Page 1 Raport Nr. 47866-AL SHQIPĖRIA Rritja e Konkurrueshmėrisė nė Shqipėri Studime tė Sektorit: Veshjet dhe Kėpucėt, Turizmi, Minierat Tetor, 2009 Rajoni i Evropės dhe Azisė Qendrore Dokument i Bankės Botėrore Page 2 2 E KUIVALENTĖT E VALUTĖS Njėsia e Monedhės – Lek (ALL) SHKĖMBIMI VALUTOR Dhjetor 30, 2008 – ALL 91.20 = US$ 1.00 Dhjetor 30, 2007 – ALL 84.67 = US$ 1.00 Dhjetor 30, 2006 – ALL 98.57 = US$ 1.00 Dhjetor 30, 2005 – ALL 108.68 = US$ 1.00 PESHAT DHE MASAT Sistemi Metrik VITI FISKAL Janar 1 – Dhjetor 31 Zėvendės President: Shigeo Katsu Drejtor pėr Vendin: Jane Armitage Drejtues i Sektorit: Fernando Montes-Negret Menaxher Sektori: Lalit Raina Drejtues i Grupit tė Ekspertėve: Donato De Rosa Page 3 3 PĖRMBAJTJA 1.   VE SHJET DH E KĖPUCĖT................................................................................................................... 6   1.   Hyrje....................................................................................................................................................... 6   2. Konkurrueshmėria Globale e Sektorit Shqiptar tė Veshjeve dhe Kėpucėve............................................... 8   Tendencat Makro nė Tregtinė Globale dhe IND-tė................................................................................ 8   Vendosja e Rrjeteve dhe Pėrmirėsimi i Prodhimit Global nė Sektorėt e Veshjes dhe Kėpucėve........ 12   Firmat Shqiptare ne Rrjetet Globale tė Veshjes dhe Kėpucėve ........................................................... 15   Pėrcaktues tė Pėrmirėsimit Teknologjik............................................................................................... 19   Aftėsia e Firmave pėr tė Thithur Teknologjinė.................................................................................... 22   3. Konkluzione dhe Rekomandime mbi Politikat......................................................................................... 28   Referencat..................................................................................................................................................... 30   SHTOJCĖ. Paraqitje me Diagram e Pėrmirėsimeve Teknologjike nė Sektorin e Veshjeve......................... 31   2.   TURIZMI............................................................................................................................................ 32   1. Hyrje: Njė “Kufi i ri nė Mesdhe”?............................................................................................................ 33   2. Vlerėsimi i Konkurrueshmėrisė nė Turizėm nė Shqipėri.......................................................................... 35   Karakteristikat e Kėrkesės.................................................................................................................... 36   Karakteristikat e Ofertės: Shėrbimet e Gjindshmėrisė dhe Transportit................................................ 42   3. Pėrmbledhje e Pengesave nė Zhvillimin e Turizmit................................................................................. 46   4. Kuadri Institucional dhe Gjendja e Politikave.......................................................................................... 53   5. Analizė dhe Rekomandime: Drejt Rritjes dhe Konkurrueshmėrisė......................................................... 54   3.   M INIERAT ........................................................................................ E RROR ! B OOKMARK NOT DEFINED . 1. Hyrje......................................................................................................................................................... 60   2. Sektori Shqiptar i Minierave: Gjendja Aktuale dhe Perspektivat............................................................. 62   Prodhimi Aktual................................................................................................................................... 63   3. Kuadri Institucional dhe Ligjor................................................................................................................. 70   Qeverisja – Situata e Deritanishme...................................................................................................... 71   Ligji Shqiptar pėr Minierat................................................................................................................... 71   4. Njė Rend Pune pėr Reformėn e Sektorit................................................................................................... 73   SHTOJCĖ..................................................................................................................................................... 79   A. A Historik i Shkurtėr i Sektorit tė Minierave nė Shqipėri............................................................... 79   B. Qeverisja, Kuadri Rregullator dhe Objektivat Institucionale tė Sektorit......................................... 81   C. Burimet Minerale dhe Perspektivat e Gjetjes.................................................................................. 84   D. Kapaciteti i Mėparshėm i Prodhimit i Veprimtarive Kryesore nė Miniera..................................... 92   T ABELAT Tabela 1.1. Krahasimi i Rritjes Mesatare Vjetore nė Eksportet e Veshjeve dhe Kėpucėve, 1999- 2006.....................................................................................................................................................11   Tabela 1.2. Pėrqendrimi i Eksporteve sipas Produkteve dhe Zonės Gjeografike...............................11   Tabela 1.3 Krahasime mbi vlerėn e krahut tė punės nė Sektorin e Veshjeve US$ 2007....................15   Tabela 1.4. Prodhuesit CM/CT nė Shqipėri, 2004.............................................................................16   Page 4 4 Tabela 1.5. Pėrqindja e Eksporteve tė Kėpucėve qė janė pjesė, 1997-2006.......................................16   Tabela 1.6. Krahasim i Vlerės sė Shtuar nė Sektorin e Veshjeve nė Ballkanin Perėndimor, gjatė viteve tė fundit.....................................................................................................................................17   Tabela 1.7. Totali i kostove vjetore tė krahut tė punės pėr punėdhėnėsin, US$ (2005)......................20   Tabela 1.8. Koha dhe Kosto e Tregtisė Ndėr-Kufitare nė Ballkanin Perėndimor, 2008 ....................21   Tabela 2.1. Numri i Hoteleve tė publikuara nė expedia,com dhe hotels.com.....................................42   Tabela 2.2. Infrastruktura Turistike.....................................................................................................43   Tabela 2.3. Lidhjet Detare me Italinė dhe Greqinė.............................................................................44   Tabela 3.1. Prodhimi i Metaleve (ton)................................................................................................64   Tabela 3.2. Prodhimi i Mineraleve Industrial dhe Kripės (ton)..........................................................64   Tabela 3.3. Prodhimi i Karburanteve Minerale (ton).........................................................................64   Tabela 3.4. Prodhimi i Entiteteve Private nė Miniera.........................................................................65   Tabela 3.5. Matricė Pėrmbledhėse e Reformės nė Sektorin e Minierave nė Shqipėri........................75   F IGURAT Figura 1.1. Rritja Vjetore nė Tregti, Eksportet nė Veshje dhe Kėpucė, 2000-07.................................9   Figura 1.2. Zhvillimi i Totalit tė Eksporteve tė 3 Sektorėve Kryesorė, 1999-2007............................10   Figura 1.3. Zhvillimi nė peshėn specifike tė Totalit tė Eksporteve pėr 3 Sektorėt kryesorė, 1999- 2007.....................................................................................................................................................10   Figura 1.4. Investimet e Huaja tė Drejtpėrdrejta nė Sektorin e Veshjeve, 1990-2004........................19   Figura 1.5. Importet e tė Mirave Kapitale si peshė e totalit tė eksporteve tė veshjeve dhe kėpucėve, 2000-06 ..............................................................................................................................21   Figura 1.6. Importet Shqiptare tė Makinerive, 2000-2006..................................................................22   Figura 1.7. Pėrqindja e ndėrmarrjeve qė citojnė Variablėn e Klimės sė Investimeve si njė nga 3 pengesat kryesore (%).........................................................................................................................23   Figura 1.8. Pėrqindja e Forcės Punėtore Permanente qė ėshtė e trajnuar sipas karakteristikave tė firmės...................................................................................................................................................25   Figura 2.1. Kufiri i Ri Mesdhetar (1) dhe Mesdheu Tradicional (2)...................................................34   Figura 2.2. Zhvillimi Konceptual i Shqipėrisė si njė Destinacion Turistik.........................................35   Figura 2.3. Numri i Turistėve Ndėrkombėtar tė Pritur dhe tė Ardhurat prej tyre (2006) ...................37   Figura 2.4. Numri i Turistėve Ndėrkombėtar tė Pritur dhe tė Ardhurat pėr Individ...........................38   Figura 2.5. Luhatja Sezonale e Turistėve sipas Muajve 2005-2007 ...................................................39   Figura 2.6. Vizitorėt sipas mėnyrės sė Transportit (tė dhėna tė 2007-ės)...........................................45   Figura 2.7. Korridori VIII Plani Konceptual.......................................................................................46   Figura 2.8. Energjia si njė Pengesė pėr Biznesin................................................................................47   Figure 2.9. Energjia si njė Pengesė pėr Biznesi: Krahasimi sipas Sektorit.........................................47   Figura 2.10. Mbėshtetja tek Furnizimi me Energji .............................................................................48   Figura 2.11. Pėrdorimi i E-mail-it dhe Internetit ................................................................................49   Figura 2.12. Krahasim i tarifave tė Telefonisė Celulare nė Rajon......................................................49   Figura 2.13. Kohėzgjatja mesatare e Keq-furnizimit/Mos-furnizimit me Ujė, Orė............................50   Figura 2.14. Shpėrndarja e Hoteleve nė Shqipėri................................................................................51   Figura 3.1. Hartė e Shqipėrisė ku shėnohen Tre Zonat Minerale .......................................................61   Figura 3.2. Ēmimi i Nikelit dhe Bakrit, 1995 – 2007, nė Dollar pėr Ton...........................................63   Figura 3.3. Investime tė Huaja tė Drejtpėrdrejta nė Ballkan (Milion Euro), 2000 – 2005.................65   Figura 3.4. Buxheti Global pėr Kėrkimin e Metaleve Pa-Pėrbėrje Hekuri 2002-2007.......................67   Page 5 5 Figura 3.5. Ilustrim Grafik i Prodhimit tė Kromit, 1995-2005 ...........................................................68   Figura 3.6. Ilustrim Grafik i Prodhimit tė Bakrit, 1995-2005.............................................................69   Figure 3.7. Shtimi i Vlerės Ekonomike nga Burimet Minerale: Nga Burimet e Pa-Rinovueshme tek Zhvillimi i Qėndrueshėm...............................................................................................................70   Figura 3.8. Vlerėsimi i Ligjeve/Rregullave Pėr Minierat pėrkundrejt Praktikave tė Qenėsishme......72   K UTITĖ Kutia 1.1. Terminologjia.....................................................................................................................12   Kutia 2.1. Burimet e tė Dhėnave.........................................................................................................52   Kutia 3.1. Studim – Ēimento Shqiptare..............................................................................................66   Page 6 6 VEshjet DHe KĖPUCĖT Edhe pse ka pasur njė rritje tė fortė dhe tė qėndrueshme tė eksporteve gjatė viteve tė fundit, tė cilat pėrbėjnė rreth 50 pėrqind tė totalit tė eksporteve Shqiptare, sektori i veshjeve dhe kėpucėve vazhdon tė jetė i karakterizuar nga varėsia e madhe tek ri-eksportimi drejt Italisė bazuar nw koston e ulėt e punės pėr montimin dhe qepjen. Ka evi dencė tė pakėt pėr pėrmirėsim nw teknologji, pwr aq kohw sa vlera totale e shtuar pėr sektorin (24%) mbetet thuajse nė tė njėjtėn nivel si nė vitin 2000; relativisht pak firma kanė shkuar pėrtej procesit tė montimit duke qenė nė gjendje qė tė shesin direkt tek shpėrndarėsit e huaj, dhe gjithashtu nuk ėshtė vendosur akoma asnjė firmė kombėtare private. Pėrmirėsimi ka qenė i kufizuar pėr dy arsye: sė pari, ekspozimi ndaj njohurive tė huaja ka qenė i kufizuar duke qenė se Investimet e Huaja Direkte (IHD) nė sektor kanė ardhur duke u zvogėluar duke pasur gjithashtu njė pėrhapje mė tė kufizuar nė ekonominė lokale, ndėrkohė qė importet e pajisjeve kapitale janė tė ulėta krahasuar me standardet rajonale. Sė dyti, aftėsia thithėse e firmave shqiptare pengohet nga aftėsitė e tyre tė ulėta teknologjike dhe nga aspektet kyē tė klimės sė investimeve. Kjo, nga ana e saj do tė thotė se ka nevojė pėr njė ndėrhyrje publike tė orientuar pėr tė promovuar forcimin e kapaciteteve teknologjike tė firmave nė kėtė sektor, ēka do t’i lejonte ato tė pėrmirėsoheshin me ritme mė tė shpejta. Politika kyēe qė do tė ndihmonin nė pėrmirėsimin teknologjik dhe nė konkurrueshmėri nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve: (i) Sigurimi i furnizimit tė vazhdueshėm me energji elektrike, ndoshta pėrmes vendosjes sė zonave industriale me infrastrukturėn e nevojshme tė cilat gjithashtu mund tė inkurajojnė lidhje mė tė forta dhe pėrhapje midis firmave tė mėdha tė prodhimit, n ė n-kontraktor ė ve, dhe furnitorėve. (ii) Rritja e numrit tė punėtorėve dhe teknikwve t ė aftė duke pėrfshirė dhe sektorin privat nė reformėn e sistemit arsimor tė detyruar. (iii) Adresimi i disa aspekteve kyē nė ambientin e biznesit qė dėmtojnė eksportet e veshjeve dhe tekstileve si pėr shembull politika tatimore dhe zbatimi i saj (p.sh. kompensim i TVSH-sė pėr importin e pajisjeve dhe lėndės sė parė nė veēanti). (iv) Mbėshtetje pėr zhvillimin e instrumenteve financiar ė tė orientuar drejt firmave eksportuese, ēka do t’i lejonte ato (firmat) qė tė mund tė bėnin investime afatgjata pėr t’u pėrmirėsuar (p.sh. garanci pėr kapitalin e punės). (v) Tė konsiderohet vendosja e njė regjimi tė thjeshtė, por tė orientuar dhe zbatuar mir ė , incentivash pėr sektorin i cili do tė synonte (a) tėrheqjen e IHD-ve intensive nė teknologji duke u bazuar mbi incentivat qė i ofrohen konkurrencės rajonale; (b) promovimin e trajnimit dhe pėrmirėsimit teknologjik pėr firmat lokale (p.sh. trajnim nė nivel firmash, kompensim i importeve kapitale) 1. H YRJE 1.1 Industritė e Veshjeve dhe Kėpucėve kanė qenė dy nga industritė kryesore nė ekonominė shqiptare deri me fillimin e tranzicionit nė 1990. Pėrpara vitit 1990, ndėrmarrjet shtetėrore tė cilat vepronin nėn njė sistem ekonomie tė planifikuar, prodhonin njė sėrė produktesh qė shėrbenin nė zinxhirin Page 7 7 e prodhimit, si fibra dhe lėkurė dhe gjithashtu produkte pėrfundimtare pėr konsumatorėt vendas. Pas 1990, ndėrmarrjet shtetėrore u privatizuan dhe tė gjitha ndėrmarrjet e sotme janė nė pronėsi private. Veprimtaria e tyre pėrqwndrohet tek prodhimi i rrobave dhe pjesėve tė sipėrme tė kėpucėve, sipas regjimit pėr pwrpunimin e jashtėm tė BE, ēka pėrbėnte dhe 50% tė eksporteve Shqiptare pėr 2007. Nė kontrast, konsumi vendas i veshjeve dhe kėpucėve plotėsohet nė mėnyrė primare nga importet e huaja. 1.2 Produkti i prodhuar dhe ekspor tuar mė gjerėsisht nga Shqipėria janė veshjet qė kėrkojnė pėrqendrim tė krahut tė punės nė prodhim dhe jo ato tekstile qė kėrkojnė njė pėrqendrim relativisht mė tė madh drejt kapitalit pėr t’u prodhuar. Industria tekstile shihet si industria qė mbulon proceset e prodhimit tė fibrave, tjerrjes, endjes, lyerjes dhe pėrfundimit tė stofės. Fibrat ose penjtė janė materiali fillestar dhe kompanitė shesin produkte si fibra, penj, stofa, tekstile tė pa-endura apo tė gatshme. Industria e veshjeve blen penj, si nė rastin e prodhuesve tė trikotazhit, ose stofa dhe shet veshmbathje tė pėrfunduara. Industria e tekstileve dhe e veshjeve janė zakonisht pjesė tė ndara tė rrjetit tė prodhimit, me pėrjashtimin e trikotazhit, ku zakonisht, por jo gjithmonė, e njėjta kompani qep stofėn e mė pas prodhon po vetė veshjen pėrfundimtare. Fokusi i kėtij studimi ėshtė tek industria e veshjeve qė pėrbėnte 97.7 pėrqind tė totalit shqiptar tė eksporteve pėr veshjet dhe tekstilet pėr vitin 2007. Prej totalit tė prodhimit tė veshjeve, pėr 2007, rreth 294 milion $ ishin eksporte, ēka pėrbėn 27.3 pėrqind tė totalit tė eksporteve pėr tė njėjtin vit. Nė vitin 1999, eksportet tekstile dhe ato tė veshjeve kapnin vlerėn e 98.4 milion $, apo 35.7 pėrqind e totalit tė eksporteve. Gjatė kėsaj periudhe, rritja mesatare vjetore pėr eksportet qė prej 1999, arriti nė 15.3 pėrqind. 1.3 Gjithashtu rritje tė konsiderueshme gjatė viteve tė fundit kanė pasur dhe eksportet e kėpucėve dhe lėkurės, edhe pse lidhjet midis eksportuesve tė kėpucėve dhe tė atyre qė eksportojnė produkte lėkure janė shumė tė kufizuara. Kėpucėt dhe produktet e tjera tė lėkurės vendosen gjithashtu sė bashku duke parė rritjen nė prodhimin e kėpucėve me pjesėt e sipėrme prej lėkure gjatė viteve tė fundit nė Shqipėri tė cilat pwrbwjnw pjeswn mw tw madhe tw eksporteve nė sektorin e kėpucėve. Industria e lėkurės, e mbėshtetur nga numri nė rritje i bagėtisė bovine, ka pėrjetuar njė rritje tė nivelit tė eksporteve tė produkteve gjysmė tė gatshme. Gjithsesi, kėto eksporte janė shtyrė parėsisht nga produkte tė ri- eksportuara tė cilat organizohen dhe tregtohen nga investitorw dhe shpėrndarės tė huaj, duke mos pėrdorur lwkurat lokale. Pėr mė tepėr, prodhimi i artikujve tė lėkurės mbetet shumė i ulėt, rreth 2 milion $ (eksporti total i lėkurės kishte njė vlerė mbi 22.3 milion $ nė 2007 por 90 pėrqind e tij ishin lwkura tė papėrpunuara), ndėrkohė qė eksporti total i kėpucėve gjatė tė njėjtit vit arriti njė vlerė prej mė shumė se 229 milion $. Nė kėtė mėnyrė, industria e kėpucėve mbetet njė nga sektorėt mė tė mėdhenj ekonomik nė Shqipėri, duke pėrbėrė 10% tė prodhimit industrial dhe 14 % tė punėsimit total. Edhe pse nė tėrėsi ky kapitull do tė trajtojė mė nga afėr sektorin e kėpucėve, duhet theksuar se ēėshtjet qė adresohen janė nė shumė aspekte tė njėjta me ato tė sektorit tė lėkurės sė procesuar. 1.4 Kėta sektorė janė tė rėndėsishėm jo vetėm pėr shkak tė pėrqindjes sė lartė qė zėnė nė totalin e eksporteve, por edhe sepse ato mund tė forcojnė aftėsitė absorbuese teknologjike tė firmave lokale. Rritja e qėndrueshme e eksporteve tė veshjeve dhe kėpucėve ka qenė baza pėr zhvillimin industrial tė qėndrueshėm dhe rritjen ekonomike nė njė sėrė ekonomish nė zhvillim nė Evropė dhe Azi. 1 Pėrftimi i njohurive teknike dhe i pajisjeve pėr industrinė e lehtė ndihmon nė pėrmirėsimin industrial ēka shtyn zgjerimin e eksporteve nė tregje mė tė pėrparuara dhe gjithashtu krijon eksporte tė teknologjisė mė tė lartė. Nė njė masė tė gjerė, procesi i zhvillimit industrial ėshtė bazuar nė kombinimin e IHD (apo dhe bashkėpunimeve tė kompanive lokale), ēka sjell jo vetėm financime por dhe trajnim, njohuri teknike e pajisje, me investimet intensive lokale nė edukim dhe forcimin e kapaciteteve mbėshtetur nga politika qeveritare pro-aktive. 1.5 Pavar ė sisht rritjes aktuale nė eksporte, ekzistojnė shqetėsime se konkurrueshmėria e Shqipėrisė nė sektorin e veshjeve dhe kėpucėve po dėmtohet nga konkurrenca aziatike dhe IHD-tė nė rėnie. Veēanėrisht pas heqjes sė kuotave kufizuese sipas Marrėveshjes Multi-Fibėr tė vitit 2004, 1 Bonacich et al. (1994); Gereffi (1999). Page 8 8 ekziston njė shqetėsim se pėrqwndrimi relativisht i lartė i Shqipėrisė nė produktet e eksportuara dhe tregjet e eksportit mbetet shumė vulnerabėl ndaj konkurrencės aziatike pėr aq kohė sa firmat shqiptare nuk pėrmirėsojnė proceset e prodhimit dhe produktet me ritme mė tė shpejta. Pėr mė tepėr, edhe pse ka njė prani tė huaj tė ndjeshme nė sektorin shqiptar tė kėpucėve dhe tekstileve, ka pasur pak investime tė reja gjatė kėtyre viteve tė fundit dhe ekzistojnė gjithashtu shqetėsime se zhvendosjet teknologjike drejt firmave lokale janė tė kufizuara. Vėrshimi fillestar i investimeve tė huaja tė drejtpėrdrejta nė sektorin shqiptar tė veshjeve dhe kėpucėve nė vitet 90 ė sht ė reduktuar , veēanėrisht pas krizės sė vitit 1997, edhe pse periudha aktuale ėshtė karakterizuar nga qwndrueshmwria makroekonomike dhe politike nė Shqipėri dhe nga zhvendosja e disa fabrikave tė pėrpunimit nga vendet e Evropės Lindore nė pika tė tjera ku krahu i punės ėshtė mė i lirė. Pėr mė tepėr, intervistat studimore sugjerojnė se investimet e huaja aktuale nė veshje dhe kėpucė nuk mund ė sojn ė t ė nj ė jtin transferim njohurish dhe teknologjie si nė vendet e tjera. 1.6 Pjesa tjetėr e kėtij seksioni do tė analizojė konkurrueshmėrinė e sektorėve tė veshjes dhe kėpucėve dhe do tė theksojė rolin qė reformat nė klimėn e investimeve kanė nė stimulimin e rritjes sė qėndrueshme tė eksporteve dhe tėrheqjen e IHD-ve nė tė ardhmen. Pjesa e mbetur e kėtij seksioni ėshtė e ndarė nė tre pjesė: Pjesa pasardhėse tregon tendencat kyēe nė eksportet shqiptare dhe IHD-ve nė sektorin e veshjeve dhe kėpucėve gjatė viteve tė fundit dhe i vendos ato nė perspektivėn rajonale. Duke zbuluar kėshtu ekzistencėn e njė qėllim thelbėsor pėr forcimin e konkurrueshmėrisė sė Shqipėrisė duke rritur nivelin e investimeve tė huaja dhe vendase, tė cilat, nga ana e tyre, do tė mundėsojnė pėrmirėsimin teknologjik. Pjesa tjetėr do tė pėrmbledh ė disa mėsime tė marra nga pėrvoja e pėrmirėsimit tė sektorit tė veshjeve dhe kėpucėve nga Azia dhe Evropa Lindore dhe do tė pėrshkruaj ė mekanizmat kyē qė mundėsojnė pėrmirėsimin teknologjik, dhe si pasojė, rritjen e eksporteve. Mw pasdo tė identifikohen aspektet kryesorė tė klimės sė investimeve nė Shqipėri qė mund tė jenė pengesė pėr investimet e huaja dhe vendase nė pėrmirėsimin teknologjik dhe reformat e rekomanduara. Mė pas gjendet njė diskutim pėr nevojėn e ndėrhyrjes me disa politika pro-aktive pėrtej klimės sė investimeve, qė ka pėr qėllim tė stimulojė edukimin dhe forcimin e aftėsive thithėse tė firmave lokale. Pjesa e fundit mbyllet me rekomandime mbi politikat qė mund tė ndiqen. 2. K ONKURRUESHMĖRIA G LOBALE E S EKTORIT S HQIPTAR TĖ V ESHJEVE DHE K ĖPUCĖVE Tendencat m akro nė tregtinė globale dhe IHD-ve 1.7 Shqipėria ka pėrjetuar njė rritje tė fuqishme nė eksportet e veshjeve dhe kėpucėve qė prej vitit 2000. Figura 1-1 mė poshtė, tregon rritjen vjetore nė totalin e eksporteve dhe importeve nė Shqipėri, dhe mė pas nė mėnyrė specifike rritjen nė tregtinė e veshjeve dhe kėpucėve (eksportet dhe importet) pėrgjatė periudhės 2000-07. Kėto tendenca evidentojnė rritjen e qėndrueshme, e me raste disi tė luhatshme, qė kanė pėsuar eksportet shqiptare qė prej vitit 1999, dhe gjithashtu konfirmon se tendencat nė tregtinė e pėrgjithshme janė tė pasqyruara dhe nė tregtinė e veshjeve dhe kėpucėve. Kjo reflekton vartėsinė e strukturės sė eksporteve shqiptare ndaj kėtyre sektorėve, tė cilat sė bashku pėrbėnin thuajse 50 pėrqind tė totalit tė eksporteve pėr vitin 2007. 1.8 Preferencat tregtare tė BE janė njė shkak i rėndėsishėm pėr vėrshimin e eksporteve shqiptare qė prej 1999. Qė prej vitit 1992, Shqipėria ka pėrfituar nga Sistemi i Pėrgjithshėm i Preferencave i BE, ku produktet tekstile dhe kėpucėt kanė pėrfituar nė mėnyrė tė veēantė nga ky status, sipas Rregullit 3917/1992 i 21 Dhjetorit. 1992. Liberalizim i mėtejshėm i tregtisė sė tekstileve dhe veshjeve u krye pėrmes Preferencave Tregtare Autonome, bazuar nė Rregullin Nr. 1763 tė 29 Korrikut 1999, ndėrkohė qė nė vitin 2000, me Rregullin Nr. 2007, Preferencat Asimetrike Rajonale ju dhanė Shqipėrisė dhe vendeve tė tjera tė Ballkanit (Bosnje-Hercegovina, Kroacia dhe Maqedonia), ēka lejoi detyrime doganore “0” pėr eksportet nė Tregtinė pėr Procesim tė Huaj (OPT), konkretisht eksporteve qė Page 9 9 ishin prodhuar duke pėrdorur materiale qė e kishin origjinėn nga BE apo vendi pėrfitues. Preferencat Tregtare tė BE mund tė kenė luajtur gjithashtu njė rol tė rėndėsishėm nė forcimin e tregtisė pas vitit 2000. Figura 0.1. Rritja Vjetore nė Tregti, Eksportet nė Veshje dhe Kėpucė, 2000-07 Burimi: Qendra Shqiptare pėr Tregtinė Ndėrkombėtare, 2008 1.9 Pėr shkak tė preferencave tregtare tė BE, pjesa mw e madhe e eksportit nga sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve janė nė fakt ri-eksportime. Ri- eksportimet kanė pėrbėrė 90 pėrqind tė totalit tė eksporteve tė tė dy kėtyre sektorėve gjatė kėsaj periudhe, duke theksuar kėshtu rėndėsinė e integrimit nė rrjetet globale tė prodhimit pėr konkurrueshmėrinė e eksporteve shqiptare. Shumė nga kėta eksportues OPT (tė njohur nė vend si fason), gjithsesi nuk janė pėrmirėsuar nė nivelin qė tė mund tė gjejnė vetė lėndėn bazė, gjė qė do t’i lejonte ata qė tė kishin marzhe mė tė larta fitimi, dhe mbeten ende tė varur nga blerėsit e huaj. Kjo gjithashtu do tė thotė se ka pasur zgjerime shumė tė dobėta nga ky vrull eksportesh nė ekonominė lokale nė terma tė lidhjeve tė tėrthorta, paēka rritjes thelbėsore (prej njė baze tė ulėt) gjatė viteve tė fundit tė eksporteve nė produktet gjysmė-tė-gatshme tė lėkurės nga Shqipėria. Kėshtu qė, pėr tė ardhmen e afėrt, rritja e fuqishme e eksporteve nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve do tė lidhet , ashtu si dhe gjatė 8 viteve tė fundit, me rritjen ekuivalente nė importe. 1.10 Sė bashku, eksportet e veshjeve dhe tė kėpucėve pėrbėjnė thuajse 50 pėrqind tė gjithė produkteve tė eksportuara pėr vitin 2007. Domin imi i veshjeve dhe kėpucėve nė shportėn e eksporteve shqiptare tregohet nė Figurat 1.2 dhe 1.3 mė poshtė, ku paraqitet rėndėsia relative e 3 sektorėve mė tė mėdhenj tė eksporteve nė Shqipėri, veshjet, kėpucėt dhe mineralet. Nga 60.5 pėrqind e totalit tė eksporteve nė vitin 1999, pėrqindja e veshjeve dhe kėpucėve arriti kulmin me 66.5 pėrqind nė vitin 2002. Nė vitin 2007, totali i eksporteve tė veshjeve dhe kėpucėve nga Shqipėria ishte rritur me 212.7 % krahasuar me vitin 1999 dhe me 136.2 krahasuar me 2002 (me njė rritje mesatare vjetore prej 19.2 %) dhe njė vlerė monetare prej 519.8 milion $. Gjatė tė njėjtės periudhė (1999-2007), eksportet globale tė veshjeve dhe kėpucėve u rritėn me rreth 75% nga 200 miliard $ nė thuajse 350 miliard $. Sėrish paēka rritjes sė fuqishme nė eksportet shqiptare tė veshjeve dhe kėpucėve, pesha e vlerės qė kėto dy sektorė pėrbėnė ndaj totalit tė eksporteve shqiptare u ul me 48.4 % nė vitin 2007, duke reflektuar kėshtu rritjen e ēmimit tė mallrave nė periudhėn 2005-2007. Fakt ky qė ndikoi nė rritjen korrespondente tė peshės sė eksporteve tė mineraleve. - 20 -10 0 1 0 2 0 30 40 50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 R r i t j a V j e t o r e v i t - p a s - v i t i ( % ) E ksporte I mporte V eshje K ėpucė Page 10 10 Figura 0.2. Zhvillimi i Totalit tė Eksporteve tė 3 Sektorėve Kryesorė, 1999-2007 Figura 0.3. Zhvillimi nė peshėn specifike tė Totalit tė Eksporteve pėr 3 Sektorėt kryesorė, 1999-2007 0 100 200 300 400 500 600 700 800 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 T o t a l E x p o r t s ( U S $ m l n ) Apparel Footwear Minerals Top 3 sectors Burimi: Qendra Shqiptare pėr Tregtinė Ndėrkombėtare 2008 1.11 Gjatė viteve tė fundit, pėrqwndrimi i theksuar i shportės sė eksporteve shqiptare nė sektorin e veshjeve dhe kėpucėve ėshtė reduktuar pėr shkak tė rritjes sė jashtwzakonshme tė eksporteve minerare si pasojė e rritjes sė ēmimit tė tyre, por mbetet e paqartė nėse ky diversifikim do tw jetw i qėndrueshėm. Ashtu siē mund tė konfirmohet dhe nga Figura 1, rritja e totalit tė eksporteve (dhe importeve) ka tejkaluar nivelin e rritjes sė eksporteve tė veshjeve dhe kėpucėve gjatė kėtyre tre viteve tė fundit, me njė total tė eksporteve prej 1.08 miliard $ nė vitin 2007. Rreth 20 pėrqind e rritjes nė vlerėn e totalit tė eksporteve midis viteve 1999-2007 dhe 30 pėrqind e rritjes midis 2005-07 ėshtė e ndikuar nga njė rritje e eksporteve minerare, si eksportet metalurgjike dhe eksportet e metalit tė pėrpunuar. Pėrqindja totale e eksporteve tė mineraleve u shtua mė shumė se dy herė nga 6.3 nė vitin 1999 nė 15 pėrqind tė totalit tė eksporteve nė vitin 2007. Ndėrkohė qė rritja mesatare vjetore pėr eksportet minerare gjatė kėsaj periudhe ka qenė 50.3 pėrqind. Edhe pse ky diversifikim i eksporteve ėshtė i mirėpritur, ekziston njė shqetėsim mbi qėndrueshmėrinė afatgjatė tė tij dhe pėr faktin nėse rritja e eksporteve minerare reflekton njė pėrmirėsim tė mirėqenė tė konkurrueshmėrisė globale tė Shqipėrisė nė kėtė sektor apo interesi i investitorėve tė huaj ka lindur vetėm si pasojė e rritjes globale tė ēmimeve tė kwtyre produkteve. 1.12 Rritja e ndjeshme e eksporteve s hqiptare nė kėpucė dhe veshje ėshtė mbresėlėnėse sipas standardeve rajonalė. Tabela 1.1 mė poshtė tregon zbėrthimin e rritjes mesatare vjetore nė eksporte sipas Sistemit tė Harmonizuar nė nivel 2 shifror. Rritja mesatare vjetore nė eksportet shqiptare tė veshjeve dhe kėpucėve gjatė periudhės 1999-2006 nė secilėn kategori ka qenė nga mė tė lartat nė tė gjithė Evropėn Jug-Lindore dhe ka tejkaluar mesataren rajonale. Rritja mesatare vjetore gjatė kėsaj periudhe ka qenė veēanėrisht e lartė pėr kėpucėt, nė nivelin e 20 pėrqind dhe pėr veshjet e tjerra apo tė thurura me grep (HS 61) nė 18 pėrqind. Duhet tė kihet parasysh se nė vitin 2006, 38.5 pėrqind e totalit tw eksporteve shqiptare nė veshje ishin tė tjerra ose thurura me grep (HS 61) ndėrsa 59.7 pėrqind ishin tė pa tjerra apo thurura me grep(HS 62). Vetėm gjatė vitit 2006, ritmet e rritjes nė secilėn nga kėto kategori ishin disi mė tė ngadalta, nė nivelin e 10 % pėr kėpucėt dhe veshjet e pa tjerra dhe 13 % pėr artikujt e tjerrė apo tė thurur me grep. : 27.28% : 21.09% : 15.47 : % : 63.84% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 P e s h a n d a j T o t a l i t t ė E k s p o r t e v e s ( % ) Veshje Kėpucė Minerale 3 Sektorėt Kry. Page 11 11 Tabela 0.1. Krahasimi i Rritjes Mesatare Vjetore nė Eksportet e Veshjeve dhe Kėpucėve, 1999-2006 Burimi: UN COMTRADE 2008 1.13 Gjithsesi, struktura e shportės sė eksporteve shqiptare brenda kėtyre dy sektorėve mbetet shumė mė e pėrqendruar se ajo e vendeve tė tjera tė rajonit si nga pikwpamja e produkteve dhe nga ajo e tregjeve ku mbwrrijnw kwto produkte. pikėmbėrritjes gjeografike tė tregjeve. Produktet s hqiptare tė eksportit dhe diversifikim gjeografik mund tė vlerėsohen duke konsideruar numrin e produkteve tė eksportit qė kapin vlerėn e mbi 100,000 $ nė tregti; peshėn ndaj totalit tė eksporteve pėr 3 eksportet kryesore; dhe 3 tregjet kryesor si destinacione. Tabela 1.2 krahason diversifikimin e eksporteve shqiptare ndaj Sllovakisė dhe Rumanisė, si dy konkurrentė mė tė pėrparuar nė Evropėn Lindore, duke treguar kėshtu se shporta e eksporteve shqiptare nė veshje dhe kėpucė, veēanėrisht nė kėtė tė dytėn, ėshtė nė mėnyrė thelbėsore mė e pėrqendruar si nė terma tė produkteve ashtu dhe nė terma tė tregjeve ku kėto produkte destinohen. Shqipėria eksportoi, pėr vitin 2006, 30 lloj produkte veshje tė tjerra me njė vlerė mbi $100,000, mė pak se njė e treta e tė njėjtit produkt tė eksportuar nga Rumania (99) dhe mė pak se gjysma e eksporteve Sllovene po pėr tė njėjtin produkt. Pėr mė tepėr, eksportet shqiptare pėr kėtė kategori kishin vetėm 3 destinacione tė ndjeshme (Italinė, Greqinė, dhe Gjermaninė) nė kontrast me 25 tregjet pėr eksportet sllovake dhe 36 pėr produktet rumune. Gjithashtu, problematik ėshtė fakti se nė vitin 2002, Shqipėria ka 32 lloj eksportesh veshjesh, duke sugjeruar kėshtu se firmat e kėtyre segmenteve nuk kanė paraqitur produkte tė reja. Eksportet shqiptare pėr veshjet e pa-tjerra janė mė pak tė pėrqwndruara nė terma tė produkteve me 53 lloje tė ndryshme pėr vitin 2006, por edhe kjo shifėr sėrish ėshtė sa gjysma e produkteve tė eksportuara nga Rumania nė po atė vit. Pėr mė tepėr qė, pėrqwndrimi i tregjeve destinacion ishte edhe pėr kėtė rast pėr eksportet Shqiptare shumė i lartė pėr tė njėjtėt 3 tregje (99.7 %) ndėrkohė qė firmat Rumune eksportonin ndjeshėm nė 41 tregje tė ndryshėm dhe ku 3 tregjet kryesorė pėrbėnin 75 % tė totalit tė eksporteve. Tabela 0.2. Pėrqwndrimi i Eksporteve sipas Produkteve dhe Zonės Gjeografike Burimi: UN COMTRADE, UNCTAD/OBT Qendra e Tregtisė Ndėrkombėtare 1.14 Nė fakt, Italia ėshtė destinacioni mė i madh i eksporteve shqiptare nė kėta sektorė. Italia ishte destinacioni i rreth 75% tė totalit tė eksporteve tė veshjeve nga Shqipėria (73 pėrqind e veshjeve tė tjerra dhe 80 pėrqind e artikujve tė veshjes sė pa-tjerrė) dhe thuajse i tė gjithė (99.5 pėrqind) eksporteve tė kėpucėve midis viteve 2005-07. Ky pėrqwndrim jashtėzakonisht i lartė lidhet me natyrėn ri-eksportuese tė kėtyre lėvizjeve, ku kompanitė italiane kanė siguruar akses nė tregjet pėrfundimtarė dhe kontrollojnė gjendjen e produkteve bazė dhe shpėrndarjen e produktit ndėrsa firmat shqiptare merren vetėm me procesin e qepjes dhe montimit. Nė kėtė pikė duhet konsideruar pozicioni qė Shqipėria zė nė krahasim me konkurrencėn qė gjithashtu eksporton nė tregun Italian pėr tė njėjtėt sektorė. Shqipėria renditet si eksportuesi i tetėmbėdhjetė mė i madh nė Itali (1 % e totalit tė importeve Italiane) pėr sektorin e veshjeve, dhe konkurrenca rajonale vjen pėrgjithėsisht nga Turqia, Rumania, Tunizia, Hungaria dhe Bullgaria, HS Kategoria e Produktit S hqip. Rumania B ullgaria B osnja S erbia Kroac i a M esatare 62 15 13 17 12 8 9 11.8 6 1 1 8 1 3 1 7 1 0 2 1 1 4-1 1 2 .3 64 20 15 11 12 12 34 16.8 Kėpucė dhe pjesė pėr kėpucė Artikuj veshje tė thurur Artikuj veshje, jo tė thurur FYROM Veshje tė thurura Veshje j o tė thurura Kėpucė Veshje tė thurura Veshje j o tė thurura Kėpucė Veshje tė thurura Veshje j o tė thurura Kėpucė Numri i p rodukteve tė eksportuara 73 94 22 30 53 20 99 110 28 (%) e 3 produkteve krye. tė Eksportit 34.1 30.8 73.1 47.1 69.4 71.6 34.1 25 65.4 Num ri i tregjeve tė eksportit 25 29 37 3 54 36 41 37 (%) e 3tregjeve krye. tė eksportit 76.3 66.4 69.2 99.7 99.7 99.9 75.2 75.6 83.4 Slovakia Shqipėria Ru mania Page 12 12 ndėrkohė qė Kina, India dhe prodhues tė tjerė aziatikw me kosto tė ulėt dominojnė segmentet me pak vlerė tė shtuar tė tregut. Gjithashtu, Shqipėria ėshtė burimi i nėntė mė i madh i kėpucėve nė Itali (3.8 pėrqind tė importeve) ku konkurrentėt kryesorw janė Rumania (16 pėrqind) dhe Tunizia (8.5 pėrqind), ndėrkohė qė Kina, Vietnami dhe India dominojnė segmentet me mė pak vlerė tė shtuar tė tregut. 