varfra. Vetėm 12 pėrqind e pėrfituesėve tė Ndihmės Ekonomike ishin nė dy pesėshoret e para. Megjithatė, fakti qė dikush ėshtė i varfėr nuk tė siguron pėrfitimin e ndihmės Ekonomike. Vetėm njė e katėrta e tė gjithė familjeve tė varfra pėrfiton ndihme Ekonomike; dhe kėto familje pėrfaqėsonin tre tė katėrtat e tė gjitha familjeve qė pėrfitojnė ndihmė. 69 pėrqind tė familjeve nė varfėrisė tė thellė dhe 75 pėrqind tė tė gjitha familjeve tė varfra nuk pėrfitonin Ndihmė Ekonomike. Sigurisht qė shumė nga kėto mund tė mos ti kenė plotėsuar kushtet e pranueshmėrisė. Pensionet dhe tė ardhurat nga emigracioni nga tė afėrm jashtė shtetit janė burimet mė tė mėdha tė tė ardhurave nga transfertat. Pensionet qytetėse merren nė mėnyrė disproporcionale nga dy pesėshoret e sipėrme; por 25 pėrqind e familjeve qė nuk janė tė varfra pėrfaqėsojnė 37 pėrqind tė pėrfituesėve tė pensioneve qytetėse. Pensionet fshatare merren nė mėnyrė disproporcionale nga dy pesėshoret mė tė ulėta dhe tė varfėrit. Duhet vėnė re se familjet e varfėra marrin njė pjesė mė tė madhe se proporcionalja tė ēdo forme tė ndryshme tė ardhure nga transfertat qė kemi ekzaminuar. Burime tė rėndėsishme tė tė ardhurave tė transfertave sipas gjėndjes sė Varfėrisė. Tė ardhurat nga transfertat mund tė analizohen edhe sipas Burimit pėr tė treguar se cilat Burime kanė dhėnė kontributet mė tė mėdha dhe mė tė vogla nė tė ardhurat familjare pėr grupe tė ndryshme tė tė ardhurave. Nuk ėshtė ēudi qė ndihma ekonomike ishte I vetmi burim mė I rėndėsishėm I tė ardhurave nga transfertat pėr familjet e varfėra dhe tejet tė varfėra, pėr tė cilat siguronte 25.8 pėrqind dhe 31.7 pėrqind respektivisht tė tė gjitha tė ardhurave nga transfertat. (Megjithatė, ndihma ekonomike pėrfaqėsosnte gjithashtu 8.8 pėrqind tė tė ardhurave nga transfertat tė marra nga familjet jo tė varfėra.) Pėr familjet e varfėra dhe jo tė varfėra, pensionet fshatare dhe qytetėse tė pleqėrisė qenė dy burimet e tjera mė tė rėndėsishme tė tė ardhurave nga transfertat. Pensionet qytetėse ishin nė mėnyrė proporcionale shumė tė rėndėsishme pėr familjet jo tė varfėra sesa pėr familjet e varfėra dhe pėr familjet tejet tė varfėra, ndėrkohė qė pensionet fshatare konsideroheshin mė tė rėndėsishme pėr familjet e varfėra dhe familjet tejet tė varfėra sesa pėr familjet jo tė varfėra. Njė divergjencė e ngjashme I pa edhe nė lidhje me tė tė ardhurat nga emigracioni qė vinin prej familjarėve jashtė shtetit. Tė ardhurat nga emigracioni nga jashtė shtetit ishin shumė mė tė rėndėsishme nė mėnyrė tė konsiderushme pėr familjet jo tė varfėra sesa pėr familjet e varfėra dhe familjet tejet tė varfėra, ndėrkohė qė grupet e familjeve tė varfėra pėrfitonin mė shumė nga tė ardhurat nga emigracioni nga familjarėt nė Shqipėri. 163 Burimet mė tė zakonshme tė Transfertave sipas gjendjes sė varfėrisė. Dy nga tre familje kishin marrė asistencė nga tė paktėn njė burim transfertash (Tabela 7.4). Pak mė shumė se njė tė katėrtat (28 pėrqind) e tė gjitha familjave kanė marrė transferta private. Njė numėr dy here mė shumė familjesh mori transferta publike tė ndonjėlloj burimi. Familjet e varfėra ishin paksa mė tė predispozuara sesa familjet jo tė varfėra pėr tė marrė transferta nga ndonjė lloj Burimi privat ose nga burime publike, por kishin mė pak gjasa pėr tė marrė transferta private. Transfertat publike mė tė zakonshme ishin pensionet qytetėse (25 pėrqind e familjeve), tė ardhura nga transfertat private nga emigracioni nga tė afėrmit jashtė shtetit (22 pėrqind), pensionet fshatare(19 pėrqind), ndihme Ekonomike (11 pėrqind), dhe pensione tė tjera (9 pėrqind). Tė gjitha burimet tė ardhurave nga transfertat janė marrė nė mėnyrė disproporcionale nga familjet e varfėra dhe shumė tė varfėra. Tabela 7. 4: Pėrqindja tek Familjet e marrjes sė tė ardhurave nga transfertat, sipas peėshoreve, gjėndjes sė varfėrisė, zones sė banimit dhe burimit tė tė ardhurave nga transfertat (pėrqindja familjeve brenda kategorive) Burimi I tė ardhurave nga Gjendja e transfertat Total Pesėshore varfėrisė Vendodhja Tė Katė Jo tė varfė Njė Dy Tre r Pesė varfėr r Qytet Fshat Ndihme Ekonomike 11.0 23.9 13.2 11.3 5.0 1.9 7.8 24.6 10.5 11.5 Pension qytetės pleqėrie 24.6 16.7 19.2 25.5 32.4 29.1 26.6 15.8 36.8 14.3 Rural Old Age Pen 19.0 24.5 22.7 13.4 17.8 16.5 17.6 25.1 5.4 30.4 Pensione tė tjera 8.7 10.0 10.8 7.7 8.1 7.0 8.4 9.9 7.9 9.4 Asistencė papunėsie 1.2 1.2 2.4 0.6 1.0 0.9 1.3 1.0 2.0 0.5 Leje lindjeje 0.8 0.8 0.9 0.9 0.9 0.3 0.7 0.8 0.9 0.7 Kujdes social 0.4 0.4 0.5 0.4 0.5 0.1 0.4 0.3 0.3 0.4 Transferta tė tjera publike 3.0 1.5 2.6 3.5 3.9 3.5 3.3 1.6 3.2 2.8 Tė gjitha transfertat publike 57.1 63.5 59.7 54.0 56.4 52.1 55.6 63.5 57.3 57.0 Tė ardhurat nga emigracioni (Shqipėri) 4.8 5.6 3.9 5.7 4.5 4.3 4.6 5.7 5.8 4.0 Tė ardhurat nga emigracioni (Abroad) 22.2 17.0 16.7 23.0 25.5 28.8 23.5 16.8 20.7 23.4 Transferta jo familjare 1.1 2.2 1.4 0.3 0.9 0.7 0.9 2.2 1.0 1.2 Tė gjitha transfertat private 28.1 24.8 22.0 29.0 30.9 33.9 28.9 24.7 27.5 28.6 Tė gjitha transfertat 66.9 71.6 66.9 66.0 67.1 62.9 65.9 71.3 65.9 67.8 164 Figura 7.1: Shpėrndarja e tė ardhurave familjare nga transfertat (nga tė gjitha burimet, sipas burimeve tė tė ardhurave) Papunėsia Familje jashtė shtetit 1.4% Ndihme Ekonomike 23.3% 12.3% Maternity Benefit Private, jo familjare 0.8% 0.8% Familje nė Shqipėri Urban Old-Age 4.4% Pension 29.2% Pensione tė tjera 8.2% Tė tjera publike 1.9% Rural Old-Age Pension Kujdes social 17.5% 0.3% Figure 7.2: Distribution of Non-Poor Household's Transfer Income (from all sources, by source of income) Papunėsia 1.4% Ndihme Ekonomike Familje jashtė shtetit 8.8% 25.0% Maternity Benefit 0.9% Private, jo familjare 0.7% Urban Old-Age Pension Familje nė Shqipėri 32.4% 4.3% Pensione tė tjera Tė tjera publike 7.8% 2.2% Rural Old-Age Pension Kujdes social 16.3% 0.4% 165 Figure 7.3: Distribution of Poor Household's Transfer Income (from all sources, by source of income) Familje jashtė Unemployment shtetit Benefit 16.6% 1.4% Private, jo Ndihme familjare Ekonomike 1.0% 25.8% Familje nė Shqipėri 5.2% ure 7.3: Maternity Benefit 0.4% Pensione tė tjera 9.7% Urban Old-Age Pension 16.8% Rural Old-Age Pension Tė tjera publike 22.0% Kujdes social 0.9% 0.2% Figure 7.4: Distribution of Extremely Poor Households' Transfer Income from All Sources, by Source of Income Familje jashtė shtetit 9.4% Papunėsia Private, jo familjare 1.1% 2.5% Ndihme Ekonomike Familje nė Shqipėri 31.7% 8.6% Pensione tė tjera 7.7% Maternity Benefit 1.0% Urban Old-Age Pension Rural Old-Age Pension 11.7% 25.5% Kujdes social 0.1% Tė tjera publike 0.7% Burimi. Pėrllogaritje nga stafi i Bankės Botėrore nga Sondazhi pėr Matjen e Srandarteve tė Jetesės nė Shqipėri, 2002 166 Burimet e shumave mė tė mėdha tė transfertave. Tek ato familje qė kanė marrė transferta nga burime tė veēanta, tė ardhurat nga migrimi me jashtė pėrbėnin fitimet mė tė mėdha mesatave vjetore (13.000 lekė), tė ndjekura nga pensionet nė qytet (8.900 lekė), tė ardhurat nga migrimi i brendshėm (5.100 lekė), dhe pensionet e tjera (4.900 lekė). Ndihma ekonomike ėshtė dhėnė nė njė shifėr mesatare vetėm prej 2.400 lekėsh. Kujdesi shoqėror, shpėrblimi pėr lindjen, transferta tė tjera publike dhe pėrfitimi nga papunėsia ­ tė gjitha siguronin fitime nė shumėn 5.000 lekė nė muaj, por ndihmonin shumė pak familje. Pėrsa i pėrket ndihmės ekonomike, fitimet mesatare pėr familjet tejet tė varfra (2.700 lekė) ishin mė tė larta se pėr tė gjitha familjet e varfra (2.500 lekė), ndėrsa familjet jo tė varfra merrnin akoma mė pak (2.300 lekė). Kjo mėnyrė progresive nuk u pėrsėrit pėr ndonjė burim tjetėr transfertash. Ndonėse mėnyra e pėrkundėrt u pėrdor pėr pensionet nė qytet, "transfertat e tjera shoqėrore" dhe tė ardhurat private nga migrimi me jashtė. Vlerėsimi i ndikimit tė transfertave publike tek pėrqindja e varfėrisė Njohuritė si funksionon rrjeti i sigurimit shoqėror nė Shqipėri mund tė shtohen duke analizuar ndikimin e programeve tė ndryshme tė transfertave publike, veē e veē dhe sė bashku, tek pėrqindja e varfėrisė dhe e varfėrisė ekstreme nė Shqipėri. Sidoqoftė, ėshtė e rėndėsishme tė kuptohet si vlerėsohet ky ndikim. Niveli i varfėrisė sė Shqipėrisė pėrcaktohet mė shumė nė lidhje me vlerėn e konsumit tė familjes se sa nė lidhje me tė ardhurat e saj. Kjo ndodh kryesisht sepse vlera e mallrave dhe e shėrbimeve qė konsumon njė familje, nga pikėpamja konceptuale, mendohet tė jetė, si masė e nivelit tė saj tė jetesės, mė e lartė se shuma qė merr familja nė tė ardhura. Kjo ndodh pjesėrisht sepse matja e tė ardhurave ndikohet ndjeshėm nga deklarimi i shifrave mė tė vogla nė vendet nė tranzicion. Ajo ēka vėzhgohet dhe matet nė sondazhe tė tilla si LSMS-ja janė nivelet e konsumit tė familjeve "pas transfertave", qė pasqyron marrjen nga ana e tyre e tė ardhurave nga tė gjitha burimet, duke pėrfshirė transfertat. Pėr tė vlerėsuar ndikimin e tė ardhurave nga transfertat tek niveli i jetesės sė familjeve dhe niveli i varfėrisė, analistėt e politikės duhet pėr kėtė qėllim tė vlerėsojnė sa tė ndryshme do tė kishin qenė nivelet e konsumit po tė mos kishte pasur asnjė (ose mė pak) burime tė ardhurash nga transfertat. Me fjalė tė tjera, analistėt duhet tė vlerėsojnė cilat do tė kishin qenė nivelet e konsumit tė familjeve "pėrpara transfertave". Mėnyra mė e thjeshtė pėr ta bėrė kėtė ėshtė qė tė supozohet se njė familje, qė ka marrė 100 lekė nė tė ardhura nga transfertat, i ka harxhuar tė gjitha pėr tė konsumuar mallra dhe shėrbime shtojcė. Nė atė rast, nėse familja nuk do t'i kishte marrė 100 lekėt, niveli i konsumit tė saj pėrpara transfertės do tė kishte qenė 100 lekė mė i ulėt se niveli i konsumit tė saj pas transfertės. Pra, nėse niveli i vėzhguar i konsumit tė kėsaj familjeje do tė ishte nėn nivelin e varfėrisė, atėherė tė gjithė 100 lekėt do tė kishin kontribuar pėr uljen e shkallės sė varfėrisė sė saj. Sidoqoftė, vėrtet ėshtė e mundur qė tė ketė gjasa qė, nė mungesė tė 100 lekėve, familja tė mund ta kishte ndryshuar qėndrimin e saj nė mėnyra qė lejonin tė pranohej njė pjesė e 100 lekėve tė fundit tė nivelit tė saj aktual tė konsumit. Pėr shembull, njė anėtar i familjes mund tė ketė punuar mė gjatė nė njė punė informale, apo mund tė ketė harxhuar mė shumė kohė duke kultivuar ushqime nė parcelėn e perimeve tė familjes, apo mund tė ketė huajtur ushqim ose veshje, apo mund tė ketė pranuar para shtojcė nga farefisi, apo madje mund ta ketė larguar fėmijėn nga shkolla qė ta ndihmojė pėr t'i shtrirė veprimtaritė 167 prodhuese tė familjes, apo pėr tė punuar si shitės ambulant. Nė shkallėn qė do tė kishin ndodhur kėto pėrshtatje, humbja e 100 lekėve nė tė ardhura nga transfertat do tė kishin ēuar nė pakėsimin e mė pak se 100 lekėve nė konsumin e familjes. Shkalla nė tė cilėn njė familje tipike mund dhe do t'i kishte bėrė kėto pėrshtatje nė praktikė ėshtė e paqartė. Ėshtė gjithashtu e paqartė se deri nė ēfarė shkalle familjet nė rrethana tė ndryshme do tė ndryshonin aftėsinė e tyre pėr ta bėrė kėtė gjė. Sidoqoftė, duhet pranuar se ndikimi i rrjeteve tė sigurimit shoqėror tek varfėria ka tė ngjarė tė mbivlerėsohet nėse supozohet se marrja e 100 lekėve tė tjera nė tė ardhura nga transfertat do t'i shtonin 100 lekė nivelit tė konsumit tė familjes. Nė pėrputhje me kėtė, janė bėrė pėrllogaritje tė tjera pėr tė treguar si do tė ndryshonte ndikimi i rrjetit tė sigurisė tek pėrqindja e varfėrisė dhe e varfėrisė ekstreme sipas proporcionit tė tė ardhurave tė tjera nga transfertat qė rezulton nė konsumin shtojcė. Pėr tė gjitha familjet shqiptare tė marra si grup, niveli i pėrgjithshėm i varfėrisė prej 25.4 % nė 2002 do tė kishte qenė 11.8 % pikė mė i lartė ­ pra, 37.2 % - nė qoftė se nuk do tė kishte pasur programe publike tė transfertave (tabela 7.5). Lidhur me kėtė nivel mė tė lartė tė nėnkuptuar tė varfėrisė pėrpara transfertės publike, rrjeti i sigurisė publike e pakėsoi pothuajse me njė tė tretėn numrin e familjeve tė varfra. Kontributet mė tė mėdha erdhėn nga pensionet nė qytet, nė fshat dhe pensionet e tjera dhe ndihma ekonomike (nė atė rend). Programet e tjera publike tė transfertave dhanė njė kontribut modest shtojcė. Gjithashtu, niveli i varfėrisė ekstreme do tė kishte qenė 6.46 % pikė mė i lartė se niveli i saj aktual prej 4.74 % ­ dmth 11.2 %. Kėshtu, lidhur me kėtė nivel mė tė lartė tė nėnkuptuar tė varfėrisė ekstreme pėrpara transfertave publike, rrjeti i sigurisė publike e pakėsoi numrin e familjeve tejet tė varfra nė 58 % (tabela 7.6). Programet individuale kishin tė njėjtėn rėndėsi relative pėrsa i pėrket kėtij pakėsimi, siē ndodhi me nivelin e pėrgjithshėm tė varfėrisė. Kėto vlerėsime supozojnė se tė gjitha transfertat kontribuan 100 % pėr konsumin shtojcė.68 Tabela 7.1: Vlerėsimi i ndikimit tė transfertave tė tė ardhurave tek niveli i varfėrisė pas transfertės, nėse nuk kanė ekzistuar burime tė tė ardhurave nė transferta, ku burimi i transfertės dhe pjesa e supozuar e transfertės pėrdoren pėr tė rritur konsumin, pėr tė gjitha familjet nė vitin 2002 68Analizat shtojcė planifikohen pėr tė shqyrtuar ndikimet pėrkatėse tė dėrgesave nga jashtė dhe nga brenda, tė tė gjitha transfertave private, dhe tė tė gjitha transfertave publike dhe private tė marra sė bashku. Duke pasur parasysh pėrmasat e mėdha tė njohura tė dėrgesave private, ėshtė e arsyeshme tė pritet qė ato tė kontribuojnė ndjeshėm pėr efektshmėrinė e matur tė rrjetit shqiptar tė sigurisė shoqėrore. Nė pėrputhje me kėtė, kur tė gjitha transfertat publike dhe private merren sė bashku, i gjithė hendeku mes nivelit tė varfėrisė pėrpara dhe pas transfertave ka tė ngjarė tė shfaqet po aq mė i madh; dhe raporti i atij niveli tė nėnkuptuar tė varfėrisė sė pėrgjithshme para transfertės qė kompensohet nga sistemi i plotė i transfertave publike dhe private ka gjasa tė jetė edhe mė i lartė. Analizat e mėtejshme do ta pėrsėrisin kėtė lloj analize pėr nėndarjet e ndryshme tė familjeve shqiptare pėr tė parė se pėr cilat grupe tė familjeve rrjeti aktual i sigurisė ka dhėnė mė shumė ose mė pak ndihmesė se sa pėr familjen mesatare. 