ZAGOSPODAROWANIE ŚRODKÓW NA INSTRUMENTY FINANSOWE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM ZAGOSPODAROWANIE ŚRODKÓW NA INSTRUMENTY FINANSOWE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM © 2019 International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank 1818 H Street NW Washington DC 20433 Telephone: 202-473-1000 Internet: www.worldbank.org This work is a product of the staff of The World Bank with external contributions. The findings, interpretations, and conclusions expressed in this work do not necessarily reflect the views of The World Bank, its Board of Executive Directors, or the governments they represent. The World Bank does not guarantee the accuracy of the data included in this work. The boundaries, colors, denominations, and other information shown on any map in this work do not imply any judgment on the part of The World Bank concerning the legal status of any territory or the endorsement or acceptance of such boundaries. Rights and Permissions The material in this work is subject to copyright. Because The World Bank encourages dissemination of its knowledge, this work may be reproduced, in whole or in part, for noncommercial purposes as long as full attribution to this work is given. Any queries on rights and licenses, including subsidiary rights, should be addressed to World Bank Publications, The World Bank Group, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2625; e-mail: pubrights@worldbank.org. SPIS TREŚCI Podziękowania 7 Skróty i Akronimy 8 Wprowadzenie 9 Podsumowanie 11 CZĘŚĆ I  NOWE PRODUKTY FINANSOWE TWORZONE NA PODSTAWIE ŚRODKÓW ZWRACANYCH Z RPO WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO NA LATA 2007–2013 15 Instrumenty inżynierii finansowej w ramach RPO WSL 2007–2013 16 Instrumenty finansowe w RPO WSL 2014–2020 17 Analiza możliwych rozwiązań dla nowych instrumentów finansowych 19 Wnioski z wywiadów z interesariuszami instrumentów finansowych 20 Benchmarki – nowe produkty finansowe – doświadczenia wybranych województw (pomorskie i dolnośląskie) 21 Nowe instrumenty finansowe – oczekiwania przedsiębiorców 24 Propozycje nowych produktów finansowych wdrażanych w oparciu o środki zwracane z RPO WSL 2007–2013 26 CZĘŚĆ II  MODEL ZARZĄDZANIA ŚRODKAMI ZWRACANYMI Z INSTRUMENTÓW INŻYNIERII FINANSOWEJ RPO WP 2007–2013 31 Wariant A – zarządzanie środkami finansowymi przez regionalny fundusz rozwoju 32 Podwariant A1 – regionalny fundusz rozwoju jako instytucja wspierająca regionalne instrumenty finansowe za pośrednictwem pośredników finansowych 35 Podwariant A2 – regionalny fundusz rozwoju jako instytucja samodzielnie wdrażająca instrumenty finansowe w regionie 35 Podwariant A3 – (opcja „mieszana”) regionalny fundusz rozwoju, jako instytucja działająca samodzielnie (w zakresie części zadań) oraz wdrażająca instrumenty finansowe w województwie przy udziale pośredników finansowych 36 Uwagi podsumowujące dotyczące wariantu A 36 Wariant B – „wewnętrzne” zarządzanie środkami finansowymi 37 Podwariant B1 - przedłużenie umów zawartych z pośrednikami finansowymi (przedłużenie dotychczasowego rozdysponowania środków pomiędzy pośredników finansowych) 38 Podwariant B2 – zwrot środków do Urzędu Marszałkowskiego, a następnie przeprowadzenie przez Urząd Marszałkowski wyboru pośredników finansowych. 39 Podwariant B3 – zwrot środków do Urzędu Marszałkowskiego, a następnie samodzielne udzielanie pożyczek przez Urząd Marszałkowski 40 Rekomendowane rozwiązanie 41 CZĘŚĆ III  UPROSZCZENIA DYSTRYBUCJI POŻYCZEK PRZEZ POŚREDNIKÓW FINANSOWYCH 43 Zakres i cel analizy 44 Wymogi związane z finansowaniem a pomoc publiczna 45 Wymogi związane z oceną wiarygodności 46 Zasady obsługi klienta i prezentacja oferty finansowania 46 Kierunki uproszczeń dokumentacji formalnej i procedur 49 CZĘŚĆ IV  ANALIZA WYSOKOŚCI STAWEK ZA ZARZĄDZANIE INSTRUMENTAMI FINANSOWYMI W BIEŻĄCYM OKRESIE PROGRAMOWANIA 53 Bank Gospodarstwa Krajowego jako Menadżer Funduszu Funduszy na szczeblu regionalnym 54 Wybór pośredników finansowych 54 Analiza stawek wynagrodzenia (za wdrażanie pożyczek) 55 Stawki wynagrodzenia za budowę i zarządzanie portfelem pożyczkowym 55 ZAŁĄCZNIK 1  Zestawienie wywiadów indywidualnych i warsztatów 60 Przypisy 61 Źródła 65 Dokumenty prawne 65 Inne dokumenty i narzędzia analityczne 66 Źródła internetowe 66 SPIS TABEL TABELA 1  Instrumenty finansowe w RPO WSL 2014–2020 17 TABELA 2  Instrumenty finansowe uruchomione przez Pomorski Fundusz Rozwoju 22 TABELA 3  Pożyczka na zakup nieruchomości 26 TABELA 4  Pożyczka turystyczna 27 TABELA 5  Pożyczka na udział własny 29 TABELA 6  Regionalne fundusze rozwoju w Polsce 33 TABELA 7  Rozkład wynagrodzeń w ofertach na dystrybucję pożyczek (oferty wygrywające) 56 TABELA 8  Charakterystyka portfeli w podziale na grupy wartości 56 TABELA 9  Rozkład wynagrodzeń w ujęciu przedmiotowym (przeznaczenie pożyczek / przedmiot finansowania) 57 TABELA 10  Charakterystyka portfeli w podziale na grupy wartości (przetargi rozstrzygnięte w latach 2017 i 2018) 58 SPIS WYKRESÓW WYKRES 1  Jakich produktów finansowych brakuje w ofercie banków i funduszy pożyczkowych? 24 WYKRES 2  Czy był/a/by Pan / Pani zainteresowany/a skorzystaniem z następujących produktów pożyczkowych lub kredytowych? 25 WYKRES 3  Jakie są najważniejsze czynniki brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o skorzystaniu z konkretnej oferty finansowania dłużnego (pożyczki lub kredytu)? 25 WYKRES 4  Stawki wynagrodzenia za zarządzanie ofertami na wdrażanie pożyczek z uwzględnieniem wielkości docelowych portfeli pożyczkowych (116 obserwacji – rozstrzygniętych przetargów lub ich części) – dane za okres od stycznia 2017 do marca 2018 55 WYKRES 5  Średnie stawki wynagrodzenia według wartości portfeli pożyczkowych 56 WYKRES 6  Średnie stawki wynagrodzenia w województwach (od min. do max.) 59 WYKRES 7  województwa z uwzględnieniem wielkości „wojewódzkich” portfeli przetargowych 59 PODZIĘKOWANIA Poniższy raport został przygotowany przez Jana Szczuckiego i Macieja Gajewskiego. Projekt był koordynowany przez Paula Krissa, Marcela Ionescu-Heroiu, Grzegorza Wolszczaka i Agnieszkę Boratyńską. Zespół składa podziękowania Komisarz Corinie Cretu za rozpoczęcie Inicjatywy Regionów Rozwijających się (Catching-up Regions), Ministrowi Jerzemu Kwiecińskiemu z Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju za jego nieocenione wsparcie, i zespołowi Komisji Europejskiej za wyjąt- kowe zaangażowanie i pomoc, w szczególności podziękowania zechcą przyjąć: Marc Lemaitre, Erich Unterwurzaher, Christopher Todd, Wolfgang Munch, Justyna Podralska i Andrzej Urbanik. Zespół chciałby również wyrazić wdzięczność Arupowi Banerji, Davidowi Sislenowi oraz Carlosowi Pinerua za ich wskazówki i wytyczne podczas powstawania tego raportu, Barbarze Skwarczyńskiej i Agnieszce Boratyńskiej za wsparcie administracyjne. Zespół jest wdzięczny wszystkim partnerom za wsparcie okazane podczas realizacji działań, doskonałą współpracę na każdym z etapów prac, a także za pasję w działaniach na rzecz roz- woju swoich regionów i instytucji. Szczególne podziękowania przekazujemy następującym osobom: Piotr Zygadło, Anna Sulińska-Wójcik, Aleksandra Sztetyłło-Budzewska, Agnieszka Laskowska-Skup z Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju; Aleksandra Kalafarska, Beata Szyndera, Angelika Szewc, Małgorzata Pęcherska, Jolanta Filipczuk, Aleksandra Gromotka z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskieggo. SKRÓTY I AKRONIMY BGK Bank Gospodarstwa Krajowego EaSI Europejski program na rzecz zatrudnienia i innowacji społecznych EBI Europejski Bank Inwestycyjny EFI Europejski Fundusz Inwestycyjny JEREMIE Joint European Resources for Micro - to - Medium Enterprises JESSICA Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas KE Komisja Europejska KRS Krajowy Rejestr Sądowy KSU Krajowy System Usług dla MŚP MFC Microfinance Centre MŚP Małe i średnie przedsiębiorstwa PZFP Polki Związek Funduszy Pożyczkowych RIO Regionalna Izba Obrachunkowa RPO Regionalny program operacyjny, regionalne programy operacyjne RPO WSL 2007-2013 Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2007-2013 RPO WSL 2014-2020 Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014-2020 ŚCP Śląskie Centrum Przedsiębiorczości ŚRF Śląski Fundusz Rozwoju UM Urząd Marszałkowski WPROWADZENIE Niniejsze opracowanie przygotowano w ramach programu Komisji Europejskiej pn. Inicjatywa na rzecz regionów rozwijających się (Catching-up Regions Initiative), realizowanej od 2016 r. (w latach 2016–2017 jako pilotaż) w wybranych regionach Unii Europejskiej1. Celem Inicjatywy jest identyfikacja czynników wpływających negatywnie na wzrost gospodar- czy w rozwijających się regionach europejskich oraz – w związku z tym – udzielenie im pomocy w formie zindywidualizowanych działań doradczych, odpowiadających wybranym problemom rozwojowym. Pomoc doradcza ukierunkowana jest na zmniejszenie występujących ograniczeń w celu poprawy warunków do inwestowania i wzrostu gospodarczego. Zakresy wsparcia („Plany działań”) uzgadniane są z udziałem Komisji Europejskiej, władz regionalnych (w Polsce urzę- dów marszałkowskich województw biorących udział w Inicjatywie), władz krajowych (w Polsce Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju) oraz Banku Światowego. W trzeciej edycji Inicjatywy (2018–2019), obszarem tematycznym wsparcia, uwzględnionym w „Planie działań” dla województwa śląskiego, stała się problematyka regionalnego mechani- zmu interwencji na rzecz mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w dostępie do zewnętrz- nych źródeł finansowania, w tym zaprojektowanie rozwiązań zapewniających realizację celów rozwojowych województwa przy wykorzystaniu instrumentów finansowych. Przedmiot działań doradczych powierzonych zespołowi Banku Światowego dotyczył wskazania sposobu zagospo- darowania środków przeznaczonych w województwie w Regionalnym Programie Operacyjnym na lata 2007–2013 (RPO WSL 2007–2013) na instrumenty finansowe (ówcześnie nazywane instru- mentami inżynierii finansowej), podlegających zwrotowi po zrealizowaniu projektów przez pośredników finansowych. W województwie śląskim działania doradcze skoncentrowano na opracowaniu wskazań, doty- czących kształtu modelu organizacyjnego ponownego wykorzystania środków finansowych oraz wskazaniu nowych produktów finansowych zasadnych do zaoferowania w regionie, tworzo- nych i wdrażanych w oparciu o środki zwracane z instrumentów inżynierii finansowej. Ponadto, prace doradcze objęły zagadnienia pokrewne tj. wypracowanie wskazań w zakresie uproszczeń formalnych pozyskiwania instrumentów finansowych przez przedsiębiorców oraz oszacowa- nie kosztów zarządzania instrumentami finansowymi przez pośredników finansowych w opar- ciu o stawki kształtowane w przetargach na dystrybucję instrumentów finansowych w Polsce w obecnym okresie programowania. Formułując propozycje rozwiązań, został uwzględniony czynnik kontekstowy, tj. ustalenia perspektywy programowania wsparcia unijnego z Europejskich Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych, przypadającej na lata 2014–2020, dotyczące instrumentów finansowych. Niniejsze opracowanie podsumowuje prace dotyczące instrumentów finansowych, uwzględ- nione w „Planie działań” dla województwa śląskiego, zrealizowane w okresie od lipca 2018 do kwietnia 2019 roku. 9 PODSUMOWANIE Prezentowane opracowanie powstało jako wynik prac doradczych, wykonanych na rzecz władz samorządu województwa śląskiego. Głównym celem prac było wypracowanie wskazań dotyczą- cych zaprojektowania instytucjonalnego modelu gospodarowania środkami finansowymi zwra- canymi przez pośredników finansowych, którzy wdrażali w województwie śląskim instrumenty inżynierii finansowej w oparciu o środki Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego (RPO WSL) 2007–2013. Niniejszy raport bazuje na 16 indywidualnych wywiadach pogłębionych, przeprowadzonych z przedsiębiorcami, osobami reprezentującymi środowisko regionalnych małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP)2, jak i przedstawicielami pośredników finansowych, a także trzech3 spo- tkaniach warsztatowych przeprowadzonych z przedstawicielami Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego. W ramach prowadzonych badań wykorzystano również literaturę przedmiotu, informacje sprawozdawcze z realizacji instrumentów inżynierii finansowej w woje- wództwie śląskim, a także wyniki ankiety internetowej wykonanej wśród przedsiębiorców. Prace doradcze objęły również trzy dodatkowe zagadnienia: • analizę i wynikające z niej wskazania, dotyczące projektowania nowych instrumentów finansowych, wdrażanych przy wykorzystaniu środków finansowych zwróconych z instru- mentów