58366 Монгол орны байгалийн чухал нутгуудын хамгааллыг эдийн засгийн хєгжилтэй уялдуулан баталгаажуулах нь 2009 ОНЫ 1 САР © October 2008 The International Bank for Reconstruction and Development/THE WORLD BANK 1818 H Street, NW Washington, DC 20433 USA October 2008 All rights reserved. Энэ баримт бичгийг Зїїн Ази, Номхон далайн бїс нутгийн хєдєєгийн хєгжил, байгаль орчин, байгалийн нєєцийн ба салбарын нэгж, BirdLife Asia (Токио хот) болон Зэрлэг амьтан судлан хамгаалах тєвтэй (Улаанбаатар хот) хамтран бэлтгэж, Японы итгэлцлэлийн сангаас санхїїжїїлэв. Энэ тэргїїнд тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлох, тогтвортой хєгжлийн бодлого, бїтэц, зохион байгуулалтын цар хїрээг бэхжїїлэн, тєсєл, хєтєлбєр, бодлогын чанартай яриа хэлэлцээ, зээлийн бус їйлчилгээ болон тїншлэлийн замаар байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн гол сорилтуудыг даван туулах їзэл баримтлалыг Дэлхийн банкнаас боловсруулсан Бїс нутгийн байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн стратегийн баримт бичигт тусгажээ. Зїїн Ази, Номхон далайн Тогтвортой хєгжлийн хэлэлцїїлгийн баримт бичгийн ийм цуврал нь хєгжиж буй орнуудын хамтын нийгэмлэгийн болон єєрийн харилцагч орнуудын хїрээнд бодлогын чанартай асуудлаар туршлагаа хэлэлцїїлэх єргєн боломж олгодог учиртай. Энэ баримт бичгийн талаар ГМТ-ны мэдээллийн хамтаар www.worldbank.org/eapenvironment болон www.worldbank. org.mn гэдэг хаягаар орж їзнэ її. Иш татах эх сурвалж: BirdLife Asia. 2008 он. "Монгол орны байгалийн чухал нутгуудын хамгааллыг эдийн засгийн хєгжилтэй уялдуулан баталгаажуулах асуудал". Зїїн Ази, Номхон далайн бїс нутгийн тогтвортой хєгжлийн хэлэлцїїлгийн баримт бичиг. Зїїн Ази, Номхон далайн бїс нутгийн тогтвортой хєгжлийн департмент, Дэлхийн банк, Вашингтон хот. Судалгааны багтай холбогдох мэдээлэл: BirdLife Asia, TM Suidobashi Building, 4F, Misaki-cho 2-14-6, Chiyoda-ku, Tokyo 106-0061, Japan Утас: +81 3 52130461, Факс: +81 3 52130422 Цахим шуудангийн хаяг: info@birdlife-asia.org Веб хуудас: www.birdlife-asia.org Энэ баримт бичиг Олон улсын сэргээн босголт, хєгжлийн банк/ Дэлхийн банкны багийн бїтээгдэхїїн болно. Баримт бичигт дурьдсан асуудал, тайлбар болон дїгнэлт Дэлхийн банкны гїйцэтгэх захирлууд, эсвэл тэдгээрийн тєлєєлж буй засгийн газрын їзэл баримтлалыг тусгаагїй болно. Уг баримт бичигт хавсаргасан газрын зурагт харуулсан хил хязгаар, єнгє, хэмжээ, масштаб болон бусад мэдээлэл нь аливаа нутаг дэвсгэрийн хууль ёсны статус, эсвэл тухайн хил хязгаарыг дэмжиж, хїлээн зєвшєєрч буй асуудлаар Дэлхийн банкны байр суурийг илэрхийлэхгїй. Энэ баримт бичгийн материалд зохиогчийн эрх хамааралтай. Уг баримт бичгийг бїхэлд нь эсвэл хэсэгчлэн зєвшєєрєлгїйгээр хуулбарлаж, шилжїїлэх нь холбогдох хууль зєрчсєнд тооцогдоно. Олон улсын сэргээн босголт, хєгжлийн банк/ Дэлхийн банк энэхїї бїтээлийг нийтийн хїртээл болгон тїгээхийг дэмжиж, шаардлагатай бол їїний холбогдох хэсгийг дахин хэвлэх зєвшєєрєл єгєхєд ч бэлэн. Энэ бїтээлийн хэсгийг хуулбарлаж, дахин хэвлэх зєвшєєрлийн хїсэлтийг бїрэн мэдээллийн хамтаар Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telephone +1 978-750-8400, fax +1 978-750-4470, www.copyright.com. гэсэн хаягаар ирїїлж болно. Эрх болон тусгай зєвшєєрєлтэй холбоотой бусад бїх хїсэлтийг Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax +1 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org гэсэн хаягаар ирїїлнэ її. Гарчиг ЄМНєХ їГ vi НЭР ТОМЬёОНЫ ТАЙЛБАР viii ТОВчИЛСОН їГ, ХЭЛЛЭГ ix ТАЛАРХАЛ xi ХУРААНГУЙ xiii 1. ТАНИЛЦУУЛГА 1 2. СУДАЛГААНЫ їНДЭСЛЭЛ 3 2.1 Аюулд єртєж буй биологийн тєрєл зїйл 3 2.2 Газар нутаг, амьдрах орчныг хамгаалах талаар Дэлхийн банкны баримтлах байр суурь 4 3. СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛТУУД 7 4. БАЙГАЛИЙН чУХАЛ НУТГУУДЫГ ТОДОРХОЙЛОХ АЖИЛ 9 4.1 Мэдээллийн эх сурвалжууд 10 4.2 Улсын тусгай хамгаалалттай газрууд 12 4.3 Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газрууд 14 4.4 Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газрууд 15 4.5 Монгол дахь тахилага шїтлэгтэй газрууд 17 4.6 Монгол дахь шувуунд чухал газрууд 17 4.7 Байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн байдал 21 5. МОНГОЛ УЛСЫН ХєГЖЛИЙН ТєЛєВЛєЛТИЙН єНєєГИЙН БАЙДАЛ 23 5.1 Мэдээлийн эх сурвалж 23 5.2 Уул уурхайн салбарын хєгжил 24 5.3 Дэд бїтцийн салбарын хєгжил 29 5.4 Аялал жуучлалын салбарын хєгжил 35 6. ЗОХИЦУУЛАЛТ, БїТЭЦ, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ШИНЖИЛГЭЭ 39 6.1 Байгаль орчны хамгааллын зохицуулалт, бїтэц, зохион байгуулалт 39 6.2 Уул уурхайн зохицуулалт, бїтэц, зохион байгуулалт 40 6.3 Аялал жуулчлалын зохицуулалт, бїтэц, зохион байгуулалт 42 6.4 Газар нутгийг хамгаалахад чиглэгдсэн бодлогууд 45 iii 7. БАЙГАЛЬ ОРчИНД ХєГЖЛИЙН ТєЛєВЛєЛТєєС їЗїїЛЖ БУЙ НєЛєє 47 7.1 Уул уурхайн хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон болон байгалийн чухал нутгууд хоорондын давхардлын дїн шинжилгээ 47 7.2 Уул уурхайн хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон болон байгалийн чухал нутгууд хоорондын давхардлын їр дагавар 49 7.3 Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон болон байгалийн чухал нутгууд хоорондын давхардлын дїн шинжилгээ 51 7.4 Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон болон байгалийн чухал нутгууд хоорондын давхардлын їр дагавар 55 7.5 Уул уурхайтай холбоотой дэд бїтэц болон байгалийн чухал нутгууд хоорондын давхардлын дїн шинжилгээ 58 7.6 Уул уурхайтай холбоотой дэд бїтэц болон байгалийн чухал нутгууд хоорондын давхардлын їр дагавар 59 7.7 Хайгуул болон олборлолтоос їїдэлтэй нєлєєнд єртєж буй байгалийн чухал нутгууд 61 7.8 Аялал жуулчлалын салбарын хєгжлийн тєлєвлєгєє болон байгалийн чухал нутгуудын давхардлын дїн шинжилгээ 66 8. ЗєВЛєМЖ 75 8.1 Уул уурхай, дэд бїтцийн їйл ажиллагаатай холбоотой амьдрах орчны хамгааллын талаар 78 8.2 Аялал жуулчлалын салбарын їйл ажиллагаатай холбоотой амьдрах орчны хамгааллын талаар 81 9. АМЬДРАХ ОРчНЫ ХАМГААЛАЛ БОЛОН СєРєГ їР ДАГАВАРЫГ БАГАСГАХАД ХЭРЭГЛЭДЭГ ТЭРГїїН ТУРШЛАГУУД 81 9.1 Уул уурхай, дэд бїтцийн їйл ажиллагаатай холбоотой тэргїїн туршлага 81 9.2 Аялал жуулчлалын їйл ажиллагаатай холбоотой тэргїїн туршлага 99 ИШЛЭЛ АВСАН БїТЭЭЛїїД 107 ХАВСРАЛТУУД 113 Хавсралт 1. Улсын тусгай хамгаалалттай газрууд 113 Хавсралт 2. Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газрууд 117 Хавсралт 3. Монгол дахь олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газрууд 118 Хавсралт 4. Монгол дахь тахилага шїтлэгтэй газрууд 120 Хавсралт 5. Монгол дахь шувуудад чухал газрууд 122 Хавсралт 6. Байгаль хамгааллыг зохицуулах тогтолцоо 125 Хавсралт 7. Уул уурхайг зохицуулах тогтолцоо 132 Хавсралт 8. Олон улсын хєгжлийн банкуудын байгаль орчныг хамгаалах бодлогууд 138 Хавсралт 9. Улсын тусгай хамгаалалттай газар ба хайгуул, олборлолт, уул уурхайн холбоотой дэд бїтцээс їїдэлтэй эрсдэлд нэрвэгдэх аюул бїхий газруудын хоорондын давхардал 141 Хавсралт 10. Шувуунд чухал газар ба хайгуул, олборлолт болон уул уурхайн холбогдолтой дэд бїтцээс їїдэлтэй эрсдэлд нэрвэгдэх аюул бїхий газруудын хоорондын давхардал 144 Хавсралт 11. Улсын тусгай хамгаалалттай газруудын хилийн дотор болон ойролцоо байршилтай аялал жуулчлалын баазууд 148 Хавсралт 12. Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газруудын хилийн дотор болон ойролцоо байршилтай аялал жуулчлалын баазууд 151 Хавсралт 13. Шувуудад чухал газруудын хилийн дотор болон ойролцоо байршилтай аялал жуулчлалын баазууд 152 iv ГАЗРЫН ЗУРГУУД 154 Газрын зураг 1. Улсын тусгай хамгаалалттай газрууд /2008 оны 6 сарын байдлаар/ 154 Газрын зураг 2. Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газрууд /2008 оны 5 сарын байдлаар/ 155 Газрын зураг 3. Монгол дахь олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газрууд 156 Газрын зураг 4. Монгол дахь тахилага шїтлэгтэй газрууд 157 Газрын зураг 5. Монгол дахь шувуудад чухал газрууд 158 Газрын зураг 6. Байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн байдлын зураг 159 Газрын зураг 7. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон газрын зураг /2008 оны 6 сарын байдлаар/ 160 Газрын зураг 8. Аялал жуулчлалын баазуудын байршил 161 Газрын зураг 9. Байгалийн чухал нутгууд болон хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн давхардал 162 Газрын зураг 10. Байгалийн чухал нутгууд болон олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн давхардал 163 Газрын зураг 11. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий талбай, тїїнээс 20 км зайд орших газрууд болон байгалийн чухал нутгуудын давхардал 164 Газрын зураг 12. Байгалийн чухал нутгууд болон аялал жуулчлалын баазуудын давхардал 165 Газрын зураг 13. Байгалийн чухал нутгууд болон Дорнод аймгийн зїїн хойд хэсгийн хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 166 Газрын зураг 14. Улсын тусгай хамгаалалтай газрууд, шувуудад чухал газрууд болон Ємнєговь аймаг дахь олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 167 Газрын зураг 15. Их Газрын Чулууны байгалийн нєєц газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 168 Газрын зураг 16. Нагалханы байгалийн нєєц газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 169 Газрын зураг 17. Сїйхэнт уулын дурсгалт газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 170 Газрын зураг 18. Таван Толгойн орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 171 Газрын зураг 19. Дашинчилэнгийн Баян нуурын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 172 Газрын зураг 20. Ташгайн Таван нуурын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 173 Газрын зураг 21. Цэнгэл Хайрхан уулын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 174 Газрын зураг 22. Шаазан нуурын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 175 Газрын зураг 23. Галбын говийн шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 176 v ЄМНєХ їГ Хойд зїгийн тайгаас ємнє зїгийн цєл, Алтайн Дэлхийн банкнаас хєгжлийн чанартай їйл нурууны ноён оргилоос эцэс тєгсгєлгїй ажиллагаа явуулахдаа 2001 оны 6 дугаар їргэлжлэх тал хээр, жижиг баянбїрдээс сард батлагдсан Газар нутаг, амьдрах орчны дэлхий цэнгэг усны томоохон нєєц болох талаарх їйл ажиллагааны бодлого (OP4.04)-д томоохон нуурууд бїхий Монгол орны газар тусгасан байгаль хамгаалалд чухал газар нутаг нь їндэсний баялгийн салшгїй хэсэг нутгуудыг хамгаалах чиглэлээр тэргїїлэгч билээ. Энэ газар нутаг Монголын хєдєє, орон байр суурь баримталж байна. Монгол орны нутгийн хїн амын нїїдлийн аж ахуйг тэтгэж, байгаль хамгааллыг бэхжїїлэх їїднээс байгалийн аялал жуулчлалын хєгжлийн Дэлхийн банкнаас Японы итгэлцлэлийн їндэс суурийг бїрдїїлэхийн зэрэгцээ сангийн санхїїжилтээр Монгол орны цэнгэг ус, тїлш болон онцгой хэрэгцээ байгаль хамгаалалд чухал газар нутгуудын шаардлагатай экологийн бараа, їйлчилгээг хамгааллыг эдийн засгийн хєгжилтэй хїргїїлдэг. Їїний зэрэгцээ дэлхий дээр хаа уялдуулан баталгаажуулах судалгаа хийсэн сайгїй ажиглагдах амьдрах орчны доройтол, юм. Уг судалгааг Зїїн Ази, Номхон далайн сїйрэл болон єєрчлєлтийн чиг хандлагын бїс нутгийн Хєдєєгийн хєгжил, байгалийн дагуу бусад улс орнуудад олонхи нь цєєрч нєєц ба байгаль орчны салбарын нэгж, Bird- устан, бїс нутагт болон дэлхий нийтэд аюулд Life Asia (Токио хот) болон Зэрлэг амьтан єртсєн зэрлэг амьтны зїйлийг Монгол орны судлан хамгаалах тєвтэй (Улаанбаатар хот) байгаль єнєєг хїртэл тэтгэсээр байна. хамтран бэлтгэлээ. Монгол орон уул уурхай, эрчим хїч, хєдєє аж Энэхїї судалгаанд анх удаа "чухал газар ахуй болон аялал жуулчлал зэрэг салбарын нутгийн" талаарх бїх мэдээллийг (манай хурдацтай єсєлтийг дагуулсан эдийн засгийн бодлогод тодорхойлогдсоны дагуу) їндэсний огцом єсєлтийн эрин їетэй золголоо. Їр хэмжээнд нэгтгэж, эдийн засгийн гурван ашигтай тєлєвлєлт, сєрєг нєлєєллийг гол салбарын (уул уурхай, дэд бїтэц болон багасгах арга хэмжээ авах замаар л Монгол аялал жуулчлал) хєгжлийн тєлєвлєгєєтэй орны эдийн засаг, нийгмийн їндэс суурь уялдуулан Монгол орны байгалийн чухал болсон газар нутаг, амьдрах орчин бїрт дээрх нутгуудад хєгжлийн уг їйл явцын болзошгїй їйл явцын улмаас учирч буй аюул хєнєєлийг нєлєєлєлд стратегийн дїн шинжилгээ хийх даван туулах учиртай. Їїнд нэн тэргїїнд зорилго тавьсан юм. Єсєлтийг эрэлхийлсэн байгаль хамгаалалд чухал газар нутгуудыг эрэлт хэрэгцээ, тухайн орны нєхєгдєшгїй эдийн засгийн хєгжлийн сєрєг нєлєєллєєс байгалийн баялгийг хадгалж хамгаалах хамгаалж, эдгээр газар нутгийг хамгаалах хэрэгцээ шаардлагыг тэнцвэржїїлэх арга хэмжээ хэрэгжїїлэх санхїїжилтын шинэ тогтвортой хєгжлийн тєлєвлєлт болон эх їїсвэрїїдийг чухалчлах хэрэгтэй. бодлогыг хэрэгжїїлэхэд энэ тайланд vi тусгагдсан нарийвчилсан дїн шинжилгээ, тууштай хїчин чармайлтад талархаж буйгаа анхаарууштай зєвлємжїїд зохих їїрэг илэрхийлье. гїйцэтгэнэ гэдэгт гїнээ найдаж байна. Судлагааны багт энэ ялдамд баяр хїргээд, Аршад Сайед Монгол орон болон Азийн газар нутаг, Дэлхийн банкны амьдрах орчныг хамгаалахад оруулж буй Монгол дахь Суурин тєлєєлєгч Улаанбаатар хот, хувь нэмэр, мэргэжлийн єндєр тєвшин болон Монгол Улс vii НЭР ТОМЬёОНЫ ТАЙЛБАР Хїчлийн чулуун Їндсэн ордтой Орон нутгийн Орон нутгийн єрємдєлт эсхїл холбоотой гарах тусгай тєвшний хїчлийн уурхайн байгаль орчны хамгаалалттай хамгаалалттай газар. єрємдєлт томоохон эсдэл, газар Орон нутгийн ТХГ- ба їїний улмаас ыг аймаг (нийслэл сульфидын агуулга хот) буюу сумын бїхий бодис ус, (дїїргийн) тєвшинд агаарт нэвтэрч тодорхойлдог хїчил гаргадаг нь хїн, амьтны ундны Мянганы зам Монголын газар усны чанарт муугаар нутгийг єргєєш нєлєєлдєг хамрах баруун- зїїнийг холбосон Аймаг: Мужтай тєстэй засаг коридор замыг санал захиргааны хамгийн болгож буй тєсєл том нэгж. Монгол 21 аймаг, нэг нийслэл Сум Аймгийн тївшнєєс хоттой. доогуур, дїїрэгтэй Баг: Дэд дїїрэгтэй тєстэй, дїйцэх засаг сумаас бага засаг захиргааны нэгж. захиргааны нэгж. Нийслэл хот сумаас биш, дїїргїїдээс Иргэдийн Аймаг, сумын бїрдэнэ. тєлєєлєгчдийн тєвшний орон хурал: нутгийн хууль тогтоох Улсын тусгай Улсын тєвшний байгууллага хамгаалалттай хамгаалалттай газар газар. Улсын ТХГ- Гэр баазууд Аялагчдыг ыг дархан цаазат нїїдэлчдийн газар, байгалийн уламжлалт орон цогцолборт газар, сууцанд байрлуулдаг нєєц газар болон аялал жуулчлалын тїїх, соёлын дурсгалт бааз газар гэж ангилдаг Их Хурал Монголын Парламент viii :. ТОВчИЛСОН їГ, ХЭЛЛЭГ ADB - Азийн хєгжлийн банк INAP - Хїчлээс сэргийлэх олон улсын сїлжээ ALAGC - Газар зохион байгуулалт, геодези, зураг зїйн газар ITM - Олон улсын аялал жуулчлалын їзэсгэлэн ARC - Шашин ба Байгаль хамгааллын холбоо IUCN - Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо BBOP - Бизнес ба Биологийн тєрєл зїйл нєхєн JICA - Японы олон улсын хамтын тэнцвэржїїлэлтийн ажиллагааны байгууллага хєтєлбєр MIT - Їйлдвэр, худалдааны яам CBD - Биологийн тєрєл зїйлийн конвенци MNE - Байгаль орчны яам EIA - Байгаль орчинд нєлєєлєх MoFE - Тїлш, эрчим хїчний яам байдлын їнэлгээ MoRTT - Зам, тээвэр, аялал EITI - Олборлох салбарын ил тод жуулчлалын яам байдлын санаачлага MRPAM - Ашигт малтмал, газрын EPA - Байгаль хамгаалах алба тосны хэрэг эрхлэх газар GMI - Дэлхийн уул уурхайн NEMO - Нидерланд- Монголын санаачлага байгаль орчны итгэлийн сан GMIA - Геологи, уул уурхайн NMFS - Далайн загас агнуурын хяналтын агентлаг їндэсний алба IBA - Шувуудад чухал газар NPI - Цэвэр эерэг нєлєєлєл IBAMA - Бразилийн байгаль орчин OP 4.04 - Газар нутаг, амьдрах орчны сэргээгдэх эрчим хїчний хїрээлэн талаарх Дэлхийн банкны їйл ажиллагааны бодлого ICMM - Олон улсын уул уурхай, металлын зєвлєл OP 4.11 - Соёлын дурсгалт зїйлсийн євийн талаарх Дэлхийн IFC - Олон улсын санхїїгийн банкны їйл ажиллагааны корпораци бодлого ix OSM - Газрын гадаргуйн олборлолт, SPA - Тусгай хамгаалалттай газар нєхєн сэргээлтийн алба нутаг RAPPAM - Тусгай хамгаалалттай газар STDC - Тогтвортой аялал нутгийн менежментийн жуулчлалын хєгжлийн тєв тїргэн їнэлгээ, тэргїїний ач холбогдлын жагсаалт TNC - Нэче Консерванси буюу байгаль хамгаалал REA - Бїс нутгийн байгаль орчны їнэлгээ UNESCO - НЇБ-ын боловсрол,шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага SCA - Тусгай хамгаалалттай газар UNIDO - НЇБ-ын аж їйлдвэрийн SCI - Орон нутгийн иргэдэд чухал хєгжлийн байгууллага газар нутаг USFWS - АНУ-ын Загас, зэрлэг амьтны SDC - Швейцарийн хєгжил, хамтын алба ажиллагааны байгууллага WSCC - Зэрлэг амьтан судлан SEA - Байгаль орчны стратегийн хамгаалах тєв їнэлгээ WWF - Дэлхийн байгаль хамгаалах SMCRA - Газрын гадаргын сан олборлолтын хяналт, нєхєн сэргээлтийн тухай хууль x ТАЛАРХАЛ Энэ баримт бичиг нь Монгол орны байлаа. Улсын тусгай хамгаалалттай газрын байгалийн чухал нутгуудын хамгааллыг мэдээллийг Дэлхийн байгаль хамгаалах эдийн засгийн хєгжилтэй уялдуулах сангийн Монгол дахь хєтєлбєрийн газар болон асуудал сэдвээр Дэлхийн банкны Японы Байгаль орчны яамнаас, орон нутгийн тусгай итгэлцлэлийн сангийн санхїїжилтээр хамгаалалттай газрын тухай мэдээллийг Дэлхийн банкнаас хийсэн судалгааны їр Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дїн юм. Судалгааг Зїїн Ази, Номхон далайн дахь хєтєлбєрийн газар, Нэче Консерванси бїс нутгийн хєдєєгийн хєгжил, байгалийн болон Газар зохион байгуулалт, геодези, нєєц, байгаль орчны нэгж хийсэн ба їїнд зураг зїйн газрууд (ГЗБГЗЗГ)-аас тус тус авав. судалгааны багийг удирдан чиглїїлсэн Мєн Рамсарт бїртгэлтэй газруудын тухай Биологийн тєрєл зїйлийн ахлах мэргэжилтэн мэдээллийг Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Тони Уитэн-д онцлон талархаж байна. Уг академийн Биологийн хїрээлэнгээс, тахилага судлагааг хийхэд Дэлхийн банкны Монгол шїтлэгтэй газрын тухай мэдээллийг Шашин дахь суурин тєлєєлєгчийн газраас дэмжлэг ба байгаль хамгааллын холбоо, ДБХС-ийн туслалцаа їзїїлсэн суурин тєлєєлєгч Аршад Монгол дахь хєтєлбєрийн газруудаас тус Сайед, Ичинхорлоогийн Бямбабаатар болон тус авсан болно. Шувуудад чухал газар Хєдєєгийн хєгжил, байгаль орчин хариуцсан нутгийн тухай мэдээллийг BirdLife Asia, мэргэжилтэн Бадарчийн Эрдэнэ- Очир нарт Зэрлэг амьтан судлан хамгаалах тєв болон талархал илэрхийлье. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Биологийн хїрээлэнгээс тус тус авлаа. Судалгааг Норитака Ичидагийн (BirdLife Хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн Asia, Токио хот) ахлаж, Кэйко Сузуе (BirdLife тухай мэдээллийг Монгол Улсын Ашигт Asia, Токио хот), Ричард Гримет (ємнє нь малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх BirdLife Asia, Токио хот-д ажиллаж байгаад газрын (АМГТХЭГ) Геологи, уул уурхайн одоо BirdLife International, Кэмбридж-д буй), кадастрын албаас авав. Аялал жуулчлалын Симба Чан (BirdLife Asia, Токио хот) болон салбарын тухай мэдээллийг Монгол Улсын Батбаярын Нямбаяр (Зэрлэг амьтан судлан Их сургуулийн нийгмийн газар зїйн тэнхим, хамгаалах тєв, Улаанбаатар хот) нараас Монголын аялал жуулчлалын холбоо болон бїрдсэн їндсэн баг гїйцэтгэв. Рио Тинто- Зэрлэг амьтан судлан хамгаалах тєвєєс ийн BirdLife International хєтєлбєрийн Эндрю авсан ба уг судалгааны хїрээнд явагдсан "Жак" Тордоф болон Жонатан Стэйси нар санал асуулгад чин сэтгэлээсээ оролцсон техникийн туслалцаа їзїїлсэн юм. жуулчны баазуудын 85 операторт талархал илэрхийлье. Байгаль хамгаалалд чухал газар нутгийн болон уул уурхай, дэд бїтэц, аялал жуулчлалын Жадамбаа Даваабаатар (ГЗБГЗЗГ), салбарын тухай мэдээллийг єгч сэтгэл Мягмарсїрэн Буяндэлгэр (ГЗБГЗЗГ), Гуидо харамгїй тусалсан бусад байгууллагуудын Вербум (Шашин ба байгаль хамгаалалын дэмжлэггїйгээр уг судалгааг хийх боломжгїй холбоо), Шэйн Розентал (АХБ), Робин Грейсон xi (EcoMinex), Чимэд-Эрдэнэ Баатар (EcoMin- Дурнин (Нэче Консерванси), Аманда Файн ex), Ханс- Рудолф Хофман (Германы хамтын (Зэрлэг ан амьтдыг хамгаалах нийгэмлэгийн ажиллагааны байгууллага- ГХАБ), хатагтай Монгол дахь салбар), Лхамжав Очирхуяг П. Сувд (ГХАБ), Др. Н. Цэвээнмядаг (ШУА-ийн (Зэрлэг ан амьтдаг хамгаалах нийгэмлэгийн Биологийн хїрээлэн), Кэйт Маршал (Ivanhoe Монгол дахь салбар), Граем Хэнкок (Дэлхийн Mines Mongolia Inc.), Лэйтон Крофт (Ivanhoe банкны Монгол дахь суурин тєлєєлєгчийн Mines Mongolia Inc.), Глэйн Эйнсвэрф (Ivan- газар), Аршад Сайед (Дэлхийн банкны hoe Mines Mongolia Inc.), Михо Сасаки (Жайка- Монгол дахь суурин тєлєєлєгчийн газар), ийн Монгол дахь салбар), Даваадоржийн Баянбаатар Ичинхорлоо (Дэлхийн банкны Дэлгэрцогт (Байгаль орчны яамны дэд сайд), Монгол дахь суурин тєлєєлєгчийн газар), Банзрагч Цэсэд (БОЯ-ны байгаль орчин, Жим Рейчерт (Дэлхийн банкны Монгол байгалийн баялгийн газар), А. Намхай (БОЯ- дахь суурин тєлєєлєгчийн газар), Базарсад ны Тусгай хамгаалалттай газрын удирдлагын Чимэдочир (ДБХС-ийн Монгол дахь газар), Шинго Сато (БОЯ-ны Усны сав салбар), Доржгїрхэм Батболд (ДБХС-ийн газрын менежментийн загвар тєсєл), Др. Г. Монгол дахь салбар), ноён Д. Санжмятав Ёндонгомбо (ЗТАЖЯ-ны Аялал жуулчлалын (ДБХС-ийн Монгол дахь салбар), Жонатан газрын дарга), Баттулга Эрхэмбаяр (ЗТАЖЯ), Бэйли (Лондонгийн зоологийн нийгэмлэг), Лхагва Шагдар (Mongol Kaze Travel Compa- Др. Шэлдон Северинхауз (бие даасан ny Ltd.), Дамдинсїрэн Батнасан (Монголын байгаль орчны ажилтан бєгєєд улс тєр аялал жуулчлалын холбоо), Содномваанчиг судлаач) болон Ариун Санжаажамц (уул Ганбаатар (АМГТХЭГ), Базарсад Алтан-Очир уурхайн бие даасан зєвлєх) нарын Засгийн (АМГТХЭГ), хатагтай Д. Нарантуяа (Байгалийн газар, эрдэм шинжилгээний байгууллага, баялгийн менежментийн їндэсний гео- хувийн хэвшил, хандивлагч болон ТББ-ын информатикийн тєв), хатагтай М. Баясгалан хамтын нийгэмлэгийн тєлєєлєгчдийн єгсєн (Байгалийн баялгийн менежментийн зєвлємжїїд уг судалгаанд ихээхэн тус дєхєм їндэсний гео-информатикийн тєв), болсоныг зориуд тэмдэглэе. Профессор Г. Баатарцоож (Монгол Улсын Их сургууль), Профессор Рэнчин Цолмон Эцэст нь уг баримт бичгийн ємнєх (Монгол Улсын Их сургууль), Ян Вигстен хувилбаруудыг хянан тохиолдуулж саналаа (Nomadic Jorneys), хатагтай А. Ариунаа (No- нэмэрлэсэн Картер Брэндон (Дэлхийн банк), mads Tours and Expeditions), Трэсэй Ньютон Кристофер Финч (Дэлхийн банк), Граем (Pact Mongolia), Эндрю Куртбэртсон (Rio Хэнкок (Дэлхийн банк), Аги Кис (Дэлхийн Tinto Mongolia), Эмма Пиннэл (Rio Tinto Mon- банк), Пати Муур (Олон улсын байгаль golia), Сугар Гончигжанцан (Rio Tinto Mon- хамгаалах холбоо), Жудит Шлэйчер (Дэлхийн golia), Бадамсамбуу Батдэмбэрэл (Улсын банк), Панир Сэлвам (Дэлхийн банк) болон мэргэжлийн хяналтын алба), Ребека Дарлинг Жан Вингстен (Nomadic Journeys)-д гїн (Азийн сан), Шэла Розентал (Азийн сан), талархал илэрхийлье. Сюзан Антэнэн (Нэче Косерванси), Мат xii ХУРААНГУЙ Судалгааны їндэслэл улам бїр сайжруулах, гарч болзошгїй сєрєг нєлєєллєєс зайлсхийх, бууруулах, нєхєн Монгол орон харьцангуй байгалийн тєрхєє тєлєх зарчим, арга барилыг єєр улс орнуудад хадгалсан ой, тайга, хээр тал, цєл, заримдаг хэрэглэгдэж байгаа тэргїїн туршлагуудаас цєлийн амьдрах орчин бїхий єргєн уудам жишээ аван танилцуулах шаардлагатай нутагтай, мєн олон улсын чухал ач холбогдол байна. Ийм шаардлагын їїднээс Дэлхийн банк бїхий ус намгархаг газар олонтой. Байгалийн BirdLife Asia-тай гэрээ байгуулан Монголын тєрхєєрєє байгаа тэдгээр амьдрах орчин байгалийн чухал нутгуудад уул уурхай, дэд нь тархцын ихэнх хэсэгтээ тоо толгой эрс бїтэц, аялал жуулчлалын зїгээс учирч болох цєєрч, олон улсын хэмжээнд ховордсон олон нєлєєллийн тухай энэхїї судлагааны ажлыг зїйлийн зэрлэг амьтдыг тэтгэдэг. Хэдийгээр хийлгэсэн болно. єнєєгийн байдлаар эдгээр амьдрах орчин бїхий газар нутгууд хєгжлєєр дорой эсвэл огт хєгжєєгїй байх нь нийтлэг боловч эдийн Монгол орны байгалийн чухал нутгууд засгийн бэрхшээлтэй їед малын бэлчээр, Дэлхийн банк байгаль хамгаалалд чухал хїнсний нэмэлт нєєцийн эх їїсвэр бий болгох газар нутгуудын хамгааллыг баталгаажуулах зэргээр хєдєє орон нутгийхны амьдрал, талаар єєрийн гэсэн дэвшилтэт байр суурь хєгжлийн эдийн засгийн гол їндэс суурь баримталдаг бєгєєд їїнийгээ байгаль дахь болдог билээ. амьдрах орчны талаар баримтлах їйл ажиллагааны бодлого (OP 4.04) болгон Улс орны зах зээлийн эдийн засгийн шинэтгэл тодорхойлсон байдаг. Энэхїї бодлогын їргэлжилж, эдийн засаг эрс хурдацтай хїрээнд байгалийн чухал нутгуудад єсєхийн зэрэгцээ Монгол орны байгаль, ноцтой єєрчлєлт, доройтол їзїїлж хїрээлэн буй орчин урьд ємнє їзэгдэж болохуйц гэж їзсэн тєслїїдэд дэмжлэг байгаагїй дарамт бэрхшээл бїхий нэгэн їзїїлэхгїй байх зарчмыг баримталдаг. шинэ їед шилжин орлоо. Ой, хєдєє аж ахуйн (мал аж ахуй) зэрэгцээ улам бїр цар Энэхїї судалгааны зорилгод нийцїїлж хїрээгээ тэлэх уул уурхай, дэд бїтэц болон Монгол орны байгалийн чухал нутгуудад аялал жуулчлалын салбар гээд хєгжлийн дараах газруудыг багтаав. Їїнд: бїхий л хэлбэрїїд хїрээлэн буй орчин, тїїнд орогнох зэрлэг амьтдыг асар их дарамт 1. Албан ёсны хамгаалалт бїхий дараах шахалтад оруулж байна. газрууд: Эдийн засгийн хєгжилтэй уялдан байгаль, А. Улсын тусгай хамгаалалттай газрууд хїрээлэн буй орчинд нїїрлээд буй бэрхшээл, (Улсын Тусгай хамгаалалттай газар дарам, шахалтууд нэмэгдсээр байна. нутаг-УТХГН) Иймд байгаль хамгаалалд чухал газар Б. Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай нутгуудад учирч буй бэрхшээлїїдийг їнэлэн, газрууд (Орон нутгийн Тусгай хамгааллыг нь баталгаажуулах асуудлыг xiii хамгаалалттай газар нутаг-Орон эзлэж байгаа бєгєєд голчлон алт, барилгын нутгийн ТХГН) материал, нїїрс болон жонш зэрэг ашигт В. Олон улсын хэмжээд хамгаалагдсан малтмалын хайгуул, олборлолт зонхилдог газрууд (Рамсарт бїртгэгдсэн ажээ. газрууд, дэлхийн євд бїртгэгдсэн Эрчимтэй хотжилт, Орос, Хятадтай хийж газрууд болон дэлхийн шим мандлын буй олон улсын худалдааны єсєлт, уул цєм газрууд) уурхайн салбарын єсєлт зэргээс хамаараад 2. Орон нутгийн ард иргэдийн хїрээнд дараагийн арван жилд Монгол оронд дэд хамгаалагдсан газрууд (Тахилага бїтэц їлэмж ихээр єсєх тєлєвтэй. Эрдэс шїтлэгтэй газар нутгууд) баялгийн томоохон орд газрууд байршдаг, алслагдсан бїс нутгуудад уул уурхай дэд 3. Хамгаалалттай газруудын хэвийн бїтцийн хєгжлийг дагуулах эдийн засаг, тєрх байдлыг хадгалахад чухал ач улс тєрийн гол хїчин зїйл болох шинжтэй. холбогдолтой бусад газрууд Эдгээр байгалийн баялгийн олборлолт, 4. Ховор, эмзэг, нїїдлийн, устах аюулд боловсруулалт, экспортыг дэмжихэд ус, єртсєн зїйлїїдэд чухал газар нутгууд цахилгаан эрчим хїч болон барилгын дэд (Шувуунд чухал газрууд) бїтэц шаардлагатай. Монголын аялал жуулчлалын салбар гол тєлєв хєдєєгийн хїн амын нїїдлийн аж амьдрал Монгол орны нутаг дэвсгэрийн дєрєвний дээр суурилдаг ба єргєн, уудам газар нутаг, нэг нь дээр дурьдсан байгалийн чухал даяарчлагдсан хєгжлєєс хєндий байдал уг нутгуудын нэг болон хэд хэдэн ангилалд салбарт бас багагїй нєлєєлдєг. Засгийн нь хамрагдаж байдаг. Энэ судалгааны явцад газраас олгосон тусгай зєвшєєрєл бїхий Монгол орны байгалийн чухал нутгуудын 95 газруудад їйл ажиллагаа явуулдаг аялал хувь нь ямар нэгэн тусгай хамгаалалттай жуулчлалын операторуудын гэр баазуудад газарт харьяалагддаг болох нь тогтоогдсон. жуулчдыг голлон байрлуулдаг. Мєн єнєєгийн Гэвч тэдгээрийн нилээд хэсэг нь одоогийн байдлаар тусгай хамгаалалттай газар нутгууд байдлаар хамгааллын менежментийн арга аялал жуулчлалын хєгжлийн цєм газар хэмжээ огт авагдаагїй орон нутгийн ТХГН- болж байна. 1990-ээд оноос эхлэлтэй эдийн тай давхцаж байна. засгийн шинэтгэл хийж, аялал жуулчлалын салбарыг хувьчилж, жуулчлалын огцом Монгол орны уул уурхай, дэд бїтэц, єсєлтийг бий болгосон. Энэхїї єсєлтийн аялал жуулчлалын салбаруудын улмаас зорчигч, аялагчдын тоо нэмэгдэж, хєгжил їїнтэй холбоотой дэд бїтцийн хєгжлєєс Эрдэс баялгийн дэлхийн зах зээлийн їнэ улбаалж тусгай хамгаалалттай зарим газар єртєг, Хятад, Оросын хооронд орших нутгуудад нэмэлт дарамт учруулах боллоо. стратегийн байршил зэрэг хїчин зїйл Монгол орны эрдэс баялгийн салбарын Байгаль орчны хамгааллын огцом єсєлтийг жолоодож байна. Єнєєгийн зохицуулалт, бїтэц, зохион байгуулалт байдлаар уул уурхайн салбар Монгол орны 1990 оноос хойш Монгол оронд байгаль орчны ДНБ-ний гуравны нэг орчим, аж їйлдвэрийн хамгаалалтай холбоотой хэд хэдэн хууль салбарын бїтээгдэхїїний болон экспортын эрх зїйн акт батлагджээ. Гэвч эдгээр хуульд орлогын бараг тэн хагасыг бїрдїїлж байна. зарим нэгэн цоорхой болон хязгаарлалтууд 2008 оны 5 дугаар сарын байдлаар 40 сая, бий. Зарим ажиглагчдын їзэж буйгаар олон 400 мянган га газрыг хамарсан хайгуулын нийтийг оролцоог хангахын хувьд одоогоор 3500, олборлолтын 1000 тусгай зєвшєєрєл їйлчилж буй зохицуулалтын цар хїрээ сул тус тус олгосон байна. Ємнєговь, Дорноговь байна гэж їздэг. 1994 онд батлагдсан аймгууд л гэхэд тус улсын уул уурхайн Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай зориулалттай газар нутгийн тэн хагасыг хуульд Улсын ТХГН-т хайгуул, олборлолт xiv хийхийг хориглож, зарим бїсїїдэд аялал їйлчилж буй хуулийн дагуу шувуудад чухал жуулчлалын їйл ажиллагааг хязгаарласан газруудын байгаль орчныг хайгуулын їйл байдаг. 2007 онд батлагдсан Ойн тухай ажиллагаанаас хамгаалаагїйтэй холбоотой. хуульд хайгуул, олборлолтын хоригийг "хамгаалалттай ойн бїсэд" гэсэн нилээд Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий єргєн ойлголтод хамруулжээ. газруудтай давхардсан нь байгалийн чухал нутгуудын хувьд дараах їр дагавартай болно. Їїнд: Уул уурхайн зохицуулалт, бїтэц, зохион байгуулалт - Хайгуулын їйл ажиллагаанаас биологийн тєрєл зїйлд шууд нєлєєлнє. 2006 онд батлагдсан Ашигт малтмалын хуулиар уул уурхайн томоохон хайгуул, - Хайгуулын їйл ажиллагаанаас биологийн олборлолтын їйл ажиллагаанд тусгай тєрєл зїйлд їзїїлэх дам нєлєєлєл бий зєвшєєрєл олгох ажилбарыг тусгасан. болно. Ашигт малтмалын хуулиар Улсын - Хамгаалалттай газруудын байгууламжид болон орон нутгийн ТХГН-ийг хамардаг саад бэрхшээл їїсгэнэ. "Тусгай хэрэгцээний газрууд"-д хайгуул, олборлолтын ажиллагаа явуулахыг - Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хориглосон. Гэвч уг хуулинд эдгээр статусыг цуцлахад чиглэсэн дарамтыг хамгаалалтын арга хэмжээг їр ашигтай буй болгоно. хэрэгжїїлэхэд шаардлагатай процедурын алхмуудыг тусгаагїйн зэрэгцээ тусгай Байгалийн чухал нутгуудад уул зєвшєєрєл олгох їйл явцад олон нийтийн уурхайн їйл ажиллаагаа нєлєєлєх нь їр ашиг бїхий оролцоог хангахад хэд хэдэн Єнєєгийн байдлаар Монгол орны байгалийн хязгаарлалт тавьсан байдаг. Монгол дахь чухал нутгуудын нэг хувийн тэн хагасаас олныг хамарсан албан бус гар аргаар бага нутаг дэвсгэр уул уурхайн тусгай олборлох ажиллагааг зохицуулах їїднээс зєвшєєрєл бїхий газарт хамрагдаж байгаа тусгай хамгаалалттай газар нутгуудад гар ба тэдгээр нь бараг бїхэлдээ орон нутгийн аргаар болон бичил уул уурхайн ажиллагаа ТХГН юм. Уул уурхайн тусгай зєвшєєрєл явуулахыг хориглосон. Гар аргаар олборлолт бїхий газар болон амьдрах орчны чухал хийх, бичил уул уурхайн їйл ажиллагааг газар нутгийн давхардлын гуравны хоёрыг зохицуулах тїр журмыг Засгийн газар саяхан нїїрсний олборлолтын зургаан тусгай баталсан юм. зєвшєєрєл бїхий газартай давхарддаг Ємнєговь аймаг дахь Таван Толгойн орон Байгалийн чухал нутгуудад ашигт нутгийн ТХГН эзэлж байна. Энэ газар малтмалын хайгуулын нєлєє нутаг болон Орон нутгийн бусад ТХГН-тай Одоогоор Монгол орны нутаг дэвсгэрийн давхцаж байгаа газарт орон нутгийн засаг 4 сая орчим га газар хайгуулын тусгай захиргаа санаатайгаар олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий бїс нутагт хамрагдаж зєвшєєрєл олгосон байх юм. байна. Харин орон нутгийн ТХГН болон Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий болон Шувуудад чухал газруудын тус бїс нутагтай амьдрах орчны чухал газар нутаг давхцаж давхцаж байгаа байдал нь Улсын ТХГН, байгаа тохиолдлын 90 хувийг хоёр тєрлийн Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан ашигт малтмал (нїїрс,алт) эзлэж байна. газруудтай харьцуулбал нилээд их байна. Харин олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий Энэ нь ихэнх орон нутгийн ТХГН-ийг саявтар їлэмж газар нутгийг эзэлдэг зэс, вольфрам тодорхойлсон учраас давхацсан хайгуулын хоёр нь амьдрах орчны чухал газар нутагт тусгай зєвшєєрєл бїхий газрыг тогтоосон байдаггїй нь сонирхууштай юм. цаг хугацаанаас сїїлд байгаатай холбоотой. Нєгєєтэйгїїр, дээрх давхардал нь тусгай Уул уурхайн їйл ажиллагаатай холбоотой хамгаалалттай газар нутаг гэж тогтоогдсоноос шууд нєлєєлєлд усны бохирдолт (жишээ нь бусад тохиолдолд одоогоор хїчин тєгєлдєр xv гол мєрєнд хаягдлаа хаяхтай холбоотой), газар нутгуудын давхардлыг тооцон їнэлэх агаарын бохирдолт (тоос, металл хайлуулах боломжгїй байлаа. Иймээс уг судалгааны тєхєєрємжийн агаарт ялгаруулах хорт утаа) хїрээнд уул уурхайтай холбоотой дэд бїтцэд болон хїрээлэн буй орчны сїйрэл (жишээ нь анхаарлаа хандуулав. хайгуулын єрємдєлт, хаягдлын хуримтлал болон хорт хаягдлын бєєгнєрєл) гэх зэрэг Хэдийгээр амьдрах орчны чухал газар орно. Уул уурхайн тусгай зєвшєєрєл бїхий нутгуудын зєвхєн 160 мянган га газар уул болон амьдрах орчны чухал газар нутгуудын уурхайн тусгай зєвшєєрєл бїхий талбайд давхардлаас гарах їр дагаврыг дараах хїчин байдаг ч 6,5 га газар уул уурхайн тусгай зїйлээр тодорхойлно. Їїнд: зєвшєєрєл бїхий газруудаас 20 км зайд оршдог юм. Эдгээр газар нутаг уул уурхайтай - Тусгай зєвшєєрєл бїхий аж ахуйн холбоотой дэд бїтцийн нєлєєлєлд автах нэгжийн байгаль орчны їйл ажиллагаа онцгой эрсдэл бїхий газарт тооцогдоно. - Олборлох ашигт малтмалын шинж Гэхдээ эрсдлээс зайлсхийж (дэд бїтцийн чанар иж бїрдэл болгоныг сайтар тооцоолж - Нєлєєлєлд єртсєн экологийн байршуулах аргаар) эсвэл багасгаж тогтолцооны мэдрэмтгийн байдал (нєлєєллийн сєрєг їр дагаврыг намжаах зїй зохистой арга хэмжээ авах замаар) болдог Уул уурхайн їйл ажиллагааны шууд нєлєєлєл тул нєлєєллийн эрсдэл гэдэг нь нєлєєлєлтэй нь орон нутгийн хувьд хїндрэлтэй ч мал аж ижил тєстэй зїйл биш. ахуйн зэрэг бусад салбартай харьцуулбал ерєнхийдєє бага байдаг. Тїїнчлэн, бэлчээр Байгалийн чухал нутгуудад аялал талхлалт болон ан агнуур зэрэг бусад жуулчлалын нєлєє аюулаас тухайн газар нутгийг хамгаалах арга хэмжээтэй хослуулсан тохиолдолд Судалгаанд хамрагдсан жуулчны баазын 70 уул уурхайн їйл ажиллагааны зарим тєрєл хувь Улсын буюу Орон нутгийн ТХГН-ын нутаг амьдрах орчинд чухал газар нутгуудын дэвсгэр дээр буюу тїїний ойролцоо байршиж нэгдмэл байдлыг хадгалан хамгаалахад байна. Хамгийн олон тооны жуулчны баазтай сєргєєр нєлєєлдєггїй. тусгай хамгаалалттай газруудад: Горхи Тэрэлж (38), Богд Хаан уул (13), Хєвсгєл нуур (11) болон Хангайн нуруу (9) орно. Байгалийн чухал нутгуудад дэд Жуулчны баазын байршил болон шувуудад бїтцийн салбарын нєлєє чухал газруудын харьцуулалтаас їзэхэд Уул уурхайн салбарын ирээдїйн огцом товлох боломжтой жуулчны баазуудын бараг єсєлт, шинэ уурхайг дэмжин їйлчлэх дэд тэн хагас нь шувуудад чухал буюу ойролцоох бїтцийн хэрэгцээ шаардлага болон хїний хєл газар байршиж байна. хараахан хїрч амжаагїй газруудад уурхай ажиллуулах хэрэгцээ шаардлагын улмаас Энэхїї судалгааны нэгэн хэсэг болгож уул уурхайтай холбоотой дэд бїтцийн Монгол улсын их сургуулийн нийгмийн газар салбарын хєгжил амьдрах орчны чухал зїйн тэнхим, Монголын аялал жуулчлалын газар нутгуудад хамгийн их сєрєг нєлєє ассоциаци болон Зэрлэг амьтан судлан їзїїлж болзошгїйд тооцогдож байна. хамгаалах тєвтэй хамтран жуулчны баазын байгаль орчинд їзїїлэх нєлєєллийг судлах Дараагийн арван жилд Монгол орны амьдрах санал асуулга явуулсан юм. Улаанбаатарт орчны чухал газар нутгуудад нєлєєлж 2008 оны 5 дугаар сард болсон олон улсын болзошгїй дэд бїтцийн хєгжлийн бусад аялал жуулчлалын їзэсгэлэн яармагийн їеэр тєрлїїдийг хэдийнээ тєлєвлєсєн ба їїнд оролцогч 85 жуулчны баазын тєлєєлєгчдєєс улсын зам харгуй, тємєр замын єргєтгєл, холбогдох мэдээллийг цуглуулжээ. Байгаль шинээр цахилгаан эрчим хїч хуримтлуулж орчинд хамгийн ноцтой нєлєєлєлтэй гэж їзэж дамжуулах дэд бїтэц зэрэг орж байна. Цаг болох газрууд, тулгамдсан асуудлууд болон хугацаа бага байсан тул судалгааны явцад аялал жуулчлалын аж ахуйн нэгж засгийн эдгээр їйл явц болон амьдрах орчны чухал газартай хамтран авч болох арга хэмжээг xvi жуулчны баазын операторууд тодорхойлсон хэлэлцїїлэг явуулах шаардлага бїхий юм. заалтыг оруулах. 2. Хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл Амьдрах орчны чухал газар нутгийн бїхий газрууд болон амьдрах орчны чухал удирдлагын санхїїжилтэд шууд хувь нэмэр газар нутгуудын давхардлыг арилгах. оруулж, эсхїл орон нутгийн эдийн засагт АМГТХЭГ-аас Улсын болон Орон нутгийн хувь нэмэр оруулснаар улс тєрийн болон ТХГН-ад шинээр уул уурхайн тусгай орон нутгийн ард иргэдийн дэмжлэгийг зєвшєєрєл олгохгїй байх. нэмэгдїїлэх замаар эдгээр газрыг хамгаалах їйлст їлэмж хувь нэмэр оруулах боломж 3. Тусгай хамгаалалттай газраас гадуур аялал жуулчлалын салбарт байгаа юм. амьдрах орчны чухал газар нутгуудын Гэхдээ нєгєєтэйгїїр аялал жуулчлалын хамгаалалтыг чангатгах. Ялангуяа, салбар амьдрах орчны чухал газар нутгуудад 2002 онд батлагдсан Газрын тухай сєргєєр ч нєлєєлж болзошгїй. Зэрлэг ан хуулинд олон улсын байгаль орчны амьтанд сєргєєр нєлєєлєх, бэлчээрийн гэрээ, хэлэлцээрт зориулагдсан газар, газар нутаг, цєлийн доройтол болон гол Тусгай хэрэгцээний газар зэрэг тахилага нуурын бохирдолт зэрэг аялал жуулчлалаас шїтлэгтэй газрыг хїлээн зєвшєєрч улбаатай долоон гол нєлєєллийг энэхїї тусгах. Мєн Дэлхийн банкнаас Монголын судалгаанд тусгав. шувуудад чухал газруудын жагсаалтыг амьдрах орчны чухал газар нутгийн Одоогоор нєлєєллийн цар хїрээг ихэнх нэмэлт жагсаалт болгон албан ёсоор тохиолдолд орон нутгийн чанартай гэж їздэг батлах. тул аялал жуулчлалын салбарын учруулах 4. Тусгай хамгаалалттай газруудын аюул хєнєєлийг уул уурхай, дэд бїтцийн удирдлагын їр ашгийг дээшлїїлж салбартай харьцуулахад харьцангїй Тусгай хэрэгцээний газрууд дахь гар бага гэдэг. Эдгээр асуудлуудын ихэнх нь аргаар олборлолт хийх ажилбарыг хянах хїчин чадал, нєєц бололцооны дутмаг хяналтыг чангатгах, Улсын мэргэжлийн байдал, удирдлагын бїсчлэлийг маруухан хяналтын байгууллагын газар дээр нэвтрїїлсэн болон олон нийтэд таниулах, хяналт шинжилгээ хийх, байгаль зочдыг зохицуулах хєтєлбєр байхгїй зэрэг орчны хамгааллын хууль тогтоомжийн тусгай хамгаалалттай газрын удирдлагатай хэрэгжилтийг хангах, їйл ажиллагааны холбоотой асуудлууд байдаг. їр ашгийг дээшлїїлэх замаар амьдрах орчны чухал газар нутгуудын хамгааллыг Уул уурхай, дэд бїтцийн їйл сайжруулах. ажиллагаатай байгаль орчны 5. Уул уурхайн їйл ажиллагааны байгаль хамгааллыг уялдуулах тухай зєвлємж орчны їзїїлэлтийг сайжруулах Хийсэн дїн шинжилгээнд їндэслэн уул шаардлагатай. Тухайлбал, алтны уурхай, дэд бїтцийн сєрєг нєлєєллєєс шороон ордод Засгийн газраас хамгийн амьдрах орчны чухал газар нутгуудыг боломжийн арга техник нэвтрїїлэхийг хамгаалахад доорх зєвлємжийг чухалчилж аль болох дэмжиж, тодорхой газруудад їзэв. Їїнд: їйл ажиллагаа явуулахыг хориглосон гар аргаар болон бичил уул уурхайн хууль 1. Уул уурхайн тусгай зєвшєєрєл олгох батлан мєрдїїлэх. їйл явцад байгаль орчны хамгааллын 6. Мєн Монголын Засгийн газраас биологийн хяналтыг чангатгах. Ялангуяа, 1998 онд тєрєл зїйлд хєрєнгє оруулж сєрєг батлагдсан Байгаль орчинд нєлєєлєх нєлєєллийг намжаасны дараа биологийн байдлын їнэлгээний тухай хууль, 2006 тєрєл зїйлд нєлєєлєх нєлєєллийг нєхєж онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай тєлбєр хийх шаардлага бїхий журмыг хуулинд Байгаль орчинд нєлєєлєх нэвтрїїлэх. байдлын їнэлгээ хийх, уул уурхайн тусгай зєвшєєрєл олгоход олон нийтийн xvii Аялал жуулчлалын салбарын ба ялангуяа анхаарал улам бїр татах хєгжлийг байгаль орчны хамгаалалтай болон ирээдїйд аялал жуулчлал хєгжих уялдуулах тухай зєвлємж боломжтой газар нутгуудыг їїнд тїлхїї Судалгааны їр дїнгээс їндэслэн аялал хамруулах жуулчлалын салбарын хєгжлєєс улбаатай 3. Бизнес тєлєвлєгєє боловсруулах, сєрєг нєлєєллєєс амьдрах орчны чухал удирдлагын зєвлєлд хувийн хэвшлийн газар нутгуудыг хамгаалах талаар дараахь тєлєєллийг оруулах болон орлого зєвлємжийг санал болгож байна. Їїнд: хураалтыг тєвлєрсєн бус байдлаар зохион байгуулах гэх зэрэг санхїїжилт, 1. Байгаль орчны яамнаас аялал засаг захиргааны загварчилсан жуулчлал хєгжих магадлал бїхий туршилтыг сонгомол газруудад явуулах. тусгай хамгаалалттай газрын багцыг Тусгай хамгаалалттай газар буюу тодорхойлсон, дотоодын болон тїїний орчны бїст явагдаж буй аялал мэргэжлийн зєвлємжинд їндэслэсэн жуулчлалын їйл ажиллагаанаас орох хєтєлбєр боловсруулах шаардлагатай. орлогыг тусгах техник, эдийн засгийн 2. ЗТАЖЯ, БОЯ-аас Байгаль орчин їндэслэлийн судалгаа хийх хамгаалах олон улсын холбооны 4. Їндэсний тогтвортой аялал жуулчлалын Зїїн Азийн байгалийн цогцолборт стратегийг Монголын засгийн газар газрууд болон тусгай хамгаалалттай холбогдох сонирхогч талуудын газруудын журам-ыг їндэслэн тодорхой хамтаар боловсруулж, уг стратегид газар бїрт тохируулан тогтвортой аялал тусгагдах зорилтыг биелїїлэх хамтын жуулчлалын тєлєвлєгєє боловсруулах хїчин чармайлтыг дэмжих нэг буюу шаардлагатай. Аялал жуулчлалын хэд хэдэн сонирхогч хандивлагчдын їйл ажиллагаа идэвхитэй явагддаг оролцоотойгоор салбар дундын сан тусгай хамгаалалттай газар бїрээр уг байгуулах тєлєвлєгєєг боловсруулах шаардлагатай xviii 1. ТАНИЛЦУУЛГА Монголын эдийн засгийн шинэтгэл їргэлжилж, тодорхойллоо. Монголоос бусад орнуудын улс оронд эдийн засгийн єсєлт бий болохын шилдэг туршлага, дїрэм журмын загварыг хирээр байгаль орчин урьд ємнє байгаагїй санал болгон, байгаль орчинд нїїрлээд дарамт хїндрэлтэй учрах болов. Ялангуяа байгаа тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх уул уурхай, дэд бїтцийн хєгжил, аялал арга замуудын талаар зєвлєлгєє єглєє. жуулчлалын їйл ажиллагаа Монгол орны дэлхий дахины ач холбогдол бїхий биологийн Энэхїї тайлангийн зэрэгцээ BirdLife тєрєл зїйлийг эрсдэлд оруулж байна. Asia байгууллага болон Зэрлэг амьтан хамгаалан судлах тєвєєс уг тєслийн хїрээнд Монгол орны байгалийн чухал газруудын боловсруулж бїрдїїлсэн GIS-ийн мэдээлэл хамгааллын їйл явцыг хянах арга хэмжээг болон дїн шинжилгээний єндєр нарийвчлал бэхжїїлж, байгалийн амьдрах орчны талаар бїхий газрын зургийг їйлдэж Дэлхийн банкинд баримтлах їйл ажиллагааны бодлого хїргїїлсэн билээ. Тїїнчлэн Дэлхийн байгаль (OP4.04)-ын хэрэгжилтийг баталгаажуулах хамгаалах сангийн Монгол дахь хєтєлбєрийн їїднээс Дэлхийн банк Birdlife Asia газар, Газар зохион байгуулалт, геодези, байгууллагатай гэрээ байгуулан, Монгол зураг зїйн газар зэрэг байгууллагуудын орны байгалийн чухал газруудыг тодорхойлж, хамтын ажиллагаа энэхїї ажилд ихээхэн тус тэдгээрийн хєгжлийн тєлєвлєгєєтэй дэмтэй байлаа. Мєн засгийн газар, салбар, давхардаж буй байдалд їнэлгээ єгєх ажлыг тєрийн бус байгууллагын тєлєєлєлтэй хийлгэсэн болно. Энэ судалгааг BirdLife хийсэн хамтарсан хуралдаанууд болон Asia байгууллага Монголын зэрлэг амьтныг Хариуцлагатай уул уурхай, байгалийн судлан хамгаалах тєвтэй хамтран гїйцэтгэв. баялаг ашиглах талаар явуулсан бїлгийн хэлэлцїїлгээр шилдэг туршлагуудын жишээг Уг судалгаагаар байгалийн чухал газрууд хэлэлцэж, эдгээр хэлэлцїїлэгт оролцогчид болон уул уурхайн тусгай зєвшєєрєл бїхий санаа бодлоо хуваалцсан болно. талбай, дэд бїтцийн томоохон тєлєвлєгєє болон аялал жуулчлалын баазуудын Монгол орны байгалийн чухал газруудын байршил хоорондын давхардлын цар хїрээг хамгааллыг бэхжїїлэх, салбарын їйл тодорхойлов. Мєн їндэсний хэмжээнд уг ажиллагааны талаар мэдээлэх, тєсєл давхардлын тєвшинг тогтоож, болзошгїй санхїїжїїлэх болон бодлогын яриа хэлэлцээ нєлєєллийн стратегийн їнэлэлт дїгнэлт хийхэд энэхїї судалгаа тус дєхєм болно єгч, анхаарвал зохих газар нутгуудыг гэдэгт найдаж байна. 1 2 2. СУДАЛГААНЫ їНДЭСЛЭЛ 2.1 Аюулд єртєж буй биологийн олон зїйлд: шувуудад хор хєнєєлтэй, ихэвчлэн янз байдал хавар зуны улиралд гардаг тал хээрийн тїймэр, євчний тархалтыг зогсоох зорилгоор Монгол орон харьцангуй унаган тєрхєєрєє зарим мэрэгчдийг устгах химийн бодис, тал хээр (ойт хээр, уулархаг хээр нутгийг хєрсний їлэмж бохирдол, усны тївшний хамран), заримдаг цєл болон цєл зэрэг бууралт, малын усан хамгамжийн хомсдол амьдрах орчны єргєн уудам газар нутагтай. зэрэг орно. Тїїнчлэн засгийн газраас Зїїн Европоос Баруун болон Тєв Азиар боловсруулсан хєдєє аж ахуй, дэд бїтцийн дамжин Зїїн Хойт Азийг хамран єєрчлєгдєх салбарыг хєгжїїлэх тєлєвлєгєє ч аюулд Евразийн тал хээрийн нэг хэсгийг бїрдїїлж єртєж буй тал хээрт амьдардаг амьд биеїїдэд байдаг. Дэлхийн байгаль хамгаалах ихээхэн нєлєєлж болзошгїй юм (энэ талаар сангаас дэлхий дахины ач холбогдолтой дор єгїїлнэ). 200 Эко бїс нутаг хэмээн тодорхойлогдсон Дагуурын хээрийн цєм нутгийг Монголын Тал хээрийн бїсэд усны шувууд нїїдлийн хээр бїрдїїлдэг билээ. Дэлхийн онгон болон їржлийн їедээ олноороо орогнодог тєрхєєрєє буй тал хээрийн экосистемийн олон улсын ач холбогдол бїхий цэнгэг ус, сонгодог жишээ бол Дагуурын хээр юм. намгархаг газрууд олон бий. Сїїлийн хэдэн Энэ бїс нутаг сээр нуруутай амьтдын тоо арван жилд тал хээрийн бїсэд орших олон толгойн тогтвортой байдлыг хангаж байдаг нуурын усны тєвшин багасч, зарим намгархаг Палеарктикийн томоохон хэсгийн нэг (ДБХС, газрууд бїрмєсєн ширгэж хатжээ. Тїїнчлэн 2008). тал хээрээс бусад газруудад ч уур амьсгалын єєрчлєлтийн нєлєє байгааг їгїйсгэх аргагїй Монголын хєрш Хятад болон Орос орнууд бєгєєд зарим газарт ган болж зун хэт халж тал хээр нутгаа хєдєє аж ахуйн зориулалтаар байхад, харин євєл цас багатай, дулаан хувирган ашиглах болсоноос їїдэн тэнд байна. Їїний зэрэгцээ малын тоо толгой амьдардаг, Олон Улсын Байгаль Хамгаалах єсєж байгаа нь тал хээрийн бїсэд орших Холбооны Улаан дансанд бїртгэгдсэн ховор чийглэг газруудад сєргєєр нєлєєлж байна. ан амьтад устах аюул нїїрлээд байна. Гэтэл Мєн тал хээрийн тїймрийн улмаас олон эдгээр ховор амьтад Монголын тал хээрт зїйлийн ургамал устаж байна. тархан амьдарч байдаг билээ. Харин 1950- иад оноос хойш 3 дахин нэмэгдсэн хїн амын Хэнтий уулархаг нутгууд, Хєвсгєл нуурын болон малын тооны єсєлтийн улмаас эдгээр орчим газрууд, Хангайн нурууны хойд болон газар нутагт ихээхэн дарамт бэрхшээл учран зїїн бие, Хан Хєхийн зарим нутгууд шилмїїст бэлчээрийн талхагдал, доройтол болон ой ихтэй. Эдгээр ой нь Хойд Европоос цєлжилт явагдах болжээ. Оросоор дамжин Номхон далайн эрэг хїртэлх шилмїїст ой тайгын бїсийн ємнєд хил юм. Тал хээрт дарамт учруулж буй бусад хїчин Эдгээр шилмїїст ойн ихэнх хэсэг харьцангуй 3 байгалийн тєрхєєрєє байгаа ч зарим газарт нєлєєлєл нь Монгол орны хувьд шууд ой багасаж, тайрагдсан байна. Мєн єндєр нєлєєнєєс ч илїї хєнєєлтэй. уулын зїйлїїдийн амьдралыг тэтгэж байдаг Алтайн уулс болон Монгол орны баруун ба Эдийн засгийн єсєлт нэмэгдэж, худалдаа тєвийн бїсийн єндєр уулархаг газруудад арилжаа єргєжих тусам (ялангуяа Орос, оршдог тайга бидний анхаарлын тєвд Хятад болон Солонгостой) зам, тємєр замын байдаг. сїлжээ, усан цахилгаан станц, цахилгаан дамжуулах шугам зэрэг дэд бїтцэд дорвитой Монголын газар нутагт дээрх хїндрэлтэй хєрєнгє оруулалт хийх шаардлага гарч байна. асуудлууд байдаг ч зэргэлдээ орших Хятад Нємрєгийн дархан цаазат газрын нутаг оронтой харьцуулбал байгалийн чухал дэвсгэрээр дайрч Монголын зїїн хэсгийг газруудад учирч буй дарамт харьцангїй бага. Хятадтай холбох шинэ гїїрийн барилга Гэвч Монголын зах зээлийн эдийн засгийн байгууламж, Ємнєговь аймагт барих дулааны шинэтгэл їргэлжилж, эдийн засгийн огцом цахилгаан станц, мєн тэндхийн уул уурхайн єсєлт буй болсноор (ихэвчлэн Хятадын їйл ажиллагааг дэмжих, "Мянганы зам" эрэлт хэрэгцээнээс улбаатай) Монголын болон тус улсын хойд ємнєд хэсгийг холбох байгаль урьд ємнє байгаагїй дарамттай нэмэлт таван зам тавих зэрэг нь хєгжлийн учраад байна. Уул уурхай, дэд бїтэц, аялал тєлєвлєсєн їйл явц гэдэгт хамаарагдана. жуулчлалын салбарын хєгжил сїїлийн їед Дэд бїтцийн ийм тєлєвлєсєн хєгжил нь уул эрчимжсэнээр Монголын биологийн тєрєл уурхайн салбарын санхїїжилт, эдийн засгийн зїйлийг ихээхэн эрсдэлд оруулах болов. їндэслэлээс ихээхэн хамаарна. Тїїнчлэн Монгол орон тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тогтолцоог албан ёсоор бий Аялал жуулчлалын салбар байгалийн болгох талаар ихээхэн амжилт олж байгаа болон соёлын аялал жуулчлалын єнгє боловч байгалийн олон чухал газрууд єнєєг аястайгаар эрчимтэй хєгжиж байна. Хїний хїртэл хамгаалалтгїй хэвээр байна. їйл ажиллагаанд ихээхэн эмзэг газруудад жуулчны бааз байгуулсаар байгаа нь сэтгэл Монгол орон эрдэс баялагаар арвин боловч тїгшээж байгаа юм. Сїїлийн їед олон улсын тїїнийхээ ихэнхийг бараг ашиглаагїй ач холбогдол бїхий ус намгархаг газруудад байсан бєгєєд харин сїїлийн їед Монголын жуулчны гэр баазууд олноор байгуулсан нь уул уурхайн салбар дэлхий дээр хамгийн суурин болон нїїдлийн шувуудад ихээхэн хурдацтай єсч буй салбаруудын нэг боллоо. хор хєнєєл учруулж байна. (Хэсэг 5.2-ыг їз). Харин энэ салбарт єнєєдєр байгаль орчны зїй зохистой хамгаалал Эдгээр чиг хандлагаас їїдэлтэй хєгжлийн їгїйлэгдэж байгаагаас (Хэсэг 6.1, 6.2-ыг сєрєг їр дагавраас сэргийлэх їїднээс їз) уул уурхайн олборлолт бїхий газрууд нь байгалийн чухал газруудыг (хамаалалттай биологийн тєрєл зїйлийн єндєр ач холбогдол ба хамаалалтгїй) яаралтай хамгаалах бодит бїхий газруудтайгаа давхцаж байна. Уул шаардлага урган гарч байна. уурхайн їйл ажиллагаа биологийн тєрєл зїйлд шууд болон дам байдлаар нєлєєлдєг. 2.2 Газар нутаг, амьдрах орчныг Уул уурхайн їйл ажиллагаатай холбоотой хамгаалах талаар Дэлхийн банкны шууд нєлєє гэдэгт усны бохирдол (жишээ баримтлах байр суурь нь гол мєрєнд хаягдлаа хаяхтай холбоотой), агаарын бохирдол (тоос, металл хайлуулах Хєгжлийн чанартай їйл ажиллагаа тєхєєрємжийн агаарт ялгаруулах хорт утаа) явуулахдаа Дэлхийн банк байгалийн чухал болон хїрээлэн буй орчны сїйрэл (жишээ нь газруудыг хамгаалах чиглэлээр тэргїїлэх хайгуулын єрємдєлт, хаягдлын хуримтлал, байр суурь баримталж байгаа юм. Хєгжлийн хортой хаягдлын овоолол) зэрэг багтана. Дам бусад банкууд ч байгалийн чухал газруудыг нєлєє гэдэгт тєлєвлєсєн болон тєлєвлєєгїй хамгаалах талаар ижил байр суурьтай хєгжлийн їйл явцтай (зам харгуй, тємєр зам байдаг. Дэлхийн банк ийм байр сууриа болон шинэ суурин газрууд зэрэг) холбоотой байгалийн амьдрах орчны талаар баримтлах 4 їйл ажиллагааны бодлого (ОР 4.04, 2001 хамгаалах арга хэмжээний дэс дараалал, оны 6 сар)-доо тусгасан бєгєєд энэ бодлого холбогдох урсгал санхїїжилт болон нь дараах агуулгатай. Їїнд: хїчин чадавхи бїрдїїлэх, хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох зэргээр - Байгалийн чухал газруудын хамгаалал, байгалийн амьдрах орчны томоохон хадгалалт болон нєхєн сэргээлт, асуудлыг єєрийн хєгжлийн хийгээд тэдгээрийн їйл ажиллагааг єєрийн байгаль орчны стратегид тусгасан байхыг эдийн засаг, салбарын ажил, тєслийн Банкны зээлдэгч нартаа уриалдаг. санхїїжилт болон бодлогын чанартай яриа хэлэлцээ зэргээр дэмжих Энэхїї бодлого болон санхїїгийн бусад - Банкны эдийн засаг болон салбарын байгууллагын зээлдїїлэх бодлогын талаар / їйл ажиллагаанд дараах асуудлыг хэсэг 6.4/-д тусгасан болно. тодорхойлдог. Їїнд: а. Байгалийн чухал Монгол орны байгалийн чухал газруудын газрууд ба тодорхойлсон (нэн ялангуяа хамгааллыг чангатгах їїднээс саяхан Дэлхийн онцгой ач холбогдол бїхий газар банк, Японы итгэлцлэлийн сангаас шувуудыг нутгуудад) газар нутгуудад учирч буй аюул биологийн тєрєл зїйлийн нийт їнэлгээний хєнєєлтэй холбоотой газар нутгуудын їзїїлэлт болгон ашиглаж, байгалийн чухал орчны хамгааллын онцгой хэрэгцээ газруудын тооллого явуулж тїїнийг бїртгэх шаардлага б. Эдгээр газар нутгуудад улс ажлыг санхїїжїїлсэн юм. Шувуудад чухал орны эдийн засгийн хєгжлийн стратегийн ач холбогдолтой 70 газрыг (шувууд болон агуулгатай нийцїїлж хамгаалалтын арга биологийн бусад тєрєл зїйлийг хамгаалах хэмжээ авах зорилготой дэлхийн тївшний чухал газрууд) - Байгалийн чухал газруудад дорвитой тодорхойлж баримтжуулав. Шувуудад чухал єєрчлєлт, доройтол бий болгож эдгээр газрууд нь одоо байгаа болон шинээр болзошгїй тєслїїдэд банк дэмжлэг санал болгож буй тусгай хамгаалалттай їзїїлэхгїй газруудын гадна байгааг илэрхийлэхийн зэрэгцээ байгалийн чухал нутгуудад Дэлхийн - Байгалийн чухал газрууд, тэдгээрийн банкны зїгээс тавьдаг шалгуур їзїїлэлтэд гїйцэтгэх экологийн їїрэг функц, газар нийцэхїйц газруудыг тодорхойлоход тус нутгуудад нїїрлэж буй аюул хєнєєл, дєхєм болох учиртай. 5 6 3. СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛТУУД Монголын биологийн тєрєл зїйлд нїїрлэж 4. Эдгээр хєгжлийн їйл явцын байгалийн буй хєгжлийн улбаатай дарамт шахалтын чухал газруудад їзїїлж болзошгїй улмаас байгалийн чухал газруудад учирч буй нєлєєллєєс урьдчилан сэргийлэх аюул хєнєєлийг їнэлэх, хамгааллын арга хэмжээг чангатгах, нєлєєллєєс зайлсхийх, 5. Байгалийн чухал газруудын хамгааллын тїїнийг бууруулах, нєхєн тєлбєр хийх зэрэг талаарх дэлхий дахины тэргїїний олон асуудлаар бусад орны хуримтлуулсан туршлагыг Монголын засгийн газар, тэргїїний туршлагаас суралцах бизнесийн манлайлагч байгууллагуудад шаардлагатай байна. Уг шаардлагыг танилцуулах харгалзан BirdLife Asia байгууллагад дараах Судалгааны ажлын їр дїн: асуудлаар судалгаа хийх хїсэлт тавьж гэрээ байгуулсан юм. Їїнд: 1. Монгол орны байгалийн чухал газруудтай уул уурхай, дэд бїтэц, аялал жуулчлалын 1. Дэлхийн банкны Монголд дахь Хяналт тєлєвлєгєєний давхцалыг харуулсан їнэлгээний їйл явцыг бэхжїїлж єєрийн газар зїйн мэдээллийн тогтолцоо бїхий эдийн засаг, салбарын їйл ажиллагаа, мэдээлэл, газрын зураг їйлдэв. тєслийн санхїїжилт, бодлогын яриа хэлэлцээ зэрэгтээ байгалийн чухал 2. Хєгжлийн эдгээр їйл явц нь байгалийн газруудын асуудлыг тусгаж байх чухал газруудад нєлєєлєх нєлєєний стратегийн їнэлгээг чухал газруудын 2. Монголын байгалийн чухал газруудын хамгаалал, нєлєєллийг багасгах тухай мэдээллийг бизнесийн тэргїїлэгч саналуудын хамт боловсруулав. байгууллагууд, бодлого боловсруулагчид, тєлєвлєгчид, улсын болон орон нутгийн 3. Дэлхийн улс орнуудын байгалийн чухал засаг захиргаа, санхїїгийн бусад газруудын хамгаалал, сєрєг нєлєєллийг байгууллагуудад хїргїїлж байх багасгах аргуудын жишээг шийдвэр гаргагч болон бизнесийн манлайлагч аж 3. А. Уул уурхайн хєгжил, Б. Дэд бїтцийн ахуйн нэгжїїдэд танилцуулав. хєгжил в. Аялал жуулчлалын хєгжил зэрэгт нєлєєлєхїйц байгалийн хамгийн чухал эмзэг газруудыг тодорхойлох 7 8 4. МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛИЙН чУХАЛ ГАЗРУУДЫГ ТОДОРХОЙЛОХ АЖИЛ Энэ судалгааны зорилгод нийцїїлж BirdLife нэмэлт жагсаалтанд орсон газар нутгууд. Asia байгууллагаас байгалийн чухал газрууд Нэмэлт жагсаалтанд орсон газрууд гэдэгт Дэлхийн банкны їйл ажиллагааны гэдэгт: орон нутгийн уугуул иргэдийн хєтєлбєр 4.04-т тодорхойлсон байгалийн єргємжлєн тогтоосон газар нутгууд, чухал газруудын шалгуурыг хангаж буй биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалахад газруудыг оруулав (хэсэг 6.4-ийг їзнэ її). хамгийн тохиромжтой гэгдэх газрууд, Иймээс ЇАХ 4.04-ийн дагуу байгалийн чухал ховор, эмзэг, нїїдлийн хийгээд устах газрууд гэдэгт: аюулд єртсєн ан амьтдад чухал газруудыг (i) Одоогийн тусгай хамгаалалттай газар хамруулав. Ан амьтны зїйлийн тїгээмэл нутгууд, мєн засгийн газраас тусгай байдал, эндемизмийн тєвшин, ховордол, хамгаалалттай болгох санал бїхий бїрэлдэхїїн зїйлїїдийн эмзэг байдал, газрууд, орон нутгийн уугуул иргэд тєлєєлєл ба экологийн тогтолцооны анхнаасаа тусгай хамгаалалттай їйл явцын нэгдмэл байдал зэрэг хїчин хэмээн єргємжилсєн газрууд, эдгээр зїйлийн системчилсэн їнэлгээний їндсэн тусгай хамгаалалттай газруудын оршин дээр уг нэмэлт жагсаалтыг гаргадаг. тогтноход шаардлагатай нєхцлийг Монголын хувьд байгалийн чухал газруудыг бїрдїїлэх газар нутгуудыг хамруулав. ЇАХ 4.04-т тусгасан шалгуур їзїїлэлтээр (ii) Дэлхийн банк болон эрх мэдэл бїхий тодорхойлсон бєгєєд їїнийг хїснэгт 1-д бусад байгууллагын боловсруулсан їзїїлэв. Зураг 1. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн ангилал Дархан цаазат газар Байгалийн цогцолборт газар Улсын (ТХГН) Байгалийн нєєц газар Байгалийн Тусгай дурсгалт газрууд хамгаалалттай Дурсгалт газар нутгууд газрууд Тїїх, соёлын (ТХГН) дурсгалт газрууд Аймгийн тївшний (ТХГН) Орон нутгийн (ТХГН) Сумын тївшний (ТХГН) Мэдээлийн эх сурвалж: 1994 онд батлагдан Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль 9 Хїснэгт 1. Монгол орны байгалийн чухал газруудын ангилал ЇАХ 4.04-т тусгагдсан Ангилал Монголд хэрэглэж буй байдал шалгуур їзїїлэлт Албан ёсны Одоогоор тусгай Монголд албан ёсны тусгай хамгаалалттай тусгай хамгаалалттай газрууд газруудын гурван ангилал бий. Їїнд: хамгаалалттай ба засгийн газраас тусгай (а) улсын тусгай хамгаалалттай газрууд газрууд хамгаалалтад авах санал (б) орон нутгийн тусгай хамгаалалттай бїхий газрууд (Олон газрууд улсын байгаль хамгаалах (в) олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан холбооны ангиллын дагуу газрууд (Рамсарт бїртгэлтэй газрууд, шалгуур їзїїлэлтэд нийцэх Дэлхийн євийн санд бїртгэгдсэн газрууд ба нєєц) биологийн нєєц газрууд) Орон нутгийн Анхнаасаа орон нутгийн Байгалийн чухал зарим газар нутгийг (уул, тусгай уугуул иргэдийн тусгай нуур г.м.) тахилага шїтлэгтэй газрууд хамгаалалттай хамгаалалттай хэмээн хэмээдэг газрууд єргємжилсєн газрууд (тахилага шїтлэгтэй газар нутаг) Туслах Тусгай хамгаалалттай газар Байгаль хамгаалалд чухал зарим газар чанарын нутгуудын хувьд онцгой нутгууд тусгай хамгаалалттай газрын хувьд газрууд чухал нєхцлийг бїрдїїлдэг онцгой чухал нєхцєл бїрдїїлдэг (нуурын ус газар нутгууд (байгаль цуглуулах талбайг хамгаалдаг ой, зэрлэг ан орчны їнэлгээний їйл амьтны корридор г.