1.15 Pėr ta pėrmbledhur, eksportet shqiptare tė kėpucėve dhe veshjeve janė rritur fuqishėm por pėrqwndrimi jashtėzakonisht i lartė nė produkte dhe tregje lw tw kuptohet se firmat vendase kanė vėshtirėsi qė tė pėrmirėsohen dhe mbeten tejet tė varura prej blerėsve italianw. Pėrqwndrimi i theksuar i shportės sė eksporteve shqiptare ėshtė, nė njėfarė mase, normal duke pasur parasysh faktin se prodhuesit shqiptarw filluan tė integrohen nė ekonominė globale vetėm pas vitit 1990 dhe si pasojė nisėn nga njė pikė e ulėt. Gjithsesi, eksperienca e Azisė Lindore (p.sh. Koreja, Tajvani) dhe e Evropės Perėndimore (Portugalia, Spanja) tregon se firmat rriten nė shkallėn e vlerės nga niveli ku janė pėrgjegjės pėr montimin apo pėrfundimin e produktit pėr blerės tė huaj nė pasjen e njė marke tė tyren brenda 20 viteve. Shqipėria sot nuk duket se ka firma qė janė thuajse gati pėr tė prodhuar produktet e markės sė tyre. Nė fakt, gjatė intervistave studimore, disa firma shprehėn shqetėsim pėr varėsinw thuajse totale qė ato kishin nga blerėsit e huaj pėr tregjet, burimet dhe dizajnin, ēka sjell pasiguri dhe frikėson investimet nė njohuri dhe pėrmirėsim teknologjik. Seksioni tjetėr pėrdor kuadrin e punės sė rrjetit global tė prodhimit pėr tė pėrcaktuar pėrmirėsimin nė kontekstin e sektorėve tė veshjeve dhe kėpucėve. Rrjetet e Prodhimit Global dhe pwrmirwsimi teknologjik nė Sektorėt e Veshjes dhe Kėpucėve 1.16 Sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve janė pikėnisja mė e zakonshme pėr zhvillimin industrial nė ekonomitė nė zhvillim. Industria e konfeksioneve dhe kėpucėve, pėr shkak tw kostove tė ulėta tė investimeve pėr punėtor dhe aftėsisė minimale menaxheriale tė kėrkuar, janė zakonisht disa nga industritė e para qė vendosen nė ekonomitė nė zhvillim. Kutia 1 pėrshkruan terminologjinė kryesore qė pėrdoret nė tregtinė globale tė veshjeve dhe kėpucėve. Pėr firmat e reja, duke pasur parasysh njohuritė e tyre tė kufizuara pėr industrinė dhe lidhjet e kufizuara me tregjet e furnizimit dhe tė klientėve, pika e hyrjes nė industri ėshtė zakonisht si njė shitės i shėrbimeve tė lira pėr montimin/qepjen pėr rrjete globale prodhimi (tė njohura gjithashtu si zinxhirėt global tė vlerės) tė drejtuara zakonisht nga njė MNC i madh. I vetmi mjet konkurrence ėshtė ēmimi, dhe nė rastet e veshjeve apo kėpucėve disi mė luksoze, dhe shpejtėsia e dorwzimit tw produkteve nė tregjet e shitjes nė rastet kur vendndodhja ėshtė pranė njė tregu tė madh konsumi. Nė vazhdim, firmat e reja hyjnė nė veprimet e tipit Prit-Bėj (Cut-Make [CM]) ēka do tė thotė edhe pse ato akoma nuk mund tė blejnė furnizimet dhe shesin vetėm sipas kapacitetit tė prodhimit, kėtyre firmave u jepet pėrgjegjėsia pėr tė prerė lėndėn fillestare tė cohės sė furnizuar nga klienti. Hapi tjetėr ėshtė Prit-Bėj-Rregullo (Cut-Make-Trim [CMT]) ku prodhuesi blen vetėm prerjet bazė, por tė gjitha materialet, ashtu si dhe specifikat e detajuar tė produktit jepen nga klienti. Firmat nė kėto tre lloje veprimesh kanė nevojė vetėm pėr njohuritė dhe makineritė e prodhimit, ndėrsa dizajni i produktit, specifikat teknike, ashtu si dhe instruksionet e prodhimit jepen nga klienti. Kutia 0.1. Terminologjia Montimi: Prodhuesi shet vetėm shėrbimet e prodhimit, montimin e pėrbėrėsve tė prerė tė konfeksioneve apo kėpucėve tė importuara nga blerės tė huaj. CM (Prit- Bėj): Prodhuesi shet shėrbimet e prerjes dhe prodhimit dhe nė mėnyrė tw pwrkohshme importon tė gjitha materialet, tė cilat janė pronė e klientit. CMT (Prit- Bėj-Rregullo): Njėsojė si CM veēse prodhuesi blen disa nga aksesorėt si penjtė e qepjes, kopsat, etj. Page 13 13 P aketė e plotė: Prodhuesi blen tė gjitha materialet sipas specifikimeve tė klientit dhe nė shpėrndarje pret njė faturė me ēmimin e plotė tė produktit. Pėrtej sektorėve tė tekstileve/konfeksioneve, ky model njihet si Prodhim nga Pajisjet Fillestare (OEM) Markė Private: Prodhuesi bėn dizajnin e koleksioneve nė mėnyrė tė pavarur ose sė bashku me klientin. Produkti me vlerėn e plotė shpėrndahet me markėn e klientit. Pėrtej industrisė tė tekstileve/konfeksioneve, ky veprim njihet gjerėsisht si Prodhim me Dizajn Fillestar (ODM) ku prodhuesi jo vetėm e bėn njė produkt por gjithashtu bėn dizajnin dhe pėrfton pronėsi intelektuale mbi produktin apo mund ta liēensojė atė, por sėrish e shet produktin nėn emrin e markės sė klientit. Pronėsi Marke: Firma shet produktin qė prodhon me markėn e saj. Pėrtej industrisė tekstile/konfeksioneve ky veprim njihet gjerėsisht si Prodhim me Markė Origjinale (OBM). 1.17 CM dhe CMT janė praktikisht njė proces “pėr marrjen e teknologjive”. Firma qė hyjnė nė rrjetet e prodhimit global si montues apo veprues CM/CMT mėsojnė teknika mė tė mira qepjeje nė pėrputhje tė standardeve tė cilwsisw, si dhe familjarizohen me makineritė dhe llojet e stofave qė nevojiten pėr njė prodhim cilėsor. Pėr mė tepėr, blerėsit e huaj zakonisht pėrfshihen nė mėnyrė aktive nė blerjen e makinerive, trajnimin e inxhinierėve, teknikėve, dhe nė disa raste, ata gjithashtu japin kėshilla pėr prodhimin, menaxhimin dhe financimin. Nė shumicėn e rasteve, njė teknik nga kompania blerėse vendoset pranė biznesit prodhues pėr disa muaj deri sa prodhimi i pjesėve tė porositura ėshtė kryer. Qėllimi i kėtij veprimi ėshtė pėr tė kontrolluar cilwsinw , si dhe pėr tė mėsuar si ndėrmerren hapa tė caktuara apo si pėrdoren disa nga makineritė. 1.18 Niveli tjetėr i firmave nė rrjetet globale tė prodhimit janė firma tė nėn-kontraktuara qė ofrojnė paketė-tė -plotė. Firmat qė ofrojnė paketė-tė-plotė ose OEM janė zakonisht prodhues marke ose grosistw qė administrojnė logjistikėn dhe blerjen e materialit bazė tė nevojshwm pėr prodhimin e produktit pwrfundimtar. Gjithsesi, kėto firma i marrin tė dhėnat pėr llojin e materialit bazė, dizajnin e produktit, si dhe stilimin e tij prej blerėsit final- qė janė firma shitjeje me pakicė. Firmat OEM ose e montojnė materialin bazė pėr tė bėrė produktin pwrfundmtar vetė, ose nė rastet kur kostot lokale tė krahut tė punės janė tė larta, e kalojnė kėtė proces tek firmat CM/CMT. Kėshtu, firmat OEM janė praktikisht pala ndėrmjetėse midis aktorėve tė montimit dhe shitėsve me pakicė. Pėrtej njohurive, firmat OEM kanė gjithashtu nevojė pėr njė financim tė mjaftueshėm pėr tė gjetur materialet bazė, ēka do tė thotė njė sektor logjistik, lidhje tė forta me furnitorėt, dhe tė dhėna tė azhornuara mbi llojet e materialit (lėkurės, cohės, etj.) dhe tendencave tė fundit tė modės. Kėto njohuri bėjnė qė prodhuesit OEM tė ofrojnė mė shumė vlerė pėr klientėt e tyre, ēka i lejon ata qė tė rrisin marzhet e fitimit. Nė rastet kur prodhuesit OEM e kanė tė mundur qė tė arrijnė shitėsit me pakicė drejtpėrsėdrejti kėto marzhe fitimi janė akoma dhe mė tė mėdha sepse kėshtu anashkalohet pala e ndėrmjetme e shitėsve me shumicė. 1.19 Niveli i fundit i vlerės sė shtuar nė rrjetet globale tė prodhimit, pėrpara shitjes direkt tek konsumatori, ėshtė Marka Private ku prodhuesi kėrkon pėr materialet dhe koleksionet e dizajnit si dhe i paraqet klientėve ide mbi zhvillimin e produktit. Vendimet pėrfundimtare pėr dizajnin dhe produktin merren nga klientėt dhe produktet gjithashtu ofrohen nėn logon e tyre. Ky ėshtė niveli mė i lartė i vlerės sė shtuar pėrpara shitjeve me Markėn e Vet (Origjinale) qė do tė thotė se prodhuesi bėn dizajnin e koleksioneve dhe i shet ato me markėn e tij. Periudha kohore pėr tė kaluar kėto nivele ėshtė e gjatė pėr ēdo kompani dhe sidomos pėr sektorė kaq tw ndjeshwm ndaj ndryshimeve tw modws si konfeksionet dhe kėpucėt. 1.20 Pėrmirėsimi industrial i referohet procesit tė rritjes dhe vendosjes nw nivele tw larta tw kwtyre rrjeteve tw prodhimit duke ndėrmarrė investime nė njohuri teknologjike dhe marketingu. Sipas Kaplinsky dhe Readmann (2001), pėrmirėsimi mund tė zbėrthehet nė katėr lloje tė ndryshme (shih Error! Reference source not found. ): pėrmirėsimi i produktit, pėrmirėsimi i procesit, pėrmirėsimi funksional, dhe pėrmirėsimi organizativ dhe menaxherial. Pėrmirėsimi i procesit i referohet rritjes sė efikasitetit pėr proceset e brendshme nwpwrmjet ri-organizmit tė sistemit tė prodhimit apo futjes sė Page 14 14 teknologjisė mė superiore. Pėrmirėsimi i produktit i referohet prezantimit tė produkteve tė reja apo pėrmirėsimit tė produkteve tė vjetra. Kjo mund tė pėrfshijė dhe lėvizjen drejt linjave mė tė sofistikuara tė prodhimit. Pėrmirėsimi funksional i referohet rritjes sė vlerės sė shtuar duke ndryshuar tė gjitha aktivitetet qė ndiqen brenda firmės (si pėr shembull, marrja e pėrgjegjėsive ose delegimi tek njė palė e tretė i pėrgjegjėsive pėr mbajtjen e funksioneve tw financave, logjistikės dhe tė cilėsisė) ose zhvendosja e fokusit tė aktiviteteve drejt hapėsirave tė tjera nė zinxhirin e vlerės (pėr shembull nga prodhimi tek dizajni ). Pėrmirėsimi organizativ dhe menaxherial i referohet pėrmirėsimit tė efikasitetit dhe efektivitetit tė aktiviteteve prodhuese ose jo, duke pėrftuar metoda tė reja organizative dhe menaxheriale, si pėr shembull puna nė grup, pėrfshirja e punėtorėve, aplikimi i ISO, etj. 1.21 Nė aspektin afatgjatė, me rritjen e kostove tė krahut tw punės nė zonat ku ata janė vendosur, pwr tw mbijetuar firmat e pėrfshira nė prodhim duhet tė pėrmirėsojnė funksionalitetin e tyre duke u zhvendosur nga orientimi tek eksporti drejt pronėsisė sė markės. Pėrmirėsimi industrial mund tė shihet si njė seri zhvendosjes sė roleve nga montimi me orientim eksporti drejt njė forme mė tė integruar tė prodhimit dhe tregtimit tė lidhur respektivisht me rolet e eksportit tė Prodhimit me Pajisje Fillestare (OEM) dhe Prodhimit me Markė Origjinale (OBM). 2 Suksesi i firmave aziatike ishte lėvizja nga thjesht montimi i lėndėve bazė tė importuara (zakonisht e lidhur kjo me zonat e procesimit tė eksporteve) drejt njė forme eksporti e cila ishte mė shumė e integruar nė vend dhe me njė vlerė tė shtuar mw tw lartw, si pėr shembull furnizim me paketė tė plotė apo OEM (Prodhim me Pajisje Fillestare). Nė vazhdim, Japonia dhe disa firma tė tjera nė Azinė Lindore shkuan pėrtej rolit OEM nė eksporte drejt Prodhimit me njė Markė Origjinale (OBM) duke bashkuar kėshtu ekspertizėn e tyre nw prodhim me dizajnin dhe shitjen e mallrave qė mbanin markėn e tyre nė tregjet vendase dhe tė huaja. 1.22 Ngjitja nė rrjetet globale tė prodhimit kėrkon qė firmat kryesuese tė ndėrtojnė lidhje tė forta me shitėsit me pakicė dhe marketuesit. Nga perspektiva e njė rrjeti global komoditetesh, tranzicionit i Azisė Lindore nga thjesht proces montimi deri nė ofrimin e njw pakete tė plotė vjen nė njw masė tė madhe nga aftėsia e vendosjes sė marrėdhėnieve tė afėrta me njė sėrė firmash tė ndryshme kryesuese nė rrjetin global tė ofertės. Firmat kryesuese janė burimet primare tė lėndės bazė, transferimit tė teknologjisė, dhe njohurisė nė kėto rrjete organizative. Nė sektorin e veshjeve dhe kėpucėve, lloje tė ndryshme firmash kryesuese pėrdorin rrjete dhe burime tė ndryshme nė zona tė ndryshme tė botės. Shitėsit dhe tregtarėt kanė tendencėn qė tė mbėshteten nė rrjete qė ofrojnė paketa tė plota, nė tė cilat ata blejnė veshje tė gatshme nga Azia, ku prodhuesit nė vende si Hong Kongu, Tajvani apo Koreja e Jugut janė prej kohėsh tė specializuar nė kėtė lloj prodhimi. Duke qene se pagat pwr punonjwsit nė kėto vende janė nė rritje, prodhuesit e Azisė Lindore kanė tentuar tė zhvendosen nė rolin kritik tė koordinimit tė procesit tė prodhimit tė paketave tė plota duke zhvilluar rrjete globale ndihmuese tė shumanshėm, ku montimi mund tė bėhet nė zona tė tjera tė Azisė, Afrikės dhe Amerikės Latine ku pagat janw mw tw ulta. Nė tė kundėrt, prodhuesit me markė kanė tendencėn tė krijojnė rrjete prodhimi qė fokusohen nė montimin e veshjeve duke pėrdorur lėndė tė parė tė importuar. Nė kėtė rast firmat e BE mbėshteten tek Afrika e Veriut dhe Evropa Lindore. 1.23 Pėrmirėsimi i suksesshėm i firmave tė veshjeve dhe kėpucėve kėrkon akses ndaj njohurive dhe investimeve tė huaja pėr tė marrė njohuritė dhe pėr tė ndėrtuar kapacitetet teknike. Industrive tė konfeksioneve nė Hong Kong, Kore, Tajvan dhe Portugali ju deshėn thuajse dy dekada ne mėnyrė qė tė rriteshin nė nivelin e prodhuesit me Markėn e Tyre, dhe vetėm disa prej kėtyre kompanive kanė mundur tė kenė koleksione me Markė nė Pronėsi. Incentivat pėr pėrmirėsim u mundėsuan nga rritja e kostove lokale tė punės, tė cilat patėn efektin e bėrjes tė pa-konkurrueshėm prodhimin CM/CMT , duke i detyruar kėshtu firmat qė tė investojnė nė pėrmirėsimin si paketė e plotė dhe transferimin e veprimtarisė tė montimit nė vende tė tjera ku krahu i punės ishte mė i lirė. Tranzicioni i shumė furnitorėve tė konfeksioneve nė Evropėn Lindore ka qenė relativisht i ngadaltė, me njė pjesė tė madhe tė tyre tė orientuar nė mėnyrė strikte ndaj veprimeve CM ose CMT. Shembujt mė tė fundit tė pėrmirėsimit tė 2 Gereffi (1999) Page 15 15 suksesshėm nė Evropėn Lindore janė Polonia dhe Vendet Baltike, ku industria e veshjeve kreu investime tė mėdha nė pėrmirėsim dhe ku firma tė ndryshme punėsuan stilistė nė fund tė viteve ‘90 dhe vendosėn koleksionet e tyre pėr ofertė nė tregjet lokale, ndėrkohė qė vazhdonin tė ofronin FOB dhe shėrbime me markė private pėr klientė tė huaj tė markave tė mėdha. Nė tė njėjtėn kohė, ndėrmarrje tė pėrbashkėta u krijuan dhe firma plotėsisht tė huaja u vendosėn duke sjellė mė shumė njohuri dhe duke krijuar kompani tė reja dhe mė tė mirė organizuara. 1.24 Nė tė njėjtėn kohė kapaciteti i tė mėsuarit pėr vepruesit CM apo CMT varet gjithashtu nga qeverisja e rrjetit tė prodhimit prej firmės kryesuese. Firmat e shitjes me pakicė mund ta gjenerojnė produktin drejtpėrsėdrejti nga CM/CMT tė ndryshėm por shumė prej tyre preferojnė tė pėrdorin ndėrmjetės, si shitės me shumicė apo prodhues marke, tė cilėt kanė njohuri dhe organizim tė specializuar pėr gjetjen e lėndės bazė. Kjo do tė thotė furnitori CM/CMT shpesh nuk ka ndėrveprime nė tregun pėrfundimtar tė konsumit, dhe nė kėtė mėnyrė ėshtė tejet i varur nga ndėrmjetėsit, tė cilėt kėrkojnė pėr ēmimin mė tė ulėt dhe tė cilėt gjithashtu nė shumė raste nuk kanė dėshirėn apo kapacitetin pėr tė transferuar njohurinė dhe teknologjinė mė tė avancuar drejt prodhuesve CM/CMT. Sigurisht gjatė intervistave studimore, disa prej firmave shqiptare u ankuan se klientėt e tyre tė huaj nuk pėrcillnin ndonjė njohuri pėrtej dėrgimit fillestar tė teknikut pėr instalimin e pajisjeve dhe trajnimin, dhe mė pas specifikimet pėr produkte tė veēanta. Shumicws sw firmave tė cilėt kanė pėrfituar nga pėrcjellja e njohurive shtesė prej klientėve tė huaj, gjė qė ka ndodhur veēanėrisht pėrmes pėrfshirjes nė proces tė njė konsulenti tė pėrkohshėm, u ėshtė dashur tė paguajnė pėr kėtė pėrfitim. Firmat Shqiptare ne Rrjetet Globale tė Veshjes dhe Kėpucėve 1.25 Shqipėria ėshtė njė furnitor me kosto tė ulėt nė rrjetet globale tė prodhimit tė veshjeve dhe kėpucėve me cilėsi tė mesme dhe tė lartė. Pas vitit 1990, prodhuesit Shqiptar CM/CMT tė veshjeve dhe kėpucėve u pėrfshinė nė rrjetet globale tė ofertės pėr segmentet e mesme tė tregjeve tė veshjeve dhe kėpucėve. Kjo ndodhi si pasojė e afėrsisė gjeografike qė Shqipėria ka me Evropėn dhe kostove tejet tė ulėta tė punės (shih Tabelėn 1.3) ēka ėshtė shumw kritike duke qenė se krahu i punės zė rreth 70-80 pėrqind tė kostove totale. Shumica e firmave tė huaja qė pėrdorin veprues CM shqiptarw janė prodhues, importues dhe shitės me shumicė nga Italia tė cilėt u shesin produktin shitėsve me pakicė dhe nė kėtė mėnyrė shtojnė marzhet e tyre nė rrjetet e prodhimit. Kjo i ngushton marzhet e firmave shqiptare, zvogėlon fitimin e pėrftuar prej tyre, dhe si pasojė dhe kapacitetin pėr tė investuar nė pėrmirėsim. Kjo situatė pėrkeqėsohet me rritjen e Tabela 0.3 Krahasime mbi vlerėn e krahut tė punės nė Sektorin e Veshjeve US$ 2007 Burimi: Werner Internacional, 2007 Kosto Totale e Punės Pėr 1Orė Aktiviteti % e rrogave tė drejtpėrdrejta Shqipėria 1.85 79 Sl lovakia 3.53 69.3 Republika Ēeke 4.9 79.6 Lituania 3.7 66.3 Bul lgaria 1.55 72.6 Kina (Bregdeti ) 0.85 59.4 Kina (Zonat e Brendshme) 0.55 62.9 Vietnam i 0.46 78.4 India 0.69 66.4 Tuniz ia 2.01 77.2 Turqia 2.96 74.0 Bangladesh i 0.28 90.0 Page 16 16 kostos sė punės ēka i bėn firmat qė tė mos ta kenė tė mundur investimin pėr pajisje tė reja tė cilat do tė rrisnin efikasitetin, duke e rrezikuar edhe mė tej konkurrueshmėrinė e tyre. 1.26 Edhe firmat mė tė mėdha nė Shqipėri kanė mbetur prodhues CM/CMT tė varur nga klientėt italianw. Njė pjesė e madhe e prodhuesve CM/CMT (tė njohur nė vend si fason) kategorizohen ndėr bizneset e mesme dhe tė mėdha nė Shqipėri. Tabela 1.4. tregon se firmat CM/CMT gjatė 15 viteve tė fundit nė Shqipėri janė pėrballur me vėshtirėsi pėr sa i pėrket zmadhimit dhe pėrmirėsimit. Diēka mė pak se 2/3 e firmave nė sektorin shqiptar tė veshjeve janė ose tė njė madhėsie tė vogėl (mė pak se 20 punėtorw) ose janė mikro-biznese (nėn 5 punėtorw). Kėto tė fundit pėrbėjnė rreth 40 pėrqind tė tė gjitha firmave nė kėtė sektor. Studimet e kryera nė kontekstin e kėtij raporti konfirmuan tendencėn e pėrgjithshme ku tė gjithė kompanitė vendase tė intervistuara ishin prodhues CM/CMT ose palė tė nėn- kontraktuara nga kėta prodhues. Vetėm njėra prej kompanive tė mėdha tė kėpucėve nė Shqipėri ėshtė nė gjendje qė tė shesė njė pjesė tė vogėl tė produkteve tė saj drejtpėrdrejt tek njė shitės me pakicė i huaj, por edhe nė kėtė rast kjo ndodh nė ombrellėn e klientit tė saj tė huaj i cili pėrfton njė komision pėr markėn e tregtimit. 1.27 Edhe pse firmat Shqiptare kanė filluar qė gradualisht tė eksportojnė produkte me vlerė tė shtuar mė tė lartė nė sektorin e kėpucėve, ato mbeten sėrish nė mėnyrė predominante prodhues qė shtojnė njė vlerė tė ulėt. Eksportet e kėpucėve janė shndėrruar gjatė dhjetė viteve tė fundit nga produkte tė ndėrmjetme apo gjysmė tė gatshėm nė produkte pėrfundimtare. Duke e krahasuar Shqipėrinė me prodhuesit e mėdhenj tė kėpucėve nė rajon dallohet qartė evoluimi i sofistikimit tė “rrjetit tė ofertės” pėr kėpucėn nė Shqipėri krahasuar me vendet e ngjashme (Tabela 1.5). Nė vitin 1997, 87 pėrqind e eksporteve Shqiptare ishin produkte gjysmė tė gatshme si p.sh. pjesė kėpucėsh. Kjo kategori kish rėnė nė 58 pėrqind nė vitin 2006. Gjithsesi, kjo shifėr mbetej mė e larta ndėr prodhuesit rajonalw – pėr shembull, Rumania si njė nga eksportuesit mė tė mėdhenj nė BE pėr Italinė, ka pėrjetuar njė rėnie tė pėrqindjes sė pjesėve pėr kėpucė nė nivelin e 25 pėrqind tė totalit tė eksporteve nga 40 pėrqind qė ishte nė vitin 1997. Pėr ta pėrmbledhur, rritja e eksporteve shqiptare ėshtė mbresėlėnėse, por vazhdon tė dominohet nga produkte ose pjesė tė produktit me pak vlerė tė shtuar. Ndryshimi i kwtij raporti (rritja e pwrqindjes sw eksporteve qw janw produkte pwrfundimtare) ėshtė shenjė inkurajuese e nxėnies organizative qė kanė pėsuar ndėrmarrjet shqiptare duke kuptuar domosdoshmėrinė e pėrmirėsimit dhe mbajtjes sė konkurrueshmėrisė globale nė aspektin afat-mesėm. Gjithsesi Shqipėria vazhdon tė ketė pėrqindjen mė tė lartė tė produkteve gjysmė tė gatshme nė rajon, duke sugjeruar kėshtu se transferimi i teknologjisė dhe nxėnia brenda rrjetit global tė ofertės pėr firmat shqiptare ka vend pėr t’u pėrmirėsuar. 1.28 Vlera e shtuar e eksporteve s hqiptare tė konfeksioneve dhe kėpucėve ėshtė e ulėt nė krahasim me standardet rajonalė dhe nuk ka pėsuar rritje gjatė viteve tė fundit. Njė mėnyrė pėr tė llogaritur vlerėn e shtuar tw eksporteve shqiptarė tė konfeksioneve dhe kėpucėve, e cila do tė lejonte Tabela 0.4. Prodhuesit CM/CT nė Shqipėri, 2004 Burimi: INSTAT Tabela 0.5. Pėrqindja e Eksporteve tė Kėpucėve qė janė pjesė, 1997-2006 Burimi: UN COMTRADE Lloji I Prodhuesit 1-4 5-9 10-19 20-49 50- >250 Total Numr i i ndėrmarrjeve 134 40 25 47 63 6 314 Prodhues CM/CMT 0 69 29 48 2 94 Pėrmasat e Ndėrmarrjes (nr. i punonjėsve ) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Shqipėria 87 .0 89.3 89.8 94.4 90.4 92.4 87.4 77.8 68.9 57.8 Italia 11.0 12.0 12.7 13.3 13.7 14.2 14.4 14.0 14.1 14.2 Rumania 39.8 38.4 36.7 35.4 34.1 34.8 33.6 29.8 26.0 25.3 FYROM 18.9 12.1 7.3 11.5 15.4 20.4 33.2 32.8 36.3 3 7.2 Page 17 17 krahasimin me konkurruesit rajonal, ėshtė qė tė pwrdoren tė dhėnat tregtare tė BE tė tregtisė pėr pėrpunimin pėr jashtė(Outward Processing Trade). Pėr shembull, nė 2004, vlera OPT e eksporteve tė veshjeve pėr Shqipėrinė ishte 197milion$, ndėrkohė qė vlera e importeve tė materialeve tė pėrdorura pėr tė prodhuar kėto eksporte ishte 159 milion $. Vlera e materialeve tė importuar pėr pėrdorim nė pėrpunim pėr jashtė u rrit me 107 pėrqind midis viteve 2000 dhe 2004, ndėrkohė vlera e eksporteve pėr tė njėjtėn periudhė u rrit me 103 pėrqind. Kėshtu qė, vlera e shtuar e eksporteve tė veshjeve pėr vitin 2004 ishte vetėm 24 pėrqind e vlerės sė eksporteve ndėrkohė qė i njėjti tregues kish zėnė njė peshė prej 26 pėrqind nė vitin 2000. Pėr krahasim, vlera e shtuar e eksporteve OPT nga Moldavia nė vitin 2004 ishte 37 pėrqind. Llogaritjet e kryera me tė dhėnat e anketws sw ndwrmarrjeve mbėshtesin gjithashtu konkluzionin se eksportet shqiptare tė veshjeve kanė pak vlerė tė shtuar nė krahasim me standardet rajonal. Tabela 1.6 tregon se vlera e shtuar pėr punėtor dhe vlera e shtuar si pjesė eksporteve nė Shqipėri ėshtė me e ulėta e rajonit edhe pse eksportet pėr punėtor janė thuajse nw tw njwjtin nivel me mesataren e rajonit. Tabela 0.6. Krahasim i V lerės sė Shtuar nė Sektorin e Veshjeve nė Ballkanin Perėndimor, gjatė viteve tė fundit Burimi: Insti tutet Kombėtare tė Statistikave pėr vendet e sipėrpėrmendura. 1.29 Sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve janė sektorėt mė dinamikw nė Shqipėri nė terma tė prezantimit tė produkteve tė reja por pėrmirėsimi i cilėsisė sė produkteve mbetet i kufizuar. Ndėrkohė qė tregtia CM/CMT ka sjell pėrfitim nė aspektin afat-shkurtėr duke krijuar vende pune nė industri dhe tė ardhura nė valutė tė huaj, duket se pėrfitimet e marrjes sė njohurisė pėr punėtorėt dhe menaxherėt kanė qenė shumė tė kufizuara dhe se shumė firma thjesht nuk i kanė mundėsitė pėr tu pėrmirėsuar. Sipas Sondazhit pėr Klimėn e Biznesit (Investment Climate Survey (ICS)) tė vitit 2007, diēka mė pak se gjysma (48 pėrqind) e firmave tė konfeksioneve dhe kėpucėve kanė prezantuar njė produkt tė ri midis periudhės kohore 2004-07. Kjo pėrbėn dhe pėrqindjen mė tė lartė midis gjithė nėn- sektorėve tė prodhimit. Gjithsesi nė kontrast me kėtė, pėrqindja e firmave qė pėrmirėsuan produktet ekzistuese nė kėto dy sektorė (35 pėrqind) ishte mė e ulėt se nė nėn-sektorė tė tjerė kryesorw si ushqimi (42 pėrqind), fabrikimi i produkteve tė metalit (51 pėrqind) dhe prodhimtari tė tjera (61 pėrqind). Duke pasur parasysh orientimin e tyre drejt eksporteve, dhe nevojėn pėr t’u pėrballur me porositė e ofertės tė firmave kryesuese tė huaja, nuk ėshtė pėr t’u habitur se sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve janė mė inovativėt nė terma tė produkteve tė reja. Gjithsesi, edhe pse studimet tregojnė se firmat shqiptare CM/CMT prodhojnė dizajnė tė rinj sipas specifikimeve tė blerėsve tė huaj, ka pak evidencė, siē ėshtė pėrmendur dhe mė sipėr, se kėto firma po pėrmirėsojnė cilėsinė e produkteve tė tyre apo po bėjnė dizajn tė tyre pėr produkte tė reja. Secila prej kėtyre veprimtarive do tė sillte njė fitim mė tė lartė pėr firmat CM/CMT. 1.30 Pėr mė tepėr, investimet nė pėrftimin e teknologjisė mė tė fundit nga firmat shqiptare tė veshjeve dhe kėpucėve janė tė ulėta nė krahasim me standardet rajonale, ēka ēon nė njė produktivitet mė tė ulėt. Sipas ICS 2007 pėrqindja e firmave shqiptare tė konfeksioneve dhe kėpucėve tė cilat kishin blerė teknologji tė re gjatė tre viteve tė fundit (46 pėrqind) ishte disi mė e lartė se mesatarja e tė gjithė sektorit tė prodhimit (41 pėrqind). Gjithsesi, evidencat tregojnė se pajisjet qė pėrdoren nga shumica e firmave shqiptare nė sektorin e veshjeve dhe kėpucėve ėshtė sėrish shumė larg standardeve tė teknologjisė sė fundit, dhe se nivelet e investimeve janė mė tė ulėta se standardet rajonalė,ēka po Shqipėria (2005) Bonja (2006) Kroacia (2004) FYROM (2005) Serbia (2004) Vlera e Shtuar (mln) 33 53 346 137 145 Punonjės 10480 6971 21937 40384 24047 Eksporte (mln) 200.6 176 538 509 445 Vlera e shtuar/pėr punonjės (US$) 3149 7603 15772 3392 6030 Vlera e shtuar (%eksporteve) 16 30 64 27 33 Eksporte pėr punėtor (US$) 19144 25247 24525 12604 18505 Page 18 18 shkakton njė produktivitet mė tė ulėt. Sipas Sondazhit tė OECD pėr Aftėsitė Rajonale tė vitit 2008, vetėm ’“”“‹?†\03‡\03ˆ‹”?ƒ˜‡\03•Š“‹’–ƒ”‡\03‡\03?‘?•‹†‡”‘?‹?\03?—?‰‡•“?\03‡\03‹?˜‡•–‹?‡˜‡\03?“\03–‡??‘Ž‘‰Œ‹\03•‹\03?Œ“\03?‰ƒ\03–”‡\03 ’‡?‰‡•ƒ–\03?“\03–“\03?“†Šƒ\03?“\03?”›‡”Œ‡?\03‡\03ƒ?–‹˜‹–‡–‹–\03–“\03„‹œ?‡•‹– \11†“”?‘Š“\03““\03‹\03?Œ“Œ–‹\03–”‡‰—‡•\03’“”\03–“\03‰Œ‹–Š“\03 œ‘?“?\03‡\03\05ƒŽŽ?ƒ?‹–\03fl‡”“?†‹?‘”\03œ‹?–‡\03?Œ“\03’‡•Š“\03’”‡Œ\03 ’“”“‹?† fl“”\03?“\03–‡’“” ’“”“‹?†Œƒ\03‡\03ˆ‹”?ƒ˜‡\03–“\03 ˜‡•ŠŒ‡˜‡\03?“\03ffiŠ“‹’“”‹\03–“\03…‹Žƒ–\03ƒ†ƒ’–‘Œ?“\03ŽŽ‘Œ‡\03–“\03?†”›•Š?‡\03–‡??‘Ž‘‰Œ‹•Š\03–“\03ƒ˜ƒ?…—ƒ”ƒ\03\03’“”\03–“\03—Ž—”\03 ?‘Š“?\03‡\03’”‘†Š‹?‹–\03“•Š–“\03•Š—?“\03‡\03˜‘‰“Ž †Š‡ ?“\03†‹•ƒ\03ƒ•’‡?–‡ ?Œ‘\03’“”“‹?†Œ‡\03“•Š–“\03‡\03˜‘‰“Ž\03‡†Š‡\03?“\03 ?”ƒŠƒ•‹?\03 ?‡\03 ‡?‘?‘?‹–“\03 ‡\03 –Œ‡”ƒ\03 –“\03 ”ƒŒ‘?‹– . Pėr shembull, vetėm njė e treta e firmave shqiptare tė veshjeve pėrdorin standardet e simbolit pėr Kodin Uniform tė Produktit (UPC) pėr tė menaxhuar nivelet e inventarit. Kjo procedurė ėshtė mė se e zakonshme nė Evropėn Perėndimore por pėrqindja e pėrdorimit tė saj nė Ballkanin Perėndimor ėshtė sa gjysma e mesatares vvropiane. Pėr mė tepėr, nuk ka asnjė firmė shqiptare qė tė zbatojw Sistemet e Prodhimit Modular \10flffi ’“”\03–“\03’“”?‹”“•—ƒ”\03?‘Š“?\03‡\03’“”’—?‹?‹–\03 †Š‡\03˜‡–“?\03•Š—?“\03’ƒ?\03’”‡Œ\03–›”‡\03’“”†‘”‹?\03–‡??‘Ž‘‰Œ‹\03–“\03ƒ—–‘?ƒ–‹œ—ƒ” \0e“–‘\03†—?—”‹\03•Šˆƒ“‡?\03?“\03–‡”?ƒ–\03 ‡ ?Œ“\03’”‘†—?–‹˜‹–‡–‹\03?“\03–“\03—Ž“– \0e‘•–‘–\03–‘–ƒŽ‡\03–“\03’”‘†Š‹?‹–\03’“”\03?‹?—–“?\03‡\03Ž‡Œ—ƒ”\03–“\03•–ƒ?†ƒ”†‡˜‡\03 ffi\04\10 ?“\03 ffiŠ“‹’“”‹\03 “•Š–“\03 ””‡–Š\03 shumė  mė  e  lartė  se  shumė  prej  vendeve  tė  Ballkanit  Perėndimor ndėrkohė  qė  produktiviteti  ėshtė  vetėm  pėrqind  e  nivelit  tė  Mbretėrisė  sė  Bashkuar edhe pse kostot e punės janė mė tė ulėtat nė Evropė 1.31 Intervistat studimore sugjerojnė njė shumėllojshmėri arsyesh pėr nivelin e kufizuar  tė  pėrmirėsimeve  teknologjike  nga  firmat  shqiptare ffiŠ—?“\03 ?‡?ƒšŠ‡”™\03 ˆ‹”?ƒ•Š\03 ‰Œƒ–“\03 ‹?–‡”˜‹•–ƒ˜‡\03•–—†‹?‘”‡\03–“\03?”›‡”ƒ\03’“”\03?“–“\03”ƒ’‘”–\03–Šƒ?“\03•‡\03ƒ–ƒ\03?‹•Š‹?\03’ƒ•—”\03?—?†“•‹\03–“\03?—ˆ‹œ—ƒ”ƒ\03’“”\03 –“\03?†”›•Š—ƒ”\03?ƒ?‹?‡”‹–“\03‡\03?„‡–—”ƒ\03?‰ƒ\03’‡”‹—†Šƒ\03‡\03?‘?—?‹œ?‹–\03•‹\03’ƒ•‘Œ“\03‡\03 pengesave financiare por edhe pėr shkak se punėtorėt nuk mund tė pėrdornin teknologji tė automatizuar . Edhe firma mw e madhe e prodhimit tė kėpucėve, e cila pėrdorte pajisje tė automatizuara, tregoi se 90 pėrqind e pajisjeve tė saj kėrkonin pėrmirėsim por ky pėrmirėsim ishte shumė i kushtueshėm. Firmat e huaja tė cilat nuk kanė pengesa financiare thanė se ato nuk kishin sjellė pajisjet me kualitetin mė tė lartė nga frika se do tė shkatėrroheshin si pasojė e prerjeve tė pa-programuara tė energjisė elektrike. Nė vijim, shumė prej menaxherėve tė firmave tė prodhimit tė veshjeve janė tė pavetėdijshėm pėr vlerėn e shtuar nga pėrmirėsimi teknologjik †Š‡\03?„‡–‡?\03?“\03?‡?†“•‹?“\03\06\10ff †—?‡\03?†“”?ƒ””“\03‹?˜‡•–‹?‡\03?“\03’ƒŒ‹•Œ‡\03˜‡–“?\03 ?—”\03?Œ‘\03•—‰Œ‡”‘Š‡–\03?‰ƒ\03?Ž‹‡?–‹ \0c?–‡”˜‹•–ƒ–\03•–—†‹?‘”‡\03–“\03?†“”?ƒ””ƒ\03?‰ƒ\03\12\08\06\07\03?‡\03ˆ‹”?ƒ–\03‡\03•‡?–‘”‹–\03 •Š“‹’–ƒ”\03–“\03˜‡•ŠŒ‡˜‡\03\03?šŒ‡””‹?\03?‘??Ž—œ‹‘?‹?\03‡\03?‰Œƒ•Š“?\03•‡\03?ƒ’ƒ…‹–‡–‹\03‹\03?—ˆ‹œ—ƒ”\03?‡?ƒšŠ‡”‹ƒŽ\03’‘\03 ’‡?‰‘?\03’“”?‹”“•‹?‹?\03‡\03’ƒŒ‹•Œ‡˜‡\03†Š‡\03–“\03’“”’—?‹?‹– 1.32 Faktorėt kyē qė pėrcaktojnė pėrhapjen dhe pėrmirėsimin teknologjik nė vendet nė zhvillim janė familjarizimi me njohuritė e avancuara qė veprojnė jashtė vendit dhe aftėsia thithėse e firmave lokale. Pėrhapja teknologjike nė vendet nė zhvillim si Shqipėria, varet nga dy faktorė kyē: (i) nga masa e ekspozimit tė firmave ndaj njohurive tė huaja, veēanėrisht nė terma tė IHD-ve, importet e tė mirave kapitale dhe eksporteve tė teknologjisė sė lartė por edhe pėrmes komunikimit me diasporėn; dhe (ii) nga kapaciteti i firmave vendase pėr tė thithur teknologjitė e reja dhe tė avancuara. Dy seksionet e mėtejshme do tė japin evidenca qė tregojnė se, sė pari, firmat shqiptare mbeten mė pak tė ekspozuara ndaj njohurive tė huaja nga ēfarė mund tė ishin realisht, dhe sė dyti, se aftėsitė e tyre thithėse mund tė forcoheshin nė mėnyrė tw ndjeshme nga reforma specifike tė klimės sė investimeve dhe nga ndėrhyrje publike selektive efektive (nga pikwpamja e kostos) pėr tė mbėshtetur trajnimin dhe forcimin e firmave pwr tw rritur kapacitetet e tyre tė brendshme teknike dhe menaxheriale. 3 OECD (2008). Page 19 19 Pėrcaktues tė Pėrmirėsimit Teknologjik Investime tė Huaja Direkte (IHD) 1.33 IHD- tė luajnė njė rol tė rėndėsishėm nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve, por investimet ‘Greenfield’ kanė pėsuar njė ngadalėsim tė theksuar gjate viteve tė fundit. Vlera e investimeve tė huaja nė sektorin e veshjeve pėr vitin 2004 llogaritet nė rreth 112 milion ose rreth 11 pėrqind e totalit tė vlerės sė IHD pėr sektorin e prodhimit. Ndėrkohė qė sektori i kėpucėve zinte rreth 15 pėrqind tė ndėrmarrjeve dhe rreth 5-6 pėrqind tė vlerės sė IHD-ve pėr sektorin e prodhimit. 434.0 534.2 8.0 1.8 0 : \03 \07—?‡\03 “‡?“\03 •‡\03 ?Œ“\03 ‡\03 –”‡–ƒ\03 ‡\03 –‘–ƒŽ‹–\03 –“\03 ˆ‹”?ƒ˜‡\03 ““\03 veprojnė nė sektorin e veshjeve dhe treēereku i firmave tė mėdha (mbi 50 punėtorw) kanė pronėsi tė huaj, IHD luajnė njė rol veēanėrisht tė rėndėsishėm nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve. Nė vitin 2004, kishte rreth 52 firma konfeksionesh me pronėsi tė huaj qė vepronin nė Shqipėri, duke punėsuar 6,381 persona, dhe duke zėnė rreth 60 pėrqind tė totalit tė punėsimit nė kėtė sektor. Prej kėtyre kompanive, 36 janė nga Italia, 14 nga Greqia dhe dy nga Gjermania. Figura 1.4 tregon hyrjen e IHD-ve nė sektorin e konfeksioneve qė prej 1990, me njė kulm investimesh nė vitin 1995 por dhe njė ulje tė investimeve tė reja Greenfield qė prej vitit 1998. Nė ndryshim, ekonomitė e tjera tė rajonit kanė regjistruar fluks tė njėtrajtshwm tė IHD-ve nė sektorin e veshjeve, ku pėr vitin 2007 Kroacia mori 12milion dhe Serbia 5mi lion , dhe ku FYROM regjistroi 3.7 milion nė vitin 2006. 1.34 Kostot e ulėta tė krahut tė punės nė Shqipėri krahasuar me standardet rajonalė mbeten njė avantazh kyē nė aspektin afat shkurtėr dhe afat mesėm pėr tėrheqjen e IHD-ve por ekzistojnė shqetėsime mbi cilėsinė e punės. Nė segmentet e mesėm tė tregut global pėr veshjet dhe kėpucėt ku Shqipėria dhe vendet e tjera tė Evropės Lindore marrin pjesė, kostot e punės zėnė rreth 50-60 pėrqind tė kostove totale tė prodhimit. Si pasojė, kostot e ulėta tė punės pėr prodhim nė Shqipėri nė tė gjitha nivelet relative ndaj konkurrencės rajonale (shih Tabelėn 1.7), por veēanėrisht pėr grupet gjysmė tė afta dhe ato tė pa-trajnuara, mbeten njė burim i rėndėsishėm pėr tė krijuar avantazh nė tėrheqjen e IHD-ve. ffl”‘‰ƒ–\03?“\03 ‹?†—•–”‹?“\03–‡?•–‹Ž‡\03†Š‡\03?“\03ƒ–“\03˜‡•ŠŒ‡•\03’“”\03˜‹–‹?\03 \03‹•Š‹?\03?“\03–“\03—Ž“–ƒ–\03?“\03\05ƒŽŽ?ƒ?‹?\03fl‡”“?†‹?‘” \03 †—?‡\03?‘•\03?ƒ””“\03’ƒ”ƒ•›•Š\03\0e‘•‘˜“? \03?‡\03?Œ“\03˜Ž‡”“\03’”‡Œ\03””‡–Š\03 \03?“\03?