inżynierii finansowej RPO WSL 2007–2013, • ocenę rozwiązań formalnoprawnych, stosowanych przez pośredników finansowych dys- trybuujących instrumenty finansowe w województwie śląskim, pod kątem identyfikacji obszarów ewentualnych uproszczeń oraz • analizę kształtowania się stawek wynagrodzeń za dystrybucję pożyczek, oferowanych przez pośredników finansowych w ramach postępowań przetargowych, realizowanych w latach 2017–2018 w celu dystrybucji środków wsparcia na instrumenty pożyczkowe na poziomie regionalnym, pochodzących z budżetów regionalnych programów operacyj- nych edycji 2014–2020. W temacie instytucjonalnego modelu gospodarowania środkami pochodzącymi ze środków zwracanych z instrumentów inżynierii finansowej RPO WSL 2007–2013 rekomenduje się przy- jęcie modelu, polegającego na powołaniu w województwie regionalnego funduszu rozwoju (o roboczej nazwie – Śląski Fundusz Rozwoju, ŚFR). Fundusz miałby się koncentrować na ofe- rowaniu instrumentów finansowych poprzez pośredników finansowych, a w przypadku niszo- wych produktów finansowych działałby także jako ich samodzielny dystrybutor – w niniejszym opracowaniu rozwiązanie to opisane jest jako podwariant A3. Zgodnie z tą opcją, utworzony fundusz rozwoju wdrażałby instrumenty finansowe przy wykorzystaniu doświadczeń i poten- cjału pośredników finansowych (dokonując ich wyboru w oparciu o publiczne przetargi), a także, część działalności w sferze instrumentów finansowych prowadziłby samodzielnie (dotyczyłoby to specyficznych produktów finansowych lub testowania nowych produktów – w tym zakresie 11 fundusz bazowałby na własnym potencjale oraz współpracy z innymi podmiotami). Generalnie rzecz biorąc, fundusz powinien podejmować działania mające na celu rozwój regionalnego sys- temu finansowania sektora MŚP. W województwie śląskim istnieją warunki do powołania funduszu w ramach jednej z istnieją- cych instytucji, w której samorząd jest większościowym udziałowcem i która ma odpowiednie doświadczenie oraz potencjał techniczny i merytoryczny do realizacji funkcji przewidzianych dla regionalnego funduszu rozwoju. Raport zakłada, że fundusz będzie miał trwały charak- ter – w instytucji tej koncentrowane będą środki pochodzące nie tylko z poprzedniej (RPO WSL 2007–2013), ale także z bieżącej i przyszłych perspektyw programowych Polityki Spójności na poziomie regionalnym (czyli przede wszystkim środki, które będą zwracane z instrumen- tów finansowych RPO WSL 2014–2020), w celu ich dalszego zagospodarowywania, przede wszyst- kim na rzecz regionalnego sektora MŚP. Wraz z powołaniem funduszu niezbędne będzie opra- cowanie strategii rozwoju instrumentów finansowych w województwie. Raport zawiera rekomendacje dotyczące nowych produktów finansowych, które mogą cieszyć się zainteresowaniem ze strony przedsiębiorców. Propozycje te mogą stanowić punkt wyj- ścia do kształtowania regionalnej oferty produktów finansowych, która mogłaby być następ- nie wdrażana przy wykorzystaniu środków zwracanych z instrumentów inżynierii finansowej RPO WSL 2007–2013 (jak i ewentualnie innych środków będących w dyspozycji województwa). Produkty te to: 1. pożyczka na zakup nieruchomości, 2. pożyczka turystyczna oraz 3. pożyczka na udział własny do projektów europejskich. Proponowane trzy wymienione powyżej rodzaje pożyczek nie powinny konkurować z produk- tami dostępnymi aktualnie w ramach instrumentów finansowych RPO WSL 2014–2020. Zasadność zaoferowania nowej palety produktów wynika z przeprowadzonego badania, jak również z uwzględnienia szerszego kontekstu sytuacji MŚP, jeśli chodzi o dostępność zewnętrznych źró- deł finansowania. Proponowane instrumenty są w dużej mierze komplementarne do udostęp- nianych w ramach obecnie wdrażanego RPO WSL. W dłuższej perspektywie, także pod kątem ewentualnego zagospodarowania środków pochodzących z RPO WSL 2014–2020, należy rozwa- żyć uruchomienie dodatkowych produktów finansowych. W sferze rozwiązań formalnoprawnych stosowanych przez badanych pośredników finanso- wych w województwie śląskim (pośrednicy wdrażający instrumenty inżynierii finansowej RPO WSL 2007–2013) nie zidentyfikowano przypadków, które wskazywałyby na poważną ułom- ność lub niedostosowanie rozwiązań do dobrych praktyk w zakresie dystrybucji produktów finansowych (pożyczek). Niemniej jednak można zaproponować określone działania doskona- lące. Przede wszystkim zauważalny jest niski stopień cyfryzacji procedur / procesów w działa- niu pośredników finansowych - w przyszłości będzie to istotny obszar, stanowiący wyzwanie dla efektywności ich funkcjonowania. Działania w tym zakresie są wskazane i powinny przy- czynić się do podnoszenia konkurencyjności pośredników. Inne, zaproponowane dziedziny udoskonaleń obejmują: 1. opracowanie przyjaznych i przejrzystych instrukcji objaśniających istotę oferowa- nych produktów finansowych, a także wyjaśniających, że są to produkty o charakterze wspierającym, finansowane ze środków publicznych (unijnych i innych), 2. opracowanie i rozpowszechnienie do wykorzystania przez wnioskodawców symula- torów spłat rat pożyczkowych, w jasny sposób przedstawiających harmonogram spłat oraz koszty pozyskiwanego finansowania, 12 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim 3. wprowadzenie przyjaznych rozwiązań dotyczących rozliczania wydatków finansowa- nych z pozyskanych instrumentów finansowych, w tym wydłużenie niektórych termi- nów rozliczeniowych, 4. wprowadzenie rozwiązań, w ramach których nieskuteczny wnioskodawca (czyli taki, któremu nie udałoby się pozyskać finansowania w ramach danego instrumentu finansowego) byłby informowany o powodach odmowy sfinansowania swojego przedsięwzięcia, 5. wprowadzenie uproszczeń, dotyczących niektórych dokumentów wymaganych w toku procedury wnioskowania o finansowanie (np. prognozy bilansu, rachunku wyników), odpowiednio do specyfiki wnioskodawcy, np. wielkości przedsiębiorstwa. Ostatni z obszarów przeprowadzonych badań dotyczył kształtowania się stawek wynagro- dzeń za wdrażanie instrumentów pożyczkowych, oczekiwanych przez pośredników finanso- wych startujących (i wybieranych) w przetargach na dystrybucję pożyczek na poziomie regio- nalnym (badanie na podstawie wyników przetargów z lat 2017–2018, przeprowadzanych przez Menadżera Funduszu Funduszy w 15 województwach w Polsce , rolę tę pełni BGK). Wykonana analiza pozwoliła na określenie średniej stawki wynagrodzenia, wynoszącej 8,59% wartości wkładu programu operacyjnego w instrument pożyczkowy. Przeprowadzone analizy wskazały na występowanie rozmaitych czynników wpływających na kształtowanie się poziomu stawek wynagrodzeń, w tym różnicowanie się ich wielkości zależnie od wolumenu portfeli pożyczko- wych oraz specyfiki produktów pożyczkowych, które ma wdrożyć dany pośrednik finansowy. Widoczny jest też trend stopniowego wzrostu poziomu wynagrodzenia pośredników finanso- wych. Wykonana analiza dotycząca wynagrodzeń może być przydatna w przyszłej działalno- ści regionalnego funduszu rozwoju, jako instytucji dystrybuującej środki finansowe na poziom pośredników, celem ich dalszego angażowania. Podsumowanie 13 CZĘŚĆ I. NOWE PRODUKTY FINANSOWE TWORZONE NA PODSTAWIE ŚRODKÓW ZWRACANYCH Z RPO WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO NA LATA 2007–2013 INSTRUMENTY INŻYNIERII FINANSOWEJ W RAMACH RPO WSL 2007–20133 W poprzedniej perspektywie wdrażania Polityki Spójności (lata 2007-2013) na poziomie regional- nym, w województwie śląskim część wsparcia pochodzącego ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007–2013 (RPO WSL 2007–2013) dystrybuowana była przy wykorzystaniu instrumentów finansowych (zwrotnych), ówcześnie nazywanych instru- mentami inżynierii finansowej. W ramach RPO WSL 2007–2013 instrumenty finansowe wdrażane były w poddziałaniu 1.1.1 „Dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł finansowania przedsiębior- czości”, oraz w poddziałaniu 6.2.3 „Rewitalizacja – Inicjatywa JESSICA”. Mechanizm dystrybu- cyjny wsparcia zwrotnego oparto na dwóch typach instrumentów: pożyczkach i poręczeniach. Z punktu widzenia zakresu niniejszego opracowania kluczowe znaczenie ma poddziałanie 1.1.1 RPO WSL 2007–2013, w którym wyasygnowano środki na wspieranie sektora MŚP (w for- mie instrumentów zwrotnych), realizowane poprzez pośredników finansowych wybranych przez Instytucję Zarządzającą w trybie konkursowym. Były to trzy fundusze pożyczkowe i fundusz poręczeniowy4: • Fundusz Górnośląski S.A. w Katowicach, • Agencja Rozwoju Regionalnego w Częstochowie S.A., • Agencja Rozwoju Lokalnego S.A. w Sosnowcu oraz • Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy Sp. z o.o. w Katowicach. Pośrednicy finansowi w poddziałaniu 1.1.1 RPO WSL 2007–2013 dystrybuowali wsparcie na poziom odbiorców ostatecznych (przedsiębiorców sektora MŚP) w postaci udzielanych (w oparciu o pozyskaną kapitalizację) pożyczek lub poręczeń. Produkty te miały różne para- metry, a oferowane były zarówno na warunkach rynkowych, jak i preferencyjnych. Skierowane były do przedsiębiorców sektora MŚP posiadających siedzibę lub prowadzących inwestycje na terenie województwa śląskiego. Na poziomie każdego pośrednika finansowego, mecha- nizm wyboru celów inwestycyjnych (odbiorców ostatecznych pożyczek / poręczeń) opisany był w odpowiednich dokumentach organizacyjnych poszczególnych pośredników (regula- miny pożyczkowe / poręczeniowe). Regulaminy te podlegały zatwierdzeniu przez Instytucję Zarządzającą RPO WSL 2007–2013. Umowy z pośrednikami finansowymi zawierano w 2010 roku. Ostatecznie, uwzględniając kwoty wsparcia przekazanego z RPO WSL oraz wyasygnowany wkład własny pośredników, ich wyposażenie kapitałowe na realizację projektów ukształtowało się na poziomie około 107 mln zł. Była to całkowita kwota przeznaczona do zaangażowania w ramach tzw. pierwszego obrotu. Do jesieni 2016 roku wszyscy pośrednicy finansowi zrealizowali swoje pierwotne zobowiąza- nia (realizacja pierwszego obrotu)5, wynikające z wygranych konkursów na dystrybucję instru- mentów finansowych, przechodząc kolejno do realizacji następnych obrotów. Ostatecznie, okres obowiązywania umów z pośrednikami wydłużony został do końca 2020, na mocy stosownych uchwał podjętych przez Zarząd Województwa Śląskiego6. Przyjęte rozwiązanie zapewniło moż- liwość kontynuowania działalności pożyczkowej i poręczeniowej, co odzwierciedla realizacja kolejnych obrotów pozyskanymi przez pośredników środkami finansowymi (uzupełnionymi z własnych zasobów w zakresie wymaganego wkładu własnego). 16 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Aktualnie, dwóch pośredników finansowych realizuje drugi obrót środków, a dwóch pozo- stałych obrót trzeci7. Całkowita liczba udzielonych pożyczek we wszystkich obrotach wynosi 520 (umowy pożyczkowe o wartości blisko 135 mln zł), a poręczeń 311 (umowy poręczeniowe o wartości ok. 67 mln zł). Stratowość udzielonych pożyczek i poręczeń jest niewielka i wynosi ok. 3,28% wartości udzielonych pożyczek oraz ok. 5,89% wartości udzielonych poręczeń.8 Można więc mówić o odpowiedniej efektywności zaangażowania środków przeznaczonych na instrumenty finansowe. Z końcem 2020 roku środki przekazane większości pośredników finansowych na mocy anek- sowanych umów podlegać będą stopniowemu zwrotowi, w celu ich dalszego wykorzystania przez województwo na cele związane ze wspieraniem sektora MŚP. Kwota do zwrotu oscylo- wać będzie na poziomie równowartości ok. 20 mln euro (ok. 85–90 mln zł). Proces ten będzie trwał ok 7 lat i zakończy się około 2027 roku. Środki te mogą być następnie przeznaczone na uruchomienie kolejnych instrumentów finansowych, uzupełniających paletę instrumen- tów finansowych, realizowanych na podstawie wsparcia z bieżącego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020. Kwestią do rozstrzygnięcia pozostaje forma instytucjonalna gospodarowania środkami zwróconymi, jak również rodzaje produk- tów finansowych, które mogłyby być tworzone i dystrybuowane w oparciu o środki zwrócone. INSTRUMENTY FINANSOWE W RPO WSL 2014–2020 Zastosowanie instrumentów finansowych jako formy transferu wsparcia przewidziano w obec- nie realizowanym Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Śląskiego na lata 2014– 2020 (RPO WSL 2014-2020). Wsparcie jest realizowane za pośrednictwem dwóch menadżerów funduszu funduszy. Europejski Fundusz Inwestycyjny (EFI) pełni taką rolę dla Działania 3.4 RPO WSL 2014–2020 „Dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł dofinansowania przedsiębiorczo- ści”. Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) pełni rolę menadżera dla Działania 4.2 „Efektywność energetyczna i odnawialne źródła energii w mikro-, małych i średnich przedsiębiorstwach”, Działania 7.5 „Wsparcie osób zamierzających rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej poprzez instrumenty finansowe” oraz Działania 10.4 „Poprawa stanu środowiska miejskiego”. Umowy z oboma menadżerami funduszy zostały zawarte 30 listopada 2016 roku. Na realizację wsparcia w formie instrumentów finansowych w ramach RPO WSL 2014–2020 alokowano kwotę 178,2 mln euro. Zestawienie instrumentów finansowych oferowanych w ramach RPO WSL 2014–2020 prezentuje Tabela 1. TABELA 1  Instrumenty finansowe w RPO WSL 2014–2020 Pośrednik finansowy oraz Lp. Instrument finansowy Podstawowe parametry wielkość wkładu RPO WSL Instrumenty dłużne – pożyczkowe • Odbiorcy ostateczni: MŚP posiadające siedzibę lub realizujące inwestycje na terenie województwa śląskiego. • Cel: finansowanie zapotrzebowania na kapitał obrotowy, wynikające z rozszerzenia działalności lub z potrzeby wzmocnienia podstawowej działalności, lub Fundusz Górnośląski S.A. z realizacji nowych projektów, lub z przechodzenia przez 1. Pożyczka na wsparcie w Katowicach przedsiębiorstwo na nowe rynki, lub na nowe rozwiązania. 110 mln zł • Wartość max. pożyczki od 200 tys. zł do 1 mln zł. • Okres spłaty: do 4 lat. • Karencja: do 6 miesięcy. • Oprocentowanie: na zasadach preferencyjnych – oprocentowanie równe 80% stopy referencyjnej KE. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 17 Pośrednik finansowy oraz Lp. Instrument finansowy Podstawowe parametry wielkość wkładu RPO WSL • Odbiorcy ostateczni: MŚP posiadające siedzibę lub realizujące inwestycję na terenie województwa śląskiego. • Cel: finansowanie inwestycji w rzeczowe środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne, związanych z rozszerzeniem działalności przedsiębiorstwa lub z realizacją nowych Fundusz Górnośląski S.A. projektów, lub z przechodzeniem przez przedsiębiorstwo na 2. Pożyczka na rozwój w Katowicach nowe rynki, lub na nowe rozwiązania. 110 mln zł • Wartość max. pożyczki: od 1 mln zł do 4 mln zł. • Okres spłaty: do 10 lat. • Karencja: do 18 miesięcy. • Oprocentowanie: na zasadach preferencyjnych – oprocentowanie równe 80% stopy referencyjnej KE. • Odbiorcy ostateczni: MŚP posiadające siedzibę lub realizujące inwestycje na terenie województwa śląskiego. • Cel: • Pożyczka rozwojowa: na finansowanie inwestycji w rzeczowe środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne związane • z rozszerzeniem działalności przedsiębiorstwa, • Pożyczka obrotowa: na finansowanie zapotrzebowania na kapitał obrotowy, Unijna Pożyczka Rozwój • Pożyczka inwestycyjno-obrotowa: na finansowanie Towarzystwo Śląska, w jej ramach inwestycji w rzeczowe środki trwałe oraz do 20% kwoty Inwestycji Społeczno jest udzielana pożyczka pożyczki na finansowanie zapotrzebowania na kapitał 3. -Ekonomicznych S.A. rozwojowa, pożyczka obrotowy (zakup surowców, materiałów lub towarów, w Warszawie obrotowa oraz powiązany z działalnością inwestycyjną i dalszą ekspansją 40 mln zł pożyczka inwestycyjna przedsiębiorstwa). • Wartość max. pożyczki: • pożyczka rozwojowa: od 50 tys. zł do 1 mln zł, • pożyczka obrotowa: od 50 tys. do 200 tys. zł, • pożyczka inwestycyjno-obrotowa: od 50 tys. zł do 1 mln zł. • Okres spłaty: do 3 lat (pożyczka obrotowa), do 7 lat (pożyczka rozwojowa i pożyczka inwestycyjno-obrotowa). • Karencja: do 3 lub 6 miesięcy. • Oprocentowanie: na zasadach preferencyjnych – oprocentowanie równe 1,6%. • Odbiorca ostateczny: MŚP posiadające siedzibę lub realizujące projekty na terenie województwa śląskiego. • Cel: brak danych. Kredyt z linii ESIF Bank Pekao SA 4. • Wartość max. kredytu. 17,5 mln zł. SILESIAa 172,5 mln zł • Okres spłaty: do 10 lat. • Karencja: brak danych. • Oprocentowanie: brak danych. • Odbiorcy ostateczni: pożyczka dla osób od 30 roku życia bezrobotnych i biernych zawodowo, w tym również znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy oraz osób odchodzących z rolnictwa i ich rodzin, tzw. ubogich pracujących, osób zatrudnionych na umowach krótkoterminowych, pracujących w ramach umów cywilno-prawnych oraz imigrantów (w tym osób polskiego pochodzenia) i reemigrantów, planujących uruchomić działalność gospodarczą na terenie województwa śląskiego. • Cel: budowa, rozbudowa, adaptacja lub remont Stowarzyszenie i modernizacja budynków i budowli produkcyjnych, Bielskie Centrum 5. Pożyczka na Start usługowych i handlowych, zakup maszyn i urządzeń, zakup Przedsiębiorczości oprogramowania informatycznego, licencji i innych praw 24,9 mln zł na dobrach niematerialnych, zakup surowców, materiałów, produktów oraz towarów związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą oraz wydatki na promocję działalności gospodarczej. • Wartość max. pożyczki: 120 tys. zł. • Okres spłaty: do 84 miesięcy • Karencja: do 12 miesięcy • Oprocentowanie: na warunkach korzystniejszych niż rynkowe, oprocentowanie 0,25% rocznie 18 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Pośrednik finansowy oraz Lp. Instrument finansowy Podstawowe parametry wielkość wkładu RPO WSL • Odbiorcy ostateczni: jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, podmioty, w których większość udziałów lub akcji posiadają jednostki samorządu terytorialnego lub ich związki • i stowarzyszenia, podmioty działające na zlecenie jednostek samorządu terytorialnego wybrane zgodnie z prawem zamówień publicznych, kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych, organizacje pozarządowe, jednostki zaliczane do sektora finansów publicznych (niewymienione wyżej), spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe, TBS-y, przedsiębiorcy, instytucje kultury, Lokalne Grupy Działania, porozumienia ww. podmiotów, podmioty działające w Bank Gospodarstwa Pożyczka 6. oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym (tzw. Krajowego rewitalizacyjna projekty hybrydowe). 193,3 mln zł • Cel: finansowanie kompleksowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych, które wynikają bezpośrednio z obowiązujących programów rewitalizacji. Celem programów jest przywracanie do życia zdegradowanych społecznie, gospodarczo • i środowiskowo obszarów, w tym nadanie im nowej lub wznowienie starej funkcji. • Wartość max. pożyczki: 50 mln zł. • Okres spłaty: do 20 lat. • Karencja: do 12 miesięcy. • Oprocentowanie: na warunkach preferencyjnych, od 0,3% rocznie, w zależności od wielkości tzw. efektu społecznegob. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego i informacji na stronach internetowych pośredników finansowych. a W przypadku tego instrumentu zakres dostępnych danych o jego charakterystykach jest bardzo ubogi, stąd też i opis jest bardzo skrótowy, zob. https://www.pekao.com.pl/male-i-srednie-firmy/Oferta-unijna/ESIF-SILESIA.html b Oprocentowanie ma wynosić nie mniej niż 0,2 stopy referencyjnej NBP (obecnie 1,5% rocznie) i nie mniej niż 0,25%. ANALIZA MOŻLIWYCH ROZWIĄZAŃ DLA NOWYCH INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH Paleta produktów finansowych przedstawionych w Tabeli 1 stanowi kontekst dla zaprojekto- wania produktów finansowych, których wdrażanie posłuży do zagospodarowania środków finansowych zwracanych z instrumentów inżynierii finansowej RPO WSL 2007–2013. Kluczowe wnioski, istotne dla projektowania parametrów nowych produktów finansowych zasilanych środkami z poprzedniej perspektywy są następujące: • W przeciwieństwie do innych regionów, w ramach RPO WSL 2014–2020 oferowane są także produkty przeznaczone na finansowanie celów obrotowych (chociaż z pewnymi istotnymi ograniczeniami). W związku z tym, aby minimalizować ryzyko konkurencji z instrumentami oferowanymi w ramach obecnego okresu finansowania, nie wydaje się zasadne proponowa- nie na bazie środków 2007–2013 instrumentów finansowych skierowanych na cele obrotowe. • Analogicznie, oferta pożyczek w ramach RPO WSL 2014-2020, skierowanych do osób rozpoczy- nających działalność gospodarczą, wydaje się zaspokajać potrzeby tej grupy ostatecznych odbiorców. Stąd też nie wydaje się konieczne proponowanie nowych instrumentów w tej sferze. • W porównaniu do większości innych regionów, maksymalne wartości pożyczek są wysokie. Z jednej strony można to oceniać pozytywnie, dzięki temu bowiem firmy o dużych potrze- bach będą mogły skorzystać z dostępnego finansowania, z drugiej jednak, powstają wątpli- wości, czy kredyty o wartości kilku, czy też kilkunastu milionów złotych, bez bardzo ściśle określonego celu9, faktycznie wypełniają istniejącą lukę finansowania. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 19 • Produkty finansowe mają dość ogólny charakter, z wyjątkiem pożyczek dla osób rozpoczy- nających działalność gospodarczą oraz pożyczek rewitalizacyjnych. Jest to podobna sytu- acja do innych regionów, jeżeli chodzi o wsparcie w ramach Priorytetu Inwestycyjnego 3c Europejskich Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych. Sposobem na odróżnienie instru- mentów finansowych tworzonych na bazie środków z poprzedniej perspektywy od tych wdrażanych ze środków 2014-2020 może być zatem proponowanie produktów o bardziej wyspecjalizowanym charakterze. Wnioski z wywiadów z interesariuszami instrumentów finansowych Z wywiadów z interesariuszami instrumentów finansowych (przedsiębiorcy oraz przedstawi- ciele organizacji przedstawicielskich biznesu), a także z przedstawicielami pośredników finan- sowych w województwie śląskim płyną następujące wnioski dotyczące funkcjonowania obec- nie oferowanych instrumentów (zarówno udostępnianych na podstawie środków pochodzących z RPO WSL 2007–2013, jak i obecnego RPO WSL 2014–2020. Badani przedstawiciele pośredników finansowych wskazywali na następujące kwestie związane z ofertą instrumentów finansowych w oparciu o środki publiczne. Przede wszystkim zwracano uwagę na to, że oferta funduszy pożyczkowych w znacznym stopniu ma charakter komplemen- tarny wobec oferty komercyjnej. Do funduszy pożyczkowych trafiają bowiem często osoby, które preferują bezpośredni kontakt z przedstawicielem instytucji finansowej, który pomoże w przy- gotowaniu wniosku i doradzi, czy ma on szansę na uzyskanie akceptacji (co jest coraz rzadsze w bankach). Dodatkowo, zdaniem części badanych, procedury w wielu funduszach są bardziej przyjazne, a decyzje podejmowane są szybciej. Fundusze pożyczkowe nie są też „krępowane” prawem bankowym i wewnętrznymi regulacjami, dzięki czemu mogą udzielać pożyczki fir- mom, które w minionym roku odnotowały stratę, ale mają dobre perspektywy (banki najczę- ściej w przypadku mniejszych firm odmawiają w takich sytuacjach finansowania). Fundusze pożyczkowe reprezentują również bardziej zindywidualizowane podejście do klienta. Obecnie popyt na pożyczki udzielane przez fundusze jest znaczący, chociaż można odnotować nieco mniejsze zainteresowanie ze strony osób rozpoczynających działalność gospodarczą. Ze względu na niskie bezrobocie w Polsce takich osób jest znacząco mniej niż w poprzednich latach, kiedy bezrobocie było wyższe. Osoby odchodzące z sektorów tradycyjnych także rzadko aplikują do funduszy pożyczkowych, ponieważ zazwyczaj szukają pracy na etacie. Przedstawiciele kilku funduszy wskazywali, że dla części firm poważnym problemem jest nadal zapewnienie odpowiednich zabezpieczeń10. Z tego powodu fundusze nie udzielają finansowania niektórym firmom. Oferta Śląskiego Regionalnego Funduszu Poręczeniowego (ŚRFKP) wprawdzie jest dostępna, ale jej istotną wadą jest zmienny poziom prowizji, w zależności od oceny klienta, co jest poważnym problemem, szczególnie dla instytucji bankowych (nie są ona bowiem w sta- nie poinformować klienta, jaki jest koszt poręczenia i jaki będzie łączny koszt pozyskania kredytu z poręczeniem). Wyzwaniem z punktu widzenia pośredników jest ograniczona rozpoznawalność ich instytucji i całego sektora funduszy pożyczkowych wśród przedsiębiorców oraz mylenie funduszy udzie- lających pożyczek z udziałem środków publicznych z funduszami stricte komercyjnymi o bar- dzo wysokim oprocentowaniu pożyczek. Dodatkowo, promocja oferty pożyczkowej w ramach RPO WSL 2014–2020 również wydaje się niewystarczająca. Problem ten ma charakter systemowy i nie pojawia się tylko w województwie śląskim, dotyczy zresztą zarówno funduszy pożyczkowych, jak i funduszy poręczeniowych, występował on też w okresie 2007-2013. Celowe byłoby zatem zapewnienie stosownych informacji i prowadzenie działań informacyjno-promocyjnych, dotyczących wszelkiej oferty instrumentów finansowych z udziałem środków publicznych .11 20 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Pewnym problemem jest także to, że brak jest (poza zjazdami Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych i spotkaniami organizowanymi przez Instytucję Zarządzającą RPO WSL) okazji do spotkań przedstawicieli funduszy działających w regionie i wymiany doświadczeń. Zwracano także uwagę na