ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА 2020 ж. желтоқсан ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ Мазмұны АЛҒЫСӨЗ 5 I. ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ 6 II. COVID-19 ІНДЕТІ: ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ НАШАРЛАУЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘРЕКЕТІ 8 III. ҚАЗАҚСТАНДА ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰЛДЫРАУЫ ЖӘНЕ ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ӨСУІ 12 IV. ТӨЛЕМ ТЕҢГЕРІМІ 16 V. АҚША-КРЕДИТ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ СЕКТОРЫ 18 VI. САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ 22 VII. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПЕРСПЕКТИВАЛАР МЕН ТӘУЕКЕЛДЕР 26 VII. САЯСАТҚА ШОЛУ 30 VIII. COVID-19 ІНДЕТІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК 32 Алғысөз Қазақстан экономикасы туралы баяндама – Қазақстан экономикасындағы соңғы өз- герістерді, даму перспективаларын және саясат мәселелерін талдауды қамтитын жар- тыжылдық есеп. Баяндама Үкімет, Қазақстан Ұлттық Банкі (ҚҰБ) ұсынатын қолда бар деректерге, сондай-ақ Дүниежүзілік банк тобының тұрақты экономикалық мониторингі шеңберінде алынатын қосымша ақпаратқа негізделген. Авторлар Ұлттық экономика министрлігі мен Қазақстан Ұлттық Банкіне қолдау көрсет- кені үшін алғыс білдіреді. Осы баяндаманың негізгі авторлары: Азамат Ағайдаров (Экономист) және Шамсу Ра- харджа (Аға экономист). Баяндамада: Нга Ти Виет Нгуен, Катерина Левитанская, Кэтрин Лангеман, Мартин Мелеки ұсынған материалдар пайдаланылды. Авторлар Ивайло Из- ворскиймен (Жетекші экономист), Лилия Бурунчукпен (Орталық Азия бойынша Өңірлік директор), Сандип Махаджанмен (Практика менеджері) және Жан-Франсуа Мартомен (Қазақстандағы Тұрақты өкіл) кеңесті. Авторлар Гүлмира Ақшатыроваға (Нұр-Сұлтан қаласындағы Бағдарламалық ассистент) және Сара Нанкя Бабирьеге (Колумбия окру- гі, Вашингтон қаласындағы Бағдарламалық ассистент), тамаша ұйымдастырушылық қолдау көрсеткені үшін Кубат Сыдықовқа (Онлайн коммуникациялар жөніндегі маман) және баяндаманы жариялау және тарату мәселелері жөнінде кеңес бергені үшін Шынар Жетпісоваға (Қоғаммен байланыс жөніндегі үйлестіруші) алғыс білдіреді. Суреттер: Тұрар Қазанғапов Осы баяндамада білдірілген көзқарастар мен пікірлер ресми көздерден алынған ақпа- ратқа негізделген. Қателер мен олқылықтар тек баяндама авторларына қатысты. I. Қысқаша мазмұны 2020 жыл – Қазақстан экономикасы үшін қарамастан, әлемдік нарықтардағы мол соңғы екі онжылдықтағы ең қиын жыл. мұнай қоры және ОПЕК+ өндіруді қысқарту COVID-19 індетінің салдары 2008 және бойынша міндеттемелері Қазақстанның 2015 жылдардағы дағдарыстарға қараған- мұнайдан түсетін экспорттық кірістерін да, экономикаға қатты әсер етті. COVID-19 шектеуі мүмкін. Одан басқа, қолдау ша- індетінің таралуы 2020 жылғы екінші тоқ- раларын тоқтатқан жағдайда ішкі қаржы санда әлемдік белсенділікті тоқтатты және секторы жұмыс істемейтін кредиттер Қазақстанның басты экспорттық тауары көлемінің өсуіне байланысты жоғары тәу- болып табылатын мұнайға, әлемдік сұра- екелдерге ұшырауға бейім. ныс пен бағаның төмендеуіне алып келді. 2020 жылғы сәуір айында мұнайдың ор- COVID-19-дың таралуы Қазақстанда таша бағасы соңғы екі онжылдықтағы едәуір адам өліміне алып келді. Осы ба- рекордтық төмен деңгейге, барреліне яндама шеңберінде жүргізілген бағалауға 21 АҚШ долларына дейін құлдырады. сәйкес Қазақстанда кедейлік деңгейі 2016 COVID-19 індеті ішкі экономикалық бел- жылғы 6 пайызбен салыстырғанда 2020 сенділікті де әлсіретті. Мәселен, 2020 жылы 12-14 пайызға дейін артады. Індет жылғы қаңтар-қыркүйек айларында ЖІӨ бөлшек сауда, қонақ үйлер мен мейрам- 2,8 пайызға қысқарды, ал өткен жылдың ханалар, көтерме сауда, көлік салаларына осы кезеңінде ол 4,1 пайызға өскен бола- қатты әсер етті, онда басым көпшілігі қа- тын. Экономикалық құлдыраудың ауқымы лаларда тұратын халықтың шамамен 30 айтарлықтай, өйткені үшінші және төртінші пайызы жұмыс жасайды. Алайда, кедейлік- тоқсандарда экономиканың жандануына тің ең көп өсуі ауылдық жерлерде күтіледі, қарамастан, 2020 жылы экономика әлі де бұл Қазақстандағы теңсіздіктің ұлғаюына 2,5 пайызға қысқарады деп болжануда. әкелуі мүмкін. Ең бастысы, COVID-19 баға жетпес адам өмірінің шығындарына әкелді. 2021 жылы экономиканың шағын өсуі Ресми мәліметтер бойынша, 2020 жылғы күтілуде, ол 2022 жылы күшейеді, бірақ желтоқсанның басында COVID-19 шамамен бұл ретте елеулі төмен тәуекелдер сақта- 2626 адамның өліміне немесе расталған лады. 2021 жылы әлемдік экономика жағдайлардың 1,4 пайызына себеп болған. перспективаларының жақсаруы, экспортқа Елдегі халықтың санын ескере отырып, сұраныстың артуы, ішкі экономикалық COVID-19-бен тікелей немесе жанама түрде белсенділіктің қайта жаңаруы және қолда байланысты бұл өлім-жітім Қазақстандағы бар табыстың ұлғаюы нәтижесінде эко- әрбір адамға дерлік әсер еткен қайғылы номика 2,5 пайызға өседі деп болжануда. жағдайға айналды. COVID-19-дан вакцинациялауды сәтті жүр- гізу келесі жылы нарықтық көңіл-күй мен Қазақстан билігі осы індеттің адамдар экономикалық белсенділікті одан әрі арт- мен экономикаға әсерін азайту үшін тырады және 2022 жылы одан жоғарырақ маңызды саяси шараларды жүзеге асы- өсу қарқынына негіз болады. Дегенмен, рды. Медициналық қызметтерге, оның ұзаққа созылған індет және әлемдік қаржы ішінде сақтандырылмаған халық үшін де, нарығындағы қарыздардың жоғары тәу- қол жеткізу жақсарды. Мемлекет компани- екелдері салдарынан әртүрлі елдердегі яларға салықтарды және субсидияланатын экономиканың біркелкі қалпына келме- қарыздарды кейінге қалдыру, сондай-ақ уінен елеулі тәуекелдер бар. Мұнайдың аз қамтылған үй шаруашылықтары мен әлемдік бағасы қалпына келе бастағанына зардап шеккен азаматтарды қаржылық 6 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН қолдау түрінде тікелей көмектің айтар- асырылуын қадағалайтын болады. Бұдан лықтай көлемін көрсетті. Билік шағын және басқа, Президент монополиялық тәжіри- орта бизнес кәсіпорындарының жалақы бені және экономикалық қызметтің барлық мен жеткізушілерге төлемдер бойынша салаларындағы жосықсыз бәсекелестік- міндеттемелері бойынша жоғалтуларын ті қысқарту мақсатында Бәсекелестікті азайту үшін айналым капиталын толықты- қорғау және дамыту жөніндегі жаңа агент- руға субсидияланған кредиттер берді. тікке бәсекелестік саясатын қадағалау Наурыздың ортасында бүкіл ел бойынша жөніндегі өкілеттіктерді берді. төтенше жағдай жарияланғаннан кейін, бір айдан аз уақыт өткен соң, мемлекет тікелей Қазақстан өнімділікті арттыру және эко- ақшалай көмек бағдарламасын қабылдады, номиканы қалпына келтіруді қолдау үшін оның аясында 4,6 миллионға жуық азамат құрылымдық реформаларды жеделде- (халықтың 24 пайызы) интернет арқылы туі қажет. Қазақстанда өнімділіктің әлсіз төлем алды. өсуі мен көмірсутектерге шамадан тыс тәуелділік аясында әрбір экономикалық Билік реформалар қарқынын қайта дағдарыстан кейін ЖІӨ-нің орташа өсуі жаңартуға күш салды. Президент өзінің төмендеді. Одан басқа, жаңа сын-қатерлер қыркүйектегі жыл сайынғы Жолдауында пайда болуда, мысалы, қазбалы отынға «жаңа шындыққа» қарсы тұру үшін сая- әлемдік сұраныстың төмендеуі, инвестици- саттағы өзгерістердің қажеттілігін атап ялар үшін өңірлік бәсекелестіктің күшеюі, өтіп, реформаларды бастау үшін қадамдар қаржы секторындағы тұрақсыздық тәу- жасады. Статистикалық мәліметтерді де екелдерінің ұлғаюы, есеп беретін және жинауға өкілеттік берілген жаңа Стра- ашық басқару қажеттілігінің артуы. Билік- тегиялық жоспарлау және реформалар тің өнімділіктің өсуіне кедергі келтіретін агенттігінің құрылуы COVID-19 індетінің ұзақ мерзімді мәселелерді шешуге және салдарынан баяулаған реформаларға экономиканы қалпына келтірудің берік не- жаңа серпін берді. Жаңа агенттік қажет- гізін құруға деген құлшынысын көрсетуі ті реформаларды анықтап, олардың іске маңызды. ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 7 II. COVID-19 індеті: әлемдік экономикалық жағдайдың нашарлауы және мемлекеттің әрекеті COVID-19 індеті Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемдік экономиканың ең төмен құлдырауына әкелді. Экономиканы ынталандырудың ауқымды шараларына қарамастан, індеттің жаңа толқыны әлемдік экономиканың қалпына келуін тұрақсыздандырады. Мұнайдың әлемдік бағасы айтарлықтай төмендеді және жақындағы өскеніне қарамастан, вакциналар індетті нақты жоюға көмектескенге дейін олар өзгеретін болады. COVID-19-дан туындаған әлемдік эконо- адамдардың кедейленуіне әкеліп соғады, миканың кең құлдырауы ел үкіметтерінің бұл бұрын қол жеткізілген экономикадағы өз экономикаларын қолдау жөнінде - жақсартуларды жоққа шығарады. гі саясаттың ауқымды шараларын қабылдағанына қарамастан жалғасу- COVID-19 індеті Қазақстанның сауда да. COVID-19 әлемдік экономика үшін бойынша басты әріптестері болып та- бұрын-соңды болмаған шок болды, бұл былатын елдердегі сұранысқа нұқсан 2009 жылғы әлемдік дағдарысқа 1 қа- келтірді. COVID-19 індеті Қазақстанның рағанда үш есе күшті экономикалық негізгі сауда серіктестеріне қатты нұқсан белсенділіктің күрт төмендеуіне әкелді келтірді, онда сұраныс күрт төмендеп, та- (1-сурет). Індетке байланысты шектеу уар нарықтары мен жеткізу тізбектерінің шаралары бүкіл әлемдегі миллиондаған жұ- бұзылуына әкелді. Екінші тоқсанда Еуроай- мысшылардың табыс көздеріне әсер етіп, мақтағы ЖІӨ 11,8 пайызға төмендегеннен инвестициялардың баяулауына және еңбек кейін, экономика қалпына келе бастады нарықтарының бұзылуына әкелді. COVID- және үшінші тоқсанда одаққа мүше көп- 19-дың әсерін жұмсартуға бағытталған теген елдер індетпен байланысты шектеу ауқымды бюджеттік қолдау шараларына шараларын жеңілдеткен кезде ЖІӨ 12,6 қарамастан, көптеген алдыңғы қатарлы пайызға өсті. Алайда, инфекциялардың және дамып келе жатқан нарықтық эко- жаңа толқыны және локдаунның қай- номикалардың өсу қарқыны төмендеді. та енгізілуі экономиканың қалпына келу Індетке қарсы күрес шараларынан туын- қарқынының баяулауына әкелді. Сонымен даған жолаушылар тасымалы мен қосылған бірге, Қытайда мықты қолдау саясатының құн тізбегінің бұзылуына байланысты және инфрақұрылымдық инвестициялар- әлемдік сауда 2008-2009 жылдардағы ды жеделдетудің арқасында өнеркәсіптік әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегіден көп өндіріс өсе бастады және белсенділік күтіл- қысқарады деп күтілуде (2-сурет). Індеттен геннен тезірек қалыпқа келді. Қытайдың туындаған бұзушылықтар миллиондаған ЖІӨ 2020 жылғы екінші тоқсанда 3,2 пай- 1 Дүниежүзілік банктің Еуропа және Орталық Азия экономикасы туралы баяндамасы, 2020 жылдың күзі. 8 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН 1-сурет. Негізгі шетелдік нарықтардағы 2-сурет. Әлемдік сауданың рекордтық өсу (өткен жылдың ұқсас кезеңімен төмендеуі (өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда, пайызбен) салыстырғанда, пайызбен) Қытай Еуропалық одақ Ресей Сауданың өсуі 8,0 Екінші дүниежүзлік соғыстан кейінгі ең төменгі деңгей (2009) 6,0 4,0 5,0 2,0 0,0 0,0 -2,0 -4,0 -5,0 -6,0 -10,0 -8,0 (бағалау) -15,0 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2017 2018 2019 2020 Дереккөз: ХВҚ. Дереккөз: Дүниежүзілік банк тобы, Әлемдік экономиканың перспективалары. ызға өсті, ал келесі тоқсандарда қалпына бағасы 2020 жылғы наурыз айында 17 жыл келтіру серпіні басқа экспорттық елдерге ішіндегі рекордтық төмен деңгейге, бар- қарағанда әлдеқайда күшті болды. Ресейдің реліне 25 АҚШ долларына дейін төмендеді. ЖІӨ 2020 жылғы екінші тоқсанда әлсіреген Сұраныс төмендегеннен кейін нарықтағы әлемдік экономика мен ішкі экономиканың тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін әлем- белсенділігін төмендететін шектеулер ая- дегі шикі мұнайдың жартысынан көбін бірге сында 8 пайызға төмендеді. Соңғы жылдары өндіретін ОПЕК+ серіктес елдері өндірісті Ресейдегі экономиканың өсуі ынталан- қысқарту туралы келісті. Әлемдік тұтыну дырушы ақша-кредит саясатының және 2020 жылғы екінші тоқсандағы рекордтық бюджет ережелерін жеңілдетудің нәтиже- төмен деңгеймен салыстырғанда біршама сінде біртіндеп қалпына келе бастағанымен, өсті. мұнай бағасының төмендігі және ОПЕК+ мұнай өндіруді азайту жөніндегі міндет- Мұнай бағасы наурыз-сәуір айларында темелерін орындау салдарынан қалпына COVID-19 аясында күрт құлдырағаннан келтіру баяу болады деп күтілуде. кейін қайтадан көтеріліп, қалпына келе бастады. Вакциналарды өндіру туралы Әлемдік мұнай нарығына індеттен туын- соңғы оң жаңалықтар және жолаушылар даған сұраныстың төмендеуі және мұнай тасымалы мен энергияны көп қажет ететін жеткізілімінің өсуі айтарлықтай әсер салаларға деген сұраныс, мұнай бағасының етті. Вирустың таралуын болдырмау үшін өсуіне ықпал етті. Оған қарамастан, виру- енгізілген бүкіл әлемдегі шектеулер мен стың екінші толқыны және Қазақстан үшін локдаундар сапарлар мен тасымалдардың басты экспорттық нарық болып табылатын күрт төмендеуіне әкелді, бұл мұнай тұты- еуроаймақ елдерінде локдаунның енгізілуі нуының үштен екі бөлігін құрайды. Мұнай қысқа мерзімді перспективада сұраны- ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 9 3-сурет. 2020 жыл мұнайға сұраныстың 4-сурет. Мұнай бағасы қалпына келмей рекордтық төмендеу жылы болады жатып төмендеді (барреліне АҚШ долларымен) (пайызбен) 0,0 3 жылдағы орташа баға Шикі мұнай -1,0 90 -2,0 80 -3,0 70 -4,0 60 50 -5,0 40 -6,0 30 -7,0 20 -8,0 10 0 -9,0 III VI IX XII III VI IX XII III VI IX XII III VI XI 1983 1993 2008 1975 2009 1974 1982 1981 1980 2020 -10,0 2017 2018 2019 2020 Дереккөз: Халықаралық энергетикалық агенттік. Дереккөз: ХВҚ. стың тез қалпына келуі үшін әлі де қауіп ланысты дәнді дақылдарды ұсыну азайып, төндіреді. Мұнайға деген сұраныс 2020 тауарларды дайындау үшін сатып алудың жылы бұрын-соңды болмаған 8,6 пайызға артуы бағаның өсуіне әкелді3. төмендейді деп күтілуде – бұл рекордтық құлдырау (3,4-сурет). Әлемдік қаржыландыру жағдайларының жақсаруына қарамастан, өтпелі және Энергия ресурстарына жатпайтын та- дамушы экономикалар бұрынғыдай уарлардың бағасы індетке дейінгі қиындықтарға қарсы келуде. Дүни- деңгейге оралды, ал ауылшаруашылық ежүзілік акциялар бағамы бірнеше елдерде өнімдерінің бағасы 2018 жылдан бергі вакциналарды сынақтан өткізудің оң нәти- ең жоғары деңгейге көтерілді. Метал- желерінен кейін, қыркүйекте айтарлықтай дар мен минералдардың әлемдік бағасы өсті. Дегенмен, өтпелі және дамушы эко- COVID-19-дан туындаған нарықтардың номикасы бар елдердің берешегі мен бұзылуының жағдайында Қытайдағы акциялары бойынша тәуекелге бейімділігі сұраныстың біртіндеп қалпына келуіне бай- төмен болып қалуда. Өтпелі және дамушы ланысты қыркүйек пен қазанда сәйкесінше экономикасы бар елдерге портфельдік ин- 12 пайызға және 18 пайызға өсті. Сонымен вестициялар ағыны үшінші тоқсан ішінде қатар, ауылшаруашылық өнімдерінің жақсарғаннан кейін қыркүйекте азайды. әлемдік бағасы тамыздан бастап өсу Өтпелі және дамушы экономикасы бар қарқынымен ұлғайды. Мәселен, тамызда елдерге тікелей шетелдік инвестиция- өсу 7,5 пайызды, қыркүйекте – 10,8 пай- лар ағындары инвестициялардың кешігуі ызды, қарашада – 11,2 пайызды құрады2. және корпоративтік пайданың төмендеуі Ауылшаруашылық өнімдеріне айлық баға жағдайында 2020 жылы шамамен 32 пай- индексі 2018 жылдан бергі 91,8-бен салы- ызға төмендейді деп болжануда, қайта стырғанда 2020 жылғы қарашада 94,9-ға инвестицияланған пайданың қысқаруына жетті. Ауа-райының қолайсыздығына бай- әкелген осы болуы ықтимал4. 2 Дүниежүзілік банк, акциялар тізімі және олардың биржадан тыс нарықтағы бағасы, 2020 жылғы желтоқсан. 3 ФАО жаңалықтары, 3 қыркүйек 2020 жыл. 4 Дүниежүзілік банк. 2020. Көші-қон және даму туралы анықтама 33, 2020 жылғы қазан. Вашингтон, Колумбия округі: Дүниежүзілік банк. 10 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 11 III. Қазақстанда экономиканың құлдырауы және инфляцияның өсуі 2020 жылы Қазақстан соңғы екі онжылдықтағы экономиканың ең ірі құлдырауын бастан өткерді. Ішкі сұраныс жұмыс орындарының қысқаруына және қолда бар табыстың төмендеуіне байланысты күрт төмендеді. Өткен дағдарыстардан айырмашылығы, көрсетілетін қызметтер секторына адамдардың қатынасын шектеу және кен өндіру саласындағы белсенділіктің төмендеуі қатты әсер етті. Азық-түлік тауарлары бағасының өсуі инфляцияның Қазақстан Ұлттық Банкінің (ҚҰБ) нысаналы аралығынан жоғары өсуіне әкелді. Коронавирус індеті және мұнай бағасы- енгізілген екінші локдаун шараларының ның құлдырауы Қазақстан экономикасына ауырлығын көрсетеді. Келесі айларда эко- қос соққы болды, бұл жиырма жылға жуық номикалық белсенділік біршама қалпына уақыт ішінде алғаш рет экономикалық келгеніне қарамастан, бұл құлдырау, жиы- белсенділіктің төмендеуіне әкелді. 