168 Burimi i transfertave nė tė ardhura Niveli bazė i Pėrfitim Shpėrb Kujde Tė varfėrisė dhe vlerėsimi i ndikimit Tė gjitha Ndihma Pensionet nga limi si tjera transfertat ekon- Tė papunės pėr shoqė publik publike omike Qytet Fshat tjera ia lindjen ror e Niveli bazė i varfėrisė pas transfertės (%) 25.39 25.39 25.39 25.3925.39 25.39 25.39 25.39 25.39 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 100 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 11.77 1.07 5.80 2.10 1.65 0.27 0.19 0.50 0.31 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė para transfertės 31.68 1.07 18.59 7.65 6.11 1.05 0.73 0.50 1.23 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 75 % tė Transfertave Ula e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 8.03 0.73 3.61 1.38 1.29 0.23 0.05 0.13 0.18 Pėrqindja e nivelit tė nėnkptuar tė varfėrisė para transfertės 24.02 2.80 12.46 5.16 4.84 0.90 0.20 0.50 0.70 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 50 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 4.78 0.35 2.28 0.91 0.74 0.14 0.05 0.08 0.12 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė para transfertės 15.84 1.35 8.23 3.46 2.83 0.56 0.20 0.32 0.49 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 25 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 2.20 0.15 1.12 0.25 0.26 0.14 0.00 0.02 0.05 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė para transfertės 7.97 0.57 4.23 0.98 1.02 0.55 0.00 0.06 0.20 Burimi: Analiza e Shqipėrisė nė bazė tė Sondazhit pėr Matjen e Nivelit tė Jetesės Tabela 7.2: Vlerėsimi i ndikimit tė transfertave tė tė ardhurave tek niveli i varfėrisė ekstreme pas transfertave, nėse nuk kanė ekzistuar burime tė tė ardhurave nė transferta, ku burimi i transfertės dhe pjesa e supozuar e transfertės pėrdoren pėr tė rritur konsumin, pėr tė gjitha familjet nė vitin 2002 Burimi i transfertave nė tė ardhura Niveli bazė i varfėrisė ekstreme Pėrfitim Shpėrb Kujde dhe vlerėsimi i ndikimit Tė gjitha Ndihma Pensionet et nga limi -si transfertat Ekon- Tė papunės pėr shoqė publike Omike Qytet Fshat tjera ia lindjen -ror 169 Niveli bazė i varfėrisė ektreme pas transfertave (%) 4.74 4.74 4.74 4.74 4.74 4.74 4.74 4.74 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 100 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 6.46 0.75 2.96 1.09 0.86 0.18 0.05 0.04 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė ekstreme pas transfertave 57.67 13.59 38.47 18.7615.28 3.60 1.00 0.86 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 75 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 4.37 0.58 1.76 0.80 0.61 0.17 0.01 0.03 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė ekstreme pas transfertave 47.94 10.91 27.11 14.5111.44 3.44 0.14 0.58 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 50 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 2.62 0.52 0.72 0.56 0.34 0.06 0.01 0.00 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė ekstreme pas transfertave 35.57 9.94 13.19 10.58 6.74 1.31 0.14 0.00 Ndikimi duke presupozuar se konsumi ėshtė rritur me 25 % tė Transfertave Ulja e nivelit tė varfėrisė: Pėrqindja nė pikė 0.82 0.30 0.15 0.18 0.19 0.02 0.00 0.00 Pėrqindja e nivelit tė nėnkuptuar tė varfėrisė ekstreme pas transfertave 14.78 5.92 2.99 3.73 3.78 0.50 0.00 0.00 Burimi: Analiza e Shqipėrisė nė bazė tė Sondazhit pėr Matjen e Nivelit tė Jetesės 170 Ndihma ekonomike: ēėshtje kyē Programet e ndihmės sociale kanė objetiva tė shumėfishtė, por konkurrues: tė luftojnė varfėrinė nėpėrmjet pėrfitimeve tė pėrshtatshme pėr njerėzit burimet e tė cilėve nuk i pėrmbushin normat e nevojave tė pranuara nga shoqėria; tė mbėshtesin efektshmėrinė ekonomike, duke pėrfshirė stimujt e favorshėm tė punės; dhe t'i mbajnė shpenzimet e programit tė pėrballueshme.69 Balancimi i mjaftueshmėrisė sė pėrfitimeve, stimujve pėr tė punuar, vendosjes sė barazisė, dhe pėrballueshmėria e programit nė mėnyrė tė pashmangshme nėnkupton harmonizimin mes kėtyre objektivave. Harmonizimet shpeshherė shihen sikur nėnkuptojnė "efektshmėrinė e objektivit" si objektiv i ndėrmjetėm. Sidoqoftė, efektshmėria e objektivit nuk nxit pėrdorimin e burimeve ekonomikisht tė efektshme; zakonisht, ajo e pėrkeqėson kėtė. Pra, efektshmėria e objektivit ėshtė vetėm tėrėsia e disa kritereve tė funksionimit tė mirė. Programet publike tė ndihmės sociale plotėsojnė transfertat private nga farefisi, miqtė dhe bamirėsitė. Programet publike tė transfertave potencialisht mund t'i zhvendosin nė njėfarė shkalle transfertat private. Kutia 7.2: Programet e transferimit tė parave nė dorė Nga objektivat brendaqenėsisht tė pėrkundėrta tė programeve tė transferimit tė parave nė dorė lind njė dilemė nė lidhje me politikėn: nivelet e larta tė ndihmės pėr grupet e tė varfėrve, stimujt e fuqishėm pėr ta qė tė punojnė, dhe shpenzimet e pėrgjithshme tė pakta pėr ndihmėn sociale. Ato bien ndesh me njėri-tjetrin sepse nėnkuptojnė tre variabla tė politikės: fitimin maksimal, pėrqindjen e taksave tė efektshme minimale, dhe nivelin tavan tė tė ardhurave pėr pėrshtatshmėrinė fitime; por vetėm dy prej kėtyre mund tė caktohen nė mėnyrė tė pavarur. Pėr fat tė keq, rritja e shumės bazė tė fitimit pėr dikė pa tė ardhura tė tjera do tė rrisė gjithashtu shpenzimet e pėrgjithshme tė programit, nė qoftė se shpenzimet mė tė larta nuk kompensohen nga njė thithje mė e shpejtė e fitimeve si rritje e tė ardhurave private. Por kjo do tė pėrkeqėsonte stimujt pėr tė punuar! Nė mėnyrė mė tė pėrgjithshme, ndryshimet e politikės pėr tė arritur ndonjėrin prej kėtyre tri objektivave nė mėnyrė mė tė plotė do tė pėrkeqėsonte arritjen e tė paktėn njėrit prej kėtyre dy objektivave tė tjera. Kėshtu qė politikėbėrėsit pėrballen me harmonizimin e pashmangshėm mes objektivave konkurruese, duke kėrkuar qė ato tė arrijnė njė ekuilibėr optimal mes mjaftueshmėrisė sė pėrfitimeve, stimujve pėr tė punuar, dhe pėrballueshmėrisė sė programit. Politikėbėrėsit e ndihmės sociale i shqetėsojnė afėrsisht katėr ēėshtje kryesore tė programit tė ndihmės ekonomike. Sė pari, sa ėshtė e sigurt qė ajo pėrfundon tek personat qė duhet ta pėrfitojnė? Sė dyti, a pėrballen familjet qė marrin ndihmė ekonomike me stimuj pėr tė punuar? Sė treti, nė ēfarė shkalle familjet qė kėrkojnė ose marrin ndihmė 69Stimujt pėr tė punuar varen nga pėrqindja e ēdo tė ardhure shtojcė qė njė punėtor mund ta mbajė pa ndonjė pakėsim reduktues nė fitime (ose, nė mėnyrė ekuivalente, nga shkalla me tė cilėn thithen fitimet kur tė ardhurat private rriten). 171 nga programi nuk i deklarojnė shifrat e sakta tė fitimeve ose tė tė ardhurave tė tjera? Sė katėrti, a ėshtė nevoja pėr ndryshime nė strukturėn aktuale tė programit? Janė tė pėrziera tė dhėnat nėse ndihma me para nė dorė ka pasur njė objektiv tė pėrcatuar mirė. Ato tregojnė se tri tė katėrtat e familjeve tė pėrfshira nė kėtė program janė tė varfra, por programi megjithatė nuk mbulon tri tė katėrtat e tė gjitha familjeve tė varfra, duke pėrfshirė dy tė tretat e tė gjitha familjeve tejet tė varfra. Saktėsia administrative brenda programit ndoshta ndryshon edhe gjeografikisht sipas zonės sė pushtetit vendor. Vlerėsimi i programit tė ndihmės ekonomike, sidoqoftė, kėrkon gjithashtu njohjen sa ėshtė pėrqindja e familjeve tė varfra qė nuk janė tė pėrshtatshme, dhe nė mėnyrė mė tė posaēme, nėse ato familje tė varfra qė nuk marrin pėrfitime janė vėrtet tė papėrshtatshme. Nėse ėshtė kėshtu, a kryhet nė mėnyrė tė ligjshme pėrjashtimi i shumė familjeve tė varfra nga kriteret e programit kombėtar, apo nė mėnyrė tė kundraligjshme nga ndryshimet mes kritereve legjislative kombėtare dhe kritereve de facto administrative tė pushteteve vendore? Nga ana tjetėr, mos vallė problemi nėnvizon mosmarrjen e ndihmės ekonomike nga familjet e varfra thjesht se shkalla e programit ėshtė e pamjaftueshme? Nė atė rast, rritja e buxhetit pėr programin a do ta shtonte nė mėnyrė tė ndjeshme pėrfshirjen e familjeve tė varfra ­ sidomos tė atyre qė janė tejet tė varfra? Nė vitin 2002, Ministria e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale filloi njė rishikim tė vazhdueshėm administrativ tė pėrshtatshmėrisė sė pėrfituesve ekzistues tė ndihmės ekonomike, qė nė shkurt 2003 e uli me 8.000 (5.6 %) numrin e pėrgjithshėm tė atyre familjeve nė pėrkujdesje tė saj. Pėrgjithėsisht, sfida kryesore nė lidhje me kėtė program ėshtė qė tė pėrcaktojė dhe pastaj tė kapėrcejė pengesat pėr njė synim mė tė efektshėm dhe pėr njė pėrfshirje mė tė plotė tė familjeve tė varfra. Kutia 7.3: Efektshmėria e objektivit Efektshmėria e objektivit lidhet me pėrqindjen e shpenzimeve tė njė programi qė merr njė grup i caktuar. Qė programi ta zbusė varfėrinė, ai lidhet me pjesėn e pėrfitimeve qė shkojnė pėr njerėzit nėn nivelin e varfėrisė, nė vend qė tė "pikojnė" pėr individė tė cilėt, pikė sė pari, nuk ishin tė varfėr, ose "tė derdhen" duke i rritur tė ardhurat e disa njerėzve tė varfėr pas transfertės nė nivele mbi nivelin e varfėrisė. Koncepti tregon gjithashtu harmonizimet mes objektivave konkurruese tė mjaftueshmėrisė sė pėrfitimeve, stimujve pėr tė punuar, dhe pėrballueshmėrisė sė programit. Pėr shembull, njė program i ndihmės sociale pikėsynimi i efektshėm i tė cilit ėshtė pėrcaktuar nė mėnyrė tė pėrkryer, pa asnjė rrjedhje dhe pa asnjė derdhje, gjithashtu nuk do tė nėnkuptonte asnjė stimul pėr tė punuar (ose pėr tė punuar mė shumė) mbi shumėn e tė ardhurave nėn nivelin e varfėrisė. Analistėt fiskalė shpeshherė supozojnė se, nė njė botė tė buxheteve tė kufizuara, njė program me pikėsynim tė efektshėm ėshtė njė program mė i mirė. Sidoqoftė, hartimi i njė programi tė ndihmės sociale me pikėsynim mė tė efektshėm zakonisht do ta bėjė shpėrndarjen e burimeve mė pak tė efektshme nga pikėpamja ekonomike, duke eleminuar stimujt qė pjesėmarrėsit tė rrisin pėrpjekjen e tyre pėr punė. 172 Balancimi i dėshirės pėr tė dhėnė njė mbėshtje tė mjaftueshme nė tė ardhura me shqetėsimin qė tė ruhen stimujt e mjaftueshėm pėr tė punuar, ėshtė njė sfidė tjetėr pėr tė gjithė programet e ndihmės sociale. Sigurimi i pėrfitimeve publike pakėson trysninė e drejtėpėrdrejtė mbi familjet qė ato tė gjurmojnė tė gjitha burimet ekzistuese tė tė ardhurave private apo tė ndihmės. Pėr mė tepėr, mohimi i pėrfitimeve nėse merren fitime, apo pakėsimi i pėrfitimeve pėr tė kompensuar plotėsisht rritjet nė fitime, gjithashtu mund tė pakėsojė pėrkatėsisht stimulin pėr tė punuar. Shqipėria ka pėrcaktuar njė tavan tė pjesshėm tė pėrfitimeve nė kuadrin e programit tė ndihmės ekonomike pėr familjet me tė ardhura tė pakta qė kanė tokė ose burime tė tjera potencialisht produktive. Kjo ėshtė e barasvlershme sikur t'u shtoje kėtyre familjeve tė ardhura nga ato burime. Ky kusht prek familjet qė mėrgojnė nė zonat periferike nė afėrsi tė qyteteve. Njė pėrgjigje e mėtejshme e mundshme ndaj kėsaj dileme tė brendaqenėsishme do tė ishte pakėsimi i pėrfitimeve vetėm me pėrqindjen e ēfarėdo rritjeje tė fitimeve. Njė pakėsim i tillė do tė diktonte njė pėrqindje tė nėnkuptuar takse mbi fitimet deri nė nivelin tavan tė tė ardhurave pėr marrjen e ēfarėdo fitimi. (Lituania e pėrdori kėtė metodė nė fillim tė viteve nėntėdhjetė; kėtė bėn edhe programi amerikan pėr etiketat e ushqimeve). Vende tė tjera janė pėrgjigjur duke diktuar kėrkesa pune tek disa ose tė gjithė pėrfituesit e njė kushti pėr marrjen e pėrfitimeve. (Reforma shumė e dukshme nė ndihmėn sociale nė SHBA nė vitin 1996 e kombinoi kėtė metodė me kualifikimin pėr punė, me subvencionet pėr kujdesin pėr fėmijėt dhe personat nė vartėsi, ruajtjen e pėrfitimeve nga ndihma pėr sigurimet shėndetsore, dhe me njė tavan pėr kohėzgjatjen e pėrfitimeve70). Politikėbėrėsit shqiptarė kanė shqyrtuar nė mėnyrė aktive programe pilot pėr t'u diktuar pėrfituesve tė ndihmės ekonomike kėrkesa mė tė mėdha pėr tė punuar. Ata i kanė vonuar vendimet pėrkatėse pjesėrisht deri nė pėrfundim tė rishikimit aktual tė programeve tė rrjetit tė sigurisė, duke mundėsuar njė diagnozė dhe vlerėsim mė tė plotė tė efektshmėrisė sė programit, dhe pjesėrisht pėr tė pasur kohė tė mjaftueshme pėr tė pėrcaktuar dhe mbledhur tė dhėnat bazė qė mund tė pėrdoren pėr tė vlerėsuar ndikimin e ēfarėdo programi tė tillė pilot. Nė tė gjitha vendet me ekonomi tė mėdha informale dhe tė kundraligjshme, mosdeklarimi dhe deklarimi i mė pak tė ardhurave ėshtė njė problem kryesor pėr administratorėt e ndihmės sociale tė kushtėzuar nga tė ardhurat. Kjo ėshtė njė sfidė serioze edhe pėr politikėbėrėsit shqiptarė. Kėto sfida kanė pėrforcuar interesin e politikėbėrėsve tė ndihmės sociale nė programe pilot qė vėnė nė provė punėn. Kjo ka bėrė gjithashtu qė disa pushtete vendore tė publikojnė listėn e familjeve qė marrin ndihmė ekonomike dhe shumat qė ato marrin. Ky studim pjesėrisht synon tė pėrmirėsojė bazėn e informacionit pėr tė pėrcaktuar nėse ndryshimet nė strukturėn e programit janė tė garantuara, dhe natyrėn e pėrshtatshme tė ēdo ndryshimi tė tillė. Pėrveē ndryshimeve tė mundshme pėr tė forcuar stimujt pėr tė punuar, zgjedhjet me interes pėr politikėn mund tė pėrqendrohen gjithashtu tek proceset: (a) pėr tė pėrcaktuar nė mėnyrė mė sistematike nėse, nė disa vendodhje shpėrndarja e ndihmės ekonomike shpėrfill ndjeshėm kriteret e pikėsynimit tė paramenduar; dhe (b) pėr tė ndėrhyrė nė ato raste me qėllim qė tė realizohen praktika tė pėrshtatshme tė 70Kongresi i Shteteve tė Bashkuara: Akti pėr Pajtimin e Pėrgjegjėsisė Personale me Mundėsinė pėr Punė, 1996, qė zėvendėsoi sistemin e vjetėr tė ndihmės sociale me njė program tė ri, Ndihmė e Pėrkohshme pėr Familjet nė Nevojė (TANF). 