м.). Цаг хугацаа, мэдээлэл явцаар тогтоогдсон) хомс байсан тул энэхїї судалгаагаар эдгээр газруудыг тодорхойлох боломжгїй байлаа. Нэмэлт газар Эдгээрт: орон нутгийн Орон нутгийн уугуул иргэдийн єргємжилсєн нутгууд уугуул иргэдийн газар нутгийг тахилага шїтлэгтэй газар гэдэг єргємжилсєн, биологийн ангилалд оруулсан. Монгол орны Шувуудад тєрєл зїйлийг хамгаалахад чухал газар хэмээх сїлжээнд ховор, эмзэг, нэн тохиромжтой, ховор, нїїдлийн буюу устах аюулд єртсєн зїйл эмзэг, нїїдлийн буюу устах онцгой ач холбогдолтой биологийн тєрєл аюулд єртсєн зїйлийн газар зїйлд нэн тохиромжтой газруудыг оруулна. нутгууд Монгол орны байгалийн чухал нутгуудыг нарийвчилсан мэдээллийг Хавсралт 1-5-д 4 ангилдаг. Їїнд: албан ёсны тусгай харуулав. Эдгээр ангиллууд харилцан бие хамгаалалттай газрууд, орон нутгийн тусгай биенээ їгїйсгэхгїй ба зарим газрууд хэд хамгаалалтай газрууд, туслах чанарын хэдэн ангилалд ч хамрагдаж байна. газрууд, нэмэлт газар нутгууд зэрэг болно (Хїснэгт 1). Судалгааны явцад нэмэлт 4.1 Мэдээллийн эх сурвалж газар нутгуудаас бусад газар нутгийг эдгээр ангилал бїрээр тодорхойлж тэмдэглэх Албан ёсны тусгай хамгаалалттай боломжтой байв. Энэ судалгаанаас ємнє газрууд тусгай хамгаалалттай газрын нєхцєл байдлыг хадгалахад гол їїрэг бїхий экологийн Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай нєхцєлтэй газруудын улсын хэмжээний 1994 онд батлагдсан хуулийн 3 дугаар зїйлд ийм дїн шинжилгээ єнєєг хїртэл хийгдэж Монгол орны тусгай хамгаалалттай газар байгаагїй ажээ. Бид байгаа мэдээлэлд нутгийг Улсын Тусгай хамгаалалттай газар їндэслэж ийм судалгаа хийсэн бєгєєд нутаг (Улсын ТХГН), Орон нутгийн тусгай їїнээс гадна дїн шинжилгээ хийсэн байхыг хамгаалалттай газар нутаг (Орон нутгийн ч їгїйсгэхгїй юм. Судалгааны тайлангийн ТХГН) гэж ангилжээ. Улмаар Улсын ТХГН-ийг дараагийн хэсгїїдэд байгалийн чухал Дархан цаазат газар, байгалийн цогцолборт нутгуудын ангилал бїрийг тайлбарласан ба газар, байгалийн нєєц газар болон байгалийн 10 тїїх, соёлын дурсгалт газрууд гэж ангилдаг бїртгэлтэй газрууд, Шим мандлын нєєцийн (Зураг 1). мэдээллийг UNESCO-ийн www.unesco. org веб хуудаснаас, Рамсарт бїртгэлтэй Улсын ТХГН-ийн газарзїйн мэдээллийн газруудын тухай мэдээллийг Рамсарын системийг Дэлхийн байгаль хамгаалах мэдээллийн їйлчилгээний www.wetlands. сангийн Монгол дахь хєтєлбєрийн org/rsis/ веб хуудаснаас тус тус авав. газраас авсан болно. Албан ёсны тусгай Монгол дахь Рамсарт бїртгэлтэй газруудын хамгаалалттай газрууд болон ТХГН-ийн хил хязгаарын полигоныг тогтоохдоо анх байгуулагдсан хугацааг Байгаль орчны яамны Рамсарын ангилалд оруулах газруудын албан ёсны баримтууд, мєн www.mne.mn веб саналыг боловсруулсан Монгол Улсын хуудаснаас татаж авав. Эдгээр мэдээллийн Шинжлэх ухааны академийн судлаачдын эх сурвалжаас авсан мэдээллїїд нь 2008 цаасан дээр їйлдсэн зургаас цахим хэлбэрт оны 6 сарын байдлаарх мэдээлэл юм. шилжїїлэн ашиглах замаар гїйцэтгэв. Олон Албан ёсны баримт бичгїїд болон газарзїйн улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газрын бїх мэдээллийн системийн полигонд тусгагдсан мэдээллийг 2008 оны 6 сарын байдлаар Улсын ТХГН-уудын хил хязгаар нь нийт тусгав. талбайнхаа 3 хїрэхгїй хувьд нь зарим нэг Рамсарт бїртгэлтэй газрын хувьд Рамсарын зєрїї байгаа. Энэхїї тайланд хэрэглэсэн тоо газрын мэдээллийн їйлчилгээ, газарзїйн баримтыг газарзїйн мэдээллийн системийн мэдээллийн системийн полигон зэргээс полигоноос авав. Тїїнчлэн зарим албан тооцоолж гаргасан мэдээллїїдийн хооронд ёсны баримтуудад хэд хэдэн салбартай зарим нэг зєрїї гарч байв. Эдгээр зєрїї нь тусгай хамгаалалттай газар нутгийг (Их албан ёсны баримтад зєвхєн усан гадаргуу Говийн "А" болон Их Говийн "Б") нэг газар бїхий газрыг тусгаад, тїїний ойр орчмын мэт тайлбарладаг ба бид энэ тайлангийн амьдрах орчныг харуулаагїйтэй холбоотой зорилгод нийцїїлж тус тусдаа хамгаалалттай байх магадлалтай. Ганга нуур болон тїїний газар гэж тооцлоо. ойр орчмын ус намгархаг газруудад эдгээр Орон нутгийн ТХГН-ийн тухай мэдээллийг зєрїї нилээд тодорхой ажиглагдана. Ер Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол нь Рамсарт орсон газар нутгууд нь голдуу дахь хєтєлбєрийн газар болон Газар зохион ус намгархаг амьдрах орчнуудын бїрдэл байгуулалт, геодези, зураг зїйн газарт болж орших олон жижиг нуурууд л байдаг. харьяалагддаг Байгаль хамгаалах тєвєєс Энэхїї тайлангийн тоо баримт нь газар авсан болно. Эдгээр мэдээллийг аймаг зїйн мэдээллийн системийн полигоноос (нийслэл хотын) засаг захиргаанаас авсан тооцоолсон тоо баримтад тулгуурласан бєгєєд тэдгээрийг нягтлан шалгаад цахим болно. Ер нь цаашдаа бїх газар нутгийн хэлбэрт оруулав. Энэ тайланд нэгтгэж талбайг бїрэн тусгахын тулд Рамсарт орсон оруулсан мэдээлэл нь 2008 оны 5 сарын газар нутгийн мэдээлэлд дурьдагдсан байдлаарх мэдээлэл юм. Гэхдээ Орон албан ёсны тоо баримтыг нягтлан їзэх нутгийн ТХГН-ийг орон нутгийн тєвшинд шаардлагатай байна. аймаг, сумдын засаг захиргаанаас тогтоодог бєгєєд цаашид ийм нутгуудын хамрах хїрээ Нутгийн иргэдийн хамгаалдаг газрууд улам бїр тэлэх тєлєвтэй байна. Энэ судалгааны зорилгын дагуу орон нутгийн Энэ тайланд Монгол орны Орон нутгийн иргэдийн хамгаалдаг газруудыг тахилага тусгай хамгаалттай бїх нутгийн жагсаалтыг шїтлэгтэй газар нутгууд гэж тодорхойлоод тусгаагїй бєгєєд энэ нь ихээхэн зай эзлэх хїснэгт 1-д їзїїлэв. байв. 2007 оны 12 сарын байдлаарх иж бїрэн жагсаалтыг ГЗБГЗЗГ-аас Дэлхийн байгаль Монгол орны тахилага шїтлэгтэй газруудын хамгаалах сантай хамтран хэвлэжээ (2008). нэрийг www.buddhistecology.org/sacredsite- sofmongolia.shtml Буддистуудын экологийн Тайланд олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан веб хуудаснаас авав. Энэхїї жагсаалтыг газар нутгуудын гурван тєрлийн мэдээллийг Шашины байгууллагууд, байгаль хамгаалах тусгав. Тухайлбал, Дэлхийн євийн санд холбоо, Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн 11 Монгол дахь хєтєлбєрийн газрууд хамтран Шувуудад (BirdLife International, 2004) чухал гаргажээ. Орон нутгийн ард иргэдэд соёл, газруудын жагсаалтанд тусгагдсан, Монголын шашны ач холбогдолтой бїхий байгалийн шувуудад чухал 40 газрын урьдчилсан онцлогуудыг (уул, ус) тєрєл бїрийн жагсаалтыг боловсруулсан билээ. Монгол мэдээллийн эх сурвалжид дурьдсан байна. орны Шувуудад чухал газруудын талаарх Бидэнд цаг хугацаа хомс байсан тул энэхїї нарийн мэдээллийг Монголын зэрлэг амьтдыг судлагаанд тухайн газруудын дэлгэрэнгїй судлан хамгаалах тєвийн www.wscc.org.mn/ мэдээллийг оруулаагїй болно. iba.html веб хуудаснаас авч болно. Нэмэлт газар нутгууд 4.2. Монгол орны улсын тусгай Энэ судалгааны зорилгын дагуу шувуудад хамгаалалттай газрууд чухал газруудыг тусгах їїднээс нэмэлт Монголчууд тэртээ 13 дугаар зууны эхээр газруудыг тодорхойлов (Хїснэгт 1). Монгол Чингис Хааны єргємжилсєн тахилага орны бусад газрууд ч ЇАХ 4.04-т тусгагдсан шїтлэгтэй гурван уулын їеэс эхлэн газар нэмэлт газруудын шалгуурт нийцэхийг ч нутгаа хамгаалж байжээ. Иймээс Монгол їгїйсгэхгїй. Гэхдээ одоогоор шувуунаас орон газар нутгаа тусгай хамгаалалд бусад ангилал зїйн бїлгїїдийн хувьд авах талаараа дэлхийн хамгийн эртний системтэй тооллого хийгээгїй байна. Шувуунд уламжлалтай орнуудын нэг юм (Энэбиш, чухал газруудын тухай мэдээлэл нь 2008 Мягмарсїрэн, 2000, Фаррингтон, 2005). оны 6 сарын байдлаар тусгагдсан бєгєєд Улаанбаатар хотын ємнє хэсэгт орших Монголын Зэрлэг амьтан хамгаалан судлах Богдхан ууланд мод бэлтгэж, ан хийхийг тєв, Монгол Улсын ШУА-ийн Биологийн албан ёсоор хориглосон хоригийг 1778 онд хїрээлэнгээс (Батбаярын боловсруулсан) тогтоосон нь дэлхийн хамгийн эртний тусгай хамтран хийсэн шувуунд чухал газруудын хамгаалалттай газрыг бий болгож байжээ тооллогын бїртгэлд їндэслэгдсэн болно. Энэ (Жонстад, Ридинг 2003). Ийм хоригийг тооллогод 2007 оны 4 сард Улаанбаатарт 1818 онд Отгонтэнгэр болон Булган ууланд зохиогдсон "Монгол орны байгалийн чухал нэвтрїїлжээ (Энэбиш, Мягмарсїрэн). газар нутгуудыг тодорхойлж хамгаалах нь" сэдэвт семинарын їр дїнг тусгасан болно. Улсын ТХГН-ийн тогтолцоог анх 1950 оноос Уг семинарыг БОЯ, Дэлхийн банк хамтран хойш нэвтрїїлж 1990-ээд онд ардчилсан зохион байгуулсан бєгєєд їїнд засгийн газар, тогтолцоонд шилжсэн цаг їеэс хойш энэ арга эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, олон хэмжээ улам єргєжсєн байна. (Фарингтон, улсын болон дотоодын ТББ-ын тєлєєлєгчид 2005). 2000 оноос хойш улс даяар Орон оролцсон болно. Семинарт оролцогсод Bird- нутгийн ТХГН-ийн тогтолцоо ихээхэн Life International байгууллагаас тогтоосон олон єргєжсєн байхад, харин Улсын ТХГН-ийн янзын шалгуур їзїїлэлтїїдийг ашигласан тогтолцоо нилээд хумигдсан байх юм (Хэсэг юм. Їїний їр дїнд уг семинараар Азийн 4.3-ыг їз). Хїснэгт 2. Монгол орны Улсын ТХГН (2008 оны 6 сарын байдлаар) Ангилал ГМТ-ны газар (га) Албан ёсны газар (га) Дархан цаазат газар 18 10,987,403 10,494,283 Байгалийн цогцолборт газар 26 9,263,347 9,214,153 Байгалийн нєєц газар 20 2,057,621 2,002,228 Байгалийн тїїх, соёлын дурсгалт 8 104,765 97,645 газар Нийт 72 22,413,136 21,808,309 Мэдээлийн эх сурвалж: Монгол дахь ДБХС ба БОЯ 12 Зураг 2: Монгол орны Улсын ТХГН-ийн тооны єсєлт Мэдээллийн эх сурвалж: Дэлхийн байгаль хамгаалах сан, БОЯ Монголын засгийн газар тусгай хамгаалалттай нєхцєл байдлаа харьцангуй сайн хадгалсан, газруудын тогтолцоог єргєжїїлэхийн тїїх, соёл, шинжлэх ухаан, боловсрол болон зэрэгцээ тусгай хамгаалалттай газруудын экологийн ач холбогдол бїхий газар нутаг. їйл ажиллагааг зохицуулах зохицуулалтын Байгалийн нєєц газар гэдэг нь экологи, цар хїрээг тогтоожээ. Тусгай хамгаалалттай биологи, палеонтологи буюу геологийн газар нутгийн анхны хууль тогтоомжийг 1975 онцлогийг хамгаалах, хадгалах болон нєхєн онд батлаж, "Монгол Улсын Дархан цаазат сэргээх зорилгоор хамгаалдаг газар нутаг. газрын шалгуурыг мєрдєж эхлэсэн юм. Тусгай Байгалийн тїїх, соёлын дурсгалт газар хамгаалалттай газрууд болон орчны бїсийн гэдэг нь байгалийн євийг хадгалах зорилгоор тухай гарсан анхны хууль эрхийн баримт хамгаалдаг, тїїх, соёлын ач холбогдол бїхий бичгїїд бол 1994 оны Тусгай хамгаалалттай газар нутаг (Жонстад, Ридинг 2003). газар нутгийн тухай хууль, 1997 оны ТХГН- ийн орчны бїсийн тухай хуулиуд юм. (Хэсэг 2008 оны 6 сарын байдлаар Монголын Улсын 6.1 їз). ТХГН нийт 22 сая га газар буюу нийт газар нутгийн 14 хувийг эзлэж байжээ (Хїснэгт Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай 2). Уг тогтолцоо нь Дархан цаазат 18 газар хуулинд улсын тусгай хамгаалалттай газар (тайлбайн хувьд уг тогтолцооны 49 хувийг нутгийн дєрвєн гол ангиллыг тодорхойлжээ. эзлэх), Байгалийн цогцолборт 26 газар (41 Їїнд: (i) Дархан цаазат газар, (ii) Байгалийн хувь), Байгалийн нєєц 20 газар (9 хувь) ба цогцолборт газар, (iii) Байгалийн нєєц Байгалийн тїїх, соёлын дурсгалт , газраас (1 газар, (iv) Байгалийн тїїх, соёлын дурсгалт хувиас бага) бїрддэг юм. Монголын Улсын газар зэрэг орно. Дархан цаазат газар ТХГН-ийн бїрэн жагсаалтыг Хавсралт 1 гэдэг нь байгалийн нєхцєл байдлаа маш болон Газрын зураг 1-т харуулсан болно. сайн хадгалсан, хїний їйл ажиллагааг хатуу хориглосон газар нутаг. Байгалийн Биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах олон цогцолборт газар гэдэг нь байгалийн улсын Конвенцийн дагуу Монгол улс єєрийн 13 тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тогтолцоог хїрээг єргєтгєнє гэсэн їг (Дэлгэрцогт, 2008). 2010 он хїртэл єргєтгєх тєлєвлєгєєг Иймээс одоогоор уг зєрїїг судлаж, нягтлан боловсруулсан билээ. Энэ тєлєвлєгєє нь шинжилгээ хийх їйл ажиллагаа явагдаж хамгаалалттай газруудын цогц, їр дїнтэй байгаа бєгєєд їїнд одоогийн тогтолцоогоор удирдлага, экологийн тєлєєлєл бїхий сїлжээ бїрэн гїйцэт хамрагдаагїй зїйл, амьдрах байгуулан тэдгээрийг тогтвортой ажиллуулах орчныг єргєнєєр хамруулах асуудлууд чухал зорилготой юм. Тусгай хамгаалалттай газрын байгаа юм. биологийн тєрєл зїйлийн ажлын хєтєлбєрийн тухай Конвенцийн хїрээнд Монголын засгийн 4.3. Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газраас ТХГН-ийн Їндэсний хєтєлбєр газрууд хэрэгжїїлж байна. Энэхїї хєтєлбєрийн хоёр дахь їе шат (2005-2015) "бїх газар нутгийн ТХГН-ийн тухай хуулийн 28-р зїйлд орон 30 хувийг ТХГН болгох" зорилгыг агуулж нутгийн ТХГН, тїїний хил хязгаар, тэнд байгаа. Монгол Улсын Их Хурлаас 1992 мєрдєх дїрэм журмыг тогтоох эрхийг аймаг онд анх тунхагласан нийт газар нутгийн 30 (нийслэл), сум (дїїргийн)-ын Иргэдийн хувийг тусгай хамгаалалттай статусын аль тєлєєлєгчдийн хуралд олгосон байдаг (Хэсэг нэгэн хэлбэрт хамруулна гэсэн зорилгыг 6.1-ийг їз). Єнєєг хїртэл орон нутгийн ТХГН- энэ нь давтаж байгаа юм (Жонстад, Ридинг ийг байгуулах тухай шийдвэрийг Улаанбаатар 2003). Улсын хэмжээнд Орон нутгийн ТХГН- хот болон нэг аймгаас бусад 21 аймагт1 ийн тогтолцоонд сїїлийн їед гарсан єсєлт гаргаж байжээ. Анх гурван аймаг (Монгол нь Монгол Улс дээрх зорилгод хїрэх бїрэн орны тєв хэсгийн) єєрийн бїхий л нутаг боломжтойг харуулж байна. дэвсгэрийг орон нутгийн ТХГН болгохоор шийдвэрлэж байжээ (Чимэд-Очир, 2008). Венесуэлийн Каракас хотноо 1992 онд болсон Гэвч засгийн газраас їїнийг хэрэгжїїлэх Байгаль хамгаалах олон улсын холбооны шаардлага тавимагц тэдгээр аймгууд бїхий Дэлхийн цогцолбор газруудын их хурлаас л газар нутгаа бус харин зєвхєн заримыг нь 2000 он гэхэд хамгийн багаар бодоход орон нутгийн ТХГН болгожээ. дэлхийн гол биомуудын 10 хувийг хамрах зорилгоор тусгай хамгаалалттай газар нутгийн 2008 оны 5 сарын байдлаар Монгол орны талбайг єргєжїїлэх зорилт дэвшїїлжээ. орон нутгийн 937 ТХГН байгаа бєгєєд эдгээр Гэтэл Монголын засгийн газар нийт нь нийт газар нутгийн 10 хувьтай тэнцэх буюу нутгийнхаа 30 хувийг тусгай хамгаалалтад 16.5 сая га газрыг эзэлж байна. Эдгээрийн авахаар заасан нь дээрх зорилтоос хол давж 492 газар (багаар бодоход 11.5 сая га газар) байгаагаараа анхаарал татаж байна. Гэхдээ нь аймаг (нийслэл)-д, 399 нь (багаар бодоход энэхїї том зєрїї нь дараах хїчин зїйлээс 3.6 сая га газар) сумын тєвшинд байгаа ба їїдэлтэй. Їїнд: нэгдїгээрт, Монгол орон їлдсэн 46 газрын тухай холбогдох мэдээлэл жижиг тасархай нутаг дэвсгэрт тэр болгон їгїй байна. Аймаг (нийслэл) бїрийн орон хамгаалаад байх боломжгїй томоохон нутгийн ТХГН-ийн товчооныг Хавсралт 2, амьтны аймаг бїхий байгалийн єргєн уудам Газрын зураг 2-д тус тус харуулав. экологийн тогтолцоотой юм. Хоёрдугаарт, Байгаль хамгаалах олон улсын холбооны зорилтот 10 хувь бол хийсвэр тоо бєгєєд байгаль хамгаалах шинжлэх ухааны хїрээнд 1 гол тєлєв прагматик хандлагыг харуулж буй Орон нутгийн ТХГН-ийн ихэнхид уг газруудыг хувь хэмжээ болно. хамгаалалтад авахаас ємнє тэдгээр газруудад биологийн тєрєл зїйлийн болон бусад шалгуур БОЯ-ны їзэж байгаагаар тусгай хамгаалалттай їзїїлэлтээр албан ёсны їнэлгээ єгсєн эсэх нь тодорхойгїй. Иймээс цаашдаа улсын хэмжээний газар нутгийн хэмжээг єсгєнє гэдэг нь болон орон нутгийн ач холбогдол бїхий зєвхєн сїлжээний тайлбайг нэмэгдїїлнэ биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалахад хамгийн гэсэн їг биш харин чухал ач холбогдолтой их нєлєєлєх газруудад хязгаарлагдмал нєєцийг зїйл, байгалийн чухал нутгуудын хамрах ашиглах їїднээс Орон нутгийн ТХГН-ийн сїлжээг тєгєлдєржїїлэх шаардлагатай байна. 14 Орон нутгийн ТХГН-ийн хэмжээ нэг га-аас нутгийн тэн хагастай тэнцїї юм. Холбогдох бараг нэг сая га газар хїртэл хэлбэлздэг мэдээлэл бїхий орон нутгийн ТХГН-ийн (Баянхонгор аймгийн Хангайн бїсийн орон дєрєвний гурав нь 2000 оны 1 дїгээр сараас нутгийн ТХГН). Зєвхєн 40 орон нутгийн хойш байгуулагдсан ажээ (Зураг 3). 2000 ТХГН л гэхэд хэмжээгээрээ 100 мянган га- оноос хойш удаашралтай явагдсан Улсын аас их байгаа бєгєєд орон нутгийн ТХГН- ТХГН-ийн тогтолцооны єргєжлєєс дээрх їйл ийн тогтолцоонд хамрагдсан нийт газар ажиллагаа эрс єєр юм (Зураг 2). Зураг 3: Орон нутгийн ТХГН-ийн тооны єсєлт Мэдээллийн эх сурвалж: ДБХС-ийн Монгол дахь хєтєлбєрийн газар, нечур консерванси, болон ГЗБГЗЗГ Улсын ТХГН, Орон нутгийн ТХГН-ийн хооронд 4.4. Олон улсын хэмжээнд бага зэргийн давхардал байдаг. Давхардлын хамгаалагдсан газрууд нийт талбай 929,202 га газар ба Орон нутгийн Улсын болон орон нутгийн ТХГН-ийн ТХГН-ийн 6 хувьтай тэнцэнэ. Давхардлын тогтолцооны зэрэгцээ Рамсарын Конвенц, тэн хагас нь Баянхонгор аймагт байдаг нь Дэлхийн євийн тухай Конвенци, UNESCO- сонирхолтой бєгєєд 222,820 га газар нь Их ийн хїн ба шим мандлын хєтєлбєр зэрэг Богдын байгалийн цогцолборт газар, 194,395 нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, конвенцийн га газар нь Говь гурван сайхны байгалийн хїрээнд Монгол Улс хэд хэдэн газар нутгийг цогцолборт газартай давхцаж байна. Их товлосон байдаг. Эдгээр газар нутгийг Богдын хувьд Улсын ТХГН-ийн сїлжээнд Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газар саяхан (2007 онд) орсон учраас урьд ємнє нутгууд гэдэг. байсан Орон нутгийн ТХГН-тай давхардсан бололтой. Рамсарт бїртгэлтэй газрууд Улсын болон Орон нутгийн ТХГН-ууд нийтдээ Усны шувуудын амьдрах орчин зэрэг олон 38.015.439 га нутгийг хамардаг бєгєєд энэ нь улсын ач холбогдол бїхий ус намгархаг улсын нийт газар нутгийн 24 орчим хувьтай газрын тухай Рамсарын Конвенци нь 1975 тэнцэж байна. оноос эхлэн албан ёсоор хїчин тєгєлдєр 15 болжээ. Уг конвенциор ус намгархаг газрыг Улсын ТХГН-т багтдаг. Їїнтэй нэгэн адил хамгаалж, тэдгээрийг зїй зохистой ашиглах Орхоны хєндий бїхэлдээ Улсын хоёр ТХГН-т чиглэлээр єрнїїлэх олон улсын хамтын хамрагддаг. Сїїлийн їед засгийн газраас ажиллагааны цар хїрээг тодорхойлжээ. Хєвсгєл нуурыг гурав дахь газар болгон Конвенцид нэгдэн орсон улс гїрнїїд єєрийн Байгалийн Дэлхийн євийн санд багтаахаар нутаг дэвсгэртээ ус намгархаг газрыг зохистой санал оруулсан юм. Энэ газар нь бїхэлдээ ашиглаж, холбогдох газруудыг олон улсын улсын ТХГН-т хамрагддаг. Иймээс одоогоор ач холбогдол бїхий ус намгархаг газрын тодорхойлогдсон болон санал болгож буй (Рамсарын газар) жагсаалтад оруулах санал Монгол дахь Дэлхийн євийн санд орсон дэвшїїлэн, тэдгээрийг хамгаалах чиглэлээр газрууд нь ЇАХ 4.04-ийн дагуу байгалийн ажиллах юм. чухал нутгуудад бага ч болов хувь нэмэр (27721 га) оруулж байна. Монгол Улс уг конвенцид 1998 онд нэгдэн орсон ба одоогоор Рамсарт бїртгэлтэй Дэлхийн шим мандлын нєєц газар 1.695.598 га талбай бїхий 11 газартай. Їїний бїрэн жагсаалтыг Хавсралт 3, Газрын зураг Хїн, шим мандлын тухай хєтєлбєрийг 3-д тус тус харуулсан болно. Рамсарт орсон анх 1971 онд UNESCO санаачилсан юм. газрын 10 нь Улсын болон Орон нутгийн Энэ хєтєлбєр нь биологийн тєрєл зїйлийг ТХГН-т хэсэгчлэн хамрагдсан ба 1 газар хамгаалж, тогтвортой ашиглах їндэс нь бїрэн хамгаалалттай газар нутаг байна. суурийг боловсруулж хїн ба байгаль Рамсарт орсон нийт 455.069 га газар улсын орчны хоорондын харилцааг сайжруулахад болон орон нутгийн тусгай хамгаалалттай чиглэгдсэн байдаг. Уг хєтєлбєрт оролцож газрын тогтолцооноос гадуур байгаа бєгєєд буй улс орнууд шим мандлын болон далайн тэдгээрийг тухайн орны байгалийн чухал эрэг орчмын экологийн тогтолцооны жишээ нутгуудад хамруулж байна. болох нэг буюу тїїнээс дээш шим мандлын нєєцийг тодорхойлж, биологийн тєрєл Дэлхийн євийн санд бїртгэлтэй зїйлийн хамгааллыг тогтвортой хєгжилтэй газрууд хэрхэн уялдуулах тухай шийдлийг санал болгох юм. Дэлхийн євийн газрын тухай 1975 онд батлагдсан Конвенцийн зорилго нь тїїх, Шим мандлын нєєц газар нь Тусгай соёлын дурсгалт газар болон онцгой їнэлэмж хамгаалалттай гол газар нутгуудыг орон бїхий газруудыг тодорхойлж хамгаалахад нутгийн ард иргэд, їйлдвэр аж ахуйн газрууд оршино. Уг Конвенцид нэгдэн орсон талууд тогтвортой хєгжлийг хєхїїлэн дэмждэг бїс холбогдох газар нутгийг Дэлхийн євийн нутагтай хослуулан, уламжлалт байдлаар санд бїртгїїлж, UNESCO-оор хїлээн тогтоосон хамгааллын бїсээс бїрдэнэ. Шим зєвшєєрїїлэх чиглэлээр ажиллаж байна. мандлын нєєцийг зохицуулах тогтолцоо нь гол тєлєв нилээд шинэлэг байдаг бєгєєд Монгол Улс уг конвенцид 1990 онд нэгдэн зарим тохиолдолд шинээр хууль эрх зїйн орсон ба одоогоор нэг газрыг Дэлхийн актуудыг ч гаргаж болдог. Шим мандал нь байгалийн євийн санд (Увс нуурын сав єєр хоорондоо уялдаа холбоо бїхий дараах газар), нэг газрыг Дэлхийн соёлын євийн їїрэгтэй. Їїнд: санд (Орхоны хєндий)-д оруулаад байна. Дэлхийн євийн санд орсон энэ хоёр газрын - Хамгааллын їїрэг: Тухайлбал нийт хамрах талбай нь 932.201 га газар юм. ландшафт, экологийн тогтолцоо, амьд Эдгээр хоёр газрын тухай нарийн мэдээллийг биеийн зїйлийн болон генетикийн олон Хавсралт 3, Газрын зураг 3-аас їзнэ її. янз байдлыг хамгаалах Увс нуурын сав газар нийтдээ 12 тусдаа - Хєгжлийн їїрэг: Тухайлбал эдийн газраас бїрддэг ба тїїний тав нь Монголд, засаг, хїний болон соёлын хувьд дасан їлдсэн 7 нь Оросын нутаг дэвсгэрт бий. зохицсон хєгжлийг бий болгох Монголын нутаг дахь таван газар бїгд 16 - Ложистик дэмжлэгийн їїрэг: Тухайлбал асуудал, археологи буюу палеонтологийн судалгаа шинжилгээ, мониторинг, сонирхол бїхий газруудыг Дэлхийн банкны байгаль орчны боловсрол ба сургалт соёлын єв сангийн талаарх їйл ажиллагааны зэргийг дэмжих бодлого (OP 4.11 2006 оны 7 сар)-д тусгасан болно. Шим мандлын нєєц газрыг гурван тєрлийн бїст ангилан їздэг (гол газар нутгууд, тїїний Буддистуудын экологийн веб хуудсанд орны бїсийн газрууд, шилжилтийн (завсрын) тусгагдсан тахилага шїтлэгтэй газрын газрууд). Бїсчлэлийн бїдїївчийг газар нэгдсэн жагсаалтанд Монгол орны зїй, нийгэм-эдийн засгийн нєхцєл байдал, тахилага шїтлэгтэй 47 газар байна. Эдгээр мєрдєж буй хууль эрх зїйн хамгааллын арга газруудаас Ерєнхийлєгчийн зарлигаар 3 нь хэмжээ болон дотоод хязгаарлалтуудын улсын хэмжээнд, 34 нь аймаг (нийслэлийн) улмаас єєр єєрєєр хэрэглэдэг. Гэхдээ шим хэмжээнд, 10 нь "бїс нутгийн хэмжээнд" мандлын нєєцийн гол газар нутгууд л хууль (хэд хэдэн аймаг дундын) єргємжлєгдсєн эрх зїйн хамгаалал шаарддаг тул байгалийн байна. Монголын 21 аймагт бїгдэд нь, мєн нєєц болон цогцолборт газар зэрэг одоогоор нийслэл хотод ч тахилага шїтлэгтэй газар оршиж буй тусгай хамгаалалттай газар байдаг. Тахилага шїтлэгтэй газрын тоогоор нутагтай уялддаг (UNESCO, 2008). Ийм нэгдїгээрт Хєвсгєл, Євєрхангай (тус бїр 4 учраас энэ тайлангийн зорилгын дагуу газартай) аймгууд ордог. Тахилага шїтлэгтэй зєвхєн шим мандлын нєєцийн гол газруудыг газрын бїрэн жагсаалтыг Хавсралт 4 болон байгалийн чухал нутгуудад хамруулав. Газрын зураг 4-д тусгав. Эдїгээ Монголд шим мандлын 6 газрыг Монгол орны тахилага шїтлэгтэй 47 тогтоогоод байгаа бєгєєд анхныхыг нь (Их газрын 16 нь Улсын ТХГН-ийн хїрээнд Говь) 1990 онд, сїїлчийнхийг нь (Монгол хамгаалагддаг ба 8-ыг нь Орон нутгийн дагуур) 2007 онд тогтоожээ. Эдгээр 6 газар ТХГН-ийн хїрээнд хамгаалдаг. Їлдсэн 23 нь нийтдээ 16.078.072 га талбайг эзэлдэг. Монголын байгалийн чухал нутгуудын нэмэлт Гэхдээ эдгээрийн зєвхєн 2.064.505 га газар газруудад багтдаг. Хил хязгаарыг нь албан нь гол газар нутагт тооцогддог ба энэ тухай ёсоор тогтоогоогїй тул эдгээрийг судалгааны нарийн мэдээллийг Хавсралт 3, Газрын зураг явцад зєвхєн цэгээр тэмдэглэв. Иймээс 3-д тусгасан болно. Монголын шим мандлын эдгээр нэмэлт газруудын нийт эзлэх газар 6 газрын гол газар нутгууд нь Улсын ТХГН-т нутгийн хэмжээг тооцон гаргах боломжгїй багтдаг. Иймээс эдгээр газрууд Монгол байв. Гэхдээ тахилага шїтлэгтэй газруудын орны байгалийн чухал нутгуудын талбайд Монголын байгалийн чухал нутгуудын нєлєєлєхгїй юм. талбайд эзлэх хувийн жин бага юм. 4.5. Монгол орны тахилага шїтлэгтэй 4.6. Шувуудад чухал газрууд газрууд Танилцуулга Тахилага шїтлэгтэй газар нутгууд єргєн утгаараа хоёр ангилалд хуваагддаг. Їїнд: Дэлхийн банк одоо байгаа болон цаашид (i) нутгийн уугуул ард иргэдийн тахин шїтдэг хамгаалалтанд авахаар санал болгож буй уул, нуурууд; (ii) сїм хийд, хад чулуу, хадны тусгай хамгаалалттай газруудын зэрэгцээ бичиг болон булш бунхан зэрэг соёлын ач "ховор, эмзэг, нїїдлийн болон устах аюулд холбогдол бїхий газрууд (Вербум, 2008). єртєж байгаа биологийн тєрєл, зїйлїїдийн" Энэ тайланд зєвхєн тахилага шїтлэгтэй амьдрах орчныг байгалийн чухал газрууд газруудыг ЇАХ 4.04-ийн дагуу "орон нутгийн хэмээн хїлээн зєвшєєрдєг (Хэсэг 6.4). уугуул иргэдийн тахин шїтдэг" гэдгээр нь Эдгээр газруудын талаарх мэдээлэл нь байгалийн чухал нутгуудад хамруулав. тохиролцсон, зорилготойгоор їнэлж дїгнэсэн, Соёлын тахилага шїтлэгтэй газар нь угтаа стандартчилсан хэлбэрээр олддоггїй ба байгаль дахь амьдрах орчны бїс юм. Соёлын ялангуяа улсын тусгай хамгаалалттай газар тахилага шїтлэгтэй газруудын хамгааллын нутгийн сїлжээнээс гадуурх газруудын 17 хувьд бїр ч бїрхэг байна. Мэдээллийн хїний їйл ажиллагаа зэргийн сайн ийм хомсдолтой байдал нь урьд ємнє таниур /индикатор/ болохын зэрэгцээ цаг хэрэгжїїлсэн хєгжлийн тєслїїдэд байгалийн хугацааны явцад экологийн єєрчлєлтийг чухал нутгуудын хамгааллын асуудлыг огт хянаж байх харьцангїй сайн хэрэгсэл тусгаагїйтэй шууд холбоотой бєгєєд одоо болдог. їїнийг арилгахад ихээхэн хєрєнгє зардал - Шувууд нь Дэлхий дахины болон бїс шаардагдана. нутгийн тєвшинд шувуудад чухал газар Бїхий л улс орнуудад тусгай хамгаалалттай нутгийг бодитойгоор тодорхойлох газрын албан статусыг їл харгалзан тусгай шалгуур їзїїлэлт (20 гаруй жилийн турш хамгаалалтад авах чухал газруудыг Дэлхийн боловсрогдоод байгаа) болдог. банкны ЇАХ 4.04-ийн дагуу тодорхойлдог - Шувууд нь байгаль хамгааллын дєхємтэй цорын ганц байгууллага бол BirdLife Inter- хэрэгслийн нэг болохын зэрэгцээ ба national юм. Энэ байгууллага шувуудад тэдгээрийг хамгаалах чиглэлээр ажиллах чухал газар нутгуудыг стандарт, олон улсын хїсэлтэй жирийн иргэд, буяны їйлстэн хїлээн зєвшєєрсєн шалгуур їзїїлэлтийг болон мэргэжилтнїїд зэрэг хїмїїсийн ашиглаж ТББ, мэргэжлийн хїмїїс, тєрийн томоохон нийгэмлэгийг бий болгодгоороо байгууллагын тєлєєлєгчдийг оролцуулсан онцлогтой. їндэсний хэмжээний болон орон нутгийн Шувууд нь мєн єєрийн эрхийн хувьд зєвлєлдєх уулзалтыг зохион байгуулах хамгааллын чухал обьект юм. Тэдгээр нь замаар тодорхойлдог. Шувууд бол экологийн тогтолцоонд чухал ач холбогдол биологийн бусад тєрєл зїйлээ тєлєєлєх бїхий їр тараах, тоос хїртээх зэрэг олон боломжтой обьект бєгєєд шувуудад чухал їїрэгтэй бєгєєд Монголын їйлдвэрлэлд нутгийг тодорхойлж хамгаалсанаар бусад томоохон байр эзлэх байгалийн аялал амьтан, ургамалд чухал газар нутгийг давхар жуулчлалын бааз суурь болдгоороо эдийн тодорхойлж байдгаараа ач холбогдолтой засгийн ихээхэн ач холбогдолтой. юм. Монгол дахь Шувуудад чухал газруудыг Шувууд бол биологийн тєрєл зїйлд чухал ач тодорхойлох шалгуур їзїїлэлт холбогдол бїхий газар нутгуудыг сонгоход маш сайн їзїїлэлт болохуйц хэд хэдэн Монгол дахь ШЧГ (Шувуудад чухал газар)-ыг онцлогтой. Тухайлбал, тодорхойлох шалгуур їзїїлэлтийг тогтооход - Шувуудын дунд нийтээрээ устах аюулд Азийн ШЧГ-ын тооллогыг ашигласан юм єртсєн, тооны хувьд їлэмж цєєрсєн олон (BirdLife International, 2004). Стандартчилсан зїйл байхаас гадна тэдгээрийн ерєнхий эдгээр їзїїлэлтийг дэлхий дахины ач тархац нутаг нь дэлхийд ховордсон, холбогдол бїхий газруудыг тодорхойлох эндемик шинжтэй, ангилал зїйн хувьд зорилгоор гаргажээ. Эдгээр їзїїлэлт нь тодорхойгїй олон зїйл шувуудын тархац тухайн нэг орныг тїїний хєрш орнуудтай нутагтай давхцаж байдаг. болон бїс нутаг, дэлхий дахины тєвшинд ч бїрэн харьцуулалт хийх боломжтой. - Шувууд нь бїхий л амьдрах орчинд (хагас байгалийн нєхцлийг оролцуулан), газарзїйн бїхий л бїс нутагт єргєн тархдаг онцлогтой. - Шувууд нь тархацынхаа болон амьдрах орчныхоо шаардлагыг маш ойлгомжтойгоор илэрхийлж байдгийн зэрэгцээ тэдгээрийг хээрийн нєхцєлд нь бїртгэж тодорхойлоход ч харьцангїй хялбар байдаг. - Шувууд нь амьдрах орчны нєхцєл, 18 Хїснэгт 3. ШЧГ-ыг тодорхойлох дэлхий дахины ангилал, шалгуур їзїїлэлтийн товчоо Ангилал Шалгуур їзїїлэлт Монголд хэрэглэж буй байдал А1: Дэлхий Дэлхийн хэмжээнд устах аюулд Тухайн газарт онцгой, устах аюулд хэмжээнд устах орсон зїйлїїд болон дэлхийн єртсєн, эмзэг (устах аюулд ойрхон аюулд орсон тєвшинд хамгаалвал зохих бусад болон мэдээлэл хомс зїйлїїдийг зїйлїїд зїйлїїд олноороо байнга нутагладаг энэ ангилалд оруулаагїй болно) газрууд ангиллын популяцитай болох нь тогтоогдсон, тооцогдсон, тєсєєлсєн зїйлїїд А2: Тархац Їржлийн тархац нутгийнх нь Эндемик шувуудын нутаг эсвэл нутаг дийлэнх хэсэг эндемик шувууны хоёрдагч нутгаар хязгаарлагдмал хязгаарлагдмал нутаг дэвсгэр эсвэл хоёхдогч нутаг зїйлїїд тоо толгойн хувьд тогтмол зїйлїїд дэвсгэр болдог зїйлїїд уг нутат єндєр мєн тэдгээр мэдэгдэж байгаа тогтмол, тоо толгойн хувьд дэлхийн чухал нутгуудын ядаж нэг хэсэг эсвэл бїс нутгийн популяцид чухал байх нєхцєл бїрдэж байх ёстой. нєлєєтэй байхаар тоотой їзэгддэг эсвэл байгаа гэж їздэг газар нутгууд А3:Биом Энэ популяцийн тархацын Хэрэв тухайн газар тархац нутаг хязгаарлагдмал дийлэнх хэсэг эсвэл бїхлээрээ нэг нь аль нэг биомд бїхлээрээ зїйлїїд биомд багтах зїйлїїд байгаа нь хязгаарлагддаг шувууны зїйлийн тогтоогдсон эсвэл байгаа гэж їздэг хангалттай гэгдэх тєлєєллийг газар нутгууд орно. агуулж байвал шаардлагад нийцнэ. А4:Шувуу (I) Усны шувуудын газарзїйн Олон тоогоор цуглардаг зїйлд олноороо популяцийн 1% болон тїїнээс дээш Олон улсын ач холбогдол бїхий цугладаг хувь нь тогтмол цуглардаг эсвэл ус намгархаг газрын (2000) усны дэлхий дахины байгаа гэж їздэг газрууд шувууны їнэлгээнд дурьдсан ач холбогдол шувуудыг хамруулав. Зїйл бїрийг бїхий газрууд бїс нутгаар тодорхойлж дэлхийн популяцийн 1%-иар тооцож їнэлэв. Эсвэл (II) Далай тэнгисийн эсвэл хуурай Їїнд Олон улсын ач холбогдол газрын шувуудын зїйлийн дэлхийн бїхий ус намгархаг газрын популяцийн 1% болон тїїнээс дээш тодорхойлтод (2002) хамрагдаагїй хувь тогтмол цуглардаг эсвэл байгаа далай тэнгисийн шувуудын зїйлийг гэж їздэг газрууд хамруулна. Зїйл бїрийн босго хэмжээг дэлхий дээрх популяцийн 1% байхаар тооцов. Эсвэл (III) Тогтмол 20.000 тїїнээс дээш Энэ бол Рамсарын Конвенцын 5 тооны усны шувууд эсвэл нэг ба дугаар шалгуур їзїїлэлт бєгєєд хэд хэдэн зїйлийн далай тэнгисийн їїнийг тухайн газарт (I) эсвэл (II) шувууны 10.000-аас дээш тооны шалгуурт тэнцэхээр мэдээлэл сайн їржлийн хос тогтмол байгаа гэж байгаа бол хэрэглэхийг татгалзах їздэг газрууд хэрэгтэй гэж зєвлєдєг. Эсвэл (IV) Нїїдлийн шувууд олноороо Жилд доод тал нь 20.000 махчин дайран єнгєрдєг хїзїївч газрууд шувуу, эсвэл тогоруу хавар намрын нїїдлийн улиралд тогтмол дайрч гардаг байвал шаардлагад нийцнэ. 19 ШЧГ нь хїснэгт 3-д заасан шалгуурт Ийм нєхцєлд тухайн газрыг тусгайлан зорьсон нийцэхийн зэрэгцээ дараах шаардлагыг арга хэмжээ авахын зэрэгцээ їндэсний эсвэл хангасан байх учиртай. Їїнд: бїс нутгийн оролцоог хангах хэрэгтэй болно. - Амьдрах орчин, шувуу судлалын ач Гуравдугаарт, шувууд бол биологийн холбогдлоороо ойр орчмын газраасаа олон янз байдлыг їнэлэхэд тєдийлєн сайн єєр байх индикатор /таниур/ болдоггїй. Шувууд - Орчны бїстэй эсвэл орчны бїсгїй, одоо хэдийгээр бїхий л амьдрах орчин болон байгаа болон цаашид байгуулагдах газар зїйн байршлаар тїгээмэл байдаг ч тусгай хамгаалалттай газар нутаг, тэдгээрийн тархац болон амьдрах орчин байгаль хамгаалах зорилгоор удирдан нь бусад бїлгийн амьтдыг толь мэт тусгах зохицуулах боломжтой байх боломжгїй. Жишээ нь, ургамал болон - Дангаараа эсвэл бусад газрын хамтаар цэнгэг усны загас заавал шувуудтай ижил шувуудад шаардлагатай бїхий л тєстэй олон янз байдлын загвар, эндемизм нєхцлийг бїрдїїлсэн байх зэргийг илэрхийлэхгїй. Мєн шувууд нь агуйн амьтны аймагт чухал газруудын сайн индикатор болж чадахгїй нь илт ойлгомжтой. ШЧГ (Шувуудад чухал газрууд)-ын Иймээс уг асуудлыг цаашид тодруулах дутагдалтай талууд шаардлагатай ба энэ хэрэгцээ шаардлагын Байгалийн чухал нутгуудыг тодорхойлохдоо улмаас шувуудаас єєр амьтан, ургамлын ШЧГ-ууд гэж ялгаж їзэх нь хэд хэдэн аймагт хамаатай бусад газрууд байж болох бэрхшээл учруулдаг. юм. Улмаар холбогдох газар нутгийг сонгох нэмэлт шалгуур їзїїлэлтийг боловсруулах, Нэгдїгээрт, шувуудын зїйлийн тоо нь судалгаа хийх, зєвлєлдєх зэргээр эрчимтэй тэдгээрийн амьдралын бїхий л хугацаанд, ажиллах шаардлагатай байна. эсвэл тодорхой нэг їе шатандаа тархацын хувьд єргєн байж болох юм. Энэ нь бага Монгол дахь шувуудад чухал газрууд нягтралтайгаар єргєн уудам газар нутагт тархсан, эсвэл маш том газар нутгийг Єнєєгийн байдлаар ШЧГ Монголд 70 байгааг хамарсан байгалийн амьдрах орчинд ч тодорхойлжээ. Тэдгээрийн дотор нэгээс тїгээмэл байна. Ийм нєхцєлд тухайн зїйлийн бусад бїх газар А1 (устах аюулд єртсєн популяци болон тїїний эзэмшил нутгийн зїйл), 4 газар А2 (хязгаарлагдмал хэмжээний зєвхєн багахан хувь нь ШЧГ-ын сїлжээнд зїйл), 39 нь А3 (биом хязгаарлагдмал хамрагддаг. Монгол дахь ийм зїйлийн бїлгэмдэл), 43 нь А4 (глобал ач холбогдол жишээнд идээшил нутаг элбэгтэй тал хээр, бїхий конгрегаци) гэсэн газрын ангилалд тайгын шувууд орно. Ийм нєхцєлд ШЧГ-аар багтаж байна. ШЧГ-ууд Монголын 21 аймгийн зєвхєн тєлєєллийн газрыг сонгох ба тухайн 18-д нь бїртгэгджээ. Харин хамгийн их тооны зїйлийн популяцийг хадгалж хамгаалах ШЧГ-тай аймгуудад Дорнод (10), Завхан (8) зорилго агуулж байгаа бол томоохон газар ба Ховд, Хєвсгєл (тус бїр 7) багтаж байна. нутгийг хамарсан бусад ландшафтын арга Монгол орны ШЧГ-ын бїрэн жагсаалтыг хэмжээ авах шаардлагатай. Эдгээр арга Хавсралт 5, Газрын зураг 5-т харуулав. хэмжээ нь тодорхой нэгэн газрыг онилсон арга хэмжээ бус харин газар ашиглалттай Монгол орны Шувуудад чухал газрууд нийт холбоотой улсын буюу орон нутгийн бодлого, газар нутгийн 5 хувьтай тэнцэх 8.358.313га тєлєвлєгєє хэлбэрээр хэрэгжих боломжтой. газрыг эзлэдэг. Шувуудад чухал газрын сїлжээний 70 хувь нь улсын ТХГН-ийн Хоёрдугаарт, зарим зїйлд нїїрлэж буй аюул хїрээнд хамгаалагддаг. Сїлжээний 6 хувь хєнєєл нь ШЧГ-ын хїрээг тэлэх боломжтой. нь (519341 га) Орон нутгийн ТХГН-аар Жишээ нь, арилжааны зорилгоор ан агнуур хамгаалагддаг бєгєєд їїний 389633 га нь хийх, хорогдол зэргийн улмаас зїйлийн Улсын ТХГН-аар хамгаалагддаг. Шувуудад популяцийн тоо толгой буурах магадлалтай. чухал газрын сїлжээний арван долоон хувь 20 (1390317 га) олон улсын тєвшинд Рамсарт 1829386 га газар (нийт газрын 22 хувь) орон орсон газар, Дэлхийн євийн санд орсон газар нутаг, улс болон олон улсын тєвшинд ямар болон Шим мандлын нєєцийн цєм газар гэж нэгэн хамгаалалтад хамрагдаагїй байна. тодорхойлогдсон ба їїний 280481 га нь улсын Ийм байдал нь Монголын хувьд байгалийн буюу орон нутгийн ТХГН-аар хамгаалагддаг. чухал нутгуудын тоог нэмэгдїїлж байгаа юм. Иймээс шувуудад чухал газрын сїлжээний (Хїснэгт 4). Хїснэгт 4. Шувуудад чухал газрын орон нутаг, улс, олон улсын хамгаалалттай газруудад хамрагдсан байдал Нийт талбай Хамгаалалтад Шувуудад чухал газрын статистик (га) хамрагдаагїй талбай (га) Улсын ТХГН-т хамрагдсан талбай 5858813 5858813 Орон нутгийн ТХГН-т хамрагдсан талбай 519341 389633 Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газарт 1390317 280481 хамрагдах талбай Хамгаалалтгїй талбай 1829386 1829386 Шувуудад чухал газрын сїлжээний нийт - 8358313 талбай 4.7 Байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн Эдгээр газрууд нэг нэгэнтэйгээ давхардсан байдал байдлаар Монголын нийт газар нутгийн Дэлхийн банкны ЇАХ 4.04-т тусгагдсаны дєрєвний нэгтэй тэнцэх буюу 40.3 сая га дагуу Монголын байгалийн чухал нутгуудын нь газар байгалийн чухал нутгийн нэгдсэн шалгуурт нийцэх газрын 4 ангилал байдаг. багцад ногдож байна (Хїснэгт 5 ба Газрын Їїнд: зураг 6). 1. Дараахь газраас бїрдэх албан ёсны Хїснэгт 5-д тусгагдсан тоо баримтаас їзвэл тусгай хамгаалалттай газар: уг тайланд тодорхойлсон байгалийн чухал нутгуудын 56 хувь нь Улсын ТХГН-т багтаж А. Улсын тусгай хамгаалалттай газар байна. Монгол Улсын хууль тогтоомжоор нутаг (Улсын ТХГН) Улсын ТХГН-ийн статус нь уул уурхай, дэд Б. Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай бїтэц болон аялал жуулчлалын хєгжлийн газар нутаг (Орон нутгийн ТХГН) сєрєг нєлєєллийн улмаас хамгийн єндєр В. Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан тєвшний хамгаалалтанд байх ёстой (Хэсэг газар (Рамсарт бїртгэлтэй газар, 6.1-ийг їз). Энэ баримт бичигт тусгагдсан Дэлхийн євийн санд бїртгэлтэй байгалийн чухал нутгуудын 39 хувь нь орон газар, болон шим мандлын нєєцийн нутгийн ТХГН-т багтдаг ч їндсэндээ улсын цєм нутгууд) тєвшний хамгаалтанд байдаг юм. Хэдийгээр 2. Орон нутгийн ард иргэдээс єргємжилсєн Монгол Улсын хуулиар орон нутгийн ТХГН- тахилага шїтлэгтэй газар (тахилага ийг сєрєг їр дагавраас хамгаалах тодорхой шїтлэг бїхий бїх газар) тєвшний хамгаалалтыг бїрдїїлсэн ч байгаль орчныг хамгаалах тэдгээр дїрэм журмыг 3. Туслах чанарын газар (тусгай хэрхэн биелїїлэх талаар тодорхой тогтсон хамгаалалттай газруудад ач холбогдол тууштай практик байхгїй байна. (Хэсэг 6.1- бїхий газрууд) ийг їз). Ялангуяа, орон нутгийн ТХГН-ийн 4. Нэмэлт газрууд (Шувуудад чухал хувьд стандарт менежментийн зохицуулалт газрууд) одоогоор байхгїй юм. 21 Хїснэгт 5: Монгол орны байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн байдал Байгалийн чухал Газрын Талбайн Байгалийн чухал нутгууд нутгуудад нэмж тоо хэмжээ (га) орох газрууд (га) 1. Албан ёсны тусгай хамгаалалттай газрууд a. Улсын тусгай хамгаалалттай газрууд 72 22,413,136 22,413,136 b.Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай 16,531,505 15,602,303 газрууд 937 в. Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан - - газрууд - (i). Рамсарт бїртгэлтэй газрууд 11 1,695,598 455,069 (ii). Дэлхийн євийн санд бїртгэгдсэн 932,201 27,721 газар 2 (iii). Дэлхийн шим мандлын нєєц газар 6 2,064,505 0 2. Орон нутгийн ард иргэдийн єргємжилж хамгаалдаг газар Тахилага шїтлэгтэй газар 47 мэдэгдэхгїй [23 sites] 3. Туслах чанарын газрууд [судалгаагаар нэг ч тогтоогдоогїй] Їгїй Їгїй Їгїй 4. Нэмэлт газар Шувуудад чухал газар 70 8,358,313 1,829,386 Нийт 40,327,615 Монголын байгалийн чухал нутгуудын тусгай хамгаалалттай газраар тогтоох явдал нэгдсэн багцын зєвхєн 5 хувь нь улсын Орон нутгийн ТХГН-ийн хувьд яг газар дээрээ буюу орон нутгийн ТХГН-т хамрагдаагїйг хамгаалалттай байна гэсэн їг биш бєгєєд энэхїї судалгаагаар тогтоов. Уг талбайн эдгээр газрын ихэнхид нь хамгаалалттай зєвхєн багахан хэсэг нь байгаль орчныг газрын менежментийн тогтолцоо нэвтрээгїй хамгаалах олон талт гэрээ хэлэлцээрээр байгаа, бодит байдал дээр "цаасан дээрх хамгаалагддаг ба їлдсэн хэсэг нь ямар хамгаалалт" тєдий л байна. Хоёрдугаарт, нэгэн хамгаалалтад огт хамрагдаагїй байна энэхїї судалгаагаар тогтоогдоогїй, нэн (Рамсар болон Дэлхийн євийн санд орсон ялангуяа шувуудаас бусад ангилал зїйн газар г.м.). Улсын болон орон нутгийн ТХГН- бїлгийн ховор, эмзэг, нїїдлийн болон устах аас гадуур орших байгалийн чухал нутгууд аюулд єртєж буй зїйлийн хувьд нэмэлт газар нь ус намгархаг газар мэт харьцангїй жижиг зэрэг байгалийн чухал бусад нутгууд байгаа бєгєєд тэдгээрийн нийлбэр талбай цєл, нь эргэлзээгїй. Жишээ нь, ургамал, эмгэн заримдаг цєл болон тайгын ойн амьдрах хумс болон ангилал зїйн бусад бїлгїїдийн орчныг хамардаг тусгай хамгаалалттай хувьд эндемизм ихтэй байгалийн чухал газрын сїлжээний нийт талбайтай нутгуудыг олж тогтоогоогїй болно. харьцуулбал бага байдагтай холбоотой. Нєгєєтэйгїїр, бїс нутгийн бусад улс оронтой Тїїнчлэн тахилага шїтлэгтэй 23 газар нь харьцуулбал Улсын болон Орон нутгийн байгалийн чухал ямар нэгэн газар нутагтай ТХГН-ийн нийлбэр талбайн хамрах хэмжээ давхардахгїй байна. Эдгээр газрын хил харьцангїй єндєр юм. хязгаарыг одоогоор тогтоогоогїй тул Монгол орны байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн Монгол орны байгалийн чухал нутгуудын 95 багцад эдгээрийн нєлєєлж буй хувь хэмжээг хувь нь хамгаалалттай, 5 хувийг хамгаалалтгїй тооцох боломжгїй юм. гэж ойлгож болохгїй. Нэгдїгээрт, Албан ёсны 22 5. МОНГОЛ УЛСЫН ХєГЖЛИЙН ТєЛєВЛєЛТИЙН єНєєГИЙН БАЙДАЛ 5.2. Мэдээллийн эх сурвалж зїйн тэнхим, Монголын аялал жуулчлалын холбоо болон ДБХС-аас уг судалгааны Уул уурхайн салбар хїрээнд байгаль орчинд жуулчны баазын Монголын хайгуул, олборлолтын тусгай нєлєєлж буй нєлєєллийг їнэлж дїгнэх санал зєвшєєрєл бїхий 2008 оны 5 сарын 19-ний асуулга явуулсан юм. Уг санал асуулгыг байдлаарх газарзїйн мэдээллийн системийн Монголын Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын тоо баримтыг Монголын ашигт малтмал, яам дэмжсэн болно (ЗТАЖЯ). газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Геологи, Мэдээллийг Улаанбаатар хотод 2008 оны 3 уул уурхайн кадастрын албанаас авав. Энэхїї сарын 29-нд зохиогдсон аялал жуулчлалын баримт бичигт хавсаргасан мэдээлэлд хоёр томоохон арга хэмжээ болох Олон улсын тєрлийн тусгай зєвшєєрлийн олгогдсон огноо аялал жуулчлалын їзэсгэлэн яармагт болон эзэмшигчийн нэр тусгагдсан байгаа. оролцсон оролцогчдоос цуглуулсан болно. Гэхдээ олборлож буй ашигт малтмалын тухай Уг їзэсгэлэн яармагийг Монголын аялал мэдээллийг зєвхєн олборлолтын тусгай жуулчлалын холбоо болон ЗТАЖЯ-аас зохион зєвшєєрлийн тохиолдолд олж ашиглав. байгуулав. Санал асуулгыг нїїр тулсан Дэд бїтцийн салбар асуулга хэлбэрээр явуулав. Санал асуулгын баг хоёр тэргїїлэгч, нэг туслахаас бїрдсэн Одоогоор ашиглагдаж буй болон ашиглахаар байв. Профессор Баатарцоожийн удирдлаган тєлєвлєгдєж буй авто зам, тємєр зам дор Монгол Улсын Их сургуулийн бакалавр, болон нисэх онгоцны буудлын тухай магистрын шатны суралцагчдаас сайн дурын мэдээллийг Монголын їндэсний тээврийн туслагчаар 12 оюутан уг судалгаанд оролцов. стратегийн баримт бичгээс авч цахим Санал асуулга гурван хэсгээс бїрдсэн нь (i) хэлбэрт оруулж (MoRTT 2007), Їндэсний аялал жуулчлалын баазын тїїх,(ii) аялагчдын газрын менежментийн мастер тєлєвлєгєєнд тухай мэдээлэл болон (iii) байгаль орчинтой тусгагдсан газрын зураг, хїснэгтэй (ALAGC холбоотой мэдээлэл байв. 2003) харьцуулан ашиглав. Одоогоор хэрэглэгдэж буй болон ашиглалтанд Олон улсын аялал жуулчлалын їзэсгэлэн орохоор тєлєвлєгдєж буй эрчим хїчний яармагт оролцсон 76 жуулчны баазын 71 нь дэд бїтцийн тухай мэдээллийг Їндэсний (93 хувь) уг санал асуулгад хариулав. Тус газрын менежментийн 2004-2023 оны мастер їзэсгэлэн яармагт єєрийн сурталчилгааны тєлєвлєгєєнд тусгагдсан газрын зураг, материалаа дэлгэн оролцоогїй бусад 14 хїснэгтээс татаж цахим хэлбэрт оруулан жуулчны баазаас мєн мэдээлэл авсан ба ашиглав. нийтдээ санал асуулгад оролцсон баазын тоо 85 байв. Энэ нь 2006 онд ЗТАЖЯ-нд Аялал жуулчлалын салбар бїртгэлтэй 200 жуулчны баазын тэн хагасаас бага (42 хувь) тоо юм. Жуулчны баазын Монгол Улсын Их сургуулийн Нийгмийн газар байршил зэрэг нэмэлт мэдээллийг хэвлэмэл 23 материал, веб хуудас болон ДБХС-ийн бусад болов (Жаргалсайхан, 2004, Фарингтон, эх сурвалжаас авав. 2005). Хайгуул, олборлолтын їйл ажиллагаа явуулдаг хувийн аж ахуйн нэгжийн (гол 5.2. Уул уурхайн салбарын хєгжил тєлєв Монгол, заримдаа Канад, Их Британи, Австрали, Орос болон Хятадын компанитай Монголын эдийн засаг дахь уул уурхайн хамтарсан) тоо єсчээ (Дэлхийн банк). ач холбогдол 1997 онд Ашигт малтмалын тухай хуулийг Дэлхийн ач холбогдол бїхий ашигт малтмал, баталсан, алтны 10 хувийн татварыг цуцалсан Хятад, Оросын хооронд орших стратегийн болон 2001 онд єргєн дэлгэр сурталчилсан байршил зэрэг нь Монголын уул уурхайн Оюу Толгойн орд газрыг нээн илрїїлсэн зэрэг салбарын огцом єсєлтийг нєхцєлдїїлж нь 1990­ээд оны сїїлч 2000 оны эхээр уул байгаа ба їїгээрээ уг салбарыг дэлхийн уурхайн хайгуулын ажлын эрчимтэй єсєлтийг хамгийн том болон хурдацтай хєгжиж буй нєхцєлдїїлсэн байна (Дэлхийн банк). Энэ эдийн засгуудын эрдэс баялгийн нийлїїлэгч хугацаанд нэг жилд олгогдсон олборлолтын болгож байна. Уул уурхай нь Монголын эдийн тусгай зєвшєєрлийн тоо эрс єсч, 1998 онд засгийн ДНБ-ий гуравны нэг, аж їйлдвэрийн 4 байснаас 2004 онд 580-д хїрчээ (Хїснэгт бїтээгдэхїїн, экспортын орлогын тэн хагасыг 4). Уул уурхайн салбарын гадаадын хєрєнгє бїрдїїлж байна (Дэлхийн банк ба PPIAF оруулалт мєн огцом єсч 2002 онд байсан 2007, IMMI 2007). Экспортын гол нэрийн 43 тэр бум тєгрєгєєс (37 сая ам. доллар) ашигт малтмалд зэс, молибден, алт, нїїрс 2006 гэхэд 227 тэр бум тєгрєгт (195 сая ам. (дулааны болон коксжих хоёул орно) болон доллар) хїрчээ (IMMI 2007 он). Энэ хугацаанд жонш зэрэг орно (Дэлхийн банк, 2006). хувийн хєрєнгє оруулагчид гол тєлєв зєвхєн зургаан нэр тєрлийн єндєр їнэлгээ бїхий Уул уурхайн албан салбарт єнєєгийн ашигт малтмалд тєвлєрч байсан ба їїнд: байдлаар нийт 12 мянган хїн ажиллаж алт, зэс, цинк, уран, жонш болон нїїрс орж байхад албан бус (гар аргаар олборлогчид) байна (Дэлхийн банк, 2006). салбарт энэ тоог хэд дахин давах тооны хїн ажиллаж байна (Дэлхийн банк, 2006). Засгийн газраас 2006 онд уул уурхайн Хэдийгээр Монголчуудын хувьд энэ тєрлийн салбарын огцом єсєлтєд хариу болгож їйл ажиллагаа урьд ємнє байгаагїй ч эдийн хувийн хэвшлийн зэрэгцээ засгийн газрыг засгийн хїндрэлийн їед гар аргаар олборлох тїншлэлийн зарчмаар хамтран оролцох їйл ажиллагаа нь нийгмийн баталгааг хангах боломж бїрдїїлсэн Ашигт малтмалын чухал арга хэлбэр болсон ба єнєєгийн шинэ хууль батласан юм. Энэ шинэ хууль байдлаар олон мянган хїний амжиргааны нь иргэний нийгмийн бодит дэмжлэг болон гол эх їїсвэр болж байна. (30-100 мянган хїн зэс, алтны гэнэтийн ашгийн татварын оролцдог гэсэн тооцоо байна, Дэлхийн банк, хамтаар Монголд хєрєнгє оруулах хєрєнгє 2006). оруулагчдын урамыг хугалжээ (Азийн сан, 2007). Зураг 4-т харуулсанаас їзэхэд 2004 Уул уурхайн салбарын хєгжил оноос хойш олборлолтын тусгай зєвшєєрєл 1992 онд зах зээлийн эдийн засагт шилжин олгох їйл явц хумигдсан байна. орохоос ємнє Монгол орны уул уурхайн салбар Монгол, ЗХУ, Болгар, Чехословак, Монгол орны хайгуул, олборлолтын Зїїн Герман болон Унгартай хамтарсан єнєєгийн байдал улсын мэдлийн аж ахуйн нэгж давамгайлсан Монголд уул уурхайн хоёр тєрлийн тусгай салбар байлаа (Дэлхийн банк). ЗХУ задарч, зєвшєєрєл байдаг ба "хайгуулын тусгай Монгол орны малын гаралтай тїїхий эдийг зєвшєєрєл " нь судалгаа, хайгуул хийх эрх хїлээн авагч Зєвлєлтийн блокийн зах зээл олгодог бол харин "олборлолтын тусгай нуран унасны дараа уул уурхайн салбар зєвшєєрєл" (эсвэл їйл ажиллагааны тусгай Монгол орны огцом єсєлт бїхий хамгийн зєвшєєрєл) нь ашиглалтын їйл ажиллагаа чухал салбаруудын нэг болж, 1993-2003 явуулах эрх олгодог юм. онуудад жилийн 8-13 хувийн єсєлттэй салбар 24 Зураг 4. Жилд олгогдсон олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн тоо болон талбай Мэдээллийн эх сурвалж: АМГТХЭГ-ын Геологи, Кадастрын алба 2008 оны 5 сарын 19-ий байдлаар Монголын байна (Хїснэгт 6, Газрын зураг 7). Тусгай нийт газар нутгийн дєрєвний нэгтэй тэнцэх хамгаалалттай газраас гадуур Ємнєговь буюу нийтдээ 40027296 га газар хамарсан болон Дорноговь аймгуудын зарим хэсэг 3572 хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгогджээ. бїхэлдээ хайгуулын тусгай зєвшєєрєлд Эдгээр тусгай зєвшєєрлийн 80 гаруй хувийг хамрагдсан байна. Энэ нь Таван Толгойн 2007 оны 5 сарын 19-ий єдрєєс хойш 12 нїїрсний орд, Оюу Толгойн алт, зэсийн орд сарын хугацаанд олгосон байна. Зураг 5-д зэрэг ашигт малтмалын тогтоогдсон томоохон харуулсанаас їзэхэд Монголын Улсын ТХГ- нєєцтэй нь тохиолдлын зїйл биш. Хайгуулын ын єргєтгєлийн ихэнхийг 2000 он хїртэлх тусгай зєвшєєрлийн ихээхэн нягтрал баруун хугацаанд хийсэн байхад хайгуулын тусгай талд Говь-Алтай, Хойт зїгт Булган, Орхон, зєвшєєрєл олголтын ид оргил їе 2001 оноос зїїн зїгт Дорнод болон тєв хэсэгт Дундговь эхэлжээ. Иймээс Улсын ТХГН-ийн тогтоосон болон Говь Сїмбэр аймгуудад байна. цаг хугацаа хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн Харин олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн олголтоос ємнєх юм. хувьд 2008 оны 5 сарын 19-ний єдрийн Хэмжээний хувьд хайгуулын тусгай байдлаар 1066 тусгай зєвшєєрєл олгогдсон зєвшєєрєл бїхий талбай 2 га-гаас 380.000 ба Монголын нийт газар нутгийн дєрєвний гаруй га газар байна. Хайгуулын талбайн голч нэгтэй тэнцэх буюу 398306 га газар эзлэж нь 11.206 га ба дундаж нь зєвхєн 2.674 га ба байна. Талбайн хувьд хайгуулын тусгай энэ нь цєєн тооны томоохон талбай газар зєвшєєрєлтэй харьцуулбал олборлолтын голчид нєлєєлж буйг харуулж байна. 2006 тусгай зєвшєєрєл зєвхєн ойролцоогоор нэг оны Ашигт малтмалын тухай хуулийн 17-р хувьтай л тэнцїї байна. Харин нєлєєллийн зїйлд хайгуулын талбайг 25-аас 400.000 га хувьд олборлолтын тусгай зєвшєєрєл газар байхаар заажээ. Хэдийгээр хуулинд эзлэж буй талбайнхаа биологийн тєрєл заасан талбайн хамгийн дээд хэмжээг зїйлд нєлєєлєх сєрєг нєлєєлєл нь энэ нэг ч хайгуулын талбай хэтрїїлээгїй ч тэнцїї биш юм. Энэ нь олборлолтын їйл ойролцоогоор нэг хувь нь 25 га газрын ажиллагаа шууд бус байдлаар нєлєєлж хамгийн бага талбайн хэмжээнээс ч бага (зам харгуй, тємєр замын хєгжил, єндєр байна. хїчдэлийн шугам барих тавих) улмаар тэдгээрийн шууд ул мєрєєс хол давах хор Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл улс даяар жигд хєнєєлтэй холбоотой. тархаагїй ба хэд хэдэн аймгуудад тєвлєрсєн 25 Зураг 5. Монгол орны хайгуулын тусгай зєвшєєрєл болон Улсын ТХГН-ийн талбайн єсєлт Эх сурвалж: АМГТХЭГ-ын Геологи, Кадастрын алба ба ДБХС-ийн Монгол дахь хєтєлбєрийн газар Хїснэгт 6. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгосон байдал (аймгаар) Аймгийн нэр Нийт талбай (га) Хайгуулын талбай Нийт талбайд (га) хайгуулын талбайн эзлэх хувийн жин Архангай 5,509,445 578,829 10.5 Баянхонгор 11,496,246 1,526,766 13.3 Баян-Єлгий 4,713,266 674,412 14.3 Булган 4,749,907 1,278,579 26.9 Дархан-Уул 318,342 46,811 14.7 Дорнод 12,389,523 3,756,170 30.3 Дорноговь 10,914,054 6,565,096 60.2 Дундговь 7,424,510 2,165,917 29.2 Говь-Алтай 14,203,734 4,501,843 31.7 Говь-Сїмбэр 545,291 227,506 41.7 Хэнтий 8,061,439 1,210,159 15.0 Ховд 7,729,575 1,290,851 16.7 Хєвсгєл 10,073,127 536,122 5.3 Ємнєговь 16,309,375 9,328,091 57.2 Орхон 81,022 44,096 54.4 Євєрхангай 6,246,365 510,840 8.2 Сэлэнгэ 4,112,396 649,691 15.8 Сїхбаатар 8,224,176 2,132,036 25.9 Тєв 7,867,003 1,234,388 15.7 26 Улаанбаатар 135,778 3,353 2.5 Увс 7,041,905 945,592 13.4 Завхан 8,265,690 820,147 9.9 Нийт 156,412,168 40,027,296 25.6 Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий Дорноговиос их байгаа нь олборлолтын талбай хэмжээний хувьд 1 га-гаас 37000 га талбайн томыг бус харин тэдгээр аймгийн хїртэл хэлбэлзэж байна. Талбайн голч нь хэмжээний багыг харуулж буй хэрэг юм. Тус 374 га ба дундаж нь 71 га бєгєєд хайгуулын улсын їлдсэн хэсгийн хувьд олборлолтын тусгай зєвшєєрєлтэй харьцуулбал хамаагїй тусгай зєвшєєрєл аймгийн талбайн нэгээс бага байна. 2006 оны Ашигт малтмалын бага хувийг, заримдаа бїр ч багыг эзэлж тухай хуулийн 24-д давс болон тїгээмэл байна. (Хїснэгт 7). ашигт малтмалын хувьд олборлолтын талбай 1 га-гаас багагїй, бусад металлын хувьд 25 Товлож буй ашигт малтмалын хувьд Хїснэгт га-гаас багагїй гэж заагаад дээд хязгаарыг 8-д алт, барилгын материал, нїїрс болон тусгаагїй байна. Зєвхєн гурван олборлолтын жонш зэрэг нь тооны хувьд маш их эрэлт талбай нэгээс бага га газар эзлэж байна. хэрэгцээтэй болох нь харагдаж байна. Эдгээр дєрвєн тєрлийн ашигт малтмал Олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн газар хамтдаа 2008 оны 5 сарын байдлаар олгосон зїйн тєвлєрєл нь хайгуулын тусгай нийт олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн зєвшєєрлийнхтэй адил ба энэ нь тєдийлєн 84 хувьтай тэнцэж байна. Эдгээр ашигт гайхах зїйл биш юм (Газрын зураг 8). Хамгийн малтмалын барилгын материал болон их олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий жоншны тус тусын олборлолтын талбай нь аймагт Ємнєговь, Дорноговь орох ба Монгол бага байх хандлагатай (дунджаар тус бїр 55 орны нийт олборлолтын талбайн тэн хагастай болон 79 га ). Иймээс уурхайн нийт тооны тэнцэж байна. Дархан-Уул, Орхон аймгууд томоохон хэсгийг тэд бїрдїїлдэг ч хєрсєнд болон Улаанбаатар хот олборлолтын тусгай нєлєєлєх тэдний нєлєєлєл харьцангуй бага зєвшєєрлийн нягтралаараа Ємнєговь болон юм (тохиолдол бїрт 10000 га-аас ялигїй их). Хїснэгт 7. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл олгосон байдал (аймгаар) Аймгийн нэр Нийт талбай Олборлолтын Нийт талбайд олборлолтын (га) талбай (га) талбайн эзлэх хувийн жин Архангай 5,509,445 9,521 0.17 Баянхонгор 11,496,246 12,229 0.11 Баян-Єлгий 4,713,266 4,267 0.09 Булган 4,749,907 10,086 0.21 Дархан-Уул 318,342 7,048 2.21 Дорнод 12,389,523 10,655 0.09 Дорноговь 10,914,054 43,149 0.40 Дундговь 7,424,510 5,535 0.07 Говь-Алтай 14,203,734 963 0.01 Говь-Сїмбэр 545,291 4,650 0.85 Хэнтий 8,061,439 12,687 0.16 Ховд 7,729,575 5,056 0.07 Хєвсгєл 10,073,127 1,413 0.01 Ємнєговь 16,309,375 168,889 1.04 27 Орхон 81,022 2,672 3.30 Євєрхангай 6,246,365 12,295 0.20 Сэлэнгэ 4,112,396 28,625 0.70 Сїхбаатар 8,224,176 2,274 0.03 Тєв 7,867,003 40,848 0.52 Улаанбаатар 135,778 3,731 2.75 Увс 7,041,905 4,936 0.07 Завхан 8,265,690 6,778 0.08 Нийт 156,412,168 398,306 0.25 Хамгийн том талбайг эзлэх хандлага бїхий малтмалын биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх олборлолтын тусгай зєвшєєрєлд зэс (голч нєлєєллийг тус бїрээр нь Хэсэг 7.4-т нь 3812 га) болон нїїрс (голч нь 1280 га) тайлбарласан болно. орж байна. Иймээс энэ хоёр ашигт малтмал олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн нийт Энэ хэсэгт тусгагдсан тоо баримт нь 2008 талбайн їлэмж хувийг эзлэдэг (Зураг 6). онд Гар аргаар болон Бичил уул уурхайн їйл Нийлбэр нєлєєллєєр хамгийн томоороо ажиллагааг зохицуулах тїр журам гарахаас дараачийн ашигт малтмал бол алт. Ийм ємнє їндсэндээ ямар ч зохицуулалтгїй ч учраас алтны олборлолтын тусгай байсан гар аргын олборлолтыг харуулаагїй зєвшєєрєл нэгж уурхайн талбайн хэмжээтэй юм (Хэсэг 6.2-ыг їз). Гар аргын олборлолтын харьцуулбал олон байна (Хїснэгт 8). Хамтдаа тоо баримт олдоцтой байсан аваас алттай алт, зэс болон нїїрс нь одоогоор Монголын холбоотой уул уурхайн нєлєєллийн хувь тусгай зєвшєєрєл бїхий нийт газар нутгийн хэмжээг одоогийнхтой харьцуулбал їлэмж 87 хувьтай тэнцэж байна. Эдгээр ашигт их байх магадлалтай. Хїснэгт 8. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл олгосон байдал (ашигт малтмалын тєрлєєр) Ашигт Тусгай Нийт Олбор- Нийт Олбор- малтмал зєвшєєр- талбайд лолтын талбайд лолтын лийн эзлэх талбай (га) эзлэх талбайн голч дугаар хувийн жин хувийн жин (га) Алт 469 44.00 113,956 28.61 243 Барилгын материал 186 17.45 10,184 2.56 55 Нїїрс 161 15.10 206,106 51.75 1,280 Жонш 130 12.20 10,237 2.57 79 Тємрийн хїдэр 24 2.25 8,205 2.06 342 Давс 14 1.31 674 0.17 48 Вольфрам 10 0.94 6,647 1.67 665 Холимог метал 9 0.84 3,995 1.00 444 Зэс 7 0.66 26,684 6.70 3,812 Цагаан тугалаг 7 0.66 5,153 1.29 736 Фосфат 6 0.56 826 0.21 138 Цинк 4 0.38 1,200 0.30 300 Алабастер 4 0.38 212 0.05 53 28 Ховор хєрс 3 0.28 675 0.17 225 Молибден 2 0.19 202 0.05 101 Болор 2 0.19 136 0.03 68 Мєнгє 2 0.19 41 0.01 20 Уран 1 0.09 264 0.07 264 Бусад 18 1.69 1,604 0.40 89 Їл мэдэгдэх 7 0.66 1,304 0.33 186 Нийт 1,066 100 398,306 100 374 Зураг 6 : Олборлолтын талбайн тархалт, ашигт малтмалын тєрлєєр (га) Уул уурхайн салбарын ирээдїйн чиг Їїгээр худалдааны їлэмж их нэмэлт орлого хандлага буй болох бєгєєд нєгєєтэйгїїр улсын эдийн засагт багагїй нєлєє їзїїлэх тєлєвтэй ( Томоохон тєслїїд батлагдаж, зїй зохистой Ханкок, 2008). Нийгэм, эдийн засагт нєлєєлєх байдлаар амжилттай хэрэгжсэн нєхцєлд нєлєєллийн зэрэгцээ уул уурхайн салбарын уул уурхайн салбарын їйлдвэрлэл 2003 оны їргэлжлэх єсєлт байгалийн чухал нутгуудын тєвшнєєс 2010 он гэхэд хоёр дахин, эсвэл амьтан, ургамлын аймагт хэд хэдэн нєлєє бїр гурав дахин нэмэгдэх тєлєвтэй байна їзїїлнэ. Їїнийг 7-р хэсэгт нарийвчлан (Дэлхийн банк ба PPIAF 2007). Ойрын 10- тайлбарлав. аад жилд Монголын хувьд ашигт малтмалын экспорт орлогын гол эх їїсвэр хэвээр байх 5.3. Дэд бїтцийн салбарын хєгжил тєлєвтэй (Фарингтон, 2005). Монголын хойт хэсэгт орших Бороогийн алтны уурхай, Монголын дэд бїтцийн хєгжлийн Ємнєговьд орших Оюу толгойн зэс алтны нийгмийн болон эдийн засгийн агуулга уурхай, мєн аймагт орших Таван толгойн нїїрсний уурхай зэрэг шинэ уурхайг Ємнєх хэсэгт дурьдсанчлан одоогийн ашиглалтанд оруулах тєлєвтэй. Оюу толгойн байдлаар Монгол оронд урьд ємнє їзэгдээгїй уурхай дангаараа Монголын экспортын эдийн засгийн єсєлт гарч буй нь гол тєлєв хэмжээг 2 дахин нэмэгдїїлэх бєгєєд Таван олборлолтын їйлдвэрлэлийн (уул уурхай толгойг оролцуулбал 3 дахин нэмэгдїїлнэ. болон газрын тос, хий) єсєлтєєс улбаатай 29 юм. Монгол Улс дэлхийн ангиллын ашигт ойролцоо дулааны цахилгаан станц барьж, малтмалын баялагтай болохын зэрэгцээ тїїнийг тєвийн эрчим хїчний системтэй Москва Бээжинг холбох хамгийн богино холбох єндєр хїчдэлийн шугам татах зэрэг замын дунд байршилтай. 