                    Монгол ул�?ын
                  Эдийн за�?гийн тойм
                    Д�?лхийн Банк

                            2010 оны 5-р �?ар




Эн�?хүү Монгол ул�?ын Эдийн за�?гийн тойм нь Д�?лхийн Банкнаа�? 2008 оны дунд үе�?�? 2010
оны 4-р �?ар хүрт�?л гарга�?ан Монгол ул�?ын Эдийн за�?гийн �?арын тоймуудад тулгуурла�?ан
болно. Ту�? тоймд �?үүлийн үед гар�?ан �?дийн за�?аг ба нийгмийн өөрчлөлт хөгжил болон
Монгол ул�?ад х�?р�?гжүүл�?х буй Д�?лхийн Банкны одоогийн үйл ажиллагааны үр дүнг ту�?гаж
толилуулав. Эн�?хүү баримт бичгийг Д�?лхийн Банкны Зүүн �?зи, �?омхон Далайн �?албарын
Ядуурлыг Бууруулах ба Эдийн За�?гийн Менежментийн �?лбаны м�?рг�?жилт�?н Рожиер ван ден
Бринк�?�?р ахлуул�?ан баг б�?лтг�?ж болов�?руул�?ан бөгөөд ту�? багийн бүр�?лд�?хүүнд Ральф Ван
Доорн, Т�?хмина Хан, �?. Мөнхна�?ан, Ш. �?лтанц�?ц�?г нар ажиллав. Түүнчл�?н Кри�? Финч,
�?ндрью Гүүдл�?нд, Гра�?м Ханкок, Захид Ха�?найн, �?ндрью Д. М�?й�?он болон Монгол ул�? дахь
Д�?лхийн Банкны �?уурин төлөөлөгчийн газрын ажилтнууд үн�?т�?й ту�?лалцаа д�?мжл�?г үзүүл�?�?н.
http://www.worldbank.org.mn ха�?гаар орж хуулбарыг татаж авах боломжтой.
Гарчиг

Хураангуй ................................................................................................................................. 5
1.        Гадаад �?дийн за�?гийн цочрол ....................................................................................... 7
2.        Х�?мралын үр дагаврууд ................................................................................................ 8
3.        Бу�?ад төрлийн з�?�? бүт�?�?гд�?хүүний төлөв....................................................................12
4.        Бодлогын арга х�?мж�?�? ..................................................................................................17
5.        Эдийн за�?аг х�?рх�?н өөрчлөгдөж байна в�?? .................................................................24
6.        Х�?мралаа�? гарч, ө�?өлтийг д�?мжих бодлогын орчинг �?айжруулах ..............................36
7.        Х�?тийн төлөв .................................................................................................................50


Зураг
Зураг 1. Түүхий �?дийн үн�? 2008 оны 2-р хага�?т огцом уна�?ан… .................................................. 7
Зураг 2. Монгол ул�?ын худалдааны гол түнш Х�?тад ул�?ын �?р�?лт буур�?ан … ........................... 7
Зураг 3. Ө�?өлтийн үед уул уурхайн бу�? тө�?вийн алдагдал ө�?�?өөр бай�?ан нь 2008 оны тө�?вийн
  т�?нц�?л алдагдалд ороход түлх�?ц бол�?он. ................................................................................. 8
Зураг 4 Татаа�? болон мөнгөн т�?тг�?мжийн зардлын ө�?өлтийн хувь х�?мж�?�? ................................ 8
Зураг 5. 2008 оны �?ц�?�?�?р худалдааны т�?нцлийн алдагдалд улам даамжрав… ........................ 9
Зураг 6. Эн�? нь ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л доройтоход хүрг�?�?�?н ч �?айжирч байна… ....................... 9
Зураг 7. Ханшны зохицуулалтаа�? үүд�?н зах з�?�?лийн ба албан �?�?ны ханшны зөрүү н�?м�?гд�?�?н
  ................................................................................................................................................... 10
Зураг 8. Төгрөгийн н�?рлл�?�?�?н ханшны түвшинг барих ордологоо�? үүд�?�?н гадаад валюын
  хорогдол .................................................................................................................................... 10
Зураг 9. Санхүүгийн �?албарт б�?рхш�?�?л үү�?�?х нөхцлийг тавь�?ан з�?�?лийн огцом ө�?өлт .......... 11
Зураг 10. Топ 50 томоохон з�?�?лд�?гчд�?д з�?�?лийн төвлөрөл ойрын жилүүд�?д н�?м�?гд�?�?н ......... 11
Зураг 11. 2008 онд олон нийтийн итг�?л �?улар�?ан нь хадгаламж татах, төгрөгийн хадгаламжийг
  ам.долларт шилжүүл�?х нь н�?м�?г�?�?н. ....................................................................................... 11
Зураг 12. Эк�?портод гаргадаг ба�?жмал ....................................................................................... 12
Зураг 13. 2008-2009 оны Д�?Б-ий өөрчлөлт, 2008 оны уул уурхайн бу�? тө�?вийн т�?нц�?л .......... 13
Зураг 14. Тө�?вийн т�?нц�?л доройт�?он нь ..................................................................................... 13
Зураг 15. Монгол ул�?ын тө�?вийн ур�?гал т�?нц�?л м�?д�?гд�?хүйц огцом уна�?ан … ....................... 13
Зураг 16. ХҮИ-ийн инфл�?цийн ө�?өлт, уналт ............................................................................... 13
Зураг 17. Ө�?өлт ба уналтын мөчлөгийн �?вцад Чилийн бүтцийн т�?нцлийн дүр�?м тө�?вийг х�?рх�?н
  тогтворжуулж бай�?ан �?�?�?х ........................................................................................................ 15
Зураг 18. 2009 онд Д�?Б-ийн бодит ө�?өлт буур�?ны дараа огцом �?�?рг�?ж байна. ....................... 24
Зураг 19. 2009 оны �?ц�?�?�?р үн�?гүйдлийн дараа инфл�?цитай холбоотой дарамт н�?м�?гд�?�?н .... 24
                                              2
Зураг 20. 2009 оны �?ц�?�?�?р 12 �?арын гул�?�?ан алдагдал орлогын адил �?айжирч байна. . 25
Зураг 21. За�?гийн газрын тө�?вийн зардал мөн �?айжирч байв... ......................................... 25
Зураг 22. Эк�?порт �?�?рг�?�?н�?�?р х�?тадын �?р�?лт н�?м�?гд�?ж байна. ................................................ 27
Зураг 23. Эк�?портын нийт ө�?өлт 2009 оны 2-р хага�?т �?айжирч �?х�?л�?�?н … .............................. 28
Зураг 24 … импортын �?р�?лт мөн �?айжирч �?х�?л�?�?н. ................................................................... 28
Зураг 25. 2009 оны турш хадгаламж ба з�?�?лийн бодит хүү ө�?�?өн боловч, инфл�?ци ө�?�?өнгүүт
  уна�?ан........................................................................................................................................ 29
Зураг 26. шин�? з�?�?лийн олголт �?�?рг�?�?�?н. .................................................................................... 29
Зураг 27. 2009 оны турш з�?�?лийн чанар доройт�?он …............................................................... 30
Зураг 28. Барилга, хөдөө аж ахуйн �?албарт чанарын з�?�?лийн хувь хамгийн өндөр байв. ....... 30
Зураг 29. Х�?мралын улмаа�? бүртг�?лт�?й ажилгүйчүүдийн тоо огцом ө�?өв. ............................... 31
Зураг 30. Зудны нөлөөгөөр хорогд�?он малын хувь х�?мж�?�? ....................................................... 34
Зураг 31. Хөдөө аж ахуйн �?албарын Д�?Б-ий ө�?өлт ба малын хорогдол, 2009 онд .................. 34
Зураг 32. Их за�?варын зардал шин�? хөрөнгө оруулалттай харьцуулахад буур�?ан ....... 38
Зураг 33. �?шиглалтын ба олборлолтын ажиллагааны хандлага. .............................................. 38
Зураг 34. 1970 онд Голланд өвчин ту�? ул�?ын валютын бодит чанш чангарч, үйлв�?рл�?л
  буурахад х�?рх�?н нөлөөл�?өн �?�?�?х ............................................................................................. 39
Зураг 35. Түүхий �?дийн үн�? �?үүлийн жилүүд�?д огцом �?авалгаатай байв. ................................. 44
Зураг 36. З�?�?ийн үнийг урьдчилан тооцоход гардаг том зөрүү алдаа ....................................... 44
Зураг 37. Монгол ул�?ын ICOR харьцаа нь бу�?ад хөгжиж буй орнуудаа�? өндөр байгаа нь
  хөрөнгө оруулалтын зарцуулалт үр ашиг �?ул доогуур байгааг илтг�?н�?. ................................ 45
Зураг 38. �?ийт хөрөнгө оруулалтын (тө�?вийн ба хувийн х�?вшил) өгөөж өнгөр�?өн жилүүд�?д
  тогтвортой байв. ....................................................................................................................... 46
Зураг 39. Тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж 2005 оноо�? огцом уна�?ан. ................................. 46
Зураг 40. Өнгөр�?өн жилд шин�?�?р зах з�?�?лд н�?вт�?рч буй болон орлого багатай ул�? орнуудын
  �?зл�?х жин бага�?�?ан ч орлого багатай орнуудын �?зл�?х хувь өндөр х�?в�?�?р ............................ 54


Хү�?н�?гт
Хү�?н�?гт 1. 2009 онд х�?р�?гжүүл�?�?н бодлогын арга х�?мж�?�?ний тойм .......................................... 17
Хү�?н�?гт 3: Ул�?ын чанартай замын �?үлж�?�?ний нөхцөл байдал ................................................... 47
Хү�?н�?гт 4: Дунд хугацаанд үнд�?�?н үзүүл�?лтүүдийн тө�?өөлөл ............................................ 50
Хү�?н�?гт 5: Төлбөрийн т�?нцлийн дүр төрх .............................................................................. 51
Хү�?н�?гт 6. 2009 онд зарим ул�? орны гарга�?ан За�?гийн газрын бонд ........................................ 54
Хү�?н�?гт 7. Монгол ул�?ын үнд�?�?н үзүүл�?лтүүд ...................................................................... 55



                                                                           3
 Шигтг�?�?
 Шигтг�?�? 1 Чили ул�?ын тө�?вийн тогтолцоо ................................................................................... 15
 Шигтг�?�? 2. Д�?лхийн Банкнаа�? олгох тө�?вийн д�?мжл�?г батлагдав. ............................................ 20
 Шигтг�?�? 3 Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын г�?р�?�?..................................................................... 21
 Шигтг�?�? 4. Монгол ул�?ад �?дийн за�?гийн х�?мралын айл өрхийн түвшинд үзүүлж буй үр
  дагавар: 3 удаагийн чанарын түүв�?р �?удалгааны үр дүн ....................................................... 33
 Шигтг�?�? 5. 2009 оны 12-р �?ард ца�? зудны мал �?үргийн хорогдох ............................................. 34
 Шигтг�?�? 6. Голланд өвчин ........................................................................................................... 39
 Шигтг�?�? 7. Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль: з�?�?ийг хайлуулж хөгжил ц�?ц�?гл�?лт�?д
  хувь н�?м�?р оруулах................................................................................................................... 41
 Шигтг�?�? 8. З�?�?ийн үнийг урьдчилан тооцох нь ............................................................................ 43
 Шигтг�?�? 9. Монгол ул�?ын хөрөнгө оруулалтын зарцуулалт ...................................................... 45
 Шигтг�?�? 11. Төр, хувийн х�?вшлийн түншл�?л .............................................................................. 48
 Шигтг�?�? 12 За�?гийн Газрын Бондыг 2009 онд гаргав.................................................................. 54


 Товчил�?он үг�?
bn                  т�?рбум
BoM                 Монгол Банк
CPI                 Х�?р�?гл�?�?ний Үнийн Индек�?
FX                  гадаад валют
GDP                 Дотоодын �?ийт Бүт�?�?гд�?хүүн
LC                  төгрөг
LHS                 зүүн гар талд
MFA                 Монгол ул�?ын Санхүүгийн Холбоо
mn                  �?а�?
MNT                 төгрөг
MoF                 Сангийн �?ам
mom                 өмнөх �?артай харьцуулбал
mt                  тонн
NPL                 чанаргүй з�?�?л
NSO                 Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар
RHS                 баруун гар талд
USD                 ам. доллар
WPT                 Г�?н�?тийн ашгийн татвар
yoy                 өмнөх жилт�?й харьцуулбал
ytd                 оны �?хн�?�?�? өнөөдрийг хүрт�?л




                                                                       4
Хураангуй
Д�?лхийн �?дийн за�?гийн х�?мрал нь Зүүн �?зийн ул�? орнуудын дотроо�? Монгол ул�?ад хамгийн
хүнд�?�?р ту�?�?ан шалтгаан нь з�?�?ийн үн�? огцом унаж, �?к�?портын �?р�?лт буур�?антай холбоотой.
Эдийн за�?гийн үйл ажиллагаа �?�?рг�?х үйл �?вц ажиглагдаж байгаа ч, х�?мралын �?вцад улам
бодитой ил�?р�?�?н бодлогын �?орилт б�?рхш�?�?лүүдийг бүр�?н дүүр�?н шийд�?х шаардлага орш�?оор
байна. Эн�?хүү Монгол ул�?ын Эдийн за�?гийн тоймд 2008 оны дунд үе�?�? 2010 оны 4-р �?ар
хүрт�?лх хугацаанд гар�?ан нийг�?м, �?дийн за�?гийн өөрчлөлт хөгжил, бодлогын арга х�?мж�?�?г
ту�?гаж толилуулав.
2008-2009 онд д�?лхийн �?дийн за�?гийн х�?мралаа�? үүд�?н ашигт малтмалын үн�? болон
�?к�?портын �?р�?лт огцом уна�?ан �?вдал Монгол ул�?ын �?дийн за�?агт гаднаа�? хүндх�?н цочрол
болж ту�?�?ан. Эн�?хүү цочрол нь ту�? ул�?ын �?дийн за�?гийн бүт�?ц ба бодлогын орчинд оршиж
бай�?ан �?ул талуудыг улам даамжруул�?ан. Тухайлбал, х�?мралд өрт�?өнөөр ту�? ул�?ын тө�?вийн
нөхцөл байдал ашигт малтмалын орлогоо�? улам бүр хараат болж ир�?�?н. Ө�?өлтийн жилүүд�?д
зохи�?той хөрөнгө нөөцөлж хуримтлуулах бодлого авч х�?р�?гжүүл�?�?гүй буюу тогтворгүй, үр
ашиггүй зарцуулалт үл�?мж н�?м�?гд�?�?н. Банкны �?албарт з�?�?л олголт огцом н�?м�?гд�?ж,
хадгаламжаа�? х�?т дав�?ан нь �?р�?лт-нийлүүл�?лтийн харьцааг алдагдуул�?ан. Банкууд барилгын
�?албар з�?р�?г �?албаруудад х�?т их з�?�?л олго�?он бай�?ан ч х�?мралд хамгийн ноцтой өрт�?өн
төдийгүй з�?�?лийн багц цөөн тооны з�?�?лд�?гчд�?д х�?т төвлөр�?өн нь давхар цочролд оруул�?ан.
Гадаад �?албарын цочролын ту�?гал нөлөөнөө�? үүд�?н тө�?вийн ба ур�?гал дан�?ны алдагдал
огцом т�?лж н�?м�?гд�?�?н. Төгрөгийн �?р�?лт унаж, төгрөгийн н�?рл�?�?�?н ханшийг хүч�?�?р барих
интервенц хий�?н�?�?�? гадаад валют �?р�? хорогдож, улмаар 2009 оны �?х�?нд төгрөгийн ханш
огцом �?уларч үн�?гүйд�?х�?д хүр�?�?н. 2008 оны �?ц�?�?�?р н�?г томоохон банк дампуурч, х�?т халалт
үү�?�?�?н (�?р�?лт нийлүүл�?лтийн харьцаа алдагд�?ан) банкны �?албарт итг�?х олон нийтийн итг�?л
�?уларч, хадгаламж татах хандлага �?р�? н�?м�?гд�?�?н.
2009 оны 2-р хага�?т За�?гийн газраа�? х�?мралын �?�?р�?г тө�?өв, мөнгө, валютын ханш, �?анхүүгийн
бодлогын чигл�?л�?�?р чухал арга х�?мж�?�? авч х�?р�?гжүүл�?�?н. Ул�? төрийн хүчт�?й манлайлал, �?рх
баригч хо�?р намын үр дүнт�?й зөвшилцлийн үр дүнд д�?�?рх арга х�?мж�?�?г бодитой х�?р�?гжүүл�?х
нөхцөл бүрд�?�?н. Түүнчл�?н хөгжлийн түншл�?гчид т�?дг�?�?р арга х�?мж�?�?г т�?р даруй д�?мжин
�?айшааж, олон ул�?ын ба гадаад ул�? орнуудын хандивлагчид тө�?өв, төлбөрийн т�?нцлийн
болон техник ту�?лалцааны д�?мжл�?г үзүүл�?в. 2009 онд Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын
г�?р�?�?г байгуул�?наар уул уурхайн �?албарын шин�?чл�?л болон хөгжилд бодитой ахиц д�?вшлийг
авчир�?ан юм. Ту�? г�?р�?�?нд гарын ү�?�?г зурах хүрт�?лх үйл �?вцын хүр�?�?нд бодлогын чанартай
олон тооны а�?уудлыг тодорхой болго�?ны з�?р�?гц�?�? хөрөнгө оруулалтыг татахад тулгарч
бай�?ан �?аад тотгорыг хал�?ан.
Түүхий �?дийн үн�? болон Х�?тадын импортын ө�?өлт �?�?рг�?х з�?рг�?�?р гадаад нөхцөл байдал
�?айжир�?ан нь төр за�?гийн бодлогын арга х�?мж�?�?нд �?айнаар нөлөөлж, 2009 оны дунд үе�?�?
�?дийн за�?гийн байдал даруй тогтворжих хандлагатай болж ир�?�?н. Г�?вч 2008 онд Д�?Б-ий
бодит ө�?өлт 8.9% бай�?ан бол 2009 онд 1.6%-иар буурч�?�?. Бодит цалин хөл�? �?лангу�?а албан
бу�? �?албарт огцом унах з�?рг�?�?р х�?мралын нийгмийн �?албарт үзүүл�?х нөлөө бодитой ил�?рч
байв. Өнгөр�?өн жилийн ца�? зуднаар мал �?үр�?г олноор хорогд�?он нь хөдөөгийн �?дуу �?мз�?г
бүлгийн ирг�?дийн амьжиргаанд улам их дарамт учруулав.
Цаашид Оюу Толгойн тө�?өлд чигл�?�?�?н уул уурхайн хөрөнгө оруулалт н�?м�?гд�?�?н�?�?р Монгол
ул�?ын ө�?өлтийн дүр зураг дунд хугацаанд үн�?х�?�?р тааламжтай байх төлөвт�?й байна. Г�?вч
бодлогын чанартай шийдв�?л зохих олон тооны б�?рхш�?�?лт�?й а�?уудлууд орш�?оор байна.
                                             5
Тухайлбал, Оюу толгойн тө�?лөө�? төвлөрүүл�?х тө�?вийн ба �?к�?портын орлого н�?м�?гд�?х�?�?�?
өмнө ир�?х х�?д�?н жилд бодлогын шин�?чл�?лийг �?рчимжүүлж, ир�?�?дүйн уул уурхайн ү�?р�?нгүй
ө�?өлтийг зохи�?той удирдах бодлогын оновчтой орчинг бүрдүүл�?х зайлшгүй шаардлага урган
гарч байна.
Ялангу�?а, уул уурхайн �?албарын ү�?р�?нгүй ө�?өлт нь ―голланд өвчин‖-�?ий �?р�?д�?л бий болгож,
өмнөх үеийн ―хавтгайр�?ан попули�?т‖ үзлийг дахин д�?в�?рг�?ж болзошгүй байдаг. Д�?�?рх
�?р�?длийг шийд�?хийн тулд ашигт малтмалын үнийн ө�?өлт-бууралтын мөчлөгийн ту�? орон
үзүүл�?х нөлөөг арилгахад чигл�?�?�?н Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн тө�?вийг даруй
баталж х�?р�?гжүүл�?х, тө�?вийн үйл ажиллагаа болон ул�?ын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт,
менежментийг �?айжруулах, ир�?�?дүйн д�?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг д�?мжих жрх зүйн
орчинг б�?хжүүл�?х з�?р�?г арга х�?мж�?�?г авч х�?р�?гжүүлб�?л зохино. Ядуурлыг бууруулах
халамжийн т�?тг�?мжийг зохих шалгуурын үнд�?�?н д�?�?р зорилтот бүл�?гт чиглүүлж олгох нь уул
уурхайн ө�?өлт-бууралтын мөчлөгөө�? �?дуу �?мз�?г бүлгийн ирг�?дийг тө�?вийн тогтвортой арга
замаар хамгаалах нөхцлийг бүрдүүлн�?. Эц�?�?т нь дүгн�?х�?д уул уурхайн �?албарын
шин�?чл�?лийг тууштай үрг�?лжлүүл�?х нь шин�? хайгуулын ажил н�?м�?гд�?х, байгаль орчин ба
нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангах урамшуулал хөшүүргийг б�?хжүүл�?х ач холбогдолтой.
Зохи�?той удирдан чиглүүлж чадваа�? уул уурхайн �?албар нь дунд ба урт хугацаанд ө�?өлтийг
д�?мжих гол хөдөлгөгч хүч болж чадна.
Ойрын жилүүд�?д н�?л�?�?д �?р�?д�?л тулгарах төлөвт�?й байна. Оюу толгойн тө�?лөө�? уул уурхайн
орлого төвлөрүүл�?х хүрт�?л ир�?х х�?д�?н жилд тө�?вийн �?анхүүжилтийн дарамт н�?м�?гд�?х
хандлагатай. 2011 онд Г�?н�?тийн ашгийн татварыг т�?гл�?ж халахтай холбоотой төвийн орлого
бага�?ах бөгөөд хандивлагчдын �?анхүүжилт хумигдана. Богино хугацааны ба�? н�?г �?орилт бол
ойрын жилүүд�?д �?дийн за�?гийн үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, хөрөнгийн орох ур�?гал
�?�?рг�?х�?�?�? өмнө банкны �?албарыг б�?лтг�?ж угтвар нөхцлийг хангахын тулд ту�? �?албарт оршиж
буй төлбөрийн чадавхитай холбоотой б�?рхш�?�?лүүдийг шийд�?х нь богино хугацаанд
х�?р�?гжүүл�?х ба�? н�?г�?н �?орилт юм. Ойрын жилүүд�?д ө�?өлт-бууралтын мөчлөгийн �?авалгаа
дахин давтагдахаа�? зайл�?хийхийн тулд ө�?өн н�?м�?гд�?ж буй инфл�?цийн дарамтын �?�?р�?г
мөнгөний ба тө�?вийн бодлогын зохи�?той арга х�?мж�?�? авах шаардлагатай байна.




                                             6
 1. Гадаад �?дийн за�?гийн цочрол

 Д�?лхийн �?дийн за�?гийн х�?мралын улмаа�? бий бол�?он ашигт малтмалын үнийн
 уналт, гадаад зах з�?�?лийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�?ний огцом бууралт нь 2008 оны �?ц�?�?�?р
 болон 2009 оны �?х�?�?р Монгол ул�?ын �?дийн за�?агт маш хүнд цохилт болов.
 Монгол ул�?ын �?к�?портын гол бүт�?�?гд�?хүүн болох з�?�?ийн үн�? 2008 оны 4 �?арын байдлаар тонн
 нь 8700 ам. доллар бай�?наа 2009 оны 3 �?арын байдлаар тонн нь 3000 ам. доллар хүрт�?л
 хамгийн ихд�?�? 65 хүрт�?л хувиар унаж�?�?. �?үүр�?, цайр, бохир ноолуур болон түүхий газрын то�?
 з�?р�?г бу�?ад гол түүхий �?дийн үн�? мөн үл�?мж хувиар буур�?ан байна. Зөвхөн үн�?т цаа�?ны
 хөрөнгө оруулалтын үүр�?г гүйц�?тг�?д�?г алтны үн�? х�?в�?�?р байна. (Зураг 2)
 Эн�?хүү гадаад �?дийн за�?гийн цочрол т�?вд�?л нь Монгол ул�?ын гол худалдааны түнш орнуудын
 �?дийн за�?гийн байдал хумигдаж гадаад зах з�?�?лийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�? нь буур�?ан үйл �?вдалтай
 давхцан Монголын �?дийн за�?агт нөлөөлж байна. Жиш�?�?лб�?л, Монгол ул�?ын �?к�?портын 70
 хувийг �?з�?лд�?г Х�?тадын аж ахуйн үйлдв�?рл�?л өмнөх жилийн мөн үеийнхт�?й харьцуулбал 2008
 оны дундуур 16 хувь бай�?наа 2009 оны 1-р улирлын байдлаар 5 хувь болтол буур�?ан байна.
 Үүний үр дүнд з�?�? болон бу�?ад Монголын бүт�?�?гд�?хүүний импортоор Х�?тад ул�?ын �?р�?лт
 х�?р�?гц�?�? огцом буурч, 2009 оны �?хний хага�? жилийн байдлаар жилийн 50 хүрт�?л хувиар
 буур�?ан байна. (Зураг 2)


Зураг 1. Түүхий �?дийн үн�? 2008 оны 2-р      Зураг 2. Монгол ул�?ын худалдааны гол
хага�?т огцом уна�?ан…                        түнш Х�?тад ул�?ын �?р�?лт буур�?ан …
Индек�?=100 (2007 оны 1-р �?ард)              Жилийн өөрчлөлт, %-иар, 3 �?арын гул�?�?ан дундаж




   Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк                    Эх �?урвалж: Haver шинжилг�?�?, Д�?лхийн Банк




                                              7
2. Х�?мралын үр дагаврууд

Д�?лхийн �?дийн за�?гийн уналтын улмаа�? металын үн�? огцом буурч Монгол ул�?ад хүнд цохилт
бол�?он. Үүний дүнд з�?�?ийн үнийн уналттай з�?р�?гц�?н тө�?вийн ба ур�?гал дан�?ны алдагдал улам
н�?м�?гд�?в. Төгрөгийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�? буурч, төгрөгийн ханшийг д�?мжих зохицуулалт нь гадаад
валютын нөөцийг хорогдуулж, улмаар 2009 оны �?х�?нд төгрөгийн ханш огцом �?уларч
үн�?гүйд�?х�?д хүр�?�?н. 2008 оны �?ц�?�?�?р н�?г томоохон банк дампуурч, х�?т халалт үү�?�?�?н (�?р�?лт
нийлүүл�?лтийн харьцаа алдагд�?ан) банкны �?албарт итг�?х олон нийтийн итг�?л �?уларч,
хадгаламж татах хандлага �?р�? н�?м�?гд�?�?н.
Уул уурхайн �?албарын орлогоо�? х�?т хамааралтайн д�?�?р ө�?өлтийн үед тө�?вийн
хангалттай хуримтлал бүрдүүлж чадаагүйг�?�?�? з�?�?ийн үнийн огцом уналт нь
тө�?вийн т�?нц�?лд хүнд цохилт болов.
За�?гийн газар ө�?өлтийн жилүүд�?д (2005-2007 онд) ул�?ын тө�?өвт багахан үлд�?гд�?л балан�?тай
бай�?ан нь ашигт малтмалын үнийн уналтаа�? үүд�?�?н тө�?вийн цочролыг зөөлрүүл�?х�?д
хүр�?лц�?�?т�?й байж чад�?ангүй. Түүн�?�?�? гадна огцом ө�?өлтийн жилүүд�?д За�?гийн газар тө�?вийн
ачааллыг уул уурхайн бу�? �?албаруудаа�? авч шилжүүл�?н�?�?р ул�?ын тө�?вийг уул уурхайн
орлогоо�? х�?т хараат байдалтай болгоход хүрг�?�?�?н. З�?�?ийн үн�? оргил түвшинд хүр�?�?н 2007
онд г�?х�?д тө�?вийн орлогын бараг 40 хувийг уул уурхайн �?албараа�? бүрдүүлж байж�?�?.
Түүнчл�?н, Монгол Банк төгрөгийн ам.доллартай харьцах бодит ханшийг зохицуулдаг бай�?ан
нь д�?лхийн зах з�?�?л д�?�?рх з�?�?ийн үнийн уналт татварын орлогын төвлөрүүл�?лт�?д шууд
нөлөөлөх шалтгаан бол�?он. Тө�?вийн уул уурхайн бу�? �?албарын алдагдал 2006 онд Д�?Б-ий
7.3% бай�?ан бол 2008 онд 15.3%-д хүрч �?р�? ө�?�?өн. (Зураг 3)
Зураг 3. Ө�?өлтийн үед уул уурхайн бу�?            Зураг 4 Татаа�? болон мөнгөн т�?тг�?мжийн
тө�?вийн алдагдал ө�?�?өөр бай�?ан нь 2008           зардлын ө�?өлтийн хувь х�?мж�?�?
оны тө�?вийн т�?нц�?л алдагдалд ороход
түлх�?ц бол�?он.
Д�?Б-д �?зл�?х %                                    нийт зардлын %-иар




    Жич: Ул�?ын/төвлөр�?өн тө�?өв, орон нутгийн         Жич: *За�?варыг (тө�?өвт) их за�?вар г�?ж тодорхойл�?он
тө�?өв, МУХС, нийгмийн хамгааллын �?ан.* �?�?�?-ийн   ба бу�?ад зардлын үзүүл�?лтийн н�?г х�?�?�?г болгож жинх�?н�?
орлогын албан татвар, уул уурхайн компаниудын    их за�?варын тодорхойлолтыг бүрх�?гдүүл�?�?н байж
ногдол ашиг, Г�?Т, нөөц ашигла�?ны төлбөр.         болзошгүй. **Шин�? хөрөнгө оруулалтад зөвхөн Дотоодын
                                                 хөрөнгө оруулалтыг хамааруулав.
    Эх �?урвалж: Сангийн Яам, Д�?лхийн Банк.
                                                      Эх �?урвалж: Сангийн Яам, Д�?лхийн Банк


                                                  8
Ө�?өлтийн жилүүд�?д тө�?вийн орлого н�?м�?гд�?хийн х�?р�?�?р тогтвортой бу�? буюу үр ашигүй
зарцуулалт н�?м�?гд�?ж, улмаар х�?мралын үед тө�?вийн дарамтыг улам даамжруулав.
Тухайлбал, ө�?өлтт�?й жилүүд�?д нийгмийн халамжийн т�?тг�?мжийг х�?т өргөжүүл�?н,
хавтгайруулан олгох бол�?он.
�?ийгмийн халамжийн хамгийн чухал мөнгөн т�?тг�?мж болох Хүүхдийн Мөнгөний Хөтөлбөрийн
хүр�?�?нд жилд 140 т�?рбум төгрөг зарцуулж бай�?ан бөгөөд 2008 онд тө�?вийн зардлын 5.6
хувийг �?з�?лж байж�?�?. Уул уурхайн х�?лб�?лз�?лт�?й орлого ту�? ХМХ-ийн 75%-ийг дангаар
�?анхүүжүүлж бай�?ан. Цаашилбал ХМХ-ийг зорилтот бүл�?гт оновчтой чиглүүл�?�?гүй тул
дийл�?нх хувийг �?дуу бу�? өрхүүд�?д олгож�?�?. 2008 онд цалин хөл�?, хөрөнгө оруулалт, татаа�?ын
зардлын Д�?Б-д �?зл�?х хувь х�?мж�?�? �?р�? н�?м�?гд�?�?н. (Зураг 4) Г�?вч 6-р бүл�?гт дурд�?анчлан,
хөрөнгө оруулалтын олон тө�?лүүдийг наад захын �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?лийн �?удалгаа
хийхгүйг�?�?р �?анхүүжүүлж бай�?ан. Олон жилийн турш төрийн хөрөнгө оруулалтыг маш муу
төлөвлөж бай�?ан нь шин�? хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаа үр ашиг доголдоход
нөлөөл�?өн. Эдүг�?�? д�?д бүтцийн капитал за�?варт тө�?өв хүр�?лц�?хгүйгаа�? �?рчим хүч, зам
т�?�?врийн �?албарын �?л�?гд�?л г�?мт�?л ноцтой түвшинд хүр�?�?д байна.
Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л алдагдалд оров.
Түүхий �?дийн үнийн уналт ба �?к�?портын орлого хумигд�?анаа�? үүд�?н 2008 оны �?ц�?�?т болон
2009 оны �?х�?�?р худалдааны т�?нц�?л �?р�? доройт�?он. (Зураг 5). Д�?лхийн зах з�?�?л д�?�?рх үнийн
уналттай з�?р�?гц�?н �?к�?портын ашиг орлого бага�?�?ан нь импортын ө�?өлтийн түвшинг�?�?�?
хавьгүй илүү байв. Үүний дүнд Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л 2007 оны байдлаар Д�?Б-ий 6.7%-т�?й
т�?нц�?хүйц �?ер�?г дүнт�?й бай�?ан бол 2008 онд 14%-ийн алдагдалтай �?өрөг гар�?ан ч, улмаар
2009 оны �?хний 2 улиралд алдагдлын х�?мж�?�? 15% хүрч н�?м�?гд�?в (Зураг 6).
Зураг 5. 2008 оны �?ц�?�?�?р худалдааны                 Зураг 6. Эн�? нь ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л
т�?нцлийн алдагдалд улам даамжрав…                   доройтоход хүрг�?�?�?н ч �?айжирч байна…
Са�? ам.$, 12-�?арын гул�?�?ан дүн                      Д�?Б-ний %, 4-улирлын гул�?�?ан дүн




    Жич: Сар тутмын худалдааны үзүүл�?лтүүд Монгол        жич: Сар тутмын худалдааны үзүүл�?лтүүд Монгол орны
орны улирлын онцлогт автаж, харилцан адилгүй        улирлын онцлогт автаж, харилцан адилгүй х�?лб�?лзд�?г. Иймд
х�?лб�?лзд�?г. Иймд 12 �?арын гул�?�?ан дүнг үзүүл�?в.     12 �?арын гулл�?ан дүнг үзүүл�?в.

   Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар,             Эх �?урвалж: Монгол Банк, Үнд�?�?ний Стати�?тикийн
Д�?лхийн Банк.                                       Газар, Д�?лхийн Банк.




                                                      9
2008 оны �?ц�?�? ба 2009 оны �?х�?�?р төгрөгийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�? буур�?наа�? төгрөгийг
д�?мжих зохицуулалт хий�?н�?�?�? гадаад валютын нөөц хорогд�?он.
Х�?мралын үед Монгол Банкнаа�? төгрөгийг ханшны ам.доллартай харьцах н�?рл�?�?�?н ханшийг
хүч�?�?р барих зохицуулалт хий�?�?н нь ханшны уналтыг даамжруул�?ан. Түүхий �?дийн гол
�?к�?портлогч орнууд Д�?лхийн зах з�?�?л д�?�?рх түүхий �?дийн үнийн уналтын �?�?р�?г хамгаалалтын
�?хний механизм болгож мөнгөн т�?мд�?гт�?�? чөлөөт�?й үн�?гүйд�?ж унахыг хүл�?�?н зөвшөөрдөг
жишг�?�?�? �?н�? нь т�?�? өөр алхам байв. Үүний улмаа�? 2008 оны 7-р �?араа�? 2009 оны 2 �?ар
хүрт�?лх хугацаанд Монгол Банк гадаад валютын нөөцөө 500 �?а�? ам.доллараар
хорогдуулахад хүр�?�?н. Г�?вч төгрөгийн үн�?гүйд�?л даамжир�?аар 2008 оны 10-р �?арын �?ц�?�?�?�?
2009 оны 3-р �?арын дунд хүрт�?л 38%-иар ханш нь �?улар�?ан. (Зураг 7, Зураг 8).


Зураг 7. Ханшны зохицуулалтаа�? үүд�?н зах      Зураг 8. Төгрөгийн н�?рлл�?�?�?н ханшны
з�?�?лийн ба албан �?�?ны ханшны зөрүү            түвшинг барих ордологоо�? үүд�?�?н гадаад
н�?м�?гд�?�?н                                     валюын хорогдол
төгрөгийн 1 ам.долларт харьцах ханш, %-иар    �?а�? ам.$, �?а�? ам. $ хуримтлал, �?ар тутмын өөрчлөлт




   Сүүлийн ажиглалт: 2010 оны 4-р �?арын 12.       Жич: Хайрцган дахь тоо нь Монгол Банкны
   Эх �?урвалж: Монголын Санхүүгийн Холбоо,    гадаад валютын нөөц 4-р �?арын �?ц�?ийн байдлаар.
Д�?лхийн Банк                                      Эх �?урвалж: Монгол Банк, Д�?лхийн Банк.

2008 оны �?х�?�?р банкны �?албарт итг�?х итг�?л буурч, хадгаламжаа татаж
�?х�?л�?н�?�?р гадаад цочролд өрт�?өн банкны �?албарын байдал улам доройтов.
Ө�?өлтийн жилүүд�?д өргөжин т�?лж бай�?ан Монгол ул�?ын �?анхүүгийн �?албарын�?ул талыг
д�?лхийн �?дийн за�?гийн х�?мрал улам б�?рхш�?�?л�?тй болгов. Дотоодын инфл�?ци 2008 оны 8
�?ард н�?л�?�?д өндөр буюу 33.7%-д хүр�?�?н нь 2008 оны байдлаар Зүүн �?зи �?омхон далайн
бү�?ийн ул�? орнуудын дунд хамгийн өндөрт тооцогдож бай�?ан бөгөөд мөнгөний �?ул ц�?гцгүй
бодлого нь з�?�?л авах �?вдлыг х�?т т�?лж (Зураг 9), улмаар чанаргүй з�?�?лийг н�?м�?гдүүл�?хийн
�?ацу з�?�?лийн чанарыг доройтуул�?ан. Х�?мралд өрт�?өн з�?�?лийн багцын дийл�?нх х�?�?�?г нь
барилга, үл хөдлөх хөрөнгийн �?албарт хамаарч байна. Хувь хүмүү�? томооохон з�?�?лд�?гчдийг
бүрдүүлж бай�?ан нь хувь з�?�?лд�?гчийг нөмөр�?өн цочролд банкны з�?�?лийн багц өртөх �?ул
талыг даамжруулж бай�?ан. Тухайлбал, 2008 оны дунд үе�?�? �?дүг�?�?г хүрт�?лх хугацаанд 50 топ
томоохон з�?�?лд�?гчдийн з�?�?лийн х�?мж�?�? нь нийт төлөгдөөгүй з�?�?лийн 20%-иа�? 30% болж
н�?м�?гд�?�?н байна ( Зураг 10). Эдг�?�?р нь н�?гтг�?�?�?н тойм үзүүл�?лт бөгөөд банк ту�? бүр�?�?р авч
үзв�?л үүн�?�?�? өндөр үзүүл�?лт гарч болзошгүй.



                                              10
Зураг 9. Санхүүгийн �?албарт б�?рхш�?�?л          Зураг 10. Топ 50 томоохон з�?�?лд�?гчд�?д
үү�?�?х нөхцлийг тавь�?ан з�?�?лийн огцом         з�?�?лийн төвлөрөл ойрын жилүүд�?д
ө�?өлт                                        н�?м�?гд�?�?н
з�?�?лийн ө�?өлт %, өмнөх жилт�?й харьцуулахад   т�?рбум төгрөг, %




    Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк.                Эх �?урвалж: Монгол Банк, Д�?лхийн Банк



Инфл�?цийн түвшин н�?м�?гд�?�?н�?�?�? төгрөгийн хадгаламжийн бодит хүү ха�?ах дүнт�?й болж
ир�?�?н тул 2008 оны дунд үе�?�? төгрөгийн хадгаламжийг валютын хадгаламж болгож
шилжүүл�?х хандлага их�?�?�?�?н (Зураг 11). 2008 оны �?ц�?�?�?р дөрөв д�?х том банк болох �?нод
Банкнийн менежментийг Монгол Банкинд �?рх м�?д�?лд шилжүүлж ав�?наар олон нийтийн
банкны �?албарт итг�?х итг�?л алдарч �?х�?л�?�?н. Улмаар гадаад валютын хом�?дол гаарч, улмаар
Монгол Банк алют �?олилцооны интервенц хий�?�?н нь Монгол Банкны албан �?�?ны валют
�?олилцооны н�?рл�?�?�?н ханш болон зах з�?�?лд арилжаалагдах ханшны хоорондын зөрүүг улам
их�?�?р н�?м�?гдүүл�?�?н. (Зураг 7). Үүн�?�?�? үүд�?н төгрөгийн ба валютын хадгаламжаа татах �?вдал
их�?�?�?�?н. Олон нийтийн итг�?лийг �?�?рг�?�?хийн тулд 2008 оны 11-р �?ард За�?гийн газар банкин
дахь хадгаламжид баталгаа гарга�?ан ч, төгрөгийн хадгаламжийн бодит хүү ха�?ах дүнт�?й
байгаа нөхцөлд �?н�? нь аль хадгаламжид үйлчл�?х �?�?�?х нь харилцагчдад тодорхойгүй х�?в�?�?р
байв.
Зураг 11. 2008 онд олон нийтийн итг�?л
�?улар�?ан нь хадгаламж татах, төгрөгийн
хадгаламжийг ам.долларт шилжүүл�?х нь
н�?м�?г�?�?н.
т�?рбум төгрөг, �?араар




    Эх �?урвалж: Монгол Банк, Д�?лхийн Банк.

                                                11
3. Бу�?ад төрлийн з�?�? бүт�?�?гд�?хүүний төлөв

Д�?лхийн з�?�? үйлдв�?рл�?гч томоохон ул�? орнууд з�?�?ийн үнийн уналтад бүгд
нийтл�?г өрт�?өн. Г�?вч Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн ба бодлогын орчны �?ул
дорой байдлаа�? үүд�?н ту�? орны нөхцөл байдал бу�?ад орнуудтай харьцуулбал
маш ноцтой түвшинд хүр�?�?н.
�?ийт �?к�?портод нь з�?�?ийн �?зл�?х хувь х�?мж�?�?г�?�?р
д�?лхийн томоохон з�?�? �?к�?портлогч орнуудад Замби, Зураг 12. Эк�?портод гаргадаг ба�?жмал
Чили, Монгол, Папуа Шин�? Гвиней (ПШГ), болон Эк�?портын төвлөрлийн инхдек�? �?зл�?х %
                                                    шугам, баганыг), �?к�?портод з�?�?ийн
                                                                                       *(баруун
Перу багтдаг (Зураг 12). Д�?�?рх ул�? орнуудад (зүүн шугам, зураа�?ыг)
д�?лхийн зах з�?�?л д�?�?р з�?�?ийн үн�? уна�?ан г�?х нийтл�?г
а�?уудал нүүрл�?�?�?н ч, үүний �?дийн за�?агт үзүүлж буй
үр нөлөө харилцан адилгүй. 2009 онд ту�? таван
орны Д�?Б буур�?ан ч, Перу ба Монгол ул�?ынх
хамгийн их уналттай нь байв (Зураг 13). Түүнчл�?н
�?дг�?�?р ул�? орны тө�?вийн т�?нц�?л           2009 онд
алдагдалд ор�?он. Чили ба Папуа ШИн�? Гвиней з�?р�?г
ул�?ууд 2008 он хүрт�?л ө�?өлтийн жилүүд�?д тө�?вийн
үлд�?гд�?л балан�? арвин хуримтлалтай бай�?ан бол
Монгол, Замби ул�?уудын хувьд 2008 онд х�?дийн�?�?
тө�?вийн алдагдалд ор�?он байна (Зураг 14). Монгол
ул�?ын тө�?вийн уул уурхайн бу�? алдагдал бу�?даа�?
өндөр байна. Г�?вч Монгол ул�?ын хувьд 2008 он
хамгийн уналттай жил бай�?ан бол Замби ул�? ч ба�?         Жич: * Herfindahl index: бүх төрлийн
                       1                            барааны �?к�?портод �?зл�?х хувийн жингийн
адил гаднаа�? ту�?лалцаа хү�?�?�?н (Зураг 15)            квадратын нийлб�?р (х�?лб�?лз�?л: 0—100).
   Түүхий �?дийн үн�? өндөр байх үед ч ХҮИ-ийн            Эх �?урвалж: �?ҮБ Comtrade, Д�?лхийн Банк.
инфл�?цийн дундаж ө�?өлт Монгол ул�?ад хамгийн
өндөр бай�?ан нь бу�?ад дөрвөн оронтой харьцуулахад ту�? орны хувьд дотоодын ө�?өлт
ү�?р�?нгүй өндөр түвшинд бай�?ныг илтг�?н�? (Зураг 16). З�?�?ийн �?к�?портоо�? хамааралтай байх,
�?�?в�?л �?к�?портын төвлөрөл өндөр байх нь х�?мралын үеийн гүйц�?тг�?лийн �?лгаатай байдлыг
дангаар тайлбарлаж чадахгүй. Тухайлбал, Замби ба Чили ул�?ууд з�?�?ийн �?к�?портоо�? хамгийн
их хамааралтай ч, ту�? орнуудын Д�?Б-ий бууралтын төлөв Монгол ба Перу ул�?ынхаа�? бага
байна. Замби 2008 оны �?ц�?�?�?р з�?�?ийн томоохон, шин�? уурхайг ашиглаж �?х�?л�?�?н (зөвхөн н�?г
ул�?ад бол�?он). З�?�?ийн бүт�?�?мж н�?м�?гд�?�?н�?�?р х�?мралын нөлөөг зөөлрүүл�?хийн з�?р�?гц�?�?
Замби ул�? уул уурхайн шин�? хөрөнгө оруулалт татах, мөн одоогийн үйл ажиллагааг
хугацаанаа�?аа өмнө хумигдахаа�? �?�?ргийл�?х зорилгоор уул уурхайн �?албар дахь г�?н�?тийн
ашгийн татварыг халж цуцлав. Замби ул�? �?дийн за�?гийн �?ер�?г гүйц�?тг�?лийн ачаар өрийн
хөнгөлөлт �?дл�?х боломж бүрд�?�?н. Перу ул�? тө�?вийн үлд�?гд�?л �?үүлийн 3 жилд н�?л�?�?д
хуримтлуул�?ан төдийгүй ашигт малтмалын г�?н�?тийн орлогыг хадгаламжийг н�?м�?гдүүлж,
за�?гийн газрын өрийг нимг�?рүүл�?х�?д голчлон зарцуул�?ан байна. Чили ул�? нь �?алхи шуургыг


   1
     Х�?мралын �?�?р�?г авах арга х�?мж�?�?ний хүр�?�?нд Замби ул�? нь ОУВС-ын буй Ядуурлыг бууруулах
хөтөлбөрийн хүр�?�?нд �?анхүүжилтийн х�?мж�?�?г н�?л�?�?д ө�?гөж хүрт�?�?н. ОУВС-гийн �?н�?хүү �?анхүүжилт�?д
Замби ул�? 50% квоттой бол, Монгол ул�? Тогворжуулалын хөтөлбөрийн хүр�?�?нд (Stand-by) 300%-ийн
квоттой т�?нц�?х �?анхүүжилт ав�?ан. Перу ул�? 2007 онs 1-р �?араа�? 25 �?арын Ст�?ндбай хөтөлбөр
х�?р�?жүүлж байгаа ч, �?н�? нь ОУВС-гийн хөрөнгө нөөцөө�? маш бага хүрт�?х нөхцөлт�?йд тооцогддог.
                                                12
ажрахгүй давахаар таатай байр �?уурь �?з�?л�?�?н аж�?�?. Тухайлбал, з�?�?ийн үн�? �?дийн за�?гийн
бу�?ад �?албаруудад нөлөөлөхгүй байхад д�?мжл�?г үзүүл�?х, гадаад �?анхүүжилтийг зохи�?той
хүрт�?х зорилгоор ө�?өлтийн жилүүд�?д тө�?вийн зардлыг х�?згаарлах, инфл�?цийн онровчтой
зохицуулах, валютын у�?н хатан ханш, з�?�?ийн тогтвортой байдлын �?ан байгуулахад чигл�?�?�?н
тө�?вийн дүр�?м журмынхаа өгөөжийг хүрт�?ж чад�?ан.
  Зураг 13. 2008-2009 оны Д�?Б-ий өөрчлөлт,          Зураг 14. Тө�?вийн т�?нц�?л доройт�?он нь
  2008 оны уул уурхайн бу�? тө�?вийн т�?нц�?л
  өөрчлөлт (Д�?Б-ийн   ө�?өлт)/   Д�?Б-д   �?зл�?х   %   Д�?Б-д �?зл�?х %
  (тө�?вийн т�?нц�?л)




      Эх �?урвалж: ОУВС Д�?лхийн �?дийн за�?гийн            Жич: За�?гийн газрын тайлан балан�?ад
  төлөв м�?д�?�?ллийн �?ан, ОУВС IV тайлангууд,         буцалтгүй т�?�?л�?мжийг ту�?гаагүй.
  Д�?лхийн Банк                                          Эх �?ургалж: ОУВС Д�?лхийн �?дийн за�?гийн
                                                    төлөв м�?д�?�?ллийн �?ан.
  Зураг 15. Монгол ул�?ын тө�?вийн ур�?гал             Зураг 16. ХҮИ-ийн инфл�?цийн ө�?өлт, уналт
  т�?нц�?л м�?д�?гд�?хүйц огцом уна�?ан …
  Д�?Б-д �?зл�?х %                                     өмнөх жилт�?йхарьцуул�?ан %-иар




      Эх �?урвалж: ОУВС Д�?лхийн �?дийн за�?гийн            Жич: х�?р�?гл�?�?ний д�?ндаж үнийн инфл�?ци.
  төлөв м�?д�?�?ллийн �?ан.                                 Эх �?урвалж: ОУВС Д�?лхийн �?дийн за�?гийн
                                                    төлөв м�?д�?�?ллийн �?ан .
Үн�?х�?�?р Монгол ул�?ын туршлагыг Чили ул�?ынхтай харьцуулбал үн�?х�?�?р том �?лгаатай. Чили
      ,
ул�?ын валютын ханш у�?н хатан (тийм�?�?�? цочролыг зөөлрүүлж чад�?ан) бөгөөд �?дийн за�?гаа
д�?мжихийн тулд томоохон д�?мжл�?гт багцыг бие даан �?анхүүжүүл�?х чадвартай. Үүнийг
                                          13
бүтцийн т�?нцлийн дүр�?м журмын хүр�?�?нд ө�?өлтийн жилүүд�?д тө�?өвт их х�?мж�?�?ний хуримтлал
бий болгох замаар х�?р�?гжүүл�?�?н бөгөөд ө�?өлтийн жилүүд�?д з�?�?лийн оновчтой бодлого
х�?р�?гжүүл�?ний дүнд Чили ул�?ын банкны �?албар Монгол ул�?ынхтай адил түвшинд х�?мралд
ноцтой өртөөгүй. (Шигтг�?�? 1 үзн�? үү).




                                           14
                     Шигтг�?�? 1 Чили ул�?ын тө�?вийн тогтолцоо

Тө�?вийн шин�?чл�?л хийх�?�?�? өмнө Чили ул�? уул Зураг 17. Ө�?өлт ба уналтын мөчлөгийн
уурхайн огцом ө�?өлт, уналтад �?�?лж дараалан �?вцад Чилийн бүтцийн т�?нцлийн дүр�?м
өрт�?өнөөр олон б�?рхш�?�?лт�?й тулгарч бай�?ан. тө�?вийг х�?рх�?н тогтворжуулж бай�?ан �?�?�?х
2001 онд Чили ул�?ын Сангийн Яам нь
тө�?вийн бүтцийн т�?нцлийн дүр�?м (Зураг 17)
н�?втрүүл�?н х�?р�?гжүүл�?н�?�?р �?н�? нь тө�?вийн
менежмент�?д үнийн х�?лб�?лзлийн �?�?лж
дараалан үзүүл�?х үр дагаврыг х�?згаарлан,
1990-�?�?д оны �?ц�?�?�?р тө�?вийн �?ул дорой
�?анхүүжилийг     �?айжруулж     болов�?ронгуй
болго�?он. (тө�?вийн нийт орлогын 15%-ийг уул
уурхайн орлого бүрдүүлд�?г). Тө�?вийн талаарх
�?ул талуудад тө�?вийн алдагдал �?�?лж
дараалан үрг�?лжл�?х, Төв Банкны ц�?в�?р ашиг
орлого ха�?ах дүнт�?й гарах, гадаад өрийн �?ул
дорой байдал, т�?тг�?в�?р болон д�?д бүтцийн        Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк, ОУВС, Чилийн Төв Банк,
конце�?�?ийн г�?р�?�?т�?й холбоотой томоохон Монгол Банк
хариуцлага з�?ргийн дурдаж болно. (1980-д
онд төлбөрийн чадваргүй банкуудыг хөрөнгөжүүл�?х�?д Төв Банкнаа�? их х�?мж�?�?ний хөрөнгө гаргаж,
1990-�?�?д онд гадаад валютын зохицуулалт хийж бай�?ан нь Төв Банкны үйл ажиллагааг
�?улруул�?ан). Тө�?вийн шин�?чл�?л х�?р�?гжүүл�?х замаар огцом �?авал�?ан х�?лб�?лзлийг �?аармагжуулах
шаардлага гар�?ан. Тө�?вийн нөхцөл байдлыг аль болох тодорхой болгох, манипул�?ц хийх�?�?�?
�?�?ргийл�?хийн тулд тө�?вийн тогтолцоог �?нгийн, ойлгомжтой, тунгалаг байдлыг д�?�?шлүүл�?х
шаардлагатай бол�?он.
Тө�?вийн орлого тогтворгүй х�?лб�?лз�?х нь гурван шалтгаанаа�? үүд�?лт�?й бай�?ан. �?�?гдүг�?�?рт,
з�?�?ийн үн�? (мөн молибден) д�?лхийн зах з�?�?л д�?�?р ө�?өх бүрт уул уурхайн татварын орлого
н�?м�?гд�?ж байв. Ийм х�?лб�?лзлийг �?аармагжуулах үүдн�?�?�? з�?�?ийн бодит үний оронд урт хугацаанд
тооцоол�?он үнийг тө�?өөллийг ашиглахаар шийд�?�?н. Эн�? нь уул уурхайгаа�? тө�?өвт төвлөрөх
―бүтцийн‖ орлогыг тодорхойлдог болов. З�?�?ийн бодит үн�? урт хугацааны тө�?өөллөө�? дав�?ан
тохиолдолд н�?м�?лт орлогыг хуримтлуулна. Хоёрдугаарт, Д�?Б х�?лб�?лз�?х тохиолдолд тө�?вийн
хүр�?�?ний уул уурхайн бу�? орлого мөн дагаж х�?лб�?лзд�?г бай�?ан. Үүнийг �?аармагжуулах үүдн�?�?�?
уул уурхайн бу�? татварын орлогын бүтцийг жигдрүүл�?х механизм бүрдүүл�?�?н. Гуравдугаарт,
үүнт�?й тө�?т�?й зөөлрүүл�?х механизмыг За�?гийн газрын �?анхүүгийн хөрөнгийн х�?лб�?лзлийг х�?наж
удирдахад ашиглахаар болов.
Жил бүр ―бүтцийн‖ (бодит бу�?) орлогод тулгуурлан тө�?вийн бодит зардалд х�?згаар тогтоож,
улмаар тө�?вийн т�?нцлийг тодорхой х�?мж�?�?нд хангана г�?ж үз�?�?н. Эн�?хүү зорилтод тулгуурлла�?ан
тө�?вийн т�?нцлийг бүтцийн т�?нц�?л г�?ж томъ�?олов. Чили ул�? �?хний үед Д�?Б-ий 1%-тай т�?нц�?х
түвшний бүтцийн т�?нц�?л (ашиг)-тай байх зорилт д�?вшүүл�?�?н. Уул уурхайн ө�?өлтт�?й бай�?ан 2000-
аад оны дунд үе�?р бүтцийн т�?нцлийн дүрмийг хүчин төгөлдөр х�?р�?гжүүл�?�?н. Чили ул�?ын тө�?вийн
бодит үлд�?гд�?л Д�?Б-ий 8-9% хүрт�?л ө�?өж бай�?ан ч, тө�?вийн зардлыг Д�?Б-ий 1%-тай т�?нц�?х
түвшинд х�?згаарлаж байв. Бүтцийн т�?нцлийн зорилтот түвшинг жил бүр шин�?чл�?н тогтоох бөгөөд
�?дийн за�?гийн хандлага өөрчлөгдөхөд зохи�?той ажиллах нөхцлийг хангахын тулд Чили ул�? ту�?
дүрмийг х�?д х�?д�?н удаа за�?варлаж �?айжруул�?ан. Эдүг�?�? Чили ул�?ын тө�?вийн бүтциийн дүрмийн
зорилтот түвшин 0.5%-д тогтоо�?он буй.

     Т�?тг�?врийн �?ан                  Төв Банкны хөрөнгө              �?ийг�?м, �?дийн за�?гийн
     *Мак�?имум – Д�?Б-ий              зузаатгал                       тогтворжуулалтын �?ан
     0.5%                            * 5 жилд Д�?Б-ий 0.5%            * Д�?Б-ий 1%-иа�? д�?�?ш
     *Минимум – Д�?Б-ий 0.2%          (�?онголтоор)                    хуримтлал үү�?г�?х



                                                   15
Чили ул�?ын тө�?вийн хариуцлагын тухай хуулиар ту�? дүрмийн дагуу бий болго�?он хөрөнгө мөнгийг
зохи�?той удирдах орчинг бүрдүүлж өг�?өн. Валютын ханш болон дотоодын хөрөнгийн зах з�?�?лийг
тө�?вийн багц н�?м�?гд�?�?н�?�?�? үүд�?х нөлөөллөө�? хамгаалах зорилгоор Т�?тг�?врийн нөөц �?ан, �?ийг�?м
�?дийн за�?гийн тогтворжуулалтын �?анг байгуулж, уг �?ангудын хөрөнгийг гадаад ул�? оронд хөрөнгө
оруултад ашигладаг. Тө�?вийн хариуцлагын тухай хуулиар Төв Банкыг таван жил тутам
хөрөнгөжүүл�?х а�?уудлыг зөвшөөр�?ний �?ацуу тө�?вийн бодлого болон �?анхүүгийн хөрөнгийн
менежментийн тунгалаг ил тод байдлыг �?айжруул�?ан. Тө�?вийн алдагдлыг �?анхүүжүүл�?х болон
тө�?ввийн бөрийг төлж барагдуулах үнд�?�?н хо�?р зорилгоор Тогтворжуулалтын �?анд хуримтлал бий
болгодог. Сангийн хөрөнгийг �?анхүүгийн зах з�?�?лд хөрөнгө оруулах �?тратеги нь бага х�?мж�?�?ний
найдвартай орлого олоход чигл�?х бөгөөд чөлөөт�?й хөрвөх чадварыг анхаарч үзд�?г. Их�?нх хөрөнгийг
(70%) �?�?У, Европын Холбооны зарим ул�?ууд, Япон ул�?ын За�?гийн газрын бонд авахад зарцуулдаг.
Т�?тг�?врийн нөөц �?анд жил бүр Д�?Б-ий 0.5%-тай т�?нц�?х х�?мж�?�?ний хөрөнгө хуваарилдаг бөгөөд
0.2%-ийн минимум бо�?готой. Д�?лхийн �?анхүүгийн х�?мрал нүүрл�?х�?�?�? өмнөх тогтворжуулалтын �?анд
25 т�?рбум ам.доллар хуримтлагд�?ан бай�?ан боловч өнөөдөр 7 т�?рбум болж хорогд�?он нь ө�?өлтийг
д�?мжих багцыг �?анхүүжүүл�?х�?�?�? үүд�?�?н тө�?вийн алдагдлыг �?анхүүжүүл�?�?нт�?й холбоотой.
Бүтцийн т�?нцлийн дүрмийг н�?втрүүлж х�?р�?гжүүл�?н�?�?р огцом ө�?өлт, уналтын мөчлөгүүдийн үр
нөлөаөг үр дүнт�?й арилгаж, улмаар урьдчилан таамаглдахуйц, тогтвортой тө�?өвт�?й болж чад�?ан.
Чили ул�? Д�?Б-ийх�?�? г�?равны-н�?гт�?й т�?нц�?х х�?мж�?�?ний хөрөнгө хуримтлуул�?ны ач ту�?аар бу�?ад ул�?
оронтой харьцуулбал х�?мралын шуургыг амжилттай даван туулж байна. Х�?мралаа�? �?дуу ирг�?дийг
хамгаалах �?анхүүжилт з�?р�?г �?дийн за�?гаа д�?мжих хөрөнгө мөнгийг Чили ул�? дотооддоо нийлүүлж
байна. Чили ул�?ын ө�?өлтийг д�?мжих багц нь дангаар дотоодын �?х үү�?в�?р�?�?�? �?анхүүжигд�?ж буйгаа�?
гадна татварын түвшинг Д�?Б-ий 1%-т�?й т�?нц�?х х�?мж�?�?г�?�?р бууруулж, харин ур�?гал зардлыг 1%,
хөрөнгө оруулалтыг 0.8%-иар ту�? ту�? н�?м�?гдүүл�?�?н. Уул уурхайн �?албарын огцом ө�?өлтийн үед
тө�?өвт төвлөрүүл�?�?н их х�?мж�?�?ний чөлөөт үлд�?гдлийг х�?р�?х�?н зарцуулж бай�?ан нь тухайн үед
шүүмжл�?лд өртөж бай�?ан ч �?дүг�?�? ашигтай болох нь нотлогдож, ул�? төрийн �?анал а�?уулгын
�?удалгаагаар зөв зүйт�?й алхам г�?ж үзж�?�?.
  Эх �?урвалж, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд: Блүмб�?рг, Чили ул�?ын Сангийн Яамны Тө�?вийн
хороо




                                                 16
4. Бодлогын арга х�?мж�?�?
2009 оны �?хн�?�?�? За�?гийн газар х�?мралын �?�?р�?г бодлогын оновчтой арга х�?мж�?�?
ав�?ан...
Огцом уналтыг бодитой м�?д�?р�?�?н За�?гийн газар х�?мралын �?�?р�?г олон талт боломжит арга
х�?мж�?�?г харгалзан авч үз�?�?н. Үүнд их х�?мж�?�?ний урьдчил�?ан төлбөр авч ашигт малтмал
�?к�?портлох урт хугацааны г�?р�?�? байгуулах, За�?гийн газраа�? 1.2 т�?рбум ам.долларын бондоор
�?анхүүжүүл�?х замаар �?дийн за�?гийг д�?мжих багц х�?р�?гжүүл�?х з�?р�?г арга хамруулав. Эдийн
за�?гийн нөхцөл байдал дордож, олон ул�?ын хөрөнгийн зах з�?�?лд боломжит нөхцлөөр н�?втр�?х
түв�?гт�?й бол�?он тул �?рх баригч хо�?р гол намын зүг�?�?�? ОУВС з�?р�?г бу�?ад хөгжлийн
түншл�?гчдийн д�?мжихүйц бодлогын цогц олон арга х�?мж�?�?нүүдийн талаар зөвшилцөлд хүрч
�?х�?л�?�?н.
Тө�?өв, мөнгө, валютын ханш, �?анхүүгийн бодлогын чигл�?�?л�?р олон арга х�?мж�?�? авч
х�?р�?гжүүл�?в. (Хү�?н�?гт 1) Тухайлбал, валютын ханшны ө�?өлтийг зог�?оохын тулд Монгол Банк
2009 оны 3-р �?ард бодлогын хүүг 9.75% бай�?ныг 14% болгож огцом ө�?гө�?өн. Монгол Банкнаа�?
төгрөгт итг�?х итг�?лийг �?�?рг�?�?х үүдн�?�?�? төгрөгийн н�?рл�?�?�?н ханшийг халж, валютын арилжааг
долоо хоног тутамд 2 удаа дуудлага худалдааны зарчмаар �?вуулах механизмыг н�?втрүүл�?в.
Тө�?вийн хувьд н�?м�?лт арга х�?мж�?�? авахгүй нөхцөлд 2009 оны тө�?вийн алдагдал Д�?Б-ий 12%-
д хүр�?х төлөвт�?йг 2009 оны �?х�?�?р урьдчилан тооц�?он. Тө�?вийн алдагдлыг �?анхүүгийн
зохи�?той түвшинд барихын тулд За�?гийн газар зардлаа танах буюу орлогоо н�?м�?гдүүл�?х,
�?�?в�?л аль алиныг хо�?луулах шаардлага гар�?ан. Эдийн за�?гийн х�?мралын үед тө�?авт
төвлөрүүл�?х орлогыг н�?м�?гдүүл�?х нь �?рвигтай тул За�?гийн 2009 оны тө�?вийн зардлыг �?р�?
бууруулахаа�? өөр �?онголт х�?згаарлагдмал бай�?ан ба 2009 оны 3 ба 6-р �?аруудад тө�?вийн
тодотгол хий�?�?н. Мөн оны 6-р �?ард хий�?�?н тодотголоор тө�?вийн алдагдлыг Д�?Б-ий 5.8%-д
(364 т�?рбум төгрөг) хүрг�?х зорилт тавь�?ан бөгөөд жилийн �?ц�?ийн дүнг�?�?р Д�?Б-ий 5.4%-д (328
т�?рбум төгрөг) барьж чад�?ан байна.
Хү�?н�?гт 1. 2009 онд х�?р�?гжүүл�?�?н бодлогын арга х�?мж�?�?ний тойм
Салбарууд           Бодлогын арга х�?мж�?�?:
Тө�?вийн бодлого:    �?лдагдал Д�?Б-ний 5.4 хувьд хүрг�?х, 2009 оны тө�?вийн 6-р �?арын зорилт нь 5.8%-иа�?
                    доош буулгах
                    Тө�?вийн хөрөнгө оруулалтыг ха�?аж танах
                    Төрийн албан хаагчдын цалин хөл�?ний зардлыг ха�?ах, ажилд авах �?вцыг зог�?оох
                    2009 онд гаднаа�? хөнгөлөлтт�?й з�?�?л авахыг х�?згаарлах
Валютын ханш ба     Монгол Банк бодлогын хүүг 14% хүрг�?ж ө�?гөн, гадаадд валютын дуудлага худалдаа
мөнгөний бодлого:   н�?втрүүл�?�?н
Банкны �?албар:      Дампуур�?ан хо�?р банкны �?рх хүл�?�?н авах үйл ажиллагаа �?вагдаж байна.
                    �?�?г банкинд олон ул�?ын н�?р хүндт�?й аудитороор аудит хийлг�?ж банкны хөрөнгийг
                    шилжүүлж ав�?ан.
                    Хо�?р дахь банкинд �?рх хүл�?�?н авагч томилж аудит хийж байна. Чанартай хөрөнгийг
                    ашиглах зорилгоор Төрийн Банк байгуулав.
                    Монгол Банк хөрөнгийн зохимжтой шаардлагуудыг н�?м�?гдүүл�?в
                    Монгол Банк нь Хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хуулийг х�?наж, тодруулга хийв
Уул уурхайн         Оюу Толгойн г�?р�?�? болон бу�?ад холбогдох бодлогын арга х�?мж�?�?нд гарын ү�?�?г зурав.
�?албхр:             (Г�?Т-ыг хүчингүй болгох г.м.)
                    Олборлох үйлдв�?рийн ил тод байдлын �?анаачилга ахицтай байна.