173 pikėsynimit. Autoriteti kombėtar aktual qė do t'i ndėrmarrė ose forcojė kėto procese, do tė duhet tė ruhet ndėrsa nė politikėn e re tė Qeverisė pėr decentralizimin po pėrfshihen ndryshime tė funksioneve kombėtare dhe vendore, nė bazė tė sė cilės Qeveria po u kalon pėrgjegjėsi shtojcė pushteteve vendore. Kėshtu, kėto procese tė hartimit tė politikės do tė duhet tė harmonizohen. Diskutimet pėr rregullimin e kredive nė bazė tė PRSC-2 parashikuan se kjo do tė kryhet duke pėrgatitur njė dokument tė politikės nėpėrmjet njė dialogu transparent, pjesėmarrės dhe me mbėshtetjen teknike tė MoF, MoLSA, MoLG dhe shoqatave tė pushteteve vendore, qė pėrcakton autoritetin pėrkatės tė pushtetit qendror dhe pushteteve vendore pėr ndihmėn sociale. Kjo tregon se shumica, por jo tė gjithė pėrfituesit janė tė varfėr; shumica e familjeve tė varfra nuk e marrin kėtė pėrfitim (ndoshta sepse nuk janė tė pėrshtatshme); dhe burime jo tė zyrtare e vėnė theksin tek mospajtimi mes kritereve kombėtare tė pėrshtatshmėrisė pėr pėrfitime dhe kritereve qė pėrdorin pushtetet vendore kur administrojnė programin. Nė lidhje me ndihmėn sociale, njė vlerėsim i vitit 1998, i mbėshtetur nė tė dhėnat e vitit 1996, konstatoi se 36 % e tė gjitha shpenzimeve tė programit shkonin pėr familje tė ardhurat pėr frymė tė tė cilave i rendisnin ato nė dhjetėshoret mė tė ulėta, dhe tri tė katėrtat shkonin pėr familje nė fund tė katėr dhjetėshoreve. Sidoqoftė, gjysma e tė gjitha familjeve nė dhjetėshoren mė tė ulėt nuk merrnin asnjė ndihmė; shpėrndarja e fondeve tė pushtetit qendror pėr pushtetet vendore kishte njė pikėsynim mė tė paqartė se shpėrndarja nga ana e pushteteve vendore tė fondeve pėr familjet; dhe pushtetet vendore qė merrnin nivele relativisht mė tė larta fondesh i pėrdornin kėto kryesisht pėr tė zgjeruar pėrfshirjen e familjeve mė pak nė nevojė se sa pėr tė rritur pėrfitimet pėr familjet e varfra. Sondazhi i vitit 2002 pėr familjet konstatoi se 31 % e familjeve tejet tė varfra dhe 25 % e tė gjitha familjeve tė varfra e merrnin kėtė pėrfitim, nė krahasim me vetėm 8 % tė familjeve jo tė varfra. Ai gjithashtu konstatoi se ndihmė ekonomike merrnin 24 % e familjeve nė pesėshoren e varfėr, 13 % e atyre nė pesėshoren e dytė, dhe 11 % e atyre nė pesėshoren e tretė. Pra, mbetet rasti qė pėrfitimi shkon nė mėnyrė shpėrpjestimore pėr familje tė cilat janė tė varfra ose tejet tė varfra; ai shkon gjithashtu pėr njė numėr tė ndjeshėm familjesh jo tė varfra; dhe atė nuk e marrin fare shumė familje tė cilat janė tė varfra (por qė mund tė jenė tė papėrshtatshme pėr arsye tė tjera). Saktėsimi administrativ brenda programit ndoshta ndryshon edhe gjeografikisht sipas zonave tė pushtetit vendor. Kėrkesat kyē tė politikės tani janė proceset (a) pėr tė pėrcaktuar kur shpėrndarja e ndihmės ekonomike shpėrfill sistematikisht kriteret e paramenduara tė pėrcaktimit tė objektivit, dhe (b) pėr tė ndėrhyrė qė tė arrihen praktika tė pėrshtatshme tė pėrcaktimit tė objektivit. Kėto kėrkesa nuk pėrputhen me politikėn e re tė Qeverisė pėr decentralizimin, nė bazė tė sė cilės ajo po u kalon pėrgjegjėsi tė tjera pushteteve vendore. Nė vitin 2002, Ministria e Punės dhe Ēėshtjeve Sociale filloi njė rishikim tė vazhdueshėm administrativ tė pėrshtatshmėrisė sė pėrfituesve ekzistues tė ndihmės ekonomike, qė nė shkurt 2003 e uli me 8.000 (5.6 %) numrin e pėrgjithshėm tė atyre familjeve nė pėrkujdesje tė saj. 174 KAPITULLI VIII: PĖRBALLJA E VARFĖRISĖ ­ ROLI I MIGRIMIT TĖ BRENDSHĖM DHE MIGRIMIT TĖ JASHTĖM Hyrje Migrimi mbetet ndoshta fenomeni mė i rėndėsishėm politik, shoqėror dhe ekonomik i Shqipėrisė pas shembjes sė komunizmit, dhe ka qenė njė fakt mbizotėrues nė jetėn e pėrditshme gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit. Qysh nga viti 1990, afėrsisht njė e pesta e tė gjithė popullsisė sė vendit ėshtė larguar dhe jeton jashtė shtetit, dhe Shqipėria ėshtė pėrballur me njė lėvizje nė shkallė tė gjerė nga zonat fshatare drejt zonave qytetėse. Migrimi, qoftė ky nga zonat fshatare drejt atyre qytetėse, qoftė ky ndėrkombėtar drejt Italisė apo Greqisė, shpeshherė ėshtė strategjia mė e rėndėsishme e jetesės sė familjeve fshatare dhe shėrben si njė valvul e rėndėsishme shpėtimi pėr papunėsinė dhe vėshtirėsitė e tjera ekonomike qė lindin nga kalimi nė ekonominė e tregut. Sipas tė dhėnave zyrtare, tė ardhurat nga migrimi pėrbėjnė burimin mė tė madh tė valutės, madje mė tė madh se vlera e kombinuar e eksporteve dhe intestimeve tė huaja tė drejtpėrdrejta, dhe aktualisht pėrbėjnė 14 % tė PBB-sė. Sidoqoftė, migrimi ėshtė thikė me dy presa, dhe ndėrsa nė tė kaluarėn migrimi nga zonat fshatare drejt atyre qytetėse shihej si njė zgjidhje e mundshme e problemit tė varfėrisė fshatare nė Shqipėri,71 migrimi po shihet gjithmonė e mė shumė si njė element qė po kontribuon nė zhvendosjen sociale, mungesėn e krahut tė punės nė bujqėsi dhe rėnien e ndjeshme tė shėrbimeve sociale qė ofrohen nė zonat qytetėse. Pėr mė tepėr, migrimi i ligjshėm dhe i kundraligjshėm, nė shkallė tė gjerė, i shqiptarėve nė vende tė tjera tė Evropės, ėshtė njė sfidė e rėndėsishme politiko-shoqėrore pėr qeveritė dhe qytetarėt e Bashkimit Evropian. Ligjet mė tė rrepta pėr migrimin, kostot nė rritje dhe rreziqet shoqėruese gjithashtu e bėjnė migrimin mė pak njė zgjidhje tė frytshme, sidomos pėr familjet mė pak tė pajisura. Dhe mė sė fundi, ndonėse migrimi dhe tė ardhurat qė rezultojnė nga migrimi kanė tė ngjarė tė vazhdojnė tė jenė njė element i domosdoshėm i recetės shqiptare pėr zhvillimin e fshatit, nuk mund tė mbitheksohet nevoja dhe domosdoshmėria pėr tė hartuar strategji mė tė pėrshtatshme, tė qėndrueshme pėr t'i nxjerrė familjet fshatare nga varfėria dhe pėr tė nxitur zhvillimin e vendit. Ky kapitull i pėrdor tė dhėnat mbi pėrqindjen dhe modelet e migrimit tė pėrftuara nga Sondazhi pėr Matjen e Nivelit tė Jetesės (LSMS) i vitit 2002, dhe nga Regjistrimi i Popullsisė dhe Banesave (RePoBa) nė vitin 2001, pėr tė dokumentuar ndryshimin demografik nė Shqipėri, dhe analizon vendimet e familjeve pėr tė mėrguar. Pjesa 2 shkurtimisht rishikon historikun e migrimit nė Shqipėri, merr nė diskutim faktorėt kryesorė qė kanė ndikuar nė migrimin ndėrkombėtar, dhe pėrcakton rėndėsinė e migrimit dhe tė tė ardhurave nga migrimi nė strategjitė pėr tė ardhurat dhe jetesėn e familjeve fshatare. Pjesa 3 bėn njė pėrshkrim tė migrimit tė brendshėm dhe migrimit ndėrkombėtar, dhe paraqet pėrqindjen, kohėzgjatjen dhe pikėmbėrritjan e migrimit. Pjesa 4 shqyrton tė 71Shqipėria: "Duke dalė nga varfėria", Banka Botėrore, 1997. 175 ardhurat nga migrimi, duke u pėrqendruar tek vendi burim i tė ardhurave nga migrimi, dhe karakteristikat e familjeve qė marrin tė ardhura nga migrimi, dėrguesit dhe jo dėrguesit individualė. Pjesa 5 jep pėrfundimet. Historiku Nė histornė moderne, Shqipėria ka pėrjetuar dy valė tė mėdha mėrguese. Mėrgimtarėt mė tė hershėm shqiptarė nė Itali nė vitin 1448 ishin ushtarė qė i dėrgoi Mbretit tė Napolit Skėnderbeu, komandanti ushtarak i Aleancės Shqiptare tė fisnikėve dhe heroi kombėtar i Shqipėrisė, me qėllim qė tė nėnshtronte njė rebelim tė brendshėm. Pas vdekjes sė Skėnderbeut nė vitin 1468, qė kishte drejtuar qėndresėn gjatė zgjerimit tė Perandorisė Otomane nė Shqipėri, deri nė vitet e para tė shekullit tė 16-tė, afėrsisht njė e katėrta e popullsisė sė pėrgjithshme tė Shqipėrisė iu shmang zgjerimit otoman. Shumica mėrguan nė Italinė e Jugut, ku themeluan shumė nga qytetet e sotme nė Pulia, Molize dhe Kalabri (Piperno, 2002). Vala e dytė e madhe mėrguese filloi nė vitin 1990, dhe vazhdon akoma. Tė provokuara nga rėnia e qeverisė komuniste tė Enver Hoxhės, qė e kishte qeverisur Shqipėrinė qysh nga pėrfundimi i Luftės sė Dytė Botėrore, mosekzistenca e kontrollit pėr migrimin e brendshėm dhe migrimin jashtė vendit, dhe shpėrbėrja e ekonomisė sė centralizuar shkaktuan njė lėvizje demografike teksa individėt dhe familjet mėrguan nė qytete dhe/ose u larguan nga vendi. Paqėndrueshmėria fillestare politike, trazirat sociale, dhe ndryshimi ekonomik i shoqėruar me ndryshimin e qeverisė ēuan nė valėn mė tė madhe tė migrimit tė kohėve tė fundit, gjatė tė cilės ėshtė vlerėsuar se, gjatė peridhės 1991-1992, 300.000 persona kanė lėnė vendin dhe janė larguar kryesisht pėr nė Greqi dhe Itali (Piperno, 2002; Pastore,1998). Stabilizimi i gjendjes politike dhe ekonomike pas vitit 1992 solli stabilizim edhe nė rrjedhjen mėrguese. Nė vitin 1995, inflacioni u ul nė mė pak se 10 % nga 226 % qė kishte qenė kjo shifėr nė vitin 1992, papunėsia u ul nga 28 % nė 12 %, dhe nė periudhėn 1993- 1996 rritja reale e PBB-sė bėri njė kthesė nga ­7.2 % nė afėrsisht 9 % nė vit. Kaosi nga tronditja qė shkaktoi migrimi fillestar i hapi rrugėn migrimit tė kundraligjshėm ndonėse nė shkallė mė tė vogėl por tė vazhdueshėm ndėrsa kontrabandistėt e mirėorganizuar filluan tė transportonin nė mėnyrė tė kundraligjshme mėrgues tė mundshėm pėrtej kanalit drejt Italisė dhe pėrmes maleve drejt Greqisė (Pastore, 1998). Tė ardhurat nga migrimi menjėherė u shndėrruan nė njė element tejet tė rėndėsishėm tė ekonomisė shqiptare, ndėrsa transfertat private shpejt po i zvogėlonin tė ardhurat nga eksporti dhe po pėrbėnin njė pėrqindje nė rritje tė PBB-sė. Shembja e skemave piramidale aty nga fundi i vitit 1996 sollėn njė kulm tjetėr nė migrim. Skemat piramidale e kishin origjinėn tek sistemi i dobėt formal i kreditimit dhe tregu informal nė lulėzim, i parregulluar nga Qeveria dhe i nxitur nė njė pjesė tė mirė nga tė ardhurat nga migrimi. Nė kulmin e lulėzimit tė skemave piramidale, numri i depozitave i kaloi 2 milionėt, dhe nė vitin 1996 pėrfaqėsonte mė shumė se gjysmėn e PBB-sė, ndėrsa njerėzit shitėn shtėpitė, bagėtinė dhe pasuri tė tjera pėr t'i investuar me premtimin se do tė merrnin 40 % nė muaj pėr atė investim. Shembja nisi mė datė 19 nėntor 1996 dhe 176 pėrfundoi brenda katėr muajsh, duke sjellė rėnien e qeverisė dhe duke nxitur trazira gjatė tė cilave u vranė mbi 2.000 vetė. Vendi ra nė anarki ndėrsa ushtria dhe policia e humbi kontrollin, depot e armėve u plaēkitėn dhe qytetarėt e huaj u evakuan (Jarvis, 1999). Dhjetra mijėra shqiptarė u larguan nga vendi, duke u nisur fillimisht nga rajoni i Vlorės ku shpėrthyen trazirat e para, dhe pastaj duke u pėrhapur nė mbarė vendin deri nė mars tė vitit 1997. Shumė u riatdhesuan, dhe njė forcė shumėkombėshe e udhėhequr nga Italia ndihmoi pėr tė rivendosur rendin dhe pėr tė parandaluar njė eksod mė tė madh (Pastore, 1998). Pėrtej ndikimit tronditės politik dhe shoqėror tė kėsaj krize, pasojat ekonomike ishin relativisht jetėshkurtėr. Ndėrsa nė vitin 1997 inflacioni u rrit dhe PBB-ja u ul 7 %, nė vitin 1998 ekonomia filloi tė rimėkėmbej. Kthimi i stabilitetit politik dhe zhvillimi ekonomik pėrsėri shėrbyen pėr tė stabilizuar rrjedhjen mėrguese, dhe mbeten tė tilla edhe sot. Qysh nga viti 1990 mund tė dallohen katėr lloje migrimi. Sė pari, njė krahasim i regjistrimeve tė popullsisė nė vitin 1989 dhe 2001 tregon njė migrim nė shkallė tė gjerė nga zonat fshatare nė zonat qytetėse, dhe nga fshatrat dhe qytetet e vogla nė qytete mė tė mėdha, veēanėrisht nė Tiranė. Sė dyti, migrimi afatshkurtėr ndėrkombėtar (pėr periudha ditore, javore ose mujore) ėshtė shumė i zakonshėm, pothuajse vetėm nė Greqi, sidomos nga rajonet nė kufi me Greqinė. Sė treti, ėshtė lloji mė i zakonshėm i migrimit afatgjatė ndėrkombėtar nė Greqi dhe Itali, si dhe nė vende tė tjera tė Bashkimit Europian. Dhe sė fundi, kohėt e fundit ka filluar migrimi i ligjshėm afatgjatė ndėrkombėtar nė SHBA dhe Kanada.72 Sipas shifrave zyrtare, nė vitin 2000 shqiptarėt pėrbėnin 10 % tė 1.388 milion mėrguesėve me leje qėndrimi nė Itali, duke u bėrė burimi mė i madh i mėrguesve nga njė vend i vetėm. Afėrsisht 63 % e kėtyre kanė edhe leje pune. Lejet pėr bashkim familjar zinin 26 % tė tė gjitha lejeve tė qėndrimit, dhe shqiptarėt ishin pėrsėri grupi mė i madh (OECD, 2002). Nga 271.517 lejet e dhėna nė vitin 2000, 31.185 (mbi 11 %) u dhanė pėr shqiptarėt. Mbėshtetur nė kėto shifra, dhe duke pėrfshirė pėrshtatjen e sugjeruar nga CARITAS, nė vitin 2000 vetėm nė Itali ndodheshin ndoshta 170.000 shqiptarė me qėndrim tė ligjshėm. Numri i shqiptarėve nė Greqi duket se ėshtė shumė mė i madh. Dy programet e mėdha tė rregullimit tė vitit 1998 dhe 2001 ēuan nė njė numėr tė pėrgjithshėm kėrkesash prej 720.000, afėrsisht 60 % ose 430.00073 tė tė cilave ishin bėrė nga shqiptarėt. Regjistrimi i popullsisė nė mars 2001 nxjerr 655.000 banorė tė huaj, ndonėse kritikėt kundėrshtojnė se numri ka mė shumė tė ngjarė tė jetė nga 800.000 nė 1 milion (OECD, 2002). Duke pasur parasysh se 720.000 mėrgues kishin bėrė kėrkesė pėr qėndrim tė ligjshėm dhe se, deri nė fund tė vitit 2001, 585.000 mėrgues kishin leje pune, vlerėsimet e kritikėve ka mė shumė tė ngjarė qė tė jenė tė sakta. 