Hesabat No. 44365-AZ Azərbaycan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum -- Yeni ipək yolu –ixrac hesabına diversifikasiya 23 dekabr, 2009-cu il Yoxsulluğun Azaldılması və Ġqtisadi Ġdarəetmə Bölməsi Avropa və Mərkəzi Asiya regionu Dünya Bankının sənədi VALYUTA EKVĠVALENTLƏRĠ (22 dekabr, 2009-cu il tarixinə olan Valyuta Məzənnə Kursu) i Valyuta Vahidi = Yeni Azərbaycan Manati (AZN) AZN 1.00 = US$ 1.2429 US$ 1.00 = AZN 0.8033 Maliyyə Ġli yanvar – dekabr 31 AKRONĠMLƏR VƏ QISALTMALAR K/t&E Kənd təsərrüfati və emal AÇGNY Azəri-Çıraq-GünəĢli Neft Yatağı ADDY Azərbaycan Dəmir Yolu (Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu) AGROPROM Dövlət bankı AĠġ Azərbaycan Ġnvestisiya ġirkəti ABƏġ Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti AYS Azəryolservis AZN Yeni Azərbaycan Manatı (Azərbaycan valyuta vahidi) BCM Milyard kub metr BMMĠĠT Biznes Mühitinin və Müəssisənin ĠĢ Ġcrasının Tədqiqatı BP BritiĢ Petroleum BSQ Büdcə Sistemi Qanunu BTC Bakı-Tbilisi-Ceyhan Boru Kəməri BTƏ Bakı-Tbilisi-Ərzurum Boru Kəməri CE Conformité Européenne (Avropa Birliyi) MġA Mərkəzi və ġərgi Avropa ÖĠM Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum MDB Müstəqil Dövlətlər Birliyi KGV Korporativ Gəlir Vergisi ÖSQH Ölkə üzrə Satınalmaların Qiymətləndirməsi Hesabatı ÖĠĠG Ölkə üzrə ĠĢ Ġcrası Göstəricisi DB Doing Business (BMK) AYĠB Avropa Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankı AMA Avropa və Mərkəzi Asiya EDU Təhsil EMA Enterprise Management Association/Müəssisələrin Ġdarəolunması Assosiasiyası EĠS Enerjinin Ġdarəolunması Sistemi ds dövrün sonu ATF Avropa Təlim Fondu AB Avropa Birliyi BXĠ BirbaĢa Xarici Ġnvestisiya XĠġ Xarici Ġnvestisiya ġöbəsi SSĠ Sabiq Sovetlər Ġttifaqı XM Xarici məzənnə GAO ABġ-ın Büdcəyə Nəzarət üzrə BaĢ Ġdarəsi ÜDM Ümumi daxili məhsul ÜMĠ Ümumi MəĢğulluq Ġdarəsi ha hektar ĠK Insan kapitalı ABB Azərbaycan Beynəlxalq Bankı ii MK Məcburi köçkünlər MQQ Müstəqil Qiymətləndirmə Qrupu BMK Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası BMHS Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartları BƏT Beynəlxalq Əmək TəĢkilatı BVF Beynəlxalq Valyuta Fondu SĠAT Səhmlərin Ġlkin Açıq Təklifi EEMĠ Elektrik enerjisinin müstəqil istehsalçısı MBST MəĢğulluğun Beynəlxalq Standart Təsnifatı LAKD Latın Amerikası və Karib Dənizi ĠVÖĠB Ġri Vergi Ödəyicilərilə ĠĢ üzrə Bölmə BĠĠ Bilik Ġqtisadiyyatı Ġndeksi ƏQT Əmək Qüvvəsi Tədqiqatı MTTĠĠG Maddi-Texniki Təhcizat üzrə ĠĢ Ġcrası Göstəricisi NQGUMĠS Neft və Qaz Gəlirlərinin Uzun Müddətli Ġdarəetmə Strategiyası ĠĠN Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyi KTN Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi MN Maliyyə Nazirliyi ƏƏSMN Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi VN Vergilər Nazirliyi NN Nəqliyyat Nazirliyi MKOM Mikro, kiçik və orta müəssisələr OMXÇ Orta müddətli xərclər çərçivəsi n.a. Məlumat yoxdur AMB Azərbaycan Mərkəzi Bankı NEM Nominal effektiv məzənnə MSF Milli Sahibkarlıq Fondu QHT Qeyri-Hökümət TəĢkilatı QĠK Qeyri-iĢlək kredit XCD Xalis cari dəyər ĠƏĠT Ġqtisadi ƏməkdaĢlıq və ĠnkiĢaf TəĢkilatı NF (bax SOFAZ) OPEC Neft Ġxrac Edən Ölkələr TəĢkilatı OTC Qiymətli kağızlarla birbaĢa, birjadan kənar ticarət ĠĠQFD ĠĢ Ġcrasının Qiymətləndirilməsi və Fidusiar Dəyərləndirmə DG Daimi gəlir DĠP Dövlət Ġnvestisiya Proqramı TQBP Tələbə Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Proqram (OECD) FGV Fərdi gəlir vergisi EESS Elektrik enerjisinin satınalınması saziĢi PPP Alıcılıq qabiliyyəti pariteti, dövlət və özəl sektorun partnyorluğu PROMINVEST Dövlət bankı PRSC Yoxsulluğun Azaldılmasına Dəstək Krediti HPBS Hasilatın Pay Bölgüsü SaziĢi PWC Price Waterhouse Coopers T&Ġ Tədqiqat və inkiĢaf AEMÜ AĢkar edilmiĢ müqayisəli üstünlük REM Real effektiv məzənnə AD AzaldılmıĢ dərəcə SDC Struktur DəyiĢikliklər Krediti YNXġ Yol-Nəqliyyat Xidmət ġöbəsi DƏĠEDK Dövlət Əmlakının Idarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi MEDS MərkəzləĢdirilmiĢ enerji dispetçer sistemi iii SECO Ġqtisadi Məsələlər üzrə Dövlət Katibliyi (Ġsveçrənin) KOM Kiçik və orta müəssisələr ARDNġ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft ġirkəti DM Dövlət müəssisələri ADNF Azərbaycanın Dövlət Neft Fondu (Neft Fondu) SM Sosial Müdafiə SMF Sosial Müdafiə Fondu YAĠĠDP Yoxsulluğun Azaldılması və Ġqtisadi ĠnkiĢaf üzrə Dövlət Proqramı SFS Sanitar və fitosanitar standartlar RSĠĠDP Regionların Sosial-Ġqtisadi ĠnkiĢafı üzrə Dövlət Proqramı DSK Dövlət Statistika Komitəsi MSSA Məcburi Sosial Sığorta Ayırmaları SVR SadələĢdirilmiĢ Vergi Rejimi BMTĠP BMT-nin ĠnkiĢaf Proqramı ABġ Amerika BirləmiĢ ġtatları TY Texniki Yardım XĠĠS Xəzinədarlıq Ġnformasiya Ġdarəçiliyi Sistemi ƏDV Əlavə dəyər vergisi PTT PeĢə təhsili və təlimi DĠG Dünya ĠnkiĢaf Göstəriciləri ÜTT Ümumdünya Ticarət TəĢkilatı YEN BMT BaĢ Katibinin Gənclərin MəĢğulluq ġəbəkəsi Vitse Prezident: Filippe H. Le Huerou, ECAVP Ölkə üzrə Direktor: Əsəd Alam, ECCU3 Sektor Direktoru: Luka Barboun, ECSPE Sektor Meneceri: Qazi Məhbub-Əl Mətin, ECSPE ĠĢçi Qrupunun Lideri: Kristos Kostopulos, ECSPE iv MÜNDƏRĠCAT AZƏRBAYCANDA ĠQTISADĠ VƏ SOSĠAL ĠNKĠġAF ÜZRƏ KEÇĠRĠLMĠġ FORUM BARƏDƏ MƏLUMAT........................................................................................................................................................10 ÖN SÖZ 12 AZƏRBAYCANDA ĠQTISADĠ VƏ SOSĠAL ĠNKĠġAF ÜZRƏ KEÇĠRĠLMĠġ FORUM BARƏDƏ MƏLUMAT........................................................................................................................................................10 ..................... 5 AZƏRBAYCANDA ĠQTĠSADĠ VƏ SOSĠAL ĠNKĠġAF ÜZRƏ KEÇĠRĠLMĠġ FORUM BARƏDƏ MƏLUMAT .......................... 10 ÖN SÖZ 12 MĠNNƏTDARLIQ 14 XÜLASƏ 16 FƏSĠL 1 GIRIġ 45 A. GIRIġ .................................................................................................................................................... 46 B. ĠQTISADI TARIXÇƏ................................................................................................................................ 47 C. MƏġĞULLUQ VƏ YOXSULLUĞUN AZALDILMASI ................................................................................... 56 D. ORTA-MÜDDƏTLI PROBLEMLƏR .......................................................................................................... 60 E. AZƏRBAYCANIN INKIġAF STRATEGIYASI VƏ IQTISADIYYATIN REAKSIYASI .......................................... 63 F. TƏBII EHTIYATLARLA ZƏNGIN VƏ KIÇIK IQTISADIYYATLARDA UĞURLU INKIġAF ................................. 69 G. QLOBAL BÖHRANIN TÖRƏTDIYI PROBLEMLƏRIN HƏLLI ....................................................................... 76 H. NƏTICƏLƏR .......................................................................................................................................... 77 FƏSĠL 2 IQTISADIYYAT VƏ ONUN PERSPEKTIVLƏRĠ ............................................................................................................... 78 A. AZƏRBAYCANIN GƏLƏCƏYI: ORTA MÜDDƏT ÜÇÜN GENIġ MIQYASLI FƏALIYYƏTLƏR .......................... 79 B. SEKTORLAR ÜZRƏ INKIġAF VƏ MANEƏLƏR .......................................................................................... 82 C. REGIONAL INTEQRASIYA VƏ TICARƏT .................................................................................................. 91 D. ĠRƏLIYƏ DOĞRU ................................................................................................................................... 97 E. NƏTICƏ ................................................................................................................................................ 99 FƏSĠL 3 MALĠYYƏ DAYANIQLIĞI VƏ DÖVLƏTĠN MALĠYYƏ ĠDARƏÇĠLĠYĠ ...................................................................... 101 A. GIRIġ .................................................................................................................................................. 102 B. NEFT XƏRCLƏRININ RƏVANLAġDIRILMASI: DAIMI GƏLIR YANAġMASI ............................................... 105 C. AZƏRBAYCANIN DÖVLƏT MALIYYƏSI ÜZRƏ STRATEGIYA .................................................................. 109 D. BÜDCƏ XƏRCLƏRININ ARTIMLARI VƏ GƏLƏCƏK XƏRCLƏRLƏ BAĞLI SIXINTILAR (2005-2008) .......... 114 E. ĠNSTITUSIONAL STRUKTURLAR, BÜDCƏNIN IDARƏ OLUNMASI VƏ XƏRCLƏRIN TƏSIRININ MAKSIMALLAġDIRILMASI ................................................................................................................... 119 FƏSĠL 4. KOMMUNAL XĠDMƏTLƏRĠ SEKTORUNA ĠNVESTĠSĠYALARIN ÖZƏL SEKTORUN EHTĠYACLARINA UYĞUNLAġDIRILMASI .................................................................................................................................................... 126 A. GIRIġ ................................................................................................................................................. 126 2.2. ELEKTRIK ENERJISI ......................................................................................................................... 136 2.3. RABITƏ.............................................................................................................................................. 140 2.4. AVTOMOBIL YOLLARI ........................................................................................................................ 144 Ġ. DƏMIR YOLLARI .................................................................................................................................... 146 J. SU TƏCHIZATI VƏ KANALIZASIYA ......................................................................................................... 148 K. BÜTÜN SEKTORLARA AID OLAN VACIB MƏSƏLƏLƏR ....................................................................... 152 FƏSĠL 5. 154 DAHA GENĠġ, DAHA RƏQABƏT QABĠLĠYYƏTLĠ ÖZƏL SEKTORUN TƏġVĠQ OLUNMASI .............................................. 154 A. GIRIġ ................................................................................................................................................. 155 B. BEYNƏLXALQ MÖVQE ...................................................................................................................... 156 C. DÖVLƏT ƏSAS ISTEHSALÇI VƏ SƏRMAYƏÇI KIMI ................................................................................ 159 D. DAXILOLMA VƏ GENIġLƏNMƏ ÜÇÜN STIMULLAR ............................................................................... 160 5 E. XARICI TICARƏT REJIMI VƏ RƏQABƏT ................................................................................................ 169 F. ĠQTISADI ARTIMA VƏ DIVERSIFIKASIYAYA YÖNƏLDILMIġ ISLAHATLAR ZƏRFĠ ................................... 171 FƏSĠL 6. AZƏRBAYCANIN MALĠYYƏ VƏ BANK SEKTORLARI .............................................................................................. 176 A. GIRIġ .................................................................................................................................................. 176 B. MALIYYƏ VASITƏÇILIYI ..................................................................................................................... 177 C. KOMMERSIYA BANKLARININ MALIYYƏLƏġDIRMƏSINƏ ÇIXIġ............................................................. 182 D. SƏHM MALIYYƏLƏġDIRMƏSI .............................................................................................................. 184 E. HÖKUMƏTIN MALIYYƏ INSTITUTLARI ................................................................................................ 185 F. MALIYYƏ SEKTORU QARġISINDA DURAN RISKLƏR ............................................................................. 188 FƏSĠL 7. ĠXTĠSASLI ĠġÇĠ QÜVVƏSĠNĠN VƏ ĠNSAN KAPĠTALININ DAHA YAXġI ĠSTĠFADƏSĠNĠN TƏMĠN EDĠLMƏSĠ190 A. AZƏRBAYCANIN INKIġAF STRATEGIYASININ MÜHÜM HISSƏSI......................................................... 191 B. ƏMƏK BAZARININ INKIġAFI.............................................................................................................. 193 C. TƏHSIL SISTEMININ QEYRI-SƏMƏRƏLILIYI ..................................................................................... 196 D. ƏMƏK BAZARI SIYASƏTLƏRININ VƏ TƏHSIL SISTEMININ TƏKMILLƏġDIRILMƏSI ................................ 199 E. DÖVLƏT SEKTORUNA IġÇILƏRIN CƏLB OLUNMASI, ONLARIN SAXLANILMASI VƏ IDARƏ OLUNMASI203 F. YEKUN: ĠNSAN KAPITALINA YÖNƏLDILMIġ INVESTISIYALARIN BƏHRƏSI ..................................... 206 QOġMA 1: 2005-2030-CU ILLƏR ÜÇÜN TÖVSIYƏ OLUNAN VƏ HƏDDƏN ARTIQ YÜKSƏK XƏRCLƏR SSENARILƏRIN MÜQAYISƏSI ...................................................................................................................................................................... 207 ĠSTINADLAR 211 6 CƏDVƏLLƏRĠN SĠYAHISI No table of figures entries found. Cədvəl 2.1: Kənd Təsərrüfatı: Cari inkiĢaf göstəriciləri .............................................................................................. 82 Cədvəl 2.2: Qeyri-neft hasilatı sənayeləri, artım faizləri ............................................................................................. 86 Cədvəl 3.1: Neft qiyməti ssenariləri (cari qiymətlərlə), Daimi Gəlir (DG) hesablamaları və real orta qiymətlər ..... 106 Cədvəl 3.2: Ġcmal Büdcə, 2005-2008 ........................................................................................................................ 115 Cədvəl 4.1: Dolayı subsidiyalar, 2006 ....................................................................................................................... 128 Cədvəl 4.2: Azərbaycanın infrastrukturunun investisiyalara ümumi tələbatı ( milyon ABġ dolları) ........................ 129 Cədvəl 4.3: AMA ölkələrində infrastrukturun inkiĢafı nəticəsində səmərəliliyin artırılmasından potensial mənfəətlər (%) ............................................................................................................................................................................. 130 Cədvəl 4.4: ġirkətlərin məsrəflərinin infrastrukturun keyfiyyətinə qarĢı elastikliyi .................................................. 130 Cədvəl 4.5: Azərbaycan: Ġcmal Ġnvestisiya Büdcəsi 2004–07 (min AZN) ................................................................ 134 Cədvəl 5. 1: SeçilmiĢ ölkələrdə MKOM-lar (ümumi və hər 1000 nəfərə sayı ) ........................................................ 158 Cədvəl 5.2: Qeyri-neft vergi gəlirləri, 2003-2007 ..................................................................................................... 164 Cədvəl 5.3: Simulyasiya: ƏDV həddini keçməyin vergi yükü üzrə təsiri (manatla) ................................................ 166 Cədvəl 5.4: MDB ölkələri üzrə vergi dərəcələri (%) ................................................................................................. 166 Cədvəl 5. 5: MDB ölkələrində logistikanın fəaliyyət göstəriciləri və gömrüyün qiymətləndirilməsi, 2006 ............. 170 Cədvəl 5.6: Vergilər/ÜDM nisbətinin azaldılması üçün islahatlar zərfinin effekti ................................................... 173 Cədvəl 5.7: Vergi dərəcələrinin azaldılmasının müəssisələrin vergi yükünə təsiri ............................................ 174 Cədvəl 5.8: Vergi dərəcələrinin azaldılmasının iĢçi qüvvəsindən vergitutmaya təsiri .............................................. 175 Cədvəl 6. 1: Maliyyə vasitəçiliyi, 2008 (% ÜDM-in faizi kimi) ............................................................................... 178 Cədvəl 6.2: Sektorlar üzrə kreditlər (mln AZN, dövrün sonuna) ......................................................................... 182 Cədvəl 6.3:Azərbaycanda dövlət maliyyə institutları ................................................................................................ 187 Cədvəl 7.1: 2003-cü və 2006-cı illərdə aparılmıĢ ĠQM-ə görə məĢğulluq dinamikası .............................................. 194 Cədvəl 7.2: Sektorlar arasında məĢğulluq, əmək haqqı və səmərəlilikdə olan kontrast ................................... 195 Cədvəl 7.3: Ümumi məĢğulluqda əmək müqaviləsi olmayanların payı, 2003 –cü və 2006-cı illərdə %.................. 195 Cədvəl 7.4: 2006-cı ildə təhsil səviyyəsinə görə məĢğul və iĢsiz əhalinin strukturu, % ............................................ 197 Cədvəl 7.5: Dövlətin ümumi təhsil xərcləri ............................................................................................................... 197 Cədvəl 7.6:Dövlət və özəl sektorları arasında maaĢların müqayisəsi (2006) ............................................................ 203 7 DĠAQRAMLARIN SĠYAHISI Diaqram 1.1: AdambaĢına düĢən neft və qaz ehtiyatları (təsdiq edilmiĢ), beynəlxalq müqayisələr ............................ 46 Diaqram 1.2: 2008-ci ilin hasilat profili əsasında Azərbaycanda indikativ neft hasilatı, Dünya Bankının proqnozları (2005-2024), 2008-ci ilin İstehsal Profilinə səaslanaraq ............................................................................................ 46 Diaqram 1.3: Real ÜDM indeksi (1989=100) ............................................................................................................. 48 Diaqram 1.4: Real ÜDM-in artımı ............................................................................................................................... 48 Diaqram 1.5: Ġnflyasiya və nominal məzənnə ............................................................................................................. 49 Diaqram 1.6: Fiskal balans (ÜDM-də%) ..................................................................................................................... 49 Diaqram 1.7: Hökumətin gəlirləri və xərcləri (ÜDM -də %)........................................................................................ 50 Diaqram 1.8: Cari hesablar balansı (ÜDM -də %) ....................................................................................................... 50 Diaqram 1.9: BirbaĢa xarici investisiyalar (ÜDM-də %) ............................................................................................ 51 Diaqram 1.10: Yığımlar və investisiyalar (ÜDM-də %).............................................................................................. 51 Diaqram 1.11: Neft ÜDM-i ......................................................................................................................................... 52 Diaqram 1.12: Neftdən asılılıq .................................................................................................................................... 52 Diaqram 1.13: Gəlirlər, Xərclər və q-n kəsir (q-n ÜDM-də faizlə) ............................................................................ 53 Diaqram 1.14 : Cari hesab və ticarət balansları (faizlə) ............................................................................................... 53 Diaqram 1.15: Qeyri-neft ticarəti (q-n ÜDM-də %) ................................................................................................... 53 Diaqram 1.16: Ġnvestisiyalar (q-n ÜDM-də %) ........................................................................................................... 53 Diaqram 1.17: Nominal və Real Effektiv məzənnə ................................................................................................... 545 Diaqram 1.18: MəĢqulluğun bölgüsü (%), 2000 (içəri dairə) və 2007 (xarici dairə) ................................................... 56 Diaqram 1.19: Azərbaycanda artım əyrisi, 2002–2005 ............................................... Error! Bookmark not defined. Diaqram 1.20: Ġnvestisiyalar (ÜDM-də % ) ................................................................................................................ 59 Diaqram 1.21: Son dövrlərdəki xərclər (2003-2008) ................................................................................................... 66 Diaqram 1.22: Qeyri-neft ilkin kəsir, pul kütləsinin artımı və inflyasiya (200 3-2008) Error! Bookmark not defined. Diaqram 1.23: Fiskal ssenarilər: q-n ÜDM-də xərclərin çəkisi ................................................................................... 69 Diaqram 1 24: Təbii ehtiyyatlarla zənginlik və inkiĢaf səviyyəsi ................................ Error! Bookmark not defined. Diaqram 1.25: Ġnstitusional keyfiyyətin uzunmüddətli ölçülməsi ............................................................................... 72 Diaqram 1.26: Bir sıra kiçik ölkələrin ixracı (ÜDM -də%) .......................................................................................... 71 Diaqram 1.27: Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrdə qeyri -təbii ehtiyatlar ixracı (ÜDM-də,%) .. Error! Bookmark not defined. Diaqram 2.1.: Real əmək haqları, iĢçibaĢına düĢən isteh sal, NEM və REM: q -n ÜDM............................................. 80 Diaqram 2.2: Real əmək haqları, iĢçibaĢına düĢən isteh sal, NEM və REM: ÜDM .................................................... 80 Diaqram 2.3: Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə istehsalçı qiymətləri ........................................................................... 84 Diaqram 2.4: Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə pərakəndə qiymətlər .......................................................................... 84 Diaqram 2.5:Sement qiymətlərinin təhlili (Ġndeks 2004=100) .................................................................................... 87 Diaqram 2.6: Azərbaycanın qeyri-neft ixracının strukturu, 2001, 2004 və 2007 ........................................................ 90 Diaqram 2.7: Azərbaycanın qeyri-neft ixracının təyinatı, 2001, 2004 və 2007 ........................................................... 90 Diaqram 2.8: Azərbaycanın qeyri-neft idxalının tərkibi, 2001, 2004 və 2007 ........................................................... 91 Diaqram 2.9: Azərbaycanın qeyri-neft idxalının mənbəyi, 2001, 2004 və 2007 ......................................................... 91 Diaqram 3.1: Azərbaycanın neftdən gələn maliyyə gəlirləri (milyard AZN hesabı ilə): 2005-2007-ci illər üzrə faktiki göstəricilər, 2008-ci ilin proqnozu və 2009-2024-ci illər üzrə üç ssenari ...................................................... 100 Diaqram 3.2: Xam neftin ortaillik daxili qiymətləri, 1946–Ġyun 2008 ...................................................................... 101 Diaqram 3.3: Neft qiymətləri 1960-2030–oktyabr 2008-ə qədər faktiki və ondan sonrakı müddət üçün proqnozlar (2007-ci il ABġ dolları ilə) ........................................................................................................................................ 107 Diaqram 3.4: PrioritetləĢdirmə: Dövlət xərclərinin funksional təsnifata əsasən artımı, 2005–2007 (mln.AZN və ümumi artımda %) ..................................................................................................................................................... 116 Diaqram 3.5: PrioritetləĢdirmə: Dövlət xərclərinin iqtisadi təsnifata əsasən artımı, 2005–2008 (mln.AZN və ümumi artımda %) ................................................................................................................... Error! Bookmark not defined. Diaqram 4.1: Ġnfrastrukturun keyfiyyətinin artırılması ilə bağlı hesablanmıĢ mənfəətlər, 2005 -2007 ( ÜDM-də faizlə) ......................................................................................................................................................................... 129 Diaqram 4.2: ―Orta‖ Ģirkətin proqnozlaĢdırılan əməliyyat məsrəfləri ....................................................................... 132 Diaqram 4.3 Azərbaycan: Hökumətin icmal büdcə əməliyyatları, 1999 -2007 .......................................................... 133 Diaqram 4.4: Ġcmal büdcədə vəsaitin ayrılması: beynəlxalq ..................................................................................... 133 Diaqram 4. 5: Elektrik enerjisi təchizatının keyfiyyəti və texniki itkilər, 2004-2005-ci illər (investisiyaların yatırılmasından öncə) ................................................................................................................................................ 134 Diaqram 4.6: Stasionar telefon xətlərin və mobil Ģəbəkənin sıxlığı .......................................................................... 141 8 Diaqram 4.7: Rabitə islahatı indeksi .......................................................................................................................... 142 Diaqram 4.8: Azərbaycanda və regionun digər ölkələrində yolların keyfiyyəti, 2005 ............................................. 144 Diaqram 5.1: Ġslahatların birinci nəsli ....................................................................................................................... 155 Diaqram 5.2: Ġslahatların ikinci nəsli ......................................................................................................................... 155 Diaqram 5.3: 2008-ci ildə biznes mühitinin tənzimlənməsi: Avropa və Mərkəzi Asiya ........................................... 156 Diaqram 5.4: Korrupsiyaya nəzarət ........................................................................................................................... 155 Diaqram 5.5: 2007-ci il üçün maliyyə gəlirlərinin bölgüsü (7.9 milyard manat) ..................................................... 164 Diaqram: 6.1 Pul bazası və" maliyyə gəlirlərinin bölgüsü (7.9 milyard manat)iya508 ............. Error! Bookmark not defined. Diaqram 6.2: Orta Faiz Dərəcəsi: "_Yerli Valyuta 2005-2008 .................................................................................. 179 Diaqram 6.3: Orta Faiz D: "Xarici Valyuta, 2005-2008 ............................................................................................ 179 Diaqram 6.4: Kənd təsərrüfatı və emalı üçün verilmiĢ kreditlər 2000–2008-ci........... Error! Bookmark not defined. Diaqram 7.1: AdambaĢına düĢən ÜDM-lə Bilik Ġqtisadiyyatı Ġndeksi arasında münasibət, 2007.............................185 Diaqram 7.2: Azərbaycanda aylıq maaĢ, 1995–2007-ci illər......................................................................................188 Diaqram 7.3:Beynəlxalq Müqayisədə PĠSA üzrə 2006-cı ildə Tələbələrin Orta Müvəffəqiyyət Göstəricisi............190 Diaqram 7.4:Əmək münasibətləri iĢgüzar fəaliyyətlə məĢğul olmada problem kimi, Doing Business BEEPS sorğusu, faizlə ( %) respondetlər.................................................................................................................................................................193 HAġIYƏLƏRIN SĠYAHISI HaĢiyə 1.1: ÜDM qeyri-neft ÜDM-ə qarĢı. Azərbaycanda iqtisadi vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün hansı göstəricidən istifadə etmək lazımdır? .......................................................................................................................... 48 HaĢiyə 1.2: Azərbaycanın Neft Fondu – Beynəlxalq rol və tanınma ........................................................................... 66 HaĢiyə 1.3: Malayziyada uğurlu diversifikasiya .......................................................................................................... 71 HaĢiyə 1.4: Təbii sərvətlərin bol olan ölkələrdə diversifikasiya nümunələri ............................................................... 74 HaĢiyə 2.1: Çinin Dövlət Müəssisələrində Özəl Sektorun Ġdarəetməsi ilə bağlı DəyiĢikliklər .................................... 86 HaĢiyə 3.1: Daimi Gəlirin Hesablanması .................................................................................................................. 108 HaĢiyə 3.2: Tövsiyə olunan xərc ssenarisi, 2007-ci il ABġ dolları ilə hər barel üçün 52 dollar (2005 -2030) ........... 111 HaĢiyə 3.3: AzRDNF-in vəsaitlərinin istifadəsi ........................................................................................................ 118 HaĢiyə 3.4: ƏlaqələndirilmiĢ iqtisadi idarəçiliyin nümunələri * ................................................................................. 122 HaĢiyə. 4.1: Gürcüstanın enerji paylaĢdırılması Ģəbəkəsində özəl sektorun iĢtirakı .................................................. 139 HaĢiyə. 4.2: Enerji istehsalında özəl sektorun iĢtirakı ............................................................................................... 139 HaĢiyə. 4.3: Rabitə sektorunda islahatların sürətləndirilməsi .................................................................................... 143 HaĢiyə 4.4: PolĢa və Macarıstanda yol fondu və özəl magistral yollarının inkiĢafı .................................................. 145 HaĢiyə 4.5: Çex Respublikası və Bolqarıstanın su sektorunda özəl sektorun iĢtirakı ................................................ 152 HaĢiyə 6.1: Bank sektorunda rəqabətin effektləri ...................................................................................................... 179 HaĢiyə 6.2: Ġstiqraz və səhm bazarlarının inkiĢafı ..................................................................................................... 185 9 AZƏRBAYCANDA ĠQTĠSADĠ VƏ SOSĠAL ĠNKĠġAF ÜZRƏ KEÇĠRĠLMĠġ FORUM BARƏDƏ MƏLUMAT 21 oktyabr 2009-cu il tarixdə Azərbaycanda iqtisadi və sosial inkiĢaf üzrə yüksək səviyyəli Forum keçirilmiĢdir. Foruma Azərbaycan Respublikasının BaĢ Naziri cənab Artur Rəsi-zadə və Dünya Bankının Sərəncamçı direktoru xanım Nqozi Okonjo-Ġveala həmsədrlik edirdi. Forumun məqsədi post-böhran dövründə Azərbaycanın inkiĢaf strategiyasının müzakirəsi olmuĢdur. Dəvət olunmuĢ görkəmli xarici iĢtirakçılar aĢağıdakı tərkibdə olmuĢlar: cənab Qarret FitzCerald – Ġrlandiyanın keçmiĢ BaĢ Naziri, professor Rikardo Hausman - Kennedi Ġdarəetmə Məktəbi, Harvard Universiteti, cənab Ġvan MikloĢ - Slovakiya respublikasının millət vəkili, keçmiĢ BaĢ Nazirin müavini, Maliyyə Naziri və Ġqtisadi ĠnkiĢaf Naziri və cənab Ed ValĢ – Ġrlandiyanın Limerik universitetinin Təsisçi Prezidenti. Azərbaycan tərəfindən aparıcı iĢtirakçılar aĢağıdakı tərkibdə olmuĢdur: cənab Yaqub Əyyubov – BaĢ Nazirin Birinci Müavini, cənab Abid ġərifov – BaĢ Nazirin Müavini, cənab Elçin Əfəndiyev – BaĢ Nazirin Müavini, cənab Əli Həsənov – BaĢ Nazirin Müavini, cənab Ziyad Səmədzadə - Milli Məclisin Ġqtisadi Siyasət daimi Komissiyasının Sədri, cənab ġahin Mustafayev - Ġqtisadi ĠnkiĢaf Naziri, cənab Samir ġərifov – Maliyyə Naziri, cənab Fizuli Ələkbərov – Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Naziri, cənab Elman Rüstəmov – Azərbaycan Mərkəzi Bankının sədri, cənab ġahmar Mövsümov – Dövlət Neft Fondunun Ġcraçı Direktoru, cənab Rüfət Aslanlı – Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin Sədri, cənab Mail Rəhimov – Prezident Aparatının Ġqtisadi Siyasət ġöbəsinin Müdiri, cənab ġahin Sadıxov – Nazirlər Kabinetinin Ġqtisadiyyat və Maliyyə Kredit Siyasəti ġöbəsinin Müdiri, cənab Ġsmayıl Sadıxov - Nazirlər Kabinetinin Elm, Mədəniyyət, Təhsil və Sosial Məsələlər ġöbəsinin Müdiri. Forum iĢtirakçıları Azərbaycanın diversifikasiya problemini ifadə edən əsas tezis irəli sürmüĢlər. Əgər Azərbaycan növbəti 10 il ərzində yüksək orta gəlirli iqtisadiyyat qurmaq istəyirsə ($PPP (Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti) əsasında hesablanmıĢ adambaĢına gəlir təxminən 20,000 $), bu qeyri-neft ixracın geniĢlənməsi hesabına baĢ verməlidir (təbii ehtiyatlarla zəngin və AB-yə yeni qəbul olunan komparator ölkələrində olduğu kimi). Əgər neft ixracı ölkənin ixrac gəlirlərinə tələbin yarısını ödəyərsə, digər yarısı qeyri-neft ixracı hesabına baĢ verməlidir. Bu isə o deməkdir ki, 10 il ərzində adambaĢına düĢən qeyri-neft ixracı təxminən 50 dəfə artmalıdır. Belə nəzərəçarpan artım yalnız qeyri-neft BXĠ-lərin əhəmiyyətli axını hesabına baĢ verə bilər (Ġrlandiya və Slovakiyada olduğu kimi). Azərbaycanın inkiĢaf modelinin neft bumu zamanı yaĢanan ―neft hesabına inkiĢaf edən‖ formadan qlobal böhrandan (neft qiymətləri kəskin Ģəkildə aĢağı düĢdü və region ölkələrinin ÜDM templərinin artımı əhəmiyyətli dərəcədə azalmıĢdır) sonrakı ―qeyri-neft hesabına inkiĢaf edən‖ formaya uyğunlaĢdırılması üçün ölkənin makroiqtisadi siyasəti, biznes mühiti və insan kapitalının formalaĢdırılması siyasəti qeyri-neft ixracın inkiĢafı və BirbaĢa Xarici Ġnvestisiyaların cəlb olunması siyasətilə tam Ģəkildə uzlaĢdırılmalıdır. Stabil makroiqtisadi mühitin qorunması və mübadilə məzənnəsinin bahalaĢmasının qarĢısını almaq məqsədilə fiskal siyasət daha gözlənilən, dövlət xərcləri isə çox ambisioz olmamalıdır. Hökumətin biznes mühitilə bağlı siyasəti qeyri-neft ixracatçılar və ölkəyə potensial xarici investorlar üçün maneçilik törədən bütün əngəllərin (infrastruktur, biliklər və ya tənzimləyici məsələlər) aradan qaldırılması məqsədilə daha dinamik və aqressiv olmalıdır . Belə ki, Azərbaycan qeyri-neft BXĠ-lərin seçdiyi məkan kimi (ABġ $ və cəlb olunmuĢ investorların sayı ilə ölçülmüĢ) beynəlxalq nüfuz qazanmalıdır. Ölkənin ali təhsil 10 siyasəti də uyğunlaĢmalıdır ki, alınan təhsil müəssisələrin tələblərini ödəsin (biznes ehtiyaclarına uyğun olaraq çoxlu dərəcələr və fənlər). Azərbaycan üçün ölkənin yerli Ģəraitini nəzərə alaraq yeni tələblərlə daxili bazara arxalanmaq arasında balans tapmaq lazım olacaq. Azərbaycanın inkiĢaf modelinin dəyiĢən Ģəraitə uyğunlaĢdırılması Hökumətin rolunun korreksiyasını nəzərdə tutur. Belə ki, Hökumətin rolu infrastrukturun qurucusundan (qlobal böhrandan öncə bu məsələ çox ciddi xarakter daĢıyırdı) qeyri-neft ixraca (və BXĠ-lərə) yardım və dəstək verməyə istiqamətlənməlidir. AdambaĢına dayanıqlı artım təkçə ixracın artırılmasını nəzərdə tutmur. Bu, yüksək əlavə dəyərə malik olan ixracın artırılmasını da əhatə edir. Tədqiqatların nəticələri göstərir ki, ölkələrin zənginliyinə onların ixrac rəqibləri təsir göstərir. Belə ki, əgər hər hansı ölkə daha varlı ölkənin istehsal etdiyi malı istehsal edib ixrac edirsə o özü də varlanır. Bu tədqiqatın nəticələri göstərir ki, məsələn Azərbaycan qısa müddətdə pomidor və fındıq ixracı vasitəsilə xarici valyutada gəlirlərini artıra bildiyi halda , Azərbaycana dayanıqlı qeyri-neft iqtisadiyyatının inkiĢafı və orta gəlir səviyyəsi yuxarı olan ölkələr sırasında bərqərar olmaq üçün yüksək keyfiyyətli kondisionerlərin, qənnadı məmulatlarının və proqram təminatının (yəni o məhsulların ki, onları daha zəngin ölkələr istehsal və istehlak edir) ixracını öyrənməyə zərurət var. Eyni zamanda, Hökumət üçün potensial qeyri-neft ixracı mallarının müəyyən olunması çox çətindir. Hökumət üçün yeganə yaxĢı siyasət aĢağıdakı ola bilər (a) ölkəni daxili və xarici investorlar üçün cəlbedici etmək məqsədilə ölkədə biznes mühitinin yaxĢılaĢdırılması sahəsində iĢ aparmaq və (b) investorlar tərəfindən müəyyən olunan bütün problemləri tez bir zamanda həll etmək. Sahibkarlığın qarĢısında duran inzibati və infrastruktur problemlərinin aradan qaldırılması üçün Hökumət dövlət qurumlarına müvafiq tapĢırıq vermək səlahiyyətinə malikdir və o bu səlahiyyətindən istifadə etməlidir. Digər sözlərlə Hökumət özəl sektora sərbəst fəaliyyət göstərmək üçün Ģərait yaratmalıdır. Təqdim olunan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandumda Azərbaycanın adambaĢına düĢən gəlirinin artırılmasının davam etdirilməsi üçün həll olunmalı problemlər müəyyən olunub. Eyni zamanda, hesabatda çoxlu tövsiyələr və digər ölkələrin təcrübəsi əks olunub. Ümidvarıq ki, qeyd olunanlar növbəti onillik ərzində ölkənin cəsarətli və ambisioz məqsədlərinə nail olmağa yardım edəcək. 11 ÖN SÖZ Dünya Bankının Azərbaycanla irimiqyaslı əməkdaĢlıq proqramı mövcuddur və proqramın məqsədi Azərbaycana orta gəlir səviyyəsisinin yuxarı olan ölkə olmaqda, ölkədə yoxsulluğun azaldılması, uzunmüddətli iqtisadi fəaliyyətin dayanıqlığın və diversifikasiyanın təmin olunması kimi inkiĢaf hədəflərinə çatmaq üçün yardım etməkdən ibarətdir. Dünya Bankının proqramının bir hissəsi iqtisadi infrastrukturun qurulması və sosial problemlərin həlli üçün vacib olan layihələri həm-maliyyələĢdirmədən ibarət olsa da, proqramın digər hissəsi həyata keçirilən siyasətlərin və müvafiq institutların gücləndirilməsi üçün zəruri olan dialoqu, bilik mübadiləsini nəzərdə tutur; bu da Azərbaycanın daha yaxĢı diversifikasiya olunmuĢ və dayanıqlı iqtisadi bazaya keçməsinə yardım edir. Azərbaycanla əməkdaĢlığa dəstək olan qeyri-maliyyələĢdirmə məhsulları texniki yardım xidmətləri və analitik hesabatları nəzərdə tutur (təqdim olunan hesabat kimi). ƏməkdaĢlıq strategiyası həyata keçirilərkən Dünya Bankı və Hökumət digər inkiĢaf institutları ilə əməkdaĢlıqdan da faydalanır. Bu hesabatın hazırlanması zamanı da onlarla çox məhsuldar fikir mübadiləsi aparılmıĢdır. Bu sənədin əsas mesajı Azərbaycanın diversifikasiya səylərinin (əsasən qeyri-neft ixracıyla ölçülən) gücləndirilməsindən ibarətdir ki, bu da qlobal iqtisadiyyatın dərin böhranla üzləĢdiyi Ģəraitdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ġqtisadiyyatın diversifikasiyası ölkənin neftdən asılılıq səviyyəsini aĢağı sala və yoxsulluğun azaldılması sahəsində çətinliklə əldə olunmuĢ nailiyyətlərin dayanıqlığının təmin olunmasına yardım edə bilər. Bununla yanaĢı, bu məqsədə nail olmağın əsas elementləri xarici ―know-how‖ cəlb olunması və bazar institutlarının gücləndirilməsidir. Belə ki, fiskal dayanıqlığın təmin olunması və iqtisadiyyatda dövlətin rolunun azaldılması müntəzəm, lakin uzlaĢdırılmıĢ fiskal düzəliĢləri tələb edir. Eyni zamanda, dövlət idarəçilik sisteminin müasirləĢdirilməsi böyük prioritet təĢkil edən məsələyə çevrilməlidir ki, bu da ilk növbədə özəl sektorla iĢləyən qurumlara aid olmalıdır. Məhz bu sektorlarda həyata keçirilən islahatlar özəl sektorda mühitin yaxĢılaĢdırılmasının aparıcı qüvvəsi olacaq. Qeyd olunanlarla yanaĢı hökumət əmin olmalıdır ki, dövlətə məxsus olan kommunal xidmət müəssisələri (məsələn elektrik enerjisi və telefon xidmətləri) maliyyə baxımından dayanıqlı olsunlar və onlar müəssisələrə və ev təsərrüfatlarına göstərilən xidmətlərin səviyyəsini yaxĢılaĢdırmaqda davam etsinlər. ġübhəsiz ki, qlobal böhran maliyyə sektoruna ehtiyatlı dəstək verilməsini tələb edir. Lakin, bu hesabat ölkənin maliyyə infrastrukturunun gələcəkdə daha çox inkiĢaf etməsi zərurətini göstərir (böhrandan əvvəlki vəziyyətdə olduğu kimi). Orta müddətdə rəqabətli olmaq baxımından Azərbaycan üçün iĢçi qüvvəsinin bilik və bacarıqlarının artırılmasına ehtiyac duyulur. Qlobal təcrübədən çıxıĢ edərək demək olar ki, ölkələr iqtisadiyyatlarının dəstəklənməsi məqsədilə stimul zərfini hazırladıqda, istənilən iqtisadiyyatın effektivliyinin artırılması üçün kifayət qədər vasitə mövcuddur (məsələn, Çilinin rəqabətlilik qrupunun müasirləĢdirilməsi və yaxud ABġ və Avropa ölkələrində enerji effektivliyinin artırılması üçün investisiyalar). Bu baxımdan, Azərbaycan qlobal böhrandan sonrakı dövr üçün daha yüksək rəqabətli qlobal iqtisadiyyata hazır olmalıdır. Eyni zamanda hesabat tövsiyə edir ki, Hökumət cari və yeni siyasətləri həyata keçirərkən müxtəlif qurumlar arasında uzlaĢdırma məsələlərini gücləndirsin ki, bu da son məqsəd olaraq iqtisadiyyatın diversifikasiyasına fayda versin; diversifikasiyanın monitorinqi üzrə nailiyyətlərin əldə olunması da təkidlə tövsiyə olunur. Bu hesabat 2007-ci ilin oktyabr və 2008-ci ilin dekabr ayları ərzində Azərbaycanda iqtisadi idarəçiliyin gücləndirilməsi və rəqabət qabiliyyətinin artırılması sahəsində aparılan birillik iĢin nəticəsidir. Sonrakı vaxtın əksəriyyəti nəticələrin əlavə müzakirələrinə və tərcümənin keyfiyyətinin (texniki cəhətdən dəqiq) təmin olunmasına sərf olunub. ĠĢlərin çoxu Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum (ÖĠM) çərçivəsində həyata keçirilib. Eyni zamanda bu hesabat struktur islahatlarla bağlı texniki yardıma (TY) (fiskal dayanıqlıq və hökumətə fiskal dayanıqlıq alətlər 12 zərfinin ötürülməsi üzrə seminarının maliyyələĢdirilməsi), 2006-2008-ci illər üçün ortamüddətli xərclər parametrləri (OMXP) və dövlət idarəçiliyi dialoquna dair Proqramatik Dövlət Xərclərinin Ġcmalına, 2008-ci il üzə Dövlət Xərcləri və Maliyyə Hesabatlılığının qiymətləndirilməsinə (SECO ilə birlikdə maliyyələĢdirilmə) və 2008-ci ilin Dövlət satınalmalarının qiymətləndirilməsi icmalına dəstək olmuĢdur. 2008-ci ildə BMK tərəfindən özəl sektorla bağlı əhəmiyyətli iĢlər görülmüĢdür ki, bunun nəticələri də hesabata daxil edilib. 2008-ci ilin yoxsulluq səviyyəsinin qiymətləndirilməsi əsasən ÖĠM-lə paralel aparılmıĢdır və bunun nəticələri hesabata daxil edilməyib. Son olaraq, 2009-cu ilin 21 oktyabr tarixində ölkə rəhbərliyi ilə siyasi tövsiyələrin müzakirəsi məqsədilə Yüksək Səviyyəli Forum keçirilmiĢdir. ÖĠM-in hazırlanması zamanı Azərbaycanı bir sıra iqtisadi missiyalar ziyarət etmiĢlər. Missiyalar təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrdə idarəçiliyin təĢkil olunması və fiskal dayanıqlıq üzrə bir sıra seminarlar keçirmiĢlər (əsasən hökumət və akademik auditoriyalar üçün). Hesabatın müxtəlif hissələri hazır olarkən missiyalar aĢkar olunmuĢ məsələlərlə bağlı dövlət rəsmiləri ilə hərtərəfli müzakirələr aparmıĢ və seminarlar təĢkil etmiĢlər. Belə bir yanaĢma iki məsələyə xidmət etmiĢdir: (i) qarĢı tərəfə aĢkar olunmuĢ məsələlərlə bağlı məlumatın verilməsi və (ii) qarĢı tərəfdən ÖĠM-in qiymətləndirilməsi ilə bağlı fikirlərin və tövsiyələrin öyrənilməsi. Hesabatın dərc olunmasından öncə yüksək rütbəli hökumət rəsmiləri ilə bir sıra görüĢlər keçirilmiĢdir. Hesabatın dərc olunmasından sonra hökumət iĢçiləri, özəl sektor, akademik auditoriya və vətəndaĢ cəmiyyəti ilə geniĢ müzakirələrin aparılması planlaĢdırılır. Bu hesabat Azərbaycanın inkiĢafı ilə bağlı müzakirələri stimullaĢdırmaq üçün Dünya Bankı tərəfindən hazırlanıb. Hesabatın hazırlanması ölkənin inkiĢafla bağlı problemlərinin gündəlik əsasda həll olunması sahəsində çalıĢan hökumət rəsmiləri ilə sıx əməkdaĢlıq olmadığı təqdirdə mümkün olmazdı. Beləliklə Dünya Bankının bu məsələdə rolu bir tərəfdən aparılan təhlilləri dərinləĢdirmək və uzlaĢdırmaqdan, digər tərəfdən isə beynəlxalq təcrübədən misalları Azərbaycan rəsmilərinin diqqətinə çatdırmaqdan ibarətdir ki, onlar gələcək inkiĢaf perspektivlərini qiymətləndirmək imkanına malik olsunlar. 13 MĠNNƏTDARLIQ Dünya Bankı Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandumun (ÖĠM) hazırlanmasında Azərbaycan Hökümətinin nümayiĢ etdirdiyi əla əməkdaĢlığı minnətdarlıqla qeyd edir. Bankın iĢçi heyəti hesabatın hazırlanmasında dörd əsas iqtisadi qurum ilə müzakirələrdən xeyli faydalanmıĢdır. Bunlar Maliyyə Nazirliyi, Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyi, Azərbaycanın Mərkəzi Bankı və Neft Fondu olmuĢdur. Bu qurumlar sənədin konsepsiya mərhələsində və hesabatın hazırlanması zamanı öz rəylərini bildirmiĢlər. Bankın iĢçi heyəti həmçinin Nazirlər Kabineti, Vergilər Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi, Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi və digər hökümət qurumları ilə fikir mübadilələrindən çox faydalanmıĢdır. Nəhayət, Bankın iĢçi heyəti həmçinin Azərbaycanın özəl sektoruna hesabatın hazırlanması zamanı bir çox faydalı fikir mübadilələrinə görə olduqca minnətdardır. Heyət həmçinin cənab Əsəd Aləmə, 2009-cu ilin yanvarından Cənubi Qafqaz üzrə regional direktora, göstərdiyi dəstəyə və Ölkə üzrə Direktor (ECCU3) Donna Douset-Koiroloya 2008-ci ilin dekabrınadək verdiyi istiqamətlərə görə minnətdarlığını bildirmək istəyir. Xanım Douset- Koirolo iĢçi qrupunun tətbiq etdiyi məsləhətləĢmə və biliklə bölüĢmə yanaĢmasını təqdir etdi və hesabatın hazırlanması və layihəsinin hökumətə göndərilməsi zamanı öz davamlı dəstəyini əsirgəmədi. Ölkə üzrə Menecer (ECCAZ) Qreqori T. Jedrzejczak hadisələrin təhlilində, hesabatın idarə edilməsi və yayılması ilə bağlı strateji məsələlərdə öz əsaslı və yüksək dəyərli məsləhətlərini verdi. Həmçinin Saumuya Mitraya (Aparıcı Ġqtisadçı, ECSPE), Maykl Edvardsa (Maliyyə Sektorunda Aparıcı Mütəxəssis, ECSPF), Kristian E.Petersenə (Aparıcı Ġqtisadçı, ECSSD), Aleksandra Posaraka (Aparıcı Ġqtisadçı, HDNSP) və Entoni Çolsta (Ölkə üzrə Aparıcı Məsul ġəxs (ECCU3)) sənədin müxtəlif layihə variantlarına etdikləri dəyərli Ģərhlərə görə çox təĢəkkür edirik. Luka Barbone (Sektor üzrə Direktor, ECSPE) və Kazi Mətin (Menecer, ECSPE) sənədi lazımınca nəzərdən keçirərək dəlilləri möhkəmlədən bəsirətli məsləhətlər vermiĢlər. Alan Qelb (Direktor, ĠnkiĢaf Siyasəti, DECVP) və Serqey Shatalov (Ölkə üzrə Menecer, ECCKZ) resenzent oldular; hər ikisi ilk olaraq konsepsiya mərhələsində əla rəy verdilər. Bu rəylər sonradan hesabatın hazırlanmasında və yekun hesabatın ərsəyə gəlməsində heyətin iĢinə çox yaradı. Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandumun (ÖĠM) iĢçi heyətinə Kristos Kostopoulos rəhbərlik edirdi (Azərbaycan üzrə BaĢ Ġqtisadçı, ECSPE). Hesabata töhfələrini verənlər aĢağıdakılardır: (a) makroiqtisadiyyat: Sveder van Vinjberqen (aparıcı Məsləhətçi), Nina Budina (BaĢ Ġqtisadçı, PRMED), Yan Marusineç (Məsləhətçi, ECSPE), Zəfər Mustafaoğlu (BaĢ Ġqtisadçı, ECSPR) Jan- Fransua Jamet (Praktikant/məsləhətçi, Korps de Mine, Fransa Respublikası), Aleksandr Kitain (Məsləhətçi, ECSPE), Fərid TalıĢlı (Ġqtisadçı, ECSPE) və Kristos Kostopulos – van Vinjberqen və Budina, Yinq Linin (Məsləhətçi, PRMED) köməyilə arayıĢ üçün fiskal dayanıqlıq haqqında köməkçi sənədləri hazırlamıĢ və Azərbaycan üçün fiskal davamlılıq üzrə mükəmməl vasitələr dəstini tərtib etmiĢlər. Bu vasitələr dəsti hökümət orqanlarına təqdim olunmuĢdur; (b) infrastruktur: AtsuĢi Ġimi (BaĢ Ġqtisadçı və aparıcı köməkçi-həmkar, FEU) Antonio EstaĢenin (Məsləhətçi) köməyilə, Byörn Hamso (Enerji üzrə BaĢ Ġqtisadçı, ECSSD), Marta Lourens (Nəqliyyat üzrə BaĢ Mütəxəssis, ECSSD), Oliver Le Ber (Nəqliyyat üzrə Aparıcı Mütəxəssis, ECSSD), Jerar Olivye (Ġnfrastruktur üzrə BaĢ Mütəxəssis, ECSSD), Andreas Röüde (Sanitar məsələlər üzrə BaĢ Mühəndis, AFTU1), Sanyu Lutalo (Ətraf Mühit Mühəndisi, ECSSD), Hacı Hüseynov (Ġnfrastruktur üzrə Mütəxəssis, ECSSD) və Nicat Vəliyev (Ġnfrastruktur üzrə Mütəxəssis, ECSSD) – Rüfət Mahmud (Dünya Bankının Praktikantı, Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası) dövlət investisiya xərcləri haqqında mühüm köməkçi istinad sənədləri 14 hazırlayıblar; (c) biznes mühiti: Bart Kaminski (aparıcı Məsləhətçi, ECSPE), Filip ġuler (BaĢ ĠqtisadĢı, PRMTR), Vito Ġntini (ET Məsləhətçi, ECSPF), Münəvvər Kvaja (Dövlət Sektoru üzrə BaĢ Mütəxəssis, ECSPE), Mirta Pokorni (Məsləhətçi, ECSPE), Martin Squt (Məsləhətçi, ECSPE), Aliyə Əzimovanın (Ölkə üzrə Ofiser, CSEAZ) dəyərli məsləhətləri və Boris Divjakın (Əməliyyatlar üzrə Məsul ġəxs, CUETE) Ģərhlərilə - Bart Kaminski və Fil ġuler ticarət və nəqliyyat haqqında bir neçə köməkçi arayıĢ sənədləri hazırlayıblar. Münəvvər Kvaja (Dövlət Sektoru üzrə BaĢ Mütəxəssis, ECSPE) vergilərlə bağlı fəsilin iĢkləməsində yardım etmiĢdir. Bart Kaminski və Fil ġüler ticarət və nəqliyyatın asanlaĢdırılması ilə bağlı bir neçə yardımçı sənəd hazırlamıĢdır.Bart Kaminski isə biznes mühiti fəsilinin formalaĢmasında həlledici rol oynamıĢdır; (d) maliyyə sektoru, Valeriano Qarsia və Karlos Rivas (aparıcı məsləhətçilər), M.Edvardsın, A.Əzimovanın və B.Divjakın məsləhətlərilə; və (e) insan kapitalı, Arvo Kuddo (Əmək məsələləri üzrə BaĢ Ġqtisadçı, ESHD), Lire Ersado (Ġqtisadçı, ECSHD) öz orijinal töhvələrini vermiĢlər. Jan-Fransua Jame (a) yuxarıda qeyd edilən töhvələr əsasında sənədin giriĢ hissəsinə, makro və insan kapitalı fəsillərinə, (b) Kristos Kostopulosla sadələĢdirilmiĢ fiskal dayanıqlıq modelinə ciddi töhvələr vermiĢ və həmçinin (c) iqtisadi diversifikasiya haqqında arayıĢ üçün köməkçi sənədləri və qeydləri göstərmiĢdir. Luis Alvaro Sançez (Məsləhətçi, ECSPE), Sveder van Vinjberqen və Qael Raballand (Nəqliyyat üzrə BaĢ Ġqtisadçı, AFTTR) bütünlüklə hesabatın müxtəlif aspektləri haqqında dələyərli Ģərhlərini vermiĢ oldular. Rohit Malhotra (Məsləhətçi, ECSPE) hesabatın son mərhələlərində öz Ģərhlərini və tövsiyələrini vermiĢdir. Bankın Bakıdakı iqtisadçısı Fərid TalıĢlı səfər edən məsləhətçi heyətlərinə saysız-hesabsız məsləhətlərini əsirgəməyərək, cədvəl üzrə təyin olunmuĢ görüĢlərin hazırlanmasına öz töhvəsini vermiĢ, iqtisadi hadisələri səriĢtəli təhlil etmiĢ (bunların bir çox hissəsi 1 və 2 fəsillərdə öz əksini tapmıĢdır) və makroiqtisadi heyətin bir hissəsini formalaĢdırmıĢdır. Sara Babirye (Proqram Köməkçisi, ECSPE) yazılı sənədin əmələ gəlməsinə baĢçılıq etmiĢ və Nensi Deyvis-Koul (ECSPE) ilə birlikdə kontraktların öhdəsindən bacarıqla gəlmiĢ və məsləhətçilərin səfərlərini təĢkil etmiĢdir. Alisia Hetzner (Məsləhətçi, ECSPE) və Ġnge Pakulski (Məsləhətçi, ECSPE) sənədi redaktə etmiĢlər. Natavan Məmmədova (Tədqiqatçı Analitik, ECSPE) bütün ÖĠM missiyalarının intensiv görüĢ cədvəlini məharətlə və zərif tərzdə koordinasiya etdi, yerli təcrübələr, adətlər haqqında məsləhətçiləri təlimatlandırdı və tırcümə keyfiyyətini təmin etdi. Zaur Rzayev (―Azərbaycanda ən yaxĢı tərcüməçi‖) həlledici görüĢlərdə tərcüməçilik etdi, tərcümə olunmuĢ materiala ilk baxıĢı keçirdi və ÖĠM-in fikir və rəylərinin tərcüməsində yardım etdi. Fərid TalıĢlı sənədin tərcüməsinin keyfiyyətini peĢəkar səviyyədə təmin etdi. Həmçinin Valeriya FiĢera, Koba Qventadze, Mayra Zermeno və ġuanq Dinq də öz dəyərli Ģərhlərini əsirgəmədilər. Sənədin yayılma strategiyasını Qreqori Jedrzejczak, Kazi Mətin, Sara Babirye və Səidə Bağırlı (Əməliyyatlar üzrə BaĢ Mütəxəssis, ECCAZ) birgə iĢləyib hazırladılar. 15 XÜLASƏ 1. Azərbaycanda müĢahidə olunan neft və qaz bumu ölkə vətəndaĢlarının həyat səviyyəsinin yaxĢılaĢdırılmasının sürətləndirilməsi üçün nadir fürsətdir. Ölkənin adambaĢına düĢən gəliri 2008-ci ildə 5100 $ təĢkil edir ki, bu da ABġ dolları ifadəsilə 2004-cü ilin səviyyəsindən 400 faiz çoxdur. 2013-cü il üçün adambaĢına düĢən gəlirin 6500 $ səviyyəsinə çatmaq potensialı və ondan sonrakı illərdə daha da artmaq imkanı var. Xüsusilə kənd ərazilərində yoxsulluq azalmaqda davam edəcək və Azərbaycan vətəndaĢlarının (doqquz milyon əhali) daha keyfiyyətli təhsil və səhiyyə xidmətlərinə çıxıĢ imkanları geniĢlənəcək. Eyni zamanda, ölkə əhalisi ünvanlı sosial yardımdan faydalanmaq imkanlarına malik olacaq. Gəlirin artması əsasən qeyri-neft istehsal və ixracdan, xüsusilə kənd təsərrüfatı və yüngül sənayedən gözlənilir. Eyni zamanda, yüksək neft gəlirləri və dövlət xərcləri tikinti və bir sıra xidmət sektorlarına güclü təkan verməkdə davam edəcək. Azərbaycanın 2024-cü ilə qədər neft və qazdan əldə olunan gəlirləri xalis cari dəyər ifadəsində 198 mlrd. $ səviyyəsində gözlənilir (2008-ci ilin iyun ayının neft hasilatı proqnozlarına əsasən). 1 Bu hesabat, qeyd olunanlara nail olmaq üçün həyata keçirilən siyasətlərdə və müvafiq qurumlarda zəruri olan dəyiĢiklikləri göstərir. 2. Ölkənin məqsədi qlobal baxımdan inteqrasiya və diversifikasiya olunmuĢ, dayanıqlı qeyri-neft sektoruna malik olan bazar iqtisadiyyatına keçməkdir. Hökumət üçün dayanıqlı qeyri-neft iqtisadiyyatının inkiĢaf etməsi qeyri-neft ixracın geniĢləndirilməsinin təmin edilməsi deməkdir. Diversifikasiya və inteqrasiya olunmuĢ bazar iqtisadiyyatının yaradılması ilk dəfə 2003-2005-ci illər üçün Yoxsulluğun Azaldılması və Ġqtisadi ĠnkiĢaf Dövlət Proqramında öz əksini tapmıĢdır (YAĠĠDP). 2Azərbaycan təbii ehtiyatlar sektorunda toplanmıĢ biliklərinə arxalanaraq neft və qazla əlaqəli bir sıra sənayelərin yaradılmasının planlaĢdırılması ilə yanaĢı ölkənin coğrafi yerləĢməsini gələcəkdə nəqliyyat sektorunun və tranzitlə bağlı digər xidmətlərin inkiĢafı üçün ideal görür. Qeyd olunanlarla yanaĢı ölkənin əhalisinin tarixən sahibkarlıq və ticarət bacarığının qeyri-neft iqtisadiyyatının inkiĢafı üçün zəmin yaradır. Bu, ölkənin geniĢlənən nəqliyyat mərkəzinə, yüksək əlavə dəyərli qida emalı və yüngül sənaye məhsulları mərkəzinə və hətta regional turizm məkanına çevrilməsini nəzərdə tuta bilər. Bununla yanaĢı, kənd təsərrüfatı sektorunda vəziyyətin əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢması müĢahidə olunur ki (ölkənin məĢhur doqquz iqlim zonası hesabına), bu da qida emalı sənayesinə dəstək olmalıdır. Hökumətin proqramı cari ixrac bazarlarının (əsasən Rusiya və Türkiyə) Avropa və Mərkəzi Asiyanın digər regionlarına geniĢləndirilməsini nəzərdə tutur. Azərbaycan, uğur əldə etmiĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan və bir sıra müvəffəqiyyətlə inkiĢaf etmiĢ, lakin təbii ehtiyatları olmayan kiçik iqtisadiyyatların (Azərbaycan iqtisadiyyatı neft bumundan sonra bu kimi iqtisadiyyatların xarakterinə uyğun olacaq) təcrübəsindən faydalana bilər. Qeyd olunan hər iki tipli iqtisadiyyat qeyri-neft ixracı geniĢləndirərək və diversifikasiyanı həyata keçirərək əhali üçün əlavə iĢ yerləri və gəlirlər təmin etmiĢlər. 3. MüĢahidə olunan qlobal böhran sərtdir və onun regional artıma ciddi təsiri var. Böhran beynəlxalq maliyyə resurslarına çıxıĢı azaltmıĢ, qida və neft qiymətlərini endirmiĢ, xarici 1 Bu hesabatda dörd Ģərti iĢarədən istifadə edilir: (a) neft gəlirləri və neft ixracı terminləri neft və qazın satıĢından əldə olunan gəlirləri və Azərbaycanın gəlir neftində olan payı hesabına formalaĢan fiskal gəlirləri nəzərdə tutur; (b) qeyri-neft ixracı xam neft və qazdan baĢqa bütün digər ixracları nəzərdə tutur; (c) neft sektoru neft-qaz hasilatını nəzərdə tutur, lakin neft və qazın nəqli və neft-qaz hasilatı ilə bağlı tikinti bu göstəriciyə daxil edilmir; (d) Azərbaycanın pul vahidi iki cür ifadə olunur rəqəmdən əvvəl AZN (Yeni Azərbaycan Manatı) və yaxud rəqəmdən sonra manat. 2 YAĠĠDP - Azərbaycanın Yoxsulluğun Azaldılması üzrə Strateji sənədidir. 16 pul axınlarına təsir göstərmiĢ (pul baratları, BXĠ və kommersiya banklarının uzaldılma imkanı ilə maliyyələĢdirməsi (rollover maliyyələĢdirilməsi)) və çox ölkələrin ixracına tələbi azaltmıĢdır. Dünya Bankının ən son proqnozlarına görə (Global Development Finance, Sentyabr 2009), qlobal ÜDM-in artım tempi 2008-ci ilədək 1,9 faizdən 2009-cu ildə -2.9 faizə qədər azalacaq. ĠnkiĢaf etməkdə olan ölkələrin artım tempinin 2008-ci ildəki 5,9 faizdən 2009-cu ildə 1,2 faizə qədər azalması gözlənilir. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrin artım templəri çox güman ki, 2009-cu ildə -4,2 faiz olacaq. Qlobal ticarətin azalması -12 faiz həcmində gözlənilir: 2008-ci ilin 3.7 faizindən 2009-cu ildə -9.7 faizə qədər. Dünya üzrə iqtisadi artımın zəifləməsi yoxsulluq səviyyəsinə ciddi təsir göstərəcək. Cari hesablamalar göstərir ki, inkiĢaf etməkdə olan ölkələrin artım templərinin 1 faiz azalması əlavə 20 milyon insanın yoxsul olmasına gətirib çıxara bilər. Ərzaq məhsulları və yanacağın qiymətlərinin yüksək olması nəticəsində yoxsul insanların sayı 100 milyon artmıĢdır. Eyni zamanda, qlobal tələbin zəifləməsi və neftlə bağlı spekulyativ əməliyyatların aparılması neft qiymətlərinin kəskin aĢağı düĢməsinə gətirib çıxarmıĢdır: 2008-ci ilin iyul ayında müĢahidə olunan 147 $/bl 2009-cu ilin yanvar ayında 40 $/bl-dək və 2009-cu ilin ikinci yarısında 70$/bl- dək. Eyni zamanda 2010-cu il üçün proqnozlar ümidverici görünür. Belə ki, qlobal iqtisadiyyatın dirçəlməsi və Azərbaycanın qonĢularının bu dirçəlmədən faydalanması gözlənilir. 4. Azərbaycan qonĢu ölkələrlə müqayisədə böhrana daha az məruz qalsa da, xarici mühit diversifikasiyanın həyata keçirilməsi üçün o qədər də əlveriĢli deyil. Eyni zamanda, neft qiymətlərinin aĢağı olduğunu nəzərə alaraq, ortamüddətli dövlət xərclərinə düzəliĢ edilməsinə, özəl sektora arxalanan inkiĢafa isə güclü dəstək verilməsinə ehtiyac yaranacaq. Azərbaycanın son illərdə müĢahidə olunan iqtisadi inkiĢafı əsasən artan neft qiymətləri (2008-ci ilin ortalarına qədər) və artan neft hasilatı hesabına (2006-cı ildən baĢlayaraq) baĢ verirdi. 2007- 2008-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatı xarici kapital və xarici borcdan əhəmiyyətli dərəcədə asılı olmayıb. 2008-ci ilin ikinci yarısında neft qiymətlərinin kəskin azalmasına baxmayaraq 2009-2010-cu illərdə Azərbaycanda neft istehsalının artımı gözlənilirdi. Eyni zamanda ölkənin maliyyə sektoru hal-hazırda böhranın əsas təsirindən qaça bilmiĢdir: pul baratlarının 2009-cu ildə azalmayacağı gözlənilir və qeyri-neft ixracı həddən artıq kiçik olduğundan, xaricdə tələbin kəskin azalması ölkə iqtisadiyyatına güclü təsir etməyəcək. Hesabatın hazırlandığı dövrdə 2009- 2010-cu illər üçün bir rəqəmli artım tempi gözlənilirdi (3-5 faiz civarında). Qlobal böhran nəticəsində ölkənin artım perspektivlərinə müəyyən ziyan dəysə də, Azərbaycan qonĢu ölkələrlə müqayisədə böhranın təsirinə daha az məruz qalıb. Bununla belə, dünyada baĢ verən ürəkaçmayan proseslər Azərbaycanın investorların cəlb edilməsi, istehsalın və ixrac bazasının geniĢlənməsinə yönəldilmiĢ səylərinə mənfi təsir göstərəcək. Eyni zamanda, neft qiymətlərinin aĢağı olması, manatın bahalaĢmasına təzyiqləri azalda bilər ki, bu da bank sektorunun xarici borcun qaytarılması imkanları üçün təhlükə yarada bilər (2007-2008-ci ildə Qazaxıstanda baĢ verdiyi kimi) və daĢınmaz əmlak bazarında yaĢanan tənəzzülün bank sektoruna mənfi təsir etmək riskini artırar. 2009-cu ilin yanvar ayında neft qiymətləri aĢağı həddə çatdıqdan sonra bir qədər artmıĢlar. Lakin, neft qiymətlərinin hansı həddə sabitləĢəcəyi qeyri-müəyyəndir. 2009-cu ildə neft gəlirləri kəskin aĢağı düĢəcək və ola bilər ki, 2012-ci ilə qədər onlar 2008-ci ilin səviyyəsinə çatmasın. Bu baxımdan, əgər hökumət dayanıqlığı təmin etmək istəyirsə, neft qiymətlərinin uzun müddət aĢağı olduğu Ģəraitdə ortamüddətli xərclər planının yenidən nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac yaranacaq. 5. Azərbaycan bir çox baĢqa ölkələrlə müqayisədə qlobal böhrana daha güclü mövqe ilə daxil olmuĢdur. Keçid dövrünün baĢlanğıcından etibarən Azərbaycan iqtisadiyyatının sabitləĢdirilməsində və islahatların həyata keçirilməsində təqdirəlayıq irəliləyiĢ əldə etmiĢdir. Bu və akkumulyasiya olunmuĢ irimiqyaslı neft gəlirləri imkan verdi ki, ölkə 1991-ci ilə qədər davam edən Sovet iĢğalı, Ermənistanla münaqiĢə və 1995-ci ilə qədər müĢahidə olunan iqtisadi tənəzzül 17 (müstəqillik əldə olunandan sonra adambaĢına düĢən gəlir ən aĢağı səviyyəyə çatmıĢ, inflyasiya isə yüksək olmuĢdur) nəticəsində yaranan problemlərin öhdəsindən gəlsin. Qeyd olunan problemlər ölkəni yoxsul, onun infrastrukturunu isə yararsız vəziyyətə salmıĢdır (ölkədə kiçik sayda bazar institutları fəaliyyət göstərir). 1996-1998-ci illərdə Hökumət uğurlu stabilizasiya proqramına baĢlamıĢ və daha yaxĢı iqtisadi idarəçiliyin təmin edilməsi məqsədilə, daxili və xarici özəl investisiyaların (xüsusilə neft və qaz sektoruna) ölkəyə cəlb olunmasına yönəlmiĢ, iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarında islahatları həyata keçirmiĢdir. 2003-cü ildən baĢlayaraq Hökumət iqtisadi artımın müxtəlif yollarla sürətləndirilməsində xüsusilə aktiv olmuĢdur.  Sosial siyasətlər. 2003-cü ildən baĢlayaraq hökumət dövlət sektorunda əmək haqlarının artırılmasına və ölkənin ünvanlı sosial yardım sxeminin yaradılmasına xüsusi önəm vermiĢdir. Bu səylər, iqtisadiyyatın iĢ yerləri yaratmaq imkanları və regionların inkiĢafı ilə birlikdə (Rusiyadan pul baratları nəzərə alınmaqla) yoxsulluğun əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına töhfə vermiĢdir. Milli yoxsulluq səviyyəsi 1995-ci ilin 68.1 faizindən 2005-ci ildə 24 faizə qədər azalmıĢdır; 2003-2005-ci illər ərzində yoxsulluq təxminən iki dəfə azalmıĢdır. Yoxsulluğun azalması əsasən Bakıda baĢ versə də, ölkənin digər Ģəhər və kənd ərazilərində yoxsulluq təxminən eyni səviyyədə azalmıĢdır. 2006-cı ildən baĢlayaraq Azərbaycanın neft gəlirlərində sıçrayıĢlı artım Hökumətə sosial transferləri və dövlət sektorunda maaĢları dəfələrlə artırmağa imkan vermiĢdir. Empirik hesablamalar göstərir ki, sosial transferlər yoxsulluğun azaldılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Eyni zamanda Hökumət sosial sektorlara da irimiqyaslı investisiyalar yatırmıĢdır - xüsusilə təhsil (məktəblərin çoxu təmir olunmuĢdur) və xəstəxanalara. Bununla yanaĢı su və irriqasiya sistemlərinə də ilkin investisiyalar yatırılıb, lakin hələlik onlar bəhrəsini verməyə baĢlamamıĢdır. Ġnvestisiya proqramlarının və sosial yardım paketlərinin həyata keçirilməsi pensiyalar və dövlət sektorunun maaĢlarının artımı ilə birlikdə (aĢağı bazadan olsa da) xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə geniĢlənməsi ilə nəticələnmiĢdir.  Ġnfrastrukturun qurulması. 2003-cü ildən baĢlayaraq Hökumət kapital investisiyaları tədricən artırırdı, lakin 2006-cı ildən neft gəlirlərinin geniĢlənməsi ilə bağlı, Hökumət dövlət investisiyalarını üç dəfə artırmıĢdır. Sosial sektorlarla yanaĢı investisiyalar ölkənin infrastruktur layihələrinə yönəldilmiĢdir (elektrik təchizatı, yollar, su (ilkin investisiyalar)).3 Nəticədə, ölkənin elektrik təchizatının keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢmıĢdır ki, bu da ev təsərrüfatlarının güzəranının yaxĢılaĢdırılması ilə bərabər cari qida emalı sektorlarına da müsbət təsir göstərmiĢ və qida emalı, yüngül və digər sənayelərdə yeni imkanlar açmıĢdır (müasir Ģərab istehsalı nəzərə alınmaqla). Yollara yatırılan investisiyalar ölkənin əsas nəqliyyat dəhlizlərində (ġimal-Cənub [Rusiya-Ġran] və ġərq-Qərb [Bakı-Gürcüstan]) nəqliyyat xərclərinin azaldılmasını, eyni zamanda, Azərbaycanın diversifikasiya strategiyasının vacib hissəsi olan malların və regional ticarətin asanlaĢdırılmasını nəzərdə tuturdu.  Ġqtisadi idarəçilik institutları. Azərbaycanda Avropa Yenidənqurma və ĠnkiĢaf Bankının (AYĠB) keçid indeksi ilə qiymətləndirilmiĢ iqtisadi idarəçiliyin keyfiyyəti 1995-ci ildə MDB ölkələrinin komparatorları ilə müqayisədə daha pis idi. 2001-ci ildən baĢlayaraq Azərbaycan islahatların həyata keçirilməsini sürətləndirmiĢdir. 2001-ci ildən sonrakı dövrdə Azərbaycan birinci nəsil islahatların həyata keçirilməsində əhəmiyyətli 3 2004-cü ildən baĢlayaraq minimal əmək haqqının aylıq 30 manatdan 75 manata çatdırılması ilə yanaĢı Hökumət müasir ünvanlı sosial yardım sistemini yaratmıĢdır. Sistem əməliyyat baxımından tam hazırdır və 2007-ci ildə ev təsərrüfatlarının 20 faizini əhatə etmiĢdir. 18 irəliləyiĢ etmiĢ (orta MDB ölkələrindən daha çox, Qazaxıstanla eyni səviyyədə, Rusiyadan isə bir qədər çox), ikinci nəsil islahatların həyata keçirilməsində isə orta MDB göstəricisindən daha çox, lakin AB namizəd, Qazaxıstan və qonĢu Qafqaz ölkələri ilə müqayisədə daha az inkiĢaf nümayiĢ etdirmiĢdir. Bununla yanaĢı, Azərbaycan irimiqyaslı neft gəlirlərinin idarə olunması məqsədi ilə müvafiq institutların yaradılması üçün çoxlu səylər göstərib (orta MDB ölkələrindən dəfələrlə çox). Bu sahədə əsas təĢəbbüslərdən biri beynəlxalq diqqəti cəlb edən və gələcək neft gəlirlərinə hazırlıq kimi Neft Fondunun yaradılması olmuĢdur (Neft Fondunun aktivləri 2008-ci ilin sonunda 11.2 mlrd.$ təĢkil etmiĢdir). Neft Fondu Hasilat Sənayesində ġəffaflıq TəĢəbbüsündə Azərbaycanı təmsil edir və bu təĢəbbüsdə ölkə lider oyunçulardan biridir. Bu yaxınlarda Azərbaycan sahibkarlığın idarə olunmasını təkmilləĢdirmiĢdir. Lakin, onun bəhrəsini görmək üçün bir qədər vaxt lazımdır. 6. Hökumətin baxıĢlarının həyata keçirilməsi əsasən plana uyğun olmuĢdur. Lakin, bir sıra vacib iqtisadi siqnallar və Ģəraitin dəyiĢməsi diversifikasiya və dayanıqlıq məqsədlərinə çatmaq üçün planlara düzəliĢ etməyi tələb edəcək. Hökumət, yuxarıda qeyd olunan nailiyyətləri irimiqyaslı neft gəlirləri hesabına həyata keçirmiĢdir ki, bu da 2003-2006-cı illərdən baĢlayan neft qiymətlərinin artması və sonrakı illərdə neft hasilatının (və təbii ki neft qiymətlərinin) geniĢlənməsi nəticəsində mümkün olmuĢdur. 2004-2008-ci illər ərzində dövlət xərcləri qeyri-neft ÜDM-in 37 faizindən 2008-ci ildə gözlənilən 83.8 faizə qədər artmıĢdır (2008-ci ilin büdcəsinə əlavələr nəzərə alınmaqla). 4 Azərbaycanın qeyri-neft büdcə kəsirinin 2008-ci ildə qeyri-neft ÜDM-in 58 faizinə çatması gözlənilir. Əvvəllər həyata keçirilən siyasətlərin və qeyri-müəyyən ümumi vəziyyətin nəticəsi olaraq aĢağıdakı problemlər yaranıb.  Makroiqtisadi idarəçilik bir qədər çətinləĢib. 2004-2008-ci illər ərzində Azərbaycanın qeyri-neft ÜDM-ı əsasən fiskal stimul hesabına orta illik hesabla 12.6 faiz artım nümayiĢ etdirirdi. Azərbaycanın sənaye, tikinti və xidmət sektorlarında ikirəqəmli artım tempi qeydə alınmıĢdır. Həmin dövr ərzində maaĢlar üç dəfə, məhsuldarlıq isə aĢağı bazadan olsa da iki dəfə artmıĢdır. Absorbsiyanın (istehlak və investisiya) sürətli artımı 2004- 2008-ci illər ərzində qeyri-ticari (burada geniĢ mənada xidmətlər kimi müəyyən olunmuĢ) sektorların orta hesabla 12.6 faiz, ticari (burada daha çox geniĢ mənada kənd təsərrüfatı və sənaye, daha az isə tikinti və mədən sənayesi kimi müəyyən olunmuĢ) sektorların isə 5.9 faiz artmasına töhfə vermiĢdir. Eyni zamanda iqtisadiyyat ifrat dərəcədə qızmağa baĢladı. 2007-ci ilin sonunda inflyasiya 19.7 faizə çatmıĢ və 2008-ci ilin sonunda isə onun səviyyəsi 15.8 faizə çatdı(əsasən büdcənin dəstəklənməsi üçün irimiqyaslı dollar axınları və dollara nisbətən idarə olunan məzənnə rejiminin həyata keçirilməsi hesabına). Qlobal böhran gücləndikcə 2008-ci ilin sonunda inflyasiya səviyyəsi azalmağa baĢladı.  Diversifikasiya durğunluqdadır. Azərbaycanın qeyri-neft ixracının qeyri-neft ÜDM-də cəkisi 2001-ci ildən 5 faiz artaraq 2005-ci ildə 10 faizə çatmıĢdır. Lakin, 2008-ci ildə bu göstərici 8 faizə qədər azalmıĢdır. Artım əsasən kənd təsərrüfatı və qida məhsullarının ixracı hesabına baĢ vermiĢdir (Rusiya və Türkiyə istiqamətində). 2006-2007-ci illər ərzində Azərbaycanın qeyri-neft ixracı əsasında hesablanmıĢ Real Effektiv Məzənnə (REM) 5 faiz artmıĢdırsa, həmin dövr ərzində ticarət dövriyyəsi əsasında hesablanmıĢ 4 Azərbaycanın neft gəlirləri məhdud olduğu üçün (təxminən 20 illik) təhlil qeyri-neft ÜDM əsasında aparılıb. Bu ssenari ilə dövlət xərclərinin və digər müvafiq göstəricilərin qiymətləndirilməsi neft bumunun əvvəlində xüsusilə yaxĢı görünür, lakin neft bumunun sonunda göstəricilər kəskin pisləĢir. Həmin təhlil ÜDM-ə nisbətən aparıldığı halda, dövlət xərclərinin həcmi 2008-ci ildə 31 faiz, qeyri-neft büdcə kəsiri isə 20 faiz səviyyəsində gözlənilir. 2008- ci ildə Azərbaycanın icmal balansının ÜDM-in 24 faizinə, cari hesab balansının isə 36 faizə çatması gözlənilir. 19 REM 11 faiz artmıĢdır. 2006-2008-ci illər ərzində ümumi ticarət əsasında hesablanmıĢ REM 41 faiz bahalĢmıĢdır ki, bu da qismən Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢlarının böhran dövründə apardığı devalvasiya siyasətilə bağlıdır. Bununla yanaĢı ölkənin qeyri-neft özəl investisiyaları və BXĠ-ləri 2005-ci ildə pika çataraq 2008-ci ildə 2005-ci ilin yarısı səviyyəsində olmuĢlar (qeyri-neft ÜDM-ə nisbətdə). Bu kimi vacib göstəricilərin davranıĢında mənfi meyllər və qeyri-ticari sektorların qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisinin artması onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycanın diversifikasiya sahəsində göstərdiyi səylər kifayət deyil .  Fiskal dayanıqlıq təhlükə altındadır. Azərbaycanda geniĢ iqtisadçılar auditoriyası (QHT, hökumətdə fəaliyyət göstərən mütəxəssislər, Bretton-Wood institutları və digər donorlar) hesab edir ki, dövlət xərclərinin irimiqyaslı artımının davam etdirilməsi (2006- 2008-ci illərdə orta illik hesabla təxminən 64.6 faiz) nə dayanıqlıdır, nə də ki, məqsədəuyğundur. Ehtiyatlılıq nöqteyi-nəzərindən xərclər azaldılmalıdır. Bir tərəfdən Azərbaycanın neft gəlirlərinin məhdud olduğu, digər tərəfdən isə ĠƏĠT ölkələrinin təcrübəsi onu deməyə əsas verir ki, uzun müddət baxımından dövlət xərcləri ÜDM-in 40 faizinə qədər olmalıdır (Azərbaycanda neft bumundan öncə olduğu kimi).  Ġqtisadi artımla bağlı risklər artmaqdadır - xüsusilə qlobal böhranı nəzərə alaraq. 2010-cu il üçün neft hasilatının pik səviyyəsinə (450 milyon barel) çatmasını nəzərə alaraq orta müddət baxımından ÜDM-in artım tempinin 2011-ci ildən sonra zəifləməsi gözlənilir. 2020-ci ilə qədər neft gəlirlərinin kifayət qədər böyük olacağına və bu gəlirlərin xərclənməsinin iqtisadiyyat (xüsusilə tikinti və xidmətlər sektorları) üçün stimul kimi qalacağına baxmayaraq, Azərbaycanın gələcək inkiĢafı qeyri-neft istehsalı və ixracla bağlıdır. Əgər həyata keçirilən siyasətlərdə və institutlarda müvafiq dəyiĢikliklər olunsa, bu kimi artımın potensialı kifayət qədər böyükdür. Lakin, Azərbaycan qlobal böhranın mümkün uzanmasına (―V‖ Ģəkillinin yerinə ―U‖ Ģəkilli), 2009-2010-cu illər ərzində neft qiymətlərinin aĢağı yaxud xüsusilə qeyri-sabit, Azərbaycanın qeyri-neft ixrac bazarlarının isə zəif olmasına hazır olmalıdır. 7. Əgər Hökumət tez bir zamanda infrastrukturun qurulması üçün qısa müddət baxımından inflyasiyanın mövcudluğu və rəqabət qabiliyyətinin zəifləməsinə dözməyə razı idisə, cari vəziyyət göstərir ki, diversifikasiyanın həyata keçirilməsində gecikmələr təkcə vaxtla bağlı deyil. Diversifikasiyanı həyata keçirmək üçün bir sıra spesifik islahatların sürətləndirilməsinə ehtiyac var. Azərbaycan hökuməti neft qiymətlərinin yüksək olmasından istifadə edərək, ambisioz proqramı həyata keçirməyə baĢladı. Gözlənilirdi ki, dövlət investisiyalarından qaynaqlanan orta müddət baxımından məhsuldarlığın artımı iqtisadiyyatın qısa müddət baxımından çəkdiyi xərcləri və məzənnənin real bahalaĢmasının təsirini kompensasiya edəcək. Uzun müddət baxımından isə Hökumət güman edirdi ki, yeni nisbi qiymətlər, yeniləĢdirilmiĢ infrastruktur və struktur islahatlar ticari və qeyri-ticari sektorlar üçün yeni fəaliyyət imkanları açacaq, iqtisadiyyatın diversifikasiyasına və onun dayanıqlığının təmin olunmasına xidmət edəcək. Son iki ilin təcrübəsi göstərir ki, əksinə olaraq, həyata keçirilən dövlət xərclərinin və gözləntilərin modeli ola bilər ki, dayanıqlı olmasın və institusional islahatların artım tempi və fokusu (xüsusilə diversifikasiya üçün baza yaradan) qeyri müəyyəndir. Hal-hazırda, Hökumətin tənzimləyici islahatlar üzrə səyləri təmərküzləĢməyib və natamamdır ki, bu da onların effektivliyini azaldır. Diversifikasiyaya yönəldilmiĢ tənzimləyici islahatların gücləndirilməsi hal-hazırda böyük əhəmiyyət kəsb edir. 20 8. Qlobal böhranın öhdəsindən gəlmək üçün Azərbaycan müəyyən strateji yanaĢmaya malik olmalıdır. Xüsusulə çətin qlobal mühiti və islahatların keçirilməsi üçün tələb olunan vaxt intervalını nəzərə alaraq qeyri-neft investisiyaların cəlb olunması üçün zəminin hazırlanması və qeyri-neft ixracın artırılması kritik olacaq. Qısa bir vaxt ərxində hökümət tələbin, özəl və hökümət xərclərinin (bu xərclər daha dayanıqlı xətt üzərində olmalıdılar) stimullaĢdırılması üçün yerli mənbələr axtarmalı olacaq. Böhran nəticəsində bu gün kapitalın cəlb edilməsi istənilən ölkə üçün asan məsələ deyil (dünyadakı investorlar əminsizlik içindədir və inkiĢafda olan ölkələrdə faiz dərəcələri sürətlə artıb). Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaĢları olan Rusiya və Türkiyədə inkiĢaf perspektivləri keçən illə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azalması və dünyadakı neft qiymətlərinin aĢağı və qeyri-sabit olaraq qala bilməsi səbəbindən Azərbaycanın da qeyri-neft ixracına tələb qısa bir müddətdə azala bilər . Böhran dövründə Azərbaycan diqqətini daxili tələbin dayanıqlığının təmin olunmasına və neft qiymətlərinin aĢağı olduğu Ģəraitdə orta müddət baxımından dövlət xərcləri üçün ehtiyatlı planların hazırlanmasına yönəldə bilər. Eyni zamanda böhran Azərbaycan üçün Ģərait yaradır ki, ölkə özəl sektorun inkiĢafı üçün institusional mühiti gücləndirsin və diversifikasiyanı dərinləĢdirsin. Dünya böhran dövründən çıxarkən yerdə qalan müəssisələr (Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaĢları olan ölkələrdə) çox güman ki daha güclü, həm qlobal həm də regional baxımdan daha rəqabətli olacaq. Bu müəssisələr Azərbaycan uğrunda kəskin rəqabətə girəcəklər. Buna görə böhran Azərbaycana özəl sektorun əməliyyat mühitinin yaxĢılaĢdırılması üçün imkan verir. 9. Bu xülasədə ölkənin diversifikasiya məqsədlərinə çatmaq üçün 16 tövsiyə təqdim edilir. Makroiqtisadi idarəçiliklə bağlı tövsiyənin məqsədi makroiqtisadi sabitliyin qorunması və real məzənnənin dəyiĢkənliyi effektinin məhdudlaĢdırılmasıdır. Bu, daha dayanıqlı investisiya mühitinin yaradılması və dövlət xərclərinin həcminin daha aĢağı və dayanıqlı səviyyəyə gətirilməsi sahəsində ölkəyə yardım edə bilər. Kommunal sektora həsr olunmuĢ bölmənin məqsədi Hökumətə cari infrastruktur layihələrin töhfəsinin icmallaĢdırılması, özəl sektorun kommunal sektorda iĢtirakı üçün tədricən Ģəraitin yaradılması, effektivliyin artırılması və hökumətin kommunal sektorda iĢtirakı ilə bağlı risklərin öhdəsindən gəlməsi sahəsində yardım etməkdən ibarətdir. Biznes mühitinə həsr olunmuĢ bölmə idarəçilik mühitinin yaxĢılaĢdırılması yolu ilə daha çox qeyri-neft investisiyaların cəlb olunması və diversifikasiya məsələləri üzrə yardım etməyi özünə məqsəd tutur. Maliyyə sektoruna həsr olunmuĢ bölmənin də məqsədi özəl sektorun fəaliyyətinə dəstək verməkdən ibarətdir. Bu bölmədə kreditə çıxıĢın geniĢlənməsi tövsiyə olunur ki, bu da müvafiq institutların fəaliyyətinin yaxĢılaĢdırılmasını nəzərdə tutur və onların vasitəsi ilə mikro, kiçik və orta müəssisələrin (MKOM) kreditə çıxıĢını gücləndirir. Eyni zamanda, bu bölmədə digər təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin təcrübəsi nəzərə alınaraq maliyyə sektorunda sistem risklər nəzərdən keçirilir. Son olaraq, insan kapitalına həsr olunmuĢ bölmədə bazar iqtisadiyyatına daha uyğun təhsil sistemi və Azərbaycanın dövlət sektorunun müasirləĢdirilməsi barədə tövsiyələr verilir. Makroiqtisadi sabitlik və dövlət vəsaitinin idarə edilməsi 10. Azərbaycan makroiqtisadi idarəçiliklə bağlı üç çağırıĢla üzləĢib. Ġlk növbədə, təbii ehtiyatlarla zəngin ölkə olaraq, o təxminən 200 milyard ABġ dolları həcmində təbii ehtiyatlardan alınan gəlirləri gələcək nəsillərlə bölüĢmək niyyətindədir5. Ġkinci növbədə, o, çox dəyiĢkən neft 5 Hesablama 2007-ci ilin ABġ dolları, neftin orta nominal (real) qiymətinin bir barrel üzrə $65 ($52) olması, 2010- 2030-cu illər dövrü üçün cari (daimi 2007) ABġ dolları ilə, və 8.5% nominal diskontlaĢdırma dərəcəsi əsasında aparılıb; neftin sübut olunmuĢ ehtiyatları (2008-ci ilin iyul ayına) 9 milyard barrel səviyyəsində qiymətləndirilib, 21 qiymətləri və prosiklik hökumət xərcləri (neft qiymətləri daha yüksək olanda daha çox xərcləməsi) hesabına yaranan makroiqtisadi dəyiĢkənliyi idarə etməlidir. Neft qiymətlərinin artması dövründə, daxili inflyasiya əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır (iri neft gəlirləri və ABġ dollarına qarĢı sabit məzənnə ilə dəstəklənməklə). Eyni zamanda, real valyuta məzənnəsi 2006-cı ilin əvvəli və 2008-ci ilin iyul ayı arasında 19,6 %-dən çox artmıĢdır, bu da neft bumunun müvəqqəti xarakterini nəzərə alaraq ölkə üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən iqtisadiyyatın kənd Diaqram 1. Neft gəlirləri: Xərclərin tövsiyə olunan səviyyəsi və maliyyələĢdirmə (qeyri-neft ÜDM-ə təsərrüfatı və istehsal fəaliyyəti istiqamətində münasibətdə) diversifikasiyasını çətinləĢdirib. Qlobal böhran 100% zamanı, nominal valyuta məzənnəsi sabit qalsa 90% da, Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢları olan 80% ölkələrin devalvasiya siyasətilə bağlı olaraq 70% Yeni borclar NEM və REM 2008-ci ilin dekabr ayına qədər 60% 50% bahalaĢmıĢdır. Üçüncü növbədə, qlobal 40% Neft Gəlirləri iqtisadiyyatın kəskin tənəzzülə uğraması və neft 30% qiymətlərinin sürətlə aĢağı düĢməsi xarici 20% Qeyri-neft Gəlirləri 10% investisiya axınlarını və növbəti iki il ərzində 0% ixrac tələbatını azalda və büdcənin neft 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 gəlirlərini ən azı orta müddətdə məhdudlaĢdıra Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları bilər. Böhranla üzləĢən digər ölkələr kimi, Azərbaycan da özəl sektorun maliyyəyə çıxıĢını yaxĢılaĢdırmalıdır. Bazar Ģərtləri ilə kredit effektiv Ģəkildə verilsə də Hökumət büdcə vəsaitləri və beynəlxalq borclanma (əsasən inkiĢaf institutlarından) hesabına yaranan fondlara çıxıĢın asanlaĢdırılması istiqamətində iĢləyir. Mərkəzi Bank tərəfindən likvidliyin artırılması sahəsində görülmüĢ tədbirlər də məqsədəuyğundur. 11. Yuxarıda göstərilən bütün çağırıĢlar neft gəlirlərinin davamlı və proqnozlaĢdırıla biləcək qaydada xərclənməsini tələb edir. Neft bumuna hazırlaĢaraq, hökumət dayanıqlıq siyasətinin ilk pilləsi olaraq Neft Fondunu yaratmıĢdır. Hökumət, həmçinin, müasir büdcə çərçivəsinin formalaĢdırılması üçün baza yaratmıĢdır. Ölkə rəhbərliyi uzaqgörənlik nümayiĢ etdirərək neft gəlirlərinin bir qisminin gələcək nəsillər üçün saxlanması üçün Neft Fondunu yaradıb, eyni zamanda, büdcənin neft və qaz gəlirlərinin icmal büdcəyə ötürülməsi prosesini müəyyən edən Büdcə Sistemi haqqında Qanunu qəbul etmiĢdir. Lakin, bu alətlərin optimal Ģəkildə istifadə olunması xərclərin səviyyəsilə bağlı qərarlar üzrə kosensus tələb edir ki, bu da Hökumətə ―daha çox‖ xərcləməklə bağlı təzyiqləri azaltsın. 12. Neft bumuna hazırlaĢaraq hökumət həmçinin Neft və Qaz Gəlirlərinin Ġdarə Olunması üzrə Uzun Müddətli Strategiyasında (NQGĠUMS) neft gəlirlərinin “dəyiĢməz real xərclər” prinsipini qəbul etmiĢdir, lakin bu hələ tətbiq olunmalı və həyata keçirilməlidir. Hazırkı hesabat təklif edir ki, yuxarıdakı prinsip dəyiĢməz real xərclərin məqsədəuyğun səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün daimi gəlir (DG) yanaĢmasının tətbiq edilməsi vasitəsilə həyata keçirilsin. Yəni proqnozlaĢdırılan neft gəlirlərinin cari dəyəri müəyyən olunur və faktiki xərclər yalnız bu məbləğdən qazanılmıĢ real faiz əsasında həyata keçirilir. 2008-ci ilin iyun ayının neft hasilatı və 2008-ci ilin büdcə proqnozlarına uyğun olaraq, Azərbaycan davamlı olaraq ildə 5.9 milyard ABġ dolları (2007-ci ilin qiymətləri ilə) həcmində fiskal neft gəlirlərini (neft Ģirkətlərinin vergi ödəniĢləri daxil olmaqla) gözləyə bilər; bu əsasda, Neft Fondu 2030-cu il üçün 78 milyard ABġ dollarını toplamalıdır. Hazırkı rəqəm və DG qazın sübut olunmuĢ ehtiyatları isə 1.34 trilyon kubmetr səviyyəsində hesablanmıĢdır. Bu rəqəmlər Azərbaycan Dövlət Neft Fondu tərəfindən təsdiqlənib. 22 proqnozunun əsasında duran metodologiya iki səbəbə görə kifayət qədər əsaslı sayılır. Ġlk növbədə, o, neft gəlirlərinin qısa müddətdə dəyiĢmələrinə davamlıdır: neft qiymətlərinin qısa müddət perspektivində proqnozlaĢdırılması çox çətindir və bununla xüsusilə növbəti iki il üçün illik xərcləmə planlarının (prosiklik və ya anti-siklik olduğundan asılı olmayaraq) neft qiymətlərinin illik proqnozu ilə uyğunlaĢdırılması da çətin olur. Ən yaxĢı siyasət uzunmüddətli siyasətdir ki, bu qısamüddətli qiymət dəyiĢkənliyini rəvanlaĢdırır. Ġkincisi, bu yanaĢma qiymət və təklifin uzun müddət baxımından dəyiĢkənliyini rəvanlaĢdırır: istənilən ildə hasilatda və yaxud neft qiymətlərində bir dəyiĢiklik baĢ verərsə, bu, bugünkü tövsiyə olunan xərclər səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artırılması ilə nəticələnməyəcək. Azərbaycanın daimi gəlir yanaĢması üçün keçirilmiĢ simulyasiya göstərir ki, neft qiymətləri və ya hasilatda baĢ verən Ģoka cavab olaraq, fiskal dayanıqlığın təmin olunması üçün zəruri olan dövlət xərclərinin 100 faizlik korreksiya olunması (azaldılması) tələb olunmur. Lakin, Ģokdan sonra bu kimi hallar müəyyən dövr ərzində müntəzəm olaraq təkrar olarsa, Hökumət xərclərin kiçik bir korreksiyası ilə cavab verə bilər. Bununla, daimi gəlir yanaĢması böhran davam etdikdə xərclərin sabitliyini təmin edir. Orta müddətli xərclər planı uzun intervallarla yenidən dəqiqləĢdirilsə də (üç il ərzində), bu hesabat təklif edir ki, daimi gəlir ekvivalenti Hökumət tərəfindən daimi olaraq hesablansın (dəqiqləĢdirilsin). 13. Azərbaycanın dövlət xərclərinin sabitliyinin və dayanıqlığının təmin edilməsi məqsədilə, onların tədricən azaldılması üçün Neft Qaz Gəlirlərinin Ġdarəolunması Üzrə Uzunmüddətli Strategiya (NQGĠUMS) əsas təĢkil edə bilər. Uzun müddətdə dövlət xərcləri ölkənin gələcəkdə daha çox qeyri-neft vergi bazasından formalaĢacaq uzun müddətli gəlirlərinə uyğun olmalıdır. Azərbaycanın qeyri-neft vergi bazasının ÜDM-in təxminən 32%-i səviyyəsində qalması ehtimal olunduğu halda, neft gəlirlərindən ildə 5.9 (2007-ci ilin ABġ dolları ilə) milyard ABġ dollarının xərclənməsinin vacibliyi tədricən azalacaq ki, bu da vaxt ötdükcə qeyri-neft ÜDM-in artması ilə bağlıdır (diaqram 1). Hazırkı ssenari əsasən 2017-ci ilə qədər xərclərin real dondurulması, və ondan sonra real xərclərin orta templə artmasına uyğundur.6 Nəticə olaraq, 2024-cü il üçün dövlət xərclərinin qeyri-neft ÜDM-in təxminən 37%-nə qədər tədricən azaldılması gözlənilir. Ölkə, diaqram 1-də göstərilən səviyyədən əhəmiyyətli dərəcədə çox vəsait xərcləməyə cəhd etsə (yəni, dövlət xərclərinin artımını nominal qeyri-neft ÜDM-in səviyyəsinə uyğun saxlasa), hesabatda proqnozlaĢdırılır ki, hökumət Neft Fondunun aktivlərini növbəti 15 il ərzində xərcləyəcək və gələcək nəsillər üçün istədiyi vəsaiti toplamayacaqdır.7 14. Dövlət xərclərinin sabit trayektoriyası hökumətin bir neçə məqsədlərinə cavab verəcək. Ġlk növbədə, NQGĠUMS-də nəzərdə tutulduğu kimi, gələcək nəsillər üçün cari və gələcək neft gəlirləri qənaət olunacaq. Ġkincisi, özəl iqtisadi fəaliyyət üçün məkan açılacaq (iqtisadiyyatın absorbsiya potensialına təzyiqin azaldılması vasitəsilə). Üçüncüsü, de-facto təsbit olunmuĢ məzənnə siyasətinin mövcudluğunu nəzərə alaraq (hökumət çox güman ki, bu kimi siyasətə üstünlük verir) inflyasiya təzyiqləri azalacaqdır. Dördüncüsü, bu, dövlət xərclərinin səviyyəsini proqnozlaĢdırılan etməklə gələcək xərclərin artırılması barədə gözləntiləri məhdudlaĢdıracaq və bununla büdcə təĢkilatlarını xərclərin səmərəliliyini təmin etməyə məcbur edəcək. 15. NQGĠUMS qeyri-neft sektorunun vergi yükünün tədricən azaldılmasına imkan verir. Hesabata görə ildə 5.9 milyard ABġ dolları (2007-ci ilin qiymətləri ilə) həcmində daimi 6 Göstərilən ssenari 2017-ci ilə qədər cari xərclərin dondurulması və kapital xərclərinin bir qədər azalması ilə bağlıdır (real baxımdan). 7 Hal-hazırda hökumət büdcənin dayanıqlığının gücləndirilməsi məqsədilə qeyri-neft gəlirlərin artırılması istiqamətində səylər göstərir. Bu hesabata görə korreksiya xərclərin azaldılması hesabına baĢ verməlidir. 23 gəlir ekvivalentinin tətbiq olunması, dövlət xərclərinin 2024-cü ilə qədər təxminən 37% səviyyəsinə qədər tədricən azaldılmasına Ģərait yaradır və eyni zamanda qeyri-neft vergi bazasının 4% azaldılmasına imkan verir. Bununla da, Azərbaycanın qeyri-neft iqtisadiyyatında vergi dərəcələrinin azaldılması üçün gözəl fürsət var. Bu cür azaldılma özəl sahibkarlara daha rəsmi fəaliyyət göstərmək üçün stimulların yaradılmasına və bununla qeyri-formal sektorun rolunun və iqtisadiyyatda korrupsiyanın azaldılmasına təsir göstərə bilərdi (daha sonra III-cü bölmədə müzakirə olunur ki, həmin fürsətdən tam Ģəkildə istifadə olunmalıdır). 16. NQGĠUMS daha sabit makroiqtisadi siyasət üçün əsas yaradır və valyuta məzənnəsinin bahalaĢması təzyiqini və bununla da iqtisadiyyatın diversifikasiyasına əsas əngəllərdən birini azaldır. Məzənnə real olaraq 2004-cü ildən baĢlayaraq əhəmiyyətli dərəcədə bahalaĢıb (2008-ci ilə qədər 42%), və bu, məcmu tələbin daxili təklifə göstərdiyi çox böyük təzyiqdən və hökumətin manatın dollara qarĢı məzənnəsinin təsbit olunması siyasətinin tətbiqindən irəli gəlmiĢdir. NQGĠUMS tələbat təzyiqini azaltmalı və valyuta məzənnəsinin sabitləĢdirilməsi əsasında qurulan monetar siyasətdən inflyasiyaya və nəzarətə əsaslanan siyasətə keçidi dəstəkləməlidir. Əlavə olaraq, valyuta məzənnəsinə təzyiqin azaldılması, xarici ölkələrlə rəqabət aparmaq imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırır və iqtisadiyyatın diversifikasiyasını asanlaĢdırır. 17. Dövlət xərcləri bütün neft gəlirlərini əhatə edən və bütün fiskal riskləri qiymətləndirən ətraflı Orta Müddətli Xərclər Çərçivəsinə (OMXÇ) daxil edilməlidir. Xərclərə dair daimi gəlir yanaĢması yalnız o zaman əhəmiyyət kəsb edir ki, neftlə bağlı bütün gəlirlər xalis cari dəyərin (XCD) hesablanmasında nəzərə alınsın və bütün mümkün xərclər xərclər zərfinə daxil edilsin. Misal üçün, gəlirlərə gəldikdə, Neft Fondunun gəlirləri, ABƏġ və ARDNġ-in gəlirləri XCD-in hesablamalarında nəzərə alınmalıdır, çünki həmin gəlirlər neft bumundan (hasilat və qiymətlər) asılıdır və onların təsirləri rəvanlaĢdırılmalıdır. OxĢar olaraq, xərclər tərəfində: əgər pensiya öhdəlikləri və yaxud dövlət müəssisələrinin maliyyə öhdəlikləri xərclər proqnozuna daxil edilmirsə, daimi gəlir yanaĢmasının tətbiqi az məna kəsb edir. Hökumət qlobal böhranın Azərbaycana təsirinə cavabı düĢünəndə daimi gəlirin hesablanması zamanı Neft Fondunun aktivlərinin birbaĢa və ya dolayı öhdəliklərini nəzərə almalıdır (bu məbləğ XCD-in hesablanmasından çıxılmalıdır). 18. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 1: NQGİUMS-in “dəyişməz real xərclər” prinsipinin həyata keçirilməsi barədə göstəriş verən fərmana çevrilməsi və ondan sonra reallaşdırılması. Büdcənin Milli Məclisə təqdim olunmasının bir hissəsi olaraq “daimi real xərclərin” səviyyəsi barədə qiymətləndirmənin təqdim olunması və təklif olunan büdcədə neft gəlirlərinin bu məbləğə uyğun olduğunun və yaxud kənarlaşdığının müzakirə olunması. 19. Yuxarıda qeyd olunan prinsipin həyata keçirilməsinin gücləndirilməsi üçün Prezident yanında Ġqtisadi ġuranın yaradılması siyasi kurs və strategiyaların yüksək səviyyədə koordinasiyası üzrə cari prosesləri rəsmiləĢdirərdi. Hökumət Nazirlər Kabinetinin mövcud iqtisadi komandasının üzvlərindən, o cümlədən BaĢ Nazir, Maliyyə Naziri, Ġqtisadi ĠnkiĢaf Naziri, Mərkəzi Bankın Sədri, Neft Fondunun Ġcraçı Direktoru, Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Sədri, həmçinin Prezidentin Ġqtisadi məsələlər üzrə MüĢavirindən faydalanaraq təmin edə bilər ki, ġura həm Prezident, həm də Nazirlər Kabineti səviyyəsində fəaliyyət göstərsin. ġura Prezidentə strateji, büdcə və icra məsələləri, o cümlədən NQGĠUMS-in həyata keçirilməsi 24 ilə bağlı məsləhətlər verə, habelə hökumətin inkiĢaf strategiyasının nəticələrini izləyə bilər. Qərar qəbul edən Ģəxslər arasında yüksək səviyyədə məsləhətləĢmələr artıq aparılsa da, yaradılması təklif olunan ġura aĢağıdakılar arasında daha böyük ölçüdə ardıcıllığı təmin edə bilər: (i) hökumətin büdcəsi və NQGĠUMS prinsipi, (ii) siyasi kurs prioritetləri və büdcə prioritetləri, (iii) büdcə prioritetləri və institusional islahatlar, (iv) inkiĢaf nəticələrinin monitorinqi. ġura il ərzində müntəzəm qaydada görüĢə, bəzi iclaslar xüsusi olaraq büdcənin icrasına strateji rəhbərliyin təmin olunmasına həsr oluna bilər. 