                                                     17
Олон ул�?ын ба гадаад ул�? орны хандивлагчдын д�?мжл�?г хүрт�?ж ...
2009 оны 3-р �?арын 14-нд За�?гийн газар хөгжлийн түншл�?гчидд�?�? үйл ажллагааны төлөвлөгөөг
танилцуул�?ан. Макро �?дийн за�?гийн нөхцөл байдлыг тогтворжуулахад Монгол ул�?ад д�?мжл�?г
үзүүл�?х хүр�?�?нд ОУВС-гийн Удирдах Зөвлөл Тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүр�?�?нд 229 �?а�?
ам.долларын хөнгөлөлтт�?й з�?�?л олгохоор 2009 оны 4-р �?арын 1-нд шийдв�?рл�?�?�?н.
ОУВС-гийн д�?мжл�?гт хөтөлбөрийн гол зорилго нь тө�?өв, мөнгө, �?анхүүгийн �?албарын
бодлогоор дамжуулан макро �?дийн за�?гийн тогтвортой байдлыг �?�?рг�?�?х, х�?мралаа�? �?мз�?г
бүлгийн ирг�?дийг хамгаалах �?вдал юм. Түүнчл�?н за�?гийн газраа�? макро �?дийн за�?гийн хүр�?�?г
оновчтой тодорхойл�?ноор олон ул�?ын хамтын нийг�?мл�?г�?�?�? �?анхүүгийн д�?мжл�?г илүү өргөн
хүр�?�?нд хүрт�?л нөхцөл бүрд�?н�?.
Г�?вч, гол анхаарах а�?уудал нь уул уурхайн �?албарын орлого Д�?Б-ий 10%-тай т�?нц�?хүйц
х�?мж�?�?г�?�?р буурах уналтыг зохи�?той шийд�?хийн тулд тө�?вийн оновчтой тохиргоо хийх �?вдал
байв. 2009 ба 2010 онд тө�?вийн алдагдал Д�?Б-ий 6% ба 4%-д хүр�?х�?�?р байгааг ту�? хөтөлбөрт
у�?лдуул�?ан бөгөөд тухайн үеийн тооцоогоор 2009, 2010 онуудад тө�?вийн �?анхүүгийн нийт
алдагдал 205 �?а�? ам.долларт хүр�?х төлөвт�?й байж�?�?. Тө�?виийн тохиргоо нь тө�?вийн зардлыг
х�?згаарлахад түлхүү чигл�?�?�?н. Дотоод �?х үү�?в�?р�?�?�? �?анхүүжигд�?х ул�?ын тө�?вийн хөрөнгө
оруулалтын зардлыг хойшлуул�?наар их х�?мж�?�?ний х�?мн�?лт бий болгоно. Мөн тө�?вийн
байгууллагын орон тоо ба цалинг н�?м�?гдүүл�?хгүй царцаах, хавтгайруулан олгож буй
нийгмийн халамжийн т�?тг�?мж болон бараа, үйлчилг�?�?ний бу�?ад зардлыг бууруулах замаар
цаашдын х�?мн�?лт бүрдүүлн�? г�?ж үз�?�?н. Цаашид тө�?вийн орлого, зардлагын огцом ө�?өлт,
бууралтаа�? �?�?ргийл�?х үүдн�?�?�? з�?�?�?д ногдуулах г�?н�?тийн ашгийн татварын орлогын дийл�?нх
х�?�?гийг хуримтлуулахад чигл�?�?�?н бүт�?ц зохион байгуулалтын оновчтой орчин н�?втрүүл�?х�?�?р
төлөвлөж�?�?. Банкны �?албарт итг�?х итг�?лийг �?�?рг�?�?х, х�?мрал болон түүнийг �?ааруулах арга
х�?мж�?�?ний үр дагавраа�? �?мз�?г бүлгийн ирг�?дийг хамгаалахад чигл�?�?�?н мөнгөний болон валют
�?олилцооны бодлогод цаашдын шин�?чл�?лийг хандуулна.
Эн�?хүү хөтөлбөр нь ту�? ул�?ын гадаад валютын нөөцийг хамгаалах, төгрөгийн н�?рл�?�?�?н
ханшийг у�?н хатан байлгах, инфл�?цийн хөөрөгдлийг тогтвортой бууруулахад чигл�?ж байв.
Валютын арилжааг дуудлага худалдааны зарчмаар �?вуулах шин�? тогтолцоог валют
�?олилцооны зах з�?�?лийн ханшийг тогтоох боломжтой, �?лгаварлан гадуурхахаа�? ангид, ил тод
механизмыг бүрдүүл�?х зорилгоор н�?втрүүл�?�?н. Дотоодын банкны �?албарт итг�?х итг�?лийг
�?айжруулах зорилгоор, банкин дахь хадгаламжид баталгаа гаргах болон банкны х�?налт
удирдлагыг б�?хжүүл�?х замаар өнөөгийн орчинг цаашид �?айжруулах арга х�?мж�?�?г ту�?
хөтөлбөрт у�?лдуулж ту�?гав. Үүн�?�?�? гадна хүн амын гуравны-н�?г хувь нь �?дуурлын шугамаа�?
доогуур амьжиргаатай байгаа нөхцөлд нийгмийн хамгааллын тогтолцоог �?айжруулах нь
�?н�?хүү хөтөлбөрийн н�?г гол бүр�?лд�?хүүн х�?�?�?г бөгөөд нийгмийн н�?н �?дуу х�?�?гийг зохи�?той
хамгаалах нөхцлийг бүрдүүл�?х юм. �?зийн Хөгжлийн Банк ба Д�?лхийн Банктай хамтран төр
за�?гаа�? нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийг зорилтот бүл�?гт илүү, оновчтой чиглүүл�?х
замаар халамжийн тогтолцоог болов�?ронгуй болгож, �?дуу өрхийн хүрт�?х т�?тг�?мжийн х�?мж�?�?г
н�?м�?гдүүл�?х�?д оршино.
ОУВС-гийн д�?�?рх хөтөлбөр амжилттай х�?р�?гжиж байна. 2010 оны 3-р �?ард ОУВС-гийн
Удирдах Зөвлөлөө�? дөрөв д�?х шатны үн�?лг�?�?г батал�?наар 15.33 �?а�? з�?�?лжих ту�?гай �?рх (23.4
�?а�? ам.доллар)-т�?й т�?нц�?х х�?мж�?�?ний з�?�?л авах боломж бүрд�?�?н. Үүг�?�?р ту�? хөтөлбөрийн
хүр�?�?нд нийт 122.64 �?а�? ЗТЭ (187.4 �?а�? ам.доллар)-т�?й т�?нц�?х з�?�?л аваад байна. Макро
�?дийн за�?гийн шин�?чил�?�?н м�?д�?�?л�?л ба хүр�?�?г ту�?га�?ан гүйц�?тг�?лийн шалгуур болов�?руулах
хү�?�?лтийг Захирлуудын Зөвлөл мөн батлав. Зөвлөлийн гарга�?ан х�?вл�?лийн м�?д�?�?нд Монгол
ул�?ын макро �?дийн за�?гийн төлөв байдал бодитой �?айжирж байгаа болон За�?гийн газраа�?
                                            18
ул�?ын тө�?вийн �?анхүүжилтийг �?айжруулах талаар гарга�?ан ахиц д�?вшлийг т�?мд�?гл�?ж�?�?.
Тө�?вийн тохиргоо болон тө�?вийн �?ахилга батыг баримтлах х�?р�?гц�?�? шаардлагыг онцлон,
�?лангу�?а УИХ-д өргөн барь�?ан нийгмийн халамжийн багц хууль болон тө�?вийн тогтвортой
байдлын тухай хуулийн тө�?лүүдийг �?аралтай батлах шаардлагатайг цохон дурд�?ан байна.
Банкны �?албарыг б�?хжүүл�?х ач холбогдлыг мөн онцлон т�?мд�?гл�?ж, УИХ-аа�? банкны �?албарт
бүтцийн өөрчлөлт хийх цогц төлөвлөгөө х�?р�?гжүүл�?хийг гол чухал арга х�?мж�?�? х�?м�?�?н
чухалчлав.
Тө�?вийн алдагдлыг нөхөх зорилгоор Д�?лхийн Банкнаа�? 60 �?а�? ам.долларын з�?�?л олгохоор
амла�?ан. Үүнийг х�?мралд хамгийн их өрт�?өн бодлогын шин�?чл�?лийг д�?мжих зорилгоор
хөгжлийн бодлогын �?анхүүжилт х�?лб�?р�?�?р хо�?р хувааж (2009 онд 40 �?а�? ам.доллар, 2010 онд
20 �?а�? ам.доллар) олгохоор бол�?он. Эхний �?анхүүжилтийг 2009 оны 7-р �?ард олго�?он бөгөөд
дараахь бодлогын чигл�?лүүдийг анхаарч үз�?в. Үүнд: (i) тө�?вийн бодлого ба менежмент: уул
уурхайн �?албарын орлогоо�? х�?т хамааралтай, (ii) нийгмийн хамгааллын �?албар: �?дийн
за�?гийн х�?мралын �?дуу давхаргад үзүүл�?х �?өрөг нөлөө, (iii) �?анхүүгийн �?албар: д�?лхий
дахины х�?мралын нөлөөнд ноцтой өрт�?өн төдийгүй 2008 оны �?ц�?�?�?р н�?г томоохон банкны
дампуурал ам�?�?ан, (iv) уул уурхайн �?албар: �?дийн за�?гийг �?�?рг�?�?х�?д �?албарын ач холбогдол
з�?р�?г болно2. Хөгжлийн бодлогын �?анхүүжилтийн 2 дахь х�?�?гийг олгох б�?лтг�?л ажил хийгд�?ж
байгаа бөгөөд 30 �?а�? ам.доллар болж н�?м�?гд�?�?н.
За�?гийн газар мөн �?зийн Хөгжлийн Банк (60 �?а�? ам.доллар), Япон ул�?ын За�?гийн газар (50
�?а�? ам.доллар)-аа�? дорвитой д�?мжл�?г ав�?ны з�?р�?гц�?�? �?�?У ту�?лалцаа үзүүл�?х бодитой
амлалт өг�?өн бил�?�?. Үүний үр дүнд төлбөрийн болоод тө�?вийн т�?нцлийн �?анхүүжилтийн �?х
үү�?в�?рийн цоорхойг нөхөж чадлаа. Д�?лхийн Банк, �?ХБ, Япон ба �?в�?рали ул�?ын за�?гийн
газрууд 2009 оны тө�?вийн т�?нцлийг д�?мжих�?�?р амла�?ан (нийт 133.5 �?а�? ам.доллар)
�?анхүүжилтийг 2009 оны 7-р �?ард шилжүүл�?�?н байв. Мөн хугацаанд Монгол Банкны
төлбөрийн т�?нцлийг д�?мжих ОУВС-гийн Тогтворжуулалтын (�?т�?нд-бай) хөтөлбөрийн хүр�?�?нд
олгох 169 �?а�? ам.долларыг олго�?он.
Оюу толгойн хөрөнгө орууулалтын г�?р�?�?г батал�?наар уул уурхайн �?албарт чухал
шин�?чл�?л хийв.
Д�?лхийн түвшний томоохон уул уурхайн тө�?өлд тооцогдох Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын
г�?р�?�?г 2009 онд �?йвенхоу Майнз, Рио Тинто компаниудтай байгуул�?наар уул уурхайн
�?албарын шин�?чл�?л ба хөгжилд бодитой ахиц д�?вшлийг авчир�?ан (Шигтг�?�? 3). Ту�? г�?р�?�?нд 10-
р �?арын 6-ны өдөр гарын ү�?�?г зурах хүрт�?лх үйл �?вцын хүр�?�?нд бодлогын чанартай олон
тооны а�?уудлыг тодорхой болго�?ны з�?р�?гц�?�? хөрөнгө оруулалтыг татахад тулгарч бай�?ан
�?аад тотгорыг хал�?ан. Тухайлбал, Г�?н�?тийн ашгийн татварыг3 2011 оны 1-р �?араа�? бүр�?н
халахаар шийдв�?рл�?�?�?н. Зам барих болон у�? хангамжийн д�?д бүтцийг барьж байгуулах, үйл
ажиллагааг �?рхл�?х ту�?гай зөвшөөрлийг хувийн х�?вшилд олгох, бодлогын орчныг
либеральчилж зөөлрүүл�?х, алдагдлыг ир�?�?дүйд шилжүүлж тооцох хугацааг урта�?гах талаар
�?�?�?-ийн орлогын татварын хуулийн заалтыг өөрчлөх з�?р�?г бу�?ад �?ер�?г өөрчлөлтүүдийг
дурдаж болно. Түүнчл�?н, цаашдын уул уурхайн г�?р�?�? х�?лц�?лд Оюу толгойн г�?р�?�?г �?тандарт
жишиг болгон ашиглах боломжтой юм.

    2
     Д�?лхийн Банк (2009), Хөгжлийн бодлогын з�?�?лийн хөтөлбөрийн тө�?лийн баримт бичиг, 6 дугаар �?ар (Д�?лхийн
банкны баримт бичиг, тайлан м�?д�?�?ний цахим хууда�?: http://go.worldbank.org/ROT5TQLVC0.
    3
     Г�?н�?тийн ашгийн татвар нь з�?�?, алтны үн�? 2600 ам.доллар/тонн ба 850 ам.доллар/унц г�?ж тогтоо�?он бо�?гоо�?
д�?�?ш гар�?ан орлогод 68%-ийн татвор ногдуулж байгааг х�?лн�?. Г�?Т-ийн орлогоо�? хадагаламж, нийгмиийн хөтөлбөр,
д�?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг �?анхүүжүүл�?х зорилгоор Монгол Ул�?ыг Хөгжүүл�?х Санд төвлөрүүлд�?г. Бодит
байдалд 2006 оноо�? 2008 оны �?ц�?�? хүрт�?л Г�?Т-ын орлогоо�? 30%-ийг буюу Д�?Б-ий 4.9%-тай т�?нц�?х хөрөнгийг
нөөцөлж, 70%-ийг нийгмийн халамжийн т�?тг�?мж, хөрөнгө оруулалтад зарцуул�?ан байна.

                                                      19
Г�?вч шин�?�?р хайгууул ба олборлолт �?вуулахад ноцтой �?аад учруулахуйц бу�?ад арга х�?мж�?�?г
ав�?ан. Оюу толгойн г�?р�?�? х�?лц�?л �?ц�?�?л�?ж дуу�?�?ан даруйд �?Ө�?Т-ын тухай хуулинд н�?м�?лт
өөрчлөлт оруулав. Ту�? н�?м�?лт өөрчлөлтөөр уул уурхайн бүт�?�?гд�?хүүн �?к�?портлоход түүнийг
үйлдв�?рл�?х�?д ашигла�?ан батаа материалд төл�?өн �?Ө�?Т-ыг буцааж олгохгүй бол�?он. Эн�? нь
олборлогч компаниудын үйл ажиллагааны зардлыг �?р�? н�?м�?гдүүл�?хийн з�?р�?гц�?�? ашиг орлого
буурахад нөлөөлнө. Түүнчл�?н, ашигт малтмалын лиценз олгохтой холбоотой �?рх зүйн
зохицуулалтын чухал арга х�?мж�?�?г авч х�?р�?гжүүл�?х үйл �?вц удаашралтай байна.


        Шигтг�?�? 2. Д�?лхийн Банкнаа�? олгох тө�?вийн д�?мжл�?г батлагдав.

Монгол ул�?ын тө�?вийг д�?мжих�?д 40 �?а�? ам.доллар олгох а�?уудлыг Д�?лхийн Банккны Захирлуудын
Зөвлөл 2009 оны 6-р �?арын 25-нд батал�?ан бөгөөд За�?гийн газар 7-р �?арын 2-нд �?о�?рхон д�?мжив.
Ту�? д�?мжл�?г нь ОУВС, �?зийн Хөгжлийн Банк, Япон болон �?в�?рали ул�? з�?р�?г хөгжлийн
түншл�?гчдийн зүг�?�?�? Монгол ул�?ад х�?мралыг давж гарахад ту�?лах хүчин чармайлтын н�?г х�?�?�?г юм.
Монгол ул�?ын тө�?өв �?анхүүг д�?мжих Д�?лхийн Банкны д�?мжл�?г нь Хөгжлийн Бодлогын З�?�?л (ХБЗ)-
                                                       a
ийн х�?лб�?рт�?й 40 �?а�? ам.долларын хөнгөлөлтт�?й з�?�?л юм.
ХБЗ нь хо�?р шаттай з�?�?лийн �?хний х�?�?�?г бөгөөд ХБЗ2-ийг 2010 онд олгохоор төлөвлө�?өн бөгөөд
з�?�?ийн үн�? уна�?наа�? цочрол гүнзгийр�?�?н х�?мралын �?�?р�?г арга х�?мж�?�? авахад За�?гийн газарт
д�?мжл�?г үзүүл�?х, мөн �?дийн за�?гийг �?�?рг�?�?х�?д ту�?лалцаа үзүүл�?х зорилготой. ХБЗ2 нь �?дийн
за�?гийг �?�?рг�?�?х �?албарын ач холбогдлыг харгалзан, тө�?вийн бодлого ба менежмент, нийгмийн
хамгаалал, �?анхүүгийн болон уул уурхайн �?албарыг шин�?чл�?х�?д д�?мжл�?г үзүүлн�?.
Тө�?вийн бодлого ба менежментийн талаар ХБЗ нь хөрөнгө оруулалтын тө�?өв төлөвлөлтийг
�?айжруулах, тухайлбал �?уурь д�?д бүтцийн за�?варыг хангахад д�?мжл�?г үзүүлн�?. Эдг�?�?р
шин�?чл�?лийг д�?мжихийн тулд Банкны зүг�?�?�? т�?ргүүл�?х чигл�?лийг �?р�?мб�?л�?х ба �?онгох оновчтой
шалгуур болов�?руулах, д�?д бүтцийн тө�?лүүдийг �?анхүүжүүл�?х талаар техник ту�?лалцаа үзүүлн�?.
�?ийгмийн хамгааллын чигл�?л�?�?р нийгмийн халамжийг �?мз�?г бүл�?гт зохи�?той чиглүүл�?�?н тогтолцоо
бүрдүүл�?х�?д �?ийгмийн Хамгаалал Хөдөлмөрийн Яамд ту�?лалцаа үзүүл�?х замаар Д�?лхийн Банк
�?ХБ-тай хамтран нийгмийн халамжийн шин�?чл�?л�?лийг д�?мжин�?. Санхүүгийн �?албарт итг�?х
итг�?лийг �?айжруулах ба банкны �?албарын х�?налт удирдлагыг б�?хжүүүл�?х�?д �?анхүүгийн �?албарын
д�?мжл�?гийн зорилго оршино. Санхүүгийн �?албарын б�?рхш�?�?лийг шийд�?мгий, ил тод аргаар
шийдв�?рл�?х нь ир�?х жилүүд�?д банкны �?албарыг б�?хжүүл�?х үнд�?�? �?уурийг бүрдүүл�?хийн з�?р�?гц�?�?
Оюу толгойн уурхай ашиглалтад орж �?дийн за�?аг �?�?рг�?х�?�?�? өмнө банкны �?албарыг б�?лтг�?х�?д
ту�?лалцаа үзүүл�?х үүдн�?�?�? д�?�?рх д�?мжл�?г чухал ач холбогдолтой.
Дунд ба урт хугацаанд ө�?өлтийг д�?мжих гол хөдөлгөгч хүч болох үүдн�?�?�? уул уурхайн �?албарт
анхаарал хандуулна. Уул уурхайн томоохон тө�?лийн талаар хийж буй г�?р�?�? х�?лц�?лд тулгуурлан,
уул уурхайн �?албарын бодлогын хүр�?�?г тодорхой болгох, �?айжруулах талаар За�?гийн газар, УИХ
хамтран ажиллаж байна. Үүнд олон ул�?ын �?тандартад (Экваторын зарчмууд) нийц�?�?н төдийгүй
Олборлох үйлдв�?рл�?лийн ил тод байдлын �?анаачлага (EITI) хөтөлбөрийн хүр�?�?нд нотлогдож
�?айшаагд�?ан хариуцлагатай уул уурхайн туршлагыг хөгжүүл�?х хүчин чармайлт багтана.
   ХБЗ-ийн баримт бичгийг бүр�?н �?х�?�?р нь Д�?лхийн Банкны http://go.worldbank.org/ROT5TQLVC0
�?айтнаа�? авч үзн�? үү.
    a
     Эн�? нь 40 жилийн дараа �?рг�?ж төлөгдөх, г�?хд�?�? �?хний 10 жилд төлбөрөө�? чөлөөлөгдөх, жилд 0.75 хувийн
үйлчилг�?�?ний төлбөр төлөх нөхцөлт�?й хөнгөлөлтт�?й з�?�?л юм.




                                                      20
              Шигтг�?�? 3 Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын г�?р�?�?
Оюу толгойн орд нь д�?лхийн хамгийн том з�?�?-алтны ашиглагдаагүүй орд бөгөөд Өмнөговь
аймгийн нутагт, Б�?Х�?У-ын хилийн хойно оршдог. Монгол ул�?ын За�?гийн газар Оюу толгойн
ордыг ашиглах Хөрөнгө оруулалтын г�?р�?�?г 2009 оны 10-р �?ард Рио Тинто (Их Британи –
�?в�?трали), �?йенхоу Майнз (Канад) компаниудтай байгуулж 2010 оны 3-р �?арын 1-н�?�?�? хуулийн
хүчинт�?й мөрдөгдөж �?х�?л�?�?н. Г�?р�?�?ний гол онцлог нь За�?гийн газар Оюу толгой тө�?лийн
лиценз �?з�?мшигч �?йвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийн хувьц�?�?ны 34%-ийг �?з�?мшин�?.
Уурхайг барих зардал 4 т�?рбум ам.доллар болохоор тооцоол�?он. Уурхайн барилгын бүр�?н
х�?мж�?�?ний ажлыг 2010 онд �?хлүүл�?х �?йвенхоу–Рио Тинтогийн хамтар�?ан болзолт тө�?өв 758
�?а�? ам.доллар болж байгаа бөгөөд мөн ийм х�?мж�?�?ний хөрөнгийг ир�?х х�?д�?н жилд
зарцуулахаар төлөвлө�?өн нь �?дийн за�?агт бодитой �?ер�?г нөлөө үзүүл�?х төлөвт�?й байна.
Уурхай 2013 онд ашиглалтад ор�?ноор �?хний �?�?лжинд 35 жилийн турш жилд 500000 тон з�?�?,
500000 унц алт олборлохоор төлөвлөж байна. Уурхайн ашиглалтын хугацааг 60 орчим жил
байхаар тооцж�?�?. Оюу толгойн тө�?лөө�? олох аж ахуйн н�?гжийн албан татвар, нөөц ашигла�?ны
төлбөр, �?Ө�?Т, ногдол ашиг з�?р�?г орлогыг 2013 оноо�? �?хл�?н тө�?өвт төвлөрүүлн�?. Урьдчилгаа
төлбөр болон хувь �?з�?мших з�?�?лийг нөхөн төл�?ний дараа 2016 оноо�? ц�?в�?р ашиг тө�?өвт орж
ирн�?. Г�?р�?�?ний гол нөхцлийг дор тайлбарлав. Үүнд:
    Эз�?мшил ба �?анхүүжилтийн нөхцөлүүд: Монгол ул�?ын �?шигт малтмалын тухай хуулинд
заа�?ны дагуу Монгол ул�? Оюу толгой тө�?лийн лиценз �?з�?мшигч �?йвенхоу Майнз Монголиа Инк
(�?ММИ) компанийн хувьцаа/хөрөнгө оруулалтын 34%-ийг Эрд�?н�?�? МГЛ төрийн өмчит
компаниар дамжуулан �?з�?мших бөгөөд �?йвенхоу Майнз компани нь 66%-ийн давуу �?рхт�?й
хувьцааг ту�? ту�? �?з�?мшин�? (�?йвенхоу Майнзын хувьцааны 22%-ийг Рио Тинто �?з�?мшд�?г).
Хөрөнгө оруулалтын г�?р�?�? хүчин төгөлдөр бол�?ноо�? хойш хо�?р жилийн дотор �?йвенхоу Майнз
нь Оюу толгойн уурхайн барилгын ажлын �?анхүүжилтийг шийд�?врл�?н�?. Санхүүжилт
шийд�?гд�?�?н�?�?�?�? хойш олборлолт таван жилийн дотор �?хл�?х �?�?той.
Түүнчл�?н �?йвенхоу Майнз нь Монгол ул�?ын За�?гаа�? гаргах �?�?той 34%-ийн хувьцааны анхны
хөрөнгө оруулалтыг �?анхүүжүүлн�?. Үүнийг 870 �?а�? ам.долларын з�?�?лийг дотоодын,
ам.доллараар н�?рл�?�?�?н з�?�?лийн х�?лб�?р�?�?р олгох бөгөөд 2014 оноо�? �?хл�?н з�?�?лийн �?рг�?н
төлөлт, ногдол ашиг, хүүгийн төлбөрийг жилийн 9.9%-ийн хүүт�?йг�?�?р �?йвенхоу Майнзед төлөх
бөгөөд �?�?У-ын х�?р�?гл�?�?ний үнийн индек�?�?�?р тохируулга хийгд�?�?н байна. За�?гийн газар �?хний
30 жилийн г�?р�?�?ний хугацааг дахин 20 жил �?унга�?наа�? хойш н�?г жилийн дотор одоогийн
�?з�?мшил хувьцаанд д�?�?р н�?мж 16%-ийг �?з�?мжих �?рхт�?й. Г�?вч �?йвенхоу Майнз нь тө�?лийн
менежментийг хариуцаж, ТУЗ ба хувьц�?�? �?з�?мшигчдийн хурал д�?�?р шийдв�?рл�?х �?аналын
�?рхт�?й байна.
�?йвенхоу Майнз нь За�?гийн газарт тө�?вийн д�?мжл�?г болгож 250 �?а�? ам.долларын урьдчилгаа
төлбөрийг гурван шаттай олгохоор зөвшөөр�?өн бөгөөд За�?гийн газрын 5 жилийн хугацаатай,
жилийн 3.8% хүүт�?й өрийн бичг�?�?р баталгаажуулна. Эн�?хүү 250 �?а�? ам.долларын �?хний 100
�?а�?ыг 2009 онд багтаан За�?гийн газарт шилжүүл�?х бөгөөд дараагийн 50 �?а�?ыг 2010 оны 3-р
�?арын           �?ц�?�?�?р         буюу          Хөрөнгө          оруулалтын         г�?р�?�?
хүчин төгөлдөр бол�?ноо�? хойш 14 хоногийн дараа, харин үлд�?�?н 100 �?а�?ыг ил болон далд
уурхайг барихад шаардлагатай �?анхүүжилтийн �?х үү�?в�?рийг бүр�?н төвлөрүүл�?н�?�?�? хойш 14
хоногийн дараа (2011 онд) шилжүүлн�?.
    Татвар: Бу�?ад чухал ач холбогдолтой нөхцлүүд�?д үйл ажиллагааны ба татварын
тогтвортой орчин хамаарна. �?йвенхоу Майнз нь Оюу толгойн ордын бүт�?�?н байгуулалтын
хугацаанд хийгд�?х хөрөнгө оруулалтад 10%-ийн татварын хөнгөлөлт �?д�?лн�?. Хууль тогтоомжид
илүү таатай өөрчлөлт ороогүй нөхцөлд үүн�?�?�? өөр татварыг ту�? тө�?өлд ногдуулахгүй. Монгол
ул�? өөр н�?г хөрөнгө оруулагчтай г�?р�?�? байгуулахдаа илүү тааламжтай нөхцөл олго�?он бол
�?йвенхоу Майнз т�?рхүү хууль, журам, г�?р�?�?нд хамрагдаж татварын орчны тогтвортой байдлыг
хангах хү�?�?лт тавих �?рхт�?й.