72Duke pasur parasysh natyrėn e LSMS-sė dhe pėrqindjen relativisht tė vogėl tė migrimit nė Amerikėn e Veriut, nuk ka tė dhėna tė mjaftueshme pėr tė analizuar kėtė lloj migrimi. 73OECD (2002) deklaron se 65 % e 370.000 kėrkesave nė vitin 1998 ishin bėrė nga shqiptarėt. Nė vitin 2001, kjo solli zvogėlimin e numrit absolut nė 351.000 kėrkesa, por pėrqindja nuk dihet. Po tė supozojmė se pėrqindja nė vitin 2001 ėshtė 55 %, mesatarja e dy viteve do tė arinte nė 60 %. Nė vitin 2001, ishin deklaruar afėrsisht 300.000 mėrgues tė kundraligjshėm, por nuk u dha asnjė informacion pėrsa i pėrket origjinės sė tyre. 177 Kėshtu, deri nė vitin 2001 numri i shqiptarėve me qėndrim tė ligjshėm nė Greqi dhe Itali ishte afėrsisht 600.000, ose afėrsisht njė e pesta e popullsisė sė sotme tė Shqipėrisė.74 Kjo nuk pėrfshin numrin e shqiptarėve qė qėndrojnė nė mėnyrė tė kundraligjshme nė Greqi dhe Itali. Kjo nuk pėrfshin as numrin e shqiptarėve me qėndrim tė rregullt nė vende tė tjera tė Europės ose Amerikės sė Veriut, por ky numėr ka tė ngjarė tė shkojė deri nė disa dhjetra mijė. Pėrtej dy shkaqeve tė mėdha qė "nxitėn" migrimin nė vitin 1990 dhe 1997, shkaktuar nga paqėndrueshmėria politike dhe shoqėrore dhe kriza ekonomike, varfėria dhe papunėsia e vazhdueshme ndėrsa Shqipėria kalon nė ekonominė e tregut, shėrbejnė si faktorė tė vazhdueshėm shtytės pėr migrim. Afėrsisht 25 % e shqiptarėve, dhe 30 % e shqiptarėve fshatarė jetojnė nė varfėri. Pėrsa i pėrket vendeve tė punės, nė vitin 1990 sektori publik u rrudh nė mė pak se njė tė katėrtėn e vet, ndėrsa sektori privat vetėm sa ka kompensuar nė mėnyrė tė ngadaltė humbjen e vendeve tė punės nė shtet. Rritja e punėsimit nė bujqėsi duket se ėshtė mė tepėr pasqyrim i njė strehstre se sa i prodhimtarisė. Qysh nga viti 1992, niveli i papunėsisė ka mbetur njė numėr me dy shifra, dhe vetėm nė vitin 2001 pagat reale arritėn nivelin e tyre pėrpara krizės sė vitit 1995. Pėrdorimi i dobėt i shėrbimeve bazė ėshtė njė faktor tjetėr shtytės, sidomos nė zonat fshatare. Mė pak se gjysma e familjeve fshatare kanė ujė brenda ose jashtė banesės, vetėm 40 % kanė tualet brenda banesės, dhe vetėm 14 % e tė gjithė shqiptarėve kanė energji elektrike tė pandėrprerė (Banka Botėrore dhe INSTAT, 2003). Faktorėt tėrheqės kanė qenė gjithashtu tė rėndėsishėm. Shikimi i televizionit italian gjatė periudhės komuniste ndihmoi pėr ta shndėrruar atė vend nė Shangri-La tė mėrguesve tė mundshėm shqiptarė nė fillim tė viteve nėntėdhjetė. Pėrtej joshjes nga kamja dhe mėnyra italiane tė jetesės e dhėnė pėrmes televizionit, ndryshimet e rėndėsishme tė pagave dhe pasurisė mes Shqipėrisė dhe fqinjėve tė saj tė Bashkimit Europian kishin qenė forca tėrheqėse tė dukshme. Nė vitin 2001, pėr shembull, PBB-ja pėr frymė nė Itali ishte 16 herė mė e lartė dhe nė Greqi 9 herė mė e lartė se sa PBB-ja pėr frymė nė Shqipėri. Nė tė njėjtėn kohė, disa faktorė e kishin pakėsuar joshjen e migrimit jashtė shtetit, duke pėrfshirė sulmet dhe damkosja nė mediat italiane dhe greke; prirja pėr tė fajėsuar mėrguesit pėr krime dhe tė kėqija tė tjera shoqėrore; shqetėsimi nė rritje i Europės nė lidhje me migrimin, qė ka ēuar nė politika gjithnjė e mė kufizuese pėrsa i pėrket migrimit; dhe rreziku fizik i natyrshėm pėr migrimin e kundraligjshėm. Kjo balancohet pjesėrisht nga suksesi relativ i mėrguesve shqiptarė nė Itali dhe Greqi, tė cilėt kanė marrė status ligjor nė kėto vende. Sė fundi, nė Shqipėri funksionojnė proceset e tjera tė migrimit. Sė pari, Shqipėria ishte pritėsja kryesore e migrimit gjatė krizės kosovare tė vitit 1999, duke pritur faktikisht deri nė 450.000 refugjatė, dhe nė njė shkallė shumė mė tė vogėl gjatė konfliktit nė Maqedoni nė vititn 2001 (Piperno, 2002). Sė dyti, Shqipėria shėrben si njė vend i rėndėsishėm tranzit pėr migrimin e kundraligjshėm nga Azia Juglindore dhe Lindore (Piperno, 2002). 74Mbėshtetur nė Regjistrimin mė tė fundit tė Popullsisė dhe Familjeve qė ėshtė bėrė nė Shqipėri, nė prill 2001 popullsia ishte veēse pak mbi 3.069 milion. 178 Sė treti, Shqipėria gjithashtu shėrben si njė lidhje e rėndėsishme nė trafikimin e grave pėr prostitucion. Njė numėr i madh grash janė marrė nga vendet e Europės Lindore ­ si dhe nga Shqipėria ­ dhe janė shitur ose janė detyruar tė punojnė si punėtore seksi nė Itali dhe vende tė tjera europiane.75 3. Llojet e migrimit (i) Lėvizshmėria e brendshme demografike Tabela 8.1 jep informacion pėr familjet klasifikuara sipas kriterit kur tė gjithė, disa ose asnjė anėtar i tyre nuk ka lindur nė bashkinė kur aktualisht jetojnė. Gjithsej, 12 % e familjeve pėrbėhen nga individė tė lindur nė bashki tė tjera. Ky tregues i mėrgimit ardhės ėshtė shumė mė i lartė nė Tiranė (28 % e familjeve) dhe nė qytetet nė zonat bregdetare (20 %), por pothuajse nuk ekziston nė zonat fshatare malore (1 %). Tabela 8. 1: Lėvizshmėria e brendshme: anėtarėt e familjeve qė kanė lindur nė bashkinė aktuale Pėrqindja e anėtarėve tė familjeve qė kanė lindur nė bashkinė Tė aktuale Asnjė Disa gjithė Gjithsej Tiranė 0.28 0.41 0.32 1.00 Bregdet, qytet 0.20 0.46 0.34 1.00 Bregdet, fshat 0.06 0.54 0.40 1.00 Qendėr, qytet 0.10 0.41 0.49 1.00 Qendėr, fshat 0.08 0.50 0.42 1.00 Malore, qytet 0.14 0.70 0.17 1.00 Malore, fshat 0.01 0.49 0.51 1.00 Gjithsej 0.12 0.48 0.40 1.00 Madhėsia e familjes 3.38 4.64 4.12 4.28 Arsimi mesatar i tė rriturve (vite) 8.46 8.78 8.51 8.64 Pėrqindja e familjeve qė marrin pjesė nė - punė tė varur 0.49 0.49 0.39 0.45 - biznes bujqėsor 0.24 0.57 0.56 0.52 - biznes jobujqėsor 0.10 0.15 0.16 0.15 Numri i vėzhgimeve 429 1773 1397 3599 Konsumi pėr frymė (lekė/muaj) 8520 7662 7818 7801 Pėrqindja e varfėrisė 0.21 0.26 0.25 0.25 75Pėr informacion shih faqet e internetit: Human Rights Watch, www.hrw.org dhe International Catholic Migration Commission, www.icmc.net 179 Gjithsej, tė gjithė anėtarėt e 40 % e familjeve kanė lindur nė tė njėjtėn bashki ku jetojnė aktualisht. Kjo shifėr ėshtė mė e lartė pėr zonat fshatare malore dhe mė e ulėt pėr Tiranėn dhe pėr qytetet nė brezin bregdetar. Nė tė njėjtėn kohė, vetėm 17 % e familjeve nė zonat qytetėse malore pėrbėhen nga vendas, qė tregon njė migrim tė konsiderueshėm nga fshati nė qytet brenda rajonit malor. Nuk ėshtė pėr t'u ēuditur qė familjet e pėrbėra krejtėsisht nga anėtarė qė kanė lindur nė bashki tė tjera, kanė mė pak tė ngjarė tė merren me bujqėsi dhe mė shumė tė ngjarė tė merren me punė me pagesė. Kėto familje kanė gjithashtu pėrmasa mė tė vogla. Pėrsa i pėrket kryefamiljarėve, dy tė tretat e tė gjithė kryefamiljarėve aktualisht jetojnė nė tė njėjtin vend ku kanė lindur, ndėrsa 22 % janė vendosur nė vendin ku jetojnė aktualisht pėrpara vitit 1990, dhe 12 % pas vitit 1990. Gjithsej, 34 % e kryefamiljarėve jetojnė nė njė bashki tė ndryshme nga ajo ku kanė lindur. Ndėr rajonet, kryefamiljarėt janė vendosur kryesisht nė Tiranė (60 %), nė qytete nė brezin bregdetar (53 %), dhe nė zonat qytetėse nė rajonin malor (69 %). Figura 8.1: Lėvizshmėria e brendshme e kryefamiljarėve 100% 80% 60% 40% 20% 0% Tirana Bregdet, Bregdet, Qendėr, Qendėr, Mal, qytet Mal, fshat Total qytet fshat qytet fshat Nuk kanė lėvizur kurrė kanė lėvizur pėrpara 1990 kanė lėvizur nė 1990 ose mė vonė Shifrat tregojnė njė migrim ardhės drejt Tiranės pas vitit 1990 prej 29 % nė krahasim me mesataren e vendit prej 12 % pas vitit 1990, dhe 31 % nė krahasim me mesataren e vendit prej 22 % pėrpara vitit 1990, dhe qė arrin kulmin pas vitit 1995. Migrimi i brendshėm drejt qyteteve qendrore (me pėrjashtim tė Tiranės), pėrkundrazi, u ngadalėsua pas vitit 1990 nė gjysmėn e mesatares sė vendit nė krahasim me nivelet pėrpara vitit 1990 qė ishin 50 % mė tė larta se mesatarja. Ėshtė e qartė se Tirana ėshtė qyteti qė shumica e mėrguesve zgjedhin si pikėmbėrritjan e tyre. Tabela 8. 2: Lėvizja e kryefamiljarėve nė vitet nėntėdhjetė Nga Nė Bregdet Qendėr Malore Tirana Gjithsej 180 Bregdet 63 59 38 1 161 Qendėr 9 89 48 2 149 Malore 0 1 22 0 23 Tiranė 23 84 30 6 142 Gjithsej 95 233 138 9 475 Tirana ėshtė zona mė tėrheqėse, me njė bilanc neto prej 133 (142-9) kryefamiljarėsh ardhės, e ndjekur nga rajoni bregdetar (me njė bilanc neto prej 66 kryefamiljarėsh ardhės). Rajonet malore dhe qendrore, nga ana tjetėr, janė zona tė fuqishme shtytėse, me bilanc neto, pėrkatėsisht, prej 115 dhe 84 kryefamiljarė qė largohen. Ėshtė shumė interesante se dyndja mė e rėndėsishme e mėrguesve tė brendshėm ėshtė nga qendra (fshati) nė qendėr (qyeti), i ndjekur nga kalimi nga qendra nė Tiranė. Tė dhėnat tregojnė njė popullsi shumė tė lėvizshme, me njė pėrqendrim nė rritje tė mėrguesve drejt Tiranės. Qytetet e tjera, qė nė tė kaluarėn kanė qenė pikėmbėrritja qė zgjidhnin shumė mėrgues tė brendshėm, nga ana tjetėr, nga fundi i viteve nėntėdhjetė po pėrjetojnė tendenca tė kundėrta dhe prurje qė janė ndjeshėm mė tė ulta se nė vitet e mėparshme. Njė tjetėr pėrfundim interesant ėshtė dinamizmi i dukshėm nė kuptimin e migrimit fshat-qytet brenda rajoneve mė tė largėta nė verilindje tė vendit, qė duket se mbėshtet pėrshtypjen se familjeve tė varfra fshatare nga rajoni malor shpeshherė mund t'i mungojnė mjetet ekonomike pėr tė bėrė pėrpjekje qė tė mėrgojnė nė vende mė tė largėta, me shumė mundėsi. Krahasimi me tė dhėnat e PHC-sė tė vitit 2001 dhe tė dhėnat e regjistrimit tė popullsisė tė vitit 1989 mundėson shpėrndarjen e dyndjeve mėrguese nė nivelin e rretheve. Pėr kėtė qėllim, rrethet klasifikohen si rrethe Fig 8.2 "dėbuese" dhe "thithėse", dhe janė Emgrimi sipas rretheve krijuar dy tregues: (i) pėr rrethet dėbuese: pjesa e popullsisė qė jeton nė ēdo rreth nė Indeksi emigrimit vitin 1989 tė cilėt nuk jeton mė atje nė vitin 200176; dhe (ii) pėr rrethet thithėse: pjesa e popullsisė qė jeton nė rreth nė vitin 2001 qė nuk jetonte atje nė vitin 1989.77 Tre rrethet kryesore dėbuese gjenden nė rajonin malor verior (Tropoja, Puka dhe Kukėsi), me mė pak se dy tė tretat e banorėve tė vitit 1989 qė ende jetonin atje nė vitin 2001 (ngjyra mė e errėt nė hartėn e parė). Nė shifra absolute, tre rrethe veriore (Dibra, Kukėsi dhe Puka) janė tre dėbuesit kryesorė nė 12 vitet mes regjistrimeve tė popullsisė. 76Njė vlerė mė e ulėt e secilit prej treguesve tregon nivele mė tė larta tė migrimit ardhės/largues. 77Njerėzit e lindur nė periudhėn 1989-2001 llogariten se janė vendosur nė vendin e banimit qysh nė lindje. 181 Ndėr pikėmbėrritjet kryesore janė, sigurisht, Tirana dhe Durrėsi, por edhe qendra mė tė vogla qytetėse tė tilla si Lushnja, Fieri dhe Vlora. Ndėr rrethet thithėse, Tirana ėshtė magneti kryesor, ku vetėm 69 % e banorėve aktualė jetonin atje nė vitin 1989 (ngjyra mė e errėt nė hartėn e dytė). Nė shifra absolute, rrethi i Tiranės nė 12 vitet e fundit ka qenė Fig. 8.3 Imigrimi sipas pikėmbėrritja qė kanė zgjedhur mėrguesit e rretheve brendshėm nė pothuajse gjysmėn e rasteve, dhe qė ka pranuar afro 160,000 banorė tė Indeksi imigrimit rinj. Shpėrndarja e mėtejshme nė nivelin e minibashkive tregon se ardhja mė e madhe e e mėrguesve nė dhjetėvjeēarin e kaluar ka qenė drejt minibashkive 11 dhe 6 nė Tiranė, qė pėrfaqėsojnė afėrsisht gjysmėn e popullsisė qė jeton aktualisht nė ato zona. Me fjalė tė tjera, popullsia banuese nė mini- bashkitė 6 dhe 11 pothuajse ėshtė dyfishuar gjatė 12 viteve mes dy regjistrimeve tė popullsisė. Kėto dy zona periferike tė Tiranės janė gjithashtu dy minibashki tė varfra, ku pėrqindja e varfėrisė ėshtė mbi mesataren e qytetit. Minibashkitė 4 dhe 7 janė dy tė tjera me migrim tė madh ardhės. Rrethi i Durrėsit ėshtė pikėmbėrritja e dytė mė e madhe e largėt pėr mėrguesit e brendshėm. Pothuajse 72 % e banorėve aktualė jetojnė atje qysh prej vitit 1989 (gjithashtu, ngjyra mė e errėt nė hartėn e dytė), dhe numri i pėrgjithshėm i mėrguesve gjatė tė njėjtės periudhė arriti nė mbi 50.000. Ndonėse jo shumė nė shifra absolute, gjatė tė njėjtės periudhė, rrethi i Mallakastrės ka shifrėn e tretė mė tė lartė tė banorėve aktualė tė cilėt nuk banonin aty nė vitin 1989, dhe ėshtė njė nga rrethet e pakta shqiptare qė gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar ka pėrjetuar njė vėrshim neto mėrguesish. Thithėsit e tjerė kryesorė neto, nė kuptimin e numrit absolut tė mėrguesve, janė rrethi i Lushnjės (mbi 14.000), Lezha, Fieri dhe Vlora (tė gjithė me afro 10.000 mėrgues secili). 