2000-2005 оны хэд хэдэн цахилгаан эрчим хїчний санал хооронд Орос, Хятадын худалдаа 200 хувиар болгож буй тєслїїд нь шинээр їїсэн хєгжих єсчээ (Дэлхийн банк, PPIAF 2007). Монголын уурхайн эрэлт хэрэгцээ, Улаанбаатар хот хєгжлийн чиг хандлагад нєлєєлєх 3 дахь болон хєрш зэргэлдээ орнуудын хэрэглэгчдэд хїчин зїйл бол огцом хотжилт. Нїїдлийн, илїїдэл эрчим хїчээ экпортлох боломжтой хєдєє аж ахуйн эдийн засаг єєрийн байр болгох юм. сууриа суурин, їйлчилгээнд тулгуурласан эдийн засагт тавьж єгч байна. Иймээс уул, Хотын хєгжлийн хувьд гэвэл, Эрдэнэт зэрэг уурхай, худалдаа болон цаашид їргэлжлэх їйл ажиллагаа явуулж буй уурхайнууд аль хотжилт зэрэгтэй уялдан Монгол орон эрс хэдийнээ тэлэн хєгжиж буй хотжилтын їйл хєгжих хандлагатай боллоо. явцыг амсаж байгаа тул нэмэлт дэд бїтцийг шаардах болов (Дэлхийн банк болон PPIAF Уул уурхай, дэд бїтцийн холбоо 2007). Шинэ уурхайнууд уурхайг тїшсэн хот суурин газрын їїсэл хєгжлийг дагуулах Ирэх 10 жилд дэд бїтцийн хєгжлийг тєлєвтэй. Жишээ нь, Оюу Толгойн уурхайг тодорхойлох эдийн засаг, улс тєрийн гол тойрч Ємнєговь аймагт 14000 хїнтэй уурхайн хєдєлгїїр нь уул уурхай байх тєлєвтэй. хотхон байгуулагдах болно. Ашигт малтмал ихэвчлэн дэд бїтэц муухан хєгжсєн алслагдмал газруудад байршжээ. Уурхайнууд гол тєлєв алслагдмал газар Байгалийн эдгээр баялгийг ашиглах аваас байрладаг тул тэдгээрийн шаарддаг дэд олборлолт, боловсруулалтыг явуулах ус, бїтцийн хєгжил ихэвчлэн туйлын євєрмєц цахилгаан эрчим хїчний дэд бїтэц, мєн байдаг ба уурхайгїйгээр тэрхїї дэд бїтэц гадаад зах зээлд экспортоор гаргах тээврийн бараг їнэлэмж їгїй (Дэлхийн банк болон дэд бїтцийг барьж байгуулах шаардлагатай PPIAF 2007). Иймээс дараагийн арван (ялангуяа Хятад руу чиглэсэн). Саяхан жилд Монголд єрнєх дэд бїтцийн хєгжлийн Дэлхийн банкнаас хийсэн судалгаанд їлэмж хэсгийн эдийн засгийн їндэслэлийг "Монголд єрнєх уул уурхайн дунд болон бїрдїїлэх, шаардлагатай хєрєнгє том оврын бїхий л їйл ажиллагаа їлэмж бїрдїїлэхэд уурхайнууд ихээхэн їїрэг их хэмжээний цахилгааны шинэ эх їїсвэр, гїйцэтгэх тєлєвтэй. Уурхайтай холбоотой ус болон тээврийн дэд бїтцийг шаардана" дэд бїтэц хїний хєл бараг хїрээгїй газар хэмээжээ. (Дэлхийн банк болон PPIAF, хїртэл тэлж, уурхайтай шууд холбоогїй 2007). дэд бїтцийн хєрєнгє оруулалт хот суурин газар тєвлєрєх (хэдхэн тохиолдлоос бусад) Тээврийн дэд бїтцийн хувьд Орос, Хятадын нєхцєлд биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлж хоорондын худалдааны эргэлт єсч, тємєр болзошгїй нєлєєллийн хувьд ч дээрх їйл явц замын тээврийн ачаалал ихсэх тєлєвтэй тул єєрийн ул мєрєє їлдээх нь гарцаагїй. їїнийг одоогийн гол шугаманд єргєтгєл хийх замаар шийдвэрлэх болов уу (Дэлхийн банк Иймээс энэхїї судалгааны зорилгын дагуу болон PPIAF 2007). Иймээс тємєр замын байгалийн чухал нутгуудад дэд бїтцийн сїлжээг шинэ газар нутаг руу єргєтгєх эдийн хєгжлийн болзошгїй нєлєєллийг судлахдаа засгийн голлох хїчин зїйл мєн л уул уурхайн уул уурхайн шууд бус нєлєєллийг голчлон хєгжил юм. анхаарав (зам харгуй, тємєр зам болон цахилгаан эрчим хїчний дэд бїтэц байгуулах, Цахилгаан, эрчим хїчний дэд бїтцийн хувьд, уурхайн суурин газрууд бїрэлдэх зэрэг). Монгол орны эрчим хїчний нэг хїнд ногдох Байгалийн чухал нутгуудад байршиж буй харьцангуй єндєр хэрэглээ нь (1300 кВ) мєн биологийн тєрєл зїйлд ноцтой нєлєєлж л уул уурхайн салбарын цахилгаан эрчим болзошгїй уурхайтай шууд бус холбоотой хїчний эрэлт хэрэгцээнээс їїдэлтэй (Дэлхийн дэд бїтцийн томоохон тєслїїдийн хувьд банк болон PPIAF 2007). Таван толгойн нєхцєл байдал тэс єєр ба тэрхїї шууд бус 30 нєлєєлєлд тємєр зам, туслах замууд, нисэх тємєр замтай холбосон тусдаа сїлжээ, 477 онгоцны буудал болон усан цахилгаан станц км нь гол шугамаас салбарласан шугамууд барих зэрэг орно. юм (Дэлхийн банк, PPIAF, 2007). Нэг чухал салбар шугам Орхон аймагт Эрдэнэтийн Дэд бїтцийн салбарын єнєєгийн байдал зэсийн їйлдвэрийг ажиллуулдаг цахилгаан станцыг гол гол нїїрсний уурхайтай холбодог Эдийн засгийн хєгжлийн тєвшинтэй нь (ЗТАЖЯ, 2007). харьцуулбал Монгол їлэмж нїсэр дэд бїтэцтэй орон юм. Тухайн орны орлого ба газарзїйг Агаарын тээврийн хувьд Монгол дотоодын харгалзвал зам харгуй, цахилгаан эрчим хїч нисэх онгоцны 17 буудалтайгаас зєвхєн болон хєдєлгєєнт харилцаа холбоо зэрэг хоёр нь олон улсын нисэх буудал юм. Їїний дэд бїтцийн дєхємтэй байдал тєсєєлснєєс нэг нь олон улсын бїх нислэгийн 98 хувийг єндєр байна (Дэлхийн банк болон PPIAF гїйцэтгэдэг Улаанбаатар хот дахь Чингис 2007). Гэсэн хэдий ч дэд бїтцийг хєгжїїлэх хаан нисэх онгоцны буудал юм (Дэлхийн хэрэгцээ шаардлага одоо ч асар их хэвээр банк, 2007). байна. Монгол орны нийт єрхийн гуравны нэг нь єнєєгийн байдлаар зїй зохистой усан Єнєєгийн байдлаар Монгол орон эрчим хангамжгїй ба хєдєє орон нутгийн хїн амын хїчний гурван бїсийн тогтолцоотой. Їїний дєнгєж тэн хагас нь цахилгаан эрчим хїчний хамгийн том нь Улаанбаатар, Эрдэнэт болон эх їїсвэртэй холбогджээ (Дэлхийн банк тєвийн районы томоохон хот суурингуудыг болон PPIAF, 2007). хамарч улсын нийт эрчим хїчний хэрэглээний 96 хувийг бїрдїїлдэг Тєвийн эрчим хїчний Хэдийгээр Монгол орны замын нягтрал систем юм. Зїїн бїсийн эрчим хїчний систем дэлхийд хамгийн багад ордог ч (1000 хавтгай нь Дорнод, Сїхбаатар аймгуудын хот, суурин дєрвєлжин км-т 0,009 зам ) тїїнийг тухайн газар, Баруун бїсийн эрчим хїчний систем орны орлогын нягтралтай харьцуулбал нь Баян-Єлгийн, Увс болон Ховд аймгуудын харьцангуй єндєр байна (Дэлхийн банк болон тєв, суурин газруудыг хамардаг (Дэлхийн PPIAF, 2007). 2005 оны эцсийн байдлаар банк болон PPIAF 2007). 2002 онд Монголын Монголын замын сїлжээний нийт урт 49250 нийт эрчим хїчний їйлдвэрлэлийн 90 хувийг км ба їїний 11219 км нь улсын чанартай зам нїїрсээр бїрдїїлдэг байсан ба нэгээс илїї (ЗТАЖЯ-аас зохицуулагддаг), 38031 км нь хувийг дизель, 0,3 хувийг бага оврын усан орон нутгийн чанартай зам байна (ЗТАЖЯ, цахилгаан станцаар гаргадаг байжээ. Їлдсэн 2007). Монголын нийт замын сїлжээний эрэлт хэрэгцээг Оросоос цахилгааны импорт зєвхєн 1900 км нь хатуу хучилттай. Хайрган хийж хангадаг байсан (Дэлхийн банк болон замын урт 1900 км бєгєєд байгалийн PPIAF, 2007). 2003 оны байдлаар Монголд сайжруулсан замын урт 1800 км. Їлдсэн зургаан дунд оврын усан цахилгаан станц 43600 км нь байгалийн шороон зам болно байсан ба хамгийн том нь 20 МВ-ын хїчин (Дэлхийн банк, PPIAF, 2007). чадалтай Завхан аймгийн Богд голын усан цахилгаан станц юм (ALAGC, 2003). Дотоодын ачаа тээврийн ихэнхийг замын авто тээвэр гїйцэтгэдэг. Авто тээвэртэй Дэд бїтцийн хєгжлийн тєлєвлєгєє харьцуулбал ашигт малтмал тээвэрлэхийн хувьд тємєр зам харьцангїй давуу талтай Дараагийн 10 жилийн турш жилийн 7-8 тул олон улсын ачаа тээвэрт тємєр зам хувийн ДНБ-ий єсєлтийг хадгалахад давамгайлдаг. Замын тээвэр гол тєлєв шаардлагатай сайн чанар бїхий дэд бїтцийг Улаанбаатараас аймгууд руу урсгалтай хєгжїїлэх хэрэгцээ байна (Дэлхийн банк, бол нїїрс ачсан тємєр замын тээвэр PPIAF, 2007). Дэд бїтцийг эдийн засгийн Улаанбаатар хот руу чиглэдэг (Дэлхийн банк, хєгжилд чєдєр болохоос хазаарлах їїднээс PPIAF, 2007). Монголын тємєр зам нийт 1815 гурван гол талбарт хєрєнгє оруулалт хийх км єргєн зам бїхий сїлжээтэй ба їїний 1110 саналыг Дэлхийн банкнаас саяхан хийсэн км нь Орос Хятадыг холбосон гол шугам, судалгаанд дэвшїїлсэн ба їїнд: (i) одоогийн 238 км нь Монголын зїїн хэсгийг Оросын дэд бїтцийг тэтгэх хєрєнгє оруулалт, (ii) уул 31 уурхайн сїїлийн їеийн тогтоогдсон нєєцийг шинэ стратегид салбарын 14 ерєнхий ашиглахад шаардлагатай хєрєнгє оруулалт чиглэлийг тодорхойлсон ба "байгаль орчны ба (iii) цахилгаан эрчим хїчний хомсдолоос хувьд тогтвортой, экологийн тогтолцоог сэргийлж тїгээлтийн тєхєєрємжийг хїндэтгэсэн, нийгэм соёлын тогтвортой сайжруулах їндэсний чадавхийг бэхжїїлэх байдлыг хадгалж дэд бїтцийн чанартай хєрєнгє оруулалт (Дэлхийн банк, PPIAF, аливаа ажил, тээврийн їйлчилгээний 2007) зэргийг хийх. байгаль орчинд їзїїлэх нєлєєллийг багасгах чиглэлд тээврийн салбарын бїх тєслїїдийг Дэд бїтцийн хэрэгцээ шаардлагыг хангах хэрэгжїїлэхэд засгийн газар анхаарна" тєлєвлєгєє боловсруулж хэрэгжїїлбэл гэж заасан нь байгаль орчны тогтвортой Монголын засгийн газар тогтвортой хєгжлийн байдлын стратегийг тодорхойлсон явдал зарчимд їнэнч байгаагаа харуулах болно. Дэд юм (ЗТАЖЯ, 2007). Тээврийн тєхєєрємж, бїтцийн хєгжлєєс байгаль орчинд нєлєєлєх їйлчилгээг тєлєвлєж ашиглахад "байгаль нєлєєллийг зохицуулах хууль эрх зїйн орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээ болон їндэс суурийг тавьж, 1995 онд батлагдсан Засгийн газрын байгаль орчны бодлогын Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль, 1998 бусад шаардлагыг" хангах амлалт ч бас їїнд онд батлагдсан Байгаль орчинд нєлєєлєх орно. байдлын їнэлгээний тухай хуулиудад засгийн газар эдгээр чиглэлээр авсан їїрэг амлалтаа Тээврийн шинэ стратегид тусгагдсан зорилго, тусгасан байна. (6.1-р хэсгийг їзнэ її). зорилтуудыг биелїїлэхэд нийтдээ 1275 сая Засгийн газраас сїїлийн їед гаргасан бусад ам. долларын хєрєнгє оруулалт 2006-2015 баримт бичгїїдэд ч тогтвортой хєгжлийн онуудад шаардлагатай ба їїнээс 926 сая зарчмыг дурьдсан юм. Жишээ нь, 2007 онд ам. долларыг Монголын засгийн газар, 349 батлагдсан Монголын Їндэсний тээврийн сая ам. долларыг бусад эх їїсвэрээс гаргах стратегид "засгийн газрын санхїїжилт бїхий тєлєвтэй (ЗТАЖЯ, 2007). хєрєнгє оруулалтын талаар гарах шийдвэр нь бусад альтернатив хувилбаруудын Эрчим хїчний салбарын бодлогыг Тїлш, техник, эдийн засаг, санхїї болон байгаль эрчим хїчний яам тодорхойлдог (ТЭХЯ). орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний дїн Салбарын єнєєгийн бїтэц, їйл ажиллагааны шинжилгээн дээр суурилна" гэжээ (ЗТАЖЯ, хууль эрх зїйн їндсийг 2001 онд батлагдсан 2007). Эрчим хїчний хуулинд тусгасан ба їїгээр засгийн газрын бодлого боловсруулахад Монгол орны дэд бїтцийн хєгжлийн гїйцэтгэх їїрэг ролийг хязгаарлаж, эрчим тєлєвлєгєєг бїхэлд нь нэг дор тусгасан хїчний салбарын їйл ажиллагаа, ємчлєлийг баримт бичиг одоогоор байхгїй байна. 2003 улсын болон хувийн хэвшилд шилжїїлэхээр онд ГЗБГЗЗГ-аас тээвэр, эрчим хїч, ус, болсон юм (Дэлхийн банк болон PPIAF, харилцаа холбоо болон аялал жуулчлалын 2007). дэд бїтцийн тєлєвлєж буй хєгжлийн талаарх мэдээллийг агуулсан 2004-2023 он хїртэлх Монголын дэд бїтцийн їйлчилгээний талаар хугацааны газрын менежментийн їндэсний Дэлхийн банкнаас сїїлийн їед хийсэн мастер тєлєвлєгєє боловсруулжээ. Гэхдээ судалгааны хїрээнд тээвэр, эрчим хїч болон энэ тєлєвлєгєєнд тусгагдсан мэдээллийг харилцаа холбооны салбарын тєлєвлєгдсєн ихэнхдээ єєрсдийн тєлєвлєгєєг єєрсдєє хєгжлийг эргэн хянаж їр ашгийг дээшлїїлэх, хянаж, єєрчилсєн салбарын яамдуудаас нь тєлєвлєлтийг сайжруулан, дэд бїтцийн авсан болно. хєрєнгє оруулалтыг нэн тэргїїний ач холбогдлоор нь жагсаах зэргийг зєвлємж Дэлхийн банкнаас тээврийн салбарын болгосон юм (Дэлхийн банк, PPIAF, 2007). їндэсний стратегийг 1999 онд боловсруулсан Албан ёсны баримт бичиг бус ч энэхїї юм (1999). Харин шинэ стратегийн баримт судалгаанд Монголын засгийн газраас санал бичгийг Азийн хєгжлийн банкны техник болгосон дэд бїтцийн хєгжлийн тєрєл бїрийн туслалцаатайгаар ЗТАЖЯ боловсруулсан тєслїїдийн їндэслэлийн талаар чухал байна (ЗТАЖЯ 2007). Тээврийн салбарын мэдээлэл агуулагдсан байна. 32 Орон нутгийн тєвшинд Монголын засгийн Замын Їдийн замыг тавьж дуусгах (300 газар Дэлхийн банкны техник туслалцаа, км) Нидерланд-Монголын байгаль орчны - Урдуураа Алтай хїрэх зам (225 км). шинэчлэл тєслийн дэмжлэгээр ємнєд говийн бїс нутгийн хєгжлийн тєлєвлєгєєг боловсруулж байна (Нидерланд-Монголын Мянганы замын хэсгїїдийг тавьж дуусгах байгаль орчны шинэчлэлийн сан). Энэ ажлыг Дэлхийн банк болон хоёр талын бусад тєлєвлєгєє нь Ємнєд говийн бїсийн эдийн хандивлагчдын хамтаар хийнэ. Мянганы засгийн хєгжлийг дэмжих дэд бїтцийн тєрєл замд холбогдох хойд-ємнєд зїгийг холбосон бїрийн хувилбарын їр дагаврыг томьёолсон замын нэгийг барих тєслийг (Цагаан нуураас байна (Рехерт, 2008). Улс орны уул уурхайн Ярантай хїрэх зам) АХБ-ны санхїїжилтээр їйл ажиллагааны гол цєм болсон бїс нутгийн одоо боловсруулж байна (ЗТАЖЯ, 2007). дэд бїтцийн байгаль орчин, нийгмийн нєлєєллийг їнэлэх боломж уг тєлєвлєлгєєг Тємєр замын дэд бїтцийн хувьд Їндэсний хэрэгжїїлснээр бїрдэх юм (Хэсэг 6.1, Хїснэгт Тээврийн стратегийн баримт бичигт "Орос, 6, 7). Хятадыг холбох хойд-ємнєд хэсгийн тємєр замын коридорыг сайжруулах" болон 2015 он хїртэлх хугацаанд Монголын тээврийн "уул уурхайн салбарт холбох холбоосыг тогтолцоо Улаанбаатар хотын єсєн нэмэгдэж нєхцєлдїїлэх гол хувилбар болгож тємєр буй тээврийн бєєгнєрєлийг шийдвэрлэн, уул зам барих " асуудлыг тэргїїлэгч болгон уурхайн бїс нутгаас дэлхийн зах зээлд гарах тодорхойлов (ЗТАЖЯ, 2007). гарцыг баталгаажуулж, Орос, Хятадын хил хїртэлх худалдааны найдвартай гарцыг буй Дэлхийн банкны судалгааны дагуу (Дэлхийн болгон, Улаанбаатар хот болон бїс нутгийн банк, PPIAF, 2007) тємєр зам хєгжїїлэх хоорондын холбоог сайжруулах учиртай засгийн газрын хєрєнгє оруулалтын тєсєлд (Дэлхийн банк, PPIAF, 2007). дараах тєслїїд орно. Їїнд: Замын дэд бїтцийн хувьд Їндэсний Тээврийн - Орос, Хятадыг холбох тємєр замын шинэ стратегийн баримт бичигт "Улаанбаатараар шугам (1100 км), дамжсан хойд-ємнєд зїгийг холбосон замын - Монголын ємнєд хэсэгт баруун-зїїнийг гол коридорыг сайжруулах " асуудлыг энэ холбосон шинэ тємєр зам (500 км) тэргїїний хэмээн томьёолж "баруун-зїїнийг - Уул уурхайн шинэ тємєр зам (300 км) холбосон гол коридорыг (Мянганы зам) сайжруулж, улмаар Улаанбаатар болон - Засвар їйлчилгээний салбарын тємєр эдгээр коридоруудын холбоог сайжруулах" зам. асуудлыг їїний дараа тєлєвлєв (ЗТАЖЯ, Хувийн хєрєнгє оруулалтын олдоцоос 2007). шинэ уурхайн тємєр зам ихээхэн хамаарч боломжийн хирээр уул уурхайн аж Дэлхийн банкнаас сїїлийн їед хийсэн ахуйн нэгжїїдээр єєрсдєєр нь бариулж судалгааны тоо баримтаас їзвэл (Дэлхийн ажиллуулах хэрэгтэй гэдэг нь судалгаанаас банз болон PPIAF, 2007) зам хєгжїїлэх харагдав (Дэлхийн банк болон PPIAF 2007). засгийн газрын тєлєвлєгєє нь дараах тєслєєс Одоогоор уул уурхайн аль ч тємєр замыг бїрдэж байна. Їїнд: тавих шийдвэр гараагїй байна (Дэлхийн банк болон PPIAF 2007). Гэхдээ Хятадын - Мянганы замыг тавьж дуусгах (600 км), хил болон Ємнєговийн уурхайнуудыг холбох - Монголын баруун хэсэгт Орос, Хятадыг тємєр замын шинэ їйлчилгээг нэвтрїїлэх холбох шинэ замыг тавих бодит шаардлагыг Їндэсний Тээврийн - Мянганы замтай холбогдох хойд-ємнєд стратегийн баримт бичигт тусгасан болно хэсгийн дєрвєн шинэ зам тавих (нийтдээ (ЗТАЖЯ, 2007). 1100 км), Иргэний агаарын тээврийн хувьд Їндэсний - Улаанбаатараас Хятадын хил хїрэх тээврийн стратегийн баримт бичигт тус 33 улсын баруун хэсгийг Улаанбаатар хот болон дараах хэсгээс бїрдэнэ. Їїнд: бусад гол цэгїїдтэй холбосон дотоодын - Эгийн голын усан цахилгаан станцын агаарын тээврийн їйлчилгээг сайжруулах, хоёр їе шатны ажлыг зохион байгуулах, нэн тэргїїнд аялал жуулчлалын хэрэгцээ - Улаанбаатарт нїїрсээр ажилладаг шаардлагад нийцїїлж дотоодын агаарын дулааны болон цахилгаан станц шинээр тээврийн їйлчилгээг сайжруулах асуудлыг барих, тусгажээ (Дэлхийн банк болон PPIAF, 2007). Тїїнчлэн Улаанбаатарт баригдах шинэ - Одоо ашиглагдаж буй дамжуулах хїчин нисэх онгоцны буудлын їндэслэл болон цаг чадлын хирээр ОХУ-аас нэмэлт эрчим хугацааг тодорхойлох техник, эдийн засгийн хїч импортлох, їндэслэл боловсруулахыг стратегийн баримт - Хувийн хэвшлийнхний туслалцаатайгаар бичгээс санал болгожээ. Таван толгойд нїїрсээр ажилладаг цахилгаан станц бариулах Дэлхийн банкны хийсэн судалгааг їндэслэвэл (Дэлхийн банк болон PPIAF 2007) иргэний 220 МВ хїчин чадал бїхий Эгийн голын усан агаарын тээврийг хєгжїїлэх засгийн газрын цахилгаан станцын эхний їе шат 2012 онд хєрєнгє оруулалтын хєтєлбєрт дараах тєсєл эхлэх тєлєвтэй (Дэлхийн банк болон PPIAF, орно. Їїнд: 2007). - Улаанбаатарт баригдах нисэх онгоцны Усан цахилгаан станцаас бусад усан шинэ буудал дэд бїтцийн асуудлыг уг судалгаагаар нарийвчлан судлаагїй болно. Гэхдээ зарим - Орон нутгийн нисэх онгоцны 4 буудлыг нэгэн тєлєвлєж буй їйл ажиллагаа биологийн сайжруулах (Єлгий, Улаангом, Улиастай, тєрєл зїйлд ноцтойгоор нєлєєлнє гэдэг нь Алтай). ойлгомжтой юм. Їїнийг нэг жишээ бол 70 2008 оны 3 сарын 8-ны єдєр Япон Улсын хувь нь уул уурхайн хэрэгцээ шаардлагыг засгийн газар болон Монгол Улсын засгийн хангах Хэрлэн голоос зїїн ємнєд Говь руу газар Улаанбаатараас 40 км зайд орших Зуун ус татахыг санал болгож буй Хэрлэн-Говийн мод хотод олон улсын нисэх онгоцны шинэ усны тєсєл юм (Дэлхийн банк болон PPIAF, буудал барих гэрээнд гарын їсэг зуржээ. 2007). Нийт 28.8 тэрбум ьены (175 сая ам доллар) єртгєєр баригдах уг нисэх онгоцны буудлыг 2015 хїртэл дээр дурьдсан дэд бїтцийн 2015 онд ашиглалтанд єгєхєєр тєлєвлєж хєгжлийн тєслїїд нь хэрэгжинэ гэдэгт байна (Киодо мэдээллийн агентлаг, 2008). эргэлзэх хэд хэдхэн учир шалтгаан байна. Нэгдїгээрт, шаардлагатай хєрєнгє оруулалт Эрчим хїчний хувьд газрын менежментийн олдохгїй байх тєлєвтэй. Жишээ нь, Дэлхийн їндэсний мастер тєлєвлєгєєнд 2004-2012 банкнаас сїїлийн їед зохион байгуулсан оны хооронд баригдах 8 усан цахилгаан хєндлєнгийн їнэлгээгээр 2008-2015 хїртэл станцын жагсаалтыг тусгажээ. Эдгээр Монголд боловсруулсан тээврийн дэд цахилгаан станцын нийт суурилуулсан єртєг бїтцийн тєслийн єртєг нь тухайн улсын нь 266,7 МВ байх ба їїний 83 хувийг Булган тээврийн дэд бїтцэд зарцуулдаг мєнгєнєєс аймгийн Эгийн голын станц їйлдвэрлэнэ даруй 3-4 дахин илїї тул хэрэгжїїлэхэд маш (ГЗБГЗЗГ, 2003). Найман усан цахилгаан хїнд байх болно (Дэлхийн банк болон PPIAF, станцын далан нь нийтдээ 1,1 сая га газар 2007) гэсэн дїгнэлт гарчээ. эзлэх ба эндхийн усны болон хуурай газрын биологийн тєрєл зїйлд ноцтой нєлєє їзїїлэх Хоёрдугаарт, санал болгож буй олон тєслїїд, тєлєвтэй байна. нэн ялангуяа тээврийн салбарын тєслїїд эдийн засгийн їндэслэлгїй болох нь тодорхой Дэлхийн банкны хийсэн судалгаанаас їзвэл болов. Нэг жишээ дурьдахад Мянганы замын (Дэлхийн банк болон PPIAF, 2007) Монголын сїїлийн їеийн єргєтгєлд хойт ємнєд зїгийг засгийн газрын санал болгож буй эрчим холбосон таван замыг шинээр тавихаар хїчний хєрєнгє оруулалтын хєтєлбєр нь тусгагджээ. Эдгээр чиглэлд урьдчилсан болон 34 єнєєгийн техник, эдийн засгийн їндэслэлийн хєгжил ихээхэн хандив оруулж байгаа ба судалгаа хийгдээгїй ба єєрийн єртгєє нєхєх їїгээрээ ч байгаль хамгаалах їйлсдээ улс хэмжээний ачаа тээврийн эргэлтийг энэ зам тєр, орон нутгийн ард иргэдийн дэмжлэгийг гїйцэтгэж чадахгїй байх эрсдэлтэй (Дэлхийн хїлээж байна. Їїний зэрэгцээ аялал банк болон PPIAF, 2007). жуулчлалын салбар Монгол орны тогтвортой хєгжлийг дэмжих томоохон боломжийг нээж Эдгээр хїндрэлтэй асуудлын хариу болгож байна. Аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа нь 2008-2015 он хїртэлх засгийн газрын хєрєнгє бусад салбартай харьцуулбал Улаанбаатар оруулалтын тєлєвлєгєєг олдох боломжтой хотод тєвлєрдєггїй тул эрчимтэй єсєж санхїїгийн нєєц эх їїсвэртэй уялдуулах буй хотжилтоос тэс єєр нєлєє їзїїлдэг чиглэлд хэрхэн єєрчилж болох талаар (Вигстен, 2008). Тїїнчлэн нийслэл хотод Дэлхийн банкнаас урьдчилсан зєвлємж шилжин ирж суурьшсан залуучуудад гаргалаа (Дэлхийн банк болон PPIAF, 2007). улирлын чанартайгаар эсвэл бїрмєсєн тєрсєн нутаг усандаа эргэн очих боломжийг Эдгээр зєвлємжинд улсын баруун зїїн хэсгийг нээж, эмэгтэйчїїдэд хєдєлмєр эрхлэх єргєн холбох тємєр зам барих тєлєвлєгєєнєєс боломж бїрдїїлж байгаараа аялал жуулчлал татгалзах, ашиглагдаж буй хїчин чадлаа нь орон нутгийн ард иргэдийн жендерийн нэмэх замаар ОХУ, БНХАУ-ыг холбох шинэ тэнцвэрийг хадгалахад ч нєлєєлж байна тємєр зам барих хэрэгцээ шаардлагыг (Вингстен, 2008). Мєн хєрєнгє оруулалтын бууруулах, Мянганы замын хєтєлбєрийн єртєг зардлын хувьд ч аялал жуулчлалын хїрээнд баригдах хойт ємнєд хэсгийг холбох салбарт орон нутгийн ард иргэд татагдан шинэ замын уртыг 1100 км-ээс 150 км болтол оролцоход саад бэрхшээл харьцангуй бага багасгах болон нисэх онгоцны шинэ буудал байдаг (Вингстен, 2008). барихаас одоохондоо татгалзах зэрэг саналууд орж байна (Дэлхийн банк болон Хїйтэн, урт євлийн улмаас євлийн аялал PPIAF, 2007). жуулчлал хєгжїїлэх боломж туйлын хязгаарлагдмал тул аялал жуулчлалын 5.4. Аялал жуулчлалын салбарын улирал 4-12-р сарын хооронд явагддаг хєгжил ба хамгийн оргил їе нь 7, 8-р сарууд юм. Тээвэрлэлт болон буудаллах байр зэрэгтэй Товч тїїх холбоотой дэд бїтцийн хязгаарлалт, Монголын аялал жуулчлалын салбар гол хїндрэлийн улмаас жуулчид тур тєлєв хєдєєгийн ард иргэд, тэдгээрийн операторуудаас ихээхэн хамааралтай болж, нїїдлийн аж амьдрал дээр суурилдаг ба тэдгээрээс урьдчилсан захиалгаар тээвэр, їїнд єргєн, уудам нутаг, сонирхол татахуйц хоол хїнс, зочид буудал зэргийг оруулсан євєрмєц газар нутгууд ч нєлєєлдєг (Вингстэр, аялалын багц худалдан авдаг (Вингстен, 2005). Байгалийн аялал жуулчлалын 2005). Жуулчид Улаанбаатар хотоос гадуур, зэрэгцээ морин аялал, загасчлал, шувуу, ихэвчлэн засгийн газраас олгосон тусгай эрвээхэй їзэх зэрэг сонирхол бїхий зохион зєвшєєрєл бїхий тур операторуудын байгуулалттай, бие даасан бїтээгдэхїїний ажиллуулдаг гэр баазуудаар байрладаг. тєрєл, тоо бага ч болов єсєх хандлагатай Бусдын амжилтаас їлгэр жишээ авч гэрээс байна. Ландшафт, соёлын болон зэрлэг ан гэрт гэсэн санаачлагыг даган аялагчдын хєл амьтны їнэлэмж, аяллын бусад боломжийн ихтэй газар малчин єрхїїд бие даасан тусдаа хувьд Монгол орны тусгай хамгаалалттай бааз байгуулан ажиллах нь олонтаа болсон газар л аялал жуулчлалын эрэлт хэрэгцээ ч тэдгээрийн зохицуулалт муу, бизнесийн ур ихтэй газар болжээ. чадвар дутмаг болон єєрийн бїтээгдэхїїн, Тусгай хамгаалалттай газрын менежментийг їйлчилгээгээ бусдад сурталчлах арга санхїїжїїлэх эсвэл орон нутгийн эдийн барилаар дутмаг юм. Иймээс одоогоор засагт хувь нэмэр оруулах замаар тусгай дэлхийн зах зээлд борлуулалтын сїлжээгээр хамгаалалттай газарт аялал жуулчлалын дамжуулан тэр болгон амархан борлуулагдах 35 нэгдсэн бїтээгдэхїїн, їйлчилгээг малчин Аялал жуулчлалын салбарын єргєжиж єрхїїд боловсруулж чадаагїй байна буй байдал (Вингстен, 2008). 1990 оноос эхэлсэн эдийн засгийн шинэтгэл Эдгээр жуулчны баазын орон нутгийн ард аялал жуулчлалын салбарыг хувьчилж, иргэдэд їзїїлж буй ач тус харилцан адилгїй Монголд зорчих, дотооддоо аялахтай байна. Жуулчны бааз нь орон нутгийн холбоотой аливаа хязгаарлалтыг халж, энэ эзэмшилтэй буюу хєрєнгє оруулагч нь уг орон салбарын эрчимтэй хєгжлийг бий болгосон нутгаас гаралтай бол тухайн бааз хєдєлмєр билээ. Монголд ирэх зорчигчдын тоо эрс єсч эрхлэлт, адуу, тэмээгээ тїрээслїїлэн 1999 онд 137000 байснаас 2006 онд 385000 унуулах, хїнсний ногоо, сїї, мах худалдах болжээ (ЗТАЖЯ, 2007) (Зураг 7). Эдгээр зэрэг хэлбэрээр орон нутагт ач тусаа їзїїлдэг зорчигчдын ихэнх нь амралт, зугаалгын (Вингстен, 2008). Гэвч ихэнх тохиолдолд зорилгоор ирэх жуулчид биш харин тусгай тур операторууд єєрийн малаа ашиглаж, хамгаалалттай газарт байршдаг гэр аюулгїй байдал, найдвартайг харгалзан баазуудаар хоноглодоггїй бизнесийн хэргээр хоол хїнсээ гаднаас авчирдаг. Иймээс орон зорчигсод байв (Вингстен, 2008). нутгийн сонирхогч талуудад хїртээх ач тус ихээхэн хязгаарлагдмал байдаг. Зураг 7. Монголд ирсэн зорчигчдын тооны єсєлт (ЗТАЖЯ, 2007) Зорчигчдын єсєлт 1999 онд 63 байгаад 2006 хєгжїїлэхийг нэн тэргїїний зорилт хэмээн онд 200 болсон нь зочид буудал, жуулчны тунхагласан билээ (Батжаргал). Олныг баазын єсєлттэй уг єсєлт уялдаж байна хамарсан гэхээсээ илїї тусгай сонирхлын (ЗТАЖЯ, 2007). (Зураг 8). Монголд ирсэн аялал жуулчлалд салбарын хєгжлийг зорчигчдын 90 хувь нь дараах орны иргэд чиглїїлэх нь зїйтэй гэдгийг нийтээрээ байжээ. Їїнд: БНХАУ, ОХУ, Солонгос, Япон, хїлээн зєвшєєрсєн билээ. Монголын АНУ, Герман, Франц, Их Британи, Австрали, аялал жуулчлалын ихэнх хэсэг байгаль Нидерланд болон бусад орнууд. Аялал дээр суурилсан тул цаашид жуулчдын тоо жуулчлалын салбараас 2006 онд 210 сая ам нэмэгдэхийн хирээр тусгай хамгаалалттай долларын орлого орж Монголын ДНБ-ний 10 газар нутгууд болон Монголын байгальд хувийг бїрдїїлсэн байна. учрах дарамт єсєх тєлєвтэй (Шлейхер ба Хотц, 2007). Засгийн газраас аялал жуулчлалын салбарыг 36 Одоогийн байдлаар Улаанбаатарын ойролцоо жуулчлал єсєх байх. Энэ судалгааны багт Горхи-Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт дотоодын жуулчлалын тєвшин болон аялал газраас бусад газар дотоодын жуулчлал маш жуулчлалын гол газруудтай холбоотой тоо бага хєгжсєн байна. Гэхдээ хїн амын орлого баримт хомс байлаа. єсч, дэд бїтэц сайжрахын хирээр дотоодын Зураг.8 Монголын жуулчны бааз болон зочид буудлуудын єсєлт, 1999-2006 (ЗТАЖЯ, 2007) (ногоон шугамаар зочид буудлуудын тоо, цэнхэр шугамаар жуулчны баазуудын тоог тус тус тэмдэглэв). Монгол орны аялал жуулчлалын дэмжих, (5) орон нутгийн ард иргэдэд стратегийн баримт бичгийг тулгуурласан аялал жуулчлалыг хєгжїїлэх, боловсруулах ажил (6) хамгаалалттай газар нутгийн аялал жуулчлалын менежментийг сайжруулах ба (7) Аялал жуулчлалын салбарын хєгжлийн жуулчны улирлыг уртасгах зорилгоор євлийн стратегийн хамгийн сїїлийн їеийн баримт аялал жуулчлалыг хєгжїїлэх зэрэгт оршино. бичиг бол ЗТАЖЯ-аас гаргасан Монголын Тодорхой тєслїїд хэрэгжїїлж халуун рашаан Аялал жуулчлалыг 2007-2011 он хїртэл (Хужирт, Шаргалжуут, Цэнхэрийн рашаан) хєгжїїлэх баримт бичиг юм. Тєрийн болон Улаанбаатар хот, Хєвсгєлд євлийн бодлого, сургалт, мэдээлэл, олон нийтийн аялал жуулчлалын цогцолборын асуудлыг мэдлэг ойлголтыг сайжруулж судалгаа шийдвэрлэнэ. зэргийг хэрэгжїїлэх їїрэг бїхий бие даасан тусдаа бїтэц байгуулахыг уг баримт бичигт Їндэсний стратеги байгаа хэдий ч Монголын санал болгов. Стратегийн зорилт нь бусад аялал жуулчлал ихэнхдээ эрэлт хэрэгцээгээр асуудлын зэрэгцээ (1) Монголын байгаль тодорхойлогдох тул стратегийн аливаа нэгэн орчин, нийгэм соёлын євийн хамгаалал, удирдамжийн хїрээгээр хязгаарлагдахгїй (2) бага орлого бїхий айл єрхийн ядуурлыг юм. Иймээс тухайн салбар ерєнхийдєє хаана бууруулж эмзэг бїлэгт тус нэмэр болох,(3) эрэгт хэрэгцээ байна тэнд хєгжих тєлєвтэй аялал жуулчлалын салбарын хїний нєєцийг байна. Хєвсгєл нуур, Горхи Тэрэлжийн бэхжїїлэх, (4) оролцогч талуудын хамтын байгалийн цогцолборт газар зэрэг онцгой ажиллагааг эрчимжїїлж хувийн хэвшлийн газруудад аялал жуулчлалын хєгжил тєвлєрч санал санаачлага, хєрєнгє оруулалтыг хурдацтай явагдах тєлєвтэй (Вингсен, 2008). 37 Монгол орны тогтвортой аялал Олон улсын хандивлагч ямарч байгууллагын жуулчлалын хєгжил оролцоогїйгээр ТАЖТ їйл ажиллагаандаа амжилт гаргасан бєгєєд зорчих газрын Аялал жуулчлалын салбарт гарсан хамгийн менежментийн хувьд тодорхой зорилгоо онцлох санал санаачлага бол Тогтвортой тунхаглаж чадсан байна. ТАЖТ нь тодорхой аялал жуулчлалын хєгжлийн тєв (ТАЖТ) эрхэм зорилго, харилцааны стратегитай тул байгуулсан явдал юм. ТАЖТ-ийн эрхэм уг тєвийн оролцогч талууд анхнаасаа юу зорилго нь Монгол оронд тогтвортой аялал сонгон авч байгаагаа сайтар мэддэг. Тиймээс жуулчлалын практик болон зарчмуудын тухай байгууллагын бизнесийн зорьж дизайн, мониторинг, їнэлгээ болон буй їр дїнд чиглэсэн хамтын ажиллагааг сайжруулалтын механизмыг нэвтрїїлэхэд єрнїїлэх бїрэн боломжтой юм. ТАЖТ їїсэн хувь нэмэр оруулах явдал юм. Тїїний їїрэгт хєгжсєнєєр Монголын ДНБ-нд ихээхэн хувь тусгай хамгаалалттай газруудад тогтвортой нэмэр оруулахуйц уялдаа бїхий харилцаа аялал жуулчлалыг хєгжїїлэх бодлого, холбоо аялал жуулчлалын салбар болон тєлєвлєлт боловсруулах, тур операторуудын ирээдїйн хєгжлийн тєлєвлєлтийн хэрэгцээ дїрэм журмыг бий болгож "Орон нутгийн ард хоёрын хооронд бий болж байна (Вингстен, иргэдэд тулгуурласан аялал жуулчлалын 2008). сїлжээний" бїрэлдэхїїн хэсэг болгон орон нутгийн ард иргэдтэй хамтран ажиллах, орон нутгийн засаг захиргаанд аялал жуулчлалын хєгжлийн талаар удирдамж єгєх зэрэг їйл ажиллагаа орж байна. 38 6. БїТЭЦ, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТОГТОЛЦООНЫ ДїН ШИНЖИЛГЭЭ 6.1 Байгаль хамгааллын бїтэц зохион орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний тухай байгуулалт, зохицуулалтын тогтолцоо хуулиуд тус тус тавьсан юм. Бусад асуудлыг зохицуулахын зэрэгцээ эдгээр хуульд Байгаль хамгааллыг зохицуулах бохирдуулагч этгээдээр тєлбєр тєлїїлэх тогтолцоо зарчмыг нэвтрїїлсэн ба иргэдэд байгаль орчны холбогдолтой мэдээллийг хїртэх 1990 оноос хойш Монголд байгаль орчны эрхийг эдгээр хуулиар олгосон байна. хамгаалалтай холбоотой дараах хэд хэдэн гол хууль тогтоомжийг батлан мєрдсєн юм. 1995 оны Байгаль орчны хамгааллын тухай Їїнд: хуулийн долдугаар зїйлд байгаль орчинд - Монголын Їндсэн хууль (1992 он) нєлєєлєх байдлын їнэлгээний талаар - Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль дурьдсан нь улмаар 1998 оны Байгаль (1995 он) орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний тухай тусдаа хууль болон батлагдсан - Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын билээ. Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний тухай хууль (1998 он) їнэлгээний тухай хуулинд санхїїгийн - Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн болон эрїїгийн хариуцлагын тогтолцоог тухай хууль (1994 он) тусгаж, байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын - Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн їнэлгээний тайлан гаргаагїй нєхцєлд орчны бїсийн тухай хууль (1997 он) тєслийн хэрэгжилтийг зогсоох хїртэл арга - Газрын тухай хууль (2002 он) хэмжээ авах тухай заажээ. Гэвч байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний їйл - Ойн тухай хууль (2007 он) явцад олон нийтийн хэлэлцїїлэг явуулах Эдгээр хууль, эрх зїйн баримт бичигт тухай заагаагїй ба байгаль орчинд нєлєєлєх орхигдуулсан хэд хэдэн зїйл болон байдлын їнэлгээний тайланг боловсруулж хязгаарлалт бий. Зарим ажигчлагчдын їзэж дууссаны дараа олон нийт танилцах боломж байгаагаар (IIED, WBCSD 2002 ) нийтийн эдлэх байдлаар заажээ. тээврийн хувьд мєрдєж буй зохицуулалт 1994 оны ТХГН-ийн тухай хуулиар улсын маш сул байна. Тухайлбал, байгаль орчинд болон орон нутгийн ТХГН байгуулах, улсын нєлєєлєх байдлын їнэлгээний їйл явцад тусгай хамгаалалттай газрын менежментийн нийтийн хэлэлцїїлэг явуулах тухай заалт зохицуулалтыг тусгаж єгсєн байна. Уг огт байхгїй байна. Бусад ажиглагчдын їзэж хуулийн 12,18,21 болон 24 дїгээр байгаагаар (Вингард ба Захлер, 2006) зэрлэг зїйлїїдэд Улсын ТХГН-т уул уурхайн ан амьтны арилжаа, наймааны талаар ямар хайгуул, олборлолтын ажил явуулахыг ч хууль тогтоомж байхгїй. хатуу хориглож зарим газруудад аялал Байгаль орчны хамгааллыг зохицуулах ажлын жуулчлалын їйл ажиллагаа явуулахыг ч тулгын чулууг 1995 оны Байгаль орчныг хязгаарласан байна. 28 дугаар зїйлийн дагуу хамгаалах тухай хууль, 1998 оны Байгаль холбогдох ИТХ-аас тодорхой газруудад аялал 39 жуулчлалын їйл ажиллагаа явуулах шийдвэр нутгийн засаг захиргаа хариуцдаг ба тэдгээр гаргаж болохыг заажээ. 2007 оны Ойн тухай нь Монголын єргєн уудам нутаг дэвсгэрт зїй хуулинд уул уурхайн хайгуул, олборлолтын зохистой хяналт тавих чадавхи бїрдїїлэх їйл ажиллагааг байгалийн чухал нутгуудад тодорхой сургалт, їр ашигтай менежмент явуулахыг хориглосныг "хамгаалалттай ойн явуулах санхїїгийн эх їїсвэрээр хомс юм бїс нутаг" гэж єргєжїїлсэнээр нилээд єргєн (Вингард ба Захлер, 2006). Орон нутгийн ангиллыг хамрах болжээ. Томоохон чухал засаг захиргааны газрууд мэргэжлийн хууль тогтоомж болох 2002 оны Газрын тухай боловсон хїч, хїн хїч муутай, цалин хєлс, хуулинд "Тусгай хэрэгцээний газар" гэсэн тоног тєхєєрємжийн хангамж муу тул ойлголтыг томьёолж, тїїнд улсын болон орон Монголын зэрлэг ан амьтныг їй олноор нутгийн ТХГН-ийг хамруулсан байна. Тусгай хорогдуулж байгаа хууль бус ангийн їйл хэрэгцээний газар нь улсын ємч бєгєєд ажиллагааг хянах чадваргїй юм (Вингард ба хувийн ємчлєлд олгогдохгїй болно. Захлер, 2006). Монгол дахь байгаль орчны хамгааллыг Урьд ємнє БОЯ-ны харьяа агентлаг байсан зохицуулах талаарх нарийвчилсан Байгаль орчныг хамгаалах газар нь 2003 оны 2 хэлэлцїїлгийг Хавсралт 6-д тусгасан болно. сард Мэргэжлийн хяналтын газартай нэгдсэн (Дэлхийн банк, 2006). Аймгуудад (нийслэл Байгаль орчны хамгааллын бїтэц, хотод) улсын хяналтын ахлах байцаагч зохион байгуулалт томилогдон ажилладаг ба сумын тєвшинд (дїїргийн) улсын байцаагч болон байгаль Газрын удирдлага, кадастрын асуудал хамгаалагчийг ажиллуулдаг. Байгаль орчин эрхэлсэн тєрийн захиргааны байгууллага хамгаалах тухай хуулиар сєрєг нєлєєллийг бол Газар зохион байгуулалт, геодези, арилгахыг шаардах, сєрєг нєлєє бїхий їйл зураг зїйн газар юм (ГЗБГЗЗГ). ГЗБГЗЗГ нь ажиллагааг зогсоож зєрчил гаргасан этгээдэд Газрын менежментийн їндэсний тєлєвлєгєє захиргааны хариуцлага тооцох эрх эдгээр болосруулах їїрэгтэй ба уг тєлєвлєгєєг байцаагчдад олгогдсон байдаг. хамгийн сїїлчийн хувилбараар боловсруулж Засгийн газрын 264 дугаарын тогтоолоор 2003 оны 12 сарын 24-нд батлуулжээ. 6.2. Уул уурхайн зохицуулалт, бїтэц зохион байгуулалтын тогтолцоо Байгаль орчны болон байгалийн баялгийн Уул уурхайн зохицуулалт бодлого боловсруулж, хэрэгжилтийг хангах тєрийн захиргааны тєв байгууллага 2006 оноос ємнє Монголын уул уурхайн бол Байгаль орчны яам юм. 1989 онд зохицуулалтын тогтолцоог 1988 онд байгуулагдсан БОЯ нь таван газар, хоёр батлагдсан Газрын хэвлийн тухай хууль, 1997 агентлагтай (Дэлхийн банк, 2006). БОЯ- оны Ашигт малтмалын тухай хуулиуд болон нд хамгаалалттай газрын асуудлыг 1993 энэ баримт бичгийн 6.1, 6-р хавсралтанд тус онд байгуулагдсан Тусгай хамгаалалттай тус їзїїлсэн байгаль орчны чиглэлийн хэд газрын товчоо хариуцдаг. БОЯ хамгийн бага хэдэн бие даасан хуулиудаар тодорхойлдог санхїїжилт бїхий яамдуудын нэг ба 2003 онд байжээ. Зарим ажиглагчид (IIED8 WBSCB тус яам улсын тєсвийн нэг ч хїрэхгїй хувийн 2002, Дэлхийн банк, 2006) энэ зохицуулалтын санхїїжилттэй байжээ (Вингард ба Захлер, тогтолцооны сул талыг онцолсон ба ялангуяа, 2006). тусгай зєвшєєрєл олгох їйл явц, хариуцлага тооцох, нєхєн сэргээх санхїїжилт хийх, Зэрлэг ан амьтны менежментийн хувьд албан бус олборлолт, хамгаалалттай газар БОЯ маш хязгаарлагдмал хїчин чадалтай. болон газар ашигласны нєхєн тєлбєр зэрэг Тус яаманд зэрлэг ан амьтан хамгаалах асуудлаар шийдвэр гаргахад олон нийтийн тєсєв байхгїй тєдийгїй зэрлэг ан амьтны оролцоо байхгїй байгааг тэмдэглэсэн менежментийн зориулалтыг хариуцах байдаг. нэгж байдаггїй (Вингард ба Захлер, 2006). Харин зэрлэг ан амьтны менежментийг орон Эдгээр сул талуудыг 2006 онд шинээр 40 батлагдсан Ашигт малтмалын тухай 2002 оны Газрын тухай хуулиар тодорхойлсон хуулиар єєрчилсєн. Уг хуульд орсон нэмэлт Тусгай зориулалтын газарт гар аргаар болон єєрчлєлтїїд нь байгаль орчны хамгааллыг бичил олборлолт хийхийг хоригложээ. бэхжїїлж хайгуул, олборлолт болон холбогдох хєрєнгє оруулалтын процедурыг Монголын байгаль орчны хамгааллын тодорхой болгосон байна (Азийн сан, 2007). зохицуулалтын тогтолцооны талаар Албан бус олборлолтын хувьд 2008 оны 2 дэлгэрэнгїй хэлэлцїїлгийг Хавсралт 7-д сард тїр журам батлаж гар аргаар болон тусгасан болно. бичил олборлолтыг зохицуулсан нь сїїлийн Уул уурхайн салбарын бїтэц, зохион їед гарсан нэг томоохон дэвшил байлаа. байгуулалт Хэдийгээр уул уурхайн салбарын їйл ажиллагааг зохицуулах дорвитой алхмууд Уул уурхайн салбарын хєгжлийн асуудлыг хийгдсэн хэдий ч уг салбарыг їр ашигтайгаар бїхэлд нь хариуцсан эрх бїхий байгууллага зохицуулах нарийвчилсан тогтолцоо єнєєг нь Їйлдвэр худалдааны яам юм. 1997 онд хїртэл їгїйлэгдсээр байна. Ашигт малтмалын тухай хууль батлагдахад Геологи, уул уурхайн хяналтын алба 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулинд гэсэн тусдаа тохируулагч агентлаг їйл томоохон хайгуул, олборлолтын їйл ажиллагаа явуулж байсан ба улмаар бие ажиллагаанд тусгай зєвшєєрєл олгох даасан хэрэгжїїлэгч байгууллага АМГТХЭГ асуудлыг цэгцэлжээ. Ашигт малтмалын байгуулагджээ (Дэлхийн банк). Тус яамны тухай хуулийн 17, 24 дїгээр зїйлїїдэд уул уурхайтай холбоотой їїрэг нь єнєєгийн улсын болон орон нутгийн тусгай байдлаар зохицуулалтын тогтолцоог хамгаалалттай газрыг хамарсан бїрдїїлэх, бїс нутгийн геологийн судалгааны "Тусгай хэрэгцээний газар"-т хайгуул, їр дїнг нэгтгэх, їнэлэх зэрэг зєвхєн салбарыг олборлолтын їйл ажиллагаа явуулахыг дэмжих їїргээр хязгаарлагдаж байна. хоригложээ. Гэвч уг хуулинд холбогдох орон нутгийн ард иргэдтэй зєвшилцєх ЇХЯ-аас тусгаарласнаас хойш Геологи, уул хэрэгцээ шаардлага зэрэг тусгай зєвшєєрєл уурхайн хяналтын алба нь хяналтын нэгдсэн олгохтой холбоотой асуудалд олон нийтийн агентлаг болох Улсын мэргэжлийн хяналтын їр дїнтэй хэлэлцїїлэг хийх талаар огт албанд харьяалагдах болжээ. Тїїнд дурьдаагїй бєгєєд санал єгєх 30 хоног ажиллаж буй 12 байцаагч нь Ерєнхий сайдын дуусгавар болсоны дараа хайгуулын тусгай шууд удирдлагад харьяалагддаг аймгийн зєвшєєрлийг автоматаар олгох тухай уул уурхайн хяналтын албатай холбоотой тусгажээ. Одоогийн хуулийн єєр нэг сул ажилладаг (Дэлхийн банк, 2006). тал нь хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгох эрх бїхий байгууллага болох АМГТХЭГ нь Ашигт малтмалын хувьд АМГТХЭГ бол улсын тусгай хамгаалалттай газрын сїлжээг хєндлєнгийн голлох хэрэгжїїлэгч агентлаг юм. хариуцаж буй БОЯ-нд тусгай зєвшєєрєл Тэрээр ашигт малтмалын тусгай зєвшєєрєл олгосны дараа зєвхєн энэ тухай мэдэгдэх олгох, салбарын мэдээллийг цуглуулах, тухай заасан ба энэ нь тухайн газрын тусгай геологийн тоо баримтыг архивлах болон хамгаалалт бїхий нутаг дэвсгэртэй давхцаж геологийн судалгаа хийх їїрэгтэй. Агентлаг байгаа эсэхийг хянах боломжийг уг яаманд нь гурван хэлтэстэй. Їїнд: Геологи, уул олгохгїй байна. уурхайн кадастрын газар, уул уурхайн газар, геологийн судалгааны албанд хуваагддаг. Монгол оронд олныг хамарсан, албан бус Геологи, уул уурхайн кадастрын газар нь 12 уул уурхайн олборлолтын їйл ажиллагааг ажилтантай, хайгуул, олборлолтын тусгай зохицуулах зорилгоор тусдаа хууль зєвшєєрєл хїссэн єргєдлийг хїлээн авч батлагдтал мєрдєгдєх гар аргаар болон бичил боловсруулдаг (Дэлхийн банк, 2006). уул уурхайн їйл ажиллагааг зохицуулах тїр журмыг засгийн газраас саяхан баталсан юм. Газар ашиглах зєвшєєрєл олгох, тусгай Энэхїї журмаар тусгай хамгаалалттай газар, зєвшєєрлийн зєрчилд зохих хариуцлага 41 ногдуулж хїлээлгэх зэрэг асуудлаар орон 6.3 Аялал жуулчлалын салбарын нутгийг засаг захиргааны процедуртай зохицуулалт, бїтэц зохион холбоотой зохицуулалтыг цаг алдалгїй байгуулалтын тогтолцоо хэрэгжїїлэх боломж олгох зїй зохистой Аялал жуулчлалын салбарын бїтэцгїй, мєн АМГТХЭГ болон БОЯ, Сангийн зохицуулалт яам, Улсын мэргэжлийн хяналтын газар, орон нутгийн засаг захиргааны хооронд ажлын Монгол улс аялал жуулчлалын хєгжилтэй уялдаа холбоо сул зэрэг хэд хэдэн сул талууд холбоотой хэд хэдэн хууль, журмыг 1990 уул уурхайн бїтэц, зохион байгуулалтын оноос хойш батлан хэрэгжїїлжээ. Їїнд: тогтолцоонд ажиглагдаж байна (Дэлхийн - Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн банк, 2006). тухай хууль (1994 он), АМГТХЭГ-т хэд хэдэн асуудлаар, тухайлбал - Аялал жуулчлалын салбарын хєгжлийн гар аргаар болон бичил олборлолтыг талаар тєрєєс баримтлах бодлого (1995 зохицуулах, зєвшєєрєл болон тусгай он), зєвшєєрєлд заагдсан нєхцлийн дагуу - Тусгай хамгаалалттай газрууд, аялал олборлолтын їйл ажиллагаанд техникийн жуулчлалын їйл ажиллагааг зохицуулах хийгээд байгаль орчны їзїїлэлтийн аудитыг тухай Сайдын тушаал (1996 оны 43), хийх нэмэлт хїчин чадавхи шаардагдаж - ЖАЙКА-ийн дэмжлэгтэйгээр байна. Уг асуудлыг шийдвэрлэх їїднээс ЇХЯ боловсруулсан Монголын Аялал гар аргаар болон бичил олборлолтын їйл жуулчлалын салбарын хєгжлийн мастер ажиллагааны нэгжийг Швейцарийн хамтын тєлєвлєгєє (2000 он), ажиллагааны байгууллагын тусламжтайгаар - Аялал жуулчлалын хууль (2000 он), АМГТХЭГ-ын бїтцэд 2005 онд байгуулжээ - ЖАЙКА-ийн дэмжлэгтэйгээр (Дэлхийн банк). боловсруулсан Монголын Аялал АМГТХЭГ-ын хїчин чадавхийн дутмаг жуулчлалын салбарын хєгжлийн байдалтай холбоотой єргєн хїрээний мастер тєлєвлєгєєн дэх байгалийн асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор Монголын аялал жуулчлалын удирдлага, зохион засгийн газар, Дэлхийн банктай хамтран байгуулалтын тогтолцоо (2002 он), АМГТХЭГ-ын Геологи, уул уурхайн - Монголын аялал жуулчлалыг 2007-2011 кадастрын газрын хїчин чадавхийг бэхжїїлэх онд хєгжїїлэх стратегийн баримт бичиг бїрэлдэхїїн хэсэг бїхий Монголын уул (2007 он). уурхайн салбарын техник туслалцааны тєслийг боловсруулахаар зэхэж байна. Энэ Аялал жуулчлалын салбарыг зохицуулах тєслийн хїрээнд уул уурхайн тоо баримтыг їндэс суурийг Аялал жуулчлалын тухай Монгол бїрэн компьютержуулж уг тогтолцоонд тусгай Улсын хуулиар (2000 оны 5 сард батлагдсан) хамгаалалттай газрыг хамрах боломжийг тавьсан бєгєєд тусгай хамгаалалттай газарт бїрдїїлэн (мєн боломжоороо хїрээлэн буй явуулах аялал жуулчлалын їйл ажиллагааг орчны бусад онцгой ач холбогдол бїхий Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай газруудыг хамрах), тэдгээр газар нутагтай хуулиар (хуулийн заалт 2.3) зохицуулдаг. давхцаж буй талбайн олборлолтын тусгай зєвшєєрлийг автоматаар зєвшєєрєхгїй Аялал жуулчлалын байгууллагуудад байх зарчмыг баримтлана. Їїний зэрэгцээ (тур операторууд болон тур агентлагууд) байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг "Їндэсний, тїїх, соёл болон байгалийн їнэт зохицуулах чиглэлээр холбогдох этгээд бїрт ховор эд зїйлсийг хамгаалж хадгалах талаар тодорхой їїрэг хариуцлага ногдуулах замаар єєрийн эрх мэдлийн хїрээнд шаардлагатай салбарын яам хоорондын хамтын їр дїнтэй арга хэмжээ авч хууль зєрчсєн тохиолдолд ажиллагааг Дэлхийн банкнаас санал болгож холбогдох байгууллагуудад мэдээлэх болон буй уг тєслийг дэмжинэ (Ханкок, 2008). Монголын нийгэм, эдийн засгийн хєгжил, эрїїл мэнд, хїн ардын ёс заншил, уламжлалд хувь нэмрээ оруулахуйц байгальд ээлтэй 42 аялал жуулчлал хєгжїїлэхийг зорино" гэсэн (Заалт 18.2) єєрийн газар нутаг дээр аялал шаардлага тавигддаг (Заалт 8.2). жуулчлалын бодлого болон хууль, тогтоомжийг хэрэгжїїлэх (18.2.1), єєрийн эрх мэдлийн ЗТАЖЯ-ны эрх мэдлийн талаар хуулийн хїрээнд болон ЗТАЖЯ-аас баталсан тоо, 16-р зїйлд заасан ба їїнд аялал байршлын дагуу холбогдох хууль тогтоомжийг жуулчлалтай холбоотой тєрийн нэгдсэн баримтлан тус газарт байгуулагдах аялал бодлогыг боловсруулж зохицуулан, жуулчлалын байгууллагад зєвшєєрєл тодорхой удирдлагаар хангах (16.1.1), олгож гэрээ байгуулна (18.2.2), єєрийн аялал жуулчлалыг хєгжїїлэх тєлєвлєгєє мэдлийн холбогдох газарт бїс нутгийн аялал боловсруулж, хэрэгжилтийг хангах жулчлалын хєгжлийн бодлоготой нийцїїлж (16.1.3), аялал жуулчлалын байгууллага, хєтєлбєр, тєслїїд боловсруулан, холбогдох дээд зэрэглэлийн зочид буудал болон ИТХ-д хїргїїлж батлагдсан хєтєлбєрийн жуулчны баазад зэрэглэл тогтоож тусгай дагуу аялал жуулчлалын тєлєвлєгєєг зєвшєєрєл олгох дїрэм батлах (16.1.6), боловсруулж хэрэгжїїлнэ (18.2.3). аялал жуулчлалын бїсэд їйл ажиллагаа явуулах жуулчны бааз, амралт, рашаан, 1994 оны Тусгай хамгаалалттай газар сувиллын газруудын тоо, байршлыг тогтоох нутгийн тухай хуулинд: (i) Дархан цаазат (16.1.7), аялал жуулчлалын бїсэд хїлээн газар, (ii) Байгалийн цогцолборт газар, (iii) авах жуулчдын тоог тогтоох (16.1.12), аялал Байгалийн нєєц газар болон (iv) Байгалийн жуулчлалын зам, маршрутыг тогтоох (16.1.13) тїїх, соёлын дурсгалт газрууд зэрэг улсын болон аялал жуулчлалын салбарт сєргєєр тусгай хамгаалалттай газар нутгийн 4 тєрєлд нєлєєлж болохуйц аливаа їйл ажиллагаа аялал жуулчлалыг зохион байгуулах талаар явуулахыг хориглоно (16.1.14) гэж тус тус з тодорхой заасан байдаг. аажээ. Дархан цаазат газар нь онгон бїс, Аялал жуулчлалын хуульд мєн аялал хамгаалалтай бїс болон хязгаарлалтын жуулчлалын салбарын нэгдсэн бодлого бїс (8-р зїйл) гэж хуваагддаг ба зїй боловсруулж, хэрэгжїїлэх Монгол орны зохистой зєвшєєрлийг авч, "байгаль орчинд аялал жуулчлалын зєвлєл (Заалт 15) халгїй технологи ашигласан" нєхцєлд байгуулах ёстой. Аялал жуулчлалын зєвлєлд хязгаарлагдмал ашиглалт бїхий бїсэд БОЯ болон аялал жулчлалын ТББ-ын байгалийн аялал жуулчлал болон бусад тєлєєлєгчид ордог (15.3). тєрлийн аялал жуулчлалыг зохион байгуулах, тїр байрлах жуулчны байр буюу баазыг Аймаг, сум болон багийн тєвшинд ИТХ єєрийн байгуулж болно (11-р зїйл). Гэхдээ хєрс, ус, эдийн засаг, нийгмийн хєгжил болон єєрийн агаар бохирдуулах аливаа їйл ажиллагаа, холбогдох нутаг дэвсгэр дээр байгалийн нуур, гол, горхи, рашаан зэргийг арилжааны баялгийг хэрхэн хуваарилах талаар шийдвэр зорилгоор ашиглахыг хориглосон байдаг гаргах эрхтэй юм. Аялал жуулчлалын хувьд (12.1). єєрийн нутаг дэвсгэр дээр аялал жуулчлалын бодлого, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг Байгалийн цогцолборт газрууд онцгой бїс, хянах (18.1.1), аялал жуулчлалын хєгжлийн аялал жуулчлалын бїс болон хязгаарлалтын талаар хэрэгжїїлэх їндэсний хєтєлбєрийн бїсэд хуваагддаг (14-р зїйл). Байгалийн хэрэгжилтийг хангах (18.1.2), єєрийн мэдлийн цогцолборт газруудын менежментийн нутаг дэвсгэрийн тодорхой хэсгийг аялал дїрэмд аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа жуулчлалын нєєц бїс нутагт оруулах тухай явуулахыг зєвшєєрсєн тохиолдолд Дархан саналаа ЗТАЖЯ-нд хїргїїлэх (18.1.3) болон цаазат газрын аялал жуулчлал болон єєрийн мэдлийн нутаг дэвсгэрийн аялал хязгаарлагдмал ашиглалт бїхий бїсэд аялал жуулчлалын хєгжлийн хєтєлбєрийг батлах жуулчлал эрхлэхтэй адилхан байна. (Зїйл (18.1.4) зэрэг эрх, їїрэгтэй болно. 16, 17). Засаглалын бїтцийн гурван тєвшний Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай засаг дарга нар аялал жуулчлалын хувьд хуулинд Байгалийн нєєц газар явуулах 43 аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа нь тухайн сурталчилгаа, аялал жуулчлалын дэд бїтэц, газар нутгийн унаган тєрхийг єєрчлєх, хїний нєєцийг хєгжїїлж аялал жуулчлалын байшин барилга барьж газар ухах зэрэг бїтээгдэхїїн боловсруулах їїрэг бїхий байгальд сєрєг нєлєє їзїїлээгїй нєхцєлд Аялал жуулчлалын бодлого, зохицуулалтын хариуцлагатай аялал жуулчлалын їйл газартай. Харин БОЯ бол гадаадын ажиллагаа явуулахыг тєдийлєн хориглоогїй жуулчдыг Монгол руу татах гол хїч болох байна (12-р зїйл). Хариуцлагатай аялал тусгай хамгаалалттай газрын менежментийг жуулчлалын їйл ажиллагааг мєн Байгалийн хариуцдаг. Мєн аялал жуулчлалын салбарт тїїх, соёлын дурсгалт газруудад явуулахыг хамаарал бїхий дїрэм журмыг оролцуулан хориглоогїй ч сїр бараа, їзэмжийг нь дарах, байгаль хамгаалахтай холбоотой журам газар сэндийчэн ухан, тэсрэх бодис ашиглан боловсруулж хэрэгжїїлэх ажлыг тус яам байшин барилга барих буюу байгалийн хариуцдаг. Харамсалтай нь ЗТАЖЯ болон баялаг олборлох, Байгалийн эсвэл соёлын БОЯ-ны хооронд їйл ажиллагааны нарийн тїїх дурсгалт хєшєє дурсгалыг хєндєх, чанд, нїдэнд харагдахуйц зохицуулалт сїйтгэх болон хєдєлгєх, тэдгээрт хор байхгїй мэт санагдана (Вингстен, 2008). хєнєєлтэй аливаа їйл ажиллагаа явуулахыг Аялал жуулчлал болон тусгай хамгаалалттай хоригложээ (24-р зїйл). газрын менежментийг нэг газарт хариуцуулах нь зїйтэй гэсэн санал олон гарч байсан. Тусгай хамгаалалттай газрын дотор болон Гэвч зарим орны туршлагаас харахад гадна аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа аялал жуулчлалын салбар нь єєрєє ихэхээн явуулахыг байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын том їйлдвэрлэл бєгєєд олон тооны бага їнэлгээний тухай хуулийн заалтуудаар болон дунд оврын аж ахуйн нэгжїїдээс зохицуулах ба шинэ тєслийг шалгаруулах їйл бїрддэг (Агаарын тээврийн компаниуд, явцыг тодорхойлж шаардлагатай нєхцєлд зочид буудлууд, тур операторууд г.м.) тул байгаль хамгааллын тєлєвлєгєєний агуулгыг аялал жуулчлалын бїхий л їйл ажиллагааг тогтооно. нэг байгууллагын харьяалал дор нэгтгэн явуулахад бэрхшээл ихтэй болох нь Аялал жуулчлалын бїтэц, зохион тогтоогдсон (Вингстен, 2008). байгуулалт Монголын аялал жуулчлалыг хєгжїїлэхэд Єнгєрсєн 10 жилийн хугацаанд Монголын Японы хамтын ажиллагааны байгууллага маш засгийн газар аялал жуулчлалын їйл чухал їїрэг гїйцэтгэсэн болно. Тэрээр 1999 ажиллагааг ємчилж явуулах практикаас онд Монголын аялал жуулчлалын салбарыг хууль, эрх зїйн болон бодлогын цар хїрээг хєгжїїлэх мастер тєлєвлєгєє боловсруулах тодорхойлох практик руу шилжсэн цаг їндэсний хэмжээний том судалгаа явуулах їе байлаа. Ихэнх нь аялал жуулчлалын їйл ажиллагааг дэмжсэн юм. Судалгааны томоохон бїс болох тусгай хамгаалалттай тайланд їндэслэн 2002 онд БОЯ, Дэд бїтцийн газар нутгийн менежерийн хувьд Засгийн яамтай хамтран Монголын байгалийн аялал газар нь эдгээр газруудад ирэх жуулчдад жуулчлалыг хєгжїїлэх їндэсний хэмжээний їйлчлэх байгууламж болон менежментийн семинарыг ЖАЙКА байгууллага зохион хувьд хариуцлага хїлээнэ. байгуулав. Тус семинараас дїрэм, журам болон Монголын байгалийн аялал жуулчлал, ЗТАЖЯ-ны їїрэг хариуцлагад зам, тээвэр, тїїний холбогдох байгууллагуудын шалгуур тємєр зам, усан тээвэр, иргэний агаарын їзїїлэлт, тодорхойлт, дезайн, санхїїгийн тээвэр, шуудангийн їйлчилгээ болон аялал їндэс суурь болон аюулгїйн стандартуудын жуулчлалын салбарын бодлого боловсруулж талаар зєвлємж гаргасан байна. Байгалийн хэрэгжїїлэх зэрэг ажлууд багтсан байдаг. аялал жуулчлалыг Монголын нийгэм, эдийн ЗТАЖЯ зургаан газартай ба одоогоор аялал засгийн байдлыг сайжруулах арга зам жуулчлалын салбарын ерєнхий бодлого, хэмээн тодорхойлов. ЖАЙКА-тай хамтран стратегийг боловсруулж зохицуулах, салбарт гїйцэтгэсэн ажлын нэгдсэн дїнг Засгийн баримтлах стандарт, журмыг боловсруулж газрын хуралдаанаар оруулж улмаар боловсронгїй болгох, маркетинг, 44 2000 оны 5 сард Монголын анхны Аялал боловсруулахад нь ихээхэн тус дєхєм жуулчлалын хууль батлагдсан билээ. їзїїлжээ. 2003 онд ОУСК-тай хамтран ажилладаг олон жижиг банкууд "Экваторын 6.4. Газар нутгийг хамгаалахад зарчим" хэмээх їйл ажиллагааг нэвтрїїлжээ. чиглэсэн улс тєрийн бодлого Їїний гол зорилго нь дэлхийн хаана ч, бїхий л салбарт хэрэглэж болохуйц байгаль Олон улсын хєгжлийн банкуудын орчин, нийгмийн хамгааллын стандартуудын бодлого нэгдсэн багц боловсруулахад оршиж байв. Улмаар эдгээр стандартыг дэлхийн 50 оронд Дэлхийн банк болон олон улсын хєгжлийн батлаад байна. бусад банкууд єєрийн санхїїгийн їйл ажиллагаанаас гарч болзошгїй сєрєг Экваторын зарчимд нэгдэн орсон орнууд нєлєєллийг намжаах зїй зохистой арга 10 сая ам доллараас давсан бїхий л хэмжээ авах нєхцлийг бїрдїїлэх їїднээс хєрєнгє оруулалтын хувьд Биологийн тєрєл байгаль орчны хамгаалалтын бодлого зїйл, байгаль орчны тогтвортой нєєцийн нэвтрїїлжээ (Хавсралт 8). Эдгээр бодлогоор менежментэд (дээр дурьдсан буй) ОУСК-ийн аливаа зохисгїй їйл ажиллагаанаас гїйцэтгэлийн стандарт 6-г хэрэглэнэ гэжээ. биологийн тєрєл зїйлийн чухал газруудыг Энэ арга хэмжээ нь биологийн тєрєл зїйлд хамгаалах їндэс суурийг тавьжээ. Биологийн чухал газар нутгуудыг хамгаалах цар хїрээг тєрєл зїйлд учрах дээр дурьдсан аюул занал ихээхэн єргєтгєсєн юм. болон Монголд эдїгээ єрнєж буй эдийн засгийн хурдацтай їйл явцууд нь эдгээр Єєрийн тогтвортой хєгжлийн стратегийн бодлогыг бїрэн хэрэгжїїлэхийн чухлыг чухал бїрэлдэхїїн хэсэг болгож биологийн харуулж байна. тєрєл зїйлийг хамгаалах эрмэлзлэлтэй байгаагаа харуулах хэрэгтэйг уул уурхайн Байгалийн чухал газруудын тухай компаниуд улам бїр ухамсарлах боллоо. мэдээллийг аль болох хїртээмжтэй болгох Тэр тусмаа ашигт малтмалын нєєцєєр нь байгаль хамгаалах бодлогыг їр ашигтай арвин, ашигт малтмалын улам бїр єсєн хэрэгжїїлэхэд тус дєхєм болно. Эдгээр нэмэгдэх їлэмж их эрэлт хэрэгцээ бїхий мэдээлэл нь: (i) хандивлагч байгууллага ОХУ, БНХАУ-ын хооронд орших стратегийн болон зээлдэгчдийн хооронд байгаль чухал байршилтай Монгол орны уул уурхайн хамгааллын бодлогын хэрэгжилтийн єнєєгийн огцом хєгжлийн хувьд энэ нь чухал талаар илїї тодорхой харилцан ойлголт ач холбогдолтой. тєрїїлнэ, (ii) байгаль хамгааллын бодлогын тууштай, ил тод байдлыг буй болгох ба (iii) Олон улсын тэргїїлэгч уул уурхай, металлын байгаль хамгааллын талаар харьцангуй сул аж ахуйн нэгжїїдийг тєлєєлєх зорилгоор шаардлага бїхий хандивлагчдыг "ангуучлах" Олон улсын уул уурхай, металлын зєвлєл боломжийг зээлдэгчдэд хаалттай болгож, (ОУУУМЗ) 2001 онд байгуулагджээ. ОУУУМЗ- хамгаалалтын бодлогод стандартчилал, ийн Тогтвортой хєгжлийн баримт бичигт уялдаа холбоог буй болгоход тус дэм болох "Биологийн тєрєл зїйлийн хамгаалал болон юм. Хандивлагчдын їйл ажиллагааны газар ашиглалтын тєлєвлєлтийн нэгдмэл бодлого, процедурт оршиж буй ялгааг зээл хандлагад хувь хандив оруулах" гэж заасан тусламжийг хїртэгч олонх орнууд гадаадын байна. Энэ їїрэг амлалт дээр тулгуурлан хєгжлийн тусламжийн їр шимийг чєдєрлєгч 2006 онд ОУУУМЗ-єєс уул уурхай болон гол хїчин зїйл гэж їздэг. биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах талаарх тэргїїн туршлагын удирдамж гаргажээ. Байгаль хамгааллын талаар хувийн хэвшлийн байр суурь Биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах эдгээр їїрэг амлалтыг ОУУУМЗ-ийн гишїїн зарим Олон улсын санхїїгийн корпорациас аж ахуйн нэгж улам бїр боловсронгїй тогтоосон стандартууд олон улсын болгосон ажээ. Жишээ нь Монголын уул санхїїгийн бусад байгууллагуудад стандарт уурхайд нилээд их ашиг сонирхол бїхий Рио 45 Тинто компани 2004 оны 11 сард Бангкок компани нь єєрийн хувьд нєхєн сэргээлтийн хотноо болсон Дэлхийн байгаль хамгаалах хэлбэртэй бус бєгєєд заавал уул уурхайн уулзалтын їеэр байгууллагыг бїхэлд нь їр дагавартай холбоотой биш байгаль хамарсан биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах хамгааллын бусад їйл ажиллагаанд хєрєнгє стратегээ танилцуулжээ. Энэ стратегид оруулах сонирхолтой байгаагаа дурьдсан цэвэр эерэг нєлєєллийн дараах зарчмуудыг байна. тусгасан байна. Їїнд: Байгалийн чухал нутгуудыг "Єєрийн їйл ажиллагаанаас гарах сєрєг їр хамгаалахтай холбогдсон бусад дагаварыг багасгаж їйл ажиллагаа явуулж механизмууд буй бїс нутагт байгаль хамгаалах їйлст зїй зохистой хувь нэмэр оруулснаар биологийн Байгалийн чухал нутгуудын хамгааллын тєрєл зїйлд цэвэр эерэг нєлєєлєл їзїїлэхийг асуудал нь олон улсын байгаль орчны гэрээ Рио Тинто зорино" хэмээжээ. хэлэлцээрийн хїрээнд Монгол Улсын авсан їїрэг амлалтыг биелїїлэхэд тус дєхємтэй Биологийн тєрєл зїйлд эерэг нєлєєлєл їзїїлэх гэдгийг дурьдах хэрэгтэй юм. Рио Тинтогийн хандлага хэд хэдэн алхмаас бїрдэх ба їїнд: (1) Биологийн тєрєл зїйлд Эдгээр гэрээ хэлэлцээрт Биологийн тєрєл нєлєєлєх нєлєєллийн хэмжээ болон шинж зїйлийн тухай конвенци, Олон улсын ач чанарыг тодорхойлох, (2) боломжийн хирээр холбогдол бїхий ус намгархаг газрын тухай эдгээр нєлєєллийг арилгах буюу багасгах, (3) конвенци (Рамсарын конвенци), Нїїдлийн зайлсхийх боломжгїй нєлєєллийг багасгах ан амьтны тухай конвенци (Бонны конвенци) арга хэмжээ авах болон (4) ойр орчмын болон Дэлхийн євийн сангийн тухай конвенци газрыг дэмжих зэрэг нєхєн хамгаалах їйл зэргийг дурьдаж болох юм. Монгол Улс эдгээр ажиллагаагаар аливаа їлдэгдэл нєлєєллийг бїх конвенцид нэгдэж орсон орны нэг. нєхєх асуудлууд орно. Эцэст нь хэлэхэд тус 46 7. БАЙГАЛЬ ОРчИНД ХєГЖЛИЙН ТєЛєВЛєЛТИЙН їЗїїЛЖ БУЙ НєЛєє 7.1. Уул уурхайн хайгуулын тусгай шинжилгээ хийв. (4.7-оос їзнэ її). зєвшєєрєл, байгалийн чухал нутгуудын хоорондын давхардал Монгол орны нийт газар нутгийн дєрєвний нэг буюу 40,3 сая га газарт хайгуулын тусгай Байгаль хамгаалалд чухал газар нутгуудад зєвшєєрєл олгосон байна (5.2-р хэсгээс їзнэ уул уурхайн їйл ажиллагаанаас їїдэх її). Їїний 3874886 га газар нь Монгол орны нєлєєллийн їнэлгээнд тулгуурлаж олгосон байгалийн чухал нутгуудын нийт талбайн 10 хайгуулын тусгай зєвшєєрєл (2008 оны орчим хувьтай давхардаж байна (Хїснэгт 9, 5 сарын байдлаарх), байгалийн чухал Газрын зураг 10). нутгуудын ((улсын хамгаалалттай газар нутаг, Эдгээр тоо баримт хайгуулын тусгай орон нутгийн хамгаалалттай газар нутаг, олон зєвшєєрєлтэй газрууд болон байгалийн улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газар болон чухал нутгуудын хооронд ихээхэн ялгаа тахилага шїтлэгтэй газар хийгээд шувуудад байгааг харуулж байна. Хайгуулын тусгай чухал газрууд г м) ангилал бїрд (хэсэг 4-д зєвшєєрєлтэй газруудын Улсын ТХГН-тай їзїїлсэн) давхардлыг тогтоох зорилгоор давхцаж буй талбайн хэмжээ улсын ТХГН- геологийн мэдээллийн тогтолцооны дїн ийн нэгээс бага хувь буюу 141014 га газар шинжилгээг хийв. Їїний дараа хайгуулын байхад, олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан тусгай зєвшєєрєлтэй газрууд, Монгол орны газар нутагтай давхцаж буй талбайн хэмжээ байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн дїн 72179 га газар буюу хоёр хувьтай тэнцїї хоорондын давхардлыг тодорхойлох дїн байна. Хїснэгт 9. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєлтэй газрууд болон байгалийн чухал нутгуудын хоорондын давхардал Байгалийн чухал нутгууд Нийт талбай Хайгуулын тусгай Хайгуулын тусгай (га) зєвшєєрєл бїхий зєвшєєрлийн дунд талбай (га) эзлэх хувь 1. Улсын тусгай 141,014 0.6 хамгаалалттай газар нутаг 22,413,136 2. Орон нутгийн тусгай 3,083,781 18.7 хамгаалалттай газар нутаг 16,531,505 3. Олон улсын хэмжээнд 3,988,448 72,179 1.8 хамгаалагдсан газар 4. Тахилага шїтлэгтэй [47 газар] [2 sites] 4.3 5. Шувуудад чухал газар 8,358,313 724,512 8.7 Нэгдсэн дїн 40,327,615 3,874,886 9.6 Тэмдэглэл: Хайгуулын зєвшєєрєлтэй газрууд болон байгалийн чухал нутгуудын хоорондын давхардлын улмаас дээрх 5 ангиллын нийлбэр нь байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн дїнгээс илїї байна. 