                                                21
                                                                                  4
    Хөдөлмөр �?рхл�?лт: Г�?р�?�?нд мөн Монгол ажилчид, г�?р�?�?т гүйц�?тг�?гчид ажиллуулах,
                  5
�?ургалтын т�?тг�?л�?г олгох талаарх хүчин чармайлтыг тодорхой ту�?га�?ан. Г�?р�?�? хүчин төгөлдөр
бол�?он өдрөө�? хойш 90 хоног ба 6 �?арын дотор Оюу толгой тө�?өлд ажиллах Монгол ажилчдыг
�?ургах 5 жилийн д�?лг�?р�?нгүй, иж бүр�?н �?ургалтын �?тратеги болон төлөвлөгөөг За�?гийн газарт
хүргүүл�?х�?�?�? гадна олон ул�?ын шаардлагад нийц�?�?н уул уурхайн болов�?рол, �?ургалтын
хөтөлбөрийг н�?втрүүл�?х ажилд За�?гийн газар д�?мжл�?г үзүүлн�?. �?йвенхоу Майнз нь цалин
хөл�?ийг шударгаар тогтоож, ижил үн�?лг�?�?т�?й ажлын хөл�?ийг ижил түвшинд төлж олгоно.
    Бизне�?ийн хөгжил: Монгол ул�?ын За�?гийн газраа�? з�?�?ийн ба�?жмалд н�?мүү өртөг шинг�?�?х
�?онирхолтой байгаа учраа�? ту�? ул�?ад хайлуулах үйлдв�?р байгуулах �?дийн за�?гийн үр ашгийн
тооцоог �?йвенхоу Майнз нь ашиглалт �?х�?л�?н�?�?�? хойш 5 жилийн дотор тооцож гарга�?ан байна.
Хайлуулах үйлдв�?р байгуулах тохиолдолд Монгол ул�?ын нутаг д�?в�?г�?р д�?�?р барьж бо�?гох
бөгөөд За�?гийн газар ту�? хайлуулах үйлдв�?рт Рио Тинтогийн з�?�? хайлуулах технологийг
ашиглах �?рхийн талаар хү�?�?лт тавьж болно. Оюу толгойн ба�?жмалыг ийм хайлуулах үйлдв�?рт
За�?гийн газраа�? тавь�?ан арилжааны нөхцөлт�?йг�?�?р, д�?лхийн зах з�?�?лийг үн�?�?р нийлүүл�?х
боломжтой.
�?йвенхоу Майнз, Рио Тинто компаниуд нь аль болох Монголын талын бараа, үйлчилг�?�? болон
Монгол ул�?ад үйлдв�?рл�?�?�?н тоног төхөөрөмж, бараа материалыг худалдан аввах, ашиглахад
илүү анхаарахыг зөвшөөр�?өн. Мөн орон нутгийн бизне�?, аж ахуйн н�?гжүүд�?д т�?ргүүн �?�?лжинд
�?огнгогдоно. Орон нутгийн ирг�?дийг �?ургалтад хамруулах, ажилд авах бололцоог н�?н т�?ргүүнд
хангаж ажиллана. Түүнчл�?н Оюу толгойн тө�?өлд бараа, үйлчилг�?�? нийлүүл�?х чадавхитай орон
нутгийн бизне�?ийг хөгжүүл�?х, т�?дг�?�?рийг төрөлжүүл�?х�?д ту�?лалцаа д�?мжл�?г үзүүлн�?. Оюу
толгойн тө�?лийг х�?р�?гжүүлж �?х�?л�?�?нт�?й холбоотой �?рх ашиг нь хөндөгд�?өн малчин өрхүүд�?д
нөхөн олговор олгоно.
�?йвенхоу Майз нь За�?гийн газрын үүү�?г�?н байгуул�?ан ―Өмнийн говийн бү�?ийн хөгжлийн
Зөвлөл‖-ийн үйл ажиллагаа д�?мжин оролцоно. Уг зөвлөлдөх зөвлөл нь ту�? бү�? нутгийн
хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох бөгөөд нь за�?аглал, дотоодын шилжилт хөдөлгөөн, хот
төлөвлөлт ба хөгжил, болов�?рол болон ту�?гай м�?рг�?жлийн �?ургалт з�?р�?г а�?уудлыг
шийд�?в�?рл�?х арга замыг авч үз�?н х�?л�?лц�?н�?.
   Байгаль орчны менежментийн шилд�?г жишиг ба у�?ны нөөцийн ашиглалт
�?йвенхоу Майнз байгаль орчныг хамгаалах талаарх Монгол Ул�?ын болон олон ул�?ын дүр�?м,
�?тандартад нийц�?�?н, орчин үеийн д�?вшилт�?т олборлолт, болов�?руулалтын техник, технологийг
ашиглах ба �?дийн за�?гийн боломжтой цар хүр�?�?нд байгаль орчинд учруулах �?өрөг нөлөөллийг
бага�?гахуйц үр ашигтай х�?лб�?р�?�?р �?вуулна. Тө�?лийн байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө ба
орчны х�?налт шинжилг�?�?ний хөтөлбөрийн тайланг гурван жил тутамд �?рх бүхий байгууллагад
хүргүүлж, олон нийтийн хүрт�?�?л болгоно. �?гаар, у�?, хөр�?,амьтан, ургамалд аливаа
материаллаг �?өрөг нөлөөлөл үзүүл�?�?н нь тогтоогдвол уг нөлөөллийг арилгах зардлыг тө�?өл
хариуцна.
Оюу толгойн тө�?лийн �?вцад �?йвенхоу Майнз уг тө�?өлт�?й холбоотой зорилгоор илрүүл�?�?н у�?ны
нөөцийг ашиглах �?рхт�?й. Илрүүл�?�?н у�?ны нөөц х�?р�?гц�?�?н�?�?�? илүү гарах нөхцөлд бу�?ад аж
ахуйн н�?гжид ашиглуулж болох бөгөөд хайгуулын зардлын тодорхой х�?�?гийг уг аж ахуйн
н�?гж�?�?р нөхөн төлүүлн�?. �?йвенхоу Майнзын илрүүл�?�?н у�?ны нөөцийг тухайн �?ум, орон нутгийн
ахуйн х�?р�?гц�?�?нд, малчин өрхүүд�?д болон мал аж ахуйн зориулалтаар ашиглуулна. �?хуйн
х�?р�?гл�?�?нд зөвшөөр�?өн илүүд�?л у�?ны нөөцийг зөвхөн орон нутгийн, арилжааны бу�? хөдөө аж


   4
     Тө�?вийн нийт ажилчдын 90-�?�?�? доошгүй хувь нь Монгол ажилчид байна. Барилгын ажил, аливаа өргөтгөлийн
�?вцад барилгын ажилчдын 60-аа�? доошгүй хувь, уурхай ба уурхайн холбогдолтой ажлын г�?р�?�?т ажилчдын 75-аа�?
доошгүй хувь нь Монгол ажилчид байх юм. Таван жилийн дотор инженер техникийн ажилчдын 50-иа�? доошгүй
хувийг Монгол м�?рг�?жилтнүүд болгож, арван жилийн дотор 70 хувь болго�?он байхаар г�?р�?�?нд заа�?ан.
   5
     Зургаан жилийн хугацаанд Монгол ул�?ын их д�?�?д �?урдаг 120 оюутанд т�?тг�?л�?г олгох ба гадаадын
их д�?�?д �?ургууль �?урдаг 30 оюутанд т�?тг�?л�?г олгоно.
                                                     22
ахуйн зориулалтаар ашиглуулна.
У�?ны х�?р�?гл�?�?г аль болох бууруулах, у�?ны нөөцийг зохи�?той ашиглах, боломжтой бол у�?ыг
дахин ашиглах зорилгоор орчин үеийн технологи горимыг х�?р�?гл�?н�?. Олон нийтийн аюулгүй
байдлыг �?ахих зорилгоор уурхайн зориулалтаар хашиж хаа�?ан газрын байгаль орчинд учир�?ан
хохирлыг арилгаж, нөхөн �?�?рг�?�?лтийгзохих дүр�?м журмбн дагуу хийж гүйц�?тг�?н�?.
Уурхай хаах төлөвлөгөөг хаах хугацаанаа�? 7 жилийн өмнө ―�?�?кроу‖ дан�?анд байршуул�?ан
хөрөнгөө�? �?анхүүжүүлн�?.

   Эрчим хүч ба зам т�?�?врийн д�?д бүт�?ц
Тө�?лийн х�?р�?гжүүл�?х�?д шаардагдах �?рчим хүчний найдвартай �?х үү�?в�?р бүрдүүл�?хийн тулд
�?йвенхоу Майнз нь дотоодоо�?, �?�?хүл гадаадаа�? хангах �?рхт�?й бөгөөд үүнд Оюу толгой ордоо�?
Монгол-Х�?тадын Ул�?ын хил хүрт�?лх өндөр хүчд�?лт�?й цахилгаан дамжуулах шугам барих ажил
хамаарна. Тө�?лийн�?рчим хүчний х�?р�?гц�?�?г хангах зорилгоорхамгийн тохиромжтой байршилд
нүүр�?�?�?р ажиллах цахилгаан �?танц т�?р�?�?т гүйц�?тг�?гч�?�?р бариулах, �?алхи, нарны �?�?рг�?�?гд�?х
�?рчим хүчний н�?м�?лт �?х үү�?в�?рийг бий болгох, ашиглах �?рхт�?й. Г�?вч үйл ажиллагаа �?х�?л�?н�?�?�?
хойш 4 жилийн дотор �?рчим хүчний нийт х�?р�?гц�?�?г Монгол ул�?ын нутаг д�?в�?г�?р д�?х нүүр�?�?�?р
ажилладаг цахилгаан �?танц буюу цахилгаан �?рчим хүчний н�?гд�?�?н �?үлж�?�?н�?�?�? �?онгон хангах
�?�?той. �?йвенхоу Майнз Оюу толгойн ордоо�? Гашуун �?ухайт хүрт�?л дим дамж�?ан ологн ул�?ын
авто зам барьж болох бөгөөд үүнийг татвар ногдох жилийн орлогоо�? �?анхүүжүүл�?н, харин
замын за�?вар арчилгаа, х�?р�?гл�?гчдийн тарифф хураах ажлыг За�?гийн газар хариуцна. За�?гийн
газар нь Оюу толгойн орчмоо�? Монгол-Х�?тадын ул�?ын хил хүрт�?л төмөр зам барих, ашиглах,
�?�?хүл барих, ашиглах зөвшөөрлийг гуравдагч �?тг�?�?д�?д олгохоор шийдв�?рл�?в�?л �?н�?хүү төмөр
замыг өр�?өлдөхүйц, арилжааны нөхцөлөөр үл �?лгаварлах зарчмаар ашиглах боломжийг Оюу
толгой тө�?өлд олгох боломжтой.

Эх �?урвалж: Рио Тинто, Монгол ул�?ын За�?гийн газар, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд.




                                                      23
5. Эдийн за�?аг х�?рх�?н өөрчлөгдөж байна в�??
За�?гийн газар макро �?дийн за�?гийн цогц, оновчтой бодлого авч х�?р�?гжүүлж�?ний з�?р�?гц�?�? олон
ул�?ын ба гадаад ул�? орнуудын тө�?өв �?анхүүгийн т�?нцв�?рт�?й байдлыг хадгалахад чигл�?�?�?н
т�?мжл�?г, техник ту�?лалцааны үр дүнд 2009 оны дунд үе�?�? �?хл�?н �?дий за�?аг бодитой �?�?рг�?ж
�?х�?л�?�?н. Өмнө дурд�?анчлан, Оюу толгойн хөрөнгө орууллалтын г�?р�?�?г батал�?ан нь уул
уурхайн �?албарт чигл�?�?�?н �?ер�?г уур амьгалыг �?�?рг�?�?х, �?дийн за�?гийн ерөнхий төлвийг
д�?�?шлүүл�?х�?д бодитой дөхөм үзүүл�?х маш чухал үйл �?вдал боллоо.
2009 оны �?хний огцом уналтаа�? хойш бодит үйл ажиллагаа �?�?рг�?�?�?н.
Монгол ул�?ын �?дийн за�?аг маш ноцтой уналтад ор�?он. Түүхий �?дийн үн�? унаж, уул уурхайн
�?албарын �?рч далайц �?улар�?наа�? �?хний цочрол үүд�?лт�?й төдийгүй банкны �?албарын
тогтворгүй байдал нь з�?�?лийг хумихад хүрг�?ж улмаар �?дийн за�?гийн үйл ажиллагаанд �?өрөг
нөлөө үзүүл�?�?н. 2008 онд 8.9%-ийн ө�?өлтт�?й бай�?ан �?дийн за�?аг 2009 онд 1.6%-иар буурч�?�?.
Үүнд хамгийн их өрт�?өн �?албар нь барилгын �?албар бөгөөд өнгөр�?өн жилд 50 гаруй хувиар
үйлдв�?рл�?лийн х�?мж�?�? буурч�?�?. Үүний дараа бөөний ба жижигл�?нгийн худалдаа,
болов�?руулах үйлдв�?рл�?л орж байгаа бөгөөд ту�? �?албаруудын 2009 оны ө�?өлт 29%, 12%-иар
буур�?ан дүн гарав. (Зураг 18).
Г�?вч 2009 оны �?үүлийн улиралд ө�?өлтийн х�?мж�?�? �?ер�?г хандлагатай н�?м�?гд�?�?�?р (өмнөх оны
мөн үет�?й харьцуулахад) 2010 оны �?хний улиралд 7.6%-д хүрл�?�? (Зураг 18). Уул уурхай ба
жижигл�?нгийн худалдаа, мөн т�?�?в�?р, холбооны �?албаруудад �?�?рг�?ж ир�?�?н. 2010 онд Д�?Б-ий
ө�?өлт 7%-иа�? давах төлөвт�?й байгаа нь Оюу толгой ордыг ашиглахтай холбоотой д�?д
бүтцийн хөрөнгө оруулалт их�?�?х�?н н�?м�?гд�?�?н�?�?�? үүд�?лт�?й.
Зураг 18. 2009 онд Д�?Б-ийн бодит ө�?өлт        Зураг 19. 2009 оны �?ц�?�?�?р үн�?гүйдлийн
буур�?ны дараа огцом �?�?рг�?ж байна.             дараа инфл�?цитай холбоотой дарамт
                                              н�?м�?гд�?�?н
жилийн өөрчлөлт %                             Улаанбаатарт ХҮИ-ийн
                                              инфл�?ци




   Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар,      Жич: Өөрөөр ту�?гаагүй бол, д�?�?рх диаграмд
Д�?лхийн Банк.                                 Улаанбаатар хотын ХҮИ-ийг харуулав.
                                                 Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар,
                                              Д�?лхийн Банк.




                                              24
2010 онд �?дийн за�?гийн �?�?рг�?ж, цаашид ө�?өн н�?м�?гд�?х хандлага нь �?үүлийн үед
х�?р�?гл�?гчийн үн�? н�?м�?гд�?х�?д нөлөөл�?өн.
2009 оны �?х�?�?р �?дийн за�?аг уналтад ор�?ноор, ХҮИ-ийн инфл�?цийн түвшин огцом унаж, 8-11-р
�?аруудад түр боловч �?өрөг үзүүл�?лтт�?й бол�?он. Эн�? нь 2008 оны д�?лхий дахинд хүн�? болон
түлшний үнийн х�?мрал, мөн дотоодын �?дийн за�?гийн уналтын үр дагаврын ту�?галыг илтг�?н�?
(Зураг 19). 2009 оны �?ц�?�?�?р инфл�?цийн түвшин тогтворжиж, 2010 оны 2-р �?араа�? хойш
дунджаар 8 хувь орчимд байна (Зураг 19). Эн�? нь өнгөр�?өн жилийн зуданд олон тооны мал
�?үр�?г хорогд�?оноо�? мах з�?р�?г хүн�?ний бүт�?�?гд�?хүүний үн�? н�?м�?гд�?�?нт�?й холбоотойгоо�? гадна
�?дийн за�?гийн �?�?рг�?хийн з�?р�?гц�?�? �?уурь инфл�?ци �?айжирч байна. Үн�?х�?�?р 2009 оны 4-р
улирал болон 2010 оны �?х�?нд Улаанбаатар хотын улирлаар тооц�?он х�?р�?гл�?�?ний үнийн �?уурь
ба ерөнхий индек�? нь �?ар тутам 2-3%-иар ө�?ч байгааг харуул�?ан. Цаашид инфл�?цийн
түвшинг өмнөх хөөрөгдлийн үед (2008 оны 8-р �?ар) хүрч бай�?ан 33.7% хүрт�?л муутгаж
дордуулахгүй байх �?орилт тулгарч байна.
Тө�?вийн зарцуулалтыг танаж, орлогыг н�?м�?гдүүл�?�?н нь �?үүлийн �?аруудад
тө�?вийн балан�?ыг д�?�?шлүүл�?х�?д дөхөм бол�?он ч тө�?вийн тогтвортой байдлыг
д�?�?шлүүл�?х нь цаашдын н�?н т�?ргүүний зорилт х�?в�?�?р байна.
2009 оны 4-р улиралд тө�?вийн орлогын бууралт тогтворжиж, зарцуулалтыг танаж хумь�?ны үр
дүнд тө�?вийн алдагдлын төлөв байдал �?айжир�?ан (Зураг 20). Ерөнхийд нь авч үзв�?л, 2009
оны тө�?вийн зарцуулалтын төлөвлөлт 364 т�?рбум төгрөг (Д�?Б-ий 5.8%)-тай харьцуулбал мөн
оны тө�?лийн балан�? 328 т�?рбум (Д�?Б-ий 5.4% орчим) байж�?�?.
Зураг 20. 2009 оны �?ц�?�?�?р 12 �?арын гул�?�?ан                Зураг 21. За�?гийн газрын              тө�?вийн
алдагдал орлогын адил �?айжирч байна.                      зардал мөн �?айжирч байв...
Д�?Б-нд �?зл�?х %*                                           Бодит дүнг�?�?р өнгөр�?өн оны мөн үет�?й харьцуул�?ан
                                                          зардлын %




    Жич: * 2008, 2009 оны Д�?Б-ий үзүүл�?лт ба 2010 оны         Эх �?урвалж: Сангийн Яам, Д�?лхийн Банк.
урьдчилл�?ан төлвийг ашиглан тооц�?он Д�?Б. ** Тө�?вийн           Хайрцганд буй тоо нь 2009 оны 4-р �?артай
зарлагаа�? ц�?в�?р з�?�?лийг ха�?ч зөвхөн ур�?гал ба хөрөнгийн   харьцуулбал 2010 оны 4-р �?арын ц�?в�?р з�?�?лийн
зардлыг багтааж тө�?вийн тохиргоот т�?нц�?л.                 ө�?өлтийн бодит хувиар ил�?рхийлн�?.
    Эх �?урвалж: Сангийн Яам, Д�?лхийн Банк.




2009 оны тө�?вийн орлого нь 2008 оныхтой харьцуулбал н�?рл�?�?�?н дүнг�?�?р 7.5%-иар бага�?�?ан
нь з�?�?ийн үнийн уналтаа�? үүд�?н уул уурхайн �?албарын тө�?өвт оруулах орлого буур�?ныг
илтг�?н�?. Г�?вч �?үүлийн �?аруудад з�?�?ийн үн�? н�?м�?гд�?ж байгаа нь уналтыг тогтоож �?ааруулахад
                                             25
ту�? д�?м болж байна. Ерөнхийдөө, 2010 оны �?хний улиралд өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулбал
тө�?вийн орлого ба буцалтгүй ту�?ламж 60%-ар н�?м�?гд�?�?н төдийгүй үүнд �?уурь �?ер�?г үр нөлөө
д�?�?рх тоон үзүүл�?лт�?д нөлөөл�?өн. (2009 оны 3-р �?араа�? бүх төрлийн орлогын огцом
бууралтаа�? �?�?рг�?ж �?х�?л�?�?н).
Тө�?вийн тогтвортой байдлыг хадгалж, тө�?вийн алдагдлыг бууруулах зорилтыг хангахын тулд
За�?гийн газар зарцуулалтыг тана�?ны дүнд тө�?вийн нийт зарцуулалт 2008 оныхтой
харьцуулбал 5.7%-иар бага�?�?ан. Тө�?вийн гол таналтыг хөрөнгө оруулалт ба татаа�?ын
зардлыг бууруулахад чиглүүл�?�?н. Д�?�?рх арга х�?мж�?�?ний үр дүнд цалин хөл�?ийг
н�?м�?гдүүл�?ний з�?р�?гц�?�? үер у�?ны гамшгийг арилгах, гахиан ханиадны д�?гд�?лтийг зог�?оох, ца�?
зуданд н�?рв�?гд�?�?н ирг�?д�?д ту�?ламж үзүүл�?х г�?н�?тийн зардлууд н�?м�?гд�?�?н байна. Тө�?вийн
зардлын тодорхой х�?�?�?г нь хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хууль болон банкны �?албарын
уналттай холбоотой. �?ийтд�?�? За�?гийн газрын нөөц �?ангаа�? 8.6 т�?рбум төгрөг 6, мөн Сангийн
Сайдын багцаа�? 8 т�?рбум төгрөг гаргаж�?�?.
2010 оны �?хний улиралд тө�?вийн орлогыг н�?м�?гдүүл�?х талаар ав�?ан арга х�?мж�?�? нь тө�?вийн
зарцуулалтыг н�?м�?гдүүл�?х боломж олго�?ноор тө�?вийн алдагдлын чиг хандлагыг тодорхой
х�?мж�?�?нд тогтоож чад�?ан (Зураг 21). Тө�?вийн орлого төвлөрүүл�?лт н�?м�?гд�?�?н ч, 12 �?ар
үрг�?лжил�?�?н тө�?вийн алдагдал 4-р �?ард Д�?Б-ий 5.8% болтлоо н�?м�?гд�?в. Иймд тө�?вийн
алдагдлыг бууруулах �?вцад тө�?вийн х�?мн�?лтийг хуримтлуулахын оронд тө�?вийн зарцуулалт
нь орлого н�?м�?гд�?хт�?й з�?р�?гц�?н ө�?ч бай�?ан нь х�?мралын өмнөх жилүүд шиг н�?г төрлийн �?х
үү�?в�?р�?�?�? х�?т хамааралтай ө�?гөж уруудах цикль руу �?рг�?н орох вий г�?�?�?н �?мз�?гл�?л н�?л�?�?д
байна. Ир�?х х�?д�?н жилд �?анхүүгийн нөхцөл байдал түв�?гт�?й х�?в�?�?р байх төлөвт�?й тул
зарцуулалтыг хумьж танах арга х�?мж�?�?г үрг�?лжлүүл�?х зайлшгүй шаардлагатай. Г�?н�?тийн
орлогын татварыг хал�?ан, мөн тө�?вийн д�?мжл�?г үзүүл�?х хандивлагчдын �?анхүүжилт
бага�?�?анаа�? үүд�?н, �?лангу�?а 2011он тө�?вийн хувьд хүндх�?н жил болох төлөвт�?й.
Гадаад �?р�?лт х�?р�?гц�?�? н�?м�?гд�?ж, түүхий �?дийн үн�? ө�?�?өн нь 2009 оны хо�?р
хага�?т ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л бодитой �?айжрахад түлх�?ц бол�?он.
Б�?Х�?У-ын �?дийн за�?гийн �?рчимт�?й ө�?өлт нь Монгол ул�?ын гадаад худалдааны балан�?ад
�?ер�?г нөлөө үзүүл�?в (Зураг 22). Эдийн за�?гийг д�?мжих багц бодлогын арга х�?мж�?�? нь аж
үйлдв�?рийн үйлдв�?рл�?лтийг н�?м�?гдүүл�?ний �?ацуу Монгол ул�?аа�? нийлүүл�?х төдийгүй Б�?Х�?У-
ын жилийн нийт импортын х�?мж�?�?г ө�?өхөд түлх�?ц бол�?он.




   6
       2009 оны За�?гийн газрын нөөцийн �?ангийн �?рг�?лт, Сангийн Яам

                                                       26
Зураг 22.   Эк�?порт �?�?рг�?�?н�?�?р х�?тадын
�?р�?лт н�?м�?гд�?ж байна.
�?к�?портын түнш орнуудаар �?к�?портын ө�?өлтийн %,
жил�?�?р




   Эх �?урвалж: Монгол Банкны �?ар тутмын м�?д�?�?,
Д�?лхийн Банк.



Түүхий �?дийн үн�? ө�?�?өнөөр ту�? ул�?ын гадаад нөхцөл байдал �?айжрахад нөлөөл�?өн. 3-р �?арын
дунд үед з�?�?ийн үн�? 2008 оны 7-р �?ард хүр�?�?н хамгийн оргил үнийн ердөө 17%-тай т�?нц�?ж
байв. 12-р �?араа�? хойш н�?г унц алтны үн�? 1000-1200 ам.долларын хооронд х�?лб�?лз�?ж байгаа
нь 2008 оны �?ц�?�?�?р н�?г унц алт 800 орчим ам.доллар бай�?антай харьцуулбал хавьгүй өндөр
төдийгүй найдвартай хамгаалагд�?ан болон Төв Банкны худалдан авалтаар д�?мжл�?г
үзүүл�?ний үр дүн юм. Г�?вч Монгол ул�?ын алтны �?к�?портын доллараар ил�?рхийл�?гд�?х дүн
буур�?аар байна (Зураг 23). �?лтны үйлдв�?рл�?гчдийг д�?мжих�?д чигл�?�?�?н За�?гийн газрын
�?анжүүжилт�?�?р з�?�?л олгож бай�?ан ч, 2008 онтой харьцуулбал 2009 онд алтны �?к�?портын
х�?мж�?�? бараг хо�?р дахин буурч�?�?. �?лтны �?к�?порт7 буурахад нөлөөл�?өн хүчин зүйл�?�?д
Г�?н�?тийн ашгийн татвар болон Монголд үйл ажиллагаа �?вуулдаг алт �?к�?портлогч гол
компаниудын алтны үйлдв�?рл�?л буур�?ныг дурдаж болно.
Х�?мралаа�? улбаалан импортын барааны үн�? н�?м�?гд�?�?н�?�?�? үүд�?н импортыг орлох дотоодын
бүт�?�?гд�?хүүний борлуулалтыг н�?м�?гдүүл�?х, мөн �?дийн за�?гийн ажиллагаа �?аар�?наа�?
улбаалан тө�?вийн зарцуулалтыг танах з�?р�?г арга х�?мж�?�?ний дүнд 2009 оны �?хний хага�?т
импорт 50%-иар буур�?ан. Дотоодын �?дийн за�?аг �?�?рг�?хт�?й з�?р�?гц�?н импортын хумигдах
хандлага тогтворж�?он. 2008 оны 21-р �?араа�? хойш 2010 оны 1-р �?ард жилийн �?ц�?ийн дүнг�?�?р
анх удаа импортын ө�?өлтөд �?ер�?г хандлага ажиглагд�?ан (Зураг 24). Түүн�?�?�? хойш ОХУ ба
Б�?Х�?У-аа�? импортлох бараа бүт�?�?гд�?хүүн огцом н�?м�?гд�?�?н нь импорт туушт�?й ө�?өхөд
нөлөөллөө (аль аль нь хо�?р дахин ө�?�?өн). Г�?вч 2009 оны �?хний хага�?т ноцтой уналтын үед
импорт огцом буур�?наа�? шалтгаалан жилийн �?ц�?ийн тоон үзүүл�?лт нь импортын х�?р�?гц�?�?ний
өнөөгийн төлвөө�? зөрүүт�?й байж болзошгүй.




   7
      М�?д�?�?ллийн �?х үү�?в�?рүүдийн х�?лж байгаагаар алтны �?к�?портын бодит цар х�?мж�?�? их байж болох ч Г�?Т
ногдуулах бол�?он нь алт хууль бу�?аар хил давуулж наймаалахад хүрг�?�?�?н байж болзошгүй. Өөр н�?г шалтгаан нь
2011 онд г�?н�?тийн ашгийн татвар хүчингүй болох хүрт�?л алт олборлогчид алтаа �?к�?плортлохгүй нөөцөлж байж
болох талтай.

                                                     27
Зураг 23. Эк�?портын нийт ө�?өлт 2009 оны              Зураг 24 … импортын �?р�?лт мөн �?айжирч
2-р хага�?т �?айжирч �?х�?л�?�?н …                         �?х�?л�?�?н.
ө�?өлтийг өмнөх жилт�?й харьцуул�?ан %, жил�?�?р          ө�?өлтийг өмнөх жилт�?й харьцуул�?ан %, жил�?�?р




   Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар,             Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар,
Д�?лхийн Банк.                                        Д�?лхийн Банк.



Бараа бүт�?�?гд�?хүүн хом�?дох �?вдал �?айжир�?наар ур�?гал дан�?ны алдагдал 2009 оны 1-р
улиралд Д�?Б-ий 13% бай�?ан бол мөн оны 4-р улиралд 4% болж буур�?ан (Зураг 6).
Үйлчилг�?�?ний �?албарт бараа худалдааны хумигдал �?айжир�?ан ч, Д�?Б-ий 3% байгаа нь (1-р
улиралд 4% орчим) т�?�?в�?р, а�?лал жуулчлалтай харьцуулбал харьцангуй өндөр байна. 2009
оныг бүх�?лд нь авч үзв�?л, ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л 340 �?а�? ам.доллараар буурч, 382 �?а�?
ам.долларын алдагдалтай (Д�?Б-ий 9% орчим) байв. 2009 онд үүнийг үнд�?�?нд�?�? �?анхүүгийн
дан�?ны8 ц�?в�?р капиталын орлого болох 850 �?а�? ам.долларын хөрөнгөөр (Д�?Б-ий 20%)
�?анхүүжүүл�?�?н. Гадаадын компаниудын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын их�?нх нь уул
уурхайн �?албарт ногдохын з�?р�?гц�?�? өмнөх жилийн хугацаанд бодитой н�?м�?гд�?�?н ч 2008
оныхтой харьцуулбал 10%-иар бага байж�?�?. За�?гийн газар болон хувийн х�?вшлийн гадаадаа�?
ав�?ан ц�?в�?р з�?�?лийн дүн 2009 онд огцом ө�?�?өн нь хандивлагч байгууллагууд арилжааны
банкинд олго�?он з�?�?л, ту�?ламжаа�? үүд�?лт�?й.
Валют �?олилцооны н�?рл�?�?�?н ханш 2009 оны �?х�?нд х�?мралаа�? үүд�?н уна�?ан ч
2009 оны 4-р �?араа�? тогтворж�?он.
Төгрөгийн ам.доллартай харьцах н�?рл�?�?�?н ханш тогтоодгийг халах, мөн н�?рл�?�?�?н хүүгийн
түвшинг ө�?гөх з�?р�?г валют �?олилцооны ханшны бодлогын зохицуулалтыг бараа худалдааны
хом�?длыг хумих арга х�?мж�?�?т�?й у�?лдуул�?ны дүнд 2009 оны 4-р �?араа�? валют �?олилцооны
н�?рл�?�?�?н хүү тогтворжиж ир�?�?н. Үүний дүнд Монгол Банк гадаад валютын нөөцийг
н�?м�?гдүүл�?х боломж бүрд�?�?н. Түүнчл�?н ОУВС-гийн ТОгтворжуулалтын хөтөлбөрийн хүр�?�?нд
олго�?он н�?н хөнгөлөлтт�?й з�?�?л, Оюу толгой тө�?лийн урьдчилгаа з�?�?л, Хөдөө �?ж �?хуйн
Хөгжлийн Олон Ул�?ын Сан (Х�?�?ХОУС)-гийн тө�?лийн �?анхүүжилт, Япон ул�?ын За�?гийн газрын
д�?мжл�?гт�?й ЖДҮ-ийг Хөгжүүл�?х Тө�?лийн �?анхүүжилт, арилжааны банкнуудын хадгаламжийн
орлого з�?р�?г �?х үү�?в�?р валютын нөөцийг арвижуул�?ан. 2009 оны 12-р �?арын байдлаар
валютын нөөц өмнө байгаагүй оргил түвшин болох 1145 �?а�? ам.долларт хүр�?�?н. Түүнчл�?н,

   8
     Санхүүгийн дан�?ны баримт нь бүх дотоод гадаад ирг�?дийн хоорон дахь бүх гүйлг�?�?г бүртг�?х бөгөөд үүнд
хөрөнгийн өмчлөлийн өөрчлөлтийг ту�?гана. Эн�? нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, багцын хөрөнгө оруулалт,
ав�?ан ба өг�?өн з�?�?л з�?р�?г тухайн оронд орох буюу гадагшлах тө�?вийн болон хувийн х�?вшлийн хөрөнгө оруулалтын
ц�?в�?р дүн юм.

                                                      28
хар зах болон арилжааны банкуудын гадаад валют худалдах, худалдан авах ханшийн зөрүү
бага х�?в�?�?р байв (Зураг 7).
Хадгаламж �?з�?мшигчдийн итг�?л үн�?мшил тогтворж�?оны дараа банкны тайлан
балан�?ыг �?рүүлжүүл�?х�?д анхаарал хандуул�?ан.
Валют �?олилцооны ханш тогтворжуулах болон төгрөгт итг�?х итг�?лийг �?�?рг�?�?х талаар Монгол
Банкны ав�?ан бодлогын арга х�?мж�?�?ний үр дүнд 2009 оны 2-р хага�?т хадгаламжийн х�?мж�?�?
н�?м�?гд�?�?н. Монгол Банк 2009 оны 3-р �?ард бодлогын хүүг 14% хүрт�?л ө�?гө�?өн боловч гадаад
валютын зах з�?�?л тогтворжин, инфл�?ци буур�?ан тул 2009 оны 9-р �?ард 10% болгож
бууруул�?ан. Түүнчл�?н Монголбанкнаа�? банкны өөрийн хөрөнгийн зохи�?той харьцааг ө�?гөх,
з�?�?лийн �?р�?длийн �?ангийн хүүг бууруулах, валютын дуудлага худалдаа, арилжааны
тогтолцоог н�?втрүүл�?�?н.
Монгол Банк нь бодлогын хүүг�?�? 5-р �?араа�? хойш 3 удаа бууруулж 9-р �?ард 10%-д хүрг�?�?�?н ч,
төгрөгийн хадгаламжийн болон з�?�?лийн н�?рл�?�?�?н хүү бараг өөрчлөгдөөгүй нь хадгаламжийг
татахгүй байхад нөлөөл�?өн. Хадгаламжийн хувьд, з�?�?лийн хүү нь з�?�?лийн чанарт нөлөөлөх,
мөн з�?�?ийн бодит өртөг зардал н�?м�?гд�?ж болзошгүй а�?уудал гарч бай�?ан ч, нөөцийн
хүндр�?лт�?й тулгар�?ан банкууд �?анхүүжилт олоход хүү өндөр байгаа нь гол хөдөлгөгч хүчин
зүйл болох талтай.
Зураг 25. 2009 оны турш хадгаламж ба                 Зураг 26. шин�? з�?�?лийн олголт �?�?рг�?�?�?н.
з�?�?лийн бодит хүү ө�?�?өн боловч, инфл�?ци
ө�?�?өнгүүт уна�?ан.
%-иар (жилийн хүү)                                   %, т�?рбум төгрөг




    Эх �?урвалж: Монгол Банк, Үнд�?�?ний Стати�?тикийн       Эх �?урвалж: Монгол Банкны з�?�?лийн н�?гд�?�?н
Газар, Д�?лхийн Банк.                                 тайлан, Д�?лхийн Банк.




ХҮИ-ийн инфл�?цийн түвшин 2009 онд огцом буур�?ан болон н�?рл�?�?�?н хүүгийн хандлагаа�?
үүд�?н, �?дийн за�?гийн х�?мж�?�?нд з�?�?лийн бодит өртөг �?р�? н�?м�?гд�?�?н. Эн�? нь тогтоо�?он бодит
хүүгийн түвшинг�?�?�? харагдах бөгөөд хувийн х�?вшлийн ажиллагааг �?�?рг�?�?х�?д �?аад тотгор
учруулж байна (Зураг 25). Сүүлийн үед инфл�?цид гар�?ан �?ер�?г хандлага нь тогтоо�?он бодит
хүүг бууруулахад нөлөөл�?өн ч з�?�?лийн хүү өндөр х�?в�?�?р 13%-тай байна. 2010 онд ө�?өлт
өндөр түвшинд хүр�?х төлөв нь �?үүлийн �?аруудад инфл�?ци өндөр байх таамаглалд хүрг�?�?ний
з�?р�?гц�?�? урьдчилж тогтоо�?он з�?�?лийн бодит өртөг зардал тууштай буурч магадгүй.