182 Pėrsa i pėrket ndryshimeve neto tė popullsisė, gjashtė rrethet kryesore nė kuptimin e dyndjeve neto ndodhen tė gjitha nė rajonet Fig. 8.4 qendrore dhe bregdetare (ngjyra mė e errėt nė hartė). Pėrveē Tiranės dhe Durrėsit, ėshtė edhe Hyrja neto e Lezha, Lushnja dhe Vlora. Nė kuptimin e migrantėve sipas vėrshimeve neto (ngjyra me ngjyrė mė tė ēelėt rretheve nė hartėn mė poshtė), mbizotėron rajoni malor verilindor, ku vetėm Kukėsi, Puka, Dibra, Mati dhe Tropoja kanė pėrjetuar njė dyndje tė pėrgjithshme neto prej pothuajse 100.000 personash gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar. Nuk ėshtė pėr t'u ēuditur qė shumica e dyndjes jashtė rretheve vjen nga zonat fshatare. Pavarėsisht nėse matet nė shifra relative ose absolute, zonat fshatare kryesore dėbuese ndodhet tė gjitha nė rrethet nė rajonin verior. Gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar, afėrsisht 75.000 veta janė larguar vetėm nga zonat fshatare tė Dibrės, Kukėsit dhe Matit. Migrimi nga zonat fshatare ėshtė, sigurisht, drejt Tiranės dhe Durrėsit, por edhe drejt zonave qytetėse nė tė njėjtat rrethe (nė Mat, mbi 36 % e njerėzve qė janė larguar nga zonat fshatare kanė qėndruar nė kėtė rreth). Si zonat qytetėse ashtu edhe ato fshatare tė rretheve Tiranė dhe Durrės mbeten nė shifra absolute pikėmbėrritjet kryesore pėr shqiptarėt. Gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit, vetėm Bashkia e Tiranės ka thithur mbi 100.000 mėrgues. Njė nė tre nga tė ardhurit rishtazi vjen nga 5 rrethe tė Veriut tė vendit (Dibėr, Tropojė, Kukės, Mat dhe Korēė). Njė 10 % tjetėr vjen nga zonat qytetėse nė qendėr tė Shqipėrisė (Berat, Lushnje, Fier dhe Elbasan), ndėrsa njė 11 % tjetėr ka ardhur nga zonat fshatare tė tė njėjtit rreth. Mbėshtetur nė kėtė tregues, zona fshatare e rrethit tė Kurbinit renditet e dyta ndėr rrethet thithėse, mes Tiranės dhe Durrėsit. Ndonėse me madhėsi tė vogėl, nė shifra relative, zonat qytetėse tė Matit, Mallakastrės dhe Hasit kanė pėrjetuar dyndjet mė tė mėdha nė vitet nėntėdhjetė. Pothuajse i gjithė migrimi drejt kėtyre qendrave qytetėse provinciale vjen nga zonat fshatare pėrreth. Tre pėrfundime pėr lėvizshmėrinė e brendshme janė veēanėrisht tė rėndėsishme. Sė pari, Shqipėria po kalon njė tranzicion thelbėsor demografik, nga fshati nė qytet, dhe nga zona verilindore malore drejt rretheve tė bregdetit dhe Tiranės. Sė dyti, Tirana ėshtė ku e ku pikėmbėrritja kryesore e mėrguesve tė brendshėm, njė proces qė duket se ėshtė pėrshpejtuar gjatė gjysmės sė dytė tė viteve nėntėdhjetė. Sė treti, ka tė dhėna pėr njė migrim vendor fshat-qytet brenda rajonit verlindor. Nėse kėto qendra qytetėse nė veri janė veēse parantezė pėr lloje migrimi mė tė largta dhe mė fitimprurėse pėr kėto familje mbetet e paqartė, ndonėse numri i madh i mėrguesve nga kėto qendra qytetėse provinciale tė veriut drejt Tiranės duket se tregon se, nė tė vėrtetė, shumė po lėvizin. 183 Duke pasur parasysh migrimin e brendshėm drejt zonave qytetėse tė bregdetit, si dhe migrimin vendor fshat-qytet, krijimi i mundėsive ekonomike nė zonat qytetėse pėrveē Tiranės mund tė ndihmojė pėr tė krijuar njė vėrshim mė tė qėndrueshėm fshat-qytet, meqenėse vetėm Tirana po pėrpiqet tė presė dhe t'i shėrbejė numrit nė rritje tė mėrguesve qė grumbullohen nė lagjet e saj tė varfra. (ii) Migrimi i pėrkohshėm 2001-2002: tė gjitha llojet e migrimit tė pėrkohshėm Tė dhėnat e LSMS-sė japin gjithashtu informacion pėr tė rriturit qė e kanė kaluar tė paktėn njė muaj jashtė shtėpisė gjatė 12 muajve tė fundit.78 Nga njė numėr i pėrgjithshėm prej mbi 10.000 tė rriturish, mė shumė se 4 % janė larguar pėrkohėsisht nga shtėpia gjatė 12 muajve tė fundit, dhe afėrsisht 10 % e familjeve kanė tė paktėn njė tė rritur qė ka munguar pėr tė paktėn njė muaj nė vitin pėrpara vėzhgimit. Shumica e kėtyre llojeve tė mėrguesve afatshkurtėr janė kryefamiljarė (53 %) ose fėmijėt e tyre (36 %). Mesatarisht, ata kanė qėndruar 3.5 muaj jashtė shtėpisė (3.75 po te jene meshkuj, 2.44 po te jene femra). Mesatarisht, ata janė mė tė rinj se mesatarja e tė rriturve (35 vjeē kundrejt 41 vjeē), shumica ka tė ngjarė tė jenė meshkuj (85 %), dhe me pak mė shumė shkollė (9.3 vite shkolle kundrejt mesatares prej 8.5). Tabela 8. 3: Karakteristikat e familjes sė mėrguesve tė pėrkohshėm tė kohėve tė fundit Familje me njė anėtar tė rritur tė larguar tė paktėn 1 muaj Jo Po Gjithsej Numri i vėzhgimeve 359 3240 3599 Pėrqindja e familjeve 0.90 0.10 1.00 Sipas vendndodhjes: Tiranė 0.96 0.04 1.00 Bregdet, qytet 0.94 0.06 1.00 Bregdet, fshat 0.90 0.10 1.00 Qendėr, qytet 0.92 0.08 1.00 Qendėr, fshat 0.86 0.14 1.00 Malor, qytet 0.89 0.11 1.00 Malor, fshat 0.83 0.17 1.00 Madhėsia e familjes 4.24 4.61 4.28 Arsimi mesatar i tė rriturve (vjet) 8.68 8.45 8.64 Pėrqindja e familjeve qė marrin pjesė nė - punė tė varur 0.46 0.35 0.45 - biznes bujqėsor 0.50 0.71 0.52 - biznes jobujqėsor 0.15 0.11 0.15 Konsumi pėr frymė (lekė/muaj) 7890 7069 7801 78Sidoqoftė, nuk ka asnjė informacion pėr pikėmbėrritjen. 184 Pėrqindja e varfėrisė 0.25 0.33 0.25 Sic e tregon Tabela 8.3, fenomeni i migrimit tė pėrkohshėm ėshtė mė i pėrqendruar nė zonat fshatare, ku pjesa mė e madhe ndodhet nė rajonet fshatare malore (17 % e familjeve) dhe nė zonat fshatare qendrore (14 %), dhe pjesa mė e vogėl nė Tiranė (4 %) dhe nė zonat qytetėse bregdetare (6 %). Familjet qė i kanė anėtarėt larg pėr njė pjesė tė vitit janė paksa mė tė mėdha, kanė mė shumė tė ngjarė tė punojnė nė bujqėsi, dhe mė pak tė ngjarė tė angazhohen nė punė me pagesė dhe nė biznes jobujqėsore. Kėto familje karakterizohen gjithashtu nga nivele mė tė ulta tė konsumit dhe pėrqindje mė e lartė varfėrie (33 %). Pėrmbledhtas, familjet qė pėrdorin migrimin aftatshkurtėr janė mė tė varfra, jetojnė kryesisht nė zona fshatare, dhe angazhohen kryesisht nė prodhimin bujqėsor. Kjo tregon se familjet pėrdorin migrimin afatshkurtėr pėr tė plotėsuar tė ardhurat e vogla nga bujqėsia. 1997-2001: migrimi i pėrkohshėm jashtė vendit LSMS-ja mblodhi histori migrimi tė individėve tė cilėt kishin qenė jashtė shtetit pėr tė paktėn 3 muaj nė njė kohė tė caktuar qysh nga viti 1997. Tė dhėnat tregojnė se mes tė rriturve, 7 % (qė i pėrket 18 % tė familjeve) thuhet se kanė kaluar tė paktėn tre muaj jashtė shtetit qysh nga viti 1997.79 Mėrguesit e pėrkohshėm jashtė vendit janė nė moshė mė tė re se tė rriturit e tjerė (36 vjeē krahasuar me mesataren prej 41 vjetėsh) dhe ka shumė mė tepėr tė ngjarė tė jenė meshkuj (83 % kundrejt 44 % tek tė rriturit e tjerė). Nga numri i pėrgjithshėm i mėrguesve, 43 % kanė qenė jashtė shtetit vetėm njė vit gjatė periudhės 1997-2001, ndėrsa 15 % kanė qenė jashtė vendit ēdo vit gjatė tė njėjtės periudhė. Pėrqindja e migrimit ėshtė mė e larta tek njerėzit aktualisht me moshė 25-34 vjeē (14 %) dhe 35-44 vjeē (10 %), dhe mė e ulėt se mesatarja tek tė rriturit me moshė tė re (15-24 vjeē) dhe tek personat mbi 45 vjeē. Ėshtė tipike se mėrguesit janė kryefamiljarė (51 %) ose fėmijėt e tyre (36 %). 79 Shpeshtėsitė e deklaruara nėnvleftėsojnė shkallėn e plotė tė migrimit tė pėrkohshėm jashtė vendit meqenėse ato i pėrjashtojnė individėt tė cilėt kanė qenė jashtė shtetit pėr mė pak se 3 muaj radhazi nė njė kohė tė caktuar. 185 Figura 8.5: Migrimi i jashtėm i pėrkohshėm 100% 80% e 60% familjeve 40% % 20% 0% Tirana Bregdet, Bregdet, Qendėr, Qendėr, fshat Mal, qytet Mal, fshat qytet fshat qytet Pa migrim Pėr nė Greqi Pėr nė Evropė Tė tjera Ata qė mėrgojnė pėrkohėsisht jashtė shtetit vijnė nga familje paksa mė tė mėdha, me njė pjesėmarrje mė tė ulėt nė punėn me pagesė dhe me pjesėmarrje mė tė lartė nė punėt bujqėsore. Numri i familjeve nė punėn me pagesė ulet me rritjen e numrit tė rasteve tė migrimit, nga 0.44 (1 rast) nė 0.33 (5 raste). Pėrkundrazi, numri i familjeve me veprimtari bujqėsore rritet me shtimin e numrit tė rasteve tė migrimit ­ nga 0.62 (1 rast) nė 0.74 (5 raste). Asnjė ndryshim nuk ekziston mes familjeve me njė mėrgues tė pėrkohshėm jashtė shtetit dhe familjeve me asnjė mėrgues tė pėrkohshėm jashtė shtetitpėrsa i pėrket arsimit mesatar, konsumit pėr frymė dhe pėrqindjes sė varfėrisė (ndonėse pėrqindja e varfėrisė ėshtė mė e ulėt tek familjet me njė numėr mė tė lartė tė rasteve tė migrimit). Greqia ėshtė ku e ku pikėmbėrritja mė e rėndėsishme pėr migrimin e pėrkohshėm (afėrsisht 80 % e rasteve), e ndjekur nga Italia, rėndėsia e tė cilės u rrit ndjeshėm nė periudhėn 1997-2001, nga 12 % nė 22 % tė rasteve (gjatė kėsaj kohe pėrqindja e mėrguesve pėr nė Greqi u ul nga 84 % nė 74 %). Nė pėrgjithėsi, mėrguesit pėr nė pikėmbėrritje mė tė afėrta si Greqia dhe Italia janė mė tė rinj nė moshė se tė rriturit jomėrgues. Gratė sėrisht kanė mė pak tė ngjarė se burrat qė tė mėrgojnė, por ato janė relativisht nė numėr mė tė madh mes atyre qė mėrgojnė pėr nė vende mė tė largėta, meqenėse ato ka mė shumė tė ngjarė tė jenė pjesė e familjeve tė tėra mėrguese. Mesatarisht, mėrguesit nė Europė kanė paska mė shumė shkollė se homologėt e tyre qė shkojnė nė Greqi ose jomėrguesit, dhe gjithashtu pėrfshijnė njė numėr mė tė madh grash. Pėrqindja e varfėrisė mes mėrguesve pėr nė Europė ėshtė paksa mė e ulėt (17 %). Mėrguesit nė Greqi mė shpesh vijnė nga zonat fshatare tė pjesės veriore dhe qendrore tė vendit, ndėrsa nė migrimin nė Italy dhe nė pjesėn tjetėr tė Europės mbizotėrojnė mė shumė tė ardhur nga zonat qytetėse dhe fshatare bregdetare. Siē pritet, nė pėrgjithėsi 186 largimet mė tė mėdha tė mėrguesve tė pėrkohshėm qė dalin jashtė vendit. janė nga zonat fshatare tė rajoneve malore dhe qendrore. Bashkia e Tiranės ka pėrqindjen mė tė vogėl tė mėrguesve tė pėrkohshėm qė shkojnė jashtė shtetit. (iii) Migrimi i pėrhershėm Tė dhėna tė mėtejshme pėr migrimin vijnė nga pjesa pėr pjellorinė e LSMS-sė, ku gratė janė pyetur pėr fėmijėt e tyre se kur janė larguar nga shtėpia dhe ku jetojnė. Tė dhėnat tregojnė se nga 6,065 fėmijėt anėtarė tė familjeve qė janė larguar nga shtėpia nė njė pikė tė caktuar dhe janė ende gjallė nė kohėn e sondazhit, njė 35 % e habitshme e tyre jetojnė jashtė shtetit. Numri i fėmijėve qė jetojnė jashtė shtetit, ėshtė edhe mė i lartė pėrsa i pėrket fėmijėve qė janė larguar nga shtėpia pas vitit 1990 (48 % kundrejt 15 % tė fėmijėve qė janė larguar nga shtėpia pėrpara vitit 1990 ­ tė padeklaruar). Me fjalė tė tjera, pothuajse gjysma e tė gjithė fėmijėve tė cilėt janė larguar nga shtėpia qysh nga viti 1990 jetojnė jashtė shtetit. Pikėmbėrritjet kryesore pėr kėta mėrgues tė pėrhershėm janė Greqia (49 %) dhe Italia (35 %). Nė nivel individual, kėta mėrgues kanė prirje tė jenė mė tė rinj nė moshė se ata qė kanė mbetur nė Shqipėri, dhe janė kryesisht meshkuj. Pjesa mė e madhe (65 %) e atyre qė kanė mbetur nė Shqipėri janė gra. Nivelet arsimore janė tė njėjta, ndonėse mėrguesit qė jetojnė nė Europė dhe nė vende tė tjera (kryesisht Amerika e Veriut) kanė mė shumė shkollim. Tabela 8. 4: Karakteristikat individuale dhe familjare tė fėmijėve qė janė larguar nga shtėpia Shqipėri Greqi Europė Tė tjera Gjithsej Karakteristika individuale Numri i vėzhgimeve Pėrqindja 0.65 0.17 0.15 0.03 Mosha (vjeē) 38.1 31.6 30.12 32.83 35.62 Sa pėrqind ishin femra 0.64 0.38 0.31 0.43 0.54 Arsimi (vite shkollimi) 9.68 9.83 10.04 11.63 9.81 Karakteristika familjare Numri i vėzhgimeve 1343 Pėrqindja e familjeve (migrimi mė i largėt) 0.35 0.27 0.31 0.07 1.00 Madhėsia e familjes 4.53 3.57 3.43 3.47 3.86 Arsimimi mesatar i tė rriturve (vite shkollimi) 7.73 7.32 7.8 9.73 7.79 Konsum pėr frymė 7234 9155 9385 9867 8472 Pėrqindja e familjeve nė punė tė varur 0.36 0.28 0.32 0.50 0.34 Pėrqindja e familjeve nė biznes bujqėsor 0.62 0.66 0.53 0.32 0.58 Pėrqindja e familjeve nė biznes jobujqėsor 0.13 0.09 0.12 0.22 0.12 Pėrqindja e varfėrisė 0.31 0.17 0.12 0.18 0.21 187 Duke parė karakteristikat e nivelit familjar, ne vėrejmė se nė 35 % tė rasteve, tė gjithė fėmijėt qė janė larguar nga shtėpia aktualisht jetojnė nė Shqipėri.80 Kėto familje janė mė tė mėdha (4.5 anėtarė krahasuar me 3.5) dhe ka mė shumė tė ngjarė tė jenė mė tė varfra se familjet me disa fėmijė jashtė shtetit (31 % kundrejt 12-17 %, nė vartėsi tė vendit tė migrimit). Nivelet mesatare tė arsimimit tė familjeve janė tė ngjashme, me pėrjashtim tė kategorisė "Tė tjerė", ku familjet kanė njė nivel arsimor ndjeshėm mė tė lartė. Sidoqoftė, nė pėrgjithėsi, nivelet arsimore tė familjeve me fėmijė qė janė larguar nga shtėpia, janė mė tė ulta se nivelet arsimore tė familjeve fėmijėt e tė cilave nuk janė larguar nga shtėpia. Pėrsa i pėrket veprimtarive tė punės, numri i familjeve me punė me pagesė dhe me biznes jobujqėsore ėshtė mė i lartė sa mė e largėt tė jetė pika e migrimit, ndėrsa numri i familjeve nė bujqėsi ulet. Pėrqindja e varfėrisė ėshtė mė e ulėt pėr tė gjitha kategoritė e familjeve mėrguese (12-18 %), nė krahasim me familjet me fėmijėt nė Shqipėri (31 %). Mbėshtetur nė sa mė sipėr, numri i qytetarėve shqiptarė citizens qė jetojnė aktualisht jashtė shtetit vlerėsohet tė jetė afėrsisht 458.000. Ky ėshtė njė vlerėsim i njė kufiri mė tė ulėt, sepse ai pėrjashton familje tė tėra qė u larguan jashtė shtetit pėrpara vitit 2001, fėmijėt e fėmijėve dhe fėmijėt e bashkeshorteve qė nuk jetojnė mė. Pėr mė tepėr, ai nuk merr parasysh njerėzit qė jetojnė nė Shqipėri ­ qofshin ende me familjet e tyre ose jo ­ tė cilėt shkojnė jashtė shtetit ēdo vit vetėm pėrkohėsisht. Tė ardhurat nga migrimi Tė ardhurat nga migrimi luajnė njė rol shumė tė rėndėsishėm nė strategjinė pėr tė ardhurat e familjeve shqiptare. Mesatarisht tė ardhurat nga migrimi pėrfaqėsojnė 13 % tė familjeve shqiptare (14 % pėr jo tė varfėrit, 8 % pėr tė varfėrit). Ato janė mė tė larta pėr qytetarėt (16 %) nė krahasim me fshatarėt (11 %), dhe ka tė ngjarė tė pasqyrojnė dallimet nė mėnyrat e migrimit. 80Nė nivelin familjar, nėse njė familje ka pasur pikėmbėrritje tė shumėfishta, ne e vendosėm atė familje nė kategorinė qė pėrkon me pikėmbėrritjen mė tė largėt, nė kėtė rend: Greqi, Europė dhe Tė tjera. 