47 Хайгуулын тусгай зєвшєєрєлтэй газрууд нь хэрэгцээний газар зэрэг) давхцаж байна. байгалийн чухал нутгуудын бусад ангилалтай Энэ давхардал хоёр янз байна. Тухайлбал, давхцах давхардлын тєвшин їлэмж их бага хэмжээний давхардал (энэ нь тусгай байна. Тухайлбал, 3083781 га газар орон зєвшєєрлийн 10 хїрэхгїй хувь нь нэг буюу нутгийн ТХГН-тай (нийт дїнгийн 19 хувь), тїїнээс дээш тооны тусгай хамгаалалттай тахилага шїтлэгтэй газар хоёр (4 хувь) ба газартай давхардаж байгаа), их хэмжээний 724.512 га газар шувуудад чухал газруудтай давхардал (тусгай зєвшєєрлийн 10 буюу (9 хувь) тус тус давхцаж байна. Эдгээр тїїнээс дээш хувь нь нэг буюу тїїнээс ангиллын ийм их хэмжээний давхардал нь дээш тооны тусгай хамгаалалттай газартай хоёр хїчин зїйлээс хамааралтай байна. давхардаж байгаа) гэсэн 2 янзын давхардал Нэгдїгээрт, тахилага шїтлэгтэй газар болон байна. шувуудад чухал газрууд нь хамгаалалттай гэж тодорхойлсоноос хэтрэхгїй бєгєєд Тусгай хэрэгцээний газартай давхардаж буй Монголын хууль тогтоомжоор хамгаалалтанд хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий газрын ороогїй байдаг. Хоёрдугаарт, Газар нутгийг гуравны нэг нь (296 тусгай зєвшєєрєл) бага орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авах хэмжээний давхардалтай байна (Хїснэгт 10). ажил сїїлийн їед эхэлсэн нь (гуравны нэгийг Харин ихэнх хэсэгт энэ давхардал хайгуулын нь 2000 оны 1 сарын 1-ээс хойш, Зураг 3) тусгай зєвшєєрлийн талбайн хил хязгаарыг хайгуулын тусгай зєвшєєрлийг олгосон цаг буруу тогтоосноос болон тусгай хэрэгцээний хугацаанаас хожуу байгаатай холбоотой. газартай давхардахаас зайлсхийх гэж хайгуулын талбайн хил хязгаарыг шулуун Монголд олгогдсон 3572 хайгуулын шугамаар хэмжинэ гэсэн Ашигт малтмалын тусгай зєвшєєрлийн 878 нь (буюу 25 хувь) тухай хуулийн 17-р зїйлийг зєрчиж нэг ба тїїнээс дээш тооны байгалийн байгаатай холбоотой. Нїдэн баримжаагаар чухал нутгуудтай давхцаж байна. Эдгээр уг давхардлыг шалгавал тоо баримт, эх зєвшєєрлийн ихэнх нь (826 нь) 2006 оны Ашигт сурвалжуудын зєрїїтэй байдлаас шалтгаалан малтмалын тухай хуулийн 17-р заалтаар газарзїйн мэдээллийн системийн алдаатай хайгуулын ажил хориглосон талбайтай холбоотой болох нь тогтоогдов. Гэвч энэ нь (Улсын болон орон нутгийн ТХГН, Тусгай бага хэмжээний давхардалд нєлєєлжээ. Хїснэгт 10. Тусгай хэрэгцээний болон хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал Давхардлын тєрєл Тусгай Давхардлын нийт Давхардлын голч зєшєєрлийн тоо талбайн хэмжээ (га) талбай (га) Бага хэмжээнийl 296 187,074 632 (<10%) Їлэмж хэмжээний 530 2,989,441 5,640 (10%) Нийт 826 3,176,515 3,846 Дээр дурьдсанаас їлдсэн тусгай зєвшєєрєл бїгдэд нь Орон нутгийн ТХГН багтжээ. бїхий 530 газар нь тусгай хэрэгцээний Їїнийг хоёр хїчин зїйлээр тайлбарлаж газруудтай мєн л их хэмжээгээр давхцаж болох юм. Нэгдїгээрт, Улсын ТХГН-ийн 90 байна. (Хїснэгт 10). Эндээс їзэхэд 283 гаруй хувийг 2004 оны 1 сарын 1-ээс ємнє тохиолдолд тусгай зєвшєєрєл (99.5 хувь) нь тогтоосон байхад тусгай зєвшєєрлийн 80- тусгай хэрэгцээний газар дотор байв. Гэхдээ аас илїї хувийг їїнээс хойш олгосон байна. хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий болон Энэ нь тэн хагасаас илїї хувь нь 2004 Тусгай хэрэгцээний газруудын хоорондын оны 1 сарын 1-ээс хойш тогтоогдсон Орон их хэмжээний давхардлын 29 тохиолдолд нутгийн ТХГН-тай зєрчилдєж байгаа юм. 48 Иймээс ихэнх (бараг бїгдэд нь) тохиолдолд - Хайгуулын їйл ажиллагаанаас биологийн хайгуулын тусгай зєвшєєрлийг давхцаж тєрєл зїйлд учрах шууд нєлєє буй Орон нутгийн ТХГН байгуулахаас ємнє - Хайгуулын їйл ажиллагаанаас їїдэн олгосон холбоотой. Хоёрдугаарт, 2008 оноос биологийн тєрєл зїйлд учрах шууд бус ємнєх Орон нутгийн ТХГН-ийн талаарх тоо нєлєє баримт нэгдсэн байдлаар олдоогїй болно. - Хамгаалалттай газрыг байгуулахад учрах Тухайлбал, орон нутгийн ТХГН-ийн полигоны бэрхшээлїїд хил хязгаарын тухай мэдээлэл олдоогїй ба - Хамгаалалттай газрыг хамгаалалтгїй саяхнаас л ГЗБГЗЗГ, Монгол дахь ДБХС болгоход чиглэсэн дарамт болон Байгаль хамгаалах байгууллагаас хамтран уг мэдээлийг бїрдїїлэх оролдлого зэрэг орно. хийжээ. (ГЗБГЗЗГ болон ДБХС-ийн Монгол Эдгээр нєлєєллийг доор нэг бїрчлэн дахь хєтєлбєрийн газар, 2008). тайлбарласан болно. Тїїнчлэн хайгуулын Иймээс єнєєг хїртэл хайгуулын тусгай тусгай зєвшєєрєл олгогдсоор байгаа зєвшєєрєл олгохдоо Орон нутгийн ТХГН- нь ирээдїйд байгалийн чухал нутгууд ийг хамруулахгїйн тулд Ашигт малтмалын олборлолтын їйл ажиллагаанд хамрагдах тухай хуулийн 19-р зїйлийн дагуу АМГТХЭГ- эрсдэлтэйг илтгэж байна. Гэхдээ олгогдсон аас тусгай зєвшєєрлийн єргєдлийг хянаж хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн ихэнх нь олгохоос ємнє аймгийн засаг даргын тамгын ирээдїйд олборлолтын зєвшєєрєл болохгїй газраар хянуулсан байх ёстой юм. бєгєєд олборлолтын зєвшєєрєл болсон ч тэдгээр тусгай зєвшєєрлийн болон уул уурхайн шууд ул мєр зэрэг нь хайгуулын 7.2. Уул уурхайн хайгуулын тусгай тусгай зєвшєєрлийн багахан хувийг эзлэх зєвшєєрєл олгогдсон болон байгалийн чухал нутгуудын хоорондын (Монголын олборлолтын талбайн голч 374 давхардлын їр дагавар га байхад хайгуулын талбайн голч 11206 га байх жишээтэй) тул эрсдэл багатай юм. Монгол орны тусгай хамгаалалттай газрын тогтолцооны бараг 3,2 сая га газар нь улсын Уул уурхайн хайгуулын їйл ажиллагаа болон орон нутгийн тєвшинд хайгуулын тусгай байгалийн чухал нутгуудад шууд зєвшєєрєл бїхий талбайтай давхцаж байна. нєлєєлєх нь Эдгээр давхардлын ихэнх нь (асуудалтай Уул уурхайн їйл ажиллагаа нь биологийн байгаа хайгуулын талбайн 10 буюу тїїнээс тєрєл зїйлд ямагт шууд болон шууд бус дээш хувь нь ) Орон нутгийн ТХГН-ийг байдлаар нєлєєлдєг. Хамгийн хїчтэй нєлєє хамарчээ. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл нь голдуу уул уурхайн їйл ажиллагааны їе бїхий болон шувуудад чухал газруудын шатанд илэрдэг боловч хайгуулын їеийн хооронд 700000 га газрыг хамарсан томоохон нєлєє томоохон газар нутгийг хамардаг давхардал байгаа бєгєєд шувуудад чухал учраас тєдийлєн мэдрэгдэхгїй. Гэхдээ газруудын сїлжээний дєрєвний нэгээс илїї ашигт малтмалын хайгуулын їйл ажиллагаа хэсэг нь тусгай хамгаалалтгїй буюу эсвэл нь эцсийн їе шатандаа хайгуулын бааз Орон нутгийн ТХГН гэж тогтоогдсонтой байгуулах, хайгуулын єрємдлєгє хийх, (саяхныг хїртэл уул уурхайн їйл ажиллагааны боловсруулалтын їйлдвэр байгуулж зам эсрэг зохистой хамгаалалттай газар болж харгуй тавихтай холбоотой байдаг тул чадаагїй) холбоотой юм. томоохон хэмжээний дэд бїтэц бий болгохыг аяндаа шаарддаг. Эдгээр дэд бїтцийн биет Орон нутгийн ТХГН, шувуудад чухал ул мєр нь байгаль дахь амьдрах орчин газруудын хайгуулын тусгай зєвшєєрєл сїйрч їгїй болоход нєлєєлдєг байхад дэд бїхий газартай давхардаж байгаагийн бїтцийн обьектуудыг барьж байгуулах явц, їр дагаварыг (болон зарим тохиолдолд тэдгээрийн їйл ажиллагаа зэрэг нь амьтны хїрээлэн буй орчны онцгой ач холбогдолтой аймагт муугаар нєлєєлдєг. бусад ангиллууд) доорхи 4 тєрєлд ангилан їзэж болох юм. Їїнд: Тиймээс хайгуулын эцсийн їе шат хїртэл 49 биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх шууд Хайгуулын ажлын явцад геологичид, нєлєєлєл тєдийлєн мэдрэгдэхгїй. Урьд ємнє тэдгээрийн туслах ажилтнууд зэрлэг ан нь хїний їйл ажиллагаа огт нєлєєлєєгїй, амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний /Жишээ хїн амын тархай бутархай суурьшил бїхий нь ангийн мах/ зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг харьцангуй унаган тєрхєєрєє байгаа хєєрєгдїїлсэнээр орон нутгийн ард газруудад хайгуулын судалгаа-туршилтын иргэдийн ан агнуурын їйл ажиллагааг улам єрємдлєгийн їе шатанд хайгуулын баг нэмэгдїїлдэг. ажиллаж байгаа нь тэдгээр эмзэг газруудын Гар аргаар олборлогчид нь бусад аж ахуйн экологийн тогтолцоонд дарамт учруулж нэгжїїдийн хайгуулын талбайг онцлон эхэлдэг. Эдгээр дарамт нь газрын хєрсний сонирхдог тул гар аргаар олборлолтын їйл ургамлан бїрхэвчийг машин техникээр ажиллагаа арилжааны уул уурхайн їйл талхлах зэргээр энгийн байдлаар илэрнэ. ажиллагаатай шууд холбоотой байдаг тухай Тїїнчлэн, хайгуулын багийг менежерїїд баримт олон байдаг. (Наутон, 2008). Тиймээс нь сайтар хянахгїй бол зэрлэг ан амьтны тухайн газарт хайгуулын їйл ажиллагаа хулгайн агнуур нилээд газар авдаг бодит явуулах, тэр газарт зєвхєн хайгуулын эрсдэл бий. Сибирийн тарвага Marmota si- тусгай зєвшєєрєл олгосон зэрэг нь алт birica, хар-сїїлт зээр Gazella subgutturosa, мэтийн ашигт малтмалын хойноос яваа цагаан зээр Procapra gutturosa, саарал гар аргаар олборлогчдыг тухайн газар руу чоно Canus lupus зэрэг нь хулгайн анчдад олноороо татагдах нєхцлийг бїрдїїлдэг. Гар олноор єртдєг амьтад. Байгаль хамгааллын аргаар олборлогч ард иргэдийн хоорондын менежментийн ажилтангїй газруудад эдгээр мэдээллийн солилцоо маш сайн байдаг нь биологийн тєрєл зїйлїїдэд аюул занал учрах тэдгээр хїмїїсийг тєрийн хяналтаас гадуур нь олонтаа тохиолддог. Иймээс байгалийн байж, шинэ нєхцєл боломжийг тїргэн ашиглах нутгууд болон хайгуулын тусгай зєвшєєрєл нєхцлийг бїрдїїлдэг. Шороон ордын алтны бїхий газрууд давхардаж, тїїнд Улсын олдворууд тухайн улсын єнцєг булан бїрээс болон Орон нутгийн ТХГН-ууд хамрагдсан ирэх гар аргаар олборлогчдыг ихээхэн татдаг тохиолдолд тухайн газрууд дээр їр ашигтай (Наутон, 2008). Дараах хоёр нєхцєл бїрдсэн хамгааллын менежмент їгїйлэгдэж буйг тохиолдолд гар аргаар ашигт малтмал харуулж байна. олборлох їйл ажиллагаа газар авдаг. Їїнд: Монголд уул уурхайн хайгуулын тусгай Нэгдїгээрт: Товлож буй ашигт малтмал нь зєвшєєрєл олгох тогтолцооны нэг сул тал нь алт байх, Хоёрдугаарт: нєєц тогтоогдсон хайгуул хийсний дараа тухайн газрыг нєхєн ч олборлолтын їйл ажиллагаа нь эдийн сэргээх шаардлага тавьдаггїйд оршино. засгийн їр ашиггїйн улмаас тухайн компани Їїний улмаас зарим аж ахуйн нэгжїїд замын уг газрыг орхиж явах тохиолдол. ажил гїйцэтгээд, ландшафтыг сїйтгэсэн тохиолдлууд бий (Ханкок, 2008). Иймээс Газар нутгийг Тусгай хамгаалалттай хууль, журмын хэрэгжилтийг хянан чангатгаж болгоход учрах бэрхшээл аж ахуйн нэгжїїд тухайн газрыг орхиж явсан ч уг газрын нєхєн сэргээлтийг хийх зардлыг Газар нутгийг орон нутгийн тусгай хангалттай нєхєхїйц хэмжээний байгаль хамгаалалттай болгох нь Орон нутгийн / орчны барьцаат хєрєнгє байршуулахыг аймаг эсвэл сумын/ тєвшинд албан ёсоор тэдгээрээс шаардах хэрэгтэй. тогтоогддог хэдий ч ихэнх тохиолдолд тэдгээрийг хамгаалах орон нутгийн ард Уул уурхайн хайгуулын їйл ажиллагаа иргэдийн їр ашигтай менежмент байдаггїй ба биологийн тєрєл зїйлд дам нєлєєлєх нь тусгай хамгаалалттай газрын менежментийн Энэ їйл ажиллагаа нь хайгуулын їйл тогтолцоо ч бїрдээгїй байдаг. Єнєєгийн ажиллаагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжийн байдлаар ихэнх Орон нутгийн ТХГН зєвхєн шууд бус ажилбартай холбоотой. Тухайлбал, "цаасан дээр" орших бєгєєд бодит байдлаар уг компани тухайн газар нутаг дээр байрлаж байдаггїй. Єєр нэг чухал асуудал бол Орон байгаа нь л тэндхийн биологийн тєрєл зїйлд нутгийн ТХГН-ийг тогтоохдоо биологийн ямар шууд бус байдлаар нєлєєлєєд эхэлдэг. нэгэн цэгцтэй шалгуур баримтлаагїйн улмаас 50 тэдгээрийн зарим нь олон улсын, улсын, орон бэрхшээл учруулж байна. Хайгуулын тусгай нутгийн ач холбогдол бїхий биологийн тєрєл зєвшєєрєл тусгай хамгаалалттай газрын зїйлийг хамгаалахад дорвитой хувь нэмэр зєвхєн зарим хэсгийг хамарч байсан ч тусгай болдоггїй байна. хамгаалалттай газрын байгууламжинд саад бэрхшээл учруулсаар байх болно. Иймээс Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий газрууд сєрєг нєлєєнд єртсєн орон нутгийн ТХГН-ийн нь Орон нутгийн ТХГН-тай нийтдээ 3 сая талбайн хэмжээ нь давхардсан хэмжээнээс ч га газар бїхий талбайгаар давхцаж байна. илїї байж болзошгїй юм. Эдгээр тохиолдлын тэн хагаст буюу 1436323 га газарт (нийт давхардлын 47 хувь) Тусгай хамгаалалттай газар болгох санал Орон нутгийн ТХГН-ийг хайгуулын тусгай бїхий газрууд нь хайгуулын тусгай зєвшєєрєл зєвшєєрєл олгохоос ємнє тогтоожээ. Энэ хїсэгчдийн сонирхолыг ихээхэн татдаг байж тохиолдолд хайгуулын тусгай зєвшєєрєлд магадгїй. (Фарингтон, 2005). Учир нь 6.2-р Орон нутгийн ТХГН-ийг оруулах нь 2006 оны хэсэгт дурьдсан хуулийн цоорхойгоор тусгай Ашигт малтмалын тухай хуулийн 17-р зїйлийг хамгаалалтанд авах санал бїхий газруудад зєрчиж байгаа бєгєєд хайгуулын тусгай хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгохыг хамгаалалт бїхий талбайн хил хязгаарыг хориглоогїй байгаа юм. Орон нутгийн ТХГН-тай давхардуулах явдлыг Газар нутгийг Тусгай хамгаалалтаас єєрчлєх шаардлагатай. Бусад тохиолдлуудад чєлєєлєхєд чиглэсэн дарамт шахалт хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн олголт нь орон нутгийн ТХНГ-ийг тогтоохоос ємнє Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий болон хийгдсэн эсвэл, орон нутгийн ТХГН-ийг тусгай хамгаалалттай газруудын давхардлын тогтоосон хугацаа нь тодорхойгїй (зарим эцсийн їр дагавар бол газар нутгийг тусгай тохиолдолд аймаг, сумын засаг захиргаа хамгаалалтаас чєлєєлєх дарам шахалт зориудаар хайгуулын тусгай зєвшєєрєл ихэсч, ашиглалтыг зєвшєєрєх їїднээс олгогдсоны дараа нэг буюу тїїнээс дээш талбайн хэмжээг багасгахад нєлєєлдєг. хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий талбайг 2002 оны дундуур АМГТХЭГ-аас хайгуул, хамран орон нутгийн ТХГН-ийг тогтоосон) олборлолтын ажилд хєрєнгє оруулалт байгаатай холбоотой. Хайгуулын тусгай татах зорилгоор Улсын Тусгай хамгаалалт зєвшєєрлийн олголт нь орон нутгийн ТХГН- бїхий 18 газрыг хамарсан 1,9 сая га газрын ийг тогтоохоос ємнє болсон тохиолдолд хамгаалалтын статусыг халах тухай санал хамгаалалттай газрын статус хэвээр байгаа оруулжээ. Харин БОЯ-аас 10 газрыг хамарсан ч Ашигт малтмалын тухай хуулийн 14-р 434000 га газрыг улсын тусгай хамгаалалтын зїйлийн дагуу орон нутгийн ТХГН байгуулах статустай болгохыг санал болгожээ. шийдвэр гаргасан эрх бїхий байгууллага Эдгээр хоёр саналыг Монголын Парламент тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчид нєхєн тєлбєр дэмжээгїй (Дэлхийн банк, 2006). Їїний дараа хийх учиртай юм. 2003 онд уул уурхайн албан ёсны хайгуул, олборлолтыг зєвшєєрєх їїднээс Улсын ТХ- Тусгай хамгаалалттай газрын дотор уул тай 4 газрыг хамарсан 3.1 сая га бїхий илїї уурхайн аливаа гомдол нэхэмжлэл гарахаас их хэмжээний газрын хамгаалалттай статусыг сэрэмжлэн хєгжингїй орнуудад тїгээмэл халах саналыг засгийн газраас гаргажээ. хэрэглэдэг арга бол тусгай зєвшєєрєл Уг санал мєн л дэмжигдээгїй (Фарингтон, эзэмшигчдэд олгох шууд нєхєн тєлбєр юм Дэлхийн банк, 2006) юм. (Фарингтон, 2005). Гэвч эдгээр суурингуудын єртєг зардлыг нєхєх тєсвийн хєрєнгє хомс 7.3. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл тул аймаг, сумдын тєсвийн хувьд Ашигт олгогдсон газрууд, байгалийн чухал малтмалын тухай хуулийн 14-р зїйлийг нутгуудын хоорондын давхардлын амьдрал дээр хэрэгжїїлэхэд маш хїндрэлтэй. дїн шинжилгээ Иймээс орон нутгийн ТХГН-ийн 1,6 сая га Газарзїйн мэдээллийн системийн дараагийн газарт урьд ємнє олгогдсон хайгуулын тусгай їе шатанд олборлолтын тусгай зєвшєєрєл зєвшєєрєл байгаа нь эдгээр газруудыг бїхий (2008 оны 5 сарын байдлаар) болон бодит байдлаар хамгаалахад їлэмж их саад байгалийн чухал нутгуудын хоорондын 51 давхардлыг судлах хэрэгтэй юм. Бид Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газрын иймэрхїї давхардах хандлагыг 7.1-р хэсэгт 18 га газар нь (газрын зургийн тэмдэглэлийн їзїїлсэн бєгєєд байгалийн чухал нутгуудын алдаа ч байж болох талтай), шувуудад чухал ангилал бїрээр болон нэгдсэн байдлаар газрын 175 га газар, тахилага шїтлэгтэй судалж їзэв. газрууд хїртэл олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий талбайтай давхардаж Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий байна. 400000 га газрын 18006 га газар нь байгалийн чухал нутгуудтай давхцаж байна. Энэхїї Байгалийн чухал нутгуудын бусад ангилалтай судалгаагаар тогтоосон байгалийн чухал харьцуулбал орон нутгийн ТХГН-тай давхцах нутгуудын нэгдсэн багцын нэгээс ч бага давхардал харьцангуй их байгаа (Орон хувийг дээрх давхардал тєлєєлж байна нутгийн ТХГ-ын сїлжээний зєвхєн нэг орчим (Хїснэгт 11, Газрын зураг 11). Хайгуулын хувь) юм. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл тусгай зєвшєєрлийн нэгэн адил олборлолтын бїхий талбайд орон нутгийн ТХГН-ийн 157799 тусгай зєвшєєрлийн хувьд эдгээр тоо баримт га газар хамрагдсан нь олборлолтын тусгай нь байгалийн чухал нутгуудын тєрєл бїрийн зєвшєєрєл бїхий болон байгалийн чухал ангиллын ялгааг харуулж байна. Улсын нутгуудын давхардлын 99,9 хувьтай тэнцэж ТХГН-тай 891 га газраар давхцаж байгаа ба байна. Хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн нэгэн 428 га газар нь Хангайн нурууны байгалийн адил орон нутгийн ТХГН-тай хамгийн их цогцолборт газартай (1996 онд тогтоогдсон), давхцаж байгаа нь саяхныг хїртэл АМГТХЭГ- 413 га газар нь Тосон хулстай байгалийн ын Геологи, уул уурхайн кадастрын албанд нєєц газартай (1998 онд тогтоогдсон) тус тус Орон нутгийн ТХГН-ийн статус, байршлын давхардсан байхад зарим нь газрын зургийн тухай мэдээлэл байгаагїй, мєн Орон тэмдэглэлийн алдаатай холбоотой олон нутгийн ТХГН-ийн олонхи нь давхцаж буй тооны бага хэмжээний давхардлууд ч байна. олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн олголтоос Улсын ТХГН-ийн нийт талбайтай харьцуулбал хойш тогтоогдсон зэрэг шалтгаантай олборлолтын тусгай зєвшєєрєлтэй давхцах холбоотой. Тухайлбал, Ємнєговь аймгийн давхардлын хэмжээ бага байгаа нь Улсын Таван Толгойн орон нутгийн ТХГН нь 100609 ТХГН-ийн статус нь єнєєг хїртэл албан ёсны га талбай бїхий зургаан нїїрсний ордтой олборлолтын їйл ажиллагаанаас хамгаалах давхцаж байна. Энэхїї талбай болон орон їр ашигтай арга хэрэгсэл болохыг харуулж нутгийн ТХГН-тай давхцаж буй бусад газрыг байна. Зєвхєн Улсын ТХГН л олборлолтын тэдгээрийг тогтоосон орон нутгийн засаг тусгай зєвшєєрєлтэй нутгуудтай бага захиргаа зориудаар олборлолтын газартай хэмжээгээр давхардаад байгаа хэрэг биш. давхцуулсан гэж ойлгогдож байна. Хїснэгт 11. Уул уурхайн олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газрууд, байгалийн чухал нутгуудын давхардал Байгалийн чухал нутгууд Нийт Хайгуулын тусгай Хайгуулын тусгай талбай (га) зєвшєєрєл бїхий зєвшєєрлийн талбай (га) дунд эзлэх хувь 1. Улсын тусгай хамгаалалттай 891 газар нутаг 22,413,136 0.004 2. Орон нутгийн тусгай 157,799 хамгаалалттай газар нутаг 16,531,505 0.955 3. Олон улсын хэмжээнд 3,988,448 18 хамгаалагдсан газар 0.000 4. тахилага шїтлэгтэй газар [47 газар] [0 газар] 0.000 5. Шувуудад чухал газар 8,358,313 175 0.002 Нэгдсэн дїн 40,327,615 158,006 0.392 52 Тэмдэглэл: байгалийн чухал нутгуудын давхардал (тусгай зєвшєєрєл бїхий газрын хоорондын давхардлын улмаас дээрх 5 10 буюу тїїнээс дээш хувь нэг буюу тїїнээс ангиллын нийлбэр нь хїрээлэн буй орчны дээш хамгаалалттай газартай давхардаж онцгой ач холбогдол бїхий газруудын нэгдсэн байгаа) юм. дїнгээс илїї байна. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий Монгол орны хэмжээнд олборлолтын тусгай газрууд, тусгай хэрэгцээний газрын хоорондын зєвшєєрєл нийтдээ 1066 байгаагийн 307 давхардлын 11 хувь (33 тусгай зєвшєєрєл) нь (29 хувь нь) байгалийн чухал нутгуудын нь бага хэмжээтэй байна (Хїснэгт 12). нэг буюу тїїнээс дээш нутагтай нь давхцаж байна. Эдгээр тусгай зєвшєєрлийн бараг Харин ихэнх хэсэгт олборлолтын їйл ихэнхи нь (305 нь) орон нутгийн ТХГН (бараг ажиллагааг тусгай хэрэгцээний газарт бїх тохиолдолд) буюу Улсын ТХГН-тай явуулахыг хориглосон Ашигт малтмалын (хэдхэн тохиолдолд) давхцаж байна. Тэдгээр тухай хуулийн 24-р зїйлийг зєрчсєн тул нь тусгай хэрэгцээний газар тул Ашигт бодит давхардал гэж тооцох їндэстэй. Тусгай малтмалын тухай хуулийн 24-р зїйлийн дагуу хэрэгцээний газартай давхардаж буй їлдсэн тэнд олборлолт явуулахыг хориглосон байв. 272 олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий Энэ давхардал нь хоёр ангилалд хуваагдана. газрын хувьд ихээхэн давхардал байгаа ба Їїнд: 1. бага хэмжээний давхардал (тусгай 222 тохиолдолд тусгай зєвшєєрєл бїхэлдээ зєвшєєрєл бїхий газрын 10 хїрэхгїй хувь нэг (99.5 percent) тусгай хэрэгцээний газрын буюу тїїнээс дээш хамгаалалттай газартай дотор байна. давхардаж байгаа), 2. Их хэмжээний Хїснэгт 12. Уул уурхайн олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газар, тусгай хэрэгцээний газруудын давхардал Давхардлын тєрєл Тусгай Давхардлын нийт Давхардлын голч зєшєєрлийн тоо талбайн хэмжээ (га) талбай (га) Бага хэмжээнийl 33 2,328 68 (<10%) Їлэмж хэмжээний 272 155,523 570 (10%) Нийт 305 157,850 514 Олборлолтын тусгай зєвшєєрлийг Байгалийн чухал нутгуудтай давхардаж чухалчилдаг хоёр тєрлийн ашигт малтмалын буй олборлолтын бусад тусгай зєвшєєрєл хувьд (алт болон нїїрс) олборлолтын тусгай эзэмшигчдийн товлож буй ашигт малтмалын зєвшєєрєл бїхий болон байгалийн чухал тоонд хїдэр, холимог металл, барилгын нутгуудын давхардал нийт давхардлын 90- материал, цагаан тугалаг, цахиур болон ээс дээш хувийг эзэлдэг (Зураг 9). Байгалийн жонш орно. (Хїснэгт 13). Хїснэгт 13-аас чухал нутгуудтай давхцаж буй тохиолдлын їзэхэд эдгээр металл бїрт улсын хэмжээний хамгийн их нь алт (148) ба эзэлж буй нийт давхардал нэг буюу хоёр мянган га газар талбайн хувьд нїїрс тэргїїлж (117873 га) байна. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєлд байна. Їїний учир нь нїїрс олборлолтын хамрагдсан Монгол орны газар нутгийн газрын талбай нь алтныхаас тав дахин их ихээхэн хэсгийг зэс болон вольфрамын байдагтай холбоотой (Хїснэгт 8) ба эдгээр талбай байгалийн чухал нутгуудтай огт металлыг хамарсан давхардлын хэмжээний давхцаагїй байгаа нь тэмдэглїїштэй. Зэсийн ялгаанд энэ нь илэрхий харагдаж байна. тохиолдол бол бїр ч сонирхолтой бєгєєд (нїїрсний голч нь 1684 га байхад алтных 183 зэс нь алт, нїїрсний дараа Монголын уул га байна). уурхайд хамгийн том хувь нэмэр оруулдаг 53 ашигт малтмал юм (Хїснэгт 8). Їїний учир байгалийн чухал нутгуудын гадна хоёр єєр нь хоёр жижиг хэмжээний газраас (Дорноговь газарт байршилтай юм. (Орхон аймгийн болон Хэнтий аймгууд) бусдад нь зэсийн Эрдэнэт болон Ємнєговь аймгийн Оюу олборлолтын талбай харьцангуй том ба Толгой). Зураг 9. Уул уурхайн олборлолтын тусгай зєвшєєрєл газрууд, байгалийн чухал нутгуудын хоорондын давхардал (Товлож буй ашигт малтмалын тєрлєєр) Хїснэгт 13. Уул уурхайн олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газрууд, байгалийн чухал нутгуудын давхардал (Товлож буй ашигт малтмалын тєрлєєр) Нийт талбайд Тусгай Олборлолтын Товлож буй ашигт Давхардлын давхардсан зєвшєєр- талбайн голч малтмал талбай (га) талбайн эзлэх лийн дугаар (га) хувь Нїїрс 70 117,873 74.6 1,684 Алт 148 27,116 17.2 183 Тємрийн хїдэр 8 2,795 1.8 349 Холимог метал 3 1,747 1.1 582 Барилгын материал 36 1,323 0.8 37 Цагаан тугалаг 1 1,280 0.8 1,280 Цинк 4 1,124 0.7 281 Жонш 17 1,014 0.6 60 Фосфат 4 745 0.5 186 Уран 1 264 0.2 264 Молибден 2 202 0.1 101 Давс 4 151 0.1 38 Алабастер 1 40 0.0 40 Бусад 5 2,036 1.3 407 Їл мэдэгдэх 3 296 0.2 99 Нийт 307 158,006 100 515 54 7.4. Уул уурхайн олборлолтын тусгай давхардлын хэмжээний (5640га) аравны зєвшєєрєл бїхий газрууд байгалийн нэгтэй тэнцэж байна. Гэвч олборлолтын чухал нутгуудтай давхардсаны їр талбайн биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх дагавар нєлєє нь хайгуулын тусгай зєвшєєрєл Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий бїхий талбайтай харьцуулбал їлэмж их. газрууд болон байгалийн чухал нутгуудын Олборлолтын їйл ажиллагаатай холбоотой давхардлын їр дагаврын талаар зайлшгїй шууд нєлєєлєлд усны бохирдол (хаягдлаа дурьдах нэг зїйл бол олборлолтын тусгай голын усанд хаях, хїчлийн чулуун єрємдєлт зєвшєєрєл нь олборлох їйл ажиллагаа хийх, мєнгєн ус хэрэглэх зэрэг), агаарын явуулах тусгай зєвшєєрєл авсан аж ахуйн бохирдол (тоос, хайлуулах їйлдвэрийн нэгжийн тоог илтгэж байгаа явдал юм. Гэвч хийн ялгаралт г м) болон амьдрах орчны тэдгээрийн зєвхєн хэдхэн нь л єнєєгийн сїйрэл (жишээ нь хайгуулын єрємдєлт, хєрс байдлаар идэвхитэй олборлолтын їйл талхлалтын зурвас їїсэх болон бохирдсон ажиллагаа явуулж байна. Їлдсэн хэсэг нь їлдэц їлдэх) зэрэг нєлєєнїїд багтана. хэд хэдэн учир шалтгааны улмаас одоогоор Гэхдээ олборлолтын їйл ажиллагаанаас олборлолт явуулахгїй байгаа юм. Тэдгээр їїдэх амьдрах орчны сїйрэл нь гол тєлєв аж ахуйн нэгжийн зарим нь засгийн газартай орон нутгийн тївшинд ул мєрєє їлдээдэг тул хєрєнгє оруулалтын гэрээ байгуулах шатандаа бусад салбарын (хєдєє аж ахуй болон ойн аж явж байна. Зарим нь шаардлагатай хєрєнгє ахуй) хєгжлийн чанартай їйл ажиллагааны оруулалтад шаардагдах санхїїжилтээ улмаас цаашдаа багасах хандлагатай баталгаажуулж байна. Тїїгээрч барахгїй байдаг. Монгол орны хувьд гїнийн болон зарим нэг нь дампуурсан байна. 2008 оны гадаргын усанд орж буй єєрчлєлт (уурхайн 1 сарын 28-нд Улаанбаатарт зохиогдсон хэрэгцээнд ус ашиглах, ашигт малтмалын "Уул уурхайн ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл баяжуулалт болон нїїрс угаах зэрэг) нь шууд олгоход иргэдийн оролцоо" сэдэвт уулзалтын ноцтой нєлєєлдєг ба ялангуяа ургамлын їеэр явагдсан "хариуцлагатай уул уурхай, хувьд гїнийн ус, зэрлэг ан амьтны хувьд орон нєєц ашиглалтын цуврал хэлэлцїїлэг"-ийн нутгийн эфемерал гадаргын усны нєєцєєс явцад одоогоор тусгай зєвшєєрєл авсан 300 хамаарах їзэгдэл хуурай болон хуурайдуу аж ахуйн нэгжийн зєвхєн 70 нь идэвхитэй орчинд ихээхэн ажиглагддаг. Эдгээр олборлолт явуулж байгаа нь тогтоогджээ. єєрчлєлт нь уур амьсгалын єєрчлєлтєєр Иймээс єнєєгийн байдлаар тодорхой дамжин гидрологийн єєрчлєлтийг ч бий байршлын хувьд уул уурхай ихээхэн болгосон нь ойрын ирээдїйд экосистемд нєлєєтэй ч байгалийн чухал нутгуудад ихээхэн дарамт їзїїлэх болно. Газрын хєрс хараахан нєлєєлєєгїй ч цаашид нєлєєлєх талхлалт болон ан агнуур зэрэг бусад аюул магадлал єндєр байна. Гэхдээ зїй зохистой хєнєєлєєс хамгаалах хамгааллын аргуудыг хамгаалалт, їр нєлєєллийг намжаах болон хослуулсан нєхцєлд байгалийн чухал нєхєн сэргээх арга хэмжээг авахгїй бол уул нутгуудын бїрэн бїтэн байдлыг хадгалах уурхайн салбарын єсєлт нь байгалийн чухал зорилгод харшлахгїй, зохистой байдлаар нутгуудад нєлєєлєх эрсдэл єндєр байгаа явагдах олборлолтын їйл ажиллагаа ч бас юм. бий. Газар доорх олборлолтын їйл ажиллагаа нь хєрсєнд бага нєлєєлдєг. Ялангуяа ашигт Байгалийн чухал нутгууд дахь олборлолтын малтмалын баяжуулалтын болон бохирдсон їйл ажиллагааны нєлєєлєлд єртєх талбайн нуур цєєрмийн тєхєєрємжїїд, ажилчдын хэмжээ нь хайгуулын їйл ажиллагаатай байрлах байр зэрэг нь нєлєєлдєг. Эдгээр харьцуулбал бага байдаг боловч їзїїлэх нєлєєг багасгахын тулд байгалийн чухал нєлєє нь их байдаг. Бага хэмжээний нутгуудийг бий болгохоос гадна газрын давхардлыг эс тооцвол олборлолтын тусгай гадаргын дэд бїтэц байгуулах шаардлагатай зєвшєєрєл бїхий газрууд болон байгалийн байдаг. чухал нутгуудын давхардлын хэмжээ нь (570га), хайгуулын тусгай зєвшєєрєлтэй Байгалийн чухал нутгуудыг ихээхэн талбай болон байгалийн чухал нутгуудын єєрчлєх буюу доройтуулахад тєдийлєн 55 нєлєєлєхєєргїй олборлолтын їйл ажиллагаа байхаар (ОУУУМЗ, 2006) гарын їсгээ хїртэл нь /ЇАХ 4.04-ийн дагуу/ Дэлхийн банкны зурсан байна. зїгээс амьдрах орчны талаар баримтлах бодлогод ницэж байгаа юм. Зарим тохиолдолд товлож буй металлыг ашигласны їр дагавар нь уг уурхайн Байгалийн чухал нутгууд болон олборлолтын байгуулагдан ажиллаж байгаа экологийн тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын тодорхой нєхцєлтэй холбоотой болох нь давхардлын їр дагавар нь 3 гол хїчин уул уурхайн биологийн тєрєл зїйлд шууд зїйлээр тодорхойлогдоно. Їїнд: нєлєєлєх байдлаас харагдаж байдаг. (I) Тусгай зєвшєєрєл бїхий аж ахуйн Жишээ нь, Усыг ихээр хэрэглэж (нїїрс нэгжийн байгаль орчны їйл ажиллагаа угаах) олборлолтын їйл ажиллагаа явуулдаг уурхайн хувьд усны нєєц арвинтай тайгын (II) Товлож буй ашигт малтмалын шинж экосистемийг бодвол усны нєєц багатай чанар цєлийн экосистемд ихээхэн нєлєєлнє. (III) Нєлєєлєлд єртсєн экосистемийн Монгол орны ашигт малтмалын тєрлїїдийг мэдрэмтгий байдал ашигласны улмаас їїдэн гарсан гол їр дагаврын тухай доор єгїїлэв. Энэ судалгаагаар эхний хїчин зїйлийг нарийвчлан тайлбарлахыг зорьсонгїй. Алт, зэс, молибден, тємрийн хїдэр, цайр, Гэхдээ уурхайн їйл ажиллагаа эрхэлж мєнгє, уран, тугалга болон "холимог байгаа аж ахуйн нэгжїїд нь байгалийн металл" чухал нутгуудад нєхєн сэргээх, биологийн тєрєл зїйлийг нєхєн сэргээх, болзошгїй - Эдгээр металлуудыг гарган авдаг чулуу нь сєрєг нєлєєллєєс хэрхэн зайлсхийх, тїїнийг хїчлийн чулуун єрємдлєгийн нєлєєлєлтэй багасгах талаар сайн ажилласан байх нь байж болзошгїй. Иймээс эрчимтэй, урт чухал. Дэлхийн банкны сїїлийн їед гаргасан хугацааны усан сэргээлтийн менежмент тайланд (2006 он, хуудас 1) "Монголын шаардагдана. Сїїлийн їеийн судалгаагаар уул уурхайн салбарын байгаль орчны Эрдэнэт мэтийн ус цєєрєм нь бохирдож нєлєєллийн їнэлгээний байдал маш бїрхэг буй газруудад хїчлийн чулуун єрємдлєгє дїр зурагтай байна. Тэдгээрийн байгаль нилээд анхаарал татах зїйл болж байна орчны ихэнх їйл ажиллагаа нь байгаль (Дэлхийн банк, 2006). Томоохон гол, орчныг ихээхэн доройтуулах, їйлдвэрлэлийн нууранд хаягдал ялгаруулдаг уурхайнууд алдагдлыг бий болгохуйц менежменттэй тул загас (Hucho taimen) болон усанд байна" гэж тэмдэглэжээ. Санхїїгийн боломж амьдардаг бусад тєрєл зїйлийн амьтдад хязгаарлагдмал, хуучирсан технологи аюул учруулж байна. ашигладаг уурхайнуудын їйл ажиллагаа нь - Металлургийн боловсруулалтын ихээхэн хэмжээний їнэтэй бїтээгдэхїїнийг улмаас дээр дурьдсан ихэнх металлууд ашиглаж чадахгїй орхидогийн зэрэгцээ бохирдуулах нєлєє ихтэй. Тухайлбал, тухайн газарт олборлох ажлыг дахин Зэс нь алт болон бусад металлтай дахин хийхэд хїргэж, байгаль орчны нєхєн харьцангуйгаар их бохирдуулах нєлєєтэй сэргээлтийг орхигдуулах, їлдэгдэл хэсэгт металл юм. Дэлхийн бусад оронд их гар аргаар олборлогчдыг олноор татахад хэмжээний хаягдлыг усанд хаядаг нєлєєлдєг (Азийн сан, 2007) талтай. практикийг ихээхэн шїїмжилж байна. Иймэрхїї бїрхэг дїр зургаас гадна Монголд Монголын хувьд ч голын ус бохирдож олноор ирж буй гадаадын хєрєнгє оруулалт байгаа нь усны нєєцийн ашиглалтад бїхий компаниудын тоо нэмэгдэж байгаа нь сєргєєр нєлєєлж байгаа юм. тухайн салбарын стандарт сайжрах нєхцлийг - Зэс болон бусад їндсэн металлын бїрдїїлж байна. Эдгээр компаний зарим хатуу хаягдал ч ихээхэн нєлєє їзїїлдэг. нь ОУУУМЗ-ийн гишїїн бєгєєд компани Монголд арилжааны олборлолтын їйл бїрийн їйл ажиллагааг тоон їзїїлэлтїїдээр ажиллагааны улмаас гарч буй хатуу їнэлж дїгнэдэг, уул уурхай болон биологийн хаягдал гол тєлєв тогтворгїй тул идэмхий тєрєл зїйлийн чиглэлээр хамгийн сайн хєтєч чанартай (Дэлхийн банк 2006). Хур 56 тунадас ихээр буусан нєхцєлд хайрга, газруудад усны зїй зохистой менежмент хєрсийг ихээр урсган голын хєндийн явуулах, усыг дахин хэрэглэх нэн болон хуурай газрын гадаргын биологийн шаардлагатай байна. тєрєл зїйлд сєргєєр нєлєєлдєг. - Алтны уурхайн хувьд гар аргаар Нїїрс олборлохтой холбоотой олон тєрлийн байгаль орчны хїндрэл бэрхшээлїїд - Нїїрсний олборлолтын талбай нь їїсдэг. Эдгээрийн хамгийн эхнийх нь байгалийн чухал нутгуудтай давхцах гэхэд л Монголын чулуун ордыг гар аргаар явдал хамгийн тїгээмэл байна /7.3-аас олборлох явдал тїгээмэл байхад, шороон їзнэ її/. орд олборлогчид нь мєнгєн ус ашиглаж - Удаан хугацаагаар ашиглагдаж буй байгаа практикийг дурьдаж болох юм. нїїрсний уурхайнуудад хїчлийн хатуу (Дэлхийн банк. 2006). Судалгаанаас єрємдлєгє нилээд асуудал їїсгэдэг. Гэвч їзэхэд гар аргаар олборлогчид мєнгєн нїїрсийг їечлэн авах, мєн цаг тухайд усаар бохирдсон шороогоо цианитаар хийх нєхєн сэлгэлт хийх зэрэг нь богино боловсруулдаг байна (Наутон, 2008). Харин хугацаанд сульфид ялгаруулалтыг арилжааны алт олборлолтын тохиолдолд багасгаж шинээр исэлдэлт явагдахаас шороон ордод хайрганы аргыг гол тєлєв нь ємнє хуучин исэлдсэн чулууг булах хэрэглэдэг байна. Цианит ашигласан нєхцлийг бїрдїїлдэг. Олборлолтыг нєхцєлд уг їйл явцыг зохицуулах єрємдлєгийн дэргэд явуулж буй нєхцєлд шаардлагатай ба зохицуулж ч болдог. хїчлийн хатуу єрємдлєгийг бодууштай Алтны хїдрийн чанараас шалтгаалан юм. хуримтлагдах хаягдал мэдэгдэхїйц их - Нєхєн сэргээх хамгийн сайн практикийг хэмжээтэй байж ч болзошгїй. хэрэглээгїй тохиолдолд нїїрсний - Зэсийн уурхайтай холбоотой хайлуулах олборлолт нь томоохон ул мєр їлдээх тєхєєрємж болон тємрийн хїдрийн магадлал єндєр. Энэ судалгааны явцад уурхайтай холбоотой тємрийн їйлдвэрээс цуглуулсан тоо баримтаас їзвэл Монголд ялгаруулж буй агаарын хийн стандарт сул зэсээс бусад металлтай харьцуулахад байгаагаас холбогдох газруудад хїчлийн нїїрсний уурхайн хэмжээ нилээд томд бороо буюу ойн доройтол явагдаж тооцогдоно. болзошгїй. - Нїїрс олборлогчид тээвэрлэхээс ємнє - Ураны хувьд цацраг идэвхт бодис нїїрсээ угаахад маш их хэмжээний ус ялгарахын зэрэгцээ ураны хатуу хїдэр зарцуулдаг. Хуурай болон хуурайсаг боловсруулах їйл явц мєн л ихээхэн бїс нутагт энэ нь газрын гадаргын усны хэмжээний бохирдлыг буй болгодог. нєєцєд сєргєєр нєлєєлдєг. - Молибденийг ихэвчлэн зэсийн олборлолттой хамт хийдэг ба цєєн Фосфат тохиолдолд тусад нь боловсруулдаг. - Фосфат олборлолтын биологийн тєрєл - Дээрх металлын боловруулалт нь зїйлд їзїїлэх нєлєє нь фосфатаар бїгдээрээ усыг ихээр хэрэглэдэг. Усыг бохирдсоны улмаас єрємдсєн цооногт металлург, хаягдлыг устгаж баяжуулсан їїсэх эутрофикацийн їзэгдлээр илэрнэ. металлыг тээвэрлэхэд ашигладаг. Уул уурхайн єнєєгийн практик нь усны хувьд їр ашиг муутай, хэт их хэрэглээ Барилгын материал, хайрга, шохой бїхий їйл явц болох нь тогтоогдсон ба болон алабастер иймээс хєрсний болон гадаргын усанд муугаар нєлєєлж байгаа юм. Жишээ нь - Ерєнхийдєє эдгээр ашигт малтмал бол Эрдэнэтийн зэсийн їйлдвэрт цаг тутам 80 идэвхгїй бєгєєд хатуу хаягдлын хувьд куб метр цэнгэг усыг зэсийн концентрат химийн хортой бодисыг бага зэрэг угаахад хэрэглэдэг байна (Дэлхийн банк, ялгаруулна. Эдгээр ашигт малтмалын 2006). Тиймээс хуурай болон хуурайсаг биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх нєлєє 57 нь гол тєлєв уурхайн ул мєр, дэд бїтэцтэй боломжгїй байлаа. холбоотой юм. Ийм учраас энд дурьдсан дїн шинжилгээнд Жонш зєвхєн олборлолттой холбоотой дэд бїтцийг хамруулсан болно. Єєрєєр - Жоншийг ихэвчлэн бусад металлын хэлбэл нарийвчлан тогтоох боломжтой хїдрээс гаралтай дайвар бїтээгдэхїїн олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий гэдэг. Гэхдээ Монголд тїїнийг тусад газруудын байршил їїнд нєлєєлсєн болно. нь олборлодог. Ихээхэн хэмжээгээр Уул уурхайн салбарын огцом єсєлт, шинээр олборлосон нєхцєлд жоншны уурхайнууд байгуулагдах уурхайнуудад шаардагдах дэд орон нутгийн хїчлийн хатуу єрємдлєгийн бїтцийн хэрэгцээ, онгон зэлїїд газруудад нєлєєллийг ихэсгэнэ. уурхай байгуулах зэргээс їїдэн байгалийн чухал нутгуудад ихээхэн сєрєг нєлєє їзїїлэх Монгол орны биологийн тєрєл зїйлд магадлалтай. устай холбоотой шууд нєлєєлєл томоохон байр эзэлдэг. Хуурай болон хуурайдуу Ирэх 10 жилд биологийн тєрєл зїйлд экосистемд хєрсний ус ашиглах асуудал хамгийн их нєлєєлєх магадлал бїхий дэд нилээд хїндрэлтэй бєгєєд энэ нь ялангуяа бїтцийн хєгжлийн тєслїїдийн ихэнх хувийг єнєєгийн уур амьсгалын єєрчлєлтєєс їїдсэн олборлолттой холбоотой дэд бїтэц эзлэх хуурайшлын нєхцєлд зэрлэг ан амьтны тєлєвтэй бєгєєд тодорхой хэд хэдэн хэрэгцээ ундаалах усны нєєцєд ихээхэн нєлєєлнє. шаардлагыг тодорхойлсон хэдий ч дэд Ер нь гидрологийн нєєцийг сайтар судалж, бїтцийн гол тєслїїдийн (зам харгуй, тємєр тэдгээрийн тогтвортой ашиглалтын тєвшинг зам г.м.) байршлыг тогтох талаар шийдвэр тогтоож їнэлгээ єгєх шаардлагатай. Усны гараагїй байна. Иймээс уул уурхайтай нєєц арвинтай хойд хэсгийн нутгуудад холбоотой дэд бїтэц болон байгалийн чухал усны бохирдол сэтгэл зовоож болзошгїй нутгуудын давхардах магадлалыг їнэлж юм. Иймээс хїчлийн хатуу єрємдлєгє дїгнэхдээ дам аргуудыг хэрэглэв. Тухайлбал, болон хаягдлын менежментийг сайжруулах доорх дурьдсан нєхцлїїдэд байгалийн чухал шаардлагатай байна. нутгууд уул уурхайтай холбоотой дэд бїтцийн нєлєєнд шууд ба дам байдлаар єртєгдєх 7.5 Уул уурхайтай холбоотой дэд эрсдэл єндєр гэж тооцогдоно. Їїнд: бїтэц, байгалийн чухал нутгуудын давхардлын дїн шинжилгээ Нэгдїгээрт, нэг буюу тїїнээс дээш олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий Энэ судалгааны явцад газарзїйн мэдээллийн газартай давхардах Хоёрдугаарт, системийн 3 дахь їе шатанд тєлєвлєж буй олборлолтын нэг ч тусгай зєвшєєрєл бїхий дэд бїтцийн тєслїїд болон байгалийн чухал газартай давхцаагїй атлаа тусгай зєвшєєрєл нутгуудын давхардлыг судлах зорилготой бїхий нэг буюу тїїнээс дээш тооны газраас байв. Дэд бїтцийн тєслїїд нь суурин 20 км зайд орших2. байгуулах газруудыг тэр болгон тодорхой дурьддаггїй ба зам харгуй тавих газрыг Энэхїї судалгаагаар хайгуулын тусгай тєдийлєн нарийн заадаггїй тул їндэсний зєвшєєрєлтэй давхардах буюу ойролцоо тєвшинд дэд бїтцийн тєлєвлєсєн тєслїїдийн орших байгалnay чухал нутгуудыг байгалийн чухал нутгуудад їзїїлэх болзошгїй тодорхойлоогїй болно. Їїний учир нь нєлєєллийг судлахад амаргїй. Монголын дэд хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олборлолтын бїтцийг хєгжїїлэх їндэсний хэмжээний ихэнх їе шатанд хамаагїй (ихэвчлэн эдийн засгийн тєлєвлєгєєнд тодорхой асуудлыг тэр болгон 2 тусгадаггїй ба эсвэл маш ерєнхий байдлаар 20 тусгадаг. Иймээс энэхїї судалгааны явцад (12,3 474 байгалийн чухал нутгуудтай дэд бїтцийн ) 20 - ( 126 давхардлыг тогтоох чанартай тєслїїдийг ) тодорхой ойлголт єгєхїйц тєвшинд дурьдах 20 . 58 хувьд їр ашиг бїхий ашигт малтмалыг тогтоож нутгуудын нэгдсэн дїнгийн 16 хувьтай чадаагїй зэрэг хэд хэдэн учир шалтгааны тэнцэнэ. Тїїнчлэн тахилага шїтлэгтэй 11 улмаас) бєгєєд байгалийн чухал нутгуудыг газар нь нэг буюу тїїнээс дээш олборлолтын хамрах буюу тэдгээртэй ойролцоо газруудад тусгай зєвшєєрєлтэй талбайн ойр орчмын 20 уурхайтай холбоотой дэд бїтэц баригдах км зайд оршиж байна. эрсдэлийг илтгэдэггїйтэй холбоотой юм. Хїснэгт 14-т харуулсан дїн шинжилгээнд Байгалийн чухал нутгуудын зєвхєн 158006 уурхайн улмаас ихээхэн хэмжээний га газарт нь олборлолтын тусгай зєвшєєрєл нєлєєлєлд автах магадлал багатай байгалийн бїхий газрууд байршиж байгаа бєгєєд чухал нутгууд байхад (тухайлбал Улсын эдгээрийн ихэнх нь орон нутгийн ТХГН-т ТХГН, Олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан байдаг юм /7.3-аас їзнэ її/. Гэхдээ 6521266 газар ба шувуудад чухал газрууд), ангилал га газар нь нэг буюу тїїнээс дээш тооны бїрт уурхайн холбоотой дэд бїтцийн сєрєг олборлолтын газрын ойр орчмын 20 км-т нєлєєнд автах эрсдэл бїхий тодорхой оршиж, энэ нь нийтдээ 6679272 га газрыг газрууд байна. Нєлєєлєлд автах эрсдэл уурхайтай холбоотой дэд бїтцийн нєлєєнд гэдэг нь бодит нєлєєлєл гэсэн їг биш ба учир єртєгдєх эрсдэлийг бїрдїїлжээ. (Хїснэгт 14, нь эрсдлээс зайлсхийж болдог (дэд бїтцийн Газрын зураг 12). тєслийг нарийн тєлєвлєж байршуулсан нєхцєлд) буюу зайлшгїй эрсдэлийг намжаах Энэ нь Монгол орны байгалийн чухал замаар багасгаж болдог юм. Хїснэгт 14. Уул уурхайтай холбоотой дэд бїтцийн сєрєг нєлєєнд єртєгдєх эрсдэл бїхий байгалийн чухал нутгууд Байгалийн чухал нутгууд Нийт талбай Хайгуулын тусгай Хайгуулын тусгай (га) зєвшєєрєл бїхий зєвшєєрлийн талбай (га) дунд эзлэх хувь 1. Улсын тусгай хамгаалалттай 891 1,479,779 1,480,670 газар нутаг 2. Орон нутгийн тусгай 157,799 4,731,877 4,889,676 хамгаалалттай газар нутаг 3. Олон улсын хэмжээнд 18 295,306 295,324 хамгаалагдсан газар 4. тахилага шїтлэгтэй газар [0 газар] [11 газар] [11 газар] 5. Шувуудад чухал газрууд 175 874,330 874,505 Нийт багц 158,006 6,521,266 6,679,272 Тэмдэглэл:Байгалийн чухал нутгуудын хоорондын давхардлын улмаас дээрх 5 ангиллын нийлбэр нь байгалийн чухал нутгуудын нэгдсэн дїнгээс илїї байна. 7.6 Уул уурхайтай холбоотой дэд 400км зайд оршдог. Таван толгой шиг ордыг бїтэц, байгалийн чухал нутгуудын ашиглахад урьд ємнє хїний хєл хїрээгїй давхардлын їр дагавар газруудад томоохон дэд бїтцийн хєрєнгє Монголын хувьд байгалийн чухал нутгуудад оруулалт хийх шаардлагатай. Шууд болон уул уурхайн салбарын єсєлтєєс їїдэлтэй дам нєлєєллийн магадлал аль ч тохиолдолд дэд бїтцийн хєгжлийн нєлєє хамгийн ихээр их байна. нєлєєлєх магадлалтай. Ємнєговь аймгийн Байгалийн чухал нутгуудтай давхацсан Таван Толгойн ордын жишээнээс їзвэл: уг нєхцєлд шулуун шугаман дэд бїтэц нь орд 5 тэрбум орчим тонн коксжсон нїїрстэй байгалийн чухал нутгуудын доройтлыг бий боловч тїїнтэй хамгийн ойрхон тємєр зам болгодог. Жишээ нь: Газрын менежментийн 59 їндэсний мастер тєлєвлєгєєнд хамааралтай ноцтой байх тєлєвтэй. Олборлолтоос гарах газар нутагтай огтолцох санал болгож буй дам нєлєєлєлд зам харгуй, тємєр зам тємєр замын барилгын ажил явагдах 4 аймгийг болон боомтууд барих, уул уурхайн болон тодорхойлжээ. Їїнд: Баян-Єлгийд 7.5 км, їйлчилгээний салбарт ажиллах хїмїїсийн Ховдод 25 км, Булганд 0,6 км ба Ємнєговьд шилшилт хєдєлгєєн болон хяналтын гадуурх 125,8 км (ГЗБГЗЗГ, 2003). Шулуун шугаман дэд бїс нутгийн хєгжил зэрэг орно. Эдгээр чиг бїтэц, нэн ялангуяа зам харгуй болон тємєр хандлага ургамлын болон амьтны популяцид зам зэрлэг ан амьтны шилжилт хєдєлгєєнд (ноос, тїлшний мод зэрэг) сєргєєр нєлєєлж саад болдог. Томоохон єргєн уудам газар улмаар амьдрах орчны сїйрэл буюу зїйлийн нутагт тархай бутархай байршсан хїн, мал хомсдолыг бий болгоно. бїхий Монгол шиг орны хувьд зїй зохистой бус байдлаар байршуулсан шулуун шугаман Урьд ємнє хїний хєл хїрээгїй газарт бїтэц нь зэрлэг ан амьтны орчныг сїйтгэх уул уурхайтай холбоотой дэд бїтэц нєлєєтэй. Жишээ нь, Ито (2005) сансарын байгуулсанаас сїїлийн їед зэрлэг ан амьтны хиймэл дагуулын мэдээг ашиглан Монгол ан агнуур, арилжаа наймаа дэлгэрч улмаар орны цагаан зээр (Procapra gutturosa)­д байгалийн баялгийг их хэмжээгээр шингээх олон улсын тємєр замын болзошгїй нєлєєг чадвартай Хятад улстай хиллэх урд хилээ судалсан байна. Ажиглалтад байсан хар- нээлттэй болгосон нь їїнийг бїрч гааруулсан сїїлт зээр тємєр замын нєгєє хэсэгт илїї байна. Тухайлбал, монгол бєхєн (Saiga tatar- їржил шим бїхий орчин байсан ч тємєр замын ica mongolica), халиун буга (Cervus elaphus), дагуу л шилжих хєдєлгєєн хийж, харин тємєр Аргаль (Ovis ammon), монгол тарвага (Mar- замыг давж гарахгїй байгааг судалгаагаар mota sibirica) болон идлэг шонхор (Falco cher- тогтоожээ. Тємєр зам нь байгалийн чухал rug) зэрэгт эдийн засгийн ач холбогдол бїхий нутгуудыг хувааж байгаа тул хар-сїїлт зэрлэг ан амьтны зїйлд эрс хорогдол гарсан зээрийн шилжин байршихад тємєр зам байна (Вингард, Захлер нар, 2006). Одоогийн хаалт саад болж байгааг тэд тогтоожээ. Мал хийж буй ан агнуур цаашид тогтвортой бус сїрэг нэвтрэхээс сэргийлж барьсан тємєр гэдгийг анчид, наймаачид болон биологчид утсан хашаа нь зэрлэг ан амьтны чєлєєтэй санал нэгтэй зєвшєєрдєг. Хятадад шинээр шилжин байрших нєхцлийг саатуулах хїчин їїсэн гарч буй зах зээлтэй Монголын шинэ зїйл болж байна. Шулуун шугаман дэд бїтэц уурхайнуудыг холбох тээврийн дэд бїтцийг нь тїїнчлэн зэрлэг ан амьтны тайван бус барих асуудал хил дамнасан зэрлэг ан амьтны байдлыг нэмэгдїїлж нєхєн їржихїйд сєргєєр наймаа єсч буй єнєє їед санаа зовоосон нєлєєлєн улмаар эндэгдлийг ихэсгэдэг байна. асуудал болж байна. Хуулийн хэрэгжилтийг Жишээ нь, цахилгаан дамжуулах шугам хангах чиглэлээр ажилладаг Монголын эрх байгуулсан нь їржлийн шувуудад муугаар бїхий байгууллагууд алслагдсан хилийн нєлєєлдєг тул дэлхий даяар устах аюулд худалдааны цэгїїдэд хїн хїч дутмагаас болж єртсєн жороо тоодог (Chlamydotis undulata)-т їр ашигтай хяналтыг тогтоож чадаагїй байна онцгой аюул учруулж байна. Дэд бїтцийн (Вингард, Захлер нар, 2006). барилга байгууламжаас болж зарим мєн ан Энд дурьдвал зохих уул уурхайн хєгжлийн амьтад хоорондоо мєргєлдєх явдал ч гардаг. шууд бус нєлєєлєл бол уурхайн ойр орчмын Цахилгаан дамжуулах шугам болон салхин газар гарч буй эдийн засгийн єсєлт, дэд сэнстэй мєргєлдсєн тохиолдол тогоруу (Grus бїтцийн хєгжлийн улмаас уурхайн шинэ spp.,), махчин шувууд, хонин тоодог (Otis суурин газрууд байгуулагдаж, хуучин газрууд tarda) зэрэгт удаа дараа гарч байжээ. нь єргєжин тэлж байгаа явдал байна. Нэг Байгалийн чухал нутгуудын сїйрэл, єєрчлєлт жишээг дурьдахад Ємнєговь аймгийн Оюу болон тайван байдал алдагдах зэрэг нь Толгойн тєсєл уг уурхайн зїїн хойд хэсэгт урт хугацаанд гарах ихээхэн сєрєг нєлєє байгуулагдах хотхоныг буй болгох тєлєвтэй. юм. Ер нь уул уурхайтай холбоотой дэд Олборлолтын їйл ажиллагаа эхэлсэн бїтцийн барилга байгууламжийн биологийн нєхцєлд уг уурхайд хамгийн ихээр бодоход тєрєл зїйлд їзїїлэх дам нєлєє нь хамгийн 1850 хїн ажиллах болно (IMMI, 2007). 2006 60 онд Монголын уул уурхайн сургуулийн хийсэн Гэвч, зєвхєн тусгай хамгаалалтай 3 газрын эдийн засгийн судалгаанаас їзэхэд Оюу хувьд нийлбэр давхардал тухайн талбайн Толгойд шинээр бий болгох нэг ажлын байрны 10-аас илїї хувийг эзлэж байна Їїнд: Их хариуд холбогдох бусад салбарт дєрвєн газрын чулуу ба Нагалханы байгалийн ажлын байр шинээр бий болно (IMMI 2007). нєєц газар; Сїйхэнт уулын байгалийн тїїх, Їїнээс гадна аймаг болон сумын захиргаад соёлын дурсгалт газар юм (Хїснэгт 15). уул уурхайн орлогын ихэнхийг орон нутагтаа Нагалхан болон Сїйхэнт Уулын хувьд тусгай хадгалж дахин хєрєнгє оруулалт хийх, ажил хамгаалалттай газрыг тїїнтэй давхардаж буй хайж буй иргэдийг уурхайд бараа, їйлчилгээ хайгуулын тусгай зєвшєєрлїїд олгохоос ємнє нийлїїлдэг аж ахуйн нэгжтэй холбох, улмаар байгуулжээ. Харин Их газрын чулууны хувьд олон нийтэд чиглэсэн чанартай їйлчилгээ хамгаалалтай газар (2003 онд байгуулсан) бий болгон їр єгєєжийг нийтэд хїртээх ба давхардаж буй хайгуулын тусгай боломж бїрдэнэ. Энэ хїрээнд хотын хєгжил зєвшєєрлїїдийн нэгийг олгохоос ємнє (2007 хєдєє орон нутгийн эдийн засгийг їндсээр нь оны 1 сард олгогдож 1067 га талбайгаар єєрчилж гїний усны хомсдол, хууль бус ан, давхардаж буй), нєгєєгєєс хойш (1998 оны модны хулгай зэрэг шинэ бєгєєд урьдчилан 2 сард олгогдож 20233 га талбай эзлэх) таамаглаж болохгїй дарамтуудыг байгаль байгуулагджээ. Эдгээр гурван тохиолдлыг дахь амьдрах орчин ба зэрлэг ан амьтны Газрын зураг 15-17-д харуулсан болно. популяцид учруулна. Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагтай давхардсан бїхий л тохиолдолд хайгуулын 7.7. Хайгуул болон олборлолтоос тусгай зєвшєєрєл бїхий газар хамааралтай їїдэлтэй сєрєг нєлєєнд єртєж буй байна. Улсын ТХ-тай 6 газар олборлолтын зарим чухал нутгууд тусгай зєвшєєрєл бїхий газар давхардсан бєгєєд тїїний хоёр нь 50 га-аас их газрууд Улсын тусгай хамгаалалттай газар юм. Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг нутаг болон хайгуул, олборлолтын тусгай Улсын ТХ-тай 38 газар хайгуулын болон зєвшєєрєл бїхий газруудын хоорондын олборлолтын тусгай зєвшєєрєлтэй давхардлын нийт талбайн хэмжээ 141905 га талбайтай давхцаж байна (Хавсралт 9). бєгєєд энэ нь Улсын ТХГН-ийн сїлжээний 1-ээс бага хувьтай тэнцэх юм. Хїснэгт 15. Хайгуулын болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудтай ихээхэн давхацсан улсын тусгай хамгаалалттай газрууд Зэрэг- Газрын нэр Нийт Хайгуулын Олбор- Нийт Давхард- лэл талбай давхардал лолтын давхар- лын хувь (га) (га) давхардал дал (га) (га) 1 Их газрын чулуу 34,096 21,301 0 21,301 62.5 2 Нагалхан 4,806 1,455 0 1,455 30.3 3 Сїйхэнт уул 7,717 2,112 0 2,112 27.4 Уурхайтай холбоотой дэд бїтцээс їїдэж 20км зайд оршдог байна. Давхардлын хувь болохуйц нєлєєллийн хувьд Улсын ТХГН- хэмжээг їзвэл Улсын ТХ-тай 25 газрын 10 ын 35 нь олборлолтын газрын ойр орчмын хувь нь олборлолтын тусгай зєвшєєрєл 20 км зайд бїхэлдээ болон хэсэгчлэн оршиж бїхий газрын 20 км зайтай давхцаж байгаа ба байна. Талбайн хувьд Улсын ТХГН-ийн їїний найман талбайн тэн хагас нь давхцаж 7 хувь буюу 1480705 га газар нь нэг буюу байна (Хїснэгт 16). тїїнээс дээш тооны олборлолтын газраас 61 Хїснэгт 16. Талбайн тэн хагас нь олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газартай давхардаж буй улсын тусгай хамгаалалттай газрууд Зэрэг- Газрын нэр Нийт Олборлолтын тусгай Давхардлын лэл талбай (га) зєвшєєрєл бїхий газрын хувь хэмжээ 20 km-т орших талбай (га) 1 Дэвэлийн арал 10,022 10,022 100.0 2 Богд хаан уул 41,383 41,383 100.0 3 Нагалхан 4,806 4,806 100.0 4 Булган гол 11,892 11,892 100.0 5 Хар ямаат 51,274 40,653 79.3 6 Тїргэн 133,810 84,183 62.9 7 Их нартын чулуу 70,088 42,287 60.3 8 Сийлхэм "B" 76,647 46,035 60.1 Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай Давхардлыг хувь хэмжээгээр гаргавал орон газрууд нутгийн ТХГН-ийн 277 нь хайгуулын болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий Орон нутгийн ТХГН-ийн 357 нь хайгуулын газартай давхцдаг (нийт талбайн арав буюу болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий тїїнээс дээш хувийг эзлэх давхардал). газартай давхцаж байна. Эдгээрээс 341 нь Орон нутгийн ТХ-тай 187 газрын хувьд нэг буюу тїїнээс дээш олборлолтын тусгай тусгай зєвшєєрєл нийт талбайн тэн хагасыг зєвшєєрєл бїхий, 75 нь нэг буюу тїїнээс хамарсан байхад 100 тохиолдолд нийт дээш хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий талбайг хамарсан байна. Харин талбайн газартай давхцаж байна. Орон нутгийн хэмжээний хувьд орон нутгийн ТХГН-ийн 16 ТХГН ба хайгуулын болон олборлолтын нь талбайн хэмжээгээр 50 мянган га газраас тусгай зєвшєєрєл бїхий газартай давхцаж их хэмжээ бїхий талбайтай хайгуулын буй нийт талбайн хэмжээ 3241579 га газар болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл байна. Энэ нь Улсын ТХГН-ийн сїлжээний 20 бїхий газартай давхцаж байна (хїснэгт 17). хувьтай тэнцэж байгаа юм. Энэ нь байгалийн Орон нутгийн ТХГН ба хайгуулын болон чухал нутгуудын бусад ангиллын газруудтай олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий харьцуулбал ихээхэн хэмжээний давхардал газруудын хоорондын давхардлын 45 хувийг болж байна. эдгээр орон нутгийн ТХГН-ууд эзлэж байна. Хїснэгт 17. Тавин мянган га-гаас дээш талбайд нь хайгуулын болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газрууд Зэрэг- Газрын нэр Олбор- Нийт Хайгуулын Нийт Давхард- лэл лолтын Аймаг талбай давхардал давхар- лын хувь давхардал (га) (га) дал (га) хэмжээ (га) 1 Хил орчмын Ємнєговь 863,271 179,035 0 179,035 20.7 газар 2 Таван Толгой Ємнєговь 184,466 66,029 100,609 166,638 90.3 3 Их Чингис Говь Алтай 217,874 151,223 45 151,269 69.4 уул 4 Хангайн бїс Баянхонгор 989,126 120,469 4,069 124,538 12.6 5 Нарийн Ємнєговь 117,393 102,385 10,547 112,932 96.2 сухайт 62 6 Бїдїїн уул Сїхбаатар 87,011 87,009 0 87,009 100.0 7 Зотол хаан Сїхбаатар 530,942 81,568 283 81,851 15.4 уул 8 Улаан уул Хєвсгєл 404,781 76,554 0 76,554 18.9 сум 9 Чойбалсан, Гурван загал Дорнод 86,685 71,951 91 72,042 83.1 сум 10 Хоёр Дорнод 115,941 63,819 0 63,819 55.0 мелхийт 11 Галийн гол Дорнод 70,638 62,280 0 62,280 88.2 12 Говь гурван Ємнєговь 66,126 61,769 0 61,769 93.4 сайхан 13 Ханбогд сумтай ойролцоо Ємнєговь 157,028 57,973 144 58,118 37.0 хил орчмын газар 14 Эрдэнэ- Ємнєговь 129,112 55,410 0 55,410 42.9 хайрхан 15 Сїхбаатар сумын Сїхбаатар 71,380 53,530 39 53,569 75.0 баруун хэсэг 16 Баруун Ол Дорнод 64,407 51,872 97 51,969 80.7 Тэмдэглэл: Газрын нэр нь мэдэгдэхгїй байгаа талбайг хаалтанд бичсэн ба тэдгээрийн зєвхєн байршлыг нь заасан болно. 2003 оны 1 сарын 23-ны єдєр аймгийн засаг тїгээмэл биш бєгєєд энэ нь цєєн тооны захиргаанаас тогтоосон Таван Толгойн аймгуудад тєвлєрсєн байна. Давхардаж Орон нутгийн ТХГН онцгой анхаарал татаж буй талбайн 80 хувь нь зєвхєн таван аймагт байгаа юм. Таван Толгойн Орон нутгийн тєвлєрсєн бєгєєд нэг бїр нь 300 мянган га ТХГН нїїрсний зургаан тусгай зєвшєєрєл газар бїхий давхардалтай байна. Тухайлбал, бїхий газартай давхцаж байна. Эдгээр Дорнод, Ємнєговь, Сїхбаатар, Говь-Алтай, давхардал нийт 100609 га газрыг хамардаг Баянхонгор (Хїснэгт 18, Газрын зураг 13-14) бєгєєд Монголын олборлолтын тусгай аймгуудыг дурьдаж болох юм. Орон нутгийн зєвшєєрєл бїхий газар болон байгалийн ТХГН-ийн хамгийн их талбай бїхий дєрвєн чухал нутгуудын хоорондын давхардлын аймаг їїнд орж байгаа нь санамсаргїй гуравны хоёрыг эзэлдэг. Аймгийн засаг зїйл биш. Харин гайхал тєрїїлэхїйц нэг захиргаанаас їйл ажиллагаа явуулж буй зїйл бол бараг тэн хагас нь хайгуулын олборлолтын талбайтай зориуд давхцуулж болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєлтэй санаатайгаар Таван толгойн ТХГН-ийг давхцаж буй Орон нутгийн ТХГН-ийн 760 байгуулсан мэт харагдаж байгаа юм. Таван мянга орчим га газартай Говь-Алтай аймгийг Толгойн Орон нутгийн ТХГН-ийг Газрын зураг їїнд оруулсан явдал юм. Хайгуулын болон 18-д харуулсан болно. олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газрууд, хамгаалалттай газруудын хоорондын Орон нутгийн ТХГН, хайгуулын болон давхардлын асуудлыг шийдвэрлэхэд дээрх 5 олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий аймагт анхаарлаа тєвлєрїїлэх хэрэгтэй юм. газруудын давхардал Монголын нийт нутагт 63 Хїснэгт 18. Орон нутгийн ТХГН, хайгуулын болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал Орон нутгийн Орон нутгийн ТХГ-тай Нийт давхардал Давхардлын Аймаг ТХГ-ын талбай давхардаж буй (га) хувь (га) тоо Архангай 552,375 12 93,991 17.0 Баянхонгор 2,817,750 18 310,528 11.0 Баян-Єлгий 126,632 3 31,839 25.1 Булган 49,173 2 20,218 41.1 Дархан-Уул 56,830 7 11,020 19.4 Дорнод 3,211,381 40 813,868 25.3 Дорноговь 49,870 71 28,117 56.4 Дундговь 470,785 34 77,350 16.4 Говь-Алтай 759,360 14 326,609 43.0 Говь-Сїмбэр 0 0 0 n/a Хэнтий 680,742 8 25,476 3.7 Ховд 257,499 5 21,057 8.2 Хєвсгєл 530,492 8 84,084 15.9 Ємнєговь 2,149,805 13 699,412 32.5 Орхон 3,544 1 2 0.0 Євєрхангай 104,888 4 2,178 2.1 Сэлэнгэ 277,222 22 66,310 23.9 Сїхбаатар 2,461,656 35 430,866 17.5 Тєв 1,413,616 39 90,792 6.4 Улаанбаатар 41,054 8 13,545 33.0 Увс 379,686 8 80,978 21.3 Завхан 137,145 5 13,341 9.7 Нийт 16,531,505 357 3,241,579 19.6 Шувуудад чухал газрууд тэнцїї юм. Давхардлын гуравны нэг нь / нийтдээ 497627 га талбай/ хайгуулын тусгай Шувуудад чухал гэж тооцогдох 29 газар зєвшєєрєл бїхий 26 газартай давхцах Галбын нь хайгуулын болон олборлолтын тусгай говийн ШЧГ-т ноогдож байна. Ер нь нийтдээ зєвшєєрєл бїхий газруудтай давхардаж ШЧГ гэж тооцогдох 11 газар нь хайгуулын байна (Хавсралт 10). Тїїний 28 тохиолдолд болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий томоохон газруудтай давхардаж байна. газартай давхардаж байгаа бєгєєд тэдгээрийн Шувуудад чухал эдгээр газруудын 5 нь нэг нь ч 138га-гаас хэтрэхгїй талбай бїхий 4 нийт талбайн тэн хагасаас илїї нь тусгай тохиолдолд л хайгуулын тусгай зєвшєєрєлтэй зєвшєєрєл бїхий газартай давхардаж байна газруудтай давхарджээ. Давхардлын нийт (Хїснэгт 19). Эдгээр давхардлыг газрын зураг талбайн хэмжээ 724687 га бєгєєд энэ нь 19-23-д їзїїлсэн болно. Монголын ШЧГ-ын сїлжээний бараг 9 хувьтай 64 Хїснэгт 19. Хайгуулын болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудтай их хэмжээгээр давхацсан шувуудад чухал газрууд Нийт Хайгуулын Олборлол- Нийт Зэрэг- Давхард- Газрын нэр талбай давхардал тын дав- давхар- лэл лын хувь (га) (га) хардал (га) дал (га) 1 Дашинчилэн 1,598 1,598 0 1,598 100.0 баян нуур 2 Ташгайн таван 53,304 53,304 0 53,304 100.0 нуур 3 Цэнгэл хайрхан 52,726 49,663 0 49,663 94.2 уул 4 Шаазан нуур 5,485 3,752 0 3,752 68.4 5 Галбын говь 828,328 497,627 0 497,627 60.1 6 Увсын хар ус 13,601 4,239 0 4,239 31.2 нуур 7 Ойгон нуур 20,189 4,758 0 4,758 23.6 8 Булган гол 32,700 7,212 0 7,212 22.1 9 Толбо нуур 16,334 2,761 0 2,761 16.9 10 Улаагчны хар 13,439 1,584 0 1,584 11.8 нуур 11 Борзонгийн говь 399,467 43,487 0 43,487 10.9 Уурхайтай холбоотой дэд бїтцээс їїдэлтэй 20). Мєн Эрхэл нуур, Тэшигийн олон нуур нєлєєлєлд єртєх хамгийн єндєр эрсдэл болон Хар ямаатын байгалийн нєєц газар бїхий, шувуудад чухал гэж тооцогдох 31 зэрэг тусгай зєвшєєрєл бїхий газартай огт газар нь олборлолтын газраас 20 км зайд давхацдаггїй хэд хэдэн ШЧГ-ууд уурхайтай бїхэлдээ буюу хэсэгчлэн байрласан байна. холбоотой дэд бїтцээс улбаатай нєлєєлєлд Шувуудад чухалд тооцогдох 24 газрын єртєх эрсдэл ихтэй байна. Ийм учраас талбайн 10-аас дээш хувь нь хайгуулын уул уурхайн аж ахуйн нэгжїїд уурхайн хил тусгай зєвшєєрєл бїхий газраас 20км зайд хязгаараас гадна илїї єргєн газар нутгийг оршиж байна. Тїїнчлэн шувуудад чухалд хамран байгалийн чухал нутгуудад нєлєєлж тооцогдох 10 газрынх нь талбайн тэн хагас нь болзошгїй нєлєєллийг сайтар їнэлж удирдан хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий газраас зохицуулах шаардлагатай байгааг харуулж 20 км зайд оршиж байгаа юм. (Хїснэгт байна. Хїснэгт 20. Талбайн тэн хагасаас илїї хувь нь олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудад байршиж буй ШЧГ Олборлолтын газраас Зэрэг- Нийт талбай Давхардлын Газрын нэр 20 км зайд орших лэл (га) хувь талбай (га) 1 Дашинчилэн баян нуур 1,598 1,598 100.0 2 Шаазан нуур 5,485 5,485 100.0 3 Майхант уул 42,015 42,015 100.0 4 Эрхэл нуур 3,537 3,355 94.9 5 Тэшигийн олон нуур 5,774 4,947 85.7 6 Хар ямаат байгалийн 51,404 41,521 80.8 нєєц газар 65 7 Орхон, Сэлэнгэ голын 21,405 15,758 73.6 эх 8 Увсын хар ус нуур 13,601 8,773 64.5 9 Тїргэн цагаан, Зэгст, 35,282 22,023 62.4 Туулайтын Бур 10 Их нартын чулуу 66,601 40,709 61.1 байгалийн нєєц газар 7.8. Аялал жуулчлалын салбарын дээрээ жуулчны баазтай Улсын ТХГН-ийн хєгжлийн тєлєвлєгєє болон байгалийн нэрсийг Хавсралт 11-т їзїїлэв. Хамгийн олон чухал нутгуудын давхардлын дїн тооны жуулчны баазтай Улсын ТХГНутгуудад шинжилгээ Горхи Тэрэлж (38), Богдхан уул (13), Хєвсгєл Жуулчны баазууд болон байгалийн чухал нуур (11), Хангайн нуруу (9) зэрэг орно нутгуудын хоорондын давхардлын (Хїснэгт 21). Богдхан уул, Горхи Тэрэлжийн газарзїйн мэдээллийн системийн дїн аманд жуулчны хамгийн олон бааз байдгийг шинжилгээ Улаанбаатар хоттой ойролцоо байдгаар нь тайлбарлаж болох ба тємєр замаар Газарзїйн мэдээллийн системд хамрагдсан Монголд ирдэг голдуу амралтын зорилго 140 жуулчны баазаас 84 нь улсын ТХ-тай 10 бїхий зорчигчид нь Хятад, Оросоос ирэх галт газрын ойр орчмын нутагт байрлаж байна. тэргэнд суух зорилгоор 3-4 хоног нийслэлд Жуулчны баазуудын нэр болон нутаг дэвсгэр хотод саатдаг байна (Вингстен, 2008). Хїснэгт 21. Жуулчны бааз болон Улсын ТХГН-ийн хоорондын давхардал Улсын ТХГН-ын нэр Ангилал Баазын Улсын ТХГН- Нягтрал (100,000 га-д тоо ын талбай (га) ногдох талбай) Горхи Тэрэлж БЦГ 38 292,010 13.0 Богд хаан уул ТХГ 13 41,383 31.4 Хєвсгєл нуур БЦГ 11 848,828 1.3 Хангайн нуруу БЦГ 9 889,986 1.0 Орхоны хєндий БЦГ 4 92,955 4.3 Хєгнє тарна БЦГ 3 78,798 3.8 Хорго Тэрхийн цагаан нуур БЦГ 3 85,007 3.5 Молцог элс БЦГ 1 488 204.8 Угтам БЦГ 1 42,595 2.3 Хяргас нуур БЦГ 1 374,746 0.3 Нийт 84 Газарзїйн мэдээллийн системд хамрагдсан (хоёр баазтай), Говь гурван сайхан (гурван загвар 140 жуулчны баазаас гадна 17 бааз баазтай), Єгий нуур болон тїїний орчмын орон нутгийн хамгаалалт бїхий 11 газарт газрууд (дєрвєн баазтай)-ыг тус тус дурьдаж байршдаг буюу ойр орчмын газарт нь оршдог болох юм. Жуулчны баазуудын нэр болон байна. (Хїснэгт 22). Тїїнчлэн нэгээс дээш нутаг дээрээ жуулчны баазтай орон нутгийн тооны бааз бїхий орон тусгай хамгаалалттай ТХГН-уудын нэрийг Хавсралт 12-т харуулсан 3 газар байдаг. Тухайлбал, Хархорин болно. 