—ƒŒ \03\0aŒ‹–Š•‡•‹ , rrogat kanė pasur njė rritje relativisht tė shpejtė, me njė rritėm vjetor prej \03 \03’“”“‹?†\03?‹†‹•\03 \03†—?‡\03•—‰Œ‡”—ƒ”\03 ?“•Š–—\03’ƒ?“•‹?\03–“\03‘ˆ‡”–“• \03fl“”\03?“\03–‡’“” \03?“\03’‡”‹—†Š“?\03ƒˆƒ–?‡•?‡\03†Š‡\03ƒ–“\03ƒˆƒ–‰Œƒ–“ \03’—?“–‘”“˜‡\03 •Š“‹’–ƒ”™\03†‘\03– —\03†—Š‡–\03–“\03?‘??—””‘Œ?“\03Œ‘\03˜‡–“?\03’“”?‡•\03?‘•–‘•\03•“\03—Ž“–\03’‘”\03‡†Š‡\03’“”?‡•\03…‹Ž™•‹•™ \03 \11“\03?“–“\03ƒ•’‡?– \03•‹’ƒ•\03†‹•ƒ\03‹?˜‡•–‹–‘”“˜‡\03–“\03Š—ƒŒ\03““\03˜‡’”‘Œ?“\03?“\03ffiŠ“‹’“”‹ \03?ƒ\03’ƒ•—”\03?Œ“\03œ˜‘‰“Ž‹?\03–“\03 ?—?”‹–\03–“\03’—?“–‘”“˜‡\03–“\03ƒˆ–“\03’“”\03–“\03’—?—ƒ”\03?“\03?„ƒ”“˜ƒŒ–Œ‡?\03‡\03’ƒŒ‹•Œ‡˜‡\03†Š‡\03’“”?‹”“•‹?‹?\03‡\03’”‘…‡•‹– \03 4 Bank a Kombėtare e Shqipėrisė. Figura 0.4. Investimet e Huaja tė Drejtpėrdrejta nė Sektorin e Veshjeve, 1990-2004 Burimi: INSTAT 0 2 4 6 8 10 12 14 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 N u m r i i I n v e s t i m e v e ‘ G r e e n f i e l d ’ Italiane Greke Gjermane Page 20 20 ffiŠ—?“\03‡\03”“?†“•‹•Š?‡\03’“”\03ffiŠ“‹’“”‹?“\03“•Š–“\03““\03–“\03’“”’—–Š‡?\03”‡ˆ‘”?ƒ–\03?“\03ffi‹•–‡?‹?\03‡\03ff”ƒŒ?‹?‹–\03†Š‡\03 \08†—?‹?‹–\03fl”‘ˆ‡•‹‘?ƒŽ\03?‡\03?“–‘\03?‡˜‘Œƒ\03ƒ?–—ƒŽ‡ 1.35 Avanta zhi afatgjatė i Shqipėrisė nė kėta dy sektorw ėshtė afėrsia e saj me tregjet e BE. Afėrsia gjeografike e Shqipėrisė me BE lehtėson tregtinė me kėto tregje dhe pėrmbush njė nga kėrkesat thelbėsore tė konsumatorėve evropianw: shpėrndarje tė shpejtė dhe fleksibėl. Shumė nga konkurrentėt e drejtpėrdrejtė tė Shqipėrisė nė tėrheqjen e IHD-ve janė vende tė Evropės Lindore (Polonia, Rumania, Kroacia, Serbia, Maqedonia dhe, me njė rritje tė vazhdueshme, vende tė ish bllokut Sovjetik si Moldavia dhe Ukraina) si dhe Tunizia dhe Maroku tė cilat konkurrojnė duke zhvilluar mundėsitė e tyre pėr t’ju pėrgjigjur sa mė shpejt porosive nga tregjet evropiane. Njė numėr i madh investitorėsh italianw nė Shqipėri pėrmendėn, gjatė intervistave studimore, se shpeshtėsia dhe koha e shkurtėr e udhėtimeve me traget nga Italia nė Shqipėri ishte njė faktor vendimtar nė marrjen e vendimit pėr tė investuar nė Shqipėri, ndėrkohė qė ky pohim ėshtė konfirmuar dhe nga studime tė tjera pėr IHD-tė Greke dhe Italiane (PNUD 2005). Sipas llogaritjeve tė OECD, kosto e transferimit tė produkteve nga Shqipėria nė Itali ėshtė e barabartė me 1.43 pėrqind tė vlerės sė importeve, dhe e pėrafėrt me mesataren e Ballkanit Perėndimor prej 1.48 pėrqind por shumė mė e ulėt se 11.8 pėrqind qė nevojiten pėr tė transferuar produktet nga Kina. 1.36 Kėrkesat burokratike, logjistika e tregtisė dhe infrastruktura nė Shqipėri janė shumė mė penguese se nė ēdo vend tjetėr tė rajonit dhe shkaktojnė vonesa nė shpėrndarjen e produktit. Afėrsia me tregjet e BE ėshtė njė avantazh i pėrbashkėt pėr disa nga vendet e rajonit tė cilat kanė pėrjetuar flukse mė tė mėdha IHD se sa Shqipėria gjatė viteve tė fundit. Kjo mund tė lidhet nė mėnyrė tė pjesshme me faktin se koha e shpėrndarjes pėr importet nga vendet e tjera tė rajonit ėshtė mė e ulėt se nė Shqipėri siē tregohet nė Tabelėn 1.8 mė poshtė. Shqipėrisė i duhen 21 ditė pėr tė eksportuar dhe 22 ditė pėr tė importuar produkte nė krahasim me mesataren prej 17 ditėsh qė mban rajoni. Njė krahasim i mėtejshėm midis Shqipėrisė dhe Rumanisė (praktikės mė tė mirė nė rajon ) tregon se ndryshimi mė i madh midis kėtyre dy vendeve ėshtė nė kohėn e nevojitur pėr tė plotėsuar dokumentet (11 ditė nė krahasim me 6 ditė) dhe transporti tokėsor dhe dorėzimi (5 ditė nė krahasim me 2 ditė). Shkurtimi i procedurave burokratike dhe pėrmirėsimi i logjistikės sė tregtisė dhe i infrastrukturės, veēanėrisht nė 4 portet detarė tė Shqipėrisė, mund tė zvogėlojnė nė mėnyrė tė konsiderueshme kostot e transaksioneve dhe kohėn e shpėrndarjes, duke mundėsuar kėshtu thithjen e mė shumė IHD-ve dhe duke lehtėsuar aksesin nė vendet fqinje. 5 OECD (2008). Tabela 0.7. Totali i kostove vjetore tė krahut tė punės pėr punėdhėnėsin, US$ (2005) Menaxhim Profesional Teknik Trajnuar Tė pa- trajnuar Shqipėria 17695 10617 7882 4665 2896 Serbia & Mal i Zi 13881 12353 7537 6630 4980 Bosnje-Herc egovina 25111 15889 14049 8548 6095 Maq edonia 34652 1 8763 14252 7526 5384 Kroacia 41352 26155 19763 13370 9041 Sllovak ia 28647 NA 15241 6965 5001 Republika Ēeke 28611 NA 17128 12675 8887 Hungaria 49622 NA 23843 11673 10170 Burimi: MIGA, Programi i Bankės Botėrore pėr Etapėn e Ndėrmarrjeve, 2005 Page 21 21 Tabela 0.8. Koha dhe Kosto e Tregtisė Ndėr-Kufitare nė Ballkanin Perėndimor, 2008 Burimi: ‘Doing Business’ 2009. Tregtia: Importet e tė Mirave Kapitale dhe Marrja e Njohurive prej Eksportit 1.37 Intensiteti kapital i eksporteve tė kėpucėve dhe veshjeve nė Shqipėri ėshtė i ulėt nė krahasim me standardet rajonale. Importet e huaja tė pajisjeve dhe makinerive tė avancuara janė burimi kryesor i transferimit teknologjik pėr vendet nė zhvillim, tė cilat mundėsojnė rritjen e produktivitetit qė sipas intervistave studimore, mund tė arrijnw njė nivel prej 50-120 pėrqind, nė vartėsi tė intensitetit tė pėrmirėsimit teknologjik. Gjithsesi, siē tregohet nė Figurėn 1.5, intensiteti i kapitalit tė huaj nw sektorwt e kėpucėve dhe veshjeve nė Shqipėri ėshtė relativisht i ulėt nė krahasim me standardet e rajonit. Duke pėrdorur importet kapitale si pėrqindje e vlerės totale tė eksporteve nė kėpucė dhe veshje (nė mėnyrė qė tė standardizohen importet kapitale ndėrshtetėrore), ne mund tė zbulojmė se Shqipėria qėndron pas vendeve mė tė pėrparuara tė Evropės Jug Lindore (Bulgaria, Rumania dhe Kroacia). Duke qenė se ky tregues nuk merr parasysh faktin qė importet kapitale janė tė lidhura me prodhimin pėr eksportet e ardhshme, jemi munduar qė ta llogarisim duke marrė importet kapitale dhe eksportet e veshjeve/kėpucėve pėr periudhėn midis 2000-2006. Niveli i ulėt i sofistikimit tė pajisjeve nė Shqipėri u konfirmua gjatė intervistave studimore ku shumė firma pėrmendėn se donin tė pėrmirėsoheshin por nuk mund tė gjenin financimin e mjaftueshėm dhe si pasojė u duhej tė prisnin deri sa tė mund tė akumulonin njė fitim qė tė mund ta ejonte kėtė. Edhe firmat e huaja nė Shqipėri thanė se nuk kishin prurė pajisjet mė tė sofistikuara pėr shkak tė dėmeve qė mund t’u shkaktoheshin pajisjeve si pasojė e shkėputjeve tė shpeshta tė energjisė. Si pasojė, ka vetėm disa pajisje qė mundėsojnė dizajn dhe prerje tė kompjuterizuar produktesh nė vend, ndėrkohė qė nė Evropėn Perėndimore dhe pėr firmat e pėrparuara tė Evropės Lindore kėto pajisje janė tė zakonshme. Figura 0.5. Importet e tė Mirave Kapitale si peshė e totalit tė eksporteve tė veshjeve dhe kėpucėve, 2000-06 Burimi: UN COMTRADE Renditja Globale D okumente pėr tė eksportuar ( numri ) Koha pėr tė eksportuar (ditėt) K osto pėr tė eksportuar (US$ pėr kontenier) D okumente pėr tė importuar (numri) Koha pėr tė importuar (ditė) K osto pėr tė import. (US$ pėr kontenier) Shqipėria 77 721 770 9 22 775 Bullgaria 102 523 1,626 7 21 1,776 Bosnja 55 6 16 1,070 7 16 1,035 Kroacia 97 720 1,281 8 16 1,141 Maqedonia, FYR 64 617 1,315 6 15 1,325 Rumania 40 512 1,275 6 13 1,175 S erbia 62 6 12 1 ,398 6 14 1,559 Mesatarja .. 6 17 1248 7 17 1255 D oing Business 2009: Indikatorė tė Tregtisė Ndėr - K ufitare 0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 Kroacia Bul l garia Ru mania Shqipėria Serbia FYR OM R a p o r t i I I m p o r t e v e K a p i t a l e n d a j E k s p o r t e v e ( % ) Page 22 22 1.38 Sidoqoftė importet e tė mirave kapitale kanė pėsuar rritje gjatė dy viteve tė fundit dhe shėrbimet konsultative pėr teknologjinė po vendosen dhe pėr Shqipėrinė, por TVSH-ja mbi importet e makinerive ėshtė dekurajuese pėr disa firma. Figura 1.6 tregon rritjen e importeve kapitale gjatė dy viteve tė fundit, e cila ka qenė shumė e ulėt pėr pajisjet e kėpucėve nė veēanti. Duke qenė se prodhimtaria e konfeksioneve varet nga pėrdorimi i pajisjeve bazė pėr qepje, njė numėr i kufizuar, por nė rritje, firmash po investojnė nė blerjen e kėtyre pajisjeve duke mundėsuar qė prerja tė bėhet nė vend dhe nė mėnyrė tė pavarur nga gjindshmėria e cohės. Sipas evidencave tė studimit, njė numėr i vogėl i firmave tė huaja po venė nė punė makineri qė integrojnė disa procese tė prodhimit. Dy firma kanė vwnė nė punė njė sistem tė varur pėr tė pėrmirėsuar punėn dhe pėr tė pakėsuar punėn nė progres e sipėr, dhe tė paktėn tre firma po pėrdorin njė sistem tė kompjuterizuar planifikimi pėr tė monitoruar dhe kontrolluar stoqet dhe prodhimin. Duke parė kėtė pėrmirėsim teknologjik, njė numėr i firmave tė konsultimit teknik, duke pėrfshirė dy firma italiane, janė vendosur nė Shqipėri pėr t’i shėrbyer kėrkesės nė rritje. Rainbow Industries, njė nėndegė italiane e firmės nė Tiranė, e cila ofron njė proces pastrimi dy pjesėsh, njė fazė zbutjeje pėr copat dhe njė fazė larje enzimatike me gur, u themelua nė Janar 2005 dhe ka njė prodhimtari prej 2-3,000 copash nė ditė. Gjithashtu ka pasur njė rritje tė firmave qė ofrojnė furnizim pėr pajisjet, duke pėrfshirė Adriatex, njė nėndegė Italiane e Vermatex. Gjithsesi, disa prej firmave shqiptare vazhduan tė pėrmendnin gjatė intervistave studimore se edhe pse e kishin financimin pėr tė blerė pajisje tė reja, ata donin ta shtynin kėtė investim pėr shkak tė pėrqindjes sė lartė tė TVSH prej 20 pėrqind . Ndėrkohė qė eksportuesit nėn regjimin OPT me 100 pėrqind eksporte paguajnė TVSH vetėm pėr 1 pėrqind tė vlerės sė importuar, eksportuesit tė cilėt gjithashtu shesin njė pjesė tė vogėl tė produktit tė tyre tek konsumatorėt vendas, apo firmat e vogla tė nėn-kontraktuara nga prodhuesit mė tė mėdhenj OPT, dekurajohen pėr tė investuar pėr shkak tė mungesės sė njė politike pėr pėrjashtimin nga taksa. Disa kompani u ankuan dhe pėr procedurat komplekse dhe tė gjata tė disbursimit. 1.39 Firmat mund tė pėrftojnė gjithashtu njohuri tė pėrparuara teknologjike dhe pajisje pėrmes eksportimit tė produkteve me vlerė tė lartė tė shtuar. Pjesėmarrja nė tregjet e eksportit me pėrqendrim-teknologjik ėshtė parė gjithashtu si njė kanal pėrmes tė cilit teknologjia shpėrndahet nėpėr vendet nė zhvillim. Shumė studime kanė treguar se firmat e eksportimit nė vendet nė zhvillim pėrfitojnė nga transferimet implicite dhe eksplicite tė teknologjisė gjatė procesit tė ndėrveprimit me blerėsit e huaj tė cilėt shpesh kanė standarde mė tė larta se sa klientėt lokal. Blerėsit e huaj mund tė ndihmojnė mė tej, duke mundėsuar pėrmirėsimet e procesit dhe duke dhėnė informacion rreth mundėsive tė reja pėr sa i pėrket produktit dhe tregjeve tė eksporteve. Transferimet e teknologjisė pėrmes eksportit janė ndoshta mė efektive nė rrjetet globale tė prodhimit ku ka njė linjė oferte vertikale. (Gereffi 1999; Hobday 1995) Aftėsia e Firmave pėr tė Thithur Teknologjinė 1.40 Kalimi nga ekspozimit ndaj teknologjive tė avancuara tek shpėrhapja e zgjeruar nė tė gjithė ekonominė dhe pėrmirėsimin teknologjik varet nga aftėsitė thithėse tė firmave tė njė ekonomie. Ekspozimi ndaj teknologjive tė pėrparuara, njohurive dhe aplikimit tė tyre pėrmes tregtisė, Figura 0.6. Import et Shqiptare tė Makinerive, 2000-2006 Burimi: UN COMTRADE 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 2 000 2 001 2002 2 003 2 004 2 005 2006 I m p o r t i I M a k i n e r i v e ( U S $ ' 0 0 0 ) Makineri pėr pasurimin e tekstileve Makineri Qepje (Veshje dhe Kėpucė) Makineri pėr Prodhim/Riparim Kėpucėsh Production/Repair Page 23 23 IHD-ve dhe rrjeteve globale tė prodhimit ėshtė i nevojshėm pėr pėrmirėsimin teknologjik, por masa e shpėrhapjes sė kėsaj teknologjie dhe njohurie nė ekonominė lokale vendoset nga aftėsitė thithėse tė kėsaj teknologjie nga ana e ndėrmarrjeve. Ndėrkohė qė kapaciteti thithės i njė firme vendoset nga 3 grupime faktorėsh kryesorw: i pari i brendshėm pėr firmėn, nė veēanti (i) aftėsitė teknologjike (shkollimi) i forcės punėtore dhe menaxhimit; dhe dy tė tjerėt janė tė jashtėm, (ii) klima e investimeve dhe mjedisi i zgjeruar ku bizneset veprojnė i cili ndikon iniciativėn e tyre pėr tė investuar dhe pėr tu rinovuar (duke pėrfshirė aksesin ndaj financimeve, qeverisjes, shėrbimeve infrastrukturore etj); dhe (iii) cilwsia e infrastrukturės dhe politikave tė tjera publike qė adresojnė dėshtimet e tregut dhe mundėsojnė tė mira publike. Ky seksion do tė fokusohet nė (i) rolin qė klima sė investimeve luan nė pėrcaktimin e aftėsive thithėse tė firmave dhe (ii) mekanizmat qė do tė mund tė forconin aftėsitė teknike tė vetė firmave. Pengesat nė Klimėn e Investimeve dhe nė Aftėsinė Thithėse 1.41 Furnizimi me energji, aftėsitė nė punė, mjedisi i biznesit (nė mėnyrė tė veēantė niveli i taksave dhe administrimi) dhe aksesi ndaj financimeve pėr investim janė pengesat mė tė rėndėsishme ndaj klimės sė investimeve dhe ku ka nevojw pėr pėrmirėsime. Figura 1.7 mė poshtė tregon pėrqindjen e ndėrmarrjeve nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve qė cituan secilėn prej variabileve tė klimės sė investimeve si njė prej tre pengesave tė tyre kryesorė, dhe i krahason ato me pėrqindjen ekuivalente tė tw gjithė firmave tė tjera nė kampionin e pyetur, dhe tė gjithė firmat e tjera prodhuese qė citojnė secilėn variabėl. Furnizimi i dobėt me energji rezulton tė jetw pengesa e pėrmendur mė shpesh ndėr tre pengesat kryesore(77.6 pėrqind) e ndjekur nga aftėsitė e papėrshtatshme tė forcės punėtore (40.1 pėrqind), konkurrenca e pandershme (joformale) (36.7 pėrqind), niveli i taksave (30.7 pėrqind) dhe administrimi (24.7 pėrqind). Ka disa dallime tė dukshme midis pengesave kryesore tė cituara nga ndėrmarrjet nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve dhe ato tė cituara nga gjithė firmat e tjera gjatė sondazhit, dhe ato tė cituara nga firmat nė sektorėt e tjerė tė prodhimit. Figura 0.7. Pėrqindja e ndėrmarrjeve qė citojnė Variablėn e Klimės sė Investimeve si njė nga 3 pengesat kryesore (%) Burim: Sondazh mbi Klimėn e Investimeve nė Shqipėri, 2007 1.42 Energjia mbetet s hqetėsimi mė i shpeshtė pėr ndėrmarrjet nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve (77.6 pėrqind) se sa pėr pjesėn e mbetur tė tė intervistuarve (59.8 pėrqind). Nė mėnyrė tė 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Krimi Transport i Gjykatat Ligjet e Tregtisė Lejet Ligjet mbi punėsimin Aksesi ndaj Finan cimit Aksesi ndaj Tokės Stabiliteti Politik Korru psioni Administrimi i Taksave Niveli i Taksave Konkurrenca Joformale Aftėsitė pėr Punė Elnergjia Pwrqindja e firmave tw anketuara (%) Gjithė Firmat e Tjera Prodhimi Veshje dhe Kėpucė Page 24 24 ngjashme, numri i tė intervistuarve tė sektorit tė kėpucėve dhe veshjeve qė cituan aftėsitė e forcės punėtore (40.1 pėrqind) dhe administrimin e taksave(27.4 pėrqind) ishte thuajse dyfish nė krahasim me pjesėn tjetėr tė tė intervistuarve (22.2 pėrqind dhe 14.4 pėrqind respektivisht). Por nė tė kundėrt, njė pjesė e vogėl e ndėrmarrjeve tė veshjeve dhe kėpucėve cituan konkurrencėn joformale(36.7 pėrqind) si njė pengesė nė krahasim me gjithė firmat e tjera (44.3 pėrqind). Kjo shpjegohet me faktin se shumica e ndėrmarrjeve tė veshjeve dhe kėpucėve janė eksportues ēka do tė thotė se konkurrojnė me kompani tė huaja. Nė mėnyrė interesante, gjetja e financimit u pėrmend shpesh si pengesa e dytė ndaj investimeve dhe pėrmirėsimeve nga firmat e intervistuara pėr studimin por nė sondazhin e ndėrmarrjeve ky faktor u pėrmend vetėm nga 8 pėrqind e tė anketuarve si njė nga tre pengesat e tyre kryesorė. Pjesa e mbetur e kėtij nėn-seksioni fokusohet ne pengesat kryesore specifike tė sektorit tė veshjeve dhe kėpucėve tė pėrcaktuara nga sondazhet dhe studimet qė pėrmenden si pengesat kryesore pėr pėrmirėsimin teknologjik. Infrastruktura 1.43 Furnizimi me energji ėshtė pengesa mė e madhe pėr pėrmirėsimin dhe rritjen edhe pėr firmat mė tė mėdha. Ndėrkohė qė sektori i energjetikės vazhdon tė mbetet nė pronėsi publike dhe ēmimi i energjisė ėshtė relativisht i ulėt me standardet ndėrkombėtar, furnizimi i pamjaftueshėm me energji ėshtė njė pengesė kryesore pėr tė gjithė bizneset nė Shqipėri dhe pėr thithjen e investimeve tė huaja. Mė shumė se treēereku (77.6 pėrqind) i firmave tekstile dhe atyre tė veshjeve tė intervistuara pėrmendėn energjinw si njė prej tre pengesave kryesore. Vetėm pėr firmat e vendosura nė zonat industriale apo pėr ato firma qė ishin mjaftueshėm tė mėdha pėr tė organizuar furnizimin e tyre, furnizimi me energji nuk ishte njė shqetėsim. Furnizimi i pasigurt ka ndikuar nw produktivitetin dhe konkurrueshmėrinė e firmave nė shumė mėnyra. 1.44 Furnizimi i pasigurt me energji zvogėlon konkurrueshmėrinė e firmave duke rritur kostot, dhe duke ulur incentivat pėr tė investuar nė pajisje me cilėsi tė lartė. Furnizimi i pasigurt publik me energji rrit kostot e prodhimit pėr shumė kompani duke qenė se ato duhet tė blejnė gjeneratorė me karburant qė t’i pėrdorin pėr tė paktėn 4 apo 5 orė nė ditė. Kjo ndikon konkurrueshmėrinė e firmave shqiptare nė tė paktėn tre mėnyra. Nė vartėsi tė kompanisė, pėrdorimi i gjeneratorėve rrit kostot totale pėr energjinė midis 30 dhe 200 pėrqind, duke ulur kėshtu fitimin dhe si pasojė dhe burimet financiare pėr investime produktive nė pėrmirėsim tė pajisjeve dhe zgjerimin e kapaciteteve. Njė tjetėr efekt negativ ėshtė se firmat tė cilat kanė akses vetėm ndaj linjave rezidenciale tė energjisė elektrike mund tė kenė vetėm njė turn pune (7am me 3pm) dhe si pasojė e kanė mė pak tė mundur qė tu pėrgjigjen porosive tė mėdha pėr eksport, duke e ulur kėshtu mundėsinė e marrėdhėnieve me klientė tė huaj, ēka redukton konkurrueshmėrinė e tyre me firma tė tjera nė rajon. Kjo gjithashtu mund tė zvogėlojw tė ardhurat nga produktiviteti. Dhe sw fundmi, furnizimi i pasigurt me energji ka njė ndikim negativ nė sofistikimin teknologjik edhe pėr firmat e huaja qė veprojnė nė Shqipėri, shumė prej tė cilave vendosin tė mos instalojnė pajisje tė kompjuterizuara tė pėrparuara si pasojė e frikės se kėto tė fundit mund tė prishen nga ndėrprerjet e ērregullta tė energjisė . Ky faktor gjithashtu zvogėlon potencialin e zgjerimit pozitiv pėr firmat vendase. 1.45 Sektori mund tė pėrfitonte prej shtimit tė zonave industriale ku ka lidhje tė qėndrueshme tė energjisė elektrike. Dy nga kompanitė mė tė mėdha tė kėpucėve tė intervistuara nė studime kanė vendosur njė lidhje tė drejtpėrdrejtė me linjat e transmisionit dhe si pasojė kanė shumw ralle ndėrprerje tė furnizimit me energji. Gjithsesi, ky variant nuk ėshtė i mundur pėr shumicėn e firmave tė tjera, madje dhe kėto firma tė mėdha janė tė ndikuara nė mėnyrė indirekte nėse nėn-kontraktojnė kompani mė tė vogla. Tė vetmet kompani tė tjera qė gjithashtu nuk kishin probleme me furnizimin me energji ishin ato kompani tė vendosura nė zona industriale qw sugjeron ttė shtohet numri i kėtyre tė fundit, sidomos pėr tė tėrhequr investime tė huaja. Pėr mė tepėr, krijimi i kėtyre zonave industriale mund tė lejonte fillimin e procesit tė forcimit tė lidhjeve tė tėrthorta, ku firmat furnizuese do tė gjendeshin mė pranė investitorėve tė huaj dhe eksportuesve tė mėdhenj. Aktualisht, sipas dy prej firmave tė intervistuara pėr studimet, rrjetet e dobėta tė Page 25 25 transportit brenda Shqipėrisė zvogėlojnė incentivat e firmave tė mėdha pėr tė trajnuar firma lokale nga ku mund tė buronte lėnda bazė. Ēėshtjet e fuqisw punėtore 1.46 Numri i vogėl i punėtorėve tė trajnuar apo gjysmė-tė-trajnuar duket se ėshtė njė pengesė mė e rėndėsishme pėr firmat e sektorėve tė prodhimit tė veshjeve dhe kėpucėve sesa pėr sektorėt e tjerė tė prodhimit. Mė shumė se gjysma e ndėrmarrjeve tė intervistuara nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve (52.7 pėrqind) cituan numrin e vogėl tė forcės punėtore qė zotėron edukimin e nevojshėm si njė pengesė shumė serioze nė procesin e zgjerimit dhe rritjes. Kjo shifėr ėshtė thuajse dyfishi i pėrqindjes sė firmave tė sektorėve tė tjerė tė prodhimit (28 pėrqind) qė cituan tė njėjtėn pengesė. Nė tė njėjtėn kohė, ndėrmarrjet e veshjeve dhe kėpucėve duket se zotėrojnė njė numėr mė tė vogėl punėtorėsh tė aftė nė forcėn e tyre punėtore tė pėrhershme nė krahasim me sektorėt e tjerė tė prodhimit (shih Figurėn 1.8). Kjo mangėsi punėtorėsh tė edukuar lidhet me migrimin dhe me sistemin e dobėt tė arsimit profesional si dhe me skemat e ri-trajnimit tė cilat nuk po mundėsojnė mjaftueshėm punėtorė gjysmė-tė-trajnuar dhe teknik pajisjesh. Edhe pse pėrparimi teknologjik do tė rriste produktivitetin e punės deri nė njė farė mase, ky investim nuk do tė mund tė kompensonte pėr mungesėn afatgjatė tė aftėsive. Pėr mė tepėr, disa firma gjatė intervistave studimore pėrmendėn si shkak pėr mos pėrmirėsimin e pajisjeve kostot e larta pėr tė punėsuar teknik (ēka lidhet me deficitet e krahut tė punės). 1.47 Pak firma investojnė pėr trajnimin e punėtorėve tė tyre. Pėr tė adresuar problemin e numrit tė vogėl tė punėtorėve gjysmė-tė-trajnuar dhe tė trajnuar, disa kompani kanė treguar gjatė intervistave studimore se ato ofrojnė trajnim tė vazhdueshėm mbi punėn si dhe rikualifikim, por ky opsion kufizohet zakonisht vetėm tek kompanitė me porosi eksporti tė garantuara tė cilat mund tė pėrballojnė rrogat mė tė larta dhe njė qarkullim mė tė vogėl punėtorėsh. Gjithsesi, shumica e kompanive ne sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve, dhe veēanėrisht bizneset e vogla dhe mikro-ndėrmarrjet, thonė se nuk kanė mundėsi pėr tė ofruar rroga mė tė mėdha pėr shkak se kjo do tė vinte nė rrezik konkurrueshmėrinė e tyre e bazuar tek kosto e ulėt e punės. 1.48 Duke qenė se paguajnė rroga tė ulėta, shumė firma pėrballen me qarkullim tė lartė tė punėtorėve qė shkakton kosto shtesė. Nė veēanti qarkullimi i lartė i punėtorėve gjysmė-tė-trajnuar ka dėmtuar edhe mė tej konkurrueshmėrinė e bizneseve nė tė paktėn dy mėnyra. Sė pari, firmės i duhet tė pėrballet me procedurat formale tė punėsimit tė punonjėsve tė rinj, dhe sė dyti kėta punonjės duhen trajnuar pėr tė kryer detyrėn e tyre tė specifike nė procesin e prodhimit. Ky qarkullim i lartė i punėtorėve Figura 0.8. Pėrqindja e Forcės Punėtore Permanente qė ėshtė e trajnuar sipas karakteristikave tė firmės Burimi: Sondazh mbi Klimėn e Investimeve nė Shqipėri 2007 85.2 95.9 74.4 76.4 86.7 71.0 85.1 67.9 55.8 96.1 97. 8 0.0 51.6 80.3 0 20 40 60 80 100 Totali Mikro I Vogėl I Mesėm I Madh Jo- eksporti Eksporti % e f i r m a v e t ė i n t e r v i s t u a r a Prodhimi Tjetėr Veshje dhe Kėpucė Page 26 26 tė rinj ėshtė si pasojė i dėmshėm ndaj produktivitetit tė ndėrmarrjes. Disa firma e kompensojnė kėtė qarkullim tė lartė tė punėtorėve duke marrė pėrsipėr kostot ekstra pėr tė pasur mė shumė staf nga ē’ nevojitet (15-20 pėrqind mė shumė sipas nevojės sė tyre) nė mėnyrė qė tė minimizojnė kostot shtesė pėr kėrkimin e punėtorėve tė rinj. Qarkullimi i lartė i forcės punėtore gjithashtu ka njė tjetėr efekt anėsor duke reduktuar incentivėn e firmave pėr tė trajnuar punėtor tė rinj qė tė bėjnė punė tė cilat kėrkojnė mė shumė aftėsi. Kjo pėr shkak se firmat rrezikojnė nė kėtė mėnyrė tė humbasin punėtorėt qė janė trajnuar duke mos pasur kėshtu mundėsi pėr tė rikuperuar kostot e trajnimit. 1.49 Firm at nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve duket se janė “mbwrthyer”nė njė nivel ekuilibri shume tw ulwt, me marzhe tė ulėta fitimi, me punėtorw tė edukuar pamjaftueshmwrisht, dhe me qarkullim tė lartė tė forcės punėtore. Shumė firma nė sektorėt shqiptarw tė veshjeve dhe kėpucėve duket se janw vendosur nw njw nivel tw ulwt ekuilibri me marzhe po aq tė ulwt, ku kėrkohen rroga tė ulėta pėr punėtor tė pa-trajnuar, ēka dhe inkurajon qarkullimin e lartė tė punėtorėve duke dekurajuar nga ana tjetėr firmat qė tė trajnojnė punėtorėt e tyre dhe si pasojė e tė gjitha kėtyre dėmtohet dhe mė tej konkurrueshmėria e vetė firmės. Ndihma e nevojshme pėr firmat qė tė dalin nga ky rreth vicioz do tė vinte nga njė reformė e thellė e sistemit arsimor publik pėr arsimin profesional dhe atė tė lartė, 6 si dhe prej promovimit tė subjekteve qė ofrojnė trajnim privat pėr tė zvogėluar mos-koordinimin e aftėsive dhe pėr tė rritur numrin e teknikėve dhe punėtorėve tė aftė. Me pėrfitim do tė ishin gjithashtu politika publike tė planifikuara dhe zbatuara mė mirė pėr tė mbėshtetur firmat qė ofrojnė trajnim tė brendshėm pėr punėtorėt e tyre. Gjithashtu pėrfitimi mund tė shtohej edhe duke ndryshuar disa aspekte tė legjislacionit tė punės pėr sa i pėrket punėsimit tė punėtorėve tė rinj. Pėr shembull njė politikė qė mund tė ndihmonte nė kėtė aspekt do tė ishte pėrjashtimi prej pagesės sė sigurimeve shoqėrore pėr njė periudhė statusore prove prej 6 muajsh. Rritja e rrogės minimale me mė shumė se 20 pėrqind gjatė tre viteve tė fundit ka pėrkeqėsuar dhe mė tej situatėn pėr firmat e vogla, veēanėrisht ato qė janė vendosur jashtė Tiranės, duke qenė se kostot e punės zėnė rreth 70-75 pėrqind tė kostove totale. Mjedisi Rregullator 1.50 Pasiguria mbi politikat tatimore dhe zbatimin e tyre si dhe shqetėsimet pėr praktikat informale tė zyrtarėve publikw ishin disa nga pengesat mė tė pėrmendura nė tė dy sektorėt. Diēka mė pak se gjysma e firmave nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve (48.9 pėrqind) gjatė intervistimit tė Sondazhit pėr Klimėn e Investimeve tė vitit 2007 pėrmendėn nivelin e taksave si njė prej pengesave kryesore, nė tė kundėrt tė 30 pėrqindėshit tė firmave tė tjera prodhuese qė pėrmendėn tė njėjtėn pengesė. Nė mėnyrė tė ngjashme, sektori i veshjeve dhe kėpucėve kishte thuajse gjysmėn e pėrqindjes sė firmave (39 pėrqind) tė cilat pėrmendėn administrimin e taksave si njė pengesė kryesore nė krahasim me sektorėt e tjerė tė prodhimit (16 pėrqind). Kjo e dhėnė tregon se ka njė pėrqindje mė tė lartė eksportuesish tė cilėt kanė probleme me administrimin e taksave (41 pėrqind) nė krahasim me ata qė nuk eksportojnė (18 pėrqind), ēka pėrfaqėson njė pengesė madhore pėr konkurrueshmėrinė e eksporteve. Dhe se fundmi, diēka mė shumė se njė e treta e firmave nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve (36.9 pėrqind) u shprehėn se korrupsioni ishte njė prej pengesave kryesore, (edhe pse e njėjta pėrqindje ishte mė e lartė pėr prodhuesit e tjerė (42 pėrqind) duke zėnė vendin e pestė si njė prej pengesave mė tė pėrmendura. 1.51 Ndryshimet e vazhdueshme nė politika dhe zbatimi jokonsistent i mbėshtetjes sė veēantė pėr eksportuesit e veshjeve dhe kėpucėve dekurajon investimet afatgjatė dhe e bėn ekonominė mė pak tėrheqėse pėr IHD me cilėsi tė lartė. Pėr shembull, njė skemė pėr tė rimbursuar kostot e karburantit tė pėrdorur nė gjeneratorėt e subjekteve eksportuese nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve u anulua kohėt e fundit, ndėrkohė qė rikompensimi i TVSH-sė pėr eksportuesit njihet gjerėsisht si njė procedurė e 6 Pwr periudhwn afatshkurtwr dhe afatgjatw, wshtw gati jetwsore tw rritet numri i shkencwtarwve, inxhinierwve dhe stafit profesional qw kwrkohet nw sektorwt e tekstileve dhe kwpucwve por edhe nw sektorw tw tjerw eksportet e tw cilave janw intensive nga pikwpamja teknologjike dhe e njohurive. Kjo bwhet akoma dhe mw iminente pwr aq kohw sa avantazhi konkurrues i Shqipwrisw si vend me kosto tw ulwt tw fuqisw punwtore po ezaurohet. Page 27 27 tejzgjatur dhe e paparashikueshme. E rėndėsishme pėr promovimin e konkurrueshmėrisė sė eksporteve ėshtė qartėsia dhe zbatimi qė kanė incentivat financiare nė mbėshtetje tė investimeve afatgjata. Disa menaxherw tė intervistuar gjatė studimeve e konsiderojnė paketėn e re fiskale tė qeverisė pėr thjeshtėzimin e kodit fiskal si vendimtar pėr konkurrueshmėrinė e Shqipėrisė, por kanė shqetėsime nėse kjo reformė do tė zbatohet drejtė nga punonjėsit e zyrave tė taksave, nė veēanti jashtė Tirane, atje ku kapaciteti publik ėshtė mė i paqėndrueshėm. Kjo atmosferė e paparashikuar biznesi mund gjithashtu tė dekurajojė investitorėt e huaj tė cilėsisė sė lartė pėr kėtė sektor, tė cilėt gjenden pėrpara disa opsioneve tė tjera tė favorshme pėr tė vendosur biznesin e tyre, si p.sh. Tunizia, Evropa Jug Lindore, dhe gjithashtu vende gjithmonė e mė twrheqwse si Moldavia dhe Ukraina. 1.52 Bizneset e reja dhe tė vogla vuajnė nė mėnyrė tė shpėrpjesėtuar nga aspektet jo-miqwsore tė ambientit tė biznesit. Ambienti rregullator ėshtė njė pengesė relativisht mė e vogėl pėr firmat e mėdha duke qenė se ato janė mė tė pėrgatitura pėr t’i bėrė ballw vonesave dhe kostove qė lidhen me burokracitė rregullatore dhe taksat. Pėr shembull, ne sektorin e veshjeve dhe kėpucėve, 58 pėrqind e firmave tė vogla tė intervistuara cituan nivelin e taksave si njė shqetėsim kryesor ndėrkohė qw firmat e mėdha qė pėrmendėn tė njėjtin shqetėsim ishin nė nivelin e 52 pėrqind. Pėr mė tepėr, firmat e vogla qė u shėrbejnė eksportuesve tė mėdhenj nuk marrin pėrfitime nga incentivat financiare qė ekzistojnė pėr subjektet eksportuese. Pėr shembull, ndėrkohė qė eksportuesit kanė tė drejtėn e rikompensimit tė TVSH, firmat “satelite”tw nėn-kontraktuara prej tyre pėr tė kryer njė nga proceset e prodhimit, nuk e kanė kėtė drejtė pasi konsiderohen se po prodhojnė pėr tregun vendas. Kjo do tė thotė se ēdo paketė fiskale e cila promovon eksportet nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve duhet tė zbatohet nė njė nivel tė pėrgjithshėm nė mėnyrė qė dhe nėn-kontraktorėt e vegjėl tė mund tė pėrfitojnė dhe nė kėtė mėnyrė tė inkurajohen pėr tė investuar dhe pėr tė zgjeruar aktivitetin e tyre. Gjetja e Financimeve 1.53 Gjetja e shėrbimeve financiare pėr ndėrmarrjet qė veprojnė nė sektorėt e prodhimit tė veshjeve dhe kėpucėve veēanėrisht atyre tė vogla, mbetet e vėshtirė paēka zgjerimit tė kėtyre sektorėve, dhe gjithashtu kufizon mundėsitė e tyre pėr tė investuar dhe pėr t’u pėrmirėsuar. Gjetja e financimeve afatgjatė dhe mungesa e sofistikimit tė instrumenteve aktualw tė financimit kufizon mundėsitė e firmave pėr tė marrė borxh me qėllimin e investimit nė kapital duke shkaktuar pasoja ndaj kapacitetit tė firmave shqiptare pėr tė pėrmirėsuar mundėsitė e tyre prodhuese. Njė analizw e tė dhėnave nga sondazhet dhe studimet e kryera tregon qė gjendja e financimeve ka njė efekt negativ domethėnės nė produktivitetin e njė firme mesatare dhe prirjes sė saj pėr tė eksportuar. Gjithsesi, gjendja e financimeve duket se mbetet njė pengesė veēanėrisht e rėndėsishme pėr firmat qė prodhojnė veshje dhe kėpucė– 23 pėrqind e firmave nė kėto sektorė kanė cituar financimet si njė pengesė kryesore pėrballė 17 pėrqind nga sektorėt e tjerė – duke qenė se kėto sektorė shihen si ciklik dhe tė rrezikshėm. 1.54 Sė pari, prodhuesit relativisht tė vegjėl dhe tė rinj tė kėpucėve dhe veshjeve kanė vėshtirėsi nė gjetjen e financave nga sektorėt privatė duke qe veprimtaria e tyre shihet si me rrezikshmėri. Bankat janė pėrgjithėsisht konservative dhe jo tw gatshme pėr tu dhėnė borxhe ndėrmarrjeve relativisht tė vogla dhe tw reja nė sektorėt e veshjeve dhe kėpucėve pėr shkak se kėto sektorė shihen si ciklikw dhe me njė risk tė lartė biznesi. Pėr tė tillė biznese zgjidhja e vetme mbetet marrja e kredive prej institucioneve financiare tė mbėshtetura nga donatorė ( si p.sh. ProCreditBank e cila ėshtė e specializuar nė kredi tė vogla pėr bizneset nė vendet nė zhvillim) edhe pse pėrqindjet e interesit janė shumw tė larta (22-25 pėrqind). 1.55 Gjet ja e kredive mbetet problematike dhe pėr firmat e mėdha qė veprojnė nė kėto sektorė duke qenė se periudhat e pagimit janė tė shkurtra dhe normat e interesit tė lartė si pasojė e mospranimit si kolateral nga ana e bankave e porosive tė eksportit. Shumica e kompanive tė intervistuara gjatė studimeve kanė njė kredi pėr kapitalin e biznesit por shumė prej tyre u ankuan se normat e interesit ishin shumė tė larta dhe se koha pėr tė kthyer borxhin ishte shumė e shkurtėr, veēanėrisht pėr shkak tė vartėsisė tė tyre prej pagesave nga firmat e huaja. Fakti qė bankat nuk pranojnė Page 28 28 porositė e eksportit si kolateral ėshtė tejet problematik sepse si pasojė pronarėt vendosin nė kolateral pronėsitė e tyre private. Kjo redukton incentivat jo vetėm pėr pronarėt e bizneseve tė vegjėl, por edhe pėr firmat e mėdha duke qenė se kolateralėt mbi porositė nuk mund tė pėrdoren pėr investime tė mėdha si pėr shembull vėnia nė punė e njė linje tė re prodhimi. Edhe firmat tė cilat marrin porosi tė shkruara nga marka tė famshme ndėrkombėtare nuk mund tė gjejnė kapital pune pėrmes kėtyre dokumenteve. 1.56 Infrastruktura e dobėt e kredive gjithashtu kufizon sė tepėrmi kapacitetin e firmave pėr tė bėrė investimet e nevojshme afatgjata, tė cilat do tė duheshin pėr tė tėrhequr njohuritė pėr pėrdorimin e makinerive dhe pajisjeve mė tė avancuara. Njė pengesė specifike nė kėtė aspekt, ėshtė se shumica e bankave nuk pranojnė makineritė/pajisjet e blera si kolateral, pėr shkak se pronarėt duhet tė deklarojnė pronėn e tyre private (me vlerė 100-150 pėrqind tė kredisė sė kėrkuar) nė mėnyrė qė tė marrin me qira. Diēka e tillė sigurisht qė pakėson incentivat e sipėrmarrėsve pėr tė pėrmirėsuar kapacitetin produktiv Nė tė njėjtėn kohė, lloje tė tjera financimi me kredi si ‘leasing’ janė tė mundura vetėm pėr firmat e mėdha (‘leasing’ zė vetėm 0.05 pėrqind tė totalit tė financimeve me kredi). Kjo pengesė bėhet edhe mė relevante pėr kompanitė qė kanė tentuar pėrmirėsimin duke gjetur burime pėr lėndėt bazė dhe tė cilat shesin drejtpėrsėdrejti tek shitėsit me pakicė . M ungesa e kėtyre instrumenteve ngadalėson procesin e pėrmirėsimit tė rrjetit tė prodhimit duke qenė se pronarėt e firmave janė tė detyruar tė presin nė mėnyrė qė tė mund tė bėjnė investimet e nevojshme deri sa tė mund tė bėjnė mjaftueshėm fitim . Pėr mė tepėr, edhe firmat mė tė mėdha qė veprojnė nė Shqipėri nė sektorėt e tekstileve dhe veshjeve dhe kanė mjaftueshėm besueshmėri pėr tė pėrftuar kredi shpesh zgjedhin qė tė pėrmirėsojnė pajisjet nė mėnyrė mė graduale duke qenė tė frikėsuar nga kėrkesat e rėnda tė shėrbimit kredi-dhėnės. 