20. Təklif olunan ġura makroiqtisadi çərçivə və xərc prioritetləri ilə bağlı bütün tərəflərin, xüsusilə də sahə nazirliklərin mövqelərini büdcə prosesinin erkən mərhələsində uyğunlaĢdıra bilər. Bunu həyata keçirərkən, dövlət xərclərinin inkiĢafa təsiri də monitorinq oluna bilər. Azərbaycan beynəlxalq standartlara uyğun olaraq xərclərin idarə olunması üzrə çərçivə yaratsa da (OMXÇ əsasən Büdcə Sistemləri haqqında Qanuna daxil olunub, makroiqtisadi siyasət, gəlirlər və xərclər üzrə üç nazirliklərarası komissiya fəaliyyət göstərir), Prezident administrasiyasının büdcə prosesinin ilkin hazırlıq mərhələsində ―konsensus yaradan‖ rolu gücləndirilə bilər. Büdcə ölkənin ən əsas siyasi kurs alətidir. Ötən bir neçə il ərzində yekun büdcə zərfi ilə bağlı son qərarlar (xərclərin səviyyəsi) büdcə dövrünün axırlarında (Sentyabrdan sonra) verilib, həmçinin, ilin ortalarında əhəmiyyətli dərəcədə düzəliĢlər edilib. Əgər büdcə prosesinin əvvəlində ölkə rəhbərliyi tərəfindən müəyyən olunan strateji prioritetlər aĢağıdakılarını nəzərə alsa xərclərin idarəçiliyi prosesi güclənə bilər: a) ortamüddətli büdcə parametrlərini nəzərə alan qısa strateji sənədin hissəsi olsa və b) büdcə prioritetləri üçün xərclərin yüksək xətlərini əks etdirsə. Büdcə xərclərinin ən yüksək xətti təkrar müzakirə predmeti olmazsa, bu halda layihələrin prioritetləĢdirilməsi, nəzərdən keçirilməsi və onların icrasının mümkün nəticələrilə bağlı iĢ daha böyük əhəmiyyət kəsb edər. Buna görə Prezident administrasiyasının orta müddətli strateji roldan baĢqa büdcə prosesinin ilkin mərhələsində iĢtirakı tələb olunur ki, aĢağıdakı məqsədlərə nail olunsun: (a) orta müddətli makro çərçivəni təsdiq etmək, (b) ortamüddətli büdcə parametrlərinin bir hissəsi olaraq illik inkiĢaf prioritetlərini müəyyənləĢdirmək, (c) xərclərin təsirinin monitorinqini aparmaq. 21. Büdcənin hazırlanması ilə bağlı məsuliyyətin bölüĢdürülməsilə yanaĢı təklif olunan ġura yüksək səviyyədə strateji və koordinasiya məsələləri ilə bağlı məsləhətçi rolunu oynaya bilər. BeĢ yaxud on illik strateji sənəd onun iĢinə kömək edə bilər. ġura, strateji məqsədlərin prioritetləĢdirilməsi, koordinasiya maneələrinin aradan qaldırılması, institusional islahat prioritetlərinin müəyyənləĢdirilməsinin təmin olunmasında qabaqcıl rol oynaya bilər. Buna bir neçə səviyyədə baxmaq olar. Birincisi, makrosiyasət səviyyəsində: qeyd olunduğu kimi, artan dövlət xərcləri hesabına infrastrukturun təkmilləĢdirilməsinin faydaları qeyri-neft özəl sektorun azalmasının ―qiyməti‖ ilə (qeyri-neft investisiyalar, yaxud qeyri-neft ixrac və ya qeyri-neft BXĠ-nin qeyri-neft ÜDM-də payının azalması) tutuĢdurulmalıdır. Hökumət dövlət xərclərinin özəl sektoru həddən artıq ―sıxıĢdırıb çıxaranda― (crowding-out effect) qərar qəbul etməlidir. Ġkincisi, infrastruktur investisiyalarla bağlı aparılmıĢ tədqiqatlar onu göstərir ki, xüsusilə yollarla əlaqədar yatırılmıĢ investisiyaların faydalı olması üçün institusional islahatlar tələb olunur. AraĢdırmalardan məlum olur ki, ixracın artırılması üçün sərhədin keçməsi ilə bağlı prosedurlar (və gömrük təmizləməsi) daha səmərəli qurulmalı, karqo yüklərinə ədalətli yanaĢılmalıdır, onların əməliyyat xərcləri isə (daha az gecikmələr, qanunsuz ödəniĢlərin olmaması) azaldılmalıdır. Üçüncüsü, kənd təsərrüfatı sahəsində hökumət baĢa düĢür ki, bu sektor məĢğulluq və ixrac baxımından vacib mənbəyə çevrilə bilər. Bu yaxınlarda hazırlanmıĢ sektor strategiyasında Azərbaycanın bir neçə məhsul üzrə özünü təmin etməsi üçün vacib həvəsləndirici tədbirlər təklif olunur. Özünü təmin etmək və ixraca əsaslanan kənd təsərrüfatı istehsalı kimi ikili məqsədlər uyğunlaĢdırılmalıdır, çünki özünü təmin etməklə bağlı həvəsləndirici tədbirlər ixrac 25 potensialına malik olan məhsulların sıxıĢdırıb çıxarılması ilə nəticələnə bilər. Dördüncüsü, fiskal sahədə dövlət sektorunun səmərəliliyini artırmaq məqsədilə yüksək səviyyədə rəhbərlik tələb olunur. Bu, həm cari xərclər səviyyəsində (dövlət sektoru üzrə iĢəgötürmə qaydaları), həm də kapital xərclər səviyyəsində (satınalmalar, müasir qiymətləndirmə starndartları) görülməlidir ki, iqtisadiyyatın diversifikasiyasına (özəl sektorda yeni iĢ yerlərinin açılması və özəl sektora investisiya üçün imkanların təmin olunması) öz töhfəsini vermiĢ olsun. Koordinasiyanın gücləndirilməsi xüsusilə də qlobal böhran dövründə dəyərli olardı, çünki bu zaman xərclərin prioritetləĢdirilməsi tələb olunur. Yuxarıda qeyd olunan nümunələrdən belə qənaətə gəlmək olar ki, institusional maneələri həll etmək məqsədilə yüksək səviyyədə koordinasiya zəruridir. Bu maneələr hökumətin əhəmiyyətli dərəcədə səylərinə baxmayaraq, arzuolunan inkiĢaf nəticələrinin qarĢısını alır. Bir çox Avropa, Asiya və Latın Amerika ölkələrində bütöv bir hökümət üçün vahid bir mətləb üzrə orta müddətli prioritetləri və əsas siyasətləri (və bəzən maliyyəni) müəyyən edən strateji çərçivə sənədin olması yararlı olmuĢdur. Belə bir çərçivə sənəd daxilində sektor üzrə strateji planlar (yaxud Dövlət Proqramları) hazırlanır və prioritetləĢdirilir. 22. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 2: Prezident yanında məsləhətçi qurumun (məs. İqtisadi Şura) yaradılması ilə cari siyasi kursun və xərclərin koordinasiyasını gücləndirmək və rəsmiləşdirmək. Böhrandan sonra strateji çərçivə sənəd (beş yaxud on illik) və OMXÇ əsasında qərarları qəbul etmək 23. 2002-2003-cü illərdəki vacib səylərdən sonra xərclərin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə həyata keçirilən xərclərin idarə olunması üzrə islahatlarda məhdud irəliləyiĢ müĢahidə olunmuĢdur. Azərbaycanda 2005-08-ci illərdə dövlət xərclərinin həcmi 4,5 dəfə artsa da, xərclərin səmərəli idarə olunması sisteminin vacib komponentləri müəyyən olunmayıb. Bu cür sistemlərin əhəmiyyəti o zaman daha yüksək olacaq ki, ümumi dövlət xərclərinin səviyyəsindəki sürətli artım tempi daha az mümkün olsun. Azərbaycanda altıncı ildir ki, Xəzinədarlıq üzrə Ġnformasiyanın Ġdarəolunması Sistemi (XĠĠS) hazırlanır və investisiyaların qiymətləndirilməsi sistemi üzərində də iĢ gedir. 2008-ci il üzrə DXMH (PEFA report) hesabatında Azərbaycanın sistemi büdcə xərclərinin icrası baxımından olduqca yüksək qiymətləndirilir. Lakin, prioritetləĢdirmə və orta müddətli investisiya büdcəsi ilə bağlı təcrübə sahəsində sistem qeyri-kamil hesab olunur. 2008-ci il üzrə ÖSQĠ (CPAR report) hesabatına əsasən, dövlət satınalmalar sistemində məhdudlaĢdırıcı satınalmalar təcrübəsi, tender iĢtirakçılarının məhdudlaĢdırılması, qeyri-səmərəli mərkəzləĢdirilmiĢ qərar qəbuletmə kimi subyektivlik imkanları mövcuddur. 24. Xərclərin idarə olunması sistemləri, o cümlədən XĠĠS, layihələrin qiymətləndirilməsi, büdcənin hazırlanması, daxili və müstəqil audit kimi islahatların icrasını sürətləndirmək son dərəcə zəruridir. XĠĠS və layihələrin qiymətləndirilməsi sisteminin tamamlanmasından əlavə, Azərbaycanda büdcənin planlaĢdırılması prosesini yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə islahatların sürətləndirilməsi faydalı olardı. Bu prosesdə həm sektor, həm də təĢkilat səviyyəsində (DXMH-nin 2008-ci il hesabatında göstərildiyi kimi) orta müddətli resurs zərflərini (xərclərin yuxarı xəttlərini) müəyyənləĢdirən büdcə çərçivəsi ehtiva olunur. Azərbaycan büdcənin funksional, inzibati və iqtisadi təsnifatını apardığına görə bəzi ölkələrlə müqayisədə üstünlüyə malikdir. Hökumət üzrə daxili maliyyə nəzarəti və audit sistemləri gücləndirilməlidir ki, səmərəlilik və qanunilik daha çox təmin olunsun. Parlamentin büdcə prosesində rolu və Hesablama Palatasının iĢi ilə bağlı daha çox Ģəffaflığa ehtiyac olacaq. 26 Səmərəli dövlət xərclərinin ayrılmaz hissəsi müasir, ədalətli və Ģəffaf satınalma qaydalarına riayət etməkdir ki, bu da tənzimləyici çərçivədən tutmuĢ icra prosesinə qədər təmin olunmalıdır. 25. Azərbaycan satınalmaların gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. 2008-ci il üzrə Ölkədə Satınalmaların Qiymətləndirilməsi Hesabatında (ÖSQH) satınalmalar üzrə gücləndirilməsi zəruri olan bir neçə sahə öz əksini tapmıĢdır. Bunların ən vacibləri dövlət satınalmaları, o cümlədən qaydalar üçün hüquqi çərçivənin yeniləĢdirilməsi, əhatə dairəsi və icra məsələlərində boĢluqların aradan qaldırılması, inzibati qaydada qərarların qəbul edilməsini məhdudlaĢdırmaq məqsədilə qoruyucu vasitələrin tətbiqi və standart sənədlərin hazılranmasıdır. Azərbaycan həm də hüquqi Ģəxslərin institusional idarəetmə və potensialını da gücləndirə bilər. Buraya Dövlət Satınalmalar Agentliyinin (DSA) rolunun aydınlaĢdırılması, ən azı onun mövcud qanunvericiliklə uyğunlaĢdırılması, potensialın yaradılması və dövlət satınalmalarının ölkənin ümumi dövlət sektoru üzrə idarəçilik sisteminə inteqrasiyası daxildir. ÖSQH-də həmçinin bazar təcrübəsi və nəzarətlə bağlı əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyiĢ də tövsiyə olunur. 26. Ġdarəçiliyi daha da gücləndirmək məqsədilə qərar qəbul edən Ģəxslərə və ictimaiyyətə iqtisadiyyatla bağlı daha çox məlumatların verilməsi zəruridir. Ölkədə iqtisadiyyatın vəziyyəti və maliyyə xərclərinin icrası ilə bağlı ictimaiyyətə çoxlu məlumatlar verilir. Buna baxmayaraq bu sahədə hələ çox iĢlər görülməlidir. Hal-hazırda, hökumətin informasiya strategiyasını gücləndirmək olar. Bunu qərar qəbul edən Ģəxslər, kənar analitiklər və ictimaiyyət üçün müəyyən vacib məlumatların vaxtında çatdırılması vasitəsilə etmək olar. Bu informasiyaya aĢağıdakılarla bağlı ətraflı məlumatlar daxil olmalıdır: icmal büdcə (rüblük, GFS formatında, inzibati və funksional təsnifatda), real əmək haqları (aylıq, sektoral bölgüdə), real idxal və ixrac (aylıq, təfərrüatlı), qeyri-neft özəl investisiyalar (rüblük, təfərrüatlı). Belə müntəzəm və təfərrüatlı məlumatların mövcudluğu hökumətin və özəl sektorun iqtisadiyyata nəzarət etmək gücünü artırardı. 27. Hökumətin investisiya layihələrinin icrasını gücləndirmək məqsədilə ölkənin infrastrukturunun keyfiyyəti ilə bağlı “Ġllik Hesabat Kartı” hazırlamaq olar. Hökumət ölkədə infrastrukturu yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə əhəmiyyətli dərəcədə investisiya yatırır. Cari investisiya layihələri təcili investisiya ehtiyaclarına cavabdır. Eyni zamanda, hökumət tamamlanmıĢ layihələri effektli Ģəkildə reklam etməklə onlardan faydalana bilər. Hökumət infrastrukturun keyfiyyəti ilə bağlı ―Ġllik hesabat kartı‖ hazırlaya bilər. Bu hesabatda təkcə investisiyaların məhsulları (yenidən salınmıĢ yolların neçə kilometr olması) deyil, həm də nəticələri (Ġrandan Gürcüstan və ya Rusiya sərhədinə orta hesabla tranzit nə qədər vaxt tələb edir) nəzərə alına bilər. Hesabatda, həmçinin, infrastrukturla bağlı irəliləyiĢlər izlənə bilər ki, bu irəliləyiĢdən də xarici investisiyaları cəlb etmək məqsədilə istifadə etmək olar. 28. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 3: Xərclərin idarəolunması üzrə vacib institutları (xəzinənin idarəolunması, büdcənin hazırlanması, investisiyaların qiymətləndirilməsi, satınalmalar, daxili və xarici audit) yaratmaq/gücləndirmək və onları işlək vəziyyətə gətirmək; yaxşılaşdırılmış infrastruktur haqqında məlumatı yaymaq üçün illik hesabat kartı hazırlamaq. 27 Ġnfrastruktur və kommunal Ģəbəkələr 29. Azərbaycanda ictimai infrastrukturun aĢağı keyfiyyətdə olması 1990-cı ilin ortalarından inkiĢafa mane olan amillərdən biri olmuĢdur. Neft bumu gerçəkləĢdikcə, hökumət infrastruktura investisiyaların yatırılmasını prioritet istiqamət kimi görür. Ölkənin infrastrukturu 25-30 illik istismar dövrünü artıq baĢa vurmuĢdur. Bunun səbəbləri maliyyə imkanlarının olmaması (Azərbaycanın yeni neft resursları yalnız 2006-cı ilin sonunda istifadəyə verilmiĢdir) və köhnəlmiĢ idarəetmə təcrübəsidir. Əsas yolların təxminən 56 faizi pis vəziyətdədir, yolların 30 faizinin isə təcili təmirə əhtiyacı var. Regional və yerli yolların 45 faizə yaxınının istismar dövrü bitib ki, bu da bir sıra rayonlarda ərazi vahidləri arasında ilboyu əlaqənin yaradılmasına mane olur. OxĢar problemlər dəmir yolu sektorunda da yaĢanır. KorlanmıĢ dəmiryolu infrastrukturuna görə Azərbayanda dəmiryolları (neft üçün vacib ixrac marĢrutu) tam imkanla fəaliyyət göstərə bilmir. Son illərdə yaxĢılaĢdırılmasına baxmayaraq (xüsusilə paytaxt ərazisində), su təchizatının etibarlılığı aĢağı olaraq qalır (orta hesabla gündə 13 saat). Bakıdan kənarda, ölkənin bir çox yerlərində insanlar gündə üç saat su ilə təmin olunurlar. 30. Hökumət kommunal xidmətləri yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə “qısa, ancaq əmin” addımlar atmıĢdır: dövlət xərcləri və dövlət idarəçilyi. Azərbaycan kommunal xidmətləri Ģəbəkəsinin (elektrik, qaz, su, telefon xətlərinin çəkilməsi) yaxĢılaĢdırılmasının sürətləndirilməsi məqsədilə paralel olaraq aĢağıdakıları həyata keçirmiĢdir. Birincisi, icmal büdcə hesabına ölkənin vacib infrastruktur layihələrinə vəsait ayrılmıĢdır; eyni zamanda, kommunal xidmət göstərən qurumların maliyyə dayanıqlığının təmin olunması üçün komunal xidmətlər üzrə tariflər əhəmiyyətli dərəcədə artırılmıĢdır (Tarif ġurası vasitəsilə). Ġkincisi, sayğaclaĢdırma və kommunal xidmətlər üzrə hesab sistemi tətbiq olunmuĢdur. Hökumət eyni zamanda bütün kommunal xidmətlər üzrə struktur islahatlar aparmaq niyyətindədir. Bu hesabatda islahat prioritetlərinin yalnız bir neçəsi öz əksini tapıb ki, bunlar da aĢağıda müzakirə olunur. Hökumət bəzi hallarda tədricən korporativləĢməyə də keçir. Azərbaycanın orta müddətli tarif siyasəti var ki, burada 2010-cu ilə qədər kommunal xidmətlərin maliyyə davamlılığının təmin edilməsi əks olunur. 2008-ci ilə qədər ölkə bu istiqamətdə müəyyən iĢlər görüb.8 31. Ġndiyə qədər əldə olunmuĢ irəliləyiĢdərdən ən nəzərəçarpanı elektrik təchizatı və magistral yollarla bağlıdır ki, bunların da hər ikisi strateji sektorlardır. Elektrik təchizatı bütün sistem üzrə təkmilləĢdirilmiĢ və iqtisadi fəaliyyətin gücləndirilməsini dəstəkləmiĢdir. Bu, Azərbaycanın böyük ixrac potensialı olan, sürətlə artan aqro-emal sənayesi üçün xüsusilə vacibdir. Nəzərəçarpan irəliləyiĢ müĢahidə olunan digər sahə ġimal-Cənub və ġərq-ġimal-qərb dəhlizi üzrə yolların təmir olunmasıdır. Hər iki dəhliz Ġran və Gürcüstandan məhsulların idxal olunması, Rusiya və Gürcüstana (tranzit və sonuncu təyinat yeri) qeyri-neft məhsullarının ixrac olunması baxımından vacibdir. Xidmətlərə olan artan tələbə cavab vermək və təkmilləĢdirmə iĢlərini davam etdirmək üçün ölkə bir neçə çətinliyin öhdəsindən gəlməlidir. 8 Ötən illər ərzində investisiyalara ayrılmıĢ dövlət vəsaitləri əhəmiyyətli dərəcədə olmuĢdur. 2004-cü ildən kapital xərcləri nominal baxımdan 14 dəfə artaraq 2007-ci ildə qeyri-neft ÜDM-in 25.7 faizini təĢkil etmiĢdir. Bu göstəricinin 2008-ci ildə qeyri-neft ÜDM-in 37.2 faizə çatacağı gözlənilir. 2005-07-ci illərdə hökumət inzibatçılıq, sosial xidmətlər, enerji, nəqliyyat və kommunikasiya sahələrinə vacib investisiyalar yatırmıĢdır. Bu investisiyaların bir hissəsi kimi hökumət Azərenerjiyə (elektrik xidmətləri) 420 milyon manat, Azəriqaza (qaz xidmətləri) 64 milyon manat, Azərsuya (su təchizatı) 125 milyon manat, Dövlət Ġrriqasiya Agentliyinə 117 milyon manat, Bakı Metropoliteninə 82 milyon manat, AZAL-a (Azərbaycan Hava Yolları) 63 milyon manat və Nəqliyyat Nazirliyi (NN) vasitsilə yolların inĢasına 419 milyon manat sərmayə yatırmıĢdır. ġəbəkə üzrə kommunal xidmətlərə sərf olunan xərclər 2004-07-ci illər üçün ümumi kapital xərclərinin təxminən 50 faizini təĢkil etmiĢdir. 28 32. Birinci vəzifə 2007-ci ildə aparılmıĢ tarif dəyiĢikliyinin bazasında aydın qiymət siyasətini qəbul etməklə kommunal xidmətlərin maliyyə dayanıqlığının gücləndirilməsidir. Əvvəlki illərdə kommunal xidmətlər iri miqyaslı dolayı subsidiyaların obyekti idi. 2006 və 2007- ci illərdə kommunal xidmətlərə dolayı subsidiyalar qeyri-neft ÜDM-in müvafiq olaraq 4,7 və 3 faizinə bərabər idi. Tariflərə əhəmiyyətli dəyiĢiklik edilməsi yolu ilə bu subsidiyalar prinsipcə 2007-ci ildə ləğv olunmuĢdur. Bir tərəfdən, rəsmi statistikanın da təsdiq etdiyinə görə, Azərbaycanın neft-kimya kompleksi 2007-ci ilin yanvar ayındakı tarif artımına dözə bilməmiĢ və bir müddət fəaliyyətini dayandırmıĢdı. Perspektivə baxsaq Tarif ġurası tarif siyasətini hazırlamaqla və yerli və xarici investorlara onu öncədən qiymətləndirmək imkanı yaratmaqla gələcək tarifləri daha proqnozlaĢdırıla bilən etməlidir. Uyğun olaraq, Dövlət Əmlakının Ġdarəolunması üzrə Dövlət Komitəsi (DƏĠDK) idarəçilik potensialını gücləndirməlidir. DƏĠDK, Maliyyə Nazirliyi və Tarif ġurası maliyyə dayanıqlığı ilə bağlı 2007-ci ildə əldə olunmuĢ nailiyyətləri qoruyub saxlamaq üçün birlikdə iĢləməlidir. Hazırda qiymətlərin müəyyən olunması prosesi investorlar üçün gözlənilən deyil və kommunal xidmətlərin dövlətin əlində qalmasını təĢviq edir. 33. Qiymətlərin formalaĢdırılması prosesi maliyyə dayanıqlığını təmin etməklə bərabər əməliyyat xərclərini və investisiya yatırmaq imkanlarını da (hər bir sektor üçün məqsədəuyğun səviyyədə) nəzərə almalıdır. Xidmətlərin göstərilməsinin məsrəf strukturu barədə dəqiq məlumatın olmaması tarif dəyiĢiklikləri üçün əsaslandırılmıĢ trayektoriyanın müəyyənləĢdirilməsini çətinləĢdirə bilər. Son islahatlar Maliyyə Nazirliyinə büdcə prosesinin çərçivəsində dövlət müəssisələrinin maliyyə məlumatları ilə bir qayda olaraq vaxtında tanıĢ olmaq imkanı vermiĢdir. Bu təĢəbbüsün gücləndirilməsi və ölkənin iri dövlət müəssisələrində Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarının (BMHS) tətbiqi (1 yanvar 2008-ci ildən tətbiqinə baĢlanmalı idi, amma vaxt bir qədər uzadılıb) dövlət müəssisələrinin xərc strukturunu daha yaxĢı anlamağa kömək edəcək ki, bu da etibarlı planlaĢdırmanın, o cümlədən investisiyalar və tariflərin müəyyən edilməsinin əsasını təĢkil edir. Bundan baĢqa, kommunal xidmətlərin (əsas etibarı ilə yol sektorunda) orta müddət baxımından istismar xərclərinin planlaĢdırılması potensialı gücləndirilməlidir. 34. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 4: İnvestisiyalar və dövlət müəssisələrinin maliyyə dayanıqlığının təmin olunması üçün maliyyə idarəçiliyi və istismar xərcləri ilə bağlı qiymətlərin formalaşdırılması siyasətini və institusional gücləndirməni tamamlamaq. 35. Ġkinci vəzifə kommunal xidmətlərin səmərəliyinin artırılması və seçilmiĢ “qısa, lakin əmin” yolun seçilməsi orta müddət baxımından hökumət üçün maliyyə yükünə çevrilməməsinin təmin edilməsidir. Səmərəliliyin artırılması təkcə məqbul xidmətlərin göstərilməsi üçün deyil, həm də yeni investisiyaların maliyyələĢdirilməsi ehtiyacını və büdcəyə təzyiqləri azaltmaq üçün tələb olunur. Ġri miqyaslı investisiyaların təcili xarakter daĢıması ola bilsin ki, hökumətə səmərəliliyin artırılmasına diqqət yetirmək üçün kifayət qədər vaxt verməyib. Eyni zamanda, bu dövr ərzində müəssisələrin korporasiyalaĢdırılması, qaz və elektrik enerjisi sektorlarında göstərilən xidmətlərə görə hesabların təqdim edilməsi və yığım səviyyəsində potensialın yaxĢılaĢdırılması, 2007-ci ildə tariflərə əhəmiyyətli dəyiĢikliklərin edilməsi, Maliyyə Nazirliyi və kommunal müəssisələr arasında informasiya mübadiləsinin təkmilləĢdirilməsi müĢahidə olunmuĢdur. Gələcəkdə səmərəliliyin artırılmasının stimullaĢdırılması üçün tarif trayektoriyası müəyyən oluna bilər. Bir sıra ölkələrdə bu faydalı praktika hesab olunur. Bunun davamı olaraq, baĢqa ölkələrdə uğurla tətbiq olunduğu kimi, özəl sektor həm investisiya, həm də 29 idarəetmə sahələrinə cəlb oluna bilər. Birinci addım qlobal böhran sona çatdıqda Aztelekomun (yerüstü telefon xətt operatoru) nüfuzlu beynəlxalq investora satılması, Azərbaycanda müstəqil enerji istehsalçılarının (MEĠ) tətbiqinin sürətləndirilməsi və su sahəsində idarəetmə müqavilələrinin nəzərdən keçirilməsi ola bilərdi. Lakin, daha səmərəli iĢtirak üçün hər bir sektorun institusional mexanizmlərinin və struktur stimullarının dəqiqləĢdirilməsi tələb olunur. 36. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 5: Qlobal böhran müddətində dövlət müəssisələrinin səmərəliliyini artırmaq üçün orta müddətli tarif siyasətindən istifadə edilməsi imkanlarının nəzərdən keçirilməsi və böhran aradan qalxdıqca səmərəliliyi artırmaq, əməliyyat risklərini azaltmaq və fiskal fəza yaratmaq üçün özəl sektorun daha geniş iştirakına səy göstərilməsi (xüsusilə Aztelekomun özəlləşdirilməsi, bir müstəqil enerji istehsalçısının tətbiqi və yolların istismarına özəl sektorun cəlb edilməsi). 37. Üçüncü vəzifə müvafiq institutların formalaĢdırılması yolu ilə maliyyə dayanıqlığının, səmərəliliyin və özəl sektorun iĢtirakının təmin edilməsi üçün Ģəraitin yaradılmasıdır. Birinci addım kimi, Tarif ġurasının tam müstəqil olmasına ehtiyac duyulur. Lakin, məqsədəuyğun tənzimləyici orqan tələb edir ki, Hökumət bazar strukturu və özəl sektorun rolu ilə bağlı qərar qəbul etsin. Bazar strukturu ilə tənzimləmə arasında əlaqənin yaxĢı nümunəsi, Azərbaycanın energetika sektorunun qarĢısında duran müxtəlif strateji seçim variantları ola bilər. Birinci növbədə Azərenerji milli iqtisadiyyata xidmət edən Ģirkətə çevrilməyə çalıĢmalı və onun fəaliyyəti üçün mülkiyyət və idarəetmə modellərindən biri seçilməlidir ki, burada Azərenerjinin rolu, müstəqil enerji istehsalçılarının potensial rolu, habelə paylama Ģəbəkələrinin mülkiyyət və idarəetmə formaları müəyyən olunsun. Tənzimləyici orqan bundan sonra modelin ətrafında təĢkil olunmalıdır. Alternativ olaraq ölkə elektrik enerjisi sahəsində mövcud olan regional imkanlardan faydalana bilər. Lakin, bu halda Azərenerji daha çox alıcı Ģirkət funksiyalarını yerinə yetirməli olacaq və bu halda onun paylama Ģəbəkələrini idarə etmək vəzifəsindən azad edilməsi onun daha səmərəli fəaliyyət göstərməsinə imkan verər. Hər bir halda hökumətin, özəl sektorun və tənzimləyici orqanın xüsusi rolu fərqlidir. Lakin, bazarın strukturu barədə konkret qərar olmadan hökumət investorları çıxılmaz vəziyyətdə qoyur və tənzimləyici orqanın inkiĢafını ləngidir. Azərbaycanın digər kommunal sektorları (rabitə, qaz və müəyyən dərəcədə su və irriqasiya) daha birmənalı vəziyyətdə olsalar da, strateji istiqamətlər və bazarın strukturu barədə qərarların qəbulu eyni dərəcədə vacibdir. Dəmir yolları sahəsində Hökumət restrukturizasiyanı davam etdirmək və dəmir yollarını kommersiya qurumuna çevirmək niyyətindədir. Eyni zamanda, törəmə qurumların yaradılması da nəzərdə tutulur (infrastruktur, yük daĢımaları, sərniĢin daĢımaları və sair). 38. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq bu hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 6: Kommunal xidmətlər sektorlarının (xüsusilə də elektrik enerjisi və su) bazar strukturu barədə strateji qərarları qəbul etmək, və tənzimləmə və özəl sektorun dəvət edilməsi mexanizmlərini işləyib hazırlamaq. III. Özəl sektorun mühiti 39. Özəl investisiyalar təkcə infrastruktur xidmətlərindən və zaman baxımından uzlaĢdırılmıĢ makroiqtisadi siyasətlərdən deyil, həm də özəl sektor üçün açıq və rəqabətə 30 əsaslanan mühitdən asılıdır. Azərbaycan neft və qaz sektorlarına xarici investisiyaların cəlb olunmasında kifayət qədər böyük uğur qazanmıĢdır, lakin digər sahələrdə uğur bu qədər nəzərə çarpan olmamıĢdır. Son illərdə özəl investisiyalar orta hesabla ÜDM-in 50 faizindən artıq olmuĢdur. Lakin, qeyri-neft sektorunda özəl investisiyalar çox aĢağı səviyyədə qalmaqdadır: nadir hallarda qeyri-neft özəl investisiyaların səviyyəsi qeyri-neft ÜDM-in 10 faizini, ümumi ÜDM-in isə 5 faizini ötmüĢdür. Bu aĢağı rəqəm özəl sektorun artımı və iqtisadi diversifikasiyaya töhfə verməsi üçün kifayət qədər böyük potensialın olduğundan xəbər verir. 40. Keçid dövrünü yaĢayan ölkələr yeni investisiyalar hesabına (KOM-lar daxil olmaqla) yaranmıĢ rəqabətdən istifadə edərək bütün müəssisələrin, o cümlədən dövlət müəssisələrinin məhsuldarlığını artırmıĢlar. Uğur qazanmıĢ ölkələr iqtisadiyyatın açılmasının və beynəlxalq miqyasda rəqabət qabiliyyətli sahələrin formalaĢdırılmasının faydasını nümayiĢ etdirmiĢlər (bu sahələrin məhsullarının ixracı dayanıqlığın təməlidir). ġərqi Avropa və Mərkəzi Asiyada artım və məhsuldarlıq üzrə Dünya Bankının bu yaxınlarda aparıdğı araĢdırma göstərmiĢdir ki, məhsuldarlığın artımı iqtisadi artımın vacib determinantı olmuĢdur və məhsuldarlığın artımı o ölkələrdə mümkün olmuĢdur ki, onlar həm daxili, həm də xarici rəqabəti gücləndirə bilmiĢlər. Bəzi təbii sərvətlərlə zəngin ölkələr (məsələn Nigeriya, Venesuela) məhsuldarlığın artırılmasında o qədər uğur qazana bilməmiĢlər, çünki onlar belə rəqabətə Ģərait yaratmaq üçün qeyri-neft sektorunu ticarət və özəl investisiyalara lazımi qaydada aça bilməmiĢlər. 41. Hökumət bu yaxınlarda biznes üçün tənzimləyici mühiti yaxĢılaĢdırmaq səylərini gücləndirmiĢdir. Kiçik və orta biznesə baĢlamaq qaydalarının sadələĢdirilməsi, o cümlədən qeydiyyat üçün ―bir pəncərə‖ sisteminin yaradılması dövlət müəssisələri də daxil olmaqla bütün biznes növlərinin fəaliyyət imkanlarının bərabərləĢdirilməsinə yeni bir töhfə vermiĢdir. Nəticədə Azərbaycanın reytinqi Doing Business hesabatının 2008 və 2009-cu il nəĢrləri arasında 97-ci yerdən 33-cü yerə qalxmıĢdır (158 ölkə arasında)9. 42. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət TəĢkilatına üzvlüyü ləngiyir. ÜTT-yə qoĢulma hökumətə proteksionist təzyiqlərə, o cümlədən müəyyən sektorlara dəstək və vergi güzəĢtləri tələblərinə sinə gərməkdə kömək edə bilərdi. TəĢkilata qoĢulmanın sürətləndirilməsi həm yerli, həm də xarici investorlara müsbət siqnal verər və sabit, Ģəffaf və sadələĢdirilmiĢ tarif strukturunu təmin edər, standartlarla bağlı hüquqi-institusional çərçivəni müasirləĢdirər və əsas xidmət sektorlarında islahatları tətbiq edərdi. Azərbaycan ÜTT-yə qəbul olmaq Ģərtləri üzərində iĢləməlidir ki, bununla qeyri-neft mal və xidmətlər ticarətinin geniĢləndirilməsi və dərinləĢdirilməsi barədə niyyətini nümayiĢ etdirsin və, eyni zamanda, orta və uzun müddət baxımından məĢğulluq və iqtisadi artımı təmin edən rəqabətli və dayanıqlı qeyri-neft sektorunun inkiĢafı üçün zəruri olan mühiti yarada bilsin. 43. Lakin üç sahədə - lisenziyaların verilməsi, beynəlxalq ticarət və vergilərin ödənilməsi – Azərbaycanın əldə etdiyi irəliləyiĢ digər ölkələrdən geri qalır. Doing Business 2009 hesabatının gəldiyi bu nəticə Ģirkətlərin lisenziyalar, gömrük rəsmiləĢdirməsi və vergilərin ödənilməsi prosesləri sahəsində qeyri-rəsmi maneələrdən irəli gələn yüksək xərclər barədə Ģikayətləri ilə uzlaĢır. Yüksək əməliyyat xərcləri yerli Ģirkətlərin bazara daxil olmalarını və yerli və xarici mənbələrdən rəqabəti məhdudlaĢdıra bilər; bu da nəticədə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində yüksək dərəcədə təmərküzləĢməyə gətirib çıxarır. Məsələn, kənd təsərrüfatı 9 Doing Business 2010 hesabatında Azərbaycan 2008 və 2009-cu illər üzrə 38-ci yerdədir (bu hesabat 2009-cu il üçün ölkələrin biznes mühitini qiymətləndirir, 2008-ci il üçün isə yenidən qiymətləndirir). 31 sektorunda qiymət transmissiyası proseslərinin zəif olması barədə dəlillər var. Bunun səbəbi qismən bazarın təmərküzləĢməsindən, qismən də adambaĢına kiçik və orta müəssisələrinin sayının komparator ölkələrə nisbətən xeyli az olmasından ibarətdir. Rəqabətin zəifliyi istehsal xərclərinin yüksək olmasına gətirib çıxarır ki, bu da ölkənin rəqabət qabiliyyətini azaldır. 44. Tənzimləmə sistemi özəl sektorun fəaliyyətə baĢlaması və geniĢlənməsinə qarĢı qərəzli mövqe tutur: biznesin qeydiyyatı son islahatlar sayəsində yaxĢılaĢsa da, ləngiyən lisenziya və icazələr rejimi hələ də özəl sektor operatorlarına yük və yeni investisiyalara əngəl olmaqda davam edir. Son iki il ərzində Azərbaycan Ģirkətin qeydiyyatı üçün tələb olunan günlərin sayını 115-dən 16-ya endirməyə nail olmuĢdur. 2008-ci ilin ilkin nəticələri ümidvericidir və islahatların artıq nəticə verdiyini göstərir. Əlbəttə ki, perspektivdə nəticələrin ciddi monitorinq edilməsi məqsədəuyğundur. Digər tərəfdən Azərbaycanda lisenziyalaĢdırmaq və icazə qaydaları mahiyyət etibarı ilə dəyiĢməz qalmıĢdır. Nə lisenziya, icazə, razılıq və ya Ģəhadətnamə olduğunun hüquqi anlayıĢı müəyyənləĢdirməmiĢ, nə də bu çox saylı tələblərin hüquqi bazasının, tənzimləmə məqsədinin və ya potensial təsir və səmərəsinin təhlili mexanizmi yaradılmamıĢdır. Həssas fəaliyyət sahələrinin tənzimlənməsi üçün ən səmərəli yolun müəyyənləĢdirilməsi, lisenziya və icazələrin verilməsində daha az intervensionist yanaĢmalardan istifadə edilməsi məqsədilə beynəlxalq təcrübədən istifadə edilməsinə ehtiyac var. Ġqtisadiyyatın hansı sahələrinin tənzimlənilməsinə ehtiyacın olması, bu tənzimləmənin məqsədinin nədən ibarət olması və tənzimləmənin hansı yolla daha çevik və səmərəli həyata keçirilə bilinməsinin kompleks təhlili aparılmalıdır. Hökumət bu sahədə ilk prioritet kimi tikinti icazələrinin verilməsi prosedurlarının optimallaĢdırılmasını seçmiĢdir. Çünki, bu sahədə hazırkı sistem lüzumsuz olaraq uzundur və tikinti xərclərinin minimallaĢdırılması üçün səmərəli fəaliyyətin son dərəcədə mühüm olduğu sahədə korrupsiya imkanlarına yol açır. 45. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 7: Lisenziya və icazələrin əhatə dairəsinin azaldılması, lisenziya və icazələrin verilməsi prosesinin rasionallaşdırılması və sürətləndirilməsi. 46. Azərbaycan tranzit mərkəzinə çevrilməyə qərarlıdırsa, onun ticarətin və gömrüyün rahatlaĢdırma prosesləri ən üstün qabaqcıl təcrübəyə uyğun olmalıdır. Hal-hazırda ölkə Doing Business 2009 hesabatının beynəlxalq ticarət reytinqi üzrə 174-cü yeri tutur. Çoxlu zəifliklər mövcuddur. Gömrük təmizlənməsinin sürəti, habelə rəsmi və qeyri-rəsmi haqlar baxımından idxal və ixrac proseslərində müxtəlif Ģirkətlərə qarĢı qeyri-bərabər rəftar halları mövcuddur. Ġdxalçılar və gömrük məmurları arasında sövdələĢmə imkanları əhəmiyyətli səviyyədədir. Bunun dəlili kimi analoji idxal yük partiyalarına fərqli rüsum dərəcələrinin və fərqli tənzimləmə tədbirlərinin tətbiq edilməsini göstərmək olar ki, bu da eyni idxal malı üzrə daxili bazarda rəqabəti təhrif edir. Həmçinin yüklərin yoxlanması proseduru da köhnəlmiĢdir. Bundan baĢqa gömrük sisteminin mexanikləĢdirilməsi və ya kompüterləĢdirilməsi də müasir tələblərə cavab vermir və qismən bunun nəticəsi olaraq risklərin qiymətləndirilməsinə əsaslanan müasir yoxlama metodlarından istifadə olunmur (belə yanaĢmada risk parametrlərinə uyğun olaraq malların yalnız bir qismi yoxlanılır). 47. 2008-ci ilin oktyabrında hökumət Gömrük sisteminin inkiĢafı üzrə Dövlət Proqramını qəbul etmiĢdir və bu sənəd üç vacib məsələni həll edir. Proqramda sərhəd-keçid məntəqələrində gömrük orqanlarının ümumi nəzarəti altında inteqrasiya olunmuĢ strukturun yaradılmasını nəzərdə tutur ki, bu da hazırkı vəziyyətdən fərqli yanaĢmadır (hazırda sərhəd-keçid məntəqələrində müxtəlif qurumların, o cümlədən yolların təhlükəsizliyi, fitosanitar nəzarət, 32 gömrük və s., nümayəndələri çalıĢır). Lakin, gömrük təmizləməsinin özü ayrıca fəaliyyətdir və ölkənin daxilində yerləĢən dövlətə məxsus dörd terminalda həyata keçirilir. Təlim keçmiĢ gömrük mütəxəssislərinin və gömrük brokerlərinin sayı məhduddur. Bu proqramın çərçivəsində Azərbaycan müasir harmonik tarif sistemini tətbiq etməyi planlaĢdırır. Eyni zamanda yeni, risklərin qiymətləndirilməsinə əsaslanan yoxlama sisteminə keçid nəzərdə tutulur. Bundan baĢqa Azərbaycan irəliləyiĢlərin və nəticələrin monitorinqini aparmaq üçün meyarlar hazırlamaq niyyətindədir. Hökumətin cari islahatlarına dəstək və texniki yardım göstərilməsi ehtiyacının olacağı mümkündür. 48. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 8: Həm yerüstü, həm də dəniz limanlarındakı sərhəd-keçid məntəqələrində gömrük və ticarətin asanlaşdırılması proseslərinin islahatlarının sürətləndirilməsi və daha müasir, kompüterləşdirilmiş, risklərin qiymətləndirilməsinə əsaslanan gömrük təmizləməsi proseslərinə doğru keçid (hansı ki, fiziki yoxlamaların sayının azalmasına xidmət edir) 49. Hökumət, investisiyaya və hökümət yığımlarına dəstək zərfinin bir hissəsi kimi vergi dərəcələrini tədricən lakin etibarlı və sistemli Ģəkildə azaltmaq məqsədilə neft gəlirlərinin idarəedilməsi üçün NQGIUS-da nəzərdə tutulan maliyyə imkanlarından yararlanmalıdır. Azərbaycanda müstəqillikdən sonra münasib vergi sistemi formalaĢdırılmıĢdır və onun icrası son illərdə təkmilləĢdirilmiĢdir. Ġqtisadiyyatın inkiĢafı, vergi və gömrük inzibatçılığında aparılan islahatlar qeyri-neft sektorunda ödənilən vergilərin həcmində əhəmiyyətli dərəcədə artıma öz töhfəsini vermiĢdir. Qeyri-neft ÜDM-də qeyri-neft vergilərin payı 2003-cü ilin 19.7 faizindən həm 2007-ci və həm 2008-ci ildə təxminən 32 faizə qədər yüksəlmiĢdir. Azərbaycanda vergi dərəcələri komparator ölkələrlə müqayisədə nisbətən yüksək olaraq qalmaqdadır. Neft gəlirləri artdıqca Hökumət vergi dərəcələrinin azaldılmasını nəzərdən keçirə bilər. Ümumiyyətlə yüksək vergi dərəcələri (fərdi gəlir vergisi və sosial müdafiə ödəniĢləri) formal sektorda iĢləməyə əngəl törədir və yeni özəl investisiyaların yatırılmasını həvəsləndirmir10. 50. Mövcud vergi sistemi (həm normativ vergi dərəcələri, həm də vergi inzibatçılığı) Ģirkətləri kiçik ölçülü qalmağa və əməliyyatlarının ciddi bir hissəsini rəsmi iqtisadiyyat hüdudlarından kənarda tutmağa təĢviq edir. Yüksək vergi dərəcələrindən əlavə, vergi inzibatçılığı təcrübəsi (sənədlərin təqdim olunması üzrə tələblər, audit praktikası və s.) müəssisələr üçün çətinliklər yaradır. Müəssisələr də ya qeydiyyatdan keçməməyə, ya SadələĢdirilmiĢ Vergi Sistemində qalmağa, ya da qazanclarını olduğundan az göstərməyə üstünlük verirlər.1112 Nəticədə, Ģirkətlər maliyyə və texniki xidmətlərdən kənarda qalır, müasir menecment və mühasibatlıq təcrübəsinin tətbiq olunması üçün onların stimulları olmur. Buna 10 2009-cu ilin May ayında Hökumət müəssisələr (22 faizdən 20 faizə qədər) və fiziki Ģəxslər (35 faizdən 30 faizə qədər) üçün maksimal vergi dərəcələrini azaltmıĢdır (bu tədbir hesabatda tövsiyə edilənlərlə uyğundur). 11 Hazırda Azərbaycanda rüblük 22,500 AZN və ya ildə 90,000 AZN aĢağı dövriyyəsi olan müəssisələr üçün 4 faizlik SadələĢdirilmiĢ Vergi Sistemi (SVS) tətbiq olunur (bu müəssisələrin 98 faizi Bakıda yerləĢir). Bu rejimlə iĢləyən müəssisələr nə əmlak vergisi, ƏDV (18 faiz), sosial müdafiə ödəniĢləri (23 faiz) vermir. SVR rejimi ilə iĢləyən fiziki Ģəxslər isə heç bir gəlir vergisi ödəmirlər. 12 SadələĢdirilmiĢ vergi rejimi (SVR) Azərbaycanda mikro və kiçik müəssisələrə dəstək vermək məqsədilə yaradılmıĢdır. Bu hesabatda deyilir ki, müəssisələr sadələĢdirilmiĢ vergi rejimi altında iĢləməyə can atırlar. Hesabatda tövsiyə olunur ki, bu rejimdən ƏDV rejiminə keçmək üçün stimullar (həm vergi dərəcələrinin, həm də inzibatçılığın təkmilləĢdirilməsi yolu ilə) əhəmiyyətli Ģəkildə gücləndirilməlidir. 33 görə də, təəccüblü deyildir ki, Azərbaycan region üzrə adambaĢına ən az rəsmi MKOM-lar (mikro, kiçik, orta müəssisələr) olan ölkələrdən biridir13. 51. Hökumət vergi dərəcələrinin azaldılması və inzibatçılığının təkmilləĢdirilməsi sahəsində irəliləyiĢ nümayiĢ etdirib. 2003-cü ildən baĢlayaraq vergi dərəcələrinin azaldılması sahəsində ən vacib irəliləyiĢlər aĢağıdakılar olmuĢdur. 2005-ci ildə mənfəət vergisinin azaldılması (24%-dən 22%-ə, 2009-cu ildə isə 20 faizə), 2004-ci ildə məcburi sosial sığorta dərəcəsinin azaldılması (28 faizdən 25 faizə qədər), ƏDV-nin azaldılması (2005-ci ildə 20 faizdən 18 faizə) və aksiz vergilərin mütəmadi artırılması. Vergi inzibatçılığına gəldikdə son iki il ərzində bir sıra irəliləyiĢlər müĢahidə olunmuĢdur ki, bunun nəticəsində vergi yükü və vergi ödəyicisi ilə rəsmi Ģəxlər arasında birbaĢa ünsiyyət azalmıĢdır. Bu sahədə görülən iĢlər aĢağıdakılardı: (ı) bəyannamələrin elektron formatda doldurulmasının tətbiqi (2007-ci ilsən baĢlayaraq bu xidmətdən ƏDV ödəyicilərinin 96%, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məĢğul olan və ƏDV rejimində iĢləyən ödəyicilərin isə 35% faydalanır), (ıı) ―qaynar xəttin‖ yaradılması, (ııı) vergilər haqqında lazımı məlumatların internet səhifəsində yerləĢdirilməsi, (ıv) son bir neçə il ərzində vergilərlə bağlı hesabat formalarının 90-dan 15-ə qədər azaldılması, səmərəliliyin artırılması və ödəyicilərlə vergi rəsmiləri arasında birbaĢa ünsiyyətin azaldılması və (v) Vergilər Nazirliyinin məlumat bazası ilə digər qurumların məlumat bazaları arasında əlaqənin yaradılması (Xəzinədarlıq, Gömrük Komitəsi, kommersiya bankları və Daxili ĠĢlər Nazirliyi). Eyni zamanda bir sıra vergi əməliyyatları (kameral yoxlamalar daxil olmaqla) avtomatik rejimdə həyata keçirilir. Vergilərin ödəniĢi ilə bağlı hər-hansı bir problemin yaranması haqqında bildiriĢ avtomatik Ģəkildə 5 gün ərzində vergi ödəyicisinə göndərilir (insan müdaxiləsi olmadan). ƏDV üçün xüsusi depozit hesabının açılması vergi sisteminin əsasını təĢkil edir və iri vergi ödəyiciləri tərəfindən yaxĢı qarĢılanmıĢdır (əvvələr mübahisəli olsa da). 52. Buna baxmayaraq, vergilər və inzibati yük yüksək olaraq qalmaqdadır. Müəssisələrin formal sektorda fəaliyyət göstərməsi və onların bütün əməliyyatlarının formal sektora cəlb olunması vacib islahatların həyata keçirilməsini tələb edir. Vacibdir ki, müəssisələrin qeyri-formal sahibkarlıq fəaliyyətindən SVR (SadələĢdirilmiĢ Vergi Rejimi) rejiminə və sonra SVR rejimindən adi vergi rejiminə keçməsi düzgün stimullarla istiqamətləndirilsin. Eyni zamanda, müəssisələr üzərində vergi inzibatçılığı yükünün azaldılması da böyük əhəmiyyət kəsb edir. AĢağı vergi dərəcələri müəssisələrin SVR rejimində qalması və gəlirlərin gizlədilməsi istəyini azaldır. Bununla belə, vergi və gömrük inzibatçılığının təkmilləĢdirilməsi sahibkarları formal sektorda fəaliyyət göstərməyə stimullaĢdırır. Vergi inzibatçılığına gəldikcə Azərbaycan cari səylərini gücləndirməlidir ki, sahibkarlarla vergi inspektorları arasında kontaktlar minimuma ensin. 53. Hökumət Dövlət Müəssisələrindən maliyyə vəsaitlərinin əldə olunması məqsədilə vergi dərəcələrini yüksək saxlamamalıdır. Bunun əvəzinə, Dövlət Müəssisələrində yerləĢdirilən səhmlərdən dividentlərin və yaxud Dövlət Müəssisələrinə verilən kreditlər üzrə faizin alınması daha məqsədəuyğundur. Məlumatlara əsasən, hökumət DM-lərdən aldığı əhəmiyyətli dərəcədə gəlirləri itirmək qorxusuyla vergi dərəcələrini azaltmağa tərəddüd edir. Nəticədə, özəl Ģirkətlər və qeyri-neft iqtisadiyyatındakı qurumlar üçün də yüksək vergi dərəcələri saxlanılır ki, bu da bazara daxil olmaq prosesinə mənfi təsir göstərir. Hesabatda tövsiyə olunur ki, vergi dərəcələri azaldılsın, lakin DM-lər üzərində vergi yükü dəyiĢməz qalsın (yəni Hökumət tərəfindən həmin vəsait tənzimləmə və dividendlər hesabına əldə olunsun). 13 Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-formal fəaliyyət göstərmək üçün qərarın verilməsinə bir sıra faktorlar təsir edə bilər (mədəniyyət, bazarın miqyası, maliyyə resurslarının qıtlığı, qeyri-etik davranıĢ). Lakin, bu hesabatın qənaətinə görə vergi sisteminin yaratdığı yüksək əməliyyat xərcləri bu kimi qərarların verilməsinə ciddi təsir göstərir. 34 54. Hökumət qlobal böhran fürsətindən istifadə edərək xərcləri daha dayanıqlı səviyyəyə çatdıra bilər, lakin bununla belə neft gəlirlərindən faydalanaraq özəl sektorun vergi yükü azaldıla bilər. Birinci diaqramda cari neft qiymətləri ssenarisində neft gəlirlərinin qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti təsvir olunmuĢdur. Daha konservativ qiymət ssenarisi daimi gəlir səviyyəsinin daha aĢağı olmasını və hökumət xərclərinin qeyri-neft ÜDM-in 40 faizindən aĢağı səviyyəyə daha tez çatdırılmasını nəzərdə tutacaq. Buna görə də neft bumunun erkən mərhələsində neft gəlirləri özəl sektora ―tətil‖ verilməsi üçün istifadə olunmalıdır (hətta aĢağı neft qiymətləri ssenarisində belə). 55. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 9: Birbaşa vergitutma və sosial müdafiə ödənişləri daxil olmaqla, vergi dərəcələrini azaltmaq (bütün pensiyaların aktuar və strateji təhlilinin başa çatmasını və sosial sığorta ödəyən və ödəməyənlər üçün dayanıqlı pensiya paketinin müəyyən olunmasını nəzərə alaraq ). Bunlar özəl sektora yük olur və çox vaxtı qeyri-rəsmi məşğulluqa cətirib çıxarır. Həmçinin, vergi inzibatçılığı sahəsində islahatları davam etdirmək (xüsusilə inspektorlarla müəssisələr arasında kontaktların minimallaşdırılması istiqamətində) . 56. Azərbaycan hökumətinin böyük ölçüdə olması özəl sektorun iqtisadi fəaliyyətinə qarıĢmaq üçün dövlət müdaxiləsinə çoxlu əlavə imkanlar yaradır. Hökumət bu rolu dəyiĢməli və özəl sektorun problemlərini eləcə də qeyri-neft ixracının inkiĢafında problemləri həll edən olmalıdır. Qeyd olunduğu kimi, 2008-ci ildə dövlət xərclərinin ÜDM-in 83%-nə çatması gözlənilir. Bununla belə, Hökumət ümumi investisiyaların təxminən 80 faizini idarə edəcək. Korrupsiya və Ģəffaflıqla bağlı beynəlxalq sorğulardakı zəif nəticələr, həmçinin AYĠB-in ikinci nəsil islahatlar (bazarları daha səmərəli fəaliyyətə sövq etmək məqsədini daĢıyan) üzrə keçid indikatorlarının səviyyəsi ciddi narahatlıq doğurur (xüsusilə Hökumətin bu cür böyük ölçüdə olduğunu nəzərə alaraq). Bu, dövlət sektorunun fəaliyyətində (lisenziya və icazələrin verilməsi, satınalmalar və s.) daha çox Ģəffaflığı, iqtisadi fəaliyyəti məhdudlaĢdıran maneələrə daha yaxĢı cavab vermək məqsədilə özəl sektorla açıq dialoqun aparılmasını tələb edir. Son illərdə bir sıra xarici ölkələrdə aparılmıĢ islahatlar (Ġrlandiya, Malayziya) göstərib ki, özəl sektorla aparılan nəticəyönümlü əməkdaĢlıq (daxili investisiya, BXĠ və ixracın inkiĢafı sahələrində) hökumətə imkan vermiĢdir ki, özəl sektorun ehtiyaclarına daha dəqiq Ģəkildə reaksiya versin. Bu mübadilə ya regional, ya da sektoral çərçivədə baĢ verə, özündə həmkarlar ittifaqları və QHT-ləri ehtiva edə bilər. Hökumət üçün vacibdir ki, KOM-lar və böyük sahibkarlarla özünün funksional məlumat əldəetmə mexanizmini yaratsın. 57. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 10: Qeyri-neft ixrac potensialı olan sənaye sahələrinə, BXİ-nin cəlb olunmasına diqqət yetirməklə, özəl sektorla şəffaf dialoq üçün şərait yaratmaq. Hökumətin dəstəyi ilə maliyyə, keyfiyyət və standartlaşdırma məsələlərini fəal araşdırıb həll etməkdaxili bazarda alt-sektor və məhsul kateqoriyası səviyyəsində rəqabətə maneçilik törədən çatışmazlıqları aradan qaldırmaq. IV. Maliyyə Sektoru 58. Azərbaycanın maliyyə sektoru son illərdə həcmcə artmıĢdır. 2008-ci ildə daxili əmanətlərin ümumi səviyyəsi ÜDM-in 65 faizini təĢkil etmiĢdir ki, bu da regional və beynəlxalq 35 miqyasda ən yüksək göstəricilərdən biridir. Pulun real kəmiyyəti (bank depozitlərinin real kəmiyyəti də daxil olmaqla) əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır. 2005-ci ildən etibarən kreditlər də əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır. Bu, monetar və məzənnə siyasətlərinin kombinasiyası nəticəsində baĢ vermiĢdir (bax Fəsil 1). Buna baxmayaraq 2008-ci ilin ortalarında ümumi kreditlərin ÜDM-ə nisbəti təxminən 17 faiz təĢkil etmiĢdir (Avropa Birliyinə daxil olan ölkələrin 50 faiz göstəricisi ilə müqayisədə). Bu, maliyyə dərinliyinin nisbətən aĢağı olduğunu göstərir. Azərbaycanda bankların mahiyyətcə əsas maliyyə vasitəçiləri olduğunu nəzərə alsaq bu göstərici xüsusilə aĢağıdır. 59. Eyni zamanda maliyyə sektorunun tənzimlənməsi də gücləndirilmiĢdir. Azərbaycanın maliyyə sektoru Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarını tətbiq edən ilk sektor olmuĢdur. BMK, AYĠB və digər tərəfdaĢlarla birlikdə bank sektoru korporativ idarəetmə sistemini gücləndirən ilk sektor olmuĢdur. Azərbaycan Mərkəzi Bankı sektor üzrə əsas hüquqi və tənzimləmə bazasını təkmilləĢdirmək, onu beynəlxalq standartlara uyğunlaĢdırmaq və tənzimləyici kimi öz potensialını inkiĢaf etdirmək üçün vacib hüquqi-normativ sənədləri hazırlamıĢdır. 60. Bununla belə, Azərbaycanın maliyyə sektoru resursların paylaĢdırılması vasitəçiliyində və riskləri üzərinə götürməkdə məhdud rol oynamaqdadır. Ġqtisadiyyatın diversifikasiyasında da onun rolu kiçikdir. Azərbaycanın əsasən bank sektorundan ibarət olan çox yeni maliyyə sektoru var. 46 bankın fəaliyyət göstərdiyi bu sektorda ən böyük bank sektorun aktivlərinin 44 faizinə, ən iri iki bank isə 50 faizdən çoxuna nəzarət edir.Eyni zamanda, mütəĢəkkil kapital bazarının inkiĢafa töhfəsi çox məhdud olmuĢdur. Qiymətli kağızlar üzrə aparılan əməliyyatların təxminən 90 faizi fond birjasından kənarda (BFB) həyata keçirilir və bazar məlumatı kimi yayılmır. Nəticədə qiymətlər haqqında məlumatın əldə olunması aĢağı səviyyədədir və bazarın Ģəffaflıq səviyyəsi zəifdir. 2007-ci ildə mütəĢəkkil bazarın illik səhm dövriyyəsi ÜDM-in təxminən 1 faiziqədər olmuĢdur. 2008-ci ildə isə bu göstərici iki dəfə azalmıĢdır. MütəĢəkkil bazar üzrə ilkin və təkrar dövriyyənin təxminən 90 faizi qısamüddətli borc alətləri, yəni Dövlət Qısamüddətli Ġstiqrazlar (DQĠ) və Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) notlarıdır. Ötən iki il ərzində korporativ istiqrazların emissiya səviyyəsi sürətlə artmıĢdır, lakin onların dövriyyə müddəti 15 aydan artıq deyil. 61. Son illərdə Azərbaycanda sürətli kredit ekspansiyası müĢahidə olunur. Bu, müsbət addım olsa da, nəzarət orqanları tərəfindən sayıqlığı tələb edir. 2002-08-ci illərdə bank sektoru hesabına verilmiĢ kreditlərin həcmi on üç dəfədən artıq çoxalmıĢdır, baxmayaraq ki, bu, çox kiçik bazadan baĢlamıĢdır. Qeyri-bank kredit təĢkilatlarının sayı da həmin müddət ərzində 47-dən 94-ə artmıĢdır. Kreditin bu həcmdə artımı büdcə kəsirinin irimiqyaslı dollar axınları hesabına maliyyələĢdirilməsi, ARDNġ-in yüksək gəlirləri və yerli bankların xaricdə borclanması fonunda baĢ verən manatın tənzimlənən bahalaĢmasının həyata keçirilməsinin bir aspektidir. Azərbaycan bankları, xüsusilə 2007-ci ildən baĢlayaraq, xaricdən gələn maliyyə vəsaitlərinin (borcun) alıcılarına çevriliblər ki, bu da yerli valyutanın bahalaĢmasına təzyiqləri artırmıĢdır. Qazaxıstanda bu kimi borclanma maliyyə böhranı ilə nəticələndi. Eyni zamanda, kredit portfelinin keyfiyyəti də yüksəlməkdədir: 2007-ci ildə bank sektorunun qeyri-iĢlək kreditlərin ümumi kreditlərə nisbəti 2.9 faiz təĢkil etmiĢdir (yalnız 5 bankda 5 faizdən artıq nisbət qeydə alınmıĢdır). 2008-ci ilin ortalarında bu göstərici 2.2 faiz olmuĢdur (2001-ci ildəki 29 faizdən aĢağı). Lakin ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki böhran zamanı iqtisadi Ģərait korlanmağa təmayüllüdür və böhran özü də hələ daha yeni baĢ verib. Azərbaycan Mərkəzi Bankı 2008-ci ildə nəzarətə olan diqqətini artırmıĢdır. 36 62. Gələcəkdə hökumət orqanları daha da sayıq olmalıdır. Ġqtisadiyyatda yüksək inkiĢaf tempi saxlandıqca, kreditlər də eyni qaydada inkiĢaf edəcək. Kreditlərin artım tempi artıq bir qədər zəifləyib. Tamamilə mümkündür ki, bankların məhdud insan resursları və zəif korporativ idarəçiliklə nəzərəçarpan kredit artımı mühitində borcalanların adekvat Ģəkildə ödəmə qabiliyyətlərinin yoxlanılması çətin olmuĢdur. Zəif risk menecmenti və borcalanın kredit tarixçəsinə məhdud nəzarət iqtisadiyyatın sürətlə monetizasiya olduğu Ģəraitdə təhlükəli kreditlərin sürətlə artmasına gətirib çıxara bilər. Qlobal böhran Ģəraitini nəzərə alaraq, bir neçə bankın çətinliklərlə üzləĢməsini gözləmək olar. Ciddi kredit və likvidlik problemləri yarandığı təqdirdə dövlətin sahib olduğu bankın dominantlığı bank sistemini və iqtisadiyyatı sabitsizləĢdirmək potensialına malikdir. Əgər belə bir vəziyyət yaranarsa səlahiyyətli orqanların qabaqlayıcı tədbirlərlə bu risklərin təsirinin yumĢaltdılmasına kömək etməsi lazımdır. 63. Azərbaycanın maliyyə qurumları qlobal böhrandan öncəki zəngin, eyni zamanda olduqca riskli dövrdə proaktiv rol oynamıĢlar. 2005-08-ci illərdə Azərbaycanda daxili kredit orta hesabla illik 64.4 faiz artmıĢdır. Bu, hökumətin həyata keçirdiyi maliyyə siyasəti və ABġ dolları ilə münasibətdə de fakto təsbit olunmuĢ məzənnə rejiminin tətbiq olunması çərçivəsində baĢ vermiĢdir. Məzənnənin bahalaĢması böyük həcmli xarici borclanmaya gətirib çıxara bilər. Bu ağrılı yolu Qazaxıstan keçib. Azərbaycanın bank sektorunu idarə edən qurumlar bu təcrübəni nəzərə almıĢ və məzənnə riski ilə bağlı problemlərlə üzləĢməmək üçün həddən artıq ehtiyatlı olublar. Belə ehtiyatlı yanaĢmanın nəticəsində 2008-ci ilin sonunda kommersiya banklarının xarici borcunun məbləği təxminən 2.6 milyard ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. Əfsus ki, qlobal böhran nəticəsində kreditin uzadılması (roll-over) mümkün deyil. Hər bir halda borc məbləği idarə olunan olmalı və banklara cari öhdəliklərini yerinə yetirməyə imkan verməlidir. O, yeni kreditlərin uzadılması baxımından bank sisteminin imkanları qarĢısında çətinlik təĢkil edir. 2008- ci ilin sonuna olan məlumata əsasən, Azərbaycanın Neft Fondu və Mərkəzi Bankında 18 milyard ABġ dolları həcmində ehtiyatları mövcuddur ki, bu da qısamüddətli borcların ödənilməsi üçün kifayətdir. 64. Qlobal böhran hakimiyyət qurumlarından 2008-ci ilin oktyabr ayına qədər atılan addımları yenidən nəzərdən keçirilməsini və kredit ekspansiyasının stimullaĢdırılmasını tələb edir. Qlobal böhran dövründə iqtisadi fəaliyyəti dəstəkləmək məqsədilə pul-kredit qurumları proaktiv mövqe tutmuĢlar. Belə ki, kommersiya banklarına tətbiq olunan xarici kreditlər üzrə 5 faizlik məcburi ehtiyat norması ləğv olunmuĢdur. Həmçinin, kommersiya bankları üçün aĢağı faiz dərəcələri ilə kredit imkanları yaradılmıĢdır. Bununla belə, Neft Fondu aktivlərinin kommersiya banklarına borc və ya investisiya formasında verilməsi ilə bağlı sonrakı müzakirələr diqqətlə aparılmalı, potensial xərc və faydalar diqqətlə tarazlaĢdırılmalı (konkret hansı problemin hansı iĢlərlə həll olunacağına lazımi diqqət yetirməklə), icmal büdcənin əməliyyatları ilə bağlı olaraq Neft Fondunun qaydalarının pozulmaması təmin olunmalıdır. 65. Hökumət həm kredit verən qurumlar üçün olan məlumatları, həm də kredit bazarını geniĢləndirmək üçün əlavə təminatdan yararlanma sistemini gücləndirməlidir. Kredit verən qurumlar üçün mövcud məlumat sistemini gücləndirmək məqsədilə aĢağıdakıları etmək olar: (i) Kredit reyestrinin əhatə dairəsini geniĢləndirmək; (ii) pərakəndə ticarətçilər, ticarət kreditorları, kommunal Ģirkətlər, habelə maliyyə institutlarının kredit məlumatlarını yaymaq üçün reyestrin əhatə dairəsini geniĢləndirmək. Girovdan istifadə etmənin mümkünlüyünü yaxĢılaĢdırmaq üçün aĢağıdakıları etmək olar: (i) qanunvericiliyə dəyiĢiklik edərək bütün vətəndaĢlara girov müqaviləsinin iĢtirakçısı olmaq hüququnu vermək; (ii) daĢınan və daĢınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüquqlarının vahid reyestrini yaratmaq; (iii) qanunvericiliyə dəyiĢiklik edərək bütün tərəflərə mübahisələri məhdudiyyətsiz olaraq 37 məhkəmədən kənar həll etmək imkanı vermək; və (iv) maliyyə müqavilələrinin tətbiqi, o cümlədən girovun müsadirəsinin xərclərini azaltmaq. Azərbaycan lizinqi daha da inkiĢaf etdirə və zəmanətli kreditlər üzrə qanunvericliyi tətbiq edə bilər. Hər iki alət qeyri-likvid girovu icarəçinin və ya borcalanın öz öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi təqdirdə asanlıqla satılmasına imkan verən likvid maliyyə alətlərinə ―transformasiya‖ etməyə Ģərait yaradır. 66. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 11: Pul-kredit qurumları tərəfindən proaktiv bank nəzarəti və tənzimləmənin həyata keçirilməsi . 67. Güclü və dinamik mikro, kiçik və orta müəssisələr (MKOM) sektorunun yaradılması maliyyələĢdirmə tələb edir. Belə ki, MKOM-lara kredit ayırmaq üçün bir çox səyləri artırmaq lazımdır və bunun bazar prinsipləri əsasında həyata keçirilməsi zəruridir. Azərbaycanda MKOM-lar üçün bir neçə kredit proqramları mövcuddur, lakin onları geniĢləndirmək, böyütmək və bazar prinsiplərinə uyğun möhkəmləndirmək lazımdır. Azərbaycanda yeni mikrokredit bankı hesabına mikrokreditlərin həcmi, Milli Sahibkarlıq Fondu hesabına isə kiçik müəssisələrə verilən maliyyə resurslarının miqyası əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır. Ölkədə bu səyləri geniĢləndirmək və, daha əhəmiyyətlisi, kənd təsərrüfatı sektorunda maliyyəyə çıxıĢ məsələlərini yaxĢılaĢdırmaq lazımdır. Kənd təsərrüfatı sektorunda kommersiya tipli kreditlərin verilməsi sahəsində uğur qazanmıĢ bir sıra ölkələr arasında Hollandiya və Fransanı qeyd etmək olar. 68. Bununla belə, dövlət müəssisələrinə borc verən bank sistemi özəl sektorun layihələri üçün maliyyə resurslarının yerləĢdirilməsini sıxıĢdırıb çıxarır. 2008-ci ilin sonunda iri dövlət sektorunun təĢəkkül tapdığı Ģəraitdə dövlət müəssissələrinə ayrılan bütün kreditlərin xüsusi çəkisi 13.7 faiz təĢkil etmiĢdir ki, bunun da üçdə iki hissəsindən çoxu dövlətin sahib olduğu bankın portfoliosunda yerləĢib. Dövlət müəssisələrinə kreditlərin ayrılmasında Ģəffavlığın azlığı rəqabəti təhrif edir və real sektor üçün daha yüksək maliyyələĢdirmə xərclərilə nəticələnə bilər. 69. Azərbaycanın rəhbərliyi qlobal böhran baĢa çatdıqdan sonra xarici bankları ölkəyə cəlb etməyə hazır olmalıdır. Azərbaycan bir neçə xarici bankı ölkəyə cəlb edib. Lakin, böhran səngidikdən və xarici bankların maliyyə sağlamlığı ilə bağlı daha aydın mənzərə yarandıqdan sonra bəzi adlı-sanlı maliyyə qurumlarının Azərbaycana cəlb olunması vacibdir. Ölkədə rəqabəti gücləndirmək məqsədilə belə banklardan yararlanmaqdan əlavə (Azərbaycanda yerli bankların bazarda payının azaldılması ilə bağlı ölkədə əldə olunmuĢ irəliləyiĢə baxmayaraq), xarici banklar həm də bank sektoruna əhəmiyyətli dərəcədə dəyər qata bilərlər. Xüsusilə onu nəzərə almaq lazımdır ki, xarici bankların kommersiya Ģərtləri ilə kənd təsərrüfatı sektoruna kredit verməklə bağlı zəngin təcrübələri vardır. 70. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 12: İnstitusional mühitin (məsələn borcalanla bağlı məlumatların əldə olunması imkanları) təkmilləşdirilməsi və qlobal böhrandan sonra xarici bankların cəlb edilməsi (məsələn, kənd təsərrüfatı sahəsində ixtisaslaşmış banklar) yolu ilə MKOM-lar və böyük korporasiyalar üçün kreditə çıxışı yaxşılaşdırmaq. 38 71. Azərbaycan kreditə çıxıĢla bağlı səylərini davam etdirməli, onları müvafiq institutların yaradılmasına və ədalətli rəqabətin təmin olunmasına yönəltməlidir. Bazarı inkiĢaf etdirmək və kreditə çıxıĢı geniĢləndirmək məqsədilə ölkədə üç xüsusi fond (Milli Sahibkarlıq Fondu, Ġpoteka Fondu və Azərbaycan Ġnvestisiya ġirkəti) təsis olunub. Belə müstəqil fondların (BVF-in və BMK-in iĢinə istinad olunur) fəaliyyəti ilə bağlı beynəlxalq təcrübə mövcuddur və bu təcrübəyə görə fondların rəhbərliyi siyasi təzyiqlərlə mübarizə nöqteyi- nəzərindən çətinliklərlə üzləĢir. Əgər ölkə rəhbərliyi bu fondları saxlamaq ehtiyacını hiss edirsə, aĢağıdakıları etmək zəruridir: (i) ən vacib prioritet kimi bu fondların idarəciliyini inkiĢaf etdirmək; (ii) faiz dərəcələri əvəzinə kapitalı subsidiyalaĢdırmaq. 72. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 13: Kreditə çıxışın genişləndirilməsi üçün dövlət vəsaitindən hər hansı istifadə faiz dərəcələrinin subsidisiyası əsasında deyil, əsas kaptialın və ya borcalanın kapitalının maliyyələşdirilməsi bazasında olmalıdır. V. Ġxtisaslı əmək qüvvəsinin və insan kapitalından daha yaxĢı istifadə edilməsinin təmin edilməsi 73. Azərbaycan insan kapitalının keyfiyyəti və ondan səmərəli istifadə sahəsində geri qalır və bunun əsas səbəbi təhsil sisteminin və əmək bazarı sahəsində siyasətin qeyri- adekvatlığıdır. Azərbaycana Sovet dövründən nisbətən yaxĢı təhsil sistemi miras qalmıĢdır. Lakin, keçid illəri ərzində təhsilin keyfiyyəti pisləĢib və nəticədə ixtisaslı əmək qüvvəsinin təklifi əhəmiyyətli dərəcədə azalmıĢdır. Azərbaycanın təhsil sistemi korrupsiya (bu da diplomların dəyərini azaldır), investisiyaların tələbatdan aĢağı olması (təhsil sahəsində dövlət xərcləri 2000- ci ildə ÜDM-in 3.9%-dən 2006-cı ildə ÜDM-in 2.7%-ə düĢmüĢdür, bu da ÜDM-in 5.2%-ni təĢkil edən ĠƏĠT ölkələrinin orta göstəricisindən çox aĢağıdır) və məzunların ixtisası ilə iqtisadiyyatın tələb etdiyi bacarıqlar arasında ciddi uyğunsuzluqdan zərər çəkir. Nəticədə, Azərbaycan insan kapitalının keyfiyyəti və kəmiyyəti münasibətdə onunla müqayisə oluna bilən ölkələrdən geri qalır. 2007-ci ildə Azərbaycanın adambaĢına düĢən ÜDM-in MDB ölkələri arasında dördüncü yerdə olmasına baxmayaraq, ölkə, Dünya Bankı Ġnstitutunun Bilik Ġqtisadiyyatı Ġndeksində (2008) Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında yalnız Özbəkistan və Tacikistandan yüksək olan 23-cü yer tutmuĢdur. 74. Ölkənin ciddi demoqrafik keçid yaĢamasını nəzərə alaraq, təhsilə investisiyaların qoyulması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. KeçmiĢdə doğum əmsalının nisbətən yüksək olmasına və əhalinin yaĢ strukturunun əlveriĢli olması səbəbindən, Azərbaycanın əmək qabiliyyətli yaĢda (15-64 yaĢ) olan əhalisinin sayı sürətlə artmağa davam edir. Əmək qabiliyyətli yaĢda (15-64 yaĢ) əhalinin sayı 1999-cu ildə 5 milyondan bir qədər aĢağı rəqəmdən 2006-cı ildə 5.77 milyon nəfərə qalxmıĢdır (16% artım). Növbəti onillik ərzində 15-64 yaĢlarında olan əmək qabiliyyətli əhalinin sayı 2015-ci ildə 6.55 milyon nəfərə artacaqdır (BMT-nin əhali proqnozuna 14 )). Bir tərəfdən bu iĢ yerləri ilə bağlı rəqabəti artıracaq. Digər tərəfdən isə, doğum əmsalı aĢağı olan 1990-cu illərdə doğulmuĢ nəsil əmək qüvvəsinə daxil olandan sonra, 2006-cı ildə 1.74 milyon təĢkil edən 15-24 yaĢında əhalinin sayı 2015-ci ildə 1.54 milyona, və ondan sonra 2020-ci ildə 1.19 milyona düĢəcəkdir. Bu əmək qüvvəsinin yaĢlanmasına gətirib çıxaracaq. Həmin məqamda, 14 BMT Katibliyinin Ġqtisadi və Sosial Məsələlər Departamentinin Əhali ġöbəsi, ―Dünya Əhalisinin Persektivləri: 2006-cı ilin redaktəsi‖. 39 Azərbaycan təhsil və ixtisas səviyyəsi yüksək olan əhali ilə inkiĢaf çağırıĢlarına cavab verməyə hazır olmalıdır. 75. Məzunların ixtisaslaĢması və iqtisadiyyatın tələbatları arasında ciddi uyğunsuzluq var. PeĢə və ali təhsil məktəblərində məĢğulluq imkanlarını təmin edən nisbətən məhdud təhsil, səhiyyə və istehsal sahələri üzrə həddindən artıq çox mütəxəssis hazırlanır və eyni zamanda yeni tələbatın əksəriyyətini yaradan kənd təsərrüfatı və xidmət sahələri üzrə çox az məzun buraxılır. Həmin uyğunsuzluq iĢəgötürənlər tərəfindən də təsdiq olunur. Misal üçün, mikro, kiçik və orta müəssisələr ixtisassız iĢçiləri (onlar da iĢə götürülən iĢçilərin əksər hissəsini təĢkil edir) asanlıqla tapır, lakin ixtisaslı sənətkarların və müvafiq ticarət personalı, texniki mütəxəssislər və idarəçilərin tapılmasında çətinlik çəkirlər 15. Faktiki olaraq, son illərdə Bakı Ģəhərində keçirilən əmək yarmarkalarının iĢə düzəlmə səviyyəsi aĢağı olmuĢdur: əmək haqlarının məqbul səviyyədə olmasına baxmayaraq iĢ təkliflərinin təxminən 70%-i qəbul olunmamıĢdır. Əmək və Əhalinin Sosial ĠnkiĢafı Nazirliyinin BaĢ MəĢğulluq Ġdarəsi həmin uğursuzluğun səbəbini təklif olunan iĢ yerlərinin əksəriyyətinə münasibətdə kompüterdə iĢləmək bacarıqları və ingilis dili daxil olmaqla, yüksək ixtisas tələblərinin irəli sürülməsi ilə izah etmiĢdir. 76. Hökumət təhsilə, və xüsusilə ali təhsilə daha çox vəsait xərcləməlidir. Hökumət tərəfindən təhsilə yüksək prioritet verilməsi üçün dövlət vəsaitinin xərclənməsi ilə bağlı cari qərarlara yenidən baxılması vacibdir. Büdcənin bu cür yenidən istiqamətləndirilməsi ali təhsilin keyfiyyətinin və ali təhsil müəssisələrinə qəbulun səviyyəsinin artırılmasına yönəldilməlidir. Bundan əlavə, müəllimlərin əmək haqlarının qaldırılması da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əmək haqlarının qaldırılması orta təhsildə çox aĢağı tələbə-müəllim nisbətinin (9.4, ĠƏĠT-də orta göstərici isə 14 təĢkil edir) qaldırılması hesabına maliyyələĢdirilə bilər. Hazırkı səylər təhsil sistemində korrupsiyanın azaldılmasına yönəlmiĢ tədbirlərlə əlaqələndirilməlidir. Bu yolla Azərbaycanın diplomları dəyərlərini bərpa edə biləcəklər. Digər tərəfdən, ali təhsillə bağlı dövlət xərcləri yeni universitetlərin yaradılmasına (xüsusilə Bakı Ģəhərinin kənarında) və ali təhsil müəssisələrinə qəbulun artırılmasına imkan yaradaraq tədricən qeyri-neft ÜDM-in 1.1%-nə qədər qaldırılmalıdır. Bundan əlavə, Yaponiya, Çin, Koreya və Hindistanın uğurlu təcrübəsindən nümunə götürərək, Azərbaycan xarici universitetlərin və ya özəl təlim Ģirkətlərinin dəvət olunması imkanlarını araĢdırmalıdır. 77. Təhsil və təlim əmək bazarının ehtiyacları ilə əlaqələndirilməlidir. MəĢğulluq imkanlarının artırılması məzunların ixtisaslaĢması və iqtisadiyyatın strukturu arasında uyğunsuzluğun aradan qaldırılması üçün müdaxilə etməsi deməkdir. Həmin müdaxilə karyera məsələləri ilə bağlı məsləhətlərin verilməsi vasitəsilə tələbələrə iĢə götürən sektorlar və əmək haqları haqqında müvafiq məlumatların verilməsini nəzərdə tutmaqla əmək və təhsil nazirlikləri arasında daha yaxĢı əlaqələndirməni tələb edir. Bura hökumətin özəl sektor ilə əməkdaĢlığı, və, eyni zamanda əmək bazarının mövcud və gələcək ehtiyaclarının ətraflı tədqiqatı əsasında dövlət universitetlərinin və peĢə məktəbinin kurrikulumunun yenidən baxılması daxil olmalıdır. Paralel olaraq, iĢçiləri iĢəgötürənlərin tələb etdiyi bacarıqlarla təmin edəcək müasir peĢə təhsili və təlimi (PTT) , və eyni zamanda yetkinlik yaĢına çatmıĢ Ģəxslərin (ömür boyu davam edən təlim) təlimi sisteminin yaradılmasına ehtiyac duyulur. Bu məqsədlə, mövcud regional təlim mərkəzləri və PTT məktəblərinin Ģəbəkəsi geniĢləndirilməli və, Ümumi Keyfiyyətə Zəmanət Çərçivəsi, və, eyni zamanda, səriĢtəyə əsaslanan standartlaĢdırılmıĢ ixtisaslaĢdırma sistemi yaradılmalıdır. Bu 15 Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən 2007-ci ildə və Kuddo və digərlər tərəfindən 2005-ci ildə aparılmıĢ Azərbaycanda kiçik və orta müəssisələrinin biznes mühiti ilə bağlı sorğunun nəticələrinə baxın. 40 prosesdə Azərbaycan bəzi ĠƏĠT ölkələrinin, misal üçün Macarıstanın son zamanlar ərzində əldə etdiyi təcrübədən faydalana bilər. 78. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 14: İslahatı ali təhsil əsasında qurmaq və sistemin bazarın ehtiyaclarına cavab verməsini təmin etmək. 79. Azərbaycan Hökuməti (ƏƏSMN) əmək bazarları ilə bağlı fəal siyasəti formalaĢdıra bilər. Yüksək keyfiyyətli məĢğulluq xidmətlərinin köməyi ilə iĢsizlərin ―fəallığının artırılması‖ strategiyaları müavinət alanların və digər iĢ axtaranların iĢlə təmin olunma imkanlarını artırmağa kömək edə bilər. Azərbaycanda əmək siyasətinin fəallaĢdırılması əvvəlki proqramların daha yaxĢı qiymətləndirilməsi və benefisiarların və əmək bazarının ehtiyaclarının və xüsusiyyətlərinin daha çox nəzərə alınması vasitəsilə məĢğulluqla bağlı məsləhətçiliyin, əmək yarmarkalarının, təlim proqramlarının və ictimai iĢlərlə bağlı layihələrin təkmilləĢdirilməsini tələb edir. Bu, həmçinin, sosial xidmətlər, səhiyyə xidmətləri, mənzil sektoru və icmalarla Ģəbəkə fəaliyyətinin aparılmasını nəzərdə tutur. 80. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 15: Məşğulluğun və iş axtaranların uyğunlaşdırılmasına kömək etmək üçün əmək bazarında fəal iş təcrübəsini təmin etmək. 81. Azərbaycanın dövlət sektoru məĢğulluğa və əməyin ödənilməsinə dair yanaĢmasını dəyiĢdirməlidir. Dövlət sektorunun səmərəliliyinin artırılması (Fəsil 3) və dövlət sektoru tərəfindən əhaliyə yüksək keyfiyyətli xidmətlərin göstərilməsi (Fəsil 4 və 5) zərurətini nəzərə alaraq, hökumət son imkan kimi nəzərdən keçirilən iĢəgötürən qismində qalmaqda davam edə bilməz. O, yüksək ixtisaslı və yaxĢı təcrübəyə malik olan insanları cəlb etməlidir və artıq çalıĢan yüksək ixtisaslı insanları saxlamalıdır. Buna nail olmaq üçün, o yüksək ixtisaslı iĢçilərin əmək haqlarını qaldırmalı və əmək haqqını görülən iĢin nəticələri ilə əlaqələndirməlidir. Lakin son zamanlar təcrübə göstərdiyi kimi, əmək haqqının fəaliyyətin səmərəliliyi ilə əlaqələndirməsi dolayı yanaĢmanın tətbiq edilməsini tələb edir. Bir neçə ĠƏĠT ölkəsi dövlət xidmətlərinin səmərəliyini dövlət sektorunda çalıĢan iĢçilərin əmək haqlarının müvafiq təĢkilati bölmənin fəaliyyətinin səmərəliliyi ilə əlaqələndirməyə çalıĢmıĢdır. Hazırkı təcrübənin çətin olması sübut olunub, çünki fəaliyyətin səmərəliliyinin ölçülməsi (fəaliyyətlər və nəticələr münasibətdə) problemli olub və uzun müddət ərzində iĢin aparılmasını tələb edir. Bundan baĢqa, son zamanlar əmək haqqının fəaliyyətin nəticələrinə bağlanması ilə bağlı islahatların nəticələri haqqında empirik ədəbiyyat təəssüfləndirici təsir bağıĢlayır. Azərbaycan hökuməti üçün alternativ variant ondan ibarət ola bilər ki, əməyin ödənilməsi ilə bağlı islahat fəaliyyətin nəticələri əsasında illik bonuslar və ya əmək haqqının dəyiĢilməsi deyil, əmək haqqının artırılmasını vəzifədə yüksəlmə ilə əlaqələndirən əməyin ödənilməsi üzrə müsabiqəli struktur əsasında qurulsun. 82. Yuxarıdakıları nəzərə almaqla, hesabatda tövsiyə olunur: Tövsiyə 16: Hökumətin son imkan qismində nəzərdən keçirilən işəgötürən olaraq istifadə edilməsindən uzaqlaşmaq və ixtisaslı işçilərin saxlanması və cəlb olunması üçün əmək haqqının qaldırılması və bunun vəzifədə yüksəlmə ilə əlaqələndirilməsi vasitəsilə dövlət sektorunun səmərəliliyinin artırılması. 41 VI. Yekun 83. Hazırkı hesabat diversifikasiyanın Azərbaycanda inkiĢaf nailiyyətlərinin davamlılığı üçün əsas amil olduğunu təsdiqləyir və diversifikasiyanın təmin olunması üçün orta müddətli tövsiyələri təqdim edir. Strategiya Azərbaycanın neft bumunun müvəqqəti xarakterinə və ölkənin orta müddətdə davamlı inkiĢafının təmin edilməsi və məĢğulluğun artırılması ehtiyaclarına cavab verir. Təcililik: (i) dövlət xərclərinin qeyri-dayanıqlı səviyyəsi və (ii) son zamanlar neft qiymətlərinin kəskin düĢməsindən irəli gəlir. Son zamanlar diversifikasiya ilə bağlı səylərin dayandırılması, nəzərdən keçirilməli vacib faktorlardan biridir. Təklif olunan siyasətlər hətta neft qiymətlərinin yüksək səviyyədə qalması halında zəruridir, baxmayaraq ki, bu halda, hökumətin tətbiq olunan siyasətlərə düzəliĢlərin edilməsi üçün daha çox vaxtı olardı. Diversifikasiya strategiyası üç əsas tövsiyəyə əsaslanır:  Neft gəlirlərinin xərclənməsi səviyyəsinin sabitləĢdirilməsi və səmərəliliyin artırılması. Azərbaycan neft gəlirlərinin xərclənməsi səviyyəsini sabitləĢdirə bilsə (NQGĠUMS-in daha ciddi icrası vasitəsilə) bununla valyuta məzənnəsinin bahalaĢması təzyiqlərinin azaldılmasına və fiskal imkanların geniĢlənməsi hesabına özəl sektorun vergi yükünün yüngülləĢdirilməsinə nail olmaq olar. Xərcləri məhdudlaĢdırmaqla, hökumət, həmçinin, valyuta məzənnəsinin bahalaĢmasının bank sektoruna təzyiqini azaldacaq. Ölkəyə stabil xarici valyuta axınları sabit makroiqtisadi mühit üçün zəmin yaradır. Xərcləmə qaydalarından faydalanmaq üçün hökumət yüksək səviyyədə əlaqələndirmə mexanizmlərini rəsmiləĢdirməlidir və təklif olunan Ġqtisadi ġura bu münasibətdə aparıcı rol oynaya bilərdi. Ortamüddətli xərclər çərçivəsində xərcləmə qaydalarının qəbul edilməsi dövlət sektoru üzərinə cari büdcənin icrasında və kapital xərclərinin hazırlanması və həyata keçirilməsində səmərəliliklə bağlı təzyiqləri artıra bilərdi.  Tənzimləmə səviyyəsinin azaldılmasının diversifikasiyaya istiqamətləndirmək. Hökumətin özəl sektorun dayanıqlı artımı ilə bağlı məqsədinə o halda nail olmaq olar ki, Hökumətin iqtisadiyyatın tənzimləmə səviyyəsinin azaldılması üzrə səyləri diversifikasiyanın potensial faydalarına uyğun olaraq prioritetləĢdirilsin. Biznesin tənzimlənməsinə gəldikdə sərhədin keçməsi və gömrük rəsmiləĢdirilməsi prosedurları, vergi dərəcələrinin azaldılması və vergi inzibatçılığının təkmilləĢdirilməsi ilə bağlı islahatların aparılması vacibdir. Daha geniĢ əməliyyat mühitində, xarici investorları cəlb edən qurumlar gücləndirilməlidir. Kommunal xidmətlərə gəldikdə, rabitə və enerji təchizatı prioritet sahələr kimi seçilə bilər ki, burada özəl sektor üçün yüksək səviyyəli dəstək və gələcəkdə xarici investorları cəlb etmək üçün imkan yaradılsın. Enerji təchizatı sektoru, həmçinin, əlavə regional potensial yaradıb. Yekun olaraq, maliyyə sektorunda kreditə çıxıĢ kredit üçün müraciət edənlər haqqında məlumata çıxıĢla bağlı institusional təkmilləĢdirmələrdən və bank sektorunda konkret sahələr və müĢtəri növləri (məsələn mikro, kiçik və orta müəssisələrin bütün növləri) üzrə təcrübənin yaradılmasından asılıdır. Həmin elementləri birləĢdirmək və onların bütövlükdə Azərbaycanın qeyri-neft ixracına töhfə verilməsinin təmin olunması üçün, yüksək səviyyədə əlaqələndirmənin əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsinə ehtiyac var.  Ġnsan kapitalının gücləndirilməsi. Azərbaycanın əmək qüvvəsi ölkənin rəqabətliliyinin əsasına çevrilməlidir və burada həm özəl, həm dövlət sektoru rol oynamalıdır. Bu gün, orta və ali təhsil proqramları bazarın ehtiyaclarına daha çox uyğunlaĢdırılmalıdır. Azərbaycanın demoqrafik keçid dövrünü yaĢaması və əmək qüvvəsi sahəsində bumun 42 gözlənilməsini nəzərə alaraq, iqtisadiyyatın diversifikasiyası əsas prioritet olmalıdır. Hal- hazırda təhsil (təlim) müəssisələri zamanın tələblərinə cavab vermir və iĢ axtaranları müsabiqə əsasında (qlobal miqyasda) iĢə götürmə prosesində iĢtirak etməyə hazırlaya bilmir. Eyni zamanda, dövlət sektoru son imkan qismində nəzərdən keçirilən iĢəgötürən qalmağa davam edə bilməz. Təlimin Azərbaycanın inkiĢafını təmin edəcək fəaliyyətlər əsasında qurulması əmək qüvvəsinin təklifini əmək qüvvəsinə tələbata daha çox uyğunlaĢdıra bilər. Bununla yanaĢı, Azərbaycanın dövlət sektorunun daha rəqabətli olmasına ehtiyac duyulur (daha yüksək peĢəkar səviyyə və müvafiq əmək haqqı labüddür). 84. Qlobal böhran diversifikasiyanın təmin edilməsi üçün, Azərbaycanın islahat tədbirlərinin qısa müddət perspektivində çox konkret prioritetləĢdirilməsini tələb edir. Yuxarıda qeyd olunan orta müddətli prioritetlər qlobal böhrandan əvvəlki ssenaridə - neft qiymətlərinin yüksək olduğu və Azərbaycanın ixracına (neft və qeyri-neft) tələbin artdığı Ģəraitdə arxayınlıqla həyata keçirilə bilərdi. Lakin, neft qiymətlərinin aĢağı düĢməsi, neft qiymətlərinin qeyri-sabitliyivə qlobal bazarlarda fəallığın azalması yuxarıda göstərilən çərçivədə aĢağıdakı prioritetlərin müəyyən edilməsini təklif edir:  Fiskal dayanıqlığın və dövlət xərclərinin səmərəliliyinin artırılmasının təmin olunması. 2009-2010-cu illərdə neftdən fiskal gəlirlərin səviyyəsi ilə bağlı qeyri- müəyyənlik onu təklif edir ki, hökumət (i) xərclərin həyata keçirilməsində daimi gəlir yanaĢmasını tətbiq etsin (ii) investisiya proqramının təsirini (diversifikasiya qarĢısında duran maneələrin aradan qaldırılması yolu ilə) mümkün dərəcədə artırsın; (iii) investisiya xərclərinin səmərəliliyi, qlobal böhranın məĢğulluq və real sektora mənfi təsiri ilə bağlı narahatlıqları nəzərə alaraq, investisiya vəsaitlərinin bir qismini ünvanlı sosial yardım vasitəsi ilə yoxsulluğun azaldılmasına yönəltsin. Bununla yanaĢı büdcə islahatlarının həyata keçirilməsi, planlaĢdırdığı kimi, daxili və kənar auditlərin və dövlət satınalmalarının gücləndirilməsi vacibdir.  Maliyyə sektorunun dayanıqlığının və MKOM-ların maliyyəyə çıxıĢının təmin olunması. Azərbaycanın monetar sektoru idarə edən qurumları maliyyə sektorunu diqqətlə qiymətləndirməlidirlər. Bank sektoruna göstərilən istənilən yardım fərdi bank səviyyəsində, Ģəffaf Ģəkildə, səhmdarların iĢtirakı təmin olunmaqla və problemlərin aradan qaldırılması üçün aydın strateqiyaya malik olmaq Ģərti ilə həyata keçirilməlidir. Paralel olaraq, Hökumət MKOM-ların maliyyəyə çıxıĢının geniĢləndirilməsi üçün yollar axtarmalıdır. YaxĢı olar ki, Hökumət tərəfindən MKOM-lara göstərilən istənilən maliyyə yardımı bazar prinsipləri əsasında həyata keçirilsin (bazar faiz dərəcələrinin istifadə olunması yolu ilə).  Yerli müəssisələr üçün məhsulun maya dəyərinin azaldılması. Qlobal böhran iqtisadi artım və ticarət imkanlarını məhdudlaĢdırır. Keçən illərlə müqayisədə Azərbaycan iqtisadi artımı dəstəkləmək üçün müvəqqəti olaraq daha çox daxili tələbə arxalanmalıdır. Eyni zamanda, Azərbaycan məhsulun qiymətinə təsir göstərən birbaĢa və dolayı xərclərin azaldılmasına diqqət yetirməlidir (vergi və gömrük inzibatçılığı ilə bağlı yükün yüngülləĢdirilməsi, lisenziya xərclərinin azaldılması, ixracın inkiĢafı, maliyyələĢdirmə və istehsalla bağlı sektora məxsus problemlərin həllində dövlət yardımı).  Yekun, lakin ən vacib məqam iqtisadi siyasət sahəsində əlaqələndirmənin gücləndirilməsi zərurətindən ibarətdir. Qlobal böhranı nəzərə alaraq hətta Azərbaycan 43 kimi ölkədə ciddi seçimlər edilməlidir. Belə ki, ölkə qlobal böhranın sonunda birbaĢa xarici investisiyaların qoyulması üçün cəlbedici yer olmaq istəyirsə, ölkənin rəhbərliyi qəbul olunmuĢ bütün qısamüddətli qərarların həyata keçirilməsini təmin etməlidir. Hazırkı hesabat xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasının yolverilməzliyini aydın göstərsə və uzun müddətdə xərclərlə bağlı qərarların verilməsində daimi gəlir yanaĢmasının tətbiqini məsləhət görsə də, iqtisadi komandanın mövcud xərclərin dayanaqlı və optimal səviyyəyə endirilməsində Prezident Administrasiyasının fəal iĢtirakına ehtiyacı var. DəyiĢikliklərin çox aĢağı sürətlə həyata keçirilməsi gələcək nəsillərin Neft Fondunun vəsaitlərindən məhrum olması riskini yarada bilər, dövlət xərclərinə çox böyük sürətlə düzəliĢlərin edilməsiisə, özəl sektorun həddindən artıq tənzimlənməsinin azaldılması üzrə ciddi tədbirlər görülməsə, iqtisadiyyatın tənəzzülə uğraması ilə nəticələnə bilər. Əlavə olaraq, Azərbaycanın makroiqtisadi komandası qlobal iqtisadiyyatın kursunu müntəzəm qiymətləndirməli (çox qısa müddət əsasında), çünki mövcud əlamətlər böhranın və aĢağı neft qiymətlərinin uzun müddət ərzində davam edə bilməsini göstərir. Yekun olaraq, qlobal böhran Azərbaycan üçün özəl sektorun fəaliyyət göstərdiyi mühitin yaxĢılaĢdırılması və daxili tələbin stimullaĢdırılması üçün fürsət yaradır. LisenziyalaĢdırma sahəsində islahatlar, sərhəd keçidinin modernləĢdirilməsi və ticarətin asanlaĢdırılması sahəsində təkmilləĢdirmələr, vergi idarəetməsinin daha da təkmilləĢdirilməsi və vergi dərəcələrinin azaldılması vacibdir və yüksək səviyyədə əlaqələndirmənin təmin edilməsini tələb edir. Hazırkı hesabatın strukturu 85. Hazırkı hesabatda mövcud inkiĢaf siyasətləri uzun müddət perspektivindən nəzərdən keçirilir və Azərbaycanın orta müddətli diversifikasiya məqsədlərinə nail olmaq üçün mükəmməl mövqeyə malik olmaqda davam etməsini iddia edir, o Ģərtlə ki, o, (i) uzun müddətli fiskal strategiya çərçivəsində xərclərini nizama salsın və (ii) tənzimləmə sahəsində islahatları qeyri-neft məhsullarının ixracı ətrafında cəmləĢdirsin. Fəsil 1-də 1990-cu illərin ortasında makroiqtisadi inkiĢafın və Azərbaycanın inkiĢaf sahəsində bu gün üzləĢdiyi çağırıĢların icmalı verilir. Fəsil 2-də, Azərbaycanın iqtisadiyyatı ilə daha az tanıĢ olan oxucu üçün, Azərbaycanın qeyri-neft sektorunun perspektivləri sektorun üzləĢdiyi və xüsusilə bazarların fəaliyyəti ilə bağlı institusional çətinliklər təsvir olunur. Fəsil 3 fiskal dayanıqlıq və dövlət maliyyəsinin idarəçiliyinə aidməsələləri əhatə edir (1-3-cü tövsiyələr). Fəsil 4 kommunal sektorun çağırıĢlarını əhatə edir (4-6-cı tövsiyələr). Fəsil 5 biznes mühitin çağırıĢlarını əhatə edir (7-10-cu tövsiyələr). Fəsil 6 maliyyə sektorunun çağırıĢlarını əhatə edir (11-13-cü tövsiyələr). Yekun olaraq fəsil 7 insan kapitalı ilə bağlı çağırıĢları əhatə edir (13-16-cı tövsiyələr). 44 FƏSĠL 1 GIRIġ Müstəqillik əldə olunandan sonra (1991-ci il), Azərbaycan növbəti 10 il ərzində iqtisadiyyatını müvəffəqiyyətlə sabitləşdirmiş və neft gəlirlərinin idarə olunması üçün lazımı baza yaratmışdır. 1995- 2005-ci illərdə neft sektoruna hazırlıq investisiyaları yatırılarkən qeyri-neft sektorunda ikirəqəmli inkişaf qeydə alınmışdır ki, bu da gözlənilən neft bumu ilə bağlı olmuşdur. Qeyd olunan dövr ərzində kənd təsərrüfatı, qeyri-hasilat sənayesi və xidmətlər qeyri-neft ixracı kimi əhəmiyyətli inkişaf nümayiş etdirmişlər. Yoxsulluğun azaldılması 2002-2005-ci illər ərzində xüsusilə intensiv olmuş və bütün ölkə ərazisində özünü büruzə vermişdir. Lakin, ölkə iqtisadiyyatının müvəffəqiyyətlə sabitləşməsinə töhfə verən sərt siyasətin nəticəsində Azərbaycan komparator ölkələrlə müqayisədə investisiya çatışmazlığı ilə üzləşmişdir ki, bu da qismən ölkənin aşağı məhsuldarlığını izah edir. Azərbaycanda bazar islahatları həyata keçirilsə də bazar qurumlarının keyfiyyəti komparator ölkələrdən aşağıdır. Azərbaycan, orta-müddət və post neft dövrü üçün məşğulluq və iqtisadi artımı təmin edən dayanıqlı və bazar prinsipləri əsasında qurulmuş iqtisadiyyatın yaradılmasına çalışır. Ölkə 2006-cı ildən başlayan 20 illik neft bumundan faydalanaraq irimiqyaslı dövlət investisiya proqramını başlamış, maaşları və əhaliyə transferləri artırmışdır. Bununla yanaşı Azərbaycan iqtisadiyyatın müasirləşməsinə və bazarların gücləndirilməsinə yönəldilmiş institusional islahatları həyata keçirir. Azərbaycan ambisioz inkişaf planlarını həyata keçirərkən, dünya iqtisadiyyatı, 2008-ci ilin sonundan başlayan, ABŞ-da müşahidə olunan artım templərinin zəifləməsinin davamı olan iqtisadi böhranla üzləşmişdir. Bunun mənfi təsiri bütün sahələrdə hiss olunur. 2009-cu ildə bir çox ölkələrdə ÜDM-in artım templərinin zəifləməsi gözlənilir (xüsusilə yüksək gəlirli ölkələrdə. AMA və Latın Amerikası ölkələrində də artım templərinin zəifləməsi proqnozlaşdırılır). Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi böhran neft qiymətlərinin aşağı düşməsi ilə müşahidə olunur və Azərbaycan buna uyğunlaşmalıdır. Böhran qlobal baxımdan ixracı azaltmışdır və 2009-cu ildə dünyada aparılan ticarətin həcminin aşağı düşməsi gözlənilir. Bununla yanaşı, böhran nəticəsində özəl kapitalın çatışmazlığı yaranır və dünyada maliyyə vəsaitlərinə tələb artır. Böhran qlobal mühitin Azərbaycanın diversifikasiya səyləri qarşısında daha əlverişsiz edəcək. Lakin, ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyası istənilən halda güclənməlidir. Qlobal böhranın başlanmasından öncə, Azərbaycan iqtisadiyyatı güclü artım nümayiş etdirirdi (ÜDM ikirəqəmli artım templə inkişaf edirdi). Lakin, 2007-ci il üçün ölkə iqtisadiyyatında bir sıra arzuolunmaz proseslər yaşanmışdır ki, bu da, Hökumətin inkişaf planının həddən artıq tez bir zamanda həyata keçirmək niyyəti ilə bağlı olmuşdur. Ölkə iqtisadiyyatında yüksək inflyasiya, qeyri-neft özəl investisiyaların azalması və qeyri-neft ixracın qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisinin aşağı olması müşahidə olunmuşdur. Azərbaycanın neft bumunun məhdud təbiəti (2017-ci ildən sonra neft sektorunun inkişafı azalacaq), qlobal böhran və 2008-ci ildə dövlət xərclərinin artıq yüksək olması onu deməyə əsas verir ki, orta və uzun müddət baxımından iqtisadiyyata nisbətən kiçik fiskal stimul lazımdır. Azərbaycan bazara keçidlə bağlı birinci və ikinci nəsil islahatların həyata keçirilməsində komparator ölkələrdən geridə qalır. Bu məsələlər Azərbaycanı uğur əldə edən digər təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin və bir sıra kiçik iqtisadiyyatların qəbul etdiyi diversifikasiya kursundan yayındırmağa başlayır. Bu fəsildə inkişaf meylləri nəzərdən keçirilir, makroiqtisadi və institusional problemlər müəyyənləşdirilir, komparator ölkələrlə iqtisadi vəziyyət müqayisə olunur və iqtisadiyyatın davamlı inkişafının təmin olunması üçün qeyri-neft ixracının genişlənməsinin böyük önəm təşkil etməsi müzakirə olunur. Çox güman ki, 2009-cu ildə qlobal böhran Azərbaycanın qeyri-neft diversifikasiya sahəsində əhəmiyyətli uğur əldə etmək imkanlarını yubadacaq. Lakin, cari vəziyyət ölkəyə biznes mühitin yaxşılaşdırılması üçün şərait yaradır ki, bu da böhrandan sonrakı dövrdə Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini artıra bilər. 45 A. GIRIġ 1.1. Azərbaycan, 1991-ci ildə müstəqillik əldə etməkdən öncə, geniĢ iqtisadi bazaya malik idi. 1990-cı illərin yarısından baĢlayaraq ölkənin əsas iqtisadi həyatı gözlənilən neft və qaz gəlirlərinin ətrafında formalaĢırdı. Müxtəlif yollarla bu gözləntilər iqtisadiyyatın digər sektorlarını canlandırmıĢ və qeyri-neft sektorun yüksək templə inkiĢafına dəstək vermiĢdir. 16 Sovet dövründə Azərbaycanın artan sənaye sektoru, dinamik kənd təsərrüfatı və xidmətlər sektoru var idi. Bütün MDB ölkələrinin iqtisadiyyatları kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatı da həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan Sovet ittifaqına inteqrasiya olunmuĢdur. Müstəqillik Diaqram 1.1: AdambaĢına düĢən neft və qaz Diaqram 1.2: Azərbaycanda neft hasilatı, Dünya ehtiyatları (təsdiq edilmiĢ), beynəlxalq müqayisələr Bankının proqnozları (2005-2024) 2008-ci ilin iyun ayının istehsal proqnozlarına əsasən 10000 2000 9000 1750 500 8000 Azərbaycanın ehtiyatları 450 Neft: 9 milyard barel (adam başına 1,053 barrel) 1500 7000 Qaz: 1.36 trilyon m3 (159 m3 adam başın ) 400 adambaĢına düĢən barel 1250 350 m3 adambaĢına 6000 300 5000 1000 Milyon barel 250 4000 750 200 3000 150 500 2000 100 1000 250 50 0 0 0 Səudiyyə Ərəbistanı Ekvatorial Qvineya Küveyt Liviya Azərbaycan Rusiya Oman Konqo Respublikası Nigeriya Bruney Venesuela Anqola Qazaxıstan Ekvador Kanada Norvec Iran Qabon Qatar Əlcazair BƏƏ Iraq Trinidad və T. 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Neft hasilatının proqnozu, May 2008 Yeni hasilat (2008-ci ilin iyununda bəyan olunmuĢ) Faktiki Təsdiq edilmiĢ neft ehtiyatları (adam baĢına barel, 2007-ci ilin yanvar ayına olan məlumat) Təsdiq edilmiĢ qaz ehtiyatları (adam baĢına barel, 2007-ci ilin yanvar ayına olan məlumat) Mənbə: Oil & Gas Journal, Vol. 104.47 Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankı əldə olunandan sonra və Ermənistanla Dağlıq Qarabağ münaqiĢənin yaranması nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatı orta MDB ölkələrinin iqtisadiyyatları ilə müqayisədə daha çox problemlərlə üzləĢmiĢdir. 1990-cı illərin ortalarından Xəzər dənizindən yeni neft və qaz ehtiyatlarının hasil olunması üçün müvafiq baza yaradılmıĢdır. Bu təĢəbbüs irimiqyaslı iqtisadi vəsaitlər tələb edirdi. Lakin, vəsaitlərin təmin olunması nəticəsində xarici investisiyalar, ölkə iqtisadiyyatına (əsasən neft sektoruna) və ümumiyyətlə özü ilə iqtisadiyyata etimad gətirdi . Etimad gələcəkdə artan neft qiymətlərindən qaynaqlanırdı ki, bu da Azərbaycanın ―köhnə‖ neftini də iqtisadi baxımdan gəlirli edirdi. 2005-ci il üçün ixrac səviyyəsi və Sovet erasından qalan sənaye azalmağa, onların yerini isə yeni sahələr tutmağa baĢladı. Həmin ildə Azərbaycanda məĢğulluğun üçdə birindən artıq olan hissəsi kənd təsərrüfatı və qida emalı sənayesində cəmləĢirdi (bunların hər ikisi regionların iqtisadiyyatlarına bağlıdır), xidmətlər sektorunun ÜDM-də xüsusi çəkisi isə artmaqda davam edirdi. 2001-2005-ci illər ərzində ÜDM-in artımı orta hesabla 13 faiz təĢkil edirdisə, qeyri-neft ÜDM-in artımı orta hesabla 11 faiz olmuĢdur. 2005-ci ildə Azərbaycanın adambaĢına düĢən gəliri Atlas üsulu ilə $1,260, PPP (alıcılıq qabiliyyəti pariteti) üsulu ilə isə $4,010 təĢkil etmiĢdir. 1.2. 2006-cı ilin sonunda “yeni neft” hasil olunarkən Azərbaycanda növbəti, təxminən 20 ili əhatə edən “yeni” neft və qaz erası baĢlamıĢdır. Ölkənin təsdiq edilmiĢ neft ehtiyatları 9 mlrd. barel (əsasən Azəri-Çıraq-GünəĢli yatağında), qaz ehtiyatları isə 1.34 trilyon kubmetr təĢkil 16 Azərbaycanın neft bumunun qısamüddətli olduğunu nəzərə alaraq bu hesabatda inkiĢaf qeyri-neft iqtisadiyyatına istinadən təhlil olunur. Əslində, ümumi ÜDM-dən neft və qaz hasilatı çıxılır. Lakin, bu göstəriciyə neft və qaz məhsullarının nəqli, neft və qaz qurğularının tikintisi (boru kəmərləri daxil olmaqla) daxil edilir. Qeyri-neft iqtisadiyyatın daha dar tərifi milli statistika mənbələrində mövcud deyil. 46 edir 17 (diaqram 1.1 və 1.2). Ümumilikdə, cari neft və qaz ehtiyatlarından gözlənilən fiskal gəlirlər (2008-ci ilin iyun ayının proqnozlarına əsasən) xalis cari dəyərlə $198 mlrd. həcmində və yaxud 2024-cü ilə qədər adambaĢına gəlir ifadəsində təxminən $1,000 səviyyəsində gözlənilir.18 Cari neft proqnozlarına əsasən neft ehtiyatlarının təxminən 20-25 il ərzində tükənəcəyi gözlənilir. Qeyd etmək lazımdır ki, təxminən 2011-ci ildən neft sektorunun artım tempinin sıfr olması, təxminən 2021-ci ildən sonra isə mənfi rəqəmə çevrilməsi gözlənilir. 1.3. Azərbaycan, neftdən gələn yeni fiskal gəlirləri məĢğulluq və iqtisadi artımı təmin edə bilən dayanıqlı və bazar prinsipləri əsasında fəaliyyət görsədən iqtisadiyyatın yaradılması üçün fürsət kimi qəbul edir. Ġqtisadi artımın mənbələri bu hesabatda müzakirə olunur, lakin hökumət tərəfindən təhrif verilməsinə ehtiyac var. ġübhəsiz ki, iqtisadiyyatın diversifikasiyası, regional və qlobal inteqrasiya bu planın bir hissəsidir. 2006-2008-ci illərdə Azərbaycan, inkiĢafın qarĢısında duran ən əsas infrastruktur problemlərini həll etmək üçün, dövlət xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmıĢdır. Bu, elektrik enerjisinin təchizatı, su və kanalizasiya problemlərinin həlli kimi məsələləri nəzərdə tutmuĢdu. Neft bumundan əvvəl 8.6 milyonluq əhalinin təxminən dörddə birinin ―nisbətən‖ yoxsul olduğunu nəzərə alaraq, onların yaĢayıĢ səviyyələrinin artırılması üçün Azərbaycan sosialyönümlü xərclərini nəzərəçarpan dərəcədə geniĢləndirmiĢdir. 1.4. Dünya iqtisadiyyatı iqtisadi böhranla üzləĢib və bunun nəticəsində Azərbaycan, qısamüddətli diversifikasiya məqsədlərinə nail olmaq üçün əvvəllər gözlənildiyi kimi digər ölkələrə daha az arxalanmalıdır. 2008-ci ilin ikinci yarısı dünya iqtisadiyyatının qlobal böhran dövrünə daxil olmasını nümayiĢ etdirdi. Ən optimistik proqnozlara görə böhran iki il davam edəcək. 2009-cu ilin Qlobal iqtisadi proqnozlarına əsasən ( The Global Economic Prospects, Sentyabr 2009), Dünya Bankı 2008-ci ildə 1.9 faiz təĢkil edən dünya ÜDM-in artım tempinin 2009-cu ildə -2.9 faizə qədər azalmasını proqnozlaĢdırır. ĠnkiĢafda olan ölkələrin artım tempinin, 2007-ci ildəki olan 5.9 faizdən 2009-cu ildə 1.2 faizə qədər azalması gözlənilir. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrin artım templəri çox güman ki, 2009-cu ildə -4.2 faiz təĢkil edəcək. Ümumdünya ticarətin həcminin isə 12 faiz azalması gözlənilir (2008-ci ilin 3.7 faizindən 2009-cu ildə -9.7 faizə qədər). Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üçün də artım templərinin zəifləməsi gözlənilir: 2006-2007-ci ilin orta hesabla 7.3 faizindən 2009-cu və 2010-cu ildə müvafiq olaraq -4.7 və 1.6 faizə qədər. Azərbaycanın 2 vacib ticarət tərəfdaĢı olan Rusiya və Türkiyə üçün 2009-cu ildə artım templəri - 7.5 və -5.5 faiz gözlənilir. Qlobal böhrandan öncə baĢ verən maliyyə böhranı və inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə habelə Azərbaycanın regional ticarət tərəfdaĢları olan ölkələrdə, iqtisadi vəziyyətin pisləĢməsinin gözlənilməsini nəzərə alaraq, qısa-müddətli maliyyə resurslarının, BXĠ-lərin və Azərbaycanın qeyri-neft ixracının artım potensialının azalması proqnozlaĢdırılır. Məcmu tələbə nəzərəçarpan təsir gözlənilməsə də, Azərbaycan qeyri-neft ixracın azalması ilə üzləĢə bilər. Eyni zamanda böhran, qısa-müddətli neft qiymətləri və Azərbaycanın fiskal gəlirləri barədə qeyri- müəyyənlik yaradır. B. ĠQTISADI TARIXÇƏ 1.5. 