                                                     29
Х�?мралын хугацаанд з�?�?лийн хүрт�?�?мж хумигд�?ан нь банкууд Төв Банкны бонд худалдаж
авахад хөрөнгө мөнгөө зарцуулах бол�?ноо�? илт харагдаж байв. Хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?лийн
нийт хуримтлагд�?ан дүн 2008 оны дунд үе�?�? хойш хойш н�?рл�?�?�?н дүнг�?�?р бараг
өөрчлөгдөөгүй бөгөөд 2009 оны 2-р улирлаа�? 4-р улирлын �?ц�?�? хүрт�?л ердөө 3%-ар
н�?м�?гд�?�?н. 2008 оны �?ц�?�? ба 2009 оны �?х�?�?р хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?лт�?й харьцуулбал шин�?
з�?�?л олголт н�?рл�?�?�?н ба харьцангуй дүнг�?�?р м�?д�?гд�?хүйц бага�?�?ан буюу 2009 оны 1-р
улиралд өмнөх оны мөн үе�?�? 57%-иар буурч�?�?. Г�?вч �?үүлийн х�?д�?н улиралд �?лангу�?а уул
уурхайн �?албарт шин�?�?р з�?�?л олголт �?�?рг�?ж байна (Зураг 26). �?өөцийн х�?мралын болзошгүй
�?р�?д�?л намжихийн з�?р�?гц�?�? банкны �?албарын тайллан балан�?ын чанарын доголдол 2009 оны
турш улам тодорхой болж ир�?�?н. З�?�?лийн чанар, �?лангу�?а хувийн х�?вшиллд олго�?он з�?�?лийн
чанар улам дордож, улмаар чанаргүй з�?�?л болон үнд�?�?н төлбөр нь хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?л нь
2009 оны 11-р �?ард нийт хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?лийн 25%-д хүр�?�?н нь өмнөх оны мөн үеийнх�?�?�?
даруй 5 дахин н�?м�?гд�?�?н байна (Зураг 27).
Зураг 27. 2009 оны турш з�?�?лийн чанар                   Зураг 28. Барилга, хөдөө аж ахуйн �?албарт
доройт�?он …                                             чанарын з�?�?лийн хувь хамгийн өндөр
                                                        байв.
т�?рбум төгрөг




     Жич: хайрцагла�?ан тоо нь хувь ирг�?д ба бу�?ад           Жич: ―Бу�?ад �?албарууд‖ г�?д�?г нь моргеж, т�?тг�?в�?р ба
харилцагчдад ногдох чанаргүй з�?�?л болон нийт хугацаа    цалингийн з�?�?л г.м. х�?р�?гл�?гчд�?д олгох з�?�?л�?�?�? бүрд�?н�?.
х�?т�?р�?�?н з�?�?лд �?зл�?х үнд�?�?н төлбөрийн хувийн нийлб�?р.       Эх �?урвалж: Монгол Банк.
     Эх �?урвалж: Монгол Банк, Үнд�?�?ний Стати�?тикийн
Газар, Д�?лхийн Банк.



Банкны �?албарт 2010 оны �?хний улирлын �?ц�?ийн байдлаар9 чанаргүй з�?�?л болон үнд�?�?н
төлбөр нь хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?л нийл�?�?д нийт хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?лийн 21% болж буур�?ан
нь чанаргүй з�?�?лийг тогтворжуулах арга х�?мж�?�?ний үр дүн юм (2009 оны 11-р �?ард оргилдоо
хүрч 25% бол�?ноо�? хойш) Г�?вч үнд�?�?н төлбөр нь хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?л ө�?�?өөр, 12-р �?араа�? 4-
р �?ар хүрт�?л 23%-иар буюу 139 т�?рбум төгрөгөөр н�?м�?гд�?�?н. Х�?мралын �?нз бүрий үр
дагаврыг илтг�?х болон з�?�?лийн чанарыг ил�?рхийл�?х байдлаараа чанаргүй з�?�?лийн харьцаа
�?албаруудын дунд харилцан адилгүй. Тухайлбал, 2009 оны 4-р улирлын байдлаар
хугацаацаа х�?т�?р�?�?н нийт з�?�?лийн төлбөрийн дүнгийн 14% нь барилгын �?албарт ногдож
бай�?ан ч чанаргүй з�?�?л ба үнд�?�?н төлбөрийн хугацаа х�?т�?р�?�?н з�?�?лийн 38%-ийг, ө.х. чанаргүй
з�?�?лийн нийт багцын 35%-ийг �?з�?лж бай�?ан (Зураг 28). Ерөнхийдөө банкны �?албар
тогтворжих урьдчил�?ан төлөв харагдаж байгаа ч, 2009 онд нийт 143.3 т�?рбум төгрөгийн

    9
      Дампуур�?ан хо�?р банкыг оруулахгүйг�?�?р, чанаргүй з�?�?л ба төлөгдөөгүй үнд�?�?н төлбөр нь нийт хугацаа
х�?т�?р�?�?н з�?�?лийн 15% орчим байна.

                                                        30
алдагдалтай харьцуулбал арилжааны банкууд 4-р �?ард 10 т�?рбум төгрөгийн ашигтай
ажиллаж�?�?.10
Х�?мрал ба �?�?рг�?лтийн үе�?р бүртг�?лт�?й ажилгүй ирг�?дийн тоо өг�?өж, уруудаж
бай�?ан ч ту�? тоон үзүүл�?лт нь хөдөлмөрийн зах з�?�?л д�?�?рх х�?мралын үр
дагаврыг бүр�?н ил�?рхийл�?хгүй.
�?лбан �?�?ны ажилгүйдлийн түвшинд Хөдөлмөр, Халамж Үйлчилг�?�?ний Газарт бүртг�?лт�?й
ирг�?дийг хамруулах ба 2008 оны 11-р �?араа�? 2009 оны 7-р �?ар хүрт�?л 2.7-3.7% болж ө�?ч�?�?
(Зураг 29). Түүн�?�?�? хойш аажмаар буурч �?н�? оны 1-р улиралд 3.2% орчим бол�?он. Г�?вч �?дг�?�?р
тоон үзүүл�?лт нь �?дийн за�?гийн х�?мралын ажилгүйд�?л болон бодит цалинд үзүүл�?�?н
нөлөөний бодит ту�?гал болж чадахгүй. �?лбан �?�?оор бүртг�?лгүй ажилгүй ирг�?дийг хамруулдаг
�?жиллах хүчний 4-р улирлын түүв�?р �?удалгаагаар ажилгүйдлийн түвшин 12.8% байв. Ту�?
үзүүл�?лт 2009 оны 9-р �?ард 10.5% орчим буюу нийт ажил хүч болох 1120 м�?нган ирг�?дийн
142000 нь ажилгүй бай�?ан аж�?�?.
Зураг 29. Х�?мралын улмаа�? бүртг�?лт�?й
ажилгүйчүүдийн тоо огцом ө�?өв.
ажиллах хүчний %




    Жич: * Хөдөлмөр �?рхл�?лтийн газарт бүртг�?лт�?й ,
цалинтай ажил одоо �?рхл�?�?гүй, хувиараа хөдөлмөр
�?рхл�?гч биш, ид�?вхт�?й ажил хайж буй ирг�?дийг
ажилгүйчүүд гж�?ж тордохойлно.
    Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн газар,
Д�?лхийн Банк




Х�?мралаа�? үүд�?�?н нийгмийн �?өрөг нөлөө нь албан бу�? хөдөлмөрийн зах з�?�?л
д�?�?р бодит цалин буур�?наа�? тод харагд�?ан.
Улаанбаатар хотын албан бу�? хөдөлмөрийн зах з�?�?л д�?�?р бодит орлогын өөрчлөлтийг үн�?лж
дүгн�?х зорилгоор Д�?лхийн Банкнаа�? улирал тутам түүв�?р �?удалгаа захиалгаар хийлг�?�?�?н.
Түүв�?р �?удалгаагаар �?дийн за�?гийн удаашралын үр нөлөө өргөн хүр�?�?т�?й байгааг илрүүл�?�?н.
(Error! Reference source not found.). Тухайлбал, 2009 оны 4-р �?арын түүв�?р �?удалгаагаар
инфл�?ци бодит цалин хөл�?ийг үн�?гүйдүүлж, ажлаа�? халагдах огцом н�?м�?гд�?�?н з�?рг�?�?�?
шалтгаалан хот �?уурингуудын албан бу�? хөдөлмөрийн зах з�?�?л д�?�?р бодит орлогын түвшин
60 орчим хувиар буур�?ныг харуулав.11 Хөдөө орон нутагт албан бу�? ажиллагчдын хувьд

    10
         З�?�?лийн н�?гд�?�?н тайлан, 2010 оны 4-р �?ар, Монгол Банк
    11
         Шигтг�?�? 2, Д�?лхийн Банк (2009), Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн �?арын тойм, 5-р �?ар.

                                                          31
хөдөлмөр �?рхл�?лтийн нөхцөл байдал дордож, малчид болон албан бу�? уурхайчдын хувьд
ажлын байр олдохгүй, ажлын хөл�? буурах, амьжиргааны өртөг н�?м�?гд�?х з�?р�?г б�?рхш�?�?л н�?н
тулгамдаж байгаа нь ажиглагд�?ан.12 Түүнчл�?н, х�?мралын айл өрхөд үзүүлж буй үр дагаврыг
үн�?л�?х зорилгоор Д�?лхийн Банк, �?зийн Хөгжлийн Банкнаа�? чанарын түүв�?р �?удалгаа хийж
байна. Ту�? дүн шинжилг�?�?ний үр дүнг Error! Reference source not found.-т тоймлон
толилуулав. 2010 оны 1-р �?ард хий�?�?н түүв�?р �?удалгаагаар ажилчдын шилжилт хөдөлгөөн
н�?м�?гд�?�?н байна. Шилжилт хөдөгөөний дийл�?нх х�?�?гийг ца�? зуданд мал �?үрг�?�? алд�?ан
хөдөөгийн ирг�?д �?з�?лж байгааг, мөн 2-р �?арын �?х�?�?р Цагаан �?арын үе�?р ажил хөдөлмөр
бололцоо н�?м�?гд�?�?н хандлагыг �?удалгаанд харуулж�?�?. (хахир өвлийн ца�? зуднаар их
х�?мж�?�?ний мал �?үр�?г хорогд�?он талаар Шигтг�?�? 5-д үзн�? үү)
ХҮИ-ийн дефл�?торыг ашиглан тооцоход 2009 ны 4-р �?араа�? 2010 оны 1-р �?ар хүрт�?лх
хугацаанд ажиллагчдын бодит цалин хөл�? дунджаар 68%-иар н�?м�?гд�?�?н байна. Эн�? нь мөн
хугацаанд н�?рл�?�?�?н орлого ө�?ч, харин х�?р�?гл�?�?ний үнийн индек�? огцом буур�?антай
холбоотой. Үүн�?�?�? гадна түүв�?р �?удалгаанд хамрагд�?ан ажиллагчдын дийл�?нх нь т�?дний
цалин орлого өдөр тутмын х�?р�?гц�?�?г хангахад хүр�?лц�?хгүй байгааг дурд�?ан байв.
   Хү�?н�?гт 2 Улаанбаатар хотын албан бу�? хөдөлмөр зах з�?�?лд ажилладаг ур
чадваргүй ажилчдын н�?г өдрийн цалин

�?лбан           бу�?    �?лбан бу�? ХЗЗ-ийн нийт            �?�?г өдритйн цалин         �?�?г цагийн дундаж бодит
хөдөлмөрийн     зах   ажиллагчид (тооцоогоор)             (м�?нган төгрөг)           цалин (м�?нган төгрөг)
з�?�?л
                       2009/4   2009/11   2010/1   2009/4    2009/11    2010/1     2009/4   2009/11   2010/1

Тө�?өр замын             500       500      750      3.0-      3.0-5.0   3.0-7.0     0.4       0.3      0.7
вагоноо�? ачаа                                       7.0
буулгах, УБ "44"
бү�?: Гурвалжингийн
гүүр орчим
�?чаа т�?�?врийн           200       200      200       8        6.0-7.0     15        0.9       0.9      1.8
компаниудад
контейнер ачих
буулгах
Хүн�?ний д�?лгүүний       25        100      215      5.0-      10.0-     4.0-15.0    0.8       1.6      1.5
бараа буулгах, ачих                                 10.0      15.0
- Бар�? зах
Т�?рг�?нц�?р               400       300      520      5.0-     8.0-10.0   5.0-15.0    0.4       1        1.2
ажиллуулах УБ                                       6.0
хотын �?арантуул
“хар зах�?
Барилгын материал       30        100      120      5.0-     5.0-10.0   5.0-15.0    0.7       1.1      1.1
хүрг�?х “100 айл�?                                    10.0
�?ийт дүн               1255      1200     1805                          Averag      0.8       1.0      1.3
(тооцоогоор)                                                                 e
   Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны �?анхүүжилт�?�?р 2009 оны 4, 9, 11-р �?арууд, 2010 оны 1-р �?ард
�?вуул�?ан түүв�?р �?удалгааны дүн

   .




   12
      Д�?лхийн Банк (2009) Х�?мралын өрхийн амьжиргаанд үзүүл�?х нөлөөг үн�?л�?х �?удалгаа, Эц�?ийн Тайлан, 5-р
�?арын 20-ноо�? – 6-р �?арын 30.

                                                     32
 Шигтг�?�? 4. Монгол ул�?ад �?дийн за�?гийн х�?мралын айл өрхийн түвшинд үзүүлж
         буй үр дагавар: 3 удаагийн чанарын түүв�?р �?удалгааны үр дүн
�?зийн Хөгжлийн Банк болон Д�?лхийн Банкнаа�? Монгол ул�?ын хот хөдөөгөө�? �?онгож ав�?ан газруудад
�?дийн з�?�?гийн өрхийн түвшинд үзүүл�?х үр дагаврыг үн�?лж дүгн�?х талаар хамтран ажиллаж байна.
Өнгөр�?өн 10 �?ард �?удалгааны багууд �?онго�?он газруудад гурван удаа очиж, өмнө хамрагд�?ан өрхүүдийг
дахин хамруулахыг зорь�?он. Чанарын �?удалгааны аргачлалд тулгуурлан, өнгөр�?өн жилд гар�?ан макро
�?дийн за�?гийн өөрчлөлтүүд нь өрхийн түвшинд х�?рх�?н нөлөөлж буй м�?д�?�?ллийг цуглуулж, айл өрхүүд
орлогын ба үнийн цочролыг шийд�?х�?д ашиглаж буй �?тратегүүдийг баримтжуулав.
Улаанбаатарт нүүж ир�?�?н өрхүүд өнгөр�?өн 9 �?ард амьжиргаагаа залгуулах ажил олоход б�?рхш�?�?лт�?й
болохыг байнга дурдаж бай�?ан. Барилгын �?албарт ажиллагчдын х�?л�?н�?�?р (2010 оны 1-р �?арын
байдлаар) ту�? �?албарын ажил улам хүрд�?рч буй төдийгүй д�?�?рд�?х төлөвгүй г�?ж байв. �?лбан бу�? �?екторт
ажлын төлөө өр�?өлдөөн ширүү�?ч, мөн худалдаа наймаа �?рхл�?гчид т�?дний орлого буур�?аар байгаа
талаар болон хог түүд�?г хүмүү�? олширч түүх хог олдохгүй бол�?он х�?м�?�?н хог түүгчид �?рьж�?�?. Хувийн
х�?вшилд жижиг бизне�?үүд�?д ажиллагчид ажлын байраа хадлгалж чадаж байгаа ч т�?дний цалин хөл�?
байнга хугацаа хоцордог, авч байгаа цалин нь хөдөлмөрийн г�?р�?�?нд заа�?наа�? бага (хөдөлмөрийн
хөл�?ний доод х�?мж�?�?г�?�?р тогтоо�?он ч), мөн тийм цалин авахын тулд урта�?га�?ан цагаар ажилладаг аж�?�?.
�?жил олох өр�?өлдөөн ширүү�?�?�?н нь хөдөлмөрийн зах з�?�?л д�?�?р �?лгаварлан гадуурхах байдаал
даамжирч, улмаар �?м�?гт�?йчүүдийн орох хү�?�?лт�?й ажлууд их�?вчл�?н нарийн шалгуур тавьдаг талаар
�?м�?гт�?йчүүд м�?д�?�?л�?�?н.
Түлшний үн�? н�?м�?гд�?�?н�?�?�? хотын захын дүүр�?гт амьдардаг ажилчдын т�?�?врийн зардал үл�?мж
н�?м�?гд�?ж, улмаар цалнтай ажлаа�?аа гарч г�?р орон буюу ногооны талбайнхаа ойрхон хувиараа орлого
олох ажил хийх�?д хүрг�?х түвшинд мөнгөн орлогыг бууруулахад нөлөөлж�?�?. Түүв�?р �?удалгаа хийх �?вцад
өргөн х�?р�?гл�?�?ний барааны үн�? нийтл�?г өндөр бай�?ан бөгөөд наад захын х�?р�?гц�?�?г�?�? хангахын тулд
�?аван, шампунь з�?р�?г зайлшгүй бу�? х�?р�?гл�?�?ний бүт�?�?гд�?хүүн худалдан авахаа х�?згаарлахад хүрч
байгааг ирг�?д байнга дурдаж бай�?ан.
Хөдөөгийн малчдын х�?лж байгаагаар малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүний үн�? уна�?ны үр дагаврууд зарим
тохиолдолд х�?мралаа�? үүд�?лт�?й, бу�?ад тохиолдолд улирлын шинж чанартай байж�?�?. Өнгөр�?өн хавар
ноолуурын үн�? огцом уна�?ан нь хадгалж нөөцөл�?өн хөрөнгө бага төдийгүй ноолуураа х�?з�?�?
борлуулахаа �?онгох бололцоогүй орлого бага өрхүүд�?д ноцтой хүндр�?л учруулав. Өргөн х�?р�?гл�?�?ний
(гурил, �?л�?�?н чих�?р, то�? г.м.) бараа бүт�?�?гд�?хүүний үн�? ө�?�?өнт�?й з�?р�?гц�?н бараа худалдааны цочрол
гар�?ан бөгөөд �?н�? н�?р томъ�?о нь зарим �?дуу өрх махны үн�? х�?мд байхаа�? үл хамааран амьжиргаагаа
залгуулахын тулд малаа зарах шаардлага тулгар�?ныг ил�?рхийлн�?. Хүүхдүүд �?ургуулиа�? зав�?ард�?ан
тухай м�?д�?�?л�?�?гүй ч төлбөрт�?й �?рүүл м�?ндийн үйлчилг�?�?нд хандах хандлага өөрчлөгд�?өн тухай
м�?д�?�?л�?л бай�?ан. Олон малтай ба орлогын төрөлж�?өн �?х үү�?в�?рт�?й �?дуу бу�? өрхүүд өргөн х�?р�?гл�?�?ний
бу�? бүт�?�?гд�?хүүний худалдан авалтыг х�?згаарлаж үнийн цочролыг давах чадвартай байв.
Судалгааны �?вцын х�?л�?лцүүлг�?�?р хамралаа�? үүд�?лт�?й материаллаг-бу�? олон үр дагавар байгаа нь
ажиглагд�?ан. Олон зорилтот бүлгүүд архидалт их�?�?�?�?н тухай х�?д х�?д�?н удаа дурдаж бай�?ан нь зарим
талаар ажилгүйд�?л ба бүр�?н бу�? хөдөлмөр �?рхл�?лтт�?й холбоотой байв. (�?лангу�?а хөдөлмөрийн зах
з�?�?лд анх хөл тавьж байгаа залуу�?). Эдийн за�?гийн х�?мралаа�? шалтгаалан г�?р бүлийн бухимдал,
х�?рүүл маргаан, хүчирхийл�?л их�?�?�?�?н талаар �?м�?гт�?йчүүд х�?лж бай�?ан ч урта�?га�?ан цагаар ажилладаг
нөхрүүд�?д х�?рүүл маргаан ийх цаг байдаггүй г�?ж�?�?.
Үнийн ба орлогын цочролын х�?лб�?лзлийг �?дуу өрхүүд давж гарахад мөнгөн т�?тг�?мж чухал үүр�?г
гүйц�?тг�?х нь тодорхой юм. Эн�? нь УИХ-д өргн барь�?ан нийгмийн халамжийн шин�?чл�?лийн тухай хуулийн
дагуу х�?р�?гжүүл�?х �?дууралд оновчтой чигл�?�?�?н мөнгөн т�?тг�?мжийн хөтөлбөрийг За�?гийн газар н�?н
даруй х�?р�?гжүүл�?х шаардлагатайг харуулж байна.
   Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд




                                                 33
          Шигтг�?�? 5. 2009 оны 12-р �?ард ца�? зудны мал �?үргийн хорогдох
               болон хөдөөгийн амьжиргаанд үзүүл�?�?н үр дагавар

�?зийн бу�?ад бү�? нутгийн адил Монгол оронд �?н�? жил ердийнхт�?й харьцуулбал хахир хүйт�?н өвөл
бол�?он. �?утгийн их�?нх х�?�?г�?�?р хүчин ца�?ан шуурга шуурч, агаарын температур -40 х�?м�?�?�? доош
хүйт�?р�?�?н бөгөөд ул�? орны х�?мж�?�?нд талаа�? илүү хувь нь зудын байдалтайг За�?гийн газраа�? тооцож
тогтоо�?он.
Монгол ул�?ын нутаг д�?в�?г�?рийн 80 гаруй хувь буюу 175 �?ум, 98000 малчид өнгөр�?өн өвлийн зуданд
өрт�?өн нь урьд хожид болж байгаагүй юм. Хүн�?, Хөдөө �?ж �?хуй, Хөнгөн Үйлдв�?рийн Яамны хамгийн
�?үүлийн тооцоогоор нийт малын албан �?�?ны хорогдлын х�?мж�?�? нь нийт мал �?үргийн 15.6% буюу 6.9
�?а�? толгойд хүрч�?�?. Малын дундаж үн�?�?р тооцвол, малчдын ам�?�?ан хохирол өнгөр�?өн н�?г өвөлд
360.3 т�?рбум төгрөг бол�?он тооцоо гарав. Зуданд н�?рв�?гд�?�?н ирг�?д�?д ту�?лах зорилгоор Д�?лхийн Банк
з�?р�?г олон ул�?ын байгууллагууд 11.% �?а�? ам.долларын хандив туламж үзүүлл�?�?.
Хөдөөгийн айл өрхүүдийн өмч хөрөнгийн 63%-ийг мал �?үр�?г �?з�?лд�?г тул зудны хохирол нь �?дуурлын
түвшинд �?өрөг нөлөө үзүүл�?�?н нь үн�?х�?�?р �?анаа зовниул�?ан а�?уудал юм. Өнгөр�?өн �?аруудад малын
хорогдол н�?м�?гд�?�?�?р бай�?ан нь одоогийн зудны гамшгийг арилгах ажил, малын т�?ж�?�?л,
хандивлагчдын хөрөнгө нөөцөд маш том б�?рхш�?�?л учруулж байна. Эн�? жилийн зудыг өмнөх
тохиолдлуудтай харьцуулбал, 1999-2002 онд жил дараалан зуд болж, улмаар 11 �?а�? орчим толгой
мал хорогдон (Зураг 30) �?дийн за�?агт 413.8 т�?рбум төгрөгийн хохирол (369 �?а�? ам.доллар) учруул�?ан
байна. Эн�? жилийн зудны �?дийн за�?гийн нийт үр дагаврыг үн�?лж дүгн�?х�?д �?рт байгаа төдийгүй өмнөх
туршлагаа�? малын хорогдлын х�?мж�?�? ба Х�?�?-н �?албарын Д�?Б-ий ө�?өлтийн түвшин н�?гт холбоотой
нь тодорхой харагд�?ан. (Зураг 31).


 Зураг 30. Зудны нөлөөгөөр хорогд�?он малын                        Зураг 31. Хөдөө аж ахуйн �?албарын Д�?Б-
 хувь х�?мж�?�?                                                      ий ө�?өлт ба малын хорогдол, 2009 онд
 Хорогдлын хувь, бодод шилжүүл�?�?н хорогдол, �?а�?                   Хөдөө аж ахуйн �?албарын Д�?Б-ий жилийн бодит ө�?өлт

           Total livestock losses (million bod), RHS               Annual real agricultural GDP growth
           Soum-level mortality rates, LHS                          25%
           Aggregate mortality rate, LHS                            20%
  80%                                                  4.5          15%
  70%                                                  4            10%
                                                       3.5           5%
  60%
                                                       3             0%
  50%
                                                       2.5          -5%
  40%                                                              -10%                         2002
                                                       2
  30%                                                              -15%           1991
                                                       1.5
                                                                   -20%                     2000           2001
  20%                                                  1
                                                                   -25%
  10%                                                  0.5
                                                                          0%      5%      10%       15%      20%
   0%                                                  0
      1972 1977 1982 1987 1992 1997 2002 2007                                   Livestock mortality rate

     Жич: Бодод шилжүүл�?�?н н�?г н�?гж г�?д�?г нь н�?г                      Жич: Хорогдлын хувь нь бодод шилжүүл�?�?н
 морь, н�?г үх�?р (үн�?�?, �?арлаг), 1.5 т�?м�?�?, зургаан хонь,          нийт малын хорогдлын х�?мж�?�?.
 найман �?мааг х�?лн�?. Хорогдлын хувь г�?д�?гт өнгөр�?өн                   Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар,
 жилийн �?ц�?ийн байдлаар хорогд�?он малын тоог нийт                 Д�?лхийн Банк.
 амьд малын тоонд харьцуулав.
     Эх �?урвалж:        Монгол     ул�?ын �?рх бүхий
 байгууллага, Д�?лхийн Банк


                                                             34
Малын хорогдолд үзүүл�?�?н зудны нөлөө нь зөвхөн өнгөр�?өн өвлийн нөхцөл байдлаа�? бу�? мөн
малчдын малдаа т�?ж�?�?л б�?лтг�?ж, хашаа хороо барих чадвараа�? шалтгаал�?ан. Fodder levels are
dependent on the previous summer’s conditions. Өмнөх жилийн зуны ган гачиг болон түүний дараах
                                                          13
зудны байдал нь мал �?үр�?г олноор хорогдох шалтгаан болдог . Түүнчл�?н зудны дараах зуны нөхцөл
байдал мөн хамаатай буюу хорогдоогүй малын тарга т�?в�?�?р�?г �?ул байдаг. Малын хорогдол бү�?
нутгаар харилцан адилгүй. (Зураг 30-д �?умын түвшний малын хорогдлыг �?лгааг үзн�? үү). Эн�? нь
цаг уурын өөрчлөлтөө�? гадна харилцаа холбооны д�?д бүт�?ц, мөн зам т�?�?в�?р, төвлөр�?өн зах з�?�?л
болон малын т�?ж�?�?л олж авахад томоохон хот �?уурингаа�? ал�?лагд�?ан байдлын �?лгаатай байдлыг
ту�?ган харуулна.
Хадлангийн нөөц бүрдүүл�?х, зудгүй жилд т�?ж�?�?лийн нөөц б�?лтг�?х б�?лч�?�?рийг ашиглахгүй байх з�?р�?г
бүт�?ц зохион байгуулалтын механизмууд мал �?үргийг зуданд хорогдуулахгүй байхад чухал үүр�?гт�?й.
Социали�?т нийгм�?�?�? зах з�?�?лийн �?дийн за�?агт шилжих �?вцад зудыг өмнө амжилттай даван туулахад
ашигладаг бай�?ан олон тооны механизмууд харам�?алтайгаар алга бол�?он. Үүнд орон нутгийн за�?аг
захиргааны түвшинд хадлангийн нөөц б�?лтг�?х, цаг агаар тааламжтай жилүүүд�?д отрын б�?лч�?�?рийг
                            14
нөөцөнд үлд�?�?х з�?р�?г багтана .
Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд




   13
       Тухайлбал, Говь Гурван�?айхан Үнд�?�?ний паркид 1939-1983, 1990-1997 онуудад хий�?�?н малын хорогдлын
�?удалгаагаар хорогдлын голч түвшин нь зуд ба нан гачгаа�? шалтгаалаагүй хорогдол 6.6%, ган гачгаа�? зөвхөн
шалтгаал�?ан хорогдол 11%, зуднаа�? зөвхөн шалтгаал�?ан хорогдол 13%, зуд ба ган гачгийн аль алинаа�?
галтгаал�?ан хорогдол 18%-ийг ту�? ту�? �?з�?лж байв. (С. Б�?гз�?үр�?н ба бу�?ад (2004), Говь Гурван�?айхан Үнд�?�?ний
парк дахь ган гачиг ба зудыг мал �?үр�?г даван туулах нь, Хуурай байгалийн бү�?ийн �?�?тгүүл 59, 785-796-р тал).
      ―Монгол орны малчдын амьжиргааны �?удалгаа‖, 2009. �?ийтл�?гд�?�?гүй тө�?өл. �?огоон говь
   14

Б�?лч�?�?рийн �?ко�?и�?тем менежментийн хөтөлбөр ба Монголын Б�?лч�?�?рийн менежментийн Холбоо,
Швейцарын Хөгжил, Хамтын �?жиллагааны �?гентлаг.
                                                      35
6. Х�?мралаа�? гарч, ө�?өлтийг д�?мжих бодлогын орчинг �?айжруулах

Дунд хугацаанд Монгол ул�?ын ө�?өлтийн дүр зураг үн�?х�?�?р тааламжтай байх төлөвт�?й байна.
Оюу Толгойн уурхайн бүт�?�?н байгуулалт, хөгжлийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор хөрөнгө
оруулалт хийх, д�?д бүт�?ц хөгжүүл�?х хөрөнгийн зарцулалт з�?р�?г нь Д�?Б-ний х�?мж�?�?г �?р�?
н�?м�?гдүүлж ө�?өлтийн түвшин 2010-2012 онд 7% орчим, цаашилбал дунд хугацаанд 20%-д
хүр�?х төлөвт�?й байна. Г�?вч бодлогын орчныг тууштай �?айжруулах шаардлагатай. Ир�?х х�?д�?н
жилд шин�?чл�?лийг арга х�?мж�?�?г амжилттай үрг�?лжлүүл�?х, мөн ир�?�?дүйн уул уурхайн
ү�?р�?нгүй ө�?өлтийг зохи�?той удирдах бодлогын оновчтой орчин бүрдүүл�?х хо�?р үнд�?�?н
зорилго нь За�?гийн газрын цаашдын �?тратегийг тодорхойлно. Тухайлбал �?анхүүгийн �?албарт
тулгарч буй б�?рхш�?�?лийг шийд�?мгий, тунгалаг арга замаар даруй шийд�?х нь ойрын жилүүд�?д
�?дийн за�?гийн ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт ба хөрөнгийг орох ур�?галыг н�?м�?гдүүл�?х�?д ту�?
�?албарыг угтвар нөхцлийг хангах боломж олгоно. �?ийгмийн хамгааллын �?албарт
шин�?чл�?лийн дунд-хугацааны шин�?чл�?лийн зорилго нь одоогийн хавтгайруулан олгож буй
мөнгөн т�?тг�?мжийг зохи�?той чиглүүл�?х замаар �?дуу �?мз�?г бүлгийн нийгмийн хамгааллыг
�?айжруулахад оршино.
Ойрын жилд уул уурхайн �?албарын ү�?р�?нгүй хөгжих �?вцад Голланд өвчний �?р�?д�?л бөгөөд
өмнөх ―нийт�?�?р�?�? үр�?лг�?н байх‖ нөхцөл байдалд �?рг�?ж орох �?р�?д�?л тулгарч болзошгүй
�?мз�?гл�?л бий. Иймд тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг батлах нь ө�?өлтийн жилүүд�?д
д�?�?рх �?р�?дл�?�?�? �?�?ргийл�?х үүдн�?�?�? тө�?вийн зардлыг х�?згаарлах зорилготой. УИХ-д өргөн
барь�?ан д�?�?рх хуулийн тө�?өлд уг зорилгыг х�?р�?гжүүл�?х гурван дүр�?м багт�?ан. Үүнд, тө�?вийн
өрийн д�?�?д х�?згаарыг Д�?Б-ий хувиар тогтоох, тө�?вийн зардлын ө�?өлтийг тогтвортой түвшинд
х�?згаарлах, з�?�?ийн үнийн өөрчлөлтийг урт хугацаанд урьдчилж тооцох з�?р�?г болно (Шигтг�?�?
7). З�?�?ийн үнийг урт хугацаанд урьдчилж тооцох нь �?рвигтай бөгөөд учир нь тооцоолох
аргачлалыг ойлгомжтой, ил тод байдлын тодорхойлох нь үн�?н бодит тооцоолол гаргахаа�?
илүү чухал ач холбогдолтой юм (Шигтг�?�? 8).
Тө�?вийн үйл �?вцыг �?айжруулах, үүнд төрийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр х�?р�?гжүүл�?х нь
ашигт малтмалын үнийн �?авалгаатай мөчлөгийг зохи�?той удирдах тө�?вийн бу�?ад арга
х�?мж�?�?нд д�?мжл�?г үзүүлн�?. Өмнөх шин�?чл�?лийн үйл �?вц нь ир�?�?дүйд ашигт малтмалын
орлогыг хөрөнгө оруулалтад үр ашигтай зарцуулахад Монгол Ул�?ад д�?мжл�?г үзүүл�?хийн
�?ацуу ту�? оры д�?д бүтцийг хөгжүүл�?х, �?лангу�?а орчин үеийн уул уурхайн д�?д бүтцийг
хөгжүүл�?х х�?р�?гц�?�? шаардлагыг зардлын х�?мн�?лтт�?й, үр дүнт�?й шийдв�?рл�?х�?д чухал ач
холбогдолтой. Ө�?өлтийн таатай төлөв байдал нь хөрөнгө оруулалтын томоохон, цөөн тооны
тө�?лөө�? шууд шалтгаалж байгаа нөхцөлд д�?�?рх а�?уудал чухал ач холбогдолтой. Т�?дг�?�?р
тө�?лийн н�?г нь Оюу толгой юм. Иймд уул уурхайн �?албарыг хөгжүүл�?х, дагалдах д�?д бүтцийг
бүт�?�?н бо�?гох ажлыг н�?н даруй х�?р�?гжүүлб�?л зохино.
Г�?вч Монгол ул�? дахь тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн төлөвлөлт ба гүйц�?тг�?лийн үйл
�?вцад олон тооы �?ул талууд байна. Шигтг�?�? 9-д тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын зарцуулалтын
үр ашгийг �?айжруулах х�?р�?гц�?�? шаардлагын цар хүр�?�?, түвшинг шинжл�?в. Монгол ул�?ын
тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт болон гүйц�?тг�?лийн �?вцад тулгарч буй
б�?рхш�?�?лүүдийг Error! Reference source not found.-т замын �?албарын хөрөнгө оруулалтын
жиш�?�?г�?�?р тайлбарлаж харуулав. Эдг�?�?р м�?ул талууд нь шин�? хөрөнгө оруулалтад төдийгүй
�?анхүүжилт, за�?вар үйлчилг�?�?ний гүйц�?тг�?лд нөлөөлж, улмаар тө�?вийн �?анхүүжилт
дутагдалтай �?рчим хүч, замын �?албарын �?л�?гд�?л, �?вдр�?л г�?мт�?л ноцтой байдалд хүр�?�?н
(Зураг 32). Эц�?�?т нь Error! Reference source not found.-т ул�?ын хөрөнгө оруулалтын
шин�?чл�?лийн баг н�?г чухал х�?�?�?г болох Төр, хувийн �?вшлийн түвшнл�?лийн талаар
толилуулав. Ийм түншл�?лийн х�?лб�?рүүд нь Монгол ул�?ын д�?д бүтцийн бодит х�?р�?гц�?�?