1.57 Numri i kufizuar i instrumenteve tė kredisė ėshtė gjithashtu njė pengesė pėr eksportuesit nė Shqipėri . Ka disa instrumente tė veēanta qė ofrohen nė Evropėn Lindore por jo nė Shqipėri; duke pėrfshirė kredi pėr sigurimin e eksporteve kundra mos-pagesave apo anulimit tė porosisė nė aspektin afatshkurtėr dhe afatmesėm dhe pėr arsye politike apo komerciale, bono qė kanė tė bėjnė me eksportuesit si pėr shembull ofertė, rendiment, pagesa paradhėnie, bono mbajtėse, sigurim ndaj luhatjeve tė pafavorshme tė valutės apo informacion pėr kredinė. 3. K ONKLUZIONE DHE R EKOMANDIME MBI P OLITIKAT 1.58 Edhe pse ka pasur njė rritje tė fortė dhe tė qėndrueshme tė eksporteve gjatė viteve tė fundit, sektorėt e prodhimit tė veshjeve dhe kėpucėve mbeten tė dominuar nga firma tė cilat mbėshteten gjerėsisht nė ri-eksportimin e produkteve me vlerė tė ulėt dhe qė tregojnė shumė pak evidencė pėr pėrmirėsim. Vlera e shtuar nė kėta sektorw mbetet e njėjtė me nivelet e vitit 2000, ku vetėm pak firma kanė shkuar pėrtej veprimeve tė montimit pėr tė shitur drejtpėrsėdrejti tek blerėsit e huaj me pakicė, dhe ku akoma nuk ėshtė vendosur njė markė private kombėtare. Pėrmirėsimi ka qenė i kufizuar pėr dy arsye: Sė pari, ekspozimi ndaj njohurive tė huaja ka qenė i limituar duke qenė se IDH-tė janė zvogėluar dhe ka pasur pak zgjerime drejt ekonomisė lokale, ndėrkohė qė importet e pajisjeve kapitale mbeten tė ulėta sipas standardeve rajonale. Sė dyti, aftėsia thithėse e firmave shqiptare pengohet nga kapaciteti i tyre i ulėt teknik dhe nga aspekte kyēe tė klimės sė investimeve. Kjo, nė krahun tjetėr tregon se ka vend pėr ndėrhyrje me politika publike tė mirė synuara pėr tė promovuar forcimin e kapaciteteve teknike tė firmave nė kėta sektorw ēka do t’i lejonte ato qė tė pėrmirėsoheshin me ritme mė tė shpejta. 1.59 Ka njė numėr politikash qė mund tė vihen nė punė pėr tė stimuluar pėrmirėsimin teknologjik dhe konkurrueshmėrinė e sektorėve tė prodhimit tė kėpucėve dhe veshjeve. 1.60 Sė pari , pėrmirėsimi i furnizimit me energji ėshtė jetėsor pėr forcimin e incentivave tė firmave pėr t’u pėrmirėsuar nė nivelin e pajisjeve tė automatizuara. E pėrshtatshme do tė ishte ngritja e zonave industriale me infrastrukturėn e nevojshme, gjatė njė periudhe afatshkurtėr-mesėm, ēka do tė inkurajonte Page 29 29 lidhje tė tėrthorta mė tė qėndrueshme dhe zgjerim tė njohurive nga firmat e mėdha prodhuese tek nėn- kontraktuesit dhe furnitorėt. 1.61 Sė dyti, oferta e punėtorėve tė aftė dhe teknikėve tė cilėt mund tė pėrdorin pajisje tė automatizuara duhet tė rritet duke reformuar sistemin e arsimit profesional me pjesėmarrje edhe tė sektorit privat. 1.62 Sė treti, aspektet kyē tė ambientit tė biznesit, veēanėrisht ato qė dėmtojnė nė mėnyrė tė shpėrpjesėtuar sektorėt e veshjeve dhe tė kėpucėve si pėr shembull politika fiskale dhe zbatimi i saj (ndėr tė tjera, rimbursimi i TVSH-sė pėr importet e pajisjeve dhe lėndės sė parė nė veēanti) duhen adresuar. 1.63 Sė katėrti, qeveria mund tė lehtėsonte zhvillimin e instrumenteve financiarw nga bankat komerciale tė cilėt janė planifikuar pėr tė lejuar firmat e prirura drejt eksportit qė tė kryejnė investime afatgjatė tė pėrmirėsimit (p.sh. garanci pėr kapitalin e punės) dhe tė informonte menaxherėt e firmave pėr tė gjitha mundėsitė e financimit (lokal dhe ndėrkombėtar). 1.64 Sė pesti, njė regjim i pėrkohshėm incentivash, i cili do tė ishte i thjeshtė, i mirė synuar dhe i zbatuar me efektivitet pėr tė tėrhequr IHD-tė me intensitet-teknologjik drejt sektorėve tė prodhimit tė veshjeve dhe kėpucėve mund tė merret nw konsideratw pasi tė bwhet njė analizė e kujdesshme e avantazheve dhe disavantazheve tė incentivave tė ngjashme tė aplikuara nė vendet e tjera tė rajonit. 1.65 Sė fundmi, qeveria mund tė promovojw (edhe pse zbatimi duhet tė ndėrmerret nga sektori privat) trajnimin e menaxherėve tė firmave tė veshjeve dhe kėpucėve pėr teknologjinė, proceset, dhe mjetet sipas sektorit qė duhen tė pėrdoren pėr tė ulur kohėn e dorėzimit, rritur produktivitetin dhe pėr tė parashikuar mė mirė kėrkesėn. Nė vazhdim, njė skemė e pėrputhur grantesh mund tė zhvillohej (sėrish e financuar pjesėrisht nga qeveria por e zbatuar nga njė entitet jo-qeveritar si nė vendet e tjera tė BE) pėr tė lehtėsuar marrjen e njohurive dhe pėrmirėsimin e pėrhershėm (p.sh. trajnim nė nivel firmash pėr punėtorėt, rikompensim pėr importet kapitale) pėr firmat qė pėrballen me kufizime financiare. Page 30 30 R EFERENCAT Bonacich, E., L. Cheng, N. Chinchilla, N. Hamilton dhe P. Ong (eds) (1994). “Prodhimi Global: industria e veshjeve nė brigjet e Paqėsorit”, Filadelfia, PA: Temple University Press. Gereffi, G.(1999). “Tregtia Ndėrkombėtare dhe Pėrmirėsimi Industrial nė Rrjetin e Komoditeteve tė Veshjeve.” Gazeta pėr Ekonominė Ndėrkombėtare 48, 1 (Qershor): 37-70. Hobday, M.(1995). “Inovacioni nė Azinė Lindore” Edward Elgar, Angli. Kaplinsky, R., M.Morris dhe J.Readman (2001). “Globalizimi i Tregjeve tė Produkteve dhe Rritja e Pafavorshme: Mėsime nga Industria Jug Afrikane e Furnizimit,” Universiteti i Saseksit. Instituti i Studimeve pėr Zhvillim. OECD (2008) “Pėrcaktimi dhe Forcimi i Burimeve Specifike tė Sektorit pėr Konkurrueshmėrinė nė Ballkanin Perėndimor: Rekomandime pėr Strategjinė Rajonale tė Investimit.” Yoruk, D.(2001) “Modele tė Pėrmirėsimit Industrial nė Industrinė e Veshjeve nė Poloni dhe Rumani” Dokument Pune Nr. 19. Qendra pėr Studimet e Ndryshimeve Ekonomike dhe Sociale nė Evropė. Page 31 3 1 S H T O J C Ė . P A R A Q I T J E M E D I A G R A M E P Ė R M I R Ė S I M E V E T E K N O L O G J I K E N Ė S E K T O R I N E V E S H J E V E B u r i m i : E p ė r s h t a t u r n g a D . Y o r u k ( 2 0 0 1 ) Page 32 32 TURIZMI Turizmi ėshtė njė nga mjetet kryesorė pėrmes sė cilit Shqipėria mund tė arrijė rritje tė qėndrueshme afatgjatė duke u integruar nė ekonominė globale. T urizmi ėshtė kthyer nė njė pjesė integrale dhe gjithmonė e mė shumė tė rėndėsishme tė ekonomive tė vendeve tė Evropės Qendrore dhe Lindore duke mundėsuar punėsim, tė ardhura pėrmes shkėmbimit tė valutės sė huaj, si dhe krijimin e bizneseve tė reja. Rritja e veprimtarisė sė turizmit nė Shqipėri ėshtė e pashmangshme duke pasur parasysh afėrsinė me tregjet dhe destinacionet turistike tė zhvilluara, si dhe pasuritė e saj natyrore dhe kulturore. Paradigma aktuale e turizmit Shqiptar ėshtė se tregjet primare pėr kapacitetin dhe tendencat ekzistuese tė ofertės nė sektorin e turizmit janė lokale apo nė rastin mė tė mirė rajonale. Ky treg dominon konsumin turistik nė Shqipėri dhe po karakterizohet nga njė pėrgjigje e ofertės e cila orientohet drejt kėrkesave tė kufizuara tė klientėve (akomodim i thjeshtė dhe i lirė). Edhe pse besnik dhe me shumė tė ngjarė konsekuent, ky treg, dhe oferta qė gjeneron, nuk do tė sjellė risi dhe ndryshim dhe nuk do tė inkurajojė standardet dhe aftėsitė mė tė mira tė nevojitura pėr t’u bėrė pjesė e tregjeve ndėrkombėtare. Ky ėshtė njė treg i kufizuar i cili mund t’i shėrbejė vetėm izolimit tė pėrjetėsuar. Qė Shqipėria tė pėrmirėsojė turizmin e saj, tė penetrojė nė tregjet ndėrkombėtare dhe tė zhvillojw kėtė sektor, ėshtė thelbėsor stimulimi i niveleve mė tė mėdha tė interesit dhe investimit tė huaj ēka si pasojė do tė rrisė shkallėn e integrimit nė tregjet globale tė turizmit. Shqipėria pėrballet me sfida domethėnėse – njė pasojė e tranzicionit nga menaxhimi shtetėror nė atė privat dhe nga centralizimi e monopoli drejt decentralizimit dhe konkurrueshmėrisė – gjatė pėrpjekjeve tė saj pėr tė pėrdorur turizmin si promotor tw integrimit ndėrkombėtar. Ēėshtjet e mėposhtme, ndėr tė tjera, konsiderohen si prioritete qė duhen adresuar: · Mangėsitė nė pasjen e njė infrastrukture tė pėrshtatshme e cila do tė shėrbente si platformė pėr aktivitetet dhe sipėrmarrjet turistike (veēanėrisht akomodimi, rrugėt, dhe energjia elektrike); · Personel i pakwt i trajnuar nė dhėnien e shėrbimeve tė turizmit; · Pėrpjekje tė pamjaftueshme promocioni tė cilat pengojnė penetrimin e tregut; · IHD tė pamjaftueshme pėr turizmin tė cilat do mund tė sillnin si njė rritje tė penetrimit nė treg ashtu dhe njė pėrmirėsim tė standardeve tė shėrbimit dhe trajnimit; · Legjislacion dhe standarde mjedisore tė dobėta tė cilat pėrbėjnė njė kėrcėnim pėr ndihmėn ndaj turizmit dhe atraktivitetin e pėrgjithshėm tė destinacionit; · Dialog publik – privat dhe bashkėpunim ndėr-qeveritar i pamjaftueshėm, pėr ēėshtjet qė kanė tė bėjnė me turizmin si pėr shembull shpėrndarjen e tokės, promovimin e investimeve, pėrmbledhjen e tė dhėnave dhe zhvillimin e infrastrukturės; · Pamjaftueshmėri politikash dhe fokusi politik pėr ēėshtjet specifike tė turizmit. Duke parė kėtė situatė, rekomandohet qė tė ndiqen me prioritet veprimet e mėposhtme pėr tė promovuar rritjen e qėndrueshme tė turizmit nė Shqipėri nė periudhėn afatshkurtėr dhe afatmesme : Page 33 33 (i) Promovimi i IHD-ve pėr zhvillimin e rezorteve dhe veprimtarive tė turneve turistik, dhe sigurimi i 5-7 investimeve gjatė 3-5 viteve tė ardhshme. (ii) Inv estim nė pėrmirėsimin e cilėsisė sė asaj qw ekziston nė sektorin privat (kryesisht nė ofrimin e shėrbimeve) dhe nė sektorin publik (menaxhimin dhe prezantimin e vlerave dhe pasurive). (iii) Qasja e tregjeve tė veēanta qė janė njohur tashmė (si turizmi kulturor, turizmi aventurier, ekskursionet dhe marshimet, vėzhgimi i zogjve) dhe organizmi dhe pėrmbledhja e produktit ekzistues lokal pėr tregun e udhėtuesve tė huaj tė pavarur. (iv) Nxitja e njė kulture tė turizmit me destinacion tė planifikuar nė sektorin publik dhe pėrmirėsimi i kapacitetit institucional publik dhe bashkėpunimit nė planifikimin, ngritjen e legjislacionit, promovimin dhe mbledhjen e tė dhėnave pėr turizmin. (v) Invest im nė trajnimin e mėtejshėm pėr shėrbimet e turizmit (nė sektorin privat dhe publik) . (vi) Pėrmirėsimin e dialogut dhe bashkėpunimit midis sektorėve privat dhe publik pėr ēėshtje si pėrhapja e informacionit, marketingu dhe promocioni, standardet dhe legjislacioni i industrisė, zhvillimi i burimeve njerėzore, mundėsimi i infrastrukturės, dhe planifikimi dhe klasifikimi i destinacioneve turistike. (vii) Planifikimi i ngritjes s ė njė aeroporti ndėrkombėtar nė jug si njė pikė alternative pėr hyrjen e fluturimeve ‘ēarter’ dhe linjave me kosto tė ulėt e cila gjendet mė pranė pasurive turistike. 1. H YRJE : N JĖ “K UFI I RI NĖ M ESDHE ”? 2.1. Shqipėria gjendet nė njė rajon pėr tė cilin ka njė interes ndėrkombėtar nė rritje si destinacion udhėtimi. Edhe pse ka diēka mė shumė se 1 milion vizitorė ndėrkombėtarw qė hyjnė nė territorin Shqiptar gjatė njė viti, pak prej tyre janė turistė tė huaj. Shumica e kėtyre vizitorėve janė njerėz tė biznesit, rezidentw qė kthehen, zyrtarw dhe mbi 40 pėrqind e tyre janė shqiptarw qė jetojnė jashtė shtetit dhe kthehen nė vendlindje pėr tė takuar miqtė dhe familjarėt (rreth 1.5 milion shqiptarw jetojnė jashtė vendit). Gjithsesi, analiza tė Organizatės Botėrore tė Turizmit tė Kombeve tė Bashkuara (UNWTO) si dhe tė dhėna nga organizata tė tjera tė industrisė 522.1 288.8 8.0 1.8 0 : \03 parashikojnė se rajoni i Mesdheut Lindor do tė pėrjetojė njė rritje tė nivelit mesatar tė vizitave turistike gjatė dy dekadave tė ardhshme si pasojė e kthimit tė stabilitetit dhe zgjerimit tė tregut Rus tė udhėtimeve jashtė vendit \03\11“\03˜‡­ƒ?–‹ \03˜‡?†‡–\03‡\03\05ƒŽŽ?ƒ?‹–\03fl‡”“?†‹?‘”\03•‹\03ffiŠ“‹’“”‹ƒ \03 \10ƒŽ\03‹\03\1d‹ \03†Š‡\03\0e”‘ƒ…‹ƒ \03–“\03…‹Žƒ–\03?†ƒŒ?“\03•“\03„ƒ•Š?—\03?Œ“\03’Œ‡•“\03–“\03„”‡‰†‡–‹–\03\04†”‹ƒ–‹?\03’‘\03 ”‡ˆ‡”‘Š‡?\03?‰ƒ\03‹?†—•–”‹ƒ\03‡\03–—”‹œ?‹–\03†Š‡\03—†Š“–‹?‡˜‡\03•‹\03?Œ“\03 ?—ˆ‹\03‹\03”‹\03‹\03\10‡•†Š‡—– ” . 7 2006, Kėshilli Botėror i Udhėtimeve dhe Turizmit, Raporti Vjetor 8 2007, UN Organizata Botėrore e Turizmit; Raport Informativ mbi Tregjet e Turizmit, Evropa 9 Titull nė Tregun Botėror tė Udhėtimeve “Daily News” Nėntor 8, 2007. Page 34 34 Figura 0.1. Kufiri i Ri Mesdhetar (1) dhe Mesdheu Tradicional (2) 2.2. UNWTO parashikon se vizitat nė Evropėn Qwndrore dhe Lindore do tė rriten me rritėm tė shpejtw dhe se nė vitet 2020 thuajse njė nė ēdo tre turistw nė Evropė do tė zgjedhė njė destinacion tė Evropės Qendrore apo Lindore. Disa nga faktorėt qė pėrmenden si kontribuues tė kėsaj situate janė vendndodhja e pėrshtatshme (Figura 2.1) dhe ēmimet konkurruese tė produkteve; thuajse tė njėjtat rrethana si Spanja apo Greqia 30 vite mė parė. Ky zhvillim do tė hapė mundėsi tė reja pėr zgjerimin e sektorit turistik nė Shqipėri. 2.3. Shqipėria ka njė avantazh krahasues nė disa fusha , ēka sugjeron se ėshtė i mundur zhvillimi i njė industrie turizmi qė tė konkurrojė nė aspektin ndėrkombėtar: · Shqipėria ka njė produkt tė fortė themelor i cili ka potencial tė lartė shitjeje nė tregjet e udhėtimeve tė Evropės dhe tė Botės; · Shqipėria gjendet pranė shumė vendeve tė tjera tė cilat veprojnė si destinacione “tėrheqėse” nė rajon duke pėrfshirė Italinė, Greqinė, Kroacinė, Bullgarinė, Turqinė, Hungarinė, Qipron; · Ka njė numėr tė lartė vizitorėsh nė vendet fqinje gjė qw po sjell ndikimet e saj nė destinacione si Parku Kombėtar i Butrintit dhe Saranda tė cilėt po presin vizitorė ditorw tė cilėt vijnė me traget nga Korfuzi; · Klima e ngrohtė e Shqipėrisė dhe numri i lartė i ditėve me diell (vendi i dytė pas Spanjės mes vendeve Evropiane); · Ka njė faktor tė lartė “kurioziteti” si pasojė e mbylljes sė Shqipėrisė gjatė shumicės sė shekullit tė kaluar; · Aksesi ndėrkombėtar ajror ėshtė relativisht i mirė dhe po pėrmirėsohet gjithashtu edhe aksesi rrugor dhe ai detar; · Procedurat pėr marrjen e vizave janė tė thjeshta. 2.4. Shqipėria ėshtė nė njė pozicion tė mirė pėr tė pėrfituar nga vala e turistėve qė po godet rajonin. Gjithsesi, investimet lokale dha ato tė huaja nė pėrgjigje tė kėsaj mundėsie duket se janė tė pakta, veēanėrisht nėse krahasohen me rritjen qė po ndodh nė vendet fqinje. Pėrmes vlerėsimit dhe analizimit tė konkurrueshmėrisė sė turizmit ky studim vė nė dukje pengesat kryesore si dhe sugjeron veprimet qė do jepnin njė zgjidhje. 1 2 Page 35 35 2. V LERĖSIMI I K ONKURRUESHMĖRISĖ NĖ T URIZĖM NĖ S HQIPĖRI 2.5. Sektori Shqiptar i turizmit ėshtė akoma nė fazėn fillestare tw zhvillimit. Nw mėnyrė hipotetike tė gjithė destinacionet turistike ndjekin njė koncept tė ciklit tė jetesės sė produktit (Figura 2.2) ku fillimisht ka njė shitje tė ngadaltė ndėrkohė qė destinacioni fiton njė farė tėrheqjeje nė treg dhe investitorėt fitojnė besueshmėri (faza fillestare), mė pas pėrjetohet njė rritje e shpejtė dhe shtim i investimeve (zhvillimi), mė pas stabilizimi (maturimi) dhe nė fund rėnia ose rifreskimi. Nėse, ashtu siē sugjerohet nga tregtia e udhėtimeve, Kroacia, Bullgaria, Shqipėria, Maqedonia, Mali i Zi janė njė kufi i ri, atėherė Spanja (58 milion vizitor), Portugalia (12.5 milion vizitor), Franca (79 milion vizitor), Italia (41 milion vizitor), Greqia, Turqia (shih mė poshtė), Maroku (7 milion vizitor), Tunizia dhe Egjipti (8 milion vizitor secila) pėrbėjnė destinacionet e vendosura tashmė apo tw maturuara tė Mesdheut. Ka shumė pėr t’u mėsuar nga rruga qė kėto destinacione kanė ndjekur deri tek “maturimi” gjatė planifikimit tė rritjes sė sektorit tė turizmit pėr Shqipėrinė. Figura 0.2. Zhvillimi Konceptual i Shqipėrisė si njė Destinacion Turistik ( Sipas Butler 2006: Cikli i Jetesės i Fushės sė Turizmit, Channel View Publications) 2.6. Industria Shqiptare e Turizmit tregon karak teristikat klasike tė fazės fillestare: · Numėr relativisht i vogėl i vizitorėve tė huaj (ėshtė akoma duke u “eksploruar”), · Pak shėrbime specifike sipas vizitorit (nuk ka kujdesje tė veēantė pėr turistėt), · Shumica e shėrbimeve mundėsohen nga sipėrmarrje me pronėsi apo drejtim lokal (nuk ka shumė integrim), · Ka njė dimension tė fuqishėm sezonal, reklamė tė kufizuar dhe marketing jo-specifik;dhe · Nuk ka shumė ndryshime fizike tė destinacionit si pasojė planifikimit dhe zhvillimit turistik. 10 R.K. Butler 2006: The Tourism Area Life Cycle, Channel View Publications Time F. Infantile – Pėrfshirja & Eksplorimi Zhvillimi Integrimi dhe Investimi Maturiteti – Konsolidimi i ndjekur nga Ndalja ose Rifreskimi Numri i Turistėve Shqipėri Bullgaria dhe Kroacia Italia, Greqia, Turqia, Franca Italy, Spain Maqedonia, Mali i Zi, Serbia Page 36 36 2.7. Papėrshtatshmėria e infrastrukturės, trajnimit, promocionit, legjislacionit dhe angazhimit politik janė pengesat kryesore nė zhvillimin e turizmit nė Shqipėri. Ndėrkohė qė mbėshtetja pėr zhvillimin e turizmit pėrmendet si njė nga prioritetet kyē tė politikbėrėsve shqiptarw 11 , operatorėt turistikw (vendas dhe ndėrkombėtar ) qė u intervistuan gjatė pėrgatitjes sė kėtij studimi u ankuan pėr mungesėn e infrastrukturės sė pėrshtatshme (veēanėrisht akomodimit, rrugėve, dhe energjisw), numrin e vogėl tė personelit tė trajnuar nė dhėnien e shėrbimeve tė turizmit, nismat e dobėta tė promocionit, legjislacionin e dobėt dhe standardet mjedisorė, dhe pėr mungesėn e njė dėshire politike pėr tė mbėshtetur Strategjinė e propozuar nė 2007 pėr Politikat e Turizmit Kombėtar. 2.8. Historiku shqipta r i izolimit dhe imazhi i varfėr janė shkaqet themelore tė zhvillimit tė ngadaltė nė turizėm. Ndėrkohė qė Shqipėria ka ndjekur njė traditė tė turizmit lokal dhe rajonal (nga Evropa Lindore), pėrsiatja e saj nė turizmin kombėtar ėshtė mundėsuar vetėm me rėnien e regjimit komunist nė 1991. Ngjarje tė mėvonshme tė huaja pėr sektorin e turizmit – si rėnia e skemave piramidale nė vitin 1997, fama e keqe e Shqipėrisė pėr mos kontrollin e krimit tė organizuar, periudhat e konflikteve nė Kosovėn fqinje dhe mė tej ndėrhyrja e NATOS nė 1999 – kanė pasur ndikim nė krijimin e njė deficiti imazhi dhe kanė penguar zhvillimin e Shqipėrisė pėr tė tėrhequr turistė tė huaj. E udhėhequr kryesisht nga turizmi nė rritje nė vendet fqinje, Shqipėria vetėm tani po fillon t’u drejtohet tregjeve ndėrkombėtar, ndėrkohė qė nga ana e tyre operatorėt nė kėto vende po bėjnė gjithashtu njė tentativė pėr tė eksploruar Shqipėrinė si njė destinacion turistik. Gjithsesi, trajektorja e rritjes sė turizmit nė Shqipėri gjatė dekadės sė ardhshme do tė vendoset nga politikat dhe planifikimi qeveritar, si dhe nga niveli qė qeveria i vlerėson dhe investon nė to. 2.9. Tranzicioni nga “faza infantile” drejt “maturimit” kėrkon qė sektori shqiptar i turizmit tė bėhet konkurrues nė njė sėrė dimensionesh tė krahėve tė ofertės dhe kėrkesės. Ky seksion i studimit fokusohet nė faktorėt konkurrues tė zbuluar gjatė veprimtarisė sė pėrgjithshme tė sektorit dhe nė karakteristikat e vėzhguara tė biznesit qė luan njė rol nė sektor, si pėr shembull hotelet dhe operatorėt e udhėtimeve, tė cilėt u intervistuan gjatė Sondazhit pėr Klimėn e Investimeve tė vitit 2007 (ICS) dhe gjatė punės pėr kėtė studim. Kėrkimi zyrtar dhe intervistat me sektorin publik ndihmuan nė formimin e analizės pėr politikat mbėshtetėse dhe kuadrin ligjor. Studimi e pėrdor kėtė informacion pėr tė analizuar dimensione tė ndryshme tė konkurrueshmėrisė sė turizmit, kushtet e kėrkesės, dhe kushtet e ofertės duke pėrfshirė, ndėr tė tjera, infrastrukturėn, industritė mbėshtetėse, politikat dhe strategjitė e sektorit, si dhe kushtet sociale, kulturore dhe mjedisore. Karakteristikat e Kėrkesės Ardhja dhe Pritja e Turistėve 2.10. Ardhjet e turistėve janė tetėfishuar qė prej fillimit tė tranzicionit. Nė periudhėn para- tranzicionit, Shqipėria ishte virutalisht e mbyllur pėr turizmin e huaj, dhe ato pak ardhje turistėsh kontrolloheshin nė mėnyrė strikte dhe drejtoheshin nga shteti pėrmes Albturizmit. Megjithėse nga njė numėr i vogėl, ardhjet e turistėve janė rritur qė prej vitit 1992 kur regjistroheshin vetėm 130,000 turistw. Ardhjet e turistėve pėr vitin 2007 ishin mbi 1 milion dhe faturat e kėmbimit 11 Gjatė njė interviste kohėt e fundit me BBC (11.02.2008) Ministri Shqiptar i Turizmit Kulturės Rinisė dhe Sporteve citohet tė ketė thėnė se ai ėshtė “i bindur se duke ndjekur shembullin e Bullgarisė, integrimi Evropian mund tė mbėshtet pėrmes turizmit …Ne synojmė tė arrijmė mbi njė milion turistė kėtė vit; vendi ynė ka mbi 470 kilometra vijė bregdetare tė ruajtur, e cila ėshtė ideale pėr investime turistike, si dhe zona kulturore tė shkallės sė parė. Numri i vizitorėve nė zonat e regjistruara nga UNESCO si pjesė e Trashėgimisė Botėrore nė Parkun Kombėtar tė Butrintit dhe tempullin e Apolonisė janė trefishuar gjatė pesė viteve tė fundit. Page 37 37 valutor nga turistėt ishin rreth 900 milion 12 . Kėto shifra duken se tregojnė njė performancė tė mirė tė sektorit shqiptar tė turizmit, por tė dhėnat krahasuese mbi rajonin tregojnė se ka vend pėr pėrmirėsime. 2.11. Ardhjet e turistėve dhe tė ardhurat nga turistėt vazhdojnė tė jenė mė pak se pėr vendet e tjera tė rajonit. Figurat 2.3 dhe 2.4 tregojnė tė dhėnat krahasuese pėr ardhjet dhe fitimet nga turizmi pėr njė sėrė vendesh tė rajonit 1 3 . Nga vendet pjesė e kufirit tė ri vetėm Kroacia dhe Bullgaria duket se po afrohen me pjesėn tjetėr tė Mesdheut, ndėrkohė qė Shqipėria, mbetet pas si nė numrin e tė ardhurve ashtu dhe nė vlerėn e tė ardhurave nga turizmi pėr kokė. E parė nga njė perspektivė turizmi, madhėsia e vendit, qoftė nga sipėrfaqja tokėsore apo popullsia, nuk ėshtė nė pėrpjesėtim tė drejtė me performancėn e turizmit bazuar nė numrin e vizitorėve (pėr shembull shumica e ishujve nė Karaibe tėrheqin 5-10 herė mė shumė turistw se sa ėshtė popullsia vendase). Njė tregues mė i rėndėsishėm i performancės ėshtė pėrbėrja e pėrgjithshme e vizitorėve turistikw dhe karakteristikat e tyre nė terma tė arsyes sė vizitės, sezonit, gjatėsisė sė qėndrimit dhe shpenzimeve nė destinacion. Por, fatkeqėsisht kėto tė dhėna nuk mblidhen nė mėnyrė rutinė nga qeveria (siē ndodh pėr shumė vende tė tjera pėrmes pėrdorimit tė kartave tė emigrimit). Figura 0.3. Numri i Turistėve Ndėrkombėtar tė Pritur dhe tė Ardhurat prej tyre (2006) 0 5000 10000 15000 20000 25000 T u r k e y G r e e c e C r o a t i a B u l g a r i a A l b a n i a M a c e d o n i a M o n t e n e g r o *Burimi: Tabelat statistikore tė Organizatės Botėrore tė Turizmit tė Kombeve tė Bashkuara dhe tė dhėna nga Ministria e Brendshme Shqiptare. 12 Shifėr e marrė nga pėrllogaritjet e Ministrisė sė Brendshme dhe pėrllogaritjet e Bilancit tė Pagesave sė Bankės sė Shqipėrisė nė raportin e PNUD “Pėrmbledhje e tė Dhėnave Statistikore tė Turizmit Shqiptar”, Dhjetor 2007, Marco Bordini. 13 Shqipėria nuk mbledh karta hyrje nė pikat e hyrjes dhe si pasojė nuk ekzistojnė tė dhėna tė besueshme mbi vendin e origjinės apo qėllimin e vizitės tė turistėve. Numri total i raportuar nga Ministria e Brendshme ėshtė i saktė pėr numrin total tė vizitorėve por e vetmja ndarje qė bėn ėshtė midis “Shqiptarėve” dhe tė “huajve”. Tourism receipts (US$ millions) Tourist arrivals (thousands) Page 38 38 Figura 0.4. Numri i Turistėve Ndėrkombėtarw tė Pritur dhe tė Ardhurat pėr Individ Burimi: Indikatorėt e Turizmit Botėror UN 2006 dhe WDI 2006 Totali i Popullsisė a) Qėllimi i Vizitės 2.12. Shumica e ardhjeve turistike janė prej vendeve fqinje apo shqiptarw me rezidencė jashtė vendit. Edhe pse shifra prej 1 milion turistėsh ėshtė domethėnėse pėr Shqipėrinė, mbi 70 pėrqind e tyre janė nga Kosova, Maqedonia, Italia dhe Mali i Zi, dhe shumė prej tyre kanė lidhje familjare nė Shqipėri. Mė pak se 10 pėrqind e vizitorėve janė nga tregjet tradicionale evropiane tė turizmit si Mbretėria e Bashkuar, Gjermania dhe Franca. Ndėrkohė nuk ėshtė kryer asnjė studim tregu nė secilin prej tregjeve aktuale pėr tė vlerėsuar karakteristikat e udhėtimit dhe tendencat e shpenzimit pėr turistėt aktual. Pėr mė tepėr, mungesa e mbledhjes nė mėnyrė tė rregullt e tė dhėnave tė emigrimit e bėn tė vėshtirė pėrcaktimin e tendencave tė vizitave dhe, si pasojė vėshtirėson dhe planifikimin e aktiviteteve tė marketingut dhe promocionit. Bazuar nė tė dhėnat aktuale, ėshtė e pamundur qė tė organizohet njė profil i mirė pėrcaktuar i kėrkesės pėr turizmin shqiptar. Gjithsesi, raportet e ndryshme dhe intervistat mbi turizmin sugjerojnė se, nga rreth njė milion turistė tė regjistruar nė 2006, thuajse 800,000 vizitorė ishin shqiptarw qė ktheheshin pėr tė vizituar miqtė dhe tė afėrmit e tyre gjatė pushimeve, 70,000 ishin vizitorė biznesi qė qėndronin pėrgjithėsisht nė Tiranė, 100,000 ishin vizitorė ditorw tė Sarandės dhe Butrintit, 70-80,000 tė tjerė ishin turistė te huaj qė vizitonin Shqipėrinė pėrmes operatorėve tė turneve turistikw apo si udhėtues tė pavarur (kėta janė dhe turistėt e vėrtetė pėr pushime), dhe pjesa e mbetur ishin vizitorė transit qė kalonin pėrmes vendit. Shifra qė tregon pushuesit e huaj tė vėrtetė ėshtė zhgėnjyese kur krahasohet me destinacionet e tjera nė rajon (i gjithė informacioni ėshtė mbledhur nga faqet e shėnuara tė internetit): Shqipėria: 70-80,000 (Organizata Shqiptare e Turizmit Kombėtar http://www.albaniantourism.com/ moto 14 “Njė dashuri e re Mesdhetare ” Kroacia : 3.8 milion (Bordi Kroat i Turizmit Kombėtar http://www.croatia.hr/ ) moto “ Mesdheu siē ka qenė dikur” Bullgaria: 1.25 milion (Agjencia Shtetėrore e Udhėtimit http://www.bulgariatravel.org ) Mali i Zi: 190,000 (Ministria e Turizmit http://www.visit-montenegro.com/ministry ) 14 “Moto” ėshtė fraza e zgjedhur nga vendi pėr tė promovuar veten - tregon si vendi e pozicionon veten nė treg. Page 39 39 Maqedonia: 216,000 (Ministria e Turizmit http://www.exploringmacedonia.com/ ) Greqia: 7.2 milion (Organizata Kombėtare Greke e Turizmit http://www.visitgreece.gr/ ) moto “ Pėrvoja e vėrtetė Mesdhetare” 2.13. Qartėsisht, edhe duke pranuar gabime nė llogaritjen e numrit tė pushuesve tė vėrtetė, Shqipėria nuk po performon aq mirė sa vendet fqinje. Nė veēanti numri i vogėl i turistėve ndėrkombėtarw ėshtė njė tregues i kėrkesės sė dobėt dhe gjithashtu i varfėrisė sė produktit tė ofruar. b) Turizmi Sezonal 2.14. Shqipėria gjithashtu tregon ndryshime domethėnėse sipas sezoneve nė prurjet e vizitorėve, me thuajse trefish mė shumė vizitorw nė muajt Korrik dhe Gusht tė verės sesa gjatė gjithė pjesės tjetėr tė vitit. Kjo ėshtė njė sfidė qė duhet kaluar nga aktorėt e sektorit tė turizmit. Nė rastin e Shqipėrisė, duket se ky fenomen shkaktohet nga shqiptarėt e shumtė qė jetojnė jashtė dhe tė cilėt kthehen pėr tė kaluar pushimet me miqtė dhe tė afėrmit e tyre (Figura 2.5). Figura 0.5. Luhatja Sezonale e Turistėve sipas Muajve 2005-2007 Burimi: Organizata Kombėtare e Turizmit Shqiptar c) Koha e Qėndrimit 2.15. Koha e qėndrimit nė Shqipėri ėshtė mė e shkurtėr se pėr vendet fqinje. Ka pak tė dhėna tė besueshme qė tė tregojnė kohwn e qėndrimit tė turistėve nė Shqipėri. Gjithsesi, tė gjithė destinacionet aspirojnė qė t’i mbajnė turistėt sa mė gjatė qė tė munden dhe ka shumė tė ngjarė se, me pėrjashtim tė atij segmenti qė kthehet pėr tė vizituar tė afėrmit dhe miqtė gjatė verės, koha e qėndrimit nė Shqipėri pėr turistėt ėshtė mė e shkurtėr se nė vendet e tjera. Promocionet turistike aktuale pėr Shqipėrinė e karakterizojnė kėtė tė fundit si njė destinacion “sekondar” dhe si njė opsion “shtesė” ndaj destinacioneve primare si Greqia apo Kroacia. Pėr aq kohė sa kjo tė jetė e vėrtetė, koha e qėndrimit tė turistėve do tė vazhdojw tė mbetet e kufizuar. 0 50000 100000 150000 200000 250000 Janar Shkurt Mars Prill Maj Qer shor Korrik Gusht Shtator Tetor Nėntor Dhjetor 2005 2006 2007 Page 40 40 d) Shpenzimet 2.16. Shifra mesatare e shpenzimeve mund tė jetė mė e madhe se tendenca aktuale e shpenzimeve nga vizitorėt e huaj. Ashtu si dhe nė tė gjitha vendet, turistėt kryejnė vizita pėr arsye tė ndryshme (pėr biznes dhe konferenca, pėr kėnaqėsi, pėr arsye edukimi, pėr pelegrinazh, pėr tė takuar miqtė dhe tė afėrmit etj.) dhe kanė tendenca tė ndryshme shpenzimi. Vizitorėt e biznesit kanė tendencėn tė qėndrojnė pėr periudha mė tė shkurtra dhe kanė kėrkesa tė tjera akomodimi nga pushuesit. Tė tjerė janė udhėtues pėr njė ditė, si pėr shembull 80,000 vizitorėt qė kaluan kanalin e Korfuzit pėr nė Shqipėri pėr tė shpenzuar njė ditė gjatė vitit 2006; kėta turistw shpenzojnė rreth 10 herė mė pak se mesatarja prej 900$ pėr person. Shifra aktuale prej 861 milion $ (thuajse 900$ pėr person) prej shkėmbimeve tė huaja regjistruar nga turizmi (siē llogaritet nga Banka e Shqipwrisw) bazohet nė shpenzimin mesatar tė njė kampioni tė klientėve tė hoteleve nė Tiranė dhe pėrdoret mė pas mbi numrin total tė tw gjithė vizitorėve tė regjistruar nė vend; kjo pėrmes supozimit se klientėt e hoteleve tė Tiranės janė njė pėrfaqėsim i tė gjithė vizitorėve. Njė sondazh pėr turizmin 15 tregon se 40 pėrqind e vizitorėve qė kalonin pėrmes Aeroportit Ndėrkombėtar tė Tiranės (678,098 nė vitin 2006; rreth 328,000 e tė cilėve ishin pasagjerw vendas) qėndrojnė me familjet apo tė afėrmit; dhe si pasojė as ata nuk po shpenzojnė vlerėn e supozuar pėr person. Si pasojė ėshtė mė se i nevojshėm organizimi dhe regjistrimi i trafikut tė turistėve nė mėnyrė qė tė kuptohet, jo vetėm atributi ekonomik, por edhe ndarja e tregut dhe pesha specifike sipas segmenteve tė veēantė duke qenė se kjo do tė ndihmonte zhvillimin dhe strategjitė promovuese. Prania nė Treg 2.17. Tentativat e promovimit tė turizmit janė tė pamjaftueshme. Tradicionalisht, produktet e turizmit promovohen nė mėnyrė komerciale nė tregjet e turizmit pėrmes kombinimit tė tre kanaleve; (i) njė agjencie kombėtare promovimi e cila financohet pjesėrisht apo tėrėsisht nga qeveria dhe qė merr pėrsipėr promovimin e tė gjithė destinacionit, (ii) operatorėt e turneve dhe agjencitė e udhėtimit tė cilat ofrojnė paketa turistike me shumicė apo pakicė (produkte tė mbledhura sė bashku duke pėrfshirė transportin, akomodimin dhe aktivitetet) pėr destinacionin, dhe (iii) hotelet individuale apo resortet qė shesin nė mėnyrė tė drejtpėrdrejtė tek konsumatori. Veprimtaria e secilės prej tyre ekzaminohet dhe analizohet mė poshtė. Promovimi Kombėtar 2.18. Njė pėrmbledhje e publikimeve dhe faqes sė internetit tė prodhuara nga Organizata Kombėtare e Turizmit si dhe njė sėrė materialesh tė ofruara nga sektori publik sugjerojnė ēka mė poshtė: · material i “informues” ėshtė i detajuar dhe i saktė por nuk ėshtė i targetuar apo i drejtuar ndaj njė apo disa grupeve specifike – ėshtė i pėrqendruar tek dhėnia e informacionit ndaj publikut tė pėrgjithshėm mė shumė se sa tek pėrcjellja e njė eksperience specifike ndaj njė klienti tė synuar ; 15 Dhjetor 2007, Andrew Seidl, Konsulent, Universiteti Shtetėror i Kolorados, Raporti i Gjysmė-sezonitpėr njė sondazh mbi turizmin nė Aeroportin Ndėrkombėtarė Nėnė Tereza. Page 41 41 · i gjithė materiali ka mungesėn e njė aspekti “marketing” ēka tregon mungesėn e njė studimi tė tregut , dhe njė shpjegim tė kufizuar tė vetive tė produkteve kryesorė dhe sjelljes sė blerėsve; · n uk ka njė pėrcaktim tė produktit qė tė mund t’i lejojė konsumatorwt tė veēojnė Shqipėrinė nga vendet e tjera nė rajon dhe nuk ka promocion “sipas aktiviteteve”; · cilwsia e materialeve promovuese lokale ėshtė e varfėr – pėrkthim i pasaktė, cilwsi jo e mirw e fotografive, faqosje dhe dizajn joprofesional; 2.19. Tė metat shtrihen si nė sektorin publik ashtu dhe nė atė privat. Kėto observime sugjerojnė se njohuritė mbi tregun dhe marketingun janė tė kufizuara nė nivelet institucionale tė sektorit publik, aty ku ka dhe mė shumė mundėsi qė pengesat tė lindin prej mungesave kėrkimore dhe aftėsive tė dobėta profesionale. Pengesa tė tjera mund tė jenė edhe aftėsia e sektorit privat pėr t’u pėrfshirė nė njė debat domethėnės me sektorin publik nė mėnyrė qė tė ngjizet njė material mė i mirė promovues. Gjithashtu, mund tė ketė edhe mangėsi nė kapacitetin e sektorit privat pėr t’u inovuar dhe pėr tė zhvilluar turizmin (si pėr shembull nė krijimin e produkteve sipas aktiviteteve) tė cilat reflektohen nė materialin e prodhuar dhe tė promovuar nga sektori publik. Operatorėt e turneve dhe agjentėt e udhėtimit 2.20. Shqipėria mungon si njė destinacion nė tregjet e vendeve bazė. Mungesa e njw produkti pwr tu shitur si nga tregu bazė ashtu dhe nga operatorėt turistikw tė vendit destinacion – tė cilėt janė ndėrmjetėsit e rėndėsishėm tė shitjes nė rrjetin e ofertės – po kontribojnw nė performancwn e dobwt tw tregut nw Shqipwri. Ka dy lloje operatorėsh tė rėndėsishėm nė sistemin e ofertės turistike; operatorėt turistikw nė vendet destinacion dhe operatorėt turistikw nė tregjet e vendeve bazė. Kėta dy operatorė luajnė role tė ndryshme sipas pozicionit qw ata kanw nė zinxhirin e vlerės. Operatorėt turistikw nė tregjet e vendeve bazė janė vendosur mė lart nė zinxhirin e vlerės dhe pėrgatisin produkte qė pėrfshijnė transportin nė vendin destinacion, aktivitete dhe transport brenda destinacionit (zakonisht, ky ėshtė shėrbimi qė jepet kryesisht nga operatorėt lokalw) dhe akomodim nė hotel nė vendin destinacion. Ėshtė shumė i rėndėsishėm fakti qė “destinacioni Shqipėria” mungon nė thuajse tė gjitha broshurat Evropiane tė operatorėve turistik 16 . Pėr shembull, ofruesi mė i madh me shumicė i turizmit aventurier ( http://www.exodus.co.uk/regions/europe ) nė Evropė – njė produkt qė mund tė shkojw pėr shtat me natyrėn Shqiptare – nuk ofron fare udhėtime pėr nė Shqipėri. Ėshtė gjithashtu domethėnėse se vetėm dy operatorw turistikw sipas kėrkimeve nė internet ofrojnė udhėtime pėr nė Shqipėri; nė krahasim me 50 tė tillė qė ofrojnė udhėtime pėr nė Kroaci. Numri i vogėl i turneve ndėrkombėtarw qė vijnė nė Shqipėri, pėr shembull, ‘Abercrombie’, ‘Kent’s Marco Polo Club’ apo ‘Birdquest Ornithological Tours’ janė ‘ set-departures ’ 17 , tė shtrenjtė dhe tė gjithė me udhėrrėfyes personal, ēka bėhet nė mėnyrė tipike pėr tė mbrojtur klientėt e tyre nga kushtet lokale. Kėto lloje turnesh janė karakteristike pėr vendet qė janė akoma nė provė– ēka tregon sėrish pėr fazėn infantile (fillestare) ku gjendet turizmi Shqiptar. 