66 Хїснэгт 22. Жуулчны бааз, орон нутгийн ТХГН-ийн хоорондын давхардал Орон нутгийн ТХГН-ын нэр Баазын Орон нутгийн ТХГН- Нягтрал ( 100,000 тоо ын талбай (га) га-д ногдох бааз) Єгий нуур, тїїний орчмын газар 4 3,649 109.6 Говь гурван сайхан 3 66,126 4.5 Хархорин 2 45,146 4.4 Молцог элс 1 1,133 88.3 Булган хангайн уул 1 2,740 36.5 Баянзаг 1 3,404 29.4 Онгийн хийд 1 6,677 15.0 Бага газрын чулуу 1 11,354 8.8 Нарийн хамар 1 27,391 3.7 Баруун ол 1 64,407 1.6 Туйн голын хєндийн 1 150,694 0.7 Нийт 17 Газарзїйн мэдээллийн системийн дїн холбогдол бїхий нэмэлт газруудад Тэрхийн шинжилгээнд хамрагдсан загвар 140 цагаан нуур, Шаазан нуур, Айраг нуур зэрэг жуулчны баазаас 65 нь ШЧГ болон тїїний орно. Жуулчны баазын нэрийг Хавсралт 13-т ойр орчмын газарт оршдог (Хїснэгт 23). Дээр харуулав. дурьдсан хїрээлэн буй орчны онцгой ач Хїснэгт 23. Жуулчны бааз, ШЧГ-ын хоорондын давхардал ШЧГ-ын талбай Нягтрал ( 100,000 га-д ШЧГ-ын нэр Баазын тоо (га) ногдох баазын тоо) Горхи Тэрэлжийн БЦГ 39 293,937 13.3 Хєвсгєл нуур 10 380,212 2.6 Хангайн нуруу БЦГ 9 897,840 1.0 Єгий нуур 2 10,189 19.6 Тэрхийн цагаан нуур 2 21,072 9.5 Шаазан нуур 1 5,485 18.2 Угтам БНГ 1 46,162 2.2 Айраг нуур 1 73,348 1.4 Нийт 65 Байгалийн чухал нутгуудад жуулчны бааз нь зїй зохисгїй байдлаар байрласан байдаг. тєвлєрсєн нєхцєлд уг тєвлєрєл тодорхой Жишээ нь Баянзагдын Орон нутгийн ТХГ-т талбайд байдаг. Жишээ нь Хєвсгєл нуурын гэр баазуудыг хадны эгц доор барихыг баруун урд хэсэг бїхэлдээ жуулчны баазаар зєвшєєрчээ (Вингстен, 2008). Эдгээр сєрєг дїїрэн байхад Горхи тэрэлжийн аманд єєр їйл явц аялал жуулчлалын стратегийн хоорондоо маш ойрхон олон тооны баазтай тєлєвлєлт байхгїй, мєн байгаль орчныг тул уг БЦГ-ыг амралтын газар болгон хамгаалах зохицуулалт сул байгааг илтгэж хувиргажээ (Вингстен, 2008). Талбайд байна. жуулчны цєєн тооны бааз байсан ч тэдгээр 67 Практик їйл ажиллагаа явуулагчийн тєслийг гадны хандивлагчийн санхїїжилтээр дїгнэлт хийж байгаа учраас л нутаг дэвсгэр дээрээ гэр бааз барихыг ганц удаа хориглосон Монголын аялал жуулчлалын 4 гол багцад байна (Вингстен, 2008). Гэхдээ аялал доорх газрууд орно (Вингстен 2005). Їїнд: жуулчлалын хєгжлийг байгалийн чухал 1. Монголын эзэнт гїрний эртний нутгуудад аюул хєнєєл учруулж буй їйл явц нийслэлийн суурь болон Эрдэнэзуу гэж їзэхийн зэрэгцээ тогтвортой хєгжлийн хийд байдгаараа алдаршсан Хархорин боломж хэмээн їзэх нь зїйтэй юм. Байгаль (Євєрхангай), Хєгнє хаан уул (Булган); орчинд нєлєє багатай гэр баазууд барих, 2. Нийслэл хоттой ойр байдгийн хувьд морь унах, морин аялал хийх, шувуу харах, Улаанбаатарын оршин суугчдад салхинд загасчлал /загасыг барьж буцааж усанд нь гарч амрах гол газар болох уул, ой, хээр тавих/ зэрэг аялал жуулчлалын тєрлїїдийг хосолсон Горхи Тэрэлжийн байгалийн хєгжїїлэх нь Монголын байгалийн євийг цогцолбор газар (Тєв аймаг); хадгалж хамгаалах зорилготой бїрэн нийцэх болно. Эдгээр тєрлїїдийг хєгжїїлэх явцад 3. Ёлын аманд гол тєлєв аялал жуулчлал орон нутгийн эдийн засаг хєгжиж, хїмїїсийн тєвлєрсєн Говь гурван сайханы байгалийн харилцааны болон хэлний ур чадвараа цогцолборт газар (Ємнєговь), 1920-иод дээшлїїлэх боломжийг залуучуудад онд анх їлэг гїрвэлийн чулуужсан єндєг олгохоос гадна хєдєлмєрийн чадвартай олдсон "Сэнжийн цохио" хадтай Баянзагд хїмїїст улирлын чанартай ажлын байрыг дахь Гурвансайхан уул, 180 км элсэн бий болгодог. Монголд жуулчдын тоог манхан бїхий Хонгорын элс зэрэг; тодорхой хязгаарт барьж, тогтвортой байдал 4. Сїїлийн 10 жилд аялал жуулчлалын гол болон ашигт ажиллагааны зїй зохистой бїс нутаг болж хєгжиж буй Оросын хил тэнцвэрийг нєхцєлдїїлэх тєрєлжсєн зах дээр далайн тєвшнєєс 1635 м єндєрт зээл, бїтээгдэхїїн бїхий аялал жуулчлалыг орших Хєвсгєл нуурын баруун урд хэсэг хєгжїїлэх боломжтой. Харин ийм тєрлийн болон Хатгал тосгон аялал жуулчлалын хєгжлийг буй болгох боломжтой газруудын ихэнх нь тусгай Аялал жуулчлал эрчимтэй хєгжиж буй бєгєєд хамгаалалттай газар, байгалийн чухал зохион байгуулалттай аялагчид болон ганц нутгуудтай давхцаж байна (Вингстен, 2008 ). нэгээрээ аялж буй хїмїїст зориулсан улирлын чанартай олон тооны гэр баазууд, буудлууд ДБХС-ийн Монгол дахь хєтєлбєрийн бїхий тєвїїдийг энд дурьдав. Говь гурван газраас тусгай хамгаалалттай газар сайханаас бусад эдгээрийн ихэнх нь хэт их нутгуудын талаар баримтлах байр хєгжилд автсан ба даацын хэмжээнээсээ суурь хэдийнээ давсан ажээ (Вингстен, 2005). Гэр баазын хэт тєвлєрєлт хэт их єрсєлдєєнийг Сїїлийн їед ДБХС-аас Монголын тусгай дагуулж орон нутгийн ашигт сєргєєр нєлєєлж хамгаалалттай газрын тогтолцооны байна. Нєгєє нэг санаа зовууштай асуудал менежментийн їр ашгийг судлах судалгаа бол аялал жуулчлалаас гарах эдийн засгийн явуулжээ (Батсїх, Белокуров, 2005). їр ашиг зєвхєн хэдхэн газар тєвлєрч нийт Тухайлбал, ДБХС-ийн Тусгай хамгаалалттай нутаг дэвсгэрт тїгээмэл бус байна. (Вингстен, газрын менежментийг тїргэн їнэлгээ болон 2008). Жишээ нь баруун аймгуудын ихэнхэд ач холбогдлоор нь жагсаах аргачлалыг нь болон зїїн аймгуудад бїхэлдээ ирэх хэрэглэсэн ажээ. (ХГМТЇАХЖА)(Эрвин, хэдэн жилд аялал жуулчлал хєгжих ямар 2003). Уг судалгаанд 31 тусгай хамгаалалттай ч тєлєв байдал ажиглагдахгїй байна газар хамрагдсаны дотор Дархан цаазат (Вингстен, 2005). Тусгай хамгаалалттай газар 12, Байгалийн цогцолборт газар газрын захиргаад єєрт оруулах нэмэлт 19 байжээ. Судалгаанаас їзэхэд їїнд орлогоо бодолцож нутаг дэвсгэр дээрээ гэр хамрагдсан 12 дархан цаазат газрын 10-д нь баазуудыг бариулдаг байна. Тухайлбал, Говь аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа явагдаж, Гурван Сайханы байгалийн цогцолборт газар 6-д нь аюул нїїрлээд байгааг тогтоожээ. тусгай хамгаалалттай газрын менежментийн 68 (Зураг 10). Судалгаанд хамрагдсан 12-т нь аюул нїїрлэж байгааг тогтоогджээ Байгалийн цогцолборт 19 газрын 18-д нь (Зураг 11). аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа явагдаж, Зураг 10. ДБХС-ийн ХГМТЇАХЖА-г ашиглан Дархан цаазат газарт дарамт, аюул занал байгааг тогтоох нь Зураг 11. ДБХС-ийн ХГМТЇАХЖА-г ашиглан Байгалийн цогцолбор газарт дарамт, аюул занал байгааг тогтоох нь 69 Жуулчны баазын операторуудын хувьд Улаанбаатарын ойролцох Горхи тэрэлжийн Байгалийн цогцолбор газар; Ємнєговь Олон улсын аялал жуулчлалын їзэсгэлэн аймгийн Булган, Сэврэй сум, Ёлын ам; яармагийн їеэр явуулсан санал асуулгын Сэлэнгэ аймгийн Амарбаясгалант хийд; дїнгээс їзэхэд (5.1 хэсгээс їзнэ її) жуулчны Євєрхангай аймгийн Хар Хорин. баазын операторууд доорх баазуудыг хїлээн авах гадаадын жуулчдын тооны хувьд Мєн жуулчны баазын операторууд Байгаль тодорхой дарамтанд байдаг гэж нэрлэжээ. орчинд жуулчны баазуудын нєлєєлєх гол Їїнд: Эрдэнэ сумын Горхи тэрэлж байгалийн нєлєєг дараах байдлаар їнэлсэн байна. цогцолбор газар, Архангай аймгийн Єгий Їїнд: хог хаягдал, газрын доройтол, нуур, Цэнхэрийн халуун рашаан, Хорго зохицуулалтгїй зам харгуй гаргах, усны Тэрхийн цагаан нуур; Хєвсгєл аймгийн бохирдол гэжээ. Тїїнчлэн нэмэлт нєлєєлєл Хатгал, Хєвсгєл нуур, Жаргалантын халуун гэдэгт ойр орчмын уул уурхайн їйл рашаан; Ємнєговь аймгийн Хонгорын гол, ажиллагаа, хяналтгїй кэмпинг болон мод, Хонгорын элс, Ёлын ам; Євєрхангай аймгийн бусад байгалийн нєєц баялгийг тогтвортой Элсэн тасархай, Хар Хорин; Булган аймгийн бус байдлаар ашиглах зэргийг оруулжээ. Хєгнєхаан уул. Одоогоор авч буй арга хэмжээ болон Тїїнчлэн жуулчны баазын операторууд байгаль орчинд їзїїлэх нєлєєллийг багасгах дотоодын жуулчдын тооны улмаас тодорхой чиглэлээр ирээдїйд авах арга хэмжээний дарамтанд буй дараах газруудыг нэрлэжээ. талаар жуулчны баазын операторуудаас Їїнд: Архангай аймгийн Цэнхэрийн халуун авсан санал асуулгын судалгааны дїнг зураг рашаан, Тайхар чулуу, Тэрхийн цагаан нуур; 12-т тусгасан болно. Зураг 12. Байгаль орчинд жуулчны баазуудын нєлєєллийг багасгах чиглэлээр авч буй болон авах арга хэмжээний харьцуулал Мєн санал болгох арга хэмжээнд жуулчны нэрлэжээ. Эдгээр саналыг Хїснэгт 24, 25-т баазын операторууд засгийн газраас авч тусгасан болно. хэрэгжїїлэх болон єєрсдийн хийх ажлыг 70 Хїснэгт 24. Засгийн газраас авах арга хэмжээ /Жуулчны баазуудын санал болгосноор/ Арга хэмжээний тєрєл Тоо % Жуулчны баазуудын хяналтыг бэхжїїлж, стандарчлах 18 23.7 Байгаль орчны хамгаалалыг бэхжїїлэх 18 23.7 Байгаль орчинд ээлтэй технологид хєрєнгє оруулахад санхїїгийн 16 21.1 дэмжлэг їзїїлэх Дэд бїтцийг сайжруулах 12 15.8 Уурхайн менежмент, хяналтыг сайжруулах 6 7.9 Аялал жуулчлалын салбар дахь гадаад хамтын ажиллагааг дэмжих 4 5.3 Хїчин чадавхийг бэхжїїлэх 1 1.3 Жуулчны баазуудын хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих 1 1.3 Хїснэгт 25. Жуулчны баазын єєрсдийн авах арга хэмжээ /Жуулчны баазуудын санал болгосноор/ Арга хэмжээний тєрєл Тоо % Ландшафт болон хїрээлэн буй орчны сайжруулалт 16 28.1 Нєєцийн ухамсартай болон тогтвортой ашиглалт 11 19.3 Байгаль орчны хамгааллын сурталчилгаа 9 15.8 Хаягдлыг багасгах 7 12.3 Байгаль орчны хяналтыг сайжруулах 5 8.8 Зэрлэг ан амьтныг хамгаалах 4 7.0 Байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх 2 3.5 Ногоон хєрєнгє оруулалтыг хєхиїлэн дэмжих 2 3.5 Хамгаалалтыг нєхцєлдїїлэх 1 1.8 Байгалийн чухал нутгуудад аялал хамаарч байгаа нь аялал жуулчлалыг татах жуулчлалын їзїїлэх нєлєєллийг гол зарчим билээ. шинжлэх ажил Байгаль хамгааллын їїднээс болон 2007 Зэрлэг ан амьтанд учрах бэрхшээл онд зохиогдсон ШЧГ-ын тухай семинараас Жуулчны хэд хэдэн бааз нуур цєєрмийн эрэг гарсан мэдээлэл, жуулчны баазаас авсан газруудад жуулчдыг ямар ч хязгаарлалтгїй санал асуулга, ном хэвлэлийн мэдээ зэрэгт нэвтрїїлж хамгаалвал зохих єндєр ач їндэслэн доорх аюул хєнєєлийг одоогоор холбогдол бїхий ус намгархаг газруудад тодорхойлоод байгаа юм. Эдгээр нь орон ойрхон байрладаг (Жишээ нь Тэрхийн цагаан нутгийн чанартай боловч зарим тохиолдолд нуур, Конрад Шлейчер). Завиар аялах болон ихээхэн нєлєєтэй юм. Єнєєгийн байдлаар загасчлах зэрэг їйл ажиллагаа нь жижиг аялал жуулчлалын улмаас їїсэх нєлєєллєєс арлуудын їржлийн шувуудад бэрхшээл уул уурхай, дэд бїтцийн хєгжлєєс їїдэлтэй учруулдаг. Жуулчны улирлын оргил їе аюул хєнєєл харьцангїй бага байна. шувууд єндгєє дардаг їржлийн болон Тїїнчлэн їїрэг амлалт авч шилдэг туршлага їржлийн дараах їетэй давхцдаг (Жишээ нь нэвтрїїлсэнээр байгаль орчинд ээлтэй галуу болон нугас нисдэггїй їетэй) байна. аялал жуулчлал хєгжїїлэх бїрэн боломж ч Ийм тавгїй байдал нь тэдэнд тохиолдох байна. Їнэхээр Монголын аялал жуулчлалын эндэгдлийг нэмэгдїїлдэг. Монгол орны ус салбарын хєгжлийн амжилт нь байгаль орчин, намгархаг газрууд нь олон улсын байгаль соёл, эдийн засгийн харилцан уялдаанаас хамгааллын холбооны Улаан номонд орсон 71 хар тогоруу (Grus monacha), цэн тогоруу (G. зорчихыг байгалийн цогцолборт газрын vipio), хошуу галуу (Anser cygnoides) зэрэг тєлєвлєлт, нэвтэрч орохыг хязгаарлах, маш эмзэг хэд хэдэн амьтны хувьд онцгой хучилттай замыг засах, барилгажуулах, чухал. аянчин жуулчдад удирдамж гаргаж мєрдїїлэх зэргээр зохицуулж болно. Харин бэлчээрийн Тїїнчлэн Монгол орны аргаль (Ovis ammon), улам бїр єсєн нэмэгдэх талхлалтыг орон монгол хулан (Equus hemionus), хар сїїлт нутгийн эзэмшлийн мал сїргийг тїлхїї зээр (Gazella subgutturosa), монгол бєхєн анхаарах, шаардлагатай бол гэр баазуудыг (Saiga tatarica mongolica) зэрэг томоохон сэлгэн нїїлгэх зэрэг аргаар зохицуулж хєхтєн амьтдын хувьд ч ийм тавгїй байдал болно. маш хор хєнєєлтэй ба бартааг туулах зориулалттай зарим машин техникїїд нь Гол, нууруудын бохирдол хээр тал, элсэн цєлд хїртэл мэдэгдэхїйц нєлєє учруулах талтай. Гол, нууруудын ойролцоо гэр баазуудыг барих явдал улмаар орон нутгийн чанартай Тусгай хамгаалалттай газрыг бїсчлэх, эмзэг бохирдлыг бий болгодог. Юуны тїрїїнд газруудад нэвтрэхийг хязгаарлах, Байгалийн жуулчны баазуудын бохир усны хаягдал, цогцолборт газруудын менежер, тур жуулчдын хэрэглэдэг саван, шампунь зэрэг операторуудад болон жуулчдад зориулсан нь їїнд сєргєєр нєлєєлдєг. Энэ нь жуулчин удирдамж зэргээр дамжуулан эдгээр аянчин олноор хїлээн авдаг хамгаалалттай бэрхшээлийг сааруулж болох юм. газруудад нилээд том асуудал болж байна. Жуулчны машиныг угаах асуудал мєн л Хээр, цєлийн доройтол бохирдолд нэмэр болдог. Усанд сэлэх явдлыг орон нутгийн иргэд мєн л бохирдлын хїчин Монгол орны хээр тал болон цєлийн амьдрах зїйлийн нэг хэлбэр гэж їздэг. орчин маш эмзэг байдаг. Хатуу хучилттай зам дутмаг Монголын єргєн уудам талд Бохирдлын улмаас давсжилт, эутрофикаци хєдєє орон нутгаар чєлєєтэй зорчиж, їндсэн їїсэж хїн, малын эрїїл мэндэд сєрєг нєлєє хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэх зэрэг нь учруулна. Тїїнчлэн їїнийг жуулчид анзаарч, жуулчны машин тусгай хамгаалттай газрын їїний улмаас тэдгээрийн тав тух алдагдан нутаг дэвсгэрээр холхих нєхцлийг бїрдїїлж тухайн газар нутгийн нэр хїндэд сєргєєр байна. Їнэндээ хєдєє орон нутгаар чєлєєтэй нєлєєлнє. Гэхдээ байгальд нєлєєлєх аялж єргєн уудам тал нутгийг машинаар нєлєєлєл нь орон нутгийн чанартай юм. туулах нь чухамдаа олон жуулчдыг татах гол зїйл билээ. Байгалийн шороон замыг Бохир усны асуудлыг жуулчдад дїрэм журмыг цаашид ашиглах боломжгїй болсон нєхцєлд мєрдїїлэх, тэргїїн туршлагыг нэвтрїїлэх, тєрєл бїрийн чиглэлд їргэлжлэх олон зуун шинээр жуулчны бааз барих ажлыг тєлєвлєх километр замыг шинээр гаргаж эхэлдэг. Энэ їе шатанд нєлєєллийг сайтар їнэлэх зэрэг нь ургамлыг сїйтгэн доройтуулж, зэрлэг ан арга хэмжээгээр шийдэж болно. амьтны популяцид тєдийлєн нєлєєлєхгїй ч ландшафтыг эвддэг хортой їр дагавартай. Тїлшний мод бэлтгэл Тур операторууд єєрсдийн мал (унуулах Хоол унд хийх, дулаацах зорилгоор мод зорилгоор эсвэл хоол хїнсэнд хэрэглэхээр) бэлтгэх явдал олон газруудад сєрєг нєлєє авчирсан тохиолдолд зуны цагт жуулчны їзїїлж байна (Жишэ нь, Горхи Тэрэлжийн баазын орчимд бэлчээрийн талхлалт байгалийн цогцолбор газар). Бусад газруудын ихэсдэг. Иймээс гэр баазуудын тогтмол хувьд ургаа бус унасан модны олдоц нилээд ажиллагаа нь яваандаа бэлчээрийг ихээхэн элбэг, хїлээн авдаг жуулчдын тоо бага тул талхалж хєрсний доройтлыг їїсгэн улмаар уг асуудал томоохон хэмжээний хїндрэл цєлжилтийг бий болгох аюултай. учруулдаггїй байна. Харин анхаарвал зохих газруудад тур операторууд бэлэн тїлшээ Хамгаалалттай газрыг машинаар нэвтрэн авчирч тїлшний мод бэлтгэх їйл ажиллагааг 72 зогсоох шаардлагатай. Жуулчдын тоо тээвэрлэлтийг зохион байгуулах зэргийг нэмэгдэх тусам алслагдсан газруудад уг тусгаж болно. Хєвсгєл нуурын байгалийн асуудал нилээд хїндрэл учруулж болзошгїй. цогцолборт газар хатуу хог хаягдлыг цуглуулж тээвэрлэхэд зориулсан биологийн задралд Усны нєєцийн хомсдол ордог сав баглаа нэвтрїїлсэн нь эерэг жишээ болж байна (Шлейчер, Хотц, 2007). Байгалийн чухал нєєцїїдийн нэг болох ус, тэр тусмаа цэвэр усны нєєц тус орны Аялал жуулчлалын дэд бїтэц хуурай бїс нутагт нэн хомс байдаг. Аялал жуулчлалын салбар гол тєлєв зочид буудал, Гэр баазууд нь аялал жуулчлалыг татах баазууд болон жуулчдын хувийн хэрэглээнд нэг хїчин зїйл болохын хувьд тусгай их хэмжээний ус зарцуулдаг байна. Энэ нь хамгаалалттай газрын байгаль, тїїх соёлын улмаар усны хомсдлыг буй болгож усны агуулгад нийцдэг байна. Ихэнх тохиолдолд нєєцийг доройтуулан их хэмжээний бохир тэдгээр нь тухайн газрын байгалийн гоо усны хуримтлалыг буй болгодог. їзэсгэлэнд харш бус байдлаар байршлаа мэдрэмжтэй сонгосон байдаг. Энэ асуудлын Хатуу хаягдал хувьд бусад оронтой харьцуулбал Монгол орон тусгай хамгаалалттай газартаа дэд Жуулчны їйл ажиллагаа ихээхэн тєвлєрсєн бїтцийн хєгжлийн нєлєєг багасгах чиглэлд газруудад хог хаягдлын асуудал хурцаар багагїй амжилт олжээ. Харин тухайн газрын тавигддаг. Хатуу хог хаягдал нь гол, ус, газар байгалийн гоо їзэсгэлэнд бетонон байшин орон, жуулчны баазад сєргєєр нєлєєлж барилга (ажилчдын байр, хїлээн авах болон тухайн газар нутгийн їзэсгэлэнг гутаадаг. зоогийн газрын байшин барилга), машины зогсоолын байршил, їйлчилгээ хийгээд Хатуу хог хаягдлыг цуглуулж хаях хог хаягдлыг хуримтлуулах газар зэрэг тєхєєрємжгїй хєдєє орон нутгийн газруудад нь сєргєєр нєлєєлдєг. Зарим баазуудын жуулчид ихэнх тохиолдолд хог болон байршил тєдийлєн тохиромжтой бус бєгєєд хэрэгцээгїй тєхєєрємж зэргээ орхиод явдаг. ландшафтыг сїйтгэж эргэн тойрны орчны Хуванцар мэтийн хатуу хаягдлыг шатаах тав тухыг алдагдуулдаг. Ийм тєрлийн оролдлого хийдэг ч тєдийлєн амжилттай бохирдол ихэвчлэн байгаль орчинд тєдийлєн болдоггїй ба шатаагїй їлдсэн материал нь нєлєєлдєггїй. Харин хун, тогоруу зэрэг хожим салхинд хєврєн тархдаг. Тэдгээр нь шувуудад ноцтой хор хєнєєл учруулдаг байгаль орчинд хэрхэн нєлєєлдгийг хэлэхэд цахилгаан, харилцаа холбооны дамжуулах хэцїї бєгєєд зарим амьтанд євлийн улиралд шугамуудын байршлыг сонгоход анхаарах уг хаягдлын їлдэц хэрэг болдог ч байж хэрэгтэй юм. Гэхдээ л энэ нь аялал жуулчлалд магадгїй. Гэхдээ л энэ нь аялал жуулчлалын сєргєєр нєлєєлдєг тул урт хугацаанд аялал агуулгад харш тул Байгалийн цогцолборт жуулчлалын болон байгалийн цогцолборт газруудад сєргєєр нєлєєлдєг. Иймээс газрын тєлєвлєлт, зохион байгуулалтыг Монголын тусгай хамгаалалттай олон сайтар бодож боловсруулан хэрэгжїїлэх газруудад уг асуудлыг нэн даруй шийдвэрлэх шаардлага тулгарч байна. шаардлагатай. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн Їїнийг тусгай хамгаалалттай газар тус менежментийн асуудал бїрээр хатуу хог хаягдлыг зохицуулах хєтєлбєрийг хэрэгжїїлэх замаар зохицуулж Байгаль хамгааллын асуудлыг хєндєж 2007 болох юм. (одоогоор олон жуулчин хїлээн онд зохиогдсон ШЧГ-ын тухай семинар, авахгїй байгаа газруудыг ч хамрах хэрэгтэй). жуулчны баазын санал асуулга болон ном Уг зохицуулалтын журамд хатуу хог хаягдлыг хэвлэл зэргээс авсан мэдээллийг харгалзан ангилж хаях, хуванцарыг бусад хогноос їзээд менежментийн дараах асуудлуудыг тусгаарлах, тур операторуудад єєрийн тодорхойлов. Їїнд: хогоо буцаан авч явах, байгалийн цогцолбор газрын захиргаад хог хаягдлыг хуримтлуулж 73 Бїсчлэл ба менежментийн тєлєвлєлт ДБХС-ийн Монгол дахь Хєтєлбєрийн газрын Тусгай хамгаалалттай газрын менежментийн Тусгай хамгаалалттай газрын тухай хуулинд тїргэн їнэлгээ болон нэн тэргїїний асуудлын тусгай хамгаалалттай газрыг бїсчлэх жагсаалтад (Батсїх, Белокуров, 2005) тухай заасан байдаг. Жишээ нь дархан боловсон хїчин, харилцаа холбоо, дэд бїтэц, цаазат газруудыг онгон бїс, хамгаалах тоног тєхєєрємж болон санхїїгийн эх їїсвэр бїс, хязгаарлалтын бїс гэж хуваадаг бол зэргийг шинжилж "цалингийн тєвшин бага, Байгалийн цогцолбор газруудыг онцгой бїс, ажил эрхлэлтийн бусад нєхцєл байдлын аялал жуулчлалын бїс, хязгаарлалтын бїс улмаас зєвхєн цєєн тооны ур чадварын хувьд гэж хуваадаг. Харин практик амьдрал дээр шаардлага хангахгїй боловсон хїчин авч бїсчлэл нь зэрлэг ан амьтдын їнэлэмжийг ажиллуулах" нєхцєл бїхий "менежментийн тєдийлєн сайтар тусгахгїйн зэрэгцээ бїхий л тєвшинд байнга нєєцєєр дутмаг" менежментийн хэрэгцээ шаардлагыг хэмээн уг тогтолцоог тодорхойлжээ. зєв тусгаагїй байдаг. Яг газар дээрээ бїсчлэл тєдийлєн мэдрэгддэггїй бєгєєд Иймээс Монголын тусгай хамгаалалттай тур операторууд болон цогцолборт газрын газрууд хангалтгїй санхїїжилттэйгээс гадна менежерїїд їїний байршлын талаарх хїчин чадавхиар дорой тул "хувийн хэвшилд тодорхой ойлголтгїй шахам байдаг. Аливаа чадавхигїй тїнш" болдог. (Вингстен, 2005). бїсчлэлийг харуулсан газрын зураг ихэвчлэн Аялал жуулчлалын салбарыг эдийн засгийн байдаггїй. Тусгай хамгаалалттай газрын хєгжлийн тэргїїлэгч чиглэл хэмээх аваас доторх бїсчлэлийн єєрчлєлтийн асуудлыг засгийн газраас байгалийн цогцолборт газрын засгийн газар шийддэг ба одоогоор энэ менежментэд зориулж улсын тєсєвт хєрєнгє талаар нэг ч шийдвэр гарч байгаагїй оруулалтын зардал тусгах шаардлагатай. байна. Жишээ нь анхаарвал зохих нуурын эрэг орчмыг байгалийн цогцолборт газрын Жуулчдад байгаль орчин хамгаалах талаар бїсчлэлд харгалзан їзээгїй бололтой сурталчлах (Вингстен, 2005). Ихэнх жуулчид тусгай хамгаалалттай газрын Байгалийн цогцолборт газрын менежмент зорилго, ач холбогдол хийгээд хамгаалалтын ерєнхий хэрэгцээг ойлгодог. Гэвч тэдгээрт Тусгай хамгаалалттай газрын менежмент тодорхой газрыг хамгаалах їнэлэмж, хурцаар болон аялал жуулчлалын салбар засгийн тавигдах асуудлуудын талаарх мэдээллийг газраас их хамааралтай юм. Дархан цаазат хангалттай єгдєггїй, ямархуу їйл ажиллагаа газрууд болон Байгалийн цогцолборт зїй зохисгїй болохыг ч сайн тайлбарлаагїй газруудыг засгийн газраас удирддаг ба байдаг. Жишээ нь, Хїйсийн найман нуурын улсын тєсвийн санхїїжилтээр бараг бїх байгалийн тїїх, соёлын дурсгалт газарт їйл ажиллагаа нь явагддаг. Хєгжиж буй хийсэн ярилцлагаас їзвэл жуулчид уг газар бїхий л орны нэгэн адил Монголын хувьд хэрхэн бие авч явах талаар ойлголтгїй тєсєв санхїїгийн дутмаг байдал хурц байсны зэрэгцээ тухайн газрын талаар ямар асуудал байдгийн зэрэгцээ хїн хїчний болон ч анхан шатны мэдээлэлгїй бєгєєд ихэнх нь санхїїгийн нєєцєєр нэн хязгаарлагдмал товхимол, газрын зураг болон мэдээллийн байдаг юм. самбар зэргээс мэдээлэл авах хїсэлтэй байгаагаа илэрхийллээ (Шлейчер, Хотц, 2007) гэжээ. 74 8. ЗєВЛєМЖ 8.1. Уул уурхай, дэд бїтцийн їйл сунжрахгїй юм. ажиллагаатай холбоотой байгалийн чухал нутгуудын хамгааллын талаарх 4. Газарзїйн мэдээллийн системийн зєвлємж мэдээллийг боловсруулдаг байгууллагаас (Монгол дахь ДБХС, Уул уурхайн тусгай зєвшєєрєл олгох Байгаль хамгаалал болон зэрлэг амьтан їйл явцад байгаль хамгаалах асуудлыг судлан хамгаалах тєв) АМГТХЭГ-ын тусгах талаарх зєвлємж Геологи, уул уурхайн кадастрын газар 1. Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын байгалийн чухал нутгуудын (Ялангуяа їнэлгээний тухай 1998 оны хуулийн 5 орон нутгийн ТХГН болон ШЧГ-ын тухай) дугаар зїйл болон Ашигт малтмалын тухай сїїлийн їеийн ГМТ-ны мэдээллийг тухай 2006 оны хуулийн 24, 26 дугаар єгч байх. Мєн Ашигт малмталын тухай зїйлїїдийг Байгаль орчинд нєлєєлєх 2006 оны хуулийн 19, 24 дїгээр зїйлїїдийн байдлын їнэлгээ болон уул уурхайн дагуу эдгээр тусгай зєвшєєрлийн тусгай зєвшєєрєл олгох їйл явцад олон єргєдєлд уг мэдээлэл хэрхэн холбогдол нийттэй зєвлєлдєх асуудлыг заавал бїхий болохыг холбогдох ажилтнуудад биелїїлэх шаардлага болгон тус тус мэдээлэх. єєрчлєх. Хайгуул, олборлолтын тусгай 2. Ашигт малтмалын тухай 2006 оны зєвшєєрєл бїхий болон байгалийн хуулийн 19 дїгээр зїйлд тусгагдсан чухал нутгуудын хооронд оршиж буй хайгуулын тусгай зєвшєєрєл хїссэн давхардлыг шийдвэрлэх зєвлємж єргєдлийг хїлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор аймгийн засаг даргаас 5. Газрын тухай 2002 оны хуулийн 16 дугаар саналаа єгєх гэснийг наандаж 90 хоног заалтын дагуу Тусгай хэрэгцээний газар болгон, орон нутгийн холбогдох ард гэгдэх нэг буюу тїїнээс дээш байгалийн иргэдтэй (зєвхєн орон нутгийн ИТХ биш) чухал нутгуудтай бага зэрэг давхардаж зєвлєлдєх асуудлыг албан ёсны заавал буй хайгуулын тусгай зєвшєєрлийг биелїїлэх шаардлага болгон єєрчлєх. шинэчлэх їед хайгуулын талбайн хил хязгаарыг дахин хянах. 3. Ашигт малтмалын тухай 2006 оны хуулийн 19 дїгээр зїйлийг АМГТХЭГ- 6. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий аас хайгуулын тусгай зєвшєєрєл хїссэн газар нэг буюу тїїнээс дээш Улсын єргєдєл бїрийг БОЯ-нд хянуулахаар ТХНГ болон /буюу орон нутгийн ТХГН- хїргїїлж олгохоос ємнє тус яамны тай їлэмж хэмжээгээр давхардсан, мєн зєвшєєрлийг авах гэж єєрчлєх. Уг асуудалтай байгаа хамгаалалттай газар алхмыг холбогдох єргєдлийг аймаг (буюу буюу газруудыг байгуулсан хугацаа нийслэл хотын) засаг даргад хїргїїлэх хайгуулын тусгай зєвшєєрлєєс ємнєх аваас єргєдлийн їйл явцын хугацаа бол Ашигт малтмалын тухай 2006 оны 75 хуулийн 17 дугаар зїйлийг зєрчсєн тул газар нэг буюу тїїнээс дээш Улсын нєхєн олговор огт тєлєхгїйгээр тухайн ТХГН, орон нутгийн ТХГН-тай давхардаж тусгай зєвшєєрлийг хїчингїй болгож олборлолтын тусгай зєвшєєрлийг байх асуудалтай байгаа тусгай хамгаалалттай газрыг байгуулахаас ємнє олгосон бол 7. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл бїхий уг тусгай зєвшєєрєл хїчинтэй байна. газар нэг буюу тїїнээс дээш Улсын Цєєн тохиолдолд (жишээ нь биологийн ТХГН, орон нутгийн ТХГН-тай бага нэн чухал тєрєл зїйл бїхий газрын хэжээгээр давхардаж тусгай зєвшєєрєл хамгаалалттай уг уурхай харшилж асуудалтай байгаа хамгаалалттай байвал) тусгай хамгаалалттай газрыг газраас ємнє олгогдсон бол уг тусгай тогтоосон эрх бїхий байгууллага зєвшєєрлийг заагдсан хугацаанд (ихэнх тохиолдолд аймаг, сумдын засаг хїчинтэй хэмээн тооцно. Харин эдгээр захиргаа) Ашигт малтмалын тухай 2006 тусгай зєвшєєрлийн хугацааг сунгаж оны хуулийн 14,56 дугаар зїйлїїдийн шинэчлэх асуудал давхардлыг арилгах дагуу уг тусгай зєвшєєрлийг цуцлаж оролдлогын хїрээнд тухайн хайгуулын эзэмшигчид нь нєхєн олговор тєлєх талбайн хил хязгаарт гарах єєрчлєлтєєс хамаарна. 10. Талбайд хамрагдах олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн хугацаа дууссан эсэхийг 8. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий їл харгалзан АМГТХЭГ-аас Улсын болон газар нэг буюу тїїнээс дээш Улсын ТХГН, орон нутгийн ТХГН-т шинээр нэг ч тусгай орон нутгийн ТХГН-тай давхардсан, зєвшєєрєл олгохгїй байх мєн асуудалтай байгаа хамгаалалттай газрыг олборлолтын тусгай зєвшєєрєл 11. Тусгай хамгаалалттай газрын тухай 1994 олгохоос ємнє байгуулсан бол Ашигт оны хуулийн 3,28 дугаар зїйлїїдийн малтмалын тухай 2006 оны хуулийн дагуу аймаг, сумын засаг захиргаанаас 24 дїгээр заалтыг зєрчсєнд тооцно. орон нутгийн ТХГН-ийг байгуулахдаа Гэхдээ тусгай зєвшєєрєл эзэмшигч бодитой байдалд нийцсэн, шинжлэх тухайн тусгай хамгаалалтай газар ухааны їндэслэлтэй удирдамж, мэдэлгїй їйл ажиллагаа явуулсан бол шалгуурыг боловсруулж мєрдєх. Эдгээр аливаа нєхєн олговор олголгїйгээр шалгуурыг холбогдох орон нутгийн тусгай зєвшєєрлийг цуцлах нь томоохон засаг захиргаадаар дамжуулан орон шийтгэл болно. Тусгай хамгаалалттай нутгийн бїхий л ТХГН-т мєрдїїлэх. газрыг тогтоосон эрх бїхий байгууллага Эдгээр шалгуурт нийцэхгїй газруудыг (ихэнх тохиолдолд орон нутгийн ТХГН- хамгаалалтын бїсээс гаргах. Тїїнчлэн ууд хамрагддаг тул аймаг, сумдын засаг орон нутгийн ТХГН-ийн менежментийн захиргаа) тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчтэй стандарт журмыг боловсруулж яриа хэлэлцээ явуулж одоогийн мєрдїїлэх. тусгай зєвшєєрлийг байгалийн чухал нутгуудтай давхацдаггїй талбайн тусгай Монгол орны хамгаалалттай газрын зєвшєєрлєєр солих асуудал тавина. тогтолцооноос гадуурх байгалийн Солилцоогоор шинээр олгогдохоор чухал нутгуудын хамгааллыг бэхжїїлэх санал болгох уг тусгай зєвшєєрлийг тухай зєвлємж їйл ажиллагаа идэвхтэй явуулдаггїй, дампуурсан эсвэл татвараа тєлдєггїй 12. Газрын тухай 2002 оны хуулийн 16 дугаар болон байгаль орчны хамгааллын зїйлийн дагуу Тусгай зориулалтын дїрэм журмыг баримталдаггїй аж ахуйн газрын тодорхойлтыг байгаль орчны нэгжїїдээс шилжїїлнэ. Энэ тохиолдолд олон улсын гэрээ хэлэлцээрийн хїрээнд ашигт малтмалын тусгай зєвшєєрлийг хамгаалалтанд багтах учиртай газрууд арилжаалах буюу шилжїїлэхийг (Рамсарт бїртгэгдсэн газар, шим хориглох мандлын гол газрууд болон Дэлхийн 9. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий євийн санд бїртгэгдсэн газрууд ) болон 76 тахилага шїтлэгтэй газруудыг хамран байдлыг хадгалахад ач холбогдол бїхий єргєтгєх замаар эдгээр газруудыг хайгуул, газруудыг тогтоох їндэсний хэмжээний олборлолтын тусгай зєвшєєрлєєс судалгаа хийх. хамгаалах. 17. Дэлхийн банкнаас байгалийн чухал 13. Улсын болон орон нутгийн тусгай нутгуудын нэмэлт жагсаалт бий болгож хамгаалалттай газрын хїрээнд бїрэн Монголын ШЧГ-ын жагсаалтыг (Азийн хамгаалагдсан Рамсарт бїртгэгдсэн газар бусад орныхыг ч мєн адил) албан ёсоор болон ШЧГ-ыг Улсын ТХГН, орон нутгийн батлах. ТХГН гэж тогтоох асуудлыг харгалзах, ялангуяа эдгээрийг хамгаалалттай Байгалийн чухал нутгуудын хамгааллыг бїсээс гаргах нь Монголын тусгай бэхжїїлэх зєвлємж хамгаалалттай газрын тогтолцооны 18. Монголын тусгай хамгаалалттай газрын хамрах хїрээнд оршиж буй доголдлыг тогтолцооны менежментийн їр ашгийн арилгахад дєхєм болно. талаар сїїлийн їед ДБХС-аас хийсэн 14. Одоогоор албан ёсоор тусгай судалгааны зєвлємжийг (Батсїх, хамгаалалтанд ороогїй боловч засгийн Белокуров, 2005) хэрэгжїїлэх. газраас тусгай хамгаалалтанд авахаар 19. Гар аргаар олборлолт ихээхэн тєвлєрсєн санал болгосон газруудад тогтоогдсон газруудад байгаль орчны хамгааллын хамгаалалттай газруудад (Улсын ТХГН дїрэм журмыг чанд мєрдїїлэх. Ялангуяа болон орон нутгийн ТХГН) хамрагдах гар аргаар болон бичил уул уурхайн хайгуул, олборлолтын хоригийг їйл ажиллагааны тухай тїр журмын хэрэглэх. Тухайн орны томоохон 10 дугаар зїйлд заасны дагуу тусгай хэмжээний газрыг тусгай хамгаалалттай хамгаалалттай газар болон Тусгай газрын саналын улмаас хайгуул, зориулалтын газар гар аргаар олборлолт олборлолтын їйл ажиллагаанаас ангид явуулахыг хориглосныг чанд мєрдїїлэх. байлгахаас сэргийлэх їїднээс санал дэвшїїлсэн цагаас хойших тодорхой 20. Олон улсын хандивлагчдын хугацаанд (магадгїй хоёр жил) хайгуул, оролцоотойгоор їндэсний болон сум олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн уг орон нутгийн тєвшинд Улсын мэргэжлийн мораториумыг хїчинтэй байлгах. Энэ хяналтын газрын їйл ажиллагааг хугацаанд уг газрыг албан ёсоор тусгай дэмжих хєтєлбєр боловсруулах. хамгаалалттай хэмээн зарлаагїй бол уг Энэхїї хєтєлбєрт газар дээрх їр мораториумыг цуцална. ашигтай мониторинг, байгаль орчны хамгаалалтын дїрэм журмыг сахиулахад 15. 2007 оны Ойн тухай хуулийн 8 учрах хїн хїч, мэдлэг чадвар, тээвэр, дугаар зїйлийг хамгаалалттай ойн харилцаа холбооны тєхєєрємж, бїсэд хайгуул, олборлолт явуулахыг байгууллага хоорондын уялдаа холбоо хориглосон гэж ойлговол эдгээр газрыг зэрэгтэй холбоотой саад бэрхшээлийг тэмдэглэж їїнд тооллого явуулах ёстой арилгах. ба АМГТХЭГ-ын Геологи, уул уурхайн кадастрын газар холбогдох Гзарзїйн Уул уурхайн аж ахуйн нэгжїїдийн байгаль мэдээллийн системийн мэдээллийг хамгаалах їйл ажиллагааг сайжруулах хїргїїлнэ. Ашигт малтмалын тухай 2006 талаарх зєвлємж оны хуулийн 17, 24 дїгээр зїйлїїдийг дахин хянаж хайгуул, олборлолтын 21. Аж ахуйн нэгж уул уурхай нь тухайн газрыг тусгай зєвшєєрєл олгогдохгїй газрын орхин явсан, тусгай зєвшєєрлийн дагуу ангилалд хамгаалалттай ойг оруулах хїлээсэн їїрэг амлалтаа биелїїлээгїй 16. Хамгаалалттай нуур, зэрлэг ан амьтны нєхцєлд уг газрыг нєхєн сэргээх ажлын коридорыг хамгаалдаг ой зэрэг тусгай єртєг зардлыг нєхєх хэмжээний байгаль хамгаалалттай газрын экологийн нєхцєл орчны хамгаалалтад зарцуулагдаж, буцаан олгогдох баталгаат хєрєнгє 77 байршуулахыг хайгуулын тусгай 8.2. Аялал жуулчлалын їйл зєвшєєрєл эзэмшигчдээс Ашигт ажиллагаатай холбоотой байгалийн малтмалын тухай 2006 оны хуулийн 39 чухал нутгуудын хамгааллын талаарх дїгээр зїйлийн дагуу шаардах. зєвлємж 22. Монголын уул уурхайн салбарын Тогтвортой аялал жуулчлалын байгаль орчин, нийгмийн їр нєлєєллийг хєгжлийн тєлєвлєлтийг сайжруулах тодорхойлох зорилгоор Дэлхийн тухай зєвлємж банкнаас сїїлийн їед хийсэн судалгааны 1. Монголын засгийн газраас хувийн зєвлємжинд тусгагдсаны дагуу (Дэлхийн хэвшлийн сонирхогч талууд, иргэний банк, 2006) шороон ордуудад хамгийн нийгэм болон хандивлагчдын хамтын тэргїїний технологи нэвтрїїлэхийг нийгэмлэгийн оролцоотой їндэсний засгийн газраас дэмжиж, гар аргаар тогтвортой аялал жуулчлалын стратегийг болон бичил уул уурхайн їйл ажиллагааг боловсруулах шаардлагатай байна. тодорхой газруудад явуулахыг хориглох Уг стратеги нь тус улсын тогтвортой тухай хууль батлан мєрдїїлэх. аялал жуулчлалын хєгжлийг тусгасан, 23. Монголд холбогдол бїхий уул уурхайн Монголын аялал жуулчлалын салбарыг їйл ажиллагаанд хамруулах тэргїїн 2007-2011 онуудад хєгжїїлэх баримт туршлагыг сонгохдоо Монголын засгийн бичиг байх учиртай. газар нилээд хянуур хандлага баримтлах. 2. Аймгийн тєвшинд аялал жуулчлалыг Ялангуяа нєлєєллийг багасгах эрэмбэ хєгжїїлэх хэсэгчилсэн тєлєвлєгєє дарааллыг баримтлан, биологийн тєрєл боловсруулах хэрэгтэй байна. Їндэсний зїйлд їзїїлэх нєлєєллийг удирдан аялал жуулчлалын тогтвортой хєгжлийн зохицуулахыг засгийн газар уул уурхайн стратеги болон энэ судалгааны їр аж ахуйн нэгжээс шаардах дїнгээс хамаарах эдгээр тєлєвлєгєєнд 24. Тусгай хамгаалалттай газрын дотор аялал жуулчлалын їйл ажиллагаанд буюу ойролцоо явагдах уул уурхайн зохимжгїй газруудыг тусгаж, тогтвортой їйл ажиллагааны орлогыг тогтоох аялал жуулчлалын боломж бїхий техник, эдийн засгийн судалгаа явуулах. газруудыг тодорхойлох юм. Орон Энэхїї судалгаагаар эдгээр тусгай нутгийн засаг захиргааны хувьд аялал хамгаалалттай газрын хамгаалалтын жуулчлалын їйл ажиллагаанаас орох менежмент, эдгээрийн орчмын бїсэд орлого эдгээр газрыг хєгжлийн буруу аж тєрж буй ард иргэдийн тогтвортой гольдрилоос хамгаалах хєшїїрэг болж хєгжлийг дэмжих. їйлчлэх учиртай. 25. Энэхїї техник, эдийн засгийн судалгаа, 3. Аймгийн тєвшний эдгээр тєлєвлєгєєг бизнес, биологийн тєрєл зїйлийн боловсруулах ажлыг зохион байгуулах хєтєлбєр зэрэг санал санаачлагын їїднээс мэргэжлийн хїмїїс болон орон дадлага туршлага дээрээ тулгуурлан нутгийн ард иргэдийн зєвшилцлийн биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн їндсэн дээр БОЯ-аас тогтвортой аялал тэнцвэржїїлэлтэд хєрєнгє оруулах жуулчлалыг хєгжїїлэх хамгаалалттай замаар їр дагаврыг багасгах. Їїний газруудын дараачийн багцыг дараа биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх тодорхойлно. Зїй зохистой газар нутгийг нєлєєллийг нєхєн тєлєхийг уул уурхайн тодорхойлж, Байгаль орчны нєлєєллийн аж ахуйн нэгжїїдээс шаарддаг журмыг їнэлгээг хийж зєвшилцєн, тогтвортой Монголын засгийн газар батлан аялал жуулчлалыг хєгжїїлэх тєлєвлєгєєг нэвтрїїлэх. боловсруулах хїртэл аялал жуулчлалыг шинээр єєр газруудад явуулахгїй байх. 4. Олон улсын байгаль хамгаалах холбооны Зїїн Азийн байгалийн цогцолборт газар болон хамгаалалттай газар нутгуудад 78 аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа явуулах 7. Аялал жуулчлалын аж ахуйн нэгжїїд, удирдамжийг (Иглз 2001 он) мєрдлєг байгаль хамгаалах байгууллагууд, болгож, одоогоор аялал жуулчлал їндэсний тогтвортой аялал жуулчлалын идэвхитэй хєгжиж буй хамгаалалттай стратегийн зорилгыг биелїїлэх тусгай газар тус бїрээр тогтвортой аялал хамгаалалттай газрын захиргаадын жуулчлалын тєлєвлєгєєг боловсруулах хамтарсан санал санаачлагыг дэмжих шаардлагтай (Бїлэг 9.2). Эдгээр їїднээс нэг буюу тїїнээс дээш тооны тєлєвлєгєєг ЗТАЖЯ, БОЯ, орон нутгийн сонирхогч хандивлагчдын хєрєнгєєр засаг захиргаа зэрэг холбогдох эрх бїхий салбар дундын сан байгуулах. байгууллагын оролцоотой боловсруулах ба ингэхдээ байгаль хамгаалах болон Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн аялал жуулчлалыг хєгжїїлэх чиглэлд санхїїжилтэд хувь хандив оруулах аялал тухайн орны хуримтлуулсан туршлага жуулчлалын боломжийг хэрэгжїїлэх дээр тулгуурлах зєвлємж 5. Одоогоор аялал жуулчлалын їйл 8. Аялал жуулчлалын ихээхэн боломж бїхий ажиллагаа хурц асуудал болоод байгаа зарим тусгай хамгаалалттай газруудад тусгай хамгаалалттай газар нутагт санхїїжилт, захиргааны шинэлэг тогтвортой аялал жуулчлал хєгжїїлэх загварыг туршилтын журмаар нэвтрїїлэх. тєлєвлєгєє боловсруулсны дараа Эдгээр загварт тусгай хамгаалалттай ирээдїйд аялал жуулчлал хєгжих газрын бизнес тєлєвлєгєє, удирдлагын боломжтой бусад тусгай хамгаалалттай зєвлєл дэх хувийн хэвшлийн тєлєєлєл, газруудыг хамран уг тєлєвлєгєєг орон нутгийн мэдлийн тєвлєрсєн бус боловсруулах орлогын урсгал зэргийг хамрах. Эдгээр туршилтаас хуримтлагдах дадлага Тогтвортой аялал жуулчлалын хєгжлийг туршлагыг баримтжуулж їндэсний дэмжих зєвлємж бодлого боловсруулахад хэрэглэх. 9. Тусгай хамгаалалттай газар болон 6. Аялал жуулчлалын тєвлєрсєн веб-д тэдгээрийн орчны бїсэд явагдаж буй тулгуурласан тодорхой удирдамжийг аялал жуулчлалын їйл ажиллагааны боловсруулж, олон нийтэд хїртээжтэй орлогын урсгалын судалгаа хийх. Энэ болгох. Эдгээр мэдээллийг тогтвортой судалгаанд эдгээр газрын хамгаалалтын аялал жуулчлал хєгжїїлэх тєв дээр менежментийг сайжруулах, орчны тєвлєрїїлж орон нутагт тулгуурласан бїсэд аж тєрж буй орон нутгийн ард аялал жуулчлалын сїлжээгээр иргэдийн тогтвортой хєгжлийг дэмжих тїгээх боломжтой. Эдгээр баримт арга хэмжээнд уг орлогыг ашиглах бичигт тогтвортой аялал жуулчлалын боломжийг тусгах. Ийнхїї санхїїжилтийн тєлєвлєлт, гэр баазуудын хєгжил, зочдын тогтвортой механизмууд нь аялал менежмент, жуулчдын мэдлэг мэдээлэл, жуулчлал эрхлэгчдийн хувьд єєрийн хатуу хог хаягдлын болон бохир усны хэрэглэгчдийн ирж їзэх сонирхол бїхий менежмент зэрэг сэдвийг тусгах. газруудыг хамгаалахад хувь нэмэр оруулах боломжийг тусгах болно. 79 80 9. БАЙГАЛИЙН чУХАЛ НУТГУУДЫН ХАМГААЛЛЫГ САЙЖРУУЛЖ, СєРєГ їР ДАГАВРЫГ БАГАСГАХАД чИГЛЭСЭН ТЭРГїїН ТУРШЛАГУУД 9.1. Уул уурхай, дэд бїтцийн їйл їзїїлэлтийг сайжруулах їїднээс биологийн ажиллагаатай холбоотой тэргїїн тєрєл зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг туршлага зїй зохистой хэрэглэх шаардлагын талаар ч Энэ баримт бичгийн 6.1, 6.2-р бїлгїїдэд дурьдсан болно. їзїїлсэний дагуу Монгол оронд Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээ хийх Уул уурхай, байгаль орчинтой холбоотой боломж олгосноор хайгуул, олборлолтын їр дїнгээ єгсєн хууль эрх зїйн баримт тусгай зєвшєєрлийг хэрэглэх тухай хууль бичгїїдийн зарим жишээ батлагдсан хэдий ч уг їнэлгээнд БОЯ, уул Энэ бїлэгт дэлхий нийтэд хэрэглэж буй уурхайн їйл ажиллагаанд холбогдох орон байгаль орчны хууль тогтоомжийг нэг бїрчлэн нутгийн ард иргэдийн оролцоог хангах талаар судлан томьёолох зорилгыг агуулаагїй уг хуульд сул талууд ажиглагдаж байна. бєгєєд Монголын хууль тогтоомжийг илїї їр Энэ бїлэгт Монголын хууль эрх зїй болон дїнтэй болгох боломж бїхий байгаль орчны бодлогын цар хїрээнээс хальж байгаль холбогдолтой зарим хууль эрх зїйн актуудыг орчинд нєлєєлєх нєлєєллийг багасгах дурьдав. Биологийн тєрєл зїйл болон газрын зорилгоор уурхайг хєгжїїлэх тєлєвлєгєєг хамгаалалт, уул уурхайн їйл ажиллагааны хэрхэн їр ашигтай болгох зэргээр бусад менежментийн талаар хоёуланг нь хамарсан орны тэргїїн туршлагаас суралцахыг бусад орны хууль эрх зїйн зарим актыг чухалчлан авч їзлээ. Бусад орны холбогдох дурьдсан болно. Хариуцлагатай уул уурхайг тэргїїн туршлагыг байгалийн чухал нутгууд, хэрэгжїїлэхэд биологийн тєрєл зїйлийг тэдгээрт оршин амьдрах зїйлїїдтэй хамгаалах, байгаль орчныг хєгжлийн олон уялдуулсан ба Монголын биологийн тєрєл хэлбэрээс хамгаалах, уул уурхайн тусгай зїйлийг хамгаалахад уул уурхайн хєгжил зєвшєєрєл олгож хэрэгжїїлэх тухай хууль зїй зохистой байдлаар хувь нэмэр оруулах тогтоомжийн хооронд нягт уялдаа байх учиртайг харгалзан судалгаа явуулав. Энэ учиртай (газарт нэвтрэх, уул уурхайн эрх, бїлэгт байгаль орчин, уул уурхайн хууль эрх уурхайг хаах болон олборлолт хийсэн газрыг зїйн актуудын тэргїїн туршлага болох хэд нєхєн сэргээх зэрэг). хэдэн жишээг дурьдсан ббєгєєд уул уурхайн Европын холбоо ба тїїний гишїїн орнуудын салбарын практик дїрэм зааврууд, сєрєг туршлага нєлєєллийг багасгах эрэмбэ дарааллыг баримталсан байгаль орчны зорилго Биологийн тєрєл зїйл, тэдгээрийн бїхий уул уурхайн тєлєвлєлтийг харгалзан амьдрах орчны хамгаалал: Амьдрах орчны їзлээ. Энэ сэдэвт уул уурхайн салбарын талаарх удирдамж болон шувуудын талаарх байгаль орчны хамгаалалттай холбоотой удирдамж зэрэг баримт бичгїїд нь Европын 81 холбооны гишїїн орнуудын байгаль орчны нїїдлийн шувуудын тєрєл зїйлийн аль хамгааллын бодлогыг тодорхойлж байдаг. алины амьдрах орчныг хамгаалах хэрэгцээ Байгалийн чухал нутгуудын хоёр гол арга шаардлагыг тод томруун тусгажээ (Хавсралт хэмжээний хїрээнд їїнийг хэрэглэдэг: 1-т тусгагдсан). Эдгээр тєрєл зїйлд хамгийн хамгаалалттай газрын Natura 2000 сїлжээ тохиромжтой бїхий л газруудыг хамарсан болон тєрєл зїйлийн хамгааллын харийн тусгай хамгаалалттай газрын сїлжээг нягт тогтолцоо. Амьдрах орчны талаарх байгуулсанаар дээрх зорилгод хїрэх юм. удирдамжинд3 Европын хувьд ач холбогдол 1994 оноос хойш бїх ТХГН нь Natura 2000 бїхий амьтан, ургамлын зїйл (Хавсралт II) экологийн сїлжээний бїрэлдэхїїн хэсэг хийгээд "амьдрах орчны тєрєл" (Хавсралт I) болсон юм. BirdLife International-ын ШЧГ- хэмээх 200 гаруй тодорхой томьёологдсон ын глобал шалгуур Европын Холбооны нэр тєрлийг хамгаалжээ. Нэн тэргїїний ТХГН-ийг давтсан ч Европын Холбооны ач холбогдол бїхий зїйл болон амьдрах ШЧГ (уг шалгуурыг хангах) заавал ТХГН- орчныг хамгаалалтын статусыг нь їндэслэн ийн статусаар хамгаалагдаагїйг анхаарах тодорхойлсон юм. Европын холбоо биологи хэрэгтэй юм. газар зїйн 9 бїстэй. Гишїїн орнуудын санал болгосон жагсаалтыг їндэслэн Natura Байгаль хамгаалах хууль тогтоомж нь 2000 газруудыг сонгов. Биологи, газар зїйн бїтцийн, тээврийн буюу хєдєє аж ахуйн гэх бїс болгонд зориулж комиссоос улмаар зэрэг Европын Холбооны бусад бодлогыг сїлжээний бїрэлдэхїїн хэсэг болох орон хэрэгжїїлэхэд заавал харгалзан їзвэл зохих нутгийн чухал газруудыг (ОНАХБГ) сонгодог. хууль тогтоомжууд юм. Дотоодын хєгжлийн Эцэст нь їндэсний тєвшинд ОНАХБГ- тєлєвлєлтийн болон байгаль орчны хууль уудыг Хамгаалалтын тусгай бїс хэмээн тогтоомжууд нь Европын Холбооноос (ХТБ) тогтоодог. Европын холбооны олон гаргасан амьдрах орчны ба шувуудын янзын амьдрах орчин болон тэдгээртэй талаарх удирдамжтай уялдаатай байх ёстой. холбоотой тєрєл зїйлийн биологи, газар Жишээ нь, Нэгдсэн Вант Улсад хєгжлийн зїйн дїн шинжилгээнд тулгуурласан тусгай чанартай тєлєвлєлтийн бїхий л хууль хамгаалалттай газрын сїлжээг Natura-2000 тогтоомж Европын Холбооноос гаргасан гэж тодорхойлдог. амьдрах орчны ба шувуудын талаарх удирдамжтай уялдаатай байх шаардлага Шувуудын чиг баримжаанд4 нь байгаль орчны тавигддаг. Орон нутгийн эрх баригчид болон талаарх Европын холбооны баталсан хамгийн хєгжлийн тєлєвлєгч нарын санал болгосон эртний хууль тогтоомж ба холбооны хїрээнд аливаа уялдаа холбоогїй асуудлыг засгийн байгальд орших зэрлэг шувуудын тєрєл газар анхааралтай судлаж нягталдаг байна. зїйлийг хамгаалах иж бїрэн загварыг буй болгох хамгийн чухал баримт бичиг. Ихэнх нь Томоохон хэмжээний болон тєрєлжсєн нїїдлийн шинжтэй байдаг зэрлэг шувууд нь газарзїйн бїсийг хамарч хамгаалалтад гишїїн орнуудын дундын ємч, єв болох тул авах тєрєл зїйл ба газар нутгуудыг аюул тэдгээрийг їр ашигтай байдлаар хамгаалах занал, биологи, газарзїйн ач холбогдлоор нь олон улсын хамтын ажиллагааны зїй нь сонгодогт энэ хууль тогтоомжийн гол ёсны асуудал мєн. Уг баримт бичигт амьдрах ач холбогдол оршдог. Тїїнчлэн уг хууль орчны доройтол болон сїйрэл нь зэрлэг тогтоомж нь хэвтээ бїтэцтэй тул салбарууд шувуудын хувьд хамгийн ноцтой аюул гэдгийг дундаа сахин мєрдєх статустай байдаг. хїлээн зєвшєєрчээ. Иймээс уг баримт бичигт Америкийн Нэгдсэн Улсын жишээ зэрлэг шувуудын популяцийн хувьд онцгой ач холбогдолтой газруудыг тодорхойлохын Устах аюул бїхий тєрєл зїйлийн тухай зэрэгцээ устах аюул бїхий тєрєл зїйл болон хууль (УАБТЗТХ, 1973) нь амьдрах орчин, 3 , , экологийн тогтолцооны хамгааллын тєрєл 1992 5 2- зїйлд тєвлєрсєн хандлагыг баримталсан 92/43/ маш чухал хууль тогтоомж юм. Энэхїї хууль 4 79/409/EEC тогтоомжийг Байгаль хамгааллын хїрээний 82 болон хєгжлийн салбарын аль алины улсын ч байж болох юм. Байгалийн чухал тєлєєллийн зїгээс ихээхэн шїїмжилдэг. нутгуудыг "сїйтгэх буюу буруугаар єєрчлєх" УАБТЗТХуулийн зорилго нь тєрєл зїйл їйл ажиллагааг зєвшєєрєх, санхїїжїїлэх болон тэдгээрийг хамааралдаа байлгадаг явдлыг засгийн газраас хориглодог байна экосистемийг хамгаалахад оршино. Їїнийг (Хэсэг 7(а)(2)). Байгалийн чухал нутгуудын засгийн газрын хоёр эрх бїхий байгууллага зохицуулалтын хїрээ хувийн болон засгийн болох АНУ-ын Загас, зэрлэг ан амьтны газрын бус газрын эзэмшигчдэд хамаарахгїй алба (АНУЗЗААА) ба Їндэсний далайн ч хувийн ба улсын газарт томоохон хэмжээний загасчлалын їйлчилгээг єєртєє багтаасан хєгжлийн чанартай ажил явуулах, орон сууц Їндэсний тэнгис агаар мандлын захиргаа барьж уул уурхайн тєсєл хэрэгжїїлэхэд тєв (ЇТАМЗ) хэмээх хоёр албанаас захиран засгийн газрын зєвшєєрєл шаардагддаг тул зохицуулдаг. Хамгийн сонирхолтой нь байгалийн чухал нутгуудын дїрэм журамд уг хуулийг мєрдїїлэх чиглэлээр засгийн захирагддаг. газраас дорвитой алхам хийгээгїй нєхцєлд иргэд засгийн газраа шїїхэд єгєх эрхийг уг 1973 оноос хойш хэд хэдэн удаа улс тєрийн хуулиар олгосон байдаг. Ийм ч учраас уг засаг захиргаа єєрчлєгдсєнтэй холбогдуулж хуулийг 1973 онд мєрдєж эхэлснээс хойш уг хуульд хэд хэдэн нэмэлт єєрчлєлт АНУ-д байгаль хамгаалах чиглэлээр ихээхэн оруулжээ. Байгалийн чухал нутгуудад ахиц гарчээ. Засгийн газрын анхаарлын тєвд явуулах хєгжлийн чанартай їйл ажиллагааг байгаль хамгаалах асуудлыг тавин, засгийн хязгаарлах замаар жагсаалтанд орсон тєрєл газрын байгууллагуудын хариуцлагыг їїнд зїйлийг хамгаалах хїчтэй хэрэгсэл болсон чиглїїлэхэд гол їїргийг иргэний нийгэм хэдий ч нєгєє талаас байгаль хамгаалах гїйцэтгэжээ. їйл ажиллагаанд оролцох санал санаачлага дутмаг байжээ. Иймээс байгаль хамгаалах Албан ёсоор "аюулд єртсєн" буюу "устах аюулд санал санаачлагыг єрнїїлэх хамгийн сайн єртсєн" гэж тодорхойлогдох тєрєл зїйлийг арга бол тєрєл зїйлийг заавал жагсаалтанд УАБТЗТ хуулиар хамгаална. Нэгдїгээрх нь оруулах хэрэгцээ шаардлагыг болиулах тєв засгийн газрын байгууллагууд санаачлага асуудал байв. Тєрєл зїйлийг жагсаалтанд гарган тухайн тєрєл зїйлийг шууд жагсаалд оруулах нь газрын менежментэд ихээхэн оруулах асуудал. Харин хоёрдугаарх нь нєлєєлдєг байсан тул зарим тохиолдолд холбогдох байгууллагуудыг шинжлэх ухааны ямар ч їнэ єртгєєр хамаагїй, тєрєл зїйл судалгаа шинжилгээ хийхийг шаардсан болон тэдгээрийг тэтгэх амьдрах орчныг хувь хїн буюу байгууллагын шаардлагаар дэнчинд тавих їнээр уг жагсаалтаас хийгдэнэ. Сїїлийн жилїїдэд хоёр дахь зайлсхийх оролдлого хийдэг байжээ. Иймд хандлагыг гїйнзгийрїїлэн хэрэглэхэд иргэний єнєєг хїртэл уг хуульд улс тєрчдийн зїгээс нийгэм чухал їїрэг гїйцэтгэж байна. оролцож нэмэлт єєрчлєлт хийсээр иржээ. Жагсаалтанд багтсан ихэнх тєрєл зїйлийн АНУ-д Тусгай хамгаалалттай газрын хувьд амьдрах орчны тогтцын алдагдал талбайн ихэнхийг улсын газар эзэлдэг. хамгийн анхдагч аюул болох тул уг хуулинд Ийнхїї улсын газарт Байгалийн цогцолборт холбогдох тєв засгийн газрын эрх бїхий газар, АНУЗЗААА, Ойн алба болон Газрын байгууллагуудыг зарим газрыг "байгалийн менежментийн товчооны газрууд багтдаг. чухал нутгууд" хэмээн тунхаглахыг Эдгээр газрын доторх гол талбайг зэлїїд зєвшєєрчээ. 1978 онд аюулд єртсєн буюу газар гэж тодорхойлжээ (Онгон байгалийн устах аюулд єртсєн бїхий л тєрєл зїйлийн тухай 1964 оны хууль). Эдгээр газрыг хувьд байгалийн чухал нутгуудыг тодорхойлох Монголын Дархан цаазат газрын доторх байдлаар хуулинд нэмэлт єєрчлєлт оржээ. онгон бїстэй адилтгаж болох юм. Тєрєл зїйлийг хамгаалахад нэн шаардлагатай бїхий л газар нутгийг уг амьдрах орчны Уул уурхай болон нєхєн сэргээлтийн чухал газарт багтаасан байх учиртай юм хувьд АНУ-д мєрддєг їр дїнтэй хууль бол (Хэсэг 3(5)(А)). Эдгээр газар нь хувийн эсвэл Газрын гадаргын олборлолтын хяналт, нєхєн сэргээлтийн тухай 1977 оны хууль 83 (ГГОХНСХ) юм. АНУ-ын Газрын гадаргын нєхцєл заах эсэхийг шийдвэрлэдэг. нєхєн сэргээлт болон хууль сахиулах Уг хэрэгсэл нь хэдийгээр ус намгархаг албанаас захиран зохицуулагддаг уг хуулиар амьдрах орчинд хамааралтай ч биологийн далд болон ил уурхайнуудад байгаль тєрєл зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн орчны зїй зохистой стандарт нэвтрїїлэхийг зарчмыг тодорхойлж байгаа тул чухал юм. зорьдог. ГГОХНСХуулиар олборлолтын Хєтєлбєрийн 404-р хэсгийн хїрээнд ус ємнєх байгаль орчны нєхцєл байдал болон намгархаг газрыг алдагдалгїй байлгахын газар ашиглалтыг танилцуулж санал болгож тулд эхлээд зєвшєєрєл эзэмшигч нь усанд буй олборлолт, нєхєн сэргээлтийн агуулгыг санаатайгаар аливаа материал ялгаруулахыг хянан, уг уурхай ГГОХНСХ-ийн стандартад хориглох, хориглох боломжгїй нєхцєлд хэрхэн нийцэх болон олборлолтын дараа уг хаягдлыг багасгах тухай заалт байдаг. нєхєн сэргээлт явуулсаны эцэст газар Хог хаягдал зайлшгїй гарах тохиолдолд ашиглалт ямар байх зэргийг зохицуулдаг инженерїїдийн зєвлєлєєс /корпусаас/ тусгай байна. Ийм мэдээлэл засгийн газарт уг зєвшєєрлийн нєхцєл болгож зєвшєєрєл уурхайн олборлолтыг зєвшєєрєх эсэх, мєн эзэмшигчид багасгах шаардлага тавьдаг байгаль орчны зїй зохистой хамгааллыг буй байна. Ус намгархаг газрууд болон бусад болгох нєхцєл шаардлагыг тогтооход тус газрын усны нєєцєд нєлєєлєхєєс зайлсхийх дєхєм болдог. ГГОХНСХ-иар компаниудыг боломжгїй, сєрєг нєлєєллийн улмаас гарч нєхєн сэргээлт явуулахад хангалттай болох їр дагаврыг нєхєх хэд хэдэн аргын нэг хєрєнгийн баталгаа гаргахыг шаарддаг ба нь нєхєн намжаах банк байгуулах явдал юм. компани уг газрыг орхин явсан, эсвэл тусгай Намжаах банк гэдэг нь ус намгархаг газрын зєвшєєрлєєр авсан їїрэг амлалтаасаа нєєцийг сэргээн байгуулж баяжуулах ба няцсан ч нєхєн сэргээлтийн ажлыг хєгжлийн їйл явцын дунд байгалийн чийглэг баталгаатай хийх нєхцлийг бїрдїїлдэг. Уг газруудад нєлєєлєх корпусаас зєвшєєрсєн баталгаат хєрєнгийг олборлолтын тухайн нєлєєллийг нєхєн намжаах зорилгоор газрыг бїрэн нєхєн сэргээж, засгийн газраас уг байгуулах газруудыг хэлнэ. нєхєн сэргээлтийн ажлыг (тодорхой хугацаа єнгєрсний дараа) хангалттай гэж їзсэний Сєрєг нєлєєллийг намжаах банкны їйл дараа эргїїлэн олгодог. ГГОХНСХ-иар ажиллагааг нєлєєллийг намжаах банкийг хяналт шалгалт, хууль сахиулах протоколыг байгуулах, ажиллуулах болон ашиглахад тогтоосон ба Байгалийн цогцолборт газар, баримтлах хууль эрх зїйн баримт бичиг болох зэлїїд газруудад уул уурхайн їйл ажиллагаа сєрєг нєлєєллийг намжаах банкны хэрэгслээр явуулахыг хориглодог. Тїїнчлэн тусгай зохицуулагдана. Сєрєг нєлєєллийг намжаах зєвшєєрєл олгох їйл явцад олон нийтийн банкийг байгуулж удирдах асуудлаар оролцоог хангах замаар газрын гадаргын корпусын дїїргийн инженерїїдэд зєвлєлгєє олборлолтын їйл ажиллагаанд иргэдийн єгєх тєв, омог, муж болон орон нутгийн зїгээс саад хориг тавихыг зєвшєєрдєг. зохицуулалтын болон нєєцийн агентлагийн ГГОХНСХ нь Монголын ашигт малтмалын тєлєєлєлгчдийн бїлэг болох Байгууллага 2006 оны хуультай нэгэн адил їйлчилгээтэй дундын хяналтын баг сєрєг нєлєєллийг механизмтай ч ирээдїйд Монголын ашигт намжаах банкны хэрэгслийг батлах ёстой. малтмалын хуулийг сайжруулах зорилгоор Зєвшєєрлєєс зєвшєєрлийн зарчмаар буюу нэмэлт єєрчлєлт оруулах аваас ГГОХНСХ- нэг хэрэглэгч бїхий сєрєг нєлєєллийг намжаах ийн зарим заалтуудаас санаа авч болох юм. банкны хїрээнд зєвшєєрлийг хїлээн авагч нь сєрєг нєлєєллийг намжаах арга хэмжээ авна. Хууль эрх зїйн єєр нэг чухал баримт бичиг Сєрєг нєлєєллийг намжаах гуравдагч талын бол Цэвэр усны хууль (Хєтєлбєрийн 404 банк байгуулах боломж байдаг ба (сєрєг хэсэг) бєгєєд АНУ-ын инженерїїдийн нєлєєллийг намжаах арилжааны банк ) энэ корпус эсвэл Байгаль орчны хамгааллын тохиолдолд зєвшєєрєл эзэмшигчээс гурав агентлагийн баталсан улсын хєтєлбєр нь дахь этгээд тєлбєр авч тїїний їїрэг амлалтыг ус намгархаг амьдрах орчинд нєлєєлєх биелїїлдэг. Гэхдээ гуравдагч этгээд гэхээсээ тусгай зєвшєєрлийг олгож їїнд тодорхой илїї ихэнхи сєрєг нєлєєллийг намжаах арга 84 хэмжээг зєвшєєрєл эзэмшигч єєрєє авдаг шаардлага тавигдана. Уурхайн хєгжилтэй байна. холбоотой нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг тєв засгийн газрын тєвшний байгаль орчны Бохир усны хуримтлал болон олборлолтын тусгай зєвшєєрєл олгодог байгууллага бусад їр дагавар байгаль дахь амьдрах батлах ба туслах дэд бїтэцтэй холбоотойг орчинд нєлєєлсєн тохиолдол бїхий олонхи мужийн тєвшинд шийдвэрлэдэг. АНУ-ын компаниуд уг механизмыг ашигласан бєлгєє. Газар зїйн хувьд ба уурхайтай Тусгай зєвшєєрєл олгох їйл явцад аливаа холбоотой биологийн тєрєл зїйлийн хєгжлийн їйл явцын улмаас биологийн алдагдлыг нєхєх зорилгоор їїнийг загвар тєрєл зїйлд гарах нєлєєллийн нєхєн болгож хаа ч ашиглаж болно. тэнцэржїїлэлтийг ашиглах механизмыг ийнхїї нэвтрїїлжээ. Бразилийн хувьд Бразилийн жишээ ийм механизм Бразилийн байгаль орчин, сэргээгдэх эх їїсвэрийн хїрээлэнд маш Бразилийн засгийн газар 9985 тоот хууль їнэтэй нєєцийг бїрдїїлдэг ч энэхїї нєхєн дээр їндэслэн 2006 онд Байгаль хамгаалах тэнцвэржїїлэлтийг тодорхойлох нь эдгээр нэгжийн їндэсний тогтолцооны талаар 371 хєгжлийн їйл явцын улмаас биологийн тєрєл тоот тогтоол гаргасан юм. Энэ тогтоолоор зїйлд нєлєєлєх нєлєєллийг їр ашигтай томоохон тєсєл хэрэгжїїлэгчид тєслийн байдлаар нєхєж байгаа эсэх нь тодорхойгїй тєсвийн наанадаж 0,5 хувийг биологийн тєрєл юм. Тєв байгууллагаас тодорхойлсон нэн зїйлийн хамгаалалтад оруулах шаардлага тэргїїний гэгдэх арга хэмжээг авах нєєц тавигдсан юм. Энэхїї хєрєнгийг техникийн хєрєнгийг уг механизм гаргаж єгдєг. Ийм зєвлєлийн сонгосон Дархан цаазат газрын механизм Монголын хувьд нэвтрїїлж хэвийн байдлыг хангахад зарцуулдаг. Нєхєн болох зїйлийн нэг бєгєєд хуримтлуулсан тєлєх энэхїї нєхєн тэгцвэржїїлэлтийн нєєц хєрєнгийг санхїїжилт багатай БОЯ шаардлага хангах газруудад дараах газрууд нь хамгаалалттай газрын менежментийг ордог Їїнд: сайжруулж хамгаалалттай газрын сїлжээг єргєтгєхєд ашиглаж болох юм. - Орон зай, талбай, эмзэг байдал болон дэд бїтцийн шалгуураар сонгогдсон Австралийн жишээ тєслїїдийн нєлєєлєлд шууд єртєх одоогоор хамгаалалттай газрууд болон Австралийн тєрєл бїрийн хуулиар Монголын тэдгээрийн орчны бїс; уул уурхайн хєгжилтэй холбоотой биологийн - Дээр дурьдсан газрууд байхгїй нєхцєлд тєрєл зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг нэг биомд буюу болж єгвєл нэг ус загвар болохуйц механизмыг хэрэгжїїлсэн цуглуулах талбайд орших Дархан цаазат байна. 1999 онд батлагдсан Нэгдсэн баялгийн газрыг байгуулах, хэрэгжїїлж засвар байгаль хамгаалах болон биологийн тєрєл їйлчилгээ явуулах асуудал нэн тэргїїнд зїйлийн хамгааллын хуульд тєрєл зїйлд тооцогдох учиртай. Тэргїїний ач нєлєєлж болзошгїй боловч тєрєл зїйлийн холбогдол бїхий асуудлыг тодорхойлох нєхєн тэнцвэржїїлэлт хэлбэрээр гарах хор ажилбарын їр дїнг харгалзана; хохирлыг нєхєх нєхцлийн шаардлагыг бїхий хєгжлийн чанартай їйл явцыг батлах тухай - Засгийн газрын байгаль орчны асуудал заалттай. эрхэлсэн байгууллагад бичгээр санал болгосон бусад газрууд. Ижил тєстэй бодлогыг Виктория, Нью Соуф Уэлс болон бусад мужийн тєвшинд нэвтрїїлж 371 дїгээр тогтоолыг биелїїлэх їїднээс байна. Баруун Австралид Байгаль орчин уул уурхайн компаниудад хайлуулах хамгаалах хуулинд уугуул ургамлын аймгийг тєхєєрємж болон тээврийн дэд бїтэц зэрэг цэвэршїїлэхтэй холбоотой байгаль орчны уул уурхайтай холбоотой аливаа тєсєлтэй нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн талаар тодорхой холбоотой биологийн тєрєл зїйлийн заалт байдаг. Бїлэг 51Н(1)-т цэвэршїїлж нєхєн тэнцвэржїїлэлтэд хєрєнгє оруулах буй ургамлыг байгалийн хор хєнєєлєєс 85 зайлсхийх, багасгах буюу алдагдлыг зайлсхийх боломжгїй нєлєєллийг нєхєх. нєхєн тэнцвэржїїлэлтээр нєхєх зорилгоор Куизлэндийн байгалийн цогцолбор газар шаардлагатай хэмээн тооцогдох нєхцлийн болон хамгаалалтай газрын сїлжээнд дагуу цэвэршїїлэх зєвшєєрлийг олгох тухай нэвтрэн орох хєгжлийн їйл ажиллагаа заажээ. Цэвэршїїлсэн ургамлын алдагдлыг явуулагчийн нэрийн ємнєєс зїй зохистой нєхєх буюу уугуул ургамлын аймгийг нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг мэрэгжлийн хувьд хамгаалах зориулалт бїхий санд мєнгєн Сан тодорхойлж хадгална. Нэгэнт нєхєн хандив оруулах зорилгоор цэвэршїїлснээс тэнцвэржїїлэлтийн процедурыг сайтар єєр ургамлыг газар дээр ургуулж арчлах байгуулсан нєхцєлд засгийн газар, салбар, тодорхой арга хэмжээ авахыг зєвшєєрєл мужууд болон гадаадын аж хауйн нэгжїїд эзэмшигчээс шаардана. Ємнєд Австралид уг Ногоон санд хандаж єєрсдийн хїлэмжийн 1991 онд батлагдсан Ургамлын тухай хуулинд хийн ялгаралтын нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг Ургамлын зєвлєлєєс ургамал цэвэршїїлэхийг хийх болно. Энэхїї механизм 2009 оны зєвшєєрєхдєє тодорхой нєхцєл тавьж болно 1 сараас хїчин тєгєлдєр болох ба їїгээр гэж заажээ. Цэвэршїїлсэн нэг га газар бїрт дамжуулж куинзлэнд єєрийн Байгалийн 10 га газрын нєхєн тэнцвэржїїлэлт хийх цогцолбор газрын эзэмшлээ 2020 он гэхэд тодорхой томьёог тогтоожээ. 