2020 рма жылға жуық уақыт ішінде сұраныстың жылғы қаңтар-қыркүйекте нақты ЖІӨ 2020 көптеген құрамдауыштарының кең қысқа- жылғы қаңтар-маусым айларында 1,8 пай- руы кезінде, ең үлкен болды (5-сурет). ызға қысқарғаннан кейін, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,8 пайы- Экономиканың қысқаруында ішкі сұра- зға төмендеді, бұл шілде-тамыз айларында ныстың күрт төмендеуі маңызды рөл 5-сурет. Сұраныс құрамдауыштарының 6-сурет. Көрсетілетін қызметтер кең көлемде қысқаруы секторында ең көп құлдырау болды (салым, пайызбен) (өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда, пайызбен) Тұтыну Инвестициялар Таза экспорт ЖІӨ Сауда Көлік қызметтері 6,0 10,0 4,0 5,0 2,0 0,0 -5,0 0,0 -10,0 -2,0 -15,0 -4,0 -20,0 -25,0 Желтоқсан Желтоқсан -6,0 Қыркүйек Қыркүйек Қыркүйек Маусым Маусым Маусым Наурыз Наурыз Наурыз 2017 2018 2019 9M 2019 9M 2020 2018 2019 2020 Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері 12 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН атқарды. Тұтынушылық сұраныс айтар- Бұл дағдарыстың 2008-2009 және 2015- лықтай төмендеді, өйткені бөлшек сауда 2016 жылдардағы дағдарыстардан ағымдағы жылғы сәуір-маусым айларын- айырмашылығы, көрсетілетін қызмет- да COVID-19 салдарынан төтенше жағдай тер секторының қызметі ең көп зардап режимінің енгізілуіне байланысты шығын- шекті. Қатынасты шектеу және әлеуметтік дардың қысқаруы аясында шамамен 40 алыстату шараларының сипаты жеке қа- пайызға төмендеді. Тамыз-қыркүйекте рым-қатынасқа негізделген көрсетілетін бөлшек сауда қайтадан күрт өскенімен, қызметтер саласына қатты теріс әсер етеді. ол індетке дейінгі кезеңмен салыстыран- Экономиканың құлдырауы локдауннан ең да төмен деңгейде қалады. Әлеуметтік көп зардап шеккен салаларда шоғырланған төлемдер аз қамтылған отбасылар мен – қонақ үйлер мен мейрамханалар, бөлшек алушыларға көмектескенімен, жұмыспен сауда, туризм, демалу, олар ЖІӨ-нің жарты- қамту мен табыстың төмендеуі тұтынудың сынан көбін құрайды (6-сурет). төмендеуіне әкелді. Қолда бар деректер бойынша кәсіпорындардың инвестицияла- Үшінші тоқсанда билік адамдардың қаты- ры қаңтар-қыркүйек айларында негізінен насына шектеулерді жеңілдете бастаған мұнай-газ саласындағы тікелей шетелдік кезде өндіріс өсті. Ауыл шаруашылығы, инвестициялардың (ТШИ) күрт төмендеуіне өнеркәсіп, құрылыс, сауда және көлік байланысты шамамен 5,0 пайызға қысқар- салаларын қамтитын қысқа мерзімді эко- ды. номикалық көрсеткіштер үшінші тоқсанда ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 13 5,3 пайызға өсті (өткен жылдың сәйкес ке- асып түсті. Азық-түлік тауарларының баға- зеңімен салыстырғанда). Қысқа мерзімді сы өткен жылдың қыркүйек айындағы 9,1 көрсеткіштердің өсуі қыркүйек айында пайызға қарағанда, өткен жылдың сәйкес мұнайлық емес өнеркәсіптік өндіріс және кезеңімен салыстырғанда 2020 жылдың көрсетілетін қызметтер секторындағы ком- тамызында 10,8 пайызға өсті (7-сурет). паниялардың сатып алуының ұлғаюымен Қатынаудың шектелуіне байланысты күшейтіледі, бұл Сатып алулар бойынша жеткізілімнің бұзылуынан қор жинау сұра- менеджерлер индексінің (PMI) жиынтық ныстың өсуіне және азық-түлік бағасының мәнінде көрініс табады, ол 52,8-ді5 құра- өсуіне себеп болуы мүмкін. Азық-түлік емес ды. Сонымен қатар, екінші және үшінші тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуі тоқсандардағы жүк тасымалы көлемі індет тұрақты болды, қыркүйек айында сәйкесін- алдындағы деңгейге дейін қалпына келмеді, ше 5,5 пайыз және 3,6 пайыз. Бұл кейбір бұл қысқа мерзімді көрсеткіштер мен са- компаниялар тұтынушылық сұраныстың тып алулардың өсуі негізінен қорлардың аздығына және локдаун кезінде көптеген толықтырылуымен байланысты екенін біл- қызметтердің болмауына қарамастан, діреді. тұтынушыларға ұлғайтылған шығындарды Локдаун кезінде инфляция деңгейі не - артуы мүмкін дегенді білдіреді. Айырбастау гізінен азық-түлік тауарларына бағаның бағамының өзгеруіне байланысты импорт өсуіне байланысты өсті. Инфляция деңгейі бағасының өсуі тұтынушылық тауарларға 2019 жылғы желтоқсандағы 5,4 пайыздан қысымның маңызды көзі болып қала береді қыркүйекте 7,0 пайызға дейін өсті, ҚҰБ ны- және қыркүйекте олардың өсуі 4,1 пайызды саналы 4-6 пайыз аралығынан айтарлықтай құрады (8-сурет). 7-сурет. Локдауннан кейін инфляция 8-сурет. Импорт бағасы өсті, бірақ деңгейі жоғарылады инфляция деңгейіне шектеулі әсер (пайыздық тармақтар, пайызбен) етті (пайызбен) Азық-түлік тауарлары Басқа қызметтер Импорт бағасы 14,0 (өткен жылдың ұқсас Азық-түлік емес тауарлар Тарифтер 12,0 кезеңімен салыстырғанда) 7,0 10,0 5,0 8,0 3,0 6,0 4,0 1,0 2,0 -1,0 2017 2018 2019 2020 2017 2018 2019 2020 Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дереккөз: Статистика комитетінің деректері негізінде Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің есептеулері. 5 IHS Market сатып алу менеджерлерін тексеру. 50 мен 100 арасындағы мән өсуді көрсетеді, 50-ден төмен мән қысқаруды білдіреді.. 14 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 15 IV. Төлем теңгерімі Сыртқы сұраныстың әлсіздігі экспорттың төмендеуіне әкелді, бұл биылғы жылы сыртқы сауда теңгерімінің күрт тапшылығын тудырды. Қаржылық операциялар шотында орталық банктің, мемлекеттік кәсіпорындардың және үкіметтің таза тікелей инвестициялары мен шетелдік активтерді таза сатуымен қамтамасыз етілген таза оң ағым байқалды. Ағымдағы шоттағы тапшылық өт - 9-сурет. Бастапқы кірістердің тапшылығын кен жылмен салыстырғанда аз, бірақ азайту ағымдағы шоттағы тапшылықты оның артында індет басталғаннан бері азайтуға көмектесті (ЖІӨ-ден пайызбен) экспорттың күрт төмендеуі тұр. Қа- Сауда теңгерімі Табыстар теңгерімі зақстанның ағымдағы шотының тапшылығы Көрсетілетін қызметтер теңгерімі өткен жылғы -3,9 процентпен салыстырған- Ағымдағы операциялар шоты да қаңтар-қыркүйек айларында ЖІӨ-нің 15 -3,5 процентін құрады. Биылғы жылы им- 10 порт алғашқы тоғыз айда өткен жылдың осы кезеңіндегі 29 миллиард доллармен 5 салыстырғанда 26 миллиард долларға 0 дейін төмендеді. Тауар экспорты алғашқы -5 тоғыз айда өткен жылдың осы кезеңіндегі 43 миллиард доллармен салыстырғанда 35 -10 миллиард долларға дейін төмендеді. Не- -15 гізінен туристік және көліктік қызметтер 2016 2017 2018 2019 9M2020 импортының күрт төмендеуі биылғы жылы Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің көрсетілетін қызметтер секторындағы Статистика комитетінің деректері негізінде есептеулері. тапшылықтың төмендеуіне әкелді. Баста- пқы табыстың тапшылығы биылғы жылы 10-сурет. Теңгенің АҚШ долларына кен өндіру саласындағы ТШИ кірістерінің қатысты бағамы үшінші тоқсанда неғұрлым төмен оралуына байланысты ай- төмендеді (теңге АҚШ долларына) тарлықтай азайды. Теңге бір АҚШ долларына 460 Қазақстан экспорты өндірістің және 440 мұнай бағасының төмендеуіне байланы- сты қысқарды, бірақ белгілі бір тауарлар 420 бойынша экспорт біртіндеп артты. Ақпан 400 айынан бастап айлық экспорттық көрсет- 380 кіштер төмендеп, шілдеде 2,8 миллиард 360 АҚШ долларына жетті, бұл 2016 жылғы қы- 340 ркүйектен бергі рекордтық төмен айлық экспорт. Шикі мұнай мен газ конденсатын 320 02.01.20 21.01.20 06.02.20 21.02.20 11.03.20 01.04.20 17.04.20 08.05.20 27.05.20 12.06.20 01.07.20 17.07.20 04.08.20 20.08.20 05.09.20 23.09.20 экспорттау құны екінші тоқсанда 31 пай- ызға және үшінші тоқсанда 57 пайызға төмендеді. Алайда, тамыз және қыркүйек айларында экспорт ауылшаруашылық өнім- Дереккөз: Қазақстан Ұлттық Банкі. 