16 Materiali promovuese i ‘Thompson Travel UK’, ‘TUI’, ‘Club Med’, ‘Airtours’, dhe ‘Nouvelles Frontiers’, pesė operatorėve turistik mė tė mėdhenj nė Evropė u vėzhgua dhe Shqipėria rezultoi vetėm si njė ‘shtesė’ nė udhėtime 2-3 ditore nė rajon. Destinacione si Kroacia dhe Bullgaria ofroheshin shpesh si paketa tė veēanta. 17 “Set departures” janė turne me numėr tė limituar (zakonisht jo mė shumė se 16) tė cilat i kanė tė pėrcaktuara datat e nisjes. Operatorėt i kanė reklamuar dhe janė munduar tė mbushin vendet bosh muaj pėrpara kėtyre datave. Page 42 42 Hotelet dhe resortet individuale 2.21. Hotelet dhe resortet individuale tė cilat tentojnė tė ofrojnė veten nė mėnyrė tw drejtpėrdrejtė jashtė vendit janė thuajse inekzistente. Numri i hoteleve apo rez orteve tė cilat e pozicionojnė veten nė tregjet jashtė Shqipėrisė pėr t’u shitur drejtpėrdrejt konsumatorėve tė huaj ėshtė thuajse inekzistent. Vetėm njė faqe interneti, http://www.albania-hotel.com/terms.html , paraqit hotele nė Shqipėri nė njė mėnyrė disi sistematike. Vetėm pak hotele shfaqen menjėherė nė internet ndėrkohė qė njė sondazh i shpėrndarjes kryesore tė hoteleve nė internet pėr Evropėn ka shfaqur rezultatet e mėposhtme: Tabela 0.1. Numri i h oteleve tė publikuara nė Expedia.com dhe hotels.com www.expedia.com www.hotels.com Greqia, Italia, Franca, 5000+ 5000+ Kroacia 128 85 Bullgaria 213 179 Mali i Zi 18 6 Shqipėria 3 2 2.22. Shqipėria nuk ka njė rrjet Qendrash Informimi pėr Turistėt i cili tė koordinojė marketingun pėr vizitorėt e huaj potencialw. Shqipėria ka njė treg shumė tė vogėl i cili ėshtė specifik pėr turizmin dhe si pasojė njė bazė tė varfėr pėr tėrheqjen e turistėve. Kjo reflektohet nė promovimin dhe informimin e dobėt si nga sektori publik ashtu dhe nga ai privat pėr produktet turistike tė Shqipėrisė. Pėrfshirja kohėt e fundit e Shqipėrisė nga guida tė publikuara dhe shpėrndara ndėrkombtarisht si ‘Lonely Planet’ dhe ‘In Your Pocket’ pėrmirėsojnė cilėsinė e informacionit dhe e bėjnė vendin detyrimisht mė tė gjindshėm pėr udhėtuesit e pavarur. Aktualisht, pėrveē njė kioske sezonale nė godinėn e portit tė Sarandės, Shqipėria nuk ka asnjė Qendėr pėr Informimin e Turistėve. Nė vendet e tjera qendrat e informimit sjellin fitime pėrmes ofrimit tė shėrbimeve si rezervimi i hoteleve apo paketave turistike. Disa operatorė kanė raportuar se departamenti i promovimit nė Ministrinė e Turizmit publikon broshura dhe guida, por kėto shpėrndahen vetėm nė panaire tė turizmit jashtė, duke i lėnė turistet guximtar qė nė tė vėrtetė vijnė nė Shqipėri duar bosh dhe me shumė pyetje. Dhėnia e detajeve pėr hotelet, restorantet dhe vendet pėr t’u vizituar mbetet njė detyrė e kompanive private. Ėshtė e qartė se bashkitė nėpėr Shqipėri nuk kanė eksperiencė nė dhėnien e informacionit pėr turistėt e huaj, dhe nuk duken as tė gatshėm apo tė aftė pėr t’u vetė-organizuar nė dhėnien e kėtij shėrbimi. Karakteristikat e Ofertės: Shėrbimet e Gjindshmėrisė dhe Transportit 2.23. Shėrbimet infrastrukturore dhe transporti janė tejet tė rėndėsishme pėr zhvillimin e turizmit nė Shqipėri. Shėrbimet e transportit ofrohen zakonisht nga sektori privat dhe lidhen ngushtėsisht me dinamikat e kėrkesės dhe ofertės. Fakti se ofruesit e shėrbimeve tė transportit nė Shqipėri mbeten pas nė krahasim me rajonin ėshtė njė tregues tjetėr i gjendjes infantile tė Shqipėrisė si destinacion dhe provė se kėrkesa pėr shėrbime transporti ėshtė akoma e dobėt. 2.24. Transporti i brendshėm do tė vazhdojw tė pėrbėjė njė kufizim thelbėsor pėr turizmin nė tė ardhmen e afėrt me pėrjashtim ndoshta tė transportit rrugor nė rrugėt kombėtare ku pėrmirėsimi/rikonstruktimi ėshtė planifikuar apo kryer tashmė. Nė Raportin Krahasues tė ‘WEF Travel and Tourism’, infrastruktura e turizmit Shqiptar renditet nė dyshen e fundit tė rajonit (Shih Tabelėn 2.2). Qeveria e ka njohur kėtė situatė dhe po investon gjerėsisht pėr Page 43 43 pėrmirėsimin e saj. Gjithsesi, pėr turizmin, gjindshmėria e infrastrukturės dhe shėrbimeve tė transportit efektiv dhe me kosto oportune ėshtė njė faktor konkurrues thelbėsor pėr tė cilin Shqipėria duhet akoma tė punojė. Edhe pėrparime tė vogla nė infrastrukturė mund tė sjellin njė zhvillim tė shpejtė tė turizmit, pėr shembull investimet nė resortet e mėdha turistike tė cilat mund tė rrisin tė ardhurat nga industria e turizmit me disa herė, nė vetėm pak vite, si ka ndodhur ne Bullgari gjatė fundit tė viteve 1990. Kjo gjithashtu mund tė shėrbejė pėr mė shumė udhėtime nė rajon, si pėr shembull nga Kosova, e cila ka rreth 2 milion shqiptarė etnik dhe asnjė dalje nė det dhe si pasojė pėrbėn njė potencial tė madh pėr zhvillimin turistik tė Shqipėrisė. Tabela 0.2. Infrastruktura Turistike 2.25. Aksesi i Shqipėrisė nga ajri ėshtė mė i dobėt se pėr pjesėn tjetėr tė rajonit. Si njė udhėtim me “destinacion tė afėrt” 18 (pra e aksesueshme mw lehtė) nga tregjet kryesorė evropiane, Shqipėria ndeshet me konkurrencė tė ashpėr nga vendet fqinje. Aksesi nga ajri ėshtė mesatar (linja ajrore nė 14 dhe nga 22 qytete Evropiane), dhe kėrkimet tregojnė se asnjė nga linjat kryesore me kosto tė ulėt ( www.easyjet.com , www.ryanair.com , www.skyeurope.com , www.germanwings.com , www.whizzair.com ) nuk fluturojnė pėr nė Shqipėri. Krahasimi me destinacionet rajonalė si Zagrebi (linja ajrore nė 26 dhe nga 68 qytete evropiane), Dubrovniku (linja ajrore nė 32 dhe nga 76 qytete) Varna (linja ajrore nė 36 dhe nga 65 qytete) dhe Sofja (linja ajrore nė 45 dhe nga 90 qytete duke pėrfshirė dhe Azinė e Afrikėn) tregon se aksesi nga ajri pėr Shqipėrinė ėshtė pas nė krahasim me pjesėn tjetėr tė rajonit. 2.26. Kostot e transportit ajror pėrbėjnė njė pengesė thelbėsore nė zhvillimin e turizmit. Mungesa e fluturime ve drejt Shqipėrisė nga linjat me kosto tė ulėt ka njė efekt nė konkurrueshmėrinė e vendit ndaj destinacioneve tė tjera, ashtu si dhe fakti se Tirana nuk ka lidhje tė drejtpėrdrejtė me asnjė kontinent tjetėr pėrveē Evropės. Ėshtė e vėshtirė tė pėrcaktohet domethėnia qė ka komponenti i udhėtimit ajror nė turizmin shqiptar pa pasur njė analizė tė detajuar tė zinxhirit tė vlerės. Gjithsesi, kėrkimet paraprake qė u kryen gjatė pėrgatitjes sė kėtij studimi tregojnė se kosto e biletave ajrore nga Londra, Frankfurti dhe Amsterdami (tė gjitha kėto tregje Evropiane tė rėndėsishme pėr rajonin) pėrbėjnė rreth 60-68 pėrqind tė shpenzimeve pėr njė pushim njė javor nė Shqipėri sipas ofertave tė operatorėve tė vegjėl lokal nė kėto vende. Kjo shifėr ėshtė thuajse dyfishi i udhėtimit nė Zagreb apo Dubrovnik. 2.27. Konkurrueshmėria e turizmit shqiptar dhe tėrheqja e tregut pengohen nga mungesa e njė aeroporti tė dytė apo tė tretė pranė pasurive turistike. Nuk ka aktualisht asnjė rrjet efektiv transporti ajror nė Shqipėri edhe pse ekziston njė rrjet aeroportesh ushtarak 18 Ndryshe nga destinacionet e largwta, qw janw tipikisht mw shume swsa 5 orw fluturim nga vendi origjin apo bazw. Rend. /130 Pikėt Moldavia 91 2.44 Shqipėria 86 2.53 Maqedonia 61 3.55 Bonja 59 3.61 Serbia 52 3.91 Turqia 50 4 Mali i Zi 31 4.81 Bullgaria 22 5.42 Sllovenia 20 5.93 Kroacia 10 6.63 Greqia 9 6.67 Burimi: WEF Konkurruesh. E Udhėtimit dhe Turizmit Page 44 44 tė cilėt mund tė mobilizohen pėr pėrdorim privat. Gjithashtu, mungon dhe aksesi komercial ajror nė jug, atje ku ekziston dhe potenciali mė i madh turistik. Aeroporti Ndėrkombėtar i Tiranės ėshtė i vetmi aeroport ndėrkombėtar dhe si pasojė luan njė rol kyē nė lidhjen e vendit me tregjet botėrore. Aeroporti ka qenė subjekt i njė investimi domethėnės gjatė pesė viteve tė fundit duke pėrfshirė dhe njė investim publik-privat pėr njė program modernizimi nė vlerėn e 46.9 milion EUR pėr vitin 2008/2009. Kontrata e nėnshkruar sė fundmi me ‘Lockheed Martin’ (investimi i parė madhor komercial i SH.B.A-ve nė Shqipėri) pėr zhvillimin e infrastrukturės menaxheriale tė trafikut ajror tė vendit do tė modernizojė dhe pėrmirėsojė pajisjet e komunikimit dhe lundrimit, do tė lidhė aftėsitė mbikėqyrėse me aeroportet fqinjė tė Shkupit, Brindisit dhe Korfuzit, do tė zgjerojė strukturėn hapėsinore, si dhe do tė mundėsojw ndėrtimin e godinės sė kullės nė Aeroportin Ndėrkombėtar tė Tiranės. Kėto pėrmirėsime do tė afrojnė aeroportin, i cili aktualisht nuk ka aftėsi radari, me standardet e sigurisė tė Eurocontrol . Mjedisi i radarit gjithashtu do tė lejojė linjat e fluturimit tė kalojnė pėrmes Shqipėrisė si pasojė e kursimit tė karburantit dhe shkurtimit tė orėve tė fluturimit. Ky ėshtė njė transaksion historik pėr Shqipėrinė i cili dėrgon njė mesazh tė qartė e pozitiv mbi gjendjen e zhvillimit tė mjedisit komercial, politik dhe ligjor pėr bashkėpunimet private-publike nė Shqipėri. Struktura e tij inovuese e bėn kėtė investim njė shembull pėr investimet e sektorit privat nė aeroportet e mesme nė rajon. 2.28. Shqipėria gėzon shėrbime tė mira udhėtimi me traget qė lidhin portet e saj me Italinė dhe Greqinė, por shėrbimet e transportit brenda porteve janė pėrgjithėsisht tė varfra. Pėrveēse njė numri tė caktuar lidhjesh pėrmes tragetit me Italinė dhe Greqinė (shih Tabela 2.3), portet, si njė pikė hyrje pėr turizmin, janė relativisht tė papėrdorura. Gjithashtu mungesa e porteve cilėsore tė jahteve dhe shėrbimeve tė lidhura me kėtė veprimtari (siē ofrohen nė tė gjithė Mesdheun) pengon aksesin e turistėve potencialw dhe zvogėlon potencialin e ndikimeve ekonomike nga ky burim i rėndėsishėm rajonal i turistėve dhe tė ardhurave. Tabela 0.3. Lidhjet Detare me Ital inė dhe Greqinė Durrės : nga/drejt porteve Italian e tė Barit, Ankonės, Brindisit, dhe Triestes Vlora : nga/drejt porteve Italiane tė Brindisit Shėngjin : nga/drejt porteve Italian e tė Barit Saranda : nga/drejt Ishullit Grek tė Korfuzit 2.29. Shumica e vizitorėve tė huaj hyjnė nė Shqipėri pėrmes rrugėve. Aktualisht ka gjashtė hyrje kryesore rrugore pėr nė Shqipėri; nga Greqia nė pikėn kufitare tė Kakavijės nė jug tė Gjirokastrės dhe nė pikėn kufitare tė Kapshticės pranė Bilishtit, nga Kosova nė pikėn kufitare tė Morinės pranė Kukėsit, nga Mali i Zi nė pikėn kufitare tė Hanit tė Hotit pranė Shkodrės, nga Ish Republika Jugosllave e Maqedonisė nė pikėn kufitar tė Qaf-Thanės dhe Tushemishtit nė Liqenin e Ohrit. Siē tregohet dhe nė Figurėn 2.6, kėto pika aksesi janė hyrjet kryesore pėr volumin aktual te turistėve – mbi 70 pėrqind e tė gjithė vizitorėve nė Shqipėri hyjnė nga linjat rrugore dhe ėshtė e qartė se kjo mėnyrė transporti do tė vazhdojė tė dominojė ardhjen e turistėve nė Shqipėri pėr aq kohė sa tė pėrmirėsohen shėrbimet. Page 45 45 Figura 0.6. Vizitorėt sipas mėnyrės sė Transportit (tė dhėna tė 2007-ės) Burimi: Organizata Shqiptare e Turizmit Ndėrkombėtar 2.30. Rrjeti i rrugėve ėshtė njė pengesė pėr zhvillimin e zonave turistike, ndėrkohė qw rrjeti hekurudhor ėshtė thuajse inekzistent. Paēka niveleve te larta tė investimeve publike, Shqipėria mbetet ende e dobėt nė infrastrukturė krahasuar me vendet e tjera qė kanė tė ardhura tė mesme dhe tė vogla. Sipas Raportit tė Konkurrueshmėrisė Globale, pėrdoruesit e vlerėsojnė cilėsinė e infrastrukturės Shqiptare si tė ngjashme me disa vende Afrikane, mė tė dobėt se vendet e CIS, dhe shumė mė tė dobėt se vendet e tjera me Tė Ardhura tė Mesme dhe tė Vogla. Gjendja e rrjetit tė rrugėve ėshtė duke u pėrmirėsuar, por rrugėt qė tw lidhin me zonat turistike tė vendit janė nė kushte tė dobėta duke kushtėzuar udhėtimin e lehtė brenda vendit. Oraret e udhėtimit janė mė tė gjata dhe udhėtimet janė tė parehatshme - p.sh. njė udhėtim nga Tirana nė Sarandė zgjat rreth 7-8 orė. . 2.31. Investime tė reja po ndėrmerren dhe zhvillimi i korridorit VIII si njė sistem shumė-anėsh transporti qė pritet tė ofrojė 1270 km hekurudhė dhe 960 km rrugė automjetesh midis deteve Adriatik/Jon dhe Detit tė Zi pritet tė krijojė mundėsi pėr shumė shėrbime udhėtimi nė kėto linja (shih Figurėn 2.7 mė poshtė). Me rritjen dhe pėrmirėsimin e aksesit, destinacionet turistike nė Shqipėri pėrmes Korridorit VIII priten qė gjithashtu tė pėrfitojnė. 0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000 180000 Jan. Shku . Mars Prill Maj Qer. Kor. Gush. Shtat. Tet. Nent. Dhjet. Ajėr Det Rrugė Page 46 46 Figura 0.7. Korridori VIII Plani Konceptual Burimi: Corridor VIII Secretariat 2.32. Paēka ndalesave qė lidhen me transportin, mangėsia e kėrkesave tė rrepta pėr marrjen e vizave pėrbėn njė avantazh pėr sektorin e turizmit nė Shqipėri. Vendet e KE dhe EFTA-s nuk kanė nevojė pėr vizė, gjithashtu vende tė tjera si SHBA, Kanadaja, Japonia, Singapori, Arabia Saudite, Malta, Katari, Bahrejni, Australia, Zelanda e Re, dhe Koreja e Veriut janė tė pėrjashtuara nga ky detyrim. Vizitorėt nga vendet e tjera mund tė marrin viza nė mbėrritje; gjithsesi mungesa e “lwshimeve” pėr vizitorėt ditorė shkakton kosto tė shtuar pėr udhėtimet ekskursion, por mbetet e vėshtirė tė vlerėsohet nėse kjo kosto shtesė pėrbėn njė faktor ndikues nė ekskursione pėr aq kohė sa nuk ekziston njė sondazh mbi turistėt. 3. P ĖRMBLEDHJE E P ENGESAVE NĖ Z HVILLIMIN E T URIZMIT 2.33. Pengesat kryesore nė zhvillimin e turizmit nė Shqipėri janė tė pėrgjithshme dhe gjithashtu specifike pėr sektorin. Firmat qė veprojnė nė sektorin e turizmit (hotele, restorante, operatorw turistikw, etj.) pėrballen me pengesa tė zakonshme pėr tė gjithė sektorin e sipėrmarrjeve nė Shqipėri. Pengesat qw nuk lejojnw zgjerimin e sektorit lidhen shpesh me shėrbimet deficitare infrastrukturore, si energjia, telekomunikacioni dhe mbledhja e mbeturinave. Pengesat mė specifike pėr kėtė sektor gjithashtu lidhen me trajnimin e dobėt tė personelit turistik dhe kapacitetin e papėrshtatshėm tė akomodimit. Infrastruktura 2.34. Energjia ėshtė njė pengesė mė e shpeshtė pėr tė kryer biznes nė Shqipėri sesa nė vendet fqinje. Figura 2. 8 tregon se 60 pėrqind e firmave shqiptare citojnė furnizimin e pasigurtw me energji si pengesėn kryesore. Kjo shifwr pėrbėn dhe pėrqindjen mė tė lartė nė rajon pėr tė njėjtin faktor. Kjo e vendos Shqipėrinė nė njė pozicion tė pafavorshėm pėr tė konkurruar me vendet e tjera nė sektorin e turizmit, si p.sh. Bullgarinė apo Kroacinė, ku vetėm 26 pėrqind dhe 14 pėrqind e tė intervistuarve, respektivisht, cituan furnizimin me energji elektrike si njė pengesė kryesore pėr kryerjen e biznesit. Page 47 47 Figura 0.8. Furnizimi me energji si njė pengesė pėr biznesin % of Firms Identifying Electricity as a Major Constraint 60.0 25.6 15.5 14.3 12.0 8.2 8.1 4.7 4.5 3.9 3.3 2.7 2.7 2.1 0.0 10.0 20.0 3 0.0 40.0 50.0 6 0.0 70.0 A l b a n i a B u l g a r i a C z e c h R e p u b l i c C r o a t i a M a c e d o n i a , F Y R B o s n i a a n d H e r z e g o v i n a R o m a n i a S e r b i a L a t v i a L i t h u a n i a E s t o n i a S l o v a k i a S l o v e n i a H u n g a r y Shėnim: tė dhėnat pėr Shqipėrinė, Bulgarinė dhe Kroacinė i referohen ICS tė vitit 2007 ndėrsa pėr vendet e tjera BEEPS tė 2005-ės. 2.35. Furnizimi i pasigurt me energji pėrbėn njė pengesė edhe mė tė shpeshtė pėr firmat nė sektorin e turizmit. Hotel et dhe restorantet e intervistuara gjatė ICS-sė sė vitit 2007 e pėrmendėn aksesin ndaj furnizimit tė sigurt me energji si njė pengesė kryesore mė shpesh se firmat qė veprojnė nė sektorė tė tjerė (Figure 2.9). Figure 0.9. Furnizimi me energji si njė pengesė pėr biznesin: Krahasimi sipas Sektorwve 2.36. Shpeshtėsia, dhe kostot qw shoqwrojnw shkėputjet e energjisė elektrike janė njė disavantazh domethėnės pėr konkurrueshmėrinė. Duke qenė se tarifat janė shumė mė tė ulėta nw krahasim me nivelet e rimėkėmbjes, nė terma nominale, ēmimet e energjisė elektrike gjithashtu mbeten tė ulėta. Megjithatė, kapacitetet e furnizimit energjetik tė Shqipėrisė janė tė kufizuara. Edhe pse furnizimi nė qendrat kryesore mbetet i qėndrueshėm, nė qendrat turistike si Saranda, Durrėsi dhe Vlora ka shpesh shkėputje dhe djegie tė linjave, duke e bwrw furnizimin me energji elektrike tė paqėndrueshėm. Pėr sa i pėrket konkurrueshmėrisė sė turizmit, kjo e fundit e vendos Shqipėrinė nė njė pozicion tė disavantazhuar nė krahasim me rajonin. Pėr shembull, Figura 2.10a tregon se firmat shqiptare pėsojnė mesatarisht 38 shkėputje tė energjisė elektrike nė muaj, krahasimisht me firmat bullgare qė pėsojnė 4 shkėputje nė muaj dhe ato kroate, 2 shkėputje nė muaj. Natyrshėm, kostot e operatoreve turistikw qė kryejnė biznes nė Shqipėri shtohen -5 5 15 25 35 45 55 65 75 E l e k t r i c i t e t i M u n g e s a e S t a b i l i t e t i t P o l i t i k N i v e l i i T a k s a v e K o r r u p s i o n i K o n k u r r e n c a I n f o r m a l e A d m i n i s t r i m i i T a k s a v e G j y k a t a t L i c e n s i m i P u n ė t o r t ė a r s i m u a r L e g j i s l a c i o n i G j i n d s h m ė r i a e F i n a n c i m e v e T r a n s p o r t i K r i m i G j i n d s h m ė r i a e T o k ė s P o l i t i k a t D o g n a o r e d h e T r e g t a r e Hotele dhe Restorante Gjithė firmat e tjera Page 48 48 ndjeshėm (pėrfshirė kjo nė kostot e energjisė elektrike) dhe kjo reflektohet gjithashtu nga fakti qw 81 % e firmave shqiptare pėrdorin gjeneratorė qė punojnė me karburant pėr tė mos pasur shkėputje tė aktivitetit tė tyre, krahasuar me firmat kroate dhe bullgare qė kanė njė shtesw prej vetėm 12% dhe 8% ( Figura 2.10b). Figura 0.10. Mbėshtetja tek Furnizimi me Energji Burimi: 2007 ICS pėr Shqipėrinė, Bullgarinė dhe Kroacinė. 2.37. Shqipėria ka nivelin mė tė ulėt tė pėrdorimit tė TIK nė Evropė. Sondazhet nė nivel firmash nė Shqipėri gjatė vitit 2007 kanė sugjeruar se pėrqindja e firmave qė pėrdorin Teknologji Informacioni dhe Komunikimi(TIK) moderne, pėr tė drejtuar veprimet e biznesit nė Shqipėri ėshtė mė e ulėta nė tė gjithė Evropėn Lindore. Figura 2.11 mė poshtė tregon se vetėm 37 pėrqind e firmave nė Shqipėri, tė intervistuara gjatė vitit 2007, kishin njė faqe, nė krahasim me 46 pėrqind tė firmave nė Bullgari dhe 55 pėrqind tė firmave nė Kroaci. Nė mėnyrė tė ngjashme, rreth 62 pėrqind e sipėrmarrjeve Shqiptare pėrdorin e-mail pėr tė komunikuar me klientėt dhe furnitorėt , nė krahasim me 83 pėrqind nė Bullgari dhe 91 pėrqind nė Kroaci. Edhe pse kėto rezultate i referohen tė gjithė sektorit tė sipėrmarrjeve, ato mund tė pėrdoren lehtėsisht pėr firmat qė veprojnė nė sektorin e turizmit. Duke pasur parasysh rėndėsinė qė TIK ka nė reklamimin dhe tregtimin e Shqipėrisė si njė destinacion turistik, mungesa e saj (TIK) pėrbėn rrezik domethėnės pėr zhvillimin e potencialit tė operatorėve turistik nė vend nė mėnyrė qė kėta tė fundit tė konkurrojnė nė tregjet ndėrkombėtare bazė. Nė veēanti, aftėsia pėr tė pėrfituar nga rritja e rezervimeve dhe promocionit ‘online’ do tė jetė e pakapshme. (a) Num r i i Shkurtimeve tė Energjisė gjatė 1 muaji 3 7.8 4.3 2.2 0.0 5 .0 10.0 15.0 2 0.0 25.0 3 0.0 35.0 40.0 Albania Bulgaria Croatia ( b ) % e firmave qė ndajnė apo zotėrojnė 1 gjenerator 81.0 11.9 8.4 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 90.0 Albania Croatia Bulgaria Page 49 49 Figura 0.11. Pėrdorimi i E-mail-it dhe Internetit 2.38. Nw telekomunikacionin Shqiptar ka disa mangėsi qė lidhen me ēmimet dhe gjindshmėrinė e shėrbimit. Shėrbimet e telekomunikacionit nė Shqipėri janė tė pafavorshme nė krahasim me vendet e tjera. Tė dhėnat e vitit 2005 (viti i fundit pėr tė cilin disponohen tė dhėna) tregojnė se pėrdorimi i telefonisė sė lėvizshme nė Shqipėri ishte mė i ulėti nė rajon, duke mbuluar me shėrbim mė pak se gjysmėn e popullsisė. Sipas tė dhėnave tė WDI-sė (Treguesit Botwrorw tw Zhvillimit), nė vitin 2006 tarifat e telefonisė sė lėvizshme ishin ndėr mė tė lartat nė rajon me njė mesatare prej 23 dollarėsh amerikanė (Figura 2.12). Ēmimi i njė lidhjeje interneti prej 16 dollarėsh amerikanė nė muaj ėshtė gjithashtu shumė i lartw nė krahasim me standardet e rajonit, madje dy herė mė i lartė se ēmimi i tw njėjtit shėrbim nė Bullgari. Figura 0.12. Krahasim i tarifave tė Telefonisė Celulare nė Rajon SOURCE: World Development Indicators 2006 database via NationMaster Mobile Rates: US$ per month (2006) 22.72 16.60 14.83 12.57 12.20 11.72 10.46 10.29 6.52 6.43 14.90 17.7 17.12 05 0 Albania: Czech Moldova: Bulgaria: Croatia: Macedon Turkey: Weighte Hungary: Romania Slovenia: Bosnia Serbia 2.39. Besueshmėria e furnizimit me ujė mbetet disavantazhuese nė krahasim me vende tė tjera, si dhe sistemet e shpėrndarjes nevojitet tė pėrmirėsohen nė shumw qendra urbane. Kanalizimet dhe mbledhja e mbeturinave jan ė njė shqetėsim serioz duke qenė se kėto shėrbime nė (a) % e firmave tė intervistuara qė pėrdorin faqe interneti pėr tė komunikuar me klientė dhe furnitorė (b) % e firmave tė intervistuara qė pėrdorin e-mail pėr tė komunikuar me klientė dhe furnitorė 8 6.4 84.0 75.0 7 2.0 6 6.0 6 3.0 62.9 5 5.0 46.2 37.2 0 10 20 3 0 4 0 50 60 70 8 0 90 100 C E E 5 B a l t i c s S e r b i a B o s n i a F Y R O M R o m a n i a S E E C r o a t i a B u l g a r i a A l b a n i a S h a r e o f f i r m s s u r v e y e d ( % ) 9 0.5 87.7 8 3.8 8 2.9 7 5.2 7 4.7 74.0 65.0 64.0 6 1.8 0 10 20 3 0 40 50 6 0 70 80 9 0 100 C r o a t i a C E E 5 B a l t i c s B u l g a r i a S E E S e r b i a B o s n i a R o m a n i a F Y R O M A l b a n i a S h a r e o f f i r m s s u r v e y e d ( % ) Burimi: Shqipėria, Kroacia dhe Bullgaria ICS 2007, pėr vendet e tjera, BEEPS 2005 Page 50 50 shumė zona urbane nuk ofrohen me cilėsi nga sektori publik. 19 Nė fakt, kohėzgjatja mesatare e mungesės sė furnizimit me ujė nė Shqipėri ėshtė 14 orė, shifėr kjo shumw mė e lartė nė krahasim me rajonin, duke pėrfshirė Bullgarinė (9 ore) dhe Kroacinė (4 ore). Kjo situatw qartazi paraqet vėshtirėsi nė veprimtarinė e industrisė sė ‘mikpritjes’ nė vend (Shih Figurėn 2.13). Figura 0.13. Kohėzgjatja mesatare e Keq-furnizimit/Mos-furnizimit me Ujė, Orė 14 12 10 9 8 7 7 7 6 6 6 6 44 0 2 4 6 8 10 12 14 16 Burimi: Shqipėria, Kroacia dhe Bullgaria ICS 2007, vendet e tjera, BEEPS 2005 Trajnimi dhe Aftėsitė 2.40. Trajnimi dhe a ftėsitė janė sigurisht njė mangėsi nė Shqipėri, por kėto dy elementw nuk shihen si pengesa prej operatorėve tė turizmit tė intervistuar gjatė ICS (shih Figur ėn 9 mė poshtė). Paēka kėsaj, intervistat studimore me operatorėt turistik qė i paraprinė kėtij raporti, si dhe rrėfime tė klientėve apo ekspertėve sugjerojnė se industria e ‘mikpritjes’ vuan prej njė deficiti nė trajnim dhe aftėsitė e nevojshme. Nė veēanti, intervistat studimore treguan se skemat e trajnimit zyrtar nė profesionet nė turizėm janė tė pamjaftueshme dhe shpesh herė firmave u duhet tė pėrballen me kostot e trajnimit tė personelit, duke pėrfshirė kėtu stafin e hoteleve dhe restoranteve, guidave turistike etj. Njė nivel i mjaftueshėm aftėsish ėshtė thelbėsor pėr tė bėrė pasuritė turistike tė shqipėrisė sa mw twrheqwse pwr klientėt potencialw, veēanėrisht nga tregje mė tė sofistikuara bazė. Akomodimi 2.41. Kapaciteti akomodues ėshtė i papėrshtatshėm. Me rreth 670 hotele qė mundėsojnė njė kapacitet akomodimi prej 20,000 dhomash, Shqipėria ka,si fillim, mjaftueshėm kapacitet dhomash pėr tė thithur kėrkesėn turistike (deri nė 7.3 milion krevate nate). Gjithsesi, shumica e dhomave gjenden nė hotele tė vogla private, shtėpi me qira, si dhe godina tė vjetra shtetėrore nėpėr vend. Mbi 80% e hoteleve tė regjistruara kanė mė pak se 20 dhoma dhe vetėm 7 pėrqind kanė mbi 40 dhoma. Vetėm 30 hotele janė klasifikuar zyrtarisht (renditja sipas yjeve) dhe prej 19 Bashkim Kopliku, ish- zėvendės Kryeministėr, ka shkruar njė artikull ku kritikohen qeveritė vendore dhe ajo lokale pėr mungesėn e kanalizimeve dhe menaxhimit tė mbeturinave inerte. Bashkim Kopliku, “Dy Problemet me Urgjente Pėr Turizmin,” Gazeta Shqiptare, 06/13/2008. Page 51 51 kėtyre vetėm 3 janė klasifikuar si me 5 yje. Kėto karakteristika nuk janė tė favorshme pėr ndėrtimin e ofertės dhe pėrfaqėsimin nė tregjet ndėrkombėtare tė turizmit. 2.42. Ka njė sėrė hotelesh nė Tiranė qė mund tė pėrballojnė mbėrritjet e turistėve por vetėm dy prej tyre menaxhohen prej kompanive ndėrkombėtare. ; ‘Rogner International’ dhe ‘Sheraton’. Pėrveē hoteleve tė ‘markave’ nė Tiranė nuk ka prova tė tjera tė menaxhimit apo drejtimit sipas standardeve ndėrkombėtare. Shumica e shtretėrve gjenden nė prona ‘stil-pensioni’ apo ndonjė formw tjetėr tė komplekseve qė “vetė-mbahen”. Shumė biznese pėrshkruhen si tė drejtuara nė tregun e‘turizmit familjar’, pra tė drejtuar si biznese familjare ku dhomat gjenden nė shtėpi private pritjeje pėr tregjet vendore dhe ato tė pavarur tė turizmit. 2.43. Ka dy mėnyra se si mund tw shihen ēmimet e ulėta pėr akomodim. Nė njėrėn anė ky fakt e bėn ēmimin e destinacionit mė konkurrues, por nė anėn tjetėr ky ėshtė njė pėrdorim nėn-optimal i burimeve tė vyera. Ka njė nevojė tė qartė pėr tė ndėrtuar resorte tė mėdha me standarde ndėrkombėtarė nė zonat kyēe tė pushimit nė vend. Pėr shembull, hoteli mesatar shqiptar pėrfton rreth 7,500 EUR pėr dhomė 20 ndėrkohė qė standardi ndėrkombėtar pėr komplekset me 3 yje ėshtė rreth 20,000 EUR 21 . Me inventarin aktual tw dhomave, produktiviteti ėshtė i ulėt. Pronarėt e akomodimeve pėrshkruhen mė shumė si administrues tė pronės sesa si menaxherw tė ‘mikpritjes ’. Figura 0.14. Shpėrndarja e Hoteleve nė Shqipėri 0 20 40 60 80 100 120 Tirane Durres Golem Vlore S arande Korce Berat Velipoje S hengjin Diber Kukes Fier Gjirokaster Shkoder Kruje Elbasan Mini- sondazh i kryer nga stafi i Bankės Botėrore, Maj 2008 20 Njė sondazh i vogėl mbi 32 hotele nė tė gjithė vendin u krye gjatė pėrgatitjes sė kėtij studimi. Hotelet e intervistuara ishin tė gjithė ato hotele qė reklamojnė pėrmes internetit. Informacioni pėr hotelet qė nuk reklamojnė u morr nė vend. Mesatarja e tė ardhurave nga njė dhomė u llogarit pėr njė kampion prej 50 hotelesh (prej 1000 hoteleve tė regjistruara nė Shqipėri). 21 Kjo mesatare u llogarit nga Shoqata Ndėrkombėtare e Hoteleve dhe i referohet standardeve me 3 yje. Page 52 52 2.44 Shpėrndarja aktuale e hoteleve nė tė gjithė vendin nuk shkon pėrshtat zhvillimit tė turizmit. Shumica e hoteleve gjenden nė Tiranė, Velipojė, Vlorė, Durrės, Golem dhe Sarandė. Investimet nė hotele nė Shqipėri po ndodhin zakonisht nė vende kyēe pėr turizmin si Saranda dhe Durrėsi ku ekziston rreziku shtesė qw investimet e cilėsisė sė ulėt, mungesa e mbrojtjes mjedisore dhe niveli nėn mesatar i standardeve tė drejtimit mund tė rrezikojw mė tej potencialin e zhvillimit tw ardhshėm. Prej raporteve dhe observimeve tė ndryshme dallohet qartė se oferta aktuale e produktit nuk ėshtė e njė cilėsie mjaftueshmwrisht tw lartw pėr tė tėrhequr vėmendjen e blerėsve ndėrkombėtar dhe shpėrndarėsve nė Evropėn Perėndimore. Pėr shembull, ėshtė fakt mungesa e hoteleve ndėrkombėtarw jashtė Tiranės. Sėrish, kjo situatė ėshtė njė tregues i statusit tė zhvillimit tė destinacionit duke qenė se firmat ndėrkombėtare kanė akses nė tregjet ndėrkombėtar dhe si pasojė investojnė vetėm nė destinacionet ku ato ndjejnė se mund tė thithin njė fitim duke u bazuar tek numri i turistėve qė dalin prej tregjeve tė tyre tė origjinės drejt kėtij destinacioni. Produktet e ofruara nė mėnyrė lokale kanė tendencė zhvillimi vetėm kur ka njė masė tė madhe kėrkese. Duhet akoma qw ky cikėl investimi tė ndodhė nė Shqipėri. Kutia 0.1. Burimet e tė Dhėnave Ka njė mungesė tė dhėnash pėr sektorin e turizmit nė Shqipėri. Ka gjithashtu dhe mospėrputhshmėri nė tė dhėnat e ofruara pėr Shqipėrinė qė lindin si pasojė e metodave tė ndryshme qė pėrdoren nga institucione tė ndryshėm (Ministria e Brendshme, Instituti i Statistikave, Banka e Shqipėrisė, Ministria e Turizmit, Kulturės, Rinisė dhe Sporteve). Asnjė prej kėtyre institucioneve nuk ndjekin praktikat ndėrkombėtare ndaj dhe numri i turistėve tė raportuar pėr vitin 2006 luhatet nga 60,000 (e llogaritur prej njė kampioni tė zėnies sė dhomave) nė mbi 1 milion qė llogaritet prej shkeljeve tė kufirit, pėrfshi dhe ato qė ndodhin pėr transit. Gjetjet nė kėtė kapitull janė ndėrtuar nga burimet e mėposhtme: · Janar 2008, intervista tė kryera nga stafi i Bankės Botėrore me operatorė tė turizmit dhe zyrtarė tė qeverisė; · Prill 2008, njė mini-sondazh i 30 hoteleve nė Tiranė, Sarandė dhe Durrės, destinacionet kryesore turistike; · Prill 2008, gjetje prej tė dhėnave tė ICS, specifike pėr hotelet dhe restorantet; · UN Organizata Botėrore e Turizmit statistikat e konsoliduara tė turizmit pėr vitin 2006; · 2008, World Economic Forum Travel and Tourism Competitiveness Report. · Qershor 2007, IFC Office Memo, “Strategjia e Turizmit tė IFC nė Kroaci, Mal tė Zi, dhe Shqipėri” · Gusht 2007, Tourism Partnership “Turizmi: Raport mbi gjendjen e sektorit” pėr projektin e financuar nga BE; Planifikimi Urban pėr Tirana-Durrės; · Dhjetor 2007, Marco Bordini, PNUD, “Pėrmbledhje e tė Dhėnave Statistikore tė Turizmit Shqiptar”; · Dhjetor 2007, PNUD, dokumente sfondi pėr pėrgatitjen e mbėshtetjes nė turizėm pėrmes Programit Vendor tė PNUD nė Shqipėri · Dhjetor 2007, Andrew Seidl, Konsulent, Colorado State University, Raport Gjysmė-Semestral mbi njė sondazh pėr turizmin nė Aeroportin Ndėrkombėtar Nėnė-Tereza Pėrveē kėtyre gjithashtu u krye dhe njė kėrkim i zgjeruar nė internet pėr praninw nė treg dhe prezantimin e Shqipėrisė nė tregjet bazė. Gjithashtu u konsultuan dhe tė dhėnat pėr Kroacinė, Malin e Zi, dhe Bullgarinė nė mėnyrė qė tė kryheshin krahasimet aty ku ishte e nevojshme. Operator ėt Turistikw Page 53 53 2.44. Operatorėt e huaj turistik, tė cilėt kontrollojnė njė pjesė tė madhe tė trafikut tė turistėve janė tė panjohur me Shqipėrinė ose kanė mendim tė negativ pėr tė. Problemet e imazhit si dhe frika pwr njw situatw tw paqėndrueshme politike ndėrhyjnė nė konkurrueshmėrinė e Shqipėrisė. Disa operatorė turistikw ndėrkombėtarw dhe agjentw udhėtimesh u kontaktuan (shih referenca tė mėparshme) nė mėnyrė qė tė kuptoheshin disa nga arsyet pėrse ata nuk po e “shesin” mė shumė Shqipėrinė. Pengesa kryesore e cituar ishte se nuk gjenden operatorė turistik lokal qė tė jenė efektiv nė kryerjen e veprimeve sipas standardeve ndėrkombėtarė. 22 Gjithashtu shėrbimet mbėshtetėse pėr operatorėt turistikė janė shumė tė kufizuara – si p.sh. sigurim pėr udhėtuesit / mjete/operatorė dhe guida. Turizmi Urban dhe Trashėgimia Kulturore 2.45. Neglizhimi i qyteteve historikė vėshtirėson zhvillimin e njė avantazhi krahasues potencial pėr turizmin shqiptar. Shqipėria ka disa qytete tė shquar historikė si qyteti mesdhetar i Krujės, disa fshatra pėrgjatė bregut Jonian dhe qendrat e mbrojtura nga UNESCO tė Beratit dhe Butrintit. Sė bashku, kėto pika i shtohen avantazhit krahasues tė trashėguar, i cili mbetet i parealizuar si pasojė e shėrbimeve tė dobėta tė ofruara dhe neglizhimit tė pėrgjithshėm tė kėtyre vendeve. Nė veēanti, disa nga mangėsitė kryesore tė pėrmendura qė pengojnė eksplorimin e plotė tė kėtyre pikave janė: shėrbimet e dobėta pėr mbledhjen e mbeturinave, mirėmbajtja e pamjaftueshme e rrugėve, mungesa e standardeve nė ndėrtimin e kodeve dhe rregullave pėr mbrojtjen e mjedisit. 4. K UADRI I NSTITUCIONAL DHE MJEDISI I P OLITIKAVE 2.46. Keq- koordinimi midis ministrive dhe agjencive tė tjera qeveritare ėshtė njė pengesė kryesore nė zhvillimin e sektorit tė turizmit. Organizimi i turizmit nė Shqipėri ėshtė nė kontrollin e Ministrisė sė Turizmit, Kulturės, Rinisė, dhe Sporteve. Si ndodh zakonisht nė vendet ku turizmi wshtw njw sektor nw zhvillim e sipwr, Ministria ėshtė pėrgjegjėse pėr gjithēka– marketingun e destinacionit, formulimin e politikave, kontrollin e zhvillimit, legjislacionin dhe licencimin. Ka disa ministri tė tjera qė kanė gjithashtu ndikim mbi zhvillimin e turizmit. Kėtu pėrfshihen ato ministri qė janė pėrgjegjėse pėr zhvillimin, planifikimin, menaxhimin, mbrojtjen dhe menaxhimin e burimeve natyrorė. Formulimi dhe zbatimi efektiv i politikave tė turizmit vuan nga keq-koordinimi midis kėtyre ministrive (sipas observimeve tė disa raporteve). Institucionet janė nė mėnyrė tipike tė dobėta dhe veprojnė me autoritet tė paqartė nė zonat vendore, ku ėshtė shpesh e vėshtirė tė pėrcaktohet kush ėshtė vendim-marrėsi fillestar. Gjatė njė tentative pėr tė pėrmirėsuar dėshtimet qw vijnw nga njw koordinim jo i mirw, Ministria e Turizmit ka caktuar njė Bord Kėshilltarėsh, por ku mungojnė pėrfaqėsues tė sektorit privat, sipas njė praktike tė njohur nė shumė vende. Nė vazhdim, gjatė Marsit 2007 qeveria zhvilloi njė politikė tė re pėr turizmin dhe ri-organizoi Ministrinė si mė poshtė: · Drejtoria e Pėrgjithshme e Politikave pėr Artin, Kulturėn dhe Rininė; · Drejtoria e Pėrgjithshme e Turizmit dhe Trashėgimisė Kulturore Kombėtare; · Drejtoria e Pėrgjithshme e Tregjeve dhe Statistikave Turistike; · Drejtoria e Pėrgjithshme e Shėrbimeve Mbėshtetėse; dhe · Drejtoria e Pėrgjithshme e Auditit tė Brendshėm. 