50 хувиар нэмэгдїїлэх санал гаргасан ба їїнд хоёр Тасмания арлын газар Нью Соуф Уэлсэд засгийн газраас їйл явцын нутагтай тэнцїї хэмжээгээр буюу тусгай улмаас гарах їр дагавраас байгаль орчинд хамгаалалттай талбайн хэмжээ 7,6 сая га эерэг нєлєєл гарахыг баталгаажуулах газраас 12 сая га газар хїртэл нэмэгдэх юм. Ногоон нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн хєтєлбєр Тусгай хамгаалалттай газрын хамрах талбай хэрэгжїїлсэн ба нєлєєллєєс залсхийх, болон сїлжээгээ 30 хувь хїртэл нэмэгдїїлэх намжаах угтвар нєхлийг харгалзсан нєхєн зоримог бодлого хэрэгжїїлэх Монголын тэнцвэржїїлэлтийн зарчмыг баримталсан, засгийн газар уг механизмыг судлаж їзэх нь засгийн газрын бусад хєтєлбєрийг харилцан зїйтэй юм. нєхєх, урамшуулалын сайн тогтолцоотой бєгєєд байгаль орчинд нєлєєлєх цэвэр Монголд холбогдол бїхий зарим жишээ- нєлєєлєл нь эерэг байх зарчмыг баримталжээ. зохицуулалтын хїрээнээс хальсан уул Эдгээр нєхєн тэнцвэржїїлэлт нь тоолж уурхайн їйл ажиллагааны байгаль орчны болохуйц, зорилтот ("ижлийн оронд ижлийг удирдамж буюу тїїнээс сайн"), зїй зохистой байршил бїхий (нєлєєллийг хувьд орон нутгийн Монголын ихэнх нутаг хагас хуурайшилтай байх), нэмэлт бєгєєд мєрдєж болохуйц байх буюу хуурай газрын ангилалд ордог. Тйимээс шаардлагатай. уул уурхайн їйл явцыг харгалзахдаа засгийн газар, хувийн хэвшлийн анхаарвал зохих Куинзлэндэд байгаль орчны хуулиудад биологийн тєрєл зїйлийн сєрєг нєлєєллийг гарсан єєрчлєлт болон оршиж байсан багасгах, байгаль дахь амьдрах орчны санаа санаачлагыг нэгтгэснээр Австралийн нєхєн сэргээлтийн хувь хэмжээ болон усны анхны ногоон сан болох шинэлэг Eco Fund менежменттэй холбоотой асуудлууд гарч Queensland-ийг 2008 оны 3 дугаар сард ирнэ. байгуулав. Энэхїї ногоон сан засгийн газар, хувийн хэвшил болон Австралиас гадуур їйл Тїїнчлэн энэхїї тайланд тусгагдсан дїн ажиллагаа явуулж буй тїншїїдийг хєрєнгє шинжилгээгээр нийт нутгийн 90 хувь нь зєвхєн оруулах нєхцлийг бїрдїїлнэ. Їїний зорилго гурван тєрлийн ашигт малтмал болох нїїрс, нь Куинзлэндийн хамгаалалттай бїст хувь алт зэсийн олборлолтын тусгай зєвшєєрєлд нэмэр оруулах бєгєєд уг сан дараах байдлаар хамрагдсан байна. Иймээс эдгээр ашигт ажиллана. Їїнд: малтмалын бїтээгдэхїїнтэй холбоотой байгаль орчны асуудлыг удирдан чиглїїлэх Байгаль орчны нєлєєллийг багасгах тэргїїн туршлагыг энэ тайланд дурьдах нь єнєєгийн хэрэгцээ шаардлагад їндэслэн зїйтэй билээ. санд санхїїгийн хувь хандив оруулснаар 86 Хуурай болон хуурайсаг орчинд уул уурхайн ан амьтан болон малыг бохирдсон усаар їйл ажиллагаа явуулах тэргїїн туршлага услах явдлыг багасгах; Хагас хуурай болон хуурай орчинд ашигт - Хог хаягдлын тухайд дараах їр ашигтай малтмалын хайгуул хийж їндсэн їйл менежментийг хэрэгжїїлэх. Їїнд: ажиллагаа явуулан нєхєн сэргээх арга · Зориуд бий болгосон уст цэгийн хэмжээ авахад анхаарвал зохих хэд хэдэн хїртээмжийг багасгах; асуудал бий. Хуурай болон хуурайсаг газрыг · Хєрсний ус, ус сорох системийн ихэвчлэн амьдрахад бэрх, бэлчээр ихээхэн бохирдлоос зайлсхийх; хэмжээгээр ашиглахаас бусад тохиолдолд · Зэрлэг ан амьтанд зориуд бэлдсэн газар ашиглалтын хувьд тєдийлєн їнэ цэнэтэй хоол хїнс єгєхєєс зайлсхийх биш хэмээн тооцогддог. Иймээс уул уурхайн (энэхїї хоол хїнс махчин їйл ажиллагааг уламжлалт ёсоор ихэвчлэн амьтдын популяцид нєлєєлж цєлийн байгаль орчинтой холбоотой бага ч улмаар биологийн бусад тєрєл болов їлэмж ач холбогдол бїхий биологийн зїйлд нєлєєлнє). тєрєл зїйлийг бараг харгалзахгїйгээр явуулж иржээ. Уул уурхайн їйл ажиллагааны биет - Доройтсон амьдрах орчныг їр ул мєр гол тєлєв цєлийн амьдрах орчинд їл ашигтайгаар нєхєн сэргээх їйл явцыг мэдэгдэх, орон нутгийн байгаль орчинд бага дэмжих дарамттай, машин тєхєєрємж, єрємдлєгийн - Салхи, усны элэгдлийн менежмент; хэрэгсэл, хєрс хуулалт, хаягдал хайрга чулуу болон бохир усны хуримтлал зэргээр илэрдэг. - Тоосны нєлєєг багасгах їр ашигтай Тїїнчлэн бохир ус цэвэршїїлэх тєхєєрємж менежмент; їлэмж усыг ууршилтаар алдаж ийм орчинд - Сєрєг нєлєєллийг багасгахад амаргїй биологийн тєрєл зїйлийн хувьд амин чухал орчинд хєгжлийн чанартай їйл ажиллагаа ач холбогдолтой усны коридор болон булаг явуулахдаа ландшафтын зїй зохистой шандад хєрсний усны резервуаруудыг їнэлгээ, тєлєвлєлт хийх. ашигладаг уг орчинд усны хэрэглээ ихэнхдээ хариуцлагагїй бєгєєд тогтворгїй байв. Олон улсын байгаль хамгаалах холбооноос хагас хуурай, хуурай орчинд олборлох їйл Олзуурхууштай нь хуурай болон хуурайсаг ажиллагаа явуулахтай холбоотой тэргїїн газар явагддаг томоохон оврын уул туршлагын хїндрэл, хандлагуудыг тусгасан уурхайн їйл ажиллагааг тэргїїн туршлагын экосистемийн менежментийн цуврал 2003 онд удирдамжийг боловсруулах замаар хэвлэгджээ. (Гратцфелд, 2003). Энэ баримт тодорхойлон шийдвэрлэж байна. Цєлийн бичиг чухал ач холбогдолтой ба уг бїсэд уул орчинд уул уурхайн їйл ажиллагаа явуулах уурхайн їйл ажиллагаа явуулахад оролцоо эдгээр удирдамжинд дараах асуудлыг бїхий сонирхогч талуудад хїртээмжтэй байх тусгана. Їїнд: учиртай. - Машины чиргїїл, хайгуулын їйл Нїїрсний далд болон ил уурхайн удирдамжийн ажиллагаа, хаягдал хайрга чулуу, тэргїїн туршлага хєрс хуулалтын їлдэгдэл болон ус цэвэршїїлэх тєхєєрємж зэргээр Дэлхийн тєвшинд газар доорх нїїрсний тєлєєлїїлэх биет ул мєрийг багасгах; олборлолтыг єргєнєєр явуулдаг ч сїїлийн їед - Металургийн боловсруулалт, ус нїїрсний далд уурхай болон ил уурхайн арга цэвэршїїлэх менежмент, тоос багасгах техникийг нэвтрїїлжээ. Хэдийгээр ийнхїї болон дотоодын хэрэглээнд зориулж арга техник анхдагч нєлєєлєлтэй ч нїїрсний ус дахин боловсруулах схемїїдийг геологийн хувьд уурхай їйл ажиллагаа нэвтрїїлэх замаар хєрсний ус явуулж байхад ч нєхєн сэргээлтийн ажил ашиглалтыг бууруулах; хийж болох нєхцлийг хангадаг юм. Ийм нєхцєлд їйлдвэрлэл явагдаж байх їед - Хагас хуурай болон хуурай орчинд зэрлэг 87 амьдрах орчны нєхєн сэргээлт хийгдэж тогтоон удирдах, малын єнєєгийн улмаар байгаль дахь амьдрах орчин болон менежмент. бусад газрын ашиглалтад нєлєєлєх анхдагч нєлєєллийн цар хїрээ, цаг хугацааг багасгах Хойд Колорадо болон Вайоминг зэрэг ач холбогдолтой. нїїрсний уурхай олонтой АНУ-ын баруун хэсэгт Монголын байгальтай ижил тєстэй Биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах хээр тал, уулархаг ландшафттай. Иймээс чиглэлээр нєхєн сэргээлтийг тєрєл энэ баримт бичигт тусгагдсан эдгээр арга бїрийн тєвшинд явуулж ирсэн ч нїїрсний техникийг Монголд судлан їзэж, єєрийн аж їйлдвэрлэлд зїй зохистой стандарт онцлогт нийцїїлэн ашиглаж болох талтай. нэвтрїїлэх талаар ГГОХНС хууль хамгийн оновчтой хэрэгсэл болсон тухай энэ бїлэгт Зэс, алтны олборлолт: Хїчлийн чулуун ємнє дурьдсан билээ. Аппалачийн уулархаг єрємдлєгийн менежмент зїїн хэсгээр гарсан сєрєг нєлєєлєл их байсан бєгєєд їїнийг багасгах, нєхєн сэргээхэд Хїчлийн чулуун єрємдлєгє (буюу Хїчлийн туйлын амаргїй байлаа. Харин баруун хэсэгт уурхайн єрємдлєгє) гэдэг нь чулуун хїдрийн ГГОХНС хуулийн хэрэгжилт илїї їр дїнтэй олборлолтоос ус болон агаарт ялгарах байв. Улмаар уг салбарын тєлєєлєл Газрын сульфидын минерал бодис хїчилтэй урвалд гадаргын уурхайн албатай хамтран уул орох їйл явц юм. Їїний улмаас буй болох уурхайн бїхий л їе шатны явцад амьдрах хїчлийн бодис зэрлэг амьтад болон хїний орчныг нєхєн сэргээх єндєр стандартуудыг хэрэглээний усны чанарт їлэмж нєлєєлдєг. хэрэгжїїлэхэд ач холбогдол бїхий Баруун Зэсийн баяжмал зэрэг сульфидын орц хэсэгт нєхєн сэргээлт явуулах арга техникийн ихтэй хїдрийн олборлолтод Хїчлийн талаарх гарын авлага боловсруулжээ. чулуун єрємдлєгийг єргєнєєр ашигладаг. Шинээр нээх уурхайн хувьд їнэлгээ нь Уг гарын авлагад їйл ажиллагааны заавал хийгдэх ёстой бєгєєд тїїхэн хийгээд менежмент, нєхєн сэргээлтийн арга техникийг орхигдсон уурхайнуудад єнєєг хїртэл тусган дараах асуудлыг нарийвчлан хїндрэл учруулдаг тул Хїчлийн чулуун судалжээ. Їїнд: єрємдлєгє байгаль орчинд їлэмж их эрсдэл · Єнгєн хєрсний менежмент: нєхєн сэргээх буй болгодог. Тїїхийн хувьд анхнаас Хїчлийн їйл ажиллагаа ба орлуулалт чулуун єрємдлєгє зохицуулалтын хїрээнд · Гидрологи: хяналтын бїтэц, тундасын хамрагддаггїй байсан ба єдгєє байгаль хяналт, гидрологийн онцлог, бїтцийн орчинд урт удаан хугацаанд сєргєєр нєлєєлж єєрчлєлт єртєг зардал ихтэй нэгэн бєлгєє. Асуудал їїсгэж болзошгїй нєхцєлд Хїчлийн чулуун · Топографи: уул толгодын шинжилгээ, єрємдлєгийг менежментээр зохицуулж топографийн зураглал болон арга болдог. Тэгсэн ч менежментийн уг хєтєлбєрийг техник уурхай хаагдсаны урт удаан хугацааны дараа · Олборлолтын їйл явцад зэрлэг амьтан хэрэгжїїлэх шаардлагатай байдаг. Уул хамгаалах арга техник: хаших, цахилгаан уурхай, олборлолтын їнэлгээний сїїлийн дамжуулах шугамын нєлєєллийг їеийн практикт Хїчлийн чулуун єрємдлєгийн багасгах, замын ачаалал болон нєлєєлийг эрт тодорхойлж Байгаль орчны зам харгуй, завсрын амьдрах орчин нєлєєллийн їнэлгээнд тусгадаг болжээ. Уг бїрдїїлэх, махчин шувуудын їїрийг їнэлгээнд їйл ажиллагааны эхний їей шатанд сэлгэн байршуулах Хїчлийн чулуун єрємдлєгийг хянан удирдах · Ургамал: нєхєн ургамалжуулах хєтєлбєр стратегийг тусгасан байх учиртай. Хїчлийн хэрэгжїїлэх, їр тарих, ухалт болон гидро чулуун єрємдлєгє хийж болзошгїй бєгєєд аргаар їр тарих, нєхєн ургамалжуулах бохирдолтын їр дагавар буй болголгїйгээр аж ахуйн болон мониторинг ажиллуулж амжилттай хаах боломж бїхий · Уурхайн дараах газар ашиглалт: хэд хэдэн уурхай байна. Байгальд хїчлээс тєлєвлєлт, бэлчээрийн шинэ горим ангид ус ялгаруулах їїднээс їїнд ашигладаг 88 хэвшмэл арга бол ус хуримтлуулж цуглуулан хугацаанд сєргєєр нєлєєлдєг тул їлэмж хїдрийг цэвэрлэх арга юм. Гэхдээ уг аргыг ноцтой асуудал бєлгєє. Дэлхийн нийт уурхайг хаасан ч удаан хугацаанд хэрэглэх алтны олборлолтын 25 хувийг гар аргаар хэрэгтэй. Хїчлийн чулуун єрємдлєгийн олборлодог. Їїнтэй холбоотой бохирдолт, шаардлага болон єртєг зардлыг Урхайг хаах хїнсний сїлжээнд нэвтэрсэн мєнгєн ус тєлєвлєгєє, санхїїгийн тєлєвлєгєє эсхїл байгаль орчин, уурхайчдын эрїїл мэнд болон удаан хугацааны їїрэг амлалтаа уул уурхайн гар аргын олборлолт бїхий газар нутгийн компаниуд биелїїлэхийг баталгаажуулах ойролцоо аж тєрєх хїн ардын амь насанд барьцаат хєрєнгєєр дамжуулж тусгана. хор хєнєєлтэй нєлєєлдєг. Хїчлийн чулуун єрємдлєгийн ноцтой бєгєєд удаан хугацаанд їргэлжлэх шинж чанарыг Уг нєхцєл байдлыг засч залруулах їїднээс зохицуулах зорилгоор Хїчлээс урьдчилан гар аргаар олборлогчдын мєнгєн усны сэргийлэх олон улсын сїлжээ (ХУОУС) хэрэглээг болиулах оролдлого нилээд байгуулагджээ. Хїчлийн єрємлєгийн хийгдлээ. Уг асуудлыг зохицуулдаг талаархи мэдээлэл, дадлага туршлагыг байгууллагын нэг бол НЇ байгууллагын Аж дайчлан олон улсын байгууллагын їїргийг їйлдвэрийн хєгжлийн байгууллага юм (UN- 1998 онд байгуулагдсан ХУСОУС гїйцэтгэдэг. IDO). Global Environment Facility (http://www. Байгуулагдсан цагаас хойш уг асуудлаар gefweb.org) болон оролцогч бусад орнуудын ХУСОУС тэргїїлэгч байгууллага болсон юм. хамтын санхїїжилтээр UNIDO-оос Гар аргын Олонхи нь Олон улсын уул уурхай, металлын олборлолтод мєнгєн усны хэрэглээг халах зєвлєлийн гишїїн уул уурхайн дэлхийн глобал хєтєлбєр хэрэгжїїлсэн билээ. тэргїїлэч компаниудаас уг сїлжээ бїрддэг UNIDO-оос гар аргаар алт олборлох (www.inap.com.au). цэвэр технологийг нэвтрїїлэх хєтєлбєр Хїчлийн чулуун єрємдлєгийн хувьд шилдэг боловсруулжээ (http://www.natural-resources. дадлага туршлага бїхий компаниудад дараах org/minerals/cd/unido.htm). Їїний зэрэгцээ орно. Їїнд: UNIDO-оос байгаль орчны хамгаалал, шинэ технологи нэвтрїїлэх, зїй зохистой тоног · Уурхайн байгаль орчинд сєрєг тєхєєрємж їйлдвэрлэн, сургалтын хєтєлбєр нєлєєлєлгїй єрємдлєгийн хєтєлбєр хэрэгжїїлэх олон талт їйл ажиллагаа (www.nrcan.gc.ca/ms/canmet-mtb/mmsl- явуулдаг. lmsm/mend/); · Хїчлийн єрємдлєгийн технологийн Биологийн тєрєл зїйлийн хариуцлагатай санаачлага (www.unr.edu/mines/adti/); хамгаалал болон менежментийн талаар · Австралийн ашигт малтмалын зарим уул уурхайн компаний баримталдаг судлагааны тєв (www.acmer.uq.edu.au/); зарчим · Хїчлийн чулуун єрємдлєгийг зохицуулах Дэлхий нийтэд нэр хїнд нь унаж байгааг 1990- Европын тїншлэл (www.padre.imwa.info/ ээд онд дэлхийн уул уурхайн салбар нийдтээ index.html). хїлээн зєвшєєрчээ. "Їйл ажиллагаа явуулах тусгай зєвшєєрєл " авахад амаргїй болсныг Алт олборлолт ба мєнгєн усны бохирдол уг салбар мэдэрч, уг салбарын баримталдаг стандарт, нэр хїндийг сайжруулахад ямарваа Монголд гар аргаар болон бичил оврын алт нэгэн арга хэмжээ авах хэрэгтэйг ойлгож олборлолт єргєн дэлгэрсэн ба мєнгєн усны эхэлжээ. Їїнд салбарын нэгдсэн дуу хоолой хэрэглээгээ багасгасан алт олборлох бусад дуулгах шаардлагатай болсон ба салбарт салбартай харьцуулбал бага оврын алт базаахгїй їйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд олборлогчид алт угаахдаа мєнгєн ус ихээр улмаар сайн компаниудын нэр хїндэд харш хэрэглэдэг гар аргын олборлолт ноцтой байгааг ухамсарлаж эхэлсэн байна. хїндрэл буй болгож байна. Мєнгєн ус бол гол бохирдуулагчдын нэг бєгєєд экологийн Салбарын шинэтгэл, салбарын хяналт систем болон хїний эрїїл мэндэд урт шинжилгээ явуулж уг салбарт нїїрлэсэн 89 нийгмийн чанарын асуудлуудыг бїхэлд нь їнэлэмж, газар ашиглалтын асуудлыг судлах зорилгоор дэлхийн тэргїїлэгч есєн їнэлж, харгалзах замаар биологийн компаний бїрэлдэхїїнтэйгээр Уул уурхайн тєрєл зїйлийн хамгааллыг бэхжїїлэх. глобал санаачлага байгууллага 1998 онд байгуулагджээ. Йоханесбургэд 2002 онд BHP-Billiton-ны компани нийтдээ эдгээр хэтийг зохиогдсон Тогтвортой хєгжлийн дэлхийн зорьсон бодлогыг тунхаглан бїтээгдэхїїний дээд хэмжээний чуулга уулзалтад анхны бїлэг бїрээр биологийн тєрєл зїйлийн тайлангаа хїргїїлэн танилцуулсан Уул менежментийг шийдвэрлэх дотоодын уурхай, ашигт малтмал болон тогтвортой сорилтыг даван туулж байна. Жишээ нь хєгжлийн тєсєл хэрэгжїїлсэн нь Уул BHP-Billiton-ны Тємрийн хїдэрийн салбараас уурхайн глобал санаачлага байгууллагын Австралийн баруун хэсгийн Пилбара бїст хєтєлбєрийн оргил байлаа. Уг салбарт хэрэгжїїлэхээр Биологийн тєрєл зїйлийн тэргїїлэгч олон компаний тодорхой бодлого стратегийг боловсруулж байна. Уг стратегийг боловсруулвал зохих асуудлаар биологийн боловсруулах їйл явцад холбогдох сонирхогч тєрєл зїйл, байгаль орчны асуудлуудыг уг талууд (засгийн газар, эрдэмтэн судлаачид, баримт бичигт тодорхой тусгажээ. Салбарын ТББ-ууд), зєвлєхїїд оролцсон болно. Їїгээр ийнхїї хамтын ажиллагааны їр дїнд єдгєє дараах їр дїнг зорино. Їїнд: салбарын манлайлагч арван зургаан уул · Биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх уурхайн компани болон салбарын хорин нєлєєллєєс хамгаалж, тїїнийг долоон нийгэмлэгийн гишїїнээрээ багтаасан бууруулах; Уул уурхай, металын олон улсын зєвлєл · Тєрєл зїйлийг алдагдалгїй байлгах; (ICMM) байгуулагджээ. Уг байгууллага · Бїсийн ландшафтад нийцэх тогтвортой, биологийн тєрєл зїйл болон нийгмийн бїрэн ажиллагаатай экологийн системийг чанартай асуудлуудыг зохицуулах шилдэг їлдээх. туршлагыг хуримтлуулах чиглэлээр ажиллах їлэмж ач холбогдол бїхий хєдєлгєх хїч Холыг зорьсон глобал хандлага гэхээсээ болжээ. илїї эдгээр стратегийг боловсруулах санаа санаачлага нь бизнесийн нэгж эсхїл Одоогоор ICMM-ийн гишїїн зарим компаниуд бїтээгдэхїїний бїлэгээс гардаг. Тиймээс єєрсдийн нїїрлэж буй биологийн тєрєл энэхїї хандлага биологийн тєрєл зїйлийн зїйлийн эрсдлийн стратегийн хийгээд нэн тэргїїний ач холбогдлыг тогтоож їйл їр ашигтай менежментийг нєхцєлдїїлэх ажиллагааг тєлєвлєхєд глобал стратегийн бодлого, практикийг боловсруулж байна. жинхэнэ їнэлэмжийг буй болгох эсэх нь Їїний хэд хэдэн жишээг дор дурдав. Їїнд: одоогоор тодорхойгїй байна. BHP-Billiton Newmont Хїн ард, хїлээн авагч орон нутаг болон Їйл ажиллагаа явуулж буй газарт уул уурхайн байгаль орчинд огт хор хєнєєлгїй байхыг їйл ажиллагаа илт нєлєєлж буй талаар уг тунхагласан 2007 онд батлагдсан BHP-Billiton- компани мэдээлдэг. Уг компани хайгуулаас ны Тогтвортой хєгжлийн бодлогын хїрээнд барилга багууламж, їйл ажиллагаанаас хаах биологийн тєрєл зїйл, байгаль орчны талаар хїртэлх бїхий л їе шатанд биологийн тєрєл явуулах бодлогод дараах орно. Їїнд: зїйлийг хамгаалах хїсэл эрмэлзлэл бїхий · Ажилтан, гэрээт ажилчид, байгаль орчин юм. Їйл ажиллагаа явуулахаар тєлєвлєж болон хїлээн авагч орон нутагт тулгарах буй газруудад экологийн эмзэг асуудлыг эрсдлийг тодорхойлох, їнэлэн удирдах; тодорхойлох нарийвчилсан суурь судалгаа · Нєєцийг їр ашигтай ашиглах, бохирдлыг хийхэд уг хандлага оршино. Байгаль орчинд багасган болиулахыг хєхиїлэн дэмжих нєлєєлж болзошгїй нєлєєллийг їнэлж, зорилгыг тодорхойлж хэрэгжїїлэх; уурхайн амьдралын бїхий л хугацаанд сєрєг · Хєрєнгє оруулалт, їйл ажиллагаа болон нєлєєллийг багасгах арга замыг тєлєвлєхєд уурхайг хаах їйл явцад экологийн эдгээр судлагаа дєхєм болох учиртай. 90 2005 онд Newmont глобал биологийн тєрєл "Биологийн тєрєл зїйлийн хамгаалал болон зїйл хамгаалах ТББ-тай хамтран єєрийн хариуцлагатай менежментийг бизнес ба нєлєєллийг илїїтэй ойлгон, глобал биологийн нийгмийн асуудал болохын ач холбогдлыг Rio тєрєл зїйлийн стратегийг боловсруулахаар Tinto хїлээн зєвшєєрч байна. Бид биологийн Conservation International-тай хамтран тєрєл зїйлд Цэвэр Эерэг нєлєєлєл їлдээхийг ажиллаж эхлэв. Newmont-ын Conserva- зорьж буй. Бид тогтвортой хєгжлийн tion International-тай єрнїїлсэн ийнхїї їр дїнд хїрэх зорилгоор байгаль орчин, хамтын ажиллагаа биологийн тєрєл зїйлийн нийгмийн чанартай шийдвэр гаргахад асуудлуудыг байгаль орчны бодлого, їйл биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах ажиллагааны стандарт болон менежментийн асуудлыг чухалчлах эрмэлзлэл бїхий байна. тогтолцоонд тусгахад дєхємтэй болно. Энэ нь зарим талбайд їйл ажиллагаа явуулахаас бид татгалзах ёстой гэсэн їг Newmont тухайн газарт онцлон чиглэсэн юм. биологийн тєрєл зїйлийн эрсдлийн їнэлгээг явуулах зорилгоор 2006 оныг хамран Биологийн тєрєл зїйлийн талаар уул глобал биологийн тєрєл зїйлийн бодлого уурхайн салбарт Rio Tinto тэргїїлэх боловсруулах тєлєвлєгєєтэй байсан бєлгєє. байр суурьтай нєлєє бїхий байхыг зорьж 2007 оны байдлаар биологийн тєрєл зїйлийн байна. Энэ байр суурийг хїлээн зєвшєєрч, эрсдлийн їнэлгээг олборлолтын хоёр, биологийн тєрєл зїйлийн талаар бидний хайгуулын нэг талбайд явуулжээ. Гэвч 2007 явуулах їйл ажиллагаа манай бизнест їр онд цаг агаарын єєрчлєлтийн асуудал нэн ашигтай байна гэдэгт итгэж буй. Иймээс тэргїїний ач холбогдолтой байсан тул глобал бид дараахийг зорино. Їїнд: биологийн тєрєл зїйлийн бодлого болон · Бизнесийн бїхий л мєчлєгийн явцад стратегийн зорилтыг гїйцэт боловсруулж биологийн тєрєл зїйлд учрах эрсдлээс дуусаагїй билээ. урьчилсан сэргийлэх, багасган, їр дагаврыг намжаана; Rio Tinto · Удирдан зохицуулж буй газартаа 2004 онд Rio Tinto компаний Биологийн Тєрєл хариуцлагатай байна; зїйлийн стратеги боловсруулж дууссан юм. · Биологийн тєрєл зїйлийн хамгааллын ICMM-д Rio Tinto-ийн тэргїїлэгч оролцоо боломжийг нээн тодруулж, ашиглана; болон BirdLife International, Conservation · Биологийн тєрєл зїйлийг удирдан International, Fauna and Flora International зохицуулах їйл ажиллагаандаа орон болон Smithsonian Institution зэрэг дэлхийн нутгийн тєлєєлєл болон бусад эрх тэргїїлэгч байгаль хамгаалагч ТББ-тай мэдлийн хїрээг татан оролцуулна " явуулдаг биологийн тєрєл зїйлийн талаарх гэжээ. тїншлэл уг стратеги боловсруулахад нэмэр болсон юм. Уг стратегийг боловсруулахад Энэхїї стратегийг Rio Tinto груп олон жилийн Rio Tinto-ийн удирдах зєвлєл удирдан турш хэрэгжїїлжээ. Сєрєг нєлєєллийг чиглїїлж, BirdLife International-ын тэргїїлсэн нахмжаах эрэмбэ дарааллыг баримтлахыг байгаль хамгаалах, орон нутгийг хєгжїїлэх Цэвэр эерэг нєлєєллийн зарчим шаарддаг ба байгууллагын тєлєєлєл болох зургаан биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх нєлєєллийг мэргэжилтний хєндлєнгийн зєвлєл дэмжсэн багасгахдаа: эхлээд сєрєг нєлєєллєєс бєлгєє. залсхийх, залсхийх боломжгїй нєхцєлд тїїнийг багасгах, їйл ажиллагаа явагдаж Rio Tinto єєрийн биологийн тєрєл зїйлийн дууссаны дараа (эсхїл боломжоороо їйл стратегиа 2004 онд хэвлїїлж, Бангкокод ажиллагаа явагдаж байх їед) байгалийн болсон IUCN-ий Дэлхийн байгаль хамгаалах эко тогтолцоог сэргээнэ. Хэрэв нєлєєллийг их хурлын їеэр танилцуулсан билээ. Тэрээр багасгах бїхий л арга хэмжээ авагдсаны биологийн тєрєл зїйлийн талаар баримтлах эцэст биологийн тєрєл зїйлд алдагдал стратегиа дараах байдлаар томьёолов. гарсаар хэвээр байвал уг алдагдлыг нєхєн Їїнд: буюу зарим тохиолдолд бїр алдагдлыг 91 нєхєхєєс илїї хэмжээний "биологийн тєрєл зїйлээр баялаг гэх ба зїйлийн эдемизм зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлт" хэлбэрийн болон глобал тєвшинд аюулд єртсєн зїйлтэй нєхєн тєлбєрийг тєлнє. Шинээр уурхай їлэмж холбоотой газрыг эмзэг газар гэнэ. тєлєвлєж, тусгай зєвшєєрєл авах їйл явцын Тусгай хамгаалалттай газар болон биологийн эхний їед намжаах эрэмбэ дарааллыг тєрєл зїйлийн єндєр їнэлэмж бїхий баримтлахын зэрэгцээ нєхєн тєлбєрийн газруудын хувьд глобал менежменттэй їйл хэмжээг їнэлж тогтоон, биологийн тєрєл ажиллагааны байршил болон ач холбогдлыг зїйлийн зїй зохистой офсетийг тодорхойлох їнэлэх тодорхой бєгєєд баримтжуулсан боломжтой. Тїїнчлэн BirdLife болон бусад їнэлэмжтэй бєлгєє. ТББ-ын зєвлємжтэйгээр биологийн тєрєл зїйлийн офсетийг тодорхойлох аргачлалыг Єєрсдийн тогтвортой байлын бодлогын Rio Tinto боловсруулж байна. хїрээнд "єєрийн їйл ажиллагаанд єртсєн амьдрах орчны урт хугацаан дахь эрїїл Rio Tinto-оос Байгалийн тэнцвэрийг хадгалах мэнд, чадавхи болон чадамжийг хадгалах нь: Rio Tinto-ийн їйл ажиллагаанд биологийн зорилгоор байгаль орчин, биологийн тєрєл тєрєл зїйлийг хамрах практик удирдамж зїйл болон ландшафтад нєлєєлєх їйл хэмээх їйл ажиллагааны удирдамжийн ажиллагааны болзошгїй хийгээд бодит баримт бичиг боловсруулжээ. Rio Tinto-ийн їлэмж их нєлєєллийг тодорхойлох, дїн ажилтан нарт єєрийн талбайд биологийн шинжилгээ хийх, їнэлэх болон арилгах эсхїл тєрєл зїйлийг їнэлж, менежмент явуулах засан залруулах. Їйл ажиллагаанд єртсєн удирдамаар хангахад уг удирдамжийн талбайд биологийн тєрєл зїйл, ландшафтын зорилго оршино. Тїїнчлэн їйл ажиллагааны ажиллагааг хамгаалж, їр ашигтай менежмент нэн тэргїїний чиглэл тогтоох зорилгоор явуулах шинжлэх ухааны їндэслэлтэй хєрш зэргэлдээ орон нутгийн тєлєєлєлтэй технологи болон процедурыг боловсруулж болон сонирхогч бїлгїїдтэй хамтран хэрэгжїїлнэ " гэжээ. ажиллахад уг удирдамж тус нэмэр болдог. Бразил, Гвиней, Мадагаскар болон Намиби Xstrata байгаль орчинд нєлєєлєх газар зэрэг орнуудад хэрэгжиж буй уул уурхайн болон тєслийн їйл ажиллагааг иж бїрнээр тєслїїдэд (шинэ тєслїїдэд) Биологийн нь шийдвэрлэж, тєслийн буюу їйл тєрєл зїйлийн їйл ажиллагааны тєлєвлєлт ажиллагааны їе шатанд суурь судалгаа болон биологийн тєрєл зїйлийн їнэлэмжийн болон Байгал орчны нєлєєллийн їнэлгээ їнэлгээ ашиглагддаг. Тїїнчлэн тєрєл бїрийн явуулах эрмэлзлэл бїхий байна. Xstrata биологийн тєрєл зїйлийн ТББ-тай хамтран єєрийн явуулж буй уул уурхайн бїхий л їйл Rio Tinto Цэвэр эерэг нєлєєлєл буй болгоход ажиллагаатай холбогдуулж биологийн тєрєл тїїний оруулж буй хувь нэмрийг їнэлэхэд тус зїйлийн сонирхол татахуйц онцлогийг їнэлэх, дєхєм болох газруудад байгаль хамгаалах нэн тэргїїний ач холбогдлыг тодорхойлох їйл ажиллагааг дэмжиж байна. болон болзошгїй нєлєєллийг тодорхойлж зохицуулах тогтмол хандлагадаа нєлєєллийг Xstrata намжаах эрэмбэ дарааллыг баримтлаж буй бололтой. Xstrata-ийэ Эрїїл мэндийн аюулгїй байдал, байгаль орчны стандартууд биологийн Ус, цахилгаан эрчим хїч, тїїхий эдийн тєрєл зїйлээр баялаг, эмзэг газруудыг ашиглалт зэрэг байгалийн нєєц хадгалах тогтмол тодорхойлохыг бїхий л тєсєл, їйл їлэмж чухал асуудлыг тодорхойлж ажиллагаанаас шаарддаг. Эдгээр тєсєл, їйл баримтжуулах тогтолцоо болон процедурыг ажиллагаанаас биологийг тєрєл зїйлийн бїрдїїлж хэрэгжїїлсэн болно. Экологийн їйл ажиллагааны хєтєлбєр боловсруулж тогтолцооны функцийг зєвєєр їнэлэх хэрэгжїїлэхийг шаарддаг билээ. Тусгай хандлагыг баримтлан хамгийн эхнээс нь суурь хамгаалалтай газар болон биологийн биологийн тєрєл зїйл болон ландшафтын тєрєл зїйлийн їнэлэмжийн хувьд хїлээн функцийн талаар сайн ойлголттой болоход зєвшєєрєгддєг тусгай хамгаалалттай бус анхаарлаа тєвлєрїїлж байна. гаруудтай холбоотой газрыг биологийн тєрєл 92 Зїйл болон амьдрах орчны сїйрэл эсхїл тєслийн їйл явц болон хайгуулаас уурхайг ололт, биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх хаах хїртэлх тєслийн їе шатыг бїхэлд нь хїчин зїйл, тусгай хамгаалалттай газрын хамарсан биологийн тєрєл зїйлийн эрсдэл аюулгїй байдал, биологийн нєєцийн хийгээд менежментийг зохицуулах їр ашиг менежмент болон экологийн тогтолцооны бїхий арга хэрэгсэл уг барим бичиг болсон нєхєн сэргээлт болон сэргээлт зэргээр юм. уурхайг хаасны дараах тєслийн їе шатанд мониторинг хэрэгжїїлнэ. Єєрийн зарим Ур баримт бичигт хайгуул, урьчилсан техник їйл ажиллагаанд биологийн тєрєл зїйлийн эдийн засгийн їнэлгээ, барилга байгууламж, офсетийг тодорхойлж хадгалах хандлага холбогдох дэд бїтцийг буй болгох, олборлолт баримтлахын зэрэгцээ Xstrata хэн хэндээ болон металын боловсруулалт, хаалтын ашигтай байдлаар нєхєн тэнцвэржїїлэх їр тєлєвлєлв болон хэрэгжїїлэх зэрэг уул дїнд хїрэхийг чармайж байна. уурхайн бїхий л їе шатыг хамарсан болно. Уул уурхай, металын олон улсын зєвлєл Тєслийн боловсуулалт, уурхайн їйл ажиллагаа, хаалтын тєлєвлєлт , хэрэгжїїлэлт Уул уурхай, металын олон улсын зєвлєл зэрэгтэй холбоотой тєрєл бїрийн їйл буюу ICMM нь биологийн тєрєл зїйлийн ажиллагаагаар дамжуулан биологийн тєрєл хамгааллын салбар болон уул уурхайн зїйл ба байгаль орчны онцлогт нєлєєлєлх глобал хамтын нийгэмлэгийн хооронд илїї нєлєєллийг тодорхойлох маш практик ач їр ашигтай їнэлэмж бїхий солилцоо хийх холбогдолтой хандлагыг санал болгож байна. зорилгоор анх 2002 онд IUCN-тэй яриа Їїний зэрэгцээ эдгээр їйл ажиллагаа болон хэлэлцээ явуулж улмаар Йоханесбургэд нєлєєлєлд нь єртєж болзошгїй байгаль болсон Тогтвортой хєгжлийн дээд хэмжээний орчны онцлогыг хоорондын харьцааг ч мєн уулзалтаар уг яриа хэлэлцээг їргэжлїїлсэн харуулдаг. билээ. Тїнээс хойш ICMM-ийн байр суурийг тодотгож тїїний шилдэг практик нэвтрїїлэх Уг баримт бичигт урьдчилан тодорхйолох, эрмэлзлэлийг харуулсан хэд хэдэн амжилттай тогтоох, биологийн тєрєл зїйлийн ач їр дїн ажиглагдав. Тэдгээрээс дурдвал: холбогдлыг їнэлэх, биологийн тєрєл зїйлийн ач холбогдолтой талуудыг тодорхойлох · Уул уурхай болон хамгаалалттай болон энэхїї їйл явц зорьж буй биологийн газруудын байр суурийн талаарх тєрєл зїйлийн їйл ажиллагааны тєлєвлєгєє мэдэгдэл (2003 оны 8 сар). боловсруулахад хэрхэхийг харуулах · Уул уурхай болон биологин тєрєл менежментийн тогтолцоо болон їнэлгээний зїйлийн хамгааллыг нэгтгэх нь: газар арга хэрэгслийг Байгаль орчин болоод бїрийн тодорхой жишээн дннр їндэслэв Нийгмийн нєлєєллийн їнэлгээний хувьд (2004 он) тусгадаг (биологийн тєрєл зїйлийн їнэлгээг · Уул уурхай болон уугуул иргэдийн Байгаль орчин, нийгмийн нєлєєллийн асуудал (2006 оны 3 сар) їнэлгээнд нэгтгэх їр ашиг бїхий хэлбэр) · WCPA-ийн менежментийн ангилалын болно. Товчхондоо арга хэрэгсэл болохын ажлын хэсэг- IUCN-д єгєх хариулт (2007 хувьд энэ нь маш ач холбогдолтой баримт он). бичиг болсон ба уул уурхайн салбар, засгийн газар аль аль нь ашиглах аваас уул уурхайн Уул уурхай болон биологийн тєрєл бїхий л йїл явцын турш биологийн тєрєл зїйлийн шилдэг туршлага (2006 он)-ын зїйлийн менежментийг хийж, хамгаалах боловсруулсан нь IUCN болон ICMM-ын їр ашигтай шилдэг туршлагыг буй болгох хоорондын яриа хэлэлцээний гол їр дїн учиртай бєлгєє. болж 2005 оны турш ТББ-ууд ба ICMM-ий гишїїн байгууллагуудад зориулж хийсэн ICMM нь уг салбартай холбоотой тєрєл бїрийн бїс нутгийн сонирхогч талуудын семинарын шилдэг туршлагын талаар мэтгэлцэж , шинэ їеэр олон нийтийн зєвшилцлийн їр дїнд санаа бодол тєрїїлэх бусадтай хуваалцах гарсан гол баримт бичиг бєлгєє. Уул уурхайн бололцоо олгох глобал болон їндэсний 93 хэмжээний тєлєєллийг нєхцєлдїїлэх їр ажиллагаа явуулж буй уурхайнуудын ашиг бїхий форум юм. Монголын їндэсний хувьд байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын уул уурхайн ассоциаци ICMM-тэй хамтран їнэлгээний їе шатанд зїй зохистой ажиллах їр ашгийн талаар бодолцож, суурь мэдээлэл байхгїй явдал нь "цэвэр Монголын бїхий л салбарт (хувийн, улсын алдагдалгїй" буюу "цэвэр эерэг нєлєєлєл"- болон иргэний нийгэм) хєгжил дэвшлийн ийг буй болгоход саад учруулдаг. Харин єнєєгийн чухал цаг їед Монголын олборлох тєслїїдийн хувьд хайгуул буюу урьдчилсан салбарт байгаль орчин, нийгмийн тєгс техник, эдийн засгийн їндэслэлийн їе шатанд тєгєлдєр стандартыг нэвтрїїлэхэд оруулах уг зорилт илїї хялбар биелнэ. Ямартаа ч ICMM болон тїїний гишїїдийн хїчин зїй зохистой суурь мэдээлэл байх явдлыг чадавхийг харгалзахыг санал болгож байна. засгийн газар тусгай зєвшєєрєл олгох нэг стандарт шааардлага болгож, компаниуд "Цэвэр алдагдалгїй" байх зарчмыг сєрєг нєлєєлийг намжаах эрэмбэ дарааллыг тунхаглан, сєрєг нєлєєллийг намжаах баримтлахад заавал байлгах ёстой юм. эрэмбэ дарааллыг баримтлах замаар биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх сєрєг Тєслийн хувьд їр ашигтай, зїй зохистой нєлєєлєл болон байгаль хамгааллын суурь мэдээллийн багцтай болоход юї асуудлыг шийдвэрлэх нь хэрэгтэй вэ? Їїнд биологийн тєрєл зїйлийн шалгаруулалт чухал їїрэгтэй. Олонхи газар Сєрєг нєлєєллийг намжаахад тодорхой биологийн тєрєл зїйлийн талаар бэлэн эрэмбэ дараалал баримтлах талаар мэдээлгїй олдоцтой байх нь ойлгомжтой урьд ємнє нилээд дурдсан билээ. Уг їзэл тул їїнийг нарийн судлагаа шинжилгээ, баримтлалыг биологийн тєрєл зїйлийн тухайн талбарт хийгдсэн урьд ємнєх болон (болон бусдын) сєрєг нєлєєлийн хувьд єнєєгийн судалгааны їйл ажиллагааны їр хїлээх їїрэг хариуцлагыг тодруулж, эдгээр дїнд тїшиглэх байдлаар бїрдїїлж болно. сєрєг нєлєєллийг багасгах їйл явцыг уул Энэ аргаар орхигдож буй мэдээлэллийг уурхайн тєслийн бїхий л їе шатанд єрнїїлэх тодорхойлж ямар судалгаа шаардлага шаардлагыг ойлгох тогтолцоог буй болгох хангахуйц байдлаар хийгдсэнийг тогтооно. зорилгоор уул уурхайн салбарын олон аж Тусгай хамгаалалттай газар болон тїїний ахуйн нэгж хїлээн зєвшєєрсєн юм. Їїний орон нутаг, бїс нутаг, їндэсний болон олон зэрэгцээ байгаль орчин, биологийн тєрєл улсын ач холбогдлыг нєлєєллийн їнэлгээ зїйлд нєлєєлєх сєрєг нєлєєллийг аль болон ирээдїйнд нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн болох эрт багасгах їїднээс аливаа хїчин хувилбаруудын хувьд тодорхойлох хэрэгтэй. чармайлтыг тєслийн хамгийн эхний їе Уг газар албан ёсоор хамгаалалтанд ороогїй шатанд гаргах шаардлагын тухай уг їзэл ч їїнийг биологийн тєрєл зїйлийн нэн чухал баримтлал єгїїлж байна. ач холбогдолтой газар гэж тодорхойлсон уу? Засгийн газрын буюу бусад сонирхогч талын BHP-Billiton болон Rio Tinto зэрэг компаниуд уг газар нутгын талаарх їнэлгээ нь ямар "цэвэр алдагдалгїй", "хор хєнєєлгїй" буюу вээ? Уг газар нутаг глобал эсхїл їндэсний "Цэвэр эерэг нєлєєлєл" зэргийг тунхагласныг хэмжээнд аюулд єртсєн зїйлийг тэтгэдэг її? бид урьд ємнє харсан. Эдгээр нь биологийн тєрєл зїйлийн талаар тодорхой мэдээлэл Суурь мэдээллийн нарийн нягт дїн шинжилгээ буй, мєн тєслийн талбайн ихэнхи хэсэг нь байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын хамгаалалттай нєхцєлд биелэх тоон їр ашигтай їнэлгээний угтвар нєхцєл чанарын їїрэг амлалт юм.Зїй зохистой суурь юм. Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їзїїлэлтэд хїрээгїй нєхцєлд "хор хєнєєлгїй" їнэлгээний бїрэлдэхїїн хэсэг болгож эсхїл буюу "цэвэр эерэг нєлєєлєл"-д хїрч чадахгїй байгаль орчны тусгай зєвшєєрєл авсны ба уурхайн їїсэл хєгжлийн їе шат бїрийн дараа компани Биологийн тєрєл зїйлийн їйл ажиллагаанд гарах нєлєєллийг намжаах їнэлэмжийн їнэлгээ хийж болно. Їїнд: хїчин чармайлт биологийн тєрєл зїйлийн тєслийн їйл явц болон їйл ажиллагааны тодорхойлсон зорилтот хїргэж чадахгїй. хїрээнд менежментийн зорилтот їйл Олонхи нь олон арван жилийн турш їйл ажиллагааны зїй зохистой газар нутгийг 94 тодорхойлно. Ингэснээр тухайн компаний байгууламж барих болон їйл сєрєг нєлєєллийг намжаах эрэмбэ дарааллыг ажиллагааны менежментээр дамжуулж баримтлаж буйг тодорхойлж дараахийг хийж сєрєг нєлєєллийг багасгах; гїйцэтгэхэд дєхєм болно. Їїнд: · Уурхайг єргєтгєх їе шатыг · Тєслийг анхдагч дизайны дагуу боловсруулахдаа тєслийн дезайнаар боловсруулахдаа хэрэгцээ шаардлагагїй дамжуулж хэрэгцээ шаардлагагїй нєлєєллєєс зайлсхийх; нєлєєллєєс зайлсхийх; · Єргєн цар хїрээ бїхий байгаль орчин, · Биологийн їнэлэмжийн їнэлгээнд тєлєвлєгєєнд нєлєєлж болзошгїй тусгагдсан їр дїнд нийцэх нєхєн тєслийн шууд бус нєлєєллийг ойлгох сэргээх арга техникийн шилдэг практикт замаар хэрэгцээ шаардлагагїй тулгуурлан нєхєн сэргээлтийн хамгийн нєлєєллєєс зайлсхийх; сайн їр дїнд хїрэх. · Тєслийг боловсруулах, барилга Нєхєн Зайлсхийх Сэргээх Бууруулах тэнцвэр- жїїлэх Боломжтой їед залсхийсэн, уул уурхайн бїхий уг їйл явцыг ил тод болгож улмаар зїй л їйл явцын турш бууруулсан болон сєрєг зохистой сонирхогч талуудын оролцоо болон нєлєєллийг нь намжаасан биологийн тєрєл дэмжлэгэ хїлээхэд тус дєхєм болдог. зїйлийн нєлєєллийн їндсэн дээр уурхайг хаах хїртэл сэргээх ажил явуулсны дараа нєхєн Биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг тодорхойлно. Практик тэнцвэржїїлэлт дээр биологийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг Биологийн тєрєл зїйл болон хєгжлийн заавал уурхайг хаах їе шатанд тодорхойлох хэрэгслийн хувьд биологийн тєрєл зїйлийн албагїй. Хэтийг харсан їр ашиг бїхий нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн їзэл баримтлал тєлєвлєлтєєр уул уурхайн бїхий їйл явцын їїсч хєгжих їе шатандаа байна. Тєгс туршид биологийн тєрєл зїйлийн цэвэр тєгєлдєр боловсроогїй їзэл баримтлалын алдагдал ямар байхыг тодорхойлж болдог хувьд тєрєл бїрийн орон тєрєл бїрийн ба їїний нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн хийх хэлбэрээр (АНУ-д нєлєєллийг намжаах биологийн тєрєл зїйлийн ямар ажилбар, банк, Бразилд хєгжлийн нєхєн тєлєх арга ямар цар хїрээнд хийгдэх шаардлагатайг хэрэгсэл г.м.) ашиглагдаж ирсэн ч уул тодорхойлох урьчилсан шийдвэрийг дїр уурхай, барилга байгууламж, хєдєє аж зургыг тусгадаг. Тусгай зєвшєєрєл олгох ахуй, ойн аж ахуй зэрэг салбарын хєгжлийн їе шатанд биологийн тєрєл зїйлийн биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєх нєлєєллийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг хамрах талаар їлдэцийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг хийх нилээд их анхаарал татаж буй практик бол гол хэрэгсэл болохын хувьд салбар дундын энэ. Бразил болон Австралид урьд ємнє їлэмж анхаарал татаж байна. Гэхдээ удаан дурдсанчлан биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн хугацаанд їргэлжлэх їлэмж их хэмжээний тэнцвэржїїлэлтийг тусгай зєвшєєрєл олгох алдагдлын улмаас хєгжлийн їйл явцыг їйл явцтай уялдуулдаг. Гэхдээ биологийн єрнїїлэх нь зїй бус, эсхїл ийнхїї алдагдлыг тєрєл зїйлийг хадгалж хамгаалах їзэл нєхєх хэн хэндээ хэлбэрийн ашигтай нєхєн баримтлалыг хууль ёсны болохыг нотлох тэнцвэржїїлэлтийг тодорхойлох боломжгїй зарчмын багц дээл їндэслэн биологийн нєхцєлд биологийн тєрєл зїйлийн їнэлэмж тєрєл зїйлийг тодорхойлж зєвшєєрєх їйл туйлын чухал байхад зєвшєєрєл авах явцыг уялдуулах нь чухал. Эдгээр зарчмууд 95 зорилгоор ашигладаг тул "биологийн тєрєл Хєгжлийн чанартай томоохон тєслїїдтэй зїйлийг" буруу ашиглах хандлага байдаг. харьцуулбал илїї их їр ашигтай, єртєг зардлын Тїїнчлэн, хараа хяналтгїй, сахилга батгїй уг хэмнэлттэй їр дїнд хїрэхэд биологийн тєрєл їзэл баримтлалыг хэрэглэвэл байгаль орчны зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлт тус дєхємтэй ч бай, эсхїл нийгмийн чанартай нєлєєлєл ч гэдгийн ВВОР шилдэг туршлага болон бай зїй бус нєхцєл байдалд тусгай зєвшєєрєл туршилтын тєслїїдээр дамжуулан харуулах авч болох хэрэгсэл болж хувирдаг. Иймээс оролдлого хийж байна. Биологийн тєрєл уг їзэл баримтлалыг шїїмжлэх хандлага зїйлд їлэмж их нєлєєлдєг компаниудын нилээд дэлгэрч байгаа болно. хувьд биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлт бизнес практикийн салшгїй Биологийн тєрєл зїйлийг їзїїлэлтийг нэг стандарт бїрэлдэхїїн хэсэг болно гэж сайжруулах чиглэлээр уг салбартай ВВОР найдаж байна. Хєгжлийн їйл явцын хамтран ажилладаг байгууллагууд нєхєн єдєр тутмын практикт биологийн тєрєл тэнцвэржїїлэлтийг зєвхєн зїй зохистой зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг нэтрїїлэх нєхцєл байдалд ашиглах тухай ойлголттой нь удаан хугацаанд глобал тєвшний болж байна. Уул уурхайн тодорхой тєслїїдийн хамгаалалын їр дїнд хїргэнэ. Їїний хувьд биологийн тєрєл зїйлийн тєлєвлєлтийг зэрэгцээ биологийн тєрєл зїйлийн "цэвэр хийдэг сонирхогч талуудын тєлєєлєл бїхий алдагдалгїй" зарчим компаниудад єєрийн биологийн тєрєл зїйлийн ажлын зарим тусгай зєвшєєрлийг хадгалж єртєг зардал, хэсгїїд сєрєг нєлєєллийг намжаах эрэмбэ єр авлагаа зохицуулахад тус дєхєм болно. дарааллыг баримтлан, биологийн тєрєл зїйлийн хїрэхэд амаргїй їлэмж хэмжээний Аль болох боломжийн хирээр байгаль орчинд эерэг їр дїнд хїрэх хэрэгцээ шаардлагын учирсан хор хохирлыг бууруулсны дараа улмаас биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн сєрєг нєлєєллийг намжаах эрэмбэ дарааллын тэнцвэржїїлэхийг тодорхойлохыг хїлээн дагуу хамгийн сїїлд биологийн тєрєл зїйлийн зєвшєєрдєг. нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг хийх ёстой гэж ВВОР їздэг. Нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн їйл Компаниуд, засгийн газар болон байгаль ажиллагаа байгаль хамгаалалын нэмэлт, хамгаалах мэргэжлийн хїрээнийхний хэмжиж болохуйц їр дїнд хїргэх ёстой. хооронд харьцангїй шинэлэг хэлбэрийн Зїй зохистой нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн їйл тїншлэл болох Бизнес, биологийн тєрєл ажиллагаа газар нутаг бїрт єєр єєр байх зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн хєтєлбєр бєгєєд газрын менежмент биологийн тєрєл буюу BBOP-оос уг їзэл баримтлалын агуулга зїйлийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтэд дараах баяжин, биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн байдлаар оролцоно. Їїнд: тэнцвэржїїлэлтийг буй болгох, биологийн тєрєл зїйлийн хувьд "цэвэр алдагдалгїй" · Їр ашиг муутай хамгаалалттай газруудыг тєвшинд хїрэхэд тїїнийг хэрхэн ашиглах бэхжїїлж дэмжих; талаар судлагаа хийгдсэн болно. Уг · Тусгай хамгаалалтгїй газруудыг байгууллагын Нарийн бичгийн дарга нарын хамгаалалтанд авч дэмжих; газар Forest Trends, Conservation Interna- · Тусгай хамгаалалттай газруудыг бусад tional болон Зэрлэг ан амьтныг хамгаалах гол газар нутагтай холбосон нийгэмлэгийн тєлєєлєлєєс бїрддэг. коридор буй болгох; Техникийн удирдамжийг засгийн газар · Тусгай хамгаалалттай газар нутгийг (Австралийн Виктория мужийн засгийн газар хїрээлж орчны бїс байгуулах; болон АНУ-ын Загас, амьтны алба), иргэний нийгэм (Байгаль хамгаалал, ДБХС, BirdLife · Нэн ховор амьтдыг устгах; International болон Байгаль орчин хамгаалах · Биологийн тєрєл зїйлийн алдагдлын олон улсын холбоо) болон тєрєл бїрийн сэдрээж буй учир шалтгааныг арилгах; салбарын аж ахуйн нэгжїїд (Rio Tinto, An- · Орон нутгийн ард иргэд болон биологийн glo American, Newmont, Shell болон Insight тєрєл зїйлд їр шимээ хїртээх тогтвортой Investment)-ын тєлєєлєл бїхий Олон улсын амьжиргааг дэмжин хєгжїїлэх. зєвлєх хорооноос гаргана. 96 Биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн боловсруулж, хэрэгжїїлэх удирдамжаар тэнцвэржїїлэлтийг єдєр тутмын їйл хангах арга хэрэгсэл болосруулж байна. ажиллагаанд хэрэглэхтэй холбоотой эрсдлийг Уг удирдамжийн тєслєє ВВОР 2008 оны 5 бууруулах зорилгоор дараах асуудлыг ВВОР- сард Германы Бонн хотод болсон Биологийн аас компаниудад санал болгож байна. Їїнд: тєрєл зїйлийн тухай конвенцийн СОР 9 дээр танилцуулсан билээ. · Бїхий л компаниуд холбогдох олон улсын, їндэсний болон бусад хууль Биологийн тєрєл зїйлийг тогтоож хэрэглэхэд тогтоомжийг чанд биелїїлэх; нарийн чанд хандлага баримтлах учиртай · Хуулиар зєвшєєрсєн ч биологийн тєрєл ч ийнхїї механизм нь хууль тогтоомжоор зїйлд учруулж болзошгїй хор хєнєєл, баталгаажсан нєхцєлд (Австралийн тїїнтэй холбоотой эрсдлийн улмаас Куинзлэндийн Эко- Сан-д боловсруулж зарим тєслийг хэрэгжїїлж болохгїй; хэрэгжїїлсний нэгэн адил) улсын · Биологийн тєрєл зїйлд учрах хохирлоос хамгаалалттай газрын сїлжээд бодит їр зайлсхийх, буруулан, намжаах зэрэг шимээ єгч, биологийн тєрєл зїйл болон эрэмбэ дарааллыг їлдэц нєлєєллийг тогтвортой хєгжлийн ашиг сонирхолд нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн аргаар нийцїїлэх талаар бїтээлч саналыг огтхон ч арилгахаас ємнє заавал баримтлан хязгаарладаггїй бєлгєє. Уул уурхай, аялал хэрэгжїїлэх. Їїнийг гол зорилго жуулчлалын салбарын хєгжлийг урагшлуулах бол биологийн тєрєл зїйлийг "цэвэр эрмэлзлэл бїхий Монгол орны хувьд улсын алдагдлаас ангид" байлгахад оршино. хамгаалалттай газар нутгийн сїлжээг єргєтгєж, дэмжлэг їзїїлэх явдал харгалзаж їзвэл зохих асуудал байж болзошгїй. Мєн тїїнчлэн їйл ажиллагаа явуулж буй газар нутгийн биологийн тєрєл зїйлийн гол Уул уурхайн хєгжилтэй холбоотой їнэлэмжийг тодорхойлж, ач холбогдлыг нь шууд бус нєлєєллийг тогтоох ба ухамсарлах замаар биологийн тєрєл зїйлийн Байгаль орчны стратегийн нєлєєллийн нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг хэрэгжїїлнэ. їнэлгээний хэрэгцээ шаардлага (БОСНЇ) Шаардлагатай нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн хэмжээг тодорхойлох їїднээс їлдэц Уул уурхайн їйл ажиллагааг їнэлэхдээ нєлєєллийг тооцоолсон байх хэрэгтэй. Їїнд ихэнхи анхаарлаа уг уурхайн їлдээх "ул хэд хэдэн боломжийн хувилбаруудыг судлаж, мєр"-тэй холбоотой анхдагч нєлєєлєлтэй засгийн газар, ТББ болон орон нутгийн ард холбож їздэг. Их хэмээний чулуу зайлуулах, иргэд зэрэг сонирхогч бїлгїїдийн хооронд зарим тохиолдолд бїр уул нураах, их нєхєн тэнцвэржїїлэлтийг тодорхойлох хэмжээний талбайг хог хаягдлаар дїїргэх зєвшилцєл явагдаж учиртай. зэрэг байдлаар анхадагч нєлєєлєл їлэмж их байх тохиолдолд ч бий. Гэхдээ компани Єнєєгийн байдлаар нєхєн тэнцвэржїїлэлтийн болон засгийн газар хамтран хариуцлага їйл ажиллагаа сайн дурын їндсэн хїлээх уурхайн "шууд бус (хоёрдогч) ул дээр явагддаг тул гаргаж буй нєхєн мєр"-ийг ихэнхи тохиолдолд їл тооцоож, хор тэнцвэржїїлэлтийн хїчин чармайлт шинжлэх хєнєєлийг нь дутуу їнэлдэг. Харин энэхїї ухааны їндэслэлтэй бєгєєд нийгмийн хувьд шууд бус нєлєєллийн їр дагавар орон нутгийн хїлээн зєвшєєрєхїйц байгааг хувийн хэвшил болон бїр бїс нутгийн популяцид хэд дахин нотлох эрмэлзлэл бїхий байна. Иймээс уг єсєн хуримтлагдсан байдлаар нєлєєлєхєєс хандлагад итгэл тєрїїлж, практик болон нааш илэрдэггїй юм. Бодит байдал дээр ууг улс тєрийн дэмжлэг хїлээн авах їїднээс уурхайгаас їлэмж алслагдсан газар нутагт ВВОР-г стандарт аргачлал боловруулахад биологийн тєрєл зїйлд нєлєєлєл учирдаг. туслалцаа їзїїлэх хїсэлт байнга гардаг. Анхдагч нєлєєллєєс гадна уурхай нь Тйим учраас ВВОР-аас салбар, бодлого ойролцоо талбайдаа нийгэм, эдийн засгийн боловсруулагчид, санхїїгийн байгууллага бусад їйл явцыг буй болгож улмаар газар болон иргэний нийгмийн байгууллагад ашиглалтын чиг хандлага болон холбогдох зориулж биологийн тєрєл зїйлийн дезайн дарамтын нєлєєллийг єєрчлєх талтай. 97 Хєгжлийн єргєн агуулга бїхий сонголтуудын · Тус бїс нутагт дэлхийн тєвшинд аюулд нэгд нь уурхай їйл ажиллагаа явуулдаг. єртсєн амьтдын хамгааллын асуудал Нийгмийн болон байгаль орчинтой холбоотой асуудал хурцаар тавигддаг уу? эрсдлийг бууруулах аваас компани, засгийн газрын хамтаар нотлон харуулах їїрэг Тєрєл бїрийн дараах бадлаар уул уурхайн хариуцлагын мєн чанарыг ойлгоход тухай їйл ажиллагаа хїсээгїй сєрєг нєлєєллийг агуулгыг ойлгох явдал чухал бєлгєє. Дараах буй болгодог. Їїнд: асуулт эрсдлийн шинж чанарыг їнэлэхэд тус · Урьд ємнє хїний хєл хїрээгїй газар дєхєтэй байдаг. Їїнд: нутгийг малчин, газар тариалан эрхлэгч · Дэд бїтцээр хомс газар нутагт уурхай болон мод, тїлээ бэлтгэгч нарт шинээр байрших уу? гаргасан байгалийн зам харгуй нээж · Сайтар зохион байгуулалттай суурин єгдєг; газрын хїрээнд уг уурхай байрших уу? · Шинэ ажлын байрны сургаар, мєн тєрєл · Уг уурхайн хєгжиж буй эдийн засагтай бїрийн їйлчилгээг шинээр шаардах хот бїс нутагт байгаа юу? суурин газар байгуулагдсанаар урьд ємнє уг газар нутгатай огт холбоогїй · Бїтэц, зохион байгуулалтын хувьд энэ нь байсан хїмїїсийн сэлгэн суурьшилт сайтар хєгжсєн газар уу? явагдана; · Хєгжлийн тєлєвлєлтийг зїй зохистой · Єргєжин тэлж буй хїн ам орон нутгийн зохицуулалттай юї? тєвшинд тїлээний мод, нїїрс, зэрлэг ан · Санал болгож буй уг уурхай тус бїс нутагт амьтны мах, арилжааны зорилгоор хийх одоо байгаагаас нь илїї олон ажлын зэрлэн ан амьтны ан агнуур зэрэг нєєцийг байр болон бусад їр шим авчрах уу? ашиглан дарамт їїсгэж болзошгїй; · Уг уурхайтай холбоотой хєгжил тусдаа · Байгалийн бусад баялгийн нєєцийн явагдах уу эсхшл їндэсний болон бїс хєгжлєєс ихээхэн хамааралтай нєхцєлд нутгийн хєгжлийн їйл явцын бїрэлдэхїїн тус уурхай зам, боомтын барилгы эсхїл хэсэг болох уу? усан цахилгаан станц болон цахилгааны · Цахилгаан эрчим хїч, ус (усны хоолой, бусад эх їїсвэр зэрэг їндэсний хэмжээний резервуар), тээврийн томоохон хэрэгсэл томоохон хєгжлийн їйл ажиллагаатай (зам харгуй, тємєр зам, боомт) зэрэг холбоотой болдог; бусад нєєцєєс уг уурхай хамааралтай · Орон нутгийн буюу бїсийн амьдрах юу? орчныг доройтуулж, биологийн тєрєл · Эдгээр нєєц эх їїсвэрийг дан ганцаараа зїйлийн сайн чанарын нєєцийг єндєр бїрдїїлж менежментийн хяналтыг тавих хєгжилтэй ландшафтад шилжїїлэх зэрэг уу эсхїл їїнийг бїс нутгийн/їндэсний орон нутгийн нєєц эх їїсвэрт уг їйл явц тєв засгийн газар болон бусад нэмэлт дарамт учруулдаг; байгууллагуудын хамтаар хийх її? · Тїїнчлэн ихийн хїсэн хїлээж нїїдэл · Тус бїс нутагт одоогоор оршиж буй хийн суурьших болсон хїн ам уг хїлээлт бєгєєд ирээдїйд шууд холбоотой нь биелээгїй нєхцєлд тулгамдаж болж болзошгїй хєгжлийн чанартай болзошгїй; тулгамдсан асуудлууд байна уу? · Нийгэм эдийн засгийн тєлєвлєлтийг · Уг уурхайн їйл ажиллагаа хуримтлагдсан хийгээгїй нєхцєлд бїс нутгийн хєгжлийн асуудлыг шийдвэрлэхэд хувь нэмэр тєвшинд гарах єєрчлєлт орон нутгийн оруулах уу? ард иргэдийн аж байдалд эерэг болон · Уг уурхай тус бїс нутаг дахь нэн ховор сєргєєр нєлєєлж болзошгїй; амьтдын тархалтад нєлєєлєх її? · Харин хїн амд учрах дарамт нєлєєлєл · Уурхайг зэрлэг амьтдын орших газар нь эргээд биологийн тєрєл зїйлд нэмэлт нутгат эсхїл тусгай хамгаалалттай газар дарамт учруулж болзошгїй (ядуурлыг нутагт ойрхон байрлах уу? улам бїр ихэсгэх). 98 Єнєєг хїртэл олон улс оронд дэд бїтцийн уялдаа холбоо- цахилгаан эрчим хїч, ус болон бусад хєгжлийн їйл явцыг тусд нь г.м.; їнэлж явуулдаг. Гэхдээ нэгж уурхайн тєслїїд · Хот суурин газрын їйлчилгээ-цахилгаан, тусдаа хэрэгждэггїй, ялангуяа дэлхийн эрчим хїч, ус, хєдєє аж ахуйн бараа, бїтээгдэхїїн, цахилгаа эрчим хїчний бїтээгдэхїїн; єсєн тэлж буй зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд · Бїтэц, зохион байгуулалтын тэмдэглэгээ нийцэж бїс нутгийн хєгжил явагддаг тул болон сонирхогч талуудын дїг тэдгээрийн байгаль орчин, нийгэмд їзїїлэх шинжилгээ; нєлєєллийг ч нэгэн адил єргєн цар хїрээнд авч їзэх нь зїйтэй юм. Єнєєгийн улам бїр · Сонирхогч єргєн хїрээ бїхий талуудын даяарших орчинд дэлхийн хєгжиж буй оролцоо; болон хєгжингїй бїс нутгуудын бараа, · Хувилбарын дїн шинжилгээ- тогтвортой бїтээгдэхїїн, эрчим хїчний эрэлт хэрэгцээ хєгжлийн альтернатив хувилбарууд болон хамгийн алслагдмал газар нутгийг ч хамарч байршлын альтернатив хувилбарууд; байгаа нєхцєлд бїс нутгийн тєлєвлєлтийн · Салбар дундын нэгдсэн тєлєвлєлтийн санаа санаачлагт тус дєхєм болох байгаль цар хїрээг боловсруулах- шийдвэр орчны стратегийн їнэлгээг хийх тодорхой гаргагч байгуулага болон асуудлууд хэрэгцээ шаардлага байна. Нэг жишээ ("хамтарсан бодлого" боловсруулалт); дурдахад BirdLife International дэлхийн ураны · Эцэст нь цаг агаарын болзошгїй эрэлт хэрэгцээ їндэсний хэмжээнд "ураны єєрчлєлтийг харгалзан їзэхэд тєлєєх тулаан"-ыг єдєєж буй Намибийн илїїдэхгїй. тєсєлтэй холбоотой ажиллаж байна. Ураны эрэлд яаран хошуурсан уг їйл явц нийгэм, эдийн засгийн орчин хийгээд тєв Намибийн 9.2. Аялал жуулчлалын салбартай цєл нутгийн биологийн євєрмєц тєрєл зїйл холбоотой тэргїїн туршлага болон ландшафтад їлэмж нєлєєлж байна Тусгай Хамгаалалттай газарт аялал (Намибийн аялал жуулчлалын салбарт жуулчлал эрхлэх талаар Олон Улсын сєргєєр нєлєєлєх). Одоогоор Намибийн Уул байгаль хамгаалах холбооны удирдамж уурхайн танхимын удирдлага дор уг газар нутагт уул уурхайн їйл ажиллагаа явуулах Бїс нутгийн тусгай хамгаалалттай газар єсєн нэмэгдэх тооны хэд хэдэн компани нутгуудад тогтвортой аялал жуулчлал болон сонирхогч хамтын нийгэмлэгийн хєгжїїлэх тєлєвлєгєє боловсруулахад дэмжлэгтэйгээр тус бїс нутгийн байгаль IUCN-ны Зїїн азийн байгалийн цогцолборт орчны стратегийн їнэлгээ явуулах санал газар болон тусгай хамгаалалттай галсан бєлгєє. газар нутгуудад аялал жуулчлал явуулах удирдамж (Eagles 2001 он) маш сайн їндэс Їїнтэй холбогдуулж уг бїлэгт хєгжлийн суурь болох учиртай. Ийнхїї тєлєвлєгєє боломжийг бїрэн ашиглаж, тїїнтэй холбоотой боловсруулахад IUCN-ны санал болгосноор биологийн тєрєл зїйл болон соёлд учрах хийх гол алхмууд болон Монголын нєхцєлд эрсдлээс зайлсхийж бууруулж чадах аваас тохируулж уг саналыг хэрхэн ашиглах талаар Монгол орны бїс нутгийн болон їндэсний Хїснэгт 26-аад тусгасан болно. Удирдамжинд тєвшинд байгаль орчны стратегийн їнэлгээ цохон тэмдэглэснээр "байгаль, соёл, аялал хийх зєвлємжийг гаргав. Ийнхїї байгаль жуулчлалын нєєцийн тооллого явуулж орчны стратегийн їнэлгээнд дараах арга бїртгэлтэй болх явдал тєлєвлєлтийн эхний хэмжээнээс тус дєхєм болно. Їїнд: їе шатанд хийгдэх ёстой зїйл. Хэрэв аялал · Биологийн тєрєл зїйлийг тодорхойлж жуулчлалыг ямарваа нэгэн тєлєвлєгєєгїй тэмдэглэх: ач холбогдлоор нь жагсаах; хэдийнээ хєгжїїлж эхэлсэн бол ирээдїйн хєгжил, тїїнтэй холбоодой їїдэн гарах сєрєг · Экологийн тогтолцооны їйлчилгээг нєлєєллийг сайтар тєлєвлєх їїднээс хийх тодорхойлж тэмдэглэх; ажлын жагсаалтын дагуу арга хэмжээ авахад · Аж їйлдвэрийн хєгжлийн їйл явцын хэзээ ч оройтохгїй" билээ. 99 Хїснэгт 26: IUCN-ны санал болгосноор хамгаалалттай газар нутагт тогтвортой аялал жуулчлал хєгжїїлэх тєлєвлєгєє боловсруулах алхам ба Монголын нєхцєлд уг тєлєвлєгєєг хэрэгжїїлэх нь Санал болгож Монголын нєхцєлд їїнийг хэрэгжїїлэх нь буй алхмууд Байгалийн Эдгээр зорилтын хамрах хїрээний тухайд IUCN-ээс Монголд нэн ач цогцолбор газар холбогдол бїхий удирдамжийг (FNNPE-ээс 1993 онд баталсан) санал бїрийн хувьд болгож буй. тогтвортой Байгаль орчны зорилтод дараах орж болох ба їїнд: (1) биологийн аялал жуулчлал тєрєл зїйлийг хамгаалах зэргийг оролцуулан экологийн хамгаалал; (2) хєгжїїлэх газрын хамгаалал; (3) усан хагалбарын менежмент; (4) агаарын чанарын тодорхой хадгалалт. зорилтыг Соёлын зорилтод: (1) орон нутгийн ард иргэд болон аялагч жуулчдын тодорхойлох байгаль хамгааллын талаарх мэдлэг, ойлголтыг сайжруулах; (2) орон нутгийн байгалийн болон соёлын євийг їнэлэх; (3) тогтвортой аялал жуулчлалыг орон нутгийн болон їндэсний соёлын бїрэлдэхїїн хэсэг болгох орно. Нийгмийн зорилтод: (1) аялагч жуулчдын сэтгэл ханамж; (2) орон нутгийн ард иргэдийн амьжиргааны тєвшин болон ур чадварын ахиц; (3) масс болон багц аялал жуучлалын альтернатив хувилбарыг тодруулж, газар бїр тогтвортой аялал жуулчлалыг сурталчлах; (4) нийгмийн бїхий л салбарт хамгаалалттай газар нутагтай танилцах болмж олгох орно. Эдийн засгийн зорилтод: (1) орон нутгийн болон їндэсний эдийн засагт гарах дэвшил; (2) орон нутгийн бизнес болон ажил эрхлэлтийн боломжоор хангах; (3) хамгаалалттай газар нутгийг сахин хадгалах нэмэлт орлого хуримтлуулах. Байгаль орчин, Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгааллын ач холбогдол газар бїр соёлын онцлог янз янз байх ба аялал жуулчлалын салбарын хєгжлийн хувьд энэхїї хийгээд аялал нєєц эмзэг байх нь ч янз бїр байдаг. Жишээ нь їржлийн болон нїїдлийн жуулчлалын шувуудыг баримтжуулж, туруутан амьтдын хэрэгцээ шаардлагыг бїртгэх. єнєєгийн байгаа Энэхїї мэдээлэл хамгаалалттай газрын тєлєвлєлт болон нєлєєллийн болон ирээдїйн їнэлгээнд хэрэгтэй. боломжийн Бїртгэлийг заавал нарийвчлан хийх шаардлагагїй, мэдээллийг хадгалж бїртгэлийг нєхєн ашиглах тогтолцоо бїрдтэл яваандаа нэгдсэн бїртгэл буй болно. бїрдїїлэх. Хамгийн шилдэг хурдан гарааны цэг бол орон нутгийн мэдлэг байдаг. Мэдээллийг тэмдэглэж, дїн шинжилгээ хийх. Орон нугийн Зїїн азийн аль оронтой харьцуулбал Монголд ирэх жуулчдид болон ард иргэдийн аялал жуулчлалын їйлчилгээ орон нутгийн ард иргэдийн оролцооноос оролцуулах ихээхэн хамаардаг. Тэдгээр нь тогтвортой аялал жуулчлалын тєлєвлєлт хэрэгжилтэд оролцож, тур оператор болон засгийн газар тэдгээрт аялал жуулчлалаас гарах бодит їр шимийг хїртэх хїртээмжийг баталгаажуулах хэрэгтэй. Орон нутгийн ард иргэдээс бараа, бїтээгдэхїїн, їйлчилгээ худалдан авч, орон нутгийн ард иргэд єєрсдєє жуулчдын байх гэрт хєрєнгє оруулсан бэлтгэн нийлїїлэлтийн сїлжээтэй тэдгээрийг холбох хэрэгтэй. 100 Санал болгож Монголын нєхцєлд їїнийг хэрэгжїїлэх нь буй алхмууд Орон нутгийн Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн захиргаа, тур операторууд болон иргэд, аялал орон нутгийн ард иргэдийн тїншлэл маш чухал ач холбогдолтой. жуулчлалын Монголын тусгай хамгаалалттай газар нутагт ирж буй жуулчдын салбар болон ихэнхи нь зохион байгуулалттай аялалд хамрагддаг тул тэдгээрийн бусад бїс нутгийн їйл ажиллагаа уг газар нутгийн байгаль орчин, соёлын онцлогийг ба орон нутгийн хїндэтгэсэн, хамгаалалттай газар нутгийн дїрэм журмыг чанд сахисан байгууллагуудтай байх учиртай ба жуулчдад нарийн нягт сїїлийн їеийн мэдээллийг єгєх тїншлэлийн тал дээр анхаарах хэрэгтэй. зарчмаар Тур операторуудын удирдамжийг Австралийн Аялал жуулчлалын хамтран ажиллах. зєвлєл (1999 он) болон Байгалийн аялал жуулчлалын нийгэмлэг (1993 он) боловсруулжээ. Уг удирдамжинд аялалын ємнєх хєтєлбєр, хєтєчийн хєтєлбєр, мониторингийн хєтєлбєр, менежментийн хєтєлбєр болон орон нутгийн байр зэргийн талаар тусгажээ. Дараах асуудлыг онцлох зорилгоор IUCN-ээс Байгалийн аялал жуулчлалын нийгэмлэгийн удирдамжийг хэрэгжїїлж байна. Їїнд: (1) Сєрєг нєлєєллийг хэрхэн багасгах, орон нутгийн ард иргэдтэй хэрхэн харьцах талаар жуулчдад аялалын ємнє урьдчилан зєвлєгєє єгєх; (2) холбогдох ном, бїтээлїїд танилцуулж, жишээ татан, засч залруулах арга хэмжээ авч, аль болох жижиг бїлэгт жуулчдыг хуваан, менежмент муутай болон хэт талхлагдсан газруудаас залсхийх зэрэг арга замаар сєрєг нєлєєллийг багасгах; (3) сєрєг нєлєєллєєс урьдчилан сэргийлэх талаар компаний баримталдаг бодлогыг менежер болон нийт ажиллагсад танилцуулж ойлгуулах; (4) байгаль, соёлын хувьд эмзэг тогтоц бїхий газар нутагт їйлчлїїлэгчидтнй харьцаж, зохицуулалт хийх ур чадвар дээшлїїлэх сургалтыг менежер болон ажиллагсадын дунд явуулах; (5) жуулчид аялагчдыг хїлээн авсан газар нутгийн хамгаалалтанд хувь хандив оруулах; (6) бизнесийн їйл ажиллагааны бїхий л талбарт єрсєлдєх чадавхи бїхий орон нутгийн ажил эрхлэлтийг буй болгох; (7) орон нутгийн нєєцийг тарамдуулж, байгаль орчинд хор хєнєєлгїй бєгєєд байгаль орчны талаар танин мэдэхїйн ойлголт єгч, орон нутгийн ард иргэдтэй зохистой байдлаар харьцах боломж олгох газар нутгийн онцлогийн мэдрэмжтэй байраар хангах. Боловсруулсан удирдамж бїр эзэмшил, зїй зохистой ашиглалт болон єєрийн зохицуулалтын боломжийг нєхцєлдїїлэх оролцооны аргыг єргєн хэрэглэх явдал чухал. 101 Санал болгож Монголын нєхцєлд їїнийг хэрэгжїїлэх нь буй алхмууд Экологийн ач Аялал жуулчлалын салбарын хєгжилд тус дєхєм болох їїднээс бїсчлэх холбогдол бїхий явдал маш чухал гэдгийг урьд ємнє дурдаж байсан билээ. Тухайн газар газар нутагт нутагт хэрхэн очих, ямар машин унаа хэрэглэх, гэр баазын байршил, хор хєнєєл кэмпинг хихй тохиромжтой газрууд болон ус болон жуулчны сонирхол учруулахгїйгээр татахуйц газруудад хэрхэн очихыг тусгахдаа бїсчлэлийг тун тодорхой аялал хийх хэрэгтэй. Бїсчлэлд зэрлэг ан амьтан, хєрс болон усны хангамжийн жуулчлалын хувьд туйлын эмзэг газар нутагт анхдагч анхаарлаа тєвлєрїїлнэ. нєлєє их Бїсчлэлийг аль болох хялбар хийж, менежментийн їйл ажиллагаанд газруудыг тусган, ойлгож биелїїлэхэд хялбар байдлаар танилцуулах материалд тодорхойлж, тусган аянчин жуулчдад тараах явдал чухал. тєлєвлєхєд Баруун Монголын аялал жуулчлалын асуудлаар зєвлєгєє єгсєн Вингстен бїсчлэлийн (2005 он) гэр баазуудыг хамгаалалттай газар нутгийн хил хязгаарын аргын хэрэглэх дотор байгуулах аваас дараах стандартыг баримтлах хэрэгтэйн гэжээ. Їїнд: (1) цементен шал хийж болохгїй- малчдын єрх гэрийх шиг шууд газар дээр гэр барих; (2) гэр баазаас зайтай газар машины зогсоол хийж, замын асуудлыг шийдвэрлэр; (3) цахилгаан эрчим хїч гаргахдаа дизель генератор бус салхин сэнс болон нарны элчийг ашиглах; (4) уг газрын менежментийг зїй зохистой явуулж, шаардлага хагахуйц бие засах газартай, шїршїїр болон хєлдєєгч ажиллуулах салхи, нарны цахилгаан їїсгїїр бїхий дээд тал нь 14 гэр зочдод зориулж барих; (5) Аялал жуулчлалын компани орон нутгийн ард иргэдээс мах, сїї худалдан авч, мал тїрээслэн, ажлын байраар тэднийг хангах эрмэлзлэл бїхийгээ илэрхийлэх; (6) ус татдаг бие засах газруудыг хориглон усны ундрагаас 60 км зайнд хуурай бодис бїхий жорлон суурилуулах; (7) ажиллагсадад (гол тєлєв хотын залуучууд) рок хєгжим чангаар тоглохыг хориглох; (8) гэр баазыг аялал жуулчлалын сонирхол татах гол цэг дээр байрлуулж болохгїй. Харин жуулчид ихэнхи цагаа гэр бааздаа єнгєрїїлж, тэндээсээ бусад газруудруу аялах учиртай. Вингстены санал болгосноор дээрх саналууд Монголын зарим газар хэдийнээ хэрэгжиж эхэлсэн байна (Тєв аймгийн Жалман нуга, Арбїрдийн элс, Ємнєговийн Дїнгэнээ болон Булганы Дэлгэрийн гэр баазууд). Вингстены єєрийн компани болон Номадик Жонейз гэр баазын эздэд байгаль орчинд бага нєлєє бїхий їйлчилгээ їзїїлсэнд нэг жуулчны нэг хоногийн нэмэлт таван ам. доллар єгдєг юм. Харамсалтай нь усны нєєцийн хамгаалалын менежмент болон дээр дурдсанчлан бага нєлєє бїхий гэр баазуудын саналыг аймгийн байгаль орчны байцаагчдын хийдэг Байгаль орчны нєлєєллийн їнэлгээгээр тєдийлєн дэмждэггїй. Єєрийн гэр баазуудын нэр хаягийг байрлуулаагїй, ус татдаг бие засах газар болон барууны маягийн усанд орох шїршїїр зэрэг тєхєєрємжгїй эзэд "цэцэг" гэгдэх їнэмлэх авдаггїй ба жил тутам дээрх шаардлага хангаагїйн торгууль тєлдєг. Тїїнчлэн дизель цахилгаан їїсгэгч ашиглахаас илїї єртєг зардал бїхий нар, салхины эх їїсвэрт хєрєнгє оруулж ашиглах эрмэлзлэл огт їгїй болно. 