znaczne osłabienie instytucji otoczenia biznesu oraz tego, że po likwidacji sieci Krajowego Systemu Usług (KSU) i Punktów Konsultacyjnych mikro- i małe firmy mają utrud- niony dostęp do prostych i niedrogich usług doradczych i informacyjnych. W regionie i w całym kraju brakuje prężnie działającej i skoordynowanej sieci instytucji otoczenia biznesu. Pośrednicy zaangażowani w realizację projektów w ramach RPO WSL 2014–2020 wskazywali, że przyjęcie przez Europejski Fundusz Inwestycyjny zasady, że koszty zarządzania nie mogą przekraczać limitów sugerowanych przez Rozporządzenie 480/2104 powoduje, że realizacja pro- jektów finansowanych z RPO 2014-2020 jest mało opłacalna. Ta kwestia oraz wymóg wniesienia znaczącego wkładu własnego powodowały, że kilka funduszy nie było zainteresowanych peł- nieniem roli pośrednika finansowego w ramach obecnego okresu programowania12. Jeżeli chodzi o produkty, które mogą być oferowane na bazie środków RPO WSL 2007–2013,to wska- zywano, że można oczekiwać wysokiego popytu na pożyczki obrotowe (odrębną kwestią jest decyzja czy i ewentualnie pod jakimi warunkami uruchamiać taki instrument) oraz, że dużym zainteresowaniem powinny się cieszyć pożyczki na zakup nieruchomości, przy czym ze względu na ich specyfikę powinny one mieć stosunkowo długą zapadalność. Respondenci wyrażali zróżnicowane opinie, jeżeli chodzi o ewentualne pożyczki na wspiera- nie podmiotów działających w sferze turystyki, zdaniem części z nich tego typu wydatki można finansować z produktów o charakterze ogólnym. Zdaniem innych osób, w tym przedstawiciela funduszu ulokowanego w południowej części województwa (gdzie turystyka jest dobrze rozwi- nięta), tego rodzaju produkty są uzasadnione i warto by je uruchamiać. Część badanych podkreślała zasadność uruchomienia pożyczek na wkład własny do projektów europejskich. Brak wkładu jest barierą dla części firm, szczególnie tych o niskiej kapitalizacji. Benchmarki – nowe produkty finansowe – doświadczenia wybranych województw (pomorskie i dolnośląskie) W kilku województwach, w których powołano regionalne fundusze rozwoju, uruchamiane są nowe produkty finansowe, które bazują na środkach pochodzących z poszczególnych RPO z okresu 2007–2013. Opracowaniem takich produktów (bezpośrednio czy przez outsourcing) zajmuje się przeważnie personel funkcjonującego w województwie funduszu rozwoju. Generalnie, podstawowym założeniem uruchamiania takich produktów jest minimalizowa- nie konkurencji z instrumentami finansowymi oferowanymi w ramach regionalnych progra- mów operacyjnych na lata 2014–2020. Tego typu podejście jest realizowane w dwojaki sposób: • poprzez uruchamianie produktów mających finansować rodzaje wydatków kwalifiko- walnych, niemożliwych do sfinansowania w ramach RPO 2014-2020 lub też możliwych do finansowania tylko w bardzo ograniczonym stopniu. Przykładami tego typu produk- tów są pożyczki obrotowe lub też pożyczki na zakup nieruchomości, • poprzez uruchamianie produktów o charakterze „niszowym”, skierowanych do potencjal- nie ograniczonego kręgu odbiorców. Przykładami tego typu rozwiązań mogą być pożyczka na zatrudnienie (przeznaczona na finansowanie poszukiwania pracowników, a następnie wszelkich kosztów związanych z ich przygotowaniem do pracy, a dla pracowników spoza danego miasta / spoza Polski także na zapewnienie mieszkania oraz pokrycie innych nie- zbędnych kosztów relokacji etc.), czy też pożyczka turystyczna, skierowana do podmiotów działających w branży turystycznej i borykających się z problemem sezonowości. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 21 Spośród działających w Polsce regionalnych funduszy rozwoju, Pomorski Fundusz Rozwoju Sp. z o.o. oraz Dolnośląski Fundusz Rozwoju Sp. z o.o. uważane są za instytucje, które wypracowują najwięcej interesujących rozwiązań produktowych i zasad współpracy z pośrednikami finanso- wymi. Niezależnie od rozwiązań strukturalnych (które są przedstawione w rozdziale poświę- conym modelowi zarządzania środkami pochodzącymi z instrumentów inżynierii finansowej z okresu 2007–2013), oba te fundusze uruchomiły wiele produktów finansowych, które obecnie są wdrażane przez liczną grupę pośredników finansowych. Pośrednicy ci zostali wybrani w dro- dze przetargów. Tabela 2 prezentuje instrumenty finansowe, które trafiły na rynek w wyniku przeprowadzonych przez oba ww. fundusze przetargów. TABELA 2  Instrumenty finansowe uruchomione przez Pomorski Fundusz Rozwoju Liczba Alokacja na pośredników Nazwa instrument oferujących Lp. instrumentu Ogólna charakterystyka w mln zł produkt Województwo pomorskie Pożyczka o wartości do 250 tys. zł, dostępna dla mikro- i małych przedsiębiorstw z terenu województwa pomorskiego, z wyłączeniem części Obszaru Metropolitalnego Gdańska-Gdyni- 1 Mała pożyczka 30 5 Sopotu. Cele inwestycyjno-obrotowe (do 20% na cele obrotowe). Oprocentowanie rynkowe, a dla firm typu start-up preferencyjne. Zapadalność do 60 miesięcy. Pożyczka o wartości do 750 tys. zł, udzielana na okres do 72 miesięcy, dla mikro- i małych firm, realizujących Pożyczka przedsięwzięcia w zakresie usług czasu wolnego, w tym 2 55 3 turystyczna na działalność turystyczną, kulturalną, gastronomiczną i rehabilitacyjno-leczniczą, oprocentowanie rynkowe, możliwość określenia sezonowego systemu spłat (karencji w trakcie spłaty). Pożyczka dla firm sektora MŚP, w maksymalnej wysokości 300 tys. zł, nie więcej niż 100 tys. na jednego pracownika, zapadalność do 60 miesięcy, możliwość karencji w trakcie Pożyczka na 3 spłacania, pożyczka oprocentowana preferencyjnie (50% stopy 10 2 zatrudnienie bazowej). Pożyczka przeznaczona na wszelkie wydatki związane z poszukiwaniem i pozyskaniem pracowników, ich zatrudnieniem, szkoleniem, ewentualną relokacją etc. Pożyczka w wysokości do 750 tys. zł, na okres do 84 miesięcy z możliwością rocznej karencji w spłacie rat kapitałowych dla Pożyczka 4 firm z sektora MŚP, na cele inwestycyjne lub inwestycyjno- 15 1 eksportowa obrotowe przyczyniające się do rozpoczęcia lub zwiększenia skali działalności eksportowej, udzielana na warunkach rynkowych. Pożyczka w wysokości do 1,5 mln zł, na okres do 120 miesięcy z możliwością rocznej karencji w spłacie rat kapitałowych, dla firm z sektora MŚP na Pożyczka na zakup 5 cele inwestycyjne związane z zakupem nieruchomości 25 1 nieruchomości zlokalizowanych na terenie województwa pomorskiego lub jej przystosowaniem do potrzeb rozwoju własnej działalności gospodarczej, udzielana na warunkach rynkowych. Reporęczenie obejmuje poręczenia, dotyczące kredytów odnawialnych lub nieodnawialnych przeznaczonych na cele obrotowe przyczyniające się do rozwoju mikro-, małego Poręczenie lub średniego przedsiębiorstwa na terenie województwa 6 z reporęczeniem pomorskiego. Poręczenia mogą być udzielane na warunkach 30 1 PFR rynkowych lub preferencyjnych jako pomoc de minimis. Reporęczenie obejmuje do 80% kwoty udzielonych poręczeń. Maksymalna wartość jednostkowego poręczenia objętego reporęczeniem wynosi 1 mln zł. Województwo dolnośląskie Pożyczka dla firm z sektora MŚP na wydatki bieżące Regionalna 80 z wyłączeniem nakładów na rzeczowe aktywa trwałe 1 pożyczka oraz II edycja 4 oraz wartości niematerialne i prawne, udzielana na warunkach obrotowa 40 rynkowych na okres do 3 lat. Pożyczka dla firm sektora MŚP na wydatki inwestycyjne Duża regionalna oznaczające ponoszenie nakładów na rzeczowe aktywa trwałe 2 pożyczka oraz wartości niematerialne i prawne z wyłączeniem zakupu 40 5 inwestycyjna nieruchomości, oprocentowana rynkowo, o wartości do 1,5 mln zł, na okres do 5 lat. 22 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Liczba Alokacja na pośredników Nazwa instrument oferujących Lp. instrumentu Ogólna charakterystyka w mln zł produkt Pożyczka w wysokości do 1,5 mln zł, na okres do 15 lat, na zakup Regionalna nieruchomości i gruntów położonych na terenie Dolnego Śląska, 3 pożyczka 80 5 na cele związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. hipoteczna Pożyczka dla firm sektora MŚP, oprocentowana rynkowo. Oferta spółki „DFR inwestycyjny” jest realizowana na zasadach rynkowych i polega na inwestowaniu kapitału w różnego rodzaju Wejścia 4 przedsięwzięcia firm z sektora MŚP. Spółka oferuje zarówno b.d. 1 kapitałowe finansowanie kapitałowe, jak i finansowanie dłużne, a także finansowanie typu mezzanine finance. Reporęczenie obejmujące: a) poręczenia kredytu/pożyczki obrotowej; b) poręczenia wadialne; c) poręczenia leasingu operacyjnego; d) poręczenie transakcji faktoringowych obejmujących (i) niewymagalne należności krajowe; (ii) należności jawne; (iii) 5 Reporęczenie 20 1 należności których maksymalny termin należności wynosi max. 120 dni. Maksymalna wartość poręczeń zabezpieczonych reporęczeniem dla jednego MŚP wynosi 1,5 mln zł, a maksymalny udział reporęczenia w poręczeniu wynosi 80%. Maksymalny okres obowiązywania reporęczenia to 60 miesięcy. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji na stronach internetowych Pomorskiego Funduszu Rozwoju (http://www.pfr.pomorskie.eu/) i Dolnośląskiego Funduszu Rozwoju (https://www.dfr.org.pl/). Porównanie danych w Tabeli 2 wskazuje, że oba województwa przyjęły inne podejścia. Województwo pomorskie koncentruje się bardziej na instrumentach niszowych, skierowanych do poszczegól- nych typów firm, jedynymi instrumentami skierowanymi do szerokiego grona przedsiębiorców są mała pożyczka oraz reporęczenia kredytów obrotowych. Z kolei województwo dolnośląskie pre- feruje produkty uniwersalnego zastosowania, skierowane do szerokich kręgów przedsiębiorców. Warto podkreślić następujące kwestie: • w województwie pomorskim i dolnośląskim mamy do czynienia z pojawieniem się pro- duktów ukierunkowanych na zakup nieruchomości. Jest to związane z obowiązywaniem w ramach RPO 2014–2020 poważnych ograniczeń, jeżeli chodzi o możliwości finansowania tego typu wydatków (do 10% kwoty całkowitych wydatków kwalifikowalnych). Jednocześnie zaś, ze względu na trwającą koniunkturę gospodarczą, wiele firm planuje lub realizuje wła- śnie inwestycje w nieruchomości, • pojawienie się w obu regionach produktów obrotowych, które – analogicznie – w ograni- czonym stopniu mogą być oferowane ze środków europejskich13. W wypadku wojewódz- twa dolnośląskiego są to zarówno produkt pożyczkowy, jak i poręczeniowy, a w wypadku województwa pomorskiego – przynajmniej jak dotąd – wyłącznie produkt poręczeniowy, • zaprojektowanie w obu regionach instrumentów wspierających ofertę poręczeniową za pomocą reporęczeń. Jest to o tyle interesujące, że działalność poręczeniowa na szcze- blu lokalnym i regionalnym znajduje się raczej „w odwrocie”, przede wszystkim ze względu na atrakcyjną ofertę gwarancyjną pochodzącą ze szczebla centralnego (zapewnianą przez Bank Gospodarstwa Krajowego). Tym niemniej, instrumenty reporęczeniowe (niemożliwe do zastosowania na bazie funduszy okresu 2014–2020, ze względu na wymóg przepływu środków) są dość powszechnie uznawane za trafnie zaprojektowany mechanizm, znacząco redukujący ryzyko ponoszone przez fundusze poręczeniowe. Niestety, poważnym ograni- czeniem tego instrumentu jest to, że sprawdzają się one najlepiej w sytuacji, w której mamy do czynienia ze znaczną kapitalizacją sektora funduszy poręczeniowych. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 23 Nowe instrumenty finansowe – oczekiwania przedsiębiorców W celu oszacowania popytu na konkretne instrumenty finansowe i przy współpracy ze Śląskim Centrum Przedsiębiorczości (SCP), przeprowadzono wśród osób odwiedzających stronę inter- netową SCP ankietę na temat ich preferencji i oczekiwań odnośnie instrumentów finansowych uruchamianych na bazie środków finansowych RPO WSL 2007–2013.Ze względu na ograniczoną liczbę respondentów (całkowita liczba: 23) jej wyników nie można traktować jako opartych na reprezentatywnej próbie, a raczej jako sugestie dotyczące możliwych kierunków wsparcia które mają jakościowy charakter. Wykresy przedstawione w tym rozdziale prezentują wybrane odpowiedzi z tej ankiety. WYKRES 1  Jakich produktów finansowych brakuje w ofercie banków i funduszy pożyczkowych? Kredytów i pożyczek bez zabezpieczeń lub z minimalnymi wymogami, jeżeli chodzi 9 8 3 3 o zabezpieczenia Produktów o długiej zapadalności (o długim / bardzo długim okresie spłaty) 8 8 3 4 Produktów dostosowanych do sezonowości biznesu (odpowiednie i elastycznie ustalane okresy karencji 6 11 2 4 w spłacie rat kapitałowych) Produktów „mieszanych” 4 14 3 2 (na cele obrotowo-inwestycyjne) 0 4 8 12 16 20 24 Liczba przedsiębiorców Zdecydowanie brakuje Raczej brakuje Raczej nie brakuje Nie wiem / trudno powiedzieć Źródło: ankieta CAWI; przedsiębiorcy odwiedzający stronę internetową Śląskiego Centrum Przedsiębiorczości, dane pokazują liczbę przedsiębiorców wybierających daną odpowiedź. Badani przedsiębiorcy wskazują, że potrzebne jest uruchomienie produktów finansowych o dłu- gim okresie spłaty, a także produktów dostosowanych do sezonowości danej branży (oba są zapro- ponowane w sekcji 1.3.4). Pozytywnie są też postrzegane produkty na cele obrotowo-inwestycyjne, a także produkty o minimalnych wymogach dotyczących zabezpieczenia. Przedsiębiorcy mieli też możliwość wyrazić opinię o konkretnych produktach finansowania dłużnego jednak ze względu na specyfikę ankiety, szczegółowe opisanie ich parametrów nie było możliwe. Wykres 2 przedstawia wyniki, uszeregowane od instrumentów cieszących się potencjalnie największym zainteresowaniem (udział respondentów bardzo i raczej zaintere- sowanych danym instrumentem). Na pierwszym miejscu, jeśli chodzi o zainteresowanie (łącznie odpowiedzi zdecydowanie i raczej tak) plasuje się pożyczka na sfinansowanie wkładu własnego w ramach projektów finan- sowanych ze środków europejskich (jest ona rekomendowanym instrumentem w dalszej czę- ści raportu). Dwa kolejne to typowe instrumenty finansujące cele obrotowe oraz cele inwesty- cyjne, dość powszechnie dostępne zarówno w ofercie sektora bankowego, jak i pozabankowych funduszy pożyczkowych. Potencjalnie znaczącym zainteresowaniem cieszy się także pożyczka na wdrażanie wyników prac badawczo-rozwojowych (tego typu projekty można jednak, jak się wydaje, sfinansować za pomocą standardowych instrumentów dłużnych), a także pożyczka na zakup lub modernizację nieruchomości (opisana w dalszej części). Niewielki poziom zainteresowania pożyczką skierowaną dla firm działających w sektorze tury- stycznym można tłumaczyć „niszowością” tego produktu oraz ograniczoną liczbą responden- tów ankiety – prawdopodobnie wśród odpowiadających na ankietę było bardzo niewiele firm prowadzących działalność w sferze turystyki14. Biorący w ankiecie przedsiębiorcy udzielili też odpowiedzi na temat, które elementy związane z konkretnym instrumentem finansowym lub procesem jego pozyskiwania są dla nich najważ- niejsze. Wykres 3 prezentuje te odpowiedzi. 24 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim WYKRES 2  Czy był/a/by Pan / Pani zainteresowany/a skorzystaniem z następujących produktów pożyczkowych lub kredytowych? Pożyczka inwestycyjna (na wszelkie wydatki inwestycyjne - odtworzeniowe, jak 7 5 7 2 2 i rozwojowe) Pożyczka na sfinansowanie wkładu własnego w ramach projektów finansowanych 5 9 5 3 1 ze środków europejskich Pożyczka / kredyt na zakup lub modernizację 5 nieruchomości dla celów gospodarczych 6 7 4 1 Pożyczka na prefinansowanie projektów 5 finansowanych ze środków europejskich 6 6 3 3 Pożyczka obrotowa (na wszelkie wydatki związane 4 z potrzebami bieżącymi) 10 5 3 1 Pożyczka / kredyt na finansowanie wdrożenia 4 wyników prac badawczo-rozwojowych 7 7 4 1 Pożyczka na sfinansowanie działalności eksportowej, 4 4 6 8 1 w tym nawiązywanie współpracy z zagranic Pożyczka / kredyt na sfinansowanie działalności 2 4 10 6 1 badawczo-rozwojowej Pożyczka dla branży turystycznej z okresowymi karencjami w spacie kapitału 2 1 6 11 3 0 4 8 12 16 20 24 Liczba przedsiębiorców Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie wiem / trudno powiedzieć Źródło: ankieta CAWI; przedsiębiorcy odwiedzający stronę internetową Śląskiego Centrum Przedsiębiorczości, dane pokazują liczbę przedsiębiorców wybierających daną odpowiedź. WYKRES 3  Jakie są najważniejsze czynniki brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o skorzystaniu z konkretnej oferty finansowania dłużnego (pożyczki lub kredytu)? Wysokość oprocentowania 17 5 1 Wysokość inanych opłaat (prowizji etc.) 15 7 1 Wymogi dotyczące zabezpieczenia finansowania 13 7 2 1 Możliwość atwienia jak największej liczby 10 6 3 1 3 formalności drogą elektroniczną Szybkość podejmowania decyzji 9 10 2 2 o udzieleniu finansowania Maksymalna zapadalność finansowania 8 8 7 (maksymalny czas na jaki można je zaciągnąć) Wsparcie informacyjne w ustaleniu dostępnych produktów finansowych w bankach / funduszach 8 8 4 2 1 pożyczkowych Poziom skomplikowania i czasochłonności dokumentacji wymaganej 6 12 1 2 2 do pozyskania finansowania Doradztwo w zakresie oceny adekwatności produktów finansowych w związku 6 7 7 2 1 z potrzebami firmy 0 4 8 12 16 20 24 Liczba przedsiębiorców Bardzo ważne Ważne Przeciętnie ważne Mało ważne Bardzo mało ważne Źródło: ankieta CAWI; przedsiębiorcy odwiedzający stronę internetową Śląskiego Centrum Przedsiębiorczości, dane pokazują liczbę przedsiębiorców wybierających daną odpowiedź. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 25 Kluczowe znaczenie dla przedsiębiorców mają koszty związane z korzystaniem z finansowania, w postaci oprocentowania oraz innych opłat. Ważne są także wymogi związane z zabezpiecze- niem, a także ewentualna możliwość załatwiania formalności drogą elektroniczną (obie kwe- stie omawiane są w dalszej części raportu). Propozycje nowych produktów finansowych wdrażanych w oparciu o środki zwracane z RPO WSL 2007–2013 Poniżej zaprezentowane są propozycje instrumentów finansowych, które mogą być wdrażane na bazie środków pochodzących z instrumentów inżynierii finansowej realizowanych w ramach RPO WSL 2007–2013. Przy projektowaniu instrumentów opierano się na następujących założeniach: • proponowane instrumenty powinny w jak najmniejszym stopniu konkurować z produk- tami wdrażanymi w ramach RPO WSL 2014–2020, • instrumenty te powinny odpowiadać na potrzeby zgłaszane przez firmy sektora MŚP z woje- wództwa śląskiego, a także uwzględniać specyfikę regionalną, • wykorzystano doświadczenia innych województw, uruchamiających ofertę finansowa- nia dłużnego na bazie środków pochodzących z regionalnych programów operacyjnych okresu 2007–2013. Tabele 3, 4 i 5 przedstawiają skrócone metryki trzech produktów finansowych. Instrument 1—po- życzka na zakup nieruchomości (Tabela 3) jest odpowiedzią na obowiązujące w ramach Polity- ki Spójności 2014–2020 ograniczenie możliwości finansowania wydatków na zakup nierucho- mości. Zgodnie z obowiązującymi regułami dopuszcza się możliwość sfinansowania tego typu wydatków w wysokości nie większej niż 10% całej kwoty wydatków kwalifikowalnych15. Stąd też w wielu regionach (np. województwo dolnośląskie, czy województwo łódzkie) są uruchamia- ne instrumenty finansowe ukierunkowane na finansowanie zakupu nieruchomości przezna- czonej na cele gospodarcze. TABELA 3  Pożyczka na zakup nieruchomości Lp. Instrument 1 – pożyczka na zakup nieruchomości A. Parametry ogólne Mikro-, mali i średni przedsiębiorcy posiadający siedziby lub prowadzący A1; Odbiorca ostateczny działalność gospodarczą w województwie śląskim. Wariant: tylko mikro- i mali przedsiębiorcy. A2. Kwota pożyczki Do 1,5 mln zł. Cele inwestycyjne związane z zakupem nieruchomości (wariant: tylko nieruchomości niezabudowanea), zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego lub ich adaptacją do potrzeb rozwoju własnej działalności gospodarczej (finansowanie zakupu nieruchomości, robót A3. Przeznaczenie (cel finansowania) budowlanych, prac konserwatorskich i restauratorskich oraz innych wydatków związanych z realizowanym procesem inwestycyjnym np. podłączenie odpowiednich mediów). Wariant: z wyłączeniem działalności deweloperskiej (nieruchomość na sprzedaż / wynajem) A4. Okres spłaty Do 15 lat. A5. Wymagany udział własny pożyczkobiorcy 15% wartości pożyczki. A6. Inne – B. Parametry kosztowe i warunki spłaty Na warunkach rynkowych – na poziomie odpowiedniej stopy referencyjnej ustalonej przez pośrednika finansowego zgodnie ze stosowaną przez pośrednika metodyką oceny ryzyka oraz B1. Oprocentowanie z uwzględnieniem zaleceń wynikających z Komunikatu Komisji dotyczącego ustalania stóp referencyjnych i dyskontowychb – powiększonej o 1 punkt procentowy (100 punktów bazowych). Obecnie oprocentowanie to wynosiłoby zatem co najmniej 3,87% w skali rocznej. 26 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Lp. Instrument 1 – pożyczka na zakup nieruchomości Brak prowizji, wynagrodzenie pośrednika finansowego pochodzi Prowizje pobierane przez pośrednika B2. w całości z wynagrodzenia za zarządzanie, ustalonego w drodze finansowego konkurencyjnego przetargu. B3. Zasady spłaty Do 18 miesięcy karencji w spłacie rat kapitałowych. B4. Inne – C. Zabezpieczenia Weksel własny in blanco oraz hipoteka nieruchomości, będącej C1. Podstawowe przedmiotem finansowania, a do czasu jej ustanowienia ubezpieczenie pożyczki. Według decyzji pośrednika finansowego – zgodnie ze stosowaną C2. Dodatkowe metodyką zabezpieczania pożyczek. D. Inne – organizacyjne Jeden przedsiębiorca może skorzystać z takiej pożyczki tylko D1. Zaangażowanie jednokrotnie c D2. Limit szkodowości 15% kwoty wypłaconych pożyczek. D3. Inne – Źródło: Opracowanie własne. a Najnowsze wyjaśnienia Komisji Europejskiej wydają się dopuszczać finansowanie zakupu nieruchomości niezabudowanych, o ile istnieje taka potrzeba (luka finansowa) o i ile zostanie to przewidziane w odpowiedniej ocenie ex- ante instrumentów finansowych lub jej aktualizacji. bKomunikat Komisji w sprawie zmiany metody ustalania stóp referencyjnych i dyskontowych, 19.01.2008 (2008/C 14/02). c Chodzi o to, aby z tego dość atrakcyjnego instrumentu mogła skorzystać znaczna grupa odbiorców ostatecznych. W sytuacji niewielkiego zainteresowania produktem z tego warunku można zrezygnować. Instrument 2 – pożyczka turystyczna (Tabela 4) przeznaczona jest na wspieranie podmiotów działających w szeroko rozumianej branży turystycznej, które na przykład z powodu sezono- wości prowadzonej działalności oraz ryzyk związanych z wpływem czynników atmosferycz- nych, mogą mieć problemy z pozyskaniem kredytów bankowych. Wprawdzie samo wojewódz- two śląskie nie jest uznawane za region o szczególnym potencjale turystycznym, to jednak jego część południowa (Beskid Mały, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki) ma duże walory turystyczne, podobnie jak i obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Ponadto w części regionu pewne zna- czenie odgrywa tzw. turystyka pielgrzymkowa (Częstochowa, Piekary Śląskie) lub tzw. tury- styka przemysłowa. TABELA 4  Pożyczka turystyczna Lp. Instrument 2 – pożyczka turystyczna A. Parametry ogólne Mikro-, mali i średni przedsiębiorcy posiadający siedziby lub prowadzący działalność gospodarczą w województwie śląskim w  sferze turystyki. A1. Odbiorca ostateczny Wariant: tylko mikro- i mali przedsiębiorcy. Wariant: Mikro-, mali i średni przedsiębiorcy prowadzący działalność w ramach określonych działów i sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD)a A2. Kwota pożyczki Do 500 000 zł. Cele inwestycyjne lub inwestycyjno-obrotowe, przyczyniające się do rozwoju przedsiębiorstwa ukierunkowane na rozwój turystyki w województwie śląskim, w tym w szczególności prowadzące do: wprowadzenia nowych usług / produktów, poszerzenia oferty usług / produktów, A3. Przeznaczenie (cel finansowania) podniesienia jakości, standardu usług / produktów, podniesienia kompleksowości oferty usług / produktów, wydłużenia sezonu turystycznego. Finansowanie kapitału obrotowego możliwe do wysokości 20% wartości pożyczki. A4. Okres spłaty Do 84 miesięcy A5. Wymagany udział własny pożyczkobiorcy 10% wartości pożyczki. Możliwość zastosowania elastycznego harmonogramu spłat rat A6. Inne kapitałowych, dostosowanego do ewentualnej sezonowości działalności prowadzonej przez pożyczkobiorcę. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 27 Lp. Instrument 2 – pożyczka turystyczna B. Parametry kosztowe i warunki spłaty Na warunkach rynkowych – na poziomie odpowiedniej stopy referencyjnej ustalonej przez pośrednika finansowego zgodnie ze stosowaną przez pośrednika metodyką oceny ryzyka oraz B1. Oprocentowanie z uwzględnieniem zaleceń wynikających z Komunikatu Komisji dotyczącego ustalania stóp referencyjnych i dyskontowychb. Obecnie oprocentowanie to wynosiłoby zatem co najmniej 2,87% w skali rocznej. Brak prowizji, wynagrodzenie pośrednika finansowego pochodzi Prowizje pobierane przez pośrednika B2. w całości z wynagrodzenia za zarządzanie, ustalonego w drodze finansowego konkurencyjnego przetargu. B3. Zasady spłaty Do 18 miesięcy karencji w spłacie rat kapitałowych B4. Inne – C. Zabezpieczenia C1. Podstawowe Weksel własny in blanco. Według decyzji pośrednika finansowego – zgodnie ze stosowaną C2. Dodatkowe metodyką zabezpieczania pożyczek. D. Inne – organizacyjne D1. Zaangażowanie – D2. Limit szkodowości 20% kwoty wypłaconych pożyczek. D3. Inne – Źródło: Opracowanie własne. a Takie rozwiązanie zostało zastosowane na przykład w ramach „Pożyczki na rozwój turystyki”, oferowanej ze środków pochodzących z Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013 w ramach 5 województw Polski Wschodniej. Jego zaletą jest jednoznaczność, jego wadą zaś ograniczony poziom uznaniowości pośrednika finansowego, która to uznaniowość niekiedy może być przydatna, aby umożliwić finansowanie projektów związanych z turystyką przez przedsiębiorców, prowadzących działalność w ramach innych PKD. b Komunikat Komisji, op. cit. Instrument 3 – pożyczka na udział własny w ramach projektu finansowanego ze środków euro- pejskich (Tabela 5) dotyczy finansowania wkładu własnego pod projekty finansowane z udzia- łem środków europejskich. Mogą to być projekty realizowane w ramach Polityki Spójności, jak i innych programów unijnych, w tym także oferowanych bezpośrednio ze szczebla unijnego (jak na przykład Horyzont 2020). Rekomendowane w raporcie instrumenty finansowe nie uwzględniają żadnego produktu poręcze- niowego, co jest związane z generalnie niezbyt korzystną sytuacją lokalnych i regionalnych fun- duszy poręczeń kredytowych (w Polsce, a nie tylko w województwie śląskim)16. Jest to wynikiem atrakcyjnej i obejmującej teren całego kraju oferty Banku Gospodarstwa Krajowego, w ramach licznych, wdrażanych przez BGK instrumentów gwarancyjnych oraz niechęci banków siecio- wych do współpracy z instytucjami oferującymi poręczenia lub gwarancje w skali tylko okre- ślonego regionu. Stąd też fundusze poręczeniowe w coraz większym stopniu kierują swą ofertę do sektora banków spółdzielczych, oferują również instrumenty quasi-ubezpieczeniowe nie- związane z finansowaniem dłużnym (np. wadia przetargowe). Obecnie w województwie śląskim działa jeden fundusz poręczeniowy: Śląski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych (SRFPK). Fundusz ten obecnie koncentruje się prawie wyłącznie na udzie- laniu poręczeń wadialnych, w 2018 roku17 z ogólnej liczby 1191 poręczeń, aż 1158 były to poręcze- nia wadiów przetargowych, opiewające na kwotę nieco ponad 109 mln zł. W tym samym cza- sie fundusz udzielił 33 poręczeń finansowania dłużnego (kredytów i pożyczek) na kwotę 4,8 mln zł, ta dysproporcja wynika z tego, że banki, szczególnie sieciowe, są w coraz mniejszym stopniu zainteresowane współpracą z lokalnymi i regionalnymi funduszami poręczeniowymi. Biorąc pod uwagę powyższą kwestię trudno jest zaprojektować odpowiedni instrument porę- czeniowy. Do udzielania poręczeń wadialnych nie jest bowiem potrzebny bardzo wysoki kapi- tał, a dodatkowo, poziom ich szkodowości jest bardzo ograniczony18. Z drugiej strony, warto jednak pamiętać, że mimo łagodzenia wymogów banków, jeżeli chodzi o zabezpieczenia oraz bogatej (i ciągle rosnącej) oferty gwarancyjnej BGK, nadal pewna grupa firm w prowadzonych badaniach ilościowych wskazuje na problemy z zabezpieczeniami, stąd też dobrze skonfigu- rowana oferta poręczeniowa na poziomie regionalnym może mieć znaczenie w ułatwianiu dostępu do kredytów i pożyczek. 28 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim W przyszłości warto będzie rozważyć uruchomienia instrumentu reporęczenia, jeśli znajdą się pośrednicy finansowi chętni do jego dystrybucji. Tego typu instrument mógłby dotyczyć poręczeń instrumentów dłużnych (pożyczki, kredyty i transakcje leasingowe), być może udzielanych także w formie portfelowej. Limit wypłat („cap”) należałoby oszacować w zależności od jego ostatecznego kształtu i szczegółowych parametrów, powinien on jednak wahać się na poziomie od 10 do 20%. Poniżej przedstawione zostały podstawowe produkty dłużne. Są to: • pożyczka na zakup nieruchomości, • pożyczka turystyczna, • pożyczka na udział własny do projektów europejskich. TABELA 5  Pożyczka na udział własny Lp. Instrument 3 – pożyczka na udział własny w ramach projektu finansowanego ze środków europejskich A. Parametry ogólne Mikro-, mali i średni przedsiębiorcy posiadający siedziby lub A1. Odbiorca ostateczny prowadzący działalność gospodarczą w województwie śląskim. A2. Kwota pożyczki Do 1 mln zł. Pożyczka na sfinansowanie udziału własnego w ramach projektu realizowanego ze środków europejskich. Możliwe jest zawężenie A3. Przeznaczenie (cel finansowania) zakresu projektów, w ramach których można finansować udział własny, na przykład do projektów finansowanych w ramach RPO WSL 2014–2020 lub 2021–2027. A4. Okres spłaty Do 5 lat. A5. Wymagany udział własny pożyczkobiorcy – A6. Inne – B. Parametry kosztowe i warunki spłaty Na warunkach rynkowych – na poziomie odpowiedniej stopy referencyjnej ustalonej przez pośrednika finansowego zgodnie ze stosowaną przez pośrednika metodyką oceny ryzyka oraz z uwzględnieniem zaleceń wynikających z Komunikatu Komisji B1. Oprocentowanie dotyczącego ustalania stóp referencyjnych i dyskontowych a – powiększonej o 1,5 punktu procentowego (150 punktów bazowych). Obecnie oprocentowanie to wynosiłoby zatem co najmniej 4,37% w skali rocznej. Brak prowizji, wynagrodzenie pośrednika finansowego pochodzi Prowizje pobierane przez pośrednika B2. w całości z wynagrodzenia za zarządzanie, ustalonego w drodze finansowego konkurencyjnego przetargu. B3. Zasady spłaty Do 12 miesięcy karencji w spłacie rat kapitałowych B4. Inne – C. Zabezpieczenia Weksel własny in blanco spółki oraz Wariant: dodatkowo weksle własne członków Zarządu C1. Podstawowe Dodatkowo, wszelkie dopuszczalne prawem zabezpieczenia rzeczowe oraz osobiste. Według decyzji pośrednika finansowego – zgodnie ze stosowaną C2. Dodatkowe metodyką zabezpieczania pożyczek. D. Inne – organizacyjne D1. Zaangażowanie – D2. Limit szkodowości 20% kwoty wypłaconych pożyczek. Koszty prowadzonej windykacji są finansowane przez pośrednika D3. Obsługa windykacyjna finansowego lub w określonej proporcji (np. 50%) refundowane przez Regionalny Fundusz Rozwoju lub Urząd Marszałkowski. D4. Inne – Źródło: Opracowanie własne. a Komunikat Komisji, op. cit. CZĘŚĆ I  |  Nowe produkty finansowe tworzone na podstawie środków zwracanych z RPO 29 CZĘŚĆ II. MODEL ZARZĄDZANIA ŚRODKAMI ZWRACANYMI Z INSTRUMENTÓW INŻYNIERII FINANSOWEJ RPO WP 2007–2013 W ramach RPO WSL 2007–2013 część regionalnej interwencji publicznej na rzecz sektora MŚP reali- zowana była przy wykorzystaniu instrumentów finansowych (zwanych wówczas instrumen- tami inżynierii finansowej) – pożyczek i poręczeń. Środki zaangażowane poprzednio w instru- menty finansowe podlegają zwrotowi, jednak powinny być wykorzystywane na analogiczne cele. W tej sytuacji aktualne staje się pytanie dotyczące kształtu ewentualnego rozwiązania insty- tucjonalnego, które zapewniłoby możliwość gospodarowania zwracanymi środkami finanso- wymi tj. ich gromadzenie oraz – na bazie tych środków – kontynuację wspierania sektora MŚP przy wykorzystaniu instrumentów finansowych19. Ta część raportu prezentuje sześć potencjal- nych wariantów rozwiązań oraz rekomenduje preferowane rozwiązania. Pierwszy z wariantów zakłada powołanie samodzielnej jednostki organizacyjnej, wyodrębnio- nej ze struktur administracji samorządu regionalnego i powierzenie jej zadań w zakresie gospo- darowania zwracanymi zasobami finansowymi. Możliwe jest też przekazanie tych zadań już istniejącemu podmiotowi o takim niezależnym charakterze. Drugi wariant zakłada, że struk- tury wykonawcze samorządu regionalnego (Marszałek Województwa, Zarząd Województwa i Urząd Marszałkowski) wykonują zadania związane z zarządzaniem instrumentami finanso- wymi tworzonymi na bazie środków 2007-2013. WARIANT A – ZARZĄDZANIE ŚRODKAMI FINANSOWYMI PRZEZ REGIONALNY FUNDUSZ ROZWOJU Jednym z rozwiązań instytucjonalnych, przeznaczonych do zarządzania środkami finansowymi pozostającymi w dyspozycji samorządu województwa śląskiego w celu ich dalszego wykorzysta- nia na rzecz zwiększania dostępności źródeł finansowania MŚP, jest powołanie wyodrębnionej jednostki organizacyjnej, będącej wyłączną własnością (lub z większościowym udziałem) samo- rządu województwa. W tym raporcie, jednostka ta nosi roboczą nazwę Śląski (lub Regionalny) Fundusz Rozwoju (ŚFR). Skorzystanie z tego rozwiązania nawiązywałoby do doświadczeń obec- nych już w Polsce w kilku województwach, w których powołano regionalne fundusze rozwoju jako jednostki zarządzające zasobami zwracanymi z instrumentów inżynierii finansowej perspektywy 2007-2013, Tabela 6 przedstawia ich zestawienie. Poza jednym przypadkiem regionalne fundusze rozwoju funkcjonują jako osoby prawne i samodzielnie zarządzające zasobami finansowymi (jest to główny przedmiot działania tych instytucji). W województwie zachodniopomorskim funkcja regionalnego funduszu rozwoju nie została wydzielona do odrębnej osoby prawnej i wykonuje ją jeden z departamentów Zachodniopomorskiej Agencji Rozwoju Regionalnego S.A. w Szczecinie. Sama zaś Agencja realizuje inne zadania, niezwiązane z tematyką instrumentów finansowych. Powołanie wyodrębnionej struktury organizacyjnej (osoby prawnej przeznaczonej do realizacji zadań w zakresie zarządzania środkami finansowymi, tj. ich dalszego angażowania na rzecz sek- tora MŚP w formie instrumentów finansowych, wynika z celu i mechanizmu operacyjnego wspiera- nia instrumentów finansowych. Celem długofalowym jest stworzenie trwałej, wyspecjalizowanej instytucji regionalnej, odpowiedzialnej za pozyskanie, angażowanie, monitorowanie i nadzorowa- nie wykorzystania środków pochodzących z okresu 2007-2013 (a w przyszłości także kolejnych RPO), z uwzględnieniem strategii rozwoju województwa. Zapewnienie wysokiej skuteczności i efektyw- ności tych działań wymaga gromadzenia wiedzy o potrzebach przedsiębiorstw w zakresie dostępu do źródeł finansowania działalności gospodarczej, w tym przede wszystkim o oczekiwanych / pre- ferowanych produktach finansowych. Specjalizacja i akumulacja wiedzy o regionalnym rynku 32 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim TABELA 6  Regionalne fundusze rozwoju w Polsce Właściciel Kapitał zakładowy Docelowe środki w dyspozycji Nazwa Forma prawna (województwo) w mln zł (około) w mln zł Dolnośląski Fundusz dolnośląskie Sp. z o.o. 7,00 400 Rozwoju Pomorski Fundusz 530 pomorskie Sp. z o.o. 2,86 Rozwoju (JEREMIE I JESSICA) Wielkopolski Fundusz 800 wielkopolskie Sp. z o.o. 0,15 Rozwoju (JEREMIE I JESSICA) Kujawsko-Pomorski kujawsko-pomorskie Sp. z o.o. 0,50 180 Fundusz Rozwoju Podkarpacki Fundusz podkarpackie Sp. z o.o. 3,50 135 Rozwoju Opolski Regionalny opolskie Sp. z o.o. 3,00 110 Fundusz Rozwoju Małopolski Fundusz małopolskie Sp. z o.o. 1,00 170 Rozwoju Zachodniopomorska 430 Agencja Rozwoju zachodniopomorskie S.A. 6,98 (JEREMIE I JESSICA) Regionalnego Źródło: Opracowanie własne. instrumentów finansowych, jak i potrzebach regionalnego sektora MŚP są kluczowymi czynni- kami sukcesu. Skoncentrowanie zadań i kompetencji w jednym podmiocie wsparte odpowiednimi zasobami organizacyjnymi i finansowymi powinno zapewnić takie efekty. Wskazane rozwiązanie organizacyjne może być wdrożone w postaci trzech podwariantów. Będą one pochodną założo- nego zakresu i sposobów realizacji funkcji zarządzania środkami finansowymi. Każdy z nich jest już w Polsce wdrażany w różnych województwach. Te trzy podwarianty kształtują się następująco: 1. Podwariant 1 - Regionalny fundusz rozwoju jako instytucja wspierająca regionalne instrumenty finansowe za pośrednictwem pośredników finansowych 2. Podwariant 2 - Regionalny fundusz rozwoju jako instytucja samodzielnie wdrażająca instrumenty finansowe w regionie 3. Podwariant 3 - (opcja „mieszana”) Regionalny fundusz rozwoju jako instytucja działa- jąca samodzielnie (w zakresie części zadań) oraz wdrażająca instrumenty finansowe w województwie przy udziale pośredników finansowych Wszystkie trzy podwarianty cechują się zaletami, które są istotne dla działania regionalnego fun- duszu rozwoju, zarządzającego systemem instrumentów finansowych przeznaczonych dla regio- nalnego sektora MŚP. Te wspólne zalety omówione są przed zaprezentowaniem szczegółów zapro- ponowanych opcji. Zalety te są rozważane przez pryzmat celu działania funduszu, którym jest zagospodarowanie zasobów finansowych, które służyły wcześniej zapewnieniu większej dostęp- ności różnorodnych instrumentów finansowych dla regionalnych MŚP. Wskazane zalety wynikają z efektów wywoływanych dzięki specjalizacji i koncentracji zadań i są następujące: 1. Wyodrębnianie oraz skoncentrowanie zadań i kompetencji w sferze wspierania instru- mentów finansowych w jednym podmiocie stwarza szansę stworzenia wyspecjalizowanej jednostki w tym zakresie, co z kolei przełoży się na wysoką jakość i sprawność realizowa- nych przez nią zadań. Powstanie zatem rodzaj regionalnego think tank’u, specjalizującego się w zarządzaniu instrumentami finansowymi, które wspierają MŚP. 2. Ze względu na delegację zadań, dotyczących zarządzania zwracanymi zasobami finansowymi, nie wystąpi konieczność silnego angażowania się personelu Urzędu Marszałkowskiego w techniczną stronę realizacji wsparcia w formie instrumentów finan- sowych lub zatrudniania nowych osób w UM. CZĘŚĆ II  |  Model zarządzania środkami zwracanymi z instrumentów inżynierii finansowej 33 3. Z uwagi na fakt, że w Polsce funkcjonuje już kilka regionalnych funduszy rozwoju, w przy- padku powołania podobnej jednostki w województwie śląskim możliwe będzie skorzy- stanie z doświadczeń innych samorządów i instytucji (na etapie tworzenia instytucji, jak i później w trakcie jej funkcjonowania – wymiana doświadczeń pomiędzy funduszami). 