                                            36
шаардлагыг хангах, тухайлбал уул уурхайн �?албарын хөгжлийг д�?мжих хүчин чармайлтыг
�?анхүүжүүл�?х боломжит механизм юм.
2010 оны төрийн хөрөнгө оруулалтын чигл�?л�?�?р тө�?вийн �?албарт хийгд�?ж буй нааштай
алхамууд нь ир�?�?дүйд уул уурхай, �?рд�?�? ба�?лагийн �?албараа�? орж ир�?х орлогыг үр ашигтай
ашиглаж хөгжлийн чухал тулгамд�?ан а�?уудлыг бүт�?�?лч�?�?р шийдв�?рл�?х �?вдлыг
баталгаажуулах талаар Монгол ул�?ын өмнө тулгамдаж буй зарим б�?рхш�?�?лт�?й а�?уудлыг
тодотгон дурд�?ан байна. Ерөнхийлөгч 2010 оны тө�?вийн тө�?өлд хориг тавь�?ан х�?дий ч УИХ-
аа�? 2009 оны 11-р �?ард өөрчлөлт хийлгүй батал�?ан. Ерөнхийлөгчийн хоригт �?онгуулийн
тойргуудад хуваарил�?ан 76 т�?рбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын �?анхүүжилт хамаарч
бай�?ан бөгөөд УИХ-ыг �?рх м�?дл�?�? ашиглаж татвар төлөгчдийн мөнгийг �?онгуулийн
тойргуудад хуваарил�?ан г�?ж буруутга�?ан боловч, тө�?вийн �?анхүүггийн байр �?ууринаа�? авч
үз�?х�?д д�?�?рх шийдв�?р нь ноцтой анхаарал татаж гаагийн учир нь хөрөнгө оруулалтын �?дг�?�?р
тө�?лийн их�?нх нь техник �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?лийн �?удалгаа, зураг тө�?өл байхгүй �?вдал юм.
Эдийн за�?аг, техникийн үзүүл�?лтийн �?удалгаагүй буюу техникийн зураг тө�?өлгүй тө�?лийг
батал�?ан �?вдал нь Монгол ул�?ын Үнд�?�?н хуулийг зөрчиж байгаа үйлд�?л юм. (15.2-р зүйл).
Ерөнхийлөгчийн тавь�?ан хоригийг хууль тогтоох байгууллага үл х�?р�?г�?�?ж, тө�?вийн тухай
хууль н�?г�?нт х�?р�?гжиж �?х�?л�?�?н учраа�? 2010 оны тө�?вийн тухай хууль Монгол ул�?ын Үнд�?�?н
хуулийг зөрчиж буй талаар н�?г ирг�?н Үнд�?�?н хуулийн ц�?ц�?д ханд�?ан гарга�?ан байна. Хөрөнгө
оруулалтын төлөвлөгөөний талаар олон нийт Үнд�?�?н хуулийн хүр�?�?ний а�?уудал
д�?вшүүл�?н�?�?�? үүд�?н УИХ-аа�? Монгол ул�?ын Үнд�?�?ний �?удитын Газарт 2010 оны тө�?өвт
ту�?гагдаж батлагд�?ан төрийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийг төлөвлөж, болов�?руул�?ан үйл
�?вцад аудит хийхийг даалгаж�?�?. �?удитын дүгн�?лт�?�?р хөрөнгө оруулалтын нийт тө�?лийн 7
орчим хувь нь �?мар н�?г�?н �?тратегийн баримт бичигт�?й холбоогүй, нийт 600 барилга
байгууламж, их за�?варын ажлын тө�?лийн 180 нь �?дийн за�?аг, техникийн үзүүл�?лтийн
�?удалгаагүй �?�?в�?л техникийн зураг тө�?өлгүй болохыг тогтоо�?он байна (Үнд�?�?н хуулиар
заавал хийхийг шаарддаг). Үн�? өртгийн тухайд аудитын дүгн�?лт�?�?р төрийн хөрөнгө
оруулалтын тө�?өлд зарцуулахаар ту�?га�?ан нийт 447.7 т�?рбум төгрөгийн 18.3 т�?рбум төгрөг нь
�?дийн за�?аг техникийн үзүүл�?лтийн �?удалгаагүй, 4.5 турбум төгрөгийн тө�?өл хангалттай
тө�?вийн �?анхүүжилтгүй, 21.9 т�?рбум төгрөгийн тө�?өл тухайн тө�?лийн үйл ажиллагааг хийж
х�?р�?гжүүл�?х хүчин чадал хүр�?лц�?хгүй (х�?мж�?�?, багтаамж), 11.1 турбум төгрөгийн тө�?өл
хөрөнгө оруулалт, өмчлөлийн тодорхой зорилгогүй, 12.4 т�?рбум төгрөгийн тө�?өл хөрөнгө
оруулалтын бу�? тө�?өл бай�?ан (ЖДҮ-ийг д�?мжих, а�?лал жуулчлалыг хөгжүүл�?х, малчдыг
д�?мжих арга х�?мж�?�? г�?х м�?т) з�?р�?г дутагдлыг илрүүл�?�?н байна. Д�?�?р дурд�?ан ангилалд
давхардан тоогоор ту�?гагд�?ан байж болохыг анхаарах х�?р�?гт�?й. Үүн�?�?�? үүд�?н, 4-р �?арын 5-нд
�?х�?л�?�?н УИХ-ын хаврын чуулганаар 2010 оны тө�?өвт тодотгол хийж н�?м�?лт өөрчлөлт оруулах
шахалт дарамт н�?м�?гд�?�?н.
Уул уурхайн �?албарыг шин�?чл�?х ба түүний тунгалаг байдлыг д�?�?шлүүл�?х үйл х�?ргийг тууштай
үрг�?лжлүүл�?х нь шин�? хайгуулын ажил н�?м�?гдүүлж, байгаль орчин ба нийгмийн тогтвортой
хөгжлийг б�?хжүүл�?х�?д түлх�?ц өгнө. Бодлогын орны тодорхой бу�? байдлыг н�?м�?гдүүл�?х�?�?�?
зайл�?хийх нь амин чухал юм. Тухайлбал, х�?мралын өмнө уул уурхайн �?албарт Г�?н�?тийн
ашгийн татвар болон төрийн �?з�?мшлийн тухай шин�? шаардлагууд н�?втрүүл�?х з�?рг�?�?�? үүд�?�?н
тодорхой бу�? орчин нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг н�?м�?гдүүл�?х�?д �?аад тотгор учруул�?ан
(Зураг 33).




                                             37
Зураг 32.     Их за�?варын зардал шин�?            Зураг 33. �?шиглалтын ба олборлолтын
хөрөнгө      оруулалттай  харьцуулахад           ажиллагааны хандлага.
буур�?ан
т�?рбум төгрөг, шин�? хөрөнгө оруулалтын %-иар     лицензийн тоо, өргөдөл




   Жич: Замын �?анг 2007-2010 оны их за�?варт         Эх �?урвалж: Монголын �?рх бүхий байгууллага,
хамруулав.                                       Д�?лхийн Банк.
   Эх �?урвалж: Монголын �?рх бүхий байгууллага,
Д�?лхийн Банк.




                                                 38
                                  Шигтг�?�? 6. Голланд өвчин
   Голланд өвчин г�?ж юу в�??
    �?шигт малтмалын �?албар ү�?р�?нгүй хөгжих нь тухайн орны орлогыг н�?м�?гдүүл�?х ч, улмаар зарлагыг
их�?�?г�?д�?г. Үүн�?�?�? үүд�?н зах з�?�?лд худалдаалагддагүй �?албарт үн�? тарифф ө�?өх боловч гадаад з�?х
з�?�?лд өр�?өлддөг барааны үн�? ө�?өх боломжгүй байдаг. Инг�?�?н�?�?р валютын бодит ханш
(худалдаалагддаг барааны үн�?т�?й харьцуулбал худалдаалагддаггүй барааны үн�? ө�?нө) чангарч, гадаад
валютаар дотоодын зах з�?�?л д�?�?р өмнөхт�?й харьцуулбал цөөн тооны бараа бүт�?�?гд�?хүүн худалдаж
авах нөхцөл үү�?д�?г. Үүний дүнд болов�?руулах �?албарын харьцангуй ашиг олох чадвар �?улардаг.
Тө�?вийн зардлын үр дагавар нь н�?м�?лт орлогыг дотооддоо х�?р х�?мж�?�?г�?�?р зарцуулж байгаагаа�?
шалтгаалдгийг анхаарвал зохино.
   Голланд ул�?ад юу тохиолд�?он б�??
Голланд өвчин х�?м�?�?х �?н�?хүү н�?р томъ�?о нь 1980-д оны �?х�?�?р Голланд ул�? анх �?н�? өвчнөөр өвчил�?өн
г�?ж оношлогд�?оноо�? үү�?�?�?н. Т�?р үед Голландын �?дийн за�?аг х�?мралын байдалтай, Д�?Б-ий х�?мж�?�?
1981, 1982 онд буурч бай�?ан (Зураг 34). 1959 онд байгалийн хийн орд илрүүлж ашигла�?наа�? хойш
байгалийн хийн ашиг орлого харьцангуй тогтвортой байв. 1970 онд газрын то�?ны х�?мралын уршигаар
�?рчим хүчний үн�? г�?н�?т ө�?�?өн нь 1970 онд За�?гийн газрын хийн түлшний орлого нь Д�?Б-д 0.1% �?з�?лж
бай�?ан бол 1980 оны �?хний хага�? г�?х�?д 4% болж ө�?�?өн.
Газрын то�?ны �?хний х�?мралаа�? үүд�?лт�?й �?дийн за�?гийн уналтын �?�?р�?г За�?гийн газар тө�?вийг т�?л�?х бодлого
х�?р�?гжүүлж газрын то�?ны г�?н�?тийн орлогоо�? �?анхүүжүүл�?�?н. Орлогыг бараг бүх�?лд нь айл өрхүүд�?д олгох
мөнгөн орлогыг н�?м�?гдүүл�?х�?д зарцуулж бай�?ан. Эн�?    Зураг 34. 1970 онд Голланд өвчин ту�?
нь валютын бодит ханшийг ө�?гөхөд түлх�?ц бол�?он.      ул�?ын валютын бодит чанш чангарч,
1960 оноо�? хойш 1974 он хүрт�?л Голландын мөнгөн
                                                     үйлв�?рл�?л буурахад х�?рх�?н нөлөөл�?өн �?�?�?х
т�?мд�?г ―гилд�?р‖-ийн ханш 30%-иар чангарч, мөнн 1975-
1979 онуудад улам бүр чангар�?ан. Тө�?вийн зардлын
т�?л�?л хувийн х�?вшлийн �?албарын өр�?өлдөх чадварыг
бууруулахад дангаар нөлөөлөөгүй ба үүнд цалингийн
гол үүр�?г гүйц�?тг�?�?�?н. Цалингийн индек�?жүүл�?лт нь
�?рчим хүчний бу�? �?албарын борлуулалтын нөхцөл
доройтоход бодит цалинг у�?лдуулах боломжийг
хаа�?ан. Эрчим хүчний үн�? тарифф н�?м�?гд�?�?н,
валютын бодит ханшыг хөөрөгд�?өн, ажилчдын цалин
х�?т өндөр бол�?он з�?р�?г нь зах з�?�?лийн зах з�?�?лийн
�?албарын ашиг орлогыг хумь�?ан. Үүн�?�?�? үүд�?н
хөдөлмөр     �?рхл�?лтийн    түвшин   огцом    уна�?ан.
�?жилгүйд�?л огцом их�?�?ж, улмаар нийгмийн халамжийн
маш өгөөмөр хөтөлбөр н�?втрүүл�?н�?�?�? үүд�?н тө�?вийн
зарцуулалт огцом н�?м�?гдж�?�?. �?ийгмийн халамжийн
зардал х�?т ө�?�?өнөөр 1980-д оны �?х�?нд ул�?ын тө�?вийн
нөхцөл байдал ноцтой доройтов. 1982 онд тө�?вийн
                                                     Эх �?урвалж: AMECO, Европын Холбооны м�?д�?�?ллийн �?ан
зардал нь Д�?Б-ий 60%-тай т�?нц�?ж бай�?ан нь 1970
онтой харьцуулбал 15%-иар ө�?ч�?�?.
   Голланд ул�? х�?рх�?н хөгжиж �?�?рг�?�?�?н б�??
    Шийд�?мгий арга х�?мж�?�? авах шаардлага тулгар�?ан. Өр�?өлдөх чадварыг �?�?рг�?�?хийн тулд цалингийн
ө�?өлтийн олон жил�?�?р хазаарлаж, зарим жилүүд�?д гилдерийн ханш �?өрөг дүнт�?й бай�?ан ч түүнийг Германы
марктай харьцуулж у�?�?ан. Эдг�?�?р арга х�?мж�?�? нь хөдөлмөр �?рхл�?лтийн таатай �?ер�?г нөлөө үзүүл�?�?н. Г�?вч
тө�?вийн нөхцөл байдлыг �?�?рг�?�?х болон хөдөлмөрийн зах з�?�?лийг ид�?вхжүүл�?хийн тулд нийгмийн халамжийн
бүтц�?д �?р�? өөрчлөлт хийх, мөн тө�?вийн бу�?ад зардлуудыг танах шаардлага гар�?ан. Тө�?вийн �?анхүүгийн
байдал дахин �?�?рг�?ж тогтворжих хүрт�?л 20 гаруй жил шаардагд�?аны з�?р�?гц�?�? ул�? төрийн олон таагүй
шийдв�?р гаргахад хүрч бай�?ан. Болов�?руулах үйлдв�?рл�?лийн бүтцийг өөрчилж, тухайлбал о�?длын үйлдв�?р,
хөлөг онгоцны үйлдв�?р з�?р�?г хүнд үйлдв�?рл�?лийн цалин ба бүт�?�?мж м�?д�?гд�?хүйц буур�?ан ч Голланд ул�?
ногоо ц�?ц�?рл�?гжилтийн т�?ргүүл�?х үйлдв�?рл�?гч болж чад�?ан.



                                                   39
   Голланд өвчнөө�? х�?рх�?н урьдчилан �?�?ргийл�?х в�??
Голланд ул�?ын туршлагад бу�?ад ул�? оронд байгалийн ба�?лгийн орлогыг х�?рх�?н зохи�?той удирдах талаар
�?ургамжтай олон тал бий. �?�?гдүг�?�?рт, байгалийн ба�?лгын орлого Д�?Б-ий 4%-тай т�?нц�?�?н нөхцөлд түүний
зарцуулалт нь өр�?өлдөх чадвар болон ажилгүйдлийг доройтуулах бодит �?өрөг үр дагавар үзүүлдгийг
харуул�?ан. Хо�?рдугаарт, түр зуурын г�?н�?тийн ашгийг зарцуулах нь тө�?вийн зардлын бүтцийг т�?л�?х�?д
хүрг�?д�?г. Их�?нх тохиолдолд г�?н�?тийн орлогын зарцуулалт нь Голланд өвчин үү�?г�?х гол шалтгаан болдог тул
тө�?вийн оновчтой бодлого х�?р�?гжүүл�?х нь түүн�?�?�?�? �?�?ргийл�?х гол гарц юм. Тө�?вийн орлогын түр зуурын
х�?лб�?лз�?л нь тө�?вийн зардалд нөлөөлөхгүй, харин �?анхүүгийн тайлан балан�?ад зөвхөн өөрчлөлт ордог байх
нөхцлийг хангахын тулд тө�?вийн багц дүр�?м журам баталж мөрдвөл зохино. Өөрөөр х�?лб�?л, байгалийн
ба�?лгийн н�?м�?лт орлогыг дотоодод зарцуулахын оронд гадаад ул�? оронд хөрөнгө оруулахад ашиглах нь
зүйт�?й.
Эх �?урвалж: Ремко ван д�?р Молен (Голланд ул�?ын Сангийн �?ам). Эн�?хүү удирдамжинд ту�?гагд�?ан үз�?л бодол
зөвхөн зохиогчийнх бөгөөд Голланд ул�?ын Сангийн �?амны байр �?уурийг ил�?рхийл�?хгүй болно.




                                                     40
    Шигтг�?�? 7. Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль: з�?�?ийг хайлуулж
                  хөгжил ц�?ц�?гл�?лт�?д хувь н�?м�?р оруулах15

Монгол ул�?ын ашигт малтмалын ба�?лаг нь �?дийн за�?гийн хишиг бөгөөд зохи�?той ашиглаж чадвал
�?дийн за�?гийн хөгжил ц�?ц�?гл�?лтийг урт хугацаанд хангах боломж бүрд�?н�?. Г�?вч хөгжил ц�?ц�?гл�?лт нь
а�?ндаа бий болохгүй. Үн�?х�?�?р олон ул�?ын туршлагаа�? харахад �?н�?хүү хишиг нь нөөцийн лай болох
нь �?лб�?г тохиолддог! a
�?шигт малтмалын ба�?лгийг �?дийн за�?гийн хөгжил ц�?ц�?гл�?лт болгоход тө�?вийн оновчтой бодлого
шийдв�?рл�?х ач холбогдолтой. Иймд За�?гийн газраа�? тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг
батлуулж, тө�?вийн зохих �?ахилга батыг хөхүүл�?н д�?мжих�?д анхаарч байна. Тө�?вийн оновчтой
бодлого нь ашигт малтмалын ба�?лгийг �?дийн за�?гийн хөгжил ц�?ц�?гл�?лт�?д хувиргахад амин чухал ач
холбогдолтой. Ийм�?�?�? За�?гийн газар х�?р�?гжүүлб�?л зохих тө�?вийн �?ахилга батыг д�?мжих�?д чигл�?�?�?н
Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг батлахаар төлөлөж байна. Үүнд бодлого
болов�?руулагчдын дур зоргоор авирлах �?вдлыг х�?згаарлах тө�?вийн дүр�?м журмыг хуульчилна.
Т�?дг�?�?р дүр�?м нь тө�?вийн мөчлөгт х�?лб�?лзлийг зөөлрүүл�?х арга х�?р�?г�?лийг бүрдүүлн�?. Өмнөх
жиш�?�?нд дурд�?ан у�?лдаатай багц гурван дүр�?м нь тө�?вийн �?ахилга батыг хангахад цогцоор
үйлчилн�?.    Бага инфл�?цитай, бат б�?х, тогтвортой, т�?гш ө�?өлтийг хангах үйл х�?р�?гт ашигт
малтмалын арвин нөөцийг зүй зохи�?той ашиглах нь Монгол ул�?ын хувьд том �?орилт болж байна.
“Бүтцийн�? алдагдалд д�?�?д х�?згаар тогтоох: Бүтцийн алдагдлын х�?згаар тогтоо�?ноор з�?�?ийн үнийн
өөрчлөлтөө�? үүд�?�?н алдагдалд тохиргоо хийх боломж бүрд�?н�?. Тодруулбал, тө�?вийн орлогыг
тооцоолол нь з�?�?ийн бодит бу�? з�?�?ийн ―х�?вийн‖ буюу ―барагцаал�?ан‖ үн�?д тулгуурлавал зохино. Эн�?
нь тө�?вийг з�?�?ийн үнийн �?авалгаанаа�? хамгаалах жийрг�?вч болохоо�? гадна з�?�?ийн үнийн цочролыг
�?дийн за�?гийн бу�?ад �?албарт тархахаа�? тө�?вийн бодлогыг хамгаалж �?�?ргийл�?х боломжтой.
Өнгөр�?өн хугацаанд з�?�?ийн үн�? ө�?өхөд тө�?вийн зарцуулалт орлогыг дагаж н�?м�?гд�?н, улмаар �?дийн
за�?агт �?р�?лт нийлүүл�?лтийн харьцаа алдагдаж, инфл�?цийг хөөрөгдөхөд хүрг�?ж бай�?ан. Харин
з�?�?ийн үн�? унангуут тө�?вийн орлого бага�?ч, улмаар тө�?вийн зардлыг огцом танах шаардлагатай
болж бай�?ан нь �?дийн за�?гийн уналтыг улам доройтуулдаг. Өөрөөр х�?лб�?л, тө�?вийн бодлого нь
мөчлөгт �?авалгаанд х�?т өртөмтгий байв. Бүтцийн алдагдлын дүрмийг мөрд�?өнөөр огцом ө�?өлт,
уналтыг дагаж өөрчлөгддөг зохи�?гүй бодлогыг халж арилгана. Ийм дүр�?м Чили ул�?ад үр дүнт�?й
х�?р�?гжиж байна.
Өрийн д�?�?д х�?згаар тогтоох: Эн�? дүрмийг зайлшгүй хуульчилж дагах нөхцөл байдалд орохгүй
байвал зохилтой. Г�?вч ир�?�?дүйд бий болох хөрөнгө ба�?лагт х�?т найдаж шаардлагагүй их з�?�?л авдаг
түг�?�?м�?л алдаа уул уурхайд �?уурил�?ан �?дийн за�?агтай оронд �?лб�?г тохиолддог тул �?н�? дүр�?м тйим
алдааг зохицуулж �?�?ргийлн�?. Тө�?вийн өр н�?м�?гд�?ж ө�?өх нь тухайн орны �?дийн за�?гийг түүхий �?дийн
үнийн өөрчлөлт, бу�?ад цочрол, �?анхүүжилтийн хом�?долд х�?т өртөмтгий болгодог. Өрийн д�?�?д
х�?згаар тогтоо�?ноор тө�?вийн тогтвортой байдлыг тууштай хангах За�?гийн газрын хүчин чармайлтыг
д�?�?шлүүлн�?.
Зардлын ө�?өлтийн д�?�?д х�?згаар тогтоох. Эн�? нь зайлшгүй ашиглах �?�?гүй гал хамгаалагчийн
үүр�?гт�?й механизм юм. Тө�?вийн зардал х�?т хурдацтай н�?м�?гд�?х нь �?дийн за�?агт �?өрөг нөлөө
үзүүлд�?г (�?р�?лт нийлүүл�?лтийн харьцаа х�?т алдагдаж, инфл�?ци хөөрөгдөх н�?гууртай). Иймд тө�?өв
�?анхүүгийн байр �?ууринаа�? авч үзв�?л, чанар ба үр ашгийг бууруулахгүйг�?�?р зохицуулалт хийх
�?рвигтай байдаг. Оюу толгойн ордыг ашигла�?наар бүтцийн орлого н�?м�?гд�?х�?д �?н�? дүрмийг
хамгаалалтын механизм болгож ашигллах нь зүйт�?й.
    Тоон үзүүл�?лт бүхий дүр�?м тогтоохоо�? гадна, Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд
тө�?вийн �?ахилга батыг б�?хжүүл�?х�?д чигл�?�?�?н үйл ажиллагааны боон тунгалаг байдлын шин�?чл�?лийг
ту�?гаж оруулна. Тухайлбал, үүнд тө�?вийн үйл ажиллагаанд н�?гд�?�?н х�?згаар тогтоох үйл х�?р�?гт �?рх
зүйн орчны дунд хугацаанд гүйц�?тг�?х үүр�?г ролийг болов�?ронгуй болгох, мөн аливаа хөтөлбөрийн
�?анал нь тө�?вийн �?рх зүйн орчинд нийцүүлж зардлын үн�?лг�?�? тооцоо заавал хий�?�?н байх


   15
      ОУВС-гийн Стивен Барнет б�?лтг�?в. Энд ту�?гагд�?ан үз�?л бодол нь зохиогчийнх бөгөөд ОУВС,
түүний Захирлуудын зөвлөл, удирдлагын байр �?уурийг ил�?рхийл�?хгүй.
                                                 41
шаардлагыг хамрууулбал зохино. За�?гийн газар тө�?вийн оновчтой менежментийг д�?мжих талаар
Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухайн хууль батлахын з�?р�?гц�?�? Тө�?вийн багц хууль болов�?рууулж
н�?втрүүл�?х�?�?р төлөвлөөд байна.
Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг бодлого болов�?руулагчид зохи�?той чанд �?ахиж
мөрд�?өнөөр түүний �?ц�?ийн ашиг ту�? гарна. Тө�?вийн дүр�?м болон тухайн оны тө�?өв нь бодлогын
хүр�?�?нд зайлшгүй �?ахиж мөрдөх хуулийн хүчинт�?й байх �?�?той. Эн�? нь бодлогийн аливаа/бүх шин�?
�?анаачлага ба түүний тө�?өвт үзүүл�?х үр дагавар нь түүнийг х�?р�?гжүүл�?х�?�?�? өмнө тө�?вийн бодлогын
орчинд нийц�?х �?�?�?хийг н�?гталж, нийцүүл�?х нөхцлийг хангаж ажиллана. Тухайлбал, зарцуулалтыг
огцом н�?м�?гдүүлж болзошгүй бодлогыг х�?р�?гжүүл�?хийн тулд бу�?ад зардлыг ха�?ах, �?�?в�?л орлого
н�?м�?гдүүл�?х шин�? арга х�?мж�?�? авах з�?рг�?�?р тухайн бодлогын зардлыг урьдчилж шийдв�?л зохино.
Тө�?вийн �?ахилга батыг �?ахихын тулд бодлого болов�?руулагчид ―н�?г гараараа нөгөө гараа барих‖
зарчмыг зохи�?той хүл�?�?н зөвшөөрөх �?�?той. Г�?вч Монгол ул�?ын ашигт малтмалын арвин нөөц
ба�?лгийг �?дийн за�?гийн хөгжил ц�?ц�?гл�?лт�?д хувиргахад тө�?вийн �?ахилга бат амин чухал төдийгүй
а�?ар их өгөөж авчрах нь дамжиггүй.
   a
     Тухайлбал, байгалийн нөөцөө�? хамааралтай �?дийн за�?гийн ө�?өлт бу�?ад �?дийн за�?гийн �?и�?темүүд�?�?�?
удаашралтай байдаг. Тухайлбал, Хау�?манн, Ригобон нарын 2003 онд нийтл�?гд�?�?н ―�?өөцийн лайг өөрөөр
тайлбарлах нь: онол ба бодлогын зөвлөмж‖-ийг үзн�? үү. Д�?йви�?, О�?�?ов�?ки, Феделино нарын х�?нан
тохиолдуул�?ан Газрын то�? үйлдв�?рл�?гч орнуудын тө�?вийн бодлого болов�?руулалт ба х�?р�?гжүүл�?лт-д
х�?вл�?гд�?�?н. (Вашингтон хот, ОУВС)
   Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд.




                                                   42
                    Шигтг�?�? 8. З�?�?ийн үнийг урьдчилан тооцох нь
Түүхий �?д болов�?руулагчид болон импортлогчдын �?дийн за�?гийн аз тохиох (азгүйд�?х) �?вдал нь
тухайн түүхий �?дийн үн�? х�?р з�?р�?г �?авлахаа�? шууд хамаардаг. Тухайлбал, 2008 онд унаж �?хл�?х�?�?�?
өмнө таван жилд �?рчим хүч ба металлын бодит үн�? хо�?р дахин н�?м�?гд�?�?н байхад хүн�?ний
бүт�?�?гд�?хүүний үн�? 90%-иар ө�?ч�?�?. Д�?лхийн �?дийн за�?гийн х�?мрал �?хл�?х�?д металл болон �?рчим
хүчний үн�? 2007 оны оргил үед�?�? хүрч бай�?ан үн�?�?�? 30 гаруй хувиар уна�?ан бол хүн�?ний
бүт�?�?гд�?хүүний үн�? 15%-иар буур�?ан байна (Зураг 35).

Түүхий �?дийн үнийн х�?лб�?лз�?л нь макро �?дийн за�?гийн гүйц�?тг�?лд томоохон нөлөө үзүүлдгийг
нотлох н�?г жиш�?�? бол �?үүлийн жилүүд�?д гар�?ан Монгол ул�?ын ө�?өлт-уналтын мөчлөгөө�? харвал
түүхий �?дийн үнийн урьдчил�?ан тооцоолол нь макро �?дийн за�?гийн бодлого тодохойлох, төлөвлөхөд
чухал бүр�?лд�?хүүн х�?�?�?г болдог байна. Тухайлбал, х�?л�?лц�?гд�?ж буй Тө�?вийн тогтвортой байдлын
тухай хуулийн тө�?өлд заа�?наар Монгол ул�? ―бүтцийн тө�?вийн алдагдалд‖ орохгүй тулд зааг х�?згаар
тогтоох шаардлагатай болж байна. Инг�?�?н�?�?р з�?�?ийн үн�? огцом �?авалж х�?лб�?лз�?х�?д ―барагцаал�?ан‖
үнийн тооцооллыг ашиглах замаар з�?�?ийн үнийн цочрол �?дийн за�?гийн бу�?ад �?албаруудад шилжин
нөлөө үзүүл�?х�?�?�? �?�?ргийлж тө�?вийн орлогын урьдчил�?ан тооцоонд тохиргоо хийх боломж бүрд�?н�?.
Үүнт�?й тө�?т�?й ―бүтцийн т�?нц�?л‖-ийн дүрмийг Чили ул�? амжилттай х�?р�?гжүүлж байгаа бөгөөд бие
даа�?ан м�?рг�?жилтнүүдийн хо�?р баг з�?�?ийн үнийн ―бүтцийн орлого‖ болон татварын орлогын
урьдчил�?ан тооцоог болов�?руулдаг.

Г�?вч үнийн тогтворгүй байдлаа�? үүд�?н түүхий �?дийн үнийн ир�?�?дүйн х�?лб�?лзлийг зохи�?той түвшинд
бодитой урьдчилан тооцоолоход хүндр�?лт�?й байдаг. Тухайлбал, ОУВС жилд хо�?р удаа 4 ба 10-р
�?аруудад х�?вл�?ж гаргадаг Д�?лхийн Эдийн за�?гийн дүр төрх товхимолд түүхий �?диийн үнийн
урьдчил�?ан тооцоог нийт�?лд�?г. Ту�? үнийн тооцоолллыг тухайн түүхий �?дийн тухайн жилийн ба
х�?тийн олон жил�?�?р тооц�?он үн�?д үнд�?�?л�?ж гаргадаг. Эдг�?�?р урьдчилж тооц�?он үн�? болон бодит
үнийн зөрүү �?лгааг Зураг 36-д үзүүл�?в. Тухайлбал, ир�?х н�?г жилийн урьдчил�?ан тооцоолол их зөрж
алддаг буюу бодит үнийн дүнг�?�?�? дунджаар 25%-иар зөрөх хандлагатай. Тухайн жилд�?�? з�?�?ийн
дундаж үнийг урьдчилж тооцоход аб�?олют дундаж дүн 10% орчим зөрж алдах тохиолдол гардаг.