188 Figura 8.6: Transfertat private dhe P B B 5000 25 4000 20 US$ 3000 15 GDP of 2000 10 milion 1000 5 percent 0 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 P B B no m inal T ransfertat private T ransfertat private si pjesė e PB B Tė dhėnat nga LSMS-ja tregojnė se gjatė 12 muajve pėrpara sondazhit, 28 % e familjeve merrnin njėfarė forme transfertash private qoftė nga individė apo nga institute. Shumica mė e madhe e dėrguesve individualė janė ose fėmijė tė kryefamiljarit (55 %) ose fėmijė tė njė barku (25 %, duke pėrfshirė kuneterit dhe kunatat). Afėrsisht 80 % e dėrguesve jetojnė jashtė shtetit, kryesisht nė Greqi (42 % e atyre jashtė shtetit) dhe nė Itali (40 %). Pothuajse tė gjithė dėrguesit (98 %) kanė jetuar jashtė shtetit qysh pas vitit 1990 (38 % qysh pėrpara vitit 1997, 60 % qysh nga viti 1997). Nga ata qė janė larguar pas vitit 1990, 90 % kanė jetuar vazhdimisht jashtė shtetit. Mė shumė se gjysma (55 %) e familjeve qė marrin dėrgesa, jetojnė nė zonat fshatare. Tabela 8. 5: Vendndodhja e dėrguesve dhe e marrėsve tė dėrgesave Individėt jetojnė nė Shqipėri? Po Jo Gjithsej Pėrqindja0.21 0.79 1.00 N (tė paponderuara) 283 1070 1353 Vendndodhja e dėrguesve % % % Sasia Pėr frymė Shqipėri 1.00 0.21 38,151 11,700 Greqi 0.42 0.33 70,095 24,036 Itali 0.40 0.32 121,211 37,782 Vende tė tjera europiane 0.10 0.08 Tė tjera 0.08 0.07 146,905 44,142 Gjithsejl 1.00 1.00 88,602 28,199 Vendndodhja e marrėsit tė dėrgesave - Fshat/Qytet % AmountPer-capita Qytet 0.45 68,902 22,799 Fshat 0.55 104,400 32,529 Vendndodhja e marrėsit tė dėrgesave ­ Shtresa % AmountPer-capita Bregdet 0.40 78,611 26,534 Qendėr 0.49 91,703 28,039 189 Malore 0.04 138,334 37,135 Tiranė 0.07 92,039 33,426 Tė ardhurat nga migrimi tė pėrdorura pėr % AmountPer-capita Blerjen e ushqimeve dhe sendeve bazė 0.33 74,249 24,438 Investime/Blerjen e mallrave me pėrdorim afatgjatė 0.12 221,214 70,785 Shpenzime mjeksore 0.09 57,390 18,254 Tė tjera 0.09 81,845 25,965 Asnjė arsye e veēantė 0.37 68,293 20,920 Gjithsej 1.00 88,602 28,199 Viti nga i cili dhuruesi jeton jashtė shtetit % Pėrpara vitit 1990 0.02 Nė vitet 1990-1996 0.38 Pas vitit 1996 0.60 Gjithsej 1.00 Nėse kanė mėrguar pas vitit 1990, kanė jetuar vazhdimisht jashtė shtetit % Po 0.90 Jo 0.10 Shqyrtimi i mėnyrave tė migrimit tregon se individėt qė shkojnė nė Greqi janė pėrgjithėsisht nga familje fshatare dhe mė tė varfra, ndėrsa ata qė shkojnė nė Itali dhe nė pikėmbėrritje tė tjera europiane janė pėrgjithėsisht nga familje me gjendje mė tė mirė. Njėkohėsisht, shqyrtimi i tė ardhurave nga mėnyrat e migrimit tregon se tė ardhurat nga migrimi nė Greqi janė mė tė pakta krahasuar me tė ardhurat nga migrimi nė Itali. Kjo do tė dukej se tregonte se ekziston nje si gracke e varferise nga migrimi, cka duket ne faktin se banoret me pak ne gjendje nga zonat fshatare qe shkojnė nė Greqi, dėrgojnė mė pak dhe familjet e tyre mbeten tė varfra, ndėrsa presonat nga zonat bregdetare dhe qytetėse qė janė nė gjendje paksa mė tė mirė shkojnė nė Itali, dėrgojnė mė shumė dhe janė nė gjendje mė tė mirė. Tė ardhurat nga migrimi zakonisht nuk dėrgohen pėr ndonjė pėrdorim ose qėllim tė veēantė (37 % e rasteve). Kur familjet deklarojnė njė arsye, arsyeja kryesore ėshtė pėr tė blerė ushqime dhe per te permbushur nevoja bazė (33 %), e ndjekur nga arsyeja pėr investime dhe pėr tė blerė mallra tė pėrdorimit afatgjatė (12 %) dhe pėr shpenzime mjeksore (9 %). Shuma mesatare e tė ardhurave nga migrimi ėshtė 88.600 lekė81 nė vit (afėrsisht 670 dollarė amerikanė). Shuma ėshtė mė e lartė kur shkon pėr familje nė zonat fshatare (104.400 lekė krahasuar me 68.900 lekė), dhe rritet nė pėrputhje me largėsinė e dėrguesve (mė e lartė kur vjen nga jashtė shtetit, veēanrėsisht nėse vjen nga Italia ose mė tej). Tė ardhurat nga migrimi janė ndjeshėm mė tė larta kur dėrgohen posaēėrisht pėr fond investimi (pėr biznes ose pėr restaurim shtėpie) ose pėr tė blerė mallra tė pėrdorimit afatgjatė (mbi 220.000 lekė nė vit). 81Njė dollar amerikan = 132 lekė. 190 Familjet qė marrin tė ardhura nga migrimi janė mė tė vogla (3.8 anėtarė kundrejt 4.5), karakterizohen nga njė nivel mė i ulėt arsimor i tė rriturve (7.9 vite shkollimi kundrejt 8.9), dhe ka mė pak tė ngjarė tė angazhohen nė punė tė varur dhe nė biznes jobujqėsore. Ato karakterizohen nga nivele mė tė larta konsumi dhe pėrqindje mė e ulėt e varfėrisė. Gjatė 12 muajve pėrpara sondazhit, familjet shqiptare merrnin tė ardhurat nga migrimi afėrsisht nė vlerėn 227 milion dollarė amerikanė. Prej kėtyre, 203 milion dollarė amerikanė vinin nga individė qė jetojnė jashtė shtetit, 193 milion dollarė amerikanė nga tė cilat ishin me para nė dorė. Ky ėshtė njė vlerėsim mė i vogėl i tė ardhurave tė pėrgjitshme nga migrimi jashtė vendit, sepse ai nuk merr parasysh shumėn qė sjellin anėtarėt e familjeve tė cilėt kanė mėrguar gjatė vitit. Pėr tė vlerėsuar kėtė pjesė tepricė, me vlerėsojmė sasinė e pėrgjithshme tė muajve qė kanė kaluar jashtė shtetit anėtarėt e rritur tė familjeve nė vitin 2001 dhe e shumėzojmė atė me njė fitim tė pritshėm pėr secilin nga pikėmbėrritjet kryesore.82 Duke supozuar njė nivel kursimi prej 50 %, tė ardhurat e pėrgjithshme nga migrimi i mėrguesve tė pėrkohshėm vlerėsohet tė jetė156 milion dollarė amerikanė. Duke i mbledhur tė dyja shifrat (tė ardhurat nga migrimi jashtė shtetit dhe fitimet qė sjellin anėtarėt e familjeve nga jashtė shtetit), shuma e pėrgjithshme e tė ardhurave vjetore nga migrimi ėshtė afėrsisht 359 milion dollarė amerikanė. Edhe kėshtu ky numėr ėshtė ndoshta njė vlerė mė e vogėl (vlerėsimi zyrtar ėshtė 543 milion dollarė amerikanė), meqenėse ka tė ngjarė qė tė deklarohen mė pak shuma transfertash. Vėrejtje pėrmbyllėse dhe sugjerime pėr politikat qe duhet te ndiqen Thuajse nuk ka dyshim se Shqipėria ėshtė njė vend nė lėvizje, si brendapėrbrenda ashtu dhe nė plan ndėrkombėtar. Kjo lėvizshmėri e habitshme shpeshherė ėshtė pjesė e strategjisė nė nivelin e familjeve qė t'i pėrballojnė vėshtirėsitė ekonomike tė tranzicionit. Siē e tha me elokuencė Adriana nga Gramshi: "Familje e varfėr konsiderohet ajo familje qė nuk ka ndonjė anėtar qė mund tė mėrgojė jashtė shtetit."83 Pėrdorimi i rrjetit tė migrimit dhe pėrdorimi i migrimit shihet nga shumė familje si e vetmja rrugė e frytshme pėr tė dalė nga varfėria. Nė lidhje me lėvizshmėrinė e brendshme, tre pėrfundime dalin nė pah. Sė pari, gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar Shqipėria pėrjetoi njė shndėrrim demografik nga fsahti nė qytet, dhe nga rrethet malore tė verlindjes nė rrethet e bregdetit dhe nė Tiranė. Sė dyti, Tirana ėshtė ku e ku pikėmbėrritja kryesore e mėrguesve tė brendshėm, njė proces qė duket se ėshtė pėrshpejtuar dhe ėshtė pėrqendruar gjithnjė e mė shumė nė gjysmėn e dytė tė viteve nėntėdhjetė. Migrimi nė Tiranė ėshtė mė i fuqishėm drejt zonave tė varfra periferike, duke pėrfocuar ciklin vicioz tė varfėrisė dhe duke i tendosur shėrbimet bashkiake tashmė tejet tė sforcuara. Sė treti, ka tė dhėna pėr migrim fshat-qytet brenda rajonit verilindor. Nėse kėto qendra qytetėse nė veri janė veēse parantezė pėr lloje migrimi mė tė largėta dhe mė fitimprurėse pėr kėto familje mbetet e paqartė, ndonėse 82Duke supozuar se paga mesatare ditore nė Greqi ėshtė 30 dollarė amerikanė, dhe nė Itali dhe Europė 40 dollarė amerikanė. 83Albania Qualitative Poverty Assessment ("Vlerėsim cilėsor i varfėrisė nė Shqipėri"), Banka Botėrore, 2002. 191 numri i madh i mėrguesve nga kėto qendra qytetėse provinciale tė veriut drejt Tiranės duket se tregon se, nė tė vėrtetė, shumė po lėvizin. Duke pasur parasysh migrimin e brendshėm drejt zonave qytetėse tė bregdetit, si dhe migrimin vendor fshat-qytet, krijimi i mundėsive ekonomike nė zonat qytetėse pėrveē Tiranės mund tė ndihmojė pėr tė krijuar njė vėrshim mė tė qėndrueshėm fshat-qytet, meqenėse vetėm Tirana po pėrpiqet tė presė dhe t'i shėrbejė numrit nė rritje tė mėrguesve qė grumbullohen nė lagjet e saj tė varfra. Mund tė identifikohen mėnyra tė qarta migrimi tė pėrkohshėm. Shumica dėrrmuese e mėrguesve tė pėrkohshėm, kryesisht nga zonat fshatare tė pjesės qendrore dhe verilindore tė vendit, udhėtojnė nė Greqi pėr tė kėrkuar mundėsi punėsimi afatshkurtėr pėr tė plotėsuar fitimin e paktė nga veprimtaritė bujqėsore. Pavarėsisht nga shpenzimet mė tė larta tė veprimeve, vitet e fundit dyndja e mėrguesve tė pėrkohshėm nė pikėmbėrritje mė tė largėta si Italia dhe Gjermania ėshtė rritur ndjeshėm. Migrimi i pėrkohshėm duket se lė njė gjurmė nė nivelin e mirėqenies sė familjes vetėm nėse pėrsėritet vit pas viti. Tė dhėnat tregojnė se mes jomėrguesve, njė numėr i madh ka marrė nė konsideratė mundėsinė e mėrgimit, dhe shumė janė pėrpjekur dhe kanė dėshtuar. Njė 35 % i habitshėm i fėmijėve tė anėtarėve tė familjeve aktualisht jetojnė jashtė shtetit. Pėr fėmijėt tė cilėt janė larguar nga shtėpia nė vitet nėntėdhjetė, numri arrin pėrmasat e eksodit, ku njė nė dy fėmijė aktualisht jeton jashtė vendit. Pėrqindja e varfėrisė pėr familjet me fėmijė jashtė shtetit ėshtė ndjeshėm mė e ulėt (12-18 %, nė vartėsi tė pikėmbėrritjes), krahasuar me familjet me fėmijė nė Shqipėri (31 %). Shuma e tė ardhurave nga migrimi nga fėmijėt qė jetojnė jashtė shtetit vlerėsohet tė jetė mbi 200 milion dollarė amerikanė nė vit. Pothuajse gjysma e familjeve shqiptare mund t'i pėrdorin rrjetet e migrimit, qoftė nga migrimi i drejtėpėrdrejtė i njė anėtari tė familjes ose nėpėrmjet fėmijėve tė tyre qė jetojnė jashtė vendit. Madje ka shumė tė ngjarė qe kjo shifer tė jetė me e larte, dhe ėshtė e krahasueshme me njė vend tė tillė si Meksika, qė ka mbi 100 vjet traditė dhe pėrvojė migrimi, krahasuar me pak mė shumė se dhjetė vjet qė ka Shqipėria. Tė dhėnat e LSMS-sė nė mėnyrė tė kujdesshme vlerėsojnė se jashtė shtetit jetojnė aktualisht 458.000. Informacioni nga dy vendet kryesore pritėse e vendos afėrsisht nė 600.000 numrin e banorėve tė ligjshėm nė kėto vende pėr periudhėn 2000-2001, ose 1/6 e popullsisė shqiptare. Tipike ėshtė se ky numėr citohet edhe nė Burime tė tjera. Ndonėse migrimi, dhe tė ardhurat qė vijnė nga migrimi, ka tė ngjarė tė sigurojė njė element pėrbėrės tė domosdoshėm tė recetės shqiptare pėr zhvillimin (fshat), ekziston njė konsensus nė rritje pėrsa i pėrket domosdoshmėrisė pėr tė hartuar strategji mė tė pėrshtatshme, tė qėndrueshme pėr t'i nxjerrė familjet fshatare nga varfėria dhe pėr tė nxitur zhvillimin e vendit, meqenėse fenomeni po kontribuon gjithashtu gjithnjė e mė shumė pėr zhvendosjen shoqėrore, mungesat e punės bujqėsore dhe pėrkeqėsimin e shpejtė tė sigurimit tė shėrbimeve sociale in zonat qytetėse. Ndėrsa tė ardhurat nga migrimi aktualisht po mbajnė ekonominė, duke kontribuar afėrsisht nė 14 % tė PBB-sė, kjo ka pak gjasa tė jetė njė zgjidhje tė pėrhershme dhe afatgjatė. Nė mėnyrė tė pashmangshme tendencat demografike do t'i pakėsojnė tė 192 ardhurat nga migrimi kur mėrguesit tė vendosen. Sidoqoftė, e rėndėsishme nė kėtė kuadėr ėshtė qė Shqipėria tė jetė nė gjendje qė gjithnjė e mė shumė t'i shndėrrojė tė ardhurat nga migrimi nė investime. Roli i politikėbėrėsve ėshtė tė sigurojnė kushtet e duhura qė kjo tė ndodhė. E para dhe mė e rėndėsishme ėshtė qė tė pėrmirėsohet klima e biznesit nė vend. Sė dyti, duhet tė jepet kontribut pėr legalizimin dhe rregullimin e fluksit tė migrimit nė vendet evropiane, duke siguruar nė tė njėjtėn kohė mundėsi pėr ata qė mbeten pas. Sė fundi, duhet tė mundėsojė tė ardhurat nga migrimi dhe tė pakėsojė shpenzimet e veprimeve dhe shpėrndarjet e transfertave. Shqipėria nuk mund tė pėrballet mė me njė dhjetėvjeēar tjetėr tė hemorragjisė sė trurit. Pėr mė tepėr, ndikimi i migrimit tek struktura sociale e popullsisė dhe tek marrėdhėniet me fqinjėt po bėhet shumė i qartė. Gjithashtu, shpopullimi i fshatrave dhe trysnia e papėrballueshme demografike nė qytete si Tirana po krijojnė qysh tani pengesa nė procesin e balancuar dhe tė barabartė tė zhvillimit ekonomik. 