16 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН дерін, ферроқорытпалар мен темір кендерін өйткені үкімет, ҚҰБ және мемлекеттік кәсіпо- экспорттау есебінен біршама өсті. рындар шетелдік активтердегі өз үлестерін сатуды жалғастырды. Тікелей және портфельдік инвестициялар- дың таза ағыны қаржылық операциялар Осы жылы орталық банктің жалпы ха- шотында оң сальдо құрды. Алдын ала лықаралық резервтері ұлғайды. ҚҰБ деректер қазақстандық мұнай секторына жалпы халықаралық резервтері өткен таза ағымның арқасында ТШИ таза ағыны жылдың осы кезеңіндегі 29 миллиард АҚШ тоғыз айда оң болғанын және 4,5 миллиард долларымен салыстырғанда қыркүйек ай- АҚШ долларын құрағанын көрсетеді. 2020 ының соңына қарай 33,6 миллиард АҚШ жылғы екінші тоқсанда мұнай секторы ті- долларына жетті (9-сурет)6. Сонымен қатар, келей инвестициялардың таза ағынының шамамен 60 пайызын қамтамасыз етті, ал теңгенің АҚШ долларына қатысты айырбас қалған тікелей инвестициялар көтерме са- бағамы үшінші тоқсан ішінде төмендеп, ма- уда мен қаржылық қызметтерге тартылды. мыр айындағы АҚШ доллары үшін 402 теңге Қаржы операцияларының шотында да 8,3 орташа бағаммен салыстырғанда қазан- миллиард АҚШ доллары мөлшеріндегі порт- да АҚШ доллары үшін 429 теңге орташа фельдік активтердің таза ағыны байқалды, бағамға жетті (10-сурет). 6 ҚҰБ АВР өткен жылғы 18 млрд. доолардан 2020 жылғы қыркүйекте 23 млрд. долларға дейін ұлғайды ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 17 V. Ақша-кредит саясаты және қаржы секторы Инфляцияның нысаналы аралықтан жоғары өсуі ҚҰБ-ның баға қысымын тежеу және инфляцияны дағдарысқа дейінгі деңгейге дейін төмендету жөніндегі күш- жігеріне қосымша сын-тегеурін болып табылады. Мемлекет айналым капиталын толықтыруға субсидияланатын кредиттердің көмегімен шағын және орта бизнесті қолдауды ұлғайтты. Бұл қолдау төлемдер бойынша қысқа мерзімді міндеттемелерді орындамауды болдырмау үшін қажет болса да, ол кредит нарығында қосымша бұрмаланулар тудырады. Сектор активтерінің сапасын нашарлатуы мүмкін банк жүйесіндегі жұмыс істемейтін кредиттердің мөлшері өсуде. Сыртқы сұраныстың әлсіздігі, мұнай зеңдерінен бастап созылмалы қысымды бағасының құлдырауы және айырбас бастан өткерді. Мұнай бағасының құлды- бағамының одан әрі төмендеуі инфля- рауы және экономикаға деген сенімнің цияның өсуіне себеп болды. 4-6 пайыздық төмендеуі салдарынан теңге бағамы на- нысаналы аралықтан асқан инфляция урыз айында АҚШ долларына қатысты өсуінің жеделдеуіне жауап ретінде ҚҰБ шамамен 18 пайызға төмендеді. Алайда, шілде айының ортасында инфляциялық мұнай бағасының кейіннен қалпына келуі қысымды төмендету және инфляцияны теңгеге бұрын жоғалған позицияларды 8-8,5 пайыз аралығында ұстап тұру үшін біршама қайтаруға ықпал етті. Ағымдағы қолда бар құралдардың толық жиынтығын жылдың алғашқы тоғыз айында Ұлттық қолданатынын мәлімдеді (11-сурет). Ин- Банк өзінің валюталық резервтерінен фляцияның кенеттен өсуі ҚҰБ қарсы келген 1,8 миллиард АҚШ долларын – өткен үш инфляциялық күтулерді әсіресе дағдарыс жылды қоса алғанда алынғаннан астамын кезінде, басқарудың сақталып отырған – теңгені тұрақтандыру үшін бағыттады. проблемасын көрсетеді. Салық-бюджет Ұлттық Қордан мемлекеттік бюджетке саясатының ынталандыру бағыты, субси- трансферттер де айырбас бағамын қол- дияланатын кредиттердің ұлғаюы, ұлттық дады, өйткені трансферт кезінде АҚШ валюта бағамының төмендеуі, бизнес пен доллары теңгеге айырбасталады. тұтынушылардың жеткізілім тізбегінің бұ- зылуына әрекеті инфляциялық күтулерді ҚҰБ мен Үкімет дағдарысқа қарсы ша- басқаруды қиындатты. Алайда, орталық ралар қабылдады, субсидияланған банк ақша-кредит саясатының тиімділігін кредиттеу бағдарламасын кеңейтіп, арттыру үшін ақша-кредит саясатының көмек көрсетті, бірақ сонымен бірге жаңа стратегиясын әзірлеуде. кредит нарықтары мен ақша-кредит са- ясатының тиімділігін төмендетті. 2020 Экспорт пен мұнай бағасының төменде- жылы коронавирустық індет орталық уіне байланысты теңгенің құны тарихи банкті батыл әрекет етуге және экономика- минимумға дейін төмендеді, бұл ҚҰБ ны ынталандыруға мәжбүр етті. ҚҰБ шағын валюта бағамын тұрақтандыру үшін ва- және орта бизнес үшін айналым капиталын люта нарығына араласуға мәжбүр етті. толықтыруға субсидияланатын кредит беру Теңге локдаунды енгізудің бастапқы ке- бағдарламасын қабылдады, ол 8 пайыз- 18 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН дық мөлшерлемемен банктер арқылы іске байланысты оның пайыздық мөлшерлеме асырылады. Бұл қолдау бағдарламасы қол- саясатының тиімділігін төмендетуі және ма-қол ақша өте жетіспейтін шағын және ақша-кредит саясатының сенім дәрежесін орта бизнес субъектілеріне көмектесті. әлсіретуі мүмкін. Осыған байланысты ҚҰБ Сонымен қатар, ол «Қарапайым заттар мемлекеттік қолдау бағдарламасына қа- экономикасы» үшін көлемі бір триллион тысуы уақытша болуы тиіс. теңгені құрайтын жеңілдетілген кредит- теудің жоспарланған бағдарламасына 800 Банк секторы коронавирустық дағда- миллиард теңгені қосты. Кең таралған рыс кезінде тиімді болып қала берді, жеңілдетілген кредиттер жобаның кредит- бірақ активтердің сапасы нашарлай тік қабілеттілігі мен мүмкіндігіне мұқият бастады. Банк жүйесі мәжбүрлі шаралар- бағалауды қажет ететін қарапайым банктік ды қолданудан бас тарту және нысаналы кредиттерін алмастырады. Жеңілдетіл- кредиттеу саясатының арқасында дағда- ген кредиттер болмағанда өмір сүруге рысты салыстырмалы түрде сәтті өткізді. қабілетсіз кәсіпорындарды сақтап қалуға Экономикалық белсенділіктің төмендеуіне көмектесе алады және мемлекеттік қолда- қарамастан, банктер 2020 жылы тиімділігін уға тәуелді компанияларға екінші дем алуға сақтап қалды, бұл ішінара тұтынушылық мүмкіндік береді. Ақша-кредит саясаты кредиттер мен бизнесті қолдаудың әртүр- тұрғысынан ҚҰБ-ның әртүрлі мемлекет- лі мемлекеттік бағдарламалары арқылы тік бағдарламалар шеңберінде тікелей кредит беруді жалғастырудың арқасында. кредиттеуге белсенді қатысуы пайыздық Жиынтық активтерге кірісте көрсетілген мөлшерлемені көшіру тетігінің бұзылуына банктердің тиімділігі тамыз айында бір жыл 11-сурет. Инфляцияның нысаналы 12-сурет. Кредиттеудің өсуі негізінен аралығы COVID-19-ға байланысты күрт тұтынушылық кредиттерге байланысты өзгерістерді ескере отырып қайта (өткен жылдың ұқсас кезеңімен қаралды (өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда, пайызбен) салыстырғанда, пайызбен) Инфляцияның нысаналы диапазоны Коммерциялық Тұтынушылық Инфляция ТБИ Базалық мөлшерлеме Атаулы Нақты 15,0 12 10 10,0 8 5,0 6 0,0 4 2 -5,0 0 -10,0 Қыр.20 2016 2017 2018 2019 2017 2018 2019 2020 Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің ҚҰБдеректері негізінде есептеулері. ҚҰБ деректері негізінде есептеулері. ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 19 бұрынғы 2,4 пайызбен7 салыстырғанда 3,4 пайызға өсті. Банктер берген кредиттердің жалпы көлемі тұтынушылық кредиттер есебінен өсті. Дегенмен, кредиттеу нақты мәнде төмен болып қалауда (12-сурет). Жұмыс істемейтін кредиттердің жалпы кредиттерге қатынасы 2020 жылдың басындағы 8,1 пайызға қарағанда 2020 жылдың қыркүйегінде 8,7 пайызға дейін өсті. Бұл өзгеріс экономикалық белсенділік әлсіз болып қалатындықтан, күтілетін қайтарылмайтын кредиттер деңгейінің өсуін көр- сетеді. Бұдан да алаңдатарлық жайт, проблемалық кредиттер бойынша банктік резервтер көбейген жоқ, нәтижесінде капиталдың банктік буферлері төмендеуі мүмкін. Кейбір банктерде активтер сапа- сының нашарлауы ескі проблемалық активтердің едәуір көлемінің аясында орын алады. Шағын және орта бизнес үшін субсидиялана- тын кредит беру бағдарламаларымен үйлесімде мәжбүрлеу шараларын қолданудан бас тарту және кредиттік демалыстар банктердің кредит- тік портфельдеріне ықтимал қысымды жасыруы мүмкін. Мәжбүрлеу шараларынан уақытша бас тарту банктерге қайта құрылымдалған кредиттер бойынша кредиттерді жіктеуді тоқтатуға мүмкіндік береді. Осы қолдау шараларын тоқтату кезінде стрестік активтердің нақты мөлшері ресми мәлім- делген көрсеткіштерден едәуір көп болуы мүмкін. Банкроттықтың өсіп келе жатқан ықтималдығы, атап айтқанда микро және шағын кәсіпорындар арасында, банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын нашарлатуы мүмкін және банктерден бо- лашақ шығындарды жабу немесе банк иелерінен жаңа капитал құю үшін резервтердің өсуін талап етуі мүмкін. Банктердің теңгеріміндегі өсіп келе жатқан проблемалық кредиттердің нақты ауқымы мәжбүрлеу шараларын қолданудан бас тарту алып тасталынады деп болжанып отырған келесі жылы анықталуы мүмкін. 