1991-ci ildə müstəqillik əldə olunduqdan sonra Azərbaycan, ticarət Ģərtlərinin kəskin pisləĢməsi, marketinq və ticarət sistemlərinin əhəmiyyətli dərəcədə zəifləməsi və Sovet 17 2008-ci ilin iyun ayında elan olunan yeni yataqlar neft ehtiyatlarını 7 milyarddan 9 milyarda qədər artırmıĢdır. 18 Qiymətləndirmələr cari ABġ dolları ilə barel üçün 66 $ və yaxud 2007-ci ilin qiymətləri ilə barel üçün 52 $ əsasında aparılıb və 2010-2030-cu illəri əhatə edir. Qiymətləndirmələr aparılarkən diskont dərəcəsi 8 faiz, Neft Fondunun aktivlərinin gəlirliliyi isə 3 faiz qəbul olunub. 1978-2007-ci illəri əhatə edən dövrdə neft qiymətlərinin orta səviyyəsi 2007-ci ilin qiymətləri ilə barel üçün 33 $ təĢkil etmiĢdir. 47 Diaqram 1.3: Real ÜDM indeksi (1989=100) Diaqram 1.4: Real ÜDM-in artımı dövrünün fiskal transferləri və subsidiyaların kəsilməsi ilə üzləĢmiĢdir. Ölkə iqtisadiyyatında qeyri adekvat nisbi qiymətlər, xarici valyuta üçün qara bazar, çoxsaylı məzənnələr və təklif sahəsində irimiqyaslı boĢluqlar müĢahidə olunurdu. Ermənistanla Dağlıq Qarabağ uğrunda silahlı münaqiĢənin yaranması və bunun nəticəsində ölkəyə təxminən 1 milyon qaçqının axını, iqtisadi vəziyyəti daha da mürəkkəbləĢdirmiĢdir. Bunun nəticəsində Azərbaycanda istehsal dağılmıĢ və ölkə, post-müstəqillik keçid dövrünə bir sıra digər keçmiĢ Sovet ittifaqı ölkələri ilə müqayisədə, əhəmiyyətli dərəcədə, kasıb vəziyyətdə daxil olmuĢdur. 1989-1995-ci illər ərzində Azərbaycanın real ÜDM-i MDB ölkələrinin orta hesabla 42 faiz göstəricisi ilə müqayisədə 63 faiz azalmıĢdır (Diaqram 1.3)19. Ġqtisadi artım həm neft, həm də qeyri-neft sektoru hesabına baĢ vermiĢdir (Diaqram 1.4). Qeyri-neft sektorunun neft sektorunun artımından asılı olduğu qabaqda müzakirə olunacaq. HaĢiyə 1.1: ÜDM qeyri-neft ÜDM-a qarĢı. Azərbaycanda iqtisadi vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün hansı göstəricidən istifadə etmək lazımdır? Azərbaycanın neft gəlirlərinin tükənməsi 20 ildən sonra gözlənilir ki, bu da 2024-cü ilə təsadüf edir. Ümumi Daxil Məhsul istənilən ildə iqtisadiyyatda tam istehsal olunan mallar və xidmətlərin cəmidir. Neft hasilatının 2011-ci ildə pika çatmasını nəzərə alaraq ÜDM-in üçdə ikisi neft sektoru təĢkil edəcək. Sonrakı 10 il ərzində (2024-cü ilə qədər) neft hasilatı azalacaq. 20 illik istehsal sikli dövründə gözlənilmir ki, neft sektoru ölkənin iĢçi qüvvəsinin 1 faizdən artıq hissəsini iĢlə təmin etsin. Ġstehsal sikli dövründə planlaĢdırılan neft hasilatı yeni, irimiqyaslı investisiyalar tələb etmir. Digər sözlərlə neft sektoru əvvəllər edilmiĢ investisiyalar hesabına (demək olar ki ―avtopilot‖ rejimində) inkiĢaf edir. Ġqtisadiyyatın diversifikasiyası daimi iĢ yerlərinin açılması baxımından mənalıdır. Diversifikasiyaya nail olmaq üçün neft sektorundan baĢqa digər sektorlara da investisiyaların yatırılması (həm xarici, həm də daxili) vacibdir. Bu baxımdan, yatırılan investisiyaların ÜDM əvəzinə qeyri-neft ÜDM-də nisbətinə diqqət yetirmək daha məqsədəuyğundur. Bu onunla bağlıdır ki, müvəqqəti olan neft hasilatının təsiri qeyri-neft ÜDM-ə ümumi ÜDM-lə müqayisədə daha az təsir edir. Belə ki, ixrac bazarlarını əhatə etmək niyyətində olan ―kiçik‖ iqtisadiyyat üçün qeyri-hasilat ixracı vacibdir. Bunun ÜDM-lə nə əlaqəsi var? Nəyə görə bir çox ölkələrdə iqtisadiyyatda baĢ verən prosesləri qiymətləndirmək üçün (məsələn ixracın və investisiyaların ÜDM-ə nisbəti) ümumi ÜDM-dən daha münasib göstərici sayılır? Azərbaycanda neft istehsalı siklinin nisbətən qısa olduğunu nəzərə alaraq (20- 25 il) ÜDM (neft daxil olmaqla) göstəricisinin bu kimi hesablamalarda istifadə etməsi alınan nəticələri təhrif edir (neft istehsalının baĢlanması dövründə göstəricilər artır, neft hasilatı azalan dövrdə isə göstəricilər azalır). Yəni iqtisadiyyatın uzunmüddətli dayanıqlığını ifadə edən göstəricilərin (axınların) adekvatlığının qiymətləndirilməsi (məsələn fiskal maliyyə axınları, qeyri-neft ixracı və qeyri-neft investisiyalar) neft istehsalının artıb azalmasına həssas olacaq. Bu baxımdan qeyri-neft ÜDM-i daha münasib ölçü vahididir (baxmayaraq ki, neft sektorunda baĢ verən proseslər qeyri-neft ÜDM-ə də təsir göstərir). Bum illərində Azərbaycan iqtisadiyyatında istehsal olunan dəyəri qiymətləndirərkən Ümumi Milli Məhsul (ÜMM) və adambaĢına düĢən ÜMM-in qiymətləndirilməsi də məqsədəuyğundur. Bu göstəricilər istehsal bumunun ilkin mərhələsində neft konsortsiumu tərəfindən irimiqyaslı kapitalın repatriasiyasını nəzərə almağa imkan verir. 19 Diaqram 1.3-də MġA ölkələri üçün xüsusi çəkisi ölçülmüĢ $ PPP (Alıcılıq qabiliyyəti pariteti, dövlət və özəl sektorun partnyorluğu) ÜDM göstəricisi hesablanmıĢdır. Bu ölkələr sırasına Türkiyə istisna olmaqla BVF-in MġA ölkələri kimi müəyyən etdiyi ölkələr daxildir. Gürcüstam və Monqolustan MDB-nin üzvü olmasalar da, coğrafi cəhətdən və iqtisadi strukturda bənzərliklər səbəbindən MDB siyahısına aid ediliblər. 48 Mənbə: EBRD Transition Report 2000 və 2001; Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının müəlliflərin hesablamaları. hesablamaları Qeydlər: MDB = Müstəqil Dövlətlər Birliyi; MġAÖ = Mərkəzi və ġərqi Avropa Ölkələri. Diaqram 1.5: Ġnflyasiya və nominal məzənnə Diaqram 1.6: Fiskal kəsir (ÜDM-də%) 49 21% Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları. hesablamaları. 1.6. Azərbaycanın bazar iqtisadiyyatına keçidi 1992-ci ilin əvvəlində baĢlamıĢdır. Həmin dövr üçün qiymətlərin çoxu liberallaĢmıĢ, yeni pul vahidi (manat) tədavülə buraxılmıĢ, BirbaĢa xarici investisiyalar haqqında Qanun qəbul olunmuĢ, Mərkəzi Bank haqqında Qanun qüvvəyə minmiĢdir. Bu addımlar Azərbaycan iqtisadiyyatını keçmiĢ SSRĠ dövlətlərində yaĢanan problemlərdən qorumuĢ, rubl məkanından çıxıĢı və daxili qiymətlərin dünya qiymətlərinə uyğunlaĢmasını təmin etmək üçün valyuta siyasətinin hazırlanmasını asanlaĢdırmıĢdır. 1992-ci ilin yanvar ayında qiymətlərin liberallaĢdırılmasından sonra ölkədə inflyasiya üçrəqəmli göstərici ilə ölçülürdü, lakin sonrakı illərdə inflyasiyanın qarĢısı alınmıĢdır (Diaqram 1.5). Belə ki, xarici valyuta üçün qara bazarın və çoxsaylı məzənnələrin aradan qaldırılması milli valyutanın geniĢ devalvasiyasını tələb edirdi (Diaqram 1.5). 1.7. Sovet Ġttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanda böyük büdcə kəsiri müĢahidə olunurdu (Diaqram 1.6). Müstəqillik əldə olunandan sonra Rusiya tərəfindən Azərbaycana fiskal transfer kəsilmiĢdir. Gəlirlər tərəfdə yaranan irimiqyaslı kəsir bir gecə ərzində aradan qaldırıla bilməzdi və xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasını tələb edirdi (Diaqram 1.7). Həddən artıq qeyri-səmərəli büdcə və kvazi-fiskal xərclərin bölüĢdürülməsi, idarəçiliyin və icra potensialının qeyri-qənaətbəxĢ olması ilə birlikdə büdcə xərclərinin azaldılması sosial xidmətlərin pisləĢməsi və dövlət xərclərinin azalmasına gətirib çıxarmıĢdı. 1.8. 1995-ci ildə hökumət təfərrüatlı Diaqram 1.7: Hökumətin gəlirləri və xərcləri sabitləĢdirmə və struktur islahatlar proqramı (ÜDM-də %) hazırlamıĢdır. Proqram Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası (BĠA) tərəfindən dəstəklənmiĢdir. Proqramın əsas komponenti məhdudlaĢdırıcı pul siyasəti ilə dəstəklənən sərt fiskal nəzarəti olmuĢdur (Diaqram 1.6 və 1.7). Bu komponent bazar iqtisadiyyatına keçidin sürətləndirilməsinə və daxili və xarici investisiyalar üçün mühitin yaxĢılaĢdırılmasına yönəldilmiĢ geniĢ çeĢidli struktur islahatlarla gücləndirilmiĢdir. Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları 50 Diaqram 1.8: Cari hesablar balansı (ÜDM -də %) 1.9. Bu islahatlar proqramı kifayət qədər uğurlu olmuĢdur. 1998-ci ildə Rusiya maliyyə böhranı və 1998-1999-cu illərdə neft qiymətlərinin kəskin aĢağı düĢməsi kimi xarici Ģokların olmasına baxmayaraq makroiqtisadi və maliyyə sabitliyi yaradılmıĢ və qorunub saxlanılmıĢdır. 1996-2006-cı illər ərzində illik artım tempi təxminən 11 faiz təĢkil edirdi. Neft və qaz sektorlarının sürətli inkiĢafı bu artıma dəstək verirdi: neft və qaz sektoru orta illik hesabla 22 faiz artım nümayiĢ etdirirdi. Qeyri-neft sektoru da Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının artmaqda davam edirdi: həmin dövr ərzində hesablamaları ortaillik artım tempi 7 faizdən artıq olmuĢdur. Ġnflyasiya tempinin azaldılması sahəsində əldə olunan uğurlar da böyük təəssürat doğurur. Ġnflyasiya 1990-cı illərin əvvəllərində olan üçrəqəmli səviyyədən 1990-cı illərin sonunda birrəqəmli göstəriciyə düĢmüĢdür. 1994-1997-ci illərdə büdcə kəsiri əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmıĢdır: qeyri-neft ÜDM-in 12 faizindən 2 faizdən kiçik rəqəmə qədər. 2000-ci ildə büdcədə hətta kiçik profisit qeydə alınmıĢdır ki, bu da əsasən yüksək neft qiymətləri hesabına baĢ vermiĢdir. Neft bumunun idarə olunması 1.10. “Yeni” neft bumunun baĢlanması ilə iqtisadi artım üçün perspektivlər əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢmıĢdır. Əslində, Azərbaycanın neft və qaz sektorunun 19-cu əsrin sonundan baĢlayan uzun tarixi var. ―Yeni‖ neft bumu Azərbaycan Dövlət Neft ġirkəti (ARDNġ) və xarici neft Ģirkətləri arasında neft hasilatını və istehsalını tənzimləyən bir sıra Hasilatın Pay Bölgüsü (HPB) saziĢlərinin imzalanması ilə baĢlamıĢdır. 1.11. 1996-2006-cı illər ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatında orta illik hesabla 11 faiz artım qeydə alınmıĢdır. Təbii ki, bu artım əsasən neft və qaz sektorlarının sürətli artımı hesabına baĢ vermiĢdir. HPB saziĢlərinin imzalandığından sonra Azərbaycanda neft-qaz sektorunda həyata keçirilən bir neçə meqalayihələrin baĢlanması ilə bağlı olaraq irimiqyaslı investisiya axınları qeydə alınmıĢdır. Bunun nəticəsində 1999-cu ildə neft və qaz sektoru 47 faiz həcmində nəzərəçarpan artım tempi nümayiĢ etdirmiĢdir. Diaqram 1.9: BirbaĢa xarici investisiyalar (ÜDM-də %) 40% 30% 20% 10% 0% 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 -10% -20% Xalis BXĠ/ÜDM Neftlə bağlı xalis BXĠ/ÜDM Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları 51 Diaqram 1.10: Yığımlar və investisiyalar (ÜDM- də %) 1.12. 2005 və 2006-cı illərdə ÜDM yüksək 70% templərlə artmaqda davam etmiĢdir (müvafiq 60% olaraq 26 və 35 faiz, Diaqram 1.4). Belə ki, 50% yüksək artım templəri əsasən yeni neftin istehsalı 40% ilə bağlı olmuĢdur ki, bu da ixrac həcminin 30% 20% artması üçün Ģərait yaratmıĢdır. Neft ÜDM-ı (bu 10% göstərici neft və təbii qaz hasilatını və onların 0% emalını nəzərdə tutur, lakin onların nəqli 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 (məsələn, boru kəmərləri) və bu sahələrlə bağlı Məcmu Daxili Yığımlar(% ÜDM) Məcmu Daxili Ġnvestisiyalar (% ÜDM) tikinti bu göstəriciyə daxil olunmur) 2005-2006-cı ənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının illərdə müvafiq olaraq 67 və 69 faiz artmıĢdır. M hesablamaları (Diaqram 1.4). Nəticədə, neft və qaz sektorunun ÜDM-də payı 1995-ci ilin təxminən 10 faizindən 2007-ci ildə təxminən 60 faizə qədər artmıĢdır (Diaqram 1.11). Neft tədiyyə balansının cari hesabının yaxĢılaĢmasına da təsir göstərmiĢdir. 1990-cı illərin sonunda 2000-ci illərin ortasında cari hesabın pisləĢməsi (Diaqram 1.8) BXĠ hesabına maliyyələĢən neftlə bağlı irimiqyaslı idxalı əks etdirir (Diaqram 1.9). Kifayət qədər böyük mənfi maliyyə axınları neft Ģirkətləri tərəfindən kapitalın repatriasiyasını əks etdirirlər (yüksək neft qiymətlərinə görə əldə olunan mənfəətin həcmi də böyükdür). (Diaqram 1.9). Neftlə bağlı maliyyə axınlarının böyüməsi əsasən beynəlxalq neft qiymətlərinin artması ilə bağlıdır, çünki Azərbaycanda neft istehsalı yalnız 2007- ci ildən nəzərəçarpan dərəcədə artmağa baĢlamıĢdır (Diaqram 1.12). Artan neft qiymətləri (Diaqram 1.11), neft sektoruna BXĠ-lər və neft sektorunun idxalı Azərbaycanın cari hesabına və ölkənin yığım və investisiya balansına təsir göstərən əsas amillər olmuĢlar (Diaqram 1.10). 2003-2005-ci illərdə qeyri-neft investisiyaları artırdısa, sonrakı illərdə onlar azalmağa baĢladı (Diaqram 1.16). Diaqram 1.11: Neft ÜDM-i Diaqram 1.12: Neftdən asılılıq 100% 1 100% $100.0 90% 80% 0.8 80% $80.0 70% 60% 0.6 60% $60.0 50% 40% 0.4 40% $40.0 30% 20% 0.2 10% 20% $20.0 0% 0 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 0% $0.0 94 95 96 97 98 99 0 01 02 03 04 05 06 07 08 Neft gəlirləri (ümumi gəlirlərdə % ) ÜDM-də neftin payı (%) sol aksis Neft qiymətləri ($/bbl) sağ aksis Neft ixracı (% ümumi ixracda, sağ aksis) 52 Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları.. hesablamaları.. Qeyd: BXĠ kapitalın repatriasiyası nəzərə alınmadan göstərilib. Diaqram 1.13: Gəlirlər, Xərclər və q-n kəsir (q-n Diaqram 1.14 : Cari hesab və ticarət balansları ÜDM-də faizlə) (faizlə) Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları. hesablamaları. Qeyd: Q-N: Qeyri-neft Diaqram 1.7: Qeyri-neft ticarəti (q-n ÜDM-də %) Diaqram 1.8: Ġnvestisiyalar (q-n ÜDM-də %) Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları.. hesablamaları. Qeyd: q-n = qeyri-neft Diaqram 1.15. Qeyri-neft ticarəti (q-n ÜDM-də Diaqram 1.16. Ġnvestisiya ( (q-n ÜDM-də faizlə) faizlə) 70.0 25% 60.0 20% 50.0 40.0 15% 30.0 10% 20.0 5% 10.0 0% 0.0 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 03 04 05 06 07 08 məcmu q -n BXI- lər İxrac İdxal Ticar ət q- n özəl investisiya (cəmi) Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları. hesablamaları. Qeyd: (*) Hökumətə məxsus olan sektorlar əsasən komunal və kimya sektorlarıdır. 1.13. Azərbaycanın əsas məqsədi neft ixracı hesabına artımı təmin etmək olsa da, 2008-ci il üzrə iqtisadiyyatın açıqlığını göstərən bir sıra göstəricilər narahatlıq doğurur. Qeyri- neft idxalın qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisi 35 faiz civarında olmuĢdur (2006-cı ildə cüzi artmıĢdır) (Diaqram 1.13). 2004-2005-ci illərdə qeyri-neft ixracın həcmində sıçrayıĢlı artım qeydə alınmıĢdır ki, sonra bu artım zəifləmiĢdir. 2005-ci ildən baĢlayaraq qeyri-neft ticarət balansı pisləĢmiĢdir (Diaqram 1.14). 2006-cı ildən baĢlayaraq isə qeyri-neft ticarət (ixrac üstə gəl idxal) balansının qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti pisləĢmiĢdir (Diaqram 1.15). Azərbaycanda struktur infrastruktur yaxĢılaĢandan və struktur islahatlar bitiriləndən sonra ölkənin qeyri-neft ticarət balansının tarazlaĢması gözlənilir. (2-ci fəsildə qeyri-neft ticarətin inkiĢafı, 5-ci fəsildə isə ticarət statistikasının keyfiyyəti müzakirə olunur). Eyni zamanda, 2006-cı ildən baĢlayaraq 53 Azərbaycanda qeyri-neft BXĠ-lərin qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti azalmıĢdır. Bu yaxınlarda aparılmıĢ xarici investisiyaların sektoral bölgüsünün təhlili göstərir ki, azalma kənd təsərrüfatı, istehsal və tikinti sektorlarında qeydə alınıb. Bu azalma elektrik enerjisi, qaz və su sektorlarına yatırılan irimiqyaslı və artan investisiyalarla kompensasiya olunmuĢdur. Digər sözlərlə, istehsal, yığım (qurğular, maĢınlar) və xidmətlər sektoruna yatırılan BXĠ-lər həddən artıq azdır. BXĠ-lərin əksər hissəsi ölkə infrastrukturuna (bu sahə dövlət xərcləri ilə də dəstəklənir) və hasilat sənayesinə yönəldilir. Azərbaycanın ən böyük xarici investoru Türkiyədir. Digər ən iri iki xarici investorlar ABġ və Böyük Britaniyadır. 2001-2008-ci illərdə qeyd olunan ölkələrin payına BXĠ-lərin yarısından çoxu düĢürdü. 1.14. Azərbaycan iqtisadiyyatının neft sektorundan asılılığı tədricən, lakin ardıcıl Ģəkildə artmıĢdır ki, bu da 1990-cı illərin ortalarından baĢlayaraq neft qiymətlərinin artımı və istehsalın geniĢlənməsi hesabına baĢ vermiĢdir. 2006-cı ildə neft və qazın ümumi ixracda payı təxminən 30 faizdən 86 faizə qədər yüksəlmiĢdir (Diaqram 1.12). Həmin zamandan, neft və qaz istehsalı hesabına formalaĢan fiskal gəlirlər artmaqda olan vacib gəlir mənbəyinə çevrilmiĢdir. Neft gəlirləri 1998-ci ilin ümumi gəlirlərin 8 faizindən artaraq 2006-cı ildə ümumi gəlirlərin yarısından çoxunu təĢkil edirdi. (Diaqram 1.12). Azərbaycanın cari hesabının qeyri-neft hissəsi 2000-ci ilə qədər pisləĢmiĢdir ki, bu da ölkənin ixrac mallarına tələbin zəifləməsi ilə bağlı olmuĢdur (keçid dövründən əvvəl). Lakin, yeni ixrac mallarının və yeni ticarət tərəfdaĢlarının yaranması nəticəsində 2006-cı ilə qədər qeyri-neft cari hesabın vəziyyəti yaxĢılaĢmıĢdır (bu fəslin 1.15 diaqramı, və 2-ci fəsil). Azərbaycanın ümumi qeyri-neft ticarəti 2001-ci ildən baĢlayaraq yaxĢılaĢmıĢdır, lakin son illərdə ticarət balansı yenidən pisləĢmiĢdir. 2004-2008-ci illər ərzində Azərbaycanın ümumi real effektiv məzənnəsi büdcə kəsirinin ABġ $ hesabına maliyyələĢdirilməsi nəticəsində 42 faiz bahalaĢmıĢdır. Həmin dövr ərzində qeyri-neft ixracı əsasında hesablanmıĢ real effektiv məzənnə cəmi Diaqram 1.17: Nominal və Real Effektiv məzənnə 11 faiz bahalaĢmıĢdır ki, bu da Azərbaycanın (q-n ÜDM-də faizlə) qeyri-neft ixrac ticarət tərəfdaĢları olan ölkələrdə 130 inflyasiya meylləri ilə bağlıdır (Diaqram 1.17). 120 110 100 90 80 70 60 00 01 02 03 04 05 06 07 08 NEM REM REM qeyri-neft ümumi REM qeyri-neft ixrac Mənbə: Azərbaycan Mərkəzi Bankı 54 1.15. Yuxarıda sadalanan müstəqillikdən sonra əldə olunan iqtisadi göstəricilər cədvəl 1.1-də əksini tapıb. Real sektorun inkiĢafı və yoxsulluğun azaldılması məsələləri aĢağıda müzakirə olunur. 55 C. MƏġĞULLUQ VƏ YOXSULLUĞUN AZALDILMASI 1.16. Azərbaycanın uğurlu makroiqtisadi siyasəti və neft sektorunun perspektivləri 2000- ci ildən baĢlayaraq iqtisadiyyatın hərtərəfli inkiĢafına dəstək olmuĢdur. 90-cı illərin ortalarından Azərbaycan iqtisadiyyatı Sovet Hökumətindən qalmıĢ sənaye məhsul istehsalı bazasından alüminium filizi, xam neft və bir sıra qida emalı və yüksək dəyərli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına keçmiĢdir. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ildə 5 faizdən yuxarı artım tempi nümayiĢ etdirirdi. Sənaye sektoru (neft daxil olmaqla) çoxlu təlatümlərə məruz qalmıĢdır, lakin, buna baxmayaraq təhlil olunan dövrün əksər hissəsində əhəmiyyətli artım göstərmiĢdir (illik hesabla 10 faizdən yuxarı). Qeyd olunan dövr ərzində xidmətlər sektoru da dayanıqlı inkiĢaf nümayiĢ etdirmiĢdir (bu keçid dövrünü yaĢayan çox ölkələrdə baĢ verir). Xidmətlər sektoru ildə təxminən 10 faiz artmıĢ və hal-hazırda da onun geniĢlənməsi davam edir. Diaqram 1.18: MəĢqulluğun bölgüsü (%), 2000 (içəri dairə) və 2008 (xarici dairə) Kənd təs. 3% 6% Balıqçılıq Dağ mədən 9% 5% 3% Emal 9% Kommunal xidmətlər 7% 38% Tikinti 7% 41% Topdan satış Mehmanxana 3% 3% 1% 0% Nəqliyyat 4% Maliyyə 5% 0% Daşınmaz əmlak 1% Dövlət İdarəçiliyi 17% 0% 1% Təhsil 4%1%5% 0% Səhiyyə 1% 16% 5% Rabitə 6% 1% Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları. 1.17. Ġqtisadi artım ölkədə məĢğulluğu artırmıĢ və iĢçi qüvvəsinin strukturunda dəyiĢikliklərin olunmasına töhfə vermiĢdir. 1995-2008-ci illər ərzində Azərbaycanda rəsmi məĢğulluq təxminən 13 faiz artmıĢdır ki, bunun da 80 faizi 2000-ci ildən sonrakı dövrə təsadüf edir. 2008-ci ilin sonunda məĢğulluq 4.1 milyon təĢkil edirdi. Bununla belə, Azərbaycanda, əsasən tikinti sektorunda iĢləyən 15 000 miqrant yaĢayır (böhrandan əvvəliki dövr). 2000-2008- ci illərdə əmək qüvvəsinin kiçik restrukturizasiyası qeydə alınmıĢdır. Ġlkin olaraq neft sektorunda, sonra tikinti, daĢınmaz əmlak və bir qədər sonra dövlət sektorunda açılan imkanlar 2000-2007-ci illəri əhatə edən dövrdə kənd təsərrüfatı və balıqçılıq sektorunda məĢğulluğu təxminən 2.5 faiz azaltmıĢdır. Eyni dövrdə sənaye sektorunda məĢğulluğun payı (əsasən tikinti sektorunda) təxminən 1.5 faiz artmıĢdır. Diaqram 1.18-də 2008-ci ildə məĢğulluğun strukturu (çevrədən kənarda xüsusi çəki göstərilir) və onun 2000-ci illə müqayisəsi göstərilib (çevrənin daxili). Xidmətlər sektorunda məĢğulluğun payı təxminən 1 faiz artıb və 2000-2008-ci illər ərzində ümumi məĢğulluğun təxminən 49 faizini təĢkil edib. Kənd təsərrüfatı sektoru məĢğulluq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etməkdə davam edir: bu sektorda məĢğulluqun 38 faizi çəmləĢir. 56 57 1.18. Azərbaycanın iqtisadi artımı yoxsulluğun azaldılmasında böyük irəliləyiĢlərin əldə olunmasına səbəb olmuĢdur. Milli yoxsulluq xəttindən aĢağıda yaĢayan əhalinin xüsusi çəkisi 1995-ci ilin 68.1 faizindən 2006-cı ildə 19.6 faizə qədər azalmıĢdır (Cədvəl 1.2)20. Yoxsulluğun azalması nəzərəçarpandır. 2002-2005-ci illər ərzində Dünya Bankı tərəfindən yoxsulluq səviyyəsinin ətraflı təhlili keçirilmiĢ və bu dövrdə yoxsulluğun səviyyəsi təxminən iki dəfə azalmıĢdır. Yoxsulluğun azalması əsasən Bakıda baĢ versə də, ölkənin digər Ģəhər və kənd ərazilərində yoxsulluq təxminən eyni səviyyədə azalmıĢdır. Cədvəl 1.2: Yoxsulluq 2002-2005 Ümumi Bakı Qeyri Bakı Ģəhər Kənd əhali Kasıb Yoxsul Kasıb Yoxsul Kasıb Yoxsul 2002 44.6 41.6 25.6 48.7 31.5 43.7 24.7 2003 39.7 34.8 19.3 46.0 27.9 38.4 20.0 2004 28.5 18.6 8.0 35.4 19.0 29.6 13.0 2005 24.0 14.7 6.6 27.2 11.9 26.9 8.9 Mənbə: Azərbaycan 2002–2006 HBS məlumatları. 1.19. Əhalinin rifahının yaxĢılaĢması əsasən Bakıda təmərküzləĢsə də 2002-2005-ci ildə müĢahidə olunan artım əsasən kasıb təbəqənin vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına yönəlmiĢdir. (Diaqram 1.19. Yoxsulluğu əhatə edən əyridə göstərildiyi kimi). Belə ki, Diaqram 1.19: Azərbaycanda artım əyrisi, 2002–2005 kasıb desillərin istehlakı imkanlı desillərin istehlakından yüksək olmuĢdur. AdambaĢına düĢən istehlakın artımı Azərbaycan əhalisinin bütün persentilləri üçün müsbət olub (orta hesabla 7-8 faiz), lakin kasıb təbəqənin istehlakının illik artımı təxminən 15 faiz təĢkil edib. Bununla belə, kənd bölgələrində yoxsulluğun səviyyəsi Bakı ilə müqayisədə iki dəfə çoxdur. ĠĢsizlik, aktivlərin və kommersiya imkanlarının məhdud olması, əsas infrastruktura, səhiyyə və təhsil xidmətlərinə çıxıĢın zəif olması rayonlarda və kənd ərazilərində yoxsulluq səviyyəsinin nisbətən yüksək olaraq qalmasının əsas Mənbə: Ev təsərrüfatlarının icmalı və DB proqnozları səbəbidir. Bu baxımdan, qaçqınlar və məcburi köçkünlər xüsusilə həssasdırlar, çünki onların aktivlərə çıxıĢı və iĢlə təmin olmaq imkanları məhduddur və onlar dövlət transferlərindən güclü asılıdırlar.21 1.20. Yoxsulluq səviyyəsi bir sıra faktorlar hesabına azalmıĢdır. 2002-2005-ci illərdə aparılan yoxsulluq səviyyəsinin təhlili göstərir ki, yoxsulluğun azaldılmasına bir sıra faktorlar təsir göstərmiĢdir: (1) yüksək minimal əməkhaqqı (2) iqtisadiyyatda yüksək orta əməkhaqqı, (3) hökumətin sosial proqramları əsasında ev təsərrüfatlarına kifayət qədər böyük transferlər və (4) xaricdən gələn pul baratları (əsasən Rusiyada yaĢayan azərbaycanlılardan). Bu hesabatın 20 Bu hesabat yoxsulluq haqqında son məlumatları əhatə etmir. Yoxsulluq haqqında ayrıca hesabat hazırlanma prosesindədir. 21 Yoxsulluğun azaldılmasının dərinliyi və dinamikası sual doğurmur, lakin iki faktor nəticələrə bir qədər təsir edə bilər: ən kasıb qruplar barədə məlumatların tam Ģəkildə toplanmamağı və ĠQĠ-nin qeyri-dəqiq qiymətləndirilməsi. 58 məqsədlərinə nail olmaq üçün daha geniĢ Diaqram 1.20: Ġnvestisiyalar (ÜDM-də %-lə ) zaman dövrünün təhlili məqsədəuyğundur, (2001-2008-ci illər). Bu dövr ərzində (çox 60% aĢağı bazadan olsa da) hökumət yoxsulluğun 50% azaldılması məqsədilə minimum 40% əməkhaqqının səviyyəsini real baxımdan altı 30% dəfədən çox artırmıĢdır. Hal-hazırda 20% minimum əməkhaqqı aylıq 75 manat təĢkil edir (orta maaĢın 27 faizini). Minimum 10% əməkhaqqının artımı ilə yanaĢı 2000-ci ildən 0% 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 baĢlayaraq maaĢ və əməkhaqqıların Azərbaycan (qeyri -neft) Azərbaycan MDB Keçid səviyyəsi real baxımdan orta hesabla üç dəfə Mənbə:Milli statistika əsasında DB hesablamaları. artmıĢ və 2008-ci ildə 274 AZN səviyyəsinə Qeydlər: Azərbaycan, MDB və keçid dövrü: Ümumi çatmıĢdır. Bu artım qismən 2005-ci ildən investisiyalar (dövlət və özəl (neft daxil olmaqla), ƏKĠ) ÜDM-də %. Azərbaycan (q-n): Qeyri-neft investisiyalar (dövlət və özəl, sonra Hökumətin həyata keçirtdiyi ƏKĠ)/Qeyri-neft ÜDM; ƏKĠ: Əsas kapitala investisiyalar. ekspansionist fiskal siyasətin nəticəsidir. 2002-2008-ci illər ərzində ev təsərrüfatlarına transferlər də artmıĢdır. Onların səviyyəsi real baxımdan iki dəfədən çox olmuĢdur. Belə ki, hökumətin sosial proqramının əsas komponenti olan pensiyalar da artmıĢdır: orta pensiyanın üçdə dördünü təĢkil edən baza pensiyası 2002-ci ilin yanvarında olan 14 manatdan (AZN) 2008-ci ilin sentyabr ayında 75 manata (AZN) çatmıĢdır. Son olaraq qeyd etmək lazımdır ki, xaricdə külli miqdarda iĢləyən azərbaycanlıların göndərdiyi pul baratları 2001-ci ildən baĢlayaraq nominal ABġ dolları ilə on dəfə artmıĢ və 2008-ci ildə təxminən 1.2 milyard dollara çatmıĢdır. 59 D. ORTA-MÜDDƏTLI PROBLEMLƏR 1.21. Azərbaycanın ən vacib və təxirəsalınmaz orta-müddətli vəzifəsi neft gəlirlərindən həddən artıq çox asılılığın aradan qaldırılmasıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, neft sektorunun sürətli inkiĢafı nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatının neft sektorundan asılılığı əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır. Bu məsələ həm fiskal gəlirlərə həm də cari hesaba aiddir. 2005- ci ildən baĢlayaraq qeyri-neft ticarət kəsiri də dayanıqlı artım nümayiĢ etdirirdi. Qısa müddət baxımından qeyri-neft ticarət kəsiri neft ixracı hesabına örtülməkdə davam edəcək. Orta və uzun müddət baxımından isə (neft qiymətlərinin trayektoriyasından asılı olaraq) qeyri-neft ticarət balansı maliyyə kəsirinin yaranmasına səbəb ola bilər ki, bu da ya idxalın azalması və yaxud qeyri-neft ixracın artırılması və BXĠ-lərin cəlb olunması hesabına aradan qaldırıla bilər. 1.22. Azərbaycan investisiya çatıĢmazlığı ilə də üzləĢir ki, bu da infrastrukturun keyfiyyətinə təsir göstərir. Azərbaycanda investisiyalar neft sektoruna istiqamətlənmiĢdir. Diaqram 1.20-də Azərbaycan üzrə ümumi investisiyaların ÜDM-ə nisbəti (punktir hətt) göstərilib. Bu göstərici qeyri-neft investisiyaların (özəl və dövlət) qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti (qalın xətt) və MDB və keçid iqtisadiyyatların orta investisiya göstəriciləri ilə müqayisə olunur. Diaqramdan görünür ki, 1995-2002-ci illərdə Azərbaycan qeyri-neft ÜDM-in təxminən 4 faizi miqyasında investisiya yatırıb ki, bu da MDB ölkələrinin eyni orta göstəricisi ilə müqayisədə daha azdır. Ġnvestisiyaların ÜDM-ə nisbəti isə 8 faiz olmuĢdur ki, bu da keçid iqtisadiyyatlarının eyni orta göstəricisi ilə müqayisədə aĢağıdır. Marağlıdır ki, 1996-2004-ci illər ərzində Gürcüstanın illik investisiya səviyyəsi ÜDM-in təxminən 25 faizini təĢkil edib (Azərbaycandakı neft bumundan öncə). Ermənistanda eyni göstərici ÜDM-in 20 faizindən bir qədər yuxarı olmuĢdur. Azərbaycanın qeyri-neft investisiyalarının qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti 1995-2004-ci illər ərzində orta hesabla 11.7 faiz təĢkil etmiĢdir. Təbii ki, neft bumundan əvvəl müĢahidə olunan aĢağı investisiya göstəriciləri ölkə infrastrukturuna əhəmiyyətli təsir göstərmiĢlər. Ümumilikdə Azərbaycanda infrastruktur xidmətlərin etibarlılığı və keyfiyyəti qeyri- qənaətbəxĢdir. Ölkənin infrastruktur qurğuları onların 25-30 illik istismar dövrünü artıq baĢa vurublar. Maliyyə vəsaitlərinin qıtlığı nəticəsində infrastrukturun böyük hissəsi korlanmıĢ, xidmətlərin keyfiyyəti isə aĢağı düĢmüĢdür. Yolların təxminən 56 faizi pis vəziyyətdədir, 30 faizi isə təcili təmirə ehtiyac duyur. Regional və yerli yolların təxminən 45 faizinin istismar dövrü bitib ki, bu da bəzi regionlarda ərazi vahidləri arasında il boyu nəqliyyat əlaqələrinin təmin edilməsinə mane olur. Dəmir yol infrastrukturunun pisləĢməsi ilə bağlı olaraq Azərbaycan dəmir yolları tam gücü ilə fəaliyyət göstərə bilmir. Su təchizatı sisteminin etibarlılığı son illərdə müəyyən dərəcədə yaxĢılaĢsa da onun vəziyyəti (xüsusilə kapital baxımdan) hələ də aĢağı olmaqda qalır (orta hesabla günə 13 saat). Bakıdan kənarda yerləĢən ölkənin bir sıra bölgələrində əhali su ilə gündə orta hesabla 3 saat təchiz olunur. 1.23. Azərbaycan bazar institutlarının zəifliyi ilə bağlı olan risklərə məruzdur. Yuxarıda qeyd olunan ürəkaçan makroiqtisadi mənzərə ilə müqayisədə institusional sahədə inkiĢaf zəif olmuĢdur. Bu məsələ narahatlıq doğurur, çünki iqtisadi ədəbiyyata görə yaxĢı institutların mövcudluğu dayanıqlı iqtisadi artım və özəl sektorun inkiĢafı üçün olduqca vacibdir.22 2008-ci ilin sonunda Azərbaycan siyasi risklər və dövlət idarəetmə sisteminin keyfiyyəti baxımından üçüncü kvartilya (dörddə bir), demokratik hesabatlılıq və korrupsiyanın dərinliyinə görə isə ən aĢağı kvartilya daxil edilib.23 AYĠB-ın keçid indeksi24 də göstərir ki, Azərbaycan MDB ölkələrlə 22 Acemoglu, and others 2005. 23 International Country Risk Guide 2007. 60 müqayisədə ikinci nəsil islahatların (resursların rəqabət əsasında paylanması üçün institusional bazanın yaradılmasına yönəldilmiĢ islahatlar) tamamlanmasında zəif irəliləyiĢ nümayiĢ etdirir. Bu, qonĢu ölkələrlə müqayisədə, doğurdan da belədir (Cədvəl 1.3). Eyni zamanda, dövlət idarəçiliyinin və müdaxiləsinin səviyyəsi Azərbaycan biznesi üçün yüksək olaraq qalmaqdadır. Qeyri-formal sektorun fəaliyyəti haqqında son hesabat mövcud deyil, lakin 2003-cü ildə hazırlanmıĢ hesabata görə ölkənin ―kölgə iqtisadiyyatında‖ iqtisadiyyatın kifayyət qədər böyük hissəsi cəmləĢmiĢdir 25 . Bununla yanaĢı, Azərbaycanın rəsmi statistikasına görə qeyri-formal sektorda çalıĢan insanların sayı çox yüksəkdir‖ (2008-ci ildə əmək saziĢi olmayan iĢçilərin xüsusi çəkisi 65 faiz təĢkil edirdi)26. Cədvəl 1.3 AYİB-in keçid göstəriciləri Göstəricilər 1-dən 4+ kimi qiymətləndirilir. 1- mərkəzi plan sistemindən çox az dəyişməni 4 + isə idustriallaşdırılmış bazar iqtisadiyyatının standartlarına cavab verməni ifadə edir Azerbaijan Georgia Kazakhstan CIS 2001 2008 2001 2008 2001 2008 2001 2008 Iri miqyaslı özəlləĢdirmə 2.0 2.0 3.3 4.0 3.0 3.0 3.1 3.0 Bank islahatları və faiz dərəcələrinin 2.3 2.3 2.3 2.7 3.0 3.0 1.7 2.7 liberallaĢdırılması Qiymətli kağızlar bazarı və QBMĠ 1.7 1.7 1.7 1.7 2.7 2.7 1.8 2.3 Rəqabət siyasəti 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.3 2.2 Müəsissələrin restruksizasiyası 1.7 2.0 2.0 2.3 2.0 2.0 2.2 2.2 Mənbə: AYĠB Qeyd: QBMĠ - Qeyri Bank Maliyyə Ġnstitutu 1.24. Azərbaycan biznes mühitinin yaxĢılaĢdırılmasına və bir sıra gecikən islahatların həyata keçirilməsinə diqqət yetirməlidir. Qeydiyyat və əmək bazarı sahəsində aparılan islahatlardan sonra 2008-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycanın Doing Business hesabatında reytinqi 33-dək yüksəlmiĢdir 27 . Bu islahatlar ümidvericidir. Belə ki, 2005-2007-ci illərdə Azərbaycanın reytinqi regionun digər ölkələrindən geridə olaraq adətən 90 yuxarı olurdu. Azərbaycanın ticarət loqistikası indeksi 28 sahəsində və Global Competitiveness hesabatında reytinqi də aĢağıdır. Eyni zamanda, təhlil göstərir ki, korrupsiyanın səviyyəsi digər ölkələrlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə çoxdur və Azərbaycan Ģirkətlərinin qazandığı dəyərin 6.1 faizini təĢkil edir (Gürcüstanın 0.5 faizi və Qırğızıstanın 1 faizi ilə müqayisədə). 1.25. Maliyyəyə çıxıĢ orta və kiçik müəssisələrin inkiĢafı qarĢısında duran əsas problemlərdən biridir (Cədvəl 1.4). Azərbaycanda kredit aĢağı bazadan olsa da sürətlə artmaqdadır. 2005-ci ildə iqtisadiyyata kreditin ÜDM-də payı 11 faiz təĢkil edirdisə 2008-ci ilin sonunda bu göstərici 18.9 faizə çatmıĢdır. Kreditin əsas məbləği ev təsərrüfatları və xidmətlərə getdiyi halda, kənd təsərrüfatına yönəldilən kreditin artımı həddən artıq aĢağı olub. BMK-nın (Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası) KOM-lar üzrə 2008-ci ildə hazırladığı hesabat göstərir ki, orta və kiçik müəssisələrin 54 faizi üçün (əsasən kəndə təsərrüfatı və qida emalı sənayesində fəaliyyət göstərən) kreditə çıxıĢ əsas üç maneələrdən biridir və həmin müəssisələr yeni 24 EBRD Transition Index 2007. 25 Friedrich Schneider tədqiqatına əsasən 2002-2003-cü illərdə Azərbaycanda gizli iqtisadiyyat ÜDM-in 61.3 faizini təĢkil etmiĢdir. 26 Azərbaycanın DSK, Əmək statistikası 2009-cu il. 27 Doing Business 2010 hesabatında Azərbaycan 2008 və 2009-cu illər üzrə 38-ci yerdədir (bu hesabat 2009-cu il üçün ölkələrin biznes mühitini qiymətləndirir, 2008-ci il üçün isə yenidən qiymətləndirir). 28 Dünya Bankının yeni Logistics Performance Index (LPI). 61 investisiyaları (95.9 faizini) qazandığı vəsait hesabına yatırırlar.29 Son vaxtlar həyata keçirilən islahatlara və maliyyə sektorunun infrastrukturunun təkmilləĢdirilməsinə baxmayaraq Azərbaycanın maliyyə sektorunun bir sıra seqmentləri hələ ki inkiĢaf etməyib (sığorta, lizinq, vençur kapitalı, fond birjası və bank sektoru (2007-ci ildə bank sektorunun qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisi cəmi 6.8 faiz təĢkil etmiĢdir))30. Cədvəl 1.4: Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə bizneslər üçün əsas çətinliklər Mənbə AYİB Azərbaycan Gürcüstan Q azaxıstan Q ırğız Res. 2009-cu ildə biznesin aparılmasına əsas ciddi məhdudiyyətlər Biznes mühiti və Müəssisələrin Nəticələrinin Sorğusu (% sorğu aparılmış firmaların) Maliyyəyə çıxıĢ 23 35 31 28 Vergi dərəcələri 25 29 46 48 Doing Biznes hesabatında tutduğu yer (181 ölkə arasında) Vergi dərəcəsi və sistemin mürəkkəbliyi 103 112 61 156 Sərhədlər arası ticarət (xərc, vaxt, prosedurlar) 174 85 180 181 Ġnvestorların müdafiəsi 19 38 53 11 Qlobal Rəqabətlik Hesabatı 2008-2009 (134 ölkə arasında) Ali təhsil və treyninq 80 84 59 83 Əmtəə bazarlarının effektivliyi 89 71 80 120 Maliyyə bazarının mürəkkəbliyi 92 79 97 115 Mənbə : BEEPS 2009, 2009 Doing Business Hesabatı, Qlobal Rəqabətlik Hesabatı 2008-09 Mənbə: IFC SME Survey 2008; BEEPS 2005, Doing Business 2008, Trade Logistics 2007 və Global Competitiveness Report 2007-2008. 1.26. MəĢğulluq artmaqdadır, lakin cari iĢ təcrübəsi və bacarığın bazar tələblərinə cavab verməməsi riski mövcuddur və bu məhsuldarlıq artımının qarĢısında duran maneəyə çevrilir. 2006-cı ildə əmək qabiliyyətli yaĢda olan əhalinin 64 faizi iĢlə təmin olunmuĢ, iĢsizlik səviyyəsi isə 7.1 faiz təĢkil etmiĢdir. Eyni zamanda, əmək bazarında regional baxımdan əhəmiyyətli dərəcədə qeyri-mütənasiblik mövcuddur və qeydiyyata alınmayan iĢlərin sayı artır. Belə ki, 2006-cı ildə iĢləyənlərin yalnız 41 faizində əmək saziĢi olub (2003-ci ilin 55 faizi ilə müqayisədə). Hal-hazırda Azərbaycan məzunların və iĢçilərin peĢəkarlıq səviyyəsinin iqtisadiyyatın dəyiĢən strukturu ilə uyğunsuzluğu problemi ilə üzləĢir. Məsələn, ölkədə ümumi orta təhsilli iĢçilərin təklifi izafidir, lakin müvafiq peĢəkarlıq təcrübəsinə malik olan insanların sayı məhduddur31. Bu baxımdan, kənd təsərrüfatı, kənd təsərrüfatı məhsulların istehsalı, emalı və satıĢı, neft hasilatı, neftlə bağlı sənayelər, turizm, rabitə və maliyyə xidmətləri sektorunda əmək qüvvəsinə və yüksək təcrübəyə gözlənilən ehtiyacları ödəmək məqsədilə təhsil və treninqlərə investisiyalar prioritet ola bilər. 29 IFC 2008 30 2008-ci ildə bank sektorunun aktivləri q-n ÜDM-ın 27 %-nə çatmıĢdır. 31 Bu məsələlərin bir qisminin həlli uçün Hökumət 2007-2008-ci illərdə tədbirlər görüb ki, KOM-ların artımını təĢviq etməklə və infrastruktur layihələri reallaĢdırmaqla məĢğulluqu artırsın. 62 1.27. Mövcud olan problemlər Azərbaycanda komparator ölkələrlə müqayisədə məhsuldarlığın daha az olmasına gətirib çıxarmıĢdır. Son illərdə iqtisadiyyatın ümumi məhsuldarlığının artımı kifayət qədər yüksək olmuĢdur: 2001-2004-ci illərdə 8 faiz, 2005-2007- ci illərdə isə 26 faiz. Lakin, belə artım əsasən neft sektorunun artımı ilə izah olunur32. Əksinə olaraq, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artımı demək olar ki sıfır səviyyəsində (2001-2007-ci illər ərzində orta hesabla 0.5 faiz) xidmətlər sektorunda isə nisbətən aĢağı olmuĢdur (orta hesabla 4.8 faiz). Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, kənd təsərrüfatı əsasən investisiya çatıĢmazlığından əziyyət çəkirdi ki, bu da adambaĢına düĢən kapitalın azalmasında əksin tapmıĢdır. 2006-2007-ci illərdə xidmətlər sektorunda məhsuldarlığın artımı sürətlənmiĢ və onun artım tempi 11.3 faizə çatmıĢdır. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda xidmətlər sektorunun artımı yüksək olsa da, ölkənin ümumi məhsuldarlıq səviyyəsi qonĢu ölkələr olan Gürcüstan və Qazaxıstanla müqayisədə həddən artıq aĢağıdır. 2005-ci ildə qeyd olunan ölkələrdə məhsuldarlığın artımı Azərbaycanla müqayisədə müvafiq olaraq iki və üç dəfə çox olmuĢdur. (Cədvəl 1.5). Cədvəl 1.5: Azərbaycanda və komparator ölkələrdə məhsuldarlıq səviyyəsi (2005) və orta illik artım (1995-2005) (hər iĢçi üçün PPP ilə əlavə dəyər, 2000-ci ili dolları ilə) 2005 1999-2005 orta illik artım tempi Sənaye Kənd təsərrüfatı Xidmətlər Cəmi Sənaye Kənd təsərrüfatı Xidmətlər Cəmi Azərbaycan 2,349 47,451 5,251 9,217 1.3% 17.4% 1.9% 9.8% Gürcüstan 2,117 19,882 10,743 6,887 -1.8% 11.2% 11.3% 7.3% Ermənistan 5,376 34,799 11,099 12,105 4.7% 24.0% 13.1% 13.4% Qazaxıstan 2,995 28,621 14,777 13,239 n.a. n.a. n.a. n.a. Ukrayna 7,919 19,745 13,871 14,138 3.4% 9.8% 7.0% 7.2% Türkiyə 8,972 21,420 31,424 22,329 0.3% 0.7% 0.6% 2.2% Latviya 9,209 23,500 33,857 28,101 14.2% 3.8% 6.4% 7.1% E. AZƏRBAYCANIN INKIġAF STRATEGIYASI VƏ IQTISADIYYATIN REAKSIYASI Məqsədlər 1.28. Azərbaycanın inkiĢaf məqsədi neft bumunun sonu üçün dayanıqlı orta-gəlirli ölkəyə çevrilməkdir. 2025-ci ildə Azərbaycanda adambaĢına gəlirin 5000 AZN (2007-ci ilin manatı ilə) çatdırılması üçün 2008-2025-ci illər ərzində ölkənin qeyri-neft iqtisadiyyatı orta hesabla ildə 6.5 faiz artım nümayiĢ etdirməlidir. Qlobal və regional baxımdan inteqrasiya olunmuĢ dayanıqlı və diversifikasiya olunmuĢ iqtisadiyyatın yaradılması üçün Azərbaycan neft ehtiyatlarını və real sektorun potensialını istifadə edə bilər. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı yüksək əlavə dəyərli qida məhsullarının ixracatçısına çevrilə bilər. Ölkə emal və neft məhsulları sahəsində potensialı istifadə edərək faydalana bilər. Eyni zamanda, Azərbaycan coğrafi vəziyyətindən faydalanaraq mövqelərini Ġpək yolunda möhkəmləndirə bilər ki, bu da təkcə neft və qaz üçün yox əmtəə ticarətinin inkiĢafına da töhfə verər. Sonda, Azərbaycanda iqtisadiyyat artdıqca xidmətlər sektorunun sürətli inkiĢafının davam etməsi gözlənilə bilər. 32 Jamet, 2007 63 Strategiya və siyasətlər33 1.29. Azərbaycanın strategiyası neft gəlirlərindən istifadə edərək iqtisadiyyatı müasirləĢdirməkdən və bazar prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərən iqtisadiyyata keçidin tamamlanmasından ibarətdir. Azərbaycan neft gəlirlərinin bir qismini istifadə edərək əsas infrastruktur problemlərin aradan qaldırılması və islahatların aparılması yolu ilə iqtisadiyyatının inkiĢafına nail olmaq niyyətindədir. Gözlənilir ki, neft bumunun ilk illərində qeyri-neft iqtisadiyyatının qurulması üçün investisiyalar yatırılacaq və sonrakı illərdə geniĢ istehsal bazası hesabına müsbət nəticələr əldə olunacaq. Azərbaycanın neft və qaz gəlirlərinin idarəolunması üzrə uzunmüddətli strategiyası (NQGĠUMS) da bu məqsədə qulluq edir.34 Hökumət irimiqyaslı investisiyaların baĢlanılması nəticəsində inflyasiya artımını gözləyir, lakin hesab edir ki, gələcəkdə iqtisadiyyatın sürətli artımının təmin olunması üçün bu münasib qiymətdir. Hökumətin qənaətinə görə ölkə infrastrukturu qurulduqdan sonra özəl sektor iqtisadi artımda aparıcı rol oynayacaq və ölkə iqtisadiyyatı keçid dövrünü baĢa vuracaq. Belə praktiki yanaĢmanı qəbul edərək, hökumət infrastruktur sahələrdə problemləri həll etmək, aktivlər üzrə mülkiyyəti saxlamaq və idarəçilikdə böyük rol oynamaq niyyətindədir. Eyni zamanda, Hökumət neft gəlirləri gəldikcə və Neft Fondunda akkumulyasiya edilərkən kasıb təbəqənin gəlirlərinin artırılmasına çalıĢır. Bu baxımdan, dövlət sektorunda maaĢlar və sosial transferlər artırılmıĢdır.35 1.30. Sektoral struktur nöqteyi-nəzərindən kommunal Ģəbəkəyə (əsasən elektrik enerjisi və yollar) qısa müddət baxımından böyük önəm verilib. Kənd təsərrüfatı və xidmətlər sektoruna isə orta müddət baxımından daha çox diqqət yetirilməsi gözlənilir. Azərbaycan, kommunal sektorun pis vəziyyətini və iqtisadi inkiĢaf üçün problemlərin yaratmasını nəzərə alaraq onun inkiĢafına böyük önəm vermiĢdir. Bununla belə, Azərbaycan kənd təsərrüfatı (qida emalı) və xidmətlər sektorunda (pərakəndə satıĢ, tranzit xidmətlər, maliyyə, otel və mehmanxanalar) iqtisadi artım və məĢğulluğun geniĢlənməsini gözləyir. Belə meyllər sosial sektorlarda da gözlənilir (xüsusilə təhsil və səhiyyə). Bütün bunlar həmin sektorların ali savad verən qurumlarına irimiqyaslı investisiyaların yatırılmasını tələb edir (səhiyyə sahəsində investisiyalar orta savad verən sektorlara da tələb olunur). İnstitusional və siyasi islahatlar. 1.31. Təfərrüatlı islahatlar zərfi. Azərbaycanın islahatlar zərfi makroiqtisadi parametrlər əsasında qurulub ki, bu da daha yaxĢı maliyyə siyasəti, tənzimləmə və özəlləĢdirmə tədbirləri ilə birlikdə tarazlaĢdırılmıĢ iqtisadi artım üçün zəmin yaradır. Səylər investisiya mühitinin yaxĢılaĢdırılması, kreditə çıxıĢ və infrastrukturun keyfiyyəti sahəsində göstərilməlidir. Qeyd olunanlar kənd ərazilərinin kompleks inkiĢafı siyasətinin bir hissəsi olan kənd təsərrüfatının və turizm sektorunun artımı üçün Ģərait yaratmalıdır. Ġslahatlar zərfi büdcə prosesinin müasirləĢdirilməsinin tamamlanmasını (DĠP-in prioritetləĢdirilməsi nəzərə alınmaqla) və məzənnənin bahalaĢmasının qarĢısının alınmasını nəzərdə tutur. Bununla yanaĢı aĢağıdakı məsələlər də əhatə olunmalıdır: iqtisadiyyatda irimiqyaslı özəlləĢdirmənin aparılması (kommunal və bank sektorları daxil olmaqla), enerji sektorunda struktur islahatlar (ARDNġ-ın 33 Bu və növbəti bölmə Dünya Bankı və BVF-nın bir sıra sənədləri əsasında hazırlanıb: SAC-II ICR, PRSC ICR, və iki JSANs. 34 NQGĠUMS-ə üçüncü fəsildə nəzərdən keçirilmiĢ çox vacib konsepsiya daxil edilmiĢdir. Yəni, hökumət neft gəlirlərindən real ifadədə təxminən sabit həcmdə vəsaiti xərcləməyi planlaĢdırmalıdır. 35 Hökumətin baxıĢları bu dövr ərzində bir neçə yerdə ifadə olunmuĢdur. Sistematik olaraq isə bu baxıĢlar yalnız bir neçə halda sənədləĢdirilmiĢdir: 2003-cü ildə Prezidentin çıxıĢı, 2003-2005-ci illərin Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkiĢafa dəstək dövlət proqramı (YAĠĠDDP), Azərbaycan Regionların sosial-iqtisadi inkiĢafı dövlət proqramı (2006-2008), 2008-2012-ci illər üçün ikinci proqramın layihəsi hazırlanıb. 64 restrukturizasiyası), ümumi orta təhsil üçün yeni kurrikulumun qəbul olunması, baza səhiyyə xidmətləri paketinin qəbul olunması və sair. Dünya Bankı birinci nəsil islahatların əksəriyyətinin 2010-cu il üçün tamamlanmasını gözləyir. 1.32. Praktiki olaraq, sosial sektora ən böyük prioritet verilmiĢdir (xüsusilə sosial siyasət və yoxsullara yardım). Azərbaycanda ünvanlı sosial yardım sxemi tətbiq olunmuĢdur ki, bu da 2008-ci ilin sonunda 165 000 ev təsərrüfatlarını əhatə etmiĢdir. Ünvanlı sosial yardım sxeminin səmərəliliyi 2008-ci ilin Həyat səviyyəsi üzrə sorğu hesabatlarında qeyd olunmuĢdur. 36 Eyni zamanda, Azərbaycanda ən aĢağı gəlirli qruplarda yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması məqsədilə pensiyalar və əməkhaqqılar artırılmıĢdır. Bununla yanaĢı, ibtidai və orta təhsil sahəsində (kurikulumun yenidən nəzərdən keçirilməsi, müəllimlərin treninqləri və iĢ həcmi) və səhiyyə sektorunda (səhiyyə xidmətlərinin baza paketinin müəyyən olunması, səhiyyə sığortası) islahatlar həyata keçirilir. Son olaraq, Azərbaycanın 2005-ci ildən baĢlayan irimiqyaslı investisiya proqramı özü özlüyündə böyük məĢğulluq proqramı kimi də qəbul oluna bilər. 1.33. Praktikada Azərbaycan, Neft Fondunun təqdirəlayiq fəaliyyəti istisna olmaqla, makroiqtisadi idarəetmənin siyasət və institusional aspektlərinə ikinci dərəcəli önəm vermiĢdir. Xərclərin idarə olunmasına isə daha aĢağı önəm verilmiĢdir. Ümumiyyətlə Azərbaycanın makroiqtisadi siyasəti makroiqtisadi sabitliklə uyğun olmuĢdur: 2008-ci ilə qədər büdcə xərcləri dayanıqlı olmuĢ, lakin inflyasiya təzyiqləri daha çevik məzənnə rejimi ilə yumĢaldıla bilərdi (növbəti bölmədə müzakirə olunur). Azərbaycan milli valyutanın bahalaĢması və maliyyə sektoru tərəfindən iqtisadiyyata kreditin artımını kifayyət qədər yaxĢı səviyyədə idarə edə bilmiĢdir. Makroiqtisadi siyasətin ən əsas problemi dövlət xərclərinin öncədən məlum olmaması və onların orta-müddət perspektivində istiqamətlərinin formalaĢdırılmamasıdır. Bu, öz növbəsində, büdcə təĢkilatlarının xərclərində çox az məhdudiyyətlərin olmasına gətirib çıxarmıĢdır. Nəticədə xərclərin ortamüddətli planlaĢdırılması və səmərəliliyin artırılması üçün heç bir təzyiq (tələb) olmamıĢdır. Xərclərlə bağlı əsaslandırılmıĢ baxıĢın olmaması, öz növbəsində büdcə sistemində islahatların aparılmasını və dövlət investisiyalarının qiymətləndirmə sisteminin yaxĢılaĢdırılması məsələsini ləngitmiĢdir. 2008-ci ilin əvvəlində Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyinin rəhbərliyi altında yaranmasına böyük ehtiyac duyulan Makroiqtisadi UzlaĢdırma Komitəsi formalaĢdırılmıĢdır. Azərbaycanın makroiqtisadi və xərclərin idarə olunması sahəsində aparılan kiçik islahatlardan istisna Neft Fondunun yaradılması və fəaliyyəti olmuĢdur. Neft Fondu sabitləĢdirmə və gələcək nəsillər üçün gəlirlərin qorunub saxlanılması sahəsində etibarlı xidmət etmiĢdir. Neft Fondu ölkənin Hasilat Sənayesində ġəffaflıq TəĢəbbüsünə (HSġT) qoĢulmasına rəhbərlik etmiĢ və 2007-ci ildə BMT ĠnkiĢaf Proqramının Dövlət Qulluğunda nailiyyətlərə görə mükafatına layiq görülmüĢdür (HaĢiyə 1.2). Azərbaycanın Neft Fondu (NF) 29 dekabr 1999 -cu il tarixdə Prezident fərmanı ilə yaradılmıĢdır. Neft Fondunun əsasnaməsi Prezident tərəfindən 29 dekabr 2000-ci il tarixdə təsdiq edilmiĢdir. Neft Fondunun vəzifəsi stabilizasiya fondu kimi fəaliyyət görsətmək və neft gəlirlərinin gələcək nəsillər üçün yığmaqdan ibarətdir. 2008-ci ildə Neft Fondunda 11.2 mlrd. $ həcmində aktivlər akkumulyasiya edilmiĢdir. Neft Fondunun aktivləri 2001-ci və 2005-ci illərdə qəbul olunmuĢ (və əlavələr edilmiĢ) investisiya əsasnaməsi əsasında idarə olunur. Neft Fondunun gəlirləri aĢağıdakılarını nəzərdə tutur: Hökumətin payına düĢən gəlir neft və qazın satıĢından əldə olunan gəlirlər, neft və qaz layihələri üzrə BTC-nin dividentləri, NF aktivlərinin idarə olunmasından əldə edilən gəlirlər və digər. Bununla yanaĢı Neft Fondu HSġT-də hökumətin icra qurumu kimi fəaliyyət görsətir. Azərbaycan HSġT sahəsində geniĢ təcrübə toplamıĢ və yeganə ölkədir ki, HSġT üzrə artıq 8 hesabat təhvil verib. Azərbaycan HSġT-yə namizəd statusunu 2007-ci ilin sentyabrında alıb və Qiymətləndirmə prosesini keçən ilk ölkədir (2009). 36 Dünya Bankının ev təsərrüfatları icmalı əsasında hazırlanmıĢ tədqiqatıdır. 65 HaĢiyə 1.2: Azərbaycanın Neft Fondu – Beynəlxalq rol və tanıma 1.34. Praktiki olaraq kommunal sektorda həyata keçirilən siyasətlər və institusional islahatlar zəif, lakin maliyyə idarəçiliyi baxımından həssas olmuĢlar (hökumətyönümlü olsalar da). Hökumət ölkənin kommunal sektoru üzrə (enerji, qaz, xətli rabitə, yolların idarə olunması və dəmir yolları) mülkiyyət hüququnu saxlayaraq özəl sektora (və ev təsərrüfatlarına) göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin gücləndirilməsinə üstünlük verir. Bununla bağlı Hökumət xidmətlərin keyfiyyətini artırmaq, sayğaclaĢdırma prosesini sürətləndirmək və hökumət tərəfindən Ģəffaf monitorinqin həyata keçirilməsi məqsədilə beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarının tətbiq olunması üçün kommunal sektora böyük investisiyalar yatırmıĢdır. Bu səylər nəticəsində aĢağıdakılar əldə olunmuĢdur: (i) kommunal sektorun əksər sahələrində tarif dərəcələrinin rentabel səviyyəsinə çatdırılması (axırıncı dəfə 2007-ci ilin yanvarında), (ii) enerji, qaz və su sektorlarında sayğaclaĢmaya investisiyaların yatırılması və paralel olaraq yığım səviyyəsinin artırılması və (iii) Beynəlxalq Maliyyə Hesabatlığı Standartlarına investisiyaların yatırılması (müəssisədən asılı olaraq 2009-2011-ci illərdə qüvvəyə minməsi gözlənilir). Qeyd olunan nailiyyətlərə baxmayaraq yanaĢmalarda müəyyə ziddiyyət mövcuddur ki, bu da özəl sektorun dövlət müəssisələrinin idarəçiliyində az iĢtirakı ilə bağlıdır. Nəticədə Hökumət çiyinlərində böyük kommersiya yükü daĢıyır. Kommunal sektorun üzləĢdiyi problemlər 4-cü fəsildə müzakirə olunur. 1.35. Doing Business 2009 göstərilən son Diaqram 1.21: Son dövrlərdəki xərclər (2003- 2008) irəliləyiĢlərə baxmayaraq Azərbaycan özəl sektor üçün tənzimləmə mühitinin 6 90 yaxĢılaĢdırılmasına az diqqət yetirib. Doing 80 Business 2009 hesabatına görə 2007-2008-ci ildə mlrd.AZN, 2006-cı ilin 5 q-n ÜDM-də faizlə 70 tənzimləmə sahəsində əldə olunan irəliləyiĢlər qiymətləri ilə 4 60 50 3 40 əsasən biznesin baĢlanması ilə bağlıdır (Fəsil 5). 2 30 Eyni zamanda, Rəqabət məcəlləsinin və 1 20 10 Ġnvestisiya haqqında Qanunun qəbul olunması, 0 0 lisenziyalaĢdırma və gömrük inzibatçılığı kimi 03 04 05 06 07 08 digər tənzimləyici islahatlar gecikir. Doing Cari Ġnvestisiyalar Business 2008 hesabatında Azərbaycan 97-ci Ümumi Xərclər (sağ aksis) yerdədir. Mənbə: BVF və Dünya Bankının hesablamaları Dövlət xərcləri 1.36. ĠnkiĢaf strategiyası 2006-cı ildən baĢlayaraq çox geniĢ fiskal ekspansiyada əksini tapmıĢdır (bunun makroiqtisadi qiyməti hökumət üçün məqbul səviyyədədir). 2004-2008-ci illər ərzində mərkəzi hökumətin xərcləri real baxımdan iki dəfə artmıĢdır ki, bu da cari xərclərin 72 faiz, investisiya xərclərinin isə 226 faiz artımı hesabına baĢ vermiĢdir. Nəticədə, hökumətin icmal xərclərinin qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisi 2004-cü ilin 40.5 faizindən 2008-ci ildə gözlənilən 81 faizə qədər artmıĢdır (Diaqram 1.21). Bununla yanaĢı, xərclərin sıçrayıĢlı artımı qeyri-neft fiskal kəsrin qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisini 2005-ci ilin 12.6 faizindən 2007-ci ildə 32.1 faizə qədər artırsa da ümumi fiskal balans müsbət qalmıĢdır. Hökumətin fikrincə dövlət 66 xərclərinin artımının bir neçə il ərzində sürətlənməsi nisbətən yüksək inflyasiya və/yaxud məzənnənin bahalaĢması Ģəklində qısamüddətli fəsadlar törədə bilər. Lakin, məhsuldarlığa onun təsiri müsbət olacaq (infrastruktura və potensialın artırılmasına investisiyaların yatırılması ilə) və uzun müddət baxımından qeyri-neft iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinə xələl gətirməyəcək. 2007-ci il üçün büdcənin strukturu bu fəslin 1.1 əlavəsində verilib və 2-ci fəsildə də müzakirə olunur. 1.37. Azərbaycan iqtisadiyyatı fiskal stimula cavab vermiĢdir. 2005-2008-ci illər ərzində ölkə iqtisadiyyatı həddən artıq yüksək templə inkiĢaf etmiĢdir – orta illik hesabla 24.2 faiz. Qeyri-neft ÜDM-in artım tempi neft sektoru ilə müqayisədə nisbətən aĢağı olsa da 2005-2007-ci illər ərzində ortaillik hesabla 12.1 faiz artım nümayiĢ etdirmiĢdir. Son dörd il ərzində xidmətlər sektoru qeyri-neft iqtisadiyyatının ən dinamik inkiĢaf edən komponenti olmuĢdur. Qeyri- Diaqram 1.22: Qeyri-neft ilkin kəsir, neft sektorunun bölgüsü göstərir ki, pul kütləsinin artımı və inflyasiya (2005-2008) 8 30 xidmətlərin qeyri-neft əlavə dəyərdə xüsusi çəkisi 55.1 faiz artıb, digər sektorlarda isə 6 AZN milyard. azalma müĢahidə olunub: hal-hazırda qeyri- 20 Faiz neft sənayesi qeyri-neft ÜDM-in 7.4 faizini, 4 tikinti 21.2 faizini, kənd təsərrüfatı isə 16.3 2 10 37 faizini təĢkil edir . 0 0 1.38. GeniĢ fiskal stimul, ABġ dollarına 03 04 05 06 07 08 nəzərən idarə olunan üzən məzənnə Qeyri-neft kəsiri M2 rejimi, monetar ekspansiya və ölkədə Mənbə: Azərbaycan Mərkəzi Bankı kredit bumu 2006-2008-ci illər ərzində inflyasiyanın sürətli artmasına təkan vermiĢdir. Manatın ABġ dollarına nisbətən illik bahalaĢması 2005-ci ildə 6.7 faiz, 2006-cı ildə 4.9 faiz, 2007-ci ildə isə 3 faiz, 2008-ci ildə isə 4.3 faiz təĢkil etmiĢdir. Nəticədə Mərkəzi Bank ekspansionist monetar siyasətini həyata keçirərək manata olan tələbi təmin etmiĢdir. 2006-cı ilin mart ayından baĢlayaraq illik inflyasiya 5.4 faizdən 2008-ci ilin dekabr ayında 15.3 faizə qədər artmıĢdır (Diaqram 1.22). Ġnflyasiyanın belə kəskin artımı qismən 2008-ci ilin əvvəlində qiymətlərin inzibati qaydada yenidən baxılması ilə izah olunur (benzin, kommunal xidmətlər və idarə olunan qiymətlər). Lakin, inflyasiyanın əsas səbəbi monetar ekspansiya ilə bağlıdır: 2006- cı ilin yanvarı ilə 2007-ci ilin dekabrı arasında geniĢ mənada pul kütləsi (M2) 622 faiz artmıĢdır. Həmin dövr ərzində, Mərkəzi Bankın beynəlxalq ehtiyatları üç dəfədən çox artmıĢdır ki, bu da hökumətin fiskal siyasətinin tələblərinin yerinə yetirilməsinə və manatın illik 4-5 faiz diapazonunda bahalaĢmasını təmin olunmasına uyğundur. Eyni zamanda, kreditin artımı (əsasən ev təsərrüfatlarına) 2006-2008-ci illər ərzində 203 faiz təĢkil etmiĢ və daĢınmaz əmlak bumuna təkan vermiĢdir. Ġnflyasiya təzyiqləri qarĢısında Azərbaycan Mərkəzi Bankı bir qədər ləng reaksiya vermiĢdir – yalnız 2007-ci ilin mart ayında. Belə ki, 2007-ci ilin mart ayı ilə 2008-ci ilin iyul ayı arasında yenidənmaliyyələĢdirmə dərəcəsi 9.5 faizdən 15 faizə qədər artırılmıĢdır. 2008- ci ilin dekabr ayında bu göstərici 8 faizə qədər endirilmiĢdir (böhran pika çatdıqca Mərkəzi Bank monetar siyasətini yumĢaltmıĢdır)38. 37 Ġqtisadiyyatın strukturunda dəyiĢikliklər baĢ versə də rəsmi statistikaya görə məĢğulluğun strukturunda kiçik dəyiĢikliklər baĢ verib (Diaqram 1.18). 38 2008-ci ilin əvvəlində mübadilə məzənnəsinin çevikliyinin artırılması və idxal inflyasiyasının azaldılması məqsədilə AMB məzənnənin formalaĢdırılması üçün ikivalyutalı (dollar və avro) səbət tətbiq etmiĢdir. Qlobal böhran dərinləĢəndən sonra bu siyasətdən imtina olunub. 67 1.39. Fiskal ekspansiya qeyri-neft özəl investisiyaları sıxıĢdırıb çıxarmağa baĢlayıb. Dövlət investisiyalarının və dövlət xərclərinin artdığı bir Ģəraitdə 2006-2008-ci illərdə özəl investisiyalar nominal baxımdan azalıb (Cədvəl 1.6). Bu meyllər dövlət xərcləri bumunun nisbətən geniĢ sıxıĢdırıb-çıxarma effektinə malik olması barədə narahatlıq doğurur. Cədvəl 1.6: Qeyri-neft özəl investisiyaların strukturu (*), 2003–2008 q-n ÜDM-in % 2005 2006 2007 2008 Ġnvestisiyalar (cəmi) 96.4 81.7 71.4 61.5 Dövlət sektoru 13.3 21.6 34.1 38.5 Özəl sektor 83.1 60.2 37.4 23.0 ondan Neft 60.0 41.3 27.2 13.4 ondan qeyri-neft 23.1 18.8 10.2 9.7 ondan tikinti .. 5.9 4.2 4.5 ondan digər .. 12.9 6.0 5.1 Mənbə: Statistika Komitəsi və Dünya Bankının hesablamaları. Qeyd: (*) Ümumi qeyri-neft investisiyalar çıxılsın hökumət sektorları (komunal və kimya); Diaqram 1.16-lə uyğundur. 1.40. Ticarət profisiti, güclü iqtisadi artım və böhran nəticəsində Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢları olan ölkələrdə aparılan devalvasiya REM-ın bahalaĢmasına gətirib çıxarmıĢdır. 2001-2004-cü illərdə müĢahidə olunan ucuzlaĢmadan sonra ĠQĠ əsasında hesablanmıĢ qeyri-neft real effektiv məzənnə 2005-2008-cı illərdə bahalaĢmıĢdır. 2007-ci ildə məzənnə 2001-ci ilin səviyyəsindən aĢağı olmuĢdur. 2007-ci ildə manat ABġ dollarına nisbətən 2.9 faiz bahalaĢsa da, ölkənin digər ticarət tərəfdaĢlarının valyutalarına nisbətən ucuzlaĢma müĢahidə olunmuĢdur (avro, türk lirəsi, qazax təngəsi və rus rubluna nisbətən 7.5, 16.4, 1.4 və 4.2 faiz) (Diaqram 1.17). Bununla yanaĢı, 2008-ci ildə Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaĢları olan ölkələri valyutalarını devalvasiya etmiĢlər. 1.41. Qlobal maliyyə böhranı Azərbaycan iqtisadiyyatının ifrat dərəcədə qızmasının müəyyən dərəcədə azaltmıĢdır. Əgər 2008-ci ilin əvvəlində Azərbaycan iqtisadiyyatın ifrat dərəcədə qızması ilə mübarizə aparırdısa (artan qiymətlər, milli valyutanın bahalaĢması, qeyri- neft sektorunda yaranan problemlər) 2008-ci ilin sonunda neft qiymətləri kəskin aĢağı düĢmüĢ (50$/bl-dən aĢağı), Azərbaycan iqtisadiyyatına beynəlxalq kapital isə azalmıĢdır. Azərbaycanda 2009-cu ildə daha az pul baratlarının (Rusiyadan) və gözlənildiyindən daha az neft gəlirlərinin daxil olması riskləri (mülayim) mövcuddur. 2009-cu ilin konservativ büdcəsi nominal baxımdan 15 faiz artım nəzərdə tutur (bu büdcə xərclərinin real baxımdan azalması ilə nəticələnəcək). Bütün bu məsələlər milli valyutanın ucuzlaĢması üçün Ģərait yaradır ki, bu da bank böhranının yaranmasına gətirib çıxara bilər. 68 1.42. 2008-ci ildən sonra Azərbaycan qeyri-neft Diaqram 1.23: Fiskal ssenarilər: q-n ÜDM- iqtisadiyyatın həcmilə müqayisədə daha az fiskal də xərclərin çəkisi gəlirlər əldə edəcək. Dayanıqlığa nail olmaq üçün Azərbaycan qısa və orta müddət baxımından fiskal 100 xərclərini mülayimləĢdirməlidir. (Diaqram 1.23). 80 Xərclərin azaldılması 2005-2008-ci illərlə müqayisədə Azərbaycan iqtisadiyyatına fiskal stimulu 60 zəiflədər. Bu məsələ, gələcək nəsillər üçün neft 40 gəlirlərinin bir qisminin qorunub saxlanılması baxımından da vacibdir. Azərbaycan, daxili tələbin 20 artırılması üçün tədricən özəl sektora və qeyri-neft ixracına arxalanmalıdır. 0 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 Faktiki Dayanıqlı F. TƏBII EHTIYATLARLA ZƏNGIN VƏ KIÇIK Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları IQTISADIYYATLARDA UĞURLU INKIġAF 1.43. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, təbii ehtiyatlarla zənginlik nə lənətdir nə də ki, xeyr- dua. Uğurlu inkiĢafın arxasında həmiĢə lazımı qurumların yaradılması barədə siyasi sistemin razılığa gəlmək imkanları durur. Diaqram 1.24 göstərilir ki, təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin sayı adambaĢına yüksək gəliri olan ölkələrin sayına təxminən bərabərdir. Diaqram ―V‖ Ģəklindədir: ―V‖-nin sol tərəfində təbii ehtiyatları olmayan, sağ tərəfində isə təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr göstərilib . Sağ tərəfdə yerləĢən bir sıra ölkələr təəccüb doğurur. V-nin hər iki tərəfində həm yüksək həm də aĢağı gəlirli ölkələr göstərilib. Bu isə Azərbaycan üçün gələcəkdə hansı qrupa qoĢulmaq seçimini etmək imkanının mövcudluğunu təsdiq edir. HaĢiyə 1.3 uğurlu sosial siyasət yürütmüĢ və iqtisadiyyatını diversifikasiya etmiĢ Malayziyanın nümunəsi verilmiĢdir. Diaqram 1.24: Təbii ehtiyyatlarla zənginlik və inkiĢaf səviyyəsi 12 Norvec 11 İrlandiya Finlandiya Estoniya BƏƏ 10 Uruqvay Çili Malaysiya 9 Venezuela Gürcüstan Azərbaycan 8 Côte d'Ivoire 7 Yəmən 6 -10 -5 0 5 10 15 log təbii ehtiyatlar (jamet), 2006 Mənbə: Maloney 2007 və BVF və BMT-nin Comtrade məlumatları. 69 1.44. Uğurlu inkiĢaf daha yaxĢı bazar institutlarının mövcudluğundan qaynaqlanır. Uğur o zaman əldə olunur ki, ölkə ixracın diversifikasiya olunması və dövlət maliyyəsinin idarə olunmasının təkmilləĢdirilməsilə yanaĢı biliklərin akkumulyasiyasına və infrastrukturun gücləndirilməsinə önəm verir. Bir sıra təbii ehtiyatlarla zəngin olan və uğurla inkiĢaf etmiĢ ölkələr (Botsvana, Çili, Norveç, BirləĢmiĢ Ərəb Əmirlikləri və Malayziya) strateji prioritetləri müəyyən edərkən institusional potensialın vacibliyini nəzərə almıĢlar. Belə ki, təbii ehtiyatlardan gələn gəlirləri iqtisadi artımın stimullaĢdırılmasına sərf etməkdən öncə institusional potensialın kifayət qədər güclü olduğu müəyyən olunmuĢdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ölkələr korrupsiya ilə mübarizə, hüquq normaları, hökumət qurumlarının effektivliyi, siyasi sabitlik, hesabatlılıq və idarəolunmanın keyfiyyəti kimi idarəçilik göstəricilərində Azərbaycanla müqayisədə daha çox uğur əldə etmiĢlər39 Analitiklərin və ya sorğu respondentlərinin baxıĢlarından asılı olmayaraq mövcud olan iqtisadi institutların ümumi keyfiyyətinin ölçülməsi üçün obyektiv meyarın bir nümunəsi pul vəsaitlərinin investisiyaya yönəldilməsi indeksidir Contract-Intensive Money (CIM). Bu indeks, üçüncü tərəflərin öz müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməsi üçün mühitin etibarlı olmadığı hallarda əhalinin öz maliyyə aktivlərinin daha böyük hissəsini valyutada saxlamaq niyyətini qiymətləndirir. 40 Diaqram 1.27 neft bumunun baĢlanmasına təsadüf edən dövrdə Azərbaycanın institusional keyfiyyətini yaxĢı nəticələr göstərən təbii ehtiyatlarla zəngin olan və kiçik iqtisadiyyatlarla müqayisə edir. Diaqram göstərir ki, 30-40 il öncə komparator ölkələrin əksəriyyətində olan vəziyyət Azərbaycanın 2008-ci ildə olan durumundan çox az fərqlənir. Əslində, 1960-cı illərdə Çilinin adambaĢına düĢən gəliri, CĠM və qeyri-təbii ehtiyatlar ixracı Azərbaycanın bugünkü eyni göstəriciləri ilə müqayisə olunandır. Belə ki, 2008-ci ildə Çilinin qeyri-təbii ehtiyatlar ixracı üç dəfədən çox artmıĢdır (qeyri təbii ehtiyatlar ÜDM-də çəkisi), ölkənin CĠM indeksi Norveçin eyni indeksinə uyğundur və ən əsası adambaĢına düĢən gəlir də təxminən üç dəfədən çox artmıĢdır. 39 Kaufmann D və digərləri, 2007. 40 CIM (M2-nağd vəsait)/M2 düsturu ilə hesablanır. Bu əhalinin maliyyə aktivlərinin hansı formada saxlamağa üstünlük verməsindən asılıdır və investisiya və artım templəri, eyni zamanda, iqtisadiyyatın kontraktlardan asılı olan sektorların miqyası ilə bağlıdır. Clague, Christopher; Philip Keefer, Stephen Knack, and Mancur Olson (1999), ―Contract-Intensive Money." Journal of Economic Growth, 4, 185-209. 70 HaĢiyə 1.3: Malayziyada uğurlu diversifikasiya Malayziyanın təcrübəsi göstərir ki, irimiqyaslı təbii sərvətlərin olması ―lənət‖ üçün əsas deyil. O göstərir ki, uzun ilər ərzində güclü siyasi iradə və sağlam iqtisadi siyasətlərə sadiqlik ―təbii ehtiyatlar lənətinin‖ qarĢısını ala bilər. 1980-cı illərdə Malayziyanın mal və xidmətlər ixracının 32 faizini neft və təbii qaz təĢkil edirdi. 1980-2006-cı illər arasında neft qiymətləri kəskin dəyiĢmidir. Lakin, 2006-cı ildə Malayziyanın ümumi ixracının yalnız 13 faizi neft və qazdan ibarət idi. Bu müddət ərzində Malayziyanın real adambaĢına ÜDM -i ildə orta hesabla 3,6 faiz artmıĢ və 2006-cı ildə 150 faiz artaraq 12 536 ABġ dollarına çatmıĢdır (cari PPP ilə). Uğurun əsas elemenetlərindən biri investisiyalar üçün kapitalı təmin edən yüksək yığım (saving) səviyyəsi olmuĢdur. Ev təsərrüfatlarından məcburi yığım sxeminə iĢtirak etmək tələb olunurdu. Hökumət təhsil, ipoteka, səhiyyə xərclərinə üstünlük verirdi və coğrafik baxımdan xərclərin aparılmasında tarazlaĢdırılmıĢ siyasət həyata keçirirdi. 2005-ci ildə Transparency Ġnternational Corruption Perception indeksinə görə Malayziya 39-cu yer tuturdu ki, bu da Malayziyanın təcrübəsindən faydalana bilməyən Nigeriyanın göstəricisindən (159-cu yer) qat-qat üstündür. Təəcüblü deyil ki, Dünya Bankının 2009-cu il üzrə Doing Business hesabatdında Malayziya 20-ci yeri tutmuĢdur. Azərbaycanın 33-cü yerə qalxması da ümidvericidir. Malayziya 1970-ci illərdən baĢlayaraq ixrac yönümlü sahələrin inkiĢafını təĢviq etsdə də, o, 80-ci illərdə neft gəlirləri hesabına hökumətin yardımı ilə dövlət Ģirkətlərinin ağır və kimya sənayesi sahələrini inkiĢaf etdirmək istiqamətində səylər göstərmiĢ, lakin uğursuzluğa düĢar olmuĢdur. Bundan baĢqa 1966 -1981-ci illər arasında dövlət sektorunun həcmi ikiqat artmıĢdır. 1980-ci illərin ortalarında resessiyanın baĢlanması nəticəsində bu meyllər azalmıĢdir. Bundan sonra Malayziya iqtisadiyyatın və ixracın diversifikasiyası yolunu tutmuĢdur. PeĢəkar dövlət qulluqçuları, elm xadimləri və texnokratlar tərəfindən məntiqli iqtisadi siyasətlər hazırlanmıĢ və icra olunmuĢdur. Ġqtisadi inkiĢafın nisbətən ilkin mərhələlərində hökumət kənd yerlərində olan iĢçilərdən istifadə etməklə əmək tutumlu sənayeləĢməyə diqqət yetirmiĢdir. Nəzərə alaraq ki, həmin zaman iri multimilli Ģirkətlər ucuz iĢçi qüvvəsindən faydalanmaq üçün istehsalı inkiĢaf etməkdə olan ölkələrə keçirirdi, hökumət büdcənin əhəmiyyətli hissəsini təhsilə yönəltməklə istehsal üçün ixtisaslı iĢçi qüvvəsinin təklif edilməsinə diqqət yetirdi. Bundan baĢqa istehsal sahəsinin daxilində belə Malayziya təbii ehtiyatlara əsaslanan istehsaldan texnologiya tutumlu məhsulların istehsalına keçməyə müvəfəq olmuĢdur. Xüsusilə də 1987-ci ildən sonra elektronika sənayesi Malayziyanın əsas ixrac qazancı gətirən sahəsində çevrildi. Bu sənaye sahəsi Malayziyada iki dalğada, 1972-75-ci illər və 1985-90-cı illər, baĢ vermiĢ və Malayziyanın təhsilli iĢçi qüvvəsi və biznes üçün əlveriĢli mühiti buna imkan vermiĢdir. Belə yüksək əlavə dəyərli məhsulların ixracı sürətlə artmıĢ və Malayziyaya ticarət Ģərtlərində dəyiĢiklik sarsıntılarından qorunmaq üçün ―təhlükəsizlik yastığını‖ təmin etmiĢdir. 71 1.45. YaxĢı bazar institutları qlobal inteqrasiyanın yuxarı səviyyədə olmasını nəzərdə tutur. Bu, kiçik iqtisadiyyatların təcrübəsindən irəli gəlir və post-neft Azərbaycan üçün də gələcəkdə vacib olacaq. Ġxraclarını diversifikasiya etmiĢ və dövlət maliyyəsinin idarə olunmasını yaxĢılaĢdırmıĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr uğur əldə etmiĢlər. Uğur əldə etmiĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr – Çili, Malayziya və Ġndoneziya - institusional potensialını gücləndirmiĢ və sonra təbii ehtiyatlarını iqtisadi artımın stimullaĢdırılması üçün istifadə etmiĢlər. Eyni zamanda, bir sıra kiçik iqtisadiyyatlar – Çexiya, Ġrlandiya, Cənubi Koreya və Tayvan – qlobal bazarda rəqabət apararaq və institusional potensialı gücləndirərək kiçik bir zamanda yüksək gəlirli ölkələrə çevrilmiĢlər. Kiçik ölkələr üçün iqtisadiyyatın açıqlığı zəruridir (bazarların geniĢləndirilməsi zərurəti, rəqabətli olmaq və sair). Bununla belə, qeyd etmək vacibdir ki, uğur əldə etmiĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr idxal və BXĠ vasitəsilə ölkəyə lazımı komponentləri cəlb edərək ixraclarının diversifikasiya olunmasına nail olmuĢlar. Məsələn, Malayziya və Çili təbii ehtiyatlar sektorlarının texnoloji hissəsini geniĢləndirib və müqayisəli Diaqram 1.25: Ġnstitusional keyfiyyətin uzunmüddətli ölçülməsi 100% 80% 60% 40% 20% 0% Çili İndoneziya Norvec Malaziya Koreya Niderland İrlandiya Slovakiya Azərbaycan 1965-75 1976-90 1991-2000 2001-07 Mənbə: Clague, Keefer, Knack və Olson (1999) hesablamaları əsasında (DB). Qeydlər: (a) Avronun tədavülə buraxılması ilə bağlı Ġrlandiya və Hollandiya üçün 1998-ci ildən sonra məlumat yoxdur; (b) Azərbaycan və Slovakiya üçün 1992-ci ilə qədər məlumat yoxdur; (c) Gürcüstan, Qazaxıstan və Ermənistan üçün 2006-2007-ci illərin orta rəqəmləri verilib; və (d) 1979-cu ilə qədər Ġndoneziya üçün məlumat yoxdur. üstünlüyə malik olan yeni sahələr yaratmıĢdırlar.41 Bu cür ölkələrin səciyyəvi cəhəti aĢağıdakı məsələlərə yönəldilmiĢ siyasətləri nəzərdə tutur: sahibkarlıq mühitinin yaxĢılaĢdırılması və BXĠ- lərin cəlb edilməsi (məsələn ticarətin asanlaĢdırılması, rəqabət siyasəti, ixtisaslaĢmıĢ iĢçi qüvvəsi), elə diversifikasiya strategiyasının hazırlanması (təbii ehtiyatlar sektorları vasitəsi ilə həm Ģaquli həm də üfüqi diversifikasiya), hansı ki, yüksək bacarıq və təcrübə tələb edən ixtisaslara keçməkdən öncə mövcud olan iĢçi qüvvəsinin güclü tərəflərini inkiĢaf etdirir və özəl və dövlət qurumların fəaliyyətinin uzlaĢdırılmasına yönəldilmiĢ səyləri gücləndirir. Diaqram 1.26-də Azərbaycan rəqabət aparmaq istədiyi bir sıra kiçik iqtisadiyyatların ixrac vəziyyəti göstərilib. Diaqram 1.27-a isə bir sıra təbii ehtiyatlarla zəngin və uğurla diversifikasiya olunmuĢ ölkələrin qeyri təbii ehtiyatlar ixracı təsvir olunub. 1.46. YaxĢı bazar institutları ixracın asanlaĢdırılmasına (xüsusi sektorların və yaxud dünya bazarına çıxmaq imkanları nümayiĢ etdirən malların) yönəldilmiĢ dövlət və özəl sektorlar arasında güclü əlaqənin qurulması ilə tamamlanmıĢdır. Dövlət və özəl sektorları arasında güclü əlaqənin yaradılması maliyyə bazarlarına çıxıĢın gücləndirilməsini, keyfiyyətin 41 J-F Jamet, ―What can Azerbaijan learn from successful diversification strategies abroad?‖, ÖİM Background Paper, 2007 72 standartlaĢdırılmasını, nəqliyyat xərclərinin azaldılmasını və sair məsələləri məqsəd tuturdu. HaĢiyə 1.4-də Malayziya və Çilinin nümumələri göstərilib. Diaqram 1.26: Bir sıra kiçik ölkələrin ixracı (ÜDM-də%) Diaqram 1.27: Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrdə qeyri- təbii ehtiyatlar ixracı (ÜDM -də,%) 80% 80% 91.7% 60% 60% 40% 40% 20% 20% 0% 0% Çili Indoneziya Norvec Niderland Malaziya Azərbaycan Mavrikiya Koreya Irlandiya Tayvan Çex Res. Az?rbaycan* 1965 - 75 1976 - 90 1991 - 00 2001 - 08 -75 1965 -90 1976 -00 1991 -08 2001 M ənbə : :Comtrade Mənb ə : Comtrade Note: (*) non-oil exports as percent of non-oil GDP. 1.47. Hökumət ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasında böyük rol oynaya bilər, lakin rəqabət qabiliyyətinə də diqqət yetirmək zəruridir. Bir sıra təbii ehtiyatlarla zəngin və zəngin olmayan ölkələr üzrə 10 uğurlu diversifikasiya halının təhlili özəl sektorun dəstəklənməsi və diversifikasiyanın təĢviqi üçün hökumətlər tərəfindən görülə bilən ümumi tədbirləri müəyyən etmiĢdir.42 AĢağıdakı sənayelər/ölkələr üzrə tədqiqat aparılmıĢdır: Hindistanda proqram təminatı; Tayvanda və Malaysiyada elektronika, Malaysiyada palma yağı və palma yağı ilə bağlı məhsullar, Çilidə qızıl balığın yetiĢdirilməsi, Çilidə Ģərab istehsalı, Hindistanda üzümçülük, Hindistanda qarğıdalı istehsalı,Uqandada balıqçılıq, Keniyada quĢçuluq. Qeyd olunan uğurlu diversifikasiya hallarında hökumətlər aĢağıdakı ümumi tədbirləri həyata keçirmiĢdir:  Hökumət qeyri-ənənəvi və yenicə yaranan sənayelərin dəstəklənməsi üçün məqsədlər müəyyən etmiĢdir. Yeni sənayelər ixracyönümlü artım və xarici valyutanın dəyərli mənbəyi olaraq, eyni zamanda məĢğulluqla bağlı məqsədlərə də xidmət edirdi.  O demək deyil ki, Hökumətlər yalnız qaliblərə dəstək verirdi (elektronika, palma yağı, və qızıl balıq istisna olmaqla. Qızıl balığın yetiĢdirilməsi bu fəslin 1.4 haĢiyəsində müzakirə olunur). Əksinə, Hökumətlər digər sənayelərlə müqayisədə daha sürətlə artan sənayelərə dəstək verirdi. Onlar özəl sektorun yeni texnologiyaları tətbiq etmək və öyrənmək və ixrac rəqabətini dərinləĢdirmək imkanlarını asanlaĢdıraraq onların ixracyönümlü artımına təkan verirdi.  Hökumətlər ixraca dövlət dəstəyi verərək qalibləri mükafatlandırıb, rəqabətə dözməyənlərə isə yardımı dayandırırdı.  Daxili Ģirkətlər arasında, daxili və xarici Ģirkətlər arasında rəqabət əsasən məhdudiyyətsiz idi. 42 Chandra, Vandana (ed.) Technology, adaptation, and exports: how some developing countries go it right. World Bank 2006. Adapted from Box 1.2, page 40. 73  Beynəlxalq mülkiyyət hüquqlarına riayət etmək daxil olmaqla Qanunun tələbləri bütün hallarda tətbiq olunurdu.  Bəzən milli fikir formasında səslənən siyasi öhdəliklər sənayedə uğur əldə etmək üçün vacib rol oynayırdı. HaĢiyə 1.4: Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrdə diversifikasiya: Malaysiya və Çili Malayziyada palma yağının diversifikasiya proqramı 1957-ci ildə müstəqillik əldə olunandan sonra Malayziya iqtisadiyyatı rezin və qalaydan asılı idi. Belə ki, həmin dövr ərzində rezin və qalay ölkə ÜDM-nın 50 faizini təĢkil edirdi və bu malların istehsalı hökumət tərəfindən dəstəklənirdi. Lakin, sintetik rezinin gəliĢi rezinin qiymətinin aĢağı düĢməsinə gətirib çıxarmıĢ və 60-cı illərin iqtisadi və sosial böhranının yaranmasının səbəbi olmuĢdur. Hökumət iqtisadi artıma təkan vermək üçün iqtisadiyyatın bazasını geniĢləndirmək zərurətini etiraf etmək məcburiyyəti ilə üzləĢmiĢdir. Nəticədə Hökumət palma yağının ixracını inkiĢaf etdirmək və istehsal sektorunun artırılmasına yönəlmiĢ sənaye zonalarının yaradılması əsasında diversifikasiya strategiyasını qəbul etmiĢdir. Palma yağı sənayesinin stimullaĢdırılması özünü doğrultmuĢ və nəticədə kənd və kənd təsərrüfatına verilən önəm kəndlərin yoxsul təbəqəsinə gəlir əldə etmək və iĢlə təmin olmaq Ģəraitini yaratmıĢdır. Bu, əsasən bazarın geniĢlənməsi və dərinləĢməsi təĢəbbüsü, tədqiqatlar və inkiĢaf (TĠ) və əlveriĢli tənzimləmə çərçivəsinin yardılmasına arxalanan palma yağı istehsalının artırılmasına və ixracın zənginləĢdirilməsinə yönəldilmiĢ siyasətin nəticəsində baĢ vermiĢdir:  Federal torpaq inkişafı qurumu palma yağının istehsal edən fermaları stimullaĢdırmaq üçün torpağı olmayanlara torpaq paylamıĢdır.  Palma yağının qeydiyyata alınması və lisenziyalaşdırma qurumu palma yağının istehsalı, nəqli, saxlanması, ixracı və satıĢı ilə bağlı qurumlara lissenziya verilməsi, məhsulun keyfiyyətinə nəzarət edilməsi və ticarət müqavilələrinin qeydə alınması yolu ilə palma yağı sənayesinin lazımı qaydada inkiĢaf etməsini təmin etmiĢdir.  Malayziyanın palma yağı tədqiqat institutu məhsuldarlığın artırılması, əlavə dəyər, keyfiyyət və palma yağı sənayesinin digər aspektlərinə görə cavabdehlik daĢıyırdı. Xüsusilə, institut palma yağına həsr olunmuĢ bir sıra tədqiqatlar hazırlamıĢdır.  Malayziyanın palma yağının istehsalının stimullaĢdırılması Ģurası ticarət missiyaları, sərgilər, və palma yağının qida xüsusiyyətləri barədə məlumatları yaymaqla palma yağının beynalxalq bazarlara çıxıĢını təmin etmək və ictimayyətlə əlaqələrin qurulmasına görə məsul idi. Bu qurum istehlakçıların palma yağı məhsulları barədə biliklərin artırılması sahəsində mühim səylər göstərmiĢ və palma yağının istifadə olunmasının inkiĢafı üçün texniki dəstək vermiĢdir - Çilidə diversifikasiya (mis). Çili Ģaquli və üfuqi inteqrasiyanın uzlaĢdırılması yolu ilə kənd təssərüfatı məhsullarıının istehsalı və qida emalı məhsullarının ixracını təmin edən uğurlu diversifikasiya modelini təklif edir. Dünya qida sənayesi təmərküzləĢib və beynəlxalqlaĢıb ki, burada pərakəndə satıĢ qida zəncirinin əsas komponentinə çevrilib.43 Bu baxımdan aqro- qida sektorunun dünya bazarlarında rəqabət qabilliyəti aĢağı loqistikadan, nəqliyyat xərclərindən və ümumiyyətlə qida zəncirinin vəziyyətindən asılıdır. Eyni zamanda bu proses aqronomiya üzrə tədqiqatların aparılması, texnologiyaların cəlb olunması, iĢçilərin treninqlərinin keçirilməsi, keyfiyyət standartlarının yaxĢılaĢdırılması və kreditə çıxıĢın sadələĢdirilməsi yolu ilə məhsuldarlığın artırılmasını tələb edir. Çili aqrar və qida məhsullarının (Ģərab, orqanik məhsullar, təzə meyvələr və yüksək keyfiyyətli taxıl) ilkin differensiasiyasında və ixracının xidmət komponentinin inkiĢafında (yaxĢı loqistika və brendlər hesabına) xüsusilə uğurlu olmuĢdur. Bu tədbirlər ölkənin göstərdiyi iqtisadi mühitin yaxĢılaĢdırılması üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢlər: sabit makroiqtisadi vəziyyət, müasirləĢdirilmiĢ infrastruktur, inteqrasiya olunmuĢ ticarət Ģəbəkəsi (kiçik fermerlər daxilolmaqla), qeyri-ticari sektorda rəqabət, kreditə daha yaxĢı çıxıĢ, təhsil və tədqiqatlar. Qızıl balıq sənayesinin inkiĢafı beynəlxalq müvəffəqiyyət əldə etmək sahəsində hökumətlə özəl sektorun əməkdaĢlığı baxımından xüsusilə maraqlıdır. Hökumət, ilkin olaraq ölkənin balıq təsərrüfatları üçün mövcud olan imkanları müəyyən etdi (donorlardan yardım və birlikdə maliyyələĢdirmə) və bu sektorun tədricən inkiĢaf etdirilməsi üzərində iĢləyən qurumları maliyyələĢdirdi. Çili Hökuməti qızıl balıq və forel təsərrüfatlarının yaradılmasına birinci dəfə 1960-cı ildə diqqət yetirmiĢdir. Bu məqsədlə balıqçılıq təsərrüfatlarının texniki-iqtisadi əsaslandırılmasının nəzərdən keçirilməsi, görülməli iĢlərin, istiqamətlərinin müəyyən olunması, donorlarla əməkdaĢlığın qurulması (Yaponiyanın Beynəlxalq ƏməkdaĢlıq Agentliyi) və bir sıra yerli ekspertizaların 43 OECD, Trade and competitiveness in Argentina, Brazil and Chile: not as easy as A-B-C, 2004 74 keçirilməsi məqsədilə Balıqçılığın ĠnkiĢafı Ġnstitutu və Kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq xidməti yaradılmıĢdır. Birinci Çilinin qızıl balıq sektoruna Yaponiya Ģirkətləri investisiya yatırmıĢlar. 1974-cü ildə Çilinin Ġqtisadi ĠnkiĢaf Agentliyi (CORFO) forel təsərrüfatının inkiĢafı üçün birinci kreditini ayırmıĢdır. Qızıl balıq və forelə tələb artdıqca bu təkcə istehsalın artımını gücləndirməmiĢdir. Müəssisələr balıq yetiĢdirilməsi üçün zəruri olan komponentlərin istehsalında da özlərini tam Ģəkildə təmin etmək baxımından müstəqillik əldə etmiĢlər (balıq torları, balıq yetiĢdirilməsi üçün xüsusi göllər) (kürüdən baĢqa)). Nəticədə, 1980-cı ildə balıq sənayesi artdıqca bu sahəyə cavabdeh olan Dövlət qurumlarında da dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir: strategiya və siyasət funksiyaları icra və nəzarət funksiyalarından ayrılmıĢdır. Ġllər ərzində hökumət bir sıra qurumları inkiĢaf etdirmiĢ, donorlar üçün Ģərait yaratmıĢ və sənayenin inkiĢafı üçün çoxsaylı imkanlar təklif etmiĢdir: kreditlərlə təmin olmaq üçün CORFO, yerli Ģirkətlərin həm-idarəçilik layihəsi Kanadanın Beynəlxalq ĠnkiĢaf Agentliyi tərəfindən maliyyələĢdirilmiĢ, daxil əməkdaĢlıq Norveç və Yapon Ģirkətləri tərəfində həyata keçirilmiĢdir; Fundacion Chile (mənfəət əldə etmək məqsədi olmayan özəl fond) çoxsaylı eksperimentlərin və biliklərin yayılması sahəsində çox iĢlər görmüĢdür. 1980-cı ildə, istehsalçıların kritik kütləsi formalaĢarkən aĢağıdakı məsələlərlə məĢğul olmaq məqsədilə xüsusi asosiyasiya (ĠNTESAL – qızıl balıq və forel institutu) yaradılmıĢdır (a) marketinq tədqiqatları və (b) standartların yaradılması. Hökumət tənzimləmə tədbirlərinin səmərəliliyinə diqqətini yönəltmiĢdir (yurisdiksiyalar üzrə). 1990-cı ildə yeni bazarlara daxil olmaq imkanlarının araĢdırılması məqsədilə Salmocorp səhmdar cəmiyyəti yaradılmıĢdır. 1.48. Ġslahat aparmamaq baha baĢa gəlir. Digər tərəfdən isə məlumdur ki, təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr inkiĢaf sahəsində zəif ola bilərlər. Uğursuzluq adətən məmurların vəzifələrindən sui-istifadə və korrupsiyaya meyllilik, təbii ehtiyatlar sektorunun iqtisadiyyatın digər sektorlarına dolayı effektinin olmadığı, ixracın zəifliyi və dövlət xərclərinin aĢağı səmərəliliyi Ģəraitində baĢ verir. 44 Digər sözlərlə, belə bir hallar adətən müvafiq qurumların zəifliyi45 və dövlət xərclərinin qeyri-məqbul idarəçiliyi mühitində mümkündür.46 Diaqram 1.25- də Azərbaycanda institusional baxımdan güclü olan tərəflərin ümumi qiymətləndirilməsi və təbii ehtiyatlar bumu müĢahidə olunan dövrdə təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrlə və kiçik və açıq iqtisadiyyatlarla müqayisəsi göstərilib. Diaqramda göstərildiyi kimi (digər ölkələrlə müqayisədən də bunu görmək olar) Azərbaycanda dövriyyəni təmin edən qurumlar (faktiki olaraq, bazarları iĢlədəd qurumlar) zəifdir. Eyni zamanda diaqram göstərir ki, Azərbaycanda yaxĢı nəticələr əldə olunub və ölkə boĢluqları aradan qaldırmaq üçün iĢləyə bilər. 1.49. Bu kimi təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr xərclərin sabitləĢdirilməsi üçün kəsir/borc qaydalarının yaradılması, dövlət xərclərinin Ģəffaflığı və korrupsiyaya qarĢı təĢəbbüslərin təĢviq edilməsi, ticarət maneələrinin aradan qaldırılması, sahibkarlığın tənzimləməsinin sadələĢdirilməsi və dövlət-özəl qarĢılıqlı əlaqələrin inkiĢaf etdirilməsi yolu ilə yüksək gəlirlər əldə etməyə müvəffəq olublar. Eyni zamanda məlumdur ki, təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr iqtisadi uğur əldə etməkdə problemlərlə üzləĢirlər ki, bu da bu ölkələrə xas olan məmurların vəzifələrindən sui-istifadə və korrupsiyaya meylliliklə bağlıdır. Bununla yanaĢı təbii ehtiyatlar sektorunun iqtisadiyyatın digər sektorlarına dolayı effektinin olmadığı üçün onun digər sektorların ixracına və məĢğulluğa təsiri az olur. Bütün bu problemlər zəif institutların mövcudluğu və qeyri-məqbul dövlət maliyyəsinin mövcudluğu ilə ağırlaĢır. 1.50. Uğurla diversifikasiya olunmuĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, hökumət tərəfindən neft gəlirlərinin ən səmərəli istifadə istiqaməti özəl sektorun məsrəflərinin azaldılması istiqamətidir. Bu isə iqtisadiyyatın volatilliyini azaldan (məzənnə, inflyasiya) makroiqtisadi siyasətin tətbiq olunmasını nəzərdə tutur. Eyni zamanda bu, 44 Sachs və Warner 2001. 45 Lane və Tornell 1995. 46 Manzano və Rigobom 2007. 75 iqtisadi, institusional və inzibati maneələrdən irəli gələn nəqliyyat və əməliyyat məsrəflərinin azaldılmasını da nəzərdə tutur. G. QLOBAL BÖHRANIN TÖRƏTDIYI PROBLEMLƏRIN HƏLLI 1.51. Azərbaycan ambisioz iqtisadi inkiĢaf planını həyata keçirərkən qlobal iqtisadiyyat böhranla üzləĢdi. AMA (Avropa və Mərkəzi Asiya) ölkələrinin böhran nəticəsində böyük problemlərlə qarĢılaĢması fonunda Azərbaycan geniĢ iqtisadi Ģokdan qaça bilmiĢdir (amma, böhran müəyyən dərəcədə ölkəyə təsir etmiĢdir). Görünür ki, AMA və Latın Amerikası ölkələri yüksək gəlirli ölkələrdən sonra böhrandan ən çox əziyyət çəkən ölkələr olacaq. Belə ki, bunlar yeganə regiondurlar ki, harada 2009-cu il üçün ÜDM-in artım tempi 2006-2007-ci illərin orta artım tempinin yarısından az səviyyədə gözlənilir. AMA regionu ölkələrinin ABġ-ın maliyyə böhranı ilə birbaĢa əlaqəsi yoxdur, lakin bu ölkələr çox güman ki, dolayı vasitələr yolu ilə böhranın fəsadları ilə üzləĢəcək. Eyni zamanda gözlənilir ki, Avro zonasında məcmu tələbin zəifləməsi AMA ölkələrinin ixracını azaldacaq. Baltikyanı ölkələrdə artım artıq dayanıb. MDB ölkələrində artım isə azalmaqdadır ki, bu da qismən neft qiymətlərinin aĢağı düĢməsi və Rusiya iqtisadiyyatında yaĢanan bank böhranının fəsadlarıdır. Qiymətləndirmələr göstərir ki, hal-hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatı orta AMA ölkələri ilə müqayisədə daha yaxĢı mövqedədir: (a) ölkə regional baxımdan az inteqrasiya olmuĢ, keçən illərdə əldə olunan iqtisadi nəticələr əsasən neft gəlirləri ilə bağlı olmuĢdur (əvvəlki müzakirələrə bax), bank sektorunun xaricdən borclanması nisbətən aĢağı, xarici borclanma isə beynəlxalq ehtiyatlarla tam Ģəkildə ödənilə bilər. Eyni zamanda, məcmu tələbin qeyri-neft ixracından asılılığı aĢağıdır. (b) 2009-2010-cı illərdə neft hasilatının artması gözlənilir və sonra hasilatın tədricən azalması proqnozlaĢdırılır. Neft hasilatının artırılması gözləntilərilə bağlı (hətta neft qiymətləri aĢağı olsa da) iqtisadiyyata böyük maliyyə axınlarının gəlməsi proqnozlaĢdırılır. Buna baxmayaraq və böhran Ģəraitini nəzərə alaraq iqtisadi artımın gündəlik izlənməsinə, qeyri-neft sektorunun vəziyyətinin, neft hasilatı planlarının və qiymətlərin monitorinqinin həyata keçirilməsinə ehtiyac duyulur. 1.52. Böhran dövründə Azərbaycan daxili tələbin dayanıqlı olduğunu təmin etməlidir. Böhrandan öncə Azərbaycan məcmu tələbi geniĢləndirmək və qeyri-neft ixracına təkan vermək üçün dövlət sektoruna arxalanmaqda davam edə bilərdi. Böhranı nəzərə alaraq, Azərbaycan inkiĢaf strategiyası barədə yenidən düĢünməlidir. YanaĢmalardan biri, əvvəllər olduğu kimi, məcmu tələbin dəstəklənməsi üçün dövlət xərclərini istifadə etməkdir. Lakin, bu fəsil və 3-cü fəsildə qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanın dövlət xərcləri artıq kifayət qədər böyükdür. Cari vəziyyətdə xərclərin azalması (qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən) təmin olunmalıdır (lakin, xərclərin azalma tempi düĢünülməlidir). Əgər böhran nəticəsində iqtisadiyyat zəifləyərsə xərclərin azaldılması tempi qısa-müddət baxımından kəskin olmamalıdır. Azərbaycan üçün münasib olan digər yanaĢma isə qeyri-neft özəl investisiyalara dəstək verən islahatların sürətləndirilməsidir. Azərbaycanda özəl sektor kifayət qədər böyük inzibati maneələr Ģəraitində fəaliyyət görsədir (fəsil 5-də iqtisadiyyat üçün böyük məsrəflər törədən lisenziyalaĢma, vergi və gömrük inzibatçılığı məsələləri müzakirə olunur). Fəsil 5-in tövsiyələrinə əsasən Azərbaycan 2009-cu ildə qeyd olunan maneələrin azaldılmasına diqqətini yönəldə bilərdi. 1.53. Daxili tələbi dəstəkləmək və maliyyə sabitliyinin təmin olunması məqsədilə Azərbaycan maliyyə sektorunun hərtərəfli nəzarətini gücləndirə bilər ki, böhran nəticəsində özəl sektorun kreditlərə çıxıĢı əhəmiyyətli dərəcədə azalmasın. Qlobal böhran nəticəsində yaranmıĢ maliyyə qıtlığı Azərbaycana çox güman ki, təsir edəcək. Qısamüddətli xarici borcdan gələn birbaĢa təsirlər aĢağıdakılar ola bilər: qısamüddətli borcun 76 yenidənmaliyyələĢməsi, bir sıra kommersiya bankları üçün maliyyə çatıĢmazlığı və bunların nəticəsində özəl sektor üçün yaranan fəsadlar. 2009-cu ildə qısamüddətli öhdəliklər 1-2 mlrd.$ civarında gözlənilir ki, bu da 2008-ci ilin sonunda Neft Fondunun aktivlərindən və ölkənin xarici valyuta ehtiyatlarından (təxminən 17 mlrd.$) əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Qlobal böhranın maliyyə sektoruna dolayı təsiri (daha geniĢ desək daxili investisiyaların maliyyələĢdirilməsi) özəl xarici maliyyənin azalması formasında olacaq (Azərbaycan banklarına verilən xarici borc və yaxud BXĠ (xüsusilə qeyri-neft sektoruna)) 47 . Bank sektorunun inkiĢafında yaranan riskləri azaltmaq üçün Azərbaycanın maliyyə sektoruna məhsul olan qurumlar maliyyə sektoru üzrə nəzarəti gücləndirməlidir. Əgər maliyyə sektoruna dövlət dəstəyi tələb olunarsa bütün bu kimi yardımlar icmal büdcə vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Maliyyə sektorunun investisiyaları dəstəkləmək imkanlarının gücləndirilməsi məqsədilə (xüsusilə 2009-cu ildə) Azərbaycan özəl sektorun əməliyyatlarının yüngülləĢdirilməsi (5-ci fəsildə müzakirə olunur) kreditə çıxıĢın sadələĢdirilməsi sahəsində (fəsil 6) islahatları sürətləndirə bilər. 1.54. Əgər böhrandan əvvəl Azərbaycan ixrac bazarlarının geniĢləndirilməsi üçün daha tez və aqressiv reaksiya verə bilərdisə (əvvəlki dekadalarda bu Asiya ölkələri tərəfindən olunub), böhran qeyri-neft ixracında uğur əldə etmək məsələsini 2010-2011-ci illərə keçirir. Qlobal böhran nəticəsində Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢları olan ölkələrdə ürəkaçmayan perspektivlər onu deməyə əsas verir ki, diversifikasiya sahəsində, xüsusilə də qeyri-neft ixracının geniĢlənməsi sahəsində nailiyyətlər əldə etmək bir qədər çox vaxt tələb edəcək. Azərbaycan qlobal iqtisadiyyatda cərəyan edən azalma meyllərini istifadə edərək aĢağıdakıları edə bilər: a) dövlət sektoruna müdaxilələrin effektivliyini artırmaq, b) özəl sektor üçün əməliyyat xərclərini azaltmaq. 1.55. Qlobal maliyyə böhranının dərinliyi və uzunluğu məlum olmadığı və eyni zamanda neft qiymətlərinin aĢağı düĢməsi və zaman baxımından nə qədər aĢağı səviyyədə qalması barədə məlumatın olmadığını nəzərə alaraq Azərbaycan həddən artıq ehtiyatlı olmalıdır. Bu fəsildə Azərbaycan iqtisadiyyatının neftdən güclü asılı olduğu və yüksək neft qiymətləri Ģəraitində (böhran dövründən əvvəlki ssenari) dövlət xərclərinin azaldılması (qeyri-neft ÜDM-nə nisbətən) ehtiyacı göstərilmiĢdir. Böhran nəticəsində Azərbaycan dövlət xərclərinin azaldılması ilə bağlı olaraq daha çox təzyiqlərlə üzləĢir. Ölkə üçün neftdən gələn fiskal gəlirlərin qiymətləndirilməsinə uzunmüddətli yanaĢmanın tətbiq olunması (3-cü fəsildə təklif olunduğu kimi) və daimi gəlir yanaĢması əsasında xərclər üçün qısamüddətli planın hazırlanması faydalı olardı. Eyni zamanda qısa müddət perspektivində neft hasilatının təfərrüatlı və dəqiq proqnozunun hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, proqnoz neft və qaz hasilatı və nəqlində mümkün olan səhvləri, eyni zamanda qısa müddət baxımından neft hasilatının mümkün azaldılması hallarını əhatə etməlidir. Bununla yanaĢı Azərbaycanın xarici ehtiyatları (Mərkəzi Bank və Neft Fondu) və ölkənin hasil olunmamıĢ neft ehtiyatları dövlət xərclərinin 2008-ci ildə gözlənildiyindən daha aĢağı neft qiymətləri əsasında hesablanmıĢ xərclər səviyyəsinə uyğunlaĢdırılması üçün Ģərait yaradır. H. NƏTICƏLƏR 1.56. ġübhəsiz ki, neft sektoru 1994-2005-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkiĢafında böyük rol oynamıĢdır. Azərbaycanın cari strategiyası və həyata keçirilən siyasətlər düzgün 47 Dövlət zəmanətilə borcun idarəolunmasının gücləndirilməsi məqsədilə Təhlükəsizlik Fondu yaradılmıĢ və büdcədə bununla bağlı xüsusi proviziyalar ayrılmıĢdır. Fondun əsas məqsədi dövlət zəmanətilə olan borcun vaxtında ödənilməsinin təmin olunmasıdır. 