4. Rozwiązanie, polegające na dystrybucji środków wsparcia na poziom pośredników finan- sowych przez specjalistyczną jednostkę jest już znane pośrednikom finansowym (z uwagi na wspomniane doświadczenia innych regionów, jak również model wdrażania wsparcia instrumentów finansowych realizowany w obecnej perspektywie – wdrażanie wsparcia w modelu funduszy funduszy). 5. Koncentracja znacznych środków finansowych w powołanej jednostce stworzy potencjał do dalszego wspierania instrumentów finansowych w regionie, jak również pozyskiwania ich z innych programów (chodzi tu o źródła preferujące finansowanie przedsięwzięć reali- zowanych w dużej skali i w dużym zakresie – np. programy oferowane ze szczebla euro- pejskiego przez Europejski Fundusz Inwestycyjny). Czynnik ten dotyczy wykorzystania efektu skali, zarówno w sferze dystrybucji, jak i pozyskiwania dodatkowych źródeł finan- sowych czy projektowaniu nowych instrumentów finansowych. 6. Wyodrębnienie organizacyjne umożliwi skoncentrowanie wiedzy na temat instrumen- tów finansowych, co ułatwi organizowanie działań wspierających. Fundusz będzie mógł w sposób ciągły obserwować i analizować potrzeby regionalnych MŚP związane z dostę- pem do źródeł finansowania oraz podejmować działania dotyczące wspierania instru- mentów finansowych w regionie. 7. Rozwiązanie to zapewnia możliwość swobodnego, elastycznego i stosunkowo łatwego programowania i uruchamiania nowych instrumentów finansowych, w oparciu o wiedzę o potrzebach regionalnej sfery gospodarczej. 8. Zaistnieje możliwość wypracowania jednolitej strategii (i jej aktualizacji), w zakresie wspierania instrumentów finansowych w województwie śląskim, która przewiduje wyko- rzystanie pośredników finansowych i uwzględnia cele interwencji obecne w szerszych dokumentach programowych (np. strategii rozwoju województwa). Fundusz będzie dzia- łał jako nowy czynnik instytucjonalny uczestniczący i wzmacniający proces kształtowa- nia polityki regionalnej województwa, i jego rolą będzie podkreślanie znaczenia instru- mentów finansowych oraz dostępu MŚP do finansowania. 9. Koncentracja zasobów przeznaczonych na instrumenty finansowe umożliwi lepszą koordynację wsparcia realizowanego w tej formie z innymi programami wdrażanymi w ramach RPO województwa śląskiego. 10. Fundusz, jako jednostka skoncentrowana na zarządzaniu instrumentami finanso- wymi, będzie miał silniejszą motywację do promowania instrumentów finansowych w skali całego regionu, wzmacniając w ten sposób indywidualne działania pośredników finansowych. Niedogodności związane z modelem, gdzie regionalny fundusz rozwoju jest wyodrębnioną jednostką, wiążą się przede wszystkim z jego wydzielonym charakterem. Proces powoływania wyodrębnionej jednostki organizacyjnej (szczególnie w przypadku jej tworzenia od podstaw, ale także, choć wówczas w mniejszym zakresie, delegowania zadań na jednostkę już istniejącą) może być czasochłonny i wymaga zgody politycznej na poziomie województwa. Związane jest to z koniecznością przejścia przez formalne procedury, a następnie zapewnienie funduszowi warunków do funkcjonowania, np. technicznych, kadrowych, czy finansowych. Rozwiązanie to jest także wrażliwe na czynniki natury politycznej, związane z powoływaniem władz jednostki. W związku ze wskazanymi wcześniej podwariantami omawianego tu rozwiązania, wskazać można ich pewne, specyficzne cechy. 34 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Podwariant A1 – regionalny fundusz rozwoju jako instytucja wspierająca regionalne instrumenty finansowe za pośrednictwem pośredników finansowych To rozwiązanie koncentruje się na wspieraniu instrumentów finansowych, które będą ostatecz- nie dystrybuowane przez pośredników finansowych. W tym przypadku rolą funduszu rozwoju będzie przede wszystkim zaprojektowanie odpowiednich instrumentów, wybór pośredników, przekazywanie im wsparcia, rozliczanie jego wykorzystania oraz monitorowanie efektywno- ści angażowanych środków finansowych. Zadaniem funduszu będzie wzmacnianie regional- nych pośredników finansowych, skutkujące ukształtowaniem się w województwie śląskim sieci instytucji oferujących finansowanie firmom sektora MŚP. Z drugiej strony, w tym podwariancie działalność funduszu opierać się będzie głównie na wykorzystywaniu potencjału pośredników finansowych. Istotną cechą tego rozwiązania jest także możliwość podziału ryzyka związanego z oferowanym finansowaniem z pośrednikami finansowymi. Szczegóły w tym zakresie zależeć będą od rozwiązań przewidzianych w umowach z pośrednikami. Dużą zaletą tego rozwiązania jest możliwość wykorzystania potencjału i doświadczeń pośredników finansowych obecnych w regionie, a także brak konieczności budowy w ramach funduszu całego instrumentarium i kom- petencji, niezbędnych w przypadku bezpośredniego oferowania instrumentów finansowych. Podwariant A2 – regionalny fundusz rozwoju jako instytucja samodzielnie wdrażająca instrumenty finansowe w regionie Wariant ten zakłada samodzielną dystrybucję produktów finansowych na poziom odbiorców ostatecznych (MŚP). W ten sposób regionalny fundusz rozwoju realizował będzie funkcje pośred- nika finansowego. Rozwiązanie to ma zalety, wynikające głównie z uproszczenia (spłaszczenia) modelu dystrybucji wsparcia, co może skutkować możliwością przyśpieszenia transferu środ- ków do przedsiębiorców poprzez pominięcie „warstwy” pośredników finansowych. Z drugiej jednak strony rozwiązanie takie posiada następujące wady: 1. Niewykorzystanie potencjału organizacyjnego i wiedzy działających już pośredników finansowych, przede wszystkim zakumulowanej wiedzy o rynku i nabytych umiejęt- ności w dystrybucji produktów finansowych. 2. Całe ryzyko działalności w zakresie finansowania spoczywa na funduszu (brak efektów wynikających z podziału ryzyka). 3. Konieczne będzie zapewnienie większego potencjału kadrowo-finansowego na pozio- mie regionalnego funduszu rozwoju. Wymagać tego będą czynności związane z bez- pośrednim wdrażaniem instrumentów finansowych, które są obecnie pełnione przez pośredników finansowych (np. zapewnienie narzędzi analitycznych oraz specjali- stycznej wiedzy analitycznej, organizacja i prowadzenie systemu windykacji należno- ści, zapewnienie innych funkcji związanych z samodzielnym kształtowaniem i monito- rowaniem portfeli poszczególnych produktów finansowych). 4. Z uwagi na wysoką kapitalizację regionalnego funduszu rozwoju, z czasem jego funk- cjonowanie w zakresie instrumentów finansowych oferowanych na bazie środ- ków 2007-13, może prowadzić do osłabienia działających w województwie pośredni- ków finansowych. W rezultacie pojawi się poważne niebezpieczeństwo zakłócenia rynku (marginalizacji lokalnych, pozabankowych pośredników finansowych) wskutek aktywności dużego podmiotu, operującego w skali całego regionu. To może następnie wpłynąć na zmniejszenie różnorodności źródeł finansowania dla MŚP. 5. Duża kapitalizacja funduszu i związana z tym konieczność obracania dużych środków w ograniczonym czasie może zaowocować przyjęciem przez fundusz łatwiejszej stra- tegii realizacji tego zadania. Fundusz może mieć wtedy motywację do realizacji mniej- szej ilości transakcji, ale za to o większej wartości (większe firmy). Przyjęcie takiej CZĘŚĆ II  |  Model zarządzania środkami zwracanymi z instrumentów inżynierii finansowej 35 strategii mogłoby się odbić negatywnie na podmiotach, które mają mniejsze potrzeby finansowe, za to fundusz musiałby wykonać zdecydowanie więcej transakcji, aby uzy- skać ten sam wolumen obrotu. Dla funduszu wiązałoby się to z większą ilością pracy i administracji, dlatego może on nie być zainteresowany tą grupą odbiorców, choć to takie podmioty powinny być celem funduszy pożyczkowych zasilanych publicznymi środkami. 6. Ponadto, w przypadku finansowania o mniejszej wartości dostęp do finansowania może być utrudniony (w zależności od ewentualnej sieci placówek funduszu na tere- nie regionu), gdyż przedsiębiorca z odległej miejscowości, aby uzyskać niezbyt dużą pożyczkę niechętnie będzie podróżował do Katowic. Podwariant A3 – (opcja „mieszana”) regionalny fundusz rozwoju, jako instytucja działająca samodzielnie (w zakresie części zadań) oraz wdrażająca instrumenty finansowe w województwie przy udziale pośredników finansowych Wariant ten stanowi kompromis pomiędzy dwoma wcześniej wymienionymi. Pozwala na wyko- rzystanie mocnych stron obu wspomnianych rozwiązań, przy czym rekomendowane jest sekwen- cyjne wdrożenie tego podwariantu. Początkowo regionalny fundusz rozwoju mógłby skupić się na realizacji podwariantu A1 (zapewnianie dostępności źródeł finansowania przy wykorzystaniu pośredników finansowych). Po pewnym czasie, kiedy instrumenty standardowe będą już wdra- żane przez pośredników i ich ewaluacja wskaże na istnienie niszowych potrzeb wśród przed- siębiorców, które nie są obsługiwane przez pośredników, regionalny fundusz mógłby opraco- wać instrumenty finansowe dopasowane do tych potrzeb i oferować je bezpośrednio firmom (przejście do podwariantu A3). Model ten skupiać się powinien na wspieraniu instrumentów finansowych przy wykorzy- staniu zdolności dystrybucyjnych pośredników finansowych, tj. wykorzystaniu wszystkich mocnych stron wariantu A1 (główne: szeroka sieć dystrybucyjna, wykorzystanie kompetencji i wiedzy pośredników, podział ryzyka, rozwój regionalnej sieci pośredników finansowych). W niniejszym wariancie regionalny fundusz rozwoju pełnić więc będzie rolę funduszu fun- duszy dla pośredników finansowych. Dotyczyć to będzie głównie produktów finansowych kierowanych do szerszego grona odbiorców ostatecznych. Jednocześnie, w przypadku reago- wania w specyficznych niszach rynkowych (np. wspierania instrumentów kapitałowych), działania w tym zakresie będą mogły być obsługiwane samodzielnie przez fundusz regio- nalny. Podejście takie uzasadnione będzie zawsze wtedy, gdy z uwagi na specyfikę niszy, nie będzie można oczekiwać na zainteresowanie dystrybucją produktów finansowych ze strony innych pośredników (np. w sytuacji niewielkich wartościowo portfeli, czy też podejmowania interwencji na rzecz nielicznych potencjalnych odbiorców). Ponadto, samodzielna działal- ność funduszu może być szczególnie wskazana w fazie testowania nowych rozwiązań, a więc nawet w przypadku produktów, które docelowo mogą mieć bardziej powszechny charak- ter (później wdrażanych już poprzez wybranych pośredników). Bezpośrednie oferowanie instrumentów finansowych przez fundusz powinno mieć ograniczonych charakter, aby nie tworzyć konkurencji dla pośredników finansowych i nie doprowadzać do konfliktu intere- sów pomiędzy funduszem i pośrednikami. Uwagi podsumowujące dotyczące wariantu A Przedstawione powyżej trzy podwarianty posiadają szereg zalet, które przeważają nad ich sła- bymi stronami. Te ostatnie dotyczą głównie skomplikowania procesu tworzenia wyodrębnio- nej jednostki organizacyjnej (w formie osoby prawnej). Z drugiej strony, wady te amortyzuje fakt, iż powoływanie osób prawnych nie jest czymś szczególnym w praktyce samorządu woje- wódzkiego. Czynnikiem, który mógłby ograniczyć tę niedogodność jest wybór istniejącego już podmiotu do pełnienia roli regionalnego funduszu rozwoju. Najdogodniejszym scenariuszem 36 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim byłby wybór podmiotu, który jest już wyposażony w pewne zasoby, kompetencje i doświadcze- nia związane z wdrażaniem instrumentów finansowych. W takiej sytuacji ograniczone zostają komplikacje związane z formalizmem jej tworzenia i wyposażenia jej w odpowiedni potencjał organizacyjny, ludzki i finansowy, choć nie jest wykluczone, że musiałby być on wzmocniony. W przypadku województwa śląskiego scenariusz ten wydaje się prawdopodobny, ponieważ samorząd województwa posiada taką jednostkę, która posiada odpowiednie doświadczenie i potencjał i samorząd jest jej większościowym udziałowcem. Działające w Polsce regionalne fundusze rozwoju nie zatrudniają dużej liczby osób 20, choć zarzą- dzają (lub docelowo będą zarządzać) znacznymi wartościowo środkami finansowymi oraz peł- nią funkcje o dużym znaczeniu gospodarczym. Doświadczenie tych funduszy pozwala osza- cować skalę zasobów ludzkich i kompetencji