22 Disa agjenci Greke po organizojnė ekskursione tė kufizuara, edhe pse ekskursionet pėr nė Sarandė (p.sh. nga Korfuzi) nuk janė nė broshurė e si pasojė nuk mund tė blihen paraprakisht. Page 54 54 2.47. Edhe pse ka shenja se sektori privat po zhvillon strukturėn e tij pėr tė mbėshtetur turizmin, strukturat aktuale nuk lejojnė funksionimin e njė mekanizmi pėr dialog publik- privat. Njė Shoqatė Kombėtare e Agjencive tė Turizmit ėshtė vendosur nė Tiranė, ndėrkohė qė tė tjera shoqata private rajonale po formohen nė tė gjithė Shqipėrinė. Gjithsesi, kėto entitete private nuk koordinohen ashtu si duhet me strukturat ekzistuese qeveritare, duke reflektuar kėshtu faktin se Qeveria mbetet e vendosur tė ketė kontroll tė plotė mbi formulimin dhe zbatimin e politikave turistike. Kjo si pasojė ndoshta e mos njohjes sė industrisė sė turizmit si njė pėrgjegjėsi e sektorit privat. 2.48. Ambienti legjislativ po shkon drejt harmonizimit me BE-n. Qeveria Shqiptare ėshtė e fokusuar drejt integrimit Evropian dhe po vendos tė gjitha ministritė nė linjė pėr tė arritur standardet e kėrkuara nga Marrėveshja e Asocim Stabilizimit (MAS) qė u nėnshkrua me BE-n nė 2006, e cila ka zėvendėsuar marrėveshjen e mėparshme pėr Tregti dhe Bashkėpunim tė 14 Majit 1992 duke vendosur marrėdhėnie institucionale midis Shqipėrisė dhe Bashkimit Evropian. MAS ėshtė pjesė e Procesit tė Stabilizim Asocimit (SAP) qė BE adaptoi pėr vendet e Ballkanit perėndimor nė 1999. Njė Sistem i Integruar Planifikimi (IPS) u prezantua nė 2005 pėr tė garantuar procese efektive zbatimi pėr politikat publike. Nė 2006-ėn u morėn masa pėr tė integruar gjithė strategjitė sektoriale dhe intra sektoriale tė ministrive tė ndryshme nė procesin e planifikimit. Kėto strategji duhet tė pėrmbushin kuadrin financiar tė BE-sw pėr 2007-2013 nė mėnyrė qė tė mundėsojnė edhe realizimin e Planit Kombėtar pėr MAS. 2.49. Brenda kuadrit tė harmonizimit me rregullat e BE, Ministria e Turizmit, Kulturės, Rinisė dhe Sporteve ėshtė e pėrfshirė nė ndėrtimin dhe planifikimin e njė sėrė strategjish qė lidhen me zonat e saj tė pėrgjegjėsisė si turizmi, kultura, rinia dhe sportet. Politika tė ndryshme janė munduar tė adresojnė nevojėn pėr investitorė tė huaj dhe ekziston njė program incentivash pėr investimet nė sektorin e turizmit. Investitori, sipas njė ligji tė titulluar “ Pėr zhvillimin e zonave me prioritet pėr turizmin”, pėrfton titullin e “personit tė stimuluar” dhe pėrfton si pasojė nga pėrjashtimi prej detyrimeve tatimore pėr 5 vitet e para tė aktivitetit, dhe pėr 5 vitet nė vazhdim paguan vetėm 50% tė taksės mbi fitimin. Kėto persona gjithashtu pėrjashtohen nga detyrimet doganore pėr importet e tė mirave qė pėrdoren nė kapitalin e investimit dhe kanė tė drejtėn tė eksportojnė fonde nė valutė tė huaj pėr tė paguar interesat e kredive dhe dividentėt. 2.50. Edhe pse politikat specifike tė turizmit duket se janė tė bazuara, aspekte tė tjerė tė politikave mbeten pas dhe duket se shkaktojnė vonesa nė thithjen e investimeve tė huaja. Pėr shembull procesi i regjistrimit tė pronėsisė ėshtė i pėrfunduar nė thuajse 85 pėrqind tė sipėrfaqes totale tė tokės. Por kjo ka ndodhur thuajse e tėra pėr zonat rurale dhe shumė pak nė zonat urbane me vlerė tė lartė apo zonat bregdetare. Shumė prej pronave tė paregjistruara janė nė zonėn bregdetare tė jugut, e cila ėshtė mė e vlefshme si pasojė e potencialit turistik qė mbart, por gjithashtu karakterizohet nga shpeshtia e mosmarrėveshjeve pėr ēėshtjet e pronės. Kjo vazhdon tė jetė njė ēėshtje madhore e sektorit dhe shumė kėrkojnė tė drejtėn nė gjykata. Pėr mė tepėr, siē u tregua dhe gjatė Forumit Ekonomik Botėror tė vitit 2007 nė Raportin pėr Konkurrueshmėrinė e Turizmit dhe Udhėtimeve , Shqipėria renditet e fundit nė listėn e 124 vendeve pėr sa i pėrket legjislacionit mjedisor dhe po aq dobėt nė dhėnien prioritet pėr strategjitė e zhvillimit tė turizmit. 5. A NALIZĖ DHE R EKOMANDIME : D REJT R RITJES DHE K ONKURRUESHMĖRISĖ Situata Aktuale 2.51. Tė gjithė vendet e Ballkanit e kanė vendosur turizmin si njė prioritet tė zhvillimit dhe tė gjithė po pėrballen me tė njėjtat sfida si tejkalimi i trashėgimisė historike sė mbylljes Page 55 55 ndaj vizitorėve tė huaj pėr njė kohė tė gjatė dhe pasja e njė sektori privat tė dobėt apo in- ekzistues. Rritja dhe zhvillimi i turizmit janė tė pashmangshėm nė tė tėrė rajonin pėr aq kohė sa paqja dhe siguria, si dhe perceptimi mbi to, vazhdojnė tė ekzistojnė nė secilin vend dhe nė tė gjithė rajonin. Siē dwshmuan dhe ngjarhet e viteve 1990, sektori i zhvilluar i turizmit nė Mal tė Zi, Bosnje dhe Maqedoni u zhduk me shpejtėsi sapo filluan luftėrat nė Bosnje dhe Kosovė. 23 Nė vitin 1989, Jugosllavia priti 8.6 milion turistė ndėrkombėtar por nė vitin 1992, kjo shifėr kish rėnė nė 700,000 nė atė qė nė atė kohė quhej “Ish-Jugosllavia”. Gjithsesi turizmi ėshtė njė sektor elastik qė tėrheq turistėt sėrish nė destinacion me rivendosjen e paqes dhe sigurisė. Nė Ballkan kjo u vėrtetua me rimėkėmbjen e Kroacisė gjatė mesit tė viteve 1990 dhe Malit tė zi pak vite mė vonė. Kroacia dhe Bullgaria kanė performancėn mė tė mirė nė rajon duke u vetė-vendosur si destinacione tė ‘nxehta’ turistike; ku secila tėrhoqi mbi 5 milion turist ndėrkombėtar nė 2006, si dhe shifra tė ngjashme tė turistėve vendor dhe rajonal. Hyrja nė BE nė vitin 2007 i rriti ardhjet turistike nė Bullgari me 30 pėrqind. 2.52. Duke qenė njė aktor i vonuar, Shqipėria mbetet pas nė krahasim me vendet konkurrente tė rajonit, qeveritė e tė cilave i kanė dhėnė prioritet investimeve nė mbėshtetje tė infrastrukturės dhe planifikimit tė turizmit dhe janė fokusuar nė tėrheqjen e operatorėve tė huaj nė tregjet e tyre vendore. Perspektiva afatgjatė e industrisė sė turizmit nė Shqipėri do tė varet nga aftėsia pėr tė zhvilluar njė infrastrukturė moderne hotelesh me ndihmėn e investitorėve tė huaj, por gjithashtu do tė varet edhe nga menaxhimi i qėndrueshėm i zonave bregdetare dhe restaurimi i zonave me trashėgimi kulturore. Nė veēanti, zhvillimi i njė sektori tė qėndrueshėm tė turizmit nė Shqipėri pėrballet me sfidat nė vazhdim: · Gjetja e tokės pėr investimet nė turizėm ėshtė e rrezikshme si rezultat i pretendimeve tė paqarta mbi tokėn qė rrjedhin nga keq-regjistrimi nė kadastėr dhe nga proceset e paqarta tė rikthimit tė tokės– shembulli i dėshtimit tė vazhdueshėm tė projektit pėr investim tė propozuar nga Club Med pėrkeqėson interesat e tjerė IHD nė hotele. · Legjislacioni i dobėt pėr mbrojtjen e mjedisit qė shkaktoi dhe renditjen nė vendet e fundit tė Shqipėrisė nė Indeksin e Konkurrueshmėrisė nė Turizėm tė Forumit Botėror tė Ekonomisė, ėshtė njė tregues i mungesės sė veprimeve efektive pėr mbrojtjen e mjedisit si nga sektori publik ashtu dhe nga ai privat. · Pamjaftueshmėria e infrastrukturės sė rėndė dhe shėrbimet e dobėta mbėshtetėse pėr infrastrukturėn – energjia, shėrbimet TIK, transporti, rrugėt, menaxhimi i mbeturinave, lehtėsirat pėr turistėt, akomodimi. · Buxheti i pamjaftueshwm i shtetit pėr zhvillimin, planifikimin dhe promovimin e turizmit – shpėrndarja e buxhetit ėshtė shumė mė e vogėl nė krahasim me vendet e rajonit. · Fokus i pamjaftueshėm drejt politikave pėr tė zbatuar strategjinė kombėtare. Veprime Strategjike tė Rekomanduara Nga Qeveria 23 Maqedonia u pėrjetoi konflikt dhe dhunė nė vitin 2001, ēka ndikoi nė sektorin e saj tė turizmit. Page 56 56 Krijimi i njė Komiteti tė Lartė Drejtues pėr Zhvillimin Kombėtar tė Turizmit 2.53. Ky organ duhet ti raportojė Kėshillit tė Ministrave, duhet tė lehtėsojė dhe mundėsojė koordinimin ndėr-ministror, tė mbikqyrw zbatimin e Strategjisė sė saposhkruar Pėr Turizmin Kombėtar dhe duhet tė pėrbėhet nga anėtarw tė nivelit tė lartė tė qeverisė (nė rangun e zėvendės ministrave) dhe aktorė kyē tė sektorit privat qė kanė interesa nė turizėm. Ky organizwm duhet qė gjithashtu tė zbulojė donatorė tė huajė qė mund tė ndihmojnė nė financimin e programeve specifike. Kjo metodė ndihmuese nė ndėrtimin e kapitalit politik dhe nė mbikėqyrjen e zbatimit tė politikave dhe strategjive ka funksionuar shumė mirė nė vende tė tjera. Shembuj tė tillė janė Meksika, Kosta Rika, Britania e Madhe, Franca, Gjermania, Ruanda dhe Afrika e Jugut. 2.54. Institucionet e mėposhtme duhet tė jenė patjetėr pjesė: i. Ministr ia e Turizmit, Kulturės, Rinisė dhe Sporteve duhet tė jetė nė krye tė gjithė procesit dhe tė jetė pėrgjegjėse pėr ndėrtimin, zbatimin dhe monitorimin e Strategjisė Kombėtare pėr Turizmin, ngritjen e kuadrit legjislativ pėr zhvillimin e turizmit, proceset e ndėrlidhura tė planifikimit dhe zhvillimit, mbėshtetje pėr administratėn lokale dhe organizatėn e turizmit nė nivel kombėtar, rajonal dhe lokal. ii. Ministria Punėve Publike, Transportit dhe Telekomunikacionit ėshtė pėrgjegjėse pėr planifikimin urban, mbarėvajtjen e rrugėve dhe investimet pėr rrugėt e reja turistike, zhvillimin e transportit detar dhe aviacionit civil me prioritet drejt zonave turistike. iii. Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit tė Ujėrave , ėshtė pėrgjegjėse pėr politikat mjedisore dhe menaxhimin e qėndrueshėm tė burimeve natyrore qė do tė lejojnė zhvillimin e turizmit nė zonat e mbrojtura, pėrdorim tė qėndrueshėm tė burimeve, rregulla pėr aksesin, skema kompensimi si dhe vlerėsim tė ndikimit tė turizmit nė mjedis. iv. Ministr ia e Bujqėsisė dhe Mbrojtjes sė Konsumatorit ėshtė pėrgjegjėse pėr zhvillimin dhe zbatimin e strategjive pėr zhvillimin rural, duke pėrfshirė zhvillimin e turizmit nė zonat rurale, si dhe pėr ēėshtjet qė lidhen me cilėsinė dhe sigurinė e ushqimeve dhe pijeve. v. Ministria e Arsimit dhe Shkencės mundėson edukimin dhe trajnimin e punonjėsve tė kualifikuar tė turizmit, guidave etj. dhe mund tė zhvillojw plane tė veēanta mėsimore pėr guida e turizmit lokal dhe operatorėt nė rajone me potencial tė lartė turistik. vi. Ministria e Brendshme ka rol nė mbledhjen e tė dhėnave tė imigrimit si dhe koordinimin me qeveritė vendore. vii. Ministria e Financave ėshtė njė ministri kyē pėr zhvillimin e turizmit, veēanėrisht nė fushat e politikave tatimore dhe shpėrndarjes sė buxhetit. viii. Bank a e Shqipėrisė luan rol kyē nė koordinimin e pėrmbledhjes sė statistikave turistike. ix. Instituti i Arkeologjisė dhe Instituti i Monumenteve tė Kulturės (nė vartėsi tė Ministrisė sė Turizmit, Kulturės, Rinisė dhe Sporteve) janė tė rėndėsishėm pėr mundėsimin e informacionit tė nevojshėm pėr broshurat, librat dhe faqet e internetit qė flasin pėr pikat e turizmit kulturor si dhe dhėnien e materialeve arsimore pėr profesionistėt e turizmit. x. Agjencia Shqiptare pėr Promovimin e Investimeve tė Huaja xi. Shoqata tė Sektorit Privat qė kanė interesa nė turizėm. 2.55. Objektiva kyēe afatgjatė – qė pėrfaqėsojnw ēėshtjeve sistemike tė sektorit publik pėr zhvillimin e turizmit – duhet t’u caktohen nėn-komiteteve tė interesuara sipas kėsaj strukture: Page 57 57 ¾\03 Zhvillim dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar mbledhjen e tė dhėnave ; ¾\03 Zhvillim dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar koordin imin e investimeve kyē nė infrastrukturė (nė veēanti zhvillimin e njė aeroporti ndėrkombėtar nė jug, dhe porteve tė jahteve me vendndodhje strategjike pėrgjatė bregut); ¾\03 Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar proceset e trajnimit dhe ndėrtimit tė kapaciteteve nė sektorin e turizmit; ¾\03 Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar menaxhimin e mbeturinave dhe standardet mjedisorė ; ¾\03 Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive pėr tė zgjidhur ēėshtjet qė kanė tė bėjnė me ambientin e biznesit (si p.sh. liēensimi dhe legjislacioni pėr sipėrmarrjet nė turizėm); ¾\03 Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar kadastrat e regjistrimit tė tokės ; ¾\03 Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar informimin publik dhe komunikimin mbi ēėshtjet e turizmit; ¾\03 Zhvillimi dhe zbatimi i strategjive pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e informacionit tė dhėnė mbi produktet turistike (si pėr shembull Qendra Informimi pėr Turistėt nė zonat kryesore turistike) duke pėrfshirė vendosjen e shenjave informuese turistike nė anglisht sipas standardeve ndėrkombėtarė. Vendosja e mekanizmave tė qėndrueshėm tė financimit 2.56. Ky objektiv duhet tw synojw shtimin e buxheteve qeverit arė pėr zbatimin e programeve specifikė tė turizmit si marketingu dhe promocioni, trajnimi i turizmit, vendosjes sė shenjave, kolateralėve informativ etj. Shqipėria mund tė zbatojw njė mekanizėm tė pėrdorur nga njė numėr vendesh, si p.sh njė fond i dedikua r pėr zhvillimin e turizmit . Buxhetet vjetorė dhe shpenzimet duhet tė vendosen nga Komiteti Drejtues. Shqipėria do tė duhet tw pwrcaktojw kapitalin bazw pėr kėtė fond, por duhet ta shikojė kėtė si nė fond qė do tė kthehet mbrapsht brenda njė periudhe afatshkurtėr. Fokusimi tek IHD- tė dhe rritja me 3-5 herw 3-5 viteve tė ardhshme 2.57. Investimet e huaja tė drejtuara ndaj turizmit duhet tė jenė nė fokusin e Agjencisė Shqiptare pėr Promovimin e Investimeve tė Huaja, sipas njė strategjie tė miratuar mė parė pėr tėrheqjen e IHD-ve nė turizėm. Nga Sektori Privat Pėrmirėsimi i kapaciteteve tė shoqatave ombrellė tė sektorit privat pėrmes asistencės teknike profesionale 2.58. Ky veprim duhet tė fokusohet drejt mundėsimit tė njė platforme dhe zėri mbrojtės pėr sektorin privat gjatė dialogut me Komitetin Drejtues. Tė paktėn dy anėtarw tė kėsaj shoqate (plus kėshilltarėve teknik) duhet tė jenė pjesė e pėrhershme e Komitetit Drejtues. Sektori privat i turizmit nė Shqipėri ėshtė shumė i dobėt dhe ka mangėsi nė burime njerėzore dhe aftėsi konkurruese nė tregjet ndėrkombėtarė ēka pengon pėrmirėsimin dhe organizimin e pėrftuesve prej kėtij sektori. Pėrmes njė shoqate ombrellė tė forcuar profesionalisht, sektori privat duhet tė zhvillojė strategji plotėsuese ndaj strategjive tė vendosura nga sektori publik. Page 58 58 Organizimi dhe ngritja e paketave tė produktit aktual vendor pėr tė synuar tregjet e pavarura ndėrkombėtare dhe pėr t’u fokusuar nė tregjet specifikė 2.59. Pėrmes asistencės sė donatorėve/programeve tė financimit tė institucioneve ndėrkombėtarė sektori privat nė Shqipėri duhet tė kryesojė formulimin e strategjive pėr diversifikimin dhe pėrcaktimin e ofertave tė produkteve turistike qė u drejtohen udhėtuesve tė pavarur. Shqipėria ka potencial zhvillimi pėr njė sėrė produktesh specifike si pėr shembull ekskursionet dhe marshimet, lundrimin nė lumenj e dete, turizmin liqenor, vėzhgimin e zogjve, turizmin kulturor, turizmin agrar dhe rural, ēiklizmin, turizmin e llixhave, gjuetinė dhe peshkimin. Fokusimi aktual tek turizmi masiv nė plazhe ka kufizime tė dukshme dhe ndikime negative potenciale. Page 59 59 sektori minerar Duke pasur parasysh pasurinė e Shqipwrisw me burime minerare, njė zhvillim i balancuar i sektorit tė minierave, veēanėrisht pėrmes tėrheqjes sė investitorėve tė huaj, mund tė ketė njė kontribut domethėnės nė integrimin ndėrkombėtar tė ekonomisė shqiptare. Nėse merren hapat e nevojshėm, sektori i minierave mund tė rrisė ndjeshėm krijimin e vendeve tė punės (nė mėnyrė tė drejtpėrdrejtė dhe tė tėrthortė), mund tė stimulojė transferimin e teknologjive dhe njohurive, si dhe tė gjenerojė tė ardhura tė vlefshme pėrmes shkėmbimeve nė valutė tė huaj. Ky seksion ka pėr qėllim tė mundėsojw njė pėrmbledhje koncize tė gjendjes aktuale tė sektorit tė minierave nė Shqipėri. Gjithashtu do tė vlerėsojė ngjarjet kryesore qė ndodhėn gjatė dy dekadave tė fundit (veēanėrisht pėr sa i pėrket procesit tė privatizimit), dhe do tė pėrshkruajw qeverisjen e sektorit, politikat nė zhvillim si dhe kuadrin legjislativ. Duke veēuar qartazi dobėsitė dhe vėshtirėsitė qė ky sektor has, raporti do tė sugjerojw mė pas njė linjė veprimi pėr njė program gjithėpėrfshirės reformimi. Konkluzioni i pėrgjithshėm i kėtij seksioni ėshtė se reforma e sektorit duhet tė theksojw potencialin e burimeve tė reja nė zona tė paprekura pėrmes eksplorimit gjenerues nga investitorw tė huaj me kompetencė, tė cilėt janė shtylla e njė rritjeje tė qėndrueshme tė sektorit. Zhvillimi i burimeve tė reja duhet tė ndėrmerret brenda njė kuadri mė tė fortė qeverisės i mbėshtetur nga njė regjim ligjor konkurrues, transparent, i qėndrueshėm, dhe jo-diskretiv. Aksionet politike tė nevojshme pėr tė pėrmbushur potencialin e zhvillimit tė sektorit tė minierave pėrfshijnė: · Vendosjen e njė regjimi licencash efektiv, jo-diskriminues, dhe transparent, i cili do tė mbėshtetej nga pėrgatitja e njė ligji tė ri pėr minierat sipas praktikave tė suksesshme dhe duke u konsultuar me te tė gjithė grupet e interesit. · Forcimi i tė gjithė institucioneve qė administrojnė, rregullojnė dhe monitorojnė sektorin shqiptar tė minierave – kjo pėrfshin dhe njė rishikim tė funksioneve menaxheriale tė institucioneve kryesore tė pėrfshira nė sektorin e minierave dhe ndėrtimin e kapaciteteve. · Pėrmirėsim i procesit tė transparencės dhe pėrgjegjshmėrisė pėr pagesat qė gjenerohen nga eksplorimi minerar dhe veprimtaria e minierave (veēanėrisht tarifat, honorarėt, dhe pagesat tatimore tė eksplorimit dhe qirasė) pėrmes pėrshtatjes sė Iniciativės pėr Transparencė tė Industrive Ekstraktive (ITIE) – kjo pėrfshin fillimin e procedurave pėr hyrjen e Shqipėrisė nė ITIE · Adresimi i ēėshtjeve tė trashėguara mjedisore dhe sociale – kjo pėrfshin pėrgatitjen e njė Studimi pėr Vlerėsimin Social dhe Mjedisor tė Sektorit dhe njė plan veprimi pėr adresimin e ēėshtjeve tė trashėguara dhe njė vlerėsim i gjerė i aksidenteve nė minierat e shkallės sė vogėl. · Qėndrueshmėri mė e mirė nė nivelin e komunitetit, pėr shembull pėrmes pėrmirėsimit dhe zgjerimit tė ndarjes sė pėrfitimeve dhe pėrfshirjes sė grupeve tė interesit – kėtu pėrfshihet pėrgatitja e procedurave pėr tė inkurajuar komunitetet qė tė pėrfshihen nė zhvillimin e zonave tė tyre respektive dhe kuadrit kwshillimor. · Pėrmbledhja e tė dhėnave aktuale gjeologjike dhe mbledhja e tė dhėnave tė reja pėr promovimin e sektori.t Page 60 60 1. H YRJE 3.1. Pasi shėrbeu pėr mė se 50 vjet si njė nga bazat e rritjes industriale dhe lidhjeve ekonomike, industria minerare e Shqipėrisė i ėshtė nėnshtruar mungesės sė investimeve, dhe rrėnimit. Tė ndėrtuara mbi burime tė konsiderueshme minerare tė kromit (deri nė vitet 1980 njė nga prodhuesit mė tė mėdhenj nė botė), nikelit, hekurit dhe bakrit, komplekset e mėdha industriale vepruan si pjesė e njė linje-zhvillimi nga nxjerrja e mineraleve pėrmes proceseve metalurgjike deri tek fabrikimi i metaleve. Historia e industrisė sė minierave nė Shqipėri u karakterizua nga njė zgjerim sistematik i ndjekur nga njė rrėnim i shpejtė deri nė pikėn ku veprimtaria aktuale pėrmbush vetėm 10 pėrqind tė kapacitetit tė impianteve (shih Shtojcėn A pėr mė shumė informacion) dhe ku shumica e tyre janė nėnshtruar nga mos-investimi, dhe rrėnimi. Duke pasur parasysh se njė sektor i mirė menaxhuar i minierave mund tė rrisė ndjeshėm krijimin e vendeve tė punės (nė mėnyrė tė drejtpėrdrejtė dhe tė tėrthortė), mund tė stimulojė transferimin e teknologjive dhe njohurive, si dhe tė gjenerojė tė ardhura tė vlefshme pėrmes shkėmbimeve me valutėn e huaj, masat pėr kryerjen e njė reforme janė urgjentisht tė nevojshme, nė mėnyrė qė investitorėt e huajt tė pėrshtatshėm tė mund tė ri-fillojnė prodhimin dhe ta ri-sjellin sektorin nė nivelin e tij natyral. 3.2. Situata aktuale ėshtė rezultat i njė procesi komercializimi i cili u planifikua dobėt, u zbatua keq dhe qė ka mangėsi nė zbatimin e detyrimeve kontraktuale. Si pasoj ė ėshtė mė se i rėndėsishėm pohimi se paēka performancės sė dobėt tė sektorit, pasuria minerare ėshtė tejet frytdhėnėse dhe njė burim potencial rritjeje. Pėr tė pėrcaktuar nivelin e kėtij potenciali, nevojiten disa vlerėsime strategjike: (i) Pėrcaktimi i Potencialit tė Burimeve – Kjo ndodh duke aplikuar ēmimet e tanishme tė tregut, kostot e prodhimit dhe teknologjinė aktuale kundrejt depozitave tė njohura tashmė pėr tė identifikuar nėnkategorinė e burimeve qė mund tė formojnė bazėn e interesit potencial tė investitorėve. (ii) Pėrmirėsimi i Klimės sė Investimeve pėrmes reformimit tė Kuadrit Politik, Ligjor dhe Rregullator, duke pėrfshirė kėtu Pėrmirėsimin e Kapacitetit Administrativ dhe Promovimin e Sektorit – qė pėrdoren nė qeverisjen e tij, duke qenė se njė sektor i mirėqeverisur detyrimisht i tejkalon regjimet ku ka potencial madhor minerar por qeverisje tė dobėt; Nxjerrja nė pah e aftėsisė sė Shqipėrisė pėr tė pėrfshirė investitorw tė kualifikuar teknikisht dhe financiarisht pėrmes njė sistemi administrativ transparent, konkurrues, jo-diskretiv dhe tė qėndrueshėm; dhe sė fundmi ekziston njė nevojė pėr vlerėsimin e kapaciteteve teknike tė qeverisė pėr tė mbėshtetur reformat, pėr tė ndėrmarrė promovimin e sektorit dhe pėr t’u siguruar qė investitorėt pėrfitojnė nga njė sistem efikas administrativ dhe gjithashtu pėr tė siguruar aksesin ndaj investimeve tė reja. 3.3. Vlerėsimi i burimeve potenciale tė nėndheshme ėshtė njė sfidė, duke qenė se shumica e veprimtarive janė tashmė tė fragmentuara. Qė prej fillimit ka nevojė pėr njė fokus tė dyfishtė (a) pėr tė pėrcaktuar cilat veprime mund tė ndėrmerren pėr tė lejuar investitorėt e rinj qė tė hyjnė nė veprimet ekzistuese, dhe (b) cilat veprime janė tė nevojshme pėr tė tėrhequr investitorė cilėsor tė cilėt do tė ndėrmerrnin eksplorime gjeneruese drejt zbulimeve tė reja nėn njė qeverisje tė pėrmirėsuar tė sektorit. Nw kėtė aspekt, eksperienca tregon pėr pėrmirėsimin e minierave me pak veprimtari nė miniera tė reja qė punojnė me kushte tė pėrmirėsuara veprimi. Pėr ta arritur kėtė rezultat ėshtė i domosdoshėm vlerėsimi i politikave, ligjeve dhe kuadrove gjithėpėrfshirės. Kjo ndodh si pasojė e kthimit te kėtyre instrumenteve nė njė kuadėr struktural Page 61 61 brenda tė cilit investitorėt mund tė ndėrmarrin eksplorime tė reja gjeneruese dhe tė mundėsojnė zhvillim. 3.4. Ky studim pėrmbledh njė vlerėsim fillestar qė do tė shėrbente pėr tė informuar nė krijimin e njė strategjie pėr reformė tė pėrgjithshme dhe pėr tė pėrcaktuar zonat me komoditete dhe/ose burime tė veēanta tė cilat do mund tė ofronin mundwsi tė reja rritjeje. Vlerėsimi fillestar pėrmbledh klimėn aktuale tė investimeve, duke pėrfshirė reformat e deritanishme, pikat e forta dhe tė dobėta tė kuadrit fiskal, ligjor dhe rregullues nė tėrheqjen e investimeve; dhe ndikimin e investimeve tė huaja nė veprimtaritė ekzistuese nė miniera. 3.5. Ko nkluzioni i pėrgjithshėm i kėtij studimi ėshtė se reforma e sektorit duhet tė theksojw potencialin e burimeve tė reja nė zona tė paprekura pėrmes eksplorimit gjenerues nga investitorw tė huaj tė mirėnjohur, tė cilėt janė shtylla e njė rritjeje tė qėndrueshme tė sektorit. Zhvillimi i burimeve tė reja do mund tė ndėrmerrej brenda njė kuadri qeverisės tė pėrforcuar nga njė regjim rregullues i cili ėshtė konkurrues, transparent, i qėndrueshėm dhe jo- diskretiv. Edhe pse tejet tė fragmentuara, veprimtaritė ekzistuese do tė pėrmirėsoheshin me shfaqjen e veprimtarive tė reja superiore. Kjo do mund tė ndodhte vetėm pasi sektori publik tė kishte mundėsinė e konsolidimit tė licencave me mbėshtetjen e njė kuadri ligjor qė eliminon spekulatorėt inaktivw. Figura 0.1. Hartė e Shqipėrisė ku shėnohen Tre Zonat Minerale Page 62 62 2. S EKTORI S HQIPTAR I M INIERAVE : G JENDJA A KTUALE DHE P ERSPEKTIVAT 3.6. Njė historik i detajuar i sektorit minerar nė Shqipėri shėrben pėr tė vėnė nė dukje dallimet midis asaj qė dikur quhej miniera e integruar/ operimi metalurgjik i viteve 80 dhe kontrastit tė sotėm qė shfaqet me njė gjendje burimesh tė fragmentuara (shiko Shtojcėn A). Historiku i shkurtėr parashtruar nė kėtė dokument prek mbi disa zhvillime historike qė pėrshkruajnė rrėnimin e shpejtė tė industrisė si pasojw e nėn-kapitalizimit dhe fragmentimit tė paarsyeshėm qė mė pas ēoi nė mbyllje. 3.7. Pėr afro pesėdhjetė vjet, sektori minerar nė Shqipėri ka shėrbyer si motori i zhvillimit, duke ofruar materialin bazė pėr aktivitetet industriale, pėrfshi kėtu ēelikun, prodhimin e metaleve dhe produkteve metalurgjike qė eksportoheshin. Prodhimi minerar dhe eksporti arritėn nivelet mė tė larta tė shitjes nė vitin 1989 me 140 milion $ Amerikan, ndėrkohė qė kromi, bakri dhe nikeli pėrbenin 80 pėrqind tė totalit tw eksporteve shqiptare (sipas vlerės). Megjithatė, qė prej vitit 1992 eksportet minerare u ulėn nė mėnyrė tė ndjeshme, deri nė nivelet e 20 milion dollarėve. Arsyet ishin paqėndrueshmėria politike, rėnia ekonomike dhe recesioni i komoditeteve qė do tė zgjaste pėrgjatė gjithė kėsaj dekade. Nėn njė klimė shumė tė vėshtirė financiare, investimi nė sektorin minerar u pezullua pėr t’u pėrkeqėsuar mė pas deri nw shndwrrimin nw njw sektor jofunksional. 3.8. Bazuar nė njė qasje sistematike ndaj detyrimeve financiare, mjedisore dhe sociale, Banka Botėrore propozoi (1993) ri-strukturimin, racionalizmin dhe/apo konsolidimin e minierave me potencial pune si dhe mbylljen e veprimtarive jo-ekonomike. Edhe pse pati disa hapa pozitiv me Ligjin e Minierave tė vitit 1994, transferimi i veprimtarive minerare tek investitorėt e mirė kualifikuar nuk ndodhi kurrė. Nė vitin 1998 qeveria ndėrmori njė proces pėr transferimin e licencave nė mėnyrė qė tė rivendoste tė drejtat e eksplorimit dhe pėrftimit nė miniera. Ky hap u ndėrmor kryesisht pėr tė zbutur pakėnaqėsitė qė ekzistonin nė zonat rurale. Shumica e tė drejtave mbi minierat ju dhanė individėve tė cilėt nuk kishin as kapacitetin teknik e as atė financiar pėr tė pėrmirėsuar gjendjen e sektorit. Pėr mė tepėr, si pjesė e kėtij transferimi, minierat me veprimtari tė madhe tė integruar u fragmentuan nė njėsi tė pavarura tė cilat mė vete nuk mund tė pėrballonin proceset e pėrpunimit metalurgjik. Mbajtja e kėtyre licencave pėr thuajse njė dekadė, si pasojė e mungesės sė pėrforcimeve kontraktuale, i lejoi mbajtėsit tė kishin nė zotwrim pasiv burimet, duke paralizuar nė kėtė mėnyrė pasuritė minerare dhe duke kufizuar aksesin e investitorėve tė kualifikuar. 3.9. Dekada q ė pasoi vitin 1998 u karakterizua nga ardhja e investitorėve tė cilėt rezultuan tė ishin spekulatorw me kapital tė rremė qė nuk kishin as njohuritė teknike e as forcėn financiare pėr tė menaxhuar pasuritė minerare. Brenda dy viteve, thuajse i gjithė kapaciteti produktiv i sektorit tė madh e tė integruar tė minierave u fashit. Rėnia e veprimtarive madhore minerare karakterizohet mw sė miri nga eksperienca me firmėn ‘Elbasan Steel Works: Darfo S.p.A’., njė investitor Italian, i cili mori nė kontroll fabrikėn e ferro-kromit nė Burrel dhe mullirin e ēelikut nė Elbasan 24 . Kapaciteti i kėsaj tė dytės ishte planifikuar pėr njė prodhim ēeliku prej 750,000 tonelatave dhe vlerė prej 140 milion $ (nė vitin 1989). Nėn kontrollin e Darfo fabrika u dėmtua nė mėnyrė domethėnėse dhe u mor eventualisht nė kontroll nga firma Kurum prej Turqisė prodhimi i tė cilit ishte thuajse 100,000 ton (20 milion$). Eventualisht fabrika u 24 Ky ėshtė njė shembull i mire i prodhimit tė integruar, siē ka ekzistuar nė Shqipėri para viteve 1990. Ferro-kromi pėrdoret pėr prodhimin e ēelikut. Page 63 63 mbyll, pėr shkak tė kostove tė larta tė energjisė sipas Kurum 25 , dhe importeve qė do tė ishin tejet konkurruese pėr t’u pėrballuar nga prodhimi shqiptar. Sot, veprimtaritė e tjera tė mbetura pėrbėjnė vetėm 10% tė kapaciteteve tė regjistruara dhe shumica janė rrėnuar nė gjendje tė pariparueshme 26 . Edhe pse objektiva e privatizimit kishte pėr qėllim pėrputhjen me lėvizjet makroekonomike pėr tė pasur njė rritje ekonomike tė bazuar tek tregu, rezultati ka qėlluar disi ndryshe. Sektori nuk ėshtė as skeleti i asaj qė ka qenė dikur. Fragmentimi i minierave te vogla dhe tė mėdha e ka ulur interesin pėr shumė mundėsi investimi nga komuniteti ndėrkombėtar. Investitorėt e shkallės sė lartė pėrballen me shumė sfida domethėnėse 27 nė rrugėn pėr tė konsoliduar veprimtaritė e mėparshme nė pasuri tė vlefshme. 3.10. Disa nga veprimtaritė minerare shqiptare u janė nėnshtruar investimeve nė mėnyrė qė tė pėrfitohet prej rritjes sė ēmimit tė komoditeteve gjatė viteve tė fundit. Me fillimin e vitit 2001 ēmimet e komoditeteve janė forcuar nė vlera rekord (shih Figurėn 3.2) dhe, paēka uljes sė kohėve tė fundit, vazhdojnė tė mbeten nė nivele mė tė larta se shumė nga veprimtaritė industriale metalike apo minerare. Paēka kėsaj rritjeje, vetėm disa veprimtari minerare shqiptare kanė kryer investime tė reja domethėnėse. Si pasojė, ēėshtje tė ndryshme sociale dhe mjedisore qė lidhen me ish-ndėrmarrjet shtetėrore tė minierave dhe mbylljen e minierave tė papėrshtatshme, janė shtuar nė numrin e lartė tė ndikimeve negative nė Shqipėrinė e veriut dhe atė qendrore. Figura 0.2 . Ēmimi i Nikelit dhe Bakrit, 1995 – 2007, nė Dollar pėr Ton Prodhimi Aktual 3.11. Sektori Shqiptar i minierave ėshtė bazuar tradicionalisht nė tre metale (kromin, bakrin dhe nikelin). Gjithsesi, ashtu siē u pėrmend dhe mė sipėr, statistikat USGS nga viti 2005 tregojnė se prodhimi pėr kėtė vit ėshtė mė i ulėt pėr shumicėn e mineraleve metalike apo industriale krahasuar me vitin 1995. Mund tė dallohet se prodhimi u rrit nė shumicėn e rasteve prej vitit 2001 / 2002 e nė vazhdim (pėr kromin, ēelikun bruto, dolomitėt dhe kripėn; prodhimi i ferro-kromit ndoqi njė zhvillim tė ngjashėm pas vitit 2003). Mė poshtė jepet njė pėrmbledhje mė 25 Kėto komente tė Kurum tregojnė pikėpamjen e tyre pėr Aktin Shqiptar pėr Promovimin e Investimeve. Edhe pse Kurum nuk jep vlera numerike pėr sa i pėrket kostove nga elektriciteti dhe gjetja e diz- avantazheve ekzakte nė kosto relative ndaj vendeve fqinje, ėshtė e vėshtirė, mund tė konfirmohet tė paktėn qė furnizimi me energji elektrike ėshtė i paqėndrueshėm, veēanėrisht pėr prodhimin qė varet nga pėrdorimi intensiv i elektricitetit. 26 Aneksi C pėrmban njė pėrllogaritje tė kapacitetit prodhues tė veprimtarive kryesore nė minierat Shqiptare. 