7 Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі. Қазақстан- ның банк секторының ағымдағы жағдайы. 2020 жылғы қараша. 20 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 21 VI. Салық-бюджет саясаты Салық-бюджет саясаты COVID-19 індетінің әлеуметтік-экономикалық әсерін азайтуда маңызды рөл атқарады. Мемлекет адамның қайғы-қасіретін азайту және шағын және орта бизнестің күйреуін болдырмау үшін маңызды ынталандыру топтамасын қабылдады. Дағдарыстың тереңдігі мемлекеттен экономиканы қалпына келтіруді қолдау үшін ынталандырушы салық-бюджет саясатын жалғастыруды талап етуі мүмкін. Мемлекет COVID-19 салдарын жеңу үшін ызын құрайтын трансферттер бюджеттің айтарлықтай ынталандыру топтамасын кіріс бөлігіне кіреді. Осы трансферттер- қабылдады. 10 миллиард АҚШ долларын сіз бюджет тапшылығы әлдеқайда көп немесе ЖІӨ-нің 5,7 пайызын құрайтын ын- болар еді. Мемлекеттік (республикалық таландыру топтамасына шағын және орта және жергілікті) бюджеттің шығыстары бизнеске салықты кейінге қалдыру, ден- бағалауға сәйкес ЖІӨ-нің 4,6 пайызына, саулық сақтауға қосымша шығындар, үй қаңтар-қыркүйек айларында 25,9 пайызға шаруашылықтарына ақшалай төлемдер дейін ұлғайды (1-кесте). Жалпы тапшылық және бизнеске жеңілдетілген кредиттер бір жыл бұрын ЖІӨ-нің 4,2 пайызына дейін кіреді. 1,5 пайызға дейін өсті, ал мұнайлық емес тапшылық күрт 14,3 пайызға дейін өсті, Экономикалық белсенділіктің төменде- бұл мұнай кірістеріне тәуелділіктің артуын уіне байланысты мұнайлық емес салық көрсетеді. түсімдері азайып, мемлекеттік бюд - жет мұнай кірістеріне көбірек үміт арта Қазақстанда контрциклдық фискал - бастады. Экспорт пен мұнай бағасының дық шараларды қолдау үшін жеткілікті төмендеуі және індеттен туындаған эконо- бюджет кеңістігі бар. Ұлттық қор резерв- миканың құлдырауы биылғы жылы мұнай терінің арқасында ЖІӨ-нің шамамен 33 экспортынан корпоративтік табыс салығы, пайызын құрайтын Қазақстанның әлі де ҚҚС және кедендік баж салығы түсімдерінің едәуір бюджеттік кеңістігі бар (1-кесте). төмендеуіне әкелді. Ресми мәліметтерге Алайда, Ұлттық қор активтерінің құны сәйкес, тек қана індетпен байланысты ағымдағы жылдың қазан айында фискал- салық түсімдерінің төмендеуі қаңтар-қы- дық шараларды қолдау үшін бюджетке ркүйек айларында 2,6 миллиард долларға трансферттердің ұлғаюына байланысты немесе ЖІӨ-нің 2,4 пайызына бағалана- өткен жылдың осы кезеңіндегі 59 мил- ды. Бюджет шығындарын қолдау үшін лиард доллардан 56 миллиард долларға мемлекет Ұлттық қордың ресурстарын дейін төмендеді. 2020 жылға арналған пайдаланып, жоспарланған кепілден- жалпы тапшылықтың 97 пайызы ішкі дірілген сомаға қосымша трансферт алды. нарықта мемлекеттік облигацияларды Нәтижесінде, 2020 жылы бюджеттің мұнай шығару есебінен (теңгемен), ал қалған кірістеріне тәуелділігі айтарлықтай өсті. бөлігі – Ресей рублімен халықаралық Ұлттық қордан 2020 жылы ЖІӨ-нің 7,1 пай- облигацияларды шығару есебінен қаржы- 22 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ландырылады деп күтілуде. Дағдарыстың ЖІӨ-нің 26 пайызына дейін 6,0 пайыз- салдарына әрекет ету шараларына байла- дық тармаққа артады. Бұл өсудің өзінде нысты мемлекеттік қарыз алу нәтижесінде қарыздың ЖІӨ-ге қатынасы әзірге тұрақты қарыздың ЖІӨ-ге қатынасы 2020 жылы болып қалады. 1-кесте. Жалпы мемлекеттік бюджеттің жай-күйі, 2017-2020 жылдар (ЖІӨ-ден пайызбен)   2017 2018 2019 9А 2019 9А 2020 Кірістер 21.3 17.5 18.5 20.9 22.9 Мұнайлық кірістер 9.8 6.0 6.2 7.8 10.0 Мұнайлық емес кірістер 11.5 11.5 12.3 13.2 12.9 Шығыстар 23.0 18.4 19.6 21.3 25.9 Тауарлар мен қызметтер 7.2 5.2 5.7 6.0 6.7 Әлеуметтік төлемдер және жалақы 6.9 7.0 7.7 8.8 10.4 Күрделі шығыстар мен субсидиялар 4.0 3.4 3.6 3.5 4.8 Сыйақы төлемдері және өзге де төлемдер 4.9 2.7 2.7 3.1w 4.0 Таза кредит беру және қаржылық операциялар 1.0 0.5 0.7 1.1 1.2 Жалпы теңгерім -2.7 -1.3 -1.9 -1.5 -4.2 Мұнайлық емес теңгерім -12.4 -7.3 -8.0 -9.2 -14.3 Тапшылықты қаржыландыру / артықшылықты пайдалану 2.7 1.3 1.9 1.5 4.2 Сыртқы қарыз алу (таза) -0.1 0.6 0.3 0.5 -0.2 Ішкі қарыз алу (таза) 2.8 0.8 1.6 0.9 4.4 Меморандум тармақтары: Ұлттық қордың валюталық резервтері 35.0 32.3 34.0 34.1 33.4 Ұлттық Банктің валюталық резервтері 18.6 17.2 15.2 16.6 19.7 Үкіметтің борышы 19.6 19.9 21.2 21.6 24.0 Сыртқы, кепілдіктерді қоса алғанда 9.2 10.1 10.4 10.2 10.4 Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің мемлекеттік органдар жариялаған мәліметтерге негізделген есептеулері. Ескертпе: Жалпы мемлекеттік бюджет мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қамтиды. Валюта резервтері қорларының және жарты жылдық кезеңдердегі ЖІӨ-ге қатысты үкіметтік борыштың мөлшері ЖІӨ-нің жылдық деректері негізінде есептелген. ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 23 Қазақстан әлі де COVID-19 індетімен күресуде, осыған байланысты, бәрінен бұрын, экономиканы қалпына келтіру үшін салықтық-бюджеттік қолдауды жалғастыру қажет болады. Қазақстан эко- номикасына COVID-19 келтірген зиянның бұрын-соңды болмаған ауқымын ескере отырып, билік індеттің салдарымен күреске қосымша шығындарды тіпті бұл бюджет тапшылығының ұлғаюын білдірсе де, теже- удің қажеті жоқ. Елде бюджеттік резервтер жеткілікті, сондықтан инфрақұрылымға, білім беруге, денсаулық сақтауға, сон- дай-ақ мемлекеттік органдар ұсынатын экологиялық бағдарламаларға инвестиция салуда қиындықтар болмайды. Дағдарыс кезінде бюджет шығындарын қолдау мем- лекетке экономиканы індеттен туындаған рецессиядан шығаруға және COVID-19-дан орнықты қалпыпқа келуді қамтамасыз ету- ге көмектеседі. 24 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 25 VII. Экономикалық перспективалар мен тәуекелдер Біз экономика 2021 жылы тұтыну шығындарының өсуі және COVID-19 шектеулеріне байланысты кейінге қалдырылған инвестициялардың жаңаруы нәтижесінде 2,5 пайызға шағын өсуді көрсетеді деп болжаймыз. Экономиканы қалпына келтіру қарқыны індет жағдайына байланысты болып қалуда. COVID-19 вакциналарын сәтті енгізу сенімділікті арттырады және бүкіл ел бойынша экономикалық белсенділікке серпін береді. Дегенмен, мұнайға сыртқы сұраныс пен бағаға қатысты белгісіздікке, төлем қабілетсіздігі тәуекеліне және банк секторының теңгеріміне ықтимал қолайсыз әсерге байланысты тәуекелдер жоғары күйінде қалып отыр. COVID-19-дың экономикалық салдары Базалық сценарийге сәйкес 2021 жылы Қазақстан экономикасы үшін елеулі ЖІӨ өсуі қалпына келеді және 2,5 пай- сын-қатерлер болып табылады. Тамыз- ызды құрайды және 2022 жылы өсуді дың басында шектеулерді біртіндеп алып тұрақты түрде арттыратын болады. Не- тастағаннан кейін белсенділік біршама гізгі сценарий вирусқа байланысты шектеу қалыпқа келгенімен, вирустың екінші шараларын біртіндеп жеңілдетуді, COVID-19 толқынының үдеуіне байланысты қалпы- вакцинасының болуын және елдегі және на келтіру серпіні тұрақсыз болып қалады. әлемдегі вакцинациялауды қамтиды. 2021 Экономикалық белсенділікке қысым бүкіл жылғы өсу болжамы сондай-ақ негізгі экс- ел бойынша жұқтырудың жаңа толқыны порттық нарықтардағы өсудің қалпына келуін, мұнайға әлемдік сұраныстың ұлға- мен неғұрлым қатаң шектеу шараларын юын және бағалардың барреліне шамамен қайта енгізуге байланысты сақталып 40 АҚШ доллары деңгейінде тұрақтануын отыр. Кәсіпкерлік қызмет вирустың сер- болжайды. Сондай-ақ ынталандырушы ішкі пініне және экономикалық құлдырауға фискалдық саясат сақталады деп болжа- қатысты белгісіздікпен шектеледі. Одан нады. басқа, тәуекелге бейімділік және инве- стициялардың өсуі төмен болып қалуда. ЖІӨ-нің болжамды өсуі кезінде де эко- Кен өндіру саласының және әсіресе өзара номика дағдарысқа дейінгі белсенділік әрекеттесуді көздейтін қызметтер секто- деңгейіне 2022 жылға қарай ғана жетеді. рының белсенділігінің төмендеуі жұмыспен Мұнайға әлемдік сұранысқа және OPEC+ қамту перспективаларына қауіп төндіреді тобының шешіміне қатысты белгісіздікке және көптеген жалақысы төмен қызмет- байланысты базалық болжам мұнай өндіру керлердің өмір сүру деңгейіне теріс әсер мен экспортының шағын ғана ұлғаюын етуі мүмкін. 