77 istiqamətdə cərəyan edir və regional və qlobal inteqrasiyaya köklənib. Özəl sektor üçün biznes mühitinin yaxĢılaĢdırılmasına yönəldilmiĢ institusional islahatlara və infrastrukturun müasirləĢdirilməsinə verilən önəm, habelə həyata keçirilən sosial siyasətlər də təqdirəlayiqdir. Özəl sektorun artımı və həyata keçirilən sosial siyasətlərin məqsədi qısa və uzunmüddət baxımından yoxsulluğun azaldılmasıdır. Neft bumunun əvvəlində makroiqtisadi idarəçilik sahəsində problemlər yaranmıĢdır. Bu baxımdan, qeyri-neft özəl investisiyaların, qeyri-neft ixracın və qeyri-neft BXĠ-lərin əlveriĢsiz meyllərinin dayandırılması üçün müvafiq tədbirlər tələb olunurdu. Qlobal maliyyə böhranı Ģəraitini və iqtisadiyyatın dayanıqlığının təmin olunması və gələcək nəsillər üçün neft gəlirlərinin bir qisminin qorunub saxlanılması məqsədini nəzərə alaraq dövlət xərclərinin azaldılması xüsusilə vacib və təxirəsalınmaz məsələdir. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan və kiçik iqtisadiyyatların təcrübəsi göstərir ki, qlobal inteqrasiyaya yönəldilmiĢ strateji yanaĢma hətta dünyanın üzləĢdiyi qlobal böhran Ģəraitində də qorunmalı və gücləndirilməlidir. Bu hesabat Azərbaycanın orta və uzunmüddətli inkiĢaf məqsədlərinə çatmağa yardım edə bilən fiskal siyasət və iqtisadiyyatın idarə olunması institutlarının gücləndirilməsinə həsr olunub. Bu məsələlərə keçməkdən öncə növbəti fəsildə Azərbaycan iqtisadiyyatının sektoral inkiĢafı dərindən təhlil olunur. FƏSĠL 2. IQTISADIYYAT VƏ ONUN PERSPEKTIVLƏRĠ Azərbaycanın cari hasilat strukturu özəl sektorun ortamüddətli dövrdə inkiĢafı üçün əhəmiyyətli imkanlar yaradır. Azərbaycan kənd təsərrüfatı, aqrobiznes və xidmət sektorlarının inkiĢafından faydalana bilər. Çox vaxtı Azərbaycan iqtisadiyyatı istehsal imkanlarından tam Ģəkildə istifadə edə bilmir ki, bu da istehsal üçün zəruri olan komponentlərin çatıĢmazlığından (qıt və aĢağı keyfiyyətli komponentlər, yüksək dəyərli idxal və ya know-how çatıĢmazlığı) bəzən də institusional problemlərdən irəli gəlir (zəif fəaliyyət görsədən bazarlar). Bu maneələr Azərbaycanın son illərdə ikirəqəmli iqtisadi inkiĢafa nail olmasının və qeyri-neft ixracın artımının qarĢısını ala bilməmiĢdir. Lakin, onlar istehsal məsrəflərini artırdığına görə, qeyri-neft özəl investisiyaların və birbaĢa xarici investisiyaların cəlb olunmasına mane ola bilərlər. Belə ki, problemlərin müəyyənləĢdirilməsi və həll olunması neft hesabına yüksək xərclərin zəifləməsi təqdirdə və ya ölkənin qlobal iqtisadi mühitdə baĢ verən gözlənilməyən problemlərlə qarĢılaĢması halında Azərbaycana daha rəqabətli olmasına imkan yaradar. Bazarların fəaliyyətinə mane olan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması Azərbaycana bütün iqtisadiyyatı boyunca inkiĢafa nail olmaq imkanı yaradacaqdır. Birincisi, kənd təsərrüfatı əlavə dəyəri daha yüksək olan məhsulların istehsalına və daha iri kommersiyalaĢmaya keçə bilər ki, bununla kənd təsərrüfatı məhsullarını gəlirli edər və onlara ortagəlirli bazarlardan daha yüksək rəqabətli bazarlarda tələbi artıra bilər. Ġkincisi, kommersiya baxımından cəlbedici olan neft və qaz emalı və satıĢı fəailyyətlərinə investisiya təĢviq oluna bilər. Üçüncüsü, bütün növ investisiyalar üçün tikinti xərcləri azaldıla bilər. Dördüncüsü, xidmət sektorlarının keyfiyyət və həcmi yaxĢılaĢdırıla bilər ki, bunlar da öz növbəsində Azərbaycanı təkçə tranzit ölkə kimi yox, emal və yüksək əlavə dəyərli məhsulların istehsalçısına çevrilməsi üçün Ģərait yaradar. Bu fəsil Azərbaycan haqqında geniĢ məlumatı olmayan oxuyucunu makro səviyyəli inkiĢaf dialoqunun mikro konteksti ilə təmin edir (dialoq hesabatın digər fəsillərində davam edir) və iqtisadi perspektivlərin qiymətləndirilməsi üçün baza rolunu oynayır. 78 A. AZƏRBAYCANIN GƏLƏCƏYI: ORTA MÜDDƏT ÜÇÜN GENIġ MIQYASLI FƏALIYYƏTLƏR 2.1. Azərbaycanın kiçik iqtisadiyyatlı ölkə olaraq (miqyas və bazarın gücü üzrə) orta müddət baxımından davayanıqlığı və inkiĢafı regional və dünya iqtisadiyyatlarına inteqrasiya etmə qabiliyyətindən asılıdır. Ġnteqrasiya baxımından dayanıqlı olmaq dünya bazarlarının qeyri-hasilat sənayesində effektiv Ģəkildə iĢtirak etmək deməkdir. Eyni zamanda, qeyri-hasilat sənayesində regional və qlobal baxımdan rəqabətli olmaq iĢ yerlərinin qorunub saxlanılması deməkdir. Bu baxımdan, infrastrukturun qurulması və məhsuldarlıq və rəqabətliliyin artırılması məqsədilə geniĢ islahat proqramının həyata keçirilməsi strateji baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Bu paralel təĢəbbüs Azərbaycana gələcəkdə yaxĢı xidmət edəcək, çünki Azərbaycanın seçim imkanları geniĢdir. 2.2. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və aqrobiznes sektorları böyük inkiĢaf potensialına malikdirlər. Mövcud bilik və ixrac bazasını, həmçinin iqlim və coğrafi üstünlükləri nəzərə alaraq (Azərbaycanda yaz Rusiya ilə müqayisədə bir ay tez gəldiyindən daha geniĢ ixrac imkanları yaradır) kənd təsərrüfatı və aqrobiznes sektorlarının biznes fəaliyyəti və iĢ yerlərinin açılması baxımından çox geniĢ imkanları var. Azərbaycanın artıq Rusiyanın ərzaq bazarlarında əhəmiyyətli yer tutduğunu nəzərə alaraq bu xüsusilə ölkənin cənub və Ģərq bölgələrinə Ģamil edilə bilər. Azərbaycan Rusiyaya emal olunmamıĢ bir sıra məhsulları ixrac edir (meyvə, tərəvəz, fındıq, qida yağı, pambıq, çay və qənd). Qeyd olunan məhsulların istehsal zəncirində daha yüksək əlavə dəyər həlqəsinə keçid üçün imkanlar mövcuddur (məsələn konersvləĢdirilmiĢ qidaların və emal olunmuĢ fındıqların istehsalı və ixracı). Azərbaycan həmçinin Gürcüstana Ģəkər, yem (heyvandarlıq üçün) və buğda ixrac edir. Bu baxımdan ölkənin elektrik və nəqliyyat sektorlarında aparılan iĢlər də məhsulların ixracına yardım edəcək. 2.3. Azərbaycanın təbii ehtiyatlarla bağlı fəaliyyəti təkcə hasilatı əhatə etməklə məhdudlaĢmamalıdır. Ölkənin təkmilləĢməkdə olan bilik bazasını nəzərə alaraq Azərbaycan bu sektorların kommersiya və rəqabətlilik baxımından potensialını yenidən qiymətləndirməlidir. Birincisi, diversifikasiyaya nail olmuĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bu ölkələr təbii ehtiyatlar sektorlarının geniĢlənməsinə də müvəffəq olublar (Norveçin kağız istehsalı sahəsində olduğu kimi).48 Ġkincisi, kimya və aqrobiznes sektorlarına gəldikdə, tədqiqat göstərir ki, diversifikasiyaya nail olmağın bir yanaĢması mövcud olan ixrac sənayelərinə diqqət yetirməklə istehsal zəncirində daha yüksək əlavə dəyər həlqəsinə keçməkdir. 49 Azərbaycan həmçinin enerji və qazla bağlı regional imkanları əldən buraxmamalıdır. Eyni zamanda Cənubi Qafqaz, Rusiya, Ġran və Türkiyəni əhatə edəcək regional enerji bazarının yaranması üçün potensial var ki, burada Azərbaycan mərkəzi qovĢaq rolunu oynaya bilər. 2.4. Azərbaycanın ticarət və nəqliyyat sektorları da bir çox imkanlar təklif etməkdədir. Azərbaycan artıq regional ticarət mərkəzinə çevrilmiĢdir. O, Çin (yüngül sənaye), Ġran (xalı, meyvə, tərəvəz, ərzaq məhsulları) və Türkiyədən (xalı, geyim) idxal edərək Gürcüstana və Rusiyaya ixrac edir. TəkmilləĢdirilmıĢ yol infrastrukturu nəqliyyat xərclərini azaldacaq. Bununla belə, digər qitələrdə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, institusional maneələrlə bağlı xərclər (xüsusən sərhəd keçidilə bağlı və yol nəqliyyatı xərcləri (yəni, təhlükəsizlik xərci, polis mühafizəsi və s.)) zəif infrastruktur səbəbindən yaranan xərclərdən daha çox ola bilər. Mərkəzi Asiya Regional Ġqtisadi ƏməkdaĢlıq Forumunun (CAREC) nəticələri də bu fikri dəstəkləyir. 48 Lederman and Maloney 2007. 49 Ibid. 79 2.5. Azərbaycanın digər xidmət sektorları, xüsusilə bankçılıq güclü potensiala malikdir. Son illər ərzində iqtisadiyyata kreditlərin sürətli artımı ev təsərrüfatlarına verilən kreditlərlə bağlıdır. Son zamanlar biznesin qeydiyyata alınmasında müĢahidə olunan tərəqqi və gözlənilən daha aĢağı vergi dərəcələrinin tətbiqi (fəsil 5-də qeyd olunduğu kimi) hesabına KOM-ların sayı artmaqdadır. Belə bir halda bank sektoru kreditlərə artan tələbi ödəmək imkanına malik olmalıdır. Bundan əlavə 2007 və 2008-ci illərdə artımın müĢahidə olunduğu turizm də ümidverici sahələrdən biridir. Ölkənin xüsusilə qərb və Ģimal bölgələrində gözəl təbiətini nəzərə alaraq Azərbaycanın turzim və mehmanxana xidmətləri sahəsində yerli və regional potensialı var. Bununla belə, Azərbaycan turizmi əsas məĢğulluq sektoru etmək niyyətindədirsə bu sektorda daha yüksək keyfiyyətli xidmətlər təklif olunmalıdır. 2.6. Rəqabətliliyin artırılması Azərbaycanın gələcəyi üçün çox vacibdir. Gələcək baxımından Azərbaycanın qarĢısında duran problem qeyri-neft iqtisadi fəaliyyətlərin azlığı ilə yox qeyri-neft iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin artırılması ilə bağlıdır ki, bu da gələcəkdə məĢqulluğun təmin olunması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün Azərbaycanın qeyri-neft sektoru üzrə əmək haqqların artımı məhsuldarlığın artım templərini üstələyir. Neft bumu dövründə qeyri-neft ixrac və idxal üzrə hesablanmıĢ REM bahalaĢmıĢdır (mülayim səviyyədə) ki, bu da əsasən Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢları olan Ġran və Rusiyada müĢahidə olunan inflyasiya ilə bağlı olmuĢdur. Real əmək haqları ilə iĢçi baĢına düĢən məhsuldarlıq arasında artan fərq onu deməyə əsas verir ki, qeyri-neft iqtisadiyyatı üzrə valyuta məzənnəsi dəyərindən bir qədər aĢağıdır (undervalued). Diaqram 2.1 və Diaqram 2.2 də göstərir ki, real maaĢlar və əmək məhsuldarlığı arasında olan fərq artmaqdadır və bu makroiqtisadi siyasətlə dövlət xərcləri siyasətinin daha yaxĢı uzlaĢmasını tələb edir. Dövlət investisiyalarının həyata keçirilməsi nəticəsində istehsal üçün zəruri olan komponentlərin çatıĢmazlığı 2005-2007-ci illərdə rəqabət qabiliyyətinə təsir göstərmiĢdir (Fəsil 5-də müzakirə olunur). Öz növbəsində dövlət investisiyaları və institusional islahatlar 2008-ci ildə məhsuldarlığın artırılmasına töhfə verəcək və bununla da məhsuldarlıqla real əmək haqqı arasında olan fərqi tədricən aradan qaldıra bilər. Diaqram 2.1: Real əmək haqları, iĢçibaĢına düĢən isteh Diaqram 2.2.: Real əmək haqları, iĢçibaĢına düĢən sal, NEM və REM: ÜDM isteh sal, NEM və REM: q-n ÜDM 300 Real əmək haqqı W 300 Real əmək haqqı W 250 Real istehsal / iĢçi 250 Real istehsal / iĢçi 200 Q/L 200 Q/L REM T 150 NEM q-n 150 W-Q/L 100 REM q-n 100 50 NEM T 50 W-Q/L 0 0 01 02 03 04 05 06 07 01 02 03 04 05 06 07 Mənbə: Statistika Komitəsi, Azərbaycan Mərkəzi Bankı və Bank Mənbə: Statistika Komitəsi, Azərbaycan Mərkəzi Bankı və heyətinin hesablamaları. Bank heyətinin hesablamaları. Qeydlər: REM T: Bütün iqtisadiyyat üzrə real effektiv məzənnə; Qeydlər: REM T: Qeyri-neft iqtisadiyyatı üzrə real effektiv NEM T: Bütün iqtisadiyyat üzrə nominal effektiv məzənnə; valyuta məzənnəsi; NEM T: Qeyri-neft iqtisadiyyatı üzrə W-Q/L: Real əmək haqları ilə iĢçi baĢına düĢən istehsal arasında nominal effektiv məzənnəsi; fərq. W-Q/L: Real əmək haqları ilə iĢçi baĢına düĢən istehsal arasında fərq. 2.7. Azərbaycan onun iqtisadiyyatına orta müddətdə mənfi təsir edə bilən Holland Sindromundan özünü qorumalıdır. Bir çox təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr real 80 məzənnənin bahalaĢmasından (qısa müddət ərzində böyük həcmli xarici valyutanın axını nəticəsində) və qeyri-ticari sektorlarda qiymət artımından əziyyət çəkirlər. Öz növbəsində bu ölkənin qeyri-təbii ehiyatlar ixracına da mənfi təsir göstərir. Holland Sindromunun siyasi qərar verənlər üçün (policymakers) təhlükə yaradan mənfi aspekti real məzənnənin bahalaĢmasının müvəqqəti xarakter daĢımasıdır. Təbii ehtiyatlar bumunun sonunda real məzənnə bumdan əvvəlki səviyyəyə qayıdır (ucuzlaĢır). Ölkə üçün real təhlükə də məhz buradadır, çünki ölkənin artıq təbii ehtiyyatları tükənmiĢ, iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarında bacarıqlar, qeyri-təbii ehtiyatlar sektorunda isə rəqabət qabiliyyəti itirilmiĢ olur. Bu Azərbaycan üçün xüsusilə vacibdir, çünki ölkədə neft hasilatı 20 ildən sonra tükənəcək. Ölkə üçün Holland Sindromunun öhdəsindən gəlməsinin yeganə yolu (a) xarici valyutada olan gəlirlərin ölkə xaricində saxlanması və ya (b) onları əvvəlcədən müəyyənləĢdirilmiĢ və dayanıqlı səviyyədə (həcmdə) ölkəyə gətirilməsidir. 2005-2008-ci illərdə Azərbaycanda daxili qiymətlər artsa da, Holland Sindromunun mövcudluğunun bəyan olunmasına iki faktor mane olur. Birincisi, Azərbaycanın qeyri-neft ticarət tərəfdaĢları olan ölkələr də milli valyutanın bahalaĢmasından əziyyət çəkiblər; Diaqram 1.17 göstərir ki, qeyri-neft ixracı üzrə hesablanmıĢ REM 2006-2007-ci illərdə mülayim bahalaĢmıĢ və 2002-ci ilin səviyyəsindədir. Ġkincisi, Azərbaycanın ―idxal‖ etdiyi xarici valyutanın həcmi dayanıqlı kimi qiymətləndirilir və onun səviyyəsi Fəsil 3-də müzakirə olunan daimi gəlir ekvivalentinə təxminən uyğundur. Bununla belə, əgər neft qiymətləri aĢağı səviyyədə qalmaqda davam etsə Azərbaycan neft gəlirləri hesabına formalaĢan xərclərini daimi azaltmalıdır. Holland Sindromunun mövcudluğu barədə yalnız o zaman danıĢmaq olar ki, əgər iqtisadiyyat xərclərin azaldılmasına uyğunlaĢa bilməsin. Fəsil 1-də Azərbaycanın real effektiv məzənnəsi müzakirə olunmuĢdur; fəsil 4 Azərbaycanın real effektiv məzənnəsinin bahalaĢması prosesinin yüngülləĢdirilməsi ilə bağlı (həmçinin ticarət tərəfdaĢlarından asılıdır) siyasətləri müzakirə edir. 81 B. SEKTORLAR ÜZRƏ INKIġAF VƏ MANEƏLƏR 2.8. Bu bölmə Azərbaycanın iqtisadi sektorlarının cari inkiĢafını və üzləĢdiyi problemləri nəzərdən keçirir. Sektorların strukturu və bazarların təsviri hesabatın bu bölməsində əks olunsa da, hesabatda deyilir ki, biznes mühitin yaxĢılaĢdırılması üçün verilən tövsiyələr vacibdir (Fəsil 5), lakin Azərbaycanın qeyri-neft iqtisadi bazasının möhkəmləndirilməsinin təmin olunması üçün kifayət deyil. Hökumət həmçinin sektorlar üzrə müstəqil islahatları nəzərdən keçirməlidir. 2.9. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektoru Cədvəl 2.1: Kənd Təsərrüfatı: Cari inkiĢaf son illərdə mülayim artım nümayiĢ etdirir. göstəriciləri 1995-ci ildə keçid dövrünün baĢlanmasından 2005 2006 2007 etibarən Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektoru Sektor üzrə istehsal artımı dərəcəsi illik orta hesabla 5 faiz artmaqdadır ki, bu da Kənd təsərrüfatı 7.5 0.9 4.0 2009-cu ilə qədər istehsalın iki dəfə artdığı Dənli bitkilər -1.5 -2.2 -3.6 deməkdir. Hal-hazırda, ölkənin bir çox Pamblq 44.9 -33.8 -23.1 bölgələrində kənd təsərrüfatının dinamik Meyvə (üzüm daxil) 47.1 7.2 3.2 kommersiyalaĢmasının sürətlənməsi müĢahidə Tərəvəz 4.7 5.2 3.4 olunur. Ġlkin istehsalda fermer təsərrüfatlarının Ət 3.3 4.1 7.5 kommersiyalaĢması irihəcmli icarəçilərin Süd 3.1 3.8 3.2 yaradılması üçün zəruri olan torpaqların Yumurta 5.4 -13.0 14.5 birləĢdirilməsini (icarə və satıĢ yolu ilə) Fermerlər üçün mənfəətlilik (franko-ferma, hər stimullaĢdırmıĢdır ki, bu da sektorda daha yaxĢı 100 kq-a düĢən AZN) ixtisaslaĢma və maĢın və avadanlığa investisya Dənli bitkilər 4.1 3.2 5.5 yatırmaq imkanlarını geniĢləndirmiĢdir. Aqro- Meyvə və 16.2 qida sənayesi və istehsal üçün lazımı giləmeyvələr 16.4 11.7 komponentləri rastlaĢdıran müəssisələrində Üzüm 23.7 16.9 16.2 müasirləĢmə və investisiyalar həvəsləndirilir. Bu Tərəvəzlər 1.0 5.4 9.8 iki yolla həyata keçirilir: kommersiya bankları Kartof 0.5 16.0 22.3 tərəfindən kənd təsərrüfatına kreditlərin M ənb ə: Az ərbaycan Statistika Komit ə si. Qeyd: Ġstehsal xərclərinə əmək, gübrələnmə, enerji və geniĢləndirilməsi və büdcə vəsaitləri hesabına digər sərfiyyatlar daxildir. təsis olunmuĢ və kommersiya bankları tərəfindən vəsaitləri idarə olunan (vəsaitlərin paylanması baxımından) inkiĢaf fondlarının yaradılması yolu ilə. Məhsul çeĢidinə gəldikdə isə, bir sıra bitki məhsullarının (çay, tütün, günəbaxan, pambıq) istehsalı zəifləsə də, bir çox digər məhsulların istehsalı artmıĢdır: dənli bitkilərin istehsalı 1995- ci ildən etibarən iki, kartof istehsalı beĢ, tərəvəz istehsalı iki və meyvə-giləmeyvə istehsalı isə iki dəfə artmıĢdır. Eyni zamanda, heyvandalıq sektoru da inkiĢaf etmiĢdir; heyvandarlıqdan alınan müxtəlif qida məhsulları 1996-2007-ci illər arasındakı dövrdə orta hesabla illik 4-6 faiz artmıĢdır. Kənd təsərrüfatı: potensial hələ tükənməyib 2.10. 2001-2007-ci illər ərzində investisiyaların çox aĢağı səviyyədə olmasına və əmək qüvvəsinin kənd təsərrüfatından yuxarı maaĢlı tikinti iĢlərinə keçidinə baxmayaraq, kənd təsürrüfatında inkiĢaf müĢahidə olunmuĢdur. 2001–2007-ci illər ərzində əmək qüvvəsi kənd təsərrüfatından əsasən boru kəmərlərinin tikintisi, yaĢayıĢ evlərinin inĢa olunması və dövlət infrastrukturunun qurulması kimi çox aktiv tikinti sektorlarına keçmiĢdir. Kənd təsərrüfatı sektorunda iĢləyənlərin sayı 2001-2007-ci illər ərzində 5 faiz artsa da, kənd təsərrüfatının məĢğulluqda payı 2001-ci ilin 41 faizindən 2007-ci ildə 38.8 faizə enmiĢdir (Fəsil 1). Kənd təsərrüfatı sektoru üzrə məĢğulluğun azalması və investisiyaların aĢağı olduğunu nəzərə alaraq, 82 bu sektorun 2001-2007-ci illər ərzində inkiĢafını ümumi məhsuldarlığın artımı ilə izah etmək olar (Fəsil 1). Azərbaycanın REM-in mülayim bahalaĢmasını və biznes mühitində və kənd təsərrüfatı sektorunda institusional islahatların geri qalmasını (aĢağıda müzakirə olunur) nəzərə alaraq, demək olar ki, kənd təsərrüfatı sektoru potensialından əhəmiyyətli dərəcədə aĢağı səviyyədə fəaliyyət göstərir.50 2.11. Ġnstitusional problemlər və zəif siyasi seçimlər kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə mane olur. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı aĢağıdakı problemlərlə üzləĢir: hüquqi və tənzimləyici sistemdə zəifliklər (keyfiyyət standartları, müqavilə mübahisələrinin həlli, inhisarçılıq); investisiya qoyuluĢları ilə bağlı inzibati maneələr (əsasən yüksək vergi dərəcələri və inhisarçılıqla bağlı); infrastrukturun zəifliyi (irriqasiya, köməkçi yolların mövcudluğu); və kreditin azlığı. Eyni zamanda, siyasətin formalaĢdırılması bəzən əks nəticə verir (yeni toxumların istifadəsinə qarĢı yönəlmiĢ tənzimləmələr); qüsurların aradan qaldırılması üçün qeyri-səmərəli üsullardan istifadə olunur (taxıl subsidiyaları, xüsusi vergi rejimlərinin tətbiq olunması – kənd təsərrüfatı məhsullarından mənfəət və əlavə dəyər vergilərinin tutulmaması və sair); həyata keçirilən siyasət yetərincə proaktiv olmur - Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinin və heyvanların damazlıq potensialı aĢağıdır. Bundan əlavə, torpaq islahatı Azərbaycanda baĢa çatdırılmayıb. Ġrimiqyaslı özəlləĢdirmə proqramından sonra (2000-ci ildə sona çatan) torpaq sahələri kiçik olaraq qalmaqdadır və AMA-nın digər ölkələrində həyata keçirilən və bunula iqtisadi artıma təkan verən torpaqların konsolidasiyası Azərbaycanda hələ ki baĢ tutmayıb. Nəhayət, korrupsiya kənd təsərrüfatı sektoruna birbaĢa giriĢin qarĢısının alınmasında və yaxud təchizat zəncirində (idxal, toptansatıĢ bazarları və sair) imkanların məhdudlaĢdırılmasında vacib rol oynamıĢdır.51 2.12. Çətinliklər sektorun məhsullarına fərqli Ģəkildə təsir edir. Yuxarıda qeyd olunan problemlər müxtəlif məhsullara müxtəlif formada təsir edir. Məsələn, nar Ģirəsi Ģübhəsiz ki, ixrac potensialına malikdir, lakin onun istehsalı üçün müasir press, filtrasiya avadanlığı, konservantlar, nəqliyyat sektoruna investisiyaların qoyulması, qidanın təhlükəsizliyi və keyfiyyət standartlarına cavab verilməsi tələb olunur. Bununla belə, mövcud istehsal imkanları az sayda istehsalçının əlində cəmləĢib (beĢ əsas istehsalçının) və bu istehsalçılar yeni Ģirkətlərin bazara daxil olmasına imkan vermirlər. Xiyar istehsalı sahəsində istehsalçı ilə bazar arasında qiymət baxımından aĢağı- orta transmissiya mexanizmi mövcuddur. Eyni zamanda, xiyarın tez korlanan məhsul olması faktı sərhəd keçid məntəqələrində korrupsiya imkanları üçün Ģərait yaradır. Kartof istehsalı qiymət baxımından güclü transmissiya mexanizminə malikdir, lakin onun tranzit imkanları zəifdir ki, bu da kartofun anbarlarda korlanmasına gətirib çıxarır. Bununla yanaĢı, digər MDB ölkələrindən fərqli olaraq Azərbaycanın fermer təsərrüfatları o dərəcədə mütəĢəkkil deyillər ki, maĢın və anbarlara birlikdə investisiya yatırsınlar. 2.13. Kənd təsərrüfatı sektorunun spesifik problemləri daha geniĢ olan biznes mühitilə bağlı problemlərlə birlikdə alıcıların təmərküzləĢməsinə (sayının azalmasına) gətirib çıxarır ki, bu da fermerlərə olunan təklifləri məhdudlaĢdırır. Diaqram 2.3 və Diaqram 2.4 2006-cı ilə qədər Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə istehsalçı qiymətləri ilə pərakəndə qiymətləri arasında böyük fərqin olduğunu göstərir. 2000-ci ildən baĢlayaraq istehsalçı qiymətlərinin artımı pərakəndə qiymətlərin iki dəfə artması ilə nəticələnmiĢdir. 50 Ġxrac potensialına malik alt-sektorlar nar, kartof, pomidor, erkən tərəvəz, erkən meyvə, istixana tərəvəzi və meyvəsi və qozdur. Ġdxalın əvəzlənməsi potensilına malik alt-sektorlar buğda, alma, kartof, Ģirə, konsentrat və istixana pomidorlarıdır. 51 Əsas Kənd Təsərrüfatı və Aqro-qida Sektorları üzrə Ġstinad Sənədi (2008); Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Marketinq Tədqiqatı (Dünya Bankı 2005). 83 Azərbaycanda bir çox hallarda regional bazarlarda kiçik sayda topdan satıcılarla yerli ―inhisarçılar‖ arasında fərqlilik müĢahidə olunur. Bildirilir ki, istehsalçı qiymətləri yığım xərclərini əhatə edir, lakin təsərrüfat xərcləri, avadanlıqlara texniki xidmət xərcləri və ya investisiya xərcləri bu göstəriciyə daxil deyil.52 Əksər aqro-qida məhsulları üçün həm daxili həm də xarici qiymətlərə transmissiya asan olmamıĢdır. 2.14. “Ġnhisarçılıq” və ya oliqopolistik davranıĢ korrupsiya və ya fermerlərin bazarda zəifliyi ilə izah oluna bilər. Azərbaycanda insanların cavabı bu cür olur ki, siyasi əlaqələri olan topdan satıcılar rayon yerlərində bazarları ələ keçirir və bir çox hallarda fermerlərin məhsullarını alacaq birdən çox alıcı olmur. Azərbaycanda fermerləri birləĢdirən təĢkilatların (məhsulların bazara çıxarılması və ya soyuducu maĢın və avadanlıqların alıĢının birgə maliyyələĢdirilməsi) çatıĢmamasının səbəbi sual olaraq qalır. Azərbaycanda fermer təĢkilatlarının çatıĢmazlığı fermerləri siyasi əlaqəsi olub olmadığından asılı olmayaraq topdan satıcılar qarĢısında aciz vəziyyətə qoyur. Məhdud marketinq institutları, texniki potensialın aĢağı olması və maliyyə xidmətlərinin zəifliyi aqro-qida dəyər zəncirinin ―çatmayan orta həlqəsidir‖. Diaqram 2.3: Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə Diaqram 2.4: Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə istehsalçı qiyməyləri pərakəndə qiymətlər 250 200 250 150 200 100 150 ` 100 50 01 02 03 04 05 06 50 01 02 03 04 05 06 Meyvə- tərəvəz Orta hesabla meyvə-tərəvəz Meyvə- tərəvəz Orta hesabla meyvə-tərəvəz Süd məhsulları Yumurta Süd məhsulları Yumurta Qoyun və keçi Orta hesabla ət və gündəlik ərzaq Qoyun və keçi Orta hesabla ət və gündəlik ərzaq Mənbə: Statistika Komitəsi və Bank əməkdaĢlarının Mənbə: Statistika Komitəsi və Bank əməkdaĢlarının hesablamaları. hesablamaları. 2.15. Azərbaycan qeyd olunan bütün problemlərin həlli üçün bu yaxınlarda Kənd Təsərrüfatı üzrə Dövlət Proqramını baĢlamıĢdır. Lakin, bu proqramın müvəffəqiyəti Hökumətin nəyi prioritet seçməyindən asılıdır.53 Proqram son zamanlar Hökumət tərəfindən görülmüĢ tədbirləri davam edir və dərinləĢdirir. Belə ki, tədbirlər aĢağıdakılarını nəzərdə tutur: kənd təsərrüfatı sektoruna subsidiyaların verilməsi (gübrə və yanacağın dəyərinin 50 faizinin ödənilməsi, taxıl əkininin stimullaĢdırılması üçün hər hektara müəyyən pul vəsaitinin ayrılması), kənd təsərrüfatına dövlət kreditlərinin verilməsi, büdcə vəsaitləri hesabına kommersiya Ģərtləri ilə kreditlərin verilməsi, kənd təsərrüfatı sektorunun vergidən azad olunması (mənfəət vergisi və ƏDV) və nəhayət 2004-cü ildə kənd təsərrüfatı texnikasının alınmasına dəstək məqsədilə Aqrolizingin təsis olunması. Proqram həmçinin təsərrüfatdaxili irriqasiya Ģəbəkələrinin bərpasını, qida emalı və anbarlaĢdırma ilə məĢğul olan Ģirkətlərin geniĢləndirilməsini, idxal yolu ilə iribuynuzlu heyvandarlığın inkiĢafını, özəl sektorun ət və süd emalındakı fəaliyyətinin dəstəklənməsini, Aqrolizinq filialları və Sahibkalığa Kömək Milli Fondu (SKMF) vasitəsilə kredit imkanlarının geniĢləndirilməsini və universal aqrar bankının yaradılmasını nəzərdə tutur. 52 Dünya Bankı (2006a; Svinnen, Yohan, Lisbet Vranken və Viktoriya Stenli, ―Torpaq Ġcarəsi Bazarlarında Mövcud Problemlər—Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə Mövcud Dəlillərə BaxıĢ‖, Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə BaĢ Ġqtisadçının Regional ĠĢçi Sənədi Silsilələri, Cild 1, №4 (VaĢinqton – Mart 2006) 53 ―2008-2015-ci illərdə əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair dövlət proqramı‖. 84 Eyni zamanda proqramda kənd təsərrüfatı üzrə tədqiqat mərkəzinin təsis olunması və Dövlət Taxıl Fondunun yaradılması və idarə olunması nəzərdə tutulub. Kənd təsərrüfatında qeyd olunan xidmətlərin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan bu sektorun dövlət tərəfindən ifrat dərəcədə idarə olunmasının azaldılmasını və onun dayanıqlı Ģəkildə inkiĢaf etdiyini təmin etməlidir.54 Bu xüsusilə ərzaq təhlükəsizliyinə aiddir, çünki proqramın məqsədi bazarın son illərdə buğda və Ģəkər çuğundurunun yetiĢdirilməsinə olan meylliyini döndərməklə, kartof, tərəvəz, Ģəkər çuğunduru və digər məhsullardan (buğda daxil olmaqla) idxal asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqdır. Gələcəkdə Azərbaycan iri fermer təsərrüfatlarının yaradılmasını prioritet tutmalıdır ki (torpağların icarəyə verilməsi, assosiasiyaların yaradılması, torpaq satıĢına imkan yaradılması vasitəsilə), bunula topdansatıcıların bazar gücünü tarazlaĢdıra bilsin. Spesifik məhsul və ya coğrafi ərazilərlə bağlı tənzimləyici məsələlərə xüsusi nəzər yetirməklə lisenziyalaĢdırma, biznesin qeydiyyatı və mülkiyyət hüquqları ilə bağlı aparılan təkmilləĢmə iĢləri davam etməlidir. Hökumət ölkə daxilində fermer təsərrüfatlarının məhsullarının rəqabətlilik baxımından monitorinqini keçirməlidir. Eyni zamanda, ―çatıĢmayan orta həlqənin‖ inkiĢafını da monitorinq etmək zəruridir (marketinq, anbarlaĢdırma və texniki yardım üzrə xidmətlər). Bunlar inkiĢaf etdikcə istehsalın qiymətləri artacaq. Ġkincisi, 2009-2010-cu ildə fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulan universal aqrar bankının yenidən yaradılması təklifinə gəldikdə, Azərbaycan Niderlandın təcrübəsini nəzərdən keçirə bilər (aqrar bankı kommersiya Ģərtləri ilə fəaliyyət görsədir).55 Aqrar bankın əməliyyatlarına qeyri-kommersiya yanaĢmasının tətbiqi Azərbaycanın maliyyə sektorunda əldə olunmuĢ nailiyyətlərini geri ata bilər və Hökumət üçün irimiqyaslı Ģərti öhdəliklər yaradaraq Neft Fondunun vəsaitlərinə dolayı tələblərin formalaĢması ilə nəticələnər. Sənaye istehsalının həcmi: qida emalı və nəqliyyat avadanlığının güclü inkişafı 2.16. Azərbaycanın sənaye istehsalında əsas yeri neft sektoru tutur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, 2007-ci ildə neft hasilatı 2004-cü ilin 76 faizilə (neft qiymətlərinin və istehsalının artdığından öncə) müqayisədə sənaye fəaliyyətinin 95 faizini təşkil etmişdir. 56 Bununla belə, əhalinin məşğulluğunun cəmi 1 faizi neft sektorunun payına düşür.57 Neft hasilatı çıxılmaq Ģərtilə 2007-ci ildə sənaye sektorunda yaranan əlavə dəyərin 86 faizi istehsal sektorunun payına (neftayırma, xüsusilə neft emalı, maĢın və nəqliyyat avadanlığı), təxminən 14 faizi isə komunal xidmətlərin payına düĢmüĢdür. 2007-ci ildə qeyri-neft hasilatı sektorları üzrə məĢğulluğun payı 6 faiz olmuĢdur ki, bu da 2001-ci ilin göstəricisindən o qədər də fərqlənmir. Ġstehsal yalnız iĢ yerlərinin açılması üçün yox, həmçinin ticarətdəki rolu üçün də əhəmiyyətlidir. Belə ki, plastik və kimya məhsullarının istehsalı Rusiya və Türkiyyə istiqamətində vacib ixrac kateqoriyalarıdır. Bu ölkələr AB çıxılmaq Ģərtilə (Avropa Birliyi əsasən neft idxal edir) Azərbaycanın ən vacib ixrac tərəfdaĢlarıdır. 2.17. Neft hasilatı əsasən Hasilatın Pay Bölgüsü (HPB) ilə idarə olunur və tənzimlənir. 2006-cı ildə Baki-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru kəmərinin tikintisi baĢa çatdıqdan sonra Azərbaycanda neft istehsalı əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır: 2001-2005-ci illər ərzində illik təxminən 15 milyondan 2007-ci ildə 46 milyona qədər. Yeni neft və qazın hasilatı və nəqli 54 Proqramın 5-ci bölməsinin Fəaliyyət planı. 55 Qeyd etmək lazımdır ki, Niderlandda fəaliyyət göstərən Rabobank və Fransada fəaliyyət göstərən Crédit Agricole- un yaradılması korporativ kredit təĢkilatları və cəmiyyətləri ilə uzunmüddətli təcrübəyə əsaslanmıĢdır. Belə ki, yerli çərçivə və müĢtəri bazası özü-özlüyündən yaranmıĢdır ki, bunun əsasında milli strukturlar formalaĢmıĢdır. Hazırkı dövr üçün bunu Azərbaycana Ģamil etmək mümkün deyil. 56 Azərbaycanın milli hesablarına əsasən sənayeyə mədən (neft və qaz hasilatı daxil olmaqla), istehsal (neft və kimya məhsullarının istehsalı daxil olmaqla) və kommunal xidmətlər (elektrik, qaz və su) daxildir. Tikinti sektoru bura daxil edilmir. Bu hesabatda eyni metodologiyadan istifadə olunur. 57 Bu yalnız neft və qazın hasil olunmasını özündə cəmləyir. 85 Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti (ABƏġ) tərəfindən idarə olunur. Azərbaycan Dövlət Neft ġirkəti (ARDNġ) hökumət adından neft hasilatı ilə bağlı ABƏġ-lə əməkdaĢlıq edən de- facto “səlahiyyətli qurumdur‖. Eyni zamanda, ARDNġ Azərbaycanın digər yataqlardakı neft və qaz hasilatı ilə bağlı əməliyyatlarını keçirən Ģirkətdir58. Bunlara neft və qaz hasilatı, quyuların və dərin su platformaları zavodlarının qurulması və saxlanması daxildir. 2.18. Azərbaycanda neft və qazın emalı ilə bağlı fəaliyyət dövlət müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycanda neft və qazın emalı ilə bağlı geniĢ çeĢidli fəaliyyətlər mövcuddur: neftayırma və plastik məhsulların istehsalından baĢlayaraq qazın anbarlaĢdırılması və paylanmasına qədər. 2003-cü ildən baĢlayaraq Cədvəl 2.2: Qeyri-neft hasilatı sənayeləri, artım bu sektor ildə təxminən 6 faiz artım nümayiĢ faizləri etdirmiĢ, 2006-cı ildən sonra isə onun payına 2005 2006 2007 qeyri-neft hasilat sənayesinin təxminən yarısı Qeyri-Neft düĢürdü. 2007-ci ildə bu sektorun ÜDM-də payı Sənayeləri1 14.8 4.1 7.9 təxminən 3 faiz təĢkil edirdi. 59 Ölkənin neft Qida emalı 4.2 4.0 10.1 konserni olan ARDNġ ölkənin neftayırma Metallurgiya 30.2 9.1 1.7 Kimya sənayesi 6.2 14.9 -33.6 potensialını idarə edir və region ölkələrə Nəqliyyat vasitələri və investisiya yatırmaq hesabına (neft qiymətlərinin avadanlıqlar 79.0 -11.1 23.3 artımından faydalanaraq) geniĢlənir (birgə Toxuculuq 55.7 -17.1 -21.6 neftayırma və neft-kimya zavodları). ARDNġ, Elektrik, qaz və suyun həmçinin, neft məhsullarının daxili bazara istehsalı və təchizatı 4.8 8.0 -7.6 topdansatıĢ təchizatçısıdır (öz istehsalı və idxal Mənbə: Azərbaycan Statistika Komitəsi Qeyd: illik dəyiĢiklik. hesabına). Neft-kimya sektoru Azərkimya Dövlət Müəssisəsi tərəfindən idarə olunur. Azərkimyanın nəzdində 7 törəmə müəssisə fəaliyyət görsədir və orada 6600 nəfər iĢçi var. 2007-ci ilin birinci rübündə müəssisə Hökumət tərəfindən enerji qiymətlərinin artırılması ilə bağlı olaraq fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırmıĢdır. Qaza gəldikdə isə, ARDNġ daxildə qazın paylanması baxımından yeganə alıcıdır (ARDNġ-in öz istehsalı, AÇG və ġah Dəniz yataqlarından alınan və əvvəllər Rusiyadan idxal olunan qaz); ARDNġ həmçinin qaz anabarlarının qurulmasına da investisiya yatırmıĢdır. Azəriqaz paylayıcı Ģirkətdir və qazdaĢınma Ģəbəkəsinin operatorudur. Son illərdə ARDNġ-in gəlirləri artdıqca, Ģirkət əsas fəaliyyətinə aid olmayan sferalarda iĢləyərək (əsasən sosial infrastrukturun qurulması), restrukturizasiyanı həyata keçirərək, Beynəlxalq Maliyyə Hesabatlığı Standartlarına (BMHS) keçərək zənginləĢmiĢdir. Əgər Azəriqazın paylayıcı Ģəbəkəsinin qaz xəttləri Hökumət dəstəyilə yeniləĢirsə, Azərkimyanın maliyyə vəziyyəti zəifdir və Ģirkət Hökumətin prioritetlər siyahısında aĢağı mövqeyə malikdir. Hər iki Ģirkətdə BMHS-in tətbiqi istiqamətində gecikmələrə yol verilir və bu səbəbdən, onların maliyyə hesabatlığında qeyri-Ģəffavlıq mövcuddur. Ġri emal sənayelərinin ―tənzimləməsi‖ əsasən aĢağıdakılara diqqət yetirməlidir: (i) büdcə prosesi zamanı büdcənin icrası (Ģirkətin) və investisiya planları haqqında məlumatın alınması (2006-cı ildən həyata keçirilir), və (ii) Azəriqaz və Azərkimyaya istehsal üçün lazım olan komponentlərin (ARDNġ tərəfindən satılan) qiymətinin artırılması. 2007-ci ilə qədər bu qiymətlər subsidiyalaĢdırılırdı (ARDNġ-in vergi öhdəliklərinin kompensasiyası hesabına). Tənzimlənmə mühiti bir tərəfdən Enerji və Sənaye Nazirliyi, digər tərəfdən isə Tarif ġurası tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycanın gələcəyi nöqteyi-nəzərindən baxanda, hələ ki, emal sənayesinə yerli və 58 Azərbaycanın neft və qaz sektoru ilə bağlı siyasi müzakirələr ―Azərbaycan: Enerji Sektoru Ġslahatı ilə əlaqədar Məsələlər və Rəylər, Dünya Bankı 2005‖ adlı sənəddə göstərilir. 2005-ci ildə sektorda əhəmiyyətli dəyiĢikliklər olduğu halda, burada qeyd olunan institusional məsələlər öz həllini tapmamıĢdır. 59 Bu potensial Azərbaycana öz neftini cənuba ―ixrac‖ etməyə yardım etmiĢdir. Belə ki, 2008-ci ildə Azərbaycan emal olunmuĢ neftini Ġrana ötürmüĢ, əvəzində isə Körfəzdən xam Ġran nefti almıĢdır. 86 regional tələb var, müəssisələrin daha yaxĢı idarə olunması və yeni investisiyaların yatırılması yolu ilə effektivliyin artırılması vacibdir. 2.19. Digər emal və kommunal xidmət sektorlarında da artım müĢahidə edilmiĢdir. Digər iri sektorlar (koksun və neft məhsullarının emalından sonra) qida emalı və metallurqiyadır. 2006- cı ildə bu sektorların ümumi istehsalda birgə payı 2.6 faiz təĢkil etmiĢdir. 2001-2007-ci illər ərzində ən dinamik sahələr kiçik altsektorlar olmuĢdur: metallurqiya, maĢın və avadanlıq, elektrik avadanlığı və nəqliyyat avadanlığı. Bu sektorların ortaillik artım tempi 20 faizdən yuxarı olmuĢdur. Ġstehsalın ən iri altsektoru olan qida emalı 2001-2007-ci illər ərzində çox zəif artım nümayiĢ etdirmiĢdir. 2006-cı ilə qədər ortaillik hesabla 8 faiz artan kommunal sektor (elektrik enerjisi, qaz, su) tariflərə dəyiĢiklik edildikdən sonra 7 faiz azalmıĢdır. 60 2.20. Ġstehsal sənayesi əsasən dövlət mülkiyətindədir. 2006-cı ildə istehsalın 72 faizi özəl sektorun payına düĢsədə, neft sektorunun bura daxil olunması ilə bağlı olaraq bu göstərici yanıldıcıdır. Neft sektorunu çıxdıqda özəl sektorun payına əlavə dəyərin 28 faizi düĢür ki, bu da 2000-ci ilin 15 faizindən artıqdır. Azərbaycanın neft emalı, kimya və kommunal sənayelərinin 90 faizi, metallurgiya sənayesinin isə 60 faizi dövlətə məxsusdur. Bu alt-sektorların cəmi qeyri-neft sənayesinin 2/3-sini təĢkil edir. 2.21. Sənaye sektorunda birinci dərəcəli institusional məsələ istehsal sahəsində dövlət mülkiyyətinin və idarəetməsinin necə dəyiĢdirilməsidir… AYĠB-in keçid indekslərinə görə digər keçid dövrünü yaĢayan ölkələrin Azərbaycanla müqayisədə iqtisadiyyatlarının daha çox özəl sektor tərəfindən idarə olunması göstərilsə də, Azərbaycanda bu məsələ özəl sektorun idarəçiliyilə və yaxud özəlləĢdirmə ilə bağlı deyil. Bu daha çox özəl sektorun idarə olunması üçün müvafiq dövlət strukturunun seçilməsidir ki, bunun nəticəsində müasir (novator) məhsulların təchizatı təmin olunsun və dayanıqlı iĢ yerləri açılsın. 2.22 …və həmçinin kommunal xidmətlər sektorunda. Kommunal xidmətlər sahəsində (bu sektor daha geniĢ Ģəkildə 4-cü fəsildə müzakirə olunur) Hökumət daha çox dövlət sektoruna önəm vermiĢdir. Bunu bütün kommunal xidmət sektoruna Ģamil etmək düzgün olmasa da, beĢ istiqamətdə tətbiq olunan tədbirləri qeyd etmək lazımdır: (i) ünvanlı sosial yardım sxeminin qurulması, (ii) sayğaçlaĢdırma və kommunal xidmətlərdən istifadəyə görə hesab təqdim etmək sisteminin təkmilləĢdirilməsi, (iii) xidmətlərin keyfiyyətinin yaxĢılaĢdırılması, (iv) daxili idarəçiliyin gücləndirilməsi (BMHS prinsiplərinin tətbiqi və imkan olan yerdə idarəçilik strukturunun dəyiĢdirilməsi) və (v) tariflərə elə düzəliĢ etmək ki, istehsalçılar daha yaxĢı xidmət üçün daha çox pul ödəsinlər, kasıb təbəqə isə ünvanlı sosial yardım sxemi vasitəsilə müdafiə olunsun. Strategiya özü-özlüyündə davamlıdır, lakin növbəti addımın atılmasının vaxtı çatıb (məsələn idarəçilik strukturunun gücləndirilməsi üçün müvafiq qurumun yaradılması; növbəti paraqrafa bax). 2007-ci ildə Azərbaycanın kommunal sektorunun 99.3 faizi dövlətə məxsus olub ki (2000-ci ildəki kimi), bu da 2004-cü ilin 89.9 faizindən çoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Asiya və regional investorlarla elektrik enerjisinin istehsalı ilə bağlı danıĢıqlar baĢ tutmamıĢ və hal- hazırda Azərbaycan elektrik enerjisinin paylaĢdırılmasının idarə olunmasını özü həyata keçirir. Hökumətin bu sahəyə özəl sektorun cəlb edilməsi səylərinin yenidən baĢlanması vacibdir (ölkənin milli prioritetlərinə cavab verən strateji investorun seçilməsi vasitəsilə).61 60 2007-ci ilin yanvar ayında, Azərbaycan bütün sektorlar üçün kommunal xidmət qiymətlərinin rentabel səviyyəsinə yaxın tənzimlədi (fəsil 4). 61 Fəsil 5-də özəlləĢdirmənin inkiĢafı ilə bağlı AYĠB-in keçid göstəricilərinə bax. 87 2.23. Ġnfrastrukturda özəl sektorun uğurlu iĢtirakı ilə bağlı bir çox nümunələr var. Bununla belə, Azərbaycan dövlət mülkiyyətinin saxlanmasını zəruri hesab edirsə, Çin maraqlı təcrübəsinə nəzərə yetirə bilər (HaĢiyə 2.1). Dünyada Hökumətlərlə özəl sektor arasında çoxsaylı əməliyyatlar həyata keçirilir və burada öhdəliklərin formalaĢdırılması üzrə əvvəlcədən metodologiyanın seçimi böyük rol oynamır. Burada Ģəffavlıq prinsiplərinə, ölkəyə və investorlara ədalətlilik və beynəlxalq nüfuz qazanmıĢ təĢkilatlarla əməkdaĢlıq etmək prinsiplərinə sadiqlik daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. HaĢiyə 2.1: Çinin Dövlət Müəssisələrində Özəl Sektorun Ġdarəetməsi ilə bağlı DəyiĢikliklər Çinin Quanju metro xəttinin inĢası Hökumətin mülkiyyətində olan müəssisə tərəfindən nəqliyyat infrastrukturunun tikintisinin müvəfəqiyyətlə həyata keçirilməsinin bariz nümunəsidir. Bu dövlət müəssisəsi əvvəllər zəif nəticələr göstərmiĢ və pis reputasiyaya malik idi. Bu gün həmin Ģirkət Çinin sərniĢindaĢıma sahəsində ən qabağcıl Ģirkətidir. Transformasiya proqramı Booz, Allen, Hamilton (BAH) Ģirkəti və Quanju metro korporasiyası ilə birlikdə hazırlanmıĢdır (Quanju Hökumətinin mülkiyyət sahibliyilə). 2003-cü il üçün əsas iki dəmir yolu xəttləri tam Ģəkildə istifadəyə verilmiĢdir (37 km dəmir yol xətti, gündəlik sərniĢindaĢıma isə 470 000 insan təĢkil edirdi). Bunun davamı olaraq isə 6 əlavə xəttin inĢası da həyata keçirilmiĢdir. 1999-cu ildə metro tikintisi baĢlayarkan , vəsaitlərin təyinatı üzrə istifadə olunmaması ilə bağlı qalmaqal yaĢandı. Bu layihəni daha effektiv Ģirkətə çevirmək məqsədilə yeni idarəçilik qrupu (menecment) yaradıldı. Yeni komanda amerikanın məhĢur konsaltinq Ģirkəti olan BAH-ı dəvət etdi ki, qarĢıda duran məqsədlərə nail olsun. BAH və Quanju Metro Korp. Management ilk olaraq təĢkilatı struktur, tikintinin idarə olunması, əməliyyatlar, idarəçilik, insan resursları, maliyyə icrası və əlaqəli biznes fəaliyyətləri daxil olmaqla layihənin tam diaqnostikasını həyata keçirdilər. Birinci mərhələdən əldə olunan nəticələr bir araya gətirildikdən sonra növbəti beĢ il üçün strateji inkiĢaf planı formalaĢdırılmıĢ və daha uzun müddət üçün konseptual fəaliyyət çərçivəsi müəyyən edilmiĢdir. Ġlk növbədə Ģirkət özünün təĢkilatı strukturunu hazırlamıĢdır. Daha sonra o, arzuolunan davranıĢ və icra ilə daha yaxĢı uzlaĢdırılmıĢ yeni motivasiya sistemini qurmaqla əməkdaĢ-kompensasiya sistemini yeniləmiĢdir. Quanju Metro Korp. daha sonra özünün əsas potensialını qurmuĢ və öyrənmə (təlim) mədəniyyətini inkiĢaf etdirmiĢdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi az illər ərzində Quanju Metro xəttinin ilk iki xətti istismara verilmiĢdir. Bundan əlavə, BAH tövsiyə etmiĢdir ki, Quanju metro korporasiyası və onun sahibi (Quanju Hökuməti) sırf müqavilə Ģərtlərinə əsaslanan (onlarla yeni idarəçilik modeli arasında) yeni əməkdaĢlıq münasibətləri qursunlar. Bu yeni münasibətlərə görə Direktorlar ġurasının yaradılması tövsiyə olunurdu ki, onun vasitəsilə ―aktivlər sahiblərinin‖ maraqları qorunsun və menecment lazımı sənədlərlə təchiz olunsun (çeklər, balanslar). Istənilən halda, idarəçilik komandasına (menecment) Ģirkəti idarə etmək üçün tam səlahiyyət verilmiĢdir. Honq-Konq SərniĢindaĢıma Dəmiryolu Korporasiyası və Honk-Konq hava limanı rəhbərliyi bu dövlət müəssisəsinin uğurlu tarixini etiraf etmiĢdir. 2.24. ARDNġ üçün əsas vəzifə kommersiya fəaliyyətləri sahəsində hərtərəfli ixtisaslaĢma və “səlahiyyətli orqan” funksiyasından kənarlaĢmadır. Azərbaycanda neft və qaz hasilatı ilə bağlı fəaliyyətlərin əksəriyyəti HPB-lar (Hasilatın Pay Bölgüsü saziĢləri) əsasında strukturlaĢdırılıb. Bununla belə, köhnə neft və qaz hasilat fəaliyyətləri ARDNġ-in rəhbərliyi altında həyata keçirilir. Eyni zamanda, ARDNġ hökumətin Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti (ABƏġ) ilə əlaqələrdə hökumətin ―səlahiyyətli orqanı‖ olaraq çıxıĢ edir. 62 ARDNġ-in 62 Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti Azərbaycanla hasilat müqavilələri imzalayan 10 neft Ģirkətinin daxil olduğu konsorsiumdur. Həmin Ģirkətlər bunlardır: BP (B.Britaniya), Chevron (ABġ), Devon Energy (ABġ), StatoilHydro (Norveç), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO; Türkiyə), Amerada Hess (ABġ), Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (ARDNġ; Azərbaycan), ExxonMobil (ABġ), Inpex (Yaponiya) və İtoçu (Yaponiya). ABƏġ Cənubi Qafqaz Kəməri və Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərlərinin tikilməsinə töhfə verməklə əhəmiyyətli investisiya 88 irimiqyaslı kommersiya fəaliyyətlərini nəzərə aldıqda, ARDNġ-in tənzimləyici fəaliyyətlərdən daha çox kommersiya iĢlərinə üstünlük verməsi Azərbaycanın milli maraqlarına daha yaxĢı xidmət edərdi. Faktiki olaraq, ARDNġ kommersiya fəaliyyətlərinin geniĢləndirilməsini artıq baĢlamıĢdır. O, bəzi sosial öhdəliklərini (bir sıra sosial infrastruktur və proqramları üzrə idarəçilik funksiyalarını dövlət təĢkilatlarına ötürüb) baĢa vurmuĢdur. Ġdarəçilik funksiyalarının ötürülməsi, üstəgəl Ģirkətin beynəlxalq mühasibatlıq standartlarını və yeni idarəçilik sisteminin qəbul etməsinə imkan verən yeni investisiyalar ARDNġ-in daha effektiv Ģirkətə çevrilməsinə və kommersiya fəaliyyətində daha yaxĢı fokuslaĢmağa Ģərait yaradır. Bununla belə, növbəti vacib addım ARDNġ-in tənzimləyici rolunun (neft və qaz hasilatı ilə məĢğul olan ―səlahiyyətli orqan‖ olaraq) kommersiya rolundan ayrılması olmalıdır. Bundan əlavə, ARDNġ-in dövlətin nümayəndəsi olduğunu və onun maliyyə baxımından sağlamlığını nəzərə alaraq, hökumət özünün HPB-dakı və bir sıra birgə müəssisələrdəki kiçik paylarını ayrıca holdinq Ģirkətinə ötürülməsi fikrini nəzərdən keçirə bilər. Tikinti: iki bumun baş verməsinə baxmayaraq bazar maneələri qalmaqdadır 2.25. Son illərdə Azərbaycanın tikinti sektorunda tələbin üç sıçrayıĢlı artımı müĢahidə olunmuĢdur. Azərbaycanın ilk tikinti bumu 2001-2004-cü illərdə baĢ vermiĢdir və bu da əsas olaraq BTC kəmərinin tikintisinin nəticəsidir. Ġkinci bum tələbin artmağı ilə bağlı olmuĢ və Diaqram 2.5:Sement qiymətlərinin təhlili bunun əsas səbəbi Azərbaycan iqtisadiyyatına (Ġndeks 2004=100) artan etimad (kəmərin tikintisi ilə bağlı olaraq) və qismən Rusiyadakı inkiĢaf meylləridir. 2005- 180 ci ildən baĢlayan üçüncü buma ölkə büdcəsinin 160 artımı səbəb olmuĢdur. Bunlar azərbaycanlıların gəlirlərinin artmasına yardım etmiĢdir. Axırıncı 140 amil yaĢayıĢ evlərinin aĢağı təklifi və 120 keyfiyyətsizliyi, paytaxta güclü axın və investorlar üçün effektiv kapital bazarı 100 imkanlarının olmaması ilə birlikdə daĢınmaz 80 əmlak sektoruna üçüncü təkanı vermiĢ və tikinti 04 05 06 07 bumunu qaynaqlandırmıĢdır. 2001-2005-ci Sementin idxal qiyməti Gömrük Kom. illərdə tikinti sektoru neftdən sonra ən yüksək Semenin yerli qiyməti Statistika Kom. sürətlə inkiĢaf edən sector olmuĢdur (Cədvəl Mənbə: Statistika Komitəsi, Dövlət Gömrük Komitəsi və 1.1). Dünya Bankının hesablamaları. 2.26. Tikinti sektorunun üzləĢdiyi məhdudiyyətlər dövlət sektorunun böyük rolu,tənzimləmə yükü və rəqabətin olmamağı ilə bağlıdır. Dövlətin Azərbaycanın tikinti sektorundakı payının 2001-ci ildən etibarən azalması davam edir. Belə ki, dövlət Ģirkətlərinin ölkənin tikinti iĢlərindəki payı 2000-ci ildəki 47 faizlik göstəricidən 2007-ci ildə müĢahidə olunan 25 faizə qədər düĢmüĢdür. Eyni zamanda, 2001-ci ildən baĢlayaraq dövlətə məxsus tikinti Ģirkətlərinin sayı 18 faiz azalmıĢdır. Tikinti sektorunun inkiĢafının qarĢısını alan 3 əsas maneə mövcuddur. Birincisi, tikinti icazələrinin verilməsi investorlar üçün baĢlıca maneədir (əsas olaraq çoxsaylı yoxlama və icazələrin tələb olunmasına görə). Bu korrupsiya məsələləri ilə birgə Doing Business hesabatının bir sıra sorğularında qeyd olunmuĢdur (fəsil 5-də müzakirə olunmuĢdur). Ġkincisi artan sement qiymətləri məsələsidir. Xarici investorun gediĢindən sonra qoyuluĢları həyata keçirmiĢdir və hazırda Qazaxıstanla Azərbaycan arasında Trans-Xəzər Neft Kəmərinin tikilməsini müzakirə etməkdədir. Azəri-Çıraq-GünəĢli yataqlarından neftin və ġah Dəniz yatağından qazın hazılatı bu konsorsiumda birbaĢa xarici investisiyalar hesabına mümkün olmuĢdur. 89 Azərbaycanda cəmi bir sement istehsalçısı fəaliyyət göstərməkdədir. Bu isə öz növbəsində Azərbaycanda sement qiymətlərinin beynəlxalq səviyyədəkindən daha sürətli artımına səbəb olmuĢdur. Diaqram 2.3 göstərir ki, 2004-2006-cı illərdə sementin yerli qiymətləri dünya bazarındakı qiymətlərə yaxınlaĢsa da, 2007-ci ildə idxal qiymətindən 50 faiz yüksək olmuĢdur. Üçüncüsü isə, tikinti materialları üzrə idxalçıların sayı çox azdır və sərhəd keçid məntəqələrindəki məmurlar xarici rəqabətin məhdudlaĢdırılmasına Ģərait yaradırlar. Qeyd olunanları cəmlədikdə bu nəticəyə gəlmək olar ki, inhisarçı təcrübələr maneəyaradıcıdır ki, bu da investorlara və iqtisadiyyata birbaĢa təsir edir. Xidmətlər 2.27. 2001-2007-ci illərdə Azərbaycanın xidmət sektoru qeyri-neft iqtisadiyyatının ən dinamik komponenti olmuĢdur. Azərbaycanda xidmət sektorundakı inkiĢafa iki amil töhfə vermiĢdir. Birincisi, çox hallarda müĢahidə olunan inkiĢafı müĢayət edən xidmətlərin əhəmiyyətliliyinin artması. Ġkincisi, Azərbaycanın Ġpək Yolunun üzərində yerləĢməsini nəzərə alaraq ticarətin və nəqliyyatın uzun illər boyu ölkədə oynadığı əhəmiyyətli roldur. Bu baxımdan 7000 dükanın olduğu Aeroport yarmarkası xüsusi maraq doğurur (ticarət göstəriciləri rəsmi statistik göstəricilərdə aydın Ģəkildə görünmür). Bu yarmarkaya Çin (elektron avadanlıqlari, mətbəx ləvazimatları, geyimlər), Ġran (xalı, parça) və Türkiyədən (geniĢ çeĢidli geyimlər və parçalar) idxal olunur və mallar yerli alıcılara satılmaqla bərabər təyyarə, yük maĢını və ya avtobuslarla Gürcüstan, Ġran və Rusiyaya (Dağıstan) ixrac olunur. 2.28. 2000-ci illərdə xidmət sektorunun strukturunda əhəmiyyətli dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir. Nəqliyyat və topdan/pərakəndə ticarət xidmətin ən iri alt-sektorları olmuĢlar (qeyri- neft ÜDM-in təxminən 10 faizi). Mehmanxanalar, dövlət idarəetməsi və müdafiəsi və maliyyə vasitəçiliyi ən dinamik inkiĢaf edən sahələr olmuĢ və yüksək artım templəri nümayiĢ etdirmiĢlər. Nəqliyyat statistikası yükü artan BTC və BTE kəmərlərini də əhatə edir və bu məlumat DSK- nın dərc etdiyi nəqliyyat sektoru üzrə məlumatlarda ayrıca olaraq göstərilmir. Buna baxmayaraq, xüsusən regional və transit ticarətlə bağlı digər nəqliyyat xidmətləri də öz əhəmiyyətliliyini saxlamaqdadır. 2001-2007-ci illər ərzində Azərbaycanda telekommunikasiya xidmətlərinin bumu baĢ vermiĢdir. Son iki ildə mobil telefon Ģirkətləri fəaliyyətə baĢladığı halda, sabit xəttli operator dövlətin əlində qalmaqdadır. Azərbaycanın maliyyə sektorunda da böyük inkiĢaf müĢahidə olunmuĢdur və 2008-ci ilin mart ayına qədər Azərbaycanın de facto sabit valyuta məzənnəsi siyasətinin tətbiqi səbəbindən 2005-2007-ci illərdə iqtisadiyyata kredit artmıĢdır. Bank sektorunda inkiĢafın bir hissəsi daĢınmaz əmlak bumunu dəstəkləyən ev təsərrüfatlarına verilən kreditlərinin artması ilə bağlıdır. Sosial xidmətlər və dövlət idarəçiliyi sektorunda da inkiĢaf müĢahidə olunub, lakin bunun əsas səbəbi dövlət sektorunda iĢəgötürmə siyasəti olmuĢdur. Azərbaycanın turizm sektorunda canlanma qeydə alınmıĢdır ki, bu da əsasən yerli turizm hesabına baĢ vermiĢdir. Səhiyyə sektorunun qeyri-neft ÜDM-də çəkisi dəyiĢməyib, lakin digər sektorların, daĢınmaz əmlak, təhsil, ictimai və fərdi xidmətlər, qeyri-neft ÜDM-də payı azalmaqdadır. 2.29. Xidmət sektorunun üzləĢdiyi institusional məsələlər sektorun özü kimi müxtəlifdir. Topdan və pərakəndə ticarətdə vergi və gömrük üzrə inzibati maneələr vacib məsələ olaraq qalmaqdadır. Sabit icarə/vergi dərəcəsi və dəyiĢməz nəqliyyat xərcləri (idxal/vergi rüsumları daxil olmaqla) hesabına Aeroport Yarmarkasının uğur əldə etməsi digər ticarətçilərin üzləĢdiyi problemləri göz önünə çıxarır. Nəqliyyat sektorunda ən vacib strateji yol (BTC) uzunmüddətli müqavilə əsasında idarə olunur. Digər əhəmiyyətli nəqliyyat kanalı olan dəmiryolu sektoru dövlətin əlində olsa da, müqavilə razılaĢmaları yenilənməkdədir (Fəsil 4). Hava və dəniz 90 nəqliyyatı rəqabətə qapalıdır. Telekommunikasiyaya gəldikdə isə, xüsusilə üçüncü operatorun bazara daxil olması ilə mobil rabitə sahəsində əhəmiyyətli rəqabət müĢahidə olunur. Lakin, bununla yanaĢı, yerüstü xəttli rabitə operatoru dövlətin əlindədir və onun özəlləĢdirilməsi üçün çox yaxĢı imkanlar var (Fəsil 4). ĠnkiĢafla əhəmiyyətli dərəcədə əlaqəli olan Azərbaycanın bank sektoru özünün rəqabətlilik səviyyəsini mərhələli, lakin dayanıqlı formada artırmaqdadır. Ġki ən iri bankın bazardakı payı son illər ərzində əhəmiyyətli dərəcədə aĢağı düĢmüĢdür. Bununla belə, Azərbaycanın artan iqtisadiyyatında xarici bankların çatıĢmadığı açıq-aydın görünür. Nəticə 2.30. Azərbaycan iqtisadiyyatı həqiqətən də çoxsahəlidir, lakin onun regional baxımdan rəqabətli olması üçün müasirləĢməyə ehtiyacı var. Qeyri-neft artımın qorunub saxlanılması üçün Azərbaycan xarici bazarlara üz tutmalı, ixrac bazarlarını və məhsullarını inkiĢaf etdirməli və qorumalıdır. Dünya bazarı aĢağı məhsuldarlıq və qeyri-səmərəliliyə tolerant deyil. Azərbaycan yeni investisiyalara acıq olmalıdır və bunun da iki vacib səbəbi var: (1) neft bumuna qədər məhsuldarlıqda yaranmıĢ problemlərin aradan qaldırılması, (2) son zamanlar real məzənnənin bahalaĢması ilə bağlı olaraq rəqabət qabilliyətinə düĢən yükün azaldılması. 2.31. Azərbaycanın qeyri-neft iqtisadiyyatının cari strukturu know-how və investisiyaların cəlb olunması üçün münasib deyil. Bunun səbəbi iqtisadiyyatın qapalı və rəqabətə meylliliyin olmadığı ilə bağlıdır. Əhəmiyyətli potensialın mövcudluğuna baxmayaraq Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsuldarlığın artırılmasına hazır deyil ki, bu da konsolidasiyaya meylliliyin olmadığı ilə Ģərtlənir (torpaqların satılması və yaxud icarəyə verilməsi yolu ilə). Bunun əsas səbəbi regional səviyyədə topdansatıĢ sahəsində inhisarçı və yaxud oliqopoliya nəzarətinin olmasıdır. Eyni zamanda bu məsələ, digər keçid dövrünü yaĢayan və inkiĢafda olan ölkələrdə müĢahidə olunduğu Ģaquli inteqrasiya olunmuĢ müəssisələrin yaranmasını da ləngitmiĢdir. Bununla yanaĢı, ictimayi birliklərin səviyyəsi də aĢağıdır. 2.32. Eyni zamanda, kommunal xidmət sektoru qapalı olduğundan, neft və qaz emalı ilə məĢğul olmaq məqsədilə yeni daxil olmaq istəyənlər üçün bazar açıq deyil. Bazara daxil olmaq üçün heç bir hüquqi manea olmasa da Azərbaycanın bum yaĢayan iqtisadiyyatına yeni iĢtirakçıların daxil olmaması sual doğurur. Digər sənaye sektorlarında da daxili investisiyaların səviyyəsi sabitdir, lakin xarici investisiyaların səviyyəsi azalır ki (ÜDM-ə nisbətən) bu da əlveriĢsiz biznes mühitindən xəbər verir. Tikinti sektorunda da oxĢar vəziyyət mövcuddur. Eyni zamanda, xidmət sektorunda yüksək artım müĢahidə olunsa da, onun iki potensial aparıcı alt- sektorları – bank və yerüstü xəttli telefon rabitəsi – ciddi xarici investorların diqqətini cəlb etməmiĢdir. Bundan əlavə, xidmət sektorunun fəaliyyət göstərdiyi mühitdə tənzimləmə ilə bağlı çoxlu problemlər var. Qeyri-neft BXĠ-lərin aĢağı olması Azərbaycanın ixrac potensialına xələl gətirir. C. REGIONAL INTEQRASIYA VƏ TICARƏT Son inkişaf göstəriciləri 2.33. Azərbaycanın inkiĢaf etməkdə olan iqtisadiyyatı artan neft ixracına əsaslanır. Azərbaycanın ümumi ticarətinin həcmi 2001-ci ildə ÜDM-in 79 faizindən 2007-ci ildə ÜDM-in 102 faizinədək yüksəlmiĢdir. 2007-ci ildə ümumi ixracın 91 faizi neftin payına düĢürdü. Neft qiymətlərinin dinamikasından asılı olaraq neftin ümumi ixracda payı 2010-cu ilə qədər artacaq (hasilat pika çatan dövrdə) və sonra tədricən azalacaq (hasilat stabil olan dövrdə). Bu dövr ərzində 91 qeyri-neft iqtisadiyyatın qeyri-neft ixracla birlikdə artması gözlənilir. 2007-ci ildə Azərbaycanın xarici ticarət balansının dəyəri 13 milyard ABġ dolları və ya ÜDM-in 42 faizi təĢkil etdiyi halda, qeyri-neft ticarət balansı -3.8 milyard ABġ dolları və ya ÜDM-in -12.3 faizini təĢkil etmiĢdir. Qeyri-neft ticarət balansının qeyri-neft ÜDM-də çəkisi təxminən sabit qalmıĢdır: 2001-ci ildə 29.9 faiz, 2007-ci ildə isə 28.9 faiz. Buna baxmayaraq, 1.14 saylı diaqramda göstərildiyi kimi, 2005-ci ilə qədər ticarət balansı artmıĢ və sonra 2007-ci ildə azalmıĢdır. Azərbaycanın ortamüddətli diversifikasiya strategiyası bu boĢluğu aradan qaldırmalıdır (digər halda cari hesab irimiqyaslı BXĠ-lər hesabına dəstəklənməlidir). Diaqram 2.6: Azərbaycanın qeyri-neft Diaqram 2.7: Azərbaycanın qeyri-neft ixracının strukturu, 2001, 2004 və 2007 ixracının təyinatı, 2001, 2004 və 2007 (məsələn: 2001-ci ildə Azərbaycanın qeyri-neft ixracı 222 (məsələn: 2001-ci ildə Azərbaycanın qeyri-neft ixracı 222 mln.$ mln.$ təşkil etmişdir ki, bunun da 23% qida və digər, 27% təşkil etmişdir ki, bunun da 34% Rusiyaya, 14% isə Türkiyəyə isə material və digərdən ibarətdir) getmişdir) Mənbə: Comtrade Mənbə: Comtrade Qeyd: İran 2007-ci il üzrə ticarət haqqında məlumatı təmin Qeyd: 2.35-də aparılan müzakirəyə bax etməyib. Bununla belə Azərbaycan mənbələrinə görə İrana qeyri-neft ixracın həcmi $93 milyon olmuşdur 2.34. Azərbaycanın qeyri-neft ixracı 2008-ci ilin 15 milyard ABġ dolları həcmində (gözlənilən) neft ixracı ilə müqayisədə kiçik olsa da, onun dəyəri 2001-2007-cı illərdə dörd dəfədən çox artmıĢdır. Kənd təsərrüfatı məhsulların (Diaqram 2.7) ixracının ciddi Ģəkildə 2001- ci ilin 51 milyon ABġ dollarından altı dəfəyədək artaraq 2007-ci ildə 288 milyon ABġ dollarına çatması xüsusilə qeyd edilməlidir. Faktiki olaraq 2007-cı ildə kənd təsərrüfatı üzrə ixrac qeyri- neft ixracın 31 faizini təĢkil etmiĢdir. 2008-cı ildə Azərbaycanın iĢçi qüvvəsinin 38 faizinin kənd təsərrüfatı sektorunda iĢləməsini nəzərə alaraq, bu doğurdan da ümidverici haldır. Kənd təsərrüfatı məhsulları əsasən Rusiyaya ixrac olunmuĢdur (yüksək əlavə dəyərə malik olan qida emalı məhsulları da nəzərə alınmaqla, Diaqram 2.6). 2.35. Azərbaycanın ümumi qeyri-neft ixracının yarısından çoxunu əhatə edən Rusiya və Türkiyə 2001-2007-cı illər ərzində ölkənin qeyri-neft ixracı üzrə iki ən böyük bazarı olaraq qalmıĢdır (Diaqram 2.7). Bu iki ölkə 2001-ci ildə qeyri-neft ixracın yarısını təĢkil etsə də, Azərbaycanın bu ölkələrdən artan asılılığı geniĢlənmiĢ ixrac həcmlərinə görə indi özünü daha çox birüzə verir (nominal dollarla olsa da, 2001-2007-ci illər ərzində qeyri-neft ixrac dörd dəfədən çox artmıĢdır63). Azərbaycan hələ də mərkəzi planlaĢdırma sistemindən uzaqlaĢmanın 63 2007-ci il üzrə ilkin məlumatlar göstərir ki, Türkiyə və Rusiya Azərbaycanın qeyri-neft ixracının 80 faizdən artığını əhatə etməklə Azərbaycan malları üçün daha böyük bazara çevriliblər. 92 ilkin mərhələsindədir və onun izləri qeyri-neft ticarətində hələ də mövcuddur. Azərbaycanın 2007-ci il 64 ərzində Rusiyaya 28 milyon ABġ dollar həcmində neft məhsullarının ixracı ilə yanaĢı, Rusiya həmçinin Azərbaycanın geniĢ çeĢidli kənd təsərrüfatı məhsulları üçün (228 milyon ABġ dollarından artıq məbləği əhatə edən) bazardır (əsasən meyvə, tərəvəz, qoz, qida üçün yağ və piylər, pambıq, çay və Ģəkər). Bundan əlavə eyni ildə Azərbaycanın Rusiyaya ixracına 105 milyon ABġ dolları həcminə istehsal olunmuĢ məhsullar (plastik, kimya məhsulları və tekstil) və maĢınqayırma məhsulları da daxildir 65. Bundan fərqli olaraq, 2001-2004-cü illərdə Ġranın Azərbaycan məhsulları üçün əhəmiyyətli ixrac bazarı olduğuna baxmayaraq, 2001-2007- ci illər ərzində Azərbaycan məhsullarının ixracı baxımından Ġranın əhəmiyyəti azalmıĢdır., 2006. 2004-cü ildə Azərbaycan Ġrana 135 milyon ABġ dolları dəyərində geniĢ çeĢidli məhsullar ixrac etsə də, 2007-ci ildə Azərbaycanın Ġrana qeyri-neft ixracı 93 milyon (bunun 79 milyonu istehsal olunmuĢ məhsullara aiddir) ABġ dolları həcminə qədər azalmıĢdır 66 67 . Eynisini Diaqram 2.8: Azərbaycanın qeyri-neft Diaqram 2.9: Azərbaycanın qeyri-neft idxalının tərkibi, idxalının mənbəyi, 2001, 2004 və 2007 2001, 2004 və 2007 (məsələn 2001-ci ildə Azərbaycanın qeyri-meft idxalı 1.4 mlrd (məsələn 2001-ci ildə Azərbaycanın qeyri-meft idxalı 1.4 mlrd ABŞ dolları təşkil etmiş, bunun da 38 faizi istehsal mallarının, ABŞ dolları təşkil etmiş, bunun da 23 faizi İranın, 16 faizi isə 30 faizi isə avadanlığın payına düşür) Türkiyənin payına düşür) 50% 2001 ($1.4 milyard) 30% 2001 ($1.4 milyard) 25% 2004 ($3.8 milyard) 40% 2004 ($3.8milyard) 20% 2007 ($7.3 milyard) 30% 2007 ($7.3 milyard.) 15% 20% 10% 10% 5% 0% 0% BK Yapo… Ġran Türkiyə Digər ABġ Ukra… Avro… Çin Rusiya Qida Mater. MaĢın. Emal Digər sənayesi Kimya Mənbə: Comtrade Mənbə: Comtrade Qeyd: 2.35-də aparılan müzakirəyə bax 64 2.6-2.9-cu diaqramlarda Azərbaycanın ixrac və idxal rəqəmləri ticarət tərəfdaĢları olan ölkələrin ―Comtrade‖-ə verilən rəqəmləri əsasında hesablanmıĢdır. 2001-2005-ci illər üzrə Azərbaycanın rəqəmlərilə ticarət tərəfdaĢları tərəfindən verilən rəqəmlər arasında kiçik fərqlər mövcuddur. 2006-cı ildə də fərq o qədər də böyük olmamıĢdır, lakin 2007-ci ildən fərqin böyüməsi müĢahidə olunur. Bu fəqlərin mümkün səbəbləri 5-ci fəsildə müzakirə edilir. 65 Diaqram 2.7 istifadə olunan rəqəmlərin mənbəyi Comtrade-dir. Burada həm idxal edən, həm də ixrac edən ölkələrin məlumatları əks olunub. Diaqram 2.7-də istifadə olunan rəqəmlər ―güzgü ticarəti‖ əsasında hesablanıb (yəni Azərbaycanın ixrac rəqəmləri idxal edən ölkənin məlumatı əsasında götürülür). Adətən idxal edən ölkə ixrac edən ölkə ilə müqayisədə idxalın dəyərini daha çox görsədir ki, bu da ilk növbədə yükün nəqliyyat və sığorta xərclərilə bağlıdır. Lakin, fərqlər digər səbəblərdən də ola bilər: hesablama Ģəhfləri, ixracdan daha çox faydalanmaq üçün və idxal rüsumlarından boyun qaçırmaq məqsədilə yalnıĢ məlumatların verilməsi və sair. 2007- ci ildə Rusiya ilə Azərbaycan arasında güzgü ticarətinə dair məlumat fərqləri cüzi olmuĢdur. 66 2007-ci il il üzrə Azərbaycanın Ġranla ticarəti haqqında Comtrade-in məlumatı Azərbaycan mənbələrindən götürülüb. Bu məlumatlara əsasən Azərbaycanın Ġrana qeyri-neft ixracı ümumi qeyri-neft ixracın 10 faizini təĢkil etmiĢdir. 67 Diaqram 2.7 güzgü ticarəti əsasında aparılmıĢ təhlili təsdiqləsə də, burada Azərbaycan mənbələrindən götürülmüĢ məlumat bir istisna olaraq Comtrade-in 2006-cı il Ġrana dair hesabatına daxil edilmiĢdir. 2006-cı ildə Azərbaycanın Ġrana qeyri-neft ixracı 74 milyon ABġ dolları və yaxud qeyri-neft ixracın 10 faizini təĢkil etmiĢdir. Müzakirələri geniĢləndirmək və Azərbaycan mallarının Ġrana ixracının çox güman ki, sıfır olmadığını (güzgü 93 Qazaxıstan üçün də söyləmək olar. Azərbaycanın Qazaxıstana neft ixracının və neft avadanlığının yenidən ixracının (re-export) həcmi kifayyət qədər böyük olsa da, digər məhsulların ixracı minimal olmuĢdur. Neft (əsasən xam neft) Azərbaycanın Avropa Birliyinə ixrac etdiyi ən əsas məhsuldur (2007-ci ildə 7.1 milyard ABġ dolları). Bununla belə, Azərbaycan sürətlə inkiĢaf edən Asiya bazarlarına daxil olmur. Belə ki, son zamanlara qədər (Çinə az miqdarda neft və neft məhsulları, Honk-Konqa isə aluminium idxal etməyə qədər) Azərbaycanın Çinə ixracı cüzi olmuĢdur. Azərbaycanın Hindistana ixracı da böyük deyil. 2004- cü ilə qədər o, qeyri-dayanıqlı olub: alüminium ixracı 1 milyon ABġ dollarına çatıb və sonra azalıb. 2.36. Azərbaycan sənaye baxımından inkiĢaf etmiĢ ölkələrdən və Çindən idxalı artırmaqdadır… Yeni idxal mənbələrinin meydana çıxması təəcübli deyil, çünki Azərbaycan qlobal rəqabətə açılır, qeyri-səmərəli sənaye sektorları azalır və Azərbaycanın müqayisəli üstünlüyü olan sənaye sahələri ilə əvəz olunur (Diaqram 2.6 və Diaqram 2.7-də qeyri-neft ixracın artımı bunu təsdiqləyir). 2001-ci ildə Ġran geniĢ çeĢidli mallar üzrə Azərbaycanın ən böyük ixracatçısı olmuĢdur (məs. ərzaq məhsullarının həcmi 20 milyon dollar və istehsal olunmuĢ məhsulların həcmi də 20 milyon dollar olmuĢdur). Bununla belə, 2001- 2007-ci illər ərzində Azərbaycanın Ġrandan idxal etdiyi qeyri-neft məhsullarının payı 22 faizdən 1.3 faizədək azalmıĢdır (Diaqram 2.9). Rusiyanın Azərbaycanın idxalında payının artmasına baxmayaraq, Azərbaycanın Çin, Avrozona və Böyük Britaniyadan da idxalları olmuĢdur68. Faktiki olaraq, əgər vahid ərazi kimi baxılarsa, Avrozona Rusiyanı da keçərək 2006-cı ildə Azərbaycan üzrə ən böyük ixracatçı olmuĢ və Azərbaycanın idxalının ən böyük mənbəyinə çevrilmiĢdir69. 2.37. … və əvvəlkindən daha fərqli məhsul dəstləri idxal edir. Türkiyədən gələn idxalın strukturunda baĢ verən dəyiĢikliklər cərəyan edən prosesləri yaxĢı təsvir edir. 10 il bundan əvvəl Azərbaycan indi Rusiyaya və Gürcüstana ixrac etdiyi bir sıra məhsulları Türkiyədən idxal edirdi (qənnadı və buğda məhsulları daxil olmaqla). Bundan baĢqa elektrik enerjisi uzun müddət ərzində Türkiyədən idxal olunan əsas məhsul növü idi (həmçin də Ġrandan). Bu gün Türkiyədən idxal olunan əsas məhsullar zərgərlik məmulatları, xalçalar, telekommunikasiya və qida emalı avadanlığıdır. 2001-ci ildə Türkmənistan neft və qazın iri təchizatçısı olmuĢdur (digər idxal olunan malların həcmi isə çox kiçik olmuĢdur). Bununla belə, 2006-cı ildə neft platformaları (bu platformalar əvvəl Azərbaycana Türkmənistandan ixrac olunmuĢdur) Azərbaycana yenidən ixrac olunmuĢdur ki (re-export), bunun nəticəsində Türkmənistandan Azərbaycana idxal göstəricisində birdəfəlik artım müĢahidə olunmuĢdur. Çin də həmçinin geniĢ çeĢidli elektronika, traktor və geyim malları təchizatçısına çevrilib (2007-ci il ərzində 346 milyon ABġ dollarından yuxarı). Yaponiya əsasən neft sektoru üçün nəqliyyat vasitələri, elektrik avadanlıqları və materiallar idxal ticarətində göstərildiyi kimi), amma Ġranın ixrac təyinatı baxmından əhəmiyyətinin azaldığını nümayiĢ etdirmək məqsədilə bu məlumat diaqram 2.7-yə daxil edilib. 68 Avro Zona Avronu pul vahidi kimi istifadə edən bütün 12 ölkədən ibarətdir. 69 2007-ci il üzrə ilkin məlumatlar bildirir ki, Türkiyə və Rusiya birlikdə Azərbaycanın qeyri-neft idxalını əhatə etməklə Azərbaycan idxalının əsas mənbələri kimi öz mövqelərini saxlamıĢlar (birlikdə Azırbaycanın qeyri-neft idxalının 40% təĢkil edirlər). Faktiki olaraq bu məlumatlar bildirir ki, 2001-2007-ci illər ərzində Azərbaycana Rusiyanın qeyri-neft ixracı on dəfədən artıq artmıĢdır. Eyni dövrdə Türkiyənin qeyri-neft ixracı beĢ dəfəyə yaxın artmıĢdır. 94 edir. ABġ-ın Azərbaycan idxalında payı adətən təxminən 5 faiz təĢkil edir ki, bu da əsasən neft sektoru avadanlıqları, farmaseftik və kənd təsərrüfatı mallarıdır. 2.38. Xidmətlərin beynəlxalq ticarəti son on ildə Azərbaycan ÜDM-inın 20 faizini təĢkil etmiĢdir. Xidmət ixracı bu dövr ərzində zəif inkiĢaf etmiĢdir. Bunun əksinə olaraq 2001-ci ildən baĢlayaraq xidmət sektoru idxalı sürətli artım nümayiĢ etdirmiĢdir. Bu artım əsasən həm neft sektorunun geniĢlənməsi, həm də neft gəlirləri sayəsində artan gəlirlərlə əlaqəli olan tikinti bumuna görə olmuĢdur. ―Digər biznes xidmətləri‖ kateqoriyasının təfərruatlı strukturu mövcud tədiyyə balansı statistikasında göstərilməyib. Bu kateqoriya idxal və ixrac edilmiĢ xidmətlər arasında ikinci ən böyük kateqoriyadır. Nəqliyyat sektoru Azərbaycanın ən iri xidmət sektorudur. Eyni zamanda, bu sektor digər xidmət sektorlarında mühüm istehsal amili kimi çıxıĢ edir. Son illərdə nəqliyyat xidmətləri ticarətinin dəyəri sabit olaraq artmaqdadır. Bununla belə, bu artım beynəlxalq ticarətin ümumi artımı hesabınadır. Sərhədlər boyunca daha çox məhsulun hərəkəti nəqliyyat xidmətlərinə tələbi artırır. Malların ticarətinə nisbətən, Azərbaycanın nəqliyyat xidmətlərinin beynəlxalq ticarəti 1999-cu ildən baĢlayaraq sabit qalmıĢdır (malların ümumi idxal və ixracının 7-9 faizi civarında). Ölkənin regional nəqliyyat və paylayıcı mərkəzinə çevrilmək istəyini nəzərə alaraq, bu statistika ürəkaçan deyil. 2.39. Azərbaycanın ixracı keçid dövrünün yaĢanmasını göstərir. 2001-2005-ci illərdə kəskin Ģəkildə artımdan sonra qeyri-neft ixracın qeyri-neft ÜDM-də payı sabit olaraq qalmaqdadır – 8-9 faiz ətrafında. Azərbaycanın ixracında bəzi sektorların payı (tekstil, plastik və kimya məhsulları) azaldıqca, digərlərinin çəki qazanmağı müĢahidə olunur (Diaqram 2.7). Ərzaq və içkilərin, həmçinin aluminiumun geniĢlənən ixracı diversifikasiyanın artması baxımından müsbət iĢarədir. World Development Report (WDR) 2009 hesabatından çıxarılan dərslər 2.40. WDR 2009 hesabatı ölkələrin potensial ticarət tərəfdaĢlarına nisbətən coğrafi yerləĢməsini qiymətləndirərək uğurlu diversifikasiya strategiyalarını nəzərdən keçirir və bununla Azərbaycana vacib dünya təcrübəsini gətirir. Bununla belə, WDR 2009 hesabatı bildirir ki, ölkənin müqayisəli üstünlük yarada biləcəyi malların çeĢidi qlobal ticarətdəki inkiĢafla bağlı geniĢlənmiĢdir. Bu günlərdə aralıq mal və xidmətlərə tələbin artması inkiĢaf etməkdə olan ölkələr üçün əvvəllər olduğundan daha çox diversifikasiya imkanları açır. Yüksək ixrac o zaman baĢ tutur ki, ölkələr regional baxımdan əməkdaşlıq edirlər, iqtisadiyyatın miqyasını geniĢləndirirlər, iqtisadiyyatda mobilliyi artırırlar, nəqliyyat xərclərini azaldırlar və qlobal baxımdan inteqrasiya edirlər. Regional əməkdaşlıq o deməkdir ki, qonĢu ölkələrdə yerləĢən Ģirkətlər tək bir ölkədə olan təchizatçılara bel bağlamaqdansa, beynəlxalq təchizat zəncirləri yaratmaq vasitəsilə son məhsulları daha ucuz qiymətə əldə edə bilərlər. Qlobal əməkdaşlıq belə səmərəli regional təchizat Ģəbəkələri yaratmaq üçün tələb və stimul təmin edir. Regional və qlobal inteqrasiyanın belə kombinasiyasını bu günün zəngin (çoxsaylı) qonĢuluğunda uğurlu inkiĢaf etmiĢ ölkələr yaratmıĢdır (Cənubi-ġərq Asiya, Qərbi Avropa və Sahilyanı Çin ərazisi kimi)70. 2.41. Bazar əsaslı inteqrasiya, institut əsaslı inteqrasiyaya qarĢı. Ġnteqrasiya prosesində bazar amili aparıcı rol oynadığı zaman (ġərqi Asiyada olduğu kimi) istehsal faktorları təkrar dislokasiya olunur və qonĢu ölkələrin adambaĢına gəlir səviyyələrində uyğunluğun baĢ 70 Bu yanaĢma Çili, Mavritius və çox yaxĢı tanınan ġərqi Asiya pələngləri ölkələrindən fərqlənir. Bu ölkələr regional baxımdan qonĢularla çox da əməkdaĢlıq etmədən qlobal baxımdan inteqrasiya etmiĢlər. , lakin inteqrasiya edən bəzi ölkələrlə təzad təĢkil edir. Onlar fəaliyətə erkən baĢlamanın verdiyi üstünlükdən faydalanıblar. 95 verməsini təĢviq edir. Əksinə, inteqrasiya prosesində institutlar aparıcı rol oynadığı zaman (bu gün əksər regionlarda olduğu kimi), siyasi-iqtisadi məsələlər daha ciddi amilə çevrilə bilər. Buna görə də dünya bazarlarından uzaq olan ölkələr (Mərkəzi Asiya, Sakit okean adaları, Sahara ətrafı Afrika ölkələri) iqtisadi artımla bağlı ciddi problemlərlə üzləĢirlər ki, onların öhdəsindən gəlmək üçün güclü regional əməkdaĢlığa ehtiyac duyulur. Regional inteqrasiya bu regionların ‖təbii‖ qonĢuluqlarında üç dəst alət ilə baĢ verə bilər: (i) BaĢqa regionlarda olduğu kimi bu regionlarda da sıx institusional əməkdaşlığa və hərtərəfli regional infrastruktur investisiyalarına ehtiyac var. (ii) Ġnteqrasiya səylərinin dayanıqlığının təmin olunması üçün onların ölkələrarası kompensasiya mexanizminə ehtiyacı yarana bilər, çünki dərin inteqrasiya çox vaxt ölkələr arasında qeyri-bərabərliyə, qısamüddətli mənfəət və itkilərin yaranmasına gətirib çıxarır. (iii) Beynəlxalq ictimaiyyət bu inteqrasiya cəhdlərini əlaqələndirilmiş stimullar vasitəsilə dəstəkləyə bilər. 2.42. Azərbaycan coğrafi baxımdan əsas dünya bazarlarından bir qədər uzaqda yerləĢir və yaxınlıqda iri bazarların sayı məhduddur. O, sərhədləri boyunca Gürcüstan və Ġran, həmçinin Qazaxıstan ilə ticarət mərkəzlərinin yaradılmasından faydalana bilər. Bu region özü-özlüyündə Avropa və Asiya bazarlarını birləĢdirən qovĢaqdır. 2000-2005-ci illərdə Azərbaycanın qonĢuları ilə ticarətin ümumi ticarətdə payı 26.7 faiz təĢkil etmiĢdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu rəqəm Ermənistan üçün 10.4 faizə, Gürcüstan üçün isə 39.4 faizə bərabər olmuĢdur. Ölkənin iki əsas ―əkiz Ģəhəri‖ var: Ģimal-qərb regionunda Gürcüstan ilə (Gəncə- Rustavi) və cənub regionunda Ġran ilə (Lənkəran-Astara). ġimal-qərbdə Bakı-Tbilisi dəhlizi üzərində və Gürcüstanın Rustavi Ģəhərindən 149 km uzaqlıqda yerləĢən Gəncə Ģəhəri ölkənin ikinci ən böyük (əhalisi 300 min nəfər) Ģəhəridir. MaĢın və dəmir yolları xəttlərindən əlavə Gəncədə həm də beynəlxalq hava limanı var. Cənubda yerləĢən Lənkəranın 50 min əhalisi var və onunla Ġranın sərhəd Ģəhəri olan Astara arasında 36 km məsafə var; Astara bütün növ mallar üçün vacib tranzit məntəqədir. Bu coğrafi konfiqurasiya göstərir ki, Gürcüstan və Ġran Azərbaycanın ―təbii‖ qonĢularıdır. Bununla belə Xəzər dənizinin digər sahilində yerləĢən Qazaxıstan da baĢqa bir seçim ola bilər. Lakin, effektiv iqtisadi əməkdaĢlıq adekvat ölkələrarası infrastrukturun mövcudluğunu, institusional islahatların həyata keçirilməsini və beynəlxalq ictimaiyyətin yardımını tələb edəcək (regional əməkədaĢlığın dayanıqlığının təmin olunması üçün uzlaĢdırılmıĢ stimulların həyata keçirilməsi baxımından). 2.43. Azərbaycan regional və qlobal inteqrasiyanı həyata keçirmək üçün üç növ siyasi alətlərdən istifadə edə bilər:  İnstitusional əməkdaşlıq. QonĢu ölkələrlə əlaqələndirmə problemlərini həll etmək və iqtisadiyyatın miqyasını geniĢləndirmək məqsədilə institusional əməkdaĢlığın həyata keçirilməsi. Sərhəddən sonrakı islahatlar (texniki və biznes prosedurları üzrə qarĢılıqlı tanınma razılaĢmaları, beynəlxalq standartların qəbul edilməsi və makroiqtisadi çərçivənin uyğunlaĢdırılması) daxili və xarici Ģirkətlər üçün daha cəlbedici biznes mühiti yaratmaqla Azərbaycan bazarının həcmini artıra bilər. Sərhəddə siyasət islahatları (ÜTT-yə uyğunluq islahatları, əmək və kapitalın hərəkəti islahatları) beynəlxalq istehsal Ģəbəkələri üçün ilkin Ģərt kimi kapital, əmək və aralıq məhsullarının axınını asanlaĢdıra bilər. Sərhədlərarası islahatlar (ticarət 96 və nəqliyyatın asanlaĢdırılması təĢəbbüsləri) nəqliyyat xərclərini azalda və malların daha etibarlı paylanma sisteminin yaranmasını asanlaĢdıra bilər.  Regional infrastruktur qonĢular Ġran, Rusiya və Türkiyə, həmçinin Avropa Ġttifaqı ilə strateji əlaqə üçün vacibdir. Məhsuldarlığı gücləndirən regional infrastruktur (elektrik Ģəbəkəsi və telekommunikasiya infrastrukturu kimi) Azərbaycan bazarının cəlbediciliyini artıra bilər. Mobilliyi gücləndirən regional infrastruktur (məsələn ali təhsil sistemində pedaqoji kadrların ixtisasartırma mərkəzlərinin yaradılması) Azərbaycan Ģirkətlərini yüksək bacarlqlı geniĢ iĢçi kütləsi ilə təmin edə bilər. Nəqliyyat Ģəbəkələri kimi ticarəti gücləndirən infrastruktur Azərbaycan bazarına daha ucuz aralıq məhsullarını gətirib cıxarmaqla diversifikasiya strategiyasını dəstəkləyə bilər.  Əlaqələndirilmiş stimullar qonĢu ölkələrin və aparıcı dünya bazarlarından donorların cəlb edilməsini nəzərdə tutur. Bu institusional islahatların və regional infrastrukturun uzun müddət baxımından faydasını görmək üçün və qısamüddətli potensial itkilərin kompensasiya edilməsi baxımından vacibdir. Məsələn regional ―ümumi fayda‖ daha zəif üzvlərin vəziyyətinə həssas olduğu halda, digər üzvlərin qarĢısında zəncirin daha zəif halqalarını məqbul standartlara qədər gücləndirmək vəzifəsi dayanır (bir mərkəz və ondan Ģahələnən periferik aeroportlar Ģəbəkəsində olduğu kimi). Bu ölkələrarası subsidiyalar və ya xarici yardım vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Azərbaycan və onun qonĢuları kimi nisbətən kasıb məkanda xarici yardım bu kimi ―ümumi faydanın‖ təmin olunması üçün yeganə effektiv vasitə ola bilər. Əgər istənilən fayda (məsələn ali təhsil sistemində pedaqoji kadrların ixtisasartırma mərkəzlərinin yaradılması) daha güclü inkiĢaf etmiĢ qonĢudan asılıdırsa daha zəif üzvlər daha güclü üzvlərə yardım edə bilərlər və yaxud bu xidmətlərin göstərilməsi üçün xarici yardımdan istifadə etmək olar. Əlaqələndirmə qonĢu ölkələrdən birbirinə etimad tələb edir. Beynəlxalq təĢkilatlar Aral dənizi hövzəsinin reabilitasiyasında olduğu kimi belə inamın yaradılmasına yardım edə bilərlər. 2.44. Azərbaycanın inkiĢaf strategiyası WDR-2009-un müəyyənləĢdirdiklərilə uyğundur. Azərbaycan artıq öz infrastrukturuna (maĢın və dəmir yollarında) çox ciddi investisiyalar qoymaqdadır. Lakin, ölkə yuxarıda göstərildiyi kimi institutsional əməkdaĢlığı və əlaqələndirmə stimullarını gücləndirməlidir. Bunlar bu hesabatda daha sonra müzakirə ediləcək (HaĢiyə 1.2-də aparılan müzakirələrə də bax). D. ĠRƏLIYƏ DOĞRU 2.45. Azərbaycanın geniĢ iqtisadi bazası ölkənin yaxĢı gələcəyi üçün zəmin yaradır. Bununla belə, qeyri-neft artım templərinin dayanıqlığının təmin olunması üçün Azərbaycan orta müddətli dövrdə daha çox xarici bazarlara üz tutmalıdır. Qlobal böhran bu strategiyanın icrasına qısamüddətli maneə yaradsa da, o, həmçinin, zəruri sektoral islahatları həyata keçirmək və bazar prinsiplərinə əsaslanan ixrac yönümlü institutların qurulması üçün fürsət yaradır ki, bu da böhrandan sonrakı dövrdə Azərbaycana xidmət edəcək. 2.46. Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ilkin istehsal sahəsinin kommersializasiyasının əhəmiyyətli artımı gözlənilir. YaĢlı adamlar və kasıb ailələr tərəfindən idarə olunan kiçik fermer təsərrüfatlarının azalması sürətlənəcək. Fermer təsərrüfatlarının daha müasir avadanlıq və üsullardan istifadə etmək, ticari mallar və yüksək əlavə dəyərli məhsulları yetiĢdirmək, 97 heyvandarlıq məhsullarının istehsalını geniĢləndirmək, istixanalar və mexanizasiyaya daha güclü investisiya yatırmaq üçün konsolidasiya edib daha böyük təsərrüfat vahidlərinə çevrilməsinə ehtiyac var. Bununla belə, əksər rekapitalizasiya və kommersiyalizasiya olunmuĢ fermer təsərrüfatlarında əmək qüvvəsinə tələbin azalması qaçılmazdır. Ġlkin istehsalın kommersiyalizasiyası idxalın artımı və kənd təsərrüfatı üçün tələb olunan malların təchizatı baxımından özəl sektorun geniĢlənməsilə dəstəklənəcək. Bu aĢağıdakılarını nəzərdə tutur: toxumlar, gübrə, damazlığın artırılması üçün genetik materiallar, heyvanlar, qida əlavələri, veterinar xidməti, kənd təsərrüfatı üçün maĢın və avadanlıqlar. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatı sektoru kommersiya əsasında toxumlar sənayesinin inkiĢafının və seleksiya yolu ilə alınmıĢ yeni toxumların yetiĢdirilməsinin Ģahidi olacaq. Bu proses beynəlxalq Ģirkətlərlə birgə müəssisələrin yaradılması və əhəmiyyətli dərəcədə çevik toxum qanunu ilə dəstəklənəcək. Daxili heyvandarlıq idxal və damazlıq heyvanların yetiĢdirilməsində daha çox özəl heyvandarlıq fermalarına arxalanmaqla səciyyələnəcək. 2.47. Qida emalı sənayesi yeniləĢmiĢ və müasirləĢmiĢ avadanlıqdan faydalanacaq. Bunlar yüksək məhsuldarlıq və artan məĢğulluq ilə nəticələnəcək. Bu məsələlər kənd təsərrüfatı biznesində mühitin yaxĢılaĢdırılmasının və biznesin inkiĢafı üçün xidmətləri ―kənd ərazilərində‖ fəaliyyət göstərən sahibkarların tələblərinə uyğunlaĢdırılmasını nəzərdə tutur. Bununla belə aĢağıdakılar da həyata keçirilməlidir: qida emalı marketinq zəncirində tədricən çatıĢmayan aralıq həlqələrin yaradılması, müasir avadanlıq və keyfiyyətin təmin olunmasına investisiyaların sürətləndirilməsi, treninqlər və biznesin avtomatlaĢdırılmıĢ idarəolunması sistemləri, tarasız nəqliyyat, emal və anbarlaĢdırma (soyuducular da nəzərə alınmaqla), təkmilləĢdirilmiĢ çeĢidləĢdirmə və qablaĢdırma sisteminin tətbiqi, SPS sertifikatlaĢdırma prosedurları (dövlət tərəfindən idarə olunması vacib deyil). Gömrük islahatlarının və Rəqabət Komissiyasının iĢinin kənd təssərüfatı sektoruna təsir etməsini nəzərə alaraq demonopolizasiyanın həyata keçirilməsi də vacibdir. Bu yanaĢma, eyni zamanda, Hökumət qurumlarının və dövlət müəssisələrinin qida sənayesi və ilkin istehsalın birbaĢa idarə və nəzarət edilməsini aĢağıdakılarla məhdudlaĢdırılmasını nəzərdə tutur: standartların müəyyən olunması, tənzimləyici nəzarət, fövqalade hallarda müdaxilə, dövlət-özəl tərəfdaĢlığı çərçivəsində dövlət investisiya proqramının idarə olunması (məhdud Ģəkildə), xarici resursların cəlb edilməsi və kontraktların bağlanmasında yardım edilməsi. 2.48. Regional maliyyə bazarları, sahibkarlıq və fermerlər inkiĢaf edən və geniĢlənməyə davam edən maliyyə xidmətləri və kredit xəttlərindən faydalanacaqlar. Bu tədbirlər yığımları, indeksləĢdirilmiĢ sığorta məhsullarını və xüsusi kredit imkanlarını nəzərdə tuturlar: anbarda saxlanmağa qəbul olunmuĢ mallar üzrə Ģəhadətnamə (warehouse receipts), kənd təsərrüfatı istehsalı üçün avans ödəniĢləri, fermer təsərrüfatları üçün istehsal komponentlərinin daha çevik maliyyələĢdirmə mexanizmləri, maĢın və avadanlıqların lizinqi/alınması imkanları, kənd təsərrüfatı məhsullarının mövsümü emalı və kənd təsərrüfatı məhsulları ticarətçiləri üçün dövriyyə kapitalının təmin olunması məqsədilə kredit xəttləri, ticarətin qısamüddətli maliyyələĢdirilməsi). Bu imkanlar istər maliyyə sektoru, istərsə də xarici müĢtərilər və təchizatçılar tərəfindən təmin oluna bilər. 2.49. Azərbaycanın sənaye sektorunun gələcəyi ciddi Ģəkildə nəzərdən keçirilməlidir. Neft və qaz emalı ilə bağlı yeni fəaliyyətlər geniĢ Ģəkildə Xəzər dənizinin hüquqi statusundan asılıdır. Bundan baĢqa, əlavə nəqliyyat fəaliyyətləri (neft və qazla bağlı Azərbaycanın Ģərq qonĢularından) geosiyasi amillərdən asılıdır. Lakin, neft və qaz emalının potensial olaraq daha dəqiq iqtisadi gələcəyi var. Hazırda Azərbaycanın neft və qaz emalı sektorları inkiĢaf etməkdədir, lakin onları inkiĢafı dinamik deyil. Bu sektor investisiya çatıĢmazlığından əziyyət 98 çəkir ki, bu da iqtisadiyyata böyük tələb təzyiqini nəzərə alaraq hökumətin prioritetlərini əks etdirir. Bununla belə neft və qaz emalının imkanlarından davamlı və optimal Ģəkildə faydalanmaq aĢağıdakılarını tələb edir: (i) sektora birbaĢa və dolayı enerji subsidiyalarının verilməsinin ləgvi, (ii) Ġdarəçilik (və idarəetmə) funksiyalarının geniĢ Ģəkildə (daha yaxĢı olar ki, tam Ģəkildə) özəl sektora verilməsi və (iii) gəlir əldə etmək mandatının tətbiq edilməsi. Tədqiqatlar göstərir ki, təbii ehtiyatlarla zəngin olan və uğurlu inkiĢaf edən ölkələr əhəmiyyətli emal sənayelərinin yaradılmasına müvəffəq olmuĢlar. 2.50. Tikinti sektorunun gələcəyi parlaq olaraq qalır. Əhəmiyyətli səviyyədə investisiyaların qoyulmasına baxmayaraq, ölkə infrastrukturunun və mənzil təsərrüfatının keyfiyyəti (hətta Bakı daxilində də) ümumilikdə aĢağıdır. Tikinti sektoru əməkhaqqların və sement kimi inhisarçılıq Ģəraitində istehsal edilən aralıq məhsulların artırılmasında əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. BXĠ-lərin cəlb olunması və yaxud idxal yolu ilə daxili istehsalçılar üçün daha rəqabətli mühitin yaradılması tikinti sektoruna və ümumi iqtisadiyyata əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərə bilər. 2.51. Azərbaycan ölkənin xidmət sektorunun potensialına güvənir. Qısa və orta müddətdə inkiĢaf etmək üçün Azərbaycanın xidmət sektorunun çoxlu imkanları mövcuddur. Birinci və ən əhəmiyyətlisi, yol infrastrukturunun davam etməkdə olan təkmilləĢdirilməsi ölkənin bir sıra yüksək nəqliyyat xərclərini azaldacaq ki, bunun nəticəsində Ġran və Əfqanıstandan malların nəql edilməsi imkanları geniĢlənəcək. Ġkincisi regional ticarət mərkəzi kimi Azərbaycanın mövqeyi möhkəmlənəcək. Nəqliyatın inkiĢaf etməsilə Azərbaycanın topdan satıĢ, pərakəndə satıĢ və turizm sektorları güclənir. Azərbaycanın bank sektoru hələ də özəl sektora əhəmiyyətli dərəcədə açılmalıdır, yəni ki, imkanlar böyükdür. OxĢar olaraq, telekommunikasiya da hələ ki, dövlət idarəçiliyindədir. Özəl idarəetməyə açılmaq xidmətlərin keyfiyyətinin və tələbin artırılmasına yardım edəcək. Digər komunal sahələr (elektrik enerjisi, su və qaz) əsas investisiyaları tamamlamalı – və ya özəl idarəçilik praktikalarına yiyələnməlidir ki, bu da onlara keyfiyyətli xidmət göstərməyə imkan verəcəkdir. E. NƏTICƏ 2.52. Azərbaycanın geniĢ iqtisadi bazası və onun mövcud regional inteqrasiya səviyyəsi ölkəni davamlı inkiĢaf üçün əhəmiyyətli imkanlarla təmin edir. Bununla belə, mövcud olan səmərəsizliklər məhsuldarlıq baxımından Azərbaycanı komparator ölkələrlə müqayisədə arxada qoyur. Neft gəlirlərinin xərclənməsindən qaynaqlanan aĢağı məhsuldarlıq və yeni ticarət Ģərtləri Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinin və dayanıqlı artımının təmin olunması baxımından yeni investisiyaların yatırılmasını tələb edir. Hökümətin infrastruktur üzrə dövlət xərcləri məhsuldarlığın artırılmasına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verməlidir71. Lakin, Azərbaycan üçün yeni ticarət Ģərtlərinə uyğun olaraq innovasiya və yeni məhsullar yaratmaq üçün hələ də özəl investisiya tələb olunur. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan və uğurla inkiĢaf etmiĢ ölkələr diversifikasiyanı həyata keçirərək, iqtisadi artımı stimullaĢdırmaq üçün təbii ehtiyatlardan əldə olunan gəlirin istifadəsindən öncə, ölkələrinin institusional potensiallarının adekvatlığını qiymətləndiriblər. Ġnstitusional potensialın artırılmasının mümkün elementləri xərclərin 71 Takizava, Gardner və Ueda (2007) üst-üstə düĢən nəsillər modelindən (overlapping generation`s model) istifad ə etməklə təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrdə uzunmüddətli makroiqtisadi rifahı maksimallaĢdırmaq üçün təbii resurslardan gələn gözlənilməz gəlirlərin ən uyğun istifadəsini qiymətləndirmiĢlər. Onlar müəyyən etmiĢlər ki, dövlət xərclərinin maliyyələĢdirilməsi üçün bu gəlirlərdən istifadə məhsuldarlığı və özəl investisiyaları artıra bilər. Xüsusilə də nümayiĢ etdirmiĢlər ki, hökumət neft sərvətini maliyyə aktivlərinə çevirməklə adam baĢına düĢən xərclərin səviyyəsini sabit saxlaya bilər. 99 sabitləĢdirilməsi, dövlət xərclərinin Ģəffaflığının artırılması, ticarət maneələrinin aradan qaldırılması, biznes qaydalarının optimallaĢdırılması və özəl sektorla əməkdaĢlığı asanlaĢdıran institutların yaradılmasıdır. Sonuncu institutların hədəfləri texniki inkiĢafın təmin edilməsi, ixracın təĢviqi, kiçik bizneslərin əlaqələndirilməsi və alıcılıq qabiliyyəti paritetlərinin inkiĢaf etdirilməsi olmalıdır. 100 FƏSĠL 3 MALĠYYƏ DAYANIQLIĞI VƏ DÖVLƏTĠN MALĠYYƏ ĠDARƏÇĠLĠYĠ Neft bumuna hazırlıq çərçivəsində, Azərbaycan hökuməti irəliyə doğru baxaraq sabitləşdirmə fondu kimi fəaliyyət göstərmək və neft gəlirlərini gələcək nəsillər üçün qorumaq məqsədilə Neft Fondunu yaratmışdır. Azərbaycanın proqnozlaşdırılan neft gəlirlərinin əhəmiyyətli miqyasda olmasına baxmayaraq, onlar təqribən 20 illə məhdudlaşır və təqribən 198 milyon ABŞ dolları həcmində cari xalis dəyərə malikdir (2007-ci ilin qiymətləri ilə). Bununla belə, proqnozlara görə növbəti 20 ildə neft qiymətlərinin tarixi orta rəqəmdən yuxarı olacağı gözlənilsə də, buna tam təminat vermək mümkün deyil. 2006-2008-ci illərdə dövlət xərclərinin irimiqyaslı artımı neft gəlirlərinin hesabına baş vermişdir ki, bu da özü-özlüyündə qeyri- dayanıqlıdır (qeyri-neft ÜDM-ə nisbətdə 82 faiz). Xərclərin artması həmçinin real valyuta məzənnəsinin volatilliyini artırmışdır ki, bu da özəl investisiyalar və diversifikasiyaya üçün problemlər yaradır. Bu fəsildə makroiqtisadi sabitliyi və maliyyə dayanıqlığını saxlamaq məqsədilə neft gəlirlərinin xərclənməsini azaltmaq üçün metodologiya təqdim olunmuşdur. Bu metodologiya 2008-ci ilin proqnozlarına əsaslanır. Burada hökumətin mövcud Neft və Qaz Gəlirlərinin İdarəedilməsi üzrə Uzun Müddətli Strategiyasını həyata keçirmək üçün yanaşma təqdim olunur. Bu metodologiya hökumətin neft gəlirlərindən “daimi gəlir” və yaxud “sabit real xərcləri”nin təqribi məbləğini ortaya qoyur (sabit ABŞ dolları ilə), hansı ki, həmişəlik olaraq icmal büdcəni maliyyələşdirmək üçün səmərəli şəkildə istifadə oluna bilər. Bu hesablama dayanıqlı qeyri-neft kəsirinə bərabərdir. Təbii olaraq, bu hesablama tez-tez, təxminən üç ildə bir dəfə həyata keçirilməlidir. Bu fəsldəki təhlil qlobal böhranın baş verdiyi dövrdə seçilmiş üç uzun müddətli qiymət ssenarisi çərçivəsində daimi gəlir hesablamalarına əsaslanır. Təhlil təsdiq edir ki, 2008- ci ildə qeyri-neft kəsirinin səviyyəsi dayanıqlı deyil və dayanıqlılıq 2009 və ondan sonrakı illərdə qeyri-neft kəsirinin daha aşağı olmasını tələb edir (nominal ifadədə və qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən). Bu fəsildə qeyd olunur ki, Azərbaycan NQGİUMS əsasında ildə sabit məbləğ (daimi gəlir ekvivalentinə bərabər) xərcləməklə neft hesabına formalaşan xərclərini rəvanlaşdıra bilər. Daimi gəlir yanaşması çərçivəsində neft gəlirlərinin xərclənməsini azaltmaq tədricən dövlət xərclərini dayanıqlı səviyyəyə qədər azaldacaq. Bununla belə, əgər hökumət daimi gəlir səviyyəsindən bir qədər çox xərcləyərsə, bu dövlət maliyyəsinin sürətli pisləşməsinə səbəb olacaq və hətta orta müddətli planda sərt fiskal korreksiyalar tələb edə bilər. Diversifikasiya sahəsində arzuedilməz meyllərdən, azalan xərc paketi planlarından (qeyri-neft ÜDM-ə münasibətdə) və bundan sonra neft qiymətlərinin ucuz olması perspektivindən ortaya çıxan əlaqələndirmə problemləri ondan xəbər verir ki, makroiqtisadi siyasətin və xərc siyasətinin diversifikasiya məqsədləri ilə uzlaşdırılmasının təmin edilməsi məqsədilə Azərbaycan, ölkə Prezidentinin yanında yüksək səviyyəli məsləhət şurasını yaratmaqla yüksək səviyyəli siyasət diskussiyalarını rəsmiləşdirə bilər. Maliyyə idarəetməsi və xərclərin 101 idarəetməsi sahəsində islahatlar aparmaqla Azərbaycan eyni zamanda öz xərclərinin səmərəliliyini əhəmiyyətli şəkildə gücləndirməli olacaq. A. GIRIġ 3.1. Azərbaycan üçün makroiqtisadi sabitlik və idarəetmə sıx qarĢılıqlı əlaqəlidir. ĠnkiĢaf təcrübəsi təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin qarĢılaĢdıqları ciddi idarəetmə problemlərini nümayiĢ etdirir. Azərbaycan neft gəlirlərini gələcək nəsillər üçün qorumaq və sabitləĢdirmə fondu kimi fəaliyyət göstərmək məqsədilə tədbir görərək Neft Fondunu (NF) yaratmıĢdır. NF-in həm neft gəlirlərini iqtisadiyyatda paylaĢdırmaq üçün keĢikçi kimi, həm də makroiqtisadi sabitliyə əsas töhfə verən qurum kimi xidmət etməsi gözlənilir. Müvafiq olaraq, ölkənin Büdcə Sistemi haqqında Qanununda (BSQ) qeyd olunur ki, bütün neft gəlirləri icmal büdcənin bir hissəsi kimi büdcəyə daxil edilməlidir. Neft gəlirlərindən fiskal maliyyə xərcləmələrinin səviyyəsi haqqında qərarlar büdcənin səviyyəsi və tərkibi haqqında siyasi qərarlarla əlaqəlidir. 