Бодит байдалд ―тодорхойгүй шинжл�?х ухаан‖-ыг урьдчилж тооцоход ашиглаж буй үн�?лг�?�?ний арга
х�?р�?г�?�?л нь бу�?ад аргачлалуудтай харьцуулахад х�?р з�?р�?г �?айн байгаагаа�? хамаарна. Урьдчилан
тооцоолох олон аргуудыг гурван бүл�?гт ангилж болно. Үүнд: 1) �?р�?лт х�?р�?гц�?�?ний нөхцөл байдал
з�?р�?г түүхий �?дийн үн�?д нөлөөлөх хүчин зүйл�?�?д дүн шинжилг�?�? хийх�?д чигл�?�?�?н шинжл�?н дүгн�?х
тооцоолол, 2) үнийн түүхчил�?�?н м�?д�?�?л�?л ашигладаг загварчил�?ан тооцоолол, 3) урьдчилан
                                                                                              16
борлуул�?ан барааны үн�? г�?х м�?т ашиглах боломжтой бүхий л м�?д�?�?л�?лд түшигл�?д�?г тооцоолол
з�?р�?г болно. Баримт нотолгооноо�? үз�?х�?д �?тати�?тикийн болон шугаман нарийвчлалын хувьд
(тодорхой үед �?рг�?лд�?х оноог тодорхойлохын тулд тухайн хугацаа урт хожуу байх нь чухал) бараа
түүхий �?дийн ир�?�?дүйн үнийг харгалзан үзд�?г загварчил�?ан тооцооллын арга нь шинжл�?х дүгн�?х
буюу түүх�?н өгөгдөлд тулгуурла�?ан аргуудаа�? илүү урт хугацаанд (1-2 жил) тооцоолол хийд�?г
учраа�? илүү �?айн болов�?руулагддаг. Г�?хд�?�? �?н�? бол харьцангуй үн�?лг�?�? г�?дгийг т�?мд�?гл�?х нь чухал.
Ир�?�?дүйн үнийг х�?т таамаглах �?вдал �?үүлийн жилүүд�?д бараа түүхий �?дийн үн�? ө�?өж байгаатай
у�?лдан ир�?�?дүйн зах з�?�?л урьдчил�?ан тооцооллыг алдаатай хийх магадлалтай тул найдваргүй байж
              17
болох талтай.


   16
      Ир�?�?дүйн г�?р�?�? х�?лц�?л (futures contract) г�?д�?г нь �?тандарт чанарын шаардлага ханга�?ан тодорхой
төрлийн түүхий �?дийг ир�?�?дүйд тодорхой өдөр, зах з�?�?лийн тогтоо�?он үн�? ханшаар буюу ир�?�?дүйн
үн�?�?р худалдан авах буюу боруулах тухай �?тандарт г�?р�?�?г х�?лн�?. Иймд ир�?�?дүйн үн�? (futures price)
г�?д�?г нь түүүхий �?дийн зах з�?�?л д�?�?рх түүхий �?дийн үнийн хандлагыг одоогийн буюу тодорхой
хугацааны үн�?т�?й харьцуул�?ан буюу ир�?�?дүйд чигл�?�?�?н үн�?лг�?�? тө�?өөллийг ил�?рхийлн�?.
   17
      К. Боуман ба �?. Ху�?�?йн, Түүхий �?дийн үн�? урьдчилж тооцох: ир�?�?дүйн хандлага ба тө�?өөлөл
дүгн�?лт, 2004, ОУВС-гийн баримт бичгийн тө�?өл. �?�?У-ын Холбооны �?өөц Банкны Захирал Б.
Бернанкегийн 208 оны 6-р �?ард тавь�?ан илтг�?л - ―Инфл�?цийн дүн шинжилг�?�?ний чухал а�?уудлууд‖
                                                  43
    Бодлого болов�?руулагчид �?нд�?�?�? юу �?уралцах в�?? Эхл�?�?д бараа түүхий �?дийн үнийг
�?тати�?тикийн д�?вшилт�?т арга х�?р�?гл�?�?�?н үгүй �?�?�?х�?�?�? үл шалтгаалан алдаагүй тооцоолох
боломжгүй боловч ир�?�?дүйн үнийг харгалз�?ан тооцоолол илүү бодитой байх магадлалтай. Хамгийн
чухал нь бодлого болов�?руулагчид урьдчил�?ан тооцоо хийхд�?�? ил тод, ойлгоход х�?лбар м�?д�?�?
баримт, арга барилыг ашиглахыг хич�?�?х нь зүйт�?й. Жиш�?�?лб�?л, ир�?�?дүйн үнийн м�?д�?�?ллийг бу�?ад
холбогдох м�?д�?�?л�?лт�?й хав�?арган ашиглаж болно. Эц�?�?т нь �?дг�?�?р урьдчил�?ан тооцоолол нь
тухайн м�?д�?�?л�?лд тулгуурла�?ан �?вцуу х�?згаарлагдмал болохыг �?анах х�?р�?гт�?й. Тухайн нөхцөл
байдал өөрчлөгд�?өн нөхцөлд урьдчил�?ан тооцооллыг ч дахин өөрчлөх х�?р�?гт�?й болно.




 Зураг 35. Түүхий �?дийн үн�? �?үүлийн                     Зураг 36. З�?�?ийн үнийг урьдчилан
 жилүүд�?д огцом �?авалгаатай байв.                       тооцоход гардаг том зөрүү алдаа
 Түүхий �?дийн индек�?, 2000 онг 100 г�?ж үз�?в.            Actual copper prices vs IMF forecasts (rebased, 2005=100)




     Жич: Эрчим хүчний индек�?т түүхий газрын то�?,            Эх �?урвалж: ОУВС, ДБ-ны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоо
 байгалийн хий, нүүр�?ний үн�?; металлд з�?�?, хөнгөн
 цагаан, төмрийн хүд�?р, цинк, цагаан тугалга,
 никель, тугалга, уран; хүн�?ний индек�?т гурил будаа,
 ургамлын то�?, мах, далайн гаралтай хүн�?, �?л�?�?н
 чих�?р, гадил, жүрж ордог.
     Эх     �?урвалж:     ОУВС,       Д�?лхийн   Банкны
 м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоо

    Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк




                                                        44
             Шигтг�?�? 9. Монгол ул�?ын хөрөнгө оруулалтын зарцуулалт
                           н�?м�?гд�?�?н�?�?р гарах үр өгөөж

Өнгөр�?өн арван жилд Монгол ул�?ын нийт хөрөнгө оруулалт бодитой н�?м�?гд�?ж ир�?�?н. Хөрөнгө
оруулалтын х�?мж�?�? 2000 онд Д�?Б-ий 25%-тай т�?нц�?ж бай�?ан бол 2007-2008 онд 35-40% болж ө�?ч�?�?.
Тө�?вөө�? �?анхүүжд�?г хөрөнгө оруулалтын хувь х�?мж�?�? хурдацтай н�?м�?гд�?ж, уул уурхайн �?албарын
�?р�? н�?м�?гд�?ж буй орлогоо�? �?анхүүжиж байв. Тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын н�?рл�?�?�?н зардал 2005,
2008 оны хооронд долоо дахин н�?м�?гд�?ж 620 т�?рбум төгрөгт хүр�?�?н бөгөөд 2007 онд оргилдоо буюу
Д�?Б-ий 11%-т�?й т�?нц�?х х�?мж�?�?нд оч�?он.       Зураг 37. Монгол ул�?ын ICOR харьцаа нь бу�?ад
Монгол ул�?ын хөрөнгө оруулалт, �?лангу�?а хөгжиж буй орнуудаа�? өндөр байгаа нь хөрөнгө
тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын цар х�?мж�?�? оруулалтын зарцуулалт үр ашиг �?ул доогуур
ө�?өн т�?л�?�?�?р байгаа ч хуваарилалтын ба байгааг илтг�?н�?.
үйл ажиллагааны үр ашиг доогуур �?ул
байгаагаа�?   үүд�?н,    тө�?вийн    хөрөнгө
оруулалтын зарцуулалтыг үр ашигтай
хөрөнгө ба�?лагт хувиргах нь хөгжлийн гол
�?орилт болж байна. Ө�?өлтийн жилүүд�?д
(2005-2008) д�?�?рх �?орилт б�?рхш�?�?лийг
ICOR /хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн
шинжилг�?�? / з�?р�?г ―�?рхий хурууны �?нгийн
дүр�?м‖ ашиглан харж болно. (Зураг 37).
Д�?Б-д �?зл�?х хөрөнгө орууулалтын хувь
х�?мж�?�?г Д�?Б-ий бодит ө�?өлтийн хувьд
хув�?�?�?наар д�?�?рх б�?рхш�?�?л харагдах
бөгөөд харьцаа нь бага байх ту�?ам хөрөнгө       Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны үзүүл�?лтүүд, Д�?лхийн Банкны
оруулалт ашигтай байх �?анааг илтг�?н�?. м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоо. Жич: Эдийн за�?гийн мөчлөгийн нөлөөг
2002-2008 онд ICOR-ийн харьцаадунджаар бага�?гах үүдн�?�?�? ICOR харьцааны бүх тооцоонд Д�?Б-ий ө�?өлт
                                            хамгийн их, бага бай�?ан жилүүдийг оруулаагүй. Зүүн �?зид –
4 бай�?ан нь хөгжиж буй орнуудад Х�?тад, Солонго�?, Тайланд, Малайз, Виетнам, Индонез, Өмнөд
ажиглагддаг 3.5-4.5 харьцааны хүр�?�?нд �?зид – Эн�?тх�?г, Паки�?тан, Шри Ланк, Бангладеш, Төв �?зид –
�?ер�?г �?айн г�?�?�?н үг. Г�?вч өнгөр�?өн Казак�?тан, Киргиз�?тан, Узбек�?тан, �?зербайжан, Туркмен�?тан,
жилүүд�?д з�?�?ийн үнийн ө�?өлтөө�? уул Тажик�?тан, ОХУ, Латин �?мерикт – �?ргентин, Бразиль, Эквадор,
                                            Перу, Чили, Колумб ул�?ууд оров. *Монгол ул�?ын ICOR харьцааг
уурхайн �?албарын Д�?Б огцом ө�?�?өнөө�? уул уурхайн бу�? Д�?Б-ийг ашиглан тооцов.
үүд�?н, ту�? ул�?ын Д�?Б-д �?зл�?х хөрөнгө
оруулалт болон ICOR харьцаа нь дутуу тооцогд�?он байх талтай. Үүнийг уул уурхайн бу�? Д�?Б-ий хувь
х�?мж�?�?нд тохиргоо хийж үз�?х�?д 2005-2008 онд ICOR харьцаа 5.4 болж н�?м�?гд�?�?н бөгөөд �?н�? нь
ө�?өлтийг 1 пункт�?�?р н�?м�?гдүүл�?хийн тулд Д�?Б-ий 5.4%-т�?й т�?нц�?х х�?мж�?�?ний хөрөнгө оруулалт
шин�?�?р хийх х�?р�?гт�?й г�?ж �?анааг илтг�?н�?. Төв �?зийн бү�?ийг жишиг болгон бу�?ад ул�? оронтой
харьцуулахад �?н�? нь харьцангуй их 2002-2004 онд бай�?ан 4.7 харьцаанаа�? м�?д�?гд�?хүйц ө�?�?өн байна.

Эн�? а�?уудлыг тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж талаа�? харвал өнгөр�?өн таван жилд �?р�? буур�?ан
дүнт�?й байна. Харбергерийн тодорхойл�?он аргачлалыг ашиглан үнд�?�?н хөрөнгийн ө�?өлтийг
тооцохдоо тухайн хөрөнгө оруулалтыг Д�?Б-д �?зл�?х хувь х�?мж�?�?г уг хөрөнгө орууаллтын бодит өгөөж
г�?ж үз�?�?н. Зураг 38-д үзүүл�?н�?�?р нийт хөрөнгө оруулалтын дүн (тө�?вийн ба хувийн х�?вшил нийл�?�?д)
                                                       18
2002 онд хөрөнгө оруулалтын бодит өгөөж 18% байж�?�?. Г�?вч тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж
2005 онд 32% болж ө�?�?өний дараа 2007 онд 6.5% болж огцом унаж�?�? (Зураг 39). Эдг�?�?р огцом
өөрчлөлтүүд нь 2007 онп тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын зарцуулалт Д�?Б-ий 10%-тай т�?нц�?ж хо�?р
                                                                                             19
дахин н�?м�?гд�?�?ний ту�?гал нөлөө бөгөөд улмаар �?н�? нь өгөөжийн хувийг бууруулахад нөлөөлнө.

   18
      Д�?�?рх тоон үзүүл�?лтүүд бу�?ад хөгжиж буй орнуудад ажиглагд�?ан н�?л�?�?д өндөр өгөөжийн
түвшинт�?й нийц�?ж байна. (Харбергер 2008, Хөгжиж буй орнуудын ө�?өлт ба �?дийн за�?гийн бодлогын
үйл �?вц, �?�?УОУХХ�?, 13-р тайланг үзн�? үү)
   19
      Гол тө�?өөлөлд 3%-ийн үн�?гүйдлийн түвшин, Д�?Б-ий 56%-т�?й т�?нц�?х х�?мж�?�?ний хөрөнгө,
хөрөнгийн хуримтлал нь Д�?Б-ий ө�?өлтт�?й ижил хувь х�?мж�?�?г�?�?р ө�?нө г�?ж үз�?�?н. (Харбергер 2007,
―Ө�?өлт, хөрөнгө орууулалт, хөрөнгө, өгөөж‖ үзн�? үү).
                                                     45
Түүнчл�?н бодит өгөөжийн дундаж түвшин 2002-2005 онд 25% бай�?ан бол 2006-2008 онд 16%-иар �?р�?
буур�?ан байна. Эн�? нь тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын зарцуулалтын үр ашиг н�?л�?�?д буур�?ныг харуулж
байна. Хөрөнгө оруулалтын бодит өгөөж нь харьцангуй өндөр тө�?лүүд болон хөрөнгийн зардалтай
харьцуулахад Монгол ул�? нь �?дийн за�?гийн бодит өгөөж бага тө�?лүүд�?д хөрөнгө нөөцөө хуваарилж
байгааг мөн илтг�?н�?.



 Зураг 38. �?ийт хөрөнгө оруулалтын                      Зураг 39. Тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын
 (тө�?вийн ба хувийн х�?вшил) өгөөж                       өгөөж 2005 оноо�? огцом уна�?ан.
 өнгөр�?өн жилүүд�?д тогтвортой байв.




     Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар, Д�?лхийн       Эх �?урвалж: Үнд�?�?ний Стати�?тикийн Газар, Д�?лхийн
 Банкны тооцоо                                          Банкны тооцоо
     Жич: Д�?Б ба үнд�?�?н хөрөнгийн ө�?өлтийн хувь             Жич: Д�?Б ба үнд�?�?н хөрөнгийн ө�?өлтийн хувь
 өөрчлөгдөхгүй х�?в�?�?р г�?ж тө�?өөлөв.                     өөрчлөгдөхгүй х�?в�?�?р г�?ж тө�?өөлөв.


Тө�?лийн үнд�?�?л�?лийн үн�?лг�?�? �?удалгааг �?айжруулах, х�?р�?гжүүл�?лтийн а�?уудлыг х�?наж н�?гтлах
замаар тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын зарцуулалтыг б�?хжүүл�?х нь а�?ар их өгөөж авчирна. Тухайлбал,
2007-2008 онд тө�?вийн хөрөнгө оруулалт дунджаар Д�?Б-ий 7%-тай т�?нц�?ж бай�?ан ба бодит өгөөж
нь 15% байж�?�?. Хөрөнгө оруулалтын тө�?лийн үн�?лг�?�?г �?айжруулах замаар хөрөнгө оруулалтын
бодит өгөөжийг (2002-2005 оны дундаж өгөөжт�?й адил) 25%-д хүрг�?ж чадах аваа�? Д�?Б-ий ө�?өлтийг
0.7 пункт�?�?р д�?�?шлүүл�?х боломжтой. (т�?гшитг�?л= (0.25-0.15)*0.07). Инг�?ж тооцохын тулд Монгол
ул�?ын урт хугацааны дундаж ө�?өлт 5% байна г�?ж тө�?өөл�?өн. 2008 оны Д�?Б нь бодит дүнг�?�?р 3.6
триллион төгрөг бай�?ан бөгөөд цаашид 5%-ийн ө�?өлтт�?й байна г�?ж үзв�?л ир�?�?дүйн Д�?Б-ий
                                         20
өнөөгийн өртөг 72 трилллион төгрөг болно . Хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтийг �?айжруул�?ны дүнд
ө�?өлт 5.7% болно г�?ж үзв�?л Д�?Б-ий өнөөгийн өртөг 84 триллон төгрөг болж ө�?нө. Зөрүү нь 2008 оны
Д�?Б-ийг бараг 3 дахин н�?м�?гдүүл�?�?нт�?й т�?нц�?х�?�?р байна.
Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк




    20
      3.6/(0.1-0.05)-тай т�?нцүү. Үүнд, 0.1= х�?мдруулж тооцох түвшин буюу хөрөнгийн хөвөгч өртөг нь
10%, 0.5= Д�?Б-ий ө�?өлт 5%.
                                                        46
          Шигтг�?�? 10. �?втозамын �?албарын жишиг �?удалгааны үр дүн

Д�?лхийн Банк нь Монгол ул�?ын замын �?үлж�?�?ний Хү�?н�?гт 2: Ул�?ын чанартай замын
одоогийн нөхцөл байдлыг �?удлах, тө�?лүүдийн �?үлж�?�?ний нөхцөл байдал
үрг�?лжл�?х хугацааны �?ул холбоо�?уудыг олж                �?өхцөл км            �?ийт замд �?зл�?х
тодорхойлохын тулд дуу�?аагүй байгаа болон �?а�?хан                                 хувь (%)
х�?р�?гжиж дуу�?�?ан 10 тө�?лийг �?онгон авч үз�?�?н.
                                                        Сайн       864.4              17
Судалгаанаа�? харвал Монгол ул�?ын автозамын
                                                        Дунд       1,209.6            24
�?албарт зам за�?варын хийгд�?ж дуу�?аагүй ажил их
                                                        Муу        2,925.9            59
байгаагийн з�?р�?гц�?�? хатуу хучилттай замын 60 гаруй
хувь нь муу замууд байна. Түүнчл�?н �?албарын             �?ийт       4,999.9          100
                                                        Эх �?урвалж: �?вто Замын Газар.
хөрөнгө оруулалтын шин�? тө�?лүүдийн төлөвлөлтийн
хүр�?�? �?ул, замын ажлыг дуу�?гах хугацаа дунджаар 2.3
жил (буюу 180 хувь)-�?�?р х�?т�?р�?�?н байна.
2005 оноо�? хойш х�?р�?гжүүл�?�?н нийт 50 гаруй тө�?лөө�? ул�?ын тө�?вөө�? �?анхүүжд�?г 10 замын жиш�?�?г
авч �?удал�?ан. Судалгаанд хамрагд�?ан тө�?лүүдийн аль нь ч төлөвлөлтийн аль ч үе шатанд
зардал/үр ашгийн дүн шинжилг�?�? хийгд�?�?гүй бай�?ан. Үүний гол шалтгаан нь �?дийн за�?гийн дүн
шинжилг�?�? хийх ур чадвар төрийн албан хаагчид, тө�?лийг х�?р�?гжүүл�?гчдийн аль алинд
дутагдалтай бай�?анд оршино. �?лбаны хүмүү�?ийн х�?л�?н�?�?р хөдөө орон нутагт хүн амын н�?гтрал
бага учраа�? зам ашиглалтын �?удалгааг хийх�?д замын ур�?галын үзүүл�?лт хангалтгүй байдаг.
Монгол ул�?ад �?дийн за�?гийн дүн шинжилг�?�?н�?�?�? илүүт�?йг�?�?р тө�?лийн нийг�?м болон байгаль
орчинд үзүүл�?х нөлөөлөл хамааралтай байдаг. Замын хөдөлгөөн хангалтгүй байгаа нь х�?мд бу�?
өртгөөр шин�? зам барихад хүрг�?д�?г ч шин�?�?р барьж байгаа хатуу хучилттай замууд нь малын
б�?лч�?�?рийг хамгаалж (шороон замаар жолоодохыг болиулах) байдаг төдийгүй тухайн бү�? нутгийн
д�?д бүтцийг �?айжруулж, н�?м�?гдүүлж байдаг. �?ч холбогдлоор нь ангилж ангиллыг хийд�?г боловч
нийт багцийн 54 хувь нь н�?н т�?ргүүний, 38 хувь нь дунд з�?ргийн 8 хувь онцын �?аралгүй барих
замууд байна.
Түүнчл�?н техник �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?л хангалтгүй байдгаа�? тө�?лүүдийг техникийн бичиг
баримтгүйг�?�?р шууд г�?р�?�?л�?х замаар х�?р�?гжүүл�?х �?рхийг олгодог. Судалгаанд хамрагд�?ан 10
тө�?лийн дөрвийг шууд г�?р�?�?г�?�?р, үлд�?�?нийг тендер�?�?р х�?р�?гжүүл�?�?н. Эхнийх нь г�?р�?�?нүүдийг
байгуулахаа�? өмнө зохих шалгууруудаар оруулж шалгаж үз�?лгүйг�?�?р г�?р�?�?г байгуул�?ан тө�?лүүд
бай�?ан. Газар д�?�?р нь очиж техник технологитой танилцаагүйн улмаа�? өндөр өртөгт�?й
инженерингийн интервенц хийх, ажлын хүр�?�?�?г н�?м�?гдүүл�?х�?д хүрг�?ж бай�?ан. �?рван тө�?лийн
долоо нь хүл�?�?лг�?н өгөх хугацаа х�?т�?р�?�?н. Тө�?лийг х�?р�?гжүүлж дуу�?гах хугацаа 1,8 жил г�?ж
төлөвлөж бай�?ан бол дунджаар 3.1 жилд дуу�?гаж (70 хувийн хугацөа х�?т�?р�?�?н бол шууд г�?р�?�?л�?�?н
тө�?лүүд нь дунджаар 2.3 жил (буюу 180 хувь)-�?�?р хугацаа х�?т�?р�?�?н бай�?ан.
�?втозамын багцийн хувьд хугацаа х�?т�?р�?�?н (зарим тохиолдолд төлөвлө�?өн хугацаанаа�? 2 дахин
урт хугацаатай бай�?ан) гүйц�?тг�?лт�?й тө�?лүүд нь төлөвлөлт муу, зардлын тооцоог нарийн гүйц�?д
гаргаагүй, төлбөрийн а�?уудал болон барилгын �?албарын �?ул талууд г�?�?�?н хүчин зүйлүүд�?�?�?
бол�?он байна. УИХ-аа�? н�?м�?�?н тө�?лүүдийн хувьд инженерингийн зураг тө�?өв байдаггүй учраа�?
�?анхүүжилт нь байнга удааширдаг. Эн�? а�?уудлыг шийдв�?рл�?хийн тулд 2010 оны тө�?вийг гаргахдаа
барилгын компаниудын барих шин�? замуудыг �?рг�?н төлөх нөхцөлт�?йгөөр �?анхүүжүүл�?х багцуулыг
тө�?өвт �?уулгаж өг�?өн.

    Тайлбар: �?н�?хүү �?удалгааны үр дүн нь Монгол ул�?ын тө�?вийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт
г�?�?�?н бодлогын баримт бичгийг гаргахад үнд�?�?н дүн шинжилг�?�? болж өг�?өн, 2010 оын 3-р �?ар,
Д�?лхийн Банкны Зүүн �?зи �?омхон далайн бү�?ийн Д�?д Ерөнхийлөгчийн д�?рг�?д�?х Ядуурлыг
Бууруулах, Эдийн за�?гийг удирдах (ЯБЭЗУ) �?албар н�?гж, Зам т�?�?в�?р, барилга хот байгуулалтын
�?ам, �?втоЗамын газар.

   Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк



                                                47
                      Шигтг�?�? 10. Төр, хувийн х�?вшлийн түншл�?л

Төр Хувийн х�?вшлийн Түншл�?лийг (ТХХТ) д�?д бүтцийн үйлчилг�?�? �?лангу�?а томоохон х�?мж�?�?ний өртөг
зардал шаарддаг зам, у�? болон ариун ц�?в�?р, гүүр, ни�?�?х онгоцны буудал, �?мн�?л�?г, �?ургууль з�?р�?гт
түлхүү ашиглах �?вдал ө�?өн н�?м�?гд�?�?�?р байна. Хөгжилт�?й орнуудын дундаа�? Их Британи, Португал
з�?р�?г орнууд төр хувийн х�?вшлийн түншл�?лийг их�?�?х�?н х�?мж�?�?г�?�?р ашигладаг, төрийн хөрөнгө
оруулалтын үйл ажиллагааны 20 орчим хувийг төр хувийн х�?вшлийн түншл�?лийн хүр�?�?нд х�?р�?гжүүлд�?г
байна. ТХХТ-ийг хөгжиж буй орнууд өргөнөөр ашиглаж 1997/98 онд �?зийн Санхүүгийн Х�?мрал үү�?�?х�?�?�?
өмнө хамгийн оргил үед�?�? 130 т�?рбум ам.долларт хүрч байж�?�?. Сүүлийн үеийн �?дийн за�?гийн
х�?мралын үед төрийн тө�?өв хүр�?лц�?хгүй, хувийн х�?вшлийн �?анхүүжилт зог�?онги байдалд ор�?он хүнд
үед ТХХТ-ийг ашиглах �?вдал буурч байгаа боловч 2009 оны жилийн �?хний хага�?т 48 т�?рбум
ам.долларт хүр�?�?н тооцоо гарч�?�?.
ТХХТ-ийн үнд�?�?н шинж чанар бол хөрөнгө оруулалтыг багцалж тухайн �?албарт үйлчилг�?�? үзүүл�?х
нөхцлийг урт хугацаатай н�?г г�?р�?�? х�?л�?лц�?�?р хийж зохицуулдаг �?вдал мөн. Тө�?лийн үрг�?лжл�?х хугацаа
их�?нхд�?�? 20-30 жил байх ба хөрөнгийг хувийн компани удирдан зарцуулж х�?нах (мөн за�?вар үйлчилг�?�?г
хариуцах а�?уудал хамаардаг), үүний хариуд х�?р�?гл�?гчийн төлбөр тооцох тогтолцоонд тулгуурладаг
байна. Төлбөр г�?д�?гт хөрөнгө оруулалтыг нөхөн олгох болон бу�?ад өртөг зардлыг хамааруулан
ойлгоно. Г�?р�?�?ний хугацаа дуу�?ахаар тө�?лийг төрийн өмчлөлд хүл�?�?лг�?н өгнө.
ТХХТ Монгол Ул�?ын д�?д бүтцийг цаашид хөгжүүл�?х�?д чухал �?урвалж болох боломжтой. Г�?вч ТХХТ нь
―үн�?гүй мөнгө‖ биш г�?дгийг анхаарах нь чухал – хөрөнгө оруулагчид өөр�?дийн оруул�?ан хөрөнгө
оруулалтыг �?ргүүл�?н авах учраа�? �?анхүүжүүл�?гч нь өөрийн хөрөнгө мөнгийг буцаан авч чадна г�?�?�?н
барьцаат баталгаа шаарддаг. Эдг�?�?р г�?р�?�? х�?лцлийн дийл�?нх нь өнөөдрийн хөрөнгийн зардлыг
ир�?�?дүйн ур�?гал зардалд шилжүүл�?н ту�?га�?ан болно. ―Сайн тө�?лийг‖ х�?р�?гжүүл�?х, түүнт�?й холбогдох
зардлыг �?анхүүжүүл�?х н�?г�?н хувилбар болгож ТХХТ-ийг төр за�?гийн газар ашиглаж болно х�?м�?�?н
ойлгох х�?р�?гт�?й ба хувьчлал, хувийн х�?вшлийн үйл ажиллагааг д�?мжих бу�?ад зорилгыг хөхүүл�?н
д�?мжиж арга х�?р�?г�?�?л г�?ж олйгож болохгүй.
Ялангу�?а ТХХТ-ийн дагуулж ирд�?г �?р�?дл�?�?�? Монгол Ул�? зайл�?хийх нь чухал. Эн�? нь тө�?вийн
�?анхүүжилтт�?й төрийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт�?й өөрөөр х�?лб�?л тухайн тө�?лийг х�?р�?гжүүл�?хт�?й
холбоотой бодит зардлыг тө�?өвт �?уулгаж өгдөгт�?й ижил юм. Төлөвлөгөөг бүт�?�?лч�?�?р х�?р�?гжүүл�?хийн
тулд төрийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр нь төрийн х�?р�?гжүүлж буй бүх тө�?лийг �?анхүүжилтийн �?х
үү�?в�?р�?�?р нь ангилан харуулж үн�?лж дүгн�?хийг зөвшөөрөх �?�?той. Төрийн хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр
болон ТХХТ-ийн параллел тогтолцоо нь дараах х�?д х�?д�?н �?р�?длийг дагуулдаг:
                                           ө�?лийн     хүр�?�?нд   багтаж   батлагд�?ан   �?�?�?хийг   х�?нан
баталгаажуулахад хүндр�?лт�?й,


өртөг зардлыг хангах хөрөнгийн �?х �?урвалжийг хангалттай тооцоолж анхаарч үз�?лгүйг�?�?р батлагд�?ан
тө�?өл з�?р�?г нь хөрөнгийн алдагдалд оруулж д�?д бүтцийн үр ашигтай үйлчилг�?�? үзүүл�?х чадварыг
бууруулах магадлалтай;


заримдаа хөтөлбөрт давхар ту�?гах з�?р�?г тохиолдол гардаг; ба


м�?д�?�?лл�?�?р хангах байгууллага байхгүй. Цаашилбал тө�?вийн �?р�?длийг тооцоолох �?�?той. Үүнд:


  Эр�?лтийн хамгийн доод х�?згаарыг баталгаажуулах (үйл ажиллагааны хурд, хөдөлгөөний х�?мж�?�?, ―ав
�?�?в�?л төл‖ г�?р�?�?г�?�?р �?рчим хүчний зохицуулалт хийх г�?х м�?т) ба бу�?ад минимум орлогын баталгаа;
болон
                                                                �?ад ―�?ргүүл�?н авах‖ х�?лб�?рүүд�?�?р төр

                                                 48
буцааж авахыг шаардах тухай г�?р�?�?г цуцлах тухай заалтанд оруул�?ан байх
Эдг�?�?р �?р�?дл�?�?�? хамгаалахын тулд бүх тө�?өлд (төрийн болон ТХХТ) тө�?лийн үн�?лг�?�?ний н�?гд�?�?н н�?г
тогтолцоо бий болгож н�?н т�?ргүүнд чухалчлан үз�?х �?албар болон тө�?лийг шударгаар �?онгох �?вдлыг
хангахад ашиглана. ―Муу‖ тө�?өл нь �?магт ―муу‖ тө�?лөөрөө үлдд�?г. ТХХТ-ийн чиг хандлагыг
ашигла�?наар муу тө�?лийг �?айн тө�?өл болгон хувиргах ид шид г�?ж үгүй. Иймд Сангийн Яам �?анал
болгож буй ТХХТ-ийн тө�?лийг танилцуулах буюу г�?р�?�?нд гарын ү�?�?г зурахаа�? өмнөх аль аль шатанд
�?анал өгч баталгаажуулах �?�?той. Тухайн тө�?лийн тө�?вийн бүх �?р�?длийг зохих �?�?оор тооцож баталгааны
үнийг ту�?гах, жилийн тө�?өвт тогтмол хариуцлагыг ту�?гах ТХХТ-д үйлчилг�?�?ний зохих төлбөрийг
шилжүүл�?х дунд шатнаа�? урт хугацаанд өрийн тогтвортой дүн шинжилг�?�? хийж баталгаажуулах, мөн
�?мз�?г м�?др�?мтгий байдлын шалгалт хийх з�?ргийг �?айн тооцоол�?он байх шаардлагатай.