27 Kėto sfida kanė tė bėjnė me mungesėn e koordinimit midis institucioneve publike relevante, pėrforcimit tė rregullave, problemeve tė trashėgimisė si dhe shpesh herė me e infrastrukturėn e papėrshtatshme. Page 64 64 e plotė e tendencave tė kaluara dhe tė tanishme tė prodhimit pėr metalet mė tė rėndėsishme (Tabela 3.1), mineralet industrial (Tabela 3.2) dhe karburanteve minerale (Tabela 3.3). Veēanėrisht pėr prodhimin e dy tė parave (metaleve dhe mineraleve industriale), duket qartė se vitet 2000-2001 shėnuan njė vėrshim pėr sa i pėrket prodhimit. Tabela 0.1. Prodhimi i Metaleve (ton) Tabela 0.2. Prod himi i Mineraleve Industrial dhe Kripės (ton) Tabela 0.3. Prodhimi i Karburanteve Minerale (ton) 3.12. Fakti qė sektori i minierave pėrballet me njė sėrė vėshtirėsish bėhet edhe mė evident gjatė ekzaminimit tė tė dhėnave tė ndara sipas minierave. Tė dhėnat e prodhimit pėr shtatė entitete minierash tė gjendura nė vende tė ndryshme jepen mė poshtė. Ndryshimet e konsiderueshme dhe ēekuilibrimi i shifrave te prodhimit nxjerr njė ose disa prej ēėshtjeve tė mė poshtme si shkaktaret e kėsaj gjendje: (i) planifikimi i papėrshtatshėm pėr zhvillimin e minierave, (ii) fonde tė pamjaftueshme pėr investime zhvilluese nė miniera, (iii) problemet e minierave duke pėrfshirė shterimin e mineraleve, apo pėrdorimin e pajisjeve tė vjetruara; dhe/apo (iv) ndryshimet nė ēmimet e disa komoditeteve specifike qė shkaktuan prodhim tė paqėndrueshėm. n.a. n.a. 29,030 73,000 Ēelik Bruto 5,000 5,000 5,000 94,100 96,600 86,117 98,026 140,000 * Prodhimi i k romit ishte rreth 1 mil. ton nė 1980 Komoditeti Argjile kaolinė n a Dolomit Kripėr Komoditeti Asfalt dhe Bitum n a Qymyr linjit nė mijėra metra ton Page 65 65 Tabela 0.4. Prod himi i Entiteteve Private nė Miniera 3.13. Prodhimi i ēimentos ėshtė njė pėrjashtim (shih rastin studimor nė Kutinė 3.1). Nė ēdo rast, ėshtė e qartė se pas hapjes sė sektorit vendas tė minierave ndaj investimeve tė huaja, minierat shqiptare kanė dėshtuar nė maksimizimin e potencialit tė tyre, dhe sektori ende nuk ka profil aq tė lartė pro-aktiv pėr tė tėrhequr investitorėt e dėshiruar. Dhe nė tė vėrtetė, kur krahasohet me vendet fqinje, Shqipėria shihet si njė vendndodhje jo shumw e rwndwsishme nė sytė e investitorėve tė huaj. Figura 0.3. Investime tė Huaja tė Drejtpėrdrejta nė Ballkan (Milion Euro), 2000 – 2005 Tė Dhėnat: Instituti i Vjenės pėr Studime Ekonomike Ndėrkombėtare (www.wiiw.ac.at). Emr i i kompanisė Vendndodhja Lloji i Mineralit Sipėrfaqja e Zonės nė km 2 Production Volalba Virova Argjile 0.11 In m 3 2000: 109,424 2001: 116,002 2002: 131,444 2003: 117,937 2004: 123,457 2005: 138,715 2006: 155,000 M.I.D. - AL Priske Gėlqere 0.022 In m 3 2001: 500 2002: 10,178 2003: 9,700 2004: 11,000 2005: 9.847 2006: 8,450 Heronjte Bater Bater Krom 0.17 In tons 2004: 5,339 2005: 4,656 Darfo Albania Bulqize Krom 0.92 In tons 1995: 112,225 1996: 110,000 1997: 90,236 1998: 74,068 1999: 63,406 2000: 53,054 2001: 41,130 200 2: 43,910 2003: 70,962 2004: 76,539 2005: 73,995 Beralba Munelle Bakėr 0.68 In tons 2003: 2,000 2004: 27,523 2005: 68,312 Kruja Cement Factory Kruje Gėlqere 1.195 In m 3 2005: 380,000 2006: 49,295 Kruja Cement Factory Kruje Argjile 0.216 In m3 2005: 26,500 0 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000 9.000 10.000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ēekia Hungaria Rumania Sllovakia Bullgaria Kroacia Serbia Sllovenia Bosnj a Shqipėria Maqedonia Mali i Zi Page 66 66 Kutia 0.1. Studim – Ēimento Shqiptare Sektori Shqiptar i Ēimentos pėrfaqėson njė kontrast interesant ndaj eksperiencės sė pjesės tjetėr tė sektorit tė minierave. Kjo pėr shkak se prodhimi i ēimentos duket se i ka tejkaluar barrierat institucionale dhe administrative pėr tė realizuar disa investime tė reja nė shkallė tė gjerė. Si pasojė e ndėrtimeve tė vazhdueshme dhe bumit nė infrastrukturė, prodhimi ėshtė rritur thuajse vazhdimisht qė prej vitit 2000, duke e kthyer ēimenton nė njė nga tė paktat histori suksesi nė industrinė minerare Ssqiptare. Prodhimi pėr vitin 2005 llogaritet nė 575,000 ton nė krahasim me 106,000 tonėt e 1999-ės. Rehabilitimi dhe zgjerimi i planifikuar i Fabrikės sė Ēimentos nė Fushė Krujė do tė risė ndjeshėm prodhim vendor, duke qenė se kapaciteti i planifikuar ėshtė 1,33 milion t.p.a. Kjo rritje nė ofertė do tė plotėsonte kėrkesėn nė rritje (rritja vjetore e tregut tė ēimentos nė Shqipėri qė prej 1996 ėshtė 10 pėrqind), e cila ndodh mė shumė si pasojė e rritjes sė tregut tė banesave. Fabrika e Fushė Krujės gjithashtu do tė zvogėlonte importet, duke qenė se konsumi aktual ėshtė shumė pėrtej kapacitetit prodhues (1,525 milion ton konsum vjetor pėrkundrejt 0.6 mil ton prodhim). Pėr mė shumė, furnizimi i afėrt me gėlqere siguron qė prodhimi nė Fushė Krujė tė vazhdojė pėr tė paktėn 83 vjet. Gjithsesi ekziston sėrish njė problem pėr t’u adresuar, i cili ėshtė prezent pėr ēdo industri minerare, furnizimi i paqėndrueshėm me energji. Figure A Ilustrim Grafik i Prodhimit tė Ēimentos, 1995-2005 0 100 200 300 400 500 600 1995 1999 2002 2004 Cimento Tabela A. Prodhimi i Ēimentos 1005-2005 1995 1997 1999 2001 2002 2003 2004 2005 Ēimento (nė 1000 metra ton) 240 150 106 n.a. 348 578 530 575 3.14. Gjithsesi, kjo ēėshtje mbetet pėr t’u adresuar sa mė shpejtė, nė mėnyrė qė tė pėrftohet prej rritjes aktuale tė aktivitetit brenda sektorit. Veprimtaritė eksploruese, investimet dhe numri i tė vegjėlve sipas standardeve botėrore janė tė gjitha nė rritje. (Figura 4) Page 67 67 Figura 0.4. Buxheti Global pėr Kėrkimin e Metaleve Pa-Pėrbėrje Hekuri 2002-2007 Tė dhėnat: Metals Economics Group ( www.metalseconomics.com ) 3.15. Sot, ekziston njė marrėveshje ndėrmjet grupeve tė interesit e cila ėshtė e pėrqendruar nė ēėshtjet kyē nė mėnyrė qė tė sigurohet ri-ngritja e sektorit pėrmes rritjes sė Investimeve tė Huaja Direkte: · Pėrmirėsimi i politikave, ligjeve dhe kuadrove gjithėpėrfshirės nė mėnyrė qė tė pėrmirėsohet qeverisja e sektorit me kujdes tė veēantė ndaj krijimit tė njė klime transparente investimesh, qė mbėshtetet nga politika tė forta pėr menaxhimin e tė ardhurave dhe ndarjen e pėrfitimeve · Pėrmirėsim i efektivitetit tė sistemit rregullator , duke pėrfshirė pėrforcime kontraktuale pėr veprimtaritė ekzistuese · Forcim i kapaciteteve teknike i institucioneve organizative me rėndėsi (si p.sh. METE dhe agjencitė mbėshtetėses) · Zbatimi i njė regjimi pėr licencat minerare i cili ėshtė transparent, konkurrues dhe jo- diskriminues, dhe · Zgjidhje e ēėshtjeve mjedisore (kontroll pėr ndotjen e tokės, mbledhjen e pluhurave dhe sistemeve tė precipitimit, emetimeve dhe kushteve tė punės) si dhe riparimi/lehtėsimi i dėmtimeve tė mėparshme nė minierat qė janė mbyllur apo braktisur (duke pėrfshirė zhdukjen e rrėnojave) 3.16. Gjithė hapat e mėsipėrm kanė pėr synim tė hapin njė rrugė strategjike pėr zhvillimin e ardhshėm tė sektorit dhe promovimin e tij pėr tė tėrhequr investitor ndėrkombėtar konkurrues , tė cilėt kanė potencialin e duhur teknik dhe financiar pėr tė transformuar sektorin sėrish nė njė burim dinamik rritjeje ekonomike. 3.17. Potenciali i burimeve tė depozitave metalike ėshtė i lartė dhe ofron mundėsi rritjeje, duke favorizuar eksplorime moderne pėr zbulime tė reja nga investitorė tė aftė. Rritja e qėndrueshme e sektorit tė minierave do tė ndodhė si pasojė e kombinimit midis: (a) Minierave tė vogla tė kromit tė drejtuara nga investitorw vendas tė cilėt do tė mund tė prodhojnė mė pak se nivelet historike (1990) por qė gjithsesi do tė gjenerojė punėsim, fitim nga eksporti dhe tė ardhura pėr qeverinė; (b) Potencialit pėr mbajtjen e veprimtarive mė tė mėdha nė minierat nikelit dhe bakrit, nė tė cilat investitorė tė huaj ndėrmarrin eksplorimet e nevojshme pėr 0 2 4 6 8 10 2002 2003 2004 2005 2006 2007 U S $ M i l i a r d a 0 400 800 1,200 1,600 2,000 N r . i K o m p a n i v e US$ Miliarda Kompanitė Page 68 68 vendosjen e veprimtarive tė reja sipas praktikave ndėrkombėtare. Kjo do tė ketė njė efekt katalizator pozitiv pėr tė gjithė sektorin. Prodhimi i Kromit 3.18. Mundėsitė e eksplorimit te kromit pėr depozitat e pėrmasave tė vogla dhe tė mesme janė tė larta duke pėrdorur teknologji moderne qė kėrkojnė depozita mė tė thella nė zonat e pasura. Shtimi i zbulimeve tė reja ėshtė i nevojshėm pėr portofolin e sektorit minerar nė Shqipėri nė mėnyrė qė tė plotėsohen rezervat minerare pėr njė rritje tė qėndrueshme. Instituti i Kėrkimeve Gjeologjike Shqiptare ka identifikuar mė parė mundėsi zgjerimi nė depozita mė tė mėdha minerare. Nė kėtė aspekt do tė duhej ndihmė teknike nga qeveria pėr tė udhėhequr ndėrmarrjet tė cilat nuk kanė eksperiencė nė eksplorimin/zbulimin sistematik. Figura 0.5. Ilustr im Grafik i Prodhimit tė Kromit, 1995-2005 0 200000 400000 600000 800000 1000000 1 9 8 0 1 9 9 5 1 9 9 7 1 9 9 9 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 3.19. Pėr sa i pėrket mundėsive tė ardhshme, sektori shqiptar i kromit ka arritur nė njė gjendje ekuilibri nė nivelet e prodhimit, me shumicėn e veprimtarive tė kryera nga ndėrmarrjet e vogla dhe iniciativat familjare tė cilat nuk po konsiderojnė as mundėsitė e bashkimit apo zgjerimit tė prodhimeve tė tyre. Kėrkesa pėr eksplorime shtesė nga shteti ėshtė minimale, pėrveē potencialit ndihmės PGM qė lidhet me rezervat e kromit. 3.20. Pėr sa i pėrket investitorėve aktualw dhe potencialw, i vetmi investim i njohur i njė pėrmase tė konsiderueshme ėshtė ai i kryer nga ‘DCM - Terwingo Austro-Russian JV’ nė minierėn e Bulqizės qė prej shkurtit tė vitit 2007. Investitorė potencialw pėr sektorin shqiptar tė kromit janė edhe disa kompani turke. Kėto tė fundit kanė njė nivel tė regjistruar prodhimi tė kromit tė tipit Alpine-Podiform i cili ėshtė i konsiderueshėm. Prodhimi i Bakrit 3.21. Mundėsitė e eksplorimit pėr bakėr janė shumė tė larta, nė depozitat e vogla qė gjenden nė togje, pėrmes shtimit tė investimeve nga eksplorues ndėrkombėtar qė pėrdorin teknika moderne eksplorimi. Pėr shkak tė llojit tė depozitave qė gjenden nė Shqipėri, vendi ka pak gjasa qė tė jetė njė prodhues nė rang botėror bakri por disa vende nė rajon pėrftojnė prej njė sektori tė fuqishėm tė bakrit i ndėrtuar nė depozita me tė njėjtin model (Qipro dhe Turqia). Potenciali i rezervės maksimale ėshtė i panjohur, dhe do mund tė kuptohet vetėm pėrmes studimeve qė filluan nė vitin 2007. Pėrpunimi metalurgjik nė vend mbetet njė ēėshtje qė kėrkon investigime tė mėtejshme (tė paktėn njė fabrikė pluskimi ėshtė ri-vėnė nė punė aktualisht).Nėn- sektori i bakrit mbetet i pa-zhvilluar dhe pėrfaqėson njė mundėsi pėr investime. Page 69 69 Figura 0.6. Ilustrim Grafik i Prodhimit tė Bakrit, 1995-2005 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 1 9 9 5 1 9 9 9 2 0 0 2 2 0 0 4 3.22. Pėr sa i pėrket potencialit tė ardhshėm, sektori i bakrit nė Shqipėri ėshtė mė i vogli krahasuar me sektorėt e tjerė qė janė aktualisht funksionalė nė Ballkan. Tėrheqja e kompanive minerare ndėrkombėtare qė aderojnė sipas parimeve tė “praktikės sė mire”, do tė ketė njė rėndėsi tė veēantė. Kėto kompani duhen tėrhequr pėr tė zbuluar depozitat minerare shqiptare nė mėnyrė qė tė pėrftohet mė pas nga kėrkesa e tyre pėr tė shfrytėzuar kėto depozita. Ka njė tendencė qė i rreshton kėto kompani midis atyre qė rregullohen si dhe operojnė sipas standardeve tė bursave mė tė mėdha financiare. Me fjalė tė tjera, ato aderojnė nė mėnyrė uniforme konform rregullave tė sistemit NI 43-101 Kanadez pėr tė menaxhuar llogaritjen e burimeve dhe rezervave dhe pėrdorin kode raportuese tė njohura, si p.sh. CIM ose JORC duke prodhuar rezultate konform kėtyre kodeve. 3.23. Investitorėt aktualw dhe ata tė synuar pėrfshijnė sektorin tradicional tė eksploruesve tė rinj ( Anglinė, Kanadanė dhe Australinė), i cili pėrfaqėson njė burim tė vlefshėm investitorėsh tė aftė dhe kompetent. Investitorėt kryesorw nė Ballkan qė kryejnė aktivitete kėrkimore mbi metalet e ēmuara, janė pikėrisht nga ky burim investitorėsh. Zbuluesi i ri kanadez i burimeve Tirex qė radhitet mes investitorėve zbulues, ka pėrfshirė nė aktivitetin e saj nė Shqipėri pėrdorimin e “praktikave tė mira” industriale si dhe kryerjen njė sondazhi gjeofizik. Kompania po nxit ri- ngritjen e interesit pėr zbulimin e zonės sė Mirditės duke prezantuar modele “ ore genesis” tė testuar nga teknologjia moderne. Prodhimi i Nikelit 3.24. Potenciali i zbulimit ėshtė i lartw pėr depozitat e madhėsisė sė mesme, tė cilat mund tė kenė peshė ekonomike dhe tė pėrfaqėsojnė burim interesi pėr kompanitė ndėrkombėtare. Depozitat mendohet s e janė tė krahasueshme me Greqinė, me tonazhe tė krahasueshme me Kosovėn fqinje (10,000 tpa). Potenciali maksimal i rezervave mbetet ende i panjohur, por mund tė jetė i krahasueshwm me Turqinė (p.sh. Ēlda ). Procesimi metalurgjik nė vend mbetet njė ēėshtje qė kėrkon investigim tė mėtejshėm. Pėrgjithėsisht sektori i nikelit mbetet pak i zhvilluar, por njė burim i mire qė krijon mundėsi investimi. 3.25. Pėr sa i pėrket Potencialit tė Ardhshėm, sekto ri i nikelit nė Shqipėri po pėrfiton aktualisht nga ardhja e “ European Nickel”, njė kompani e re zbulimi me bazw ne Angli e cila ka sjellė qasje ndėrkombėtare tė zbulimit dhe zhvillimit profesional. 3.26. Investitorė aktualw dhe tė synuar. Investitorėt aktualw nė sektorin e zbulimit tė nikelit nė Shqipėri pėrfshijnė ‘Adriatic Nickel’, i cili ėshtė subsidar i plotė i ‘European Nickel’ ( www.enickel.co.uk ). Kjo e fundit e ka nė pėrdorim minierėn e Ēalda Ni -Co nė perėndim tė Turqisė. Ėshtė pėr t’u vlerėsuar fakti qė ‘European Nickel’ ka trajnuar stafin teknik shqiptar i cili sot aderon plotėsisht ne “praktikat e mira” pa nevojėn e mbikėqyrjes ndėrkombėtare, pėrveē rasteve te veēanta tė vizitave monitoruese tė progresit nė nivel menaxherial. Kompania po Page 70 70 planifikon tė ngrejė njė fabrikė pėr pėrthithjen e acidit, tė ngjashme me atė qė ėshtė ngritur nė Ēalda, dhe produktin e nikelit me 30% koncentrate t’ia shesė kompanive qė merren me nxj errjen e nikelit nė Evropė. Nė tė pėrgjithshmen, sektori i nikelit nė Shqipėri ka rezerva tė konsiderueshme qė janė identifikuar tashmė, prandaj duhet qw Shqipėria tė synojė tėrheqjen e mė shumė kompanive tė reja, tė ngjashme me ‘European Nickel’. Kompanitė e vjetra tė nikelit janė tė angazhuara prej kohėsh nė zgjerimin e aktiviteteve tė tyre kryesore nė nxjerrjen e sulfateve tė nikelit nė Kanada, Afrikė tė Jugut dhe Australi. 3. K UADRI I NSTITUCIONAL DHE L IGJOR 3.27. Nė rastin kur mirė menaxhohen, industritė ekstraktuese krijojnė punė, stimulojnė transferimin e teknologjive dhe njohurive, dhe gjenerojė tė ardhura tė konsiderueshme nė valutė tė huaj, duke i dhėnė kėshtu qeverive njė bazė financiare pėr zhvillimin e infrastrukturės dhe mundėsimin e shėrbimeve sociale. Fatkeqėsisht, shumė qeveri kanė keq- menaxhuar rezervat e tyre minerare dhe si pasojė kanė pėrjetuar nė nivele tė ndryshme “mallkimin e burimeve”, ku zgjedhjet e dobėta politike tė pėrziera me korrupsionin kanė pėrkeqėsuar ciklet e varfėrisė dhe konfliktit. Qeverisja e mirė e sektorit fillon me mirė- menaxhimin dhe transparencėn e tė gjithė spektrit tė veprimtarive minerare, qė nga dhėnia e licencave, tek monitorimi i veprimtarisė, tek mbledhja e taksave, tek shpėrndarja e drejtė e tė ardhurave, dhe nė pėrfundim, tek zbatimi i projekteve tė qėndrueshėm tė zhvillimit. Figure 0.7. Shtimi i Vlerės Ekonomike nga Burimet Minerale: Nga Burimet e Pa- Rinovueshme tek Zhvillimi i Qėndrueshėm 3.28. Reforma e sektorit pėrdor instrumente pėr tė mundėsuar njė qasje tė integruar holistike e cila pėrfshin mirė qeverisjen dhe transparencėn sė bashku me tė gjithė zinxhirin e zhvillimit (Figura 3. 7). Shpesh pėrdoret njė qasje e dy-anshme pėr reformėn: · Iniciativa mė tė gjera pėr tė stimuluar dinamikėn e sektorit , veēanėrisht pėrmes njė apo dy veprimtarive reformuese qė dominojnė brenda grupit. Veprimtari tė tilla mund tė zhvillojnė aftėsitė e punės, tė rrisin tė ardhurat qeveritare, dhe tė tėrheqin investime tė huaja tė drejtpėrdrejta drejt njė efikasiteti tė pėrmirėsuar tė veprimtarisė. · Reformė e ngadaltė e veprimtarive me qira qė kanė shtrembėruar aktivitetin nė mėnyrė qė tė kufizohen pengesat nga ata qė kanė pėrfituar nga konditat ekzistuese ndėrkohė qė iniciativa mė tė gjera ndėrtojnė njė qėndrueshmėri politike 28 3.29. Njė strategji reforme mund qė gjithashtu tė inkurajojė veprimtaritė ‘enklavė’ (ato qė veprojnė nėn kuadrin e reformuar fiskal dhe rregullator), tė pėrforcuara nga kontrata 28 Pėrfitimi nga Enklavat Minerare, Richard Auty (Universiteti Lancaster) Dhėnia e kontratave dhe licencave Kontrolli monitorimi e taksave dhe detyrimeve Shpėrndarja e tė ardhurave dhe Resurse tė pa- rinovueshme - Zhvillimi i Qėndrueshėm dhe m i veprimtarisė Mbledhja menaxhimi - Zhvillim i Qėndrueshėm Page 71 71 strikte ligjore dhe bashkėpunime publike-private pėr njė infrastrukturė sociale/fizike ndihmėse. Qė prej dislokimit strukturor qė pėsoi sektori shqiptar i minierave si pasojė e procesit imperfekt tė privatizimit, ėshtė e paqartė se cilat veprimtari tė mundshme do tė ishin tė pėrshtatshme pėr iniciativa mė tė gjera fillestare. Nė anėn tjetėr, strategjia e reformės mund tė tentojė tė ngrejė njė ose mė shumė veprimtari nė zona tė paprekura me qėllim qė t’u japw njė shkundje pozitive pasurive ekzistuese me performancė tė ulėt. Nė kėtė aspekt, eksperienca e sektorit shqiptar tė ēimentos ėshtė veēanėrisht relevante pėr reformėn e industrisė metalike dhe mineraleve tė tjera. Qeverisja – Situata e Deritanishme 3.30. Nė vitin 2003 u pėrgatit njė Strategji pėr Sektorin e Minierave e cila ende nuk ėshtė zbatuar plotėsisht dhe ka nevojė pėr t’u azhornuar. Ligji Shqiptar i vitit 1994 ‘Pėr Minierat’ i cili mundėson investimet nga sektori publik, ėshtė i karakterizuar nga praktika tė hershme mjedisore dhe liēensimi. Si pasojė rishikimi dhe forcimi i tij ėshtė i nevojshėm, dhe gjithashtu disa shtesa pėr menaxhimin e rreziqeve sociale duhen parashikuar. Sektori do tė pėrfitojė prej njė pėrmirėsimi nė pėrforcimin e termave dhe konditave detyruese tė mbajtėsve tė licencave. 3.31. Shqipėria ka tėrhequr njė numėr tė vogėl investitorėsh globalw me eksperiencė pozitive, paēka reformave dhe privatizimit tė hershėm tė sektorit tė minierave. Nė kontrast tė kėsaj, potenciali i burimeve nė tipe tė zgjedhur depozitash ėshtė i lartė dhe ofron mundėsi rritjeje, duke favorizuar eksplorimin modern pėr zbulime tė reja nga investitorė me eksperiencė. Nė kėtė aspekt, Qeveria Shqiptare ka pritur disa inkurajime nga investitorė ndėrkombėtarw pėr tė ndėrmarrė reforma serioze nė pėrmirėsimin e sektorit. Veprimet e kėrkuara strategjike mund tė pėrfshijnė: · zhvillimin e njė harte strategjike pėr zhvillimin e pritshėm tė sektorit · forcimin e politikave, ligjeve dhe rregullave gjithėpėrfshirėse qė qeverisin sektorin, me vėmendje tė veēantė ndaj krijimit tė njė klime transparente biznesi qė mbėshtetet nga politika tė forta mbi menaxhimin e tė ardhurave dhe ndarjen e benefiteve · forcimi i institucioneve pėr njė ndėrtim dhe mbikėqyrje mė tė mirė tė politikave, ligjeve dhe rregullave, ku pėrfshihen pėrforcimet e kontratave pėr veprimtaritė ekzistuese · zbatimi i njė regjimi transparent, konkurrues, dhe jo-diskriminues, pėr dhėnien e licencave minerare · ndėrmarrja e promovimit tė sektorit nė mėnyrė qė tė tėrhiqen investitorėt e kualifikuar teknikisht/financiarisht Ligji Shqiptar pėr Minierat 3.32. Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės ka filluar adresimin e kuadrove gjithėpėrfshirės institucional dhe legjislativ duke planifikuar njė ligj tė ri pėr minierat, i cili gjendet aktualisht nė fazėn e rishikimit tė brendshėm. Gjithsesi, reforma e ligjit tė minierave do tė ndiqej logjikisht nga adoptimi i njė politike kombėtare minerare- plani i detajuar i punės pėr tė cilin qeveria, industria dhe shoqėria civile bien nė njė mendje pas konsultimeve tė gjera. 29 Mė 29 Lista e plotė e ēėshtjeve qė Shqipėria duhet tė marrė parasysh nė hartimin e ligjeve dhe politikave tė sektorit pėrfshihet nė Shtojcėn B. Page 72 72 poshtė jepet njė ilustrim grafik i nivelit tė pėrgjigjes ndaj projekt ligjit tė ri tė minierave nė kuadėr tė prerogativave ekonomike, sociale, mjedisore dhe komunitare. Ky grafik u pėrgatit duke marrė parasysh elementėt/kategoritė e mėposhtme: · Ekonomike : Zotėrimi, transparenca, fleksibiliteti, llojet e tė drejtave, detyrimet, incentivat, shkeljet, zgjidhja e konflikteve · Mjedisore : Vlerėsim, menaxhim, shėndeti dhe siguria, rikuperimi · Sociale : Proceset konsultative, kuadrot, zgjidhja, kompensimi, dhe ēėshtjet gjinore · Zhvillimi i Komunitetit : Zhvillimi ekonomik, mjedisor, dhe social, dhe ēėshtjet e minierave artizane · Administrata : Autoritete kompetente; pėrgjegjshmėri, inspektim, shkeljet dhe penalitetet, zgjidhja dhe apelet Figura 0.8. Vlerėsimi i Ligjeve/Rregullave Pėr Minierat pėrkundrejt Praktikave tė Qenėsishme 0 10 20 30 40 50 60 % r e s p o n s i v e l y t o g o o d p r a c t i c e E c o n o m i c E n v i r o n m e n t S o c i a l C o m m u n i t y d e v . A d r m i n i s t r a t i o n Pikėt mesatare kundrejt etalonit tė praktikės pozitive – 35 pėrqind 3.33. Nga kėndvėshtrimi ekonomik projektligji mundėson njė sistem tė pastėr dhe transparent liēensimi, qė siguron zotėrimin, shpreh qartazi marrėdhėnien me pronarėt e sipėrfaqes sė tokės dhe fleksibilitet kohor pėr eksplorim dhe shfrytėzim. Disa nga dispozitat qė lidhen me llojin e tė drejtave dhe pranueshmėrinė e anulimit, detyrimet ndaj taksave dhe tarifave, transferimin, dhe mbylljen e licencimit duhet tė forcohen qė tė pėrfshijnė dhe ēfarė kėrkohet nga mbajtėsi pėr pėrftimin e kėtyre tė drejtave. Projektligji nuk adreson vartėsinė nga sektori privat pėr tė mundėsuar investime, me pritshmėri pėr shumėfishe ekonomik dhe mundėsim punėsimi. Gjithashtu, nuk ekziston mundėsimi i stabilitetit detyrues tė taksave apo diēka lidhur me autorizimin e agjencive tė posaēme qeveritare pėr tė mundėsuar lehtėsim apo amortizim financiar mbi taksat, zhvlerėsimin apo humbjet e pėsuara. 3.34. Tėrheqja e investitorėve tė kualifikuar pėrmes njė metodologjie tė duhur liēensimi . Zhvillimi i burimeve mbėshtetet tek rregullat gjithėpėrfshirėse qė mundėsojnė pėrftim maksimal prej veprimtarive ku interesi i shtetit duhet balancuar kundrejt interesit tė investitorit/zhvilluesit tė burimit. Pėrfitimet e metodologjisė dyanėshe pėr vlerėsimin e tė drejtave eksploruese/shfrytėzuese tė minerareve-nė vartėsi tė nivelit tė informacionit tė disponushėm mbi Page 73 73 burimet ekzistuese- duhen konsideruar. Rėndėsi tė veēantė ka fakti qė qeveria duhet tė sigurojė qė investitorėt e kualifikuar (nė aspektin e aftėsive teknike dhe financiare si dhe mbi Pėrgjegjshmėritė Sociale Korporatės) do tė marrin rolin e zhvilluesve tė burimit. Qasja aktuale e “kush vjen i pari/pėrfton i pari” ėshtė e pėrshtatshme pėr licencim eksplorues vetėm nė rastet kur nuk ka shumė njohuri mbi potencialin e burimeve nėn tokė. Nė rastin kur zbulimet e mėparshme apo prodhimi rritet ėshtė mė e pėrshtatshme tė ndiqet njė seleksionim nė bazė tė konkurrueshmėrisė (pėr eksplorimin e depozitave tė vogla) apo njė ankand i plotė (pėr eksplorimin e depozitave tė mėdha). Dobia e seleksionimit nė bazė te konkurrueshmėrisė lind si pasojė e faktit qė agjencia licencuese mund tė zgjedhė kandidatin mė tė pėrshtatshėm bazuar nė vlerėsimin teknik tė informacionit mbi kapacitetin financiar dhe teknik tė atij kandidati, investimet dhe planet e punės sė kandidatėve, dhe gjithashtu mund tė ushtrojw mė shumė ndikim pėr sa i pėrket pagesave tė detyrimeve dhe qirasė mbi tepricėn (qiranė minerare). Hapat kryesorė tė procesit duhen tė jenė tė shpjeguar qartė nė Ligjin pėr Minierat, ndėrkohė qė detajet qė lidhen me procedurat dhe kriteret e seleksionimit duhet tė jenė pjesė e akteve nėnligjore nė vijim. 3.35. Aspektet mjedisor mbulohen mirė pėr sa i pėrket shėndetit, sigurisė dhe kujdesit emergjent si dhe pėr rikuperimin e minierave. Gjithsesi, projektligji nuk pėrcakton garancitė pėr mbrojtjen mjedisore qė duhen plotėsuar apo pasur kujdes nga mbajtėsi i licencės (si pėr shembull detyrimi pėr tė kryer nė Vlerėsim mbi Ndikimin Mjedisor (EIA) pėrpara fillimeve tė aktivitetit minerar,Planet pėr Menaxhimin Mjedisor (EMP), etj). 3.36. Pėr sa i pėrket aspekteve sociale , respektivisht planifikimit social nė fazėn para zhvillimit (detyrimi i njė SIA dhe planeve zbutėse), ri-vendosjes dhe kompensimit si dhe mirėqenies sė komunitetit, projektligji ėshtė shumė i heshtur dhe nuk paraqet asnjė dispozitė qė do tė mbikėqyrte kėto aspekte. 3.37. Pėr sa i pėrket proceseve kėshillimorė , projektligji parashikon kėshillimin me autoritetet vendorė, nė rastet kur konsiderohet se dhėnia e tė drejtės sė shfrytėzimit ndikon seriozisht tek banorėt nė zonat relevante apo krijon kontradikta me ta (neni 13). Ky nen ka dy mangėsi (vendimmarrja pėr ndikimin mbi komunitetin diskrecionale dhe kėshillimi parashikohet vetėm me autoritetet lokale) dhe nuk shkon pėrshtat “Praktikės mw tw Mirw” pėr sa i pėrket proceseve kėshillimorė. 3.38. Aspekte tė zhvillimit komunitare duhen qė gjithashtu tė forcohen, veēanėrisht nė qartėsimin e dispozitave pėr planin e mbylljes fillestare tė njė miniere si pjesė e procesit tė licencimit. Nė vijim, nuk ka kėrkesa mbi mbylljen progresive, dhe asnjė specifikim mbi llojin e masave qė duhen marrė pėr lehtėsimin social nė mėnyrė qė tė sigurohen komunitetet e zonave tė ndikuara nga mbyllja e aktivitetit. Gjithashtu, dispozitat mbi trashėgiminė nga veprimtaria e minierės dhe mėnyrėn se si qeveria do tė pėrballet me to, duhen tė forcohen pėr tė qartėsuar se kur mbyllja bie nė pėrgjegjshmėrinė e mbajtėsit tė licencės dhe kur nė atė tė qeverisė. 3.39. Nė terma tė administrimit tė ligjit, projektligji ka pėrcaktuar qartėsisht shkeljet dhe penalitetet, por duhet forcuar pėr sa i pėrket pėrgjegjėsive tė autoriteteve kompetente dhe transparencės sė aktiviteteve tė tyre dhe ndarjen e informacionit pėr publikun. Gjithashtu projektligji duhet tė jetė mė i qartė mbi gjendjen e informacionit, funksionimin e kadastrės tė minierave, dhe dokumentet/raportet e nevojshme pėr t’u pėrgatitur nga mbajtėsi i licencės gjatė aktivitetit minerar. 4. N JĖ R END P UNE PĖR R EFORMĖN E S EKTORIT 3.40. Plani i punės pėr reformėn e sektorit minerar nė Shqipėri duhet tė mbėshtetet nga role dhe pėrgjegjshmėri tė mirė pėrcaktuara pėr agjencitė qeveritare (Shtojca B), nė mėnyrė qė tė sigurohet zhvillim i qėndrueshėm i industrive nxjerrwse pėrmes forcimit tė kuadrit politik, fiskal, dhe rregullator, pėrmes forcimit institucional dhe ndėrtimit tė kapaciteteve, dhe nė Page 74 74 pėrfundim pėrmes promovimit pėr tėrheqjen e investimeve pėr vazhdueshmėrinė e zgjerimit tė sektorit. 3.41. Praktika e mirė do tė kėrkonte qė marrėveshjet institucionale dhe rolet e secilit institut tė pėrfshirė tė pėrcaktoheshin qartė nė ligj dhe kjo do tė pėrfshinte (i) Ministrinė relevante tė Minierave – e cila ėshtė pėrgjegjėse pėr pėrgatitjen dhe menaxhimin e politikave/strategjive tė minierave pėrmes njė plani veprimi me prioritete tė pėrcaktuar; pėrfshirė dhe ligjet e lidhura me minierat; (ii) Institutin e Kėrkimeve Gjeologjike – pėrgjegjės pėr mbledhjen dhe shpėrndarjen e tė dhėnave gjeo-shkencore tek qeveria dhe industria, si njė entitet i pavarur publik qė funksionon pjesėrisht nė bazė tė pagesave pėr shėrbimet; dhe (iii) njė Autoritei Kompetent – si njė entitet i pavarur qė zbaton politikat/strategjitė pėr minierat, monitoron dhe kontrollon veprimtaritė e sektorit, duke pėrfshirė procesin e licencimit (kadastrėn e minierave), menaxhimin e raporteve vlerėsues tė industrisė, vlerėsimin e detyrimeve financiare, pėrputhjen mjedisore dhe sociale, shėndetin dhe sigurinė, monitorimin e mbylljes/fazės pas mbylljes, dhe kontrollon veprimtaritė e minierave. Nė kėtė mėnyrė, pėrgjegjshmėritė e ngritjes sė kuadrit rregullator/ligjor veēohen nga zbatimi i kėtyre kuadrove, duke eliminuar konfliktin e interesit qė mund tė lind nėse i njėjti institucion pėrgatit/rregullon legjislacionin dhe mė pas e zbaton atė. Autoriteti licencues duhet detyrimisht tė ketė njė nivel tė caktuar pavarėsie nga ministritė e tjera relevante (minierave, mjedisit, etj.) dhe idealisht duhet tė funksionojė nėn koordinimin e kryeministrit. 3.42. Paēka kushteve aktuale, Shqipėria vazhdon tė gėzojė avantazhe nė konkurrueshmėri. Shqipėri ka njė traditė tė pasur minierash, e famshme pėr ekspertizėn e fortė inxhinierike, vėnien nė punė tė teknologjive tė avancuara (deri nė vitet 1990), dhe pozitėn e mėparshme nė tregjet globale tė komoditeteve. 30 Nė vijim, Shqipėria zotėron njė arkiv tė zgjeruar gjeologjik tė hartave dhe raporteve brenda Institutit Shqiptar tė Kėrkimeve Gjeologjike. Pėrmes “tkurrjes”, kjo agjenci ėshtė zvogėluar nga mė shumė se 8,000 punonjės (para-1990) nė 200 punonjės nė ditėt e sotme. Sipas eksperiencės sė Bankės Botėrore vegla mė efektive pėr rritjen e sektorit ėshtė kėrkimi i fuqishėm gjeologjik qė mundėson tė dhėna pėr investitorėt nė formate elektronike sipas njė kosto relativisht tė ulėt. 30 Nė 1990, Shqipėria ishte e treta nė botė pėr prodhimin dhe eksportin e kromit. Page 75 75 Tabela 0.5. Matricė Pėrmbledhėse e Reformės nė Sektorin e Minierave nė Shqipėri 3.43. Njw axhendw e pwrgjithshme pwr reformwn duhet tė bazohet tek forcimi i qeverisjes sė sektorit minerar pėrmes pesė veprimeve kyēe : I. Forcimi i regjimit fiskal dhe rregullator 3.44. Mirėqeverisja e sektorit pėrcaktohet nga njė ambient rregullator i qėndrueshėm, transparent dhe efikas, i cili mundėson investimet e drejtuara nga sektori privat, lehtėson rritjen e qėndrueshme ekonomike, dhe rrit nivelin e tė ardhurave pėr Qeverinė Shqiptare. Pėrmes komercializimit dhe/apo privatizimit tė ndėrmarrjeve shtetėrore, Ministria fokusohet nė bėrjen e politikave dhe funksioneve rregullatore nė pesė fusha kryesore: · Caktimi i politikave tė sektorit duke krijuar dhe zbatuar politika pėr mineralet e ngurta dhe energjetike, dhe marrja e rolit udhwheqws nw formulimin e politikave dhe pėrgatitjen e ligjeve, rregullave, standardeve, dhe kontratave model. Reforma Objektivat Primar e tė Re formės Subjekti Fusha e veprimitt Pėrgatitja e njė plani pune/strategjie pėr zhvillim tė qėndrueshėm tė sektorit tė minierave Zhvillim i aksioneve strateg jike pėr rritjen e mėtejshme tė sektorit tė , minierave duke adresuar problemet minerare tė trashėguara Minis tria e Ekonomisė Tregtisė dhe Energ jetikės , Ministria e Mjedisit Nė tė gjithė vendin Forcimi i institucioneve Pėrmirėsim i administrimit tė sektorit pėr eksplorim dhe zhvillim ; Terma tė qartė tė referencė s nė mėnyrė anashkalohen ē’koordiminet institucio- nale dhe mangėsitė qė shfaqen nė Administrimin e minierave Minis tria e Ekonomisė Tregtisė dhe Energ jetikės Nė tė gjithė vendin Licencim, jo - diskriminues , transparent dhe , efikas Kujdes i veēantė ndaj l igjeve qė penalizojnė autoritetet diskriminuese dhe diskrecionale ; Lehtėsimi i ardhjes sė investitorėve pėrmes vendosjes nė Shqipėri tė “one stop shop”; Forcimi i politikave tė minierave ligjeve dhe rregullave . Autoriteti i pavarur i licencimit tė minierave (kadastral) qė bashkėpunon me ministrinė Ekonomisė Tregtisė, dhe Energ jetikės ; dhe Ministrisė sė mjedisit Heqja e licencave qė nuk veprojnė si pas kontratės dhe rregullave Fushat e licencimit minerar Mbajtės sė licencės qė nuk veprojnė - Politika tė forta minerare bazuar nė praktikat pozitive globale Zhvillimi qėndrueshėm afatgjatė i sektorit gjatė tė cili njė sėrė grupesh interesi merr pjesė nė planifikimin e zhvillimit tė resurseve dhe ndarjen e pėrfitimeve ; kjo gjithashtu transparencė pers i pėrket pagesave midis kompanive dhe qeverisė Grupet e interesit Komunitetet e prekura nga zhvillimi I resurseve Pėrmbledhjen e tė dhėnave ekzistuese gjeologjike dhe mbledhjen e tė dhėnave n ė tė ardhmen Shtim i investimeve nė eksplorim dhe zhvillim Hedhja e tė dhėnave nė njė format elektronik dhe bėrja e tyre publike pėrmes njė faqe in terneti tė posaēme Industria Minerare , Inst. Kėrkimeve Gjeologjike, i mbikėqyrur nga autoriteti i pavarur licencues i minierave Zonat me perspektivė minerare pėr metalet ēimenton dhe mineralet industriale , Ēėshtjet e trashėguara mjedisore/sociale Priorizimi i ēėshtjeve tė pa-adresua ra mjedisore /sociale pėr tė pėrcaktuar njė program strategjik afatgjatė - Pėrmes pėrgatitjes dhe implementimit tė rekomandimeve SSA Veprimtaritė e mėparshme me minerale metalike , ndėrtime tė mesme dhe tė vogla, minatorė t nė pension Nė tė gjithė vendin Page 76 76 · Pėrforcimi i ligjeve pėrmes pėrcaktimit tė standardeve, ligjeve, rregullave dhe kontratave transparente dhe jo-diskriminuese. Rregullat kėrkojnė qė Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės tė ketė mundėsinė pėr tė verifikuar prodhimin; llogaritur detyrimet dhe tarifat; pėr tė inspektuar dhe bėrė matjet e nevojshme pėr kontrollin e standardeve shėndetėsore, mjedisore dhe ato tė sigurisė. · Pėrmirėsimi i menaxhimit tė tė ardhurave tė sektorit pėrmes (a) pėrforcimeve rregullatore mbi tarifat dhe detyrimet pėr sipėrfaqen e minierave tė mėdha dhe tė vogla, dhe (b) forcimin e procesit tė vlerėsimit dhe mbledhjes sė detyrimeve. Transparenca dhe mbajtja e pėrgjegjshmėrisė pėr tė ardhurat e sektorit do tė pėrmirėsohet nė rastin kur vendi adapton Iniciativėn pėr Transparencėn e Industrive Ekstraktive (EITI), njė program i provuar xhenerik i cili mund tė sjellė rezultate pozitive nė njė kohė relativisht tė shkurtėr. EITI aktualisht implementohet nė rreth 30 vende nė tė gjithė botėn. Pėrmes raportimit tė rregullt nw qeveri tė tė gjitha pagesave qė vijnė nga sektori minerar, dhe raportimin paralel tė faturave qeveritare, transparenca rritet ēka tregon vendosmėrinė e vendit ndaj mbajtjes sė pėrgjegjshmėrisė. Nė vijim, EITI mund tė pėrfshijė njė proces tė plotė auditi, i cili lejon shoqėrinė civile dhe qeverinė qė tė vlerėsojnė nėse niveli i pagesave tė marra janė njėsoj me atė ēka kompanitė duhet tė paguajnė sipas kontratave tė vendosura. Si pasojė e faktit se kėto tė ardhura do tė shqyrtohen rregullisht nga njė auditues i pavarur, dhe nė sajė tė pėrfshirjes aktive tė shoqėrisė civile pjesė e grupeve tė interesit, EITI ka treguar se rrit pėrgjegjshmėrinė e sektorit minerar. · Ndėrtimi i Planit Strategjik dhe Kapaciteteve Teknike. Formulimi i strategjive pėr rritjen e sektorit do tė detyrojė METE qė tė kuptojw mė mirė faktorėt qė rrisin efikasitetin dhe ekonominė e sektorit, dhe qė gjithashtu tė pėrshtatw kuadrin institucional, ligjor dhe kontraktual nė bazė tė eksperiencės. II. Forcimi Institucional dhe Ndėrtimi i Kapaciteteve 3.45. Ndėrtimi i kapaciteteve dhe forcimi institucional vjen pėrmes ekspozimit tė personelit ndaj praktikave mė tė mira ndėrkombėtare nė industrinė e minierave. Disa nga hapat kryesorw janė: · Rishikimi menaxherial funksional nė mėnyrė qė tė vlerėsohen kapacitetet e nevojshme pėr administratėn, funksionet rregulluese, dhe mbledhjen e tė dhėnave gjeo-shkencore pėr promovimin e sektorit. · Reform ė Institucionale pėr tė mbikėqyrur kėrkesat e drejtuara nw METE, llojin e agjencive qė duhen tw japin pėrgjigje, kapacitetin e duhur per planifikim ligjor dhe pėr dizenjimin e politikave afatgjata, nevojėn pėr institucione tė forta rregulluese, dhe nevojėn pėr tė mbledhur tė dhėna gjeologjike dhe pėr tė prodhuar statistika tė vazhdueshme nė mbėshtetje tė promovimit tė sektorit. Gjithashtu vėmendje duhet dhėnė ndaj nevojave specifike tė departamenteve ministrorė pėr politikat e sektorit, shėrbimet e kadastrave, inspektimin e minierave, ēėshtjet e shėndetit dhe sigurisė, problemet mjedisore, certifikimin e komoditeteve dhe kontrollin e cilėsisė, dhe kėrkimet gjeologjike dhe shėrbimet laboratorike. · Mbėshtetje pėr Rritjen e Sektorit. Autoriteti licencues pėr minierat do duhet tė mbajė njė bazė tė dhwnash tw pėrditėsuar mbi burimet natyrore dhe prodhimin, duhet tė mundėsojw tė dhėna dhe informacion vital (si pėr prodhimin, shitjen, eksportet, importet, ēmimet e paguara) pėr pjesėmarrėsit e sektorit privat dhe pėr promovimin e sektorit ndaj investitorėve potencialw. Page 77 77 · Pėrforcimi i Regjimit tė tė Drejtave Minerare. Vendosja e njė zyre tė pavarur tė kadastrave pėr administrimin e tė gjithė licencave minerare ekzistuese dhe atyre qė do jepen nė tė ardhmen dhe pėrforcimin e monitorimit tė kushteve tė shėndetit dhe sigurisė, kushteve mjedisore dhe pėrshtatshmėrisė sociale. III. Adresimi i Probleme ve tė Trashėguara Sociale dhe Mjedisore 3.46. Njė tjetėr faktor i rėndėsishėm pėr rritjen e tėrheqshmėrisė tė sektorit shqiptar ndaj investitorėve tė huaj me eksperiencė pozitive, si dhe pėr pėrmirėsimin e rezultateve nga proceset zhvilluese do tė jetė adresimi i ēėshtjeve tė trashėguara mjedisore/sociale. Njė program strategjik afatgjatė duhet pėrcaktuar pėrmes pėrgatitjes dhe implementimit tė njė Studimi Vlerėsues tė Sektorit mbi Ēėshtjet Sociale dhe Mjedisore, i cili gjithashtu do tė pėrfshijė njė plan veprimi me prioritete tė caktuara. Mė tej jepen disa nga aksionet me prioritet: · Pėrgatitja e njė studimi themelor pėr mjedisin, i cili paraqet gjendjen e veprimtarive minerare tė shkuara dhe ekzistuese, dhe pėrmbyllet me njė plan veprimi. · Pėrmirėsim i proceseve tė raportimit dhe ndarjes sė informacionit midis Ministrisė sė Mjedisit dhe Agjencive Rajonale tė Mjedisit. Qėllimi ėshtė mundėsimi i informacionit mė tė mirė pėr agjencitė mjedisore pėr sa i pėrket veprimtarive, shkallės sė tyre, dhe subjekteve qė veprojnė. · Ngritja e njė programi tė pėrditėsuar ‘databazė’ (me pajisjet relevante tė IT-sė), nė mėnyrė qė tė monitorohen mė me efikasitet ndikimet mjedisore nga veprimtaritė nė miniera. IV. Pėrmirėsim i Qėndrueshmėrisė nė Nivel Komuniteti dhe Ndarja e Pėrfitimeve 3.47. Zhvillimi afatgjatė i sektorit, gjatė tė cilit njė grup interesi me bazė tė gjerė merr pjesė nė planifikimin e procesit tė zhvillimit tė resurseve, do tė rrisw ndikimet zhvilluese tė veprimtarive nė sektorin e minierave. Ashtu siē pėrmendet dhe nė vlerėsimin e vetė Qeverisė nė Strategjinė e Sektorit tė Minierave, veprimtaritė minerare duhet tė pėrmbushin pėrfitimet kritike nė zonat rurale tė vendit, tė cilat vuajnė prej mungesės sė aktiviteteve alternative prodhuese. Si pasojė, ėshtė e domosdoshme qė gjithė veprimtaritė e ardhshme tė lidhen me komunitetet qė nė fazat fillestare, dhe tė pėrfshijnė grupet e interesit nė proces. Duhen zhvilluar procedurat qė parashikojnė pėrfshirjen e komuniteteve nė zhvillimin e zonave respektive dhe nė kuadrot kėshillimorė. V. Mbėshtetje pėr Rritjen e Sektorit 3.48. Nė mėnyrė qė tė inkurajohen investimet private, Autoriteti i Licencimit tė Minierave do tė duhet qė (i) mbajė njė ‘bazw tw dhwnash’ tė pėrditėsuar mbi burimet natyrore dhe prodhimin, (ii)tė mundėsojw tė dhėna dhe informacion jetėsor (si prodhimin, shitjet, eksportet, importet, ēmimet e paguara) ndaj pjesėmarrėsve tė sektorit privat si dhe (iii) tė promovojė sektorin tek investitorėt potencialw. 