102 Санал болгож Монголын нєхцєлд їїнийг хэрэгжїїлэх нь буй алхмууд Тусгай Тусгай хамгаалалттай газар нутаг бїрт зєвшєєрєгдсєн ашиглалтын хамгаалалттай лимит тогтоох шаардлагатай ба їїнийг тухай газрын менежментийн газар нутгийн тєлєвлєгєєнд тусгана. Їїнийг хамгийн олдоц сайтай мэдээлэл, тухайн ихэнхи хэсгийг газар нутгийн талаар хамгийн сайн мэдлэгтэй нэгний саналыг їндэслэн ашиглах хийнэ. Зєвшєєрєгдсєн ашиглалтын тєвшинг тогтоосны дараа байгаль зєвшєєрєгдсєн орчны стандартуудыг нэвтрїїлж, хэрэгжилтийг хянана. лимит тогтоож, байгаль орчны стандартууд нэвтрїїлэн, хэрэгжилтийг хангах Тусгай Алхам 6-тай холбогдуулж алхам 2-той уялдуулан хамгаалалттай газар хамгаалалттай нутаг бїр тухайн газрын байгалийн їнэт зїйлстэй аялал жуулчлалын газар нутагтай ямар їйл ажиллагаа нийцэж, эсхїл нийцэхгїй байгааг тогтооно. Алхам аялал 6-тай нэгэн адил їїнийг хамгийн олдоц сайтай мэдээлэл болон тухайн жуулчлалын ямар газар нутгийн талаар хамгийн сайн мэддэг нэгний саналыг їндэслэн їйл ажиллагаа хийнэ. нийцэж буй эсхїл нийцэхгїй байгааг тогтоож холбогдох бодлого боловсруулах Аялал Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн дотор ба гадна аялал жуулчлалын жуулчлалын дэд бїтцийг хєгжїїлэх нь шинэ тєслийн їнэлгээний їйл явц болон хєгжлийн шаардлагатай нєхцєлд байгаль орчин хамгаалах тєлєвлєгєєний агуулгыг саналуудын тусгасан Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний хууль эрх зїйн байгаль баримт бичгийн шаардлагад тусгалаа олсон байдаг. Харин хєгжлийн орчин, эдийн томоохон їйл ажиллагааг тєлєвлєж буй нєхцєлд їїнийг олон нийтийн засаг, нийгэм єргєн хэлэлцїїлгийн зарчмаар шийдвэрлэх хэрэгтэй. Байгаль орчны болон соёлын нєлєєллийн їнэлгээг Алхам 2-т тусгасан їнэт зїйлд дээр тулгуурлан нєлєєллийн хийнэ. їнэлгээг хийх Тухайн газар Зочид болон орон нутгийн ард иргэдэд зориулж боловсрол, танин нутгийн байгаль мэдэхїйн чанартай хєтєлбєр боловсруулж хэрэгжїїлэх нь хамгаалалтай орчин, соёл, газар нутгийн амжилтын гол эх сурвалжуудын нэг бєлгєє. Їїний гол єв болон чухал зорилго бол тухайн газар нутгийн байгаль, соёлын їнэт зїйлсийн талаарх газруудын ойлголтыг сайжруулж, аливаа сєрєг нєлєєллийг багасгах їїднээс аялагч талаарх жуулчдын зан авирт нєлєєлєх, хамгаалалттай газрын менежментийн ойлголтыг зорилгыг тайлбарлан, тухайн газрын сонирхол татахуйц гол зїйлїїд, сайжруулах тэдгээрийг хэрхэн хїртэж їзэж сонирхох талаар аянчин жуулчдад боловсрол, анхааруулахад оршино. танин мэдэхїйн Менежментийн хїчин чадавхи огт їгїй эсхїл хомс газруудад зочдын ёс хєтєлбєрїїдийг зїйн дїрэм боловсруулж товхимол материал болон тэмдэг тэмдэглэлийг зочид болон ашиглан нэвтрїїлнэ. Эдгээр ёс зїйн дїрмэнд зочдоос чухам юїг хїсэн орон нутгийн ард хїлээж буйг тодорхой дурдана. иргэдийн дунд Дэлхийд нэн ховор буюу устах аюулд єртсєн амьтадтай зарим эмзэг явуулах газруудад мэргэжлийн хєтєч нар жуулчдыг уг газар аваачиж, їїнд тєлбєр хураамж ногдуулан, хамгаалалттай газар тєлєгдєж байх хэрэгтэй. 103 Санал болгож Монголын нєхцєлд їїнийг хэрэгжїїлэх нь буй алхмууд Хамгийн Гол хїндрэлийн талаар дээр дурдсан ба їїнийг жуулчдыг уг газар нутагт бага сєрєг їр хїргэх зохистой аргачлал хэрэглэх замаар зохицуулж болх юм. дагавартайгаар Їїнд тєрєл бїрийн аялал зохион байгуулах, зэрлэг ан амьтан нуугдаж жуулчдыг ажиглах, эсхїл байгалийн ажиглалтын цэгїїдээс ажиглалт хийх зэргийг зорьсон газар сонгож болно. Їїнийг маш болгоомжтой бєгєєд тэргїлэх ач холбогдол нутагт хїргэх єгч буй амьтдын ашиг сонрхолд нийцїїлж хийнэ. Аль болох хялбар аргачлалыг бїтэц їїнд ашиглах хэрэгтэй. боловсруулах IUCN-ны удирдамжинд аялал зохион байгуулах маршрутыг тогтооход тєдийлєн хїндрэлтэй биш, аялагчдын сонирхолтой болон олонд танигдсан онцлогтой танилцуулах, богино болон урт хугацааны аялал зохион байгуулах маршрут боловсруулах, ойр орчмын газар алхахад хялбар байхыг харгалзах, уул толгодоор аялал болгоомжтой зохион байгуулах, уулзварыг тодорхой тэмдэглэж маш эмзэг орчин болон амьтдаас залсхийх. Шаардлагатай нєхцєлд аялалын хєтєч болон газрын зургаар хангах. Аялал Тур операторууд болон хамгаалалттай газрын захиргаа хамтран жуулчлалын зах ажиллаж жуулчдын хэрэгцээ, шаардлага болон хїлээлтийн талаарх зээл, жуулчдын судалгааг ЗТАЖЯ-ны удирдамжаар явуулах нь зїйтэй. хэрэгцээ болон хїлээлтийн талаар сайтар судлаж, дїн шинжилгээ хийх. Аялал жуулчлалын шинэ бїтээгдэхїїн боловсруулахын ємнє буюу дараа уг їйл ажиллагааг явуулах нь илїї тохиромжтой. Ирээдїйд Тусгай хамгаалалттай газрын їнэт зїйлс, аялал жуулчлалын боломжийн боловсруулах талаар харилцан санал солилцох їїднээс хамгаалалттай газрын аялал захиргаа тур операторуудыг хїлээн авч хамгаалалтанд байлгах ач жуулчлалын холбогдлын хувьд тус газрыг хэрхэн сурталчлах талаар харилцан бїтээгдэхїїний ярилцах. Сурталчилгааны стратеги болон материал боловсруулахад талаар иж хєндлєнгийн туслалцаа шаардагдах магадлалтай. бїрэн судлаж, ирэх жуулчдын тєрєлд хэрхэн нєлєєлєх талаар дїгнэлт гаргах. Тогтвортой аялал жуулчлал хєгжїїлэх газар нутгийн їнэт зїйл болон имидж болон тїїнд тохирсон сурталчилгааны стратегийг тодорхойлох. 104 Санал болгож Монголын нєхцєлд їїнийг хэрэгжїїлэх нь буй алхмууд Тусгай Тусгай хамгаалалтай газар нутгийн захиргааны тєлєєлєл болон орон хамгаалалттай нутгийн ард иргэдийн оролцоотой мониторингийн хялбар тогтолцоог газар нутаг, бїрдїїлж болно. Мониторингийн схемд чухал амьтад, амьдрах орчин, жуулчид тїїнийг менежментийн їйл ажиллагаа болон уг газар нутгийг жуулчид хэрхэн хэрхэн ашиглаж ашиглаж буй байдлыг хамарна (хїрэлцэн ирэх цаг хугацаа, байх хугацаа, буй байдлын жуулчдын тоо, харьяалал, тур операторын нэр болон тус газар нутагт мониторингийг їзїїлэх нєлєєлєл зэрэг). хийх. Тодорхой цаг хугацааны давтамжтайгаар аялал жуулчлалын зориулалтаар уг газар нутгийг ашиглахдаа байгаль орчны стандарт баримтлаж буйг баталгаажуулах тєлєвлєгєєнд гарсан ахицыг їнэлэх. Хэрэгцээтэй бол тєлєвлєгєєг дахин хянах. Сургалт Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тогтвортой менежментийг хийгээд бусад хэрэгжїїлэхэд тулгарах гол хязгаарлагч хїчин зїйл бол хїчин ямар хэрэгцээ чадавхи болон санхїїгийн эх їїсвэрийн дутмаг байдал гэж урьд шаардлага ємнє тодорхойлсон билээ. Аялал жуулчлалтай холбоотой хэрэгцээ байгаа, ямар эх шаардлагаас гадуур хэрэгцээг тодорхойлсноор менежерїїд эх їїсвэрийг їїсвэр ашиглах илїїтэй хуваарилах нєхцлийг бїрдїїлнэ. Тусгай хамгаалалттай газар талаар хамтаар нутаг, аялал жуулчлалын салбарын єсєлт, нийт эдийн засгийн хєгжлийн судлах. хоорондын уялдаа холбоог тогтоох нь ахиухан хєрєнгє, нєєцийн хїсэлт тавих їндэслэл болдог. Тєлєвлєгєєг Бараг ихэнхи тохиолдолд бїх тєлєвлєгєє цаг, хєрєнгє, нєєц ихээр хэрэгжїїлэх зарцуулсан ч хэрэгжилгїй тавиур бєглєдєг. Тєлєвлєлтийн їйл ажиллагаа, тєсєв боловсруулах, хїний нєєцийг хуваарилж гарч буй ахиц амжилтын талаар мэдээлэхэд тєлєвлєлтийг ашигладаг. Тиймээс тэдгээрийн хэрэгжилтийн мониторингийг байнга хийж байх шаардлагатай. Їндэсний байгалийн аялал жуулчлалын жуулчлалын їйл ажиллагаанд татан стратегийг тэтгэн дэмжих оролцуулах, жуулчны маршрут боловсруулах санхїїжилтийн механизмын Австралийн зэрэг байгалийн аялал жуулчлалын гол жишээ гэгдэх 12 асуудлыг хамарчээ. Энэ стратегийг бїхэлд нь хувийн хэвшил боловсруулсан 1994 онд Австралийн аялал жуулчлалын юм. Гэхдээ Австралийн засгийн газар уг салбар Їндэсний байгалийн аялал салбарын тєлєєлєгчдийн дунд зєвшилцєл жуулчлалын стратеги боловсруулжээ. Энэхїї байгааг нэгэнт мэдэрсэн тул Їндэсний стратегийн баримт бичиг хєтєлбєрийн 12 байгалийн аялал жуулчлалын стратегийн талбар, нутгийн уугуул иргэдийг аялал уг баримт бичгийн хэрэгжилтэнд зориулж 105 дєрвєн жилийн турш 10 сая австрали доллар Хувийн хэвшлийн аялал жуулчлалын гаргах болжээ. Уг стратегид тодорхойлсон компаниуд, байгаль хамгаалах байгууллагууд асуудлын алийг ч шийдвэрлэх сонирхолтой болон тусгай хамгаалалттай газар нутгийн компаниуд, иргэний нийгмийн байгууллагууд захиргааны хооронд стратегийн тїншлэл болон бусад сонирхогч талууд салбар дотроо байгуулах бїрэн боломж бїхий тул ийнхїї холбоо байгуулж санхїїгийн эх їїсвэрээс санг Монголд байгуулж болох талтай. хїртэх боломжийг уг механизм бїрдїїлсэн Ингэснээр байгаль хамгаалах, иж бїрэн юм. Єєрийн давуу тал болон сонирхолын тєлєвлєлтийн асуудлыг орхигдуулж гол дагуу тєрєл бїрийн талуудыг уг стратегийг тєлєв гадаад сурталчилгаа, орон нутаг дээр хэрэгжїїлэх боломжоор санхїїжилтийн уг суурилсан аялал жуулчлалын асуудалд механизм хангасан бєлгєє. анхаарлаа тєвлєрїїлдэг хандивлагчдын аялал жуулчлалын салбарт зориулдаг санхїїжилтийн эх їїсвэрийн дутмаг байдлыг нєхєж болно. 106 ИШЛЭЛ АВСАН БїТЭЭЛїїД ACS Publications- Байгаль орчны шинжлэх HSECPolicy.pdf 2008 оны 3 сарын 10-д ухаан ба технологийн онлайн бодлогын дахин їнэлгээ хийгдсэн. мэдээ-2005 оны 11 сарын 23 http://pubs. acs.org/subscribe/journals/esthag-w/2005/ BirdLife International (2004 он) Азийн шувуудад nov/policy/cc_wetlands.html 2008 оны 6 чухал газар: тусгай хамгаалалттай гол сарын 20-д дахин їнэлгээ хийгдсэн. газар нутгууд. Кэмбридж, Их Британи: BirdLife International. Газар зохион байгуулалт, геодези, зураг зїйн газар (ГЗБГЗЗГ) (2003 он) Монголын Булгаамаа, Б. (2004 он) Сєрєг хїчний газар нутгийн хєгжлийн иж бїрэн шаардлагаар хамгаалалттай газар тєлєвлєгєє: 2004-2023 он. Улаанбаатар: нутгийг чєлєєлєх засгийн газрын тендер, Газрын алба, Газар зохион байгуулалт, UB Post, 2004 оны 1 сарын 8. геодези, зураг зїйн газар. Биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн ГЗБГЗЗГ ба Монгол дахь ДБХС (2008 он) тэнцвэржїїлэлтийн боломжийг Орон нутгийн хамгаалалттай газрын эрэлхийлэхэд компани, засгийн тухай мэдээллийг газар зїйн мэдээллийн газар болон байгаль хамгаалах тогтолцоонд нэгтгэн тайлагнах нь. мэргэжилтнїїдийн шинэ тїншлэл болох Улаанбаатар: ГЗБГЗЗГ ба Монгол дахь Бизнес болон биологийн тєрєл зїйлийн ДБХС. офсетийн хєтєлбєрїїд (BBOP) (2008 он) http://www.forest-trends.org/biodiversityoff- Anglo-American. Компани хариуцлага- setprogram/ 2008 оны 6 сарын 20-д дахин Тогтвортой хєгжил- Биологийн тєрєл їнэлгээ хийгдсэн. зїйл (2008 он) http://www.angloamerican. co.uk/cr/sustainabledevelopment/biodiver- Clayton, B. (2006 он) Монголын засгийн sity/ 2008 оны 6 сарын 22-д дахин їнэлгээ газар ба Парламентын гишїїдэд хандаж хийгдсэн. хэлсэн їгний товчоон. Улаанбаатар, 2006 оны 12 сарын 13. Батсїх, Н. Ба Белокуров, А. (2005 он) ДБХС-ийн RAPPAM аргачлалын дагуу АНУ-ын загас, зэрлэг ан амьтны албанд Монголын тусгай хамгаалалттай газар зориулж болосруулсан тєв засгийн газрын нутгийн тогтолцооны менежментийн нєєцийн хууль тогтоомжийн дээжис. їр ашгийн їнэлгээ. Улаанбаатар: Монгол Аюулд єртсєн амьтдын тухай 1973 оны дахь ДБХС. хууль. http://www.fws.gov/laws BHP-Billiton. Тогтвортой хєгжил- Байгаль Eagles,P.F.J., Bowman, M.E., ба Tao, орчны їїрэг амлалтууд- Биологин тєрєл T.C.-H. (2001 он) Зїїн Азийн байгалийн зїйл (2007 он) http://bhpbilliton.com/bb- цогцолборт газар болон тусгай ContentRepository/docs/SustainableDe- хамгаалалттай газар нутаг аялал velopment/policiesAndKeyDocuments/ жуулчлалын їйл ажиллагаа явуулах 107 удирдамж. Gland, Швейцари ба Кэмбридж, шинэ боломжийг нээх нь. Улаанбаатар: Их Британи: UINC. Монголын Ашигт малтмалын газар. Eberherr, T. (2000 он) Баруун Монголын Farrington, J. D. (2005) Монгол орны тусгай тусгай хамгаалалттай газар нутагт хамгаалалттай газар нутагт уул уурхайн байгалийн аялал жуулчлал хєгжїїлэх їйл ажиллагааны нєлєєлєх сєрєг зєвлємж. ДБХС-ийн хєтєлбєр. нєлєєлєл: нєхцєл байдлын талаарх тайлан ба бодлогын чанартай зєвлємж. Энэбиш, Д. ба Мягмарсїрэн, Д. (2000 он) Байгаль орчны нэгдсэн їнэлгээ ба Монгол орны тусгай хамгаалалттай менежмент 1(3): 283-289. газар нутгууд. Улаанбаатар: Байгаль хамгаалах газар. FNNPE [Европын Байгаль орчин, байгалийн цогцолбор газруудын хороо] (1993). Ervin, J. (2003 он) Тусгай хамгаалалттай Їхтлээ хайрлаж байна уу? Европын газрын менежментийн тїргэвчилсэн байгалийн болон їндэсний цогцолботр їнэлгээ болон ач холбогдлын дэс газрууд дахь тогтвортой аялал дарааллын аргачлал (RAPPAM). Glad. жуулчлал. Eupen, Бельги: Европын WWF International. Байгаль болон байгалийн цогцолборт газруудын хороо. Европын Комис>Байгаль орчин>Байгаль ба биологийн тєрєл зїйл>Амьдрах орчны Gratzfeld, J. ed. (2003 он) Хуурай болон хагас чиглэл. 92/43/EEC тоот Зєвлєлийн хуурайшилтай бїс дэхь олборлолтын чиглэл, 1992 оны 5 сарын 21-ий єдєр, їйлдвэрлэл: байгаль орчны тєлєвлєлт газар нутаг, амьтан, ургамлын аймгийн болон менежмент. Gland and Cambridge: хамгаалал http://ec.europa.eu/environ- IUCN. ment/nature/legislation/habitatsdirective/in- dex_en.htm 2008 оны 6 сарын 22-д дахин Hansen, M. ed. (1996 он) Барууны нєхєн їнэлгээ хийгдсэн. сэргээх арга техникийн гарын авлага. Денвер: Газрын гадаргуйн нєхєн сэргээлт Европын комис > Байгаль орчин > байгаль болон хууль сахиулах алба. ба биологийн тєрєл зїйл> Шувуудын талаарх удирдамж, 79/409/EEC тоот Hockings, M., Stolton, S. ба Dudley, N. (2000 Зєвлєлийн чиглэл, Зэрлэг шувуудыг он) Їр ашгийг їнэлэх нь: хамгаалалттай хамгаалах талаар http://ec.europa.eu/ газар нутгийн менежментийг їнэлэх environment/nature/legislation/birdsdirec- цар хїрээ. WCPA Шилдэг хамгаалалттай tive/index_en.htm 2008 оны 6 сарын 22-д газрын туршлагын удирдамжийн цуврал. дахин їнэлгээ хийгдсэн. дугаар 6. Gland: IUCN. Farrington, J. (2000 он) Заамрын алтны ICMM [Уул уурхай, металын олон улсын уурхай дахь байгаль орчны тулгамдсан зєвлєл] (2006 он) Уул уурхай ба биологийн асуудлууд, Монгол. World Placer Journal тєрєл зїйлийн сайн туршлага. Лондон: 1(1): 107­128. Уул уурхай, металын олон улсын зєвлєл. Farrington, J. (2001a) Зєрчилтэй асуудлыг шийдвэрлэх АНУ, Канад ба Австралийн IIED [Байгаль орчин, хєгжлийн олон улсын загвар болон Монгол орны уул уурхайн хїрээлэн] ба WBCSD [Тогтвортой салбар ба тусгай хамгаалалттай хєгжлийн дэлхийн бизнесийн зєвлєл] газар нутгийн зєрчлийн талаарх (2002 он) Уул уурхай, эрдэс баялаг тайлан.Улаанбаатар: Монголын Ашигт болон тогтвортой хєгжил. Тогтвортой малтмалын газар. хєгжлийн дэлхийн бизнесийн зєвлєлд хїргїїлэх тєслийн тайлангийн тєсєл. Farrington, J. ed. (2001b) Монгол: Чингис Хааны єлгий нутагт шинэ малталын IIED ба WBCSD (2002 он) Уул уурхай, эрдэс 108 баялаг ба тогтвортой хєгжил. MMSD- орчны яам. ын тайлан. Earthscan Publications Ltd, London ба Sterling, VA. БОЯ (2007 он) Биологийн тєрєл зїйлийн конвенцийн биелэлтийн талаар IMMI [Монгол дахь Ivanhoe Mines Inc.] (2007 Монголын гаргасан їндэсний гурав дахь он) Лавлагааны баримт: Оюу Толгойн тайлан. Улаанбаатар: Байгаль орчны тєсєл. 2007 оны 12 сарын 11-ий єдрийн яам. хэвлэгдээгїй хїснэгт. Mongol Messenger Редактор (2004 он) Тусгай Хїчлээс урьдчилан сэргийлэх олон улсын хамгаалалттай газар уул уурхайн їйл сїлжээ. Уурхайн сульфидын хэрэглээг ажиллагааг зогсоов. Mongol Messenger бууруулах эхмэлзлэл бїхий уул уурхайн 15: 2004 оны 4 сарын 15. www.mongolm- олон улсын аж ауйн нэгжийн байгууллага. essenger.mn/issue/040415.php 2005 оны http://www.inap.com.au 2008 оны 5 сарын 1 сарын 2-д дахин їнэлгээ хийгдсэн. 20-д дахин їнэлгээ хийгдсэн. Монголын уул уурхайн їндэсний ассоциаци Ito, T. Y., Miura, N., Лхагвасїрэн, Б., Энхбилэг, http://www.miningmongolia.mn/ 2008 оны Д., Takatsuki, S., Tsunekawa, A. ба Jiang, 6 сарын 22-д дахин їнэлгээ хийгдсэн. Z. (2005 он) Монголын хар сїїлтийн нїїдэлд тємєр зам саад тотгор учруулдаг ЗТАЖЯ [Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын тухай урьчилсан нотлох баримт. Conser- яам] (2007 он) Монгол орны тээврийн vation Biology 19(3): 945-948. їндэсний стратеги. Улаанбаатар: Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын яам ба Азийн Жаргалсайхан, Д. (2004 он) Монголын эрдэс хєгжлийн банк. баялгийн салбарт хєрєнгє оруулах нь. Монголын хєрєнгє оруулагч, бизнесийн ЗТАЖЯ [Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын яам] чуулган дээр тавьсан илтгэл. 2004 оны (2007 он). Монголын аялал жуулчлалын 10 сарын 24. www.mram.mn/english.htm салбарыг 2007-2011 онуудад хєгжлїїлэх 2005 оны 1 сарын 17-д дахин їнэлгээ стратеги. Улаанбаатар: Зам, тээвэр, хийгдсэн. аялал жуулчлалын яам. Johnstad, M. D. ба Reading, R. P. (2003 он) Їндэсний чийглэг газар нутгийг бууруулах Монгол орны тусгай хамгаалалттай газар їйл ажиллагааны тєлєвлєгєє (2008 он) нутгийн тогтолцоо. Хойт Евроазийн http://www.mitigationactionplan.gov/ 2008 биологийн тєрєл зїйлийн талаарх оны 5 сарын 21-д їнэлэгдэв. мэдээлэл, Оросын байгаль хамгаалах Newmont уул уурхайн компани, уул уурхайгаас сонины нэмэлт дугаар 2(1): 8-11. тогтвортой хєгжил хїрэх замнал 2007 Khamaganova, E. (2001 он) Тогтвортой http://www.beyondthemine.com/2007 2008 хєгжлийн єнцгєєс Их Засгийг харах нь. оны 6 сарын 23-д їнэлэв. Монгол судлалын олон улсын холбооны Newmont уул уурхайн компани. Newmont товхимол. компаний тогтвортой байдлын тайлан Kyodo News Agency (2008 он) Япон Улс ­ єдгєє бє 2005 оноос хйош / Байгаль Монголд нисэх онгоцны шинэ буудалд орчин. http://www.newmont.com/csr05/ зориулж 28.81 тэр бум йен ( 17.46 сая environment_2.html 2008 оны 6 сарын ам. доллар орчим)-ны зээл олгов.Kyodo 23-д їнэлэв. Мэдээллийн агентлагийн мэдээ, 2008 Нямбаяр, Б. ба Цэвээнмядаг, Н. (2008 он) оны 3 сарын 3. Монгол орны шувуудад чухал газрын БОЯ [Байгаль орчны яам] (1997 он) жагсаалт: хамгаалалтанд авах гол Биологийн тєрєл зїйлийн хамгаалалын газар нутаг. Улаанбаатар: Зэрлэг тєлєвлєгєє. Улаанбаатар: Байгаль амьтан судлан хамгаалах тєв, Биологийн 109 хїрээлэн ба BirdLife International. байгалийн аялал жуулчлалын удирдамж. North Bennington, Vermont: Байгалийн Оюунбаяр, Н. (2000 он) Гадаад єрийн єсєн аялал жуулчллаын нийгэмлэг. нэмэгдэх аюул. UB Post. No. 24(213). 6 сарын 16. Австралийн аялал жуулчлалын зєвлєл (1999 он) Байгальд ээлтэй байх нь таны Rio Tinto (2004 он) Rio Tinto-ийн биологийн їїрэг. Woolloomooloon, New South Wales, тєрєл зїйлийн стратеги. Лондон: Rio Australia: Австралийн аялал жуулчлалын Tinto. зєвлєл. Rio Tinto (2008 он) Онцлог ­ Тom Price-ийн UNDP [НЇБ-ын хєгжлийн хєтєлбєр] (2001 он) уурхайд хїчлийн чулуун єрємдлєгийг Монгол орны хамгаалалттай газар нутагт зохицуулах нь http://www.riotinto.com/ аюул нїїрлэв. UNDP Мэдээлэл. 2001 whatweproduce/517_6716.asp оны 6 оны 11 сарын 21. www.un-mongolia.mn/in- сарын 22-д їнэлэв. dex.php?name=News&fi le=article&sid=79 2005 оны 1 сарын 17-д їнлэгэдэв. Schleicher, K. (2007 он) Ноён хангайн байгалийн цогцолборт газар дахь UNESCO [НЇБ-ын боловсрол, шинжлэх аялал жуулчлал: аюул, зєрчил ба ухаан, соёлын байгууллага] (2008 он) боломж. GTZ-ийн хєтєлбєрт хїргїїлэх Шим мандалын нєєц. www.unesco.org/ тайлан: Байгалийн нєєцийн хамгаалал mab/faq_br.shtml 2008 оны 6 сарын 18-д ба тогтвортой менежмент. Цэцэрлэг, їнэлэгдэв. Архангай аймаг, Монгол: GTZ. UNIDO [НЇБ-ын аж їйлдвэрийн хєгжлийн Schleicher, K. and Hotz, H. (2007 он). Хїйсийн байгууллага] Гар аргаар алт олборлох найман нуурын байгалийн дурсгалт цэвэр аргачлал ба олборлолтын газар явагддаг аялал жуулчлалын їйл технологийг хєтєлбєр болон уг їйл ажиллагаа: аюул, зєрчил ба боломж. ажиллагааны эрїїл мэнд, байгаль GTZ-ийн хєтєлбєрт хїргїїлэх тайлан: орчинд нєлєєлєх нєлєєллийг їнэлэх нь. Байгалийн нєєцийн хамгаалал ба http://www.natural-resources.org/miner- тогтвортой менежмент. Цэцэрлэг, als/cd/unido.htm 2008 оны 5 сарын 20-д Архангай аймаг, Монгол: GTZ. їнэлэгдэв. ten Kate, K., Bishop J., ба Bayon, R. (2004 UNIDO [НЇБ-ын аж їйлдвэрийн хєгжлийн он). Биологийн тєрєл зїйлийн нєхєн байгууллага] Мэдээлэл: Мєнгєн усны тэнцвэржїїлэлт: санал бодол, дадлага бохирдол їїсгэхгїйгээр гар аргаар алт туршлага ба бизнесийн жишээ. IUCN, олборлох онцлог (2003 он) http://www. Gland, Швейцари ба Кэмбридж, Их natural-resources.org/minerals/cd/docs/ Британи ба Insight Investment, Лондон, unido/asm_mercury.pdf 2008 оны 5 сарын Их Британи. 20-д їнэлэгдэв. Азийн сан (2007a) Уул уурхайн тусгай АНУ-ын цэргийн инженерїїдийн корпус http:// зєвшєєрєл олголт: Монголын иргэдийн www.usace.army.mil/ 2008 оны 6 сарын хєтєч. Улаанбаатар: Азийн сан. 22-д їнэлэгдэв. Азийн сан (2007b) Хариуцлагатай уул уурхайн АНУ-ын цэргийн инженерїїдийн корпусаас асуудлаархи олон талт чуулга уулзалт: чийглэг газрыг хамгаалалтгїй байлгахыг хамтарсан шийдвэр гаргах цар хїрээ. зєвшєєрєв, GAO-ын ололт http://pubs. Хэвлэгдээгїй хїснэгт. acs.org/subscribe/journals/esthag-w/2005/ nov/policy/cc_wetlands.html 2008 оны 5 Байгалийн аялал жуулчлалын нийгэмлэг сарын 22-д їнэлэгдэв. (1993 он) Байгалийн аялал жуулчлалын тур операторуудад зориулсан АНУ-ын Байгаль орчны хамгааллын 110 агентлагаас гаргасан хєдєє аж ахуйн нєлєєллийн їнэлгээ. Вашингтон хот: цэвэр усны тухай хууль. http://www.epa. Дэлхийн банк. gov/oecaagct/lcwa.html 2008 оны 6 сарын 22-д їнэлэгдсэн. Дэлхийн банк ба PPIAF (2007 он) Тогтвортой хєгжлийн їндэс суурь: Монгол дахь Wetlands International (2002 он) Усны дэд бїтцийн їйлчилгээ хїргїїлэх шувуудын популяцийн тооцоо. Wagenin- тогтолцоог єєрчлєх нь. Гол тайлан ба gen: Wetlands International. хавсралтI, II болон III. Вашингтон хот: Дэлхийн банк ба Улс- Хувийн хэвшлийн Wigsten, J. (2005 он) Хар ус нуурын байгалийн дэд бїтцийн зєвлєлгєє єгєх арга цогцолборт газар ба тїїний орчны хэрэгсэл. бїст хийгдэж буй байгалийн аялал жуулчлалын хєгжлийн їнэлгээ, Монгол. Дэлхийн алтны зєвлєл. Алтанд итгэхїй. http:// Монгол дахь ДБХС. www.trustingold.com/ 2008 оны 6 сарын 21-д їнэлэгдэв. Wingard, J. R. ба Zahler, P. (2006 он) Нам жим тал нутаг:Зэрлэг ан амьтны хууль бус ДБХС (2008 он) Даурийн тал хээр - Глобал наймааны улмаас Монголд єрнєж буй 200 экологийн бїс нутаг. http://www.pan- хямрал. Монгол: хэлэлцїїлгийн баримт da.org/about_wwf/where_we_work/ecore- бичиг, Зїїн Ази болон Номхон далайн gions/daurian_steppe.cfm 2008 оны 10 байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн сарын 30 ­д їнэлэгдэв. департамент. Вашингтон хот: Дэлхийн банк. Xstrata Тогтвортой байдлын веб хуудас ­ Байгаль орчин ­Биологийн тєрєл зїйлийн Дэлхийн банк (1999 он) Орон зай,алслагдмал хамгаалал http://www.xstrata.com/sustain- байдлыг даван туулах нь: Монголын ability/environment/biodiversity/ 2008 оны 6 тээврийн салбарын стратеги. сарын 24-д їнэлэгдэв. Вашингтон хот, Дэлхийн банк. Дэлхийн банк (2006 он) Монгол: Уул уурхайн салбарын байгаль орчин, нийгмийн 111 112 ХАВСРАЛТУУД Хавсралт 1. Монгол орны улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгууд Газрын нэр Байгуулагдсан ГМТ-ны талбай Албан ёсны он (га) талбай (га) Дархан цаазат газар нутаг 1 Богд Хаан уул 1778/1957/1978 41,383 41,651 2 Дорнод Монгол 1992 615,732 570,374 3 Их Говь "A" 1975 4,644,091 5,311,730 4 Их Говь "B" 1975 921,551 5 Хан Хэнтий 1992 1,233,351 1,227,074 6 Хасагт хайрхан 1965 31,854 27,448 7 Хєх сэрхийн нууруу 1977 74,474 65,920 8 Хоридол сарьдаг 1997 227,968 188,634 9 Монгол дагуур "A" 1992 85,085 103,016 10 Монгол дагуур "B" 1992 18,617 11 Нємрєг 1992 333,155 311,205 12 Отгонтэнгэр 1992 96,620 95,510 13 Бага Говь "A" 1996 1,166,346 1,839,176 14 Бага Говь "B" 1996 695,036 15 Увс нуур 1993/1995 462,503 16 Алтан элс 1993/1995 171,203 712,545* 17 Цагаан шувуут 1993/1995 34,624 18 Тїргэн 1993/1995 133,810 Цогцолборт газрууд 1 Алтай таван богд 1996 623,220 636,161 2 Дарьганга 1993/2004 70,086 62,860 3 Говь гурван сайхан 1993/2000 2,680,819 2,694,307 4 Горхи-тэрэлж 1993 292,010 293,168 5 Их богд уул 2007 262,858 282,931 6 Хан хєхий 2000 214,331 555,924** 7 Хяргас нуур 2000 374,746 8 Хангайн нуруу 1996 889,986 888,455 113 Газрын нэр Байгуулагдсан ГМТ-ны талбай Албан ёсны он (га) талбай (га) 9 Хар ус нуур 1997 862,014 850,272 10 Хєгнє тарна 2003 78,798 84,390 11 Хорго тэрхийн цагаан нуур 1965/1995 85,007 77,267 12 Хєвсгєл нуур 1992 848,828 838,070 13 Хустайн нуруу 1993/1998 57,341 50,620 14 Молцог элс 1993/1998 488 15 Мєнххайрхан уул 2006 308,230 300,000 16 Мянган угалзат 2002 63,129 60,000 17 Ноён хангай 1998 59,162 59,088 18 Онон балж "A" 2000 291,814 402,100 19 Онон балж "B" 2000 102,881 20 Отхоны хєндийн 2006 92,955 90,000 21 Сийлхэм"A" 2000 77,843 142,778 22 Сийлхэм"B" 2000 76,647 23 Тарвагатай нуруу 2000 557,447 545,609 24 Цамбагарав 2000 113,012 111,462 25 Тужийн нарс 2002 70,864 80,691 26 Улаантайга 2003 108,832 108,000 Байгалийн нєєц газар 1 Алаг хайрхан 1996 36,100 36,400 2 Батхаан 1957/1995 21,759 21,850 3 Булган гол 1965/1995 11,892 7,657 4 Бурхан буудай 1996 51,571 52,110 5 Дэвэлийн арал 2000 10,022 10,338 6 Эргэлийн зоо 1996 57,581 60,910 7 Их газрын чулуу 2003 34,096 35,000 8 Их найртын чулуу 1996 70,088 43,740 9 Ханжаргалант уул 2003 62,971 60,000 10 Хар ямаат 1998 51,274 50,594 11 Лхачинвандад 1964/1995 55,382 58,800 12 Хагалхаан 1957/1995 4,806 3,076 13 Намнан уул 2003 29,709 29,600 14 Шарга 1993 320,046 390,071 15 Манхан 1993 84,701 16 Тэсиийн гол 2006 108,589 101,000 17 Тосон хулстай 1998 471,937 469,928 18 Угтам 1993 42,595 46,160 19 Яхий нуур 1998 248,672 251,388 20 Загийн ус 1996 283,832 273,606 Байгалийн дурсгалт газрууд 1 Булган уул 1965/1995 2,002 1,840 114 Газрын нэр Байгуулагдсан ГМТ-ны талбай Албан ёсны он (га) талбай (га) 2 Даян дээрхийн агуй 2006 31,303 28,000 3 Ээж хайрхан 1992/1995 22,904 22,475 4 Хїйсийн найман нуур 1992/1995 11,158 11,500 5 Хєргийн хєндийн 2004 6,109 6,000 6 Шийлийн богд 2004 18,152 17,200 7 Сїйхэнт уул 1996 7,717 4,830 8 Уран тогоо-тулга уул 1965/1995 5,420 5,800 Нийт 22,413,136 21,808,309 Мэдээллийн эх сурвалж: Монгол дахь ДБХС ба БОЯ; Монгол дахь ДБХС-ийн полигон дээр їндэслэн ГМТ-ны талбайг тооцоолов Тэмдэглэл: * = Менежментийн нэг бїтэцтэй Увс нуур, Алтан элс, Цагаан шувуут болон Тїргэний нийлбэр дїн бїхий албан ёсны талбай; ** = менежментийн нэг бїтэцтэй Хан хєхий ба Хяргас нуурын нийлбэр дїн бїхий албан ёсны талбай; = менежментийн нэг бїтэцтэй Хустайн нуруу ба Молцог элсний нийлбэр дїн бїхий албан ёсны талбай; = менежментийн нэг бїтэцтэй Шарга ба Манханы нийлбэр дїн бїхий албан ёсны талбай. 115 116 ХАВСРАЛТ 2. МОНГОЛ ОРНЫ ОРОН ТУСГАЙ НУТГИЙН ХАМГААЛАЛТТАЙ ГАЗАР НУТГУУД Аймгийн тєвшний Орон Орон орон Сумын нутгийн ТХГ- нутгийн ТХГ- нутгийн ТХГ- тєвшний Тодорхойгїй ын талбай Аймаг ын тоо ууд ТХГ-ууд тєвшин (га) Архангай 30 3 27 0 552,375 Баянхонгор 36 19 2 15 2,817,750 Баян-Єлгий 14 5 9 0 126,632 Булган 3 3 0 0 49,173 Дархан-Уул 16 4 12 0 56,830 Дорнод 57 57 0 0 3,211,381 Дорноговь 95 15 80 0 49,870 Дундговь 134 11 117 6 470,785 Говь-Алтай 43 5 33 5 759,360 Говь-Сїмбэр 0 0 0 0 0 Хэнтий 35 10 24 1 680,742 Ховд 10 7 3 0 257,499 Хєвсгєл 127 124 3 0 530,492 Ємнєговь 23 8 11 4 2,149,805 Орхон 1 1 0 0 3,544 Євєрхангай 15 11 3 1 104,888 Сэлэнгэ 51 47 3 1 277,222 Сїхбаатар 56 28 27 1 2,461,656 Тєв 145 131 2 12 1,413,616 Улаанбаатар 12 1 11 0 41,054 Увс 14 0 14 0 379,686 Завхан 20 2 18 0 137,145 Нийт 937 492 399 46 16,531,505 Мэдээллийн эх сурвалж: Монгол дахь ДБХС, Байгаль хамгаалал ба ГЗБГЗЗГ. 117 ХАВСРАЛТ 3. ОЛОН УЛСЫН ХЭМЖЭЭНД ХАМГААЛАГДСАН ГАЗАР НУТГУУД Рамсарт орсон газар Газрын нэр Байгуу- Албан ёсны ГМТ-ны Монголын хамгаалалтын Хамгаалалтад лагдсан талбай (га) талбай (га) статус хамрагдаагїй он талбай (га) Монгол дагуур 1997 210,000 325,221 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 155,393 (Монголын Дауриа) (Монгол дагуурын дархан цаазат газар ба дєрвєн орон нутгийн ТХГ) Єгий нуур 1998 2,510 3,859 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 720 (Орон нутгийн ТХГ) Тэрхийн цагаан 1998 6,110 7,277 Бїрэн хамгаалагдсан 0 нуур (Хорго тэрхийн цагаан нуурын цогцолбор газар) Нууруудын хотгор 1998 45,600 62,306 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 7,289 (хоёр орон нутгийн ТХГ) Айраг нуур 1999 45,000 45,799 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 12,772 (Хяргас нуурын цогцолбор газар) Хар ус нуурын 1999 321,360 374,147 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 26,851 цоголбор газар (Хар ус нуурын цогцолбор газар) Ачит нуур ба 2004 73,730 100,133 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 91,955 тїїний ойр орчмын (Дэвэлийн арлын чийглэг газар байгалийн нєєц газар) Буйр нуур ба 2004 104,000 106,305 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 16,767 тїїний ойр орчмын (орон нутгийн хоёр ТХГ) чийглэг газар Ганга нуур ба 2004 3,280 31,595 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 1,390 тїїний ойр орчмын (Даригангын цогцолбор чийглэг газар газар) Хурх хїйтэн голын 2004 42,940 36,478 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 33,929 хєндийн нуурууд (Орон нутгийн ТХГ) Увс нуур ба тїїний 2004 585,000 602,478 Хэсэгчлэн хамгаалагдсан 108,004 ойр орчмын (Увс нуурын дархан цаазат чийглэг газар газар ба Тэсийн голын байгалийн нєєц газар) Нийт 1,439,530 1,695,598 455,069 Мэдээллийн эх сурвалж: Рамсарын конвенцийн нарийн бичгийн дарга нарын газар; Рамсарт оруулах газрыг товлосон Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн эрдэмдийн єгсєн полигоныг їндэслэн ГМТ- ны талбайг тооцов. 118 Монгол дахь дэлхийн євд орсон газар нутгууд Газрын нэр Байгуулагд- Талбай (га) Монголын Хамгаалагдаа- сан он хамгаалалтын статус гїй талбай (га) Увс нуурын 2003 810,234 Хэсэгчлэн 16,191 сав газар (Орос дахь хамгаалагдсан (байгалийн єв) 258,619 га-г (Алтан элс, Цагаан оролцуулахгїй) шувуут, Тїргэн ба Увс нуурын дархан цаазат газар, Тэсийн голын байгалийн нєєц газар) Орхоны хєндий 2004 121,967 Хэсэгчлэн 13,490 (соёлын єв) хамгаалагдсан (Хангайн нуруу ба отхоны хєндийн цогцолбор газар) Нийт 932,201 29,681 Мэдээллийн эх сурвалж: UNESCO. Монгол дахь Шим мандлын нєєц газрууд Газрын Байгуулагд- Нийт Гол Монголын Хамгаалаг- нэр сан он талбай талбай хамгаалалтын статус даагїй (га) (га) талбай (га) Их Говь 1990 5,300,000 985,000 Бїрэн хамгаалагдсан 0 (Их Говийн дархан цаазат газар) Богд хаан 1996 67,300 41,651 Бїрэн хамгаалалттай 0 уул (Богд хаан уулын дархан цаазат газар) Увс нуурын 1997 771,700 366,080 Бїрэн хамгаалагдсан 0 сав газар (Увс нуурын дархан цаазат газар) Хустайн 2002 778,000 50,000 Бїрэн хамгаалагдсан 0 нуруу (Хустайн нурууны цогцолбор газар) Дорнод 2005 8,429,072 570,374 Бїрэн хамгаалалттай 0 Монгол (Дорнод Монголын дархан цаазат газар) Монгол 2007 732,000 51,400 Бїрэн хамгаалалттай 0 дагуур (Монгол дагуурын дархан цаазат газар) Нийт 16,078,072 2,064,505 0 Мэдээллийн эх сурвалж: UNESCO. 119 ХАВСРАЛТ 4. МОНГОЛ ДАХЬ ТАХИЛАГА ШїТЛЭГТЭЙ ГАЗРУУД Газрын нэр Тєвшин Аймаг Монголын хамгаалалтын статус 1 Суврага хайрхан Бїс Архангай Бїрэн хамгаалагдсан (хангайн нурууны нутгийн цогцолбор газар) 2 Цогт сїмбэр Аймгийн Архангай Бїрэн хамгаалагдсан (Хангайн нурууны цогцолбор газар) 3 Их богд уул Аймгийн Баянхонгор Бїрэн хамгаалагдсан (Их богд уулын цогцолбор газар ба Их халбагантын Орон нутгийн ТХГ) 4 Хонгорхайрхан Аймгийн Баянхонгор 5 Хїрээманадал Аймгийн Баянхонгор (Эдэнэмандал) 6 Хоёнхайрхан Аймгийн Баянхонгор Бїрэн хамгаалагдсан (Хангайн бїс Орон нутгийн ТХГ) 7 Єлзийт уул Аймгийн Баянхонгор 8 Алтай таван Аймгийн Баян-Єлгий Бїрэн хамгаалагдсан (Алтай таван богд богдын цогцолбор газар) 9 Цамбагарав Бїс Баян-Єлгийн, Бїрэн хамгаалагдсан (Цамбагарав нутгийн Ховд цогцолбор газар) 10 Булган уул Аймгийн Булган 11 Хєгнєхаан Бїс Булган, Тєв Бїрэн хамгаалагдсан (Хєгнє тарнын нутгийн цогцолбор газар) 12 Дархан уул Аймгийн Дархан уул 13 Найдаг уул Аймгийн Дархан уул (Халиар) 14 Ноён хонгор Аймгийн Дархан уул 15 Их бурхант Бїс Дорнод нутгийн 16 Баянбогд Аймгийн Дорноговь Бїрэн хамгаалагдсан (Баянбогдын орон нутгийн ТХГ) 17 Шарилын овоо Аймгийн Дорноговь 18 Бага газрын Аямгийн Дундговь Бїрэн хамгаалалттай (Бага газрын чулуу чулуу орон нутгийн ТХГ) 19 Гурвансайхан Аймгийн Дундговь Бїрэн хамгаалалттай (Тэвш, Баруун, уул Дунд, Зуун сайхан уулын орон нутгийн) 20 Их газрын чулуу Аймгийн Дундговь Бїрэн хамгаалагдсан (Их газрын чулуу орон нутгийн ТХГ) 21 Их хонгор Аймгийн Говь-Сїмбэр 120 Газрын нэр Тєвшин Аймаг Монголын хамгаалалтын статус 22 Оцол сансар- Бїс Говь-Сїмбэр чойрын нутгийн 23 Ээж хайрхан Аймгийн Говь-Алтай Бїрэн хамгаалагдсан (Ээж хайрханы байгалийн дурсгал газар) 24 Бэрээвэн хийд Бїс Хэнтий нутгийн 25 Бурханхалдуун Улсын Хэнтий Бїрэн хамгаалагдсан (Хан хэнтийн дархан цаазат газар) 26 Єндєрхаан Аймгийн Хэнтий Бїрэн хамгаалагдсан (Єндєрхааны орон нутгийн ТХГ) 27 Даяан дээрхийн Аймгийн Хєсгєл Бїрэн хамгаалагдсан (Даяан дээрхийн агуу хїрээний суурийн орон нутгийн ТХГ) 28 Нуурын Аймгийн Хєвсгєл Бїрэн хамгаалагдсан (Хєвсгєл нуурын хїйс2хєвсгєл цогцолбор газар) 29 Єлийн овоо Аймгийн Хєвсгєл 30 Рэнчинлхїмбэ Аймгийн Хєвсгєл уул 31 Гурвансайхан Аймгийн Ємнєговь Бїрэн хамгаалагдсан (говь гурван сайхны цогцолбор газар) 32 Баян єндєр Аймгийн Орхон 33 Батхаан Бїс Євєрхангай, Бїрэн хамгаалагдсан (Батхаан нутгийн Тєв цогцолбор газар) 34 Их бага хангайн Бїс Євєрхангай Бїрэн хамгааладгсан (Отхоны хєндийн овоо нутгийн цогцолбор газар ба Хархорины орон нутгийн ТХГ) 35 Амарбаясгалант Аймгийн Сэлэнгэ 36 Тєвхєн хаан Аймгийн Сэлэнгэ Бїрэн хамгаалагдсан (Тєвхєн хааны орон нутгийн ТХГ) 37 Алтан овоо Бїс Сїхбаатар Бїрэн хамгаалагдсан (Дарьгангын нутгийн цогцолбор газар ) 38 Дархан хаан Бїс Сїхбаатар нутгийн 39 Мєнххаан Аймгийн Сїхбаатар 40 Ламтны овоо Аймгийн Тєв Бїрэн хамгаалагдсан (Богд хаан уулын дархан цаазат газар) 41 Богд хаан уул Улсын Улаанбаатар Бїрэн хамгаалагдсан (Богд хаан уулын дархан цаазат газар) 42 Хан хєхий Аймгийн Увс 43 Цагаан эргийн Аймгийн Увс овоо 44 Улаан уул Аймгийн Увс (Улаангом) 45 Алтан элс Аймгийн Завхан 46 Баясгалант Аймгийн Завхан 47 Отгонтэнгэр Улсын Завхан Бїрэн хамгаалагдсан (Отгонтэнгэрийн дархан цаазат газар) Мэдээллийн эх сурвалж: Шашин ба байгаль хамгааллын эвсэл. 121 ХАВСРАЛТ 5. МОНГОЛ ДАХЬ ШУВУУДАД чУХАЛ ГАЗРУУД ШЧГ-ын шалгуурт таарах Нийт Хамгаалалт- Газрын нэр Аймаг талбай гїй талбай A1 A2 A3 A4i A4iii (га) (га) 1 Хотон-хоргон Баян-Єлгий X X X X 19,629 0 нуур 2 Цэнгэл хайрхан Баян-Єлгий X X X 52,726 52,726 уул 3 Даяан нуур Баян-Єлгий X X X X 13,537 0 4 Булган гол Ховд X 32,700 29,197 5 Хєх сэрхийн Баян- X X X 74,502 8,365 нуруу ТХГ Єлгийн, Ховд 6 Толбо нуур Баян-Єлгий X X X 16,334 9,342 7 Ачир нуур Баян- X X X 98,278 88,272 Єлгийн, Увс 8 Їїрэг нуур Увс X X X 28,308 28,308 9 Увс нуур Увс X X X X 502,462 49,319 10 Бага ба Баян Увс X X 5,317 749 нуур 11 Увсын хар ус Увс X X 13,601 13,601 нуур 12 Айраг нуур Uvs X X X X 73,348 13,653 13 Хонгил Ховд X 6,027 4,939 14 Хар ус нуур Ховд X X X X 297,265 38,272 15 Жаргалант Ховд X X X 162,264 18,019 хайрхан уул 16 Шар нуур Завхан, Ховд X X 83,798 3,701 17 Хєємийн тал Завхан, Ховд X X X 78,059 73,644 18 Сантмаргацын Завхан X X 14,205 14,205 баян нуур 19 Улаагчин хар Завхан X 13,439 13,439 нуур 20 Ойгон нуур Завхан X X 20,189 20,189 21 Тэлмэн нуур Завхан X X X 24,175 24,175 22 Отгонтэнгэр Завхан X X X X 88,753 4,733 уул 122 ШЧГ-ын шалгуурт таарах Нийт Хамгаалалт- Газрын нэр Аймаг талбай гїй талбай A1 A2 A3 A4i A4iii (га) (га) 23 Завхан гол- Говь-алтай X X 65,735 63,205 Эрээн нуур 24 Хасагт хайрхан Говь-Алтай X X 28,309 3,597 уул 25 Тайгам нуур Говь-Алтай X X 4,170 3,243 26 Бєєн цагаан Баянхонгор X X X 43,262 3,588 нуур 27 Их богд уул Баянхонгор X X 86,440 0 28 Орог нуур Баянхонгор X X X 20,195 0 29 Таацын цагаан Євєрхангай X X X 12,385 12,385 нуур 30 Хангайн Архангай, X X 897,840 33,034 нурууны Баянхонгор, цогцолбор Євєрхангай газар 31 Тэрхийн цагаан Архангай X X 21,072 2,676 нуур 32 Хєвсгєлийн Хєвсгєл, X X 25,194 25,175 сангийн далай Завхан 33 Эрхэл нуур Хєвсгєл X X X 3,537 1,055 34 Дархадын Хєвсгєл X X X 195,223 187,117 хотгор 35 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл X X 380,212 33 36 Булган тал Хєвсгєл X 40,445 40,420 37 Тэшигийн олон Булган X X 5,774 5,774 нуур 38 Айрхан нуур Хєвсгєл, X X 7,212 7,212 Булган 39 Тариалан Хєвсгєл X X 31,630 31,630 40 Сэлэнгэ-Тээл Булган X X 18,568 18,568 41 Шарга нуур Булган X X 2,118 2,118 42 Єгий нуур Архангай X X X 10,189 6,998 43 Дашинчилэн Булган X X 1,598 1,598 баян нуур 44 Эрдэнэсант уул Тєв X X X 34,776 34,323 45 Єлзийтийн Євєрхангай X X X 1,491 1,491 сангийн далай нуур 46 Говь гурван- Ємнєговь X X X 544,794 25,583 сайхан уул 47 Борзон говь Ємнєговь X X 399,467 45,483 48 Галбын говь Ємнєговь X X 828,328 530,865 49 Их газрын Дундговь X 9,300 2,142 чулуу 123 ШЧГ-ын шалгуурт таарах Нийт Хамгаалалт- Газрын нэр Аймаг талбай гїй талбай A1 A2 A3 A4i A4iii (га) (га) 50 Их нартын Дундговь X X 66,601 7,606 чулууны байгалийн нєєц газар 51 Ээж хад Тєв X 36,867 36,828 52 Хустайн Тєв X X 49,932 690 нурууны цогцолбор газар 53 Сэлэнгийн Сэлэнгэ X X 17,143 16,970 цагаан нуур 54 Орхон, Сэлэнгэ Сэлэнгэ X X 21,405 19,203 голын ундрага 55 Хан хэнтийн Тєв, Хэнтий, X X 1,234,755 8,059 ТХГ Сэлэнгэ 56 Горхи- Тєв X X 293,937 1,762 тэрэлжийн цогцолбор газар 57 Майхант уул Хэнтий, X 42,015 35,530 Дорноговь 58 Хурх-хїйтэн Хэнтий X X 35,722 31,302 голын хєндий 59 Онон-балж Хэнтий, X X X 104,841 25,797 Дорнод 60 Хар ямаатын Хэнтий, X 51,404 3,792 байгалийн нєєц Сїхбаатар газар 61 Ганга нуур Сїхбаатар X X X 26,841 753 62 Шаазан нуур Дорнод X X 5,485 164 63 Цэнгэлэг нуур Дорнод X X X 8,877 768 64 Тїргэн Дорнод X 35,282 24,860 цагаан зэгст, туулайтын бур 65 Угтамын Дорнод X X 46,162 6,111 байгалийн нєєц газар 66 Монгол дагуур Дорнод X X X 309,440 176,614 67 Хєх нуур Дорнод X X X X 11,548 0 68 Буйр нуур Дорнод X X X 90,476 12,214 69 Ташгайн таван Дорнод X X X 53,304 53,304 нуур 70 Нотгон Дорнод X X 378,097 49,376 Нийт 8,358,313 2,109,867 Мэлээлийн эх сурвалж: зэрлэг амьтан судлан хамгаалах тєв. 124 ХАВСРАЛТ 6: БАЙГАЛЬ ХАМГААЛЛЫН ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ЦАР ХїРЭЭ Ус бохирдуулж хєрс сїйтгэхийг бусад нєхєн олговортойгоор газрыг солих буюу зїйлийн хамтаар хориглосон Чингис Хааны эргїїлэн авах, уг газрыг хїн амын эрїїл тэртээ арван гуравдугаар зуунд гаргасан мэнд, байгаль хамгаалал, їндэсний аюулгїй Их Засаг хуулиас эхлэлтэй байгаль орчин байдлын ашиг сонирхолд ашглавал хураан хамгаалах єнє удаан жилийн тїїх Монголд авч болно" (6. 4 зїйл) гэсэн эрхийг олгожээ. буй (Хамаганова 2001 онд биснэгийг Far- rington-д 2005 онд хэвлэжээ). Байгаль орчныг хамгаалах тухай Монгол Улсын хууль 1990 онд засаглалын ардчилсан тогтолцоонд шилжсэнээс хойш Монгол Улсын Їндсэн Байгаль орчныг хамгаалах тухай Монгол хууль (1992 он), Байгаль хамгаалах тухай Улсын хуулийн зорилт (1995 оны 3 сарын 3е- хууль (1995 он), Байгаль орчны нєлєєллийн ны єдєр батлагдсан) "хїний эрїїл, аюулгїй їнэлгээний тухай хууль (1998 он), Тусгай орчинд амьдрах рэхийг хангах, нийгэм, хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль эдийн засгийн хєгжлийг байгаль орчны (1994 он), Буфер бїсийн тухай хууль (1997 тэнцэлтэй уялдуулах, єнєє болон ирээдїйн он), Газрын тухай хууль (2002 он) болон їеийхний ашиг сонирхолын їїднээс байгаль Ойн тухай хууль (2007 он) зэрэг байгаль орчныг хамгаалах, тїїний баялгийг зохистой хамгаалалтай холбоотой хэд хэдэн гол ашиглах, жам ёсны боломжтойг нь нєхєн хуулиуд батлан мєрдєж эхэлсэн билээ. Гэвч сэргээхтэй холбогдож тєр, иргэн, аж ахуйн эдгээр хуулиудад орхигдуулсан зїйл болон нэгж, байгууллагын хооронд їїсэх харилцааг хэд хэдэн хязгаарлалт байгаа бєлгєє. зохицуулахад оршино" гэж заажээ (зїйл 1). Монгол Улсын Їндсэн хууль Зїйл 4-т байгаль орчин хамгаалахтай холбоотой иргэдэд ногдуулж буй їїргийн 1992 оны 1 дїгээр сарын 13-ны єдєр дурдахын зэрэгцээ "гэм буруутай этгээд батлагдсан Їндсэн хуулиар Монгол Улсын байгаль орчинд хортой нєлєєлснєєс эрїїл иргэдийн їндсэн эрхийг баталгаажуулсан мэнд, эд хєрєнгєндєє учирсан хохирлыг билээ. Їїнд: "эрїїл, аюулгїй орчинд тїїгээр нєхєн тєлїїлэхээр нэхэмжлэх" (4.1.1) амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн ба "байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй" тогтоомжийн зєрчилтэй болон байгаль орчинд (16.1.2 зїйл) гэж заажээ. Їндсэн хууль хортой нєлєєлсєн этгээдэд хариуцлага иргэддээ "байгаль орчноо хамгаалах" (17.2 хїлээлгэхийг шаардах " (4.1.2) зэрэг їндсэн зїйл) жухамт їїрэг ногдуулж засгийн газарт эрхийг їїнтэй холбогдуулж олгожээ. "байгаль орчин хамгаалах, байгалийн нєєцийн зохистой ашиглалт нєхєн сэргээх Зїйл 6-д байгалийн баялаг эзэмших талаар арга хэмжээ" (38.2.4 зїйл) эрх олгосон байна. дурдсан байна. Уг зїйлийн дагуу "газар, Бїр тодорхойлбор Їндсэн хууль тєрд "тєр тїїний хэвлийн, ой, ус, амьтан, ургамал, газрын эзэнд газартай нь холбогдсон їїрэг болон байгалийн бусад баялаг ...тєрийн хїлээлгэх, улсын утгас хэрэгцээг їндэслэн хамгаалтад байх бєгєєд Монгол Улсын 125 иргэдэд ємчлїїлснээс бусад газар тєрийн ємч їїрэг хариуцлагыг тусгасан байна. Эдгээрт мєн " (6.1) гэсэн ба "хуульд єєрєєр заагаагїй "байгаль орчинд сєрєг нєлєє бїхий бол Монгол Улсын иргэн, аж ахуйн нэгж, їйлдвэрлэл" явуулдаг аж ахуйн нэгжид байгууллага, гадаадын байгууллага, хуулийн їйл ажиллагааныхаа сєрєг нєлєєллийг этгээд байгалийн баялгийг зохих тєлбєр, бууруулах, байгалийн баялаг хамгаалж нєхєн хураамжийг тєлж, гэрээ, тусгай зєвшєєрєл сэргээх арга хэмжээний зардлыг жил бїрийн буюу эрхийн бичгийн дагуу ашиглаж болно" тєсєвт тусгахыг заажээ (31.1.4). Эдгээр їїрэг (6.2). хариуцлагын талаар уул уурхайн аж ахуйн нэгжтэй холбож 2006 оны Ашигт малтмалын Зїйл 14-т "иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагын тухай хуульд заасан юм. хїн амын эрїїл мэнд, байгаль орчинд хортой нєлєєлєл бїхий їйлдвэрлэлийн болон Зїйл 34-т "байгаль орчныг хамгаалах, тїїний бусад їйл ажиллагаа явуулахыг ємчлєлийн баялгийг зохистой ашиглах, нєхєн сэргээх, хэлбэрийг їл харгалзан хориглох" (14.3.1) байгаль орчинд їзїїлэх хортой аюултай зэрэг байшаль орчны хамгаалалтай нєлєєллийг багасгах дэвшилтэт арга , хоргїй, холбогдуулж засгийн газарт хэд хэдэн эрх аюулгїй, бохирдолгїй, хаягдалгїй технологи мэдэл олгосон бєлгєє. нэвтрїїлсэн" аж ахуйн нэгжийг урамшуулах эдийн засгийн хєшїїргийн талаар дурджээ Зїйл 16-д аймгийн (буюу нийслэлийн) (34.1.1). 34 дїгээр зїйлийн агуулгыг улмаар Иргэдийн хурлын тєлєєлєлгчдєд орон 35 дугаар агуулгатай уялдуулж байгалийн нутгийн ТХГ байгуулах эрх мэдэл єгсєн. баялаг ашигласан болон хаягдал, бохирдлын Тухайлбал, тэдгээрт "байгаль орчны улсын хэмжээ гэрээ, тусгай зєвшєєрєлд тусгагдсан тусгай хамгаалалтад ороогїй обьектын орон хэмжээнээс давсан нєхцєлд байгалийн нутгийн хамгаалалтад авах шийдвэр гаргаж, баялаг ашигласны тєлбєр, хураамж тїїний хилийн зааг, хамгаалалтын дэглэм ногдуулахаар тусгажээ. Тїїнчлэн зїйл 37 ба тогтоож, биелэлтэд нь хяналт тавих " эрх зїйл 38-д хууль бус їйл ажиллагааны улмаас олгодсон юм. байгаль орчин, байгалийн баялагт шууд хор хєнєєл учруулах аж ахуйн нэгж болон Зїйл 25-д "байгалийн баялаг ашигласан иргэдэд тєлбєл зохих нєхєн тєлбєр болон газар, орчныг сайжруулах, тохижуулах" торгууль ногдуулах талаар заажээ. зорилгоор арилжааны зорилгоор байгалийн баялаг ашиглах иргэд, аж ахуйн нэгж, Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын байгууллагын ерєнхий їїрэг хариуцлагын їнэлгээний тухай Монгол Улсын хууль тодорхойлсон (уул уурхай болон аялал жуулчлалыг хамран). 1995 онд баталсан Байгаль орчин хамгаалах тухай хуулийн 7 дугаар зїйлд Байгаль орчинд Зїйл 26 ба 27-д Улсын байгаль орчны нєлєєлєх байдлын їнэлгээний (БОНБЇ) байцаагчдыг томилох болон тэдгээрийн эрх, тухай дурдсан юм. Энэхїї зїйлийн утга їїргийг тодорхойлжээ. Тухайлбал, Улсын агуулга улмаар "байгаль орчныг хамгаалах, байгаль орчны байцаагчид "хууль тогтоомж, экологийн тэнцэл алдагдахаас сэргийлэх, стандарт, зєвшєєрєгдєх дээд хэмжээг зєрчиж байгалийн баялгийн ашиглалтыг зохицуулах, байгаль орчинд хортой нєлєєлєл їзїлсэн тєслийн байгаль орчинд нєлєєлєх байдлыг иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад уг зєрчлийг їнэлэх, тєслийг хэрэгжїїлэх эсэх талаар арилгахыг шаардах, тодорхой хугацаагаар шийдвэр гаргахтай холбогдсог харилцааг їйл ажиллагааг нь тїдгэлзїїлэн зогсоох " зохицуулахад орших" (Зїйл 1) зорилго (27.1.3) ба "байгаль орчныг хамгаалах хууль бїхий Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын зєрчсєн этгээдэд хуульд заасан захиргааны їнэлгээний тухай Монгол Улсын хуулиар шийтгэл ногдуулах" (27.1.7) эрхтэй. (1998 оны 1 сарын 22-д батлагдсан) баяжсан бєлгєє. Зїйл 31-д байгаль орчин, байгалийн баялаг хамгаалахтай холбогдуулж хувийн аж ахуйн Зїйл 4-т уул уурхайн салбарыг онцлон їзэж нэгжийн (ах ахуйн нэгж ба байгууллага) шинэ тєслийн ерєнхий їнэлгээг хийх їйл 126 явцын талаар заажээ. Уг зїйлийн дагуу їйл ажиллагааг нь тїдгэлзїїлэн зогсоох " "тєсєл хэрэгжїїлэгч тєслийн тодорхойлт гэсэн байна (Зїйл 12.2.2). ...бусад холбогдох баримт бичгийг байгаль орчны асуудал эрхэлсэн тєрийн захиргааны Байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээний тєв байгууллага, эсхїл нутгийн захиргааны тайланд тусгагдсан "тєсєл хэрэгжих нутаг байгууллагад хїргїїлж байгаль орчинд дэвсгэрийн иргэд, сум, дїїргийн иргэдийн нєлєєлєх байдлын ерєнхий їнэлгээ хийлгэнэ" Тєлєєлєгчдийн Хурлын Тєлєєлєгчдийн (Зїйл 4.4). уг байгууллага улмаар "тєслийн санал "-ын шаардлагаас гадна БОНБЇ-ий нарийвчилсан байгаль орчинд нєлєєлєх їйл явцад олон нийттэй зєвшилцєх тухай їнэлгээ " хийлгэх шаардлагтай эсэхийг тодорхой заалт ороогїй байна. БОНБЇ-ий тогтооно (Зїйл 4.6). тайланг боловсруулж батласны дараа л уг тайланг олон нийтэд танилцуулдаг байна. Ерєнхий їнэлгээгээр БОНБ нарийвчилсан Зїйл 7.5-ын дагуу "олон нийтэд танилцуулах" їнэлгээний ажлын цар хїрээг зїйл 5-д заасан їїрэг бїхий байгаль орчны асуудал эрхэлсэн агуулгын дагуу шаардлагтай бол тогтооно. тєрийн захиргааны тєв байгууллагад (БОЯ) Тухайлбал, БОНБЇ-д тус їнэлгээний БОНБЇ-д тайлангийн нэг хувийг хїргїїлэх зєвлємжийг хэрэгжїїлэх Байгаль орчныг тухай зїйл 5-д заажээ. хамгаалах тєлєвлєгєє болон хэрэгжилт ба гїйцэтгэлийн мониторинг хийх Байгаль Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн орчны мониторингийн тєлєвлєгєєг оруулах тухай Монгол Улсын хууль учиртай (Зїйл 6.). Байгаль орчныг хамгаалах Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тєлєвлєгєєнд "байгаль орчинд нєлєєлєх тухай хуулийн зорилт нь "байгалийн бїс, байдлын їнэлгээгээр тогтоосон сєрєг бїслїїрийн онцлог, євєрмєц тогтоц, ховор, нєлєєллийг багасгах, арилгах арга хэмжээ, ховордсон ургамал, амьтан бїхий газар, тїїх, тїїнийг хэрэгжїїлэх хугацаа, шаардагдах соёлын дурсгалт болон їзэсгэлэнт газрын хєрєнгє зардлыг тусгасан байна" (Зїйл хэв шинжийг хадгалах, хувьсч єєрчлєгдєх 6.1.1). зїй тогтлыг судлах, танин мэдэх зорилгоор Зїйл 6-аад сумын байгаль орчин хамгаалах газар нутгийг тусгай хамгаалалтад авах "-д дансанд байгаль орчин хамгаалах арга оршино (Зїйл 1). хэмжээний зардлын 50-иас доошгїй хувьтай Зїйл 3-т дараах дєрвєн ангилалаас бїрдэх тэнцэх хэмжээний мєнгєн хєрєнгийг Улсын ТХГ байгуулах тухай дурджээ. Їїнд: байршуулах батлагааны тухай дурджээ. Гэвч (i) Дархан цаазат газар, (ii) Байгалийн уг зїйлийн энэхїї шаардлагыг уул уурхайн цогцолборт газар, (iii) байгалийн нєєц газар аж ахуйн нэгжїїдэд хамхагдахгїй ба "ашигт ба (iv) дурсгалт газар орно (Зїйл 3). Уг зїйлд малтмалтай холбогдсон тєслийн байгаль Орон нутгийн ТХГ-ыг аймгийн (эсхїл нийслэл орчныг хамгаалах арга хэмжээний зардлын хотын), сумын (эсхїл дїїргийн) тєвшинд батлагааг ашигт малтмалын тухай хууль байгуулах талаар заажээ. тогтоомжоор зохицуулна" гэж заажээ (Зїйл 6.3). Энэ тохиолдолд уул уурхайн аж ахуйн Зїйл 7-12-т дархан цаазат газрын нэгжїїдийн батлагаат хєрєнгийн талаар менежментийн дїрэм журмыг нарийвчлан 2006 онд батлагдсан Ашигт малтмалын заажээ. Дархан цаазат газар онгон бїс, тухай хуулийн 38, 39 дїгээр зїйлїїдээр хамгаалалтын бїс болон хязгаарлалтын бїст зохицуулсан болно. хуваагдана (Зїйл 8). Зїй зохистой тусгай зєвшєєрєлтэй, мєн "байгаль орчинд эерэг Зїйл 12,13-т БОНБЇ тухай хууль тогтоомжийг технологи" ашигласан нєхцєлд хязгаалалтын зєрчсєн нєхцєлд нєхцєлд ногдуулах бїст байгалийн аялал, жуулчлалыг зохион эрїїгийн болон захиргааны шийтгэл, байгуулж хїн тїр буудаллах, отоглох зорилгоор санхїїгийн нєхєн тєлбєрийн талаар дурджээ. орон байр барихыг зєвшєєрчээ (Зїйл 11). Тухайлбал, "байгаль орчинд нєлєєлєх Зїйл 12-т Дархан цаазат газрын бїхий байдлын їнэлгээгээр тавигдсан шаардлагыг л бїст уул уурхайн хайгуул, олборлолт биелїїлээгїй бол зєрчлийн арилгах хїртэл 127 хийхийг хориглосон. Хориглосон їйл зохицуулалтын тухай дурджээ. Їїнд: ажиллагаанд "газар хагалах, ухах, тэсэлгээ байгалийн дурсгалт газар ба тїїх, соёлын хийх, ашигт малтмал хайх, олборлох, элс, дурсгалт газар орно (Зїйл 23). Зїйл 24- хайрга, чулуу авах...", мєн "хєрс, ус, агаар ийн дагуу дурсгалт газар, ба тїїний ойр бохирдуулах аливаа їйл ажиллагаа"явуулах, орчимд уул уурхайн хайгуул, олборлолт "нуур, мєрєн, гол, горхи, булаг, шанд зэргийг хийхийг хориглосон байна. Тухайлбал, їйлдвэрлэлийн зориулалтаар " ашиглах зэрэг "дурсгалт газар дахь байгалийн болон тїїх, оржээ (12.1). соёлын дурсгалт зїйлийн сїр бараа, їзэмжийг нь дарах барилга байгууламж барих, газар Зїйл 13-18-д Байгалийн цогцолборт хагалах, ухах, тэсэлгээ хийх, ашигт малтмал газруудын менежментийн зохицуулалтыг хайх, олборлох, байгалийн болон тїїх, нарийвчлан тусгажээ. Байгалийн цогцолборт соёлын дурсгалт зїйлийг хєндєх, эвдэх, газар онцгой бїс, аялал жуулчлалын бїс буулгах, тэдгээрт хохирол учруулахуйц бусад болон хязгаарлалтын бїст хуваагдана їйл ажиллагаа явуулах"-ыг хоригложээ (24.2). (Зїйл 14). Байгалийн цогцолборт газрын Зїйл 24-тэй харшлаагїй нєхцєлд Дурсгалт менежментийн зохицуулалт аялал газруудад хариуцлагатай аялал жуулчлал жуулчлалын їйл ажиллагаа зєвшєєрєх аваас явуулахыг зєвшєєрсєн шиг байна. дархан цаазат газрынхтай адилхан (аялал жуулчлалын болон хязгаарлалтын бїст; Зїйл Зїйл 6-аад хамгаалалттай газруудын 16,17) ба Зїйл 18-д Байгалийн цогцолборт санхїїжилтийн эх їїсвэрийн талаар заажээ. газрын бїхий л бїст уул уурхайн хайгуул, Улсын болон орон нутгийн тєсвєєс гадна їїнд олборлолтыг хоригложээ. "иргэд, аж ахуйн нэжг, байгууллагын хандив, тусламж" болон "Тусгай хамгаалалттай газар Зїйл 19-21-д Байгалийн нєєц газрын нутгийн тухай Монгол Улсын хууль болон менежментийн зохицуулалтын талаар тїїнтэй холбоотой дїрэм журам зєрчсєн дурджээ. Байгалийн нєєц газрын дєрвєн этгээдийн тєлсєн нєхєн тєлбєр" зэрэг орно. ангилал байдаг ба їїнд: байгалийн иж Уул уурхайн болон аялал жуулчлалын аж бїрдлийн нєєц газар (байгалийн унаган ахуйн нэгжїїд уг заалтын дагуу сайн дурын тєрх, хэв шинжийг хадгалах зорилго бїхий); їндсэн дээр эсхїл хууль зєрчсєн нєхцєлд биологийн нєєц газар (ховор, ховордсон хамгаалалттай газрын санхїїжилтэнд ургамал, амьтныг хамгаалах зорилго бїхий); хувь хандив оруулах болно. Гэхдээ эдгээр байгалийн тїїхэн олдворын нєєц газар салбараас хамгаалалттай газар нутагт аливаа (эртний амьтан, ургамлын ховор олдворыг гарах нєлєєллийн нєхєн тєлбєр болгож хийх байгалийн байдлаар нь хадгалах зорилго тєлбєрийн замаар орлого оруулах ерєнхий бїхий) болон геологийн нєєц газар (газрын механизмыг л дурдсан байна. євєрмєц тогтоц, илэрц, тэдгээрийн бїтцийн байгалийн байдлаар нь хадгалах зорилго Бїс Улсын ТХГН байгуулах, Дархан цаазат бїхий) орно (Зїйл 20). Тухайлбал, энэхїї газар болон Байгалийн цогцолборт газрын хил зїйлд "байгалийн нєєц газарт тїїний байгаль хязгаарыг єєрчлєхийг Монголын Парламент орчинд сєрєг нєлєє їзїїлж болзошгїй (Их Хурал ) шийдвэрлэнэ (Зїйл 25). Харин барилга байгууламжбарих, їйлдвэрлэлийн Засгийн газар Байгалийн нєєц газар болон зориулалтаар газар ухах, тэсэлгээ хийх, ашигт дурсгалт газруудын хил хязгаарын асуудлыг малтмал хайх, олборлох зэрэг байгалийн шийдвэрлэх эрхтэй (Зїйл 26). Эдгээр зїйлийн унаган тєрхийг єєрчлєх аливаа арилжааны їр дїнд БОЯ хамгаалалттай газар нутаг їйл ажиллагаа явуулах"-ыг хоригложээ (21.2). байгуулах, хамгаалалттай газар нутгаас Харин энэхїї зїйлд байгаль орчинд сєргєєр гаргах болон хил хязгаарыг нь єєрчлєх эрх нєлєєлєхгїй бол байгалийн нєєц газар мэдэлгїй болжээ. Уул уурхайн хайгуул, аялал жуулчлалын їйл ажиллагаа явуулахыг олборлолтын хєрєнгє оруулалтыг хєхиїлэн хориглоогїй болно. дэмжих зорилгоор 2002 онд 10 хамгаалалттай газар нутгийн 434 мянган га газар бїхий Зїйл 22-24-т дараах дєрвєн ангилалд талбайн хамгаалалттай статусыг єєрчлєх хуваагдах дурсгалт газруудын менежментийн 128 санал БОЯ-аас орсон саналыг Парламент ч хамгаалалтанд орох санал бїхий талбайд хїлээж аваагїй байдлаар дээрх зїйлийн ач хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл холбогдол харагджээ ( Дэлхийн банк ). олгохыг хориглосон хориг алга байна (Фарингтон 2005 он). Энэ нь байгуулагдсан Зїйл 28-ын дагуу Орон нутгийн ТХГН-ыг ТХГН болон засгийн газраас хамгаалалтанд байгуулах, тэдгээрийн хил хязгаар болон авахаар албан ёсоор гаргасан санал бїхий менежментийн зохицуулалтыг холбогдох газруудын орчныг їлэмж ихээр єєрчлєр тєвшний Иргэдийн Хурлын тєлєєлєгчид эсхїл сїйрїїлэх нєлєєлєл бїхий тєслїїдийг шийдвэрлэнэ (аймаг/ нийслэл хот, эсхїл дэмждэггїй Дэлхийн банкны амьдрах орчны сум/ дїїргийн тєвшинд). Уг зїйлийн талаарх OP/BP 4.04-тэй зєрчилдєж байна. дагуу Орон нутгийн ТХГН-ад їйлчилдэг Хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн хураамжийн менежментийн стандарт дїрэм, журам їгїй хэмжээ хэтэрхий бага (эхний жилд нэг га-д ба иймээс Орон нутгийн ТХГН-д аялал зєвхєн 0.1 ам. доллар, ес дэх жилдээ 1.50 ам. жуулчлалын їйл ажиллагааг зєвшєєрєх доллар болох) тул уул уурхайн аж ахуйн нэгж эсэхийг холбогдох ИТХ тухайн нєхцєл болон дамлагчдад хэдхэн мянган долларын байдал бїрт шийдвэрлэнэ. Уг хуулийн хураамжаар хайгуулын тусгай зєвшєєрлийг єєр нэг дутагдалтай тал бол Орон нутгийн хуулийн дагуу авах боломжтой (Фарингтон ТХГН байгуулах шалгуурыг тодорхойлоогїй 2001b). явдал юм (зїйл 7,13, 19 болон 22-т шалгуур нь тусгагдсан Улсын ТХГН-аас єєр). Хэдийгээр уг асуудлаар 2004 оны Тусгай Иймээс Орон нутгийн ТХГН-ыг байгуулахад хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль биологийн аливаа шалгуур баримтлыг уг єнєєгийн байдлаар мєрдєх гол хууль ч БОЯ- хуулиар шаарддаггїй болно. аас уг хууль оруулах нэмэлт єєрчлєлтийг боловсруулж хэлэлцїїлгэд бэлтгэсэн болно. Зїйл 33-38-д хамгаалалтай газрын газар 2007 онд Дэлхийн банкны санхїїжилтээр ашиглалтын асуудлыг зохицуулсан байна. IUCN-ны Бїс нутгийн байгаль орчны хуулийн Зїйл 33-ын 2-т тусгай хамгаалалттай газар хєтєлбєрєєс 2006 онд БОЯ-аас санал нутагт гадаад улсын хуулийн этгээд, иргэн болгосон хууль нэмэлт єєрчлєлт оруулах болон Монголын аж ахуйн нэгжїїдэд газар тухай хуулийн тєсєлтэй танилцаж саналаа ашиглуулахыг хоригложээ. Гэвч энэхїї єгсєн билээ. Уг саналтай танилцсаны дараа заалт дараахь 3 дугаар заалттай зєрчилдєж БОЯ-аас уг хуульд нэмэлт єєрчлєлт оруулах "энэхїї зїйлийн хоёр дахь хэсгийн заалт нь шинэ їзэл баримтлал боловсруулсан байна. гадаад улсын болон олон улсын байгууллага тусгай хамгаалалттай газрын зохих бїсэд Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн энэ хуулиар зєвшєєрєгдсєн хїрээнд орчны бїсийн тухай Монгол Улсын тєслийн дагуу їйл ажиллагаа явуулахад хууль хамаарахгїй" гэжээ. Энэ нь ТХГН-т явагддаг аялал жуулчлалын їйл ажиллагаанд хэрхэн Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн орчны нєлєєлєх нь тодорхоогїй байна. Зїйл 33-ын бїс байгуулах тухай анх 1994 оны Тусгай тайлбарлах нэг тайлбар бол гадаадын аж хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн ахуйн нэгж, иргэд эсхїл хєрєнгє оруулалттай 4 дїгээр зїйлд заасан юм. Уг зїйл улмаар хамааралтай арилжааны їйл ажиллагааг єргєжин 1997 оны 10 дугаар сарын 23-ны ТХГН-т хориглосон ч уг хориг гадаадын єдєр батлагдсан Тусгай хамгаалалттай газар эсхїл олон улсын байгууллагын санхїїжилт нутгийн орчны бїсийн тухай хууль болсон бїхий байгаль орчин хамгаалах тєслїїдэд ба їїнийг зорилт "тусгай хамгаалалттай хамаарахгїй уг хуулийн зорилтот нийцэж газар нутагт орчны бїсийн тогтоон, орчны байгаа явдал юм. бїсэд їйл ажиллагаа явуулахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино" (Зїйл 1). Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн нэг цоорхой бол хэдийгээр Зїйл 3-т тусгай хамгаалалтай газар нутгийн хайгуул, олборлолтын їйл ажиллагааг орчны бїсийг "їзїїлж байгаа болон їзїїлж хамгаалалттай газар нутагт хатуу хориглосон болзошгїй сєрєг нєлєєллийг багасгах, 129 арилгах, урьдчилан сэргийлэх"зорилгоор Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн 1994 байгуулна гэж заажээ (3.1). Дархан оны хуулийн нэгэн адил БОЯ-аас ТХГН- цаазат газар болон байгалийн нєєц газар, ийн орчны бїсийн тухай хуулийн оруулах дурсгалт газруудын хувьд орчны бїс нь нэмэлт єєрчлєлтийн тухай хуулийн тєслийг хамгаалалттай газар нутгийн гадны байдаг 2006 онд боловсруулсан байна. Уг хуулийн ба Байгалийн цогцолборт газар нутгийн тєслийг хянаж 2007 онд IUCN-ны Азийн бїс хувьд хязгаарлагдмал газартай давхардаж нутгийн байгаль орчны хуулийн хєтєлбєрєєс болзошгїй. гаргасан саналыг їндэслэн БОЯ-аас 2006 оны нэмэлт єєрчлєлтїїдийг дахин хянаж Зїйл 6-аад "орчны бїсийн хєгжлийг одоогоор хэлэлцэгдэх хуулийн шинэ їзэл зохицуулах, байгалийн баялгийг зїй зохистой баримтлалыг 2008 онд боловсруулжээ. ашиглах, хамгаалах, нєхєн сэргээхэд нутгийн иргэдийн оролцоог єргєжїїлэх " зорилгоор Газрын тухай онгол Улсын хууль орон тооны бус сайн дурын "Орчны бїсийн зєвлєл" байгуулах тухай заажээ (6.1). Газрын тухай Монгол Улсын шинэчлэгдсэн Орчны бїсийн зєвлєл нь "орчны бїсэд хууль ємнєх 1995 оны хуулийг оронд 2002 газар, байгалийн бусад байялаг ашиглахтай оны 7 дугаар сарын 7-нд хїчин тєгєлдєр холбогдсон асуудлаар санал, зєвлємж, тєсєл, болсон юм. Уг хуулийн зорилт газрыг иргэн, орчны бїсийн менежментийн тєлєвлєгєє аж ахуйн нэгж, байгууллагад эзэмшїїлэх, боловсруулах " эрхтэй (6.4.2). ашиглуулах болон тїїнтэй холбоотой бусад харилцааг зохицуулахад оршино (Зїйл 1). Зїйл 7-оод "байгаль орчныг нєхєн сэргээх, Зїйл 3-т зааснаар "Газар" гэдэгт "газрын орчны доройтлыг бууруулах" (7.4.1), "нутгийн гадаргуу, тїїний хєрс, ой, ус, ургамал бїхий иргэдийн ахуй амьдралыг дэмжих, жижиг орон зайн давхаргыг" (3.1.1) орох ба 1988 їйлдвэрлэл, їйлчилгээ эрхлэхэд тусламж, оны Газрын хэвлийн хуулиар (1995 онд дэмжлэг їзїїлэх, тєсєл хэрэгжїїлэх" (7.4.2) шинэчлэгдсэн) зохицуулагдах газрын хэвлийг болон "байгаль орчныг хамгаалах сургалт, эзэмших, ашиглахтай холбоотой харилцааг сурталчилгаа явуулах, орчны бїсэд судалгаа їїнд оруулаагїй болно. хийх" (7.4.4) зэрэг тєрєл бїрийн зорилгоор ашиглах "Орчны бїсийн санг" байгуулах Тєрийн ємчлєлийн бєгєєд хувийн эзэмшилд тухай заасан. Эдгээр санд "гадаадын олгогдохгїй Тусгай хэрэгцээний газар хэмээх болон дотоодын байгууллага, аж ахуйн газрын тусгай ангилал буй болгосонд уг хуулийн нэгж, иргэдийн хандив" ба нутгийн ИТХ- байгаль орчны хамгааллын ач холбогдол ын тогтоох тодорхой хэмжээ бїхий "орон оршино (Зїйл 5). Тусгай хэрэгцээний газарт нутгийн хэмжээнд хэрэгжїїлэх тєсєл, ажил, Улсын болон Орон нутгийн ТХГН орно їйлчилгээний орлогын тодорхой хэсэг" зэрэг (Зїйл 16). Тусгай хэрэгцээний газрыг хувийн тєрєл бїрийн эх їїсвэрээс санд хєрєнгє эзэмшилд олгохыг хориглосноор Тусгай хуримтлуулна. Иймээс энэ зїйлд тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн хамгаалалттай газар нутгийн орчны бїст їйл дагуу хамгаалалттай газар нутагт уул уурхайн ажиллагаа явуулж буй уул уурхай, аялал їйл ажиллагаа явуулахыг хориглосныг улам жуулчлалын тєслєєс орох орлогоос санд бїр баталгаажуулжээ. тєвлєрїїлэх тухай заажээ. Зїйл 27-48-д газар эзэмших эрхийн гэрчилгээ Эцэст нь, Зїйл 9-д хамгаалалттай газар (зєвхєн Монгол Улсын иргэн, аж ахуйн нэгж нутгийн орчны бїст хайгуул, олборлолтын болон байгууллагад олгогдох ) болон газар їйл ажиллагаа явуулж буй бїх аж ахуйн ашиглах гэрчилгээний (гадаадын хуулийн нэгжид тухайн тусгай хамгаалалтай газар этгээд, олон улсын байгууллага болон нутгийн захиргааны санал, дїгнэлтийг гадаад улс орнуудад олгож болох) тухай тусгасан байгаль орчнд нєлєєлєх байдлын дурджээ. Зїйл 42,43-т засгийн газраас Тусгай нарийвчилсан їнэлгээ шаардлага тавьсан хэрэгцээний газар болгохоор шийдвэрлэсэн бєлгєє. талбайн хувьд газар эзэмших/ газар ашиглах гэрчилгээг эгїїлэн авах тухай заасан байна 130 (Жишээ нь Улсын болон Орон нутгийн ТХГН). хамгаалалттай газрын болон сургалт, Энэ тохиолдолд газар эзэмшигчид хэсэгчлэн судалгааны зориулалттай ой, ногоон бїс, эсхїл бїхэлд нь нєхєн олговор олгож, єєр хориотой зурвасын ой, заган ой, баянбїрдийн газраар солих эсхїл сольж єгєхгїй байна. ой, 100 га хїртэлх хэмжээний тєгєл ой, Нєгєєтэйгїїр газар ашиглагчидад нєхєн бут, сєєг, 30 хэмээс дээш налуу газрын олговор олгохгїй. ой " (8.1) ба "хориотой зурвасын ойд нуур, рашаан, булаг, шандын ундаргын эргэн Зїйл 50-д газар эзэмшигч, газар ашиглагчдыг тойрон болон голын эргээс хоёр тийш 1000 газар хамгаалахыг шаардсан тухай метрийн доторхи ой, улсын чанартай авто заажээ. Тухайлбал, газар эзэмшигч болон болон тємєр замын дагуу хоёр талын 100 ашиглагчид "газрын тєлєв байдал, чанарыг мутрийн доторхи ой" (8.2) зэргээс бїрдэх хадгалах, байгалийн аясаар болон хїний хамгаалалтын бїсийн ойн тодорхойлолт їйл ажиллагааны улмаас хєрсний їржил болон менежментийн зохицуулалтын шим буурах, газрын ургамлын бїрхэвч талаар дурджээ. Хамгаалалттай бїсийн ойн талхлагдах, хєрс элэгдэх, эвдрэх, хуурайших, менежментийн зохицуулалтын талаар Тусгай намагжих, давжих, бохирдох, хордохоос хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулинд (хиймийн бодисын бохирдол) сэргийлэх заажээ (8.4). бусад тєрлийн ойн хувьд "зам, арга хэмжээг єєрийн зардлаар хариуцах " гїїр барих, ус, урчим хїч, холбооны шугам хариуцлага хїлээнэ (50.1.1); "ашигт малтмал татах болон тїймрээс хамгаалах шороон олборлох, барилгын материал бэлтгэх, зурвас гаргах, ойн хэвийн єсєлт, нєхєн тємєр зам, авто зам тавих, эрэл хайгуул, сэргээлтийг дэмжихэд чиглэгдсэн арчилгаа, сорилт туршилт, шинжилгээний ажил хийх цэвэрлэгээний арга хэмжээг хэрэгжїїлэх, болон бусад хэрэгцээнд зориулан ухаж ойн дагалт нєєцийг ашиглахаас " бусад їйл ашигласнаар эвдэрч гэмтсэн газрын тухай ажиллагааг хориглосон байна (Зїйл 8.6). бїр єєрийн хїч, хєрєнгєєр нєхєн сэргээж, Зїйл 8-д хамгаалалттай бїсийн бїх ойн засаж тохижуулж байх " (50.1.2); "газар, орчинд уул уурхайн хайгуул, олборлолт тїїний баялаг, тїгээмэл тархацтай ашигт явуулахыг хориглосон нь нилээд єргєн малтмал ашиглахдаа байгаль орчинд сєрєг утгыг хамарчээ. Гэхдээ хамгаалалттай нєлєє їзїїлэхгїй байх" ба "ой тєгєл, ховор, бїсийн ойд уул уурхайн дэд бїтцийн барилга ховордсон амьтан, ургамал, тїїх соёлын байгууламж (зам, цахилгааны шугам, г.м.) дурсгалт зїйл бїхий газрыг хамгаалах" барихыг хориглоогїй шиг байна. (50.1.4) шаардлага тавигдсан байна. Ашиглалтын бїст хайгуул, олборлолтын їйл Ойн тухай хууль ажиллагааг хориглоогїй (Зїйл 9) ч ойтой холбоотой хэд хэдэн онцлог дїрэм журам Анх 1995 онд батлагдсан Ойн тухай хууль їїнд їйлчлэх учиртай. Зїйл 35-д ашигт шинэчлэгдэн 2007 оны 5 дугаар сарын 17-нд малтмал олборлох зэрэг їйл ажиллагааны батлагдсан юм. Уг хуулийн зорилт "Монгол явцад устгагдаж байгаа ойн нєхєн тєлбєрийг Улсын ой хамгаалах, эзэмших, зохистой аж ахуйн нэгж сум, дїїргийн тєсєвт тєлнє ашиглах, нєхєн сэргээх, їржїїлэхтэй гэж заажээ. Тїїнчлэн Зїйл 37-д хайгуул, холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино" олборлолтын тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчдийг (Зїйл 1). ойн хамгаалал, нєхєн сэргээлтийн нєхєн тєлбєрийг ойн ашиглалтаас олсон орлогын Ойг хамгаалалтын бїсийн ой болон хамтаар тєлєхийг аж ахуйн нэгжїїдээс ашиглалтын бїсийн ой гэж ангилна (Зїйл шаарджээ. 5). Зїйл 8-д "цармын бїслїїрийн ой, Тусгай 131 ХАВСРАЛТ 7: УУЛ УУРХАЙН САЛБАРЫН ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ЦАР ХїРЭЭ Сїїлийн арван жилд Монгол Улсын засгийн батлагдсан юм. Уг хуулийн зорилт "Монгол газар уурхайнуудын эзэмшигч болон Улсын нутаг дэвсгэрт ашигт малтмал эрэх, ажиллуулагчаас менежер болон зохицуулалт хайх, ашиглахтай холбогдсон харилцааг болж єєрчлєгдсєн бєлгєє. Уг шилжилт уул зохицуулахад оршино" (Зїйл 1). уурхайн салбарыг зохицуулах хууль эрх зїйн цар хїрээг тодорхойлж байгаль орчны Ашигт малтмалын уг хууль "ус, газрын тос, хувьд тогтвортой єсєлтийг хангахыг засгийн байгалийн хийгээс бусад тєрлийн ашигт газраас шаардав (Дэлхийн банк 2006 он). малтмал эрэх, хайх, ашиглахтай холбогдсон харилцаа"-нд хамааралтай (Зїйл 3.1). Харин Монгол Улсын Їндсэн Хууль гар аргаар болон бичил уурхайгаас ашигт малтмал ашиглахтай холбогдсон харилцааг Монголын уул уурхайн хайгуул, олборлолтын тусд нь єєр хуулиар зохицуулах болжээ бааз суурийг 1992 онд батлагдсан Монгол (Зїйл 3.2). Улсын Їндсэн Хуулиар таьсан бєлгєє. Эрдэс баялгийн ємчлєлийн тухайд Їндсэн Зїйл 5-д Їндсэн хуулийн санааг "Монгол хуулийн Зїйл 6-аад "Монгол Улсын иргэнд Улсын газрын гадаргуу болон тїїний хэвлийд ємчлїїлснээс бусад газар, тїїнчлэн газрын байгалийн байдлаараа оршиж байгаа хэвлий, тїїний баялаг, ой, усны нєєц, ан ашигт малтмал тєрийн ємч мєн" гэж дахин амьтан тєрийн ємч мєн " гэж заажээ (6.2). нотложээ (5.1). Уг заалтад цаашид "тєр Газрыг хувьдаа эзэмших нь газрын хэвлийг ємчлєгчийн хувьд ашигт малтмал эрэх, хайх, ємчлєхєд хамаарахгїй гэж тус зїйлд цаашид ашиглах эрхийг бусад этгээдэд олгох эрхтэй дурдсан (6.3) ба тєр улсын тусгай хэрэгцээг " гэсэн байна (5.2). Мєн 5 дугаар зїйлд тєр їндэслэн нєхєх олговортойгоор газрыг солих хувийн хэвшилтэй тїншлэлийн зарчмаар буюу эргїїлэн авах, "уг газрын хїн амын хамтран ажиллаж болно гэсэн ба чингэхдээ эрїїл мэнд, байгаль хамгаалал, їндэсний тєрийн оролцооны хэмжээ 50 хїртэлх аюулгїй байдлын ашиг сонирхолд харшаар (нєєцийг нь тогтооход улсын тєсвийн хєрєнгє ашиглавал" хураан авч болно (6.4) гэж зарцуулагдсан нєхцєлд), эсхїл 34 хувь заажээ. Эцэст нь уг заалтад гадаадын иргэн (нєєцийг бусад эх їїсвэрийн оролцоотойгоор болон аж ахуйн нэгжїїдэд "газрыг тєлбєр, тогтоосон нєхцєлд) байна гэж заажээ. хугацаатайгаар болон хуульд заасан бусад болзол, журмаар ашиглуулж болно" гэсэн Монгол Улсын хуулийн дагуу бїртгэгдэж болой (6.5). їйл ажиллагаа явуулж буй хувийн аж ахуйн нэгж болон нєхєрлєлд "хайгуулын тусгай Монгол Улсын Ашигт малтмалын тухай зєвшєєрєл" болон "олборлолтын тусгай хууль зєвшєєрєл" олож болно (Зїйл 7.1). Хайгуулын тусгай зєвшєєрлєєр ашигт малтмалыг эрэх, 1997 оны 7 дугаар сарын 1-ий єдєр хїчин хайх эрх олгох (Зїйл 4.1.14) ба ашиглалтын тєгєлдєр болсон хуулийг шинэчлэн 2006 тусгай зєвшєєрлєєр ашигт малтмал оны 7 дугаар сарын 8-ны єдєр Монгол ашиглах эрх олгоно (Зїйл 4.1.15). нєєц газар Улсын Ашигт малтмалын тухай хууль болон Тусгай хэрэгцээний газраас гадуул 132 хийгдэх нєхцєлд "ашигт малтмал байгаа дэмжих аваас АМГТХЭГ-аас хайгуулын эсхийг тогтоох зорилгоор газрын хэвлийг тусгай зєвшєєрлийг олгох учиртай. Энэхїї хєндєхгїйгээр чулуулгийн сорьц, дээж авах, заалтын нэг чухал онцлог бол тогтоосон геологи, ашигт малтмалын анхдагч мэдээлийг 30 хоногийн дотор хариу єгєєгїй нєхцєлд ашиглах, агаарын зураг авах рагаар геологийн "їїнийг зєвшєєрсєнд тооцож" (19.4) тусгай судалгаа хийх аргыг" хэлэх тойм судалгаанд зєвшєєрлийг автоматаар олгоно. тусгай зєвшєєрєл шаардагдахгїй (Зїйл 4.1.2). Гэхдээ холбогдох аж ахуйн нэгж, нєхєрлєл 2008 оны 1 дїгээр сарын 28-ны єдєр ийнхїї їйл ажиллагаа явуулахаас ємнє Улаанбаатар хотноо болсон Уул уурхайн тєрийн тєв болон орон нутгийн захиргааны тусгай зєвшєєрєл олгоход оролцох байгууллагад урьдчилан мэдэгдэж холбогдох иргэдийн оролцоо уулзалтын їеэр болсон газар ємчлєгч, ашиглагчдаас зєвшєєрєл Хариуцлагатай уул уурхай ба эрдэс авах їїрэгтэй (Зїйл 15.2). баялгийн ашилалтын цуврал хэлэлцїїлгийн хэсэгт орсон ТББ-ууд, орон нутгийн Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл авах їйл явцын байгууллагуудын тєлєєлєгчдийн хувьд 19 талаар Зїйл 17,19-д тусгажээ. Хайгуулын дїгээр зїйл анхаарлын цєм байлаа. ИТХ-аас тусгай зєвшєєрлийг хамгийн тїрїїнд єргєдєл санал авах тєдий байдлаар олон нийтийн гаргаж бїртгїїлсэн этгээдэд (Зїйл 18.1) оролцооны албан ёсны хэрэгцээг хязгаарлаж гурван жилийн хугацаагаар (Зїйл 19.8) хоёр буй, єргєдєлд санал єгєх хугацаа дэндїї удаа сунгуулах боломжтойгоор (Зїйл 24.1.4) бага бєгєєд 30 хоногийн дотор хариу аваагїй олгоно. Аж ахуйн нэгж, нєхєрлєлийн эзэмших нєхцєлд єргєдєл автоматаар батлагддаг тусгай зєвшєєрлийн тоонд хязгаар байхгїй зэрэг асуудал гол санаа зовинол байлаа. (Зїйл 17.5). Хайгуулын тусгай зєвшєєрлийг олгосны дараа Зїйл 19-д засгийн газрын эрх бїхий агентлаг АМГТХЭГ-аас энэ тухай БОЯ, холбогдох (АМГТХЭГ) хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн аймаг, сум болон Улсын мэргэжлийн хяналтын єргєдєл хїлээн авмагц єргєдлийг бїртгэн, албанд мэдэгдэнэ (Зїйл 19.10). БОЯ-ыг урьдчилсан їнэлгээ хийж шаардлагад хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгосны дараа нийцэж буйг шалган, Тусгай хэрэгцээний зєвхєн мэдээлж байгаа нь тэмдэглїїштэй ба газар зэргийг хамарсан уул уурхайн хайгуул, энэ нь уг яаманд тухайн хайгуулын тусгай ашиглалт хийхийг хориглосон газар нутагтай зєвшєєрєл бїхий талбай хамгаалалттай давхардаж буйг тогтооно. Дээр дурдсан газар нутагтай давхардаж байгаа эсэхийг алхмыг хийсний дараа єргєдєл хїлээн шалгах боломж олгодоггїй. Гэхдээ байгаль авснаас хойш 20 хоногийн дотор АМГТХЭГ орчны тодорхой хамгааллын талаар Зїйл бичгээр єргєдєлд татгалзсан хариу єгсєн, 37-оод "байгаль орчны албанаас зєвшєєрєл хїссэн талбайд хайгуулын тусгай зєвшєєрєл аваагїйгээр ашигт малтмал эрэх, хайх їйл олгож болох, эсхїл уг газрын тодорхой хэсэгт ажиллагаа тусгай зєвшєєрєл эзэмшигч эхлэж олгож болох (Тусгай хэрэгцээний газартай болохгїй " гэж заажээ (Зїйл 37.2). давхардсан нєхцєлд) тухай мэдэгдэнэ. Ашиглалтын єргєдєл гаргаж буй этгээд уг Зїйл 19-д олон нийтийн тєлєєлєлтэй талбайн хайгуулын тусгай зєвшєєрєлтэй зєвшилцєх їйл явцын талаар дурджээ. (Зїйл 24.1) байх ба уг тусгай зєвшєєрєл АМГТХЭГ-аас холбогдох засаг даргад эзэмшигч нь тухайн талбайд ашиглалтын тухайн аймгийн (эсхїл нийслэл хотын) тусгай зєвшєєрєл хїссэн єргєдєл гаргаагїй хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн єргєдлийн бол уг талбайд сонгон шалгаруулалтын тухай мэдэгдэнэ. Їїний дараа засаг дарга журмаар ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл 30 хоногийн дотор холбогдох сумын олгоно (Зїйл 24.2). ашиглалтын тусгай (дїїргийн) ИХТ-ийн саналыг авч АМГТХЭГ-т зєвшєєрлийг 30 жилийн хугацаанд (Зїйл хїргїїлнэ. "Монгол Улсын хуулинд заасан 26.5) хоёр удаа 20 жилийн хугацаагаар (Зїйл їндэслэлээр" засаг дарга хайгуулын тусгай 27.1.6) сунгах боломжтойгоор олгоно. зєвшєєрєл олгохоос татгалзаж болно (Зїйл 19.5). Гэхдээ засаг дарга уг шийдвэрийг Ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл авах їйл 133 явцын талаар Зїйл 24, 26-аад дурдсан юм. бохирдолт тогтоосон хэмжээнээс даваагїй, Їйл явц бол ерєнхийдєє хайгуулын тусгай ашигласан талбайн нєхєн сэргээлтийг зєвшєєрлийнхтэй адилхан ба їїнд хїсэлт явуулах арга хэмжээ авч ирээдїйд ард гаргаж буй ашиглалтын талбай Тусгай иргэд хэрэглэхэд тохиромжтой болгохыг хэрэгцээний газартай давхардаж болохгїй батлагаажуулна. Эдгээр тєлєвлєгєєг (Зїйл 24.2.2) бєлгєє. Хайгуулын тусгай хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгохоос ємнє зєвшєєрлийн їйл явцаас ялгаатай нэг зїйл урьдчилан боловсруулж тусгай зєвшєєрлийг бол урьдчилсан їнэлгээний дараа АМГТХЭГ- хянах їйл явцад їїнийг ашиглавал зїйд аас "хайгуулаар тогтоосон ашигт малтмалын нийцнэ. Гэвч Зїйл 38.1.1-д хайгуулын тусгай нєєцийн хэмжээ, їнэлгээ нь олборлолтоос зєвшєєрєл эзэмшигчдэд тусгай зєвшєєрєл їїсч болох экологийн хохирлыг нєхєн хїлээн авснаас 30 хоногийн дотор уг сэргээхэд хїрэлцэх эсэх"-ийг (Зїйл 26.2.3) тєлєвлєгєє боловсруулах шаардлага тавьж тогтоох зорилгоор нэмэлт хянан шалгах їйл байна. ажиллагаа явуулна. Їїний тулд ашилалтын єргєдєл гаргаж буй нэгэн єргєдлийн хамт Байгаль хамгаалах чиглэлээр тусгай БОНБЇ-ээг хамтаар хїргїїлэх шаардлагатай зєвшєєрєл эзэмшигчид єєрийн їїрэг (Зїйл 25.1.7). хариуцлагаа зєв зохистой биелїїлж буйг бататгах арга хэмжээ болгон хуулийн 38 Єєр нэг гол ялгаа бол олон нийтийн дугаар зїйлд "байгаль орчны хамгаалах хэлэлцїїлгийн тухай энд огт дурдаагїй юм: талаар хїлээсэн їїргээ биелїїлэх батлагаа анхан шатны шїїлт хийсний дараа АМГТХЭГ болгон холбогдох сум, дїїргийн Засаг єргєдєл бїртгэснээс хойш 20 хоногийн дотор даргын нээсэн тусгай дансанд багаль орчныг єргєдлийн талаарх шийдвэрээ гаргана хамгаалах арга хэмжээнд шаардагдах тухайн (Зїйл 26.3). Энэ алхамд байгаль хамгаалах жилийн зардлын 50 хувьтай тэнцэх хэмжээний тухай нэг гол санаа орсон ба хїсэлт гарагж мєнгєн хєрєнгийг шилжїїлнэ" гэжээ (38.1.8). буй талбай нь ямар нэгэн байдлаар Тусгай байгаль хамгаалах тєлєвлєгєєгєє биелїїлсэн хэрэгцээний газартай давхардаж байвал нєхцєлд уг хєрєнгийг тусгай зєвшєєрєл "ашиглалтынтусгай зєвшєєрєл олгохгїй" эзэмшигчид эргїїлэн олгоно (38.4). Гэхдээ гэсэн байна (Зїйл 26.3.4). Хайгуулын тусгай тэдгээр нь тєлєвлєгєєгєє бїрэн биелїїлээгїй зєвшєєрлийн єргєдлийн їйл явцын нэгэн бол холбогдох сум (дїїргийн) засаг дарга адил єргєдлийн дагуу тусгай зєвшєєрєл байгаль орчин хамгаалах шаардлагатай арга олгохоос ємнє БОЯ-нд мэдэгдэх заалт їгїй. хэмжээ авахад уг хєрєнгийг зарцуулах ба їїнд Зїйл 26.7-ийн дагуу "Тєрийн захиргааны тусгай зєвшєєрєл эзэмшигч шаардлагатай байгууллага ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл бол нэмэлт хєрєнгє гаргаж єгнє (38.3). олгосноос хойш ажлын 7 хоногт байгтаан байгаль орчны асуудал эрхэлсэн тєрийн Байгаль хамгаалах тєлєвлєгєє захиргааны тєв байгууллага, татварын боловсруулахын зэрэгцээ ашиглалтын тусгай асуудал эрхэлсэн тєрийн захиргааны тєв зєвшєєрєл эзэмшигчид 39 дїгээр заалтын байгууллага, тухайн тусгай зєвшєєрлєєр дагуу БОНБЇ хийх шаардлагатай. Хайгуулын олгогдсон талбай байрших аймаг, сум, тусгай зєвшєєрлєєс ялгаатай нэг зїйл дїїргийн засаг дарга, мэргэжлийн хяналтын бол Байгаль хамгаалах тєлєвлєгєє болон албанд энэ тухай тус тус мэдэгдэж, єдєр БОНБЇ-ээг ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл тутмын сонинд нийтлэнэ". олгохоос ємнє боловсруулах ёстой. БОНБЇ- нд "тухай уурхайн ажиллагааны явцад хїн Байгаль хамгаалахтай холбоотой тодорхой амын эрїїл мэнд, байгаль орчинд учирч зохицуулалтыг Зїйл 37-40-д тусгажээ. болзошгїй хортой нєлєєллийг урьдчилан Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл авснаас 30 тодорхойлж, тїїнийг багасгах, арилгах арга хоногийн дотор тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчид хэмжээг тодорхойлох " ёстой (39.1.2). Байгаль Байгаль хамгаалах тєлєвлєгєє боловсруулж хамгаалах тєлєвлєгєєнд "уурхайн ажиллагааг хайгуулын талбай байрших сум, дїїргийн байгаль орчинд хохирол багатай явуулах, засаг даргаар батлуулна. Уг тєлєвлєгєєнд агаар мандал болон усны бохирдолт, хїн, 134 амьтан, ургамалд їзїїлэх сєрєг нєлєєллєєс холбоотой (Дэлхийн банк 2006 он). сэргийлэх цогц арга хэмжээг тусгах" учиртай (39.1.3.) Тїїнчлэн уг тєлєвлєгєєнд : (i) Ашигт малтмалын хуулинд тєв болон орон "хортой болон хор хєнєєл учруулж болзошгїй нутгийн засаг захиргааны Газрын хуулинд бодис, материалыг хадгалах, хяналт тавих"; тусгагдсан "хайгуул болон ашиглалт (ii) "газрын гадаргуугийн болон гїний усыг хязгаарлагдсан эсхїл хориглогдсон" Тусгай хамгаалах, ашиглах, хуримтлуулах"; (iii) хэрэгцээний газар нутгийг хїлээн зєвшєєрсєн "уурхайн хаягдлын далан барих, уурхайн юм (Зїйл 4.1.2). Тусгай хэрэгцээний газар талбайн аюулгїй байдлыг хангах" ба (iv) нутгийн хувьд (улсын болон орон нутгийн "нєхєн сэргээх арга хэмжээ" орно (39.1.4). ТХГН-ийг оруулсан) Монголын Парламентад "тодорхой нутаг дэвсгэрт ашигт ммалтмал Ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчид эрэх, хайх, ашиглахыг, эсхїл хайгуулын уул уурхайн їйл ажиллагаанаас байгаль болон ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл орчинд нєлєєлєх бїх сєрєг нєлєєг агуулсан олгохыг хязгаарлах буюу хориглох " эрх Байгаль орчин хамгаалах тєлєвлєгєєний олгогдсон (Зїйл 8.1.5.). Тїїнчлэн Монголын хэрэгжилтийн талаар жилийн тайлан Парламент Улсын ТХГН-т хийгдэх тойм боловсруулж БОЯ, мэргэжлийн хяналтын судалгаа, хайгуул болон ашиглалтыг хянах газар болон холбогдох аймаг (эсхїл нийслэл їїрэгтэй (Зїйл 8.1.3.) бол засгийн газар єєр хотын) эсхїл сумын (эсхїл дїїргийн) засаг тєрлийн улсын тєвшний Тусгай хэрэгцээний даргад хїргїїлнэ. газар нутагт явагдах ийнхїї їйл ажиллагааг хянах їїрэгтэй (9.1.3.). орон нутгийн тєвшинд Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчдийн Газрын хуулийн зохицуулалтын дагуу Тусгай нэгэн адил ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл хэрэгцээний газар нутгийг байгуулах їїргийг эзэмшигчид "(БОЯ)-аас нээсэн тусгай орон нутгийн засаг захиргааны байгууллага дансанд байгаль орчныг хамгаалах хариуцна (Зїйл 12.1.4). арга хэмжээ хэрэгжїїлэхэд шаардагдах тухайн жилийн зардлын 50 хувьтай тэнцэх Тусгай хэрэгцээний газар нутагт хийгдэх хэмжээний мєнгєн хєрєнгийг шилжїїлэх" ашиглалтын хязгаар болон хоригын талаар їїрэгтэй бєлгєє (39.1.9). дахин давтахад Зїйл 14-т тусгасан болно. Уг зїйлд тєв болон уг баталгаат хєрєнгийг Байгаль хамгаалах орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагыг тєлєвлєгєєгєє биелїїсэн нєхцєлд тусгай АМГТХЭГ-т Тусгай хэрэгцээний газар нутаг зєвшєєрєл эзэмшигчид эргїїлэн олгох юм байгуулсан талаар мэдэгдэж АМГТХЭГ-т (39.4). Гэхдээ тэдгээр нь тєлєвлєгєєгєє хайгуул, ашиглалтын тусгай зєвшєєрєл биелїїлээгїй нєхцєлд БОЯ уг баталгаат болон картографийн бїртгэлд тухайн газар хєрєнгийг хэрэгцээтэй байгаль хамгаалах нутгийн байршлыг бїртгэх їїргийн талаар арга хэмжээнд зарцуулж шаардлагатай дурджээ. Уг зїйлд мєн тїїнчлэн "хїчин бол тусгай зєвшєєрєл эзэмшигч нэмэлт тєгєлдєр хайгуулын болон ашиглалтын хєрєнгє гаргах ёстой бєлгєє (39.3). Байгаль тусгай зєвшєєрлєєр олгогдсон талбайг хамгаалах зорилгоот баталгаат хєрєнгє бїхэлд нь, эсхїл хэсэгчлэн тусгай хэрэгцээнд байршуулах тухай тусгай зєвшєєрєл авснаар тусгай зєвшєєрєл эзэмшигч ашигт эзэмшигчдэд тавигдах уг шаардлага байгаль малтмал эрэх, хайх, ашиглах боломжгїй орчны хамгааллын хїсэн хїлээж буй тєвшин болсон бол тухайн шийдвэр гаргасан болон чанарт нєлєєлєєгїйг тэмдэглэх нь байгууллага тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчид зїйтэй. Энэ нь гол тєлєв байгаль хамгаалах нєхєн олговор тєлнє" гэж заажээ (14.4). тєлєвлєгєєний биелэлтийг хангах хїчин Нєхєн тєлбєрийн хэмжээний хувьд "тусгай чадавхи дутмаг, нєгєєтэйгїїр, уурхайн ажил зєвшєєрєл эзэмшигч болон тухайн газрыг зогссоны дараа байгаль орчин хамгаалах тусгай хэрэгцээнд авах шийдвэр гаргасан ажлыг дуустал бїрэн дїїрэн хийхэд байгууллага хоорондоо тохиролцон тогтоох шаардагдах нэмэлт санхїїжилт гаргах хїсэл бєгєєд тохиролцоонд хїрээгїй бол эрх бїхий эрмэлзлэл, чадавхиар ашигалалтын тусгай хєндлєнгийн этгээдийн дїгнэлтийг їндэслэн зєвшєєрєл эзэмшигчид дутаг байсантай тєрийн захиргааны байгууллага тогтооно" 135 гэжээ (14.5). Тухай газар Тусгай хэрэгцээний талбайг нийтийн зориулалтаар ашиглахад газар нутгаар тогтоогдсон їндэслэлээр аюулгїй болгох, байгаль орчныг нєхєн хайгуулын буюу ашиглалтын тусгай сэргээх талаар холбогдох арга хэмжээг бїрэн зєвшєєрлийг цуцлаж тусгай зєвшєєрєл авах" зэрэг орно (Зїйл 45.1). эзэмшигчид бїрэн нєхєн олговор олгох тухай Зїйл 56-аад дахин дурджээ. Ашигт малтмалын тухай хуулийг зєрчсєнд ногдуулах эрїїгийн хэрэгт тооцогдохгїй Зїйл 14, 56-аад газар нутгийг тусгай шийтгэлийг зааж єгсєн байна. Уг шийтгэлд хэрэгцээнд хайгуул буюу ашиглалтын 100 мянган тєгрєгийн торгууль ногдуулах, тусгай зєвшєєрлєєс гаргах механизмыг тусгай зєвшєєрлийг тїр цуцлах буюу бїр буй болгож (хамгаалалттай газар нутаг мєсєн цуцлах зэрэг арга хэмжээ орно. Гэвч байгуулах зэрэг) холбогдох байгууллагад Ашигт малтмалын тухай хуулийн байгаль тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчид нєхєн олговор орчны заалтуудын биелэлт тєдийлєн сайнгїй тєлєх їїргийг ногдуулжээ. Практик дээр (Дэлхийн банк 2006), Улсын мэргэжлийн нєхєн олговор тєлєх хєрєнгє хомс байгаа нь хяналтын газраас уурхайд ногдуулсан шинээр байгуулагдсан хамгаалалттай газар торгуулийн жагсаалтыг мэдээлэхээс нутагтай давхардаж буй тусгай зєвшєєрлийг татгалзсан зэрэг мэдээлэл байна. холбогдох байгууллагын хувьд (ихэвчлэн БОЯ) цуцлах болмжгїй байдагтай холбоотой Газрын хэвлийн тухай Монгол Улсын (Фарингтон 2005 он). Иймээс хамгаалалттай хууль газар нутгийг тусгай зєвшєєрлийг цуцлах Газрын хэвлийн тухай Монгол Улсын хууль замаар байгуулж нєхєн тєлбєр олгогдоогїй анх 1988 оны 11 дїгээр сарын 20-нд батлагдаж нєхцєлд хайгуулын болон ашиглалтын 1995 оны 4 дїгээр сарын 17-нд шинэчлэгдсэн тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчид байгаль юм. Уг хуулийн зорилт "єнєєгийн болон хойч орчны нэмэлт ямар стандартад, хэрэв ямар їеийхний ашиг сонирхолд нийцїїлэн газрын нэг нь байдаг бол, нийцэх шаардлагатай нь хэвлийг ашиглах, хамгаалахтай холбогдсон тодорхойгїй байна. харилцааг зохицуулахад оршино" (Зїйл 1). Уг Хайгуул болон ашиглалтын тусгай хууль Газрын тухай хуулийг (газрын хэвлийг зєвшєєрлийн хил хязгаарын талаар гарах хєндєєгїй) нєхєж байгаа ба 2006 оны Ашигт маргааныг шийдвэрлэхийн хувьд Зїйл 13-т малтмалын тухай хуулиар тэлэн єргєжсєн урьд ємнє тусгай зєвшєєрєл олгогдсон газар эрдэс баялгийн хайгуул, ашиглалтын талаар нутгийг тїр хугацаагаар улсын хяналтанд зарим ерєнхий зохицуулалтыг уг хуулиар байлгаж тухайн газар нутагт хийгдэх тойм хийлээ. судлагаа, хайгуул, ашиглалтыг тїр зогсоох Газрын хэвлийд бїх тєрлийн чулуулаг, ашигт эрх мэдэл засгийн газарт олгожээ. Бусад малтмал болон геологийн бусад биет орно зїйлийн зэрэгцээ "нєєц газар" гэж нэрлэгдэх (Зїйл 4). Зїйл 3-ын дагуу газрын хэвлийн бол ийнхїї газрыг "тусгай зєвшєєрлийн дан ганц тєрийн ємч. Иймээс їїнийг ашиглаж бїртгэлийн чанарыг сайжруулах" (13.1.1) болохоос хэзээ ч ємчлєхгїй. Зїйл 9-т болон "тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчдийн Монголын хууль тогтоомжоор зєвшєєрєгдсєн хооронд хил хязгаарын талаар їїссэн нєхцєлд газрын хэвлийг Монголын болон маргааныг шийдвэрлэх" зорилгоор байгуулж гадаадын иргэд, аж ахуйн нэгж ашиглаж болно. болно. Ерєнхийдєє тусгай зєвшєєрєл цуцлагдсанаар Зїйл 10-т газрын хэвлийг геологийн тусгай зєвшєєрєл эзэмшигчийн эрх їїрэг судлагааны зорилгоор ашиглаж "газрын дуусгавар болдог. Харин ганц тохиолдолд хэвлийн ашигт малталын хайгуул, "байгаль орчныг хамгаалах, нєхєн сэргээх, ашиглалттай холбоотой харилцааг Ашигт уурхайг хаах талаар ... болон байгаль орчныг малтмалын хуулиар зохицуулна" гэж заажээ хамгаалах тухай хуульд тогтоомжийн дагуу (10.2). Байгаль орчны хамгаалалын талаар хїлээх їїргээс чєлєєлєгдєхгїй" (Зїйл 53.3). Зїйл 20-д газрын хэвлий ашигласан этгээдээс Энэ їїрэгт уурхайг хаахаас ємнє "уурхайн 136 "газрын хэвлий ашиглахад їїсч болзошгїй Тїр журмын дагуу сумдын (эсхїл дїїргийн) хортой нєлєєнєєс хий мандлын агаар, газар, ИТХ єєрийн мэдлийн хїрээнд гар аргаар ой, ус, рашаан, мал, амьтан, байгаль орчны болон бичил уул уурхайн їйл ажиллагаанд бусад обьект, барилгын байгууламжийг зориулж сумынхаа хоёр хїртэлх хэсэг газар найдвартай хамгаалах, тїїнчлэн тусгай олгох эрхтэй. Энэ газарт дараах орно: (i) ашигт хамгаалалттай газар, байгалийн болон малтмалын нєєцийн хэмжээ, чанарын хувьд тїїх, соёлын дурсгалт зїйлийн хадгалалт, томоохон уул уурхайн аж ахуйн нэгжїїдэд хамгаалалтыг хангах" (20.2.3) ба "орон эдийн засгийн їр ашиг муутай ашигт нутгийн засаг захиргааны байгууллагад малтал;(ii) уул уурхайн олборлолт явагдаж эргїїлж єгєхєєс ємнє газрын хэвлийг ашиглах нєхєн сэргээлт хийгдээгїй газар ба (iii) тусгай явцад эвдэрсэн газрыг засаж тохижуулах"-ыг зєвшєєрєл эзэмшигч, сум/дїїргийн засаг шаардаж байна (20.2.4). дарга болон холбоодын хооронд байгуулсан гурвалсан гэрээний дагуу ашиглалтын Гар аргаар алт олборлолтын тїр талбайн зарим газрыг гар аргаар болон журам бичил уул уурхайн їйл ажиллагаа эрхлэгчдэд єгєх. Энэ тохиолдолд уул уурхайн холбоод Гар аргаар болон бичил уул уурхайн асуудлыг холбогдох сум/ дїїргийн засаг дарга нартай Ашигт малтмалын тухай хуульд огт тусгаагїй гэрээ байгуулна. Бусад зїйлийн зэрэгцээ тухай урьд ємнє дурдсан билээ. 2001, 2002 эдгээр гэрээнд байгаль орчныг нєхєн сэргээх онуудад засгийн газраас энэхїї асуудлыг талаар санал болгож буй болон тєлєвлєж зохицуулах зорилгоор уул уурхайн албас буй арга хэмжээг онцолж зєвшєєрєлгїйгээр бус эдгээр тєрлийн тїр журам баталсан юм. эсхїл тусгай зєвшєєрлєгїйгээр хиймийн Эдгээр журам тєдийлєн їр дїнтэй байсангїй болон тэсэрч дэлбэрэх бодис хэрэглэхгїй тул шинэчлэгдээгїй байна. Иймээс засгийн гэсэн заавал биелїїлэх їїрэг тусгагдах газар Гар аргаар олборлолт хийх тухай учиртай. хууль боловсруулсан ч Парламентаас дэмжлэг аваагїйн улмаас 2005 оны 8 Тїр журмын 10 дугаар зїйлд Тусгай сард бїр мєсєн хэлэлцїїлгээс хасагдсан ххамгаалаттай газар нутагт, Тусгай юм (Дэлхийн банк 2006 он). Швейцарийн хэрэгцээний газар, нєєц газар (Ашигт хєгжил, хамтын ажиллагааны байгууллагаас малтмалын тухай хуулийн Зїйл 13-т АМГТХЭГ-тай хамтран хууль тогтоомжийн тусгагдсан), орон нутгийн тахилага шїтлэгтэй тєсєл боловсруулах, зуучлал болон маргаан газрууд, ойн болон усны нєєц бїхий газрууд шийдвэрлэх, технологи шилжїїлэх, сургалт болон бусад олон тєрлийн талбайд гар болон эрїїл мэндэд учруулах эрсдлийг аргаар болон бичил уул уурхайн їйл бууруулах, аюулгїй байдал болон байгаль ажиллагаа явуулахыг хатуу хориглосон орчны зэрэг асуудлуудыг онцлон гар аргаар байна. олборлолт хийх чиглэлээр санаачлага гаргажээ (Дэлхийн банк 2006 он). Олборлолтын салбарын ил тод байдлын санаачлага Энэхїї санаа санаачлагт Гар аргаар болон бичил уул уурхайг 2015 он хїртэл хєгжїїлэх, Олборлолтын салбарын ил тод байдлын Гар аргаар болон бичил уул уурхайн їйл санаачлага (ОСИТБС) нь газрын тос, хий ажиллагааг зохицуулах тїр журамын тухай болон уул уурхайн аж ахуйн нэгжїїдээс сїїлийн їед гарсан 2008 оны 2 дугаар сарын засгийн газар, засгийн газрын аж ахуйн 27-ны єдрийн Засгийн газрын 71,72 дугаар нэгжид тєлєх тєлбєрийн ил тод байдлыг тогтоолууд орно. Гар аргаар болон бичил уур сайжруулахын зэрэгцээ хїлээн авагч орны уурхайн хууль батлагдтал їйлчлэх тїр журам засгийн газрын орлогын ил тод байдлыг уурхайчдын холбоо байгуулах, гэрээний дагуу бататгах зорилго агуулна. 2006 оны 1 дїгээр эдгээр холбоодод газар олгох зэрэг асуудлыг сарын 4-ий єдєр Монгол Улсын засгийн газар тусган гар аргаар болон бичил уул уурхайн тогтоол гаргаж уг санаачлагыг хэрэгжїїлэх їйл ажиллагааны зохицуулалтын хууль эрх їїрэг бїхий Їндэсний ОСИТБС-ын зєвлєл зїйн їндсийг бїрдїїлсэн бєлгєє. байгуулав (Дэлхийн банк 2006 он). 137 ХАВСРАЛТ 8: ОЛОН УЛСЫН ХєГЖЛИЙН БАНКУУДЫН БАРИМТАЛДАГ БАЙГАЛЬ ОРчНЫГ ХАМГААЛАХ БОДЛОГУУД Дэлхийн банкны байгаль орчныг нутгуудын хувьд) ба (б) тухай улс орны хамгаалах бодлого хєгжлийн стратегийн агуулгатай уг газар нутгийн хамгааллыг уялдуулах; Дэлхийн банкны байгаль орчныг хамгаалах · Байгаль хамгаалалд чухал газар тулгуур бодлого бол Байгаль орчны нутгуудад ноцтой єєрчлєлт, доройтол їнэлгээний Їйл ажиллагааны бодлого (OP)/ їзїїлж болохуйц гэж їзсэн тєслїїдэд Банкны процедур (BP) 4.01 гэж урьд ємнє дэмжлэг їзїїлэхгїй гэсэн зарчмыг банк дурдсан билээ. Байгаль орчны їнэлгээг баримталдаг; байгаль орчинд нєлєєлєх байдлын хийгдэх · Чухал газар нутаг, тэдгээрийн гїйцэтгэдэг їнэлгээний цар хїрээ, тєрлийг тодорхойлох, экологийн їїрэг функц, тухай газар нутагт мєн уг тєсєл байгаль хамгаалах бусад учирч буй аюулын тєвшин, байгаль бодлогод харшилж буйг тогтоох зорилгоор хамгаалах асуудлын тэргїїн ач холбогдол, хєрєнгє оруулалтын зээл болгоноор хийдэг. холбогдох санхїїжилт болон хїчин Їїнтэй холбоотой бусад бодлогод Амьдрах чадавхи бїрдїїлэх хэрэгцээ шаардлагыг орчны тухай ОР/ВР 4.04, Нєєцийн талаар тодорхойлох зэрэг газар нутгийн томоохон OP/BP 4.11 болон Ойн талаар OP/BP 4.36 асуудлыг хєгжил, байгаль орчны зэрэг орно. стратегийн дїн шинжилгээндээ тусгахыг Дэлхийн банкны байгаль хамгаалах бодлогын Банк зээлдэгч нарт уриалдаг. дагуу їнэлгээ хийх нь зээлдэгч улс орны засгийн газрын хариуцлага бєгєєд Дэлхийн Чухал газар нутгуудад (i) одоогоор банк уг бодлогод хэрхэн нийцэж буй талаар хамгаалалттай болон засгийн газраас ерєнхий хариуцлага хїлээнэ. хамаалалтанд авах санал албан ёсоор дэвшїїлсэн газар нутгууд (Дэлхийн байгаль Амьдрах орчны талаар Дэлхийн банкны їйл хамгаалах холбооны шалгуурт нийцэх нєєц ажиллагааны бодлого (OP 4.04, 2001 оны газар) ба (ii) Банкнаас боловсруулсан нэмэлт 6 сар) нь дараах їгийг иш татдаг: "Амьдрах жагсаалтанд тусгагдсан болон Бїс нутгийн орчныг хамгаалах явдал...удаан хугацаанд байгаль орчны салбарын нэгжийн тогтоосон тогтвортой хєгжихєд нэн чухал" ба їїний эх сурвалж бїхий газар нутгууд орно. Эдгээр зэрэгцээ дараахийг агуулдаг. Їїнд: газарт орон нутгийн ард иргэдийн хїлээн · Банк єєрийн їйл ажиллагаа, эдийн засаг, зєвшєєрсєн газрууд (тахилага шїтлэгтэй); салбарын ажил, тєслийн санхїїжилт биологийн тєрєл зїйлийн хамгаалалд илїїтэй болон бодлогын яриа хэлэлцээнд амьдрах нийцэх газар нутгууд; болон ховор, эмзэг, орчны хамгаалал, тохижилт болон нєхєн нїїдлийн болон аюулд єртсєн амьтанд чухал сэргээлтийг дэмждэг; газар нутгууд орно. Тухай ан амьтны элбэг · Банкны эдийн засаг, салбарын ажилд байдал, эндемизмын тєвшин, ховор байдал дараахийг тодорхойлох орно. Їїнд: (a) болон бїрэлдэхїїн зїйлийн эмзэг байдал, тодорхой амьдрах орчинд учирч буй тєлєєлєл ба эко тогтолцооны нэгдмэл байдал аюулын тєвшин зэрэг амьдрах орчны зэрэг хїчин зїйлийг їндэслэж жагсаалт боло тулгамдсан асуудлууд болон амьдрах всруулдаг. орчны хамгааллын онцгой хэрэгцээ шаардлага (нэн ялангуяа чухал газар Ноцтой єєрчлєлт гэдэг нь "газар эсхїл 138 усны ашиглалтанд урт хугацаанд орсон · Ноцтой аюулд єртсєн буюу аюулд єртсєн єєрчлєлтийн улмаас байгаль хамгаалалд зїйлийг оршин тогтноход шаардагдах чухал газар нутгууд эсхїл бусад газар газар нутаг зэрэг биологийн тєрєл нутгийн нэгдмэл байдал алдагдах буюу зїйлийн єндєр ач холбогдолтой газар; їлэмж багасах"-ыг хэлнэ. Харин доройтол · Эндемик буюу хязгаарлагдмал зїйлд гэдэг нь "уугуул популяцийг тогтвортой тэтгэн чухал ач холбогдол бїхий; дэмжих тухайн амьдрах орчны чадавхийг · Зїйлийн євєрмєц хослол, эсхїл шилжин їлэмж хорогдуулах байгаль хамгаалалд хувирах гол їйл явцтай холбоотой буюу чухал газар нутаг буюу бусад газар нутгийн эко тогтолцооны гол їйлчилгээ їзїїлдэг; єєрчлєлт" юм. · Нїїдлийн амьтны оршин тогтноход чухал; Олон улсын санхїїгийн корпорацийн · Даян дэлхийд ач холбогдолтой усны байгаль хамгаалах бодлого шувуудын їлэмж бєєгнєрєлийг тэтгэн Олон улсын санхїїгийн корпораци нь дэмжих Дэлхийн банкны бїлгийн хувийн хэвшилд зээл олгогч гар бєлгєє. Тїїний байгаль Азийн хєгжлийн банкны (АХБ) байгаль хамгаалах гол бодлого нь Биологийн тєрєл хамаалах бодлого зїйлийн хамгаалал ба Байгалийн баялгийн тогтвортой менежмент гэгдэх Гїйцэтгэлийн Санал болгож буй зээлийн тєслїїдийн стандарт 6 юм. байгаль орчны шинжилгээний системчилсэн процедурыг батлах зэрэг замаар АХБ Энэхїї гїйцэтгэлийн стандартын дагуу єєрийн їйл ажиллагаандаа байгаль орчны дараах нєхцєл шаардлагад нийцэхээс бусад хамгааллын асуудлыг харгалзан їздэг. тохиолдолд зээлдэгч нь байгаль хамгаалалд чухал газар нутгийг ноцтой єєрчилж, АХБ-ны байгаль орчин хамгаалах процедур доройтуулахгїй ажээ: Байгаль орчны бодлого болон Байгаль орчны · Техник болон санхїїгийн хувьд їнэлгээний удирдамжинд тусгагдсан. боломжийн альтернатив хувилбар їгїй; АХБ-аас єгч буй бїр зээл болон хувийн · Тєслєєс гарах нийт ашиг байгаль орчин хэвшлийн хєрєнгє оруулалтад Байгаль болон биологийн тєрєл зїйл хамгаалахад орчинд нєлєєлєх байдлын їнэлгээ хийх зарцуулсан зардлаас илїї байх; шаардлага тавьдаг. Дэлхийн банк болон · Аливаа ноцтой єєрчлєлт болон доройтлыг ОУСК-тай нэгэн адил АХБ-ны байгаль орчны зїй зохистой байдлаар багасгах. їнэлгээний шаардлагын дагуу їнэлгээ "Байгаль хамгаалалд чухал газар нутгууд" хийх хариуцлага зээлдэгч хїлээдэг бєгєєд гэгдэх газарт Гїйцэтгэлийн стандарт 6 бїр АХБ-аас зээлдэгчтэй тохирсон байгаль илїї хатуу нєхцєл тавьдаг. Эдгээр газар нутгат орчинд нєлєєлєх нєлєєллийг багасгах арга дараах шаардлагад нийцэхээс нааш зээлдэгч хэмжээний хэрэгжилтийг хангах, мониторинг ямарваа нэгэн тєсєл хэрэгжїїлэхгїй: хийх зэргийг хариуцна. · Зїйлийн популяц буюу эко тогтолцоог Тєслийг шїїх їйл явцад байгаль орчинд тэтгэн дэмжих байгаль хамгаалалд нєлєєлєх байдлын ач холбогдолыг їнэлж чухал газар нутгийн чадавхид нєлєєлєх БРНБЇ-ээг явуулах шаардлагатай эсэхийг хэмжиж болохуйц сєрєг нєлєєлєл їгїй; тодорхойлсноор тєслїїдийн байгаль орчны · Ноцтой ауюлд єртсєн буюу аюулд єртсєн ангилалыг тогтоодог. хїлээн зєвшєєрєгдсєн зїйлийн популяци Байгаль орчны тїргэн їнэлгээний асуудлын хорогдохгїй; жагсаалтыг ашиглаж тєслїїдийг їзэл · Бусад бага зэргийг нєлєєллийг багасгах. баримтлалын эхний їе шатанд байгаль ОУСК-ийн хэрэглэж буй "байгаль хамгаалалд орчны ангилалаар ангилах зорилгоор чухал газар нутаг" гэдэг тодорхойлолт нь дїн шинжилгээ болон баримтжуулалтыг Дэлхийн банкны хэрэглэж буй тодорхойлтоос сайжруулахыг зорьсон байгаль орчныг бага зэрэг єєр юм. Чухал газруудад дараах їнэлгээний шинэ удирдамжийг АХБ-аас 2003 газар нутаг орно. Їїнд: онд боловсруулсан. 139 "Байгаль орчны хувьд эмзэг газар нутаг"- тус дэм болдог ба улмаар энэхїї байгаль ыг ойролцоох буюу тїїний дотор хэрэгжих хамгаалах бодлогыг тууштай хэрэгжїїлэхэд тєслїїдэд байгаль орчны хамгийн хатуу туслалцаа їзїїлдэг юм. судлагаа хийх шаардлага тавигддаг. Японы олон улсын хєгжлийн банкны Эдгээр газрыг соёлын євд орсон газар, байгаль хамгаалах бодлого хамгаалалттай газар нутаг ба ТХГН-ийн орчны бїсийн газар, чийгэрхэг газар болон ЯОУХБ-аас 2003 онд ємнєх хоёр багцыг биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах тусгай нэгтгэн шинэчилсэн байгаль хамгаалах газар нутаг орно. удирдамжийн шинэ багцыг хэрэгжїїлсэн юм. Эдгээр удирдамжийн дагуу ЯОУХБ-аас Биологийн тєрєл зїйлийн хувьд чухал газар санхїїжилтийн шийдвэр гаргахаас ємнє нутгийн тухай мэдээлэл байгаль орчны бїс туєслийн їнэлгээ болон байгаль орчны тїргэн їнэлгээ явуулахад тус дєхємтэй ба судлагаа хийдэг. тєслїїдийг байгаль орчны хувьд эмзэг газар нутагт буюу тїїнтэй ойрхон бїст байршилтайг Їнэлгээ буюу анхдагч шїїлтийн їе шатанд тогтооно. санал болгож буй тєслїїдийг шаардагдах Европын сэргээн босголт, хєгжлийн байгаль орчны судалгааны цар хїрээг тогтоох банкны байгаль орчин хамгаалах зорилгоор байгаль їзїїлэх нєлєєллийн шинж бодлого чанараар ангилдаг. Байгаль орчинд їлэмж сєрєг нєлєє їзїїлж болзошгїй тєслїїдийг Байгаль орчны бодлогынхоо хїрээнд ЕСБХБ- А-ангилалд оруулдаг. А ангилалын тєслїїд аас хїрээлэн буй орчин хийгээд тїїний тэтгэн дараах байршил бїхий Эмзэг газар нутаг дэмждэг биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах буюу тїїний ойролцоо газар байршдаг. арга хэмжээг їйл ажиллагаандаа хамрах Їїнд: хїчин чармайлт гаргадаг. · Улсын ТХГН; Байгаль орчны эрсдэлийг їнэлж шаардагдах · Экологийн чухал їнэлэмж бїхий газар байгаль орчны їнэлгээний тєвшинг нутаг; тодорхойлох їїднээс ЕСБХБ-аас бїс тєслєє · Дотоодын хууль тогтоомж болон олон шїїн шалгадаг. Хєрєнгє оруулалтыг байгаль улсын гэрээ, хэлэлцээрээр хамгаалалтад орчинд їзїїлж болзошгїй нєлєєллийн байх учиртай ховор амьтдыг тэтгэх газар шинж чанар болон ач холбогдлоор нь нутаг. гурав ангилдаг. Ирээдїйд байгаль орчинд А ангилалын тєслїїдэд байгаль орчны їлэмж ихээр сєргєєр нєлєєлж болзошгїй їнэлгээний єргєн цар хїрээ бїхий судалгаа тєслїїдийг Ангилал А-аад оруулж, тэдгээрт хийдэг. Эдгээр судалгаагаар болзошгїй сєрєг заавал БОНБЇ хийн, сєрєг нєлєєллєєс нєлєєллийг нягталж байгаль нєлєєлєх эерэг зайлсхийх, багасгаж бууруулах арга хэмжээ нєлєєллийг тодорхойлон, сєрєг нєлєєллийг авахыг шаарддаг. багасгаж, эерэг нєлєєллийг хєхиїлэх арга хэмжээг їнэлэх їйл ажиллагаа хийгддэг. Ангилал А-д орсон тєслїїдэд "Эмзэг Тїїнчлэн зээлдэгч нар БОНБЇ-ий тайланг байршил" бїхий гэгдэх газар хэрэгжих буюу хїлээн авагч орны байгаль орчны хууль, тїїнд нєлєєлж болзошгїй тєслїїд бас ордог. стандартын дагуу боловсруулж хїргїїлнэ. Эмзэг байршилд байгалийн цогцолборт газар, хамгаалалттай бусад газар, чийгэрхэг ЯОУХБ-ны байгаль орчин хамгаалах бодлогод газар, биологийн тєрєл зїйлийг єндєр ач чухал газар нутгийн тухай мэдээллийг тусгах холбогдол бїхий ой, археологийн болон нь байгаль орчны удирдамжийг хэрэгжїїлэхэд соёлын ач холбогдолтой газар нутаг, уугуул тус дэм болох учиртай. Нэгдїгээрт, ингэснээр иргэд болон эмзэг бїлгийн бусад хїмїїст тєслийг шїїж їнэлэх їе шатанд Эмзэг газар чухал газар ордог. нутгийн стандарт жагсаалтыг харгалзсанаар Биологийн тєрєл зїйлийн хувьд чухал уг їе шатыг тууштай бєгєєд ойлгомжтой газруудын талаарх мэдээллийн дєхєм болгон. Хоёрдугаарт, тєслїїдийн болзошгїй байдал "Эмзэг байршлыг " тодорхойлоход сєрєг нєлєєллийг тодотгосноор байгаль орчны їнэлгээний їйл явцад тус дэм болно. 140 ХАВСРАЛТ 9: УЛСЫН ТХГН БА ХАЙГУУЛ, АШИГЛАЛТЫН ТУСГАЙ ЗєВШєєРєЛ ХИЙГЭЭД УУЛ УУРХАЙТАЙ ХОЛБООТОЙ ДЭД БїТЦИЙН УЛМААС єНДєР ЭРСДЭЛД БУЙ ГАЗАР НУТГИЙН ХООРОНДЫН ДАВХАРДАЛ Єндєр Ашиглал- Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл Єндєр тын Давхард- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий эрсд- давхар- лын % (га) (га) дал (га) талбай лийн % дал (га) (га) Дархан цаазат газар 1 Богд хаан уул 41,383 0 0.0 41,383 100.0 2 Дорнод Монгол 615,732 698 698 0.1 0.0 3 Их говь "A" 4,644,091 2,450 2,450 0.1 0.0 4 Их говь "B" 921,551 358 358 0.0 0.0 5 Хан хэнтий 1,233,351 0 0.0 114,382 9.3 6 Хасагт хайрхан 31,854 1,149 1,149 3.6 0.0 7 Хєх сэрхийн 74,474 0 0.0 0.0 нуруу 8 Хорьдол 227,968 1 1 0.0 0.0 сарьдаг 9 Монгол дагуур 85,085 676 676 0.8 0.0 "A" 10 Монгол дагуур 18,617 0 0.0 0.0 "B" 11 Нємрєг 333,155 0 0.0 0.0 12 Отгонтэнгэр 96,620 0 0.0 0.0 13 Бага говь "A" 1,166,346 14,989 14,989 1.3 66,368 5.7 14 Бага говь "B" 695,036 14,195 14,195 2.0 24,553 3.5 15 Улс нуур 462,503 48 48 0.0 26,030 5.6 16 Алтан элс 171,203 0 0.0 0.0 17 Цагаан шувуут 34,624 0 0.0 0.0 141 Єндєр Ашиглал- Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл Єндєр тын Давхард- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий эрсд- давхар- лын % (га) (га) дал (га) талбай лийн % дал (га) (га) 18 Тїргэн 133,810 5,220 5,220 3.9 84,183 62.9 Байгалийн цогцолборт газар 1 Алтай таван 623,220 0 0.0 32,124 5.2 богд 2 Дарьганга 70,086 2,421 2,421 3.5 0.0 3 Говь гурван 2,680,819 5,975 5,975 0.2 98,937 3.7 сайхан 4 Горхи-тэрэлж 292,010 0 0.0 62,352 21.4 5 Их богд уул 262,858 0 0.0 0.0 6 Хан хєхий 214,331 10,724 10,724 5.0 38,306 17.9 7 Хяргас нуур 374,746 1,360 1,360 0.4 52,539 14.0 8 Хангайн нуруу 889,986 132 428 560 0.1 176,609 19.8 9 Хар ус нуур 862,014 11 11 0.0 78,934 9.2 10 Хєгнє тарна 78,798 0 0.0 0.0 11 Хорго тэрхийн 85,007 0 0.0 16,602 19.5 цагаан нуур 12 Хєвсгєл нуур 848,828 0 0.0 0.0 13 Хустайн нуруу 57,341 1,637 1,637 2.9 533 0.9 14 Молцог элс 488 0 0.0 0.0 15 Мєнххайрхан 308,230 37 37 0.0 12,830 4.2 уул 16 Мянган угалзат 63,129 0 0.0 15,408 24.4 17 Ноёнхангай 59,162 43 43 0.1 0.0 18 Онон балж "A" 291,814 626 626 0.2 47,913 16.4 19 Онон балж "B" 102,881 21 21 0.0 0.0 20 Отхоны хєндий 92,955 0 0.0 0 0.0 21 сийлхэм "A" 77,843 0 0.0 15,498 19.9 22 сийлхэм "B" 76,647 193 193 0.3 46,035 60.1 23 Тарвагатай 557,447 0 0.0 0.0 нуруу 24 Цамбагарав 113,012 493 493 0.4 0.0 25 Тужийн нарс 70,864 0 0.0 20,642 29.1 26 Улаантайга 108,832 0 0.0 0.0 Байгалийн нєєц газар 1 Алаг хайрхан 36,100 0 0.0 0.0 2 Батхаан 21,759 0 0.0 0.0 142 Єндєр Ашиглал- Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл Єндєр тын Давхард- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий эрсд- давхар- лын % (га) (га) дал (га) талбай лийн % дал (га) (га) 3 Булган гол 11,892 2 2 0.0 11,892 100.0 4 Бурхан буудай 51,571 3,293 3,293 6.4 0.0 5 Дэвэлийн арал 10,022 0 0.0 10,022 100.0 6 Эргэлийн зоо 57,581 3,506 3,506 6.1 0.0 7 Их газрын 34,096 21,301 21,301 62.5 0.0 чулуу 8 Их нартын 70,088 6,516 1 6,517 9.3 42,287 60.3 чулуу 9 Ханжаргалант 62,971 0 0.0 17,530 27.8 уул 10 Хар ямаат 51,274 343 1 344 0.7 40,653 79.3 11 Лхачинвандад 55,382 7 7 0.0 4,935 8.9 12 Нагалхан 4,806 1,455 1,455 30.3 4,806 100.0 13 Намнан уул 29,709 0 0.0 0.0 14 Шарга 320,046 10,298 10,298 3.2 75,684 23.6 15 Манхан 84,701 0 0.0 0.0 16 Тэсийн гол 108,589 0 0.0 0.0 17 Тосон хулстай 471,937 7,046 413 7,459 1.6 74,645 15.8 18 Угтам 42,595 2,823 2,823 6.6 10,852 25.5 19 Яхь гол 248,672 9,544 9,544 3.8 102,871 41.4 20 Загийн ус 283,832 9,358 9,358 3.3 0.0 Дурсгалт газар 1 Булган уул 2,002 0 0.0 577 28.8 2 Даяндээрхийн 31,303 0 0.0 0.0 агуй 3 Ээж хайрхан 22,904 0 0.0 9,513 41.5 4 Хїйсийн 11,158 0 0.0 0.0 найман нуур 5 Хїргийн 6,109 4 4 0.1 0.0 хєндий 6 Шилийн богд 18,152 0 0.0 0.0 7 Сїйхэнт уул 7,717 2,112 2,112 27.4 0.0 8 Уран тогоо 5,420 0 0.0 2,277 42.0 тулга уул Бїс газар 22,413,136 141,014 891 141,905 0.6 1,480,670 6.6 143 ХАВСРАЛТ 10: ШЧГ БА ХАЙГУУЛ, АШИГЛАЛТЫН ТУСГАЙ ЗєВШєєРєЛ ХИЙГЭЭД УУЛ УУРХАЙН ДЭД БїТЭЦТЭЙ ХОЛБООТОЙ єНДєР ЭСДЭЛ БїХИЙ ГАЗАР НУТГИЙН ХООРОНДЫН ДАВХАРДАЛ Єндєр Ашиглал- Єндєр Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл тын Давхард- эрсд- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий давхар- лын % лийн (га) (га) дал (га) талбай дал (га) % (га) 1 Хотон- 19,629 0 0.0 468 2.4 хоргон нуур 2 Цэнгэл 52,726 49,663 49,663 94.2 12,027 22.8 хайрхан уул 3 Даяан нуур 13,537 0 0.0 0.0 4 Булган гол 32,700 7,212 7,212 22.1 3,731 11.4 5 Хєх сэрхийн 74,502 0 0.0 0.0 нурууны ТХГН 6 Толбо нуур 16,334 2,761 2,761 16.9 0.0 7 Ачит нуур 98,278 7,273 7,273 7.4 30,592 31.1 8 Їїрэг нуур 28,308 0 0.0 10,312 36.4 9 Увс нуур 502,462 11.0 11 0.0 22,755 4.5 10 Бага ба баян 5,317 0 0.0 0.0 нуур 11 Увсын хар ус 13,601 4,239 4,239 31.2 8,773 64.5 нуур 12 Айраг нуур 73,348 0 0.0 0.0 13 Хонгил 6,027 0 0.0 0.0 14 Хар ус нуур 297,265 0 0.0 45,251 15.2 15 Жаргалант 162,264 708 708 0.4 0.0 хайрхан уул 16 Хар нуур 83,798 0 0.0 39,930 47.7 17 Хємийн тал 78,059 0 0.0 14,727 18.9 144 Єндєр Ашиглал- Єндєр Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл тын Давхард- эрсд- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий давхар- лын % лийн (га) (га) дал (га) талбай дал (га) % (га) 18 Сантмарга- 14,205 1,113 1,113 7.8 0.0 цийн баян нуур 19 Улаагчин хар 13,439 1,584 1,584 11.8 0.0 нуур 20 Ойгон нуур 20,189 4,758 4,758 23.6 0.0 21 Тэлмэн нуур 24,175 0 0.0 0.0 22 Отгонтэнгэр 88,753 0 0.0 0.0 уул 23 Завхан гол- 65,735 0 0.0 0.0 эрээн нуур 24 Хасагт 28,309 0 0.0 0.0 хайрхан уул 25 Тайгам нуур 4,170 0 0.0 0.0 26 Бєєн цагаан 43,262 0 0.0 0.0 нуур 27 Их богд уул 86,440 0 0.0 0.0 28 Оог нуур 20,195 0 0.0 0.0 29 Таацийн 12,385 0 0.0 0.0 цагаан нуур 30 Хангайн 897,840 191 18 209 0.0 175,263 19.5 нуруу байгалийн цогцолборт газар 31 Тэрхийн 21,072 0 0.0 4,759 22.6 цагаан нуур 32 Хєвсгєлийн 25,194 0 0.0 0.0 сангийн далай нуур 33 Эрхэл нуур 3,537 0 0.0 3,355 94.9 34 Дархадын 195,223 3,409 3,409 1.7 30,559 15.7 хотгор 35 Хєвсгєл нуур 380,212 0 0.0 0.0 36 Булган тал 40,445 1,745 1,745 4.3 0.0 37 Тэшгийн 5,774 0 0.0 4,947 85.7 олон нуур 38 Айрхан нуур 7,212 0 0.0 0.0 39 Тариалан 31,630 537 537 1.7 0.0 40 Сэлэнгэ тээл 18,568 323 323 1.7 0.0 41 Шарга нуур 2,118 0 0.0 0.0 42 Єгий нуур 10,189 0 0.0 0.0 145 Єндєр Ашиглал- Єндєр Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл тын Давхард- эрсд- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий давхар- лын % лийн (га) (га) дал (га) талбай дал (га) % (га) 43 Дашинчилэн 1,598 1,598 1,598 100.0 1,598 100.0 баян нуур 44 Эрдэнэсант 34,776 0 0.0 0.0 уул 45 Єлзийтийн 1,491 0 0.0 0.0 сангийн далай нуур 46 Говь гурван 544,794 9,779 9,779 1.8 1,688 0.3 сайхан уул 47 Борзон говь 399,467 43,487 43,487 10.9 3,026 0.8 48 Галбын говь 828,328 497,627 497,627 60.1 61,183 7.4 49 Их газрын 9,300 0 0.0 0.0 чулуу 50 Их нартын 66,601 242 7.6 250 0.4 40,709 61.1 чулуу байгалийн нєєц газар 51 Ээж хад 36,867 0 0.0 15,510 42.1 52 Хустайн 49,932 0 0.0 0.0 нуруу байгалийн цогцолборт газар 53 Сэлэнгийн 17,143 0 0.0 0.0 цагаан нуур 54 Орхон, 21,405 0 0.0 15,758 73.6 Сэлэнгэ голын ундарга 55 Ханхэнтий 1,234,755 0 0.0 111,675 9.0 ТХГН 56 Горхи 293,937 0 0.0 62,493 21.3 тэрэлжийн цогцолборт газар 57 Майхант уул 42,015 1,721 138.0 1,859 4.4 42,015 100.0 58 Хєх хїйтэн 35,722 460 460 1.3 0.0 голын хєндий 59 Онон балж 104,841 219 219 0.2 14,951 14.3 60 Хар ямаат 51,404 0 0.0 41,521 80.8 байгалийн нєєц газар 61 Ганга нуур 26,841 43 43 0.2 0.0 146 Єндєр Ашиглал- Єндєр Нийт Хайгуулын Нийт эсдэл тын Давхард- эрсд- Газрын нэр талбай давхардал давхар- бїхий давхар- лын % лийн (га) (га) дал (га) талбай дал (га) % (га) 62 Шаазан нуур 5,485 3,752 3,752 68.4 5,485 100.0 63 Цэнгэлэг 8,877 0 0.0 0.0 нуур 64 Тїргэн 35,282 1,272 1,272 3.6 22,023 62.4 цагаан, Зэгст, Туулайтын бєєр 65 Угтам 46,162 442 442 1.0 12,245 26.5 байгалийн нєєц газар 66 Монгол 309,440 25,049 25,049 8.1 15,179 4.9 дагуур 67 Хєх нуур 11,548 0 0.0 0.0 68 Буйр нуур 90,476 0 0.0 0.0 69 Ташгайн 53,304 53,304 53,304 100.0 0.0 таван нуур 70 Нємрєг 378,097 0 0.0 0.0 Бїх газар 8,358,313 724,512 175 724,687 8.7 874,505 10.5 147 ХАВСРАЛТ 11. УЛСЫН ТХГН-Т БУЮУ ОЙРОЛЦОО БАЙРШИЛТАЙ ЖУУЛчНЫ БААЗУУД Жуулчны баазын нэр Улсын ТХГН-ийн нэр Ангилал Богдхаан цогцолбор Богд хаан уул Дархан цаазат газар Манзушир Богд хаан уул Дархан цаазат газар Овооны энгэр Богд хаан уул Дархан цаазат газар Голын эрэг Богд хаан уул Дархан цаазат газар Одон орон судлалын тєв Богд хаан уул Дархан цаазат газар Цагаан шонхор Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 1 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 2 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 3 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 4 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 7 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 8 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Улаанбаатар бааз 9 Богд хаан уул Дархан цаазат газар Бїївэйт Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэохий хад Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Сан жуулчин Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бумбат Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 1 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 2 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 3 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 4 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 5 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 6 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 7 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 8 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 9 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 10 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 11 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 12 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 13 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар 148 Жуулчны баазын нэр Улсын ТХГН-ийн нэр Ангилал Тэрэлж бааз 14 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 15 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 16 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 17 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 18 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 19 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 20 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 21 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 22 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 23 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 24 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 25 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 26 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 27 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 28 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 29 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 30 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 31 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 32 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Тэрэлж бааз 33 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар UB 2 Горхи тэрэлж Цогцолборт газар Хашхан Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 1 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 2 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 3 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 4 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 5 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 6 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Орхон бааз 7 Хангайн нуруу Цогцолборт газар Талбиун Хангйн нуруу Цогцолборт газар Хєгнє бааз Хєгнє тарна Цогцолборт газар Хєгнєхаан бааз 1 Хєгнє тарна Цогцолборт газар Хєгнєхаан бааз 3 Хєгнє тарна Цогцолборт газар Хєгнє бааз 1 Хорго тэхийн цагаан нуур Цогцолборт газар Хорго бааз 2 Хорго тэхийн цагаан нуур Цогцолборт газар Сортийн тулга Хорго тэхийн цагаан нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 1 Хєьсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 2 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 3 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 4 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 5 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар 149 Жуулчны баазын нэр Улсын ТХГН-ийн нэр Ангилал Хєвсгєл бааз 6 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 7 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 8 Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл далай Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хєвсгєл хаан Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Уянга Хєвсгєл нуур Цогцолборт газар Хэцїї хад Хяргас нуур Цогцолборт газар Млцог элс Молцог элс Цогцолборт газар Хаан тайж Отхоны хєндий Цогцолборт газар Шивээт манхан Отхоны хєндий Цогцолборт газар Цайдам Отхоны хєндий Цогцолборт газар Цэнхэр жигїїр Отхоны хєндий Цогцолборт газар Угтам Угтам Байгалийн нєєц газар 150 ХАВСРАЛТ 12. ОРОН НУТГИЙН ТХГН-Т БУЮУ ОЙРОЛЦОО БАЙРШИХ ЖУУЛчНЫ БААЗУУД Жуулчны баазын нэр Орон нутгийн ТХГН нэр Багагазрын чулуу Бага газрын чулуу Энх Баруун єл Баянзаг бааз 1 Баянзаг Хангай дисковери Булган хангай уул Говь бааз 2 Говь гурван сайхан Жуулчин говь Говь гурван сайхан Тївшин Говь гурван сайхан Хаан тайж Хархорин Орхоны бааз 1 Хархорин Молцог элс Молцог элс Бааз 5 Нарийн хамар Хатан єгий Єгий нуур ба ойр орчмын газар Єгий бааз 1 Єгий нуур ба ойр орчмын газар Єгий бааз 2 Єгий нуур ба ойр орчмын газар Єгий бааз 3 Єгий нуур ба ойр орчмын газар Их говь Онгийн хийд Шаргалжуут Тїйн голын хєндий 151 ХАВСРАЛТ 13. ШЧГ-Т БУЮУ ОЙР ОРчМЫН ГАЗАР БАЙРШИХ ЖУУЛчНЫ БААЗУУДЫН НЭР Жуулчны баазын нэр ШЧГ-ын нэр Хэцїї хад Айраг нуур Бїївэйт Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Мэлхий хад Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Сан жуулчин Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бумбан Горхи тэрэлжийн цоцгоцлборт газар Тэрэлж бааз 1 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 2 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 3 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 4 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 5 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 6 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 7 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 8 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 9 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 10 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 11 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 12 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 13 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 14 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 15 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 16 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 17 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 18 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 19 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 20 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 21 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 22 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 23 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 24 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 25 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 26 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 27 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар 152 Жуулчны баазын нэр ШЧГ-ын нэр Тэрэлж бааз 28 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 29 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 30 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 31 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 32 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 33 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Тэрэлж бааз 34 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар UB 2 Горхи тэрэлжийн цогцолборт газар Хашхан Хангайн нуруцны цогцолборт газар Орхон бааз 1 Хангайн нурууны цогцолборт газар Орхон бааз 2 Хангайн нурууны цогцолборт газар Орхон бааз 3 Хангайн нурууны цогцолборт газар Орхон бааз 4 Хангайн нурууны цогцолборт газар Орхон бааз 5 Хангайн нурууны цогцолборт газар Орхон бааз 6 Хангайн нурууны цогцолборт газар Орхон бааз 7 Хангайн нурууны цогцолборт газар Талбиун Хангайн нурууны цогцолборт газар Хєвсгєл бааз 1 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 2 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 3 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 4 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 5 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 6 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 7 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл бааз 8 Хєвсгєл нуур Хєвсгєл далай Хєвсгєл нуур Хєвсгєл хаан Хєвсгєл нуур Єгий Єгий нуур Єгий бааз 4 Єгийн нуур Энх Шаазан нуур Хорго бааз 1 Тэрхийн цагаан нуур Хорго бааз 2 Тэрхийн цагаан нуур Угтам Угтам байгалийн нєєц газар 153 Газрын зураг 1. Монгол орны Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг, 2008оны 6 сарын байдлаар 154 Газрын зураг 2. Монгол орны Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг, 2008 оны 5 сарын байдлаар 155 Газрын зураг 3. Монгол орны олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан газрууд 156 Газрын зураг 4. Монгол орны тахилага шїтлэгтэй газрууд 157 Газрын зураг 5. Монгол орны шувуудад чухал газрууд 158 Газрын зураг 6.Байгаль хамгаалалд чухал газар нутгуудын нэгдсэн байдлын зураг 159 Газрын зураг 7. Хайгуулын тусгай зєвшєєрєл олгогдсон газрын зураг, 2008 оны 6 сарын байдлаар 160 Газрын зураг 8. Монгол орны жуулчны баазуудын байршил 161 Газрын зураг 9. Байгаль хамгаалахад чухал газар нутгууд болон хайгуулын тусгай зєвшєєрлийн давхардал 162 Газрын зураг 10. Байгаль хамгаалахад чухал газар нутгууд болон олборлолтын тусгай зєвшєєрлийн давхардал 163 Газрын зураг 11. Олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий талбай, тїїнээс 20 км зайд орших газрууд болон 164 байгаль хамгаалахад чухал газар нутгуудын давхардал Газрын зураг 12. Байгаль хамгаалахад чухал газар нутгууд болон жуулчны баазуудын давхардал 165 Газрын зураг 13. Байгаль хамгаалахад чухал газар нутгууд болон Дорнод аймгийн зїїн хойд хэсгийн хайгуул, олборлолтын тусгай 166 зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал Газрын зураг 14. Улсын тусгай хамгаалалттай газрууд, шувуудад чухал газрууд болон Ємнєговь аймаг дахь олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 167 Газрын зураг 15. Их газрын чулууны байгалийн нєєц газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай 168 зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал Газрын зураг 16. Нагалханы байгалийн нєєц газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 169 Газрын зураг 17. Сїйхэнт уулын дурсгалт газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 170 Газрын зураг 18. Таван толгойн орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 171 Газрын зураг 19. Дашинчилэнгийн Баян нуурын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий 172 газруудын давхардал Газрын зураг 20. Ташгайн таван нуурын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 173 Газрын зураг 21. Цэнгэл хайрхан уулын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай 174 зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал Газрын зураг 22. Шаазан нуурын шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 175 Газрын зураг 23. Галбын говийн шувуудад чухал газар болон хайгуул, олборлолтын 176 тусгай зєвшєєрєл бїхий газруудын давхардал 177