2005 və 2008-ci illər ərzində irimiqyaslı dövlət xərclərindən qaynaqlanan qeyri-neft iqtisadiyyatının güclü iki-rəqəmli artıma baxmayaraq, inflyasiya, qeyri-neft özəl investisiyaları və ticari sektorlardakı son zamanlara aid mənfi meyllər beynəlxalq müĢahidəçilərin idarəetmənin səviyyəsi barədə suallarına səbəb olmuĢdur. Bu fəsildə neftin xərclərini sabitləĢdirmək üçün maliyyə qaydası təklif olunur, bu qaydanın orta-müddətli büdcə tərtibatına təsirləri təqdim olunur və bu qaydanı dəstəkləmək üçün zəruri institutlara nəzər salınır. ProqnozlaĢdırılan gəlirlər Diaqram 3.1: Azərbaycanın neftdən gələn maliyyə gəlirləri (AZN hesabı ilə) – 2005-2007-ci illər üzrə 3.2. Azərbaycanın növbəti 20 ildə faktiki,2008-ci il üzrə proqnozlaĢdırılan göstəricilər və 2009-2024-cü illər üzrə üç ssenari böyük maliyyə gəlirləri gətirəcək 30 əhəmiyyətli miqdarda neft və qaz ehtiyatları var. Neft ehtiyatlarının 9 milyon 25 barel və qaz ehtiyatlarının 1.36 trilyon kub 20 metr həcmində olması ehtimal edilir. 72 15 Diaqram 3.1–dən görünür ki, 2005-ci ildən 10 etibarən neftdən gələn maliyyə gəlirləri 5 artmıĢdır, 2010-2015-ci illər arasında onların 0 ən yüksək həddə çatması və daha sonra 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 tədricən azalması gözlənilir (Diaqram 3.1). P yüksək P orta P aĢağı Neft istehsalından gələcək gəlirlər eyni zamanda yeni kəĢflərdən asılı olacaq. 73 Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının Gəlirlər haqqında məlumat Diaqram 1.2-də hesablamaları. göstərilən gəlirlər proqnozlarına əsaslanır və Qeyd: Neft qiymətləri üçün bax cədvəl 3.1 dövlət tərəfindən bu hesabat üçün münasib 72 2008-ci ilin iyununda yeni kəĢflər elan olunmuĢdur və bu kəĢflər neft ehtiyatlarını 7 milyard bareldən 9 milyard barelə qaldırmıĢdır (bl). Yeni kəĢflərin bu araĢdırmaya daxil edilməsi Azərbaycan Hökuməti ilə razılaĢdırılıb. 73 Hökumətin vəzifəli Ģəxsləri ilə müzakilərə əsasən, aĢağı neft qiymətlərinə cavab olaraq neft istehsalı texniki səbəblərə görə azaldıla bilməz. Buna baxmayaraq, 2009 və yaxud 2010-cu illərdə qlobal böhran neft və ya qaz istehsalında azalmaya gətirib çıxarsa, xalis cari dəyər hesablamasının təsiri çox az olacaq. 102 hesab olunur. Dünya Bankının qiymət proqnozları 2008-2024 illər üçün Azərbaycanın neft və qazdan gələcək gəlirlərinin xalis cari dəyərini 198 milyard ABġ dolları (2007-ci il qiymətləri ilə) həcmində ehtimal edir, yəni 2007-ci il üzrə ÜDM-dən altı dəfə çox. 74 Gəlirlərin dəyiĢkənliyi və risklər 3.3 Azərbaycanın neftdən gələn faktiki maliyyə gəlirləri hal-hazırda gözləniləndən daha çox və ya daha az ola bilər. Yeni kəĢflərdən asılı olaraq dəyiĢə biləcəyinə baxmayaraq, qısa müddət baxımından hasil olunan neftin həcmi nisbətən yaxĢı məlumdur. Bununla belə, qiymət dəyiĢkənliyi gəlirlərin dəyiĢkənliyinə yəqin ki, daha çox təsir edir. Neft qiymətlərini proqnozlaĢdırmaq çətindir (burada çoxlu Ģoklar və qiymətlərin kəskin dəyiĢməsi baĢ verir) (Diaqram 3.2). 1973-1979-cu illərdə baĢ verən neft böhranlarından sonra neftin qiyməti hər barel üçün 20 ABġ dollarına yaxın tarixi qiymətlərə qayıtdı. Bununla belə, 2002-ci ildən baĢlayaraq, beynəlxalq neft qiymətləri yenidən artmağa baĢladı və 2008-ci ilin iyulunda hər barel üçün təxminən 145 ABġ dollarına çatdı. 2008-ci ilin oktyabrında neftin qiyməti hər barel üçün 60-70 ABġ dolları idi. Qlobal maliyyə böhranı və neft qiymətlərinin dəyiĢkənliyi onu deməyə əsas verir ki, büdcənin tərtibatında istifadə olunan ortamüddətli neft qiymətləri ehtiyatla (konservativ) qəbul olunmalıdır. Təbii ehtiyatlar hesabına formalaĢan vəsaitlərin istifadəsində makroiqtisadi məsələlər və seçimlər 3.4. Təbii ehtiyatlarla zəngin iqtisadiyyatlarda istənilən halda neft vəsaitlərinin istifadəsi real valyuta məzənnəsinin bahalaĢmasına Diaqram 3.2: Xam neftin ortaillik gətirib çıxarır. 75 , 76 Azərbaycanın daxili qiymətləri, 1946–Ġyun 2008 qiymətləri yəqin ki, ölkənin ticarət tərəfdaĢlarındakı qiymət artımından sürətli Hər barel üzrə 2007 ABġ dolları ilə $140 olacaq, çünki Azərbaycan neft gəlirlərindən $120 istifadə etməklə ticarət tərəfdaĢlarına nisbətən $100 daxili qiymətlərinə daha çox təzyiq edir $80 (əlbəttə, Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢlarının $60 $40 bəzilərinin də təbii ehtiyatlar var). Real $20 valyuta məzənnəsinin bahalaĢmasına yol $0 verməməyin nəzəri cəhətdən iki ―etibarlı‖ – 46 50 54 58 62 66 70 74 78 82 86 90 94 98 02 06 amma praktiki cəhətdən demək olar ki, Ġnflyasiya UyğunlaĢ. 2007 Ortalama mümkün olmayan – yolu var: (1) neft gəlirlərini xaricdə ABġ dolları ilə saxlamaq və (2) neft gəlirlərini yalnız idxal malları almaq üçün istifadə etmək. Yalnız bu iki yanaĢma Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları. real valyuta məzənnəsinin bahalaĢması təzyiqlərini aradan qaldıra bilər. Praktikada, 74 Bu hesablama 2010-2030 üzrə neftin qiymətinin orta hesabla barel üçün 66 ABġ dollarına bərabər olduğuna əsaslanır (və yaxud 2007-ci ilin qiymətləri ilə hər barel üçün 52 ABġ dolları). Bununla belə hesablamada, 8 faizlik diskont dərəcəsi və Neft Fondunun vəsaitlərinə 3 faizlik qazanc nəzərə alınmıĢdır. 1978-2007 üzrə 30 illik tarixi ortalama 2007 qiymətləri ilə hər barel üzrə 33 ABġ dolları olmuĢdur. 75 Real valyuta məzənnəsi yerli qiymətlərin xarici qiymətlərə nisbəti kimi müəyyən olunur, hansı ki, ĠQĠ və yaxud digər qiymət indeksi ilə ölçülə bilər. 76 BVF 2004 Azərbaycanın neftdən gələn gəlirlərinin idarəedilməsi məsələləri müzakirə etmiĢdir. 103 Azərbaycanda real valyuta məzənnəsinin bahalaĢması üçün təzyiqin səbəbi (a) Neft Fondunun dövlət büdcəsinə transferlər, (b) Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkətinin (ABƏġ) mənfəət vergisinin ABġ doları ilə ödənilməsi, (c) Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft ġirkətinin (ARDNġ) xarici valyutada gəlirləri, (d) birbaĢa və yaxud dolayı dövlət zəmanəti altında dövlətə müəssisələrin (DM) xarici borcları, (e) Azərbaycanın kommersiya banklarının xarici kreditorlardan aldıqları borclar və (f) dövlətin xarici kreditorlardan aldığı borclardır. Azərbaycanın qeyri-neft ixracı üzrə real valyuta məzənnəsi 2005-ci ilin yanvarından 2008-ci ilin aprelinə qədər 26 faiz bahalaĢmıĢdır. Bununla belə, 2007-ci ildə valyuta məzənnəsi 1 faiz aĢağı düĢmüĢdür (Azərbaycanda 17 faiz inflyasiyaya baxmayaraq), çünki Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢlarının valyutaları və qiymətləri bahalaĢmıĢdır. 3.5. Məzənnənin real bahalaĢması səbəbi ya nominal bahalaĢma, ya daxili inflyasiya, ya da hər ikisinin kombinasiyasıdır. Hər bir versiyanın yerli iqtisadiyyat üçün xüsusi təsirləri var. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr valyuta məzənnəsinin idarə olunan və yaxud tədrici bahalaĢmasına (valyuta məzənnəsinin üzən rejimindən fərqli olaraq) üstünlük verə bilərlər. Lakin, valyuta məzənnəsinin bahalaĢması ticari sektorlar üçün ziyanlı olan ifrat dərəcədə olmamalıdır. 77 Amma idxalçılar ölkə mallarının rəqabət qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün idxal etməyi planlaĢdırdıqları ölkənin real valyuta məzənnəsinə baxırlar. Bununla belə, idarə olunan bahalaĢma siyasəti çox zaman daha yüksək daxili inflyasiyaya səbəb olur və bu ümumiyyətlə varlılardan çox yoxsullara təsir edən reqressiv vergi kimi qəbul olunur. Ġdarəolunan bahalaĢma yolunu seçmiĢ Azərbaycanda inflyasiya 2007-ci ilin sonunda 19,7 faizə çatmıĢdı və onun 2008-ci ildə 20 faizdən çox olacağı gözlənilir. Sürətlənən və dəyiĢkən inflyasiya gözləntiləri yaratmaq riskindən baĢqa, özəl sektoru (ev təsərrüfatlarını və iĢ adamlarını) gözlənilməz inflyasiya vergiləri və investisiya ilə əlaqəli yüksək xərclərlə (və risklərlə) üz-üzə qoyur. 3.6. Rəqabət qabiliyyətini qorumaq üçün real bahalaĢma daha yüksək məhsuldarlıqla müĢayiət olunmalıdır və dövlət investisiyası buna dəstək ola bilər. Dövlət investisiyaları məhsuldarlığın artımına təkan verməyin və bununla da, real valyuta məzənnəsinin uzunmüddətli təzyiqlərinin yüngülləĢdirməsinin bir yoludur. Məhsuldar dövlət investisiyaları su, nəqliyyat, telekommunikasiya və enerji sektorlarında mövcud infrastrukturu təkmilləĢdirmək və qorumaq, eyni zamanda insan kapitalını yetiĢdirmək üçün daha yaxĢı təhsil və sosial xidmətlərin təmin olunmasını əhatə edir. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, uzun müddət baxımından məhsuldar dövlət investisiyaları məhsuldarlığın artımına Ģərait yaratsa da, qısa müddətli planda onlar dövlət xərclərini sürətləndirir və real valyuta məzənnəsinə yuxarıya doğru təzyiqləri artırır. Ġnvestisiyaların sürətini zəiflətmək üçün iqtisadiyyatın absorbsiya qabiliyyətini nəzərə almaq lazımdır. Absorbsiya qabiliyyətinin məhdudiyyətləri investisiya qərarlarının səmərəli həyata keçirilməsi tələbini qabardır, hansı ki, müasir və səmərəli nəzarət və icra qurumlarının olmasını tələb edir. Beləliklə, dövlət investisiyalarının bir hissəsi dövlət layihələrini qiymətləndirmək və nəzarət etmək imkanlarını təkmilləĢdirmək üçün institusional infrastruktura istiqamətləndirilməlidir. 3.7. Bununla belə, neft gəlirlərinin dövlət xərclərindəki artımını maliyyələĢdirmək üçün istifadə etməyin yerinə, neft vəsaitlərinin müəyyən hissəsi qeyri-neft sektorunun vergi yükünün azaldılmasını maliyyələĢdirmək üçün istifadə oluna bilər, (əgər mümkündürsə). 77 Sabit valyuta məzənnəsinin üstün tutulmasının digər səbəbi ondan ibarətdir ki, o ABġ dolları ilə ölçülmüĢ, lakin yerli valyutada qazanılmıĢ dəyərin qiymətdən düĢməsinə imkan vermir. 104 Bunu aĢağıdakı Ģəkildə etmək olar. Birincisi, hipotetik olaraq, Azərbaycanın neft gəlirlərinin gələcək iqtisadiyyatın həcmilə müqayisədə çox iri olduğunu nəzərə alaraq (BirləĢmiĢ Ərəb Əmirliklərində olduğu kimi), ölkənin vergi sistemi daha aĢağı qeyri-neft gəlirlər hədəflərilə qurula bilər. Ġkincisi, Azərbaycanda olduğu kimi neftdən gələn maliyyə axınlarının səviyyəsi qiymətləndirilə bilər və hökumət buna uyğun lakin, daha düĢünülmüĢ yanaĢmadan istifadə edə bilər: qeyri-neft gəlirlərini bir qədər azaldaraq özəl sektora müəyyən qədər yardım etmək. 3.8. Lakin, Azərbaycan üçün bu məsələ aydınlaĢdırılmalıdır. Birincisi, Hökumətin neft və qazdan baĢqa gəlirləri ABƏġ, ARDNġ və nisbətən kiçik bir məbləğdə dövlət müəssisələri hesabına formalaĢır. Əksər gəlir kateqoriyalarında, digər vergi ödəyicilərindən gələn gəlirlər ümumi gəlirlərin təxminən 20 faizini təĢkil edir (bunun da yarısı ƏDV-dən, dörddə biri Ģirkətlərin mənfəət vergisindən və dörddə biri fərdi gəlir vergisindən gəlir). Beləliklə, ilk baxıĢdan qanunla müəyyən edilmiĢ dərəcələri azaltmaq sanki özəl sektorun əksəriyyəti üçün mənfəətli deyil. Amma burada 2 amil nəzərə alınmalıdır. Birincisi, neft gəlirlərinin yüksək səviyyədə xərclənməsindən qaynaqlanan real valyuta məzənnəsinə təzyiqlər qeyri-neft biznes qurumlarının xərclərini artırmaqla onların rəqabət qabiliyyətinə mənfi təsir etmiĢdir. Bununla belə, özəl sektor üçün vergi dərəcələrinin aĢağı salınması bu yükü azalda bilər. Ġkincisi, region ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın müəyyən olunmuĢ vergi dərəcələri daha yüksəkdir və bu amil çox güman ki, sahibkarları qeyri-formal fəaliyyətə sövq edən amillərin sırasındadır. Bu faktorların hər ikisi özəl sektorun vergi yükünü azaldılmasını dəstəkləyir. Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, DM-lərin vergiyə cəlb olunması Azərbaycan xüsusi prosedur qarĢısında qoyur və bu məsələ öncədən həll olunmalıdır. Eyni zamanda, vergi gəlirlərinə əsas töhfə verən ABƏġ ayrı-ayrı müqavilələrlə (HPBS-lər) idarə olunur. 3.9. Özəl sektorun vergi yükünün azaldılması qlobal böhran dövründə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qlobal böhran neft qiymətlərinin qısamüddətli proqnozlarının edilməsini xeyli çətinləĢdirmiĢ və hətta dövlət xərclərinin qısamüddətli maliyyələĢdirilməsi ilə əlaqədar narahatlığa səbəb olmuĢdur. Bununla belə, neft gəlirləri potensialı ölkə üçün gəlir buferi yaradır. O, hökumətə qeyri-neft özəl investisiyalar sahəsində mənfi meyllərin qarĢısını almağı (və ya ən azı onların aĢağıya doğru meyllənməsinin qarĢısını almağı) siyasət prioriteti kimi təyin etməyə imkan verir. Əgər bu olumazsa, özəl investisiyaların həcmi azalmaqda davam edər və iqtisadiyyatın diversifikasiyası ləngiyər. Özəl investisiyalar və iqtisadi diversifikasiya isə öz növbəsində, böhranın Azərbaycana təsirini yüngülləĢdirmək üçün çox vacib elementdir. B. NEFT XƏRCLƏRININ RƏVANLAġDIRILMASI: DAIMI GƏLIR YANAġMASI 3.10. Neft gəlirlərinin fiskal nəticələrinin optimal Ģəkildə idarə edilməsi ən azı dörd səbəbə görə dövlət xərclərini rəvanlaĢdırmaq üçün çərçivənin formalaĢdırılmasını tələb edir. Birincisi nəsillərarası bərabərliyə görə. Azərbaycanın neft və qaz ehtiyatlarının həcmi məhdud olduğu üçün, iri miqyaslı hasilat zaman etibarı ilə məhdud dövrdə davam edəcək. Bu gün həddindən artıq xərcləmək sabah daha az xərcləməyə səbəb olur və bu, gələcək nəsillərə zərər vura bilər. Ġkinci səbəb makroiqtisadi sabitliyi qorumaq ehtiyacıdır. Neft qiymətlərində sabitliyin olmaması siklik və gözlənilməz dövlət xərclərinə çevrilə bilər ki, bunun nəticəsində real valyuta məzənnəsi bahalaĢa və yaxud qiymətlərin dəyiĢkənliyi arta bilər. Bu kimi qeyri- müəyyənlik investisiya qərarlarının qəbul olunmasında əlavə ―vergi‖ rolunu oynaya bilər. 105 Bundan əlavə, sabitliyin olmaması real valyuta məzənnəsinin artmasına təsir edəcək ki, bu da qeyri-neft ticari sektorlara ziyan vura bilər və Holland Sindromu riskini artıra bilər. Dövlət xərclərini rəvanlaĢdırmaq üçün üçüncü səbəb xərclərin səmərəliliyini qorumaq ehtiyacıdır. Dayanıqlılıq ehtiyacı bu səbəbi gücləndirir. Azərbaycanın təbii ehtiyatlarla zənginliyi onun Cədvəl 3.1: Neft qiyməti ssenariləri (cari qiymətlərlə), Daimi Gəlir (DG) hesablamaları və real orta qiymətlər Neft qiyməti ssenariləri 2007-ci ildə 2010-30 2010-30 Dollar üzrə DG 2008 2009 2010 2011 2015 2020 2030 Ort. Nom Ort. * (AZN) Real I. Ġyul 07 proqnoz 7.7 (6.6) 108.1 105.5 98.5 92.5 75.3 77.1 81.1 80.2 64.5 II. Okt- 2008 7.5 (6.5) 97.5 70.0 81.3 82.1 83.7 85.8 90.2 85.9 68.8 böhranına qədər - 2008-ə qədər III. Okt 7.2 (6.1) 95.0 60.0 65.0 70.0 83.7 85.8 90.2 84.2 67.4 gecikmə ilə IV. Orta aĢağı 5.9 (5.1) 95.0 60.0 61.3 62.0 63.2 64.8 68.1 64.5 51.9 V. 30-Illik .orta 4.3 (3.4) 4.3 95.0 68.0 39.5 40.0 40.7 41.7 41.7 33.4 Mənbə: Dünya Bankınıın Hesablamaları - Qeydlər : (*) 2007-də 2010-2030 üzrə illik orta ABġ dolları ilə kapital bazarlarına çıxıĢını dəstəkləyən girovdur. Bununla belə, gəlirlər azalanda, yəni neft qiymətləri aĢağı olanda və yaxud neft ehtiyatları qurtaranda, bu girovun dəyəri və bunun vasitəsilə kapital bazarına çıxıĢın asanlığı tamamilə aĢağı düĢə bilər. Bu vaxtlar, kapital bazarlarına çıxıĢın ən çox tələb olunduğu vaxtlar olacaq. 3.11. Neft və Qaz Gəlirlərinin Ġdarə edilməsi üzrə Uzun Müddətli Strategiyada (NQGĠUMS) nəzərdə tutulduğu kimi, neft gəlirlərininin xərclənməsinə daimi gəlir (DG) yanaĢmasının tətbiqi bu problemləri aradan qaldırıa bilər. 2004-cü ildə Prezidentin Fərmanı ilə neftdən gələn maliyyə vəsaitlərinin daimi real xərclənməsini nəzərdə tutan NQGĠUMS təsdiq olunmuĢdur. Bu strategiya DG yanaĢması ilə eynidir və Azərbaycanın həmiĢəlik olaraq real baxımdan eyni vəsaitin xərclənməsini nəzərdə tutur. (HaĢiyə 2.1). Birincisi, bu strategiya dayanıqlıdır, çünki o, neftdən gəlməsi gözlənilən maliyyə gəlirlərinin yalnız faiz hissəsini istifadə etməyi təklif edir (hərçənd ki, dəyiĢkənlik tam aradan qaldırılmır, çünki DG ekvivalenti vaxtaĢırı nəzərdən keçirilə bilər). Ġkincisi, o real ifadədə (xarici valyuta ilə) xərclərin sabit olmasını nəzərdə tutur. Beləliklə, bu yanaĢma xərclərdə dəyiĢkənliyi xeyli azaldır. Üçüncüsü, xərclərin daha uzun müddət ərzində aparılması (yayılması) real valyuta məzənnəsinə təzyiqləri azaldır və beləliklə Holland Sindromu narahatlıqlarını aradan qaldırır.78 3.12. Daimi gəlir yanaĢmasının vacib xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, DG ekvivalenti hətta neft qiymətlərinin kəskin dəyiĢməsi zamanı dəyiĢmir. Cədvəl 3.1-də DG metodologiyasının faydaları göstərilir. DG proqnozlarda qiymət dəyiĢmələrinin təsirini rəvanlaĢdırmaqla neft qiymətlərində gələcək meyllər barədə qərar qəbul edənlərin proqnozlarını kəmiyyətlə ifadə edir. Cədvəl 3.1-də qeyd olunur ki, əgər neft gəlirləri 2007-ci ilin qiymətləri ilə hər barrel üçün 55-60 ABġ dolları ətrafında qalsa, Azərbaycan 2007-ci ilin qiymətləri ilə illik olaraq 7,5 milyard ABġ 78 2003-Dövlət Xərclərinin Təhlili neft gəlirlərinin paylanmasının digər yanaĢmalarının məziyyətlərini müzakirə etmiĢdir. Bu hesabat özünün baĢlanğıc nöqtəsi kimi hökumət tərərindən artıq seçilmiĢ strategiyanı baĢlanğıc nöqtəsi kimi götürür və onun həyata keçirilməsi barədə məsləhət verir. 106 dolları qazanacaq. Tarixən, 2007-ci il dolları ilə neftin qiyməti ötən 30 il üçün hər barel üzrə 33 ABġ dolları, ötən 10 il üçün isə hər barel üzrə 39 ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. Bu günkü neft qiymətlərinin uzun müddətli proqnozu tarixi qiymətlərdən qat-qat yuxarıdır. Amma qlobal böhran dərinləĢdikcə və OPEC-in davranıĢından asılı olaraq bu rəqəmlər əhəmiyyətli Ģəkildə dəyiĢə bilər. Əgər 2010-2030-cu illərdə qiymətlər hər barrel üçün təxminən 52 ABġ dollarına düĢsə, DG illik olaraq 5,9 milyard ABġ dolları olacaq (2007-ci ilin qiymətləri ilə); əgər qiymətlər 2010-2030-cu illər üçün 33 ABġ dollarına düĢsə, DG illik olaraq 4,5 milyard ABġ dolları olacaq (2007-ci il qiymətləri ilə). Cədvəl 3.1-də DG ekvivalentin ABġ dolları və AZN-lə (hər ikisi 2007-ci il qiymətləri ilə), cari ABġ dolları ilə seçilmiĢ illər üzrə neft qiymətlərinin proqnozları və proqnozlaĢdırılan dövr üçün orta neft qiymətləri (2007-ci il ABġ dolları ilə) göstərilib. 3.13. Qlobal böhran ortamüddətli büdcə tərtibatı üçün problem yaradır. Bu hesabatın hazırlanması zamanı 5,9 milyard ABġ dolları səviyyəsində DG məbləği (2007-ci il ABġ dolları ilə) tövsiyə olunmuĢdur. Diaqram 3.3-də 1960-cı ildən bəri tarixi neft qiymətləri göstərilir və 2008-ci ilin oktyabrından sonrakı müddət üçün 3 ssenari nümayiĢ etdirilib. Birinci ssenari 2010-cu ildən sonra maliyyə böhranından əvvəl olduğu kimi eyni uzunmüddətli qlobal tələbin olacağını güman edir, amma böhranın nəticəsi olaraq 2009-cu ildə tənəzzülün olacağını göstərir. Bu, Cədvəl 3.1-də II ssenaridir və 2008-ci ilin dekabrında Dünya Bank və ABġ Hökumətinin Enerji Məlumatı Ġdarəsinin (EIA) məlumatlarına əsaslanır. Ən aĢağı ssenari – Cədvəl 3.1-də V ssenari – 30 illik tarixi ortalamaya əsaslanır (1978-2007). Orta ssenari bu hesabatın aĢağı və yüksək ssenarilərinin arasındadır, cədvəl 3.1-də IV ssenaridir. Neft qiymətinin proqnozlarını tövsiyə etmək bu hesabatın məqsədi olmasa da, o, maliyyə xərclərini əsaslandırmaq üçün münasib bir DG-inin nə olduğunu əhatə etməlidir. Bu hesabatın hazırlandığı vaxtda dünya iqtisadiyyatında qeyri- Diaqram 3.3: Neft qiymətləri 1960-2030–Oktyabr müəyyənlik olduğu üçün, əməliyyat 2008-ə qədər faktiki və ondan sonrakı müddət üçün proqnozu kimi ―AĢağı-Orta‖ ssenari proqnozlar (2007-ci il ABġ dolları ilə) təklif olunur. Həmin ssenarinin DG ekvivalenti 2007-ci ildə ABġ dolları 100 100 ilə 5,9 milyard təĢkil edir. Qlobal 90 böhranın cərəyan etdiyi ilə bağlı 80 80 qeyri-müəyyənlik və neft 70 70 60 60 qiymətlərinin artmasını nəzərə 50 50 alaraq Hökumət DG ekvivalentinin 40 40 dövrü olaraq həyata keçirə bilər. 30 30 20 20 10 10 3.14. Əgər Hökumət illik 5,9 0 0 milyard ABġ dolları məbləğində 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 (2007-ci il qiymətləri ilə) daimi 0kt. 2008-ə qədər, normal gecikmə ilə Orta aĢağı gəlir ekvivalentini qəbul etsə, o bu 30 illik orta göstərici məbləği ictimaiyyətin diqqətinə çatdırıb Neft Fondunun vəsaitləri Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları üçün 5 illik (2013-ə qədər) təxminən 35 mlrd.AZN (2007-ci ilin qiymətlərilə) həcmində hədəf müəyyən edə bilər və qeyd olunan dövrdən sonra DG ekvivalenti yenidən nəzərdən keçirilə bilər. Əgər Azərbaycan illik olaraq 5,9 milyard ABġ dolları xərcləyərsə, (sabit 2007-ci il ABġ dolları ilə), NF-ın aktivləri 2013-cü ildə təxminən 40 107 milyard manata çata bilər (aĢağıdakı C bölməsində təsvir olunan Ģərtlər daxilində). Əgər NF-da bu məbləğdən daha çox (daha az) vəsait toplanarsa, DG səviyyəsi 3-5 il intervalla yuxarı (və ya aĢağı) doğru korreksiya oluna bilər. Hökumət analitikləri DG ekvivalentini tez-tez hesablaya bilsələr də (və hesablamalı olsalar da), xüsusilə qlobal qeyri-müəyyənlik zamanı, ölkə rəhbərliyi xərc zərflərində böyük, qəfil artımlar etməkdən çəkinməlidirlər, çünki o, makrosabitliyə və səmərəliliyə təsir edə bilər. Bundan baĢqa, yuxarıda göstərildiyi kimi, DG ekvivalenti gələcək gəlirlərin dəyiĢkənliyinə ―qeyri-elastikdir‖ (uzunmüddətli perspektivdə ―qeyri-elastiklik‖ daha da artır). 3.15. NQGĠUMS və DG yanaĢması tətbiq olunmalıdır. 2004-cü ilin dekabrında qəbul edilmiĢ Prezident Fərmanı neftdən gələn fiskal vəsaitlərin uzunmüddətli istifadəsi üzrə birinci prinsip kimi müəyyən edir ki, ―Neft və qaz gəlirlərindən uzunmüddətli xərclərin miqdarını proqnozlaĢdırarkən baza kimi sabit real xərclər prinsipindən istifadə olunur və strategiyanın əhatə etdiyi müddət ərzində xərclər üzrə illik həddlər müəyyən olunur.‖ Strategiyada həmçinin qeyd olunur ki, hökumət neft bumunun erkən mərhələsində real xərclərin miqdarından daha çox xərcləyə və neft bumunun sonrakı mərhələsində xərclərlə müvafiq olaraq korreksiya apara bilər. Qlobal maliyyə böhranından əvvəlki dövr fiskal qaydanın tətbiqi ehtiyacını nümayiĢ etdirmiĢdir, çünki iki rəqəmli artım templərinə baxmayaraq, daha çox xərcləmə təzyiqləri bəzi xoĢagəlməz makroiqtisadi nəticələrə səbəb olmuĢdur (1-ci fəsildə müzakirə olunmuĢdur). Qlobal maliyyə böhranının ortasında fiskal qayda dövlət xərclərinin kəskin azalmasının qarĢısını ala bilər (xərclərin azaldılması dövlət investisiyalarının icrasında qeyri-səmərəliliyi artıra və çox güman ki, mənfi makroiqtisadi nəticələrə gətirib çıxara bilər). Hər iki halda, büdcə qərarlarının uzunmüddətli fiskal strategiya ilə uyğunlaĢdırılmasını və HaĢiyə 3.1: Daimi Gəlirin Hesablanması Daimi gəlirin hesablanması iki mərhələdən ibarətdir: birincisi, proqnozlaĢdırılan neft gəlirlərinin diskontlaĢdırılmıĢ dəyərini hesablamaq, ikincisi isə real ifadədə daim dəyiĢməz qalmaqla hansı gəlir səviyyəsinin eyni diskontlaĢdırılmıĢ dəyəri əldə etməyə imkan verəcəyini hesablamaq. Parametrlərin dəyəri dəyiĢdirilə bilər, lakin yaxĢı baĢlama nöqtəsi risk premiumunun 3 faiz səviyyəsində, rs = 3 faiz (ABġ-ın uzunmüddətli real faiz dərəcəsi (2 faiz) üstəgəl Azərbaycanın ölkə riski üçün 1 faiz), p = 2,5 faiz (ABġ-ın uzunmüddətli inflyasiya dərəcəsinə bərabər). Beləliklə iR = 8,5 faizdir. Dünya Bankının hesablamaları proqnozlaĢdırılan gəlirlərə uyğundur və göstərir ki, Azərbaycan ildə 7,7 milyard ABġ dolları həcmində vəsait xərcləyə bilər (2007-ci ilin dolları ilə) ki, bu da 2007-ci ilin ÜDM-in 31 faizi və ya qeyri-neft ÜDM-in 69 faizinə bərabərdir. Ġzahı: Addım 1 : NPV0 = gələcək neft gəlirlərinin cari xalis dəyəri r Pioil Oi Pioil = neftin barrelin cari dollar qiyməti Oi = i ilində istehsal həcmi NPV0 = ∑  rR = risk premiumu ilə bağlı diskont dərəcəsi i=0 (1+i )i p = uzunmüddətli inflyasiya dərəcəsi R Addım 2: rs = qeyri-müəyyənliyin olmaması halında real faiz dərəcəsi PIo = rs * NPV0 T neft ehtiyatlarının bitdiyi ildir PIı = rs * NPV0 * (1+ p) „ ilə rs = is - p rR = is + p + risk premium 108 makroiqtisadi sabitliyin qorunmasını təmin etmək məqsədilə Hökumət üçün bu strategiyanın həyata keçirilməsi vacibdir. Daimi Gəlir məbləği, siklik komponenti olan bütün maliyyə axınları əsasında hesablanmalıdır (dövlət büdcəsində istifadə olunan bütün digər neft gəlirləri və Neft Fondunun gəlirləri nəzərə alınmaqla).79 Əməli baxımdan, DG ekvivalenti icmal büdcənin qeyri- neft kəsiri ilə müqayisə olunan səviyyədə olmalıdır. Texniki mütəxəssis olan oxucular üçün haĢiyədə 3.1-də DG hesablanmasının ümumi xülasəsi təqdim olunur. Böhran müddətində DG xərclərin dayanıqlılıq səviyyəsi barədə yaxĢı təlimat verir. C. AZƏRBAYCANIN DÖVLƏT MALIYYƏSI ÜZRƏ STRATEGIYA Uzunmüddətli məqsəd 3.16. Uzunmüddətli maliyyə strategiyası orta ölçülü hökumət məqsədinə nail olmağa xidmət edə bilər və icmal büdcəyə kiçik, amma ardıcıl korreksiyaların olunmasını labüd edir. Azərbaycan hökuməti müxtəlif vaxtlarda dayanıqlı, bazar-yönümlü, qeyri-neft iqtisadiyyatını qurmaq niyyətini qeyd etsə də, inkiĢaf etdirmək istədiyi hökumətin ölçüsü barədə aydın niyyət ifadə etməyib. Azərbaycanın müdafiə və digər vacib xidmətləri göstərə bilən və eyni zamanda ölçü baxımından kiçik olan Hökumətin qurulması imkanları var. Təəssüf ki, böyük hökumətə malik olan Avropa ölkələri bir qayda olaraq Azərbaycanın bugünədək əsasən yan keçməyi bacardığı iri pensiya sistemləri, dövlət xidmətləri və dövlət qulluğu sistemlərinin yükünü daĢımalı olurlar. Bu hesabatda qeyd olunur ki, Azərbaycan özünün sərbəst bazar istiqamətli iqtisadiyyatını qurmaq arzusuna uyğun olaraq 2024-cü ilə qədər ümumi ÜDM-in təxminən 35 faizi və yaxud qeyri-neft ÜDM-in 37 faizi həcmində orta ölçülü hökumət qurmalıdır. BaĢlanğıc nöqtəsi hökumətin neft bumundan əvvəlki ölçüsü ola bilər (xüsusilə 2002- 2004-cü illər arası) – o zaman icmal büdcə ÜDM-in təxminən 27 faizi idi (və yaxud qeyri-neft ÜDM-nin 40 faizi) və iqtisadi sabitlik Azərbaycanın vacib bir xüsusiyyəti kimi bəyan olunurdu. Ona görə də, ölkə neftdən gələn maliyyə gəlirlərinin əsas kütləsini daha müasir və rəqabətə davamlı iqtisadiyyatın qurulmasına istifadə edə bilər və neft bumunun sonuna qədər tədricən orta ölçülü və idarəolunan dövlət sektoru səviyyəsinə qayıda bilər. 2016-cı ildə Azərbaycanın adambaĢına düĢən gəliri 5700 ABġ dolları ola bilər (2007-ci il ABġ dolları ilə, Atlas üsulu), bu da ki, bugünkü Malayziya, Türkiyə və yaxud Cənubi Afrikanın səviyyəsinə yaxındır. Bu ölkələrin dövlət xərcləri müvafiq olaraq ÜDM-lərin 29%, 26% və 27%-i təĢkil edir.80 Belə bir strategiyanın qəbul olunması Azərbaycandan icmal büdcəyə kiçik və tədrici, amma ardıcıl korreksiya etməyi tələb edəcək. 2008-ci ildə Azərbaycanın icmal büdcəsinin qeyri-neft ÜDM-in 84 faizinə çatması gözlənilir. Orta ölçülü hökumət məqsədinə nail olmaq ölkənin hazırkı xərclər trayektoriyasına qətiyyətli dəyiĢikliyin edilməsini zəruri edir. 79 Sikliklik gəlirlərin dəyiĢkənliyinin bütün formalarına aiddir (həcm və qiymətlərin dəyiĢkənliyi də nəzərə alınmaqla). 80 AĠƏT-də, 2007-ci ilin ən böyük üç maliyyə gəliri qazananları ortalama ÜDM-nin 51.6 %-i ilə Fransa, Macarıstan və Ġsveç olmuĢdur. 109 3.17. 2008-ci ilin büdcə proqnozlarında neft hesabına formalaĢan xərclər təklif olunan 5,9 milyard ABġ dolları məbləğində olan DG ekvivalentindən bir qədər çoxdur. 2008-ci il üzrə Azərbaycanın qeyri-neft kəsirinin cari qiymətlərlə təxminən 7 milyard AZN və yaxud 2007-ci il qiymətləri ilə təxminən 5,5 milyard AZN səviyyəsində olması proqnozlaĢdırılır. Bu 2007-ci ilin qiymətləri ilə 5,9 milyard ABġ dolları DG məbləğinə əsaslanır və 2007-ci il qiymətləri ilə 5,1 milyard AZN-ə bərabərdir. 3.18. 2008-ci ilin büdcə proqnozları əsasında Azərbaycan: (a) cari real xərcləri 2008-ci il proqnoz səviyyəsində saxlamaqla, və (b) 2012-ci ilədək real ifadədə investisiya xərclərini 2007-ci ilin səviyyəsinədək aĢağı salmaqla dayanıqlı orta-ölçülü hökumətə nail olmaq üçün 5,9 milyard ABġ dolları həcmində təklif olunmuĢ DG səviyyəsindən istifadə edə bilər. Bu zaman mülayim qeyri-neft vergi yükü və aĢağı borc səviyyəsini təmin etmək mümkün olacaq. Əgər Azərbaycan maaĢların, transferlərin, subsidiyaların və mal/xidmət xərclərinin cəminin real ifadədə 2008-ci il səviyyəsində sabit qalmasına imkan versə və investisiya büdcəsini yenə də real ifadədə 2007-ci il səviyyəsinə qaytararsa, Azərbaycan 2024-cü ilədək orta-ölçülü hökumətə (qeyri-neft ÜDM-in 37 faizi) (HaĢiyə 3.2) nail ola bilər. 81 Saxlanma xərcləri və faiz ödəniĢləri dövlət investisiyaları və dövlət borcunun məbləğinə əsasən dəyiĢir. Bu tədbirlər həyata keçirilərsə, hökumət əhəmiyyətli dərəcədə sektorlararası ayırmalar etməli və səmərəliliyin artırılmasını təmin etməlidir. Bu uyğunlaĢma bir neçə il ərzində neft gəlirlərinin 5,9 milyard ABġ dolları həcmində DG səviyyəsindən daha yüksək səviyyədə xərclənməsi demək olsa da, o, yenə də, 2030-a qədər NF-da təqribən 100 milyard ABġ dolları həcmində vəsaitin (və yaxud 2007 qiymətləri ilə 72 milyard AZN) toplanmasına imkan verəcək. 81 2007-ci ilin (sabit) manatı ilə, investisiya xərcləri (2007-ci ildə) 2.8 milyard AZN-ə bərabər olmuĢdur. 2008-ci ildə onların səviyyəsinin 4.6 milyard AZN-ə çatması gözlənilir. DG yanaĢmasına uyğun olmaq üçün, investisiya xərcləri tədricən 2012 ildə 2,8 milyard AZN-ə (2007 manatı ilə) doğru geri qayıtmalıdır (2009-da 3,6 milyard AZN, 2010-da 3 milyard AZN, 2011-də 2,9 milyard AZN və 2012-də 2.8 milyard AZN, sabit 2007 qiymətləri ilə). Ġnvestisiya üzrə təklif olunan meyl 2006-cı ildə ölkə rəhbərliyi ilə ilkin müzakirələrə uyğun gəlir və bu zaman qəbul olunmuĢdu ki, vacib investisiya layihələrini həyata keçirmək üçün tələb olunan xərclərin artmasından sonra, bu səviyyə aĢağıya doğru korreksiya edilməli olacaq. 110 HaĢiyə 3.2: Tövsiyə olunan xərc ssenarisi, 2007-ci il ABġ dolları ilə hər barel üçün 52 dollar (2005-2030) Sabit manat Tövsiyə olunan ssenarii (2007-ci ilin 2007-ci ilin sabit manatı üzrə dövlət xərcləri Cari manat, milyard qiymətləri ilə, Cari manatla dövlət xərcləri milyard 25 100 2016-cı ildən baĢlayaraq daha çox 20 80 xərclər üçün imkanı 15 2008-ci il səviyyəsində real 60 Ģərtlər sabit cari xərclər 10 40 Real Ģərtlərdə sabit olan 2007-ci il səviyyəsində investisiya 5 20 0 0 0506070809101112131415161718192021222324252627282930 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Dövlət Ġnvestisiyaları Faizsiz cari xərclər Faiz ödəniĢləri Dövlət Ġnvestisiyası Faizsiz cari xərclər Faiz ödəniĢləri Dövlət xərcləri, q-n ÜDM-də faizlə Daimi gəlir yanaĢması üzrə tövsiyə q-n ÜDM-də faizlə 100% olunan ssenarilərin maliyyələĢməsi 90% (gəlirlər,q-n ÜDM-də faizlə ) q-n ÜDM-də faizlə 80% 70% 100% 60% 80% 50% 40% 60% 30% 40% 20% 20% 10% 0% 0% 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 Dövlət investisiyaları Faizsiz cari xərclər Faiz ödəniĢləri Qeyri-neft gəlirləri Neft Fondu və digər neft gəlirləri Xalis borclanma Sabit manatla (2007-ci ilin qiymətləri üzrə, milyard) Tövsiyə olunan ssenari üzrə Neft Fonunn aktivləri 160 300% 140 250% 120 q-n ÜDM-də faizlə 200% 100 80 150% 60 100% 40 50% 20 0 0% 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 2007-ci ilin manatı ilə Qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən Qeydlər: (1) HaĢiyə 3.2-də göstərilən simulyasiyalarda daimi gəlir 2008-2024 illər üzrə neft gəlirlərinin xalis cari dəyəri və 2025-2029-cı illərdən sonra ABƏġ-in iĢinin bitməsi əsasında hesablanmıĢdır. (2) Dövlət borcu diaqramında, yaĢıl xətt həm hər barel üzrə ―Tövsiyə olunan 59 ABġ dolları ssenarisini‖, həm də ―33 ABġ dolları ssenarisini‖ təmsil edir, amma qırmızı xətt ―Hər barel üzrə 59 ABġ dolları ilə çox yüksək xərcləri‖ təmsil edir. 3.19. Bu ssenaridə ehtimal olunur ki, Azərbaycan borcun toplanmasında düĢünülmüĢ yanaĢmadan istifadə edir. Ona görə biz güman edirik ki, dövlət borcu 2008-ci ilin səviyyəsində, yəni qeyri-neft ÜDM-in 20.6 faiz civarında qalacaq. Ssenaridə həmçinin ehtimal 111 olunur ki, vergi yükü yüngülləĢdirilərək qeyri-neft gəlirlərini tədricən azaldacaq: 2008-ci ildəki 34 faizdən 2009-cu ildə 31.5 faizə və 2010-cu ildə 30 faizə. Bu ssenaridə, NF-nun vəsaitləri 2024-cü ildə 2007 qiymətləri ilə 70 milyard AZN-ə çatacaq (HaĢiyə 3.2) və Azərbaycan yenə də, NF vəsaitlərinin həqiqi dəyərini azaltmadan, NF-dan 5.9 milyard ABġ dolları miqdarında (2007 qiymətləri ilə) DG-i82 əldə edə biləcək. 3.20. NümayiĢ üçün iki Ģərti fərqli vəziyyət təqdim olunur. Birincisi, 2010-2030 illər üçün neft qiymətləri tarixi ortalamasına qayıdır (2007 qiymətləri ilə hər barel üçün 33 ABġ dolları), amma Azərbaycan öz xərclərini yuxarıda qeyd olunan xərc ssenarisinə uyğunlaĢdırmır (Əlavə 1, hər barel üçün 33 ABġ dolları ssenarisi). Digər hər Ģey bərabər olmaqla, nəticə odur ki, NF-ın vəsaitləri əvvəlki ssenaridə 2030-cu ilin 100 milyard ABġ dollarından hazırkı ssenaridə 40 milyard ABġ dollarına qədər azalacaq. Bu ssenariyə uyğun olaraq (yəni NF-ın vəsaitləri 40 milyard ABġ dollarından çox olması üçün) Hökumət dövlət xərclərinin uyğunlaĢdırılması istiqamətində çox vacib seçim etməlidir: dövlət xərclərini tədricən uyğunlaĢdırmaq (burada sırf nümayiĢ məqsədilə göstərilmiĢ) və yaxud dövlət xərclərini sürətlə uyğunlaĢdırmaq (deyək 1-2 il müddət ərzində). Dövlət xərclərinin sürətlə uyğunlaĢdırılması qısa müddət baxımından bahalıdır, lakin orta müddət baxımından daha az risklidir və NF-ın aktivlərinin akkumulyasiya olunmasına imkan yaradır. 3.21. Ġkinci ola biləcək vəziyyət odur ki, Azərbaycan xərcləri təxminən qeyri-neft ÜDM-in artım tempinə uyğun olaraq artırır (Əlavə 1, Çox yüksək xərc ssenarisi). Bu hökumətin miqyasının artmasına gətirib çıxarar ki, bu da özü-özlüyündə dayanıqlı deyil və qənaətbəxĢ vergi yükü və aĢağı borc göstəricilərilə uyğun gəlmir. Bu ssenari çərçivəsində bu hipotez mümkündür, çünki bir çox ölkələr maaĢları, transferləri, subsidiyaları və mallar/xidmətlərə görə xərcləri qeyri- neft ÜDM artımı səviyyəsində artırırlar. Bu ssenaridə, dövlət investisiyası 2012-ci ilə qədər qeyri-neft ÜDM-in sürəti ilə artır və sonra real baxımdan sabit saxlanılır (yəni, nominal dövlət investisiyaları inflyasiyaya uyğun olaraq artır). Cari xərclərin qeyri-neft ÜDM-in artım tempinə uyğun olaraq artırılması qeyri-dayanıqlıdır, çünki, bu halda 2026-cı il üçün NF-ın vəsaitləri tükənir, 2030-cu il üçün isə dövlət borcunun qeyri-neft ÜDM-də payı 128 faizə qədər artır. Bu kimi çox yüksək xərcləmə ssenarisinə görə 2024-cü il üçün hökumətin miqyası qeyri-neft ÜDM- in 67 faizini (bugünkü standartlara görə həddindən artıq böyük göstəricidir) təĢkil edə bilər ki, bu da artıq dayanıqlı olmayacaq, çünki o vaxta qədər Azərbaycanın təbii ehtiyatları tükənəcək. 3.22. Dövlət xərclərin qeyri-neft ÜDM-də çəkisinin azaldılması öhdəliyi Hökumətdən dövlət xərclərinin prioritetləĢdirilməsini tələb edəcək. Xüsusilə də, dövlət bəzi uzunmüddətli strateji məsələləri, ortamüddətli maliyyə idarəçiliyi məsələlərini və qısamüddətli makroiqtisadi məsələləri həll etməlidir: (a) Bəzi uzunmüddətli strateji məsələlər. Dövlət vəsaitlərinə olan Ģərti öhdəliklər bir neçə irimiqyaslı məsələləri nəzərdə tutur. Birincisi, enerji sektoru ilə bağlı irimiqyaslı vergi xərcləridir (bu xərclər beynəlxalq qiymətlərdən aĢağı olan istehsalçı və istehlak qiymətlərindən yaranır). Sözsüz ki, kommunal xidmətlərin tariflərini və benzin qiymətlərini müəyyən edərkən (kasıb təbəqəni və qeyri- səmərəli iĢləyən dövlət və özəl müəssisələrində məĢğulluq problemlərini də nəzərə almaqla) sosial məsələlərin nəzərdən keçirilməsi vacibdir. Digər tərəfdən, nəzərə 82 2024-də DG-nın (ABġ dolları ilə hesablanmıĢ) 2.4 milyard AZN-lə ifadə olunmuĢ 2007-yə bərabər olması təxmin edilir (2009-da 4.8 milyard AZN-lə ifadə olunmuĢ 2007-ə qarĢı). 112 alınmalıdır ki, Azərbaycan qeyri-neft iqtisadiyyatını davamlılıq əsasında qurmalıdır ki, bu da həm özəl, həm də dövlət müəssisələrinə tətbiq olunmalıdır (bu müəssisələrin bir qismi neft sektorundadır, lakin onlar dünya bazar qiymətləri əsasında fəaliyyət göstərə bilmirlər). Uzun müddət baxımından daxili və beynəlxalq qiymətlər arasında olan fərqi tədricən aradan qaldırmaq vacibdir. Əks təqdirdə daxili neft və qaz qiymətlərinin aĢağı olması səbəbindən ―itirilən‖ vəsaitlər baĢğa, daha səmərəli istiqamətlərdə istifadə oluna bilmir. Həll olunması tələb olunan strateji məsələlərin ikinci qrupu səhiyyə və təhsil sistemlərində ali savadın səviyyəsilə bağlıdır. Azərbaycan üçün səhiyyə və təhsildə ali savadın dövlətin əlində saxlanılmasına ehtiyac duyulmur. Azərbaycan zaman baxımından əlveriĢli məqamdadır, çünki hər iki sektor üçün uzunmüddətli baxıĢ formalaĢdırılmaqdadır. Bununla bağlı, məsrəf və maliyyələĢdirmə planlarının dövlət müzakirələrinin erkən mərhələsində (strateji səviyyədə) hazırlanması xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, xidmətlərin dövlət tərəfindən göstərilməsilə dövlət tərəfindən maliyyələĢdirilməsi arasında olan fərqin ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılması da vacibdir: məsələn səhiyyə və təhsil sistemlərində ali savad özəl sektor tərəfindən, lakin bunun maliyyələĢdirilməsi lazımı hallarda dövlət tərəfindən həyata keçirilə bilər. Yenə də, dövlət tərəfindən maliyyə yükünün həddindən artıq çox götürülməsinin planlaĢdırılması hökumətin ölçüsünü tədricən azaltmaq strategiyasına zidd olacaq. (b) Bəzi ortamüddətli maliyyə məsələləri. Hökumət üçün dövlətə və potensial olaraq Neft Fondunun aktivlərinə dolayı tələblərin mövcudluğunu qəbul etmək vacibdir (məsələn gələcək pensiya öhdəlikləri, dövlət müəssisələrinin borcu (bu hal-hazırda olunur) və yaxud maliyyə sisteminin riskləri (Qazaxıstana həsr olunmuĢ müzakirəyə bax, fəsil 6)). Ġcmal büdcənin bütün digər gəlirlərinə tələbi nəzərə alaraq büdcə xərclərinin proqnozlarına qarĢı müvafiq proviziyaların yaradılması zəruridir. Eyni zamanda, Hökumət üçün bəzi irimiqyaslı iqtisadi və sosial proqramların səmərəliliyinin nəzərdən keçirilməsi də vacibdir (enerji subsidiyaları, minimum əməkhaqları və pensiyalar). Hökumət ünvanlı sosial yardım sxeminin tədricən təkmilləĢməsini nəzərə alaraq bu proqramların zəruliliyini nəzərdən keçirməlidir. Bununla yanaĢı, büdcə zərfinin cari və kapital xərclər arasında bölgüsünə də xüsusi diqqət yetirmək lazımdır, çünki Azərbaycan büdcəni proqramlar səviyyəsində tərtib etmir (hər proqram üzrə cari və kapital xərclərin bölgüsü nəzərə alınmaqla). 2007-ci ilin təcrübəsi görsətdi ki, 2.8 milyard AZN həcmində investisiya proqramının icrasında problemlər yaĢanmıĢdır. Bunu Dünya Bankı və digər inkiĢaf tərəfdaĢlarının layihələrinin həyata keçirilməsi zamanı yaranmıĢ problemlər də təsdiq edir. Bizim fikrimizcə, Hökumət tədricən 2007-ci ilin investisiya proqramının səviyyəsinə qayıtmağa çalıĢmalıdır. (c) Daha qısamüddətli makroiqtisadi idarəetmə məsələləri. Əgər böhrandan əvvəlki dövrdə hökumət DG məbləğinin tam Ģəkildə xərcləməsinin iqtisadiyyat üçün ifrat dərəcədə qızmaq riskinin olub-olmadığını qiymətləndirirdisə, böhran zamanı hökumət DG-nin tam Ģəkildə xərclənməsinin ümumi tələbin qorunub saxlanılması üçün kifayət olub-olmadığı barədə qərar verməlidir. Bunu, eyni Ģəkildə, pul-kredit və məzənnə siyasətinə də Ģamil etmək olar. Böhrandan əvvəlki dövrdə büdcənin qeyri-neft kəsirinin maliyyələĢdirilməsindən qaynaqlanan (ABġ dolları hesabına) valyuta məzənnəsinin bahalaĢmasının necə idarə olunması məsələsi gündəmdə 113 dururdu. Böhran zamanı məzənnənin bahalaĢmasına olan təzyiqlər çox güman ki azalacaq və bunun nəticəsində milli valyuta ucuzlaĢa bilər. Ortamüddətli məqsədlər 3.23. Qeyri-neft özəl investisiyaların cəlb olunmasının gücləndirilməsi zərurəti … Əgər ortamüddətli fiskal strategiya iqtisadi artıma töhfə vermirsə onun mənası yoxdur. Yuxarıda aparılan müzakirələrdə həll olunmalı vacib fiskal məsələlər müəyyən olunur və elə bir fiskal siyasət (hədəf) təklif olunur ki, onun nəticəsində 2024-cü il üçün Azərbaycanda ortaölçülü Hökumət fəaliyyət göstərsin. Əgər Azərbaycan təklif olunandan daha iriölçülü Hökumətin seçilməsinə üstünlük verirsə son makroiqtisadi vəziyyət aĢağıdakıların həyata keçirilməsini təklif edir (Fəsil 1, 2 və 5) (a) daxili absorbsiyaya təzyiqin azaldılması üçün xərclərin artım tempinin aĢağı salınması və (b) qeyri-neft iqtisadiyyatın vergi yükünün azaldılması. Ən təcili siyasət məqsədləri qeyri-neft özəl investisiyaların qeyri-neft ÜDM-də payının artırılması və inflyasiya səviyyəsinin azaldılması olmalıdır. Üçüncü prioritet qeyri-neft ixracın artımı olmalıdır. 3.24. ...vergilərin azaldılması vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, daha aĢağı vergilərin tətbiq olunması ticari sektorun (real məzənnənin bahalaĢması nəticəsində yaranmıĢ) yükünün azaldılmasına imkan verəcək. Diaqram 2.6 və 2.7-də nəzərdə tutulan ssenaridə təklif olunur ki, dövlət özəl sektorun qeyri-neft vergi yükünün azaldılması vasitəsilə büdcə xərclərini aĢağı salsın. Ssenaridə nəzərdə tutulur ki, qeyri-neft gəlirlərinin qeyri-neft ÜDM-də payı 2008-ci ilin 33 faizindən 2009-cu ildə 31.5 faizə, 2010-cu ildə isə 30 faizə qədər azalacaq. Azərbaycan bu vergi yükünü birbaĢa vergi dərəcələrinin tədricən azaldılması yolu ilə yüngülləĢdirə bilər (Fəsil 4-də aparılan müzakirəyə bax). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan pensiyalara hal-hazırda çoxlu pul xərcləməsə də (1.2 milyon pensiyaçıya ÜDM-in cəmi 3 faizi xərclənir), hazırkı sosial sığorta və pensiya sistemi çərçivəsində olan öhdəliklər təcili Ģəkildə nəzərdən keçirilməlidir. Belə ki, cari 25 faizlik məcburi dövlət sosial sığorta dərəcəsi nisbətən yuxarıdır və bu investisiyaların cəlb olunmasına və formal (rəsmi) sektorda məĢğulluğun artırılmasına mənfi təsir göstərə bilər. D. BÜDCƏ XƏRCLƏRININ ARTIMLARI VƏ GƏLƏCƏK XƏRCLƏRLƏ BAĞLI SIXINTILAR (2005-2008) 3.25. 2008-ci ilin büdcəsində proqnozlaĢdırılan qeyri-neft kəsirinin bu hesabatın proqnozlarına görə dayanıqlı DG göstəricisini keçməsinə baxmayaraq 2007-ci ilə qədər Azərbaycanın büdcə xərclərinin artımı DG yanaĢmasına təxminən uyğun olmuĢdur (böhrandan əvvəlki dövrdə). 2007-ci ildə Azərbaycanın DG əsasında müəyyən olunmuĢ xərclər səviyyəsi 7.7 mlrd. ABġ dolları təĢkil edirdisə, ölkənin ilkin qeyri-neft kəsiri 3.6 mlrd. AZN-nə çatmıĢdır (və yaxud 4.2 mlrd. ABġ dolları, Cədvəl 3.1). 2008-ci ilin büdcə proqnozlarına uyğun olaraq, 2008-ci ildə qeyri-neft kəsiri cari qiymətlərlə 7 mlrd AZN səviyyəsində, 2007-ci ilin qiymətlərilə isə DG-dən təxminən 0.5 milyard AZN məbləğində yuxarı olması proqnozlaĢdırılırdı (3.17 bəndində müzakirə olunduğu kimi). 114 3.26. Qlobal maliyyə böhranı siyasət qurucuları qarĢısında dilemma qoymuĢdur: təhlükədən uzaq olmaq, xərcləri azaltmaq yaxud riskləri üzərinə götürərək xərclər kursunu davam etdirmək üçün, əvvələr baĢ vermiĢ iri miqyaslı xərclər artımlarından çəkinmək 2008-ci ildə qeyri-neft kəsiri 5.5 milyard AZN səviyyəsində təxmin edilmiĢdir (2007 qiymətləri ilə), amma DG ekvivalenti – mülayim qiymət ssenarisi ilə - 5.1 milyard AZN olmuĢdur. Cədvəl 3.2: Ġcmal Büdcə, 2005-2008 (2007 AZN milyon) - ÜDM-də faizlə) ( qeyri-neft 2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 2008 (gözlənilən) (gözlənilən) Gəlirlər, cəmi 4190 6105 7949 22515 44.9 60.7 71.4 181.2 Neft gəlirləri 1628 3100 4247 18414 17.4 30.8 38.2 148.2 - Qeyri-neft gəlirləri 2562 3005 3701 4101 27.5 29.9 33.3 33.0 Xərclər , cəmi 3784 596 7356 10410 40.5 59.3 66.1 83.8 Cari 3040 4000 9 4595 5785 32.6 39.8 41.3 46.6 Kapital 744 1968 2761 4625 8.0 19.6 24.8 37.2 MaliyyələĢmə -428 4 -646 -7739 -4.6 0.4 -5.8 -62.3 Yerli -581 -259 3 -830 -8258 -6.2 -2.6 -7.5 -66.4 Xarici 153 303 183 519 1.6 3.0 1.6 4.2 Memo - Qeyri-neft ilkin balans -1178 -3128 -3571 -5874 -12.6 -31.1 -32.1 -47.3 Mənbə: Maliyyə Nazirliyi və Dünya Bankının hesablamaları 3.27. Hökumətin fəaliyyət göstərdiyi bütün sektorlar fiskal təkandan faydalanmıĢdır (Diaqram 2.2). 2005-2007-ci illər ərzində dövlət idarəçiliyi və təhsilə ayrılan vəsaitlərin payına (bu sektorlara cari xərclərin əsas hissəsi xərclənir) ümumi dövlət xərclərinin artımının 43 faizi düĢmüĢdür. Kommunal xidmətlər, enerji və nəqliyyat (investisiyalar əsasən bu sektorlara yönəldilib) xərc artımının 24 faizindən faydalanmıĢdır. Sosial sektorların payına isə (təhsil istisna olmaqla) fiskal ekspansiyanın 25 faizi düĢmüĢdür. 115 Diaqram 3.4: PrioritetləĢdirmə: Dövlət xərclərinin funksional təsnifata əsasən artımı, 2005–2007 (mln.AZN və ümumi artımda %)* 600.0 13.2% 11.5% 500.0 11.4% 11.5% 400.0 7.3% 300.0 6.2% 6.5% 6.6% 5.3% 5.2% 4.4% 4.3% 4.6% 200.0 2.1% 100.0 0.0 -100.0 Ġnvestisiya xərcləri Cari xərclər Mənbə: Maliyyə Nazirliyi və Bank iĢçilərinin təxminləri Qeyd: (*) Hər bir sütunun hündürlüyü həmin il üçün büdcə ayırmasının nominal artımını ölçür. Hər bir sütunun baĢında qeyd olunmuĢ faiz dərəcəsi həmin sektorun büdcədə üç illik artımlardakı payını göstərmiĢdir (bütün faizlərin cəmi 100%-ə bərabərdir). Yəni, birinci sütun üzrə, müdafiə büdcəsi 2005-2007-ci illər də təxminən 450 milyon manata qədər artmıĢdır və bu üç il ərzində büdcədə artımın 11.5%-nə bərabərdir. 2007-ci il üçün məlumat təsdiq olunmuĢ büdcəni nəzərdə tutur (dəqiq korreksiya olunmuĢ büdcə daxil deyil). 3.28. Əldə olan məlumata əsasən cari xərclərin strukturu əhəmiyyətli Ģəkildə dəyiĢmiĢdir (Diaqram 3.4). 2006-cı ildən bəri müdafiə xərcləri ən böyük büdcə maddəsi olaraq təhsil xərclərini üstələmiĢdir. Müdafiənin ümumi cari xərclərdə payı 2005-ci ildəki 14.4 faizdən 2007- ci ildə 17.3 faizə qədər artmıĢdır, amma təhsilin payı 16.3 faizdən bir qədər azalaraq 15.7 faiz təĢkil etmiĢdir. Müdafiəyə əlavə olaraq, ədliyyə və səhiyyə yeganə iki sektordur ki, onların cari xərclərdəki payı bu müddət ərzində artmıĢdır: müvafiq olaraq, 7.3 faizdən 9.7 faizə və 4.9 faizdən 5.9 faizə. Bunun əksinə olaraq, digər sektorların payları, xüsusilə sosial müdafiə və nəqliyyat sektorlarının payları azalmıĢdır. Son vaxtlarda müĢahidə olunan ümumi xərclərin artımı fonunda insan kapitalının inkiĢafına yönəldilmiĢ payın azalması sual doğurur və insan kapitalının ən böyük prioritet olmadığını göstərir. Eyni zamanda, təhsil sektorunun cari xərclərinin artımı sual doğurur, çünki bu artım sektorun həddən artıq aĢağı maaĢlarının olduğuna baxmayaraq yeni əməkdaĢların iĢə qəbul olunmasını maliyyələĢdirib. Məlumatlara görə təhsil sektorunda prioritet əməkdaĢların sayının artmasının qarĢısını almaqdan ibarət olmuĢdur. Məqsəd müəllimlərin əmək haqlarında nəzərəçarpan artıma nail olmaq və bununla da hədiyyələr və valideynlərdən digər yardım formalarının alınması ehtiyacını aradan qaldırmaqdır. 116 3.29. 2005-2008-ci illər ərzində mallar və xidmətlər, maaĢlar və transferlər üzrə hökümətin xərclərikəskin Ģəkildə artmıĢdır (Diaqram 3.5). Onların bu illər ərzində artımı ümumi xərclər artımının müvafiq olaraq 24.1 faiz, 12.6 faiz və 12.8 faiz təĢkil etmiĢdir. 2008-ci ilin proqnozlarına görə cari məcmu xərclərin əsas maddələri aĢağıdakılardır: malların və məhsulların alınması (42.3 faiz), sosial transferlər (26.8 faiz), maaĢlar və əmək haqlar (25.3 faiz) və subsidiyalar (2.8 faiz). Diaqram 3.5: PrioritetləĢdirmə: Hökümətin məcmu xərclərinin iqtisadi təsnifata əsasən artımı, 2005– 2008-ci illər (mln.AZN və ümumi artımda %) Mənbə: Maliyyə Nazirliyi və Bankın iĢçilərinin təxminləri Qeyd: (*) Hər bir sütunun hündürlüyü həmin il üçün büdcə ayırmasının nominal artımını göstərir. Hər bir sütunun baĢında qeyd olunmuĢ faiz dərəcəsi həmin sektorun büdcədə üç illik artımlardakı payını göstəriir (bütün faizlərin cəmi 100%-ə bərabərdir). Yəni, birinci sütun üzrə, müdafiə büdcəsi 2005-2007 də təxminən 450 milyon manat qədər artmıĢdır və bu üç il ərzində büdcədə artımın 11.5%-nə bərabərdir. 2007-ci il məlumat təsdiq olunmuĢ büdcə üçündür, amma yarım illik düzəliĢlər daxil deyil. 3.30. 2005-2008-ci illər ərzində kommunal xidmət, enerji infrastrukturu və sosial xidmətlərin təkmilləĢdirilməsi üçün investisiya xərcləri cüzi bir məbləğdən 4.6 mlrd. AZN-ə qədər artırılmıĢdır. Xərclərdə artım bütün maddələrə Ģamil edilsə də, 2005-2007-ci illər ərzində (investisiyaların tərkibinə dair ən son məlumatlar2007-ci ilə aiddir) investisiya xərclərinin strukturu dəyiĢmiĢdir. Sosial sektorlar arasında məcburi köçkünlər (MK-lər) üçün mənzil təminatının payı ümumi investisiyaların 18.8 faizindən 7.4 faizinə qədər azalmıĢdır, amma mədəniyyət və idmanın payı 5.2 faizdən 8.7 faizə artmıĢdır. Səhiyyə və təhsil kimi sektorların payları isə sabit qalmıĢdır. 3.31. Əyləncə məsələlərinə ayrılan vəsaitlər xərclərin prioritetləĢdirilməsi baxımından sual doğurur. Azərbaycanın əyləncə infrastrukturuna önəm verməsi sual doğurur, çünki təhsil və səhiyyə ölkənin əsas prioritetləri olmalıdır. Kommunal xidmətlər və enerji sektorlarında su və irriqasiyanın payı əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdır – müvafiq olaraq, 0 faizdən 8.4 faizə və 5.3 faizdən 10.4 faizə qədər. Digər alt-sektorların payları 33.3 faizdən 12.4 faizə qədər azalmıĢdır. 117 Eyni zamanda, yol Ģəbəkəsinə investisiya əhəmiyyətli Ģəkildə artmıĢdır. 2007-ci ildə bu sektorun payına iki il əvvəlki 5.9 faizlə müqayisədə ümumi investisiyanın 13.5 faizi düĢmüĢdür. Bu təĢəbbüslərə paralel olaraq, idarəçilik sektoruna yatırılmıĢ investisiyaların ümumi investisiyalarda payı (dövlət idarələrinin yeniləĢdirilməsi və müasirləĢdirilməsi üçün) 12.5 faizindən 14.9 faizə qədər artmıĢdır. Bütövlükdə götürəndə bütün bu xərclərin zəruriliyini Ģübhə altına almaq çətindir (xüsusilə Azərbaycanın geniĢ maliyyə imkanlarını nəzərə alaraq əyləncə infrastrukturuna xərclənən vəsaitləri). Bununla belə, bu vəsaitlərin zaman baxımından xərclənməsi Hökumətin prioritetləri barədə sual doğurur. Bunun səbəbi odur ki: (i) yüksək xərclər zərfi makroiqtisadi təzyiqlər yaratmıĢdır ki, Hökumət bunları aradan qaldırmağa çalıĢır, (ii) Azərbaycan iqtisadiyyatı artıq absorbsiya potensialından tam Ģəkilə istifadə edir ki, bu da özəl sektor üçün təzyiqlər yaradır və (iii) Hökumətin həyata keçirdiyi irimiqyaslı investisiya proqramları onun potensialından (icra etmək qabiliyyətindən) yuxarıdır. Qeyd olunan bütün təzyiqlər investisiya proqramlarının (bu proqramlar doğurdan da vacibdir) icrası zamanı daha yaxĢı prioritetləĢdirmə yanaĢmasının tətbiqi nəticəsində azaldıla bilər. HaĢiyə 3.3: AzRDNF-ın vəsaitlərinin istifadəsi AZN Milyon 2004 2005 2006 2007 2008 2004-2008-ci illər Neft Fondunun gəlirləri 322.8 660.5 985.9 1,872.311,864.7 ərzində Dövlət Neft Fondunun xərcləri 163.5 233 981.3 1,061.2 4,291.8 Neft Fondunda 9.1 bundan: milyard vəsait toplanmıĢdır. Neft Dövlət büdcəsinə transfer 130.0 150.0 585.0 585.0 3,800.0 Fondunun Qaçqın və köçkünlərin sosial və iqtisadi vəziyyətinin xərclərinin əsas yaxĢılaĢdırlmasına ayrılan vəsait 15.0 40.4 110.0 154.1 145.0 hissəsini büdcəyə AzərbaycnĠnvestisiya ġirkətinin transferlər təĢkil Nizamnaməsinin maliyyələĢdirilməsi edir (cəmi .. .. 90.0 .. .. xərclərin 78%). Oğuz-Qəbələ zonasından Bakı Ģəhərinə Digər transferlər su kəmərinin çəkilməsi .. .. 82.7 132.9 211.8 qaĢqın və Bakı-Tiflis-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri layihəsində köçkünlərin AR-nın iĢtirak payının maliyyələĢdirilməsi 17.8 41.0 75.4 .. .. vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına Samur-AbĢeron su kanalının (6.9%), Oğuz- rekonstruksiyası .. .. 37.0 76.9 120.6 Qəbələ su Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolunun maliyyələĢdirilməsi .. .. .. 20.7 5.3 kəmərinin AÇQ üzrə layihədə ARDNġ-ın iĢtirak itkintisinə (6.3%), BTC neft boru payının tənzimlənməsi .. .. .. 87.6 .. xəttinin (2.0%), Təhsil Nazirliyi .. .. .. .. 2.3 və Samur-- Fondun Ġnzibati Xərcləri 0.7 1.6 1.2 4.0 6.8 AbĢeron su Neft Fondunun büdcədənkənar xərcləri 2.6 91.9 17.6 -13.9 678.6 kanalının rekonstruksiyasına Neft Fondunun aktivləri 951.5 845.2 1,280.5 2,100.1 9,010.1 (3.5%) yönəldilmiĢdir. Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu (ARDNF) 3.32. Cari xərclərə gəldikdə, Hökumət insan kapitalının inkiĢafını nəzərdə tutan sektorlara, xüsusilə təhsil və səhiyyə sektorlarının inkiĢafına önəm verməlidir. Yuxarıda 118 qeyd olunduğu kimi, ötən dörd il ərzində müdafiə, ədliyyə və digər idarəçilik sektorları cari xərclərdə artımın 46 faizini təĢkil etmiĢdir, amma təhsil və səhiyyə bu artımın yalnız 24 faizindən faydalanmıĢdır. Gələcək illərdə dövlət təhsil və səhiyyəyə daha çox vəsait ayırmaqla və eyni zamanda müdafiə, ədliyyə və digər idarəçilik sektorlarının ümumi xərclərdə payını azaltmaqla tədricən bu meyli dəyiĢməlidir. 3.33. Orta müddətli investisiya ehtiyacları 30 milyard AZN məbləğində hesablanmıĢdır, hansı ki, növbəti 10 il ərzində ildə 3 milyard AZN (2007 qiymətləri ilə) investisiya qoymaqla əhatə oluna bilər (2008 daxil olmaqla).83 Elektrik enerjisi sahəsində tələbin ildə təxminən 4.7 faiz artması gözlənildiyini nəzərə alaraq, kifayət qədər elektrik enerjisi istehsalı imkanını qorumaq üçün, 2015-ci ilə qədər illik olaraq 4 milyard ABġ dollarına qədər yeni investisiyalar tələb olunur. Su layihələri üçün əlavə 3 milyard ABġ dollarının xərclənəcəyi gözlənilir. Qaz və nəqliyyat Ģəbəkələrinin təkmilləĢdirilməsi üçün daha çox investisiya tələb olunacaq. Xüsusilə, 2008-ci ildən sonra, tranzit dəhlizləri və Bakının ətrafındakı yollara və həmçinin regional və yerli yollara investisiyaları (onların 45 faizinin istifadə müddəti bitmiĢdir) artırmaq tələb olunacaq. Qeyri-neft iqtisadiyyatının inkiĢafı üçün də bir sıra digər investisiyalar tələb olunacaq, xüsusilə irriqasiya sistemləri, məktəblərin təmiri və tikintisi, səhiyyə məntəqələri və MK-lərin mənzil təminatı üçün. 3.34. Gələcək büdcələrə təsirlər. 2005-2008-ci illərdə büdcənin artırılması gələcək büdcə xərclərinə bir sıra təsirlər göstərir. Birincisi, xərclərin kəskin artırılması Hökuməti neft bumunun erkən mərhələsindən baĢlayaraq yüksək xərclər ssenarisinə ―bağlamıĢdır‖. Bu dinamika ilk növbədə maaĢ və transferləri nəzərdə tutur ki, bu da elementar büdcə proqnozlaĢdırılmasına uyğun olaraq qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən sabitlik tələb edir. Eyni zamanda, mal və xidmətlərə xərclər də əhəmiyyət kəsb edir, çünki onlar Hökumətin irimiqyaslı investisiya proqramının reallaĢdırılması üçün vacibdir. 3.35. Gəlirlər tərəfində Hökumət alıcılıq qabiliyyətinin itirilməsindən əziyyət çəkə bilər, çünki (a) orta müddət baxımından daha aĢağı inflyasiya ―inflyasiya vergilərini‖ azalda bilər və (b) Azərbaycan özəl sektor üçün daha əlveriĢli siyasət tətbiq etsə vergi bazası ―darala‖ (azala) bilər. Bir sahədə Azərbaycan qənaət edə bilər ki, bu da enerji subsidiyalarıdır (2008-ci ildən baĢlayaraq sayğaçlaĢdırma və yığımların artırılması sahəsində irəliləyiĢləri nəzərə alaraq). Fəsil 1-də göstərilir ki, 2008-ci ilin büdcəsinə əlavələri nəzərə alaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı çox güman ki, ifrat dərəcədə qızacaq (overheat). Əgər belədirsə, Azərbaycan ölkəyə xarici valyuta axınlarını məhdudlaĢdırmalıdır. Absorbsiya qabiliyyətini və idxalı artıran digər siyasət alətlərinin olmadığı Ģəraitdə Azərbaycan dövlət xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmalıdır (qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən). E. ĠNSTITUSIONAL STRUKTURLAR, BÜDCƏNIN IDARƏ OLUNMASI VƏ XƏRCLƏRIN TƏSIRININ MAKSIMALLAġDIRILMASI 3.36. 2002-2003-cü illərdəki vacib səylərdən sonra dövlət xərclərinin effektivliyinin artırılmasına yönəldilmiĢ islahatlar sahəsində məhdud irəliləyiĢ müĢahidə olunmuĢdur. 83 Bu yuxarıda tövsiyə olunan maliyyə senarisinə uyğundur. 119 2005-2008-ci illər ərzində Azərbaycan xərclərini dörd yarım dəfə artırsa da, xərclərin effektiv idarəolunması sistemi kimi vacib komponent qurulmamıĢdır. Xərclərin sürətlə artırılması məhdudlaĢdıqca bu kimi sistemlərin əhəmiyyəti artır. Azərbaycanın Xəzinədarlıq Ġnformasiya Ġdarəetmə Sistemi (XĠĠS) altıncı ildir ki, yaradılmaqdadır, investisiyaların qiymətləndirilməsi sistemi isə hələ hazırlanma mərhələsindədir. 2008-ci il PEFA araĢdırması Azərbaycandakı sistemi büdcə xərclərinin icrası sahəsində kifayət qədər yüksək qiymətləndirmiĢdir, lakin prioritetləĢdirmə və orta müddətli investisiya büdcəsinin hazırlanması sahəsində çatıĢmazlıqların olduğunu göstərmiĢdir. 2008-ci ilin CPAR hesabatı cari dövlət satınalma sistemində subyektiv qərar vermək üçün çoxlu imkanların olduğunu vurğulayıb (xüsusilə məhdudlaĢdırıcı satınalma praktikasının tətbiqi, tender iĢtirakçılarının sayının məhdudlaĢdırılması, qeyri-səmərəli mərkəzləĢdirilmiĢ qərar qəbul etmək proseduru). 3.37. Azərbaycan hökuməti büdcəyə daha çox strateji məzmun əlavə etməlidir – beĢ yaxud on illik ətraflı strateji çərçivə sənəd faydalı olardı Azərbaycanın ölkənin orta və uzun müddət baxımından inkiĢafı ilə bağlı baxıĢları kifayyət qədər çoxdur və onlar vəsaitlərin mənbəyi baxımından uzlaĢdırılıb. Bu baxıĢlar Neft və Qaz Gəlirlərinin Ġdarə Olunması üzrə Uzun Müddətli Strategiyada (NQGĠUMS), Yoxsulluğun Azaldılması və Ġqtisadi ĠnkiĢaf üzrə Dövlət Proqramında (YAĠĠDP 2003-2005 və YAĠĠDP II 2008-2015) və Regionların Sosial- Ġqtisadi ĠnkiĢafı üzrə Dövlət Proqramında (RSĠĠDP 2004-2008) əksini tapıb. Bu proqramlardan ortaya çıxan baxıĢlar Fəslin 2-də göstərilib. Proqramlarda müəyyən olunan məqsədlər Azərbaycana daha yaxĢı xidmət edər, əgər (i) məqsədlər vahid strateji sənəddə icmallaĢdırılsa (layihələr üzrə təfərrüatlı olmaq vacid deyil, lakin fəaliyyətin ümumi istiqamətləri və prioritetlərin maliyyələĢdirilməsi məsələləri müəyyən olunmalıdır), (ii) BXĠ-lər və özəl investisiyalar daxil olmaqla maliyyə məqsədləri və büdcə öhdəlikləri sənədə daxil edilsə və (iii) vahid sənəd Prezident tərəfindən təsdiq olunsa və bütün Dövlət Proqramlarının istinad sənədinə çevrilsə (strateji prioritetlər və maliyyə hədəfləri göstərilməklə). Büdcə vəsaitlərinin xərclənməsinin effektivliyi barədə Hökumətlə ictimaiyyət arasında müzakirələrin yaradılması məqsədilə hökumət və ictimaiyyətin fikirlərini nizam-intizama salmaq üçün maliyyə məhdudiyyətlərinin tətbiqi yeganə yoldur. Xərclərin prioritetləĢməsi tələb olunarsa, qlobal böhran zamanında gücləndirilmiĢ əlaqələndirmə xüsusilə dəyərli olacaq. Yuxarıda göstərilən misallar ona dəlalət edir ki, hətta ciddi hökümət səylərinə baxmayaraq inkiĢaf nəticələrinin hasil olmasında təsisat xarakterli sıxıntılar olur və onların çözülməsi üçün yüksək səviyyəli əlaqələndirməyə ehtiyac var. Bir çox Avropa, Asiya və Latın Amerika ölkələri bütünlüklə hökümət üçün orta müddətli prioritetləri və əsas siyasətləri (və bəzən maliyyələĢdirməni) özündə ehtiva edən bir mövzu üzərində qurulmuĢ vahid bir sənədin olmasının faydasını görüblər. Belə bir çərçivə sənəd daxilində sektor üzrə strateji planlar (yaxud Dövlət proqramları) hazırlanır və prioritetləĢdirilir. 3.38. Azərbaycan NQGĠUMS-in icrasını gücləndirmək məqsədilə fiskal qaydadan istifadə edə bilər ki, bu da neft gəlirlərinin xərcləməsinə DG yanaĢmasının tətbiqilə həyata keçirilə bilər. Təbii ki, proqramların iĢlənməsi və icra olunmasının səmərəliliyi neft gəlirlərinin istifadə olunmasında yalnız sərt büdcə mədudiyyətlərinin tətbiqilə təmin oluna bilər. Bu NQGĠUMS-lə bağlı Prezident Fərmanına əlavə və dəyiĢiklik etmək yolu ilə edilə bilər ki, orada orta müddət dövründə neft gəlirlərindən xərclənə bilən maksimal məbləğ göstərilsin (müəyyən dövrdən sonra neft ehtiyatları və yeni neft qiymətləri haqqında məlumata əsasən xərclərin maksimal həddi yenidən nəzərdən keçirilə bilər). NQGĠUMS-in gücləndirilməsinə yönəldilmiĢ digər yanaĢma NQGĠUMS haqqında yeni və yaxud yenidən baxılmıĢ Fərmanın müzakirə üçün Milli Məclisə 120 çıxarılması ola bilər. Azərbaycanın Büdcə Sistemi haqqında Qanunu dörd illik ortamüddətli büdcə və xərclər parametrlərinin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Ötən bir neçə il ərzində onun həyata keçirilməsində əsas problem strateji xərclərin maksimal həddinin olmaması olmuĢdur. 3.39. Ortamüddətli büdcə xərclərinin yuxarı həddlərinin müəyyən olunması ilə, strateji prioritetləĢdirmə daha mənalı olardı, amma yəqin ki, keçmiĢdəkinə nisbətən Prezident Aparatının daha çox cəlb olunması tələb olunacaq. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin hökumətləri büdcə tərtibatı dövri ərzində xüsusilə böyük xərc təzyiqi ilə üzləĢirlər və Azərbaycan istisna deyil. Vəsaitlərin paylanması prosesinin nizam-intizama salınması və onu strateji uyğunluq və səmərəliliyə doğru aparılması məqsədilə ölkənin ən böyük qərarvermə qurumu büdcə dövrünün erkən mərhələsində cəlb olunmalıdır. Prezident Aparatının cəlb olunması tələb olunur ki, (i) ortamüddətli xərclərin yuxarı həddlərinin uyğunluğu təsdiq edilsin (NQGĠUMS və digər vergi və qeyri-vergi gəlirlərinin əsasında) və (ii) büdcə prioritetləri erkən mərhələdə muəyyən olunsun. Ölkənin yüksək siyasi rəhbərliyinin bu iĢə cəlb olunmasının bir yolu Prezident Aparatının rəhbərliyi altında yaradılan Ġqtisadi ġura ola bilər. ġura Prezidentə mütamadi və sistematik Ģəkildə məsləhətlər verə bilər. ġuranın üzvləri BaĢ Nazir, Maliyyə Naziri, Ġqtisadi ĠnkiĢaf Naziri, Azərbaycan Mərkəzi Bankının Sədri, Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun Ġcraçı Direktoru və Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Sədri ola bilər. ġuranın üzvləri strateji məsələlər üzrə Prezidentə məsləhət verə bilər və bu, cari makroiqtisadi tələblərə və NQGĠUMS tərəfindən nəzərdə tutulan nizam-intizama uyğun olaraq Prezident Aparatına strateji prioritetlər və xərclərin tarazlaĢdırılmasına dair büdcə prosesinin erkən mərhələsində qərar verməyə imkan yarada bilər. Illik büdcə prosesinə gəldikcə, Prezident büdcə prosesinin erkən mərhələsində ġura ilə görüĢdükdən sonra ortamüddətli makroiqtisadi parametrlər üzrə (növbəti dörd il üçün neft gəlirlərinin xərclər səviyyəsi və xərclərin prioritetləri daxil olmaqla) qərar qəbul edib, onu təsdiq edə bilər və ġura üzvlərinə sektorlar üzrə xərclərin maksimum həddləri barədə tövsiyə verə bilər. 2008-ci ilin əvvəlində Makroiqtisadi Komissiyanın yaradılması ilə Ġqtisadi ġura daha effektiv və əhəmiyyətli texniki dəstəklə fəaliyyət göstərə bilər. 3.40. XĠĠS, layihələrin qiymətləndirilməsi, büdcənin tərtibi, xarici və daxili audit kimi xərclərin idarəolunması sahəsində islahatların sürətləndirilməsinə təcili ehtiyac var. XĠĠS- in yekunlaĢdırılması və layihələrin qiymətləndirilməsi sisteminin formalaĢdırılmasından baĢqa Azərbaycan büdcə planlaĢdırılması sisteminin islahatlarından da faydalanar bilər. Bu islahatlar sektoral və qurumlar səviyyəsində ortamüddətli xərclər zərfini (yuxarı həddlərini) müəyyən etməyə imkan verə bilər (2008-ci ilin PEFA hesabatında göstərildiyi kimi). Hökumət daxilində maliyyə nəzarəti və audit sistemlərinin yaradılmasına ehtiyac duyulur ki, bunun nəticəsində effektivlik və qanuna riayət təmin olunsun. Eyni zamanda, büdcə prosesində Milli Məclisin rolunun və Hesablama Palatasının iĢinin Ģəffavlığına zərurət yaranacaq. Effektiv dövlət xərclərinin vacib hissəsi tənzimləmədən baĢlayaraq icra olunana qədər müasir, ədalətli və Ģəffaf satınalma qaydalarına riayət etməkdir.84 84 Ossowski, Villafuerte, Medas and Thomas (2008) –ın apardıqları empirik təhlil göstərir ki, bir çox ölkələrdə neft fondları və fiskal qaydalar daha aĢağı qeyri-neft ilkin balansla assosiasiya olunur, lakin bu statistik olaraq əhəmiyyətli səviyyədə deyil. Eyni zamanda daha geniĢ idarəetmə indeksləri göstərir ki, institusional keyfiyyət daha yüksək qeyri-neft balansı ilə əlaqəlidir. AraĢdırmada xərclərin keyfiyyətini və fiskal dayanıqlığı təmin etmək üçün institutlardan, dövlət maliyyəsinin idarə edilməsi sistemlərindən və orta müddətli parametrlərdən istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Bu sistemlər çərçivəsində Neft Fondları və fiskal qaydalar konstruktiv rol oynaya bilər. 121 HaĢiyə 3.4: ƏlaqələndirilmiĢ iqtisadi idarəçiliyin nümunələri* Təbii ehtiyatlarla zəngin olan və hətta siyasi baxımdan qeyri-sabitlik tarixinə malik olan ölkələrin də yaxĢı idarəçilik sisteminin yaradılması imkanları ola bilər. Çili, Malayziya və Ġndoneziyanın təcrübəsi (ən azı Suxarto hökumətinin birinci onilliyi ərzində) yaxĢı idarəçiliyi dəstəkləyə biləcək bir sıra ümumi amillərdən xəbər verir: birincisi, əkiz məqsədlər daĢımaq – inkiĢafı sürətləndirmək və iqtisadi və sosial sabitliyi qorumaq; ikincisi, bu cür məqsədlər üzrə kifayət qədər geniĢ dəstək bazasını yaratmaq; və üçüncüsü, təbii ehtiyatlar hesabına formalaĢan vəsaitlərin idarəedilməsi üzrə mürəkkəb problemlərlə məĢğul olan siyasətçilər və texniki heyyət arasında yaxın əlaqəni qurmaq. Çilidə texniki imkanlar ənənəvi olaraq güclü olmuĢdur. 1970-ci illərin əvvəllərində ölkə həm ciddi makroiqtisadi qeyri-sabitlik və sosial qütbləĢmədən əziyyət çəkirdi. Allende hökumətinin 1970-ci ildə seçilməsi və 1973-cü ilin sentyabrında Pinoçetin çevriliĢindən sonrakı müddət xüsusilə ağrılı olmuĢdur; 1973-1975-ci illərdə istehlak qiymətləri indeksi 3000 faiz artmıĢdır; bundan sonra 1980-ci illərin əvvəllərindən dərin borc böhranı və iqtisadi tənəzzül baĢ vermiĢdir. ĠĢsizlik səviyyəsi 1982-ci ildə 33%-ə çatmıĢdı. 1990-cı ildə mülki hökumətin hakimiyyətə qayıdıĢından sonra əvvəlki iki onilliyin ağrılı təcrübəsi ümummilli konsensusun yaranmasına gətirib çıxarmıĢdır (təbii ehtiyatlar bumundan qaynaqlanan dağıdıcı böhranların və hərbi hökumətin qayıdıĢı üçün zəmin yarada bilən siyasi qeyri-sabitliyin qarĢısını almaq ətrafında). Nəticədə iqtisadi sabitliyi və dövlət borcunun azaldılmasını dəstəkləyən geniĢ elektorat formalaĢmıĢdır. Bu konsensusun faydası Çili tərəfindən mis qiymətlərinin spiral Ģəkilli dəyiĢməsinə cavabında və 2005-ci ildən sonra Mis Stabilizasiya Fondunda kifayyət qədər ehtiyatların akkumulyasiya olunmasında əksin tapmıĢdır. 2008-ci il üçün xalis dövlət borcunun ÜDM-də çəkisi mənfi 14 faizə qədər azalmıĢdır. Lakin, bu siyasətlərin qorunub saxlanılması texniki heyətdən seçilmiĢ (seçkilərdə qalib gəlmiĢ) siyasətçilərlə görüĢmək və ifrat dərəcədə xərclərin mümkün nəticələrini izah etmək üçün davamlı səylər tələb etmiĢdir. Ġndoneziya, ən azı Suxarto hakimiyyətinin ilk dövründə ehtiyatlı və çevik makroiqtisadi idarəçilik modelinin digər nümunəsidir – makroiqtisadi siyasət heç bir fondun olmadığı, qeyri -Ģəffav və hətta fiskal qaydaların pozulması ilə həyata keçirilmiĢdir. Pinoçetdən sonrakı Çilidə olduğu kimi, Suxarto Hökuməti hakimiyyətə sabitlik Ģüarları altında gəlmiĢdir. Suxartonun ―idarə edilən demokratiyasının‖ son illəri olduğca qalmaqallı olmuĢdur (―düyü üsyanı‖ və etnik qarĢıdurmalar daxil olmaqla). 1975-ci ildə baĢ verən Petramina böhranı (milli neft Ģirkəti) Hökumətin ehtiyyatlılığını gücləndirmiĢ və texniki heyyətə etimadı artırmıĢdır (―Berkeley Mafiyası‖ kimi tanınmıĢ güclü iqtisadi müĢavirlər komandası)85. Bu komanda sübut etdi ki, o, siyasəti formalaĢdırmaq üçün həm ardıcıl, həm də çevik mövqeyə malikdir. 1974-1981-ci illərin neft bumu ərzində hökumət formal olaraq tarazlaĢdırılmıĢ büdcə qanununa sadiq qalmıĢdır. Bununla belə, ictimaiyyətə və parlamentə açıqlama etmədən faktiki xərclərin azaldılmasına bürokratik nəzarət tətbiq olunmuĢdur ki, bunun nəticəsində de-fakto büdcədə profisit yaranmıĢ, valyuta ehtiyatları isə iki dəfə artmıĢdır. Ġndoneziya xərclər proqramlarını da böyük çevikliklə idarə edirdi. 1981-ci ildə neft qiymətlərinin aĢağı düĢdüyündən sonra, Hökumət radikal Ģəkildə cavab verərək inkiĢafa yönəldilmiĢ xərclərinə ciddi dəyiĢikliklər etmiĢ, bəzi layihələri ləğv etmiĢ, subsidiyaları və xərcləri azaltmıĢ və devalvasiyanı həyata keçirərək real məzənnəni sabitləĢdirmiĢdir. BaĢqa bir uğur nümunəsi olan Malayziya sosial sabitliyə təhlükə yaradan iki məsələ ilə üzləĢmiĢdir: siyasi cəhətdən dominant, amma iqtisadi cəhətdən zəif olan əhalinin mövcudluğu və yaxud gəlirlərin ifrat təkrar bölüĢdürülməsi nəticəsində iqtisadi kollaps. Bu seçimlərin heç biri cəlbedici deyildi. Bu halda, effektiv iqtisadi idarəetmə və gəlirlərin təkrar investisiya olunması yolu ilə iqtisadi artımı stimullaĢdırmaq və Malaylar üçün məĢğulluq imkanlarını artırmaq yeganə seçim yolu olmuĢdur. Təbii ki, Çili, Ġndoneziya və Malayziya tamamilə müxtəlif nümunələrdir, amma onların bəzi oxĢar xüsusiyyətləri var (sabitliyi qorumaq üçün güclü inad və ehtiyatların idarə edilməsində risklərin yaxĢı qiymətləndirilməsi daxil olmaqla). Digər oxĢar xüsusiyyət bu ölkələrin qeyri-neft ticari sektorlarında güclü elektoratın olmasından ibarətdir. Çilidə bu, mis qiymətlərinin aĢağı olduğu dövrdə inkiĢaf etmiĢ bir sıra digər təbii ehtiyatlar ixracatçıları olmuĢdur (aĢağıya bax). Malayziyada isə qalay və rezin istehsalçıları nüfuzlu olmuĢdur. Ġndoneziyada kənd təsərrüfatı sektoru bənzər strateji rolu oynamıĢdır, çünki kənd yerlərində gəlirlərin və sosial sabitliyin qorunmasında onun əhəmiyyəti böyük olmuĢdur. Çili, Ġndoneziya və Malayziyadan baĢqa, Norveçdə balıqçılıq və digər qeyri- 85 Pertiamina Prezidentlə hərbi xidmətdən əlaqəsi olan Ģəxs tərəfindən idarə olunurdu, buna görə də Ģirkətin böhrana düçar olması zamanı onun səhmlərinin geri alınması 1 milyard ABġ dolları məbləğində vəsait tələb etdi. 122 mərkəzləĢdirilmiĢ sənaye sahələri ehtiyatlı xərcləmə siyasətlərini dəstəkləmiĢdir; bu maraqlar sabitlik üçün vacib qüvvələr olmuĢlar; onlar əlaqədar sektorlara zərər vuracaq real məzənnənin kəskin bahalaĢmasının qarĢısını almağa kömək etmiĢdir. Eyni Ģəkildə, Botsvanada, rayonların rəhbərləri və mal-qara sahibləri qeyri-ticari sektorlarda güclü elektorat təĢkil etmiĢlər. * Bu bölmə əsas ―Confronting the Oil Cruse‖, Alan Gelb və Sina Grasmann. Mimeo, World Bank 2008. pp. 17-18. əsaslanır. + Bax həmçinin Zainal Aznam Yusof və Deepak Bhattasali (2008) Malayziyanın siyasi quruculuğu və rəhbərlik arasındakı əlaqələr haqqında. 3.41. Azərbaycan Büdcə Sistemi haqqında Qanunun icrasını gücləndirməli və proqram əsasında büdcə tərtibatının ilkin variantını hazırlamalıdır. Proqram əsasında büdcənin tərtibinə gəldikdə, Azərbaycan ilk öncə sahə nazirliklərinin (büdcə təĢkilatlarının) və mərkəzi nazirliyin potensialını gücləndirməlidir. Bununla yanaĢı, Azərbaycan yeni Dövlət Proqramlarının qəbul olunmasına tələb olaraq fiskal təsirin qiymətləndirilməsi prosedurunun tətbiq olunmasını baĢlaya bilər. Eyni zamanda, sahə nazirlikləri və mərkəzi qurumlar üçün proqram əsasında büdcənin tərtibinə dair (ortamüddətli icraya baxıĢın formalaĢdırılması ilə) treninqlərin keçirilməsi də vacibdir. Treninq proqramları büdcə menecerləri üçün treninqlərin keçirilməsini, həyata keçirilən siyasətlər üçün vəsaitlərin ayrılması məqsədilə proqram əsasında büdcənin tərtibini, xərclər üzrə prioritetlərin müəyyən olunmasını və effektivlik üzrə məlumatların təqdim olunmasını əhatə etməlidir. Bu məsələlər qəbul olunmuĢ dövlət proqramları ilə illik büdcə arasında əlaqənin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bura müvafiq ĠT sisteminin qurulması, investisiya layihələri üçün yeni kod sisteminin yaradılması və həyata keçirilən siyasətlərin qiymətləndirilməsi üçün müfəssəl metodologiyanın hazırlanması daxildir. Bu yaxınlarda Azərbaycan üçün hazırlanmıĢ PEFA hesabatında (2008-ci ilin fevral ayı) önəm verilməli islahatlar istiqamətləri təqdim olunub. 3.42. Dövlət investisiya layihələri üçün artıq çoxdan gecikən qiymətləndirmə sisteminin tətbiqi də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan müəyyən zamandır ki, dövlət investisiya layihələri üzrə qiymətləndirmə sisteminin tətbiq olunmasına hazırlaĢır. Hazırkı sistem tikinti və tələbin qiymətləndirilməsində keçmiĢ Sovet normalarına əsaslanır. Hal-hazırda, qərarlar müasir layihə qiymətləndirmə metodlarına deyil, maliyyə təhlilinin yüngül formasına əsaslanır. Əslində Azərbaycanın yeni sistemi müasir qiymətləndirmə metodlarına əsaslanmalıdır və eyni zamanda dövlət idarəetmə aparatının mövcud, lakin tədricən geniĢlənən imkanlarına uyğunlaĢdırılmalıdır. Bununla belə, treninqlərdə müasir yanaĢmalardan, qiymətləndirmə təhlilində isə özəl sektorun imkanlarından istifadə etmək olar. Yeni sistemin üstün cəhədi ondan ibarətdir ki, o qiymətləndirmə prosesinin ilkin mərhələsində dövlət və özəl sektorları qane edən qərarların əsasında ümumi ―inkiĢaf problemi‖ üçün optimal həll yolu tapır. Bu o deməkdir ki, əgər yatırılan investisiyadan əsasən fərdi Ģəxslər faydalanacaqsa və onun digər sektorlara mənfi təsiri yoxdursa, bu investisiyanın dövlətin əvəzinə özəl sektor həyata keçirsə daha məqsədəuyğun olar. 2008-ci ilə qədər bir sıra investisiya layihələrinin qəbul olunduğunu və 2009-cu ildə artıq baĢlanmıĢ layihələrin maliyyələĢdirilməsini nəzərə alaraq Hökumət üçün aĢağıdakıların həyata keçirilməsi zəruridir: a) 2006-2009-cu illərin layihələrinin monitorinqinin gücləndirilməsi; b) 2010-2013-cü illərin layihələr zərfinin müasir metodologiyaya uyğun olaraq qi ymətləndirilməsi. Daha sonra, 2008 CPAR-ın tövsiyələrinə əsasən, 2009-cu il Azərbaycanın satınalma prosesini 123 təkmilləĢdirmək üçün istifadə edilə bilər. Strateji əhəmiyyət və dövlət/özəl sektoru üçün rolu, layihələrin iĢlənməsi və icranın keyfiyyəti baxımından 2006-2009-cu illərin investisiya layihələri zərfinin nəzərdən keçirilməsi 2009-2013-cü illərin investisiya proqramları üçün faydalı olardı. Bu məsələlərin bir qismi növbəti fəsildə müzakirə olunur. 3.43. Azərbaycan satınalmaların gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirməlidir. 2008-ci il üzrə Ölkədə Satınalmaların Qiymətləndirilməsi Hesabatında (ÖSQH - CPAR) satınalmalar üzrə gücləndirilə bilən bir neçə sahə göstərilmıĢdır. Bunların ən vacibləri dövlət satınalmaları, o cümlədən qaydalar üçün hüquqi çərçivənin yeniləĢdirilməsi, əhatə dairəsi və icra məsələlərində boĢluqların aradan qaldırılması, inzibati mülahizəni məhdudlaĢdırmaq məqsədilə qoruyucu vasitələrin tətbiqi və standart sənədlərin hazılranmasıdır. Azərbaycan həm də hüquqi Ģəxslərin institusional idarəetmə və potensialını da gücləndirə bilər. Buraya Dövlət Satınalmalar Agentliyinin (DSA) rolunun aydınlaĢdırılması, ən azı onun mövcud qanunvericiliklə uyğunlaĢdırılması, potensialın yaradılması və dövlət satınalmalarının ölkənin ümumi dövlət sektoru üzrə idarəçilik sisteminə inteqrasiyası daxildir. CPAR hesabatında həmçinin bazar təcrübəsi və nəzarət məsələlərində də əhəmiyyətli irəliləyiĢlərin edilməsi tövsiyə edilir. 3.44. Mövcud proqramların daha yaxĢı monitorinqi büdcə idarəçiliyinin təkmilləĢdirilməsi üçün ikinci əsas tövhə olardı. Büdcəyə daha çox strateji məzmunun daxil edilməsi həyata keçirilən siyasətlərin və xərclərin monitorinqi üçün baza yarada bilər. Məqsədlər aydınlaĢdırılıb və kəmiyyətləĢdirildikdən sonra proqramların icrasının qiymətləndirilməsi daxili və xarici audit vasitəsilə həyata keçirilə bilər və alınan nəticələr növbəti büdcənin tərtibində nəzərə alınmaq üçün Milli Məclisə təqdim oluna bilər. Bu cavabdehlik və qiymətləndirmə nəticələrinin açıqlamasını nəzərdə tutur ki, onlar Milli Məclis üzvləri tərəfindən müzakirə oluna bilsin. Ümumilikdə, icmal büdcənin rəqəmləri (təfərruatlı) ictimaiyyət üçün acıq olmalıdır. Nəticələrin qiymətləndirilməsi 2005-2008-ci illər üzrə DĠP-in icrasının icmalı və DĠP-in qiymətləndirilməsilə baĢlaya bilər. Bu infrastruktur ehtiyaclarının qiymətləndirilməsi və prioritetləĢdirilməsi baxımından DĠP-in səmərəli alət kimi potensialından tam Ģəkildə istifadə etməyə imkan yaradacaq. 3.45. Hökumətin büdcə prosesi və makroiqtisadi idarəçiliyin təkmilləĢdirilməsinə yönəldilmiĢ səylərlə yanaĢı potensialın gücləndirilməsinə də diqqət yetirmək vacibdir. Hal- hazırda həyata keçirilən siyasətin qiymətləndirilməsi və proqram əsasında büdcənin tərtibi sadə olmalıdır ki, müvafiq dövlət iĢçilərinin həddən artıq çox iĢlə yüklənməsinə yol verilməsin. Daha mürəkkəb və dəqiq üsullar tədricən tətbiq oluna bilər. Bu, iĢçilərin bacarıqlarının artırılması üçün vacibdir və büdcənin tərtib olunmasının təkmilləĢdirilməsi sahəsində ilk addım ola bilər. Eyni zamanda, bu, yeni institusional quruluĢun mümkün qədər effektiv istifadə olunması üçün də vacibdir (xüsusilə, büdcə prosesi üzrə təlimatın dərc olunması və Ġqtisadi ġuranın fəaliyyəti). 3.46 Ġdarəçiliyi daha da gücləndirmək məqsədilə qərar qəbul edən Ģəxslərə və ictimaiyyətə iqtisadiyyatla bağlı daha çox məlumatların verilməsi zəruridir. Ölkədə iqtisadiyyatın vəziyyəti və maliyyə xərclərinin icrası ilə bağlı ictimaiyyətə çoxlu məlumatlar verilir. Bununla belə, hökumətin informasiya strategiyasını gücləndirmək olar. Bunu qərar qəbul edən Ģəxslər, kənar analitiklər və ictimaiyyət üçün müəyyən vacib məlumatların vaxtında çatdırılması vasitəsilə etmək olar. Bu informasiyaya aĢağıdakılarla bağlı ətraflı məlumatlar daxil olmalıdır: icmal büdcə (rüblük, GFS formatında, inzibati və funksional təsnifatda), real əmək haqları (aylıq, sektoral bölgüdə), real idxal və ixrac (aylıq, təfərrüatlı), qeyri-neft özəl 124 investisiyalar (rüblük, təfərrüatlı). Belə müntəzəm və təfərrüatlı məlumatların mövcudluğu hökumətin və özəl sektorun iqtisadiyyata nəzarət etmək gücünü artırardı.. 3.47 ....və ölkənin infrastrukturunun keyfiyyəti ilə bağlı “Ġllik Hesabat Kartı” hazırlamaq olar. Hökumət ölkədə infrastrukturu yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə əhəmiyyətli dərəcədə investisiya yatırır. Cari investisiya layihələri təcili investisiya ehtiyaclarına cavabdır. Eyni zamanda, hökumət tamamlanmıĢ layihələri effektli Ģəkildə reklam etməklə onlardan faydalana bilər. Hökumət infrastrukturun keyfiyyəti ilə bağlı ―Ġllik hesabat kartı‖ hazırlaya bilər. Bu hesabatda təkcə investisiyaların məhsulları (yenidən salınmıĢ yolların neçə kilometr olması) deyil, həm də nəticələri (Ġrandan Gürcüstan və ya Rusiya sərhədinə orta hesabla tranzit nə qədər vaxt tələb edir) nəzərə alına bilər. Hesabatda, həmçinin, infrastrukturla bağlı irəliləyiĢlər izlənə bilər ki, bu irəliləyiĢdən də xarici investisiyaları cəlb etmək məqsədilə istifadə etmək olar. 125 FƏSĠL 4. KOMMUNAL XĠDMƏTLƏRĠ SEKTORUNA ĠNVESTĠSĠYALARIN ÖZƏL SEKTORUN EHTĠYACLARINA UYĞUNLAġDIRILMASI Bundan əvvəlki fəsildə qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan hökuməti infrastruktur xidmətlərinin yaxĢılaĢdırılmasını özünün inkiĢaf strategiyasının mərkəzi elementlərindən biri hesab edir. Müstəqillik əldə olunandan sonra Azərbaycana Sovet dövründən kifayət qədər geniĢ infrastruktur Ģəbəkəsi miras qalmıĢdı, lakin 1990-cı illərdə iqtisadiyyatın bərbad vəziyyəti və neft bumundan öncə vəsait çatıĢmazlığı onun ciddi pisləĢməsi ilə nəticələnib. Eyni zamanda, pis vəziyyətdə olan Ģəbəkə inkiĢaf etməkdə olan iqtisadiyyatın ehtiyaclarını lazımi səviyyədə ödəyə bilməyib, və bu, ölkənin tranzit imkanlarından faydalanmasının, kənd təsərrüfatı məhsullarının bazarlara çatdırılmasının, aqro-emal və digər yüngül sənaye sahələrinin inkiĢafının qarĢısını alan və iqtisadiyyatın xidmət sektorlarının inkiĢafına əngəl törədən amillərdən biri olub. Hökumətin infrastruktur sektoruna investisiya yatırmaq qərarı elektrik enerji təchizatı, telekommunikasiya, avtomobil yolları, dəmir yolları və su təchizatına dövlət investisiyalarının qoyulmasını və, həmçinin dövlət infrastrukturu xidmətlərinin institusional baxımdan təkmilləĢdirilməsini sürətləndirib. Azərbaycanda həmin xidmətlərin əhatə dairəsi və onları əldə etmək imkanları əhəmiyyətli dərəcədə geniĢləndirilmiĢdir. Lakin infrastruktur xidmətlərinin səmərəliliyi və keyfiyyəti lazımi səviyyədə deyil və bu hökumətin prioritetinə çevrilməlidir, çünki sahibkarlığın rəqabət qabiliyyətinin artırılması üçün hər iki aspektin əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləĢdirilməsi tələb olunur. Bu: (i) hökumət tərəfindən lazımi qaydada həyata keçirilən maliyyə davamlılığı üzrə gündəliyin icrasının baĢa çatdırılmasını, və (ii) özəl sektorun infrastrukturda iĢtirakının geniĢləndirilməsini tələb edəcək. Birinci istiqamət investisiya ehtiyaclarını, xammal qiymətlərini və cari xərcləri nəzərə almaqla maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsini və etibarlı orta müddətli planlaĢdırmanı tələb edir. Ġkinci məqam isə özəl sektorun uzun müddətli planda rolunun nəzərdən keçirilməsini və lazımi tənzimləyici çərçivəni və qiymət siyasətini təmin etmək üçün hər kommunal xidmət sahəsinin bazar strukturu ilə bağlı strateji qərarlara əsaslanan ətraflı və davamlı həll yollarının müayyənləĢdirilməsini tələb edir. Bu cür iĢtirakın xarakteri və növləri infrastruktur sektorundan asılı olaraq fərqlənir və seçimlər digər ölkələrin uğurlu təcrübələri, və, eyni zamanda, Azərbaycanın yerli Ģəraiti (bazarın həcmi, strukturu və tənzimləmə potensialı) əsasında edilməlidir. Strategiya ilə bağlı qərarlar təcili qəbul olunmalıdır, çünki neft qiymətlərinin aĢağı düĢdüyü Ģəraitdə Hökumətin infrastruktur layihələrini yüksək templə maliyyələĢdirmək imkanı olmayacaq. A. GIRIġ 4.1. Ġnfrastruktur iqtisadi artımı və yoxsulluğun azaldılmasını Ģərtləndirən və stimullaĢdıran ən önəmli amillərdən biridir. Hesab olunur ki, infrastruktur bir qayda olaraq müəssisələrin sahibləri və rəhbərlərinə istehsal, rabitə və nəqliyyat məsrəflərini azaltmağa, məhsuldarlığı və xarici rəqabət qabiliyyətini gücləndirməyə kömək etməlidir. Bir sıra tədqiqatların nəticələri infrastruktur və iqtisadı artım arasında möhkəm əlaqənin olmasını göstərir.86 Davamlı inkiĢafın dəstəklənməsi üçün infrastrukturun yalnız kəmiyyət aspekti (çıxıĢ) 86 Bax: Dünya Bankı 1994, Canning 1998, və Canning və Pedroni 1999. 126 deyil, həmçinin keyfiyyəti (etibarlılıq) əhəmiyyət kəsb edir. 87 Bunu nəzərə alaraq hökumət infrastrukturun təkmilləĢdirilməsini özünün baĢlıca məqsədlərindən biri elan etmiĢdir. 4.2. Lakin infrastruktur xidmətlərinin keyfiyyətinin yüksək səviyyədə saxlanılması, xüsusilə keçid dövrünü yaĢayan ölkələr üçün hələ də çətinlik törətməkdə davam edir. Bir çox infrastruktur xidmətləri maliyyə nöqteyi-nəzərdən dayanaqlı deyil, çünki bir çox hallarda normal gücü aĢmaqla layihələndirilir və 25-30 illik xidmət dövrünün bitməsindən sonra da istismar olunur. Keçid iqtisadiyyatlarının üzləĢdiyi çıxılmaz vəziyyətlərdən biri ondan ibarətdir ki, tariflərin aĢağı səviyyədə saxlanılması infrastruktur xidmətlərinin operatorlarına (həm dövlət, həm də özəl) maliyyə vəsaitinin çatıĢmazlığı səbəbindən infrastruktura müntəzəm texniki baxıĢı təmin etmək imkanını vermir. Nəticədə bəzi keçid ölkələrində göstərilən xidmətlərin aĢağı keyfiyyəti – misal üçün enerji və ya su təchizatında tez-tez baĢ verən fasilələr – tarifləri qaldırmağa imkan vermir. Həmçinin, subsidiyalar hesabına maliyyələĢdirilən tariflər istehlakçıların israfçı davranıĢına Ģərait yaradır. Sonuncu məqam operatorlar tərəfindən xidmətlərin keyfiyyətinin təmin edilməsini daha da çətinləĢdirir və çatıĢmazlığı daha da gücləndirir. 4.3. Azərbaycanda infrastruktur sahəsində irəliləyiĢ sektordan asılı olaraq fərqlənir. Enerji təchizatı xidmətlərinin səviyyəsi son illərdə əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢıb (əvvəllər bu Ģirkətlər tərəfindən ən mühüm maneələrdən biri kimi qeyd edilirdi). Ölkə elektrik təchizatı sahəsində sabit gərginliyin təmin edilməsi ilə fasiləsiz (24 saat) xidmət təchizatına və ölkə ərazisinin böyük hissəsində elektrik haqlarının müĢtərilər tərəfindən əsasən ödənilməsinə nail olub. Hökumət istehsal güclərini artırmaq üçün enerji təchizatı sektoruna irihəcmli investisiya yatırıb; o, həmçinin magistral yollara çoxlu vəsait xərcləmiĢdir. Su təchizatı və dəmir yolları sektorlarına investisiyaların tempi son vaxtlarda bir qədər sürətlənsə də, nisbətən aĢağı templə həyata keçirilir. Qeyd etmək vacibdir ki, risklərin qiymətləndirilməsi və davamlılıq mexanizmləri daxil olmaqla infrastruktur layihələrinin hazırlanması və həyata keçirilməsinə kifayət qədər uzun vaxt tələb olunur. 4.4. Ġslahatları sürətlə həyata keçirməsə də, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan 2007-ci ilin yanvar ayında ictimai infrastruktur xidmətləri ilə bağlı bütün tariflərə dəyiĢikliklər edərək əksər kommunal xidmətlər sektorlarını məsrəfləri ödəyən (rentabellik) səviyyəyə qaldırıb (ətraflı məlumat aĢağıda verilir). Tariflərə edilmiĢ dəyiĢikliklər, və, eyni zamanda sayğaclaĢdırma, billinq (xidmətlərin haqqının ödənilməsi üçün qəbzlərin təqdim olunması) və yığım sahəsində irəliləyiĢ 2008-ci ilin icmal büdcəsindən enerji subsidiyalarının çıxarılması üçün yetərli olub. Lakin tariflərə edilmiĢ dəyiĢikliklər qaz üçün 47,2 AZN / 1000 m3 və enerji istehsalı üçün bir ton neft üzrə 100 AZN təĢkil edən ölkədaxili topdansatıĢ qiymətlərinə əsaslanmıĢdır. Su təchizatı sektoru, həmçinin, enerji təchizatından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Azərbaycanın daxili enerji təchizatı qiymətləri cari beynəlxalq qiymətlərdən çox aĢağıdır. Misal üçün, ―Azərenerji‖ ASC-nin 2006-cı ildə yanacaq xərcləri haqqında məlumatlarına əsaslanaraq, alternativ məsrəflərin və ya cəmi dolayı iqtisadi subsidiyanın 2,4 milyard ABġ dolları və ya ÜDM-in 10% səviyyəsində olması qiymətləndirilib (Cədvəl 4.1). Həmin hesablamaya beynəlxalq qiymətlərə qəflətən keçidin mənfi sosial və iqtisadi nəticələri daxil deyil. 87 Calderón və Servén 2004. 127 Cədvəl 4.1: Dolayı subsidiyalar, 2006 Qaz Neft Daxili topdansatıĢ qiymətləri 47,2 manat/1000m3 100 manat/ton Azərenerjinın 2006-cı ildə alıĢları 420 miliyon manat 89 milyon manat Beynəlxalq qiymət 300 ABD/1000m3 350 ABD/ton Mübadilə məzənnəsi 0.86 manat/ABD 0.86 manat/ABD Gizli iqtisadi məsrəflər 2,181 milyon ABD 208 milyon ABD 4.5. 2004-cü ildə qəbul olunmuĢ Mühasibat Uçotu haqqında Qanun ölkədə dövlət müəssisələrinin idarə olunmasının təkmilləĢdirilməsi üzrə strategiyanın mühüm komponentidir. 2008-ci ildə qüvvəyə minmiĢ Mühasibat Uçotu haqqında Qanun bütün ictimai əhəmiyyətli qurumlardan, o cümlədən dövlət müəssisələrindən Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartlarının (BMHS) tətbiq edilməsini tələb edir. Faktiki olaraq, qanun müəssisələrin həcmindən asılı olaraq, özəl sektor tərəfindən Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları və milli mühasibat uçotu standartlarının, büdcə təĢkilatları tərəfindən Ġctimai Sektorda Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiq edilməsini tələb edir. Ən böyük dövlət müəssisəsi olan ARDNġ maliyyə hesabatlarının BMHS əsasında hazırlanmasına böyük vəsait sərf edib. Hal- hazırda 2009-cu ilə qədər Azərbaycanın kommunal xidmətləri müəssisələri tərəfindən BMHS- ların tətbiq edilməsi gözlənilir. BMHS-in tətbiqi Azərbaycanda ilk dəfə olaraq gəlir və xərclərin ümumi (bütün dövlət müəssisələrini əhatə edən) və beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuĢ ölçüsünü müəyyən etməyə imkan verəcək. Hesabatların ictimaiyyət üçün açıq olması və onların hökumət tərəfindən büdcənin hazırlanması zamanı digər hesabatlar və orta-müddətli büdcə təklifləri ilə birlikdə nəzərdən keçirilməsi baĢ verərsə BMHS-ların tətbiqi ciddi töhfə verə bilər. 