193 KAPITULLI IX: PAMJA PER TE ARDHMEN 1. Ulja e varfėrisė Shqipėria ka pasur njė veprimtari tė fuqishme ekonomike gjatė pesė viteve tė fundit dhe rritja ekonomike ka qenė mesatarisht mbi 7 % nė vit. Inflacioni ėshtė mbajtur nė nivele tė ulta prej 4 % ose mė pak gjatė nė njė pjesė tė mirė tė kėsaj periudhe, gjatė tė cilės si eksportet ashtu edhe importet janė rritur nė mėnyrė tė vazhdueshme, dhe e njėjta gjė mund tė thuhet edhe pėr bilancin e llogarisė rrjedhėse. Sidoqoftė, pavarėsisht nga veprimtaria mbresėlėnėse e ekonomisė, varfėria nė Shqipėri mbetet nė nivele tė larta dhe tė ardhurat pėr frymė nė vitin 2001 ishin afėrsisht 1,230 dollarė amerikanė, duke qenė njė nga mė tė ultat nė ekonomitė nė tranzicion, dhe aktualisht njė e katėrta e popullėsisė shqiptare ose afėrsisht 780.000 persona jetojnė nėn nivelin e varfėrisė. Njė numėr i madh njerėzit janė shumė pranė nivelit tė varfėrisė, kėshtu njė luhatje e vogėl tė ardhurash nga jashtė mund t'i zhysė nė varfėri njė numėr shpėrpjestimisht tė madh njerėzish. Varfėria nė Shqipėri ka njė dimension tė theksuar hapsinor dhe rajonal. Zonat fshatare dhe rajonet malore janė shumė mė tė varfra se pjesa tjetėr e vendit. Modernizimi i vendit i nxitur nga reformat e tranzicionit dhe periudha e fundit e rritjes ekonomike tė qėndrueshme po kontribuojnė pėr pėrmirėsimin e nivelit tė pėrgjithshėm tė jetesės nė Shqipėri, por kėto pėrfitime janė mė shumė pėr zonat qytetėse, sidomos pėr Tiranėn, ndėrsa zonat fshatare dhe zonat e largėta malore kanė mbetur pas. Nuk ka dyshim se pa veprimet e drejtpėrdrejta tė politikave tė pėrqendruara dhe tė pėrcaktuaramirė dhe pa mbėshtetjejen e qeverisė, mundėsia qė shumė tė varfėr nė zonat fshatare dhe tė varfėrit e paarsimuar tė zonave qytetėse tė shpėtojnė nga kthetrat e varfėrisė, duke u perfshire me procesin e rritjes ekonomike, ėshtė shumė e largėt. Analiza e kapitujve tė mėparshėm e vė theksin tek disa fusha qė kėrkojnė vėmendjen e menjėhershme tė shtetit dhe pėrqėndrimin e pėrpjekjeve tė tij pėr tė ulur varfėrinė dhe pėr t'i nxjerrė njerėzit nga gjendja nė tė cilėn ndodhen ku ata janė tė ndjeshėm edhe ndaj luhatjeve tė vogla nga jashtė. Fusha e parė pėrparėsore nė kėtė kontekst ėshtė sigurimi i vendeve tė reja tė punės, duke qenė se ekziston njė lidhje e fortė mes papunėsisė dhe tė qenit i varfėr. Kujtoni se vetėm 33 % e individėve nga 15 vjeē e lart kanė punė me orar tė plotė, ndėrsa 21 % bėjnė punė me orar tė shkurtuar, duke e ēuar numrin e pėrgjithshėm tė tė punėsuarve nė 53.9 %. Pavarėsisht nga mėnyra si pėrkufizohet punėsimi, nivelet e papunėsisė nė radhėt e tė varfėrve janė shumė mė tė larta krahasuar me jo tė varfėrit, dhe janė pothuajse dyfish nė radhėt e jo tė varfėrve. Nė radhėt e personave nė varfėri ekstreme, pėrqindja e papunėsisė ėshtė mė e lartė se trefishi. Tek tė varfėrit ėshtė konstatuar njė pėrqindje ndjeshėm mė e lartė e punėtorėve tė margjinalizuar (ata qė klasifikohen si punėtorė tė shkurajuar, stinorė dhe tė pushuar nga puna). Shqipėri ka njė pėrqindje tė lartė tė pjesėmarrjes sė krahut tė punės (66 %), por ēėshtja qėndron nė faktin se niveli i aftėsive ėshtė i ulėt, dhe pothuajse dy tė tretat e krahut tė punės janė me arsim tetėvjeēar dhe nė disa raste nuk e kanė as atė. Pothuajse dy tė tretat e popullsisė janė nė marrėdhėnie pune, ose janė tė vetėpunėsuar, ose punojnė si punėtorė pa pagesė nė fermėn e familjes ose nė njė ndėrmarrje jobujqėsore. Fenomeni i 194 vetėpunėsimit ndeshet kryesisht nė bujqėsi dhe vetėm njė e treta e tė punėsuarve marrin pagė. Afėrsisht 10 % e tė punėsuarve nė Shqipėri punojnė nė sektorin informal dhe kjo pėrqindje arrin afėrsisht 24 % in zonat qytetėse. Nė sektorin informal janė punėsuar mė shumė burra se gra. Ka tė dhėna tė punėsimit afatgjatė nė sektorin informal, ku pothuajse 75 % e individėve janė tė punėsuar nė veprimtari informala prej mė shumė se 3 vjetėsh, dhe afėrsisht 10 % prej mė shumė se 10 vjetėsh. Papunėsia ende mbetet njė fenomen i shumėpėrhapur dhe pėrqindja e papunėsisė ėshtė veēanėrisht e lartė nė zonat qytetėse. Nė kėtė kategori mbizotėron papunėsia afatgjatė ­ zakonisht duhet mesatarisht mė shumė se njė vit pėr tė gjetur punė. Tirana ka pėrqindjen mė tė ulėt tė pjesėmarrjes sė krahut tė punės dhe pėrqindjen mė tė lartė tė papunėsisė nė krahasim me zonat e tjera gjeografike tė vendit. Ēėshtja mbizotėruese e tregut tė punės dhe varfėrisė nė Shqipėri ėshtė si tė pėrballohet oferta e madhe me tepri e punės, duke parasysh mekanizmat e kufizuara qė ekzistojnė nė treg. Qeveria nuk ėshtė mė nė gjendje ta mbajė kėrkesėn pėr punė tė rritur artificialisht, ndėrsa mekanizmat e tregut tė krijuara rishtazi janė tepėr tė dobėt qė tė kompensojnė humbjet e punėsimit. Pėrpos kėsaj, pagat janė tė ulta dhe nuk ka shumė vend pėr rregullime tė ēmimeve. Oferta me tepri e forcave tė punės ka ēuar nė nivele tė larta tė papunėsisė, tė papunėsisė sė fshehtė, dhe tė njė sektori informal qė mbėshtetet gjerėsisht tek ndihma pėr nivelin minimal tė jetesės. Si rezultat, segmente tė mėdha tė forcave tė punės si tė rinjtė, tė sapodiplomuarit, gratė, dhe njerėzit pėrpara moshės sė pensionit nuk marrin pjesė nė tregun e punės. Strategjia Kombėtare pėr Zhvillimin Ekonomik dhe Shoqėror, e miratuar kohėt e fundit, e sheh zhvillimin dhe nxitjen e punėsimit si njė nga elementet kryesorė tė politikave pėr uljen e varfėrisė. Dokumenti parashikon pėrgatitjen e legjislacionit pėrkatės pėr tregun e punės pėr tė siguruar kualifikimin profesional dhe zhvillimin e forcave tė punės, formalizimin e tregut tė punės, dhe nxiten e punėsimit. Kėto objektiva, sidoqoftė, mund tė jenė tė vėshtira pėr t'u arritur nėse nuk shoqėrohen me reforma strukturore qė synojnė tė pėrmirėsojnė hapjen e vendeve tė reja tė punės dhe krijimin e njė mjedisi tė favorshėm pėr bizneset. Tabela 9.1: Klima pėr investimet nė Shqipėri Njė studim qė kanė bėrė kohėt e fundit Shėrbimi Kėshillimor pėr Investimet e Huaja (FIAS) i IFC-sė dhe Banka Botėrore pėr klimėn e investimeve nė Shqipėri rendiste pengesat burokratike, zbatimin e dobėt tė ligjit dhe korrupsionin e madh si pengesat kryesore pėr rritjen e investimeve private, dhe nėnvizonte nevojėn pėr heqjen e pengesave administrative si ēelėsin pėr tė inkurajuar investime tė reja. Studimi vinte nė pėrfundimin se procedurat e investimeve nė Shqipėri paraqesin mangėsi serioze dhe janė tejet tė ndėrlikuara, kanė mungesė qartėsie dhe transparence, dhe nuk janė tė pėrshtatshme pėr investuesit. Veprimtaria tregtare private has nė vonesa burokratike, nė trajtim subjektiv dhe arbitrar, dhe shpenzime tė larta, duke pėrfshirė pagesat e shpeshta "jozyrtare", qė tė gjitha rrisin shpenzimet e investimit. Duke radhitur ēėshtjet kryesore, studimi vėren mungesėn sistematike tė zbatimit tė rregullave dhe udhėzimeve operative. Ėshtė tipike qė ligjet e miratura rishtazi tė mos 195 mbėshteten nga pėrpjekjet pėr tė pėrcaktuar procedurat, kriteret, normat dhe pėrgjegjėsitė e nevojshme. Kjo ēon nė mungesėn e plotė tė transparencės nė zbatim, dhe lė hapėsirė pėr subjektivizėm tė konsiderueshėm operacional. Nė mungesė tė strukturave tė efektshme institucionale, nuk ka njė pėrcaktim tė qartė tė pėrgjegjėsisė dhe pėrgjegjshmėrisė sė agjencive tė caktuara, dhe investuesit shpeshherė nuk e dinė me saktėsi ku duhet tė shkojnė dhe pėr ēfarė. Zbatimi i ligjit dhe i rregullave ėshtė i dobėt, dhe mekanizmat e zgjidhjes sė mosmarrėveshjeve, si nė administratėn publike ashtu edhe nė sistemin gjyqsor, synojnė tė jenė tė paefektshme. Fushat qė pėrbėjnė shqetėsim pėrfshijnė procedurat e doganave, administrimin e tatimeve, tė drejtat e tokės dhe pronės, lejet e ndėrtimit, dhe dhėnien e liēensave pėr sektor/veprimtari, qė tė gjitha kėto karakterizohen nga njė nivel i lartė burokracie, mungesa e transparencės, zbatimi i dobėt i ligjit, dhe praktika tė pėrhapura korrupsioni. Administrata ėshtė dobėsuar mė tej nga mungesa e zhvillimit tė mėnyrės sė duhur tė tė menduarit dhe aftėsive tė zyrtarėve nė tė gjitha nivelet. Nė pėrgjithėsi, zyrtarėt rregullatorė nuk u besojnė bizneseve, dhe synojnė ta shohin veten si policė, jo si ofrues shėrbimesh. Nė kuadrin e kėtij mosfunksionimi tė pėrhapur, nuk ėshtė fare e ēuditshme qė korrupsioni tė dallohet si faktori mė serioz qė pengon pėrpjekjet e reformave. Pėrvoja nė shumė vende tregon se qeveritė mund tė pėrparojnė nė luftėn kundėr korrupsionit duke thjeshtėzuar procesin e investimeve dhe duke eleminuar fushėn e veprimit tė subjektivizmit. Qeveria shqiptare duhet tė bėjė njė sėrė pėrpjekjesh pėr tė sqaruar pėrgjegjėsitė institucionale dhe pėr tė rritur pėrgjegjshmėrinė e agjencive, pėr tė zbatuar ligjet dhe rregullat, dhe pėr tė edukuar nėpunėsit e pėrgjithshėm publikė dhe civilė nė tė gjithė nivelet drejtuese me tė drejtat dhe pėrgjegjėsitė e tyre. Nė tė njėjtėn kohė, duhet tė rritet efektshmėria dhe besueshmėria e ligjeve dhe rregullave qė synojnė tė mbrojnė interesin publik legjitim. Pa dyshim, kėto nisma do tė kėrkojnė njė vullnet politik tė fortė dhe angazhim afatgjatė. Nxitja e njė klime tė favorshme pėr biznesin Zhvillimi i sektorit privat ėshtė i rėndėsishėm pėr tė nxitur zhvillimin ekonomik nė vend dhe pėr tė siguruar mundėsitė pėr punėsim. Krijimi i njė mjedisi tė favorshėm pėr bizneset pėr zhvillimin e sektorit privat duhet tė jetė njė pėrparėsi pėr qeverinė, e cila duhet tė marrė masa pėr t'i zyrtarizuar bizneset informale, pėr tė rritur nivelin e konkurrencės sė ekonomisė, pėr tė fuqizuar kuadrin ligjor dhe institucional, si dhe pėr tė inkurajuar hyrjen e kapitalit nė ekonomi. Praktikisht, bashkė me mbėshtetjen e nismave tė reja tė bizneseve, qeveria duhet tė marrė masa pėr tė hequr pengesat aktuale qė tė sigurojė krijimin dhe rritjen e firmave. Ndėr pengesat kryesore pėr zhvillimin e biznesit privat nė Shqipėri janė korrupsioni, zbatimi i dobėt i ligjit, tė drejtat e pasigurta tė pronės, bezdisja burokratike e firmave tė vogla (inspektimet e shpeshta, revizionimet etj.) dhe procedura tė tjera tė gjata administrative dhe rregullatore. Reformimi i institucioneve tė tregut tė punės 196 Ashtu si edhe ekonomitė e tjera nė tranzicion, Shqipėria ka trashėguar rregullore tė tregut tė punės tė hartuara nė kuadrin e planifikimit qendror, tė cilat kanė treguar se janė tė papėrshtatshme pėr nevojat e ekonomisė sė tregut. Kjo trashėgimi regulloresh tė ngurta ka krijuar njė pengesė e konsiderueshme pėr veprimtarinė e tregut tė punės nė vend. Reformat e tregut tė punės nė Shqipėri duhet tė synojnė (a) pėrmirėsimin e fleksibilitetit tė punėsimit nėpėrmjet pakėsimit tė shpenzimeve tė largimit nga puna (psh duke ulur pagesėn e shkėputjes, duke pėrfshirė kontratat e pėrkohshme tė punėsimit); (b) rritjen e fleksibilitetit tė kohės sė punės (psh nėpėrmjet parashikimit tė riplanifikimit tė orėve tė punės); (c) rritjen e fleksibilitetit tė pagave (psh nėpėrmjet eliminimit tė rrjetave tė ngurta tė pagave); dhe (d) pakėsimin e disa pėrfitimeve jo me para nė dorė. Krahas ēlirimit tė marrėdhėnieve tė punės nga rregulloret, reformat duhet tė mbėshtesin shndėrrimin e tyre nėpėrmjet rritjes sė pjesėmarrjes sė sindikatave dhe organizatave tė punėdhėnėsve nė zhvillimin e bisedimeve kolektive. Box 9.2: Korrupsioni administrativ nė Shqipėri Shqipėria shėnon nivele tė larta tė korrupsionit administrativ, qė shihet tek shembulli i dyqanxhiut qė ėshtė i detyruar t'u paguajė rryshfet njė liste tė pafund zyrtarėsh, tek syri qorr i disa zyrtarėve tė doganave nė trafikimin e mallrave apo tė qenieve njerėzore, apo tek procedurat mashtruese tė tenderave nė disa kontrata publike. Sondazhi i Mjedisit tė Biznesit dhe Veprimtarisė sė Ndėrmarrjeve (BEEPS), i kryer nė vitin 1999, nxjerr se Shqipėria, me 4.0 pikė (rryshfetet si pjesė e tė ardhurave vjetore, nė njė shkallė nė rritje nga 0 nė 7), ka korrupsionin mė tė lartė administrativ ndėr vendet e Europės Qendrore dhe Lindore (pika mesatare 2.2) dhe tė barabartė me nivelet e korrupsionit administrativ nė vendet e CIS (mesatarja 3.7). Sondazhi BEEPS i rendit pengesat kryesore ndaj sektorit tė biznesit nė Shqipėri si mė poshtė: krimi i organizuar/mafia, paqėndrueshmėria politike dhe financiare, krimi i rrugės /vjedhja/prishja e qetėsisė publike dhe mosfunksionimi i gjyqsorit. Kostoja e bėrjes biznes nė Shqipėri ėshtė e lartė: sigurimi i librezės shėndetėsore pėr tė bėrė biznes, sigurimi i tapive tė tokės ose kontratave tė qiradhėnies, pajtimi i punonjėsve, respektimi i ligjeve dhe rregullave tė qeverisė, lidhja dhe mbajtja e shėrbimeve tė elektrikut dhe telefonit ­ tė gjitha kėto veprimtari janė tė kushtueshme dhe kėrkojnė kohė pėr komunitetin e biznesit shqiptar. Punėsimi nė zonat fshatare Duke qenė se njė numėr i madh i tė varfėrve jeton nė zonat fshatare del si domosdoshmėri absolute qė qeveria tė hartojė njė strategji tė zhvillimit tė fshatit qė tė pėrqėndrohet nė uljen e varfėrisė nė periudhėn afatshkurtėr. Njė pjesė e madhe e popullsisė punon nė bujqėsi, por pėrmasat e fermės, nė shumė raste, janė tepėr tė vogla dhe nuk lejojnė qė ajo tė jetė njė mundėsi e frytshme tregtare, ose thjesht njė mundėsi qė njė familje tė ketė mundėsi t'i shpėtojė varfėrisė. Duke qenė se sektori i bujqėsisė siguron pjesėn mė tė madhe tė tė ardhurave pėr tė varfrit nė zonat fshatare, zgjidhja e faktorėve qė pengojnė zhvillimin e kėtij sektori duhet tė jetė njė element thelbėsor i ēfarėdo kombinimi tė politikės qė ka si synim uljen e varfėrisė nė fshat. 197 Bujqėsia ėshtė njė veprimtari kyē qė sjell tė ardhura nė zonat fshatare, dhe madje edhe familjet mė tė pasura mbėshteten fort tek bujqėsia si burimi i tyre kryesor i tė ardhurave. Shitja e bagėtive ėshtė mė e rėndėsishme pėr familjet mė tė varfra dhe pėr familjet qė jetojnė nė zonat malore. Masat qė mundėsojnė pėrpunimin mė tė mirė nė shkallė tė vogėl potencialisht mund tė ndihmojnė tė varfrit dhe bujqit nė zona mė tė largėtadhe tė rrisin sigurimin e tė ardhurave tė tyre nga bagėtia. Tabela 9. 