                                                 49
7. Х�?тийн төлөв
Өнгөр�?өн жилийн �?ц�?�?�?р Оюу Толгойн г�?р�?�?нд гарын ү�?�?г зур�?наар Монгол Ул�?ын �?дийн
за�?гийн дунд болон урт хугацааны төлөв байдал өөрчлөгдөж �?хл�?в. Г�?вч �?дийн за�?гийн болон
бодлогын томоохон �?р�?длүүд �?лангу�?а банкны �?албарын төлбөрийн чадвартай холбоотой
а�?уудал, Оюу Толгойн уул уурхайн тө�?өлт�?й у�?лдаж �?рд�?�? ба�?лагийн �?албараа�? н�?м�?гд�?н
орж ир�?х орлогын огцом ө�?өлтөө�? өмнө ир�?х х�?д�?н жилд тө�?вийн дарамт х�?в�?�?р үлд�?х
хандлагатай байна. Жиш�?�?лб�?л �?дийн за�?гийн х�?тийн төлөв байдал цөөхөн тооны томоохон
хөрөнгө оруулалтын тө�?лүүд�?д �?лангу�?а Оюу Толгойн тө�?өлд х�?т найдлага тавьж түүн�?�?�?
үнд�?�?нд�?�? бүр�?н хамааралтай болж байна. Улмаар тухайн тө�?лүүдийн үйл ажиллагааны цар
хүр�?�?, ө�?өлтөд гар�?ан өөрчлөлт макро �?дийн за�?гийн үр дүнд онцгой нөлөө үзүүл�?х бололтой.
Дунд хугацаанд Монгол ул�?ын ө�?өлтийн дүр зураг үн�?х�?�?р тааламжтай байх төлөвт�?й байна.
Оюу Толгойн уурхайн бүт�?�?н байгуулалт, хөгжлийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор хөрөнгө
оруулалт хийх, д�?д бүт�?ц хөгжүүл�?х хөрөнгийн зарцулалт з�?р�?г нь Д�?Б-ний х�?мж�?�?г �?р�?
н�?м�?гдүүлж ө�?өлтийн түвшин 2010-2012 онд 7% орчим, цаашилбал дунд хугацаанд 20%-д
хүр�?х төлөвт�?й байна (Хү�?н�?гт 3). Эдийн за�?гийн үйл ажиллагаа �?�?рг�?�?н�?�?р ойрын жилүүд�?д
инфл�?ци ө�?өх хандлагатай. Оюу толгойн з�?�?ийн үйлдв�?рл�?л 2013 онд �?х�?л�?н�?р Д�?Б-ийн
ө�?өлт огцом н�?м�?гд�?ж 20 гаруй хувь, цаашилбал урт хугацаанд 5.5% хүрч ө�?өх төлөвт�?й
байна (2015-2030). Уул уулхайн ир�?�?дүйт�?й тө�?лүүд, тухайлбал Таван толгойн нүүр�?ний
ордыг �?дийн за�?гийн �?рг�?лт�?д оруул�?наар Монгол ул�? д�?лхийн томоохон нүүр�? олборлогч
орон болж, улмаар ө�?өлтийн төлөв байдал цаашид �?айжрах боломж нөхцөл н�?�?лтт�?й байна.
                Хү�?н�?гт 3: Дунд хугацаанд үнд�?�?н үзүүл�?лтүүдийн тө�?өөлөл
                                                           2008        2009          2010     2011
     Бодит �?албар                                                                         f        f
     Д�?Б-ий бодит ө�?өлт (percent yoy)                        8.9        -1.6           7.3      7.1
     ХҮИ-ийн инфл�?ци (өмнөх жил�?�?�?)                         23.2         1.9           7.5      5.5
     Мөнгөний �?албар
     Бараг мөнгөний ө�?өлт (өмнөх жил�?�?�? %)                  -5.1        26.9         19.9     17.2
     Тө�?вийн байгууллага
     %%percent yoy)
     За�?гийн газрын орлого ба ту�?ламж (Д�?Б/%)               36.1        32.9         34.5     30.6
     ЗГ-ын ц�?в�?р зардал, з�?�?л (Д�?Б/%)                       41.0        38.3         38.5     35.0
     ЗГ-ын тө�?вийн т�?нц�?л (Д�?Б/%)                           -4.9        -5.4         -4.0     -4.5
     Тө�?вийн нийт өр (Д�?Б/%), үүн�?�?�?:                       33.8        56.4         62.7     65.0
                      1
            Дотоод өр                                        0.1         9.3         22.7     30.4
                      2
            Гадаад өр                                       33.7        47.1         40.0     34.6
     Төлбөрийн т�?нц�?л
     Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л (Д�?Б-д �?зл�?х %)                  -13.9        -5.6         -11.0    -21.0
     Валютын нөөц (�?а�? $)                                    658        1,32          1,49     1,64
     Ир�?х оны �?хний �?аруудын импорт                           3.8          7
                                                                         3.0             2
                                                                                       4.9        6
                                                                                                4.0
        Суурь:
        �?�?рл�?�?�?н Д�?Б (т�?рбум төгрөг)                       6,020        6,05         7,22     8,05
                                                                           5            1        5
        (1) Үүнд банкны �?албарын бүтцийн өөрчлөлт, Оюу толгойн тө�?өлд �?з�?мших За�?гийн газрын
    хувьцаа, Оюу толгойн урьдчилгаа төлбөрт�?й холбоотой гарах тө�?вийн зардал хамаарна.(2) Үүнд
    �?т�?нд-бай хөтөлбөрийн хүр�?�?нд олгох ОУВС-ийн з�?�?л хамаарна.
        Эх �?урвалж: Монгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллага, Д�?лхийн Банк, ОУВС (2010).

                                                    50
Ур�?гал т�?нцлийн алдагдал 2009 онд м�?д�?гд�?хүйц �?айжир�?ан ч Оюу толгойг ордыг ашиглахтай
у�?лдан уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын бараа бүт�?�?гд�?хүүний импорт н�?м�?гд�?хт�?й
холбоотой ур�?гал т�?нцлийн алдагдал ир�?х х�?д�?н жилд доройтох төлөвт�?й байна. Эк�?порттой
у�?лдуулж импортыг огцом хумих замаар худалдааны т�?нцлийг �?айжруул�?ны дүнд ур�?гал
дан�?ны т�?нц�?л хумигдав (Хү�?н�?гт 4). Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын зардлыг н�?м�?гдүүл�?х
импортоо�? шалтгаалан алдагдал огцом ө�?ч, 2009 онд 0.6 т�?рбум ам.доллар бай�?ан алдагдал
2010 онд 2.7 т�?рбу�? төгрөг хүр�?х төлөвт�?й. Оюу толгойн тө�?өлт�?й у�?лдан гарах алдагдлын
х�?мж�?�? 2010 онд Д�?Б-ий 11%-тай т�?нц�?х түвшинд хүр�?х төдийгүй 2012 он хүрт�?л улам
н�?м�?гд�?х тооцоо гарч байна. Г�?вч богино хугацааны алдагдлыг ГШХО-ын мөнгөн урт�?гал
болон хувийн х�?вшлийн з�?�?л з�?р�?г �?х үү�?в�?р�?�?�? бүр�?н �?анхүүжүүл�?х боломжтой. Оюу толгой
ашиглалтад ор�?ноор ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л н�?м�?х болж 2014 оноо�? чөлөөт үлд�?гдлийн
хуримтлал үү�?�?х төлөвт�?й.


                         Хү�?н�?гт 4: Төлбөрийн т�?нцлийн дүр төрх
           өөрөөр ту�?гаагүй бол �?а�? ам.доллар
                                                       2008      2009     2010f
            Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л                       -722      -235      -566
            (Д�?Б-д �?зл�?х %)                          (-13.9)    (-5.6)   (-11.0)
                   Худалдааны т�?нц�?л                   -613      -158      -456
                      Эк�?порт                         2,534    1,902      2,223
                      Импорт                         -3,147    -2060     -2,689
            Хөрөнгө ба �?анхүүгийн дан�?ны                546       745       662
            т�?нц�?л, үүн�?�?�?:
                   ГШХО                                 836      426        422
                   З�?�?л, ц�?в�?р                          189      119      1,025
            Зөрүү, орхигдол                            -161        0          0
            �?ийт т�?нц�?л                                -337      510         96
            Санхүүжилт, үүн�?�?�?:                         337     -510        -96
                   Гад/ валютын нөөц (- өөрчлөлт)       342     -670       -165
                   ОУВС-гийн з�?�?л ашиглах (+)            -5      160         68
           Эх �?урвалж:: ОУВС (2010)


Са�?хан ОУВС ба Д�?лхийн Банкны хамтар�?ан ―Өрийн тогтвортой байдлын дүн шинжилг�?�?‖-нд
ту�?га�?наар тө�?вийн ба гадаад өрт�?й холбоотой �?р�?д�?л бага байна. 2009-2010 онд Оюу
толгойн г�?р�?�?т�?й холбоотой шин�?�?р үү�?�?х өрийн тө�?өөллийг авч үзв�?л тө�?вийн өр 2008 оны
түвшн�?�?�? даруй хо�?р дахин н�?м�?гд�?ж 2011 онд 65% болох аж�?�?. Х�?дийг�?�?р �?н�? нь дунд
хугацаанаа�? урт хугацаанд �?дийн за�?гийн ө�?өлт, мөн тө�?вийн ба �?к�?портын орлого
н�?м�?гд�?х�?�?�? улбаалан �?айжрах төлөвт�?й ч богино хугацаанд өрийн үйлчилг�?�? ба орлогын
харьцаа нь 2014 онд оргилдоо буюу 34%-д хүрн�?. (2009 онд 6.4% бай�?ан бол дурд�?ан хугацаа
хүрт�?л ө�?ч, дараа нь огцом унана)
Тийм�?�?�? Оюу толгойн уурхай ашиглалтад орж орлого орох хүрт�?л ойрын х�?д�?н жилд
тө�?виийн �?анхүүжилтийн дарамт их�?�?х төлөвт�?й байна. Түүнчл�?н, Оюу толгойн нөлөөгөөр
боловч тө�?вийн орлого нь өнөөгийн уул уурхайн бу�? Д�?Б-ий 40%-иа�? 2016 онд 60% (буюу
тухайн үеийн Д�?Б-ий 30%) болж н�?м�?гд�?х бөгөөд т�?р хүрт�?л тө�?вийн орлого н�?л�?�?д
ачаалалтай х�?в�?�?р байна. Өрийн үйлчилг�?�?ний харьцаанаа�? гадна 2011 онд Г�?н�?тийн ашгийн
татварыг т�?гл�?ж халахтай холбоотой төвийн орлого бага�?ах бөгөөд үүн�?�?�? үүд�?�?н орлогын
алдагдал Д�?Б-ий 2% орчим болно. Оюу толгойн ашиглалтад ор�?ноор хүрт�?х ногдол ашиг нь

                                                51
ту�? компаниа�? ав�?ан дотоод өр (За�?гийн газрын 34%-ийн хувьцааг �?з�?мших з�?�?л)-ийг төлөх �?х
үү�?в�?р бүрдүүлн�?. Т�?р хүрт�?л За�?гийн газар 2009 онд з�?�?л�?�?н 75 �?а�? ам.долларын өрийг 2010
онд �?рг�?н төлөх шаардлагатайгаа�? гадна Оюу толгой г�?р�?�?г�?�?р ав�?ан урьдчилгаа төлбөрийг
2014 оноо�? �?хл�?н төлөх �?�?той. (Оюу толгойн тө�?лийн �?анхүүжилтийн талаар Шигтг�?�? 3-т үзн�?
үү). Тө�?вийн зардлын тухайд банкны �?албарын бүтцийн өөрчлөлт хийх өртөг зардал (аудитын
шалгалтад тулгуурлан банк ту�? бүрийн төлөвлөгөөг болов�?руулж байгаа) нь ойролцоогоор
Д�?Б-ий 8%-тай т�?нц�?х төлөвт�?й байна.
2010 оны 1-р �?ард батал�?ан Банкны тухай шин�?чил�?�?н хууль нь Монгол Банкны зохицуулалт
хийх �?рх м�?д�?л болон авах арга х�?мж�?�?ний аргачлалыг б�?хжүүлж өг�?өн. Олон ул�?ын н�?р
хүндт�?й аудиторуудад түшигл�?�?�?н банкны �?албарын аудитын шалгалт 2009 оны 12-р �?ард
�?х�?л�?�?н бөгөөд долоон банкийг шалгаж дуу�?аад одоо гурван банкинд аудит хийж байна.
Монгол Банкнаа�? банкны �?албарын �?тратегийн тбө�?лийн болов�?руул�?ан бөгөөд үүнд хамгийн
�?ц�?ийн авах арга х�?мж�?�? буюу тө�?вийн хөрөнгийг хамгаалахын тулд зохи�?той г�?р�?�? х�?лцлийн
дагуу банк тогтворжуулах хөрөнгөжүүл�?лтийн механизмыг ту�?га�?ан бөгөөд удахгүй УИХ-д
өргөн барихаар төлөвлөж байна. Банкны �?албарын бүтцийн өөрчлөлтийн өртөг зардлаа�?
шалтгаалан, тө�?вийн хөрөнгө мөнгийг банкны болзошгүй хөрөнгөжүүл�?лт�?д ашиглах зарчим,
нөхцөл шалгуурын талаар зөвшилцөн шийд�?х шаардлагатай юм.
Эдүг�?�? тө�?вийн алдагдлыг �?анхүүжүүл�?х �?онголт хувилбар х�?згаарлагдмал байна.
Хандивлагчдийн �?анхүүжилт нь хумигдах төлөвт�?й. (хөтөлбөрийн з�?�?лийн �?анхүүжилт нь
2009-2010 онд Д�?Б-ий 3%-иа�? 0.8% болж буур�?ан). Дотоод өрийн �?анхүүжилт н�?м�?гд�?�?н�?�?р
хувийн х�?вшилд �?р�?лт буурах �?�?в�?л инфл�?цийн �?анхүүжилт их�?�?х �?р�?д�?л тулгарч болзошгүй.
Монгол ул�?ын хөрөнгө оруулалтын орчин доогуур түвшинд �?р�?мб�?л�?гд�?ж байгаа нөхцөлд
арилжааны нөхцөлт�?йгөөр з�?�?л авах нь өндөр өртөг зардалтай болох талтай (Шигтг�?�? 12).
Оюу толгойн тө�?өлт�?й холбоотой тө�?вийн орлого н�?м�?гд�?х хүрт�?л богино хугацааны тө�?вийн
�?анхүүгийн ачаа дарамт болон хөнгөлөлтгүй гадаад �?анхүүжилтийг их�?�?г�?ж өрийн тогтвортой
байдалд �?р�?д�?лийн аль алинаа�? �?�?ргийл�?хийн тулд ойрын хугацаанд алдагдлыг бага�?гах
тө�?вийн зохицуулалтыг үрг�?лжлүүл�?х зайлшгүй шаардлагатай.
Ойрын жилүүд�?д гарах тө�?вийн �?анхүүжилтийн дарамт болон банкны тогтолцооны төлбөрийн
чадавхитай холбоотой а�?уудлаа�? гадна бу�?ад томоохон �?р�?д�?л бол �?дийн за�?гийн х�?тийн
төлөв байдал Оюу Толгой шиг цөөхөн тооны томоохон хөрөнгө оруулалтын тө�?лүүд�?�?�? шууд,
бүр�?н хамааралтай болж байна. Улмаар тухайн тө�?лүүдийн үйл �?вцын цар хүр�?�? ба хугацаа
з�?р�?г нь жил жилийн макро �?дийн за�?гийн гүйц�?тг�?лд томоохон үр нөлөө үзүүл�?х төлөвт�?й
байна. Гадаад нөхцөл байдлын хувьд Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн гол давуу талууд нь
түүхий �?дийн �?авалгаатай х�?дий ч одоогийн ө�?өлтийн далайц болон Х�?тад ул�?ын �?дийн
за�?гийн �?рчимт�?й ө�?өлтт�?й шууд хамааралтай. Тухайлбал, Х�?тад ул�?ад мөнгөний бодлогыг
чангатга�?антай холбоотой �?дийн за�?гийн ө�?өлт нь удаашрах хандлагатай ба �?н�? нь өнгөр�?өн
жилд ажиглагд�?ан шиг Монгол ул�?ын �?к�?портын зарим д�?мжл�?гийг �?улруулж болзошгүй.
Цаашилбал, Европ тивд нүүрл�?�?�?н өрийн х�?мрал нь одоогоор �?айжрах төлөв харагдахгүйг�?�?�?
гадна G-20-ийн орнууд тө�?вийн �?анхүүжилтийг танах бодлого баримтлахаа ил�?рхийл�?�?н тул
д�?лхийн �?дийн за�?гийн ө�?өлт ойрын жилүүд�?д удаашралтай х�?в�?�?р байх төдийгүй �?н�? нь з�?�?
болон түүхий �?дийн үнийг дахин �?улруулж болзошгүй юм.
Д�?�?рх �?р�?длүүдийг харгалзан, уул уурхайн ө�?өлт ба уналтын мөчлөгөө�? �?дуу �?мз�?г бүлгийг
хамгаалахын тулд нийгмийн халамжийн т�?тг�?мжийг оновчтой чиглүүлж олгох, мөн төрийн
хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг �?айжруулах зорилгоор тө�?вийн тохиргоог цаашид
үрг�?лжлүүл�?х, мөн бүтцийн шин�?чл�?лийг �?аравчлуулахаа�? өөр �?онголт хом�? байна. Бу�?ад
арга х�?мж�?�?нүүд�?д Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг баталж х�?р�?гжүүл�?х замаар
түүхий �?дийн үнийн ө�?өлт-бууралтын мөчлөгөө�? хамаардаг �?дийн за�?гийн �?мз�?г өртөмтгий
байдлыг бага�?гах болон ―голланд өвчин‖-ий болзошгүй �?р�?дл�?�?�? �?�?ргийл�?х, татвар

                                             52
төлөгчдийн зардлыг бууруулах арга замаар банкны �?албарын б�?рхш�?�?лт�?й а�?уудлуудыг
шийд�?хийн з�?р�?гц�?�? ир�?�?дүйн �?дийн за�?гийн ө�?өлтийн �?вцад үр дүнт�?й ажиллах �?рүүл,
хөрөнгийн чадавхитай банкны тогтолцоог бүрдүүл�?х хүчин чармайлтыг хамруулна.
2009 оны тө�?вийн тодотголоор тө�?вийн алдагдлыг Д�?Б-ий 5.8%-тай т�?нц�?х түвшинд барихаар
орилт д�?вшүүлж бай�?антай харьцуулбал, 2010 оны тө�?вийн тө�?лийг Д�?Б-ий 5%-тай т�?нц�?х
х�?мж�?�?ний алдагдалтайгаар батал�?ан бил�?�?. Г�?вч 2010 оны тодотгол хий�?�?н тө�?вийн тө�?лийг
харахад 2008 оны х�?мрал ид нүүрл�?�?�?н үеийнхт�?й адил мөчлөгөө�? хамааралтай
зарцуулалтын нөхцөл байдал харам�?алтайгаар дахин давтагдаж буйг илтг�?н харуулж байна.
Үүнд 2010 оны тө�?вийн анхны батал�?ан тө�?өлд тө�?вийн орлого төвлөрүүл�?лт Д�?Б-ий 5.1%-
тай т�?нц�?х түвшинд хүрч н�?м�?гд�?х (з�?�?ийн үн�? 5800-7500ам.доллар/тонн хүрч �?�?�?х тө�?өөлөлд
үнд�?�?л�?н) бөгөөд зардал 6.5% байхаар тооц�?он байв. Эн�? чиг�?�?р батлагд�?ан нөхцөлд
орлогоо�? дав�?ан зардал нь �?дийн за�?гийн �?р�?лт нийлүүл�?лтийн харьцааг алдагдуулж, улмаар
инфл�?цийн түвшин жиллийн �?ц�?�? г�?х�?д одоогийн 8.4%-иа�? 20% болж ө�?өх хандлагатай
байна.
Г�?вч Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн тө�?өлд ту�?га�?наар 2013 г�?х�?д тө�?вийн
алдагдлыг Д�?Б-ий 2%-д хүрг�?ж бууруулахаар тооцоол�?он. Тө�?вийг б�?хжүүл�?х үйл �?вцыг
бодитой х�?р�?гжүүлж чадвал Оюу толгойн тө�?өл ашиг орлого бүт�?�?х хүрт�?л Монгол ул�? ойрын
жилүүдийг амжилттай, үр ашигтай зарцуулах боломж бүрд�?н�?. Хо�?рдугаарт, д�?�?рх хүчин
чармайлт нь Монгол ул�? г�?н�?тийн гаднын цочролыг даван туулах тө�?вийн нөөц боломж бий
болгоход ту�?ална. Эц�?�?т нь, ту�? хууль нь ир�?�?дүйн уул уурхайн �?албарын огцом ө�?өлтийг
зохи�?той удирдах бодлогын найдвартай орчин бүрдүүл�?х, мөн ту�? �?албарын орлогыг
тогтвортой, жигд ө�?өлтийг д�?мжих�?д ашиглахад чигл�?�?�?н чухал механизмыг бүрдүүлж өгнө.
Одоогийн макро орчин нь тө�?вийг д�?мжих арга х�?мж�?�? авахад зохи�?той г�?ж дүгн�?ж үзн�?.
Цаашид уул уурхайн орлогын бүтцийн ө�?өлт бодитоор х�?р�?гжих хүрт�?л Монгол ул�?ын өмнө
тө�?вийн алдагдлыг �?анхүүжүүл�?х тухайд �?рвигтай х�?д�?н жил хүл�?�?ж байна. Д�?�?рх
�?р�?длүүдийг аль болох бага�?гахын тулд тө�?вийн шин�?чл�?л тохиргоо болон банкны �?албарт
бүтцийн өөрчлөлт хийх арга х�?мж�?�?г үрг�?лжлүүл�?х нь амин чухал болно. Эц�?�?т нь дүгн�?х�?д
Монгол ул�? уул уурхайн хөрөнгө нөөцийн орох ур�?галын бүтцийн ө�?өлтөө�? �?дийн за�?гийн
арвин өгөөж хүрт�?хүйц, ―голланд өвчин‖-өө�? (инфл�?цийн хөөрөгдөл, валютын чангаралт,
ажилгүйд�?л н�?м�?гд�?х) �?�?ргийлж чадах макро �?дийн за�?гийн болон тө�?вийн менежментийн
зохи�?той бодлогыг бүрдүүлж х�?р�?гжүүл�?х шаардлагатай байна.




                                            53
                         Шигтг�?�? 11 За�?гийн Газрын Бондыг 2009 онд гаргав

Олон ул�?ын хөрөнгийн зах з�?�?лийн бондын тархалт өнгөр�?өн жил �?�?У-ын үн�?т цаа�?ны зах з�?�?лд 800 �?уурь оноонд
(bps) дөхөж очин өргөж�?өний дараа 2009 оны дунд үе�?�? �?хл�?н нил�?�?н буур�?ан нь банкны болзошгүй бүтцийн
өөрчлөлт х�?лбаршиж хөрөнгө оруулагчдын �?р�?д�?л хүл�?�?х �?вдал буур�?антай харьцуулахад за�?гийн газрын нөхцөлт
хариуцлагын а�?уудал анхаарал тат�?ан чухад а�?уудал болоод байна. Олон ул�?ын хөрөнгийн зах з�?�?лийн бондын
тархалт 300 �?уурь онооноо�? бага з�?р�?г д�?�?гүүр байгаа ч ул�? орнуудын хооронд төрийн �?анхүүжилтийн тогтвортой
байдал, өрийн дарамт, тө�?вийн н�?гтг�?лийг хийх үйл �?вц найдвартай �?�?�?х з�?р�?г а�?уудлууд туйлын �?лгаатай байна.
2009 оны �?хний 10 �?ард зах з�?�?лийн �?дийн за�?аг 35 т�?рбум ам.долларын за�?гийн газрын бонд гаргаад байна. Г�?вч
з�?�?лийн өртөг нил�?�?н зөрүүт�?й байна. Жиш�?�?лб�?л хөрөнгө оруулалтын з�?р�?гл�?лийн үн�?лг�?�? өндөрт�?й орнуудын
хувьд (S&P A үн�?лг�?�?т�?й, BBB+ ба BBB) бондын тархалт за�?гийн газрын бенчмарк ханштай харьцуулбал 300 �?уурь
оноо буюу түүн�?�?�? д�?�?ш оноотой Лондонгийн Банк Дундын Санал болгож буй ханшаа�? 280 оноо д�?�?гүүр байна. Харин
үн�?лг�?�? доогуур орнуудын хувьд (S&P үн�?лг�?�? BBB-) маш өндөр байна. (Хү�?н�?гт 5) Хөрөнгө оруулалтын д�?д (BB-)
үн�?лг�?�?т�?й Индонезын тархалт за�?гийн газрын болон Лондонгийн Банк Дундын Санал болгож буй ханшаа�? 800 �?уурь
                             a
онооноо�? д�?�?ш оноотой байна.
Иймд доогуур үн�?лг�?�?т�?й за�?гийн газрын хувьд зах з�?�?лийн нөхцөл байдал хүнд х�?в�?�?р байгааг харуулж байна.
Цаашилбал �?анхүүгийн хүнд байдалд байгаа бооловч бонд анх удаа гаргаж байгаа орнуудын хувьд �?г ийм үед зах
з�?�?лд хөл тавих нь туйлын зардал өндөрт�?й болж байна. Үн�?нд�?�? �?үүлийн �?аруудад �?дг�?�?р орнуудад за�?гийн газрын
бонд дахин оволзож зах з�?�?лийн �?р�?д�?лт�?й алхам н�?м�?гд�?�?н бөгөөд �?н�? нь Дубай Ворлдын өрийн байдал, төр
Дубайд үл хөдлөх хөрөнгийн баталгаа гарга�?ан �?вдалтай холбоотой юм. Одоо Грекийн төлбөрийн чадвар болон
Португал, И�?пани з�?р�?г хөгжилт�?й �?дийн за�?гийн хувьд тө�?вийн их алдагдалтай, өрийн харьцаа н�?м�?гд�?�?н орнуудын
талаар их�?�?х�?н �?анаа зовж байна.
 Зураг 40. Өнгөр�?өн жилд шин�?�?р зах з�?�?лд н�?вт�?рч буй болон орлого багатай ул�?
 орнуудын �?зл�?х жин бага�?�?ан ч орлого багатай орнуудын �?зл�?х хувь өндөр х�?в�?�?р
 Суурь оноо EMBI+ �?�?У-ын үн�?т цаа�?ны зах з�?�?лийн задаргааны өдрийн тойм




     Жич: шин�?�?р зах з�?�?лд н�?втр�?гч (Бразил, Чили, Х�?тад, Колумби, Унгар, Индонез, Мек�?ик, Малайз,
 Филиппин, Польш, Оро�?, Тайланд, Турк, Украйн, Өмнөд �?фрик) болон бага орлоготой орнууд (Белиз, Эл
 Салвадор, Гүрж, Гана, Шриланк ба Паки�?тан)-ын жигн�?�?гүй дундаж.
     Эх �?урвалж: Ж. П. Морган Шин�? зах з�?�?лийн бондын индек�? н�?м�?х, Д�?лхийн Банк.

Хү�?н�?гт 5. 2009 онд зарим ул�? орны гарга�?ан За�?гийн газрын бонд
                S&P        Moodys      Купоны     Төлбөрийн        ам.доллар    За�?гийн          LIBOR-т
                                       ханш       хугацаа          (�?а�?)        газрын           �?зл�?х жин
                                                                                бенчмаркийн      (bps)
                                                                                жин (bps)
 Колумб          BBB-        Ba1          7.4          10            1000            503             465
 Перу            BBB-        Ba1          7.2         10-15          1500            391             371
 Бразиль         BBB-        Ba1          6.1         10-30          3525            248             243
 Индонез          BB-        Ba3         11.0         5-10           3000            865             829
 Филиппин         NA          B1          8.4          10            1500            600             575
 Шри Ланк          B       not rated      7.4           5            500             506             468
    a
      Х�?дийг�?�?р Монгол Ул�? олон ул�?ын бондын үлд�?гд�?лгүй боловч за�?гийн газраа�? 1.2 т�?рбум хүрт�?л ам.долларын бонд гаргахыг
зөвшөөрч�?�?. Монголын урт хугацааны гадаад өр тогтвортой г�?ж үз�?ж Мүди B1 үн�?лг�?�?, Фитч урьдчил�?ан байдлаар B үн�?лг�?�?
(хо�?улаа хөрөнгө оруулалтын д�?д ангилал) өгч�?�?. 2009 оны �?х�?н үед �?өрөг үзүүл�?лтт�?й бай�?антай харьцуулбал �?айжир�?ан байна.
Манайхтай ижил ангилалд байгаа орнууд Эквадор, Гана, Леван, Шриланк, Украйн ба Вене�?у�?л.
    Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд


                                                              54
Хү�?н�?гт 6. Монгол ул�?ын үнд�?�?н үзүүл�?лтүүд
                                                 2003         2004          2005         2006     2007     2008      2009     2010f
Үйлдв�?рл�?л, хөдөлмөр �?рхл�?лт, үн�?
Д�?Б-ий бодит ө�?өлт (өмнөх жил�?�?�? %)                 7         10.6           7.3           8.6    10.2      8.9      -1.6       7.3
�?ж үйлдв�?рийн бүт�?�?гд�?хүүний индек�?         ..           ..            ..                 100    110.4    113.4     109.6        …
 (өмнөх жил�?�?�? %)                           ..           ..            ..           ..            10.4      2.8      -3.3        …
�?жилгүйд�?л (%)                                    3.4          3.6           3.3          3.2      2.8      2.8       3.3        …
ХҮИ (өмнөх жил�?�?�? %)                              4.6         10.9           9.6          5.9     14.1     23.2       1.2       7.5
Төрийн байгууллага
Тө�?вийн т�?нц�?л (Д�?Б-п �?зл�?х %)                    -3.7         -1.8           2.6         3.3      2.8      -5.0      -5.4     -4.0
Эрд�?�? ба�?лгийн бу�? т�?нц�?л (Д�?Б-нд                 -5.9         -5.8          -1.3        -7.3    -13.4     -15.1     -12.9    -12.2
з�?л�?х %)(1)
Тө�?вийн байгууллагын өр (Д�?Б-ий %)                3.1          1.4           0.1          1.0      0.5       0.0       9.3     22.7
Гадаад худалдаа, даатгал, гадаад өр
(2)
Худалдааны т�?нц�?л (�?а�? $)                    -199.6           -99.2         -99.5    136.2       -52.4    -612.6    -157.9    -158
Эк�?порт (�?а�? $)                                 627             872         1066      1542       1889       2539      1902    2233
 (өмнөх жил�?�?�? ө�?�?өн %)                        19.7              39          22.2      44.8       22.4       34.4    -25.1    17.4
З�?�?ийн �?к�?порт (өмнөх жил�?�?�? %)             ..           ..                  14.7      94.8       27.7       12.1      39.9   32.2
Импорт (�?а�? $)                                   826.9        971.3        1021.1    1485.6      2117.3   3615.8    2131.3     2689
 (өмнөх жил�?�?�? ө�?�?өн %)                       21.6         17.5               16      25.4        42.5      70.8     -41.1     30.5
Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л (�?а�? $)                -102.4         24.1             29.7     221.6       264.8    -721.9    -235.1     -566
 (Д�?Б-д �?зл�?х %)                              -7.1          1.3              1.3         7          6.7    -13.9      -5.6    -11.0
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт(�?а�?$)         131.5        128.9            257.6     289.6         360       836       426      422
Гаадаад өрt (Д�?Б-д �?зл�?х %)                   92.6           76             61.2      45.1        40.1      34.6        50     52.7
 of which public & publicly guaranteed (%     87.3         73.7             59.7      44.3        38.9      33.7      47.1     40.0
of GDP)
of which private (% of GDP)                       5.4          2.4           1.5          0.7      1.2       0.8       2.9     12.7
Өрийн         үйлчилг�?�?ний        харьцаа        44.9          7.5           2.7          2.3      2.0       2.0       3.7      5.7
(�?к�?портод �?зл�?х %)(3)
Гадаад валютын нөөц, нийт (�?а�? $)            203.5        207.8            333.1          718    1000.    656.9      1327     1492
                                                                                                     6
 (импортын �?ар)                                2.4      2      2.6     4.3              3.0      4.9
                                                                                                   3.8  4.0
Санхүүгийн зах з�?�?л
Дотоод з�?�?л (өмнөх жил�?�?�? %)               157.3    25.8     18.8     -3.1    78.4     52.5     -7.5   46.7
Богино хугацаат хүү (жилийн хүү %)(4)    ..         15.8       3.7     5.1     8.4      9.8       …      …
Валютын      ханш    (төгрөг/ам.доллар,      1168   1209     1221    1165     1170   1267.5  1442.8      …
хугацааны �?ц�?�?т)
Валютын бодит ханш (2006=100)(5)             94.2   93.9     99.6   102.8   104.8    127.4    102.9      …
 (өмнөх жил�?�?�? %)                             -4.8   -0.4      6.1     3.2     1.9     21.5   -19.2      …
Хөрөнгийн биржийн индек�?                    151.5  120.8    203.6      382    2048   1181.6       …      …
(2000=100)(6)
Суурь:
Д�?Б-ий н�?рл�?�?�?н дүн (т�?рбум төгрөг)         1660   2152     2780     3715    4600     6020     6055    7221
Д�?Б-ий н�?рл�?�?�?н дүн (�?а�? $)                 1448   1814     2307     3156    3930     5258     4203    5153
�?�?г хүнд ногдох Д�?Б (ам.$)                    583    722      900    1214    1491     1921     1552    1885
Тайлбар: (1) Эрд�?�? ба�?лгийн бу�? орлогод уул уурхайн компаниудын аж ахуйн н�?гжийн орлогын татвар, ногдол
ашгийн төлбөр, г�?н�?тийн ашгийн татвар, нөөц ашигла�?ны төлбөрүүд багтаагүй. (2) Төлбөрийн т�?нцлийн 2008 оны
м�?д�?�? нь хамгийн �?үүлийн хувилбарт үнд�?�?л�?�?�?н. (3) ул�?ын болон за�?гийн газрын баталгаатай өр. (4) 2006 оныг
хүрт�?л 14 хоногийн үн�?т цаа�?ны өгөөж, 2007 онд 7 хоногийн үн�?т цаа�?ны өгөөж. (5) Ө�?өлт нь ханш чангаралтыг
ил�?рхийлн�?. (6) ТОП-20 индек�?, хугацааны �?ц�?�?т, 2000 оны 12-р �?ард индек�?=100.
    Эх �?урвалж: Монголбанк, Үнд�?�?ний �?тати�?тикийн хороо, Сангийн �?ам, ОУВС, Д�?лхийн Банкны
м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоо �?удалгаа


                                                                      55