3.49. Veprimet Afatshkurtra qw duhet tė ndėrmarrė qeveria duhet tė konsiderojnė ēėshtjet e mėposhtme si dhe fillimin e njė procesi mė tė gjerė tė reformės nė sektor: · Rishikim i ligjit tė Minierave nė mėnyrė qė tė shkojw pėrshtat praktikave pozitive pėr zhvillimin e njė regjimi licencimi qė ėshtė transparent, jo-diskriminues, efikas, dhe i ndėrtuar bazė kėshillimeve me grupet relevante tė interesit. · Rishikim i funksioneve menaxherial tė institucioneve kryesorė tė pėrfshirė nė sektorin e minierave dhe ndėrtimin e kapaciteteve. Page 78 78 · Marrjen e hapave fillestarė tė procedurave pėr Hyrjen e Sh qipėrisė nė EITI . · Pėrgatitjen e njė Studimi Vlerėsues Mjedisor dhe Social pėr Sektorin dhe tė njė plan- veprimi me prioritet, tė cilėt tė adresojnė ēėshtjet e trashėguara dhe njė vlerėsim tė thelluar tė veprimtarive nė minierat nė shkallė-tė-vogėl. · Pėrgatitje e procedurave pėr mėnyrėn e pėrfshirjes sė komuniteteve nė zhvillimin e fushave respektive dhe kuadrove kėshillimorė. · Pėrmbledhjen e tė dhėnave gjeologjike ekzistuese dhe mbledhjen e tė dhėnave tė reja pėr promovimin e sektorit. Page 79 79 SHTOJCĖ A. Historik i Shkurtėr i Sektorit tė Minierave nė Shqipėri 3.50. Qė prej fillimit tė viteve1990, kur vendi renditej e treti nė botė pėr prodhimin e kromit, sektori i minierave nė Shqipėri ėshtė tkurrur dhe zvogwluar si pasojė e mungesės sė investimeve, dhe rrėnimit. Historia qė ēoi drejt kėtij kolapsi pėrmblidhet mė poshtė. Drejtimi dhe kontrolli i zhvillimit sipas planifikimit tė qendėrzuar, para 1990 3.51. Pėr thuajse pesėdhjetė vjet sektori i minierave shėrbeu si njė motor pėr rritjen ekonomike, duke mundėsuar materiale bazė pėr veprimtaritė industriale qė pėrfshinin ēelik, fabrikimin e metaleve dhe produkte metalurgjike tė zinxhirit tė zhvillimit pėr eksport. Paēka kėtij roli, minierat zunė njė pėrqindje relativisht tė vogėl (<2%) nė Neton e Produkteve Materiale gjatė fillimit tė viteve 1980. Ky sektor zinte rreth tre pėrqind tė punėsimit total duke qenė se mbėshtetej tek zhvillimi i hershėm i teknologjive tė reja. Gjatė viteve 1980s pesha e tij nė totalin e NMP-ve u dyfishua, pėrmes eksporteve tė produkteve primare apo thuajse tė gatshme. Vlera e shitjeve tė jashtme u rrit nga 50 milion $ nė vitin 1980 nė thuajse $140 milion nė vitin 1989. Si pasojw e stanjacionit tė pėrgjithshwm ekonomik, minierat u rritėn brenda pėrbrenda peshės specifike tė industrisė ndaj totalit tė eksporteve nė mbi 37 pėrqind gjatė viteve tė pikut 1988 -1989, duke pėrfaqėsuar virutalisht gjithė rritjen nė vlerėn e eksporteve tė vendit gjatė asaj dekade. 3.52. Pas prishjes sė marrėdhėnieve me Kinėn nė vitin 1978, gjė e cila pėrkoi me forcimin domethėnės tė tregjeve tė komoditeteve, sektori i minierave u bė njė instrument qėndrueshmėrie i ekonomisė kombėtare. Investime tė reja fikse dhe burime shtesw ju alokuan minierave, dhe 25-35 pėrqind e totalit tė investimeve pėr industrinė dhe energjinė u pėrdorėn nė kėtė sektor; kjo gjerėsisht si njė investim kapital nė impiantet e procesimit nė linjėn e zhvillimit tė fabrikave pėrpunuese (si p.sh. ēeliku). Secila prej fabrikave tė pwrpunimit metalurgjik ‘ushqehej’ nga njė shumėllojshmėri burimesh tė vazhdueshme mineralesh; por nė pėrgjithėsi grada e lartė e integrimit vertikal gjendej nėpėr tė gjithė sektorin. Shqipėria po i pėrdorte mineralet si baza e strategjisė sė saj afatgjatė pėr rritjen ekonomike. 1990 - 2000 Tranzicioni 3.53. Prodhimi dhe eksportet minerare kapėn vlerėn maksimale gjatė vitit 1989 prej 140 milion $ kur kromi, bakri dhe nikeli pėrbėnin rreth 80 pėrqind tė totalit tė eksporteve shqiptare (nė bazė tė vlerės). Produktet e kromit ishin produktet kryesore tė eksportit me njė vlerė tė llogaritur prej 89 milion$. Produktet e bakrit llogariteshin tė dytat me rreth26 milion$. Ndėrkohė qė eksportet e nikelit llogariteshin nė mė pak se 6 milion $ nė vitin 1989. 3.54. Deri nė vitin 1992, eksportet minerare kishin rėnė ndjeshėm nė nivelin e 20 milion $, si pasojė e rėnies ekonomike tė vendit dhe recesionit nė tregjet e komoditeteve qė do zgjaste pėrgjatė gjithė asaj dekade. Si pasojė e kushtėzimeve tė forta financiare, investimet nė fabrika dhe pajisje thuajse u shuan dhe u zėvendėsuan nga kanibalizmi i pasurive kryesore pėr tė mbėshtetur prodhimin. Gjendja fizike e komplekseve tė minierave dhe atyre metalurgjike u pėrkeqėsua duke ndėrprerė kėshtu procese thelbėsore tė ndryshme. Deficitet operative tė minierave dhe fabrikave metalurgjike shtetėrore u mbuluan pėrmes zėrave tė buxhetit qeveritar dhe njė sistemi tė ngushtė borxhesh ndėrmjet biznesit. 3.55. Me fillimin e vitit 1993, sektori i minierave ishte gjunjėzuar nga kufizimet qeveritare ndaj financimeve tė vazhdueshme operative pėr deficitet e ndėrmarrjeve shtetėrore dhe shtimin e borxheve brenda kompanive. Gjendja e shtrėnguar ekonomike i detyroi furnitorėt qė tė kėrkonin pagesa nė momentin e shpėrndarjes gjatė njė kohe kur rrėnia e kėrkesės sė eksporteve Page 80 80 kufizoi shtimin e valutės. Me pėrkeqėsimin e situatės, Banka Botėrore propozoi njė seri reformash strukturale. 3 1 “ … Njė pjesė e konsiderueshme e veprimtarive nė sektorin e minierave duket se janė jo- ekonomike, apo nė rastin mė tė mirė marxhinale. Si pasojė, nė kontekstin e e ekonomisė sė tregut kėto veprimtari kėrkojnė ristrukturim tė mėtejshėm, ēka do tė thotė mbyllja e veprimtarive jo-ekonomike dhe racionalizim, konsolidim dhe diversifikim substancial i veprimtarive tė mbetura. Ekziston njė nevojė pėr tė rivlerėsuar gjithė burimet minerare nė bazė tė kritereve tė mirėqena ekonomike dhe pėr tė formuluar njė program afatmesėm ristrukturimi qė pėrfshin gjithė aktivitetin nė miniera. … Studimi duhet (i)tė vlerėsojė realizueshmėrinė e secilės depozitė, minierė apo njėsie metalurgjike; (ii) tė formulojė njė strategjie tė planifikuar pėr tė mbyllur aktivitetet jo-ekonomike; (iii) tė mbėshtesė dhe pėrmirėsojw ato aktivitete me potencial rikuperimi; dhe (iv)tė identifikojė veprime tė reja me perspektivė ekonomike nė miniera apo metalurgji. Gjithashtu, duhet formuluar njė program qė tė lehtėsojė ndikimet sociale si pasojė e zvogėlimit tė mundėsive tė punėsimit nė sekto.. Ristrukturimi duhet tė kryhet sipas njė qasje pėr ndėrmarrje tė pėrbashkėt me sektorin privat. … Promovimi i kėtyre objektivave do tė kėrkojė krijimin e njė kuadri pėr minierat dhe investimet i cili duhet tė planifikohet pėr (i) tėrheqjen e investitorėve privat nė njė ekonomi tregu nė bazė tė rregullave transparente dhe tė qarta; dhe (ii) pėr tė adresuar tė gjithė procesin e eksplorimit, zhvillimit, prodhimit, marketingut, procesin financiar dhe atė tė ambientit. Hapat korrigjues (privatizimi, modernizimi, rehabilitimi) edhe nėse ndėrmerren me urgjencė do tė hanė njė periudhė domethėnėse kohe deri sa performancė e investimeve dhe prodhimit tė mund tė rritet nė mėnyrė tė konsiderueshme.” 32 3.56. Rezultati ishte njė program pėr ristrukturimin, racionalizimin dhe/apo konsolidimin e minierave dhe fabrikave me potencial ekonomik, si dhe mbyllja e gjithė aktiviteteve pa pėrfitim ekonomik. Ky program pėrfshinte ndėrmarrjen e njė auditi teknik dhe ekonomik mbi rezervat minerale nė mėnyrė qė tė konsolidoheshin veprimtaritė e vogla (aq sa ishte e mundur) dhe tė eliminoheshin dublikimi i objekteve dhe fletėngarkesave. Mbyllja e minierave duhej tė bėhej nė mėnyrė sistematike dhe me vėmendje tė mjaftueshme ndaj detyrimeve, sociale, mjedisore dhe financiare. Nė vijim, duhej tė ndėrmerrej njė nismė sociale pėr ri-trajnimin dhe ri-zhvendosjen e punėtorėve tė prekur, si dhe tė shtoheshin incentivat pėr pensionin e parakohshėm. 3.57. Gjithashtu u ndėrmor njė program pėr ndėrtimin e kapaciteteve dhe ristrukturimin e agjencive qeveritare, nė mėnyrė qė kėto tė mund tė tėrhiqnin dhe siguronin investitorė tė rinj tė kualifikuar. Ky program kėrkonte: · Plotėsimin e kuadrit ligjor dhe rregullator pėr tėrheqjen e investitorėve privatė, me theks te veēantė ndaj plotėsimit tė kodit dhe rregulloreve tė minierave, regjimit fiskal dhe ligjeve mjedisorė, udhėzimeve dhe normave. · Pėrpilimin, interpretimin dhe prioritizimin e zonave tė synuara nė bazė tė tė dhėnave tė gjindshme qė mund tė paraqisnin perspektivat me interes pėr investitorėt e sektorit tė minierave; dhe shpėrndarjen e informacionit gjeologjik tė pėrforcuar nga ndėrtimi i kapaciteteve tė gjeologėve. 31 Shqipėria: Studim mbi Strategjinė e Sektorit tė Minierave, Banka Botėrore, Departamenti Vendor Operacional (1993) 32 Shqipėria: Studim mbi Strategjinė e Sektorit tė Minierave, Banka Botėrore, Departamenti Vendor Operacional (1993), faqe 27 Page 81 81 · Pėrgatitjen e rregulloreve mjedisore nėn legjislacionin e propozuar pėr minierat, nė mėnyrė qė tė qartėsohej roli dhe pėrgjegjėsitė e investitorėve brenda njė kuadri tė qartė dhe transparent rregullator. · Ristrukturim i mėtejshėm i agjencive qeveritare. 3.58. Pėrgjigja nga Qeveria ishte Ligji i Minierave i vitit 1994, njė ligj i balancuar dhe modern pėr tė filluar procesin e tėrheqjes sė investitorėve tė kualifikuar. Gjithsesi, transferimi i veprimtarive minerare ndaj kėtyre investitorėve nuk ndodhi. Nė 1998, qeveria filloi njė proces transferimi tė licencave minerare tė eksplorimit dhe shfrytėzimit nė mėnyrė qė tė zgjidhte situatėn e pakėnaqėsisė qė ishte nė zonat rurale. Njė pjesė e madhe e tė drejtave minerare ju dhanė individėve, tė cilėt nuk kishin as kapacitetin teknik e as burimet financiare tė nevojshme pėr tė plotėsuar rikuperimin e sektorit. 3.59. Veprimtaritė e mėparshme minerare pėsuan kanibalizėm tė mėtejshėm tė burimeve tė tyre nė atė gradė sa pėrpunimi i ēelikut nga ‘Albason’ u reduktua nė pėrpunim skrapi. Shumica e firmave vuanin nga kapitalizimi i ulwt dhe ekspertiza vepruese e kufizuar. B. Qeverisja, Kuadri Rregullator dhe Objektivat Institucionale tė Sektorit Qeverisja e Sektorit 3.60. Qeverisja e sektorit tė minierave pėrshkruhet sipas tri elementėve: · Kapaciteti Teknik – njė kapacitet i qeverisė pėr tė menaxhuar me efikasitet burimet e saj dhe pėr tė zbatuar politika tė shėndosha duke reduktuar barrėn rregullatore dhe duke rritur efektivitetin administrativ; · Institucionet tė Shėndosha – krijimi i institucioneve tė shėndosha tė cilat respektojnė rregullat e ligjit tė minierave dhe ulin nivelin e korrupsionit; dhe · Procese Transparente / Gjithėpėrfshirėse – autoritete kompetente qė sigurojnė procese tė qėndrueshme dhe transparente gjatė tė cilave komunitetet lokale tė prekura marrin pjesė nė planifikimin dhe ekzekutimin e zhvillimit tė burimeve. 3.61. Pėr mė tepėr, performanca e sektorit vlerėsohet sipas parimeve udhėzues tė Bankės Botėrore pėr stabilitetin e sektorit: · Forcimi i qeverisjes dhe transparencės · Marrja e masave pėr t’u siguruar se pėrfitimet e dala nga industria ekstraktive mblidhen dhe nga njerėzit e varfėr · Lehtėsimi i rreziqeve social dhe mjedisorė · Mbrojtja e tė drejtave tė njerėzve qė preken nga investimet nė industrinė ekstraktive · Forcimi i Menaxhimit tė tė Ardhurave dhe Ndarjes sė Pėrfitimeve · Nevoja pėr bashkėpunime publike-private pėr t’u siguruar qė sektori i minierave tė kthehet nė njė motor tė zhvillimit infrastrukturor rajonal 3.62. Qeverisja e mirė ėshtė thelbėsore pėr tė mėnjanuar shpėrndarjen nė mėnyrė tė gabuar tė burimeve natyrore tė cilat mund tė shkaktojnė rritjen e varfėrisė, korrupsionit, dhe kundėrshtisė Page 82 82 nga aktorė lokal. Si pikėnisje, qeveria e Shqipėrisė duhet tė sigurojė konkurrueshmėrinė, transparencėn, dhe pėrputhjen me praktikat pozitive ndėrkombėtare pėr sa i pėrket procesit tė licencimit. Ėshtė e rėndėsishme qė tė njihet nevoja pėr procedura transparente nė secilėn pikė kyēe tė vendimmarrjes, nė terma tė (a) vijueshmėrinė e dhėnies sė titujve dhe/apo autorizimeve pėr marrėveshjet e investimit; dhe (b) menaxhim i drejtė i rrugėve pėrfituese pėrmes politikave tė shėndosha tė sektorit. 3.63. Politika Minerare – Politika e mirė e sektorit udhėhiqet nga principet e zhvillimit tė qėndrueshėm – ndikimet ekonomike, mjedisore, dhe sociale pėrmes tė cilėve monitorohet,matet dhe raportohet performanca e sektorit. Politika minerare ėshtė njė skicė e detajuar pėr zhvillimin e sektorit, e cila ėshtė bazuar mbi principin e drejtė tė ndarjes sė qerasė sė burimeve midis gjithė niveleve tė qeverisė, kompanive, dhe komuniteteve. Politikat e shėndosha tė sektorit pėrcaktojnė mekanizmat qė krijojnė njė ambient tė konkurrueshėm biznesi, vendosin dispozita konkurruese pėr tėrheqjen investitorėve, dhe vendosin njė balancė midis taksimit direkt minerar (detyrimeve dhe tarifave), taksimit indirekt tė industrive tė pėrfshira nė procesin e zhvillimit tė produktit. Transparenca e tė ardhurave ėshtė thelbėsore. 3.64. Ligji i Minierave - Shqipėria ruan pronėsinė e mineraleve solide por lejon kalimin e tė drejtave tė revokueshme palėve tė treta mbi kėto burime. Pas pėrvetėsimit tė kėtyre tė drejtave, investitorėt kanė detyrimin tė investojnė nė pronėsinė minerale, tė respektojnė ligjet, tė raportojnė nė mėnyrė periodike mbi zbulimin, zhvillimin dhe pėrmirėsimin e burimeve minerare. Pėr tė zotėruar privilegjin e zhvillimit tė burimeve minerare, pėrfshirė ato tė cilėsisė mė tė lartė, njė pagesė specifike i duhet paguar shtetit, bazuar kjo mbi njėsitė e prodhimit, njėsitė e nxjerrjes, tė ardhurat bruto, dhe vlerėn e pėrpunimit tė produkteve minerare. 3.65. Njė ligj i mirė pėr minierat kėrkon njė formulim tė saktė tė tė drejtave, privilegjeve, dhe detyrimeve tė mbartėsit tė tė drejtave minerare pėrkundrejt planeve tė menaxhimit mjedisor, fiskal, dhe detyrimeve rregullatore, pėrfshirė kėtu shpėrndarjen e njėsuar tė qirasė sė burimeve, si dhe parashikimeve ligjore pėr lejen e shfrytėzimit dhe mbylljes sė minierave. Pėr detyrimet thelbėsore, u duhet dhėnė referencė edhe parashikimeve ligjore nė fushėn e taksimit, investimit tė huaj dhe trajtimit tė punonjėsve. 3.66. Dhėnia e tė drejtave minerare nė Shqipėri duhet tė jetė transparente, efektive dhe jo diskriminuese. Pėr kėtė qėllim njė kadastėr dhe zyrė regjistrimi e titullit ėshtė e domosdoshme pėr tė tėrhequr interesin e investitorėve. Pėr tė vlerėsuar konkurrueshmėrinė e dhėnies sė tė drejtave minerare nė vend, investitorėt do tė konsiderojnė disa elemente kyē si: procesin e dhėnies sė tė drejtave pėr posedimin e zonave qė kanė potencial zbulimi minerar, tė drejtat dhe detyrimet ndaj pronarėve tė kėtyre sipėrfaqeve apo sipėrfaqeve shtesė bashkangjitur, termat dhe rinovimin e kėtyre tė drejtave, rregullat dhe procedurat e mirėmbajtjes dhe revokimit tė kėtyre tė drejtave, kompensimin nė rast tė zhveshjes sė kėtyre tė drejtave, transferimin ose ri-alokimin e kėtyre tė drejtave, dhe sigurinė e zotėrimit tė sė drejtės sė nxjerrjes sė kėtyre burimeve pas zbulimit tė tyre. 3.67. Rregullat e Minierave - Rregullat e minierave pėrcaktojnė procedura specifike pėr marrjen e tė drejtave minerare, transferimin, zgjerimin, anulimin apo modifikimin e tyre. Nė qendėr tė formulimit tė rregullave tė qarta pėr Shqipėrinė duhet tė jetė llogaritja, procedurat dhe proceset administrative pėr pagesėn dhe tarifat e sipėrfaqes. Pėrmirėsimi i rregullores nė Shqipėri duhet gjithashtu tė pėrcaktojė strukturėn organizative tė ministrisė (dhe departamenteve rregullatore), si dhe Agjencinė Kombėtare tė Burimeve Natyrore dhe Kėrkimeve Gjeologjike Shqiptare. Page 83 83 3.68. Kontratat Minerare/Licencat – Projektet madhore shpesh k ėrkojnė njė kontratė minerare (marrėveshje pėr zhvillimin minerar) pėr tė qartėsuar termat dhe kushtet ligjore, fiskale dhe ambientin rregullator. Njė kontratė minerare pėr Shqipėrinė krijon bazat e monitorimit tė detyrimeve kontraktuale dhe ka gjasa tė pėrfshijė klauzola specifike pėr projektin, kjo nė lidhje me afatet kohore tė investimeve, angazhimet financiare, sigurinė e pėrmbushjes sė detyrimeve nėpėrmjet vlerėsimit tė performancės, kuptimit holistik tė ekonomisė, mjedisit dhe kontributeve sociale tė minierės. 3.69. Objektivat e Qeverisė · tėrheqja e shpenzimeve kapitale me risk tė lartė pėr eksplorimin dhe zhvillimin e sektorit nga investitorėt e huaj dhe lokal; · pėrmirėsim i pėrfitimeve tė kombit veēanėrisht pėrmes rritjes sė punėsimit dhe transferimit tė aftėsive nė zonat rurale; · pėrmirėsimi i performancės mjedisore dhe sociale tė veprimtarive minerare, hidrokarbure dhe industriale; · arritja e njė niveli mė tė sigurt veprimtarish eksplorimi dhe zhvillimi pėr sa i pėrket natyrės; dhe · rritja e tė ardhurave nga taksat dhe detyrimet nė njė kohė kur mbledhja e tė ardhurave ėshtė njė prioritet kritik i vendit. 3.70. Objektivat e Ministrisė Ministria duhet tė arrijė: · ndarjen e funksioneve operative rregullatore dhe komerciale (duke pėrfshirė adresimin e ndėrmarrjeve shtetėrore); · kapacitet pėr tė ofruar kėshilla pėr planifikim strategjik ndaj ministrit pėr drejtimin e programeve dhe kėrkesave pėr ndėrhyrje nga donatorėt. · vendosjen e njė funksioni zhvillues dhe mbėshtetės pėr koordinimin e veprimtarive tė donatorėve nė ministri pėrmes krijimit tė njė funksioni koordinues pėr donatorėt nė njė njėsi tė menaxhimit tė programeve; · tė mundėsojė pėrmirėsim tė vazhdueshėm tė proceseve rregullatore duke vendosur njė departament rregullues pėr sektorin e minierave dhe tė hidrokarbureve; · politika dhe rregulla nė mbėshtetje tė zbatim tė ligjeve pėr minierat dhe hidrokarburet pėrmes njė dege ligjore dhe politike; · investime tė reja private nė sektorin e minierave dhe hidrokarbureve nė vend pėrmes forcimit tė kėrkimit gjeologjik; · njė funksion zhvillues dhe rregullator pėr promovimin e industrive tė lehta dhe pėrpunimit zhvillues tė produktit pėr burimet natyrore; · kapacitetin menaxhues pėr tė zhvilluar dhe administruar parqe industriale nė mėnyrė qė tė promovohet zhvillimi i ri industrial; · shėrbime tė vazhdueshme tė burimeve njerėzore, financiare, dhe IT. 3.71. Autoriteti i Pavaru r i Licencimit tė Minierave Duhet tė arrijė: Page 84 84 · njė zyrė efikase, transparente dhe efektive kadastrale, e cila jep licencat pėr tė vepruar nė minierat aktuale dhe veprimtaritė hidrokarbure, si dhe mundėson procesimin e aplikimeve tė reja pėr eksplorimin e mineraleve dhe hidrokarbureve, licenca tė reja zhvillimi, me kapacitet tw mjaftueshėm pėr tė zbatuar dhe pėrforcuar me efikasitet legjislacionin e minierave dhe hidrokarbureve; · njė zyrė efikase, transparente, dhe efektive inspektimi dhe inxhinierie e cila kryen inspektimin e minierave dhe hidrokarbureve dhe funksionet teknike tė auditit, si dhe zhvillimin e aftėsive pėr kontrollet e shėndetėsisė dhe sigurisė pėr t’u siguruar qė pėrmbushen standardet; · njė zyrė mbrojtjeje mjedisore dhe sociale pėr t’u siguruar qė minierat, hidrokarburet dhe industritė e tjera ndjekin praktikat menaxheriale tė pėrshtatshme e tė pranueshme mjedisore dhe sociale; · procese mė tė mira kėshillimi me grupet e interesit, projekte lehtėsimi, dhe menaxhim tė pėrfitimeve nga minierat duke vendosur njė funksion koordinimi pėr minierat dhe hidrokarburet; · performancė tė pėrmirėsuar tė sektorit tė minierave me shkallė tė vogėl duke vendosur njė rregullore pėr sektorin e vogėl tė minierave dhe shėrbimet shtesė; 3.72. Kėrkimi Gjeologjik Duhet tė arrijė: · tė kthehet nė njė entitet tė pavarur publik kėrkimi qė punon pėrmes pagesave parciale; · mbledhje dhe shpėrndarje e tė dhėnave gjeo-shkencore pėr qeverinė dhe industrinė; · pėrmirėsimin e kapacitetit tė kėrkimeve gjeologjike dhe pėrgatitjen e hartave rajonale gjeologjike, gjeofizike dhe minerare ; C. Burimet Minerale dhe Perspektivat e Gjetjes 3.73. Banka Botėrore (1993) kreu njė pėrmbledhje tė zgjeruar tė burimeve minerare nė Shqipėri. Pjesa e mėposhtme ėshtė njė pėrzgjedhje e zonave dhe depozitave qė tregon pėr shumėllojshmėrinė dhe pasurinė e komoditeteve minerare me interes. Page 85 85 3.74. Ėshtė evidente se metalet bazė, metalet qė kanė qenė historikisht qendra e sektorit shqiptar tė Minierave, kanė konkurrueshmėri tė lartė me metalet me vlerė nė kėndvėshtrimin e kompanive globale tė eksplorimit. Grafiku 1. Shpėrndarja Globale e buxheteve eksploruese jo-hekurore sipas komoditeteve, 2007. Tė dhėnat: Metals Economics Group. 3.75. Fokusi aktual gjeografik i shpenzimeve nė eksplorim gjendet nė qendrat minerare tė Amerikės Latine, Amerikės Veriore, Afrikės dhe Australisė. Evropa nė pėrgjithėsi dhe Ballkani nė veēanti kanė dėshtuar nė regjistrimin masiv pėr kėrkimet globale tė jo-hekurorėve. - Magnez 137 Boksit 12 Qymyr 712 (3200 kcal/kg) Ar Meta le Bazė Diamate Platin Tė tjerė Page 86 86 Grafiku 2. Shpėrndarja Globale e buxheteve eksploruese jo-hekurore sipas vendndodhjes, 2007. Data: Metals Economics Group. 3.76. Ėshtė me interes tė theksohet se vetėm Greqia shfaqet si e vetmja pėrfaqėsuese e Ballkanit nė listėn e 25 vendeve tė vlerėsuar nė sondazhin kategorizues tė minierave sipas vendeve tė Behre Dolbear ( www.dolbear.com ) pėr vitin 2007. Si i tillė, Ballkani duket se shfaq pak interes pėr sa i pėrket sektorit tė minierave. KROMI A) Perspektiva Globale. 3.77. P ėrmbledhje : Kromi ėshtė njė element i fortė metalik qė pėrbėn njė komponent thelbėsor tė ēelikut dhe llojeve tė ngjashme. Kjo vlen kur kromi pėrdoret nė formėn e aliazhit ferro-krom. Pėrbėrėsit e tij janė pigmente tė rėndėsishėm dhe kromi natyror mineral pėrdoret nė fabrika pėrpunimi. 3.78. Burimet: Rezervat e Kromit gjenden nė dy burime gjeologjike, nė formėn e njė diferencimi magmatik nė fazė fillestare nė shtresėn ultramafic intrusive complex (p.sh. Voshkod, Kazakistan dhe Bushveld, Afrikė e Jugut) apo nė shtresat ofiolitike (p.sh. Ballkan). Rezervat e para dominojnė mbi tė dytat si nė tonazh pėr secilėn depozitė dhe nė bazė grumbulluese, ku rezervat ofiolitike kanė njė pėrmasė tė kufizuar maksimalisht nė ±5 milion ton. Grafiku 3. Rezervat Minerare tė Kromit (Milion Ton), 2008. Amerika Latine Kanada Afrika Australia SHBA Asia JL Pjesa Tjetėr e Botės 0 50 100 150 200 250 300 Kazakistani Turqia Afrika e Jugut Shqipėria India Page 87 87 Tė dhėnat: Instituti i Kėrkimit Gjeologjik i SHBA ( www.usgs.gov ), Instituti Kėrkimor Gjeologjik i Shqipėrisė ( www.gsa.gov.al ) dhe ‘Mining Journal’ ( www.mining-journal.com ). Grafiku 4. Minerari i Kromit dhe prodhimi koncentrat sipas kontinenteve (Ton), 2006. 0 1.000.000 2.000.000 3.000.000 4.000.000 5.000.000 6.000.000 7.000.000 8.000.000 9.000.000 Asia Africa Europe South America Oceania North America Tė dhėnat: Instituti i Kėrkimit Gjeologjik Britanik – www.bgs.ac.uk (Rusia pėrfshihet nė Evropė). B) Perspektiva Shqiptare. 3.79. Konkurrenca ndaj Tregut Shqiptar: Duke konsideruar dominancėn e rezervave tė shtresės ‘ultramafic intrusive hosted’ nė ofertėn globale tė kromit, duket qartazi qė Shqipėria duhet tė konkurrojė me burimet e tjera tė shtresės ofiolite. Kėto burime kanė shtirje globale dhe kosto nė rritje e transportit detar i lejon Shqipėrisė konkurrencėn nė tregjet Evropiane, edhe pse Turqia pėrbėn njė konkurrent substancial. Turqia zotėron rezerva tė mėdha por prodhimi ėshtė shume i varur prej ndryshimeve nė ēmimin e kromit. Grafiku 5. Prodhimi i akumuluar i Cr ofiolitik (Mijėra Ton), 1995-2006. Tė dhėnat: Zyra Botėrore e Statistikave tė Metaleve – www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Instituti Kėrkimor Gjeologjik Britanik (2002-2006). 0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Turqia Shqip. Vietnami Filipinet Kuba Page 88 88 Grafiku 6. Prodhimi individual i rezervave tė Cr ofiolitik (Mijėra Ton), 1995–2006. Tė dhėnat: Zyra Botėrore e Statistikave tė Metaleve – www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Instituti Kėrkimor Gjeologjik Britanik (2002-2006). BAKRI A) Perspektiva Globale. 3.80. Pėrmbledhje: Bakri ėshtė njė element i kuq, i lakueshėm dhe i punueshėm qė zotėron cilėsi tė shkėlqyera pėrcjellje termale dhe elektrike. Ky element ėshtė njė material industrial shumė i rėndėsishėm, qė pėrdoret nė industritė elektrike, elektronike, industritė e transportit dhe ato tė ndėrtimit. 3.81. Burimet: Bakri gjendet nė njė sėrė sistemesh gjeologjike, por dominohet nga ‘porphyrie’- t e Brigjeve tė Paqėsorit. Depozitat sedimentare tė bakrit, veēanėrisht nė Brezin e Bakrit tė Afrikės Qendrore dhe nė Poloni, formojnė burimin e dytė madhor. Sulfitet masive Vullkanogjenike, si nė rastin e Shqipėrisė, janė shumė mė tė vogla se ‘porphyrie’-t, por shpesh kanė njė cilėsi mė tė lartė. Grafiku 7. Rezervat metalore tė Bakrit (Miliona Ton), 2008. Tė dhėnat: Instituti i Kėrkimeve Gjeologjike tė Shteteve tė Bashkuara. 0 250 5 00 750 1.000 1.250 1.500 1 .750 2.000 Turqia Shqipėria Vietnami Filipinet Kuba 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 0 25 50 75 100 125 150 175 Kili SHBA Indon. Meks. Peru Poloni Kinė Austral. Rusi Zamb. Kaz. Kanad. Tė tjera Page 89 89 Grafiku 8. Prodhimi i Bakrit sipas kontinenteve (Ton), 2006. Tė dhėnat: Instituti i Kėrkimeve Gjeologjike Britanike (Rusia pėrfshihet nėn Evropė). B) Perspektiva Shqiptare. 3.82. Konkurrenca ndaj Tregut Shqiptar: Dominimi i depozitave poli-metalike SMV (Sulfiteve Masive Vullkanogjenike) nė Ballkan e vendos Shqipėrinė nė konkurrencė tė drejtpėrdrejtė pėr tregjet Evropiane, me shumė prej vendeve tė saj fqinje. Depozitat individuale mė tė mėdha pėr sa i pėrket tonazhit nė Ballkan janė gjithashtu ‘porphyry’ (Serbia, Maqedonia, Bullgaria dhe Greqia). Mė tė mėdhatė midis kėtyre janė Bor nė Serbi dhe Chelopech nė Bullgari, edhe pse Bor ėshtė aktualisht nė njė gjendje “kujdesi dhe mirėmbajtje” ndėrkohė qė pritet tenderi i ardhshėm privatizues. Prodhimi nga Chelopech larguar prodhimin e Bakrit nė Ballkan nga depozitat VMS. Grafiku 9. Nxjerrja minerare e akumuluar e Bakrit VMS (Mijėra Ton), 1995–2006. Tė dhėnat: Zyra Botėrore e Statistikave tė Metaleve – www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Instituti Kėrkimor Gjeologjik Britanik (2002-2006). Grafiku 10. Nxjerrja Minerare Individuale e Bakrit VMS (Mijėra Ton), 1995–2006. 0 2 .500.000 5.000.000 7 .500.000 Amerika E Jugut Azia Amerika E Veriut Evropa Oqeania Afrika 0 50 100 150 200 250 300 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Bulgaria Turqia Jugosllavia Rumania Armenia Nambia Gjeorgjia Maqedonia Qipro Vietnami Shqipėria Page 90 90 0 2 5 50 75 100 B u l g a r i a T u r k e y Y u g o s l a v i a R o m a n i a A r m e n i a N a m i b i a G e o r g i a M a c e d o n i a C y p r u s V i e t n a m A l b a n i a 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Tė dhėnat: Zyra Botėrore e Statistikave tė Metaleve – www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Instituti Kėrkimor Gjeologjik Britanik (2002-2006). NIKELI A) Perspektiva Globale. 3.83. Pėrmbledhje: Nikel ėshtė njė metal i fortė, rezistues ndaj brejtjes, i lakueshėm dhe i punueshėm qė pėrbėn njė pėrcjellės tė mirė tė nxehtėsisė dhe elektricitetit. Pėrdorimi i tij mė i rėndėsishėm ėshtė nė aliazhet e ēelikut ku jep vetitė e fortėsisė dhe rezistencės. Ky metal gjithashtu pėrdoret nė fabrikim, si tė metaleve ashtu dhe tė plastikės, dhe i kombinuar me bakrin nė aliazhet bakėro-nikel. 3.84. Burimet: Rezervat e Nikelit ndahen nė dy lloje kryesore; sulfite magmatike (p.sh. Norilsk, Rusi, dhe duke pėrfshirė depozitat astrobleme tė Sudbury, nė Kanada), tė cilat zėnė rreth 60% tė gjithė rezervave tė njohura dhe rezervat lateritike (p.sh. Ballkani), tė cilat zėnė pjesėn e mbetur prej 40%. Grafiku 11. Rezervat metal ore tė Nikelit (Milion Ton), 2008. 0 5 10 15 20 25 A u s t r a l i a N e w C a l e d o n i a R u s s i a C u b a C a n a d a B r a z i l S o u t h A f r i c a A l b a n i a I n d o n e s i a C h i n a P h i l i p p i n e s C o l o m b i a D o m i n i c a n R e p u b l i c V e n e z u e l a B o t s w a n a G r e e c e Tė dhėnat: Instituti i Kėrkimeve Gjeologjike tė Shteteve tė Bashkuara Grafiku 12. Prodhimi i Nikelit sipas kontinenteve (Ton), 2006. Page 91 91 Tė dhėnat: Instituti i Kėrkimeve Gjeologjike Britanike (Rusia pėrfshihet nėn Evropė). B) Perspektiva Shqiptare. 3.85. Konkurrenca ndaj Tregut Shqiptar: Rezervat e nikelit nė Ballkan dominohen nga tipi lateritik, duke pėrfshirė dhe lateritet e fosilizuara qė gjenden nė Shqipėri si Silikat Nikeli dhe Hekur-Nikeli qė ruhet poshtė gurėve gėlqeror tė Cretaceous – Eocene. Nė kėtė mėnyrė, Greqia, ish Jugosllavia dhe Maqedonia shihen si konkurrentėt kryesore. Ri-ngritja e sektorit tė Nikelit nė Kosovėn fqinje dhe fuqizimi i sektorit minerar tė nikelit lateritik nė Turqi i bėnė kėto dy vende konkurrentė primar pėr Shqipėrinė. Tė dy kėto konkurrentė qeverisen nga kompani tė huaja nė prodhimin e rezervave NI 43-101. Grafiku 13. Nxjerrja minerare e akumuluar e Ni (mijėra ton), 1995–2006. Tė dhėnat: Zyra Botėrore e Statistikave tė Metaleve – www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Instituti Kėrkimor Gjeologjik Britanik (2002-2006). Grafiku 14. Nxjerrja minerare individuale e Ni ofiolitik (Mijėra Ton), 1995–2006. 0 100.000 200.000 300.000 4 00.000 Amerika e Veiu t Evropa Oqeania Azia Amerika E Jugut Afrika 0 50 100 150 200 250 300 350 400 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaledonia e Re Kuba Kolumbia Filipinet Greqia Jugosllavia Maqedonia Page 92 92 Data Tė dhėnat: Zyra Botėrore e Statistikave tė Metaleve – www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Instituti Kėrkimor Gjeologjik Britanik (2002-2006). D. Kapaciteti i Mėparshėm i Prodhimit i Veprimtarive Kryesore nė Miniera 3.86. Kapaciteti Vjetor i Komplekseve Kryesores (n.b.: shumė ndėrmarrje operojnė shumė mė poshtė kapacitetit tė regjistruar) Komoditeti Vendndodhja Kapaciteti Vjetor ( Mijėra metra ton) Ēimento Elbasan, Krujė, Shkodėr, Vlorė 1,200 Krom Batėr 450 -“- Bulqizė 450 -“- Kalimash 250 -“- Kam 100 -“- Klos 50 -“- Pogradec 100 Qymyr linjit Manze, Mėzes dhe Valias pranė Tiranės; Krabė, Alarup dhe Ēervnakė pranė Pogradecit; Mborje-Drenovė dhe Memaliaj 2,500 Bakėr Fushė-Arrėz 350 - “- Gjejan 150 -“- Golaj 150 -“- Kurbnesh-Perlat 100 -“- Re hovė 100 - “- Reps 350 -“- Rrėshen 50 - “- Shkodėr 100 Ferro-krom Burrel 40 - “- Elbasan 36 Hekur Pėrrenjas 650 - “- Guri I Kuq 500 Komoditeti Vendndodhja Kapaciteti vjetor 0 25 50 75 100 125 150 Kaledonia E Re Kuba Kolumbia Filipinet Greqia Jugosllavia Maqedonia 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Page 93 93 (mijėra metra ton) Gaz natyror (miliona kėmbė kubik) Diku nė Shqipėri 35,000 Naftė, bruto (bpd) Marinėzė, Ballsh, Shqisht, Patos, Kuēovė, Gorrishtė 35,000 Rafineri Nafte Ballsh, Cėrrik, Fier, Kuēovė 33,000 Ēelik Kombinati Metalurgjik Elbasan