1: Sasia e tė ardhurave sipas burimeve tė tė ardhurave (nė pėrqindje, vetėm popullsia fshatare) Peseshor Jobujqėso Shitja e produkteve Shitje e tė ja r Punė Bujqėsi blegtorale Shitje e bagėtisė lashtave 1 2.6 27.7 52.4 8.3 11.7 32.4 2 8.5 34.5 45.6 7.9 7.4 30.3 3 6.0 31.3 42.7 7.8 9.3 25.5 4 7.8 32.4 42.6 7.5 5.9 29.2 5 4.9 31.5 33.8 12.6 3.5 17.7 Vetė toka nuk ėshtė pėrcaktuese e kamjes sė familjes bujqėsore, dhe 15 % e familjeve me mė shumė se 2.5 hektarė i pėrkasin peseshores sė tė varfėrve.84 Kostot e prodhimit ndryshojnė ndjeshėm mes fermave, ku fermat mė tė vogla dhe mė tė varfra shpenzojnė mė shumė pėr hektar pėr investimet nė fermė. Njė pjesė e madhe e kėtyre dallimeve buron nga shpenzimet mė tė larta pėr plehrat. Pėrdorimi i makinerive bujqėsore pėr punimin e tokės ėshtė shumė i kufizuar tek familjet bujqėsore. Tė pakta janė familjet qė kanė madje traktorė tė vegjėl dhe plugjet e tėrhequra nga kafshėt janė tė zakonshme pėr parcelat e tokės me pėrmasa mė tė vogla. Pėrdoren shumė pak makineri tė tjera ­ si rimorkio, smakinė mbjellėse drithėrash, spėrkatės pecticidesh etj. ­ pavarėsisht nga pėrmasat e tokės. Serat ekzistojnė nė rajonin bregdetar dhe qendror, por jo nė zonat malore. Bujqėsia ėshtė gjithashtu njė burim i rėndėsishėm tė ardhurash me para nė dorė. Ndėrsa njė pjesė e madhe e bujqve ka prirje tė prodhojė pėr konsum pėr vete, bujqit tė cilėt mund t'i shesin disa nga produktet e tyre kanė tendencė tė mbėshteten fort tek bujqėsia edhe si njė burim i tė ardhurave me para nė dorė. Pėr disa nga familjet mė tė varfra, tė ardhurat me para nė dorė nga bujqėsia mund tė jenė njė nga burimet e pakta tė tė ardhurave me para nė dorė qė ata kanė. Duke pasur parasysh se tė varfrit kanė gjithashtu transferta pėrgjithėsisht mė tė vogla parash qė nuk janė tė ardhura, tė ardhurat nga bujqėsia janė tejet tė rėndėsishme. Pa dyshim, bujqėsia ėshtė e rėndėsishme pėr tė gjithė ekonominė e Shqipėrisė, dhe njė pjesė e madhe e popullsisė mbėshtetet tek bujqėsia si njė nga burimet e tyre kryesore tė tė ardhurave. Deri nė kohėn kur mundėsitė e tė ardhurave tė ekzistojnė nė sektorė tė tjerė tė ekonomisė, sektori bujqėsor do tė mbetet shumė i rėndėsishėm. Bujqėsia ka njė ndikim tė 84Sigurisht, edhe cilėsia e tokės ėshtė e rėndėsishme, por sondazhi i LSMS-sė nuk jep informacion pėr cilėsinė e tokės. 198 fuqishėm tek siguria ushqimore qė nuk duhet nėnvleftėsuar. Familjet mė tė varfra mbėshteten nė shkallė tė madhe te konsumi i produkteve tė veta dhe bujqėsia shėrben gjithashtu si amortizator. Pėr aq kohė sa mundėsitė e tyre pėr tė ardhura tė tjera mbeten tė kufizuara, bujqėsia u siguron familjeve njė mjet pėr tė mbijetuar, si dhe pėr tė krijuar disa tė ardhura me para nė dorė. Shėrbimi i shtrirė nė fshat, fleksibėl dhe i pėrshtatur sipas vendit, mund tė bėjė shumė pėr tė pėrmirėsuar mėnyrat aktuale tė prodhimit. Bujqit mė tė varfėr kanė shpenzime mė tė mėdha prodhimi dhe mė pak tė ardhura. Ata nuk ndryshojnė shumė dhe kanė tendencė tė angazhohen mė pak nė procesin e pėrpunimit. Tė gjitha kėto janė ēėshtje qė mund tė zgjidhen duke zgjeruar shėrbimet qė marrin parasysh kushtet vendore dhe kėshillojnė bujqit qė mbėshteten tek mundėsitė e tregut. Rritja e cilėsisė dhe sasisė ndoshta do tė pėrdoret nga ndėrmarrjet e vogla dhe tė mesme qė fillojnė veprimtari pėrpunimi nė zonat fshatare dhe kėshtu mund tė jenė njė zgjidhje e mundshme pėr bujqit e varfėr. Tregjet e tokės dhe ndryshimi strukturor janė tė rėndėsishme pėr zhvillimin e zonave fshatare. Mesatarisht, pėrmasat e tokės janė aq tė vogla sa qė ėshtė e vėshtirė tė vlerėsohen tregjet, nėse bujqit nuk janė tė organizuar. Duket se ėshtė e rėndėsishme qė tė sigurohet qė tregjet e tokės tė funksionojnė si duhet nė mėnyrė qė, kur njerėzit vendosin tė mėrgojnė dhe arrijnė tė sigurojnė tė ardhura diku gjetkė, toka tė mund tė vihet pa vėshtirėsi nė treg. Sidoqoftė, njė parakusht pėr ndryshimet strukturore ėshtė qė mundėsitė e punėsimit tė rriten nė mėnyrė qė familjet tė ndjehen tė sigurta qė tė mos mbajnė bagėti si njė mekanizėm sigurie dhe mbrojtje pėr kohė tė kėqija. Migrimi po i ndryshon dhe ėshtė e qartė se do t'i ndryshojė zonat fshatare; megjithatė, njerėzit do tė qėndrojnė nė zonat fshatare dhe nuk do tė largohen qė andej pėr aq kohė sa nė zonat fshatare tė ekzistojnė mundėsitė pėr tė ardhura. Vėmendja pėr pėrmirėsimin e bujqėsisė qė krijon tė ardhura do tė bėjė tė mundur qė disa zona fshatare tė lulėzojnė. Punėsimi nė ekonomitė fshatare jobujqėsore Me prishejn nė Shqipėri tė ndėrmarrjeve fshatare tė financuara dhe tė drejtuara nga shteti, ekonomia fshatare jobujqėsore (NFRE) u shpėrbė pothuajse plotėsisht, ku ndėrmarrjet e pėrpunimit tė produkteve bujqėsore dhe minerare pėrbėnin humbje shumė tė mėdha. Gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit, punėsimi pėsoi rėnie shumė tė madhe nga 38.000 nė vetėm 4.800 vetėm nė sektorin e minierave. Kėto ndėrmarrje nuk ishin konkurruese nė mjedisin e ri tė ekonomisė sė tregut, dhe tėrheqja e tyre pėr investuesit u pakėsua nga vėshtirėsitė e ripėrtėritjes sė infrastrukturės fizike dhe shėrbimeve publike tė nevojshme pėr rigjenerimin e tyre fitimprurės. Aktualisht NFRE ėshtė e kufizuar nė ndėrtimet e shkallės sė ulėt, shėrbimet e vogla teknike dhe personale, dhe tregtinė e vogėl. Punėdhėnėsit nė sektorin e shėrbimeve janė zakonisht bizneset familjare qė janė tė vogla dhe nuk krijojnė shumė vende tė reja pune. Pėr mė tepėr, puna ka prirjen tė jetė e rastėsit, me hope, dhe e paguar pak. Vendet e pakta tė punės qė janė krijuar kanė tendencė tė krijojnė pak ose asnjė mundėsi pėr tė mėsuar profesione tė reja, duke i dėmtuar edhe mė tej forcat e punėt nė fshat tashmė tė dobta. Pėrpos kėsaj, NFRE siguron vetėm mallrat dhe shėrbimet mė tė nevojshme pėr tė jetuar, 199 dhe mbėshtetet mė shumė tek farefisi dhe kodet tradicionale tė reciprocitetit mes njerėzve se tek praktika kontraktuale moderne. NFRE vuan gjithashtu nga investimet dhe nismat e nevojshme, qė tani drejtohen nga zonat qytetėse fushore dhe zonat periferike, ku nivelet mė tė larta tė zhvillimit u shėnuan gjatė viteve nėntėdhjetė. Kjo ka shkaktuar migrimin nė shkallė tė gjerė me drejtim nga zonat fshatare, kryesihst nga anėtarėt mė aktivė meshkuj tė forcės sė punės nė fshat, tė cilėt tėrhiqen nga mundėsitė pėr punė nė zonat qytetėse dhe jashtė shtetit. Si pasojė, popullsia fshatare po pėrbėhet gjithnjė e mė shumė nga gratė, tė moshuarit dhe tė kualifikuarit, duke e ngushtuar nė mėnyrė tė ndjeshme bazėn e burimeve njerėzore pėr zhvillimin e NFRE. NFRE nė Shqipėri ka vuajtur gjithashtu nga njė mungesė e theksuar e organizimit institucional i nevojshėm ky pėr zhvillimin. Boshllėqet kryesore institucionale janė nė arsim dhe nė kualifikimin e aftėsive teknike dhe tė biznesit, nė pėrdorimin e shėrbimeve financiare, nė komunikimin me qeverisjen vendore dhe organizatat e shoqėrisė civile; dhe nė nxjerrjen, pėrhapjen dhe zbatimin e njė tėrėsie ligjesh tė pėrshtatshme pėr tregtinė. Ka pasur njė rėnie tė vazhdueshme tė aftėsive tė forcave tė punės nė fshat pėr shkak tė migrimit, mplakjes dhe mungesės sė shkollimit dhe kualifikimit tė fillestarėve. Sektori i prodhimit Pėrsa i pėrket zhvillimit nė tė ardhmen, vėmendja domosdoshmėrisht duhet tė zhvendoset tek sektori i prodhimit industrial, qė aktualisht kontribuon vetėm 11.6 % tė PBB-sė sė vendit, dhe pėrdor vetėm 4 % tė forcave tė punės nė vend, duke u bėrė punėdhėnėsi i katėrt mė i madh, pas bujqėsisė, shitjes me shumicė dhe shitjes me pakicė, riparimeve, dhe ndėrtimit. Sektori i bujqėsisė punėson mė shumė se gjysmėn e forcave tė punės, por shumica e tyre janė tė pakualifikuara dhe me kualifikim tė ulėt, dhe mbi 15 % punojnė me orar tė shkurtuar. Shkalla e punėsimit tė fshehur nė bujqėsi nuk kuptohet mirė, por ekziston gjithmonė mundėsia qė konsolidimi i tokės dhe teknologjia mund tė largojnė njė numėr tė madh tė njerėzve relativisht tė pakualifikuar nga sektori bujqėsor. Ashtu siē ėshtė, migrimi efektivisht po largon njė numė tė madh njerėzish nga zonat fshatare nė qendrat qytetėse dhe periferike tė vendit. Punėsimi nė ndėrtim ėshtė tashmė shumė i lartė. Nė tė njėjtėn kohė, ka njė kufi pėrsa i pėrket shkallės qė veprimtaritė ndėrtimore priten tė rriten, dhe nuk duket se ka gjasa qė sektori i ndėrtimeve do tė jetė katalizatori pėr krijimin e veprimtarive tė reja pėr krijimin e tė ardhurave. Stimulimi i sektorit tė prodhimit industrial ndoshta mund tė krijojė disa mundėsi punėsimi. Brenda sektorit tė prodhimit industrial ekzistojnė disa industri qė ndoshta mund ofrojnė mundėsi tė ndryshme punėsimi, dhe mund tė jetė e mundur qė tė pėrcaktohen mė tej industritė me potencialin mė tė madh tė zhvillimit. Merrni nė shqyrtim, pėr shembull, prodhimin e tekstileve, qė ėshtė punėdhėnėsi mė i madh nė sektorin e prodhimit industrial, qė ka gjithashtu pagat mė tė ulta. Njė sektor tjetėr ėshtė ai i prodhimit tė mallrave prej lėkure qė, duke pasur parasysh afėrsinė e Shqipėrisė me Italinė dhe njohjen e mirė tė gjuhės kombinuar me prirjet e kohėve tė fundit nė shpėrndarjen e prodhimit industrial, fare mirė mund t'i ofronte Shqipėrisė mundėsinė pėr tė kaluar nė prodhim. Kjo krijon zgjedhje intriguese tėrheqėse, dhe ėshtė njė fushė qė ka nevojė tė hulumtohet nė mėnyrė tė thellė. 200 2. Fushat e kėrkimeve nė tė ardhmen Janė tė paktėn pesė fusha tė cilat kanė nevojė tė studjohen mė tej dhe nė mėnyrė mė tė hollėsishme: Krijimi i dinamizmit nė zonat fshatare Pėrballė njė ekonomie qė po kalon ato lloj ndryshimesh rrėnjėsore qė kanė ndodhur nė Shqipėri gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit, bėhet pyetja si mund tė krijohet dinamizmi nė zonat fshatare nga i cili tė pėrfitojnė tė varfrit. Siē u tha mė sipėr, nė Shqipėri ka qenė prirja qė pėrfitimet e procesit tė zhvillimit t'i merrnin kryesisht zonat qytetėse, dhe zonat fshatare po lihen pas. Pa njė veprim politik tė drejtėpėrdrejtė, tė pėrqendruar dhe tė pėrcaktuar mirė dhe pa mbėshtetjen e Qeverisė, mundėsia qė shumė nga varfrit nė fshat, dhe tė varfrit e paarsimuar nė qytet, t'i shpėtojnė varfėrisė duke u perfshire me procesin e zhvillimit ekonomik duket e largėt. Njerėzit e varfėr kanė prirjen qė tė pėrqendrohen nė mikro-firma, dhe kanė tendencė qė tė jenė mė pak tė pėrfaqėsuar nė sektorin publik dhe shumė tė pėrfaqėsuar nė bujqėsi. Sidoqoftė, tendenca ėshtė qė parcelat e tokės tė jenė tė vogla, kėshtu qė prodhimet nga bujqėsia pėr tė varfrit janė tė prirura tė jenė tė ulta. Nė tė njėjtėn kohė, nė zonat fshatare, jo tė varfrit kanė tendencė tė jenė tė pėrfaqėsuar mirė nė sektorin jobujqėsor, dhe pėr shumė arsye ­ qė lidhet, ndėr tė tjera, me arsimin, gjininė, dhe madhėsinė e familjes ­ pjesėmarrja e tė varfėrve nė veprimtaritė e sektorit privat jobujqėsor nė fshat ka tendencė tė jetė e ulėt. Si rezultat, tė varfrit kanė tendencė tė punėsohen nė firma mė pak fitimprurėse, mė pak tėrheqėse. Prandaj, nė kėtė situatė ėshtė e nevojshme qė tė studjohet si mund tė krijohet dinamizmi nė zonat fshtare qė do tė siguronte shtysėn e nevojshme qė njerėzit e varfėr tė dilnin nga ­ dhe mundėsisht tė mbeteshin jashtė ­ varfėrisė. Roli i sipėrmarrjes nė uljen e varfėrisė Roli i veprimtarisė sipėrmarrėse dhe vetėpunėsimit nė lėvizshmėrinė nė rritje tė tė ardhurave dhe shpėtimit nga varfėria ka nevojė tė shqyrtohet mė tej. Nė pėrgjithėsi, sipėrmarrėsit ka mė shumė ngjarė tė provojnė njė lėvizshmėri nė rritje tė tė ardhurave lidhur me pjesėn tjetėr tė popullsisė, dhe ėshtė e rėndėsishme qė tė studjohet dhe pėrcaktohet roli i veprimtarisė sipėrmarrėse tek ata tė cilėt nuk ia dolėn nė krye t'i shpėtonin varfėrisė. Nė tė njėjtėn kohė, ndėrveprimi mes sipėrmarrjes dhe klimės pėr investimeve duhet tė kuptohet mė mirė duke qenė se sipėrmarrja dhe punėsimi nė ndėrmarrjet e vogla ka mė shumė gjasa tė shoqėrohet me njė lėvizshmėri nė rritje tė tė ardhurave nėse pėrmirėsohet klima pėr investimet. Studimi i kėtyre ēėshtjeve mund tė ndihmojė pėr t'i dhėnė pėrgjigje pyetjes si mund tė ndikojė sipėrmarrja pėr uljen e varfėrisė ­ nėpėrmjet njė efekti tė drejtėpėrdrejtė si psh aty ku tė varfėrit nisin njė biznes tė vogėl dhe shpėtojnė nga varfėria, apo nė mėnyrė jo tė drejtėpėrdrejtė, psh tė pasurit dhe tė arsimuarit kanė mė shumė gjasa tė jenė sipėrmarrės dhe tė kenė firma tė vogla dhe pastaj tė punėsojnė nė to individė tė varfėr. Migrimi and kthimi i mėrguesve 201 Nga ēėshtjet e shumta qė lidhen me migrimin, dy ēėshtjet qė kėrkojnė shqyrtim tė menjėhershėm kanė tė bėjnė me konsolidimin e tokės dhe mėrguesit e kthyer. Sė pari, migrimi nė zonat qytetėse dhe periferike nuk ka ēuar nė konsolidimin e tokės nė zonat fshatare. Ėshtė e qartė se parcelat ekzistuese tė tokės nuk janė tė mjaftueshme pėr njė bujqėsi tė efektshme, e megjithatė, edhe pas migrimit madh qė ka kaluar Shqipėria, nuk ka pasur pothuajse asnjė efekt pozitiv pėr konsolidimin e tokės. Kjo ėshtė njė ēėshtje qė duhet tė kuptohet mė mirė. Sė dyti, nuk ka asnjė tė dhėnė se ka filluar kthimi i mėrguesve. Kthimi i mėrguesve nė vendlindje ka njė shumėllojshmėri pėrfitimesh afatgjatė nė kuptimin e FDI-sė, investimeve vendore, sipėrmarrjes, kapitalit tė investimeve, etj. Niveli i lartė i migrimit me jashtė mund tė jetė i lidhur gjithashtu me disa nga tė njėjtat probleme tė korrupsionit publik, tė drejtimit tė paefektshėm dhe tė pengesave pėr sipėrmarrjen. Vende si Irlanda dhe Taivani kanė pasur njė shkallė tė lartė tė kthimit tė mėrguesve, dhe ndoshta mund tė ishte e dobishme tė shqyrtoheshin masat e heshtura dhe tė hapura tė politikės qė kanė ndjekur kėto vende pėr tė mbėshtetur kėtė prirje. Zhvillimi ekonomik dhe varfėria Duke pasur parasysh numrin e madh tė personave qe jane nen kufirin e varfėrisė, zhvillimi ekonomik ka gjasa tė ketė efekte shpėrpjestimisht mė tė mėdha tek varfėria. Nė mungesė tė tė dhėnave tė hapura, lidhjet mes zhvillimit ekonomik dhe varfėrisė nuk mund tė analizohen nė kėtė vlerėsim, duke e bėrė kėtė njė fushė qė mund tė pėrfitonte nga kėrkimet nė tė ardhmen. Mundėsia e turizmit si motor pėr zhvillimin ekonomik Njė fushė tjetėr qė ka nevojė pėr mė shumė vėmendje ėshtė turizmi. Shqipėria ėshtė njė vend me bukuri tė mėdha natyrore, rrethuar nga malet nė Veri dhe deti nė Perėndim. Nė tė njėjtėn kohė, Shqipėria ėshtė afėr Greqisė dhe Italisė, qė janė vende qė tėrheqin shumė turistė nga Evropa dhe jashtė saj. Zhvillimi i turizmit nė Shqipėri do tė ishte njė zgjedhje tėrheqėse dhe njė zgjedhje qė duhet tė studjuar dhe shfrytėzuar nė mėnyrė mė agresive. 202