potrzebnych do powołania takiej jednostki lub ocenić potencjał już istniejącego podmiotu, któremu miałaby zostać powierzona rola funduszu. Wraz z utworzeniem funduszu jako wyodrębnionej jednostki (lub delegowaniem zadań do insty- tucji już funkcjonującej), Zarząd Województwa powinien rozważyć wdrożenie komplementar- nych rozwiązań. Na przykład, powołanie rady inwestycyjnej, jako ciała doradczego na szczeblu Zarządu Województwa jest jednym z rekomendowanych rozwiązań. Rada mogłaby konsulto- wać lub opiniować strategię i plany działań regionalnego funduszu rozwoju21. Skład takiego ciała mógłby obejmować osoby reprezentujące organizacje przedstawicielskie biznesu w woje- wództwie, przedstawicieli świata nauki i ekspertów. W radzie uczestniczyłby także przedsta- wiciel województwa, np. Marszałek lub inny członek Zarządu, a także przedstawiciel jednostki organizacyjnej urzędu koordynującej lub nadzorującej wdrażanie instrumentów finansowych w ramach aktualnie realizowanego RPO. Afiliacja członków rady może być dowolna, ważne jed- nak, aby ciało to grupowało, z jednej strony, interesariuszy instrumentów finansowych, z drugiej zaś, osoby mające wiedzę i doświadczenia w sferze finansowania sektora MŚP. W celu zapewnie- nia skuteczności i efektywności działania, rada nie powinna być ciałem licznym i nie powinna liczyć więcej niż kilku/kilkunastu członków. WARIANT B – „WEWNĘTRZNE” ZARZĄDZANIE ŚRODKAMI FINANSOWYMI Alternatywą dla podwariantów A1, A2 i A3 przedstawionych powyżej i zakładających stworze- nie wydzielonego regionalnego funduszu, jest niepowoływanie oddzielnej instytucji przezna- czonej do zarządzania środkami finansowymi pochodzącymi ze zwrotów z instrumentów inży- nierii finansowej. W ramach takiego modelu możliwe są trzy opcje: 1. Podwariant B1 – przedłużenie umów zawartych z pośrednikami finansowymi (prze- dłużenie dotychczasowego rozdysponowania środków pomiędzy pośredników finansowych) 2. Podwariant B2 – zwrot środków do Urzędu Marszałkowskiego, a następnie przepro- wadzenie przez Urząd Marszałkowski wyboru pośredników finansowych 3. Podwariant B3 – zwrot środków do Urzędu Marszałkowskiego, a następnie samo- dzielne udzielanie pożyczek przez Urząd Marszałkowski Podwariant B1 zakłada utrzymanie obecnie istniejącego rozwiązania (opcja status quo) w zakre- sie zarządzania instrumentami finansowymi w województwie śląskim. Podwarianty B2 i B3 zakładają zakrojone na szerszą skalę zaangażowanie Urzędu Marszałkowskiego w  zarządzanie (rozdysponowanie) środków finansowych przeznaczonych na instrumenty finansowe. Dalsza część tego rozdziału przedstawia zalety i wady poszczególnych rozwiązań. CZĘŚĆ II  |  Model zarządzania środkami zwracanymi z instrumentów inżynierii finansowej 37 Podwariant B1 - przedłużenie umów zawartych z pośrednikami finansowymi (przedłużenie dotychczasowego rozdysponowania środków pomiędzy pośredników finansowych) Trzy fundusze pożyczkowe i jeden poręczeniowy oferują obecnie w województwie śląskim pożyczki lub poręczenia przeznaczone dla sektora MŚP, które są oparte o kapitał pochodzący z RPO WSL 2007–2013. Teoretycznie więc możliwe jest przedłużenie (w drodze aneksów) obec- nie obowiązujących umów między tymi pośrednikami i samorządem wojewódzkim, co byłoby równoznaczne z dalszym obracaniem środków z okresu 2007-13 będących w posiadaniu tych pośredników. Rozwiązanie to ma kilka zalet: 1. Jest łatwe od strony organizacyjnej i wymaga od Urzędu Marszałkowskiego jedynie aneksowania obowiązujących już umów. 2. Przy jego wdrożeniu, nie wystąpi przerwa w ofercie instrumentów finansowych22, która (w mniejszym lub większym stopniu) musiałaby pojawić się w sytuacji kiedy umowy byłyby rozwiązane. W takim wypadku pośrednicy zostaliby zobowiązani do stopnio- wego zwracania środków do Urzędu Marszałkowskiego lub za jego pośrednictwem do utworzonego regionalnego funduszu rozwoju – jeśli zastosowany by został model A. 3. Przedsiębiorcy nadal korzystaliby z oferty pośredników finansowych, których już dobrze znają (nie byłoby potrzeby wypromowania nowego podmiotu lub podmiotów dystrybuujących instrumenty finansowe). 4. Podwariant ten jest najprostszy, najtańszy i najmniej pracochłonny, ponieważ sprowa- dza się do zmiany terminów w obowiązujących już umowach na dystrybucję środków finansowych z okresu 2007-2013. Podwariant B1 ma jednak również pewne wady, przede wszystkim zaś następujące: 1. Opcja zakładająca przedłużenie umów z obecnymi pośrednikami finansowymi jest wątpliwa z prawnego punktu widzenia. Oryginalne umowy z pośrednikami były zawie- rane w wyniku konkursu, a nie przetargu i były już raz aneksowane pod kątem terminu ich realizacji. Natomiast obecnie do wyboru pośredników finansowych stosowane jest postępowanie przetargowe, realizowane na zasadach prawa zamówień publicznych. Zwykłe przedłużenie umów (aneksowanie) z obecnymi pośrednikami, bez stworze- nia możliwości innym podmiotom ubiegania się na równych prawach o świadczenia usług jako pośrednik finansowy i wdrażanie instrumentów finansowych w wojewódz- twie, stoi w sprzeczności z zasadą konkurencyjności. Nie można wykluczyć, że poten- cjalni kandydaci na pośredników finansowych, którzy zostaliby pozbawieni możliwo- ści konkurowania z obecnymi pośrednikami, mogliby wystąpić ze skargą na zaistniałą sytuację, co negatywnie wpłynęłoby na dystrybucję instrumentów finansowych opar- tych o środki 2007-2013. 2. Przedłużenie umów nie pozwoliłoby na zmianę parametrów oferowanego finansowa- nia. Analogicznie, w tym wariancie nie byłoby możliwe, na bazie środków pochodzą- cych z RPO WSL 2007-2013, uruchamianie nowych instrumentów finansowych (w przy- szłości); doszłoby do utraty elastyczności w kształtowaniu produktów finansowych, 3. Ograniczenie liczby pośredników do wąskiego grona podmiotów może prowadzić do petryfikacji rynku pośredników finansowych w województwie. W sytuacji ogólno- dostępnego postępowania przetargowego na ryku regionalnym mogłyby się pojawić nowe podmioty, być może równie profesjonalne i aktywne jak obecni pośrednicy, 4. Przedłużenie obowiązywania umów mogłoby też zdemotywować obecnych pośredni- ków do ciągłego poprawiania jakości swoich usług. 38 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Podwariant B2 – zwrot środków do Urzędu Marszałkowskiego, a następnie przeprowadzenie przez Urząd Marszałkowski wyboru pośredników finansowych. Podwariant B2 jest zbliżony do podwariantu A1 (stworzenie funduszu jako wydzielonej jednostki), lecz nie zakłada tworzenia oddzielnej instytucji lub delegowania poza Urząd Marszałkowski zadań w zakresie zarządzania instrumentami finansowymi. W tym modelu, Urząd Marszałkowski sam wybiera pośredników finansowych, którzy dystrybuują instrumenty finansowe do MŚP. Zalety tego podwariantu są następujące: 1. Jest to opcja mniej skomplikowana i pracochłonna od w podwariantów zakładają- cych utworzenie regionalnego funduszu rozwoju (lub opartego na delegowaniu zadań „na zewnątrz”). Nie ma tu konieczności zaprojektowania nowej instytucji, przeprowa- dzenia wymaganych procedur formalnych związanych z jej utworzeniem lub delego- waniem zadań, czy też wyposażenia przyszłego funduszu w kapitał i inne zasoby (kwe- stie te mają szczególne znaczenie w sytuacji tworzenia nowej instytucji). 2. Urząd Marszałkowski zachowuje możliwość bezpośredniego sterowania procesem tworzenia nowych produktów finansowych, oraz jest odpowiedzialny za zaprojektowa- nie i realizację procedur przetargowych dotyczących wyboru pośredników. 3. W sytuacji dokonania przez pośredników finansowych pierwszych zwrotów kapita- łów z niewykorzystanych lub spłaconych środków, wariant ten pozwala na stosunkowo szybkie ponowne uruchomienie tych środków w celu ich wykorzystania w ramach instrumentów finansowych. Jest to związane z tym, że po dokonaniu spłat przez pośredników, Urząd Marszałkowski może stosunkowo łatwo przetransferować środki przez rachunek województwa w Banku Gospodarstwa Krajowego, zaprojektować pro- dukty finansowe i dokumentację przetargową, i ogłosić wymagane postępowania prze- targowe na nowych pośredników. Podwariant B2 ma także wady: 1. Realizacja tego podwariantu wymaga dość znaczącego obciążenia pracowników Urzędu Marszałkowskiego, zarówno w sferze formalnej, jak i merytorycznej (zaprojek- towanie i realizacja procedur przetargowych, podjęcie rozstrzygnięć co do rodzajów i zaprojektowania produktów finansowych, konieczność ich skonsultowania z różnymi interesariuszami). 2. Rozwiązanie to tworzy ograniczony potencjał instytucjonalny w zakresie instrumen- tów finansowych w regionie, który jest wykorzystywany do monitorowania sytuacji na rynku finansowania, identyfikowania potrzeb sektora przedsiębiorstw, czy też kon- struowania nowych instrumentów. Tego typu zadania mogą być realizowane przez pra- cowników Urzędu Marszałkowskiego, jednak trzeba przewidzieć, iż zawsze będą oni obciążeni również szeregiem innych obowiązków; wyłączna koncentracja na instru- mentach finansowych będzie zatem praktycznie niemożliwa. 3. Dzięki temu, że w wielu innych regionach powstały już regionalne fundusze roz- woju, istnieją warunki do współpracy międzyregionalnej oraz wymiany doświadczeń. W sytuacji gdyby w województwie śląskim nie powstała tego typu instytucja, zapewne przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego mogliby uczestniczyć w takich spotkaniach, jednakże szereg doświadczeń, rozwiązań i dobrych praktyk nie miałby zastosowania do wybranego modelu w województwie śląskim. CZĘŚĆ II  |  Model zarządzania środkami zwracanymi z instrumentów inżynierii finansowej 39 Podwariant B3 – zwrot środków do Urzędu Marszałkowskiego, a następnie samodzielne udzielanie pożyczek przez Urząd Marszałkowski Jest to rozwiązanie szczególne, bowiem przewiduje wdrażanie instrumentów finansowych samodzielnie przez samorząd województwa (jego organy wykonawcze). Podwariant ten, choć formalnie dopuszczalny, ma wiele wad, które dyskontują jego zalety. Do zalet należy zaliczyć: 1. Przejęcie przez samorząd pełnej kontroli nad całym procesem wdrażania instrumen- tów finansowych, począwszy od fazy projektowania określonego instrumentu finanso- wego, aż do jego faktycznego oferowania i monitorowania. 2. Przynajmniej teoretycznie, rozwiązanie to charakteryzuje się najmniejszym poziomem skomplikowania instytucjonalnego – nie pojawia się w nim żadna nowa instytucja, nie uczestniczą w nim także pośrednicy finansowi. Z drugiej strony, z rozwiązaniem tym wiąże się wiele istotnych wad. Kluczowe z nich to: 1. O ile samo wdrażanie instrumentów finansowych przez samorząd wojewódzki wydaje się wykonalne, to szczegółowe zasady oraz warunki formalne, jakie musiałyby zostać spełnione są skomplikowane. Przykładowo, sytuacje angażowania się w bezpośrednią działalność pożyczkową bywały kwestionowane przez regionalne izby obrachunkowe (RIO), a następnie, wskutek odwołań, uchwały RIO bywały potwierdzane przez sądy administracyjne23. Z tego powodu przygotowanie całego procesu, dotyczącego wdra- żania instrumentów finansowych od strony formalnej byłoby bardzo skomplikowane i czasochłonne, a dodatkowo, nie można by wykluczyć zmaterializowania się wiążą- cych się z nim ryzyk formalnoprawnych. 2. Rozwiązanie to w żaden sposób nie wykorzystuje potencjału oraz doświadczeń pośred- ników finansowych oferujących dotąd w województwie śląskim instrumenty finansowe. 3. Rozwiązanie to oznacza również duże obciążenia pracowników Urzędu Marszałkowskiego, wynikające z konieczności zarządzania całym procesem wdro- żeniowym (np. w sferze działalności pożyczkowej – nabór wniosków, ocena, przyj- mowanie i wycena zabezpieczeń, monitoring terminowości spłat, podejmowanie sto- sownych działań w reakcji na opóźnienia w spłatach, wypowiadanie umów, działania windykacyjne). 4. Dodatkowo, Urząd Marszałkowski musiałby zatrudnić osoby mające doświadcze- nie w oferowaniu instrumentów finansowych, w ocenie wniosków o finansowanie, w zakresie przyjmowania zabezpieczeń itp. O ile pracownicy Urzędu dysponują ogólną wiedzą dotyczącą oferowania instrumentów finansowych, to do bezpośredniego zarzą- dzania tego typy instrumentami konieczna jest znacznie bardziej techniczna wiedza, którą przeważnie nabywa się w bankach lub innych instytucjach oferujących instru- menty finansowe. 5. Niezbędne byłoby także wyposażenie Urzędu w odpowiednie środki techniczne, uła- twiające analizę finansową potencjalnego wnioskodawcy oraz proponowanego do sfinansowania projektu. Alternatywnie można realizację tego typu analiz zlecić na zewnątrz wyspecjalizowanej firmie doradczej, ale nie jest to rekomendowane roz- wiązanie (na ogół lepiej jest, gdy takie analizy tworzone są samodzielnie przez oferują- cego produkty finansowe). 6. Rozwiązanie polegające na