4.6. Azərbaycan hazırkı institusional və siyasət təĢəbbüslərini bir araya cəmləĢdirməklə dövlət müəssisələrinin maliyyə menecmentini gücləndirməlidir. Həmçinin infrastrukturun keyfiyyəti ilə bağlı Ġllik Hesabat Kartı metodunu tətbiq etməklə xidmətlərin keyfiyyəti yaxĢılaĢdırıla bilər. Müvafiq sahə nazirliklərindən baĢqa dövlət müəssisələrinə Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Əmlakının Ġdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi (DƏĠEDK) və Tarif ġurası tərəfindən nəzarət edilir. Mühasibat Uçotu haqqında qanunu, Maliyyə Nazirliyi tərəfindən dövlət müəssisələrinin büdcələrinin təsdiq edilməsi ehtiyacını, Tarif ġurasının tarif və qiymətləri təsdiq etmək funksiyasını və DƏĠDK-in nəzarət səlahiyyətlərini əldə rəhbər tutaraq hökumət orta müddətləri planlaĢdırma və maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsi yolu ilə dövlət müəssisələrinə nəzarət sistemini gücləndirə bilər. Eyni zamanda hökumət infrastrukturun keyfiyyət göstəricilərini (müxtəlif Hökumət, Bank və donor layihələrindən) standartlaĢdırmaqla və Ġllik Hesabat Kartını hazırlamaqla xidmətlərin göstərilməsinin keyfiyyətini yaxĢılaĢdıra bilər. Ġllik Hesabat Kartındakı qiymət ballarının hər il yaxĢılaĢması Hökumətə xarici investorları cəlb etmək imkanı verəcək. 4.7. Fəsil 4-də enerji təchizatı, telekommunikasiya, avtomobil yolları və dəmiryolu nəqliyyatı və su təchizatının durumu nəzərdən keçirilir. Növbəti bölmələrdə hər bir sektorun 128 institusional və maliyyə məsələləri təsvir olunur və xidmətlərin təkmilləĢdirilməsi üçün müxtəlif islahat variantlarının xülasəsi təqdim olunur. B. ĠNFRASTRUKTURUN HAZIRLIĞI VƏ DÖVLƏT XIDMƏTLƏRININ KEYFIYYƏTI Neft bumunun baĢlanması zamanı infrastrukturun ümumi vəziyyəti 4.8. Azərbaycanın infrastrukturu hələ də keçmiĢ Sovet Ġttifaqı dövründən qalmıĢ mirasdır. Ölkəyə çoxlu sayda infrastruktur obyektləri miras qalıb. Buna görə də infrastruktura çıxıĢ əsasən Cədvəl 4.2: Azərbaycanın infrastrukturunun məqbul səviyyədədir. Lakin Azərbaycanda investisiyalara ümumi tələbatı ( milyon ABġ dolları) infrastruktur obyektlərinin əksəriyyəti 25-30 Ümumi illik istismar dövrünün baĢa çatmasından investisiya Ġllik sonra da istismar olunur. Əlavə olaraq, həmin ehtiyacları orta obyektlər normal gücü aĢmaqla Elektrik enerji (2008-11) 1/ 910.0 227.5 layihələndirilir və onların cari təmiri ilə bağlı Qaz (2004-10) 1,001.0 143.0 məsrəflər yüksəkdir. Obyektlərin maliyyə Su (2007-17) 2,681.1 243.7 baxımından qeyri-dayanıqlı olması və Böyük Bakı ə razisi 1,208.1 109.8 nəticədə investisiyaların çatıĢmazlığı Dig ə r rayonlar 1,473.0 133.9 729.5 121.6 səbəbindən infrastrukturun əksər hissəsi fiziki Yollar (2005-10) Dəmir yolları (2008- 1,477.4 369.4 köhnəlməyə məruz qalıb və xidmətlərin 1/ 11)daha uzun müdd ətd ə 1.950 – 3.600 milyon keyfiyyəti optimal səviyyədə deyil. Amma ABġ dolları həcmində qiymətləndirilir (2015-ci ilə qədər) infrastruktur problemlərinin ağırlığı sektordan Mənbə: Iimi 2008. 1// daha uzun müddətdə 1.950 – 3.600 milyon ABġ dolları həcmində asılı olaraq fərqlənir. Neft bumundan əvvəl, qiymətləndirilir (2015-ci ilə qədər). Azərbaycanın əsas yollarının təxminən 56%-i bərbad vəziyyətdə idi və 30%-i təcili təmirə ehtiyac duyurdu. Regional və yerli yolların 45 faizədək hissəsinin istismar dövrü bitib, bu da bəzi rayonlarda ərazi vahidləri arasında bütün il boyu fasiləsiz əlaqələrə əngəl törətmiĢdir. Dəmir yolu infrastrukturunun köhnəlməsi səbəbindən Azərbaycanın Dəmir Yolu tam gücü ilə iĢləyə bilmir. Su təchizatı sisteminin etibarlılığı son illər ərzində, xüsusilə paytaxt ərazisində yaxĢılaĢdırılsa da, aĢağı səviyyədə qalır və gündə orta hesabla 13 saat təĢkil edir. Yeni investisiyaların yatırılmasından öncə Bakı Ģəhərindən kənar bir çox ərazilərdə insanların gündəlik enerji təchizatı 3 saat təĢkil edirdi. 129 4.9. Bankın Azərbaycan üzrə ölkə qrupunun hesablamalarına əsasən kommunal infrastrukturun Cədvəl 4.3: AMA ölkələrində infrastrukturun inkiĢafı nəticəsində səmərəliliyin artırılmasından potensial mənfəətlər (%) (enerji təchizatı, qaz, su və kanalizasiya) və digər dövlət Ümumi Ġnfrastrukturun Infrastruktur Ümumi xidmətlərinin (magistral yollar və sistemi Keyfiyyəti dəmir yolları kimi) inkiĢaf Bolqarıstan 0.39 1.49 etdirilməsi üçün tələb olunan Xorvatiya Çexiya 0.42 1.08 0.18 investisiyaların ümumi həcmi Estoniya 0.02 1.52 növbəti on il ərzində ildə təxminən Macarıstan 0.05 1.01 Qazaxıstan 1,1 milyard ABġ dolları təĢkil edir Latviya 1.53 0.31 1.52 1.69 (Cədvəl 4.2). Ġllik orta məbləğlərə Litva 0.11 0.38 gəldikdə, dəmir yolları sektorunun PolĢa 0.27 0.87 Ruminiya 0.47 1.60 maliyyə ehtiyacları ən yüksəkdir, Rusiya 1.29 1.49 ondan sonra isə su, qaz və yol Serbiya və Monteneqro 0.47 1.61 sektorları gəlir. 2007 və 2008-ci Slovakiya 0.30 0.20 Sloveniya 0.12 illərdə baĢ vermiĢ yüksək inflyasiyanı Türkiyə 0.62 1.39 nəzərə alaraq bu qiymətləndirmələrə Ukrayna 0.70 1.59 müvafiq düzəliĢlər edilməlidir, bu da ki, məsrəflərin təxminən 50% artması Mənbə: Calderón 2007 Qeyd: Ġnfrastrukturun keyfiyyəti və kəmiyyətinin orta sənaye ölkəsinin ilə nəticələnə bilər. Bu hesabatda öz səviyyəsinə çatdırılmasının təsiri. əksini tapmıĢ fiskal dayanıqlılıqla Cədvəl 4.4: ġirkətlərin məsrəflərinin infrastrukturun keyfiyyətinə bağlı tövsiyələrin (Fəsil 3) əsasında, qarĢı elastikliyi kapital xərclərini azaltmaq üçün ġərti sektor ilə ġərti setkor olmadan görüləcək iĢlərin daha ciddi Xidmət tam göstərilməyən günlərin sayı prioritetləĢdirilməsi tələb olunur. Enereji təchizatı 0.0083 (0.0043) * 0.0086 (0.0039) ** Su təchizatı 0.0127 0.0176 (0.0146) (0.0132) Rabitə 0.0148 0.0030 (0.0160) (0.0145) Xidmətdə yaranan fasilələrin orta müddəti Enerji təchizatı 0.0093 0.0393 ** (0.0185) (0.1681) Su təchizatı 0.0264 0.0683 * (0.0457) (0.0416) Rabitə -0.0317 0.0173 (0.0387) (0.0352) Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları 130 4.10. Kommunal xidmətlərin aĢağı keyfiyyəti iqtisadiyyat üzərinə ağır xərc yükü qoyur. Ġnfrastrukturun keyfiyyəti iqtisadi artım üçün önəmlidir. 88 Bir çox ölkələr üzrə məlumatlara əsaslanan empirik tədqiqatlarda infrastrukturun həcm və keyfiyyətinin iqtisadi artıma təsirini hesablanmıĢdır. Bu onu göstərir ki, infrastruktur, xüsusilə də rabitə və yol sektorlarında Ģərti keyfiyyət göstəricilərini yüksəltməklə iqtisadi artımı stimullaĢdırmaq mümkündür. Lakin həmin keyfiyyət təsirlərinin statistika nöqteyi-nəzərdən kəmiyyət effektlərinə məruz qalması tendensiyası var. Calderón (2007) modeli yalnız Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə məlumatlardan istifadə etməklə təkmilləĢdirmiĢ və göstərmiĢdir ki, infrastrukturun keyfiyyətinin regionda mövcud olan ən yüksək səviyyəyədək çatdırılmasının potensial iqtisadi artıma təsiri 1,0 – 1,5 faiz ola bilər (Cədvəl 4.3).89 4.11. Mikro səviyyədə, elektrik enerjisi və su təchizatı xidmətlərinin davamlılığı Ģirkətlərin əməliyyat məsrəflərinə təsir göstərir.90 26 Avropa və Mərkəzi Asiya ölkəsi üçün 2005-ci il üzrə BEEPS-in məlumatları əsasında müəssisələr üçün məsrəf funksiyasının hesablanması zamanı, Ģirkətlərin məsrəflərinin Diaqram 4.1: Ġnfrastrukturun keyfiyyətinin elektrik enerji təchizatında fasilələrin artırılması ilə bağlı hesablanmıĢ mənfəətləri, 2005- 2007 ( ÜDM-də faizlə) müddətinə münasibətdə elastikliyi 0,039 səviyyəsində qiymətləndirilib (Cədvəl 4.4). OxĢar olaraq, su təchizatında fasilələr üçün 8 Elektrik.enerjisinin kəsilməsi elastiklik 0,068 təĢkil edir. Bu o deməkdir ki, 7 İnfrastruktur keyfiyyətinin artması ilə Su təchizatının kəsilməsi ölkə elektrik enerji təchizatında bütün mövcud bağlı mənfəət (ÜDM-də faizlə) 6 fasilələri aradan qaldırsa, Ģirkətlər əməliyyat 5 məsrəflərinin təxminən 4%-nə qənaət edə 4 bilərlər. Su təchizatında bütün fasilələr aradan 3 qaldırılsa, Ģirkətlərin qənaət edəcəkləri vəsait 2 əməliyyat məsrəflərinin təxminən 7%-ni təĢkil 1 edə bilər. 0 Azərbaycan Polşa Ruminiya Moldova 4.12. Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün enerji və su təchizatının etibarlılığının artırılması nəticəsində proqnozlaĢdırılan mənfəət müvafiq olaraq ÜDM-in 3,5 və 6,5 faizini təĢkil edir (Diaqram 4.1).91 Azərbaycanda 2004-2005-ci illərdə enerji və su təchizatında yaranan fasilələrin 88 ―Calderón və Servén 2004‖ hesabatına uyğun olaraq. ġübhəsiz infrastrukturun kəmiyyət göstəricilərinə ciddi təsir göstərilir (bax: Dünya Bankı 1994, Démurger 2001, Fay və Yepes 2003). 89 Azərbaycana hazırkı modelin tətbiq edilməsi onu göstərir ki, infrastrukturun kəmiyyət göstəricilərinin Qərbi Avropa ölkələrinin orta səviyyəsinə çatdırılması səmərəliliyin daimi olaraq 1,5% artmasına gətirəcək. Bax: Jamet 2008. 90 Daha ətraflı məlumat üçün bax: Dünya Bankı 2008. 91 2005-ci il üzrə BEEPS-ə Azərbaycan üzrə məsrəflər və satıĢlar haqqında məlumatların daxil olmamasını nəzərə alaraq, infrastrukturun keyfiyyətinin Azərbaycanın iqtisadiyyatına təsiri ilə bağlı nəticənin çıxarılması üçün bir neçə ehtimal irəli sürülməlidir. Ehtimal olunur ki, Azərbaycanın müəssisələri üçün mənfəət marjası (satıĢların məsrəflərə nisbəti) regionun orta göstəricisi ilə eyni səviyyədədir. Bundan əlavə, 2002-ci il üzrə BEEPS-də satıĢlar haqqında toplanmıĢ məlumatlar inflyasiyaya görə bəzi düzəliĢlərlə istifadə olunmuĢdur. Digər tərəfdən, subyektiv əsasda, Azərbaycanın müəssisələri bildirdilər ki, elektrik enerji və su təchizatında yaranan fasilələrə görə çəkilmiĢ itkilər müvafiq olaraq ümumi satıĢın 5,9% və 3,5% səviyyəsində hesablanıb. 131 orta müddəti müvafiq olaraq 3,7 və 3,3 saat təĢkil etmiĢdir. Elektrik enerjisi təchizatının tamamilə bərpa olunmasını nəzərə alaraq demək olar ki, Azərbaycan ÜDM-in təxminən 3,5%-nə bərabər gəlir əldə etmiĢdir. Diaqram 4.2: “Orta” Ģirkətin proqnozlaĢdırılan əməliyyat məsrəfləri 600 600 ġirkətlərin proqnozlaĢdırılan əməliyyat məsrəfləri əməliyyat məsrəfləri (1,000 US$) ġirkətlərin proqnozlaĢdırılan 550 550 500 +2 Std Err 500 +2 Std Err (1,000 US$) 450 450 -2 Std Err 400 400 -2 Std Err 350 350 300 300 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 Elektrik enerjisinin kəsilməsi, (saat) Su təchizatının kəsilməsi(saat) Mənbə: Bank əməkdaĢlarının hesablamaları. 132 C. DÖVLƏT ĠNVESTĠSĠYA PROQRAMININ (DĠP) ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ 4.13. Nəticələr həmçinin kommunal xidmətlərinin təchizatında, xüsusilə su təchizatı sektorunda fasilələrin 0 saata azaldılmasının vacibliyini göstərir. Keyfiyyətli su təchizatı xidmətlərindən fayda yalnız fasilələrin qalan son dörd saatının aradan qaldırılmasından sonra reallaĢa bilər. (Diaqram 4.2). Bu əhəmiyyətli faydalar Azərbaycan hökuməti tərəfindən ÜDM-in bir neçə faizinin infrastruktur sahəsində dövlət investisiyalarına xərclənməsini əsaslandıra bilər. Diaqram 4.3 Azərbaycan: Hökumətin icmal büdcə Diaqram 4.4: Ġcmal büdcədə vəsaitin ayrılması: əməliyyatları, 1999-2007 beynəlxalq 8000 Ukrayna Ümumi dövlət 7000 xidmətləri Gürcü … Müdafiə 6000 Azərb… Hüquq-mühafizə 5000 2006 mln.manatla Ġqtisadi məsələlər 4000 2005 Ətraf mühit 3000 Albaniya Bolğar… Mənzil-kommunal 2000 Slovak… Səhiyyə 1000 PolĢa Mədəniyyət, din və 0 sair 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 0 5 10 15 20 25 30 35 Cari xərclər Ġnvestisiya xərcləri və xalis borclanma % GDP Mənbə: BVF. Mənbə: BVF. 4.14. Xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə artmasını nəzərə alaraq, sektorlar üzrə kommunal xidmətlərə qoyulan konkret investisiyaların nəzərdən keçirilməsi faydalı olar. Hökumət ən çox enerji təchizatı və yol sektorlarına investisiyalar qoyub. 2004-2007-ci illərdə 420 milyon AZN və ya DĠP-in təxminən 15% yetərli enerji təchizatı gücünün təmin edilməsi məqsədilə elektrik enerji sektoruna, xüsusilə istehsal və ötürmə sektorlarına (Nəzarət və ya Məlumatların Alınması / Enerjinin Ġdarə Edilməsi Sistemi və ya SCADA/EMS) xərclənmiĢdir (Cədvəl 4.5). Ġnvestisiyalar Bakı, ġəki, Astara, Naxçıvan və Xaçmazda ümumi dəyəri 350 milyon AZN təĢkil edən beĢ modul elektrik stansiyasına yönəldilib. Məcmu güc 2004-cü ildəki təxminən 5140 meqavatdan 2007-ci ildə təxminən 5600 meqavatadək artmıĢdır. Enerji sektorunda investisiya 133 Cədvəl 4.5: Azərbaycan: Ġcmal Ġnvestisiya Büdcəsi 2004–07 (min AZN) Cəmi Paylar 2004 2005 2006 2007 2004 -07 2004 -07 CƏMĠ 142.6 284.4 1,359.2 2,070.5 3,856.7 100.0 Ġdarəetmə 19.7 28.7 112.1 309.3 469.7 12.2 Sosial sektorlar 44.5 73.0 242.9 491.2 851.6 22.1 Təhsil 10.9 10.4 47.3 94.0 162.6 4.2 Səhiyyə 4.1 5.6 31.6 60.3 101.6 2.6 Sosial müdafiə və yardım . 7.3 4.9 17.5 33.0 62.8 1.6 Mədəniyyət, incəsənət, idman . və s. 4.2 12.1 36.5 179.9 232.6 6.0 ? mənzil təminatı Məbcuri köçkünlərin 18.0 40.0 110.0 124.0 292.0 7.6 Kommunal xidmətlər və enerji 45.0 105.8 667.8 657.3 1,475.8 38.3 Kommunal, xidmətlər, Ģəhər xidmətləri 15.9 49.9 352.7 257.6 676.0 17.5 Oguz -Qəbələa-Bakı 0.0 0.0 90.0 184.0 274.0 7.1 Kənd təsərrüfatı, meĢəçilik .və balıqçılıq 11.1 34.9 66.1 138.7 250.8 6.5 Suvarma 9,1 13,2 71,2 148,7 242,4 6.3 BTC-də hökumətin payı 18.0 21.0 110.0 0.0 149.0 3.9 Nəqliyat və rabitə 25.8 72.0 181.8 419.6 699.3 18.1 Yollar və körpülər 12.7 12.5 113.9 279.8 418.9 10.9 AZAL 3 .0 13.0 22.0 25.0 63.0 1.6 Bakı metropoliteni 1.6 3.6 31.5 45.3 82.0 2.1 Bakı -Tbilisi -Qars dəmir yolu 0.0 0.0 0.0 50.0 50.0 1.3 Digər 7.7 4.9 154.6 193.2 360.3 9.3 A IC - Nizamnamə kapitalı 0.0 0.0 90.0 0.0 90.0 2.3 ACQ-də ARDNġ-in payı 0.0 0.0 0.0 89.0 89.0 2.3 ARDNF tərəfindən maliyyələĢdirilir Mənbə: Azərbaycan hökuməti. 1 ARDNF tərəfindən maliyyələĢdirilib prioritetləri sistem itkilərini azaltmaqla səmərəliliyin artırılması üçün enerjinin paylaĢdırılması obyektlərinin bərpasından ibarətdir. 4.15. Yollara gəldikdə, hökumət iri dəhlizlərə, əsasən ġərq-Qərb və ġimal-Cənub dəhlizlərinə yüksək prioritet verib. Xüsusilə, o, qeyri-neft sektorunun (xüsusilə, kənd təsərrüfatı, emal və tranzit ticarəti) inkiĢafının stimullaĢdırılması və yoxsul əhali qruplarının yaĢayıĢ səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün nəqliyyat infrastrukturunun əhəmiyyətini vurğulamıĢdır. 2004-2007-ci illər ərzində icmal büdcəsində yolların tikintisi və bərpasının payı təxminən 10% təĢkil edib. Bu günədək, DĠP-də yol büdcəsinin təxminən yarısı magistral yollara ayrılıb (Cədvəl 4.6). Gələcəkdə, digər tranzit dəhlizlərinə və yerli yollara investisiyaların artırılması tələb olunacaq, çünki onların əksəriyyətinin istismar dövrü bitib və bərpa iĢlərinə ehtiyac duyulur. Bakı Ģəhərində yol hərəkətinin artması səbəbindən paytaxtda yollara və yol hərəkətinin idarə edilməsinə investisiyaların qoyulması ehtiyacı yaranır. 134 Cədvəl 4.6: Azərbaycan: Nəqliyyat sektoru üçün dövlət Ġnvestisiya Proqramı, 2004–07 (AZN) FUNKSĠONAL 2004 2005 2006 2007 Nəqliyyat və rabitə 17,790 29,099 181,642 369,580 o/c yollar və körpülər 12,740 12,513 113,917 279,750 Magistral yolları 12,740 9,147 50,604 131,294 Bakı Ģəhərinin yolları 0 0 55,018 146,026 Yerli yollar 0 3,366 8,295 2,430 su nəqliyyatı 0 0 13,800 1,043 dəmir yolları 450 0 400 15,350 AZAL 3,000 13,000 22,000 25,000 Bakı metropoliteni 1,600 3,586 31,525 45,252 Rabitə 0 0 0 3,185 Mənbə: Azərbaycan hökuməti. 4.16. Su təchizatı və kanalizasiya xidmətləri sektoruna investisiyalar sahəsində təmizləyici qurğuların və müvafiq ötürücü Ģəbəkəsinin bərpası və yenidənqurulmasına ən yüksək prioritet verilib. Onların əksəriyyətinin iqtisadi istismar dövrü artıq bitib və ya bitmək üzrədir. 2006-cı ilə qədər hökumət əsasən Böyük Bakının Su Təchizatı Layihəsi (Cədvəl 4.7) çərçivəsində su təchizatının təkmilləĢdirilməsi istiqamətində iĢ aparıb. Bu gün Lənkəran, ġirvan, Masallı, Astara və Mingəçevir kimi daha kiçik Ģəhərlər və rayon mərkəzləri diqqət mərkəzindədir. Hökumət Dünya Bankı daxil olmaqla, müxtəlif xarici donorların dəstəyi ilə külli miqdarda dövlət vəsaitini kiçik Ģəhərlərdə və kənd ərazilərində su təchizatı və kanalizasiya layihələrinə yönəldir. Hökumət, həmçinin, paytaxtın su təchizatı mənbəyi ilə bağlı uzun müddətli problemin həlli məqsədilə iri miqyaslı su kəməri layihəsinin (Oğuz-Qəbələ-Bakı Boru Kəməri Layihəsi) icrasına baĢlamıĢdır. Cədvəl 4.7: Su sektoru üçün Azərbaycan Dövlət Ġvestisiya t Proqramı, 2004–07 (AZN) Su və kanalizasiya ' 2004 2005 2006 2007 Layihələrdə tərəfdas payı 860 1,037 10,040 12,135 Abseron Yarimadası və 1750 5,650 13,384 24,415 Sumqay ıt) Rayonlar 13240 13,468 25,686 26,649 Saygacların qurulmasi 1,000 2,601 Oguz-QəBələ-Baki boru kəməri 90,000 184,000 Cəmi 15,850 20,156 140,110 249,800 Mənbə: Azərbaycan hökuməti 4.17. Dəmir yolu infrastrukturunun və lokomotivlərin həddən artıq çox köhnəlməsinə baxmayaraq, dəmir yolu sektoruna hökumət tərəfindən az vəsait ayrılır. (Cədvəl 4.5) Dəmir yolu infrastrukturunun və təcili təmirə ehtiyacı olan lokomotivlərin bərpasına yeni investisiyaların yatırılması tələb olunur - əsasən neftin nəqli üçün (Biləcəri stansiyasından Bakı Ģəhərinin yaxınlığında Böyük Kəsik sərhəd stansiyası vasitəsilə Gürcüstana və sonra Qara 135 Dənizdə yerləĢən Poti və Batumi limanlarına). 2008-2011-ci illər üzrə Azərbaycanın dəmir yolunun inkiĢafı proqramının layihəsi növbəti beĢ il ərzində 1,2 milyard AZN (və ya 1.5 milyard ABġ dolları) həcmində iri investisiyaların qoyulmasını nəzərdə tutur. 2.2.ELEKTRIK ENERJISI 4.18. Azərbaycanın demək olar ki, bütün əhalisinin elektrik enerjisi təchizatına çıxıĢı var və son iki il ərzində xidmətlərin keyfiyyəti xeyli yaxĢılaĢmıĢdır. Bakı Ģəhəri ərazisində elektrik xidmətlərinə çıxıĢ əhalinin hərəkəti səbəbindən təxminən 95%, ölkənin qalan ərazilərində isə demək olar ki, 100% təĢkil edir. Lakin enerji təchizatında fasilələr arabir baĢ verməkdədir. Xidmətlərin etibarlılığı regionda ən aĢağı göstəricilər arasında idi, lakin ölkə 2007- ci ildə enerji haqqını ödəyən əksər müĢtərilərə 24 saat enerji təchizatını bərpa etmiĢdir. Sabitliyin təmin edilməsi üçün Rusiya ilə paralel rejimdə iĢləməklə elektrik enerjisinin tezliyi göstəricilərini yaxĢılaĢdırılmıĢdır. Lakin ötürmə və paylama sisteminin texniki səmərəliliyi qaldırılsa da beynəlxalq standartlara çatdırılmalıdır (Diaqram 4.5). SCADA/EMS sisteminə iri investisiyaların qoyulması baĢa çatdırılandan sonra (2011-ci ildə gözlənilir), Azərbaycanda enerji təchizatı xidmətinin səviyyəsini və fövqəladə hallarda sistemi daha yaxĢı idarə edə biləcək. Diaqram 4.5: Elektrik enerjisi təchizatının keyfiyyəti və texniki itkilər, 2004-2005-ci illər (investisiyaların yatırılmasından öncə) 0 5 10 15 20 Transmissiya itkiləri (%) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Estoniya Elektrik təchizatında fasilələr (gunlər Fasilələrin müddəti (saatla) Estoniya Litva Macarıstan Turkiyə Litva Bolqarıstan Rumıniya Albaniya Bolqariya 2006 (208) 2005 Albaniya Azərbaycan 2004 Azərbaycan 2003 Gürcüstan (57) Gürcüstan Özbəkistan Ukrayna Moldoviya Özbəkistan Almaniya B.K. Mənbə:: BEEPS və DİG 4.19. Azərbaycanın enerji sektorunda bazarın strukturu Ģaquli inteqrasiya və tək-alıcı modelləri arasında orta variant kimi xarakterizə olunur. Hökumət elektrik enerji sənayesinə özəl sektoru tədricən cəlb etmiĢdir. Paylayıcı Ģəbəkə qismən sərbəstləĢdirilmiĢdir. Bakı Ģəbəkəsinə dövlətə məxsus paylayıcı Ģirkət xidmət edir. Digər üç paylayıcı Ģirkətin ikisi92 özəl 92 Sumqayıt və ġəki. 136 sektorun idarəçiliyi altında beĢ illik müqavilə əsasında fəaliyyət göstərir (lakin aktivlər Azərenerjiyə məxsusdur). Naxçıvanda ayrıca paylayıcı Ģirkət fəaliyyət göstərir. Enerjinin istehsalı seqmentində istehsal gücünün artırılması məqsədilə, hökumət müstəqil enerji istehsalçılarının (MEĠ) cəlb edilməsi ehtimalını nəzərdən keçirir. 4.20. Lakin ciddi strateji məsələ öz həllini tapmalıdır. Enerjinin paylaĢdırılması istisna olmaqla, sektorun strukturu ilə bağlı hökumətin planları (dövlət və özəl sektorları arasında vəzifələrin bölgüsü, özəl iĢtirakçıların nə dərəcədə cəlb olunması, sahiblik və idarəçilik praktikası) nə sektorun iĢtirakçılarına, nə də ictimaiyyətə dəqiq çatdırılmır. ―Azərenerji‖ ASC- nin gələcək rolu da qeyri-müəyyəndir. Bütün seçimlərin açıq olması görünür, və, o, milli ötürmə Ģirkəti və ya istehsal Ģirkəti ola bilər, ya da enerjini istehsal edən və ötürən və mümkün ki, MEĠ- lərdən əlavə enerjinin alan milli qurum qismində qala bilər. Azərbaycan, həmçinin, Cənubi Qafqaz, Rusiya, Türkiyə və Ġran arasında enerji ticarəti imkanlarını nəzərə alaraq, öz regional potensialını araĢdırmaq imkanına malikdir. Hökumət regional enerji bazarının inkiĢafında ölkənin rolu və ―Azərenerji‖ ASC-nin bu münasibətdə mümkün iĢtirakı ilə bağlı vacib strateji qərar qəbul etməlidir. 4.21. Tənzimləmə funksiyaları Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyi, Tarif ġurası və “Azərenerji” ASC arasında bölüĢdürülmüĢdür, lakin dəqiq müəyyən edilməmiĢdir (xüsusilə də potensial özəl elektrik enerjisi istehsalçılarından elektrik enerjisinin alıĢı saziĢlərinin idarə edilməsi ilə bağlı) - bu da, öz növbəsində, strateji qərarın verilməsindən sonra ən yaxĢı Ģəkildə müəyyən edilə bilər. Hal-hazırda, Azərbaycanda müstəqil tənzimləyici qurum mövcud deyil. Həmçinin, potensial özəl enerji istehsalçıları ilə enerjinin alınması müqavilələrini idarə edəcək qurumla bağlı konsensus yoxdur. Ümumiyyətlə tövsiyə olunur ki, paylama Ģirkətlərini və enerji istehsalçılarını birbaĢa əlaqələndirən daha çox bazar yönümlü enerji strukturu yaradılsın (Azərbaycanın vəziyyətində yəqin ki, uzun müddətli perspektivdə). Özəl sektorun daha çox cəlb olunması üçün hökumət tərəfindən müəyyən müdaxilələrin tələb oluna bilməsinə baxmayaraq, bu cür müdaxilələr müvəqqəti xarakter daĢımalıdır. Ġlkin müqavilələrin müddətinin bitməsindən sonra müstəqil tənzimləyici tərəfindən bazar prinsiplərinə əsaslanan tənzimləməyə qayıtmaq tövsiyə olunur. Lakin hökumətin bu yanaĢmanı tətbiq edəcəyi özünü aydın təzahür etdirmir. Hökumətin sektor üçün biznes modelə sadiq olmaması investisiyalar və idarəetmə ilə bağlı ciddi qərarları ləngidir və hökumət üçün həddindən artıq yüksək fəaliyyət və maliyyə risklərini yaratmağa davam edir. 4.22. Elektrik enerji sektorunda müəyyən Cədvəl 4.8: Azərbaycanda Enerji Tarifləri, 2006–07 (AZN bir kV saat üçün AZN) maliyyə məsələləri son zamanlar tariflərə Artım dəyiĢikliklərin edilməsi və sayğaclaĢdırma 2006 2007 (%) səyləri hesabına həll olunub. Elektrik enerji Fiziki Ģəxslər 0.0192 0.0600 212.5 tariflərinin məsrəfləri ödəyən səviyyəyə Ġsteshsal - 0.0260 0.0600 130.8 çatması və ya yaxınlaĢması müĢahidə olunur. Ticarət və xidmətlər 0.0600 0.0600 0.0 Fiziki Ģəxslər üçün elektrik enerji tarifi 2007- ci ilin yanvar ayında üç qat qaldırılıb (Cədvəl Mənbə: Tarif ġurası. 4.8). 2007-ci ilin noyabr ayında Bakı və Sumqayıt Ģəhərlərində sayğaclaĢdırma 100%-ə, və ölkənin qalan ərazilərində ona yaxın səviyyəyə çatıb. 137 4.23. Buna baxmayaraq, mövcud məsrəflərlə sektorun davamlı olmasını gözləmək olmaz, bunun üçün yığımın 100%-ə yaxın səviyyəyə qaldırılması tələb olunur. Hökumət tərəfindən transferlərin ayrılmasına Cədvəl 4.9: PaylaĢdırma Ģəbəkələrinin elektrik enerji tarifinin müvəqqəti olaraq ehtiyac yığılması səviyyəsi, 2005–07 (%) yaranmasa da, prinsip etibarilə potensial iqtisadi kəsirlər 2005 2006 2007 paylama Ģirkətlərinin Sep. C əmi 45.8 35.3 52.5 ―Azərenerji‖ ASC-yə və ya Barmek 52.2 8.4 ―Azərenerji‖ ASC-nin ARDNġ- Bakı elektrik Ģəbəkəsi 52.6 60.6 ə borclarının yığılmasında və ya Sumqayıt elektrik Ģəbəkəsi 57.3 36.3 baĢqa cür təmir və istismarla Baiva 34.1 24.2 bağlı zəruri investisiyaların Az ərenerjinin dig ə r sah əl əri 55.3 61.0 gecikdirilməsində Naxçıvanın elektrik Ģə b ə k əl əri 38.5 47.2 63.1 gizlənəcəkdir. Paylama Mənbə: Azərenerji. Ģirkətlərindən – faktiki olaraq müĢtərilərdən – yığım artırılır. Topdan satıĢ enerji haqlarının yığımı 2005-ci ildəki təxminən 46%-dən 2007-ci ilin sentyabr ayında təxminən 53%-ə (Cədvəl 4.9) qalxıb və 2008-ci ildə onun ciddi artması görünür. Lakin, yığım hələ də qeyri-məqbul aĢağı səviyyədədir və elektrik enerjisini paylaĢdıran Ģirkətlərin, və, həmçinin, ―Azərenerji‖ ASC-nin maliyyə davamlılığını təhlükə altına qoyur. Kommersiya və texniki effektivliyin artırılması, və eyni zamanda gələcəkdə lazımsız qiymət artımının məhdudlaĢdırılması zəruridir. Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, mövcud tarif yoxsul ev təsərrüfatları üçün ağır yükdür və səmərəli sosial müdafiə sisteminin vacibliyini artırır. Azərbaycanda Alıcılıq Qabiliyyətini Pariteti metodu əsasında adambaĢı ÜDM-ə nisbətən elektrik enerjinin qiyməti Baltik ölkələri və Bolqarıstandakı eyni göstəricidən yüksəkdir. Həmin ölkələrin bəziləri beynəlxalq enerji qiymətlərinin artırılmasını tariflərində hələ ki, nəzərə almayıblar. Lakin aydındır ki, Azərbaycanın elektrik enerji qiymətləri artıq regionda ən aĢağı qiymətlər arasında deyil. 4.24. Elektrik enerjisinə tələbin idarə olunmasının gücləndirilməsi 2007-ci ildən baĢlayaraq izafi enerji istehsalının azalmasına təsir göstərmiĢdir. Nəzarət olunmayan ödəməmələr və ya aĢağı enerji tarifləri səbəbindən elektrik enerjisi ifrat istehlak olunmuĢdur. Daha yüksək enerji tariflərini və ümumi sayğaclaĢdırmanı nəzərə alaraq, müĢtərilər enerjidən daha rasional istifadə etməyə məcburdurlar. Hazırkı yanaĢma digər infrastruktur sektorlarına da tətbiq olunmalıdır. 4.25. Bu müsbət nəticələrin davamlılığını təmin etmək üçün, bir sıra islahat proqramı daha da gücləndirilməlidir. Məsrəfləri ödəyən səviyyəyə çatdırılmaq üçün elektrik enerji tarifləri üç qat qaldırılıb və demək olar ki, hər yerdə sayğaclar quraĢdırılıb. Lakin ilk növbədə pərakəndə və topdansatıĢ enerji haqlarının yığımının demək olar ki, 100% səviyyəsinə çatdırılması sektorda gələcək islahatların davamlılığının təmin edilməsi üçün ən təcili və fundamental Ģərtdir. Paylama Ģirkətlərindən enerji haqlarının yığılması tədricən artır, lakin əksər ərazilərdə 50-60% səviyyəsində qalmaqdadır. Ġkincisi, Azərbaycan enerji hasilatına külli miqdarda dövlət vəsaitini xərcləyib. Lakin həm faktiki investisiyalar, həm də təkmilləĢdirilmiĢ ödəniĢ-stimul mexanizmləri vasitəsilə sektor üçün böyük potensiala malik olan paylama seqmentində səmərəliliyin artırılmasına da yüksək önəm verilməlidir. Bu baxımdan ötürmə sisteminin yenidən qurulması və SCADA/EMS sisteminin tətbiqi əhəmiyyət kəsb edir. Sumqayıt və ġəki Ģəbəkələrindən nümunə götürərək, enerjinin paylaĢdırılmasına özəl sektorun cəlb 138 olunması, düzgün həyata keçirilsə, kommersiya effektivliyinin artırılmasına ciddi təsir göstərə bilər (HaĢiyə 4.1). Özəl paylayıcılar üçün enerji təchizatının kommersiya xarakterini və enerjinin yalnız enerji haqlarını ödəyənlərə təmin edilməsini, xidmət haqlarını ödəməyən müĢtərilərə xidmət göstərməkdən imtina etmək hüququnu və ödəniĢ borclarının aradan qaldırılması üçün sadə, cəld və məsrəf nöqteyi-nəzərdən sadə tədbirləri müəyyən edən səmərəli qanunvericilik çərçivəsi təmin edilməlidir. HaĢiyə 4.1: Gürcüstanın enerji paylaĢdırılması Ģəbəkəsində özəl sektorun iĢtirakı Enerjinin paylaĢdırılmasında özəl sektorun iĢtirakı kommunal müəssisələrə sayğaclaĢdırmanı, yığımı, və bununla da maliyyə vəziyyətlərini yaxĢılaĢdırmağa imkan verir. Misal üçün, Gürcüstan 1998 -ci ildə Tbilisidə enerjinin paylaĢdırılması üçün özəl operatoru cəlb edib. MüĢtərilərdən enerji haqlarının yığımı 2000-ci ildəki 44%-dən 2002- ci ildə 86%-ə qalxıb. Həmin dövr ərzində, gəlirlər təxminən 170%-ə qalxıb, tarif isə nisbətən az, təxminən 20% qaldırılıb (2000-ci ildə bir kilovat / saata 8.6 laridən 2002-ci ildə bir kilovat/saata 10.3 lariyə). Tarifin qaldırılması gəlirin müəyyən dərəcədə artmasına təsir göstərib, lakin Gürcüstanın uğuru əsasən sayğaclaĢdırmanın gücləndirilməsi və icra tədbirləri vasitəsilə enerji haqlarının yığılmasında ciddi irəliləyiĢlərlə izah olunur. Əlavə olaraq, Gürcüstanın təcrübəsi onu göstərir ki, hazırkı ―aqressiv yanaĢma‖ aĢağı gəlirli ev təsərrüfatlarına yetərli subsidiyaların və transferlərin verilməsi vasitəsilə sosial məsələlərlə uyğunlaĢdırıla bilər. Ġstilik istisna olmaqla, iĢıqlandırma və bəzi kiçik elektrik cihazların iĢini təmin etmək üçün minimal məbləğdə subsidiya mənfi sosial təsirləri əsasən aradan qaldıracaq. 2003-cü ilin Qızılgül Ġnqilabından sonrakı illərdə Gürcüstan hökuməti sektorun fəaliyyətini təkmilləĢdirmək üçün idarəetməyə podratçıları cəlb edib, ondan sonra isə paytaxtdan kənar bütün paylaĢdırma Ģəbəkələrinin özəlləĢdirilməsini aparıb və hər iki addım enerji sektorunun maliyyə davamlılığının təmin edilməsi üçün önəmli olmuĢdur. Mənbə: Besant-Cons 2006 4.26. Əlavə olaraq, hökumət sektora daha çox özəl investisiyaların cəlb edilməsi üçün sektoral struktura malik olmalıdır (Dövlət və özəl sektorun rolları aydın bölünməlidir). Azərbaycan enerji istehsalında rəqabətli mühitdən uzaq ola bilər, buna baxmayaraq MEĠ-lərə paylama Ģirkətləri və iri müĢtərilərlə birbaĢa müqavilələr bağlamağa icazə vermək olar. BirbaĢa ikirətəfli müqavilələr qonĢu Gürcüstanda enerji haqlarının yığılmasına müsbət təsir göstərib və tədricən daha rəqabətli enerji sektorunun yetiĢdirilməsi üçün əsas təĢkil edə bilər. Konsessiyalar, lisenziyalar, tariflər və sektorda həyata keçirilən fəaliyyətlərə nəzarət etmək üçün kifayət qədər səlahiyyətləri olan tənzimləyici qurum yaradılmalıdır. Tarif ġurası və ya tənzimləyici qurumun varisi, həmçinin, qiymətin qeyri-rəqabətli elementlərini (misal üçün ötürmə haqları) və inflyasiyanı xüsusi nəzərə alan orta müddətdə qiymətlərin tənzimlənməsi üzrə Ģəffaf mexanizmi müəyyən etməlidir. Enerji sektoruna daxil olan özəl investorlar üçün elektrik enerjisinin gələcək qiymətləri barədə məlumat (bu əvvəlcədən proqnozlaĢdırıla bilən olmalıdır) və hökümətə etimad tələb olunur. Əgər Hökumət kommunal müəssisələrə pərakəndə qiymətlərini razılaĢdırılmıĢ səviyyəyə qaldırmağa imkan yarada bilməsə, o zaman topdansatıĢ və pərakəndə qiymətləri arasında mümkün mənfi fərqin ödənilməsi üçün transfer və ya subsidiyalar tələb olunacaq. Əks təqdirdə, özəl sektorun infrastrukturda iĢtirakı ilə bağlı Hökumətə etibarlılıq əhəmiyyətli dərəcədə azala bilər. (HaĢiyə 4.2). HaĢiyə 4.2: Enerji istehsalında özəl sektorun iĢtirakı Bir sıra ölkələrdə, enerji sektoruna yeni daxil olan özəl Ģirkətlərin fəaliyyəti tənzimləyici qurum tərəfindən deyil, müqavilə əsasında fəaliyyət göstərirlər. Bu kimi müqavilələr arzuolunmaz hallara gətirib çıxara bilər: investisiya çatıĢmazlığı tarif səviyyəsinin düzgün olmaması və nəticədə bu məsələlər likvid və rəqabətli elektrik enerji bazarının inkiĢafına mane ola bilər. (Uzunmüddətli enerji alıĢı ilə bağlı müqavilə (EAM) çərçivəsində bütün kommersiya riskləri özəl istehsalçıdan dövlət alıcısına ötürülür). Bununla belə, tək alıcı modeli, enerji istehsalçısı ilə paylayıcı Ģirkətlərlə birbaĢa bazar müqavilənin bağlanması mexanizmini nəzərdə tutmur bununla alıcı izafi enerji istehsalını 139 dəstəkləyir və ona görə yüksək qiymət ödəyir. PolĢanın elektrik enerji sənayesi 1990-cı illərin əvvəllərində ixtisaslaĢdırılıb. ―Polskie Sieci Elektroenergetyczne‖ Ģirkəti ölkədə yeganə Ģirkətdir və onun fərdi istehsalçılarla 24- dən artıq EAM müqaviləsi bağlanılıb və ölkənin enerji tələbinin üçdə ikisini əhatə edir. Bu standart saziĢ gələcək liberalizasiya səylərini çətinləĢdirmiĢdir. Macarıstan da, EAM-la pərakəndə qiymətləri arasında əlaqənin olmamasından əziyyət çəkmiĢdir, çünki Hökumət pərakəndə qiymətləri lazımı səviyyəyə qədər artırmamıĢdır. Bunun nəticəsində operatorlara büdcədən birbaĢa subsidiyalar ayırmaq lazım olmuĢdur. Beləliklə ilkin müqavilə dövrünün bitməsindən sonra tənzimləmə qurumu tərəfindən tənzimləməyə qayıtması tövsiyə olunur. Mənbə: Nyuberi 2001, Kessides 2004, və Besant-Cons 2006. 4.27. Enerjinin topdansatıĢı sahəsində liberallaĢdırma və rəqabətlilik daxil olmaqla daha qabaqcıl və rəqabətli enerji sektorunun təmin edilməsi üçün, Azərbaycan daha mürəkkəb institusional mexanizmləri yaratmalıdır. Lakin bu qərar, xüsusi olaraq, potensial regional bazara münasibətdə daha geniĢ strateji yanaĢma ilə birlikdə qəbul olunmalıdır. Qazaxıstan, Rumıniya, Türkiyə və Ukraynada ixtisaslaĢma və özəlləĢdirmə vasitəsilə tam rəqabətli strukturlar yaradılmıĢdır. Eynilə, ―Azərenerji‖ enerji paylayıcı sistemin istismarı və ona sahibliyin istehsal fəaliyyətindən tam ayrılması vasitəsilə daha birmənalı Ģəkildə ixtisaslaĢa bilər. Bundan əlavə, istehsalın paylaĢdırmadan ayrılması beynəlxalq təcrübəyə və konkret olaraq AB- nin rəqabətli sisteminə uyğun olacaq. Azərbaycanda bu daha çox əhəmiyyət kəsb edər, əgər enerji istehsalçıları Ģirkətlərinə müĢtərilər üzrə rəqabət aparmaq imkanları yaradılar. Müstəqil tənzimləyiciyə sektora daxil olan yeni Ģirkətlərə, ötürmə və pərakəndə satıĢ tariflərinə (real rəqabətli bazarın olmamasını nəzərə alaraq), müĢtərilərə göstərilən xidmətlərin səviyyəsinə və ticarətin təĢkilinə nəzarət etmək üçün tam səlahiyyətlər verilməlidir. Əlavə olaraq, regional enerji bazarının tətbiq olunacağı halda, güclü bazar operatoruna ehtiyac olacaq. Bu cür regional bazar (Cənubi Qafqaz ölkələrinin hüdudlarından çıxmaqla) qismən tamamlayıcı xarakter daĢıyacaq və daha iri miqyaslı bazarlara və istehsal güclərinə çıxıĢı təmin etməklə və bununla rəqabətin müĢtərilərin xeyrinə daha yaxĢı iĢləməsinə imkan yaratmaqla xidmətlərin səmərəli göstərilməsi üçün ciddi potensiala malikdir. 4.28. Sektorun yüksək prioritetli qısa müddət baxımından həyata keçirilməsi zəruri olan islahatları aĢağıdakılardır:  Həm topdansatıĢ həm pərakəndə satıĢ səviyyələrində xidmət haqlarının demək olar ki, tam yığımının təmin edilməsi.  Bazarların strukturu və enerji sektorunda regional potensialın istifadə edilməsi ilə bağlı strateji qərarların verilməsi; gələcək yenidən təĢkil olunmuĢ enerji sektorunda ―Azərenerji‖ ASC-nin rolunun və sahibliyinin nəzərdən keçirilməsi.  Hökumət tərəfindən planlaĢdırıldığı kimi MEĠ-larla müqavilələrin bağlanması.  Tariflərin müstəqil qaydada müəyyən edilməsi və paylayıcı Ģirkətlər, gələcək MEĠ-lər və ―Azərenerji‖ ASC-nin fəaliyyətinə nəzarət edilməsi üçün müstəqil tənzimləyicinin yaradılması.  Enerjinin paylaĢdırılması üçün əlavə konsessiya / idarəetmə müqavilələrinin bağlanması. 2.3.RABITƏ 4.29. Mobil rabitə bazarının son zamanlar inkiĢaf etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda telekommunikasiya xidmətlərinə çıxıĢ regionun digər ölkələrilə müqayisədə nisbətən 140 məhduddur. Stasionar telefon xətlərinin sıxlığı çox aĢağı səviyyədədir və 15% təĢkil edir. Mobil rabitəyə çıxıĢ artır, lakin 40% səviyyəsində qalmaqdadır (Diaqram 4.6). Telekommunikasiyaların keyfiyyəti də, aĢağıdır. Azərbaycanda stasionar telefon xətlərində nasazlıq əmsalı 100 əsas xətt üçün 46 təĢkil edir, bu da Türkiyədə həmin göstərici ilə müqayisədə 2 qat və Gürcüstanla müqayisədə 3 qat yüksəkdir. Diaqram 4.6: Stasionar telefon xətlərin və mobil Ģəbəkənin sıxlığı Hər 100 nəfərə stasionar telefon müĢtərisi 160 60 Azərbaycan Azərbaycan Estoniya 100 nəfərə mobil Hər 140 telefon müĢtərisi Estoniya PolĢa 50 Litva 120 PolĢa Albaniya Litva 40 Gürcüstan 100 Albaniya 80 Gürcüstan 30 60 20 40 10 20 0 0 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 Mənbə: DİG (Dünyanın İnkişaf Göstəriciləri), Beynəlxalq Telekommunikasiyalar Birliyi (ITU), və Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi 141 4.30. Hökumət sektorda müəyyən islahatlara baĢlayıb. Mobil rabitə bazarında pərakəndə satıĢ qiymətləri tam liberallaĢdırılıb və, Diaqram 4.1: Rabitə islahatı indeksi prinsipcə, bazar xarici investisiyalar üçün açıqdır. 2007-ci ildə üçüncü mobil rabitə Ģirkəti Azərfon (Nar Mobile) 4.5 fəaliyyətə baĢlamıĢdır, bu da bazarda rəqabətliliyi artırıb və ölkədə mobil 4 Ģəbəkəyə çıxıĢı geniĢləndirmiĢdir. 3.5 QarĢılıqlı bağlantı hökumət tərəfindən 3 ciddi tənzimlənir, lakin bu tənzimləmə 2.5 Ģəffaf deyil. Yerli və Ģəhərlərarası 2 danıĢıq haqları arasında tariflərin yenidən tarazlaĢdırılmasını davam 1.5 etdirmək üçün fiziki Ģəxslərin stasionar 1 telefon xətlərinə görə aylıq abunə haqqı 0.5 2005-ci ildə 0,70 ABġ dollarından 0 2007-ci ildə 2,30 ABġ dollarına Estoniya Azərbaycan Bolqarıstan Rumıniya Litva qaldırılıb. Bundan fərqli olaraq, 2007-ci 2002 2007 ilin iyun ayında Ģəhərlərarası danıĢıq haqqı 0,09 AZN-dən 0,07 AZN-ə qədər AYĠB Ġnfrastruktur Ġslahatı Ġndeksi (telekommunikasiya) şaquli ox üzrə AYİB İnfrastruktur İslahatı İndeksi (telekommunikasiya) azaldılıb. 2008-ci ildə telefon tariflərinə Mənbə: AYĠB-in Keçid Ölkələri haqqında Hesabatı, 2007 heç bir düzəliĢ edilməmiĢdir. 4.31. Eyni zamanda rabitə sahəsində islahatların həyata keçirilməsində durğunluq müĢahidə olunur. Bu sahədə Hökumət tədbirlər görə bilər. AYĠB-in rabitə üzrə infrastruktur islahatı indeksi Azərbaycan üzrə regionda ən aĢağıdır (Diaqram 4.7). Azərbaycanda rabitə sahəsində müstəqil tənzimləyici hələ də mövcud deyil. Rabitə və Ġnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi həm tənzimləyici (tariflərin müəyyən edilməsi istisna olmaqla), həm də rabitə Ģirkətlərinin həmsahibi qismində çıxıĢ edir. Azərbaycan Hökuməti stasionar telefon xidmətlərini göstərən Ģirkətlərə tam sahib və mobil operatorlarına qismən sahib olması ilə səciyyələnən müstəsna hallardan biridir. Hökumət xarici investorlara açıqlıq iĢarəsi olaraq stasionar telefon operatorlarının satılmasına baĢlaya bilər. 4.32. Stasionar xətlər bazarında tariflərin yenidən tarazlaĢdırılmasının davam edilməsi zəruridir. QaldırılmıĢ abunə haqları yenə də Azərbaycanın normasından aĢağıdır və digər telekommunikasiya seqmentlərindən çarpaz subsidiyalar hesabına maliyyələĢdirilir. Biznes subyektlərinin ödədiyi tariflər yüksəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda yerli zənglər üçün danıĢıq müddətinə görə tarif mövcud deyil, bu da o deməkdir ki, aylıq abunə haqqı limitsiz istifadəyə imkan verən sabit ödəniĢdir. Bundan baĢqa 2007-ci ildə qiymətin bir qədər aĢağı salınmasına baxmayaraq Ģəhərlərarası danıĢıqlar bahalı olaraq qalır. Yeddi dəqiqəlik Ģəhərlərarası danıĢığın dəyəri aylıq abunə haqqı ilə eynidir. Hökumət hər bazar seqmentində bazara yönəlmiĢ rəqabəti artıraraq tariflərin yenidən tarazlaĢdırılmasını sürətləndirməli və qiymət təhrifini aradan qaldırmalıdır. 142 Cədvəl 4.10: QarĢılıqlı bağlantının tənzimlənməsi Ayrı tənzimləyici Tabelilik : QarĢılıqlı bağlantı tariflərini müəyyən edən təĢkilat: Estoniya Hə Sahə nazirliyi Operatorlar Latviya Hə Yoxdur Tənzimləyici Litva Hə Prezident Tənzimləyici və operatorlar Türkiyə Hə Parlament Tənzimləyici Bolqarıstan Hə Nazirlər Kabineti Tənzimləyici Belarus Yox ... Operatorlar Azərbaycan Yox ... Digər nazirlik (Tarif ġurası) Gürcüstan Hə Prezident Tənzimləyici və operatorlar Özbəkistan Yox ... Sahə nazirliyi və operatorlar Mənbə: Beynəlxalq Rabitə Birliyi (ITU), tənzimləmə və rəqabət haqqında məlumat bazası. 4.33. Rabitə sahəsində özəl sektor əsasən aparıcı rol oynaya bilər, lakin ən azı iki sahə hökumətin müdaxiləsini tələb edir: qarĢılıqlı bağlantıların tənzimlənməsi və lisenziyalaĢdırma. Azərbaycanda, ―Aztelekom‖ və ―Azercell Telecom‖ müvafiq olaraq stasionar və mobil rabitə bazarlarında əhəmiyyətli bazar gücünə malik olan operatorlardır. Hökumət bazarda artıq fəaliyyət göstərən və bazara yeni daxil olanlar arasında ayrıseçkililik xarakteri daĢımayan və məsrəflərə əsaslanan bağlantı saziĢləri əsasında rəqabətin gücləndirilməsini təmin etməlidir. Bunu, Nazirlikdən tənzimləmə funksiyalarının ayrılması və yaxud siyasi müstəqilliyə, cavabdehliyə, bacarığa və lazımı resurslara malik olan müstəqil qurumun yaradılması yolu ilə həyata keçirmək olar. Tənzimləyicinin yaradılması vasitəsilə səmərəli rəqabəti təmin etməlidir (Cədvəl 4.10). ġəffaflıq və mübahisələrin obyektiv həlli tədbirləri qarĢılıqlı bağlantı tariflərinin, və yerli xətlər və beynəlxalq Ģlüzlar kimi vacib vasitələrə çıxıĢın tənzimlənməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Stasionar və mobil operatorlar üzərində dövlətin mülkiyyəti də rabitə bazarının daha da liberallaĢdırılması məqsədilə azaldılmalıdır, çünki dövlətin sahibliyi bazarda artıq fəaliyyət göstərən və bazara yeni daxil olan operatorların hökumət tərəfindən tənzimlənməsini çətinləĢdirə bilər. HaĢiyə 4.3: Rabitə sektorunda islahatların sürətləndirilməsi Rabitə sektorunda islahatları davam etdirmək üçün Azərbaycan özəl sektorun stasionar xətlər bazarına cəlb edilməsi imkanlarını araĢdırmalıdır, lakin bu, ölkənin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları (ĠKT) bazarının inkiĢafı üzrə tam strategiya ilə uyğunlaĢdırılmıĢ qaydada həyata keçirilməlidir. Ġlk növbədə bu strategiya üzrə razılıq əldə edilməlidir. Qabaqcıl ĠKT yalnız Ģirkətlərin səmərəliliyinin artırılması üçün deyil, həmçinin, ĠKT əsasında iĢləyən yeni bazarların inkiĢaf etdirilməsi üçün istifadə edilə bilər. Milli strategiyaya əsaslanaraq, mövcud qanunvericilik və tənzimləyici çərçivələrin yeniləĢdirilməsi tələb oluna bilər. Paralel olaraq, qiymətlərdən baĢqa həm də texniki standartlara və lisenziyaların verilməsinə nəzarət edəcək müstəqil tənzimləyici orqan yaradılmalıdır. Bu sektor texniki cəhətdən mürəkkəbdir və çox yüksək sürətlə inkiĢaf edir, və bununla tənzimləyicinin Ģtatı bütün zəruri mütəxəssislərlə təmin edilməlidir. QarĢılıqlı bağlantı və diapazon hüquqlarının verilməsi onun tərəfindən tənzimlənəcək vacib sahələridir. Ġslahatlar dəstinin bir hissəsi olaraq, ondan sonra, ―Aztelekom‖ strateji özəl operatora çevrilmək üçün qismən və tədricən özəlləĢdirilə bilər. Mövcud və potensial ĠKT xidmətlərinin, o cümlədən beynəlxalq zənglərin, mobil rabitənin və DSL-in birləĢdirilməsi (sərbəstləĢdirilməsi) inkiĢaf strategiyasına uyğun olmalıdır və nəzərdən keçirilən Ģirkətin rəqabət qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır. Yeni operatorun üzərinə qeyri-mənfəətli Ģəraitdə stasionar xətlər Ģəbəkəsinin istismarı və ya geniĢləndirilməsi öhdəliyi qoyulsa, bütün ĠKT operatorları tərəfindən vəsaitin ayrılması Ģərtilə universal çıxıĢ fondu mexanizmi yaradılmalıdır. Lakin stasionar operatora verilmiĢ müstəsnalıq artıq indi minimum səviyyəyə endirilməli və ya tamamilə aradan qaldırılmalıdır. Uzun müddət davam edən özəl monopoliya ĠKT bazarlarının sürətli və dinamik inkiĢafını sarsıda bilər. QarĢılıqlı bağlantı, açıq çıxıĢ və operatorun dəyiĢdirilməsi təqdirdə nömrənin saxlanması imkanı (number portability) ilə bağlı rəqabətliliyi dəstəkləyən qanunvericilik böyük əhəmiyyət kəsb edir. 143 4.34. Rabitə xidmətlərinə, xüsusilə mobil rabitə xidmətlərinə artan tələbatı nəzərə alaraq yeni lisenziyaların ayrılması üzrə səmərəli mexanizmin hazırlanması tələb olunur. Bazarın rəqabətliliyi lisenziyaların verilməsində səmərəliliyin artırılması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Lisenziyaların proqnozlaĢdırılan qaydada verilməsi operatorlar və alternativ informasiya və kommunikasiya texnologiyaları arasında bazarın dinamik inkiĢafına Ģərait yaradacaq. Daha çox mobil operatorun, mümkün olaraq üçüncü nəsil mobil telefon standartları və texnologiyaları bazarına (3G) cəlb edilməsi üçün yaxĢı potensial ola biləcək. 4.35. Rabitə sektorunda yüksək prioritetli qısa müddət baxımından həyata keçirilməsi zəruri olan islahatlar aĢağıdakılardır:  Sektorun müasirləĢdirilməsi üzrə ətraflı strategiyanın hazırlanması  Rabitə sektoru üçün müstəqil tənzimləyici orqanın yaradılması  ―Aztelekom‖ müəssisəsinin satılması  QarĢılıqlı bağlantı üzrə Ģəffaf və ayrıseçkililik xarakteri daĢımayan qaydaların müəyyən edilməsi  Mobil rabitə üzrə birgə müəssisələrdə dövlət payının azaldılması. 2.4.AVTOMOBIL YOLLARI 4.36. Azərbaycanda yol infrastrukturunun həm uzunluğu, həm əhatəliliyi regional və beynəlxalq yol əlaqələri üçün yetərlidir. Lakin Ģəbəkənin əksər hissəsinin vəziyyəti bərbad və ya təhlükəlidir (Diaqram 4.8). Yol örtüyü olmayan yollar ümumi Ģəbəkənin 50%-ni təĢkil edir. Əsas dəhlizlərdə yolların 56%-nin pis vəziyyətdə və təxminən 30%-nin təcili təmirə ehtiyacı olduğu ehtimal olunur. Regional və yerli yolların 45%-nin istismar dövrü bitmiĢdir. Yollardan istifadə edən sahibkarlar nəqliyyat problemlərini hazırkı məqamda öz biznes fəaliyyətləri üçün ciddi maneə hesab etməsələr də, yolların aĢağı keyfiyyəti Azərbaycanın tranzit ölkə qismində inkiĢafı baxımından risklər yaradır. Bundan əlavə, yolların bərbad vəziyyəti yol qəzaları və insanların xəsarət alması, nəqliyyat vasitələrinin zədələnməsi və havaya CO2 emissiyasını artırır. Diaqram 4.8: Azərbaycanda və regionun digər ölkələrində yolların keyfiyyəti, 2005 100% Uk r a i n a 90% Gü r c ü s t a n 80% Az ə r bay c an 70% Al b a n i y a 60% 50% B e lor us iya 40% B o l q a r ıs t an 30% Sl o v a k i y a 20% La t v i y a 10% M a c a r ıs t an 0% Magis tr al yollar Res publika Kollektor yollar ı Yer li yollar 0 20 40 60 80 100 120 əhəmi yyətl i yol l ar Macar ı stan Latviya Slovakiya Bolqar ı stan Belor us iya Albaniya Az ər baycan Gür cüs tan Ukr aina Yaxşı Or ta Qeyr i-qənaətbəxş P is Mənbə: DĠG (Dünyanın ĠnkiĢaf Göstəriciləri), Magistral Yol 2 Layihəsi üzrə LQS 4.37. Son zamanlarda Azərbaycanın iqtisadi inkiĢafı və nəqliyyat vasitələrinin sayının sürətlə artması yolların keyfiyyəti üçün riskləri artırır. 2003-cü ildən etibarən hər il ölkədə 144 qeydiyyata alınmıĢ nəqliyyat vasitələrinin sayı 10% artmıĢdır. Təmir vaxtında aparılmasa, yerli yolların vəziyyəti daxili yol hərəkətinin artması nəticəsində sürətlə pisləĢəcəkdir. Yekun olaraq, yerli yol Ģəbəkələrinin pis vəziyyəti qeyri-ənənəvi qeyri-neft sektorunun gözlənilən inkiĢafına və kənd ərazilərində sosial və iqtisadi Ģəraitin yaxĢılaĢdırılmasına mənfi təsir göstərəcək. 4.38. Donorların geniĢ miqyaslı yardımı ilə və hökumət tərəfindən külli miqdarda vəsait ayrılmaqla, hökumət vacib dəhlizlərə, əsasən də ġərq-Qərb və ġimal-Cənub dəhlizlərinə yüksək prioritet verib. 2004-2007-ci illərdə yolların tikintisi və bərpası icmal dövlət büdcəsinin təxminən 10%-ni təĢkil etmiĢdir. Əlavə olaraq, DĠP-də yol büdcəsinin təxminən yarısı magistral yollara ayrılmıĢdır. Həmçinin, gələcəkdə nəqliyyat hərəkətinin artacağını nəzərə alaraq digər tranzit dəhlizlərinə və Bakı Ģəhərinin ətrafındakı yollara investisiyalar artırılacaqdır. 2008-ci ildən baĢlayaraq, hökumət təxminən 45%-nin istismar dövrü bitmiĢ regional və yerli yolların bərpasını sürətləndirmək niyyətindədir. 4.39. Yol sektorunun inkiĢafı maliyyə vəsaiti ilə deyil, zəruri layihələrin həyata keçirilməsi üçün inzibati potensialın çatıĢmazlığı ilə məhdudlaĢdırılır. Dövlət yol agentliyi, ―AzərYolServis‖ (AYS) nəqliyyat sahəsində yüksək ixtisaslı peĢəkarların ciddi çatıĢmazlığı ilə üzləĢir. Yol layihələrinin sayının artmasını nəzərə alaraq, planlaĢdırma potensialının aĢağı səviyyədə olması narahatlıq doğurur. Bu zaman layihələndirmə və satınalma prosesinə, o cümlədən məsləhətçilərin cəlb olunması prosesinə az diqqət yetirilir. Son üç il ərzində icmal büdcədən yollara və körpülərə ayrılan vəsait 20 dəfədən çox artıb. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 2008-ci ildən baĢlayaraq regional və yerli yolların bərpasının sürətləndirilməsi yol orqanlarına əlavə gərginlik yaradacaq. Qeyd etmək lazımdır ki, AYS-nin istismar bölməsinin modernləĢdirmə prosesinə açıq olmadığı nəzərə çarpır. Cavan və motivasiyalı əməkdaĢların iĢə götürülməsi vasitəsilə həmin Ģöbənin potensialının artırılması tələb olunur. 4.40. Azərbaycanda yollara təsir göstərən digər ciddi problem keyfiyyətli çoxillik yol büdcə prosesinin olmamasından ibarətdir. Müvafiq çoxillik tikinti və istismar proqramı çevik orta müddətli büdcənin formalaĢdırılmasını tələb edir. Bundan baĢqa Azərbaycan vəsaitin HaĢiyə 4.4: PolĢa və Macarıstanda yol fondu və özəl magistral yollarının inkiĢafı 2004-cü ildə PolĢa yol investisiyaları üçün çoxillik büdcədənkənar maliyyə təĢkilatını – Milli Yol Fondunu (KFD) yaradıb. KFD-in vəzifəsi yanacaq haqları, icarə haqları və yollardan istifadə haqlarının yığılmasından ibarətdir. Fondun illik gəliri 250 milyon avro, və ya yol xərclərinin təxminən 20%-ni təĢkil edir. Fond tərəfindən ayrılmıĢ ümumi vəsait 2005-ci ildə 1,1 milyard Avro, 2006-cı ildə 1,5 milyard Avroya çatıb. PolĢada cəmi 540 km magistral yollarının təxminən 240 km-də (və ya təxminən 40%) yoldan istifadə haqları tutulur. Misal üçün, 2000-ci ildə müqavilə əsasında PolĢanın 18 Ģirkətinin konsorsiumuna verilmiĢ A2 Magistral Yolunda sərniĢin nəqliyyat vasitələri hər km üzrə 0,22 zlotı və ya 0,05 Avro ödəyir. YığılmıĢ istifadə haqları yol fondunun mühüm maliyyə resurslarından biridir. Ġcarə haqları ilə bağlı potensial risk avtomagistral istifadəçiləri tərəfindən istifadə haqlarının aĢağı səviyyədə qəbul olunmasından ibarətdir. Əslində tətbiq olunan yol haqqı istehlakçının ödəmək istədiyi məbləğdən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək ola bilər (PolĢanın A2 yolu münasibətdə km üzrə 0.10 zlotı). Eynilə, Macarıstanın magistral yollarının konsessiyaçıları müqavilə çərçivəsində icazə verilən maksimal istifadə haqqının (ilkin olaraq, bəzi hallarda km üzrə 0.15 Avro) tutulmasında çətinliklərlə üzləĢdilər. Mənbələr: INECO 2006, Dünya Bankı AMA 2006 səmərəli xərclənməsinin təmin edilməsi üçün zəruri olan yollar haqqında yüksək keyfiyyətli, müfəssəl məlumat bankını hələ yaratmayıb. Yollarla bağlı səmərəli və Ģəffaf məlumatların mövcudluğu külli miqdarda vəsaitə qənaət edə bilər. Azərbaycanda, yol agentliyinin hesabatlılığının dəqiqləşdirilməsi çox əhəmiyyətli ola bilər. Bir çox digər ölkələrdə hesabatlılığın gücləndirilməsi bir çox hallarda fəaliyyətin səmərəliliyinə əsaslanan spesifikasiyalar üzrə iĢlərin 145 Ģəffaf və müsabiqəli tenderlər vasitəsilə həyata keçirilməsini təmin edən yol agentlikləri və yol fondlarının yaradılması yolu ilə baĢ verir.93 Yol fondları da yol Ģəbəkələrinin inkiĢaf etdirilməsi üçün Azərbaycana özəl investisiyaların cəlb edilməsini təmin edə bilər (HaĢiyə 4.3). 4.41. Ġnstitusional potensialın gücləndirilməsi məqsədilə, 2007-ci ildə Azərbaycan hökuməti yolların idarə edilməsi üzrə keçmiĢ agentliyini, Yol Nəqliyyat Servis Departamentini (YNSD) restrukturizasiya etmiĢdir. YNSD AYS adı ilə müstəqil səhmdar cəmiyyətinə çevrilmiĢdir və Nəqliyyat Nazirliyindən ayrılmıĢdır. AYS-in yolların cari idarə edilməsi ilə məĢğul olması nəzərdə tutulur, Nəqliyyat Nazirliyinin funksiyalarının yol sektorunun fəaliyyətinin monitorinqi və ona nəzarət edilməsinə cəmləĢməsi gözlənilir. Lakin, təcrübədə NN və AYS arasında vəzifə bölgüsü qeyri-aydındır və yollara investisiyalar və yolların təmiri və istismarı arasında hesabatlı icra mexanizmi mövcud deyil. 4.42. Uzun müddətli perspektivdə Azərbaycan yolların tikintisi və təmirinə özəl operatorları cəlb etmək seçiminə malikdir. Özəl icarəçilər ümumi Ģəbəkənin yalnız kiçik hissəsini iĢlədə bilsə də, onlar yol Ģəbəkəsinin inkiĢafının davamlılığının təmin edilməsi üçün vacib və səmərəli element olacaqlar. Yol sektorunda özəl sektorun iĢtirakını həvəsləndirmək üçün də keyfiyyətli və proqnozlaĢdırıla bilən tənzimləmə çərçivəsi yaradılmalıdır. Ġcarə haqları və magistral yollardan istifadə haqlarının tutulması Azərbaycan üçün uzun-müddətli seçim təĢkil edə bilər. 4.43. Sektorun yüksək prioritetli qısa müddət baxımından həyata keçirilməsi zəruri olan islahatlar aĢağıdakılardır:  Yolların çoxillik səmərəli təmiri və istismarı məqsədilə yollar haqqında məlumatların toplanmasını baĢa çatdırmaq  Yol nəqliyyatı sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin AYS-ə iĢə götürülməsi  Nəqliyyat Nazirliyi və AYS üçün ayrı fəaliyyət hədəfləri və mandatlarını müəyyən edən idarəetmə mexanizmi vasitəsilə Nəqliyyat Nazirliyinin monitorinq funksiyalarının gücləndirilməsi. Ġ. DƏMIR YOLLARI 4.44. Dəmir yolları Azərbaycanın digər strateji sektorudur. Əsas etibarı ilə neft və neft məhsullarının daĢınması əməliyyatlarının həcminin artması səbəbindən Azərbaycanın dəmir yollarına tələbat artmaqdadır. Azərbaycan əsasən Gürcüstana və Gürcüstan vasitəsilə hər ay təxminən 2,2 milyon ton neft məhsulları ixrac edir. SərniĢin daĢımaları Azərbaycanda dəmir yolu daĢımalarının yalnız 10%-i təĢkil edir. Dəmir yolları Ģəbəkəsinin əhatəliliyi yetərlidir. 4.45. Dəmir yolları vasitəsilə neft və qeyri-neft məhsullarının daĢınması yalnız Azərbaycan üçün deyil, qonĢu ölkələr üçün də vacibdir. Mərkəzi Asiya ölkələri öz idxal və ixrac əməliyyatları üçün Rusiya ərazisindən keçən marĢrutlarla rəqabət apara biləcək etibarlı alternativ marĢrutlar axtarıĢındadırlar. Qazaxıstan iri həcmdə neft ixrac edir. Xəzər dənizi vasitəsilə və ondan sonra Cənubi Qafqazın ərazisindən dəmir yolu daĢımaları seçimlərdən biri 93 World Bank IEG 2007 146 ola bilər, lakin bunun üçün Xəzər dənizində qeyri-səmərəli daĢıma və liman əməliyyatlarının təkmilləĢdirilməsi və dəmir yolu tariflərinin azaldılması tələb olunur. 2007-ci ildə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə uzun müddət ərzində müzakirə olunan və Bakını Gürcüstan vasitəsilə Qars (Türkiyənin Ceyhan limanı yaxınlığında) ilə birləĢdirəcək Axalkalaki-Qars Dəmir Yolu üzrə razılığa gəldilər. Azərbaycanın Dəmir Yolu (ADDY) Ģaquli idarəetmə strukturuna malik olan dövlət müəssisəsidir. Dəmir yolu qurğularının köhlənmiĢ vəziyyətdə olması səbəbindən lazımi təmir və yenidənqurma iĢləri aparılmayanadək ADDY öz imkanlarından (yəni yük qatarlarının 80 km/saat, sərniĢin qatarlarının 100 km/saat sürətinin təmin edilməsi) tam istifadə edə bilməyəcək. Məsələn, ġərq-Qərb dəhlizində rels təsərrüfatın ümumi uzunluğunun 62 faizində sürət məhdudiyyəti tətbiq olunur. Lokomotiv parkı da köhnəlmiĢ vəziyyətdədir və tez-tez nasazlıqlar baĢ verir. Dəmir yolunda magistral lokomotivlərinin demək olar ki, üçdə iki hissəsinin istismar dövrü çoxdan bitmiĢdir və onların təcili əvəz olunması tələb olunur. Dəmir yolunun elektrik təchizatı infrastrukturu da olduqca bərbad vəziyyətdədir. 4.46. Dəmir yolu sektorunda maliyyə Ģəffaflığı hələ də aĢağı səviyyədədir. Audit yoxlamasından keçmiĢ mühasibat hesabatları göstərir ki, 2008-cı ildə ADDY 346 mln ABġ dolları məbləğində gəlir əldə etmiĢ və əməliyyat fəaliyyətindən nağd pul axınları 95 mln ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. 2008-ci ildə ADDY-nın xalis mənfəəti 45 mln ABġ dolları təĢkil etmiĢdir. ADDY-nin maliyyə göstəriciləri müĢtərilərin debitor borcların artdığını (159 mln AZN) göstərir ki, bu da təĢkilatın öz alacağı vəsaitləri daha aktiv idarə etməli olması ehtiyacını nümayiĢ etdirir. Aydındır ki, mənfəət gətirən yük daĢımaları ziyanla iĢləyən sərniĢin xidmətlərini (xüsusilə ölkə daxili və Ģəhərətrafı sərniĢin xidmətləri) çarpaz maliyyələĢdirir. Tariflərin formalaĢdırılması da kənar tərəflər üçün aydın deyil. Beynəlxalq və tranzit daĢımalara görə ödənilən faktiki qiymətlər beynəlxalq səviyyədə razılaĢdırılmıĢ tariflərə tətbiq olunan hökumətin güzəĢtləri (təxminən 30- 50%) ilə müəyyən olunur. GüzəĢtlər açıq elan olunmur. Bu səbəbdən dəmir yolu daĢımalarının ekspeditorlar tərəfindən təĢkil edilməsini nəzərə alaraq, heç bir müĢtəri daĢımalara görə dəmir yoluna faktiki olaraq ödənilən güzəĢtli tarif barədə qabaqcadan məlumat ala bilmir (ekspeditorlardan fərqli olaraq). 4.47. Hökumətin korporatizasiya və üfüqi ixtisaslaĢma yanaĢmasının tətbiq etmək səyləri dəstəklənir. Hal-hazırda ADDY-ın tam auditi həyata keçirilir və onun bu yaxınlarda tamamlanması nəzərdə tutulur. Bu auditin nəticələri sektorda aparılan islahatların növbəti addımının müəyyən olunmasında yardım edəcək. Aktivlərin qiymətləndirilməsi məsələsini nəzərə alaraq Hökumət mülkiyyət hüququ məsələsini diqqətlə nəzərdən keçirməli və vertikal ixtisaslaĢmanın və rəqabət əsasında xidmətlərin göstərilməsinin mənfi və müsbət tərəflərini təhlil etməlidir. Şaquli inteqrasiya olunmuş sistemdə - hətta müxtəlif departamentlər tərəfindən nəzarət olunduğu halda – yol təsərrüfatı, sərniĢin daĢımaları, yük daĢımaları əməliyyatları əhəmiyyətli dərəcədə əlaqələndiriləcək və dəmir yolu tərəfindən infrastruktura investisiya/əməliyyat məsrəfləri və əməliyyatlara investisiya/əməliyyat məsrəfləri arasında lazımi balans təmin edilə biləcəkdir. Şaquli ayrılmış sistemdə təhlükəsizlik, əməliyyatların əlaqələndirilməsi və investisiyalar üçün daha mürəkkəb tənzimləmə sisteminə ehtiyac duyulur. 4.48. ADDY-nın korporatizasiyası və üfüqi ixtisaslaĢdırılmasını həyata keçirərkən bir sıra faktorlar nəzərdən keçirilməlidir. Xüsusilə, ADDY-nın tam audit yoxlaması həyata keçirilməkdədir və tezliklə baĢa çatdırılmalıdır. Həmin audit yoxlaması sektorda keçirilən islahatların növbəti mərhələsinin planlaĢdırılması üçün vacib məlumatları təmin edəcək. Aktivlərin qiymətləndirilməsini nəzərə alaraq, hökumət, həmçinin, sahiblik məsələsini ətraflı 147 təhlil edərək şaquli ayrılmanın və rəqabətli çıxışın üstünlükləri və çatışmazlıqlarını müqayisə etməlidir. Şaquli inteqrasiya olunmuş sistemdə - hətta müxtəlif departamentlər tərəfindən nəzarət olunduğu halda – yol təsərrüfatı, sərniĢin daĢımaları, yük daĢımaları əməliyyatları əhəmiyyətli dərəcədə əlaqələndiriləcək və dəmir yolu tərəfindən infrastruktura investisiya/əməliyyat məsrəfləri və əməliyyatlara investisiya/əməliyyat məsrəfləri arasında lazımi balans təmin edilə biləcəkdir. Şaquli ayrılmış sistemdə təhlükəsizlik, əməliyyatların əlaqələndirilməsi və investisiyalar üçün daha mürəkkəb tənzimləmə sisteminə ehtiyac duyulur. 4.49. Gələcəkdə bir neçə sərniĢin daĢımaları operatorunun meydana gəlməsi potensialı var, lakin bir qayda olaraq hətta böyük ölkələrdə belə, dəmir yolu sektorunda rəqabətin yaradılması çətindir. Dövlətə məxsus inhisarın saxlanması ən məsrəfli seçim olsa da, sektorda səmərəliliyin artırılmasına yönəlmiĢ müxtəlif təĢviqedici yanaĢmalar mövcuddur. SərniĢin və yük daĢımalarında özəl sektorun iĢtirakı (misal üçün, konsessiyalar) effektivliyi və xidmət keyfiyyətini artırır (HaĢiyə 4.4). Lakin qeyd etmək vacibdir ki, struktur islahatının əksər mənfəətləri özəlləĢdirmədən deyil, faktiki olaraq özəl operatorlara verilmiĢ çevik qiymət mexanizmi və əməliyyat idarəetməsindən irəli gəlir .94 Nəqliyyat növləri arasında rəqabət digər vacib elementdir. Azərbaycanda dəmir yolu sektorunun modernləĢdirilməsi zamanı ġərq-Qərb magistral yolu və BTC neft kəmərilə rəqabət nəzərdən qaçırılmamalıdır. 4.50. Sektorun yüksək prioritetli qısa müddət baxımından həyata keçirilməsi zəruri olan islahatları aĢağıdakılardır:  Tam audit yoxlamasını aparmaq, aktivlərin inventarizasiyanı keçirmək və mühasibatda BMHS-i tətbiq etmək  Yolların və lokomotivlərin bərpası üzrə hal-hazırda həyata keçirilən iĢləri baĢa çatdırmaq  Dəmir yolunu səhmdar cəmiyyətə çevrilməsini tamamlandırmaq və korporativ modelə (fəaliyyət istiqamətlərinə) əsaslanan strukturu yaratmaq  Tariflərin formalaĢdırılması prosesinin Ģəffaflığını artırmaq  SərniĢin və yük daĢımaları seqmentlərində özəl sektorun iĢtirakının mümkünlüyünü qiymətləndirmək. J. SU TƏCHIZATI VƏ KANALIZASIYA 4.51. Azərbaycanın kənd ərazilərində təkmilləĢdirilmiĢ su təchizatına çıxıĢ çox aĢağı səviyyədə qalır. ġəhər ərazilərində, xüsusilə Böyük Bakı ərazisində su təchizatına çıxıĢ əhalinin 90%-dən yuxarı olsa da, kənd ərazilərində həmin göstərici 40%-dən aĢağı ola bilər, bu da regionda ən aĢağı göstəricilər arasındadır. Bakı və rayonların kiçik Ģəhərləri arasında fərq çox yüksəkdir. Bakı Ģəhərində ev təsərrüfatlarının 93 faizi suyu boru kəmərlərindən alsa da, həmin göstərici digər ərazilərdə 10%-dən aĢağı səviyyədən 70%-ə qədər təĢkil edə bilər. Kənd ərazilərində boru kəməri vasitəsilə su təchizatından asılılıq xüsusilə aĢağıdır. Kənd sakinlərinin yalnız 11-33%-i boru kəməri vasitəsilə su alır. Su təchizatı xidmətlərinin keyfiyyəti ondan da aĢağı səviyyədədir. Yekun olaraq, su təchizatının etibarlılığı (və ya fasiləsizliyi) Azərbaycanın ən ciddi problemlərindən biri olaraq qalır. 94 Kessides 2004. 148 4.52. Azərbaycanda, Bakı Ģəhəri daxil olmaqla, hətta Ģəhər ərazilərində tullantı sularının təmizlənməsi də aĢağı səviyyədədir. Bakı Ģəhərində sakinlərin 75% kanalizasiya Ģəbəkəsinə qoĢulub. Lakin Ģəbəkənin köhnəlməsi səbəbindən tullantı sularının yalnız 50%-i təmizlənir. Digər Ģəhər ərazilərində kanalizasiya Ģəbəkəsinin əhatəliliyi 32% səviyyəsində qiymətləndirilir və tullantı sularının əksər hissəsi təmizlənmir. Kənd ərazilərində insanlar əsasən yerli kanalizasiya qurğularından istifadə edir. Kənd əhalisinin yalnız 36%-nin təkmilləĢdirilmiĢ kanalizasiya vasitələrinə çıxıĢa malik olması hesab olunur. Hal-hazırda ölkədə ev təsərrüfatlarının kanalizasiya Ģəbəkəsinə qoĢulmasını tənzimləyən qanunvericilik mövcud deyil. 4.53. Sektorun ən ciddi problemi dövlətə məxsus su Ģirkəti “Azərsu” SC-nin mövcud sistemin təmiri və bərpası üçün kifayət qədər maliyyə resurslarını əldə etməməsindən ibarətdir. Azərsu Qrupu (―Azərsu‖ və onun törəmə müəssisələri) ölkənin 55 rayonunda bütün su təchizatı və kanalizasiya xidmətlərinin göstərilməsi üçün cavabdeh olan iri dövlət müəssisəsidir. Müstəqil törəmə müəssisələr tərəfindən xidmət olunan dörd Ģəhər və Naxçıvan MR istisna təĢkil edir. Azərsu Qrupu təxminən 910 000 müĢtəriyə (qoĢulma nöqtələrinə) malikdir, ildə təxminən 660 milyon m3 su istehsal edir və 500 milyon m3 satır. Lakin fəaliyyət hədəfləri və səlahiyyətlər hökumət və Azərsu arasında bugünədək dəqiq razılaĢdırılmamıĢdır. Tam sayğaclaĢdırma, hesab təqdim etmə, gəlirin artırılması tədbirləri və tələbatın idarə edilməsi praktikası daxil olmaqla, su sektorunda bütün islahatlar elektrik enerjisi sektoru ilə müqayisədə zəif həyata keçirilib. Nəticədə, su sektorunun maliyyə vəziyyəti zəif olaraq qalmaqla Ģirkətin xidmət keyfiyyətinin artırılması üçün investisiya qoymaq potensialına mənfi təsir göstərir. Azərsu sektora qoyulan ciddi investisiyaların maliyyələĢdirilməsində hələ də hökumət və donor vəsaitindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 2006-cı ildə ―Azərsu‖ SC-nin Böyük Bakı və AbĢeron yarımadası üzrə kreditor borcları 320 milyon ABġ dolları təĢkil etmiĢdir və həmin məbləğin əksər hissəsini ―Azərenerji‖ qarĢısında borclar təĢkil edib, çünki ―Azərsu‖ SC-nin əməliyyat məsrəflərinin yarısından çox hissəsi enerji xərcləridir. Eyni zamanda, Azərsu 2006-cı ilə qədər əsasən müĢtərilərdən 321 milyon ABġ dolları həcmində debitor borclarını toplayıb95 95 2006-cı ilin audit yoxlamasından keçməmiĢ hesabatlara əsaslanır. 149 Cədvəl 4.11:Azərbaycanda su tarifləri, 2005–07 (AZN, m3) Increase 2005 2006 2007 (%) Əsas Ģəhərlər 1/ Fiziki Ģəxslər 0.087 0.087 0.180 106.9 Kommersiya meəssisələri 0.630 0.630 0.700 11.1 Sənaye məqsədləri 10.000 10.000 12.000 20.0 Mənbə: Tarif Şurası . ər Digər ərazil Fiziki Ģəxslər 0.140 Kommersiya müəssisələri 0.700 Sənaye məqsədləri 12.000 1/ Bakı, Sumqayit, Gəncə, Mingəçevir Əli-Bayramlı, Xirdalan Ģəhərləri Və AbĢeron yarımadası. 4.54. Sektorun maliyyə vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün, hökumət bu yaxınlarda sektorda tədricən islahatların aparılmasına baĢlayıb. 2007-ci ilin yanvar ayında əhali üçün su tarifi 0,09 AZN /m3 səviyyəsindən 0,18 AZN/m3 səviyyəsinə qədər ikiqat qaldırılmıĢdır (Cədvəl 4.10). 2006-cı ildə istehsal olunmuĢ suyun bir vahidinə (m3) düĢən ümumi əməliyyat məsrəflərinin 0,12 AZN səviyyəsində olduğu hesablanıb, və, nəzəri olaraq, hazırkı tarif bu xərcləri maliyyələĢdirməyə kifayət etməlidir. Lakin Azərsu hələ də kəsirlə iĢləyir, çünki mövcud sayğaclaĢdırmanın 30% səviyyəsində olmasını nəzərə alaraq, tarifin qaldırılmasına birbaĢa məruz qalmıĢ ev təsərrüfatlarının sayı çox məhduddur. 2007-ci ildə hökumət sayğaclarla təchiz olunmamıĢ müĢtərilər üçün istehlak normasını gündə adambaĢı 0,4 m3.-dən 0,2 m3 –dək azaldıb. Gəlirlə bağlı tam effekt ümumi sayğaclaĢdırmanın tam baĢa çatdırılmasından sonra reallaĢacaq. SayğaclaĢdırmanın mövcud səviyyəsini nəzərə alaraq, məsrəflərin tam ödənilməsi üçün orta tarif 0,53 AZN/ m3 olmalıdır. SayğaclaĢdırma proqramı həyata keçirilir, lakin xüsusilə də əhali qrupu arasında onun sürəti aĢağıdır. Ümumi sayğaclaĢdırma səviyyəsi 2005-ci ildəki 6%-dən 2007-ci ildə 30%-ə qalxıb. 4.55. Əlavə olaraq, suyun qeyri-səmərəli uçotu və su itkiləri yaxĢı istismar olunan sistemlər üçün tövsiyə olunan səviyyədən (15%-dən aĢağı) çox yüksəkdir. Azərbaycanda su itkiləri Azərsu tərəfindən cəmi istehsal olunan suyun 25%-dən yüksək hissəsini təĢkil edir (Cədvəl 4.11). Bunun yarısı binalar daxilində xidmət borularında suyun sızması ilə bağlıdır. Həmin texniki itkilər səmərəli su təchizatını və maliyyə davamlılığını zəiflədir. 4.56. Yığım da əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢdırılmalıdır. Su haqlarının yığılması enerji sektoru ilə eyni aĢağı səviyyədədir və təxminən 60% təĢkil edir. Yığım əmsalı Böyük Bakı ərazisində 2005-ci ilin 52%-dən 2007-ci ildə 57%-ə qədər artmıĢdır. Eyni dövr ərzində digər rayonlarda yığım səviyyəsi 61%-dən 63%-ə qalxmıĢdır (Cədvəl 4.9). Böyük problemlər əsasən irimiqyaslı su itkiləri, su sayğaclarının olmaması və zəif hüquqi tədbirlərlə bağlıdır. Belə ki, tam sayğaclaĢdırmanın baĢa çatdırılması qısa müddətli prioritet tədbiridir və ondan sonra su 150 haqlarının tam yığılması ilə bağlı gücləndirilmiĢ tədbirlər görülməlidir. Həmçinin ödəməyənlərə qarĢı hüquqi tədbirlər gücləndirilməlidir. Tariflərin məsrəfləri ödəyən səviyyəyə qaldırılmasını nəzərə alaraq əməliyyat subsidiyaları üçün hökumət tərəfindən vəsaitin ayrılması tədricən aradan qaldırılmalıdır. 4.57. Digər ölkələrin Cədvəl 4.12:Azərbaycanda su itkiləri, 2005-07 təcrübəsi göstərir ki, su 2005 2006 2007 sektorunun idarə edilməsində Sep. özəl sektorun iĢtirakı Cəmi Su hasilatı (milyon m3/il) əməliyyat səmərəliliyini Su istehlakı (milyon m3/ il) 659.5 497.6 664.5 493.1 449.2 271.7 əhəmiyyətli dərəcədə artıra Ġtki (%) 24.5 25.8 39.5 bilər. (HaĢiyə 4.4). Böyük Bakı ə razisi Su hasilatı (milyon m3/il) 550.6 541.7 371.8 Səmərəliliyin artırılması üçün Su istehlakı (milyon m3/ il) 400.1 389.2 206.8 bir çox seçimlər mövcuddur: Ġtki ) (%) 27.3 28.2 44.4 Digər rayonlar xidmət müqaviləsi, idarəetmə Su hasilatı (milyon m3/il) 108.9 122.8 77.3 müqaviləsi, icarə, konsessiya Su istehlakı (milyon m3/ il) ) 97.5 103.9 64.9 və Ģirkətin daha kiçik ) (%) Ġtki 10.4 15.4 16.1 müəssisələrə bölünməsi. Mənbə: Azərsu. SayğaclaĢdırma və ya hesab təqdim etmə kimi bəzi konkret fəaliyyətlərin podratçıya verilməsi halında xidmət müqavilələri və ya idarəetmə müqavilələri məqsədəuyğun sayılır. Latin Amerikası və ġərqi Asiyanın su sektorlarında özəl sektorun iĢtirakının əksər hissəsi konsessiya formasında həyata keçirilir. Səbəb mövcud Ģəbəkələrin geniĢləndirilməsi və bərpası üçün investisiyaların tələb olunmasından ibarətdir. Estoniya, Macarıstan və PolĢa su konsessiyalarını tətbiq edib. 4.58. Özəl sektorun iĢtirakı üçün vacib baĢlıca Ģərt ondan ibarətdir ki, tariflərin formalaĢdırılması daxil olmaqla, tənzimləyici çərçivə özəl operatorlara qoyulan investisiyaların müqabilində risklərə uyğun mənfəət əldə etmək imkanı versin. Çox aĢağı tariflər istisna olunmalıdır. Operatorların həm müdafiə edilməsi, həm də tənzimlənməsi üçün səmərəli hüquqi tədbirlər təmin edilməlidir. Bundan əlavə, hökumət tərəfindən təmizləyici qurğuların və paylama Ģəbəkələrinin bərpası üzrə aparılan iĢlər mümkün özəl iĢtirakla bağlı qeyri-müəyyənlikləri azaldacaq və, həmçinin, daha çox özəl operatoru sektora cəlb edəcəkdir. Eyni səbəbə görə, Azərsu itkiləri azaltmaq məqsədilə boru kəmərlərindən sızmaları azaltmalıdır. 151 4.59. Sektorda özəl sektorun mümkün iĢtirakı istiqamətində tam sayğaclaĢdırmanın və tariflərin tam yığılmasının təmin edilməsindən sonra, Azərsu korporatizasiya olunmalıdır və yerli idarəetmə orqanlarının su təchizatı sektorunda iĢtirak etmək potensialı HaĢiyə 4.5:Çex Respublikası və Bolqarıstanın su sektorunda özəl sektorun iĢtirakı 1990-cı illərin əvvəllərindən Çex Respublikası su təchizatı və kanalizasiya sektorunu tədricən özəlləĢdirməyə baĢlamıĢdır. 1999-cu ildə respublikanın Cənubi Bohemiya vilayətinin paytaxtı olan České Budějovicedə özəl operatorla 12 illik icarə müqaviləsi imzalanmıĢdır. Özəl sektorun iĢtirakı su itkilərinin səviyyəsini 1999-cu ildə 37,4%-dən 2004-cü ildə 24%-ə endirib. OxĢar olaraq, ikinci iri Ģəhər aqlomerasiyası olan Ostravada, kommunal müəssisənin özəlləĢdirilməsi nəticəsində eyni dövr ərzində su itkiləri 45%-dən 9%-ə düĢmüĢdür. Yığım 89%- dən 100%-ə qalxıb. Praqada özəl su operatoru Pražské vodovody a kanalizace, a.s., su itkilərini 2000-ci ildəki 32%-dən 2004-cü ildə 24%-ə azaltmıĢdır. Bundan əlavə, yığım əmsalı 94%-dən 98%-ə qədər qaldırılmıĢdır. Bir çox hallarda, özəl podratçılar razılaĢdırılmıĢ nəticələri əldə edə bilməmiĢdirlər. Misal üçün, Çex Respublikasının Brno və Bolqarıstanın Sofiya Ģəhərlərində su itkiləri və yığımla bağlı vəziyyətin yaxĢılaĢdırılması mümkün olmayıb. Nəticələr konkret investisiya kontekstindən, və, eyni zamanda, tənzimləmə məsələlərindən və idarəetmə müqaviləsinin strukturundan asılıdır. Mənbələr: Dünya Bankı, AMA 2006, PPIAF məlumat bazası. yaradılmalıdır. Hökumətin atmalı olduğu növbəti addım miqyas təsirini (economies of scale) və rayon səviyyəsində fəaliyyətin səmərəliliyini artırmaq üçün sektorun hər biri bir neçə rayonu əhatə etməklə üç və ya beĢ regional kommunal müəssisəyə bölünməsindən ibarətdir. Ayrı-ayrı rayonların maliyyə və texniki imkanlarının qiymətləndirilməsi əsasında, regional kommunal müəssisələr Azərsu ilə müqavilələr çərçivəsində törəmə qurumlar qismində fəaliyyət göstərə bilərlər. Bu halda, Azərsu və yerli orqanların rolları daxil olmaqla nəzarət rejimi təkmilləĢdirilməlidir. 4.60. Su sektorunda yüksək prioritet daĢıyan, təxirəsalınmaz islahatlar aĢağıdakılardır:  ―Azərsu‖ SC-nin korporatizasiyası, yerli orqanların potensialının yaradılması, və sektorun üç-beĢ regionun yaradılması üçün üfüqi bölünməsi.  Tam sayğaclaĢdırmanın təmin edilməsi  Yığımın 100%-ə çatdırılması  Kiçik Ģəhərlərdə hal-hazırda həyata keçirilən bərpa iĢlərinin baĢa çatdırılması  Su itkilərinin azaldılması. K. BÜTÜN SEKTORLARA AID OLAN VACIB MƏSƏLƏLƏR 4.61. Bu günədək Azərbaycanda kommunal Ģəbəkələrin inkiĢafı modeli onların dövlət vəsaitləri hesabına maliyyələĢdirilməsi və dövlət tərəfindən idarə edilməsi prinsipinə əsaslanmıĢdır. BaĢlıca islahatların məqsədi xidmətlərin göstərilməsinin gücləndirilməsi və xidmətlərin maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsindən ibarət olmuĢdur. Xidmətlərin göstərilməsində yaxĢılaĢmanın sürətləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan vacib investisiyaları icmal büdcədən maliyyələĢdirmək və eyni zamanda tarifləri qaldırmaq və sayğaclaĢdırma proqramını həyata keçirmək qərarına gəlmiĢdir. Hökumət, həmçinin, bəzi hallarda tədricən korporatizasiyanı həyata keçirməklə və digər hallarda infrastrukturun idarə edilməsinə özəl sektoru cəlb etməklə bəzi struktur islahatları həyata keçirməyə baĢlamıĢdır. 152 4.62. 2008-ci ildə həyata keçirilmiĢ tədbirlərin əsasında aydın qiymət siyasətinin qəbul edilməsi yolu ilə maliyyə dayanıqlığı daha da gücləndirilməlidir. Ötən illərdə kommunal müəssisələrə külli miqdarda dolayı subsidiyalar verilirdi. Bu praktika 2008-ci ildə prinsipcə aradan qaldırılıb. Hesab olunur ki, kommunal xidmətlərlə bağlı dolayı subsidiyalar 2006 və 2007-ci illərdə müvafiq olaraq qeyri-neft ÜDM-in 4,7% və 3%-ni təĢkil etmiĢdir. Tariflərin tənzimlənməsi həmin subsidiyalara ehtiyacı tam aradan qaldırmalıdır. Lakin, gələcəkdə, Tarif ġurası xarici investorların tanıĢ ola və qiymətləndirə biləcəyi tarif siyasətini formalaĢdırmaqla tarifləri daha proqnozlaĢdırıla biləcək qaydada müəyyən etməlidir. Mövcud proses kənar tərəflər üçün qeyri-Ģəffafdır. Maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsi məqsədilə Maliyyə Nazirliyi, Tarif ġurası və Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi öz əlaqələndirmə səylərini gücləndirməlidir. 4.63. Azərbaycan tənzimləmə funksiyasının xidmət təchizindən ayrılmasını davam etdirə bilər. Mövcud tarif tənzimləyicisi – Tarif ġurası - standart müstəqil tənzimləyici modelindən uzaqdır. Tariflərin korreksiyasının siyasi məsələlərdən asılılığını nəzərə alaraq, 2008-ci ilə qədər bu mexanizmin mövcudluğunu anlamaq olardı. Lakin, tariflərin məsrəfləri ödəyən səviyyəyə demək olar ki, çatmasını, sosial yardım sisteminin artıq formalaĢdığını, və xüsusilə də, 2007-ci ilin yanvar ayında tariflərin qaldırılması nəticəsində enerji subsidiyalarına ehtiyacın çox güman ki, aradan qalxdığını nəzərə alaraq, müstəqil tənzimləyici qurumun yaradılması artıq prioritet olmalıdır. 4.64. Hökumətin siyasətində öz əksini tapmamıĢ baĢqa bir vacib element özəl sektorun iĢtirakıdır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, xidmətlərin göstərilməsində səmərəlilik və xidmətlərdən istifadədə bərabərliyin təmin olunması ən çox aĢağıdakılardan əldə edilə bilər: (i) xidmət təchizatçılarının dəqiq ayrılması; (ii) strukturlaĢdırılmıĢ stimullar, və (iii) səmərəli və etibarlı tənzimləmə. Xüsusilə də qarĢıdan gələn illər ərzində neft gəlirlərinin nisbətən azalacağını nəzərə alaraq hökumət dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin təkmilləĢdirilməsinə yönəldilmiĢ səylərini bir daha canlandırmalıdır ki, o, böhrandan sonrakı dövrdə investorları cəlb etmək imkanına malik olsun. 153 FƏSĠL 5. DAHA GENĠġ, DAHA RƏQABƏT QABĠLĠYYƏTLĠ ÖZƏL SEKTORUN TƏġVĠQ OLUNMASI Daha əvvəlki, xüsusilə də II fəsildəki təhlil iki ümumi müşahidə üçün əsas verir: birincisi, neft ixracından xarici valyuta gəlirlərinin artmasına baxmayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin artırılması üçün müasirləşməyə kəskin ehtiyacı olsa da, hələ də geniş bazaya malikdir. Hökumətin ictimai infrastruktura investisiyaları məhsuldarlığın artmasına əhəmiyyətli töhfə verməli olsa da, Azərbaycanda innovasiyaların tətbiqi və ölkənin yeni ticarət şərtlərinə uyğun olan məhsulların istehsalı üçün istər yerli, istərsə də xarici özəl investisiyalar tələb olunur. Bu investisiyalar diversifikasiya vasitəsilə iş yerlərinin yaradılması və iqtisadi artım üçün də zəruridir. İkincisi, qeyri-neft sektorunda güclü artıma baxmayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının özünün istehsal potensialından tam istifadə etmədiyini söyləməyə əsaslar var. Səbəblər sırasında yerli xammalın qıtlığı və ya keyfiyyətinin aşağı olmasını, idxal qiymətlərinin yüksək olmasını və know-hownun çatışmadığını qeyd 4tmək olar. İkinci fəsildə göstərildiyi kimi, bu problemlərin ortaq məxrəci biznes mühitində zəifliklər, dövlətin rolunun ifrat möhkəmliyi və bunun nəticəsində korporativ idarəetmənin siyasiləşdirilməsi və kənd təsərrüfatının inkişafını dəstəkləyən siyasətlərin zəifliyidir. Bu fəsildə “bazara daxil olma və genişlənmə paketi” adlandırılmış siyasətlər təklif olunur. Onların məqsədi biznes fəaliyyətini əngəlləyən çətinlikləri aradan qaldırmaqla Azərbaycanın sahibkarıq potensialından istifadə etməkdir. Bu paketə digər məsələlərlə yanaşı özəl sektorun fəaliyyətə başlaması və genişlənməsi üçün mövcud olan formal və qeyri-formal maneələrin azaldılması daxildir. Bunun müqabilində müəssisələrin vergi məqsədləri üçün öz gəlirləri barədə daha obyektiv məlumatları təqdim edəcəyi gözlənilir. Bu yanaşma “Doing Business” hesabatındakı meyarlar və gömrük sisteminin inkişafı üzrə yeni Dövlət Proqramı kimi sahələrdə əldə edilmiş irəliləyişləri əks etdirir. Kiçik şirkətlər bu paketi üzləşdikləri yeni, bahalaşan ticarət şərtlərindən xilas yolu kimi cəlbedici hesab edə bilərlər. Daha iri şirkətlər bazarın həcminin artmasından (heç də zəruri olaraq onların bazar payının artmasından deyil), daha yüksək keyfiyyətli yerli materiallardan və işgüzar fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün əngəllərin azalmasından faydalana bilərlər. Qeyri-qanuni gəlirlərə adətkər olmuş məmurlar bu halda öz qeyri- qanuni gəlirlərini itirəcəklər, lakin daha yüksək əmək haqqından, peşəkarlıqdan və təminatlı məşğulluqdan bəhrələnəcəklər. Bu fəsildə, hesabatın digər bölmələrində olduğu kimi, hesab olunur ki, qarşıdan gələn beş illik dövrdə Azərbaycanın neft gəlirləri nisbətən yüksək olacaq (qiymətlər hazırda əhəmiyyətli dərəcədə düşsə də) və bu, Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlılığını təmin etmək üçün qeyri-neft vergi bazasını inkişaf etdirmək üçün unikal fürsət yaradır və, paralel olaraq, özəl sektorun fəaliyyətinə maneçiliyin azalmasını təmin edir. 154 A. GIRIġ 5.1. Azərbaycanın özəl sektoru öz tacirlik keyfiyyətlərinə görə məĢhurdur. O, həmçinin, hətta Sovet dövründə belə mürəkkəb Ģəraitdə zəngin fəaliyyət təcrübəsinə malikdir və müstəqillik əldə etdikdən sonra öz mövcudluğunu davam etdirmiĢdir. Hər hansı iqtisadiyyatın inkiĢafı üçün beynəlxalq mal, kapital, xidmətlər və know-how bazarlarına sərbəst çıxıĢ önəmlidir. Azərbaycan üçün də artım və məĢğulluq perspektivləri kənd təsərrüfatının (daxili istehlak və regional ticarət üçün) və xidmətlərin (tarixi Ġpək Yolu boyunca ticarət və tranzit) geniĢlənməsinə əsaslanır. Eyni zamanda orta müddətli perspektivdə istehsal da müəyyən rola malik ola bilər. Özəl sektorun ölkənin iqtisadi inkiĢafının lokomotivinə çevrilməsi, məhsuldarlıq və məĢğulluq potensialından tam istifadə etməsi və ticarət imkanlarının reallaĢdırması üçün Azərbaycan hökuməti daha çox iĢ görməlidir. Beynəlxalq sorğuların bəzi nəticələri göstərir ki, Azərbaycan hökuməti özəl sektora həddən artıq cəlb olunmuĢdur – digər dövlətlərdən daha artıq – bu da ki, qeyri-bərabər oyun qaydaları və tam əlveriĢli olmayan biznes iqliminin mövcudluğu ilə nəticələnir. Gömrük məlumatları arasında uyğunsuzluq bu iddianı əsaslandırır (digər nümunələri də qeyd etmək olar). Müəssisələrin formal iqtisadiyyatda fəaliyyətinə tam Ģərait yaratmayan vergi sistemi də (o, daha kiçik sahibkarlıq subyektlərini əhatə edən vergi bazasından ümumi potensial gəlirlərin yalnız təxminən 20 faizini toplayır) ―qeyri-bərabər oyun meydanını‖ daha da mürəkkəbləĢdirir. Qeyri- rəsmi iqtisadiyyatda fəaliyyət iqtisadiyyatın səmərəliliyinə zərbə vurur və dövlət xəzinəsinin gəlirlərinin itirilməsinə səbəb olur. Diaqram 5.1: Ġslahatların birinci nəsli Diaqram 5.2: Ġslahatların ikinci nəsli AB-ə yeni üzvlər * AB-ə yeni üzvlər Gürcüstan Rum/Bolq Ermənistan Rusiya Rumıniya/Bolqar Qazaxıstan Azərbaycan Gürcütsan Qazaxıstan Ermənistan Rusiya MDB MDB Azərbaycan 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 1995 2001 2007 1995 2001 2007 Mənbə: EBRD Transition Indicators. Mənbə: EBRD Transition Indicators. Qeyd: AB-ə qoĢulmuĢ ölkələrə son 6 ildə birliyə qoĢulmuĢ Qeyd: AB-ə qoĢulmuĢ ölkələrə son 6 ildə birliyə qoĢulmuĢ ölkələrin orta göstəricisi daxildir ölkələrin orta göstəricisi daxildir 5.2. Bu fəsildə Azərbaycanda məhsuldar sektorun fəaliyyətinə ümumi nəzər salınır və hökumət və özəl sektor arasında münasibətlər nəzərdən keçirilir. Bu fəslin məqsədi: (i) fəaliyyət mühitinin icmalını təqdim etmək; (ii) formal fəaliyyətə mane olan amilləri müəyyənləĢdirmək, və (iii) formal sektorda fəaliyyəti təĢviq etmək məqsədilə özəl sektorun fəaliyyət mühitinin yaxĢılaĢdırılması üçün tövsiyələr verməkdir. Bu fəsildə Azərbaycandakı bazarların monopolistik təbiəti barədə 2-ci fəsildə baĢlanmıĢ araĢdırma davam etdirilir. Hazırkı fəsildə aĢağı rəqabət 155 səviyyəsinin sistem (və ya ―makro‖) səviyyəsində necə saxlanmasının anlaĢılmasına və onun təsirinin yumĢaldılması üçün tədbirlərin tövsiyə edilməsinə səy göstərilir. B. BEYNƏLXALQ MÖVQE 5.3. Azərbaycanda özəl sektorun fəaliyyəti üçün mühitin təhlili 1995-ci ildən etibarən əhəmiyyətli irəliləyiĢin olduğunu göstərir. Lakin təhlil həmçinin komparator ölkələrlə müqayisədə təkmilləĢmə üçün yerin olduğundan da xəbər verir. AYĠB-in birinci nəsil islahatlarla bağlı keçid göstəriciləri göstərir ki, Azərbaycan keçid prosesinə bir çox komparatorlarından gec baĢlasa da, o, nisbətən daha çox irəliləyiĢ əldə etmiĢdir (xüsusilə də 1997 - 2001-ci illərdə). Bu göstəricilərə kiçik müəssisələrin özəlləĢdirilməsi, qiymətlərin liberallaĢdırılması, ticarət və valyuta mübadiləsi sistemi daxildir. Lakin 2001-2007-ci illərdə Azərbaycanda islahatların tempi (xüsusilə də qonĢu ölkələrlə müqayisədə) yavaĢımıĢdır. Diaqram 5.3: 2008-ci ildə biznes mühitinin tənzimlənməsi: Avropa və Mərkəzi Asiya : Biznes fəaliyyəti ilə Biznes fəaliyyəti ilə məşqul olmağın məşqul olmağın asanlığı asanlığı 200 200 Biznesin Biznesin Biznesin bağlanması Biznesin başlanması bağlanması 150 başlanması 150 Müqavilələrin hüquqi 100 Müqavilələrin hüquqi 100 Lisenziyalaşdırma Lisenziyalaşdırma tətbiqi tətbiqi 50 50 0 0 Beynəlxalq ticarət İşə qəbul Beynəlxalq ticarət İşə qəbul Vergilərin Əmlakın qeydiyyata Əmlakın qeydiyyata ödənilməsi alınması Vergilərin ödənilməsi alınması İnvestorların Kreditin alınması İnvestorların müdafiəsi Kreditin alınması müdafiəsi Gürcüstan Armenia AB8 Türkiyə M DB11 Rusiya Qazaxıstan AZƏRBAYCAN Mənbə: Doing Business 2009. Mənbə: Doing Business 2009. 5.4. Ġslahatların ikinci nəsli sahəsində əldə edilmiĢ irəliləyiĢ göstərir ki, rəqabət qabiliyyətli bazarların formalaĢmasını dəstəkləyən institusional əsaslar hələ tam formalaĢmamıĢdır. İslahatların ikinci nəslinə iri müəssisələrin özəlləĢdirilməsi, müəssisələrin restrukturizasiyası və idarəetmə məsələləri, rəqabət siyasəti, bank islahatları və faiz dərəcələrinin liberallaĢdırılması, qiymətli kağızlar və qeyri-bank maliyyə institutları, infrastruktur sahəsində islahatlar aiddir. Bu göstəricilər üzrə Azərbaycan bütün komparatorlarından geri qalır (diaqram 5.2) və 2001-ci ildən etibarən bu sahələrdə az irəliləyiĢ əldə etmiĢdir. Ġslahatların birinci nəsli qiymət mexanizmlərinin müvafiq qaydada fəaliyyətə baĢlaması üçün vacib olduğu halda, ikinci nəsil islahatlar bazar institutlarının inkiĢafı üçün vacibdir. Yuxarıdakı reytinq göstərir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı kapitalın bölüĢdürülməsində əhəmiyyətli səmərəsizliklər və qeyri- 156 mütənasibliklərlə üzləĢir. Məsələn, kommunal xidmətlər və iri infrastruktur xidmətləri hələ də dövlətin əlindədir. Bu günədək iri kommunal müəssisələrin özəlləĢdirilməsi baĢ verməmiĢdir. 5.5. Azərbaycan bu yaxınlarda özəl sektorun fəaliyyətinin bəzi aspektlərinin asanlaĢdırılması sahəsində əhəmiyyətli irəliləyiĢ əldə etmiĢdir. Azərbaycan BMK-nın qlobal ―Doing Business 2009” hesabatındakı reytinqdə 33-cü yeri tutmuĢdur (araĢdırma 2008-ci ildə dərc olunmuĢdur). Bu, bir il əvvəlki 97-ci illə müqayisədə böyük nailiyyətdir. Bu sahədə ölkə dünyanın bir nömrəli islahatçısı adını qazanmıĢdır. Bu islahatların arasında ən vacibi müəssisələrin qeydiyyatı üçün bir pəncərə sisteminin tətbiqidir. Bir pəncərə sistemi sahibkarlıq subyektinin qeydiyyatı üçün tələb olunan günlərin sayını dramatik Ģəkildə - 2005-ci ildəki 114 gündən 2008-ci ildə 16 günədək azaltmıĢdır. 5.6. Amma biznesin islahatların yaratdığı yeni imkanlardan tam bəhrələnməsi üçün bəzi vacib istiqamətlərdə çox məhdud irəliləyiĢ əldə olunmuĢdur. 5.3-cü diaqramdan göründüyü kimi, Azərbaycanın reytinqi üç vacib sahədə aĢağıdır: lisenziyalaĢdırma məsələləri, vergilərin ödənilməsi və beynəlxalq ticarət. Beynəlxalq ticarət və vergitutma Azərbaycan üçün xüsusilə aktualdır, çünki ölkənin diversifikasiya strategiyası qlobal bazarlara uğurlu inteqrasiya və tranzit ticarətinin inkiĢafına əsaslanır. Gürcüstan və Türkiyədə hazırda davam edən islahatlar Azərbaycan üçün xüsusi maraq daĢıyır. Həmin ölkələrdəki islahatlar ticarət məsələlərini, habelə vergilərin ödənilməsinin asanlaĢdırılması və investorların müdafiəsi məqsədini güdür. 5.7. Azərbaycanda özəl sektor çox zaman dövlətin iqtisadiyyata kifayət qədər geniĢ cəlb olunması ilə razılaĢmalı olur... Birinci və ikinci fəsillərdə qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanda özəl sektorun üç təyinedici xarakteristikası var: (1) o, çox iri mərkəzi hökumətin mövcudluğu Ģəraitində fəaliyyət göstərir və məhdud, qeyri-ticari resurslar uğrunda onunla Diaqram 5.4: Korrupsiyaya nəzarət rəqabət aparır; (2) o, çox zaman daha əlveriĢli Ģəraitdə fəaliyyət göstərən kiçik, orta və iri müəssisələrdən ibarət olan iri dövlət müəssisələri sektoru ilə yanaĢı fəaliyyət göstərir; və (3) aĢağıda qeyd edildiyi kimi, özəl sektorun müəyyən hissəsi ya strukturuna görə, ya da zərurətdən hökumətlə yaxın əlaqələrə malikdir. Dövlət sektorunun sahibkarlıq fəaliyyətində geniĢ rolu bugünkü korrupsiyaya da təsirsiz ötüĢmür (Diaqram 5.4). 96 Hökumət və əlveriĢli mövqedə olan Ģirkətlər arasında münasibətlər daxili bazarlarda rəqabətin azlığına da yol açır. Çox zaman bunun nəticəsində daha yüksək qiymətlər, daha aĢağı keyfiyyətli məhsul istehsalı və məhsul çeĢidlərinin azlığı baĢ verir. Ġxrac, xüsusilə də idxal olunmuĢ materiallardan istifadəni 96 Diaqram ―dövlət səlahiyyətlərindən fərdi fayda üçün istifad ə edilməsi, o cümlədən korrupsiyanın kiçik və iri formaları, habelə elita və özəl maraqlar üçün dövlətin ―zəbt olunması‖ dərəcəsini‖ ölçən göstəricilərə əsaslanıb. Bax: Kaufmann and others 2008. 157 tələb edən məhsulların ixracı çətinliklərlə üzləĢə bilər, çünki hökumət qurumları rəqabət qabiliyyətli mal və ya xammal idxalına maneələrin yaradılması ehtimalı mövcuddur. Bu münasibətlər ―yerli inhisarların‖ meydana gəlməsinə Ģərait yarada bilər.97 5.8. …mikro, kiçik və orta müəssisələr (250-dək iĢçisi olan müəssisələr) üzrə məlumatlar bunu təsdiq edir. Belə mühit KKOM sektorunun iqtisadi keçidə, diversifikasiyaya, və daha əsası, iĢ yerlərinin yaradılmasına potensial töhfəsini məhdudlaĢdırır ki, bu da sahibkarlıq fəaliyyətinə siyasət maneələri barədə narahatlıqlar yaradır. BMK-nın KKOM-lar üzrə məlumat bazasına daxil edilmiĢ 106 ölkə arasında Azərbaycan əhalinin hər 1000 nəfərinə düĢən KKOM- ların sayına görə 81-ci yer tutur.98 Azərbaycan bu göstəriciyə görə Avropa Birliyinin Mərkəzi Avropadan olan yeni üzvlərindən aĢağı, Moldovadan isə yuxarı reytinqə malikdir (Cədvəl 5.1). Keçid iqtisadiyyatları üzrə tədqiqat göstərir ki, KKOM-lar iqtisadiyyatın ―köhnə sektorlardan‖ can qurtarmasında aparıcı rol oynamıĢ yeni məhsulların istehsalını həyata keçirməklə və kifayət qədər böyük iĢə götürən olmaqla digər ölkələrin keçid prosesinə böyük yardım göstərmiĢlər.99 Təbii sərvətlərə malik olan, amma bununla yanaĢı uğurlu diversifikasiyanı həyata keçirmiĢ ölkə perspektivini reallaĢdırmaq məqsədilə Azərbaycan Çilinin bugünkü səviyyəsinə çatmaq üçün KKOM-ların sayının altı dəfə, Malayziyanın səviyyəsinə çatmaq üçün isə üç dəfə artırmağa səy göstərməlidir. ġirkətlərin sayının artması iqtisadiyyatın diversifikasiyasında özəl sektorun vacib rolunun təmin edilməsi üçün vasitələrdən biri ola bilər. Cədvəl 5. 1: SeçilmiĢ ölkələrdə MKOM-lar (ümumi və hər 1000 nəfərə sayı ) KKOM-ların iĢçü 50 nəfərədək iĢçisi olan 50 -250 iĢçisi olan qüvvəsi (ümumi Hər 1000 nəfərə mikro və kiçik firmalar orra firmalar məĢğulluqda payı) firmaların sayı Albaniya (2004) (c) 98.5 1.5 44.3 12.3 Azərbaycan (2006) 99.0 1.0 5.0 (d) 7.2 Ermənistan (2005) 95.7 4.3 34.0 33.1 Botsvana (2005) 96.9 3.1 n/a 7.4 Bolqarıstan (2003) 98.5 1.5 79.0 27.7 Çili (2004) (a) 96.6 3.4 95.0 43.9 Estoniya (2005) 98.0 2.0 n/a 48.5 Malayziya (2005) 9b) 97.8 2.2 65.2 20.5 Moldova (2003) 89.3 10.7 21.6 6.1 PolĢa (2001) 99.2 0.8 67.1 43.3 Mənbələr: Azərbaycan üçün Ədliyyə nazirliyi. digər ölkələr üçün Dünya Bankının nəĢri "Micro, Small, and Medium Enterprises: A Collection of Published Data" database on April 5, 2008. Qeydlər: (a) Mikro və kiçik US$750,000 aĢağı. (b) Ġstehsal sektoru. (c) Məlumat bazasına yalnız 50 nəfərədək iĢçisi olan firmalar daxil edilmiĢdir; (d) 2003-cü ilin məlumatı. 97 Nümunələr üçün bax: Fəsil 2. 98 Məsələn, əhalisi 3,6 milyon nəfər olan Albaniyada 2007-ci ildə 78000 aktiv Ģirkət var idi. Bu nisbətlə, 2,4 dəfə artıq əhaliyə malik olan Azərbaycan 186 000 aktiv Ģirkətə malik olmalı idi. Halbuki, Azərbaycanda cəmi 33 000, baĢqa sözlə desək əhali nisbətində götürüldükdə Albaniyada olan Ģirkətlərin sayının 17 faizi səviyyəsində Ģirkət var idi. 99 Dünya Bankı 2002. 158 C. DÖVLƏT ƏSAS ISTEHSALÇI VƏ SƏRMAYƏÇI KIMI 5.9. 2005-ci ildən bəri dövlət sektorunda sürətli artımın məqsədi ölkədə iqtisadi vəziyyəti yaxĢılaĢdırmaq idi, bununla yanaĢı o, ən azı müvəqqəti olaraq, özəl sektorun inkiĢafını əngəlləyib. 100 2008-ci ildə Azərbaycanın icmal büdcəsinin qeyri-neft ÜDM-in 85 faizinə çatacağı gözlənildiyi bir Ģəraitdə, dövlət investisiya xərclərinin qeyri-neft ÜDM-də payı 37 faizə çatacaq. Ġqtisadiyyatda ümumi sərmayələrin payı qeyri-neft ÜDM-in 50 faizini təĢkil edir və hökumət 2008-ci ildə ölkənin qeyri-neft investisiyalarının 76 faizinə qədərini idarə etmiĢdir. Azərbaycanın korrupsiya sahəsində aĢağı reytinqlərini, dövlət sektorunda islahatların ümumilikdə aĢağı tempini və daxili bazarların getdikcə daha çox ziddiyyətli xarakterini nəzərə aldıqda, qeyri-bərabər fəaliyyət mühitinin davam etməsi riski kifayət qədər yüksəkdir. Həqiqətən, korrupsiya reytinqləri ciddi diskussiya mövzusu olsa da, Azərbaycanın bu sahədə göstəriciləri 2005 - 2007-ci illərdən sonra əhəmiyyətli dərəcədə pisləĢib. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, daxili bazarlar getdikcə daha çox himayə olunur, sahibkarlığın isə qarĢısı alınır. 5.10. Qeyri-neft özəl investisiyalar 2007-ci ildə azalmıĢdır və bu da investisiyaların sıxıĢdırılıb-çıxarılması effektinin əlaməti ola bilər.101 Azərbaycanda 2007-ci il üzrə qeyri-neft özəl investisiyalarla bağlı məlumatın diqqətli təhlili göstərir ki, qeyri-neft özəl investisiyaların həcmi 2006-cı ildən bəri qeyri-neft ÜDM-in təxminən 4 faizi qədər azalıb. Bu azalmanın təxminən yarısı yaĢayıĢ binalarının tikilməsi səviyyəsinin aĢağı düĢməsi və üçdə biri isə nəqliyyatla bağlıdır (Cədvəl 1.6).102 Bu hesabatda təxmin olunur ki, 2006 - 2007-ci illərdə qeyri- neft özəl investisiyaları (hökumətin nəzarətində olan sektorlarda, yəni, əsasən, kommunal və neft-kimya müəssisələrinə investisiyalar, habelə yaşayış binalarının tikintisinə qoyulan investisiyaları çıxmaqla) real rəqəmlərlə təxminən 19 faiz azalmışdır. Bu da ona iĢarədir ki, iqtisadiyyatın diversifikasiyasına yönəldilmiĢ investisiyalarda əhəmiyyətli dərəcədə azalma var. 5.11. Azərbaycanda, həmçinin çoxlu sayda dövlət müəssisələri (bu kontekstdə, kommunal müəssisələr və sosial xidmətləri çıxmaqla) var ki, bu da rəqabətə mane ola bilər. 2007-ci ildə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən cəmi 74 534 müəssisənin 11 666-sı dövlət müəssisəsi olmuĢdur. 103 2006-cı ildə dövlət sektoru ümumi əmək bazarının 32 faizini təĢkil etmiĢdir (2004-cü ildə isə bu göstərici bir qədər çox, 34 faiz olmuĢdur). Dövlət müəssisələri çox vaxt müvafiq nazirliklərə və ya büdcə qurumlarına tabe olur, mahiyyət etibarilə bu qurumların maliyyələĢdirdikləri layihələri icra edirlər. 2006-cı ildə dövlət müəssisələri tikinti, nəqliyyat və istehsal sektorları üzrə müvafiq olaraq 25, 25 və 13 faiz paya malik olmuĢlar. 2008-ci ilin 100 Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət müəssisələri qeyri-neft özəl sektor tərəfindən yaradılan əlavə dəyərdə üçdə iki paya malikdirlər (bax 2-ci fəsil). 101 SıxıĢdırılıb çıxarılma dedikdə, adətən, hökumətin dövlət borcu hesabına maliyyələĢdirilən xərclərinin artması səbəbindən özəl investisiyaların azalması nəzərdə tutulur. Sıxışdırılma mexanizmi faiz dərəcələridir. Hökumətin borclanması bir qayda olaraq investisiya olunabiləcək vəsaitə olan tələbi artırmaqla, faiz dərəcələrini yüksəldir ki, bu da öz növbəsində investisiya xərclərini artırır. Nəticədə özəl investisiya azalır. 102 YaĢayıĢ binaların tikintisi Bakı Ģəhərinin mərkəzində binanın uçmasından sonra 2007-ci ildə əsasən dayanmıĢdır. Tikinti iĢlərinin 2008-ci ilin axırlarında, tikinti normaların təkmilləĢdirilməsindən və yoxlamaların tamamlanmasından sonra bərpa olunması gözlənilir. 2007-ci ildə nəqliyyat, pərakəndə və topdansatıĢ ticarətə qoyulmuĢ sərmayələr qeyri-neft ÜDM-in 1,7 faizi qədər azalmıĢdır, lakin emaledici sənaye, o cümlədən qida məhsullarının istehsalına, ərzağa qoyulmuĢ sərmayələr qeyri-neft ÜDM-in 0,7 faizi qədər artmıĢdır. 103 Müqayisə olunan ölkələr üzrə dəqiq rəqəmləri əldə etmək çətin olsa da, AYĠB-in Keçid Ġndikatorlarından görünür ki, iri miqyaslı özəlləĢdirmə sahəsində Azərbaycanın reytinqi (2.00) AYĠB orta reytinqindən (4+ Ģkala üzrə 3.7) aĢağıdır. Lakin onun göstəricisi AYĠB-in kiçikmiqyaslı özəlləĢdirmə (Azərbaycanda 3.7, orta hesabla 3.9) və müəssisələrin yenidənqurulması (Azərbaycanda 2, orta hesabla 2.5) ilə bağlı orta göstəricisinə çox yaxındır. 159 iyununda hazırlanmıĢ Ölkə üzrə Satınalmaların Qiymətləndirilməsinin İcmalında Dövlət Satınalmaları haqqında Qanunundakı ciddi boĢluqlar əks olunub ki, bunlar da ədalətli rəqabətə əngəl törədirlər. Bu boĢluqlara aĢağıdakı faktlar daxildir: (i) yalnız müəyyən həddən yuxarı məbləğdə müqavilələr üçün elan verilməlidir; (ii) icraçı qurumlar təlimata uyğun olaraq tenderi məhdudlaĢdıra bilərlər; (iii) açıq tender həddi 250 milyon Azərbaycan manatı olaraq müəyyənləĢdirilir. 5.12. Dövlət müəssisələri sahəsində tənzimləmədə boĢluqlar dövlət orqanlarına rəqabəti məhdudlaĢdırmaq imkanları yaradır və bu məsələ əlavə təhlil tələb edir. Hüquqi və tənzimləyici bazada nəzərdə tutulan bəzi normaların rəqabəti məhdudlaĢdırmaq imkanları yarada biləcəyinə istinad edərək biznes dairələrinin bəzi nümayəndələri qeyd ediblər ki, onlar hökumət tenderlərində iĢtirak etmirlər. Bu, həqiqətən də doğru görünür, çünki özəlləĢdirmənin sürəti olduqca zəifləmiĢdir: 2002-2005-ci illərdə 1280 müəssisə özəlləĢdirildiyi halda, 2006-2007-ci illərdə isə bunların onda biri qədər, yəni 125 müəssisə özəlləĢdirilmiĢdir. Bu ona iĢarədir ki, hökumətin yüksək neft gəlirləri olan dövrdə istehsaldan imtina etmə sürəti artmaq əvəzinə azalmağa doğru gedir. AYĠB-in Azərbaycan üçün iki Keçid Ġndikatoru – ―geniĢ miqyaslı özəlləĢdirmə‖ və ―müəssisələrin yenidən qurulması‖ – da göstərir ki, Azərbaycan 2007-ci ildə müqayisə olunduğu ölkələrdən geridə qalmıĢdır. 5.13. Yuxarıda qeyd olunan təhlil Azərbaycan üçün strateji məsələni ortaya çıxarır. Hökumət dövlətin iqtisadiyyatda birbaĢa iĢtirak səviyyəsini artırmağa çalıĢmalıdır, yoxsa özü üçün daha böyük tənzimləyici rolu müəyyənləĢdirməli və ikinci nəsil islahatları sürətləndirməlidir? Con Meynard Keynsin bu haqda dedikləri faydalıdır: ―Hökumət üçün vacib məsələ ayrı-ayrı fərdlərin artıq etdiklərini, onlardan bir qədər yaxĢı və ya bir qədər pis təkrarlamaq deyil, əksinə, heç görülməyən iĢləri həyata keçirməkdir‖.104 Azərbaycanın strateji vəziyyəti ilə bağlı birmənalı cavab bundan ibarətdir ki, dövlət diqqətini istehsala deyil, özəl biznes üçün stimulların yaradılmasına yönəltməlidir. Azərbaycan təcili surətdə dövlət xərclərindəki artımı yavaĢlatmalı və islahat proqramını gücləndirməlidir. Neft bumu imkan verir ki, hökumət ikinci nəsil iqtisadi islahatların, xüsusilə də kiçik və iri miqyaslı özəlləĢdirmənin nəticələrini potensial ―məğlub tərəflərə‖ kompensasiya edə bilsin. Satınalmalar və lisensiyalaĢdırma üzrə qanunverici aktların qəbulu DM-lər və özəl sektor üçün imkanları bərabərləĢdirə bilsə də, DM-lərin əlveriĢli rəftar istəmələri ehtimalı nəinki qalacaq, hətta üstünlük təĢkil edəcək. Beləliklə, Ģəffaf özəlləĢdirmə səmərəli korporativ idarəetməni təmin etmək üçün ən yaxĢı seçim ola bilər. D. DAXILOLMA VƏ GENIġLƏNMƏ ÜÇÜN STIMULLAR Ümumi çərçivə, rəqabət və investorların qorunması 5.14. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət TəĢkilatına (ÜTT) qoĢulmaq üçün on ildən artıq müddətdir müraciət etməsinə baxmayaraq, ölkənin xarici ticarət siyasəti və institutları hələ də ÜTT-yə uyğunlaĢdırılmayıb. ÜTT-yə üzvlük avtomatik olaraq yüksək keyfiyyətli xarici ticarət rejiminə təminat vermir. Bununla belə, üzvlük həm idxalçılar, həm də ixracatçılar üçün bazara daxilolma Ģərtləri ilə bağlı Ģəffaflıq, stabillik və gözlənilənliyi tələb edir. Azərbaycan ÜTT-yə üzv olmadıqca, onun ixracatçıları ÜTT-nin çoxtərəfli qaydalarının nəzərdə tutduğu 104 John Maynard Keynes, ―QarıĢmama siyasətinin sonu.‖ 160 himayədən yararlana bilməyəcək. Bundan əlavə, ÜTT-nin himayəsinin olmaması həm xarici, həm də daxili səviyyədə ticarətlə bağlı investisiyaları zəiflədəcək, idxal zamanı rəqabəti sıxıĢdıracaq. Buna görə də, Azərbaycanın diversifikasiya strategiyası ÜTT-yə üzvlükdən mühüm dərəcədə asılıdır. 5.15. Azərbaycanda həmçinin investisiya və rəqabət qanunlarının hazırlanmasında gecikmə baĢ verir. Hər iki qanun layihəsi dəfələrlə millət vəkillərinin müzakirəsinə təqdim olunsa da, qanunlar hələ də qəbul olunmayıb. Ġndiki mərhələdə bu qanun layihələrinin qəbul olunması və beynəlxalq standartlara cavab verməsi vacibdir. Qeydiyyat, lisenziyaların verilməsi və daĢınmaz əmlak məsələləri 5.16. Azərbaycan ötən illər ərzində bir sıra tənzimləyici islahatlar həyata keçirmiĢdir ki, bunlar da ölkənin 2007/08-ci illər üzrə Doing Business hesabatında yüksək nəticə əldə etməsinə gətirib çıxarmıĢdır. Azərbaycan, son illərdə həyata keçirdiyi özəl sektora dəstək tədbirləri nəticəsində həm qlobal, həm də regional səviyyədə ən islahatçı ölkə kim tanınmıĢdır. 2007-ci ilin sentyabr ayında kreditlər barədə dövlət kredit reyestrinə məlumatın daxil edilməsi ilə bağlı minimum hədd aradan qaldırılmıĢdır və hazırda maliyyə sistemi tərəfindən verilən bütün kreditlərlə bağlı məlumatlar qeydə alınır. Bu islahat kredit tarixçəsi olan borcalanların əhatə dairəsini iki dəfədən də çox artırmıĢdır. Bundan əlavə, 2007-ci ilin mayında əmək məcəlləsinə edilmiĢ əsas dəyiĢikliklər iĢçilərin iĢə götürülməsini asanlaĢdırmıĢdır. Bu dəyiĢikliklər sahibkarlara imkan vermiĢdir ki, daimi tapĢırıqlar üzrə müddətli müqavilələrdən istifadə etsinlər, habelə gecə iĢi ilə bağlı məhdudiyyətlər yüngülləĢdirilmiĢ və iĢçilərin ixtisarı ilə bağlı tələblərin sayı azaldılmıĢdır. Həmçinin, Bakı Ģəhərində ikinci iqtisad məhkəməsi açılmıĢ, kommersiya məsələlərinə baxan hakimlərin sayı beĢdən doqquza artırılmıĢdır. Müqaviləni məhkəmədə icra etmək üçün tələb olunan müddət orta hesabla 30 gün azalmıĢdır. Yeni qanun maraqlı tərəflər arasında bütün əqdlərin payçılar tərəfindən təsdiq olunmasını tələb etməklə, investorların qorunmasını gücləndirmiĢdir. Maraqlı tərəflərə icazə verilir ki, məsələ ilə bağlı səs verə bilsinlər. Bundan əlavə, cavabdehlik daĢıyan direktorlar zərərin əvəzini ödəməli və əldə etdikləri mənfəəti geri qaytarmalıdırlar. Azərbaycanda həm də yeni vahid əmlak reyestri yaradılmıĢ, əmlakı qeydiyyata almaq üçün tələb olunan prosedurların sayı yeddidən dördədək azalmıĢdır. Hazırda, Dövlət Reyestr Xidməti dörd prosedurdan ikisini sadələĢdirmək imkanına malikdir ki, bu da əmlakı 11 gün müddətinə qeydiyyata almağı mümkün edir. Eyni qaydada, ölkədə Ģirkətlərin qeydiyyatı üçün vahid pəncərə sistemi yaradılmıĢdır (aĢağıda) ki, bununla da prosedurların sayı 13-dən 6-ya endirilmiĢ və tələb olunan vaxt iki dəfə azaldılmıĢdır. Nəhayət, Azərbaycanda vergi məsələləri ilə məĢğul olmaq proseduru da sadələĢdirilmiĢdir. Belə ki, lazımi vergiləri hesablamaq üçün təkmil mühasibat proqramı ilə təchiz olunmuĢ onlayn bəyanat və ödəniĢ sisteminin tətbiqinə baĢlanmıĢdır. Orta hesabla, bu, kağız iĢlərinin azaldılmasına görə ildə 500 saata qənaət edir. 5.17. Biznes qurumlarının qeydiyyata alınmasının müasirləĢdirilməsi ən diqqətəlayiq məsələdir. Azərbaycanda biznes subyektlərinin qeydiyyatı üçün yeni ―vahid pəncərə sistemi‖ Vergilər Nazirliyinin (VN) himayəsi altında həyata keçirilir və biznes qurumları tərəfindən müsbət qarĢılanmıĢdır. Hazırda onlar bütün müvafiq informasiyanı, o cümlədən VN-yə təqdim və təsdiq olunmaq üçün lazım olan sənədləri, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu və Statistika Komitəsi tərəfindən qeydiyyat sənədlərini, bank hesabının açılması ilə bağlı məlumatı həmin vahid pəncərə məntəqələrinə təqdim edə bilərlər. Kommersiya qurumlarının dövlət reyestri 161 adlanan bu məntəqələrin 14-ü fəaliyyətə baĢlamıĢdır. Standart iki səhifəlik məlumat vəsaiti proseslə bağlı sahibkarları istiqamətləndirməyə kömək edir. Bu prosedurlara bir səhifəlik formanın doldurulması daxildir ki, o da yeni qurumun qeydiyyata alınması, ya da mövcud məlumatların yeniləĢdirilməsi ilə bağlı bütün müvafiq məlumatları özündə ehtiva edir. Nəticədə, qeydiyyatdan keçmiĢ qurumların sayı 2008-ci ilin ilk yarısında 45 faiz artmıĢdır. Təkcə Bakıda 2000-dən çox müəssisə qeydiyyatdan keçmiĢdir. Bütün ölkədə isə 3465 məhdud məsuliyyətli cəmiyyət yaradılmıĢdır. Təsadüfi deyildir ki, 2009-cu il üzrə Doing Business hesabatında biznesə baĢlamaq kateqoriyası üzrə Azərbaycanın reytinqi 97-dən 33-ə yüksələrək, Bolqarıstan, Rusiya və Türkiyə kimi ölkələrlə müqayisə olunan səviyyəyə çatmıĢdır. 5.18. Azərbaycanın tənzimləyici mühitdəki növbəti islahat prioritetləri lisenziyaların və icazələrin verilməsi ilə bağlı olmalıdır... Lisenziyaların, icazələrin və razılıqların verilməsi üzrə vahid sistem olmadığına görə bu sistemlər arasında uyğunsuzluqdan irəli gələn ciddi problemlər yaranır. Lisenziya Qaydalarında lisenziyaların rəsmiləĢdirilməsi və verilməsi üçün meyarlar müəyyənləĢdirilsə də, icazə və razılıqlarla bağlı heç bir hüquqi sənəd aydın açıqlama vermir. Ġcazə, təsdiq və ya sertifikatlaĢdırmanın nədən ibarət olması ilə bağlı nə aydın tərif var, nə də onların hüquqi bazasını, tənzimləyici məqsədlərini, yaxud da səmərəliliyini təhlil etmək üçün təhlil mexanizmi mövcuddur. Nəticədə, demək olar ki, bütün hökumət qurumları, icra orqanları və bələdiyyələr razılıq, icazə və ya sertifikatlaĢdırma ilə məĢğul olurlar. StandartlaĢdırılmıĢ lisenziya və icazə vermə sisteminin olmaması dövlət qurumlarının aĢağıdakı iĢlərlə məĢğul olmaq riskini artırır: (i) öz büdcələrinə əlavə vəsait qazandırmaq üçün fürsətdən istifadə etmə, (ii) korrupsiya niyyətini güdən və əsassız (subyektiv) qərar qəbuletmə.105 5.19. Bu priorietlər özündə appelyasiya, ləğv, nəzarət və dayandırma mexanizmlərini ehtiva etməlidir. Cari qanunlarda qurumlar tərəfindən lisenziyaların verilməsi üçün ərizələrə baxmaqla bağlı tələb olunan vaxt üzrə hüdudlar müəyyənləĢdirilsə də, qanunlarda lisenziya verən qurumların müddət tələblərinə riayət etməmələrinə görə hər hansı sanksiya nəzərdə tutulmur. Bundan əlavə, lisenziyaların verilməsi ilə məĢğul olan qurumlar lisenziyanı alanın Ģərtlərə riayət etməsinə nəzarət etməlidir, çünki bu sahədə standart yanaĢma mövcud deyil. Lisenziyaların dayandırılması və ləğvi üçün Ģərtlər də çox geniĢdir ki, bunlar da lisenziyanı verən qurumlara əhəmiyyətli dərəcədə subyektivlik imkanı verir və lisenziyanı alanın proqzonlaĢdırma imkanlarını məhdudlaĢdırır. Nəhayət, Azərbaycanın lisenziya qanun və qaydaları imtina olunmuĢ və ya ləğv edilmiĢ ərizə üçün inzibati appelyasiya imkanını təmin etmir. 5.20. Azərbaycanda lisenziya və icazə vermə rejimi standartlaĢdırılmalıdır. Lisenziyaların və icazələrin verilməsi ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan inzibati subyektivlik hallarını minimuma endirmək məqsədilə aĢağıdakıları etmək olar: (i) qanuni icazələri bəyan etmək, (ii) hansı nazirliklərin hansı icazələri verə biləcəyini açıq Ģəkildə müəyyənləĢdirən qaydaları bildirmək (yeni icazələrin verilməsi mövcud qaydalara düzəliĢləri tələb edəcək), (iii) hər hansı lisenziya və ya icazə üçün rüsumların ―məntiqi inzibati xərclər‖dən çox olmamasını təmin etmək məqsədilə hüquqi təminatlar vermək (əlavə maliyyələĢdirmə cəhdlərini azaltmaq); (iv) ödəniĢlərin səviyyəsini dərc etmək, (v) bütün Ģirkətlərin (dövlət və özəl) rəqabət aparmaları üçün bərabər 105 Ġdarəçiliklə bağlı növbəti fundamental problem ondan ibarətdir ki, lisenziyaların verilməsi prosesində dövlət və özəl Ģirkətlər arasında ayrı-seçkiliyə yol verilir. Azərbaycanda Prezidentin sərəncamı ilə yaradılmıĢ, yaxud dövlət büdcəsi hesabına maliyyələĢdirilən müəssisə və ya təĢkilatlar lisenziya tələb olunan fəaliyyətlə lisenziyasız məĢğul ola bilərlər. Bu sərəncamdan dövlət və özəl sektorlar arasında rəqabəti məhdudlaĢdırmaq məqsədilə istifadə oluna bilər və istifadə olunur. 162 imkanları təmin etmək, (vi) ərizəçilərə hər hansı qərarla (imtina və ya ərizənin rədd edilməsi) bağlı izahata baxmaq hüququnu tanımaq. Bakı Ģəhərinin mərkəzində binanın uçmasından sonra Azərbaycanda inĢaat üçün icazələrin verilməsi ilə bağlı vahid pəncərə sisteminin yaradılması üzrə iĢ gedir. 5.21. Torpaq məsələləri. Azərbaycanda Ģəhər torpaqlarına mülkiyyət hüququ ilə bağlı hər hansı hüquqi maneə yoxdur. Lakin torpaq hüquqları qeyri-kafi təsbit olunub. Bu ikimənalılıq özəlləĢdirmə-kompensasiya mübahisələrinə, zəif torpaq bazarına və özəlləĢdirilmiĢ binalar və yaĢayıĢ yerlərinə verilməmiĢ çox ailəli torpaqlara gətirib çıxarmıĢdır. Azərbaycanda, həmçinin, Ģəhər torpaqlarından istifadənin planlaĢdırılması, zonalaĢdırma və tikinti üçün icazə və razılıqların verilməsi ilə əlaqədar problemlər də mövcuddur. 2004-cü ilin iyununda DaĢınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri haqqında Qanun qəbul olunduqdan sonra DaĢınmaz Əmlakın Qeydiyyatı üzrə Dövlət Reyestri bütün torpaq və bina hüquqlarının qeydiyyatı üçün məsuliyyət daĢıyır. Burada özünü doğruldan qeydiyyat sisteminin yaradılması üzrə yaxĢı irəliləyiĢ nəzərə çarpır. 5.22. Yeni ipoteka qanununun qəbul olunmuĢ ilə torpaq bazarının inkiĢafına olan hüquqi maneələrin sayı azalmıĢdır. Beləliklə, əqdlərin sayı artmaqdadır. Bununla belə, ümumi əqd əmsalı aĢağı olaraq qalır. Burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, hələ də insanların bir çoxu əmlak hüquqlarını qeydiyyata almaq üçün rəsmi sistemdən istifadə etmirlər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanda Doing Business 2009 hesabatına əsasən, tənzimləyici mühitdə sistem üzrə əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyiĢ qeydə alınmıĢdır. 2007/08-ci illərdə həyata keçirilmiĢ islahatlardan biri də biznesin qeydiyyata alınması üçün tələb olunan prosedurların sayının yeddidən dördə endirilməsidir. Bundan əlavə, əmlakı qeydiyyata almaq üçün tələb olunan müddət 61 gündən 11-ə endirilmiĢdir ki, bunun da nəticəsində Azərbaycan AMA ölkələri arasında təxminən ən yuxarı yerləri tutan 20 faiz arasına düĢmüĢdür. Azərbaycanın əmlakın qeydiyyata alınması xərcləri üzrə regional yeri isə ən aĢağı 20 faiz arasındadır və əmlakın dəyərinin 0,3 faizi həcmindədir. Ölkədəki islahatlar 2006/07-ci illərdəki 61-ci yerdən 2007/08- dəki 9-cu yerə yüksəlməyə imkan vermiĢdir. Əcnəbilərin torpaq mülkiyyəti, dövlətə məxsus torpaqlardan yararlanma (almaq və ya icarəyə götürmək) və korrupsiya ilə bağlı problemlər hələ də qalmaqdadır. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın göstəriciləri region üzrə orta göstəricidən pis olmasa da, o, Dünya Bankı ilə islahat proqramını həyata keçirir. Bankın prioritetləri daĢınar və daĢınmaz əmlakla bağlı vahid kadastr yaratmaq, ölkədə əmlak hüquqlarının ötürülməsi ilə məĢğul olan iki qurumu birləĢdirməkdir. Qeyri-neft iqtisadiyyatı üçün vergi sistemi Vergi siyasəti: Dərəcələr 5.23. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən tezliklə sonra 1990-cı illərin sonunda məqbul, bazara uyğunlaĢdırılmıĢ vergi sistemlərini qəbul etmiĢ, keçid dövrünü yaĢayan ölkələrdən biri idi. 106 Son 5 ildə Azərbaycanın vergi sistemi əhəmiyyətli dərəcədə dəyiĢikliyə məruz 106 Azərbaycanda neft və qeyri-neft sektorları arasında differensiasiya olunmuĢ vergi sistemindən istifadə olunur. Azərbaycanın neft sektorunda iĢtirak edən xarici Ģirkətlərin vergiləri HPBS əsasında hesablanır. Eyni qayda HPBS üçün idxal, xarici iĢçilərin və kontraktorların cəlbi üçün xüsusi vergi rejimi tətbiq olunur. Bu bölmədəki təhlil qeyri- neft iqtisadiyyatının, yəni əcnəbilər tərəfindən idarə olunan neft və qazın hasilatından baĢqa bütün sektorların vergiyə cəlb olunması ilə bağlıdır. 163 qalmayıb. O, ƏDV-ni, sadələĢdirilmiĢ vergi rejimini (SVR), korporativ və fərdi gəlir vergilərini, sosial müdafiə ödəniĢlərini, aksiz vergilərini və gömrük rüsumlarını ehtiva edir. 2003-cü ildən bəri dərəcələrlə bağlı ən mühüm dəyiĢikliklər aksiz vergilərindəki müntəzəm artımlar, 2005-ci ildə korporativ vergi dərəcəsinin azaldılması (24 faizdən 22 faizə) və 2004-cü ildə sosial müdafiə ödəniĢlərinin aĢağı salınması (28 faizdən 25 faizə) olmuĢdur. Orta hesabla, 2003-cü ildən bəri müxtəlif vergi növlərindən qeyri-neft gəlirlərinə edilmiĢ ən böyük töhfə aĢağıdakı kimi olmuĢdur: ƏDV-dən 38 faiz, mənfəət vergilərindən 28,3 faiz və sosial müdafiə ödəniĢlərindən 14,3 faiz.107 Cədvəl 5.2: Qeyri-neft vergi gəlirləri, 2003-2007 Diaqram 5.5: 2007-ci il üçün maliyyə gəlirlərinin bölgüsü (7.9 milyard manat) 2003 2005 2007 ARDNŞ- İVÖ Digər İVÖ ƏDV (In percent of non-oil GDP) 2% SMF gömrük 15% Q-neft vergiləri və spsial ödəmələr 19.7 23.6 31.7 7% 7% Qeyri-neft vergiləri 16.7 20.8 26.8 Sosial sığorta ödəniĢləri 3 2.8 4.9 ƏDV digər 3% (Qeyri-neft vergiləri və social ödəmələrin faizi kimi Aksiz Gəlir vergisi 23.1 30 29 ABƏŞ Other 1% 26% 23% Mənfəət Fərdi 15.3 19.2 16.7 Müəssisələrin 7.8 10.8 12.3 vergisi Sosial sığorta ödəniĢləri 15.1 12 15.9 5% Gəlir Neft və qaz ƏDV və sadələĢdirilmiĢ vergi 42.8 38 34.7 vergisi 23% Digər qeyri- Aksizlər 6.8 8.5 11.4 vergi Digər 6% Gömrük 6 6.1 4.5 gəlirləri 1% BaĢqa 6.2 5.3 4.8 4% Cəmi 100 99.9 100.3 Mənbə: Zermeno 2008. Cədvəl 2-dən çıxarıĢ. Mənbə: Maliyyə Naziliryi və Bank iĢçilərinin hesablamaları Qeydlər: BVQ = Böyük Vergi ödəyiciləri Qurumu; ABNK = Azərbaycan Beynəlxalq Neft Konsorsiumu; ARDNġ = Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft ġirkəti; SMF = Sosal Müdafiə Fondu 5.24. Azərbaycanın qeyri-neft vergi sistemi gəlirlərin toplanması sahəsində güclü fəaliyyət göstərmiĢdir. 2007-ci ildə qeyri-neft gəlirlərinin qeyri-neft ÜDM-də xüsusi çəkisi 19,4 faizdən 31,8 faizədək artmıĢdır (Cədvəl 5.2). Gəlirlərdəki bu artımın əsas səbəbi inkiĢaf edən iqtisadiyyat və iri vergi ödəyiciləri, xüsusilə də dövlət müəssisələri tərəfindən vergilərin icrasındakı irəliləyiĢdir. 5.25. Bununla belə, vergi sistemində əhəmiyyətli dərəcədə səmərəsizlik qalmaqdadır. Yəni, MKOM-lar üçün nəzərdə tutulmuĢ xüsusi rejimdən “müntəzəm” vergi rejiminə keçid çox baha baĢa gəlir. ƏDV çox yüksək marginal vergi dərəcəsini nəzərdə tutur. Azərbaycanda 2 faizlik SVR (Bakıda 4 faiz) rüb ərzində 22 500 manatdan, yaxud da ildə 90 000 manatdan aĢağı dövriyyəsi olan müəssisələrə tətbiq olunur.108 SVR ödəyən müəssisələr 22 faizlik korporativ gəlir vergisini (KGV) və ya əmlak vergisini, habelə ƏDV-ni (18 faiz) ödəmirlər. Lakin onlar adi vergi rejimində də məcburi olan 22 faizlik məcburi sosial sığorta ödəniĢlərini (MSSÖ) ödəyirlər. Həmçinin, fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məĢğul olanlar fərdi gəlir vergisini (FGV) ödəmirlər. ġirkətin SVR-dən ƏDV sisteminə ―keçidi‖ təkcə onun vergi yükünü artırmır. Bu sistem, həmçinin, Ģirkətin müxtəlif hökumət qurumlarında keçməli olduğu məcburi prosedurlarının da sayını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Təsadüfi deyildir ki, SVR-in köməyi ilə ―gizlənməyə‖ davam etmək məqsədilə Ģirkətlərin öz fəaliyyətlərini ayrı-ayrı kiçik hissələrə 107 Zermeno 2008. 108 SVR dərəcəsi Bakı Ģəhərindən kənarda fəaliyyət göstərən sahibkarlar üçün 2%-dir. 164 ayırmaları ilə bağlı məlumatlar mövcuddur. ƏDV-nin tətbiq olunduğu həddən yuxarı dövriyyəsi olan Ģirkət bunu ya tam gizlədir, ya da iki və ya üç kiçik Ģirkətə ayrılır, bununla da, müntəzəm vergi sisteminə daxil olmaqdan yayınır. Adi vergi rejimi çərçivəsində, dövriyyənin 2 faizi səviyyəsində ödəmək əvəzinə, Ģirkət ƏDV-ni, SMÖ-ni və KGV-ni ödəməli, vergi orqanlarına bir neçə dəfə hesabat verməlidir. Cədvəl 5.6-da SVR dövriyyə həddini artıran hər hansı Ģirkətin vergi öhdəliklərindəki dəyiĢikliklərin simulyasiyası göstərilir: dövriyyənin 10 000 manat artımına (və SVR həddini keçməyə) görə ümumi vergi öhdəlikləri arta, ən ekstremal halda 7080 manatdan 16 800 manata qədər yüksələ bilər. Cədvəldə nəzərə alınmır ki, sadələĢdirilmiĢ vergi rejimi altında fəaliyyət göstərən Ģirkətlər iĢçilərin faktiki sayını gizlədə bilərlər. 5.26. Digər bir problem isə ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda vergi dərəcələri region üzrə ən yüksəklərdən biridir. 2009-cu il üzrə Doing Business hesabatında Azərbaycanın qlobal reytinqində əhəmiyyətli irəliləyiĢ əksini tapmıĢdır. Ölkə 2008-ci ildəki 143-cü yerdən 2009-cu ildə 102-yə yüksəlmiĢdir. Bu irəliləyiĢ vergilərin idarə olunması üzrə əhəmiyyətli təkmilləĢmə ilə bağlıdır. Ancaq paradoksal hal ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda ümumi vergi dərəcəsi 2009- cu ildə gəlirlərin 41,1 faizini təĢkil edəcək və əvvəlki illə (40,9 faiz) müqayisədə artmıĢ olacaq. Azərbaycanda mövcud olan vergi dərəcəsi ölkənin Avropa və Mərkəzi Asiya regionunda vergilərin ödənilməsi göstəricisi üzrə orta mövqe tutmasına imkan vermiĢdir, lakin bu göstərici Qazaxıstanla (36,4 faiz) müqayisədə yuxarı, Rusiyadan (48,7 faiz) isə aĢağıdır. Təsadüfidir ki, Ermənistan və Gürcüstanın dərəcələri müvafiq olaraq 36,6 və 38,6-dır109. Neft istehsal edən ərəb dövlətlərində isə qiymətləndirilən mənfəət dərəcələri AMA ölkələrindən aĢağıdır. Bu ölkələrin neft profilini nəzərə alsaq, belə hal gözləniləndir, ancaq Azərbaycan üçün maraqlı oriyentirdir, çünki zəruri ehtiyacları ödəmək üçün ölkə ilkin mərhələdə neft gəlirlərindən daha çox istifadə etməyi (ÜDM-ə münasibətdə) və iqtisadiyyatını inkiĢaf etdirməyi planlaĢdırır. 2009-cu il üzrə Doing Business hesabatına görə, neft istehsal edən ərəb ölkələri üçün gözlənilən mənfəət faizləri aĢağıdakı kimidir: Qatar – 11 faiz, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ – 14 faiz, Bəhreyn – 15 faiz. Azərbaycanda biznes qurumlarına idxal olunan mallara qoyulmuĢ yüksək ―rüsum‖lar da mane olur. 2006-cı ildə ölkəyə idxal olunmuĢ mallara orta hesabla 9.4 faiz tarif dərəcəsi tətbiq olunurdu. Bu dərəcə Gürcüstana idxal olunan mallar üçün qoyulmuĢ göstəricidən 10 dəfə artıqdır. Bu ölkədə tarif dərəcəsi 0.03 faiz olmuĢdur. Bundan əlavə, Gürcüstana idxal olunan mallara 18 faizlik ƏDV dərəcəsi tətbiq olunsa da, bu ölkədə idxalçılar xüsusi gömrük anbarlarından istifadə edə bilirlər ki, bunlar da Azərbaycanda mövcud deyil. 109 Avropa Birliyinin vergilər üzrə icmalı (2008) göstərir ki, MDB məkanında orta MGV 18.1 faiz (Azərbaycanda bu göstərici 22 faiz təĢkil edir. 2010-cu ildə onun 20 faizə qədər azaldılması gözlənilir), FGV 19.25 faiz (Azərbaycanda bu 14 və 35 faizdir. 2010-cu ildə 35 faizin 30 faizə qədər azaldılması gözlənilir) ƏDV isə 18.8 faiz təĢkil edir (Azərbaycanda ƏDV 18 faizdir). 165 Cədvəl 5.3: Simulyasiya: ƏDV həddini keçməyin vergi yükü üzrə təsiri (manatla) MSSÖ ƏDV ** iki iĢçisi və KGV dövriyyə hər birinin dövriyyə üzərində illik üzrə 20% 40%-lik əməkhaqqısı gəliri fərz əlavə 12 manat Ümumi Vergi ödəyicisinin xüsusiyyətləri Dövriyyə SVR edərək dəyər olmaqla vergi * Həddən aĢağıda Ģirkət – Bakı 90,000 3,600 - 5280 8880 Həddən aĢağıda Ģirkət – qeyri-Bakı 90,000 1,800 - 5280 7080 Həddən bir qədər yuxarıda Ģirkət 100,000 - 6058 6100 5280 14,438 Mənbə: Bankın iĢçilərinin hesablamaları Qeydlər: (*) FGV cədvəldə göstərilməyib, çünki o, Ģirkət tərəfindən deyil, fərdlər tərəfindən ödənilir, baxmayaraq ki, Ģirkətlər bunu iĢçilərindən tutmalıdılar; (**) Baxmayaraq ki, Ģirkətlər, demək olar ki, istehlakçılardan ƏDV toplamırlar, real vergi ən azı qismən Ģirkətə Ģamil olunur (qiymətlərin çevikliyindən asılı olaraq). 5.27. Azərbaycanda iĢçi qüvvəsinə tətbiq olunan yüksək FGV və MSSÖ, qaydaların tətbiqinin zəifliyi ilə birlikdə qeyri-formal məĢğulluğa təkan verir. Dövlət sektoru və xarici Ģirkətlərdə çalıĢan iĢçiləri çıxmaq Ģərtilə, iĢləyən əhalinin bir hissəsinin rəsmi əmək müqaviləsi yoxdur və beləliklə onlar FGV və SMÖ-dən tam yayınırlar. Yuxarıda qeyd olunan risklərdən əlavə, bunun baĢqa bir potensial təhlükəli nəticəsi də ola bilər. Sahibkarların öz iĢçilərinin məĢğulluğunu rəsmiləĢdirmək üçün heç bir stimulları olmadığına görə əhalinin böyük hissəsi sosial müdafiə sistemindən kənarda qalır. Bu Ģəxslər pensiya yaĢına çatdıqda və iĢçi qüvvəsini tərk etdikdə, onların heç bir sosial və ya sağlamlıqla bağlı müdafiələri olmayacaq. Bu da onlara ən vacib dövrdə lazımdır. Bu, sosial gərginliyə gətirib çıxara və gələcək nəsillərin üstünə ağır yük sala bilər. Cədvəl 5.4: MDB ölkələri üzrə vergi dərəcələri (%) Ölkə Gəlir vergisi ƏDV Sosial müdafiə Fərdi gəlir vergisi ödəniĢləri Ermənistan 20 20 AMD 7,000 + 18 Yuxarı dərəcə 20 Azərbaycan 22 18 25 Yuxarı dərəcə 35 Belarus 24 18 (AD10) 36 Yuxarı dərəcə 30 Gürcüstan 20 18 0 Vahid dərəcə 25 FGV ilə birgə FGV + SMÖ ilə birgə Qazaxıstan (2) 30 (15) 13 (12) 30 Yuxarı dərəcə 20 Qırğızıstan 10 20 29 Vahid dərəcə 10 Moldova 18 20 (AD5 & 8) 29 Yuxarı dərəcə 20 Rusiya 24 18 (AD10) 26 Vahid dərəcə 13 Tacikistan 25 20 26 Yuxarı dərəcə 13 Türkmənistan 8 & 20 20 22 Vahid dərəcə 10 Ukrayna 15 20 43 Vahid dərəcə 13 Özbəkistan 12 20 (AD15) 25 Yuxarı dərəcə 30 Mənbə: Xadkadan uyğunlaĢdırılıb 2008. Qeydlər: ―AD‖ = ―azaldılmıĢ dərəcə.‖ Ümumi sosial müdafiə ödəniĢləri ilə bağlı sütunda həm sahibkarlar, həm də iĢçilər tərəfindən ödənilən vergilər göstərilir. Faiz dərəcələri illüstrativ xarakter daĢıyır. Bəzi vergi sistemlərində pensiya fonduna edilən ödəniĢlər sosial müdafiə və ya ödəniĢ kimi, bəzilərində isə baĢqa cür göstərilir. Bundan baĢqa, bir çox ölkələr mürəkkəb geriyə və irəliyə doğru üsullardan istifadə edirlər. Belə hallarda, cədvəldə ən yüksək kənar dərəcədən istifadə olunmuĢdur. (2) Qazaxıstan üçün təklif olunan dərəcələrə (mötərizədə) 2008-ci ilin sentyabrında parlamentdə baxılacaq. 5.28. Ümumilikdə yüksək vergi dərəcələri və SVR-dən “normal” vergi rejiminə keçidlə bağlı əlavə xərclər çox güman ki, Azərbaycan iĢ adamlarını bütövlükdə və yaxud qismən 166 qeyri-formal sektorda fəaliyyət göstərməyə Ģövq edirlər. Dövlət sektoru və bələdiyyələrdə iĢləyən təxminən 1 milyon iĢçi və xarici Ģirkətlərdə çalıĢan 60 000-dən çox yerli və xarici iĢçi FGV ödəyir. ĠĢləyən əhalinin yerdə qalanının əksəriyyətinin rəsmi əmək müqaviləsi yoxdur və beləliklə, FGV ödəməkdən yayınırlar. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun məlumatlarına görə 2008-ci ildə 1 828 376 nəfər SMÖ ödəniĢlərini yerinə yetirmiĢdir: onlardan 1 377 641 nəfəri muzdlu iĢçi, 196 393 nəfəri fərdi əmək fəaliyyəti ilə məĢğul olan, 294 342 nəfər fermer olmuĢdur. Fermerlərin əksəriyyəti sosial ödəniĢləri etmirlər (hesab olunur ki, kənd təsərrüfatında 1,6 mln nəfər çalıĢır). 74 534 müəssisədən yalnız təxminən 10 000-i ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçib. FGV-də olduğu kimi, ƏDV-nin də əksəriyyəti dövlət sektorundakı müəssisələr (2007-ci ildə onların sayı 11 666 olmuĢdur) və xarici Ģirkətlər tərəfindən ödənilmiĢdir. Dövlət sektoru və xarici Ģirkətlərdən kənarda çox az ƏDV ödəyicisi var.110 2007-ci ildə ümumi gəlirin yalnız 23 faizi tam mənada özəl sektordan gəlmiĢdir (qeyri-neft və böyük vergi ödəyici olmayan qurumlar) (Diaqram 5.5). Yerdə qalan gəlirlər ABƏġ-in mənfəət vergisi və ARDNġ-nin neft və qaz gəlirlərindən (48 faiz), iri vergi ödəyiciləri idarəsindən (BVĠ, 18 faiz), Sosial Müdafiə Fonduna köçürülmüĢ sosial müdafiə ödəniĢlərindən (SMF, 7 faiz) və digər qeyri-vergi gəlirlərindən (4 faiz) olmuĢdur. Gömrük tərəfindən toplanan ƏDV-nin payını çıxsaq (7%), yuxarıda qeyd olunmuĢ vergi sistemi 2007-ci ildə ümumi gəlirlərin 16 faizini toplamıĢdır və eyni zamanda qeyri-rəsmi sektorda fəaliyyət göstərmək üçün vacib stimulları da təklif etmiĢdir. Vergi siyasəti: Azad edilmə 5.29. Son illər ərzində ƏDV-nin toplanılması sistemi ilə bağlı əksər problemlər öz həllini tapsa da, azadolunma ilə əlaqədar problemlər hələ də qalmaqdadır. BVF-nin hesablamalarına görə, vergidən azadolunma ilə bağlı itkilərin həcmi 2007-ci ildə 62 milyon manat təĢkil etmiĢdir. Bu, 2006-cı ildəki təxminən 209 milyon manatlıq itkidən aĢağıdır. 111 Hazırda hasilatın pay bölgüsü üzrə saziĢdə (HPBS) iĢtirak edən Ģirkətlər və əsasən hidrokarbon sektorunda çalıĢan birgə müəssisələr (BM) vergilərdən xüsusi qaydada azad olunublar. Onlar 0 faizlə ƏDV ödəyirlər. HPBS-lərin əsas Ģirkətləri və podratçı Ģirkətlərə xüsusi Ģəhadətnamə verilir ki, onlar da mal və xidmətlər üzrə ƏDV ödəniĢlərindən azad olunurlar. ƏDV ödəməmək üçün bu müəssisələrdən yalnız tələb olunur ki, öz Ģəhadətnamələrinin surətini yerli təchizatçılara göstərsinlər. Malları idxal etdikdə isə gömrük iĢçilərinə bu Ģəhadətnaməni göstərmək kifayət edir. Bu baza nəinki təkcə vergi sisteminin düzgünlüyünü Ģübhə altına salır, həm də riayətetmənin tətbiqini çətinləĢdirir. Bundan əlavə, ƏDV-dən azad olunmaq hüququ hidrokarbon sektorundan kənarda bir sıra digər mallara da tətbiq olunsa da, onların sayı azalmıĢdır. 112 BVF- nin hesablamalarına görə, qanunla nəzərdə tutulan vergilərdən azad olmalar 2007-ci ildə potensial ƏDV-nin təxminən 32 faizinin toplanmamasının səbəbi olmuĢdur. Vergi inzibatçılığı 110 Müsahibələrdən belə məlum olmuĢdur ki, hər hansı tipik rayon vergi idarəsində qeydiyyatdan keçmiĢ 14 600 vergi ödəyicisindən 9 000-i SVR üzrə hesabat verir, yalnız 857-si isə ƏDV ödəyicisidir. 111 ―Azərbaycanda cari və təklif olunan qeyri-neft vergi sistemi,‖ Zermeno, Mayra, BVF, 2008. 112 2008-ci ilin əvvəlində bir sıra kənd təsərrüfatı malları və gübrələr, əczaçılıq malları, hərbi avadanlıq, həmçinin bəzi ərzaq malları ƏDV-dən tam azad olmuĢdur. 167 5.30. Vergi inzibatçılığı sahəsində son illərdə irəliləyiĢ əldə olunsa da, vergi ödəyiciləri üzərindəki tənzimləyici yük hələ də ciddi ölçüdə qalmaqdadır. 2009-cu il üzrə Doing Business hesabatında göstərilən 181 ölkə arasında Azərbaycan vergilərin ödənilməsinin asanlığı üzrə 102-ci yeri tutur. 2008-ci ildə isə ölkə 141-ci yerdə olmuĢdur. AĢağıda barəsində danıĢılan 2007/08-ci illərdə aparılmıĢ islahatların nəticəsində ixtiyari Azərbaycan Ģirkəti ildə 23 ödəniĢ etməlidir (ötən il bu rəqəm 38 olmuĢdur). Ermənistan və Gürcüstanda bu göstərici 30, AMA üzrə orta rəqəm 47, ĠƏĠT üzrə orta göstərici isə 13-dür. Azərbaycanda, həmçinin, Ģirkətlərin vergiləri ödəmək üçün tələb olunan müddəti də azalmıĢdır. Hazırda bu, 376 saat təĢkil edir ki, ötən il bu rəqəm 952 olmuĢdur. Ermənistan və Gürcüstanda bu göstərici müvafiq olaraq 958 və 387 olmuĢdur. AMA üzrə orta rəqəm 267, ĠƏĠT üzrə isə 367 olmuĢdur. Azərbaycanda qərar qəbul edən Ģəxslər çalıĢmalıdırlar ki, tənzimləyici sistemdəki dəyiĢikliklər daha dinamik, daha rəsmi özəl sektora transformasiya olunsun. Ancaq indiyə kimi özəl sektorun xüsusiyyəti (yəni onun əsas etibarı ilə kiçik və qeyri-rəsmi olması) qismən 2006/07-ci illər üzrə vergilərin ödənilməsinin çətin olmasının və mövcud yüksək vergi dərəcələrinin nəticəsidir. 5.31. Son iki ildə inzibatçılıqda həyata keçirilmiĢ bir sıra irəliləyiĢlər riayətetmə yükünü əhəmiyyətli dərəcədə azaltmıĢ, həmçinin vergi ödəyicisi-vergi məmuru arasında əlaqə səviyyəsi aĢağı düĢmüĢdür. Ən diqqətəlayiq məqam ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda elektron vergi hesabat vermə sisteminin tətbiqidir. 2007-ci ildə ƏDV ödəyicilərinin 96 faizi və bütün vergi ödəyicilərinin isə 35 faizi bundan yararlanmıĢdır. (ii) bütün ölkə üzrə xidmət mərkəzləri yaradılmıĢdır; (iii) vergi ödəyicisinin hesabı ilə bağlı məlumatlar internetdə yerləĢdirilmiĢdir; (iv) son bir neçə il ərzində formaların sayı 90-dan 15-ə azaldılmıĢdır ki, bunun da nəticəsində səmərəlilik artmıĢ, vergi ödəyicisi və vergi məmuru arasındakı yaxın əlaqə azalmıĢdır; (v) vergi məlumat bazası digər agentliklərin, yəni Xəzinədarlıq, Gömrük, kommersiya bankları, Daxili ĠĢlər Nazirliyinin məlumat bazaları ilə əlaqələndirilmiĢdir. Nəticədə, bir çox vergi funksiyaları, o cümlədən masaüstü (kameral) audit sistemi avtomatlaĢdırılmıĢdır. Kameral audit sistemi tam avtomatlaĢdırılıb: vergilərin qaytarılması ilə bağlı hər hansı uyğunsuzluq heç bir insan müdaxiləsi olmadan həyata keçirilir və beĢ gün ərzində vergi ödəyicisinə göndərilir. Ġlk öncə mübahisəli olsa da, ƏDV üçün xüsusi depozit hesabının olması böyük vergi ödəyiciləri tərəfindən yaxĢı qarĢılanmıĢdır ki, onlar da vergi sisteminin özülünü təĢkil edir. 600 iri vergi ödəyicisinə Ġri vergi ödəyiciləri idarəsi xidmət göstərir, çünki onlar Vergilər Nazirliyi tərəfindən toplanan ümumi gəlirlərin 80 faizini təĢkil edirlər. 5.32. Korrupsiya vergi və gömrük inzibatçılığında ciddi məsələdir. Bir çox hallarda özəl sektor nümayəndələri korrupsiya amilinin onların fəaliyyətinin rəsmiləĢdirilməsinə ciddi maneə olduğunu bildirmiĢlər. Epizodik məlumatlar göstərir ki, hətta həqiqi əməliyyatlar üçün, ƏDV-nin qaytarılması çox çətindir. Özəl sektorun nümayəndələri ilə söhbətlərdən belə məlum olur ki, idxal olunan malların məbləğinin aĢağı göstərilməsi idxal rüsumlarını, ƏDV-i və gömrükdəki digər vergiləri azaldır. Ancaq bu praktika yerlərdə (müəssisələrdə) mövcud olan fiziki ehtiyatlarla, vergi müfəttiĢlərinin tələb etdiyi sənədlər arasında uyğunsuzluğun yaranması ilə nəticələnir. Buna görə də, gömrük orqanlarından malların keçirilməsində yaranan çətinlik vergi inzibatçıları üçün həm saxtakarlıq, həm də korrupsiya imkanları yaradır. 168 E. XARICI TICARƏT REJIMI VƏ RƏQABƏT 5.33. Ġqtisadi tərəfdaĢların ixrac statistikasında Azərbaycana ixrac həcmi ilə bağlı rəqəmlərlə Azərbaycana idxal olunan və gömrük orqanlarında qeydiyyata alınan malların həcmi ilə bağlı rəqəmlər arasında əhəmiyyətli fərqin olması hesabata alınmayan idxalın olduğundan xəbər verir. 2006-cı ildə Azərbaycan ―müsbət güzgü ticarəti saldosuna” malik idi. 113 BaĢqa sözlə desək, ölkənin ticarət tərəfdaĢlarının Azərbaycana bütün ixracının ümumi dəyəri Azərbaycana rəsmi idxalın dəyərindən xeyli çoxdur. 2006-cı ildə hesaba alınmayan idxalın həcmi böyük idi və artmaqda davam edir. Məsələn, 2006-cı ildə ölkənin ticarət tərəfdaĢlarının Azərbaycana bütün ixracının dəyəri 2005-ci illə müqayisədə ABġ dolları ifadəsində 43 faiz artmıĢdır, Azərbaycanda rəsmi qeydiyyata alınmış idxalın dəyəri isə ABġ dolları ilə yalnız 32 faiz artmıĢdır. 2003 - 2006-cı illər arasında Azərbaycana rəsmi idxalın dəyəri 2 dəfə artaraq 2,6 mlrd ABġ dollarından 5,3 mlrd ABġ dollarına çatmıĢdır, ticarət tərəfdaĢlarının məlumatları əsasında isə Azərbaycana bütün ixrac 2,2 dəfə artaraq 2003-cü ildəki 3 mlrd ABġ dollarından 2006-cı ildə 6,7 mlrd ABġ dollarına çatmıĢdır. Güzgü idxalının dəyərinə sığorta və daĢıma xərcləri əlavə olunarsa (güzgü idxalının 15 faizi) 2006-cı ildə güzgü mal dövriyyəsi kəsiri 1,4 mlrd ABġ dollarından 2,4 mlrd ABġ dollarınadək artmıĢ olar. 5.34. Qeydiyyata alınmamıĢ idxalın mövcudluğu yerli bazarda rəqabətin təhrif olunmasının və bəzi Ģirkətlərin xarici ticarət qaydalarına əməl edənlərə münasibətdə ədalətsiz nisbi üstünlüyə malik olmasının əlamətidir. Əhəmiyyətli həcmdə hesaba alınmayan idxalın olması Azərbaycan idxalının xeyli hissəsinə fərqli münasibətin olduğunu göstərir ki, bu ya qaçaqmalçılıq, yaxud da idxalçıların sərhəd qurumları ilə sövdələĢməsi səbəbindən baĢ verə bilər. Bundan baĢqa hökumət orqanlarının bəzi idxalçılara əlavə fərqli münasibət göstərdiyi də meydana çıxır, yəni bəzi idxal növləri ƏDV və rüsumların ödənilməsindən azad edilmiĢdir. 2006-cı ildə idxal rüsumlarının baĢqa sözlə desək ―beynəlxalq ticarət üzərinə verginin‖ yığım səviyyəsi malların franko-bort (FOB) dəyərinin 4 faizini təĢkil etmiĢdir. Lakin, idxal olunan məhsullardan yığılan ƏDV vergisi idxalın FOB dəyərinin yalnız 6 faizini təĢkil etmiĢdir ki, bu da 18 faizlik ƏDV dərəcəsindən xeyli aĢağıdır. Bundan baĢqa ―üstünlük verilən idxalçılar‖ xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyən inzibati qaydalara riayət edilməsi ilə bağlı ümumi əməliyyat xərclərini çəkmirlər. Azərbaycanda qaydalara əməl edilməsi üçün tələb olunan vaxt və xərclər çox yüksəkdir. Hər hansı Gürcüstan Ģirkəti ilə müqayisədə Azərbaycan Ģirkəti ixrac əməliyyatını yerinə yetirmək üçün səkkiz, idxal əməliyyatını yerinə yetirmək üçün isə altı gün artıq sərf etməlidir. Bundan baĢqa Azərbaycanda bütün bu iĢlər Gürcüstanda qeydiyyata alınan Ģirkətlərin xərclərindən müvafiq olaraq 175 və 5 ABġ dolları artıq vəsait tələb edir. Bu əməliyyat xərclərinə çox güman ki, təlim almıĢ gömrük brokerlərinin sayının azlığı da təsir göstərir; onların sayının azlığı səbəbindən gömrük prosedurlarının yerinə yetirilməsi prosesində çətinliklərin baĢ verməsi də ehtimal olunur. 113 Güzgü ticarət kəsiri dedikdə Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢlarının məlumatlarına görə Azərbaycana ixrac edilmiĢ malların dəyəri (buna ―güzgü idxal‖ da deyirlər) ilə Azərbaycanda rəsmən qeydə alınmıĢ idxalın dəyəri arasında fərq nəzərdə tutulur. Ġdxala sığorta və yükün daĢınması (CĠF) haqqı daxil olduğu, ixrac isə franko-bort (FOB) Ģərti ilə həyata keçirildiyi üçün güzgü ticarət balansı mənfi olmalıdır. Azərbaycana daĢınma xərcləri kifayət qədər baha olduğu üçün bu fərq təxminən minus 15 faiz (bəlkə də daha çox) olmalıdır. Məsələn, Ermənistanda bu göstərici 2003-2006-cı illərdə minus 20 faiz təĢkil etmiĢdir. 169 5.35. Azərbaycan ixracatçıları da ÜTT-yə üzv olan ölkələrə nisbətən daha əlveriĢsiz vəziyyətdədirlər. Xarici bazarlara daxil olmaq üçün Ģərtlər ÜTT-nin əsasını təĢkil edən çoxtərəfli ticarət saziĢləri ilə tənzimlənmir. Bu Ģərtlər ÜTT qaydaları ilə məhdudlaĢdırılmadığı üçün hökumətlər təĢkilata üzv olmayan ölkələrə münasibətdə onları öz mülahizələrinə uyğun Ģəkildə dəyiĢdirə bilərlər. Bu subyektivlik ixrac sektorlarında investisiyalara mənfi təsir göstərir, çünki investorlar cari tarif və digər haqların dəyiĢməz qalacağına təminat ala bilməzlər. Əksinə ÜTT-nin üzvləri olan ölkələrin ixracatçıları ÜTT-nin qaydalarını pozan tədbirlərdən əsasən müdafiə olunmuĢlar. 5.36. “Ticarətin asanlaĢdırılması infrastrukturunda” zəifliklər səbəbindən Azərbaycan ixracatçıları və idxalatçıları daha yüksək əməliyyat xərcləri ilə üzləĢirlər. Logistika Fəaliyyəti Göstəricilərinə (Logistics Performance Indicator) 150 ölkədə həm xarici logistika mühiti barədə təsəvvürlər, həm də logistika xidmətlərinin rahatlığı ilə bağlı obyektiv tədbirlər aiddir. 114 Azərbaycanın LFG-i MDB ölkələrinin əksəriyyətindən aĢağıdır (Cədvəl 5.5). Azərbaycanın LFG-i gömrük sisteminin reytinqindən aĢağıdır, amma bunun səbəbi gömrüyün səmərəliliyi və ya effektivliyi ilə deyil, yerli logistika xərclərinin bahalığından irəli gəlir. Bura yerli nəqliyyat, terminal xidmətləri və anbarlar, yüklərin öz təyinat məntəqəsinə vaxtında çatması və birbaĢa yük xərcləri daxildir. Azərbaycanın göstəricisi ən yaxĢı reytinqə malik olan Sinqapurun göstəricisinin 36 faizinə bərabərdir. Bu göstəriciyə görə Azərbaycan Özbəkistanla eyni sırada, Qazaxıstandan (35) azca yuxarı, Tacikistandan (29) isə əhəmiyyətli dərəcədə yuxarıda yer alır. Lakin Azərbaycanın LFG-i dənizə çıxıĢı olmayan digər iki ölkənin – Qırğızıstan (42) və Ermənistandan (40) xeyli aĢağıdır. 5.37. Son illərdə Azərbaycanın gömrük sistemi infrastruktura, gömrük obyektlərinə və ĠT sistemlərinə faydalı investisiyalar qoymuĢdur. Bu təkmilləĢdirmələr Azərbaycanın beynəlxalq reytinqlərinin yaxĢılaĢdırılması məqsədilə gömrük prosedurlarının yerinə yetirilməsi vaxtının azaldılmasına Cədvəl 5. 5: MDB ölkələrində logistikanın fəaliyyət transformasiya olunmalıdır. Hazırda göstəriciləri və gömrüyün qiymətləndirilməsi, 2006 beynəlxalq reytinqlərin aĢağı olması regionda potensial biznes mərkəzi kimi Logistikanın fəaliyyət Gömrük göstəriciləri Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini Ukrayna 49 41 əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədir. Azərbaycan Belarus 48 56 rəhbərliyinin gömrük tənzimləməsində Rusiya 43 31 Qırğızıstan 42 40 islahatlar aparmağa ciddi öhdəliyi sərhəd- Moldova 41 38 icazə sənədlərinin sayını əhəmiyyətli Ermənistan 40 41 dərəcədə azaltmağa, əməliyyatların Azərbaycan 36 37 Özbəkistan 36 31 əksəriyyətinin fiziki yoxlamasından post- Qazaxıstan 35 30 nəzarət audit sisteminə keçməyə, ticarət Tacikistan 29 30 axınlarına nəzarət etmək üçün müasir M ənb ə: http://web.worldbank.org/wbsite/external/topics/exttransport/exttlf risklərin idarə edilməsi metodlarından Ġnternet səhifəsində məlumatlar əsasında hazırlanmıĢdır istifadə etməyə və hər əməliyyat üzrə Qeyd: Gürcüstan və Türkmənistan üzrə məlumatlar yoxdur. yoxlama əvəzinə müəssisələrdə istifadə olunan sistemlərin xüsusiyyətləri əsasında aparılan 114 LFG ölkə daxilində logistika təchizat zəncirinin fəaliyyətini qiymətləndirir və üç hissədən ibarətdir: ticarət tərəfdaĢı olan ölkələrin logistika mühiti ilə bağlı təsəvvürləri; gömrük və digər sərhəd prosedurlarının səmərəliliyi və effektivliyi; və logistika üçün nəqliyyat və ĠT infrastrukturunun keyfiyyəti. 170 auditlərə arxalanmağa imkan verəcək. Xüsusi olaraq, bu sistem aĢağı risk kateqoriyasına aid edilən müəssisələr üçün gömrük təmizləməsi vaxtını və qaydalara riayət etmə xərclərini azaldacaq, çünki bu müəssisələr sərhədi keçən hər bir yük partiyasını yoxlatdırmaq zərurəti ilə üzləĢməyəcəklər. Əvəzində ildə bir dəfədən çox olmamaqla onların hesabları kompleks Ģəkildə audit olunacaq. Azərbaycan gömrüyündə vahid pəncərə sistemi prinsipcə tətbiq olunsa da, de- fakto olaraq sərhədlərdə mal axınlarına bir neçə təĢkilat nəzarət edir. Bu, beynəlxalq ticarətin xərclərini artırır və təəccüblü deyil ki, ictimaiyyət bütün ləngimələri gömrük orqanlarına aid edir. Əksər müasir sərhəd sistemlərində sərhəddə yalnız bir qurum (bir qayda olaraq Gömrük) olur və o, fitosanitar, baytarlıq, nəqliyyat və digər hökumət qurumlarının müvafiq səlahiyyətlərini yerinə yetirmək hüququna malikdir. Lakin Azərbaycanın halında bu qurumlar öz sahələrində siyasətləri həyata keçirməkdə davam edir və lazım gəldikdə icazələr verir və ya sənədlər tələb edirlər. Vəziyyətin dəyiĢdirilməsi inteqrasiya olunmuĢ tarif sisteminin yaradılmasını tələb edəcək. Bu zaman informasiya sistemi yükün və sənədlərin xarakterindən asılı olaraq müvafiq məmura hansı sənədlərin tələb olunduğu və hansı rüsumun tətbiq olunacağı barədə avtomatik olaraq xəbərdarlıq edəcək. F. ĠQTISADI ARTIMA VƏ DIVERSIFIKASIYAYA YÖNƏLDILMIġ ISLAHATLAR ZƏRFĠ 5.38. Əsas məqsədi məĢğulluğun artırılması və iqtisadi diversifikasiyanın təmin olunması olan kompleks islahat paketi vergi yükünün azaldılması, vergi rejimi nəticəsində yaranmıĢ disproporsiyaların aradan qaldırılması və bazara çıxıĢın liberallaĢdırılması yolu ilə həyata keçirilməlidir. Azərbaycanın zəif idarəçilik və vergi rejimi sadələĢdirmə və müasirləĢməni tələb edir. Eyni zamanda, buna paralel olaraq vergi yükünün azaldılmasına da ehtiyac var. Bazara çıxıĢın liberallaĢdırılması rəqabəti artıracaq və Azərbaycan biznesi üçün qlobal əmək bölgüsündə yeni iĢtirak imkanları yaradacaq. Bununla belə, biznesin aparılması üçün məsrəfləri azaltmaq yolu ilə ölkədə biznes mühitinin yaxĢılaĢdırılması üçün təklif olunan tədbirlər məcmu təklifə müsbət təsir göstərməsi ehtimalını artırır. Bu hesabata görə Azərbaycan qarĢıdan gələn iki il ərzində kompleks islahatlar zərfini hazırlayaraq, bəyan edərək və həyata keçirərək özəl sektorun artımına yönəldilmiĢ ―daha sürətli‖ yanaĢmadan faydalana bilər. Sözü gedən zərf əsas məqsədlərə çatmaq üçün bir sıra zəruri ortamüddətli tədbirlərdən ibarət olacaq. 5.39. Azərbaycanın vergi siyasəti strategiyası özəl investisiyaların qeyri-neft sektoruna istiqamətləndirilməsi və gizli iqtisadiyyatdan çıxarılması məsələlərini nəzərdən keçirməlidir. Neft bumu və ölkənin gəlir cəhətdən problemlərinin olmaması Azərbaycan üçün fiskal nöqteyi-nəzərdən vergi siyasəti strategiyasına dəyiĢiklik edilməsi üçün unikal imkan yaradır. Vergi siyasətinin gəlirlərin maksimallaĢdırılması məqsədinə qulluq etməsinə daha ehtiyac duyulmur; əksinə, vergi siyasəti gizli iqtisadiyyatın leqallaĢdırılmasına yardım etmək və vergilərin könüllü Ģəkildə ödənilməsinin stimullaĢdırılması məsələlərini əhatə etməlidir. Neft gəlirlərinin bu yaxınlarda öz zirvəsinə çatacağını nəzərə alaraq, 2009 - 2010-cu illərdə vergi siyasətinə dəyiĢiklik etmək və vergi inzibatçılığını təkmilləĢdirilmək daha məqsədəuyğundur. Bu, post-neft dövrü üçün Azərbaycana daha geniĢ vergi bazasını yaratmağa imkan verə bilər. Dövlət sektorunun miqyasının kiçildilməsi və dövlət xərclərinin azaldılması (xərclərin real baxımdan dondurulması və daimi gəlir yanaĢmasının tətbiqi) tədbirləri ilə yanaĢı Hökumətin 2009 - 2010-cu illərdə qlobal böhran dövründə qeyri-neft gəlirlərinin kursundan asılı olaraq öz gəlirlərini 3 faiz azaltması imkanı da var (fəsil 3). . 171 5.40. Qeyri-neft vergi yükünün azaldılması “real daimi qaydadan” irəli gələn xərclərin nisbətən azaldılması ilə uyğun olacaq. Neft gəlirlərinin xərclənməsinə dair daimi gəlir yanaĢmasının tətbiqinin nəticələri üçüncü fəsildə təfərrüatı ilə izah olunur. Əgər Azərbaycan həmin qaydaya riayət etsə, yaxın gələcək üçün real xərclərin dəyiĢməz saxlanılmasına zərurət yaranacaq. Bu isə xərclərin qeyri-neft ÜDM-ə nisbətini 2012-ci ilə qədər təxminən 20 faiz azaltmaq deməkdir (2009 – 2012 illər üçün OMXP). Qeyd olunan 20 faizdən qeyri-neft vergi yükü qeyri-neft ÜDM-in 8 faizi həcmində azalacaq. Bunun nəticəsində Azərbaycan Neft Fondundan daimi gəlir strategiyasında nəzərdə tutulan məbləğdən qeyri-neft ÜDM-in 15 faizi qədər artıq vəsait istifadə etməlidir. Lakin, buna baxmayaraq Neft Fondu aktivləri akkumulyasiya etməkdə davam edəcək. Bununla belə, real xərclərin səviyyəsi sabit olmadığı halda Azərbaycanın əlveriĢsiz Ģəraitdə (pessimist ssenaridə) imkanları kəskin azalır və bu ya gələcək xərclərin azaldılması ya da ki, Neft Fondunun aktivlərinin tükənməsi ilə nəticələnə bilər. 5.41. Vergi rejimi daxili investorlar üçün kifayət qədər cəlbedici olmalıdır ki, onlar leqal iqtisadiyyata yatırımlar etsinlər. Eyni zamanda vergi rejimi regional baxımdan rəqabətli olmalıdır ki, qeyri-neft xarici investorlar digər ölkələrlə müqayisədə Azərbaycana üstünlük versinlər. Vergi bazasının geniĢlənməsini nəzərdə tutan iqtisadi artıma yönəldilmiĢ vergi zərfi birbaĢa vergilərin (müəssisələrin mənfəət vergisi, fiziki Ģəxslərin gəlir vergisi, sosial sığorta ödəmələri) dərəcələrinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasını və vergi və gömrük inzibatçılığının əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləĢdirilməsini özündə əks etdirməlidir. Bu vergilərin hal-hazırda yüksək olması iqtisadiyyatın ―kölgədə‖ fəaliyyət göstərməyə meylliliyin əsas səbəbidir. Belə strategiya ticari sektora təzyiqləri əhəmiyyətli dərəcədə azalda və Azərbaycanın neft hasilatçısı kimi yeni ticarət Ģərtlərinə uyğun olan yeni məhsul çeĢidlərinin istehsalını stimullaĢdıra bilər. Bu hesabatda 2009 - 2010-cu illər üçün KMV, FGV və SMÖ ödəniĢlərinin azaldılmasının təsirinin ilkin qiymətləndirilməsi hazırlanmıĢdır: (i) Cari fiziki Ģəxslərin gəlir vergisi (FGV) strukturunun (14-35 faiz) vahid 11 faizlik dərəcə ilə əvəz olunması; (ii) 2010 – 2012-ci illər arasında sosial sığorta (SS) dərəcəsinin 25 faizdən (22+3) 20 faizə (18+2) qədər azaldılması və DSMF-in gəlirlərində potensial kəsiri örtmək və müavinətlərin çatdırılmasında hər hansı fasiləyə yol verməmək üçün adekvat tədbirlərin görülməsi; və (iii) 2010-cu ilədək müəssisələrin mənfəət vergisinin (KGV) 22 faizdən 18 faizə qədər azaldılması. Cədvəl 5.6-da göstərildiyi kimi qeyd olunan tədbirlər qeyri-neft vergilərin ÜDM-ə nisbətinin 2008-ci ildəki 34,3 faizdən 2010-cu il üçün 30 faizə qədər azaldılmasına yardım edə bilər. Təbii olaraq belə azalma yalnız qlobal böhran dövründə fiskal balansın qorunub saxlana biləcəyi Ģəraitdə həyata keçirilə bilər. Böhran dövründə qeyri-neft gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə azalarsa, ―vergi yükünün‖ azaldılmasının əsas hissəsi vergi və gömrük inzibatçılığının təkmilləĢdirilməsininin üzərinə düĢəcək. 172 Cədvəl 5.6: Vergilər/ÜDM nisbətinin azaldılması üçün islahatlar zərfinin effekti Ġslahatlar zərfi 2009-2010 Tədbirlər 2007 2008 2009 2010 q/n ÜDM, % 2009-cu il üçün 11% FGV (vahid dərəcə) 5.3% 5.5% 3.0% 3.0% MGV 2010-cu ildə 18% dərəcə 3.9% 4.0% 4.0% 3.3% ƏDV DəyiĢiklik olunmur 10.6% 12.6% 12.6% 12.6% SS ödəmələri 2010-cu ildə 20% 4.9% 4.2% 4.0% 3.2% Aksiz DəyiĢiklik olunmur 3.6% 3.1% 3.1% 3.1% Torpaq vergisi DəyiĢiklik olunmur 0.2% 0.2% 0.2% 0.2% Əmlak vergisi DəyiĢiklik olunmur 0.6% 0.6% 0.6% 0.6% STR DəyiĢiklik olunmur 0.4% 0.4% 0.4% 0.4% Gömrük tarifi DəyiĢiklik olunmur 1.4% 1.4% 1.4% 1.4% Digər gəlirlər DəyiĢiklik olunmur 2.1% 2.3% 2.2% 2.2% ÜMUMĠ 33.2% 34.3% 31.5% 30.0% Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları. 5.42. Müəssisələrin mənfəət vergisi (KGV) və sosial sığorta dərəcələrinin azaldılması Ģirkətlərin vergi yükünü azaldar və onların rəqabət qabiliyyətini artırar. Müəssisələrin mənfəət vergisinin 22 faizdən 18 faizə qədər azaldılması bu vergi dərəcəsini qonĢu Ermənistan və Gürcüstanın analoji vergi dərəcəsindən aĢağı edəcək (qeyd olunan ölkələrdə KGV dərəcəsi 20 faizdir) və bu qeyri-neft xarici investisiyalarını ölkəyə cəlb edə bilər. ĠĢə götürənlər uçun sosial sığorta dərəcəsinin azaldılması (22 faizdən 18 faizə qədər) iĢçilərlə iĢəgötürənlər arasında müqavilələrin leqallaĢdırılmasını stimullaĢdıra bilər. Sosial sığorta üzrə təklif olunan 18 faizlik vergi dərəcəsi Avropa və Mərkəzi Asiya regionunun əksər ölkələrindən aĢağı olacaq, lakin Gürcüstanda olan vergi dərəcəsindən yüksək olaraq qalacaq (Gürcüstanda hal-hazırda iki vergini əhatə edən (FGV və SS dərəcəsi) vahid 25 faizlik vergi dərəcəsi mövcuddur. Cədvəl 5.7-də təklif olunan vergilərin azaldılmasının sıravi kiçik, orta və böyük müəssisələrin vergi yükünə təsir effektləri simulyasiya olunur. 173 Cədvəl 5.7: Vergi dərəcələrinin azaldılmasının müəssisələrin vergi yükünə təsiri Hazırki dərəcələr Təklif olunan dərəcələr SS ödəniĢləri SSÖ Illik maaĢın 1000 AZN Illik maaĢın 1000 AZN olmasını ehtimal MGV olmasını ehtimal MGV edərək Dövriyyənin edərək Dövriyyənin 20%-i həcmində 20%-i həcmində mənfəət ehtimal Vergi ödəyicisinin xüsusiyyəti mənfəət ehtimal each Ümumi vergi edərək Ümumi vergi edərək Kiçik Ģirkət (dövriyyə 200 000 AZN-dən AĢağı, 5 iĢçi 8,800 13,200 22,000 7,200 10,800 18,000 Orta Ģirkət Dövriyyə 1 mln AZN-dək, 50-dək iĢçi 44,000 132,000 176,000 36,000 108,000 144,000 Ġri Ģirkət (dövriyyə - 20 mln AZN, 200 iĢçi 880,000 528,000 1,408,000 720,000 432,000 1,152,000 5.43. Hökumət vergi dərəcələrini dövlət müəssisələrdən resursları əldə etmək məqsədilə yüksək səviyyədə saxlamamalıdır, əvəzində kapital üzrə dividend və kreditlər üzrə faiz tələb etməlidir. Belə bir fikir mövcuddur ki, hökumət dövlət müəssisələrindən əldə etdiyi əhəmiyyətli həcmdə gəlirləri itirmək qorxusundan vergi dərəcələrini aĢağı salmağa tərəddüd edir. Bu yanaĢmanın nəticəsində özəl Ģirkətlər və qeyri-neft sektorunda fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri üçün də yüksək vergi dərəcələri tətbiq olunur ki, bu da bazara giriĢi çətinləĢdirir. Hesabatda tövsiyə olunur ki, vergi dərəcələrini azaldarkən hökumət eyni vergi dərəcələrini dövlət müəssisələrinə də Ģamil etsin, amma həmin gəlirləri tənzimləmə yaxud da dividendlər formasında əldə etsin. 5.44. Fiziki Ģəxslərin gəlir vergisi və sosial sığorta ayırmaları üzrə dərəcələrin azaldılması Ģirkətlərin iĢçi qüvvəsi ilə bağlı məsrəflərini azaldacaq və hüquqi qaydaların tətbiqinin təkmilləĢdirilməsi ilə birlikdə özəl sektordan olan iĢə götürənləri öz iĢçiləri ilə münasibətləri rəsmiləĢdirməyə və vergi məqsədləri üçün maaĢların aĢağı göstərilməsi praktikasına son qoymağa həvəsləndirəcək. Nəticədə əhalinin sosial sığorta ilə əhatə olunması yaxĢılaĢacaq. Cədvəl 5.8-də vergilərin təklif olunan azaldılmasının əməyə tətbiq olunan vergi məsrəflərinə təsir effektləri simulyasiya olunur. Belə ki, aylıq maaĢ 1000 AZN olduğu halda vergilərin illik ixtisarı 940 AZN, aylıq maaĢ 10000 AZN maaĢ olduğu halda isə ildə təxminən 9000 AZN ixtisar baĢ verir. Eyni zamanda vergi dərəcələrinin azaldılması siyasətlərini həyata keçirməklə yanaĢı Hökumət DSMF-in gəlirlərində potensial kəsirin örtülməsini və sosial sığorta ödəniĢlərinin çatdırılmasını təmin etməlidir. 5.45. Baxmayaraq ki, Dünya Bankı, hökumət və BVF bu tövsiyələri nəzərdən keçirəcək və bu sahədə daha ətraflı təhlilə ehtiyac duyulur, ilkin təhlil göstərir ki, yaxın üç ildə qeyri- neft gəlirlərin 4 faiz azaldılmasına nail olmaq üçün təklif olunan vergi dərəcələrinə yuxarıya doğru dəyiĢiklik etmək olar (5.39-cu bənddə göstərilən vergi dərəcələrindən daha yuxarı). Xarici ticarət rejimində qüsurların aradan qaldırılması və 5 faizlik vahid tarifə keçid 2006-cı il idxalının ifadəsində (müvafiq olaraq fob və ya cif Ģərtləri ilə hesablanarsa) əlavə olaraq 233-330 mln.$ məbləğində gəlirin yaranmasına Ģərait yaradar. Vergi dərəcələrini azaltmıĢ və vergi məcəllələrini sadələĢdirmiĢ ölkələrin müvafiq təcrübəsi göstərir ki, həmin ölkələrdə vergi gəlirləri artmıĢ, vergi bazası isə geniĢlənmiĢdir. 174 Cədvəl 5.8: Vergi dərəcələrinin azaldılmasının iĢçi qüvvəsindən vergitutmaya təsiri Cari vergi dərəcələri ilə illik vergilər Təklif olunan vergi dərəcələri ilə illik vergilər ĠĢəgötürənlər ĠĢçilər ĠĢəgötürənlər ĠĢçilər Aylıq tərəfindən tərəfindən tərəfindən tərəfindən əməkhaqqının ödənilən ödənilən ödənilən ödənilən səviyyəssi FGV sosial sosial Ümumi FGV sosial sosial Ümumi AZN AZN sığorta sığorta vergilər AZN sığorta sığorta vergilər 1,000 1,680 2,640 360 4,680 1,320 2,160 240 3,720 2,000 3,360 5,280 720 9,360 2,640 4,320 480 7,440 3,000 7,560 7,920 1,080 16,560 3,960 6,480 720 11,160 5,000 15,960 13,200 1,800 30,960 6,600 10,800 1,200 18,600 10,000 36,960 26,400 3,600 66,960 13,200 21,600 2,400 37,200 175 FƏSĠL 6. AZƏRBAYCANIN MALĠYYƏ VƏ BANK SEKTORLARI Azərbaycanın maliyyə sektoru öz inkişafının erkən mərhələsindədir, və maliyyə resurslarının paylanmasında vasitəçilik edilməsində və risklərin əmanətçilər və investorlar arasında bölüşdürülməsində məhdud rol oynamışdır. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın maliyyə sektorunun ən iri komponenti olan bank sistemi 2005-ci ildən etibarən xüsusilə yüksək sürətlə inkişaf etmişdir. Bu proses kreditləşdirmənin genişləndirməsi ilə müşayiət olunmuş və pul bazasının artımını əks etdirmişdir ki, bu da ABŞ dollarına münasibətdə hökumətin sabit mübadilə məzənnəsi siyasətini dəstəkləmişdir. Azərbaycanın bank sektorunun xarici rəqabətdən müdafiə olunduğuna baxmayaraq (iri beynəlxalq bankların heç biri Azərbaycanda təmsil olunmayıb), o təkmilləşməkdə davam etmişdir. Qlobal maliyyə böhranının ölkəyə təsirinin yumşaldılmasında bu amilin də rolu ola bilər. Təbii sərvətlərlə zəngin olan iqtisadiyyatların üzləşdiyi başqa bir problemin də müəyyən mənada Azərbaycandan yan keçdiyini qeyd etmək olar – bu ölkələr iqtisadi bum dövründə xarici borclanmadan geniş istifadə edir və borclanma şərtlərini yüngülləşdirmək üçün yerli valyutanın məzənnəsinin bahalaşmasına arxalanırlar. Azərbaycan müəyyən xarici borca malik olsa da, onun məbləği nisbətən kiçikdir və vəziyyət mənfi istiqamətdə inkişaf edərsə (mübadilə məzənnəsinin bahalaşması və ya, artıq baş verdiyi kimi, qlobal böhran səbəbindən) bank sisteminin xarici öhdəlikləri ən pis ssenaridə milli ehtiyatlar hesabına ödənilə bilər. Lakin bu gün qlobal iqtisadiyyatda hadisələrin yüksək dəyişkənliyini nəzərə alaraq, mövcud olan və ola biləcək zəif cəhətlərin təsirini yumşaltmaq üçün bank sisteminin tez-tez monitorinq edilməsi təmin olunmalıdır. Azərbaycanın qarşısında duran vəzifə ölkənin maliyyə sisteminin inkişaf etdirilməsi və kreditlərin ev təsərrüfatlarından daha çox özəl müəssisələrə yönəldilməsində onun daha fəal rol oynamasına nail olmasıdan ibarətdir. Ölkə institusional infrastrukturun bəzi elementlərini (kredit bürosu, girovlar və s.) gücləndirməlidir. Azərbaycan qlobal böhran aradan qalxan zaman daha çox beynəlxalq səviyyəli bankları ölkəyə cəlb etməyə hazır olmalıdır, çünki böhran hansı bankların ən sağlam olduğunu aydın göstərəcək. Azərbaycan iqtisadiyyatının perspektivləri hələ də yaxşıdır və ölkə xarici banklar üçün cəlbedici ola bilər. Azərbaycan həmçinin monetar orqanlar tərəfindən nəzarət səylərini davam etdirməlidir. A. GIRIġ 6.1. Son on il ərzində Azərbaycanın maliyyə sektoru xarici valyuta daxilolmalarında irimiqyaslı dəyiĢikliklərin Ģahidi olmuĢdur. Birinci fəsildə iri həcmdə birbaĢa xarici investisiyaların ölkəyə iki sikldə (1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərin ortaları) daxil olduğu qeyd olunmuĢdu. Bu, neft və qaz qurğularının və BTC boru kəmərinin tikintisi ilə bağlı idi. Bu sikllər konservativ fiskal siyasət, neft sektorunun iri idxalı və aĢağı inflyasiya ilə müĢayiət olunmuĢdu. 2006 - 2008-ci illərdə dövlət xərclərinin artması, sabit mübadilə məzənnəsi ilə birlikdə (Birinci fəsildə nəzərdən keçirilmiĢdir), xarici valyuta daxilolmalarının kəskin artmasına gətirib çıxardı. Bu daxilolmalar kommersiya bankları və özəl sektor tərəfindən miqyasca daha kiçik daxilolmalarla müĢayiət olunurdu. O zaman makro səviyyədə vəzifə aĢağıdakılardan ibarət idi: (i) kommersiya bankları tərəfindən ifrat xarici borclanmaya yol verilməməsi və dövlət müəssisələrinin Ģərti öhdəliklərinin toplanmasına imkan verilməməsi; (ii) daha çevik mübadilə məzənnəsini təĢviq etməklə daxilolmaların inflyasiyaya destabilizə edici təsirinin yumĢaldılması; və (iii) özəl sektorun kreditləĢdirilməsinin artırılmasının təmin edilməsi üçün institusional 176 amillərin yaxĢılaĢdırılması. Hökumət 2008-ci ilin sentyabrınadək makroiqtisadi sabitliyin gücləndirilməsi üçün bir çox vacib addımlar atmıĢdır. Ən vacib tədbirlər sırasına yenidənmaliyyələĢdirmə dərəcəsinin azaldılması, məcburi ehtiyat tələblərinin gücləndirilməsi, xarici borclar üzrə əlavə məcburi ehtiyat tələblərinin tətbiqi və nəzarət səylərinin gücləndirilməsini aid etmək olar. 6.2. 2008-ci ilin oktyabrında dünyada dəyiĢikliklər baĢ verdi (qlobal böhranla bağlı) və qlobal maliyyə sistemi üçün bunun qısamüddətli fəsadları hələ də araĢdırılmaqdadır. 2008- ci ilin oktyabrında qlobal maliyyə böhranının gerçəkləĢməsi və qlobal kredit bazarlarının quruması ilə dünya sarsıntılarla üzləĢdi. Bunun qısa müddətli effekti ondan ibarətdir ki, baĢqa zamanlarda kredit qabiliyyəti Ģübhə doğurmayan ölkələr indi kredit resurslarına çıxıĢ imkanlarını itirmiĢlər. Azərbaycan üçün bu o deməkdir ki, 2008-ci ilin əvvələrində (bu fəsil hazırlanlan zaman) ayrı-ayrı banklar üçün müəyyənləĢdirilmiĢ risklər reallaĢa bilər. Həmçinin qısamüddətli borcların yeni borclar hesabına müddətinin uzadılması (roll-over kreditlər) da mümkün olmaya bilər. Üçüncü nəticə ondan ibarət ola bilər ki, əgər hökumət xərclərin artımını dayandırarsa (3-cü fəsildə tövsiyə olunduğu kimi) və ya ticarət tərəfdaĢlarının valyutalarının bahalaĢması dayanarsa, o zaman mübadilə məzənnəsi üzərinə real bahalaĢma təzyiqi azala bilər. Amma Azərbaycanın bu günədək beynəlxalq maliyyə sistemindən möhkəm izolyasiya olduğu özünü təzahür etdirir və buna görə də ABġ və Avropanın üzləĢdiyi kimi iri böhran hazırda gözlənilmir. 6.3. Bu fəsildə təklif olunur ki, qeyri-müəyyən beynəlxalq mühitdə Azərbaycan üçün ən yaxĢı siyasət - qısa müddətli planda ehtiyatlı olmaq, orta və uzun müddətli planda isə struktur islahatları dərinləĢdirməkdir. Bu fəsildə gələcək islahatların kontekstini müəyyənləĢdirmək üçün maliyyə sektorunda son meyllər nəzərdən keçirilmiĢdir. Burada maliyyə vasitəçiliyinin vəziyyəti, bank sektorunun davranıĢı, kreditə çıxıĢı gücləndirmək üçün hökumət siyasətləri və qlobal böhranın qarĢısında bank sektoruna risklər təhlil olunur. Qlobal böhran bu risklərdən bəzilərini reallığa çevirə bilər. Lakin, qlobal böhran Azərbaycanda maliyyə vasitəçiliyi qarĢısında duran institusional vəzifələri dəyiĢdirməyəcək. O, Azərbaycanın bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmə yollarını dəyiĢdirəcək. B. MALIYYƏ VASITƏÇILIYI 6.4. Azərbaycanın maliyyə sektoru resursların vasitəçiliyində, risklərin azaldılmasında və iqtisadiyyatın diversifikasiyasında məhdud rol oynayır… 2008-ci ildə ümumi daxili əmanətlər ÜDM-in 65 faizini təĢkil etmiĢdir ki, bu da regional və beynəlxalq miqyasda ən yüksək göstəricilərdəndir. Lakin, Azərbaycanda maliyyə dərinliyi nisbətən aĢağıdır (Cədvəl 6.1- də Azərbaycanda maliyyə vasitəçiliyi regionun bir sıra digər ölkələri ilə müqayisə olunur; onların bəziləri təbii ehtiyatlarla zəngindir). Pul-kredit, valyuta və fiskal siyasətlərin kombinasiyasının nəticəsində 2005-2008-ci illərdə, kreditləĢdirmə sürətlə artmıĢdır (Fəsil 1-ə və aĢağıdakı paraqraflara bax). 2008-ci ilin iyununda ümumi kreditlərin ÜDM-ə nisbəti 17 faizə, ümumi kreditlərin qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti isə 50,2 faizə bərabər idi. Müqayisə üçün Avropa Birliyinə yeni qoĢulmuĢ ölkələrdə bu göstərici ÜDM-in təxminən 50 faizini təĢkil edir. Bankların Azərbaycanda ən vacib maliyyə vasitəçiləri olduğunu nəzərə alsaq bu, xüsusilə aĢağı göstəricidir. 6.5. …baxmayaraq ki, sektorun tənzimlənməsi təkmilləĢmiĢdir. Azərbaycanın maliyyə sektoru ölkədə Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarını qəbul etmiĢ ilk sektor olmuĢdur. 177 O, həmçinin BMK, AYĠB və digər inkiĢaf tərəfdaĢları ilə geniĢ əməkdaĢlıq nəticəsində bank sektorunda korporativ idarəetmənin gücləndirilməsi istiqamətində ilk dəfə səy göstərmiĢdir. Azərbaycan Mərkəzi Bankı sektorda hüquqi və tənzimləmə bazasını gücləndirmək və onu beynəlxalq standartlara yaxınlaĢdırmaq, o cümlədən tənzimləyici kimi öz potensialını gücləndirmək üçün əsas qanunvericiliyi inkiĢaf etdirmiĢdir. 6.6. Buna baxmayaraq, son illərdə Azərbaycanda maliyyə dərinliyi sürətlə artmıĢdır. Bu Ģəraitdə beynəlxalq təcrübə göstərir ki, artım tempinin azalacağı Ģəraitdə bankların kredit portfelinin keyfiyyəti sürətlə korlana bilər. Bu baxımdan proviziyaların aktiv tətbiqi məqsədəuyğun və ehtiyatlıqlıq baxımından düzgün addım ola bilər. 2005–2007-ci illərdə pul və daxili kreditləĢdirmə nominal ifadədə demək olar ki 200 faiz, ÜDM-in payı kimi isə iki dəfə artmıĢdır. Bu artan pul təklifi qeyri-neft kəsirinin neft gəlirləri ilə maliyyələĢdirilməsini əks etdirir. Mübadilə məzənnəsi rejiminin çevikliyinin məhdudluğu (xüsusilə də 2008-ci ilin martınadək) səbəbindən Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) xarici valyutanın hərəkətinə passiv reaksiya vermiĢdir. Nəticədə valyuta daxilolmalarında olan dəyiĢikliklər pul bazasının dinamikasında əksini tapmıĢdır (Diaqram 6.1). Cədvəl 6. 1: Maliyyə vasitəçiliyi, 2008 (% ÜDM-in Diaqram: 6.1 Pul bazası və xalis beynəlxalq ehtiyatlar faizi kimi) (dəyiĢiklik tempi), 2003-2008 Bank sektoru Maliyyə Bank 140% tərəfindən ÜDƏ dərinliyi , sektorunun 120% daxili M2/ÜDM dərinliyi * kredit 100% Azərbaycan 65 19 27 17 80% Estoniya n.a 50 n.a 99 60% Gürcüstan 3 22 n.a 33 Qazaxıstan 55 34 90 34 40% Rusiya 36 39 61 27 20% 0% -20% 03R1 03R4 04R3 05R2 06R1 06R4 07R3 08R2 Baza FXABġ Mənbə: Dünya Bankının məlumat bazası. Mənbə: AMB. Qeydlər * 2006 aktivlər /ÜDM, Mənbə: Moody‟s Global Banking; Bazar iĢtirakçıları 6.7. Azzərbaycan kredit portfeli baxımından artan bank sektoruna malikdir. Sektorun təmərküzləĢməsinə baxmayaraq, son illərdə liberallaĢmıĢdır. 2004-cü ildən bəri bazarda 44 bank fəaliyyət göstərir ki, bu da 1990-cı illərin ortalarında baĢlamıĢ restrukturizasiya dövrünün baĢa çatmasının göstəricisidir. 115 2006-2007-ci illərdə bank filiallarının sayı nəzərəçarpan dərəcədə artmıĢdır və bu, bank sektorunun artımını əks etdirir. Azərbaycanın iki ən iri bankı – Azərbaycan Beynəlxalq Bankı (ABB) və Kapital Bank bank sisteminin aktivlərinin dominant hissəsinə malikdirlər. Beynəlxalq Bank dövlət bankıdır, Kapital Bank isə 2008-ci ildə 115 1996-2004-cü illərdə 97 bank lisenziyası geri alınmıĢ, və yalnız 5 lisenziya verilmiĢdir. 178 özəlləĢdirilmiĢdir. 2004-cü ildən 2008-ci ilin sentyabr ayınadək dövlət bankların kredit portfeli özəl banklarına nisbətən demək olar ki, 50 faiz daha tez artmıĢdır – 776.9 faiz 568.3 faizə qarĢı. Bank sistemi üçün kreditin depozit əmsalı 2008-ci ilin sonunda 173-ə çatmiĢdır. Ölkədə bir neçə regional bank fəaliyyət göstərir, lakin tanınmıĢ beynəlxalq banklardan heç biri Azərbaycanda təmsil olunmayıb. 6.8. Lakin bank sistemi yüksək dərəcədə təmərküzləĢmiĢdir. 2008-ci ilin sonunda bank sisteminin aktivlərinin 83 faizi beĢ ən iri bankda cəmləĢmiĢdi. 2008-ci ilin sonunda bank sisteminin aktivlərinin 42.5% dövlətin sahib olduğu ABB-yə məxsus idi. Digər 45 arasında öndə gedən 9 bankın aktivləri ümumi bank sisteminin aktivlərinin 35 faizini təĢkil edirdi və bu zaman fərdi qaydada hər bir bankın aktivləri 6 və daha az faiz təĢkil etmiĢdir. Xarici kapitalı olan bankların sayı 2004-cü ildə 15-dən artaraq hal-hazırda 23 olmuĢdur və bunlardan yeddisində xarici əmlak çoxluq təĢkil edir. Bununla belə, yalnız bir bank nüfuzlu qərb bankı – Ġtaliyanın UniCredit bankı tərəfindən yoxlanılır116. 6.9. Digər maliyyə institutlarının da fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcə geniĢlənmiĢdir, lakin onların sektora töhfəsi kiçik olaraq qalır. Qeyri-bank maliyyə institutlarının sayı demək olar ki, 2 dəfə artmıĢdır – 2002-ci ildəki 47-dən 2008-ci ildə 94-dək. 2007-ci ildə lizinq bankların ümumi kreditlərinin 4 faizini, qeyri-bank maliyyə institutları təxminən 2,7 faizini, mikromaliyyə kreditləri isə 2,8 faizini təĢkil etmiĢdir. 1999-cu ildən etibarən neft pullarının qeyri-neft özəl sektorun inkiĢafına yönəldilməsi məqsədilə bir neçə dövlət maliyyə institutu yaradılmıĢdır. HaĢiyə 6.1-də bank sektorunda yüksək rəqabətin olduğundan irəli gələn faydalar təqdim olunub. 6.10. Azərbaycan Mikromaliyyə Bankı vasitəsilə mikromaliyyələĢdirmə sürətlə geniĢlənir. Bir sıra beynəlxalq donorlar (AYĠB, BMK, Alman ĠnkiĢaf Bankı) bu bankın səhmdarlarıdır. 2005-ci ilin dekabrından 2007-ci ilin noyabrınadək MikromaliyyələĢdirmə Bankının kredit portfeli 515 faiz, kreditlərinin qalığı isə 653 faiz artmıĢdır. 2007-ci ildə bu bank hər biri orta hesabla 3000 ABġ dolları təĢkil edən 60 000 kredit vermiĢdir (cəmi 170 mln ABġ dolları məbləğində). HaĢiyə 6.1: Bank sektorunda rəqabətin effektləri Bank maliyyələĢdirməsi dünyanın hər bir yerində Ģirkətlərin maliyyələĢdirilməsinin əsas mənbəyidir. Bank xidmətləri üçün yüksək əməliyyat xərcləri çox zaman sistemdə olan rəqabət səviyyəsini əks etdirir. Xarici rəqabətə açıq olan banklar ən son texnologiyaları tətbiq etməyə və əməliyyat xərclərini azaltmağa məcbur olurlar. Bek və digər müəlliflər qrupunun araĢdırmasında (2004)117 göstərilir ki, bank sisteminin inkiĢafı yoxsulların gəlirinin qeyri-mütənasib Ģəkildə artımına təkan verir, çünki gəlir səviyyələrində qeyri-bərabərlik (Gini əmsalı ilə ölçülür) nisbətən güclü bank sisteminə malik olan ölkələrdə daha sürətlə azalır. Bunun səbəbi resursların daha effektiv bölüĢdürülməsindədir. Bek və digərləri (2007)118 62 ölkədə 209 bankı nəzərdən keçirmiĢlər. Onlar müəyyən etmiĢdir ki, Ġsveçrədə özəl kreditləĢdirmə ÜDM- in 150 faizindən artıqdır və kiçik və orta müəssisələrə verilən kreditlərə komissiya tətbiq olunmur. Bu kreditlər orta hesabla 1,6 günə rəsmiləĢdirilir. Müqayisə üçün seçməyə daxil edilmiĢ digər ölkələrin orta 117 ―Finance, Inequality and Poverty: Cross-Country Evidence,‖ Beck, Demirgüç-Kunt, and Levine, World Bank Policy Research Working Paper 3338, June 2004 118 ―Banking Services for Everyone? Barriers to Bank Access and Use Around the World,‖ Beck, Demirguc-Kunt and Martinez Peria, World Bank, February 2007. 179 göstəricisinə görə KOM kreditlərinə tətbiq olunan komissiya adambaĢına ÜDM-in 3,5 faizini təĢkil edir və onların rəsmiləĢdirilməsi orta hesabla 10,7 gün tələb edir. Pasadilla və Milo 119 (2005) müəyyənləĢdirmiĢlər ki, Filippində bank sisteminə daxil olma asanlaĢdırıldıqdan sonra 1990-1995-ci illər arasında yeni bankların sayı 50 faiz artmıĢdır. Bunun nəticəsində, 1995-2003-cü illər ərzində kredit dərəcələrilə depozit dərəcələri arasında olan fərq (spread) demək olar ki, yarıbayarı azalmıĢdır. 6.11. Azərbaycanın kapital bazarı çox dayazdır. Qiymətli kağızlarla əqdlərin təxminən 90 faizi ikitərəfli qaydada birjadankənar (OTC) aparılır və bazar informasiyası kimi yayılmır. Bu qiymətlərin müəyyən olunmasına və bazarın Ģəffavlığına mənfi təsir göstərmiĢdir. 2007-ci ildə mütəĢəkkil birjada illik qiymətli kağızlar dövriyyəsi ÜDM-in təxminən 1faizinə bərabər olmuĢdur və 2008-də bu göstərici iki dəfə azalmıĢdır. MütəĢəkkil birjada ilkin və ikinci dövriyyənin təxminən 90 faizi hökumətin qısa müddətli borc alətləridir (Xəzinədarlıq istiqrazları və AMB-nın notları). Təxminən 50 Ģirkətin səhmləri ticarətə qəbul olunmuĢ, lakin mütəĢəkkil birjanın listinqinə daxil edilməmiĢdir. Korporativ istiqraz emissiyası son iki il ərzində çox aĢağı bazadan sürətlə artmıĢdır, lakin onların müddəti 15 aydan artıq deyil. Azərbaycanın kapital bazarlarının problemləri aĢağıda (HaĢiyə 5.1-də) daha ətraflı araĢdırılır. Faiz dərəcələri və kreditləĢdirmə müddətləri 6.12. Əmanət səviyyəsinin yüksək olduğunu nəzərə alaraq real faiz dərəcələrinin nisbətən aĢağı ola biləcəyini gözləmək olardı. Bundan baĢqa yüksək inflyasiya səviyyəsi və beynəlxalq arbitraj da aĢağı real (ex-post) faiz dərəcəsinə təsir göstərən amil olmalı idi. Lakin, gəlirlərin ifrat yüksək sürətli artımı səbəbindən resurslara tələb çox yüksək olmuĢdur və 2006-cı il ərzində kreditlər üzrə real faiz dərəcəsi 12 faiz təĢkil etmiĢdir. Müqayisə üçün MDB üzrə orta real faiz dərəcəsi 4,7 faiz təĢkil etmiĢdir. Bununla belə inflyasiya səviyyəsi 2006-cı ildəki 8,4 faizdən 2007-ci ilin iyun – 2008-ci ilin iyun ayları arasındakı dövrdə təxminən 20 faizə qalxmıĢdır. Bu, real faiz dərəcəsinin sıfır faizə yaxın olması demək idi.120 Kreditlər üzrə faiz dərəcəsi çox ehtimal ki, artan beynəlxalq arbitrajla məhdudlaĢır. Qlobal böhrandan əvvəl yerli valyutanın bahalaĢması gözləntilərindən həvəslənərək arbitrajçılar xarici valyuta ilə bir rəqəmli faizlə kreditlər götürərək onları daxili bazarda 20 faiz dərəcəsi ilə təkrar kredit Ģəklində verə bilərdilər. 6.13. 2007-ci ilin ortalarınadək Azərbaycanda kredit dərəcələri sahəsində meyllər bank sektorunda rəqabətin məhdudluğundan xəbər verirdi, lakin spredlərin azaldılması və bank məhsullarının çeĢidinin geniĢləndirilməsi yolu ilə rəqabətin təĢviq olunması istiqamətində müəyyən irəliləyiĢ mövcuddur. Lakin daha sonrakı meyllər, yəni böhranadək manatizasiya (de-dollarizasiya), böhran zamanı isə dollarizasiya, spredlərin artımı ilə müĢayiət olunmuĢdur. 2005-ci ildən etibarən Azərbaycanda depozitlər üzrə faiz dərəcələri əhəmiyyətli dərəcədə artmıĢdı və 2006-cı ilin sonu – 2007-ci ilin əvvəllərinədək spredlərin (kredit dərəcəsi – depozit dərəcəsi) azalması meyli çox ümidverici idi. Bank sektorunda rəqabətin məhdud olduğunu nəzərə alaraq gözləmək olardı ki, depozit dərəcələrinin artması nəticəsində kredit dərəcələrinin də artacağı baĢ verəcək. Amma bunun ciddi səviyyədə baĢ verməməsindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, spredlərin azalması inhisarçı mənfəətin tədricən azalması ilə 119 Effect of Liberalization on Banking Competition,‖ Pasadilla and Milo, World Bank (2005) 120 Müqayisə üçün 2008-ci ilin iyununa olan məlumata görə real kredit faizləri Ermənistanda 3 faiz, Gürcüstanda 18 faiz, Rusiyada mənfi 4 faiz təĢkil etmiĢdir. 180 nəticələnmiĢdir (aĢağıdakı diaqramlara bax)121. 2007-ci ilin sonlarında baĢ vermiĢ dünya maliyyə böhranı oyunun ənənəvi qaydalarını pozdu və faiz dərəcələrində əhəmiyyətli dəyiĢikliklər müĢahidə olunmağa baĢladı. Yerli bankların müĢtərilərinin manatla ifadə olunan depozitlərdən dollarla ifadə olunan depozitlərə meyl etməsi valyuta uyğunsuzluğuna yol verməmək üçün bəzi bankları yavaĢ-yavaĢ, lakin dönmədən kreditləri Azərbaycan manatından ABġ dollarına çevirməyə sövq etdi. Nəticədə dollarla ifadə olunan kredit və depozit dərəcələri düĢsə də, manatla ifadə olunan əməliyyatlarda bunun əksi baĢ verdi. Böhran faiz dərəcələri sahəsində ―liderin ardınca get‖qaydasının və ya hər hansı digər qeyri-rəqabət xarakterli mexanizmin pozulması ilə nəticələndi və biz artıq eyni faiz dərəcələrini müĢahidə etmirik. Xarici valyutalarda spred böhranla bağlı kəskin dəyiĢikliyi xarakterizə edir, amma hələ ki, bu meyl barədə əminliklə danıĢmaq mümkün deyil. Banklar müĢtəriləri yerli valyuta ilə borc almaqdan həvəsdən salmaq üçün kredit dərəcələrini artırdıqlarına görə yerli valyuta depozitləri üzrə spred yuxarıda doğru meyl etmiĢdir. Diaqram 6.1: Orta faiz dərəcələri: Milli Diaqram 6.2: Orta faiz dərəcələri, Xarici Valyuta , 2005-2008 Valyuta, 2005-2008 Mənbə: Dünya Bankının məlumat bazası. Mənbə: AMB. Qeydlər ** 2006 aktivlər /ÜDM, Mənbə: Moody‘s Global Banking; ****** 2008-ci ilin sentyabrında 17,4%-ə düĢüb 6.14. Qlobal maliyyə böhranı bank sektorunda rəqabəti artırmaq və innovasiyaları tətbiq etmək üçün Azərbaycanı nüfuzlu beynəlxalq bankların ölkəyə cəlb edilməsi səylərindən çəkindirməməlidir. Qlobal böhrandan əvvəl gözlənilirdi ki, iri beynəlxalq banklardan biri və ya bir neçəsi qarĢıdan gələn il ərzində Azərbaycan bazarına daxil olacaq. Onların yerli bazarda olması rəqabətə təkan verər, innovasiyaları artırar, kreditləĢməsini geniĢləndirər və maliyyə sektorunda borcalma xərclərini azaldar. Lakin aĢağıda qeyd edildiyi kimi, qlobal böhranın ortasında iri xarici maliyyə institutları hələ də Qazaxıstan və Vyetnama daxil olmağı planlaĢdırırlar. Onları Azərbaycana da dəvət etmək lazımdır.122 121 Rəqabətin gücləndirilməsini dəstəkləyən daha bir arqument Monti-Kleynin monopolistik Bank modelinə əsaslanan freyksas və RoĢenin tədqiqatlarında göstərilib (Freiksas və RoĢe, 1997-ci il). 122 Bu günədək CitiBank, CommerzBank və Société Générale Azərbaycanda nümayəndəliyə malikdirlər, lakin onların filialları və ya törəmə müəssisələri hələ yaradılmamıĢdır. 181 C. KOMMERSIYA BANKLARININ MALIYYƏLƏġDIRMƏSINƏ ÇIXIġ 6.15. Azərbaycanda kreditləĢdirmənin çox əhəmiyyətli artımı əsas etibarı ilə ev təsərrüfatlarının xeyrinə olmuĢdur və ticarət və xidmət sektorlarına məhdud təsir göstərmiĢdir. 2005–2008-ci illərdə Azərbaycanda kreditləĢdirmə demək olar ki, üç dəfə artmıĢdır. 2008-ci ilin III rübündə ümumi kreditlərin təxminən 36 faizi ev təsərrüfatlarına, 23 faizi ticarət və xidmətlər, daha az hissə kənd təsərrüfatına (4 faiz) və sənaye/istehsala (6 faiz) yönəlmiĢdir. 6.16. Uzunmüddətli kreditlərin həcminin artması ev təsərrüfatlarına kreditlərin artması ilə izah oluna bilər (Cədvəl 6.2). Eyni zamanda ümumi kreditləĢmədə qısa müddətli kreditlərin payı 2001-ci ildəki 73 faizdən 2008-ci ilin sentyabrında 31 faizə enmiĢdir. Bu nisbət eyni dövrdə yerli valyuta ilə kreditlərdə daha sürətlə azalmıĢdır – 95 faizdən 35 faizədək. 6.17. Kənd təsərrüfatı və aqroemal sahələri kredit resurslarına çıxıĢda problemlərlə üzləĢmiĢdir. Kənd təsərrüfatı və aqroemal sahələri kreditə çıxıĢda ən böyük problemlərlə üzləĢmiĢlər. 2005-ci 2008-ci illər ərzində sektor üzrə ümumi kreditləĢmə təxminən 168 faiz artdığı halda, kənd təsərrüfatı və aqroemal sahələrinə kreditlər yalnız 90 faiz artmıĢdır. Qeyri- neft ÜDM-in faizi kimi götürüldükdə ümumi kreditləĢmə 2005-ci ildəki 20 faizdən 2008-ci ilin birinci yarısında 42 faizədək artmıĢdır. Eyni dövr ərzində kənd təsərrüfatı və aqroemal sahələrinə 2005-ci ildə qeyri-neft ÜDM-in 1,1 faizi, 2008-ci ilin birinci yarısında isə təxminən 1,7 faizi ekvivalentində kredit verilmiĢdir. AĢağı bazanı və ümumi kreditləĢdirmədə nəhəng artımı nəzərə alaraq kənd təsərrüfatı və aqroemala kreditlərin artımı çox kiçik olmuĢdur. Cədvəl 6.2: Sektorlar üzrə kreditlər (mln AZN, dövrün sonuna) 2003 2007 2008 %Δ Tərkibi III IV 03-08 ’03 ’08, III rüb rüb rüb Cəmi 670 3757 7163 969 100 100 Ev təsərrüfatları 143 1376 2335 1533 21 33 Ticarət və xidmətlər 113 989 1911 1591 17 27 Tikinti və daĢınmaz əmlak 30 255 461 1438 4 6 Sənaye və istehsal 44 270 428 872 7 6 Nəqliyyat və rabitə 57 278 669 1074 9 9 Elektrik, kimya 39 179 856 2095 6 12 Kənd təsərrüfatı və aqroemal 30 163 262 773 4 4 Banklara tələblər 47 95 95 102 7 1 Maliyyə sektoruna kredit 21 83 181 762 3 3 BaĢqa sektorlara kreditlər 111 47 16 .. 17 0 Ümumi hökumətə kreditlər 35 44 .. .. 5 .. Dövlət təĢkilatlarına kreditlər 0 3 .. .. 0 0 Mənbə: Azərbaycan Mərkəzi Bankı. 6.18. Eyni zamanda mikro, kiçik və orta müəssisələr (MKOM) də kredit alınmasında çətinliklər çəkmiĢlər. 2008-ci ilin yanvarında 1800 MKOM arasında aparılmıĢ sorğu zamanı müəyyənləĢdirilmiĢdir ki, MKOM-ların təxminən 20 faizi kredit üçün müraciət etmiĢ və onların yarısının müraciətləri rədd edilmiĢdir. Ġmtina üçün əsas səbəb kimi (təxminən 60 faiz) girovun 182 çatıĢmazlığı qeyd edilmiĢdir. Sorğunun seçməsinə daxil edilən MKOM-ların yalnız 10 faizi kənd təsərrüfatı və 5 faizi aqroemalla məĢğul olan müəssisələr olmuĢdur. 6.19. Bu gün Azərbaycanda kreditə çıxıĢ çox böyük ehtimalla vəsaitlərin olmaması ilə deyil, hüquqi infrastruktur və iqtisadiyyatın kredit mədəniyyəti ilə əngəllənir. Maliyyə institutları maliyyələĢdirməni borcalan barədə informasiya və girov təminatı Diaqram 6.3: Kənd təsərrüfatı və aqroemala əsasında təmin edirlər. Ümumilikdə verilmiĢ kreditlər, 2000–2008-ci illər sorğulardan və yerlərə səfərlərdən əldə edilmiĢ kredit informasiyası göstərir ki, kredit əldə edilməsini məhdudlaĢdıran ən əsas amillər zəruri kredit informasiyasının çatıĢmazlığı və mülkiyyət hüquqlarının zəif tətbiq edilməsidir. Borcalan barədə məlumatların toplanması ilə kreditorların çəkdiyi xərclərin azaldılması və girovun müsadirəsi üçün müddət və xərclərin azaldılması həm MKOM, həm də kənd təsərrüfatı sektorlarının kreditə çıxıĢını Mənbə: AMB əhəmiyyətli dərəcədə geniĢləndirərdi. 6.20. “Doing Business 2009” hesabatında Azərbaycanın kreditdən yararlanma üzrə reytinqi əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢmıĢdır. Doing Busines 2009 hesabatında Azərbaycan kreditlərdən yararlanma üzrə 181 ölkə arasında 12-ci yeri tutmuĢdur. Kredit üzrə reytinq ölkənin iĢgüzar fəaliyyətlə məĢğul olmanın ümumi reytinqindən (33-cü yer) yuxarı olmuĢdur. Doing Business hesabatında ―kredit alma‖ adlanan qiymətləndirmə meyarında dövlət (və ya özəl) kredit reyestrlərinin əhatə dairəsi və borcalan və kreditorların hüquqlarının müdafiəsi qiymətləndirilir. Bu meyarla kreditlərin hansı hissəsinin özəl sektorun bir qisminə və ya hamısına getdiyi qiymətləndirilmir. Azərbaycan hüquqların müdafiəsi üzrə Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında ən yuxarı 20-likdə qərar tutub. Ölkənin dövlət kredit reyestrində həddi-buluğa çatan əhalinin 3,1 faizi əhatə olunmuĢdur və özəl kredit reyestrləri mövcud deyil. Ermənistanın dövlət reyestri yaĢlı əhalinin 2,6 faizini, özəl reyestr isə 24,4 faizini əhatə edir. Qazaxıstanın özəl reyestri yaĢlı əhalinin 25,6 faizini, Türkiyənin 26,3 faizini, Rusiyanın 10 faizini, Gürcüstanın 4,5 faizini əhatə edir. 6.21. Azərbaycan özəl sektorun kredit almaq imkanlarını yaxĢılaĢdıra bilər. Kreditorların sərəncamında olan informasiyanın artırılması yolu ilə kreditdən yararlanma imkanlarının təkmilləĢdirilməsi məqsədilə Azərbaycan kredit reyestrinin əhatə dairəsini geniĢləndirməklə kiçik borcalanları və Ģirkətləri də əhatə edə bilər. Eyni zamanda ticarət kreditorlarından, kommunal Ģirkətlərdən və ya maliyyə institutlarından əldə olunan infiormasiya da istifadəçilərin sərəncamına verilə bilər. Girovdan istifadə etmənin mümkünlüyünü yaxĢılaĢdırmaq üçün Azərbaycan: (i) qanunvericiliyə dəyiĢiklik edərək bütün vətəndaĢlara girov müqaviləsinin iĢtirakçısı olmaq hüququ verə; (ii) daĢınan və daĢınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüquqlarının vahid reyestrini yarada; (iii) qanunvericiliyə dəyiĢiklik edərək bütün tərəflərə mübahisələri 183 məhdudiyyətsiz olaraq məhkəmədən kənar həll etmək imkanı verə; və (iv) maliyyə müqaviilələrinin tətbiqi, o cümlədən girovun müsadirəsinin xərclərini azalda bilər.  Azərbaycan lizinqi daha da inkiĢaf etdirə və zəmanətli kreditlər üzrə qanunvericliyi tətbiq edə bilər. Hər iki alət qeyri-likvid girovu icarəçinin və ya borcalanın öz öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi təqdirdə asanlıqla satılmasına imkan verən likvid maliyyə alətlərinə ―transformasiya‖ etməyə imkan verir. Lizinq inkiĢaf etməkdədir; onun ümumi aktivləri 150 mln ABġ dollarından azdır ki, bu da bankların kredit portfelinin 4 faizinə bərabərdir. Maliyyə trastları üzrə qanunvericilik lizinq Ģirkətlərinin maliyyələĢdirilməsini daha səmərəli və əlçatan edə bilər. Biz anlayırıq ki, bu qanunvericiliyin layihəsi BMK-nın himayəsi altında texniki yardım layihəsinin çərçivəsində təqdim olunmuĢdur. Bu çərçivədən istifadə edərək lizinq Ģirkətləri kredit portfelini maliyyə trastına transfer etməklə onları sekuritizasiya edə biləcəklər ki, bu da lizinq Ģirkətlərinə fəaliyyətin növbəti dövrəsinə keçmək üçün zəruri likvidliyi verəcək.  Analoji olaraq, məhsulla zəmanət verilən kreditlər üzrə qanunvericiliyin 123 qəbul olunması kiçik Ģirkətlərə, xüsusilə də kənd təsərrüfatı sektorunda, öz məhsullarını girov qoymaqla istehasalı maliyyələĢdirməyə kömək edərdi. Zəmanət mərkəzi zəmanət Ģəhadətnaməsi verə bilər ki, o da istənilən maliyyə institutunda diskontlaĢdırıla bilər. D. SƏHM MALIYYƏLƏġDIRMƏSI 6.22. Kapital bazarları inkiĢaf etdikcə Ģirkətlərin borc və ya səhm emissiya etmək imkanları da geniĢlənəcək və bu kredit, xarici valyuta və roll-over risklərinin yumĢaldılmasına və bank sistemindən asılılığın azaldılmasına yardım edə bilər. Amma Azərbaycan sistemin effektivliyini təmin etmək üçün bəzi fundamental məsələləri həll etməlidir.124 Müəssisələr bu gün maliyyələĢdirmə üçün səhm bazarına ona görə müraciət etmirlər ki, maneələr hələ böyük olaraq qalır. Vergi strukturu və bəzi hökumət qurumlarının sahibkarlardan haqq umması müəssisələrin kölgə iqtisadiyyatında qalmasını stimullaĢdırır. BMK-nın 2008-ci ildə KOM-lar arasında keçirilmiĢ sorğusunun nəticələri bunu sübut edir.125 Buna baxmayaraq, səhm maliyyələĢdirməsini reallığa çevirmək üçün Azərbaycan üç sahədə islahatlar həyata keçirməlidir. 123 Xüsusi anbarlarda saxlanılan məhsulla təminat verilən kredit. 124 2006-cı ildə hökumət tərəfindən yaradılmıĢ Azərbaycan Ġnvestisiya ġirkəti strateji müəssisələrə səhm maliyyələĢdirməsini təmin edir. Bu mövzu növbəti bölmədə müzakirə edilir. 125 Məsələn bax ―2005 EBRD-World Bank Business Environment and Enterprise Performance Survey‖ 184 6.23. Birincisi, səhm bazarının fəaliyyətində texniki təkmilləĢdirmələr həyata keçirilməlidir. Azərbaycan səhm bazarı hələ də Bakı Fond Birjasında ilk listinqin aparılmasını gözləyir. Bundan HaĢiyə 6.2: Ġstiqraz və səhm bazarlarının inkiĢafı baĢqa likvid təkrar bazar da mövcud deyil. Bunun üçün: (i) tarazlaĢdırılmıĢ listinq tələblərinin müəyyən olunması və bununla listinqə daxil edilmiĢ Ģirkətlər üçün Ģəffaflığın, hesabatlılığın və idarəetmə praktikalarının daha yaxĢı təmin edilməsi; (ii) səhm bazarının müvafiq seqmentasiyasının təmin olunması; (iii) səhmlərin ilkin açıq yerləĢdirilməsinin (IPO) təĢviq olunması; və (iv) nəzarət etməkdən çox, uzunmüddətli (passiv) portfel yanaĢmasını rəhbər tutan yeni investorlar qrupunun formalaĢdırılması zəruri olacaq.126 6.24. Ġkincisi, minoritar səhmdarların hüquqlarının qorunmasının gücləndirilməlidir. Portfel səhm ticarəti demək olar ki, mövcud deyil. Bu fakt minoritar səhmdarların hüquqlarının yaxĢı qorunmadığından və informasiyada asimmetriyaların olduğundan xəbər verir. Bu, üçüncü tərəflərlə əqdlərin daha güclü tənzimlənməsini tələb edir, hazırkı sistem resursların açıq səhmdar müəssisəsindən qapalı sahibliyə malik olan Ģirkətlərə axıdılmasına imkan verə bilər ki, bu da minoritar səhmdarları potensial sui-istifadə ilə üz-üzə qoya bilər. Ġqtisadi artım və maliyyə bazarlarının inkiĢafı arasında münasibətlər üzrə tədqiqat iĢində (Gurley and Shaw, 1967) maliyyə innovasiyaları dinamik proses kimi təsvir olunur ki, burada o, həm real sektorun inkiĢafına təsir edir, həm də real sektorun inkiĢafından təsirlənir. Ġqtisadiyyat böyüdükcə banklar kimi ixtisaslaĢmıĢ maliyyə institutları formalaĢır və əlavə kapital investisiyalarını maliyyələĢdirməyə kömək edir. AdambaĢına gəlir və zənginlik artdıqca, ticari qiymətli kağızlar (borc və sonra səhm) bazarları meydana gəlir və bank kreditlərini tamamlayır. Bu məsələ nəzəri olaraq Greenwood və Smith (1995) və Boyd və Smith (1996) tərəfindən daha dərindən araĢdırılmıĢdır və onlar da eyni nəticələrə gəlmiĢlər. Azərbaycanda istiqraz və səhm bazarları hazırda qeyri-likviddir və kiçikdir. Ġstiqraz və səhm bazarlarının inkiĢafını əngəlləyən bir neçə əlaqələndirmə problemi mövcuddur. Bu problemlər informasiya və risklərin bölüĢdürülməsi bazarlarındakı çatıĢmazlıqlarla bağlıdır. Hər iki problem bütün bazarlarda mövcuddur, lakin problemlər və onların nəticələri inkiĢaf etməkdə olan/keçid iqtisadiyyatlarında daha mürəkkəbdir. Bütün iqtisadiyyatların maliyyə bazarlarına Ģamil oluna bilən problemlərin və onların inkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə daha çox özünü büruzə verməsinin daha dərin təhlili üçün ġtiqlitsin tədqiqatlarına üz tutmaq olar (1993-cü il). Azərbaycandakı zəif mühasibat standartları, habelə ticarət banklarının və korporativ davranıĢın monitorinqi üçün zəruri olan digər institutların olmaması nəticəsində istiqraz və səhm bazarları demək olar ki, mövcud deyil. Bundan baĢqa keçid dövrünə xas olan transformasiya, yeni Ģirkət və sahələrin yaranması potensial investorlar arasında əminsizlik yaradır. Nəhayət Azərbaycanda korporativ borc və səhmlərin qiymətləndirilməsi sahəsində təcrübə və təhsilə malik olan peĢəkarların sayı da azdır. Zaman keçdikcə bazar iĢtirakçıları təcrübə qazanacaq və səhmləri daha yaxĢı qiymətləndirə biləcəklər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, iqtisadi artım kapital bazarlarının inkiĢafına gətirib çıxaracaq ki, bu da öz növbəsində iqtisadi artımı stimullaĢdıracaq. 6.25. Üçüncüsü, beynəlxalq mühasibat standartlarının qəbulu. Beynəlxalq mühasibat standartlarının qəbulu baĢqa bir vacib addımdır. Bu addım öz növbəsində yaxĢı təlim almıĢ mühasiblər korpusunun və müvafiq tədris proqramlarının olmasını tələb edir. E. HÖKUMƏTIN MALIYYƏ INSTITUTLARI 6.26. ĠnkiĢaf etmiĢ və inkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə hökumətin maliyyə bazarlarının inkiĢafı və tənzimlənməsi sahəsində ənənəvi rolu 2008-ci ilin son bir neçə ayında öz əhəmiyyətini bir qədər itirmiĢ kimi görünsə də, bu konteksti daim düĢüncədə saxlamaq vacibdir. 2008-ci ilin oktyabr ayında bir çox ölkələrin hökumətləri birinci növbədə və ilk tədbir kimi bank sektorunu gücləndirməklə qlobal maliyyə sisteminin xilasına yönəlmiĢ misli 126 Dünya Bankı. Azərbaycan- Maliyyə Xidmətlərinin ModernləĢdirilməsi Layihəsi, 2008. 185 görünməyən səylər göstərdilər. Amma bu hesabatın yazıldığı müddətdə bu səylərin xarakterində təkamül baĢ vermiĢdir. Dünya hökumətlərinin bu addımları misli görünməmiĢ iqtisadi dövrdə baĢ vermiĢ unikal həll yolları kimi Ģərh olunmalıdır. Qlobal böhranın tənzimləmənin azlığı, yoxsa hökumətlərin iqtisadi fəaliyyətə ifrat müdaxiləsi nəticəsində (hansı ki, iqtisadiyyatın iri sektorları, o cümlədən banklar və digər maliyyə vasitəçilərinin uğursuzluğa düçar olduqları təqdirdə hökumətlərin onlara kömək etməli olduqları barədə özü-özünü doğruldan əminlik yaratmıĢdı) baĢ verməsinin müəyyənləĢdirilməsi iqtisadi tarixçilərin üzərinə düĢür. 6.27. Hökumətin dövlət maliyyə institutları vasitəsilə maliyyə xidmətlərinə birbaĢa cəlb olunması təbii sərvətlərlə zəngin olan ölkələrdə cəlbedici və məqsədəuyğundur, lakin bir çox risklərə rəvac verir. ĠnkiĢaf etməkdə olan ölkələr ümumilikdə (iri həcmli nağd vəsaitlərə malik olan təbii sərvətlərlə zəngin olan ölkələr isə xüsusi olaraq) çox zaman bank və qiymətli kağızlar sisteminin inkiĢafını təmin etmək üçün qanunvericiliyin və institutların çox vaxt tələb edən inkiĢafı mərhələsinin üzərindən sıçrayıĢla keçməyə cəhd göstərirlər. Onlar eyni zamanda iĢ yerlərinin yaradılmasını təmin etmək üçün konkret sənaye sahələrində və ya ölkənin spesifik hissələrində istehsala təkan verməyə can atırlar. Bu institutların əksəriyyəti, xüsusilə də inkiĢaf bankları 1970–1980-ci illərdə uğursuzluğa düçar oldular. Bunun səbəbi ondan ibarət idi ki, onlar hökumətlə siyasi və iqtisadi əlaqələrini qıra bilməmiĢlər. Bazar faizlərindən aĢağı faizli kreditlər vəsait çatıĢmazlığı yaratmıĢdır ki, kredit almaq üçün siyasi əlaqələr tələb olunurdu. Yaxud bu institutlar pis idarə olunan sahibkarlıq fəaliyyətlərini maliyyələĢdirirdilər ki, sonda onlar qeyri- iĢlək kreditlərin yükü altında süquta uğradı. Hökumətin dəstəklədiyi maliyyə institutlarından yalnız bir neçəsi (məsələn, Hollandiyanın kənd təsərrüfatı bankı və ya Braziliyanın BNDESAR investisiya fondu kimi) uğurlu oldu ki, bunun da əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, həmin ölkələr bu institutların bazar prinsipləri əsasında, yəni özəl institutlar kimi fəaliyyət göstərmələri üçün korporativ idarəetmə bazasını tətbiq etmiĢlər. 6.28. Azərbaycan üçün beynəlxalq təcrübə aktual olsa da makroiqtisadi amillər böyük əhəmiyyət kəsb edir (xüsusilə qlobal böhrandan əvvəlki dövrdə). Bir çox inkiĢaf etməkdə olan ölkələr kimi Azərbaycan səmərəsiz dövlət maliyyə institutları (Əmanət bankı, Aqrar-sənaye bankı, Sənaye-investisiya bankı) ilə bağlı çətinliklərlə üzləĢmiĢdi. Bu dərslər, beynəlxalq təcrübə ilə birlikdə Azərbaycanda siyasəti formalaĢdıranlara dövlət maliyyə institutlarının problemlərini anlamaq imkanı verir. Amma Azərbaycan rəhbərliyi dövlət maliyyə institutlarının rolunu nəzərdən keçirən zaman makroiqtisadi çərçivəni də nəzərə almalıdır. Azərbaycanın fiskal və monetar siyasətləri iki səbəbdən özəl sektora ağır pressinq etmiĢdir: (i) qeyri-neft büdcə kəsiri irimiqyaslı xarici valyuta axınlarını tələb edir; və (ii) aĢağı dəyərləndirilən (undervalued) nominal valyuta məzənnəsi özəl kapital axınlarını təĢviq edir. ABġ dolları ilə ifadə olunan neft gəlirlərinin yerli iqtisadiyyata istiqamətləndirmə yolu ilə kreditə çıxıĢ imkanlarının geniĢləndirilməsində hökumətin rolunun artırılmasına yönəlmiĢ hər hansı siyasət məzənnənin daha da bahalaĢması təzyiqlərinin törədə biləcəyi riskin kontekstində dəyərləndirilməlidir. 186 6.29. Azərbaycan bu yaxınlarda üç dövlət maliyyə institutunu yaratmıĢdır. Bəyan olunmuĢ kapitalı 90 milyon AZN təĢkil edən Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti (AİŞ) 2006-cı ildə yaradılmıĢdır. AĠġ yaxĢı mövqeyə malik olan Ģirkətlərin nizamnamə kapitalında iĢtirak edir (ən azı 1 000 000 ABġ dolları həcmində) və vençur kapitalını təmin edir. AĠġ-in strategiyası təxminən beĢ il ərzində kapitala yardım göstərmək və sonra müəssisədə iĢtirakdan çıxmaqdan ibarətdir. Fəaliyyətə baĢladıqdan sonra o, müxtəlif layihələrə 55 milyon AZN həcmində sərmayə qoymuĢdur ki, bu vəsait 600 milyon AZN məbləğində daxili və xarici investisiyanın səfərbər olunmasına imkan vermiĢdir. 2008-ci ilin 6 noyabr tarixində AĠġ fəaliyyətini geniĢləndirəcəyini bəyan etmiĢdir və hazırda 64 milyon AZN məbləğində yeni investisiya paketini nəzərdən keçirir. Gözlənilir ki, bu, öz növbəsində, 697 mln AZN həcmində yerli və xarici investisiyanın cəlb edilməsi ilə nəticələnəcək. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu kiçik və orta müəssisələrə yüksək dərəcədə subsidiyalaĢdırılmıĢ kreditlər verir (3,2 mln ABġ dollarınadək). İpoteka Fondu iki kateqoriyalı borcalana malikdir və onların hər ikisi yüksək dərəcədə subsidiyalaĢdırılmıĢ kreditlər alır. Bu fondlar xüsusi diqqətə layiqdir, çünki onlar bazar dərəcələrindən aĢağı faizlə kredit verir və qeyri-dayanıqlıdır. Onlar neft resurslarından istifadə etdiklərinə görə fiskal xərcləri artırır və həmçinin maliyyə sektorunda makroiqtisadi təhriflər yaradırlar. Məlumatların açıqlanması və baĢqa idarəetmə məsələləri ilə bağlı BVF-nin Suveren Fondlar üzrə təlimatı bu qurumlar üçün istinad sənədi ola bilər. 6.30. AĠġ adekvat mənfəət normasının və korporativ idarəetmə və mühasibat praktikalarının minimal standartlarının olmasını tələb edir. Ġnvestisiya dövründə fondun məqsədi beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuĢ praktikalara nail olmaq, korporativ Cədvəl 6.3:Azərbaycanda dövlət maliyyə institutları idarəetməni təkmilləĢdirmək və Ģəffaflığı Dövlət maliyyə Hədəfləri Aktivləri artırmaq üçün yardım göstərməkdən ibarətdir. institutları (mln AZN), AĠġ tərəfindən bu məqsədlərə necə nail Sent. 2007 Ġpoteka Fondu Ġpoteka 45 olunacağı aydın olmasa da, bütün bu addımlar Azərbaycan Ġnvestisiya Kapitala dəstək 100 son nəticədə Ģirkətin səhmlərinin açıq ġirkəti yerləĢdirilməsinə (IPO) və ya ödəniĢ dövrü Sahibkarlığa Kömək KOM - ların 280 baĢa çatdıqdan sonra kapitalın birbaĢa Milli Fondu maliyyələĢdirilm çıxarılmasına hazırlığın kontekstindədir. əsi Mənbə: Bankın əməkdaĢları. 6.31. Ġpoteka Fondu iki kateqoriyadan olan borcalanlara malikdir, onların hər ikisi yüksək dərəcədə subsidiyalaĢdırılmıĢ faiz dərəcələri ilə kreditlər alır. Hökumətin müəyyən sosial qruplar üçün mənzil kreditlərini subsidiyalaĢdırmaq arzusu o zaman daha Ģəffaf və az təhrifedici olardı ki, hökumət faiz dərəcələrini tənzimləmək əvəzinə Ġpoteka Fondunun əsas kapitalını ilkin və ya birdəfəlik birbaĢa subsidiya ilə təmin etmiĢ olsaydı. 127 Hal-hazırda Ġpoteka Fondunun mənzil bazarının uzun müddət baxımından maliyyə çatıĢmazlığı probleminin həll etmədiyinə görə, onun mənzil bazarının inkiĢafı və yaxud uzunmüddətli maliyyə imkanlarının yaradılması sahəsində müvəfəqiyyət əldə etməsi sual doğurur. Bundan baĢqa subsidiyalaĢdırılan sxemlərin əksəriyyətində olduğu kimi, fond qeyri-müəyyənlik və korrupsiya üçün stimullar baxımından narahatlığa əsas verir. 127 Bütün banklardan aĢağı gəlirli borcalanlara kreditlər verməyi tələb edən 1977-ci ilin Amerika Ġcma Re- investisiya Qanununun (The American Community Reinvestment Act) son 10 il ərzində yüksək riskli kredit bumunun yaranmasına və bununla da cari qlobal kredit böhranına təsir etdiyi düĢünülür. 187 6.32. Ġpoteka Fondu və SKMF müəyyən ümumi xüsusiyyətlərə malikdirlər və eyni nəticələr doğururlar: (i) mənfi faiz dərəcəsi ilə əhəmiyyətli subsidiyalar verilir; (ii) subsidiyanın həcmi qeyri-müəyyəndir, çünki o, inflyasiya səviyyəsindən asılıdır; (iii) faiz dərəcəsinin subsidiyalaĢdırılması resursların bölüĢdürülməsində qeyri-mütənasiblik yaradır; (iv) hökumət tərəfindən üstünlük verilən Ģəxslər/müəssisələr seçilir (qısa siyahıya daxil edilir); (v) subsidiyalar qeyri-aydın praktikalar üçün stimul yaradır; və (vi) Ġpoteka Fondunun fəaliyyətinin nəticəsində daĢınmaz əmlakın maliyyələĢdirilməsi inkiĢaf etməyəcək. Belə uzun müddətli maliyyələĢdirməni geniĢləndirmək və dayanıqlı etmək üçün institusional islahatlara və makroiqtisadi sabitliyə ehtiyac duyulur. 6.33. Hökumətin dəstəklədiyi institutların köməyi ilə kreditlərdən istifadə imkanlarının geniləndirilməsinə yönəlmiĢ səylər daha təkmil idarəçilik sistemlərinə əsaslanmalı... Azərbaycandakı bu üç xüsusi fond bazarın inkiĢafına və kreditlərə çıxıĢın geniĢlənməsinə səy göstərir. BVF suveren fondların idarə edilməsi ilə bağlı təlimatı dərc etsə də, beynəlxalq təcrübə göstərir ki, belə fondlar çox zaman siyasi təzyiqlərə məruz qalır. Əgər Azərbaycan siyasətçiləri bu üç fondun saxlanılmasına ehtiyacın olduğunu düĢünürsə, o zaman onlar ilk növbədə bu fondların idarəçilik və maliyyə hesabatlığı sistemini formalaĢdırmalı və faiz dərəcələri əvəzinə kapitalın subsidiyalaĢdırılmasını nəzərdən keçirməlidirlər. 6.34. ..və beynəlxalq bankların ölkəyə cəlb olunması səylərinə mane olmamalıdır. Buna baxmayaraq hökumətin maliyyə resurslarına çıxıĢı geniĢləndirmək səyləri xarici bankları yerli filiallar açmağa cəlb etməklə, mikromaliyyələĢdirmə, lizinq və zəmanətlər üzrə institusional bazanı gücləndirməklə, və səhm bazarları üçün institusional infrastrukturu formalaĢdırmaqla öz müsbət nəticələrini göstərəcək. Hətta qlobal böhran dövründə belə inkiĢaf etməkdə olan ölkələr xarici bankları cəlb etməkdədirlər və bunu Vyetnamın 128 və qonĢu Qazaxıstanın 129 timsalında görmək olar. Deməli inkiĢaf etməkdə/keçid dövründə olan iqtisadiyyatlara kredit axınları tam qurumamıĢdır. Bu ölkələrin hər ikisi əlveriĢli mühitə və perspektivlərə malikdir və özəl kapital üçün cəlbedici məkan ola bilər. Azərbaycan bu təcrübəni təkrarlaya bilər. F. MALIYYƏ SEKTORU QARġISINDA DURAN RISKLƏR 6.35. Azərbaycan 2008-ci ilin sentyabr ayının sonunadək qeyri-iĢlək kreditlər (QĠK) sahəsində vəziyyətin əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢması barədə məlumat vermiĢdir. Lakin ehtiyatlı olmaq lazımdır, belə ki, inkiĢafı azalan iqtisadiyyat və portfolioda təzə kreditlərin sayı əhəmiyyətli olması fonunda bankların aktivlərinin keyfiyyəti kəskin Ģəkildə pisləĢə bilər. 2008-ci ilin sentyabrında QĠK-lərin səviyyəsi 2,2 faiz təĢkil etmiĢdir ki, bu da onların 2001-ci ildəki səviyyəsinin (29 faiz) onda birinə bərabərdir. Vəziyyətin dramatik yaxĢılaĢmasına baxmayaraq QĠK-lərin toplam kreditlərə nisbəti beynəlxalq standartlara görə yüksək olaraq qalır. Bundan baĢqa mümkündür ki, kredit portfelinin keyfiyyətində müĢahidə olunan yaxĢılaĢma 128 Xarici investorlar Vyetnamda daĢınmaz əmlak qiymətlərinin düĢməsinə öz investisiyalarını artırmaqla reaksiya vermiĢlər. Noyabrın 4-də ―VinaCapital‖ daĢınmaz əmlaka investisiya qoymaq üçün 400 mln ABġ dolları dəyərində yeni fondun yaradıldığını elan etmiĢdir. Noyabr ayında ―Aseana Properties‖ və ―Prudential Insurance‖ tərəfindən Vyetnamda daĢınmaz əmlaka yeni sərmayə layihələri barədə məlumat verilmiĢdir. 129 2008-ci ilin sentyabrında Raiffeisen International və Bank of Tokyo Mitsubishi bankları korporativ kreditlər üçün 2009-cu ildə Almatıda ofislər aĢacaqlarını elan etmiĢlər. ―Alnair Capital‖ da yerli ―Kazkommertsbank‖ bankında pay almıĢdır. HSBC isə Astanada yeni ofisinin açılması barədə məlumat vermiĢdir. 188 qismən son dövrlərdə kreditləĢdirmənin həcminin sürətlə artmasından qaynaqlanır. Hesabat hazırlandığı dönəmdə bank sistemində ehtiyat proviziyasının səviyyəsi (orta hesabla QĠK-lərin 100 faizindən çox) məqbul görünürdü; 16 bankda xüsusi ehtiyat proviziyasının QĠK-lərə nisbəti 100 faizdən aĢağıdır, lakin heç bir bankda proviziyanın QĠK nisbəti 100 faizdən aĢağı deyil130. 6.36. Maliyyə sektorunda aktiv və öhdəliklərin tərkibi valyuta uyğunsuzluğunun olduğunu göstərmir. Lakin 2008-ci ildə xarici valyuta ilə borc vermənin daha yuxarı səviyyədə olması dolayı kredit risklərini ciddi olaraq artırmıĢdır. Bankların ABġ dolları ilə kredit qalıqlarının nisbəti 2004-2007-ci illərdə sürətlə azalaraq 64 faizdən 44 faizə enmiĢdir. 6.37. Bank sistemi 2008-ci ildə daha uzun müddətli perspektivə istiqamətlənir. Ümumi kreditləĢdirmədə qısa müddətli kreditlərin payı 2001-ci ildəki 73 faizdən 2007-ci ilin sentyabr ayında 39 faizə, 2008-ci ilin sentyabrında 31 faizə enmiĢdir. Bu meyl yerli valyuta ilə kreditlərdə özünü daha bariz Ģəkildə göstərir – bu əmsal 2008-ci ilin dekabrında 95 faizdən 36.9 faizə düĢmüĢdür. Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, artan inflyasiya bu sağlam meylin qarĢısını ala bilər. 6.38. Ümumi bank sektoruna aid indikatorlar güclü iĢ səviyyəsinə dəlalət edir, lakin xarici maliyyə mənbələrinə çıxıĢ tükəndikçə mənfəət təzyiqə məruz qala bilər. 2008-ci ilin ilk doqquz ayı ərzində aktivlər üzrə orta mənfəət 2,8 faiz təĢkil etmiĢdir. Bu 2007-ci ildəki göstəricidən (3 faiz) bir qədər az olsa da, beynəlxalq standartlardan iki dəfə artıqdır. Bundan baĢqa 2008-ci ilin ilk doqquz ayı ərzində kapital üzrə mənfəət 21,6 faiz təĢkil etmiĢdir ki, bu da 2007-ci ilin göstəricisindən (14,6 faiz) çox yüksəkdir. Banklar müddətsiz depozitlər üzrə dolayı inflyasiya vergisindən faydalanırlar, çünki onlar bu depozitlər üzrə faiz ödəmirlər. Bu vəziyyət yüksək, ümumi kapitalın təxminən 13 faizi səviyyəsində mənfəət gətirir. Lakin qlobal kredit böhranının iĢığında bunun çox davam edəcəyi gözlənilmir, çünki kreditlər qıtlaĢır və xaricdən borc almaq bahalaĢır. 6.39. Narahatlıq doğuran məsələlər əlaqəli tərəflərə verilən kreditlər, bazarda dövlətin sahib olduğu bankın dominantlığı, xarici borclanma və risklərin qiymətləndirilməsi ilə məĢğul olan əməkdaĢların azlığıdır. Əlaqəli tərəflərə kreditlər narahatlığın əsas mənbəyidir və AMB-nın bu məsələyə xüsusi diqqət yetirməsi tövsiyə olunur. Eyni zamanda, Moody‘s-in 2008- ci ilin 9 iyul tarixli müĢahidəsi də diqqətə layiqdir. Orada deyilir ki, bankların balansının hər iki tərəfində yüksək təmərküzləĢmə qeyri-əlveriĢli ssenarinin olduğu halda böyük itkilərə və likvidlik problemlərinə gətirib çıxara bilər. Analoji olaraq Azərbaycanın ən iri banklarının birində əlaqəli tərəflərə kreditlər bankın kapitalının demək olar ki, 43 faizinə bərabər olmuĢ, səhmdarların və bank rəhbərliyin depozitləri isə bankın öhdəliklərinin demək olar ki, 18 faizini təĢkil etmiĢdir. Bu məsələ bankın beynəlxalq auditorları tərəfindən diqqətə çatdırılmıĢdır. Dövlətin sahib olduğu bankların dominantlığı kredit və likvidlik Ģərtləri korlandığı təqdirdə bütöv bank sisteminin və iqtisadiyyatın sabitliyini pozmaq potensialına malikdir. Bir çox digər formalaĢmaqda olan bazarlarda olduğu kimi, Azərbaycan bankları arasında xarici borclanma kəskin artmıĢdı. 2008-ci ilin sonuna bu göstərici 3 mlrd ABġ dolları səviyyəsində qiymətləndirilirdi. Borcların əksər hissəsi bir neçə bankda cəmləĢsə də, cari qlobal böhran 130 Xüsusi proviziyalar qeyri-standart bank aktivlərinin mümkün itkiləri üçün yaradılır. Bank aktivləri iki kateqoriyadan ibarətdir: standart və qeyri-standart aktivlər. Standart aktivlər qənaətbəxĢ və nəzarət altında olan aktivlərdən ibarətdir. Qeyri-standart aktivlərə təhlükəli və ümidsiz aktivlər daxildir. 189 Ģəraitində bu banklar və AMB belə öhdəlikləri maliyyələĢdirmək və kreditlərin uzadılması (roll- over) risklərini azaltmaq üçün müvafiq resursların ayrılmasını təmin etməlidirlər. Sistem və idiosinkratik risklər 6.40. Azərbaycanda sistem riski potensialı aĢağıdır. Multiplikatorların aĢağı səviyyəsini, böyük xarici valyuta ehtiyatlarıın və əlveriĢli fiskal mövqeni nəzərə alaraq Azərbaycanda sistem riskinin ehtimalı demək olar ki, bütün 2008-ci il ərzində nisbətən aĢağı olmuĢdur. AMB-nın xarici valyuta ehtiyatları ABġ dolları ilə ifadə olunmuĢ depozitlərdən demək olar ki, altı dəfə, pul bazasından isə üç dəfə çoxdur. Lakin, dünya qiymətlərinin yuxarıda qeyd olunan kəskin azalması baĢ verərsə (qlobal kredit böhranı səbəbindən kapitalın qiymətinin artması ilə birlikdə) arxayınçilığa heç bir halda yol vermək olmaz. 6.41. Buna baxmayaraq, əgər iqtisadi vəziyyət pisləĢərsə ayrı-ayrı banklar ciddi problemlərlə üzləĢə bilər. Nə qədər ki, iqtisadiyyat çox yüksək templə artmaqda davam edir, kreditlərin əksər hissəsinin icrasında problem olmayacaq. Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, kreditləĢdirmənin sürətli artımı və risklərin idarə edilməsinə məhdud sayda insan resurslarının cəlb edildiyi Ģəraitdə banklar müĢtərilərin kredit qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinə lazımi diqqət yetirməmiĢlər. Ölkənin ikinci ən iri bankı Moody‘s tərəfindən 2008-ci ilin iyulunda B1 reytinqi almıĢdır ki, bu da defolt ehtimalının 13 faizə yaxın olduğunu nəzərdə tutur. Hesab olunur ki, qalan bankların da reytinqi B1-dən yuxarı ola bilməz. Nəticədə ümumi defoltun minimum gözlənilən ehtimalı 13 faiz ətrafında ola bilər.131 6.42. Hər iki halda idiosinkratik risk ümumi depozitlərin 20 faizi qədər ola bilər ki, bu da xarici ehtiyatların 10 faizinə bərabərdir. Deyilənləri ümumiləĢdirsək aydın olur ki, idiosinkratik risk 20 faizə bərabər olsa da, AMB-nın beynəlxalq ehtiyatlarının həcmini nəzərə alaraq sistem riski ehtimalı çox aĢağıdır. AĢağı sistem risk ehtimalı o deməkdir ki, hər hansı mümkün böhran uğurla tənzimlənə bilər, amma bu, böhranın baĢ verə bilmək ehtimalını aradan qaldırmır. Paradoksal olsa da, sistem riskinin ehtimalı aĢağı olsa da bank nəzarəti gücləndirilməlidir. FƏSĠL 7. ĠXTĠSASLI ĠġÇĠ QÜVVƏSĠNĠN VƏ ĠNSAN KAPĠTALININ DAHA YAXġI ĠSTĠFADƏSĠNĠN TƏMĠN EDĠLMƏSĠ Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik qazanarkən yüksək səviyyəli təhsil sisteminə malik olsa da, sonradan təhsil sistemi ölkənin dəyişən iqtisadiyyatının ehtiyaclarına cavab vermirdi. Bu, əsas etibarı ilə korrupsiya və investisiya çatışmazlığı problemləri ilə üzləşən ali təhsil sisteminə aid idi. Bu proseslər təkcə Azərbaycan universitetlərindən alınmış diplomların dəyərinin azalması 131 Belə təhlillə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. Bir yanaĢmaya görə, sistem barədə ümumi informasiya olmadığı Ģəraitdə bank sisteminin minimum defolt ehtimalını sistem əhəmiyyətli və yaxĢı idarə edilən bankın vəziyyətini nəzərdən keçirməklə qiymətləndirmək olar. BaĢqa təhlilçilər isə bildirirlər ki, defolt ehtimalı ölkənin suveren reytinqinə əsaslanmalıdır. 190 ilə deyil, həm də yüksək tələbat duyulan kənd təsərrüfatı və xidmət sektorları üzrə təhsil almış işçilərin çatışmazlığı ilə nəticələnmişdir. Azərbaycanda diplomların əksəriyyəti daha az ehtiyac duyulan təhsil, səhiyyə və istehsal sahələri üzrə verilir. Bu da paralel olaraq, işçi qüvvəsinin qıtlığına və işsizliyin artmasına səbəb olur. Perspektivdə yüksək məhsuldarlıq müqabilində yüksək əmək haqlarının verilməsi vətəndaşların həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və iqtisadiyyatın diversifikasiya olunması nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan üçün vacibdir. Ali təhsil sistemini işçi qüvvəsinə tələbatın olduğu sahələrə istiqamətləndirməklə Azərbaycan məzunların iş perspektivlərinin genişləndirilməsilə yanaşı, həmçinin qeyri-neft sektorunun məhsuldarlığını da artıra bilər. Bu səbəbdən, tədris proqramına düzəlişlər edilməlidir. İdeal şəraitdə bu dəyişikliklərin əmək bazarının mövcud və gələcək ehtiyaclarının təfərrüatlı öyrənilməsindən sonra edilməsi məqsədəuyğundur. Yeni universitetlərin tikilməsi və professor-müəllim heyətinin maaşlarının artırılması üçün ali təhsil sisteminə çəkilən xərclərin artırılması zəruridir. Buna əlavə olaraq, peşə və ixtisasartırma təhsilini inkişaf etdirməklə Azərbaycan işçi qüvvəsini hal-hazırda işəgötürənlərin tələblərinə uyğun olan bacarıqlarla da təmin edəcəkdir. Bundan başqa, Azərbaycan gələcək ehtiyaclara cavab vermək məqsədilə tələbələrin təhsili üçün xarici universitetləri və özəl treninq şirkətlərini cəlb etmək imkanlarını nəzərdən keçirməlidir. Azərbaycanın işəğötürənləri işçi qüvvəsinin informasiya texnologiyaları və ingilis dili sahəsində biliklərinin azlığını çatışmazlıq kimi qiymətləndirirlər. 1980-ci ildə Hindistanda bir çox özəl şirkətlər tələbələrə İT sahəsində təlim vermişlər. 1990-cı ildə Hindistanda İT sektorunun güclü inkişafı Hindistanın qlobal iqtisadiyyata inteqrasiyasına g ətirib çıxarmışdır. Bundan başqa, ingilis dilini bilən işçilərin çatışmazlığının aradan qaldırılması məqsədilə Amerika universitetlərinin məzunları tələbələrə ingilis dili dərslərinin keçirilməsi üçün 1980-cı illərdə Yaponiyaya və bundan 10 il sonra isə Çinə dəvət olunmuşdular. A. AZƏRBAYCANIN INKIġAF STRATEGIYASININ MÜHÜM HISSƏSI 7.1 Azərbaycanda məĢğulluq sahəsi iqtisadi inkiĢafdan bəhrələnsə də, məhsuldar məĢğulluq imkanları hələ ki azdır. 2003 - 2006-cı illər arasında iqtisadi artım məĢğulluğun güclü Ģəkildə artmasına imkan yaratmıĢdır (+ 18%): 2006-cı ildə 15 yaĢdan yuxarı əhali arasında iĢsizlik 6.8%-dən aĢağı idi. 2006-cı ildə iĢçi qüvvəsi üzrə aparılmıĢ sorğunun nəticələrinə görə əmək qabiliyyətli (15-64 yaĢ arası) əhalinin 64% iĢlə təmin olunmuĢdu, bu göstərici də ki, ―AB- 15‖ ölkələr qrupunun 66 faizlik orta göstəricidən azca aĢağı, Estoniya (68%) və Çex Respublikası (65%) kimi uğurlu keçid dövrü yaĢayan ölkələrin göstəricilərindən aĢağı, lakin Avropa və Mərkəzi Asiya (AMA) regionunun keçid dövrü yaĢayan digər ölkələrin göstəricilərindən yüksəkdir. 2003-cü ildən Azərbaycanda müĢahidə olunan məĢğulluğın artımı əsasən məhsuldarlığı və əmək haqqı səviyyəsi nisbətən az olan sektorlarda, o cümlədən onsuz da mövcud olan iri qeyri-formal sektorda, xüsusiilə də kənd təsərrüfatı sahəsində baĢ vermiĢdir. ―De Novo” adlanan və adətən kiçik, özəl Ģirkətlərdən ibarət olan ―yeni‖ özəl sektor çox kiçikdir, və dövlət sektorunda olan iĢ yerlərini əvəz edə bilmək üçün yetəri qədər inkiĢaf etməmiĢdir. Beləliklə, yeni Ģirkətlərin bazara daxil olmasının asanlaĢdırılması və kiçik və orta müəssisələrin inkiĢafı, yeni iĢ yerlərinin daha sürətli yaranması, məĢğulluğun artması və nəhayət iĢsizliyin azaldılması üçün vacib ilkin Ģərtlərdən biridir. 7.2 Digər səbəblərlə yanaĢı, təhsil sisteminin və əmək bazarı siyasətinin qeyri-adekvatlığı üzündən Azərbaycan insan kapitalının keyfiyyətli və səmərəli istifadəsi baxımından geri 191 qalmıĢdır. Azərbaycana Sovet dövründən nisbətən yaxĢı təhsil göstəriciləri miras qalsa da, keçid illərində ixtisaslı iĢçi qüvvəsinin təklifi xeyli azalmıĢ, təhsilin keyfiyyəti isə korlanmıĢdır. Azərbaycanın təhsil sistemi təhsil müəssisələrinin inzibati və pedaqoji heyəti arasında korrupsiya faktlarının mövcudluğundan (bu, diplomların dəyəri azalır), investisiya çatıĢmazlığından (ölkənin təhsil xərcləri 2000-ci ildə ÜDM-in 3,9, 2006-cı ildə ÜDM-in 2,7 faizini təĢkil etmiĢdir. Müqayisə üçün ĠƏĠT ölkələrində bu göstərici 5,2 faizdir) və məzunların ixtisaslaĢması ilə iqtisadiyyatın strukturu və gələcək tələbləri arasında olan ciddi uyğunsuzluqdan əziyyət çəkir. 7.3 Nəticə olaraq, 2007-ci ildə Azərbaycan adambaĢına ÜDM göstəricisinə görə MDB ölkələri arasında dördüncü yerdə Diaqram 7. 1: AdambaĢına düĢən ÜDM və Bilik olduğu halda, ölkə insan Ġqtisadiyyatı Ġndeksi arasında (2007) münasibət kapitalının keyfiyyətinə və kəmiyyətinə görə komparator 10 ölkələrdən geri qalır və Dünya 9 Bankı Ġnstitutunun Bilik 8 Ġqtisadiyyatı Ġndeksində ancaq Özbəkistan və Tacikistandan Knowledge Economy Index 7 Azərbaycan (1995) 6 irəlidə olaraq, AMA regionunda 5 23-cü yeri tutur 132 . AĢağıda 4 təqdim olunmuĢ Diaqram 7.1-də Azərbaycan (2007) 3 göstərilir ki, Azərbaycanın 2 adambaĢına düĢən ÜDM 1 göstəricisinə görə, BĠĠ 0 göstəricisi daha yüksək 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000 adambaĢına ÜDM (PPP, dollarla), 2007 olmalıdır. Eyni zamanda, Mənbə : BVF və Dünya Bankı (Knowledge Assessment Methodology 2008) diaqram onu deməyə əsas verir ki, adambaĢına düĢən gəlirin artmasına baxmayaraq, son onillikdə nəticələr pisləĢmiĢdir. Mənbə:Dünya Bankının hesablamaları Xüsusi ilə də, Azərbaycan AMA regionunda ―təhsil və insan resursları‖133 göstəricisinə görə ən aĢağı reytinqə malikdir ki, bü da xüsusilə ali məktəblərə qəbulun yetəri olmamağı ilə bağlıdır. Bundan baĢqa əmək bazarı siyasətləri də tam olaraq tərtib olunmayıb. Treninq və yenidən treninq, əmək qüvvəsinin rasionallaĢdırılması və əmək bazarı institutları kimi aktiv əmək proqramları sahələrində islahatlara hələ də ehtiyac var. Əmək qanunvericiliyinin yetəri qədər çevik olmasına baxmayaraq, əmək qanunlarının icrası zəifdir. 7.4. Ġnsan kapitalının inkiĢafı özəl və dövlət sektorunun hər ikisində məhsuldarlığın artması və iĢsizliyin və yoxsulluğun azaldılması üçün əsasdır. MəĢğulluq imkanlarının qeyri- 132 Dünya Bankının Bilik Ġqtisadi Çərçivəsi dörd əsas göstərici üzrə innovasiyaların determinantlarını təĢkil edir: a) Ġqtisadi stimullar və Ġnstitusional rejim (tarif və qeyri-tarif maneələr, tənzimləyici keyfiyyət, hüquqi norma), b) Təhsil (yaĢlıların savadlılıq səviyyəsi, orta məktəbə qəbul, ali təhsil müəssisələrinə qəbul), c) Ġnnovasiya Sistemi (royalti və lisenziya haqları ödəniĢləri, patent almaq üçün müraciətlər, elmi-texniki jurnal məqalələri) və (d) Ġnformasiya infrastrukturu (telefonlaĢma, kompüterləĢmə və ĠnternetləĢmə səviyyələri). Bu çərçivədə ölkələr istiqamətlər və ümumi Bilik Ġqtisadiyyatı indeksi üzrə qiymətləndirilir. 133 Üç dəyiĢən: yaĢlı əhalinin savadlılıq səviyyəsi, orta təhsilə cəlb olunma və ali təhsilə cəlb olunma göstəricilərinin orta rəqəmi kimi müəyyənləĢdirilir. 192 formal sektordan aralanması və iĢçilərin məhsuldarlığı aĢağı olan iĢlərdən daha yüksək əlavə dəyərə malik olan iĢlərə yönəlməsi üçün iĢçi qüvvəsinin ixtisasının yüksəldilməsi zəruridir. Bu, həmçinin, insanlara əmək bazarında öz dəyərlərini artırmağa imkan verərək onlara daha çox qazanc əldə etməyə Ģərait yaradacaq və eyni zamanda yoxsulluğun azaldılmasına töhfə verəcək 134 . Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, insan resursları dayanıqlı inkiĢafın təmin olunması üçün zəruri olan dövlət sektorunda potensialın artırılması üçün vacib amildir. Beləliklə, insan kapitalı Azərbaycanın inkiĢaf strategiyasının zəruri hissəsi və ölkənin gələcəyi üçün prioritet sərmayədir. B. ƏMƏK BAZARININ INKIġAFI Sürətlə artan əmək resursları 7.5. Nisbətən yüksək fertillik səviyyəsinə və əhalinin əlveriĢli yaĢ strukturuna görə, Azərbaycanın iĢ qabiliyyətli (15-64) əhalisinin sayı sürətlə artmaqdadır. O, 1999-cu ildə 4,99 milyon təĢkil etmiĢ, 2006-cı ildə 5,77 milyonadək və yaxud 16% artmıĢdır (illik artım 2,1 faiz). BMT-nin əhali proqnozunun ortamüddətli ssenarisinə görə 15-64 yaĢ arasında olan iĢ qabiliyyətli əhalinin sayı 2015-ci ilə qədər 6.55 milyona qədər artacaqdır. Əhalinin artımı məĢğulluq üçün rəqabəti stimullaĢdıracaq. Digər tərəfdən, 1990-cı illərdə doğum səviyyəsi kəskin azalmıĢdı. Bununla da, həmin dövrdə doğulmuĢ gənc nəsil əmək bazarına daxil olduğu zaman 15-24 yaĢlıların sayı 2006-cı ildəki 1,74 mln nəfərdən 2015-ci ildə 1,54 mln nəfərə, 202- ci ildə isə 1,19 mln nəfərədək azalacaq. Bu iĢçi qüvvəsinin yaĢlanmasına gətirib çıxaracaq. 7.6. Miqrasiya da əhaliyə öz təsirini göstərir: qeyri-rəsmi hesablamalara görə xalis emiqrasiya kifayət qədər yüksəkdir və keçid dövründə bu rəqəm təxminən 1 milyon təĢkil etmiĢdir.135 Miqrantlar əsasən Almaniya, Rusiya və Türkiyəyə üz tutmuĢlar. Məlumatlara əsasən gənclərin əksəriyyəti iqtisadi səbəblərə görə daha çox kommersiya və qeyri -formal sahələrdə müvəqqəti olaraq iĢləmək üçün Rusiyaya miqrasiya etmiĢlər. Azərbaycanda iqtisadi vəziyyət və əməkhaqqı səviyyəsi yaxĢılaĢdıqda, əmək miqrantlarının bir hissəsi ölkəyə dönə bilər və bununla əmək bazarında əlavə təzyiqlər yaranar. 7.7 Eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən aktiv əhalinin sayı da mühüm dərəcədə artmıĢdır. 2006-cı ildə 15 və daha yuxarı yaĢlı əhalinin əmək bazarında iĢtirak səviyyəsi 66,4%-ə çatmıĢdır (1999-cu ildəki 64,7%-dən). Eyni zamanda, 2006-cı ildə iqtisadi cəhətdən aktiv əhalinin sayı 1999-cu illə müqayisədə 25,8 faiz artaraq 4,28 milyona çatmıĢdır. Qadınların əmək prosesində iĢtirakı 1999-cu ildəki 57%-dən 2006-cı ildə 60%-ə çatmıĢdır; kiĢilərin iĢtirak dərəcəsi isə dəyiĢməz olaraq qalır. Qadınlar əmək bazarına daxil olmağa davam etsələr və bəzi iĢ axtarmayan iĢçilər iqtisadiyyat inkiĢaf etdikcə iĢ axtarmağa baĢlasalar, o zaman iĢtirak dərəcələri daha da arta bilər. ĠĢsizlik, iĢ yerlərinin yaradılması və qeyri-formal sektor 7.8 Yeni iĢ yerlərinin açılması ilə bağlı olaraq iĢsizlik səviyyəsi aĢağı olaraq qalmaqdadır, lakin iĢsizlik uzunmüddətlidir. Ġqtisadi cəhətdən aktiv əhalinin sayının artmasına baxmayaraq, iĢsizlik 134 Azərbaycanda təhsilin nəticələrinin kəmiyyət təhlili üçün bax Dünya Bankı (2007), Azərbaycan: Bilik İqtisadiyyatının Çətinlikləri: Təhsil Sisteminin Vəziyyəti. 135 Bax: Avropa Təlim Fondu 2006 193 aĢağı olaraq qalır: 2006-cı ildə 15 yaĢ və 15 yaĢdan yuxarı əhalinin 6,8%-i (15-64 yaĢ arasında əhalinin 7,1%-i). Bu nailiyyətin əldə olunmasına məĢğulluğun surətli Ģəkildə artması imk an yaratmıĢdır: 2003-2006-cı illər ərzində 608,000 yeni iĢ yeri yaradılmıĢdır.136 Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, iĢ axtaranların üçdə ikisi 12 aydan artıq iĢsiz qalmıĢlar. ĠĢçi qüvvəsinin iĢtirakına dair olan məlumat regionlar üzrə ciddi bərabərsizliyin olduğunu göstərir: Naxçıvan iqtisadi zonasında demək olar ki, iĢsizlik yoxdur. AbĢeron, Aran və ġəki -Zaqatala rayonlarında da iĢsizlik dərəcəsi orta göstəricidən aĢağıdır. Bakıda bu göstərici orta (6,8%) rəqəmə yaxındır. Bunun əksi olaraq, Kəlbəcər-Laçın (21,2 faiz) və Quba-Xaçmaz (13,5 faiz) rayonlarında iĢsizlik dərəcəsi çox yüksəkdir. Cədvəl 7.1: 2003-cü və 2006-cı illərdə aparılmıĢ ĠQM-ə görə məĢğulluq dinamikası Ümumi məĢğulluq ġəhər yerlərində Kənd yerlərində məĢğulluq məĢğulluq 2003 2006 2003 2006 2003 2006 MəĢğullar - ümumi 3,377.8 3,985.9 1,715.2 1,984.2 1,662.6 2,001.7 bundan: Dövlət müəssisələri və təĢkilatları 988.7 984.0 740.7 694.4 248.0 289.6 Qeyri-dövlət müəssisələri və təĢkilatları 369.0 470.6 318.0 404.8 51.0 65.8 Kənd təsərrüfatı fermaları 918.5 1,379.0 130.1 79.2 788.4 1,299.8 Öz-məĢğulluq, fiziki Ģəxslər tərəfindən iĢə 1,101.7 1,152.3 526.4 805.9 575.3 346.4 alınmıĢ və istehsal kooperativlərində məĢğul olanlar Mənbə: DSK/ƏƏSMN ĠQS 2003 və 2006 7.9 ĠĢ yerlərinin artmasında son dövrlərdə müĢahidə olunan sıçrayıĢ əsasən kənd təsərrüfatında məĢğulluğun artması ilə bağlıdır. 2003-2006-cı illər ərzində yaradılmıĢ iĢ yerlərinin 76 faizi (465 000 iĢ) kənd təsərrüfatında, əsasən də Ģəxsi ev təsərrüfatlarında yaradılmıĢdır (Cədvəl 7.1). MəĢğulluq növlərinə görə, hal-hazırda kənd təsərrüfatı əsas ―iĢəgötürəndir‖. Qeyri-dövlət müəssisələri də təxminən 100 000 yeni iĢ yeri yaratmıĢlar. Fərdi əmək fəaliyyəti və fiziki Ģəxslər tərəfindən muzdlu iĢçilərin cəlb olunması təxminən 50 000 yeni iĢ yeri yaratmıĢdır. Eyni dövr ərzində dövlət müəssisə və təĢkilatlarında məĢğulluq göstəriciləri o qədər də dəyiĢməmiĢdir. ĠĢçilərin sayı 984,000 təĢkil etmiĢdir ki, bu da ümumi məĢğulluğun 25%-i təĢkil edir. 7.10. Əmək bazarının strukturunun deformasiyaya məruz qalması özünü sektorlar arasında məĢğulluq, əmək haqqı və məhsuldarlıqda olan ziddiyyətdə təzahür etdirir. ÜDM-in (və iqtisadi artımın) əsas hissəsini təmin edən sektorlar heç də ən əmək tutumlu sahələr deyil (Cədvəl 7.2). ÜDM-in 52 faizi mədən sektorunda yarandığı halda bu sektor məĢğulluğun yalnız 1 faizini təmin edir. Kənd təsərrüfatı sektoru isə ÜDM-də cəmi 7 faiz paya malik olduğu halda (2006-cı ildə), məĢğulluğun 39 faizini təmin edir ki, bunun da 50 faizi kənd yerlərinin payına düĢür. Kənd təsərrüfatında bir iĢçi tərəfindən istehsal olunmuĢ Ģərti xalis məhsul sənaye və ya tikintidə çalıĢan iĢçinin istehsal etdiyi məhsulun altıda bir hissəsindən, qaz və neft emalı sənayesində çalıĢan iĢçinin istehsal etdiyi Ģərti xalis məhsulun bir faizindən azdır. Ölkənin iĢçi qüvvəsindən yalnız 44 000 nəfər neft sektorunda yüksək məhsuldar və yüksək maaĢlı iĢlərə cəlb olunmaq imkanına malikdir; iĢçi qüvvəsinin qalan hissəsi qeyri-neft sektorunda aĢağı məhsuldar 136 2003 və 2006-cı illərdə BƏT və BMTĠP-in texniki və maliyyə dəstəyi ilə Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən iĢçi qüvvəsinin müayinəsi aparılmıĢdır. Bu ĠQM-lər Azərbaycanda əmək dinamikası üzrə informasiyanın ən etibarlı mənbələri hesab oluna bilər. 194 iĢlərdə çalıĢır və ya iĢsizdir. Beləliklə, kənd təsərrüfatı yerdə qalan iĢçi qüvvəsini məhsuldarlığın aĢağı enməsi bahasına olsa da özündə cəmləyən əsas sektordur. Cədvəl 7.2: Sektorlar arasında məĢğulluq, əmək haqqı və səmərəlilikdə olan kontrast Ümumi Ümumi ÜDM-də iĢçi üzrə Aylıq MəĢğulluq, məĢğulluqda payı, % Ģərti xalis orta 1000‘ payı, % məhsul, əmək manatla haqqı, manatla Kənd təsərrüfatı, meĢəçilik və 39.1 7.1 52.5 balıqçılıq 1,558 854 Qeyri-neft sənayesi 195 4.9 5.8 5,567 140.5 Mədən sənayesi 44 1.1 50.9 217,627 633.7 Elektrik, qaz və su təchizatı və 40 1.0 0.6 2,822 146.7 bölgüsü Tikinti 223 5.6 7.7 6,467 298.7 Dövlət idarəçiliyi, müdafiə 271 6.8 - - 175.4 Təhsil 339 8.5 - - 80.1 Digər xidmətlər 1,315 33.0 - - 235.4 Cəmi 3,986 100.0 100.0 4,703 149.0 Mənbə: DSK 2007 7.11 Azərbaycanda qeyri-formal sektorda məĢğulluq əhəmiyyətli dərəcədədir. 2003-2006-cı illər ərzində fərdi iĢ müqaviləsi olmadan iĢə götürülən iĢçilərin payı 45,3 faizdən 59,5 faizə qədər artmıĢdır. (Cədvəl 7.3). Formal sektorun daxilində də qeyri-formal məĢğulluq çoxdur. Cədvəl 7.3: Ümumi məĢğulluqda əmək müqaviləsi olmayanların payı, 2003 –cü və 2006-cı illərdə % Misal üçün, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən hesablanmıĢdır 2003 2006 ki, tikinti sahəsində məĢğul olan 223 000 Ümumi 45.3 59.5 nəfərdən ancaq dörddə birinin iĢəgötürənlə ġəhərdə 18.1 39.1 yazılı əmək müqaviləsi var. Bu isə onu deməyə Kənd 69.4 70.9 əsas verir ki, iqtisadiyyatda əməyin müdafiə yerlərində olunmamıĢ formaları, qeyri-formal və təhlükəli Mənbə: DSK/ƏƏSMN: ĠQS 2006 Ģəraitdə əmək fəaliyyətləri mövcuddur. Əmək haqqı 7.12 2000-ci ildən etibarən əmək haqları üç dəfə artmıĢdır. 2000-2007-ci illərdə real əməkhaqqı orta hesabla ildə 17,5 faiz artaraq, 2007-ci ildə 214 manata çatmıĢdır. Orta əməkhaqqında olan fərqlər də böyükdür (Diaqram 7.2-də 2006-cı il üçün maaĢların fərqinə bax). 2007-ci ildə mədən sektorunda orta əməkhaqqı 846 manat təĢkil etmiĢdir ki, bu da kənd təsərrüfatı, səhiyyə və təhsil kimi ən aĢağı əmək haqqı ödənilən sektorlardakı maaĢlardan 6-10 dəfə yüksəkdir. Həmçinin qeyd etmək vacibdir ki, əmək haqlarının və ―əmək haqqına əlavələrin‖137 mühüm hissəsi barədə səlahiyyətli orqanlara məlumat verilmir138. 137 Əmək haqqına əlavə dedikdə hər hansı dövlət qulluqçusunun eyni dərəcəyə malik olan və eyni əmək haqqı Ģkalasına aid olan həmkarlarından daha yüksək nağd ödəniĢ və ya qeyri-nağd fayda əldə etməsi nəzərdə tutulur. 138 DSK, 2007 195 Diaqram 7.2: Azərbaycanda orta maaĢlar, 1995-2007 250 200 150 100 50 0 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 Minimal maaĢ (nominal) Ortaaylıq maaĢ (nominal) Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının hesablamaları. 7.13 2001 - 2007-ci illər arasında hökumət real ifadədə minimal əməkhaqqını 6 dəfə artırmıĢdır, lakin bu artım aĢağı bazadan baĢ vermiĢdir. Azərbaycanda minimal əməkhaqqı yetəri qədər uzun müddət ərzində aĢağı saxlanmıĢdır. Ancaq 2001-ci ildən minimum əməkhaqqının səviyyəsi yavaĢ-yavaĢ artmağa baĢlamıĢdır, lakin 2007-ci ildə minimum əmək haqqı ölkədəki orta əməkhaqqının ancaq 23 faizini təĢkil etmiĢdir (Cədvəl 7.2). 2006-cı ilin noyabr ayında aparılmıĢ əməkhaqqı sorğusunun nəticələrinə görə tam Ģtatda iĢləyən iĢçilərin ancaq 1,7 faizi o dövrdə 30 manat olan minimum əməkhaqqı səviyyəsindən aĢağı maaĢ alırdı139. Bu səbəbdən, səviyyə əməkhaqqı və məĢğulluq qərarlarına təsir etmək üçün çox aĢağıdır. C. TƏHSIL SISTEMININ QEYRI-SƏMƏRƏLILIYI Təhsil xidmətlərindən istifadə imkanları 7.14 Müstəqillik əldə edən zaman Azərbaycana kifayət qədər yaxĢı təhsil göstəriciləri miras qalmıĢdı, lakin keçid illərində ixtisaslı məzunların təmin edilməsi xeyli azalmıĢdır. Müstəqillik əldə edərkən, Azərbaycan ÜDM-i eyni olan digər ölkələrlə müqayisədə daha yaxĢı inkiĢaf etmiĢ təhsil sisteminə malik idi. 1989-cu ilin siyahıya alınmasında ümumi savadlılıq dərəcəsi 99,6 faiz göstərilmiĢdi və o dövrdə faktiki olaraq cinsindən, yoxsulluq səviyyəsindən və ya coğrafi yerləĢmədən asılı olmayaraq, bütün uĢaqlar baza doqquz illik təhsili baĢa vururdular. Lakin 1989-cu ildən 90-cı illərin ortalarınadək bir çox səbəblərdən, o cümlədən iqtisadi tənəzzül səbəbindən orta ixtisas və peĢə təhsili müəssisələrinə qəbul, cəlb olunma və məktəbi bitirmə əhəmiyyətli dərəcədə aĢağı enmiĢ və daha sonra tədricən bərpa olunmağa baĢlamıĢdır. Nəticədə iĢləyənlərin arasında yaĢca daha gənclərinin təhsil səviyyəsi yuxarı yaĢlı iĢçilərə nisbətən daha aĢağıdır. (Cədvəl 7.4). 139 DSK, 2007 196 Cədvəl 7.4: 2006-cı ildə təhsil səviyyəsinə görə məĢğul və iĢsiz əhalinin strukturu, % YaĢ Ümumi Daxil olmaqla: Ali Natamam ali və PeĢə Orta ümumi Ümumi orta orta ixtisas təhsildən aĢağı 25-34 100.0 18.3 9.2 4.2 64.1 4.2 35-44 100.0 19.0 12.3 6.1 60.0 2.6 45-54 100.0 24.0 15.2 6.8 50.7 3.3 Mənbə: DSC/ƏƏSMN: LFS 2006 7.15 Orta ümumi təhsil icbari olduğu halda, ali təhsil ocaqlarına qəbul aĢağı və qeyri - bərabər olaraq qalır. Təhsildə iĢtirakın ümumi meylləri aĢağıdakı kimidir: məktəbəqədər müəssisələrə qeydiyyat çox aĢağıdır, ondan sonrakı ibtidai və orta məktəblərə (məktəblərin çoxu dövlətə məxsusdur) təxminən 100 faiz qeydiyyat müĢahidə olunur və ali təhsilə uyğun yaĢda təhsil almanın kəskin halda azalması qeyd olunur (ali təhsil ocaqlarına qəbul orta məktəb məzunlarının cəmi 15%-i təĢkil edir). Beləliklə, Azərbaycan ibtidai və orta təhsil səviyyəsində təhsilə bərabər çıxıĢ imkanlarını təmin etmək məqsədinə sadiqliyini davam etdirdiyi halda, məktəbəqədər və ali təhsil səviyyəsində məyusedici dərəcədə geri qalır. Bundan əlavə, maddi imkandan və yaĢayıĢ yerindən asılı olaraq əhali arasında ali təhsilə çıxıĢ imkanlarında böyük bərabərsizliklər mövcuddur. 7.16 Bundan baĢqa, müxtəlif əhali qrupları Cədvəl 7.5: Dövlətin ümumi təhsil xərcləri arasında ali təhsilə cəlb olunma qeyri- bərabərdir. Əhalinin ən zəngin 20 faizinin ali ÜDM % Ümumi Ġllik təhsilə cəlb olunma səviyyəsi ən yoxsul 20 faizə dövlət artım xərclərinin nisbətən iki dəfə artıqdır. Buna bənzər olaraq, 2005- % ci ildə kənd sakinlərinin ali təhsil ocaqlarına daxil 2000 3.9 23.8 - olma göstəriciləri Bakı sakinlərinin ali təhsil 2001 3.5 23.8 2.3 ocaqlarına daxil olma dərəcəsindən üç dəfə, 2002 3.2 20.5 2.8 Bakıdan fərqli Ģəhər yerləri ilə müqayisədə isə iki 2003 3.3 19.0 22.8 2004 3.4 19.6 25.3 dəfə az olmuĢdur. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, 2005 3.0 17.4 26.7 tələbat və ali təhsil ocaqlarında mövcud olan yerlər 2006 2.7 12.6 28.6 arasında artan fərq mövcuddur. 1992-ci ildən etibarən ali təhsil ocaqlarına qəbul üçün müraciət edənlərin sayı 3 dəfə artdığı halda, mövcud olan yerlərin sayı dəyiĢməz olaraq qalmıĢdır: 2006-cı ildə bir yerə beĢ abituriyent müraciət etmiĢdir. 197 7.17 Sovet dövrü bitdikdən sonra Azərbaycanın təhsil xərclərinin ÜDM-də payı azalmıĢdır (1993-cü ildə ÜDM-in 7,6 faizdən 2006-cı ildə ÜDM-in 2,7 faizi, bax Cədvəl 7.5). 2003-cü ildən etibarən təhsil xərclərinin ikili rəqəmlə artmasına baxmayaraq, bu ümumi dövlət xərclərinin artımı ilə müqayisədə daha azdır. 2006-cı ildə dövlətin təhsil xərcləri orta olaraq ÜDM-in 5,2 faizini təĢkil etdiyi ĠƏĠT ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın təhsil xərcləri çox aĢağıdır. Bundan əlavə olaraq, Azərbaycan ÜDM-in ancaq 0.2 faizini ali təhsilə xərcləyir, bu da ki, ―AĠ 25‖ qrupuna daxil olan ölkələrdəki orta 1,14 faizin beĢdə bir hissəsindən azdır. Dövlətin təhsil xərcləri azaldıqca, ailələrin Diaqram 7. 3: AdambaĢına ÜDM və Bilik Ġqtisadiyyatı təhsilə daha çox vəsait xərcləməsi Ġndeksi arasında əlaqə (2007) güman olunur ki, bu da ki, kasıb ailələrdən olan uĢaqların 600 təhsilinə, xüsusilə də qeyri-icbari 500 təhsil pillələrində, öz mənfi 400 təsirini göstərir: fərdi təhsil 300 xərclərinin 40 faizi əhalinin ən 200 varlı 20 faizinin payına düĢdüyü 100 halda, fərdi təhsil xərclərində 0 əhalinin ən yoxsul 20 faizinin Minimum (ölkələrin ən aĢağı Azərbaycan Qırğızıstan orta rəqəmi) Türkiyə Bolqarıstan Maksimum Rusiya Estoniya ən yuxarı orta rəqəmi) (ölkələrin OECD (orta) payı yalnız 10 faizdir. Beləliklə zəngin və yoxsul qruplar arasında olan uçurum vaxt ötdükcə böyümüĢdür. Dəqiq fənlər üzrə Ģaqirdlərin orta göstəricisi Oxu üzrə Ģaqirdlərin orta göstəricisi Riyaziyyət üzrə Ģaqirdlərin orta göstəricisi Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları Təhsilin keyfiyyətinin aĢağı olması 7.18 Azərbaycanda təhsilin keyfiyyəti narahatlıq doğurur. ĠƏĠT-ın təhsilin keyfiyyətini və nəticələrini öyrənmək üçün istifadə olunan PĠSA araĢdırması Azərbaycanda ümumi orta təhsilin zəif olduğunu göstərir. 2006-cı il məktəb məzunlarının nəticələrinin təhlili göstərir ki, riyaziyyat üzrə göstəricilər orta olaraq Rusiya və ĠƏĠT ölkələrinə yaxın olduğu halda, qiraət və təbiət elmləri üzrə göstəricilər çox aĢağıdır (Cədvəl 7.3). Bu nəticələr göstərir ki, Azərbaycanda məktəb məzunlarının əksəriyyəti ali təhsil almaq üçün zəruri bacarıqlara malik olmaya bilər. Bundan baĢqa universitetlərə qəbul imtahanlarının müsabiqə yolu ilə aparılmasına baxmayaraq, özəl və dövlət ali təhsil ocaqlarının əksəriyyətinin fəaliyyət standartlarının aĢağı olması ehtimal olunur. Ümumi vəziyyətin belə qane edici olmaması digər səbəblərlə yanaĢı keyfiyyətə təminat sisteminin olmaması, tədrisin keyfiyyətsiz olması və korrupsiya kimi səbəblərlə izah olunur. Xüsusilə də, müəllimlərin maaĢlarının kəskin Ģəkildə azalması və məktəb mühitinin korlanması nəticəsində müəllim Ģtatının keyfiyyəti pisləĢdi. Bu amillər ən yaxĢı müəllimlərin bir qismini sektoru tərk etməyə vadar etmiĢ və qalan müəllim Ģtatını da ruhdan salmıĢdır. AĢağı əmək haqqı həmçinin professor-müəllim heyəti arasında korrupsiya imkanlarına da yol açır. Təhsildə korrupsiyanın geniĢ yayıldığı hesab olunur. Bu səbəbdən diplomlar həqiqi bilik və səriĢtənin real ölçü vahidi kimi qəbul olunmur. 198 7.19 Məzunların ixtisası və iqtisadiyyatın strukturu arasında da ciddi uyğunsuzluq mövcuddur. PeĢə və ali təhsil müəssisələri pedaqoji və tibb ixtisasları kimi nisbətən məhdud məĢğulluq imkanları vəd edən sahələrdə ifrat sayda mütəxəssis hazırladıqları halda, məĢğulluq imkanlarının əksər hissəsini təmin edən kənd təsərrüfatı və xidmətlər üzrə çox az mütəxəssis buraxılır. Misal üçün, ali təhsil müəssisələrinin məzunlarının yarısı təhsil sahəsi üzrə ixtisaslaĢıb, halbuki bu sektor ümumi məĢğulluğun cəmi 8,6 faizini təĢkil edir və üstəlik qeyri-cəlbedici əmək haqqı səviyyəsinə malikdir. Buna əlavə olaraq, əmək bazarında peĢə bacarıqları olmayan, ümumi orta təhsilli iĢçi qüvvəsinin ―ifrat təklifi‖ mövcuddur: onlar ümümi iĢsiz əhalinin 70 faizini təĢkil edirlər, halbuki hal-hazırda bütün iĢlərin ancaq 60 faizi üçün ümumi orta təhsil tələb olunur140. Bu, ümumi təhsili olanların arasında iĢsizlik səviyyəsinin daha da yüksək olmasına gətirib çıxarır: texniki – peĢə bacarıqlarının olmamağı iĢçilərin iĢə düzəlmə Ģanslarını kəskin Ģəkildə azaldır141. 7.20 ĠĢəgötürənlər bu uyğunsuzluğu anlayır. Misal üçün, kiçik və orta müəssisələr asanlıqla ixtisassız iĢçilər (onlar iĢə qəbul olunanların əksəriyyətini təĢkil edir) tapdığı halda, onlar ixtisaslı iĢçilərin və müvafiq ticarət iĢçiləri, texniklər, kompüter biliklərinə malik iĢçilərin və menecerlərin tapılmasında çətinliklə qarĢılaĢırlar142. 2007-ci ilin noyabr ayında keçirilmiĢ Bakı Əmək Yarmarkasında təklif olunmuĢ 7000 iĢ yerinin 50 faizinə müvafiq iĢçi tapılmamıĢdır143. ƏƏSMN-nin nəzdindəki BaĢ MəĢğulluq Ġdarəsi bu nisbi uğursuzluğun səbəbinin iĢ yerlərinin çoxunun təhsil proqramında o qədər də yaxĢı əhatə olunmamıĢ bacarıqlar (misal üçün, kompüter bacarıqları və ingilis dili bilikləri) tələb etməsi ilə izah edir. Ġxtisaslı iĢçilərin tapılması çətinliyi ilə dövlət sektoru və hər bir peĢəkar iĢçini ölkə daxilində və ya xaricdə təlimə göndərən xarici investorlar da üzləĢir. Misal üçün, neft sektorunda əsas investor olan British Petroleum (BP) Ģirkəti özünün dünya təcrübəsində ilk dəfə olaraq, iĢçilərin aĢağı peĢəkarlıq səviyyəsi probleminin öhdəsindən gəlmək üçün Azərbaycanda sıfırdan baĢlayaraq böyük treninq mərkəzi açmağa məcbur olmuĢdur. D. ƏMƏK BAZARI SIYASƏTLƏRININ VƏ TƏHSIL SISTEMININ TƏKMILLƏġDIRILMƏSI Hökumətin strategiyası 7.21 Hökumət özünün uzun müddətli iqtisadi perspektivləri üçün insan kapitalı probleminin həllinin zəruriliyini qəbul etmiĢdir. Bu, əsas məqsədi yoxsulluğun azaldılması, iqtisadiyyatın diversifikasiyası, regionların sosial və iqtisadi inkiĢafı olan 2006 – 2015-ci illər üzrə Yoxsulluğun Azaldılması və Davamlı ĠnkiĢaf Dövlət Proqramında öz əksini tapmıĢdır. 2005-ci ildə Milli MəĢğulluq Strategiyası qəbul olunmuĢdur ki, bu da 2007-ci ildə qəbul olunmuĢ Milli Tədbirlər Planı vasitəsilə yerinə yetirilir. Strategiyanın ―məğzi‖ ondan ibarətdir ki, iĢ yerlərinin yaradılması Hökumətin deyil, özəl sektorun vəzifəsidir. 7.22 Milli MəĢğulluq Strategiyası əmək bazarı institutlarında və siyasətlərində islahatların aparılması, peĢə təhsilinin modernləĢdirilməsi, ömür boyu təhsil prinsipinin qəbul olunması, iĢ axtaranların sosial müdafiəsinin yaxĢılaĢdırılması, gənclərin məĢğulluğunun dəstəklənməsi, 140 Dünya Bankı, 2008. 141 Rutkovski, 2007. 142 BMK-nın 2007-ci ildə apardığı Azərbaycanda KOM-lar üçün biznes mühitin vəziyyəti barədə hesabatın nəticələrinə və Kuddo (2005-ci il) və digərlərinin tədqiqatlarına bax. 143 Dünya Bankı, 2008. 199 qadınların, əlillərin, qaçqın və məcburi köçkünlərin iĢlə təmin olması da daxil olmaqla, bir neçə prioriteti müəyyən etmiĢdir. Gənclərin məĢğulluq problemlərinin ünvanlanması məqsədi ilə, 2003-cü ildə Azərbaycan Hökuməti könüllü olaraq BMT Katibliyi Gənclərin Ümumi MəĢğulluğu ġəbəkəsində (YEN) aparıcı ölkə oldu. Hökumət həmçinin Beynəlxalq Əmək TəĢkilatı ilə birlikdə qadın və kiĢilərin azadlıq, bərabərlik, təhlükəsizlik və insan layaqətinə hörmət Ģəraitində Ģərəfli və səmərəli iĢ əldə etmək imkanlarını dəstəkləmək məqsədilə ―2006– 2009-cu illər üzrə Layiqli ĠĢ Ölkə Proqramını‖ hazırlamıĢdır. Həmçinin beĢ il müddətində 600 000 yeni iĢ yeri yaratmaq məqsədi ilə 2004-cü ildə 2004-2008-ci illər üzrə Regionların Sosial Ġqtisadi ĠnkiĢafı Dövlət Proqramı da qəbul olunmuĢdur ki, rəsmi statistikaya əsasən yaradılmıĢ iĢ yerlərini təxminən yarısının müvvəqqəti iĢ yeri olmasına baxmayaq, bu məqsədə nail olunmuĢdur. 7.23 Tənzimləmə sahəsində bu yaxınlarda irəliləyiĢ əldə olunmuĢdur. Azərbaycan ―Doing Business‖ hesabatının 2008-ci il buraxılıĢında iĢə qəbul praktikası üzrə 67-ci yeri tuturdusa, 2009-cu il hesabatında 15-ci reytinqə sahib olmuĢdur. Müqayisə üçün Ermənistan 19-cu, Rusiya isə 54-cü yeri tutmuĢdur. Bu reytinq: (i) iĢçilərin iĢdən azad edilməsi xərclərinə; və (ii) iĢə götürmənin sərtliyi indeksinə (yəni iĢə qəbulun, iĢ saatlarının və iĢdən azad etmənin çətinliyi) əsaslanır. ĠĢdən azad etmə sahəsində Azərbaycanın göstəricisi 22 həftə müddəti ilə dəyiĢməz qaldığı halda, əmək məcəlləsində islahatlar nəticəsində məĢğulluq qaydalarının sərtliyi indeksi 31-dən 3,3-dək azalmıĢdır. Təhsil/treninq sisteminin islahatı 7.24 Bütün Azərbaycanlıların getdikcə daha da çox texnologiya və sürətli məlumat mübadiləsinə əsaslanan dünyada çiçəklənməsi məqsədilə tələb olunan bilik, bacarıq və yanaĢmanı inkiĢaf etdirilməsi üçün təhsil sistemində təcili olaraq böyük dəyiĢikliklərin edilməsinə ehtiyac var. Bu əsas bacarıqların əldə olunması təhsil sisteminin əsas məqsədi olmalıdır. Əhalinin məĢğulluq imkanlarına təsir etmək və qeyri-neft istehsalının artması üçün insan kapitalına yatırım həll edici faktor olacaqdır. 7.25 Hökumət təhsilə, xüsusilə də ali təhsilə, daha çox investisiya yatırmalıdır. Təhsil sisteminin (Fəsil 3) keyfiyyətinin təmin edilməsi və ali təhsil müəssisələrinə qəbul göstəricilərinin yüksəlməsi məqsədilə təhsilin əsas amala çevrilə bilməsi üçün dövlət xərclərinin prioritetlərinə yenidən baxılmalıdır. Bir tərəfdən müəllimlərin əmək haqlarının yüksəldilməsi üçün ciddi səylərin göstərilməsi zəruridir, bunun bir hissəsi hal-hazırda orta təhsildə mövcud olan aĢağı Ģagird – müəllim nisbəti hesabına maliyyələĢdirilə bilər (ĠƏĠT ölkələrində mövcud olan ortalama 14 ilə müqayisədə 9,4). Bu səy təhsil sistemində korrupsiyanın azaldılmasına yönəldilmiĢ tədbirlərlə əlaqələndirilməlidir ki, diplomlar yenidən öz dəyərlərini qazansınlar. Digər tərəfdən, yeni universitetlərin yaradılması və ali təhsil müəssisələrində mövcud olan yerlərin artırılması məqsədilə (xüsusi ilə də Bakıdan kənarda) dövlət xərclərinin təhsilə yönəldilmiĢ hissəsi tədricən qeyri-neft ÜDM-nin 1,1%-dək artırılmalıdır. Azərbaycan həmçinin xarici universitetləri və ya treninq Ģirkətlərini də cəlb etmək imkanlarını da araĢdıra bilər. 7.26 Təhsil və treninq əmək bazarının ehtiyacları ilə əlaqələndirilməlidir. MəĢğulluq imkanlarının artırılması məzunların ixtisaslaĢdırılması ilə iqtisadiyyatın strukturu arasında mövcud olan uyğunsuzluq sahəsinə müdaxilə deməkdir. Bu özəl sektor ilə əməkdaĢlığa, əmək bazarında mövcud olan və gələcək ehtiyaclara əsasən əmək və təhsil nazirlikləri arasında 200 əməkdaĢlığın artmasına, tələbələrə karyeraya dair məsləhətlər vasitəsilə iĢəgötürən sahə və təklif olunan maaĢlar barədə daha ətraflı məlumatın verilməsinə, dövlət universitetlərinin və peĢə məktəblərinin tədris proqramlarının yenidən baxılmasına gətirib çıxarır. 7.27 ĠĢçilərə iĢəgötürənlər və qlobal iqtisadiyyat tərəfindən tələb olunan bacarıqları öyrədəcək müasir peĢə təhsili və ixtisasartırma (ömür boyu təhsil) sisteminin yaradılmasına ehtiyac var. Bura regional treninq mərkəzləri və peĢə təlimi məktəbləri Ģəbəkəsinin geniĢləndirilməsi, həmçinin Ümumi Keyfiyyət Atestasiya Çərçivəsi və standartlaĢdırılmıĢ bacarığa əsasən ixtisas sisteminin yaradılması da daxildir. Belə etməklə, Azərbaycan Macarıstan kimi bəzi ĠƏĠT ölkələrinin yeni təcrübəsindən faydalana bilər. Diaqram 7. 4: Əmək münasibətləri iĢgüzar fəaliyyətlə məĢğul olmada problem kimi, BEEPS sorğusu, faizlə ( %) respondetlər Gürcüstan Ermənistan Türkiyə Çexiya 2005 Polşa 2002 Macarıstan Rumıniya Bolqarıstan AMA 0 10 20 30 40 50 60 Mənbə: BYĠB – Dünya Bankı MəĢğulluq siyasətlərinin təkmilləĢdirilməsi 7.28 ĠĢəgötürənlər arasında əmək qanunvericiliyinin sərtliyinə dair nisbətən az Ģikayət olduğu halda, sosial təminat ödəmələri və qeyri rəsmilik yüksək olaraq qalır. 2005-ci ildə yerli iĢəgötürənlər arasında aparılmıĢ BEEPS sorğusu iĢəgötürənlərin ancaq 8 faizinin biznes ilə məĢğul olmaq üçün maneə kimi əmək qaydalarını qeyd etdiyini göstərmiĢdir (Cədvəl 7.4). BMK-nın 2008-ci ildə apardığı sorğu bunu bir daha təsdiqləmiĢdir (sorğuda iĢtirak edənlərdən ancaq 1 faizi əmək məcəlləsini biznes ilə məĢğul olmağa əsas üç maneədən biri kimi qeyd etmiĢdir). Əmək bazarının hal-hazırkı zəif tənzimlənməsi məĢğulluğun çevikliyinə kömək etmiĢ ola bilər, lakin bu, eyni zamanda iqtisadiyyatın qeyri-formallaĢmasının (boyun qaçırmaq vasitəsilə) təĢviqi, iĢçilərin aĢağı səmərəliliyi, aĢağı maaĢlar, əməkhaqqının ödənilməsində natural əvəzedicilərin artması və əməkhaqqı borcları kimi fəsadlara da gətirib çıxarır. Qeyri - rəsmilik həmçinin sosial ödəmələrinin nisbətən yüksək olmasından da qaynaqlana bilər (Gürcüstan və Ermənistanda müvafiq olaraq 20% və 18%-lə müqayisədə 25%). 7.29 Azərbaycanda yayılma miqyasını nəzərə alsaq, bəyan edilməmiĢ iĢ məsələsi həll olunmalıdır. Bəyan edilməmiĢ iĢin həcmi sosial təminat ödəmələrini azaldır və qeydiyyata alınmıĢ iĢlərin vergi yükünün çoxalmasına gətirib çıxarır. Yuxarıda dördüncü bölmədə müzakirə 201 olunduğu kimi, qeyd olunmamıĢ iĢin azaldılması üçün effektiv strategiyalar ―kökə‖ (rəsmiləĢdirmənin asanlaĢdırılması üçün islahatlar və tədbirlər, xərclərin azaldılması və rəsmiləĢdirmədən əldə olunacaq faydanın artırılması) və ―qamçı‖ (bu cür qanunların və qaydaların obyektiv Ģəkildə həyata keçirilməsi) prinsiplərinin kombinasiyasını tələb edir. 7.30 Mövcud əmək qanunlarının qeyri-kafi həyata keçirilməsi iĢ Ģərtlərinin və peĢə təhlükəsizliyinin korlanmasına gətirib çıxarmıĢdır. Bir sıra müəssisələr əmək təhlükəsizliyi standartlarını geniĢ miqyasda nəzərə almırlar. Bundan baĢqa son illərdə yeni texnologiyalara və ya mövcud olanların təkmilləĢdirilməsinə çox az investisiya yatırılmıĢdır. Bu səbəbdən, maĢın- avadanlıq çox tez sıradan çıxır, maĢınların bəziləri isə hətta təhlükəli olurlar. Bir çox hallarda müəssisələr tərəfindən yeni texnologiya alınmıĢdır, lakin bunun idarə olunması üçün təlimin yetəri olmaması səbəbindən bu həmçinin iĢlə bağlı bədbəxt hadisə hallarının artması ilə nəticələnmiĢdir. Sənayedə baĢ verən bədbəxt hadisələrin hamısı barədə məlumat verilməməsinə və bəzi hallarda iĢəgötürənlərin bu hadisələrə görə ―ödəmələrinə‖ baxmayaraq, rəsmi statistika hər il ancaq sənaye sahəsində 50 – 80 iĢçinin həlak olduğunu deyir. Bu səbəbdən Əmək MüfəttiĢliyinin əmək qanunlarının həyata keçirilməsi üçün potensialının artırılması əmək bazarı institutlarının həlledici islahatıdır. 7.31 ƏƏSMN/BMĠ fəal əmək bazarı siyasətləri hazırlaya bilər. ĠĢsizlərin yüksək keyfiyyətli məĢğulluq xidmətlərinin köməyi ilə fəallaĢdırılması benefisiarların və digər iĢ axtaranların daha yaxĢı iĢ tapmaq imkanlarının olmasının təmin edilməsinə yardım edə bilər. Azərbaycanda bunun üçün əvvəlki proqramların daha yaxĢı qiymətləndirilməsi və əmək bazarının benefisiarlarının xüsusiyyət və ehtiyaclarına uyğun olaraq daha yaxĢı tərtib olunması vasitəsilə iĢ barədə ilkin konsultasiyaların verilməsinin yaxĢılaĢdırılması, əmək yarmarkalarının keçirilməsi, treninq proqramları, dövlət iĢləri layihələri tələb olunur. Bu, həmçinin sosial xidmətlərlə, səhiyyə xidmətləri, ev tikintisi sahəsi və icmalarla əlaqənin yaradılmasına gətirir. 7.32 Əmək bazarı siyasətləri müasir peĢə təsnifatlarından və standartlarından, həmçinin əmək bazarının təkmil monitorinqindən faydalana bilər. MəĢğulluq tələblərinə (misal üçün, giriĢ səviyyəsi, təcrübəli iĢçi səviyyəsi, orta texniki səviyyə, və sair) müraciət edə bilmək üçün əsas amil kimi Azərbaycanın sənaye sektoru daxilində və yaxud ayrı-ayrı iĢlərdə müasir peĢə təsnifatlarına və standartlarına ehtiyacı var. Misal üçün, burada ĠSCO--/ĠSCO-08 standartları ilə bağlı peĢə standartlarının beynalxalq uyğunluğu/Ģəffaflığı yoxdur. Nəticə olaraq, iĢçilərin formal və ya qeyri-formal kanallar vasitəsi ilə əldə etdikləri bacarıqları iĢəgötürənə və ya məĢğulluq idarələrinə çatdıra bilmək üçün heç bir vasitələri yoxdur. ĠĢəgötürənlərin də peĢə üçün hansı bacarıqların tələb olunduğunu ifadə etmək və ya iĢ üçün müraciət etmiĢ Ģəxslərin bacarıqlarını qiymətləndirmək üçün heç bir vasitələri yoxdur. Əmək bazarının monitorinqinə gəldikdə isə, əmək bazarı üzrə sorğular və əməkhaqqı barədə statistikanın təkmilləĢdirilməsinə ehtiyac var. Bunlara cari və planlaĢdırılmıĢ əmək bazarı Ģərtləri (faktiki və yaradılması planlaĢdırılan iĢ yerləri, iĢə qəbulun və iĢdən azad olmanın əsas amilləri) barədə iĢəgötürənlər arasında aparılmıĢ sorğunun, təhsil və əmək bazarı arasında olan əlaqəni təhlil edə bilmək üçün məzunların izlənməsinə yönəldilmiĢ tədqiqat iĢlərinin də əlavə olunması faydalı olardı 144 . Bu siyasətin müəyyən edilməsinə və siyasətlərin əmək bazarı Ģərtlərinin cari və gələcək dəyiĢikliklərinə uyğunlaĢdırmasına kömək edərdi. 144 Dünya Bankı, 2008. 202 E. DÖVLƏT SEKTORUNA IġÇILƏRIN CƏLB OLUNMASI, ONLARIN SAXLANILMASI VƏ IDARƏ OLUNMASI 7.33 Azərbaycanın dövlət Cədvəl 7.6:Dövlət və özəl sektorları arasında maaĢların müqayisəsi (2006) sektoru iki problem ilə (manatla) Dövlət sektoru Özəl sektor üzləĢir – artan maaĢlar və Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və 52.5 52.3 iĢçilərin peĢəkarlığının meĢəçilik aĢağı səviyyədə olması. Balıqçılıq 55.4 35 Səhiyyə və sosial iĢ 65.1 142.4 Azərbaycanda dövlət Təhsil 77.5 128.1 xərclərinin yüksək olması Topdan və pərakəndə satıĢ 102 125.9 dövlət sektorunda daha Emal 116.7 124.3 yüksək ixtisaslı iĢçilərinin Elektrik, qaz və su təchizatı 128.7 271.8 sayının artmasına ehtiyac Dövlət administrasiyası və müdafiə 132.4 55.9 yaradır. Dövlət və özəl Otel və restoranlar 161.1 164 sektorların maaĢları arasında Nəqliyyat, anbar və rabitə 164.5 270.6 getdikcə artan uyğunsuzluq Tikinti 189.6 406.1 DaĢınmaz əmlak 199.6 869.7 hökumətə ixtisaslı iĢçilərin Maliyyə ortaqlığı 228.1 511.1 cəlb olunmasını və Mədənçıxarma 349.1 1269.7 saxlanmasını daha da çətin Ümumi 109.4 220.9 edir: misal üçün, 2006-cı ildə Mənbə: Statistika Komitəsi tibb və təhsil sahələrində maaĢlar özəl sektorda müvafiq olaraq 118 faiz və 65 faiz artıq idi (Cədvəl 7.6), orta hesabla götürüldükdə isə özəl sektorda maaĢlar və dövlət sektoru ilə müqayisədə iki dəfə yüksək idi. Diaqram 7.1-də göstərilir ki, əsasən hökumət tərəfindən maliyyələĢdirilən sahələrdə (dövlət idarəetmə orqanları, səhiyyə və təhsil) mövcud olan orta əmək haqqı ilə əsasən özəl sektorun aktiv olduğu sahələrdəki (mədən, tikinti, maliyyə xidmətləri, nəqliyyat) orta maaĢlar arasında fərq 2007-ci ildən etibarən artmaqdadır. Ġdeal olaraq, hökumət əsas dövlət sektoru iĢçilərinə daha yüksək maaĢ verməlidir, lakin bunun üçün nəticələr ilə maaĢı əlaqələndirmə yolunu tapmalıdır. Dövlət sektorunun iĢçiləri üçün istifadə olunan əmək haqqı Ģkalasında 16 kateqoriyanın kompressiya əmsalı yalnız 1,56-ya bərabərdir, lakin 2007-ci ilin əvvəllərində yenidən tətbiq olunmuĢ 17-19-cu kateqoriyalar daxil edildikdə bu əmsal 3,6-dək artır. Əmək haqqının əldə olunmuĢ nəticələrlə əlaqələndirmək çox çətindirmi? 7.34 Ġdarəetmə praktikasında vacib islahatların aparılması maaĢların əldə olunmuĢ nəticələrlə əlaqələndirilməsi üçün zəmin hesab olunur. Özü-özlüyündə maaĢ siyasətlərinin və təcrübələrinin təkmilləĢdirilməsi göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin və səmərəliliyinin artırılması üçün çox önəmli strategiya deyil. Əsas idarəetmə stimulları lazımi Ģəkildə uzlaĢmalıdır. Bundan əlavə, stimulları lazımi Ģəkildə uzlaĢdırmaq üçün ilk olaraq nəticələrin davamlı monitorinqi sistemi yaradılmalı və təmin olunmalıdır. Qısası, nəticələrin idarə olunması tərəqqinin nə Ģəkildə olacağını və bunun necə olçüləcəyini dəqiq müəyyən edəcək təĢkilatı bölmələrin olmasını tələb edir. Bunun davamı olaraq, bu təĢkilatı bölmələr sistematik olaraq əldə olunmuĢ nailiyyətlərin sübutunu təmin edəcək göstəriciləri ölçməlidirlər. 7.35 Lakin təcrübə göstərmiĢdir ki, maaĢların əldə olunmuĢ nəticələrlə əlaqələndirilməsini idarə etmək çətindir. Nəticələrə yönəldilmiĢ islahatların həyata keçirilməsində irəli getmiĢ 203 ĠƏĠT ölkələri belə nəticəyə gəliblər ki, nəticələrin (bunun tədbir, qısa və ya uzun müddətli nəticə olmasından asılı olmayaraq) hazırlanması və ölçülməsi prosesi həddindən artıq çətin bir prosesdir və yetəri qədər yetiĢmə müddəti tələb edir. Əldə olunmuĢ nəticəyə əsaslanan əmək haqqına dair empirik ədəbiyyat bu cür islahatların nəticələri ilə bağlı olaraq ruh yüksəldici deyil.145 BirləĢmiĢ Krallıq,146 Yeni Zelandiya147 və Çilnini148 təcrübəsi daha çox tədqiq olunmuĢ az saylı nümunələr sırasındadır. Bu cür ədəbiyyatın əksəriyyətinin Azərbaycan kimi ölkələrdə mövcud olan daha çətin idarəetmə mühitindən daha çox daha təkmil ĠƏĠT ölkələrində aparılan islahatları öyrəndiyinə görə, empirik tədqiqatların həvəsləndirici olmayan nəticələri xüsusi olaraq mənalıdır. 7.36 ...və bu menecerlərə və ya təĢkilat bölmələrinə yanlıĢ stimul verə bilər. Büdcələrin təĢkilatın və ya bölmənin nəticələrinə uyğun olaraq müəyyən olunması da o qədər də yaxĢı fikir deyil, çünki daha çətin xarici və ya tələblərə uyğun vəziyyətlə (misal üçün, hazırlıq səviyyəsi aĢağı olan tələbələrlə rastlaĢan məktəblər) üzləĢən təĢkilatı bölmələr onların birbaĢa nəzarətindən kənar olan faktorlar səbəbindən büdcə azalmaları ilə rastlaĢacaqları riskini yaradır. Qısası, nəticə ilə bağlı informasiyanı büdcə düzəliĢləri və ya fərdi icra fəaliyyətinə görə mükafatların verilməsi üçün istifadə olunması riskli və problematik bir məsələdir. Daha doğrusu, təĢkilatın və ya bölmənin iĢ nəticələri ilə bağlı məlumatı rəhbərliyin hər hansı bir təĢkilatın və bu təĢkilatların iĢçilərinin xüsusi məhsuldar davranıĢını və ya belə bölmələri və onların iĢçilərini istənilən nəticələr əldə olunmadıqda öz davranıĢlarını düzəltməyə təĢviq etmək məqsədilə gördüyü tədbirləri məlumatlandırmaq üçün istifadə etmək daha yaxĢıdır. Əmək haqqının vəzifədə irəli çəkilmə ilə əlaqələndirilməsi : “Köhnə” yeni ideya 7.37 Əmək haqqı islahatına əldə olunmuĢ nəticələrə görə mükafatlandırma ilə müqayisədə daha çox nəticə verə biləcək yanaĢma rəqabət qabiliyyətli əmək haqqı strukturunun formalaşdırılması (ixtisaslı əməkdaĢları cəlb etmək və saxlamaq üçün) və fəaliyyət nəticələri əsasında irəli çəkilmə ilə əlaqələndirilmiĢ maaĢ artımının təmin olunmasıdır. Bu yanaĢma digər məsələlərlə bərabər, staj ilə bağlı avtomatik maaĢ artımının miqyasını azaldaraq, bunun əvəzinə həmin vəsaitləri nəticə ilə bağlı irəli çəkilmələr vasitəsi ilə daha böyük maaĢ artımlarının maliyyələĢdirilməsinə yönəldilməsini tələb edir. 7.38 Ġrəli çəkilmə ilə iĢ nəticələrinin əlaqələndirilməsi strategiyasının çərçivəsində maaĢ ilk olaraq, ixtisaslı iĢçiləri cəlb etmək və saxlamaq vasitəsi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bu yanaĢma bütün vəzifələr üzrə əmək haqqının təxmini davamlı rəqabət qabiliyətliliyini (müvafiq ölkədaxili komparatorlarla müqayisədə) təmin edəcək ümumi ödəniĢ (ödəniĢin bütün elementləri) strukturunun qəbul olunmasını daha da aktuallaĢdırır. ĠnkiĢaf etməkdə olan ölkələrin dövlət idarələrinin əksəriyyəti bunu uğurla həyata keçirə bilmir. Bunun əvəzinə onlar daha yüksək bacarıq tələb edən vəzifələrdən (mütəxəssislər, menecerlər) fərqli olaraq daha az bacarıq tələb edən vəzifələrə (bağban, sürücü, gündəlik fəhlələr) daha rəqabət qabiliyyətli maaĢ təklif edirlər. Bu model ən azı iki əsas problemi üzə çıxarır: 145 Bax: OECD, 2005. 146 Bax: AUT (2003) və Office of Manpower Economics orada istinad olunmuĢ ədəbiyyatın siyahısı. 147 Bax: Perris (1998) və oradakı ədəbiyyatın siyahısı. 148 Bax: Thorn, Holm-Nielsen and Jeppesen (2004) və orada istinad olunmuĢ ədəbiyyatın sıyahısı 204  Müəyyən vəzifə üçün bacarıq tələbləri artdıqca, ixtisaslı iĢçilərin cəlb olunması və saxlanılması daha da çətinləĢir.  Yüksək bacarıqlı iĢçilər staj artdıqca daha çox bacarıq əldə etdikləri halda, onların maaĢları daha az rəqabət qabiliyyətli olduğuna görə, bu onların dövlət idarələrində karyera qurmaq istəklərini azaldır. 7.39 Ġllik nəticələrə əsasən ödəniĢlərlə (birdəfəlik mükafatlar və ya əsas əmək haqqının qaldırılması) bağlı əsas çətinliklərdən biri müdirlərin illik mükafatları əldə olunmuĢ nəticələrə əsasən etibarlı Ģəkildə təyin etməsidir. Menecerlər bütün iĢçiləri razı salmaq üçün ciddi təzyiq altındadırlar, bu məqsədlə onlar hər kəsə təxminən eyni mükafatı verməyə meyllidirlər. Daha pisi isə odur ki, onlar bu mükafatları sadəcə olaraq Ģəxsi münasibətlər və ya yerliçilik zəminində verə bilərlər. Bu cür hərəkətlərin qarĢısını almaq çətindir, çünki bu cür qərarlar hər il qəbul olunmalıdır və illik nəticələrə əsaslanan ödəniĢ prosesini dürüst aparmaq üçün yetəri ―çəkindirmə və tarazlaĢdırma‖ prinsipinin tətbiqi üçün çox az stimul mövcuddur. Əgər nəticəyə görə mükafatlandırmanın ən ilkin vasitəsi vəzifədə irəli çəkilmə yolu ilə maaĢın artırılması olarsa, buna cavabdeh Ģəxslərin irəli çəkmə proseslərinə yetərli ―çəkindirmə və tarazlaĢdırma‖ prinsipinə əməl edəcəkləri ehtimalı daha böyükdür. Bu asan deyil, lakin yuxarıda göstərilmiĢ variantlarla müqayisədə müvəffəqiyyət imkanları daha yaxĢıdır:  Bu yol daha ümidvericidir, çünki iĢəgötürən hər hansı bir iĢçi üçün bu cür qərarların baxılmasına hər il deyil, hər bir neçə ildən bir resurs sərf etməlidir.  Bütün iĢçilərin maaĢ artımına layiq olmadığına inandırmaqdansa, vəzifənin artırılmasının avtomatik olmadığına inandırmaq daha asandır. 7.40 Nəhayət, fəaliyyət nəticələrinin əmək haqqı ilə əlaqələndirilməsinin ilkin yolu vəzifədə irəli çəkilmə olduğu halda, iĢçilərin illik nəticələrinin qiymətləndirilməsi prosesinin nəticəsində iĢçilərin öz nailiyyətlərinə uyğun olaraq düzgün çeĢidləndirildiyinə əmin olmaq zəruridir. XoĢbəxtlikdən, fəaliyyət reytinqinin ən yüksək və ya ən yuxarı iki kateqoriyasına düĢən nəticələri izləməklə fəaliyyətin düzgün ölçülüb-ölçülməməsi barədə müəyyən təəssürat əldə etmək mümkündür. Reytinqlərin iki yuxarı kateqoriyada həddən artıq cəmləĢməsi illik nəticələrin qiymətləndirilməsi prosesinin yaxĢı iĢləməməsinə iĢarədir. Bundan baĢqa illik nəticələrin qiymətləndirilməsi prosesinə bəzi məhdudiyyətlər tətbiq etmək mümkündür ki, bu da iĢçilərin nəticələrə əsasən düzgün çeĢidlənməsinə imkan verəcək.149 Təsirin monitorinqi də vacibdir, lakin idarəetmə məqsədləri üçün 7.41 Struktur bölmələrinin məqsədləri və nəticələri barədə məlumatın hazırlanması digər məqsədlər üçün deyil, idarəetmənin təkmilləĢdirilməsi üçün vacibdir. Monitorinq nəticəsində əldə olunan informasiya büdcələrin və ya nəticələrə görə mükafatların təyin edilməsi üçün deyil, ilk növbədə idarəetməni təkmilləĢdirmək üçündür. Bu cür informasiya idarəetməni iki müxtəlif yolla inkiĢaf etdirə bilər:  Bu informasiya rəhbər iĢçilər üçün əks-əlaqə (rəy) funksiyasını yerinə yetirə bilər, yəni bu məlumatlar fəaliyyətə davamlı olaraq düzəliĢlər etmək, yaxĢı iĢi davam etdirmək və ya 149 Məsələn, bax, Reid 2003 və 1999. 205 rəy o qədər də qaneedici olmadığı halda iĢçilərin səylərinə düzəliĢlər etmək istifadə oluna bilər.  Bu, mərkəzi orqanlar tərəfindən öz rəhbər iĢçilərini, bu rəhbər iĢçilərin öz əməkdaĢlarını idarə etdikləri kimi idarə etmək üçün istifadə oluna bilər.  Məsələ bundadır ki, monitorinqdən əldə olunan məlumat təĢkilatı bölmələrin və onların iĢçilərinin daha yaxĢı və vaxtı-vaxtında məlumatlandırılmasına imkan yaradır. F. YEKUN: ĠNSAN KAPITALINA YÖNƏLDILMIġ INVESTISIYALARIN BƏHRƏSI 7.42 Ġnsan kapitalına investisiya yatırılması Azərbaycanın orta-müddətli inkiĢaf strategiyasının vacib elementi hesab olunmalıdır. Ali təhsil ocaqlarına daha yüksək qəbul, daha yüksək səviyyəli tədris, daha etibarlı diplomlar, iqtisadiyyatın bugünkü və gələcək ehtiyaclarına uyğun olaraq ixtisaslaĢma və ömürboyu təlim sisteminə malik olan təhsil sisteminin yaradılması iĢsizliyə daha az məruz qalan daha yaxĢı ixtisaslı iĢçi qüvvəsini təmin edəcəkdir. Təhsilli iĢçi qüvvəsinin yaradılması eyni zamanda məhsuldarlıq sahəsində vacib nəticələrin əldə olunması üçün baza və potensial yaradar, iqtisadiyyatın diversifikasiyasını asanlaĢdırar və texnoloji yeniliklərin istifadəsini tezləĢdirərdi. Yuxarıda qeyd olunanlar hamısı Azərbaycanda neft bumundan sonrakı davamlı inkiĢafı dəstəkləmək üçün lazımi elementlərdir. 7.43 Əmək bazarının özünə gəldikdə bəyan olunmamıĢ iĢ probleminin həlli, iĢ Ģəraitinin və təhlükəsizliyin yaxĢılaĢdırılması və müasir fəal əmək siyasətlərinin formalaĢdırılması iĢçilərin rifahının yüksəldilməsinin və struktur iĢsizliyin azaldılmasının əsasıdır. 7.44 Nəhayət, dövlət sektorunda maaĢların artırılması – və idarəetmə strategiyası - daha səmərəli və çevik hökumətin formalaĢması ilə nəticələnəcəkdir. 206 QOġMA 1: 2005-2030-CU ILLƏR ÜÇÜN TÖVSIYƏ OLUNAN VƏ HƏDDƏN ARTIQ YÜKSƏK XƏRCLƏR SSENARILƏRIN MÜQAYISƏSI 207 Tövsiyə olunan ssenari (52 $/brl.) 33 $/brl ssenarisi 52 $/brl neft qiymətlərilə çox yüksək xərclər ssenarisi Recommended scenario Very high spending scenario Public expenditure in current manats Public expenditures in current manats Tövsiyyə olunan ssenari 100 160 100 Dövlət xərcləri (cari manatla) Room for more spending, beginning in 140 Current expenditures increasing Current manats, Billion 2017 80 2016-cı ildən sonra 80 120 at the pace of non-oil GDP Current manats, Billion Cari manat mlrd Current expenditures constant in 60 Cari xərclər real 60 real terms at 2008 level 100 Investment increasing at the pace of non-oil GDP until 2012 80 40 Ġnvestisiya xərcləri 40 Investment back at 2007 level, then then constant in real terms constant in real terms 60 20 20 40 0 0 20 06 05 08 07 10 09 12 11 Faiz 13 14151617 ödəniĢləri 19 18 21 20 22 23 25 24 27 26 29 28 30 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 0 Public Investment Non interest current expenditure Interest payments 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Public expenditures in constant 2007 manats Sabit manat 2007-ci ilin sabit manatı üzrə dövlət xərcləri Public expenditures in constant 2007 manats (2007-ci ilin Constant manats (at 2007 prices), Billion 25 qiymətləri ilə, 40 Constant manats (at 2007 prices), Billion milyard 25 20 35 20 30 15 15 25 10 20 10 15 5 10 5 0 5 0506070809101112131415161718192021222324252627282930 Dövlət Ġnvestisiyaları Faizsiz cari xərclər 0 0 Faiz ödəniĢləri 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Public Investment Non interest current expenditure Interest payments Public Investment Non interest current expenditure Interest payments q-n ÜDM-də faizlə Public expenditures, in percent of non-oil GDP Public expenditures, in percent of non-oil GDP Dövlət xərcləri, q-n ÜDM-də faizlə 100% 100% 100% 90% 90% 90% 80% percent of non-oil GDP 80% 80% percent of non-oil GDP 70% 70% 70% 60% 60% 60% 50% 50% 50% 40% 40% 40% 30% 30% 30% 20% 20% 20% 10% 10% 10% 0% 0% 0506070809101112131415161718192021222324252627282930 0% 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Public Investment Non interest current expenditure Interest payments Dövlət investisiyaları Faizsiz cari xərclər Faiz ödəniĢləri 208 Financing of very high spending scenario Daimi gəlir yanaĢması üzrə tövsiyə Daimi gəlir yanaĢması üzrə tövsiyə (revenues in percent of non-oil GDP) olunan ssenarilərin maliyyələĢməsi olunan ssenarilərin maliyyələĢməsi 90% (gəlirlər,q-n ÜDM-də faizlə ) (gəlirlər,q-n ÜDM-də faizlə ) 80% q-n ÜDM-də faizlə q-n ÜDM-də faizlə 70% 100% 100% 60% 50% 80% 80% 40% 60% 60% 30% 20% 40% 40% 10% 20% 20% 0% 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 0% 0% Net borrowing 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 Additional revenues taken from the Oil Fund over and above the permanent income equivalent Oil Fund and other oil revenues Non-oil revenues Qeyri-neft gəlirləri Neft Fondu və digər neft gəlirləri Xalis borclanma Qeyri-neft gəlirləri Neft Fondu və digər neft gəlirləri Xalis borclanma Tövsiyə olunan ssenari üzrə Neft Fonunn aktivləri Oil fund Oil fund assets assets under under recommended recommended scenario scenario Oil Oil Oil fund fund fund assets assets assets under under under recommended recommended very high scenario scenario spending scenario q-n ÜDM-də 160 faizlə 300% 120 160 300% 300% 120 160 300% 300% 120 Constant 2007 manats, billion Constant 2007 manats, billion Constant 2007 manats, billion Constant 2007 manats, billion billion 40 150% 40 100 140 140 percent of non-oil GDP GDP 140 percent of non-oil GDP non-oil GDP billion Constant 2007 manats, billion 250% 250% 250% 100 250% 250% 130% 100 percent of non-oil GDP 120 120 120 manats, 3080 110% of non-oil 200% 80 200% 200% 200% 200% 80 30 manats, 100 100 100 90% 80 150% 60 80 150% 150% 80 60 150% 150% 60 2007 percent of 2060 70% 20 2007 60 60 percent 100% 40 100% 100% 40 100% 100% 40 Constant 40 40 40 50% Constant 20 50% 20 20 50% 50% 1020 20 50% 50% 30% 20 10 0 0% 0 0% 0 0% 10% 0 0% 0 0% 0 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 0506070809101112131415161718192021222324252627282930 0 0506070809101112131415161718192021222324252627282930 -10% 0 05060708 2007-ci ilin manatı ilə Qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən in 2007 manats in percent in 2007 manats in percent of non-oil of non-oil GDP GDP 05 06 07 08 09 10 in11 122007 13 in 2007 14manats 15 16 17 18 19 in manats 20 21 22 23 of percent inpercent 24 of25 26 27GDP non-oil non-oil 28 29 30 GDP 05 06 0 in 2007 manats in percent of non-oil GDP 209 Notes: Oil prices in 2007 US$. Simulations, permanent income is calculated based on the net present value of oil revenues for 2008 –24 and phasing out AIOC from 2025–2029. 210 ĠSTINADLAR Acemoglu, D., S. Johnson, and J. Robinson 2005. ―Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Growth.‖ In Aghion P and S Durlauf (2005), Handbook of Economic Growth, North-Holland, Elsevier. Aghion, P., and S. Durlauf. 2005. Handbook of Economic Growth. North-Holland: Elsevier. AmCham Survey (Azeri American Chamber of Commerce). 2008. ―Investment Climate, Transport, & Trade‖. Auty, R. 1990. Resource-Based Industrialization: Sowing the Oil in Eight Developing Countries. Oxford, UK: Clarendon Press. Aznan Yusof, Zeinal and Deepak Bhattasali 2008. ―Economic Growth and Development in Malaysia: Policy Making and Leadership‖. Commission on Growth and Development, Working Paper No. 27. Belasa, B. Index of revealed comparative advantage (RCA). (Balassa, B. (1965). Trade Liberalization and 'Revealed' Comparative Advantage. Manchester School, 33, 99-123.) Clague, C,; P. Keefer, S. Knack, and M. Olson.1999. ―Contract-Intensive Money." Journal of Economic Growth, 4, 185-209. European Training Foundation (ETF). 2006. Labor Market and Vocational Training Challenges and Prospects for Countries Engaging in the European Neighborhood Policy: Southern Caucasus: Azerbaijan. Torino, Italy. Freixas, X., and J.-C. Rochet. 1997. Microeconomics of Banking. Sec. 3.2.: The Monti-Klein Model of a Monopolistic Bank. Cambridge, MA: The MIT Press. Gelb, A., and G. Turner. 2007. ―Confronting the Resource Curse: Lessons of Experience for African Oil Producers.‖ Paper prepared for Tswalu Conference, 26–28 October. Gelb, Alan and S. Grasmann. 2008 ―Confronting the Oil Cruse‖ Mimeo, World Bank. Government of Republic of Azerbaijan. 2003. Labor Force Survey (LFS). State Statistical Committee/Ministry of Labor and Social Protection of the Population of Azerbaijan Republic (SSC/MoLSPP). Baku. _____. 2006. Labor Force Survey (LFS). State Statistical Committee /Ministry of Labor and Social Protection of the Population of Azerbaijan Republic (SSC/MoLSPP). Baku. Gray, C., T. Lane, and A. Varoudakis, eds. 2008. Fiscal Policy and Economic Growth: Lessons from Eastern Europe and Central Asia. World Bank. 211 IFC (International Finance Corporation). 2007. Survey on the business environment for SMEs in Azerbaijan [provide formal title & URL]. Deimber. IMF 2004. Managing Oil Wealth, the Case of Azerbaijan. Iizuka, Michiko, 2004. ―Organizational capacity and export promotion: the salmon industry in Chile‖. Mimeo. Jamet, J.-F. 2007. ―Productivity Growth in Azerbaijan.‖ CEM Background Paper. East and Central Asia, Poverty Reduction/Economic Management (ECSPE), World Bank. _____. 2007. ―What Can Azerbaijan Learn from Successful Diversification Strategies Abroad?‖ ÖĠM Background Paper. East and Central Asia, Poverty Reduction/Economic Management (ECSPE), World Bank. John Maynard Keynes. 1926. The End of Laissez-Faire, Irvington Publishers, New York Kadkha, R. 2008. ―Reforming Azerbaijan‘s Tax System to Increase Competitiveness of the Non-Oil/Gas Private Sector.‖ USAID, Baku. Kaminsky, B. 2008. ―Contestability of Domestic Markets: Turning Business Climate into Lever of Economic Diversification and Growth.‖ CEM Background Paper. Kaufmann D., A. Kraay, and M. Mastruzzi. 2007. Governance Matters VI: Governance Indicators for 1996–2006. The World Bank, Washington DC. Kaufmann D., A. Kraay, and M. Mastruzzi. 2008. Governance Matters VII: Governance Indicators for 1996–2007. The World Bank, Washington DC. Kristian T., H-N Lauritz., J. J Samuel. 2004. ―Approaches to results-based funding in tertiary education - Identifying Finance Reform Options for Chile‖. Policy Research Working Paper 3436, and its bibliography for examples of this literature. World Bank, Washington, DC. Kuddo, A., J. Rutkowski, and P. Saavedra. 2005. ―Azerbaijan: Enterprise Restructuring and Labor Redeployment.‖ Mimeo. World Bank. Lane, P., and A. Tornell. 1995. ―Power, Growth and the Voracity Effect.‖ Journal of Economic Growth. Manzano, O., and R. Rigobom. 2007. ―Resource Curse or Debt Overhang?‖ In D. Lederman and W. Maloney, eds., Natural Resources: Neither Curse nor Destiny. Stanford University Press. Lederman, D. and W. F. Maloney, eds. (2007) ‗Trade Structure and Growth,‘ in Natural Resources: Neither Curse Nor Destiny (eds.) D. Lederman and T.N. Srinavasan, Stanford University, Press, Palo Alto. 212 OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). 2004. ―Performance- Related Pay for Government Employees: Main Trends in OECD Member Countries.‖ GOV/PGC/HRM (2004) 1. _____. 2004. Trade and Competitiveness in Argentina, Brazil and Chile: not as easy as A-B-C _____. 2005. ―Performance-Related Pay for Government Employees: Executive Summary.‖ Paris. July.http://www.oecd.org/dataoecd/16/11/35117916.pdf , OECD, Performance- Related Pay for Government Employees: Main Trends in OECD Member Countries, 2005 Paris. OECD. 2006. Program for International Student Analysis (PISA) ―Science Competencies for Tomorrow's World” Oil and Gas Journal, vol. 104.47. Ossolowski, R, M. Villafuerte, P. A. Medas, and T. Thomas. 2008. Managing the Oil Revenue Boom: The Role of Fiscal Institutions. IMF Occasional Paper No. 260. Perris, 1998. ―Implementing Education Reforms in New Zealand, 1987-97: A Case Study‖, The Education Reform and Management Series, Vol. 1, No. 1, and its bibliography for examples of this literature. World Bank, Washington, DC. Porter, M. 1998. The Competitive Advantage of Nations. New York: The Free Press. ―Trajectories of Small Business Financial Structure,‖ Reid, Gavin C., Small Business Economics, June 2003, v. 20, iss. 4, pp. 273-85 _____. 1999. ―Performance-Oriented Public Sector Modernization in Developing Countries: Meeting the Implementation Challenge.‖ Research in Public Administration 5: 87–129. _____. 2003. ―Understanding Public Sector Performance in Transition Countries: An Empirical Contribution.‖ World Bank Reuvid, Jonathan 2007. The Handbook of Country Risk 2007-2008: A Guide to International Business and Trade. GMB Publishing Rutkowski, J. 2007. ―Are Skills a Constraint to Employment Growth in Azerbaijan? An Analysis Based on Employers Assessment.‖ Mimeo. World Bank. Schneider, F. 2007. ―The Size of the Shadow Economies of 145 Countries All over the World: First Results over the Period 1999 to 2003.‖ Journal of Population Economics 20 (3). ―Are Developing Countries Better Off Spending Their Oil Wealth Upfront?‖ Takizawa, H., Gardner, E.H. and Ueda, K. IMF Working Paper, August 2004. 213 ―Approaches to Results-Based Funding in Tertiary Education: Identifying Finance Reform Options for Chile,‖ Thorn, Kristian, Holm-Nielsen, Lauritz, and Jeppesen, Jette Samuel. The World Bank, Policy Research Working Paper Series: 3436, 2004. Sachs, J., and A. Warner. 2001. "The Curse of Natural Resources." European Economic Review. Schneider, F. 2007. ―The Size of the Shadow Economies of 145 Countries All over the World: First Results over the Period 1999 to 2003.‖ Economics: The Open-Access, Open- Assessment E-Journal, 2007, v. 1 Swinnen, J, L. Vranken, and V. Stanley. 2006. ―Emerging Challenges of Land Rent al Markets—A Review of Available Evidence for the Europe and Central Asia Region‖, Working Paper Series, Volume 1, No.4. The World Bank, Washington , DC The Times of Central Asia. June 26, 2008. United Nations Secretariat Population Division of the Department of Economic and Social Affairs ―World Population Prospects: The 2006 Revision US Chamber of Commerce. 2008. Investment Climate, Transportation, and Trade Facilitation Survey. Washington, DC. Vandana C. 2006. Technology, Adaptation, and Exports: How some Developing Countries Got it Right. World Bank, Washington DC World Bank. 2002. Transition: The First Ten Years, Analysis and Lessons for Eastern Europe and the Former Soviet Union. [p 5, ns. 14 &15] _____. 2004. Doing Business in 2005: Removing Obstacles to Growth. Washington, DC. _____. 2005. ―Azerbaijan: Issues and Options Associated with Energy Sector Reform.‖ _____. 2005. Azerbaijan Agricultural Marketing Study, Washington DC. _____. 2005. Background paper on Primary Agriculture and the Agro-food Industries (2008); Azerbaijan Agricultural Marketing Study, Washington, DC _____. 2005. Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS). Washington, DC. _____. 2007. ―Azerbaijan: Proposed Financial Sector Modernization Project.‖ Aide Mémoire. September _____. 2007. Azerbaijan: The Challenges of Knowledge Economy: The State of the Education System. _____. 2008. ―In Focus: Trade Dynamics and Patterns in the EU10‖, Washington 214 90 _____. 2008. "Micro, Small, and Medium Enterprises: A Collection of Published Data" database, downloaded April 5, 2008. _____. 2008. ―Challenging the ―Orthodoxy on Governance and Corruption: Lessons from Worldwide Empirics,‖ Presentation by Daniel Kaufmann, Director of Global Programs and Governance, The World Bank Institute, Washington DC. _____. 2008. Azerbaijan Social Protection Development Project Project Appraisal Document. April. _____. 2008. Doing Business in 2008: Comparing Regulation in 178 Economies. Washington DC. _____. 2008. Global Economic Prospects 2009: Commodity Markets at the Crossroads, Washington DC. _____. 2008. World Development Indicators. ______. 2008. World Development 2009: Spatial Disparities and Developm World Bank, International Finance Corporation, and Oxford University Press. Zermeno, M. 2008. ―Current and Proposed Non-Oil Tax System in Azerbaijan.‖ IMF Working Paper WB/08/225. September, 2008. URLs: AUT (2003) Performance Related Pay and UK Higher Education Staff (available at: www.aut.org.uk/media/pdf/prpandhestaff.pdf); Office of Manpower Economics (2007), ―Performance pay in the public sector: A review of the issues and evidence‖ (available at: http://www.ome.uk.com/downloads/Performance%20pay%20in%20the%20Public%20Sect or.%20A%20review%20of%20the%20issues%20and%20evidence.pdf); and the literature cited therein for some examples of this literature. EBRD Transition Indicators, 2008. http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stats/index.htm Hessel, M., and K. Murphy, 2004. ―Stealing the State, and Everything Else: A Survey of Corruption in the Post-Communist World.‖ Transparency International Working Paper. http://ww1.transparency.org/working_papers/hessel/index.html#note-1 International Finance Corpora+tion, 2008, Micro, Small, and Medium Enterprises: A Collection of Published Data, http://rru.worldbank.org/Documents/other/MSMEdatabase/msme_database.htm State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, 2008, http://www.azstat.org United Nations, 2006. Comtrade data, http://comtrade.un.org/ 215