2020 жылы экономика құлды- көздейді. Жеке тұтыну, болжам бойынша, рады және экономиканы қалпына келтіру 2021-2022 жылдары одан әрі қалпына келе індетке қарсы шаралардың сәтті болуына береді, өйткені әлеуметтік шығыстардың байланысты. ұлғаюы қолда бар кірісті қолдауы мүмкін, 26 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ал қатынас шектеулері жеңілдегеннен кейін COVID-19 және кен өндіру саласындағы алдын-ала жинақтаудың сұранысы мен се- ТШИ-дің төмендеуі аясында қысқарған кез- бептері біртіндеп төмендейді. Алайда, баяу де, негізгі болжам белгісіздіктің төмендеуіне өсу және жұмыспен қамтудың әлсіз пер- байланысты 2021-2022 жылдары инвести- спективалары тұтынушылық шығындарды цияларды өте шағын қарқынмен біртіндеп шектеуі мүмкін. 2020 жылы инвестициялар қалпына келтіруді болжайды (2-кесте). 2-кесте. Базалық сценарий: негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер, 2017-2022 жылдар (пайызбен, егер өзгеше көрсетілмесе)   2017 2018 2019 2020 2021 2022         Болжам  ЖІӨ-нің нақты өсуі 4.1 4.1 4.5 -2.5 2.5 3.5 Мұнай секторы 7.4 8.6 5.0 -8.5 2.1 1.2 Мұнайлық емес экономика 3.2 3.0 4.4 -0.8 2.7 4.1 Тұтыну бағаларының инфляциясы, кезең соңына 7.4 6.2 5.3 6.2 6.6 5.9             (ЖІӨ-ден %-бен, егер өзгеше көрсетілмесе,)     Ағымдағы операциялар шотының -2.7 -2.5 -1.3 теңгерімі -3.1 -0.1 -4.0 Тікелей шетелдік инвестициялар 2.3 2.6 3.0 2.2 2.6 5.1 Бюджеттің жалпы теңгерімі 1/ -4.4 2.6 -0.5 -8.1 -6.2 -3.4 Мұнайлық емес бюджеттің теңгерімі -12.6 -7.3 -8.0 -13.3 -11.5 -8.6 Ұлттық қордың валюталық резервтері 35.0 32.3 34.0 37.0 34.0 32.3 Үкімет борышы 19.6 19.9 19.6 26.3 29.7 31.5 Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің мемлекеттік органдар жариялаған мәліметтерге негізделген есептеулері. 1 / Шоғырландырылған бюджет жалпы мемлекеттік бюджетті және Ұлттық қорды пайдалануды қамтиды. Азық-түлік тауарларына бағаның өсуі рий жеткізілімдердің бұзылуын қалыпқа және айырбас бағамының төмендеуін келтіру және локдаун кезінде пайда болған кейінге қалдыру салдарынан инфляция жинақтау мінез-құлқының төмендеуіне деңгейі 2020 жылы күрт өсуден кейін, байланысты, 2021 жылы инфляция дең- 2021 жылы нысаналы аралыққа дейін гейінің біртіндеп төмендеуін болжайды. төмендейді деп күтілуде. Негізгі сцена- Індет жағдайында өскен азық-түлік тауар- ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 27 ларының бағасының инфляциясы локдаунға қордан 1,0 триллион теңге көлемінде қо- байланысты көптеген шектеулердің жеңіл- сымша трансферт алуды жоспарлап отыр. детілуіне және үй шаруашылықтарының Жалпы және мұнайлық емес тапшылық, жинақталған қорларының азаюына бай- болжам бойынша, төтенше шаралар мен ланысты төмендейді деп болжануда. 2021 әлсіз макроэкономикалық жағдайлардың жылдан бастап жүк және пошта қызмет- сақталуына байланысты жоғары болып тері бойынша ҚҚС мөлшерлемелерінің қалады. Мұнайлық емес тапшылық 2021 жоспарлы төмендеуі осы қызметтер бой- жылы ЖІӨ-нің екі мәнді 11,5 пайызы дең- ынша шығындардың азаюын білдіруі және гейде қалады және 2022 жылы төмендейді. қызметтер бағасының инфляциясын төмен- Болжам бойынша, мемлекеттік борыш детуге ықпал етуі мүмкін. Алайда, тұтастай ЖІӨ-нің 30 пайызынан астамға дейін ұлға- алғанда, ынталандырушы салық-бюджет юы мүмкін, бірақ оған қарамастан орнықты саясатынан туындаған сұраныстың өсуі деңгейде қалады. болашақ кезеңдердегі инфляцияның жал- пы жоғары траекториясын білдіреді. Одан Ағымдағы операциялар шотындағы басқа, инфляция теңге бағамындағы өз- тапшылық 2021 жылы мардымсыз герістерге өте сезімтал болып қала береді. өзгереді және ішінара сыртқы жағдай- Бағаның төмендеуі және мұнайға сұраны- ларға байланысты ЖІӨ-нің 2,5 пайызын стығ белгісіз жағдайында теңгеге қысымды құрайды деп күтілуде. Біздің қазіргі бол- төмендету айырбас бағамын кейінге қал- жамымыз мұнай бағасы құлдыраған кезде тырудың елеулі әсерінен инфляцияның COVID-19-дың алғашқы толқынында бол- шарықтауына қайтадан әкелуі мүмкін. жанған әлдеқайда терең тапшылықпен салыстырғанда айтарлықтай өсуді көрсе- Бюджет тапшылығы 2020 жылы ай - теді. Икемді айырбас бағамы және оның тарлықтай өскеннен кейін, 2021 жылы 2020 жылғы наурыз-сәуір айларында экономиканы қалпына келтіру үшін төмендеуі сыртқы шок жағдайында түзе- ынталандырушы фискалдық саясатты туге ықпал етіп, ағымдағы операциялар ескере отырып, жоғары болып қалады шотына қысымды төмендеткен болуы мүм- деп болжануда. Дағдарыс айтарлықтай кін. Инвестицияларды біртіндеп қалпына бюджеттік қолдауды қажет етті және мем- келтіру, негізінен кен өндіру саласында лекет COVID-19-дың экономикалық әсерін импорттың өсуіне ықпал етеді, ал сыртқы азайту үшін шаралар қабылдады және сұраныс жақсарған сайын экспорттың өсуі экономикаға қажетті бюджеттік қолдау мүмкін. Биліктің ірі экспорттық мемлекеттік көрсетті. COVID-19 дағдарысы әлеумет- кәсіпорындардың валюталық түсімдерінің тік қорғауға және экономикалық қолдау бір бөлігін отандық банктердегі депозит- шараларына ауқымды, шұғыл мемлекеттік терге орналастыру туралы шешімі де шығындарды қажет етті. Дағдарыстан кей- ағымдағы операциялар шотына жағымды ін орнықты қалпына келтіруді қамтамасыз әсер етеді. ету үшін одан әрі салыстыруға болатын қолдау қажет. Бизнесте сатылымның Өсу тәуекелдері қысқа мерзімді перспек- құлдырауымен қиыншылықпен күресуін тивада нашарлау жағына ауысқан және ескере отырып, 2021 жылы мұнайлық емес ол айтарлықтай дәрежеде індет серпініне табыс төмен болып қалады деп күтілуде. байланысты. Экономиканың өсуі біздің не- Осыған байланысты, билік 2021 жылы гізгі болжамымыздан жоғары немесе төмен бюджет шығыстарын жабу үшін Ұлттық болатындығын анықтайтын кем дегенде 28 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН үш шарт бар. Біріншіден, індет әлі бақыла- жылдың көп бөлігінде мұнай бағасының уға алынған жоқ және үй шаруашылықтары төмендеуіне ықпал етуі мүмкін, бұл 2019 мен бизнестің қиындықтарын созылуы жылдың орташа бағасынан шамамен 30 мүмкін инфекциялардың екінші толқыны- пайызға төмен. Өндіруші салалардың на байланысты елде локдаун және шектеу төмен белсенділігі экономиканың басқа шаралары қайта енгізілді. Індет 2021 жылы салаларына таралуы мүмкін, сол арқылы неғұрлым ұзаққа созылса, оның қызмет халықтың жұмыспен қамтылуы мен табы- мен жұмыспен қамтуға теріс әсері соғұрлым сына әсер етеді. күшті болады. Қысқа мерзімді перспектива- да бұл кірістердің едәуір қысқаруына әкелуі Үшіншіден, бизнесті жеңілдікті кредиттер, мүмкін және қызмет көрсету секторындағы банкроттыққа мораторий және басқа да біліктілігі төмен қызметкерлердің үлкен қолдау шаралары түріндегі мемлекеттік үлесінің тіршілік ету қаражатына теріс әсер қолдау, дағдарысқа дейін дәрменсіз және етуі мүмкін. өнімсіз болған компанияларға қолайлы болуы мүмкін. Шағын және орта бизнеске Екіншіден, қазақстан экспортына деген әл- кредиттердің бағыты мен сыныпталуы бой- сіз сұраныс пен мұнайдың төмен бағасы ынша неғұрлым қатаң ережелерді түзету өсудің қалпына келуін баяулатуы мүмкін. нақты жұмыс істемейтін кредиттер мөл- OPEC+ өндірісті қысқарту жөніндегі жаңа шерінің ұлғаюына алып келуі және банк міндеттемелеріне қарамастан, мұнай секторының теңгерімін ықтимал нашар- қорының жоғары деңгейі және әлемдік латуы және кредиттеудің өсуін шектеуі экономиканың баяу қалпына келуі 2021 мүмкін. ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 29 VII. Саясатқа шолу Індет пен экономикалық дағдарыс жағдайында Президент Тоқаев реформалар қарқынын қалпына келтіру үшін маңызды шаралар қабылдады. Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттік пен Бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі агенттікті құру маңызды қадам болып табылады. Нақты нәтижелерге қол жеткізу үшін белсенді іске асыру реформаларды мемлекеттік қолдауға ықпал етуі мүмкін. COVID-19 дағдарысы институционалдық аясында мемлекеттік іс-қимыл мен страте- және саяси реформалардың қажеттілі- гиялық таңдаудың басымдылығын белгілеу гі мен өзектілігін көрсетті. Дағдарыс үшін стратегиялық жоспарлау қажеттілігін инфрақұрылымда, мысалы, білім беру баса көрсетеді. және денсаулық сақтау саласында көр- сетілетін қызметтерге әсер ететін осал Дүниежүзілік банктің Қазақстан бой - орындарды анықтады. Осы қысқа мерзімді ынша зерттеуі 8 көрсеткендей, осы проблемаларды шешу үшін мемлекет же- реформалардың орталығында көр - дел шаралар қабылдады, атап айтқанда сетілетін қызметтерді жоспарлаумен, қашықтықтан оқыту бағдарламаларын бюджеттеумен, басқарумен және мо - іске қосты, АКТ байланысын жақсартты, ниторингпен келісуді қамтамасыз ете бүкіл ел бойынша жедел медициналық отырып, мемлекеттік саясаттың бүкіл көмек пункттерін ашты. Алайда билік циклі бойынша мемлекеттік сектор жұ- COVID-19 індетінің тікелей салдарымен мысының тиімділігін арттыру жөніндегі күресуге шоғырланып жатқанда, дағдарыс реформалардың кешенді жиынтығы бо- Қазақстан үшін дамудың жаңа сын-қатер- луы тиіс. Стратегиялық жоспарлау жеке, лерін әкелді. Президент қыркүйек айында автономды, қалаулы функция ретінде ғана сөйлеген сөзінде «жаңа шындыққа» қарсы емес, бюджетті және мемлекеттік инвести- тұру үшін институттар мен саясатты қайта цияларды басқару, тиімділікті басқару, құру жөніндегі салааралық бастамаларды бақылау және бағалау функцияларымен ұсынды және 2020 және 2021 жылдары келісілген интеграцияланған функция іске асырылатын ұлттық іс-қимыл жоспа- ретінде құрылғанда айтарлықтай әсері рын жариялады. Жоғарыда сипатталған болады. Қазақстанның мемлекеттік сек- қажетті реформаларды іске асыруды одан тор жұмысының жаңа моделіне көшуіне әрі жеделдету мақсатында COVID-19-ға же- қарай, жоспарлаудан бастап, билік 2025 дел ден қоюды жеделдету, орта мерзімді жылға дейінгі ұлттық стратегиялық жоспар- перспективада қалпына келтіру және ұзақ ды әзірлеу сияқты жоспарлаудың қолда мерзімді перспективада орнықтылық үшін бар ішкі практикасын пайдалана алады. мемлекеттік сектор жұмысының тиімділі- Сондай-ақ, үкімет жоспарлаудың инноваци- гін нығайту өте маңызды. Осылайша, ялық, икемді реформаларын әзірлеу және COVID-19 дағдарысы бюджеттік кеңістік іске асыру саласындағы басқа елдердің пен әлеуметтік қажеттіліктерді азайту озық тәжірибесін қарастыра алады. Бұл 8 Қазақстанның бірлескен экономикалық зерттеулер бағдарламасы, 2019 қаржы жылы. 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыруды қолдау. 30 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН қойылған мақсаттарды іске асыру, аза- ланған болуы үшін реформалауды жүргізу маттарға және жеке секторға қызметтер және оның мемлекеттік бағдарламалар көрсетуді жақсарту және табыстың жоға- саны өте көп болған өткен жүйеге қа- ры деңгейіне қол жеткізу бойынша ұзақ рағанда нақты нәтижелер беретін бірнеше мерзімді мақсатқа ілгерілету үшін өршіл, басым «ұлттық жобаларды» іске асыруға жоғары заманауи реформалардың транс- қайта бағдарлануы. Дағдарысқа жедел ден формациялық жиынтығын әзірлеуді талап қою үшін қысқа және орта мерзімді ша- етеді. раларды қамтамасыз ету және сонымен бірге оларды орта мерзімді перспективада 2020 жылғы қыркүйекте Президент Тоқа- бюджеттік, экономикалық және әлеумет- ев саясатты үйлестіру жөніндегі жаңа тік тұрғыдан орнықты ету үшін саясатты агенттікті қоса алғанда, мемлекеттік үйлестіруді жақсарту өте қажет болады. сектор реформаларының жаңа кезеңін жариялады. Өз сөзінде ол COVID-19-бен Бәсекелестікті қорғау және дамыту жөнін- күресу қажеттілігіне қарамастан, ұзақ дегі агенттікті құру қазақстандық жеке мерзімді мақсаттарды екінші орынға сектор үшін бәсекелестіктің тең жағдай- жылжытудың қажеті жоқ екенін атап өтті ларын қамтамасыз етудегі маңызды және мемлекеттік басқару, тиімділікті қадам болып табылады. Қыркүйек айында басқару, шешім қабылдау жүйесі және Президент мемлекеттік және мемлекеттік олардың орындалуы үшін жауапкершілік емес экономикалық субъектілердің бәсеке- тәсілдеріндегі өзгерістердің қажеттілі- ге қабілетсіз мінез-құлқының экономикаға гін атап өтті. Ұсынылған реформаларды теріс әсеріне қатысты мәселелерді шешу іске асыру үшін 2020 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы үшін тәуелсіз орган Бәсекелестікті қорғау Стратегиялық жоспарлау және рефор- және дамыту агенттігін құру туралы жар- малар агенттігі құрылды. Ол саясатты лық шығарды. Жаңа агенттік нарықтағы үйлестіруді, стратегиялық жоспарлауды, бәсекелестік мінез-құлықты жақсартуда реформаларды әзірлеуді, мемлекеттік белсенді рөл атқарады деп болжанады, бағдарламалардың орындалуын бақылау бұл функцияны бұрын Ұлттық экономика үшін мониторинг пен тиімділікті бағалауды министрлігі атқарған. Бұл бастама Пре- қоса алғанда, кең ауқымды өкілеттіктерге зиденттің мемлекеттік компаниялар мен ие. Агенттіктің басым міндеті – Қазақстан- бизнес-топтардың аз саны басым болатын да стратегиялық жоспарлау жүйесін оның нарықтардың жұмысын жақсартуға деген неғұрлым икемді, нәтижелерге бағдар- жаңа ниетін көрсетеді. ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 31 VIII. COVID-19 індеті және Қазақстандағы кедейлік Індетке байланысты кедейлердің саны артуы ықтимал, бұл кедейлік деңгейін төмендетудегі соңғы жетістіктерді жоққа шығаруы мүмкін. Жұмыспен қамту мен көрсетілетін қызметтерге қол жетімділіктің шектеулі мүмкіндіктерін ескере отырып, COVID-19-дың әсері Қазақстанның ауылдық жерлерде анағұрлым қатты болуы ықтимал. Кедейлік мониторингін күшейту және әлеуметтік қызметтерді үнемі жақсарту халықтың өмір сүру деңгейіне дағдарыстың әсерін азайтуы мүмкін. Осы онжылдықта екінші рет Қазақстанда мұнай секторына қатты тәуелді экономи- кедейшілік деңгейі 2020 жылы қайтадан каның тәуекелдерін және олардың ең осал ұлғаюы ықтимал және соңғы жиырма үй шаруашылықтарына әсер ету дәрежесін жылда қол жеткізілген кедейлікті азай- көрсетеді. COVID-19 дағдарысы 2020 жылы ту жөніндегі айтарлықтай нәтижелерді бұл осалдықты тағы да ашты. Дүниежүзілік жоққа шығарады. 2015 жылғы экономи- банк қызметкерлерінің бағалауы бойынша калық құлдырау 2011 жылғы сатып алу кедейлік деңгейі биыл 14 пайызға дейін өсуі қабілетінің бастапқы паритеті кезінде мүмкін, яғни Қазақстандағы кедейлер саны күніне 5,5 АҚШ долларынан аз өмір сүретін 1,5 миллион адамға артады. халықтың үлесі ретінде айқындалатын кедейлік деңгейінің айтарлықтай ұлғаюына Экономикалық белсенділік үшін COVID-19 әкелді. Кедейлік серпініндегі бұл кері өзгеріс індетінен болған жиынтық шоқ көптеген 13-сурет: Індеттің үй шаруашылығының әл-ауқатына әсер етуі мүмкін арналар. Ауруға байланысты табысты жоғалту Еңбек табысы Жұмысты жоғалуы немесе табыстың төмендеуі Ақша аударымдарының азаюы Еңбектік емес табыс Мемлекеттік төлемдер Әл ауқат Бағалардың өзгеруі Тұтынуға тікелей әсер ету Медициналық шығыстар Медицина / білім беру Көрсетілетін қызметтерді бұзылуы Көлік 32 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН арналар арқылы қазақстандық үй шару- мүмкін, мысалы, мектептердің жабылуы, ашылықтарының әл-ауқатына әсер етуі ауруханалардың толып кетуі, көлік пен мүмкін (13-сурет). Біріншіден, зардап шек- көрсетілетін қызметтердің бұзылуы. Қазір- кен үй шаруашылықтары COVID-19-бен гі қолда бар деректерге сүйене отырып, тікелей байланысты жұмыспен қамтудың Қазақстандағы кедейлік үшін COVID-19- төмендеуіне немесе ауруға байланысты дың салдарларын бағалауда екі негізгі арна еңбек табысының жоғалуын бастан өткеруі ескерілді: (i) Жұмыспен қамтудың қысқа- мүмкін. Екіншіден, үй шаруашылықта- руы салдарынан еңбек табысының жоғалуы рында ақша аударымдарының қысқаруы және (ii) инфляцияның өсуіне байланысты немесе мемлекеттік көмек бағдарлама- сатып алу қабілетінің төмендеуі. лары бойынша әлеуметтік төлемдердің ұлғаюы салдарынан, немесе екеуінің Еңбек табысы үй шаруашылықтары табы- де салдарынан ебектік емес табыстары сының шамамен 70 пайызын құрайтынын азаяды. Үшіншіден, бағаның өсуі, атап ескере отырып, тіпті уақытша жұмыстан айтқанда азық-түлік тауарларына, үй айрылу Қазақстан халқына елеулі әсер шаруашылықтарының сатып алу қабілетін етуі мүмкін. Ағымдағы жылғы сәуір-мамыр төмендетуі мүмкін және олар дағдарысқа айларында COVID-19-дың таралуын шектеу дейінгі өмір сүру деңгейін ұстап тұра үшін енгізілген алғашқы ұлттық локдаун алмайды. Соңғысы, бірақ маңыздылығы кезінде үй шаруашылылықтарының кірі- кем емес, үй шаруашылығының өмір сүру стері шектеу шараларының жұмыспен сапасына жағымсыз әсер базалық қызмет- қамтуға әсерінің ауырлығын көрсетіп, тердің бұзылуымен байланысты болуы 15-25 пайызға төмендеді. Алайда, екінші 14-сурет: Жұмыспен қамтудың қысқаруы салдарынан үй шаруашылықтарының айлық кірісінің жоғалтуын бағалау, табыстан айырылу % Астана Басқа қалалар Ауылдық жер Локдаун Қаң Ақп Нау Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел 0,0 -5,0 -10,0 -15,0 -20,0 -25,0 -30,0 Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің Қазақстандағы үй шаруашылықтарының бюджеттерін зерттеу деректеріне негізделген есептері, 2018 жыл. ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 33 локдаун кезінде кірісті жоғалту деңгейі екі Қазақстандықтардың шамамен 17 пай- есе азайды, ішінара төмен қатаңдықпен ызы кедейлік шегінен төмен өмір сүрді. іске асырылуға байланысты. Шаралардың Сонымен бірге, оптимистік сценарий жеңілдеуімен, экономикалық белсенділік індеттің ұзақ мерзімді сипаты мен кедей қайта жанданды және кейбір кірістер халықтың жинақ деңгейінің төмендігін шығыстарды қайтарды (14-сурет). ескермейді. Індеттің ұзақ созылуымен үнемдеу мен қарыз алу шексіз жалғасуы Дегенмен, әсер ету дәрежесіндегі аумақтық мүмкін емес. Одан басқа, кедей халықтың айырмашылықтарды атап өту керек. 2020 ұзақ мерзімді қиындықтарға төтеп беруге жыл ішінде Нұр-Сұлтан және Алматы қала- көмектесетін қаржылық қызметтерге қол ларының тұрғындары ең көп зардап шекті, жетімділігі өте шектеулі. Осыған байла- өйткені ең көп зардап шеккен салалар – нысты, егер үй шаруашылықтары шокты қонақ үйлер мен мейрамханалар, сауда мен жеңілдете алмайды деп болжасақ (песси- көлік салаларын қоса алғанда, көрсетілетін мистік сценарий), 2020 жылы кедейліктің қызметтер секторы осы қалаларда шоғы- жалпы деңгейі 14 пайызға немесе шамамен рланған. Осы қалалардың бірінде тұратын 2,6 миллион адамға жетеді. орташа статистикалық үй шаруашылығы тікелей COVID-19-ға байланысты жұмыспен Оған қоса, бұрын байқағанымыздай, қамтудан айрылу салдарынан сәуір айын- экзогендік шоктар, мысалы, әлемдік дағы табысының төрттен бір бөлігінен қаржы дағдарысы және мұнай бағасының астамын жоғалтты. құлдырауы қазақстандық қалалар мен ауылдар арасындағы бөлінуді одан әрі Еңбек табысын жоғалт удың және күшейтеді. Осы жолы індет те солай әсер азық-түлік, азық-түлік емес тауарлар етті. Бүкіл әлем бойынша деректердің9 бағасының өсуінің жиынтық әсері кедей көбі COVID-19-да пошта индексі бар екенін халық үшін ауыр болды. Оптимистік көрсетеді. Басқаша айтқанда, экономика- сценарийде, үй шаруашылықтарының лық тұрғыдан қолайсыз аумақтар, мысалы, жинақтары мен қарыз алулары арқылы Қазақстандағы ауылдық жерлер індет- кейбір шығындарды дағдарысқа дейінгі тен болатын негізгі шығындарға көбірек кезеңдегідей азайта алған кезде, кедей- ұшырайды. Нұр-Сұлтан және Алматы лік деңгейі 2020жылы 10 пайызға дейін қалалары COVID-19 індетінің салдарынан артуы мүмкін (15-сурет). Алайда, кедей- табыстың ең көп қысқаруына ұшырады, ліктің осы орташа жылдық деңгейі әртүрлі бірақ олардың көпшілігі кедейлік шегінен айларда үлкен ауытқуларды жасыруы мүм- едәуір жоғары өмір сүрді. Шын мәнінде, кін. Жұмыспен қамтуға ең көп қиыншылық Қазақстанның ірі қалаларында дағдарысқа келтірген алғашқы локдаун айларында дейінгі кедейлік деңгейі бар болғаны 3 пай- 10 АҚШ бойынша Чэтти және т.б. қараңыз (2020). «COVID-19 экономикалық әсері: жеке сектордың мәліметтеріне негізделген жаңа қоғамдық мәліметтер базасының деректері». Ұлыбритания бойынша Бхаттачарджи және т.б. қараңыз (2020) «Кіріспе: Брексит пен COVID-19 кезеңіндегі Ұлыбританиядағы аймақтық айырмашылықтардың перспективалары». Латын Америкасы бойынша қараңыз Дүниежүзілік банк (2020). «Латын Америкасындағы COVID-19: індет және төтенше теңсіздік». Оңтүстік Африка бойынша Дэвис және т.б. қараңыз (2020). «Індет призмасы арқылы аумақтық теңсіздік: Оңтүстік Африкадағы COVID-19». Әлем бойынша БҰҰ-ны қараңыз (2020). «Талдамалық анықтама: COVID-19 қалаларда». 34 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 35 15-сурет: 2020 жылы кедейлікті бағалау (пайызбен) Базалық сценарий Оптимисттік сценарий Орташа сценарий Пессимисттік сценарий 17 18 15 16 14 13 13 14 12 12 11 10 9 10 9 8 8 6 6 6 5 4 4 3 2 0 Мемлекет Ірі қалалар Басқа қалалар Ауылдық жер Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің Қазақстандағы үй шаруашылықтарының бюджеттерін зерттеу деректеріне негізделген есептеулері, 2018 жыл. 16-сурет: 2020 жылы кедей халықтың саны (миллион) Базалық сценарий Оптимисттік сценарий Орташа сценарий Пессимисттік сценарий 2,6 2,5 2,2 2,0 1,9 1,5 1,3 1,2 1 1,0 1,0 1,0 0,8 0,7 1 0 0,5 0,2 0 0,1 0,2 0,0 Мемлекет Ірі қалалар Басқа қалалар Ауылдық жер Дереккөз: Дүниежүзілік банк қызметкерлерінің Қазақстандағы үй шаруашылықтарының бюджеттерін зерттеу деректеріне негізделген есептеулері, 2018 жыл. 36 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІН ҚАЛЫПҚА КЕЛУДІҢ ҰЗАҚ ЖОЛЫ 37 ызды құрады және індеттің экономикалық дердің қомақты бағдарламасын іске асыра салдары ірі қалаларда кедейлік деңгейін отырып, дағдарыстың тікелей әсерін жеңіл- үш есе, 9 процентке дейін арттыруы мүмкін дету үшін жедел әрекет етті. (15-сурет). Алайда, бюджет шығындарының шегі бар. Алайда, мұндай үлкен өс удің өзінде Алдағы айларда неғұрлым орынды және қалаларда тұратын кедейлердің саны экономикалық тиімді шараларды анықтау бүкіл кедей халықтың 10 пайызынан аз. үшін қазір дағдарыс серпінінің, ең жоғары COVID-19 салдарынан қосымша кедей тәуекелі бар халық топтарын және дағда- халықтың ең көп үлесі бәрібір ауылдық рыстың ең ауыр салдары бар салаларды жерлерге тиесілі. 2020 жылы Қазақстан- егжей-тегжейлі және жиі бақылау үшін өте ның ауылдық жерлеріндегі кедейлер саны маңызды сәт. Ұзақ мерзімді перспектива- 0,7 миллион адамға артуы мүмкін – бүгінгі да тез әрекет ететін, жақсы әзірленген күні бұл елдегі кедей халық санының жар- әлеуметтік көмек жүйесі қажет, дегенмен тысы (16-сурет). Қалған кедей тұрғындар қазақстандықтар COVID-19-ға дейінгі дең- қалаларда тұрады. Бұл сан әлі де індеттің гейдің әл-ауқатына толық оралуы үшін ол кедей ауыл халқына өткір, ұзаққа созылған жеткіліксіз. әсерінің толық көрінісін көрсетпейді. Тиісті қолдаусыз ауыл халқы ауылдық жерлердің Еңбек нарығын қолдау, сапалы базалық терең тамыр жайған сипаттамаларына: қызметтер көрсету, инклюзивті өсуге жұмыссыздықтың жоғары тәуекеліне, эко- қол жеткізу үшін тиісті өнімді активтер номиканы қалпына келтіру қарқынының мен дағдыларды қамтамасыз ету үшін төмендігіне, базалық қызметтер көрсету қосымша шаралар қажет. Осы бағытта сапасының төмендігіне байланысты дағда- Қазақстан Үкіметі әлеуметтік кодексті, рысқа дейінгі өмір сүру деңгейіне оралу балалар мен мүгедек адамдарға арналған үшін әлдеқайда көп уақыт кетуі мүмкін. мемлекеттік жәрдемақыларды әзірлеуді қоса алғанда, халықтың неғұрлым осал Індеттің қазақстандықтарға алдағы топтарын қорғау үшін өршіл реформалар айларда әсер ету ауқымы мен дәреже- бағдарламасын ұсынды. Сонымен қатар, сі әлі анық емес, бұл қысқа мерзімді еңбек нарығын ынталандыру үшін басқа перспек тивада дағдарысты үнемі да реформалар талқылануда, мысалы, мониторингтеудің және ұзақ мерзімді ең төменгі жалақы мен жұмыссыздық перспективада саясаттың күшті рефор- бойынша жәрдемақыларды қайта қарау, маларының маңыздылығын көрсетеді. жұмыспен қамтудың және еңбекті қорғау- Қысқа мерзімді шараларға келетін бол- дың икемді нысандарын дамыту, дағдылар сақ, қазақстан үкіметі шағын және орта мен біліктілікті жақсарту. Дұрыс әзірлеу бизнесте жұмыс істейтін, жұмысынан айы- және іске асыру кезінде бұл реформалар рылған халықтың және өзін-өзі жұмыспен індеттің теріс әсерін азайтуға және қал- қамтығандардың табысын жоғалтудың пына келтіру процесін тездетуге үлкен орнын толтыру үшін әлеуметтік төлем- әлеуетке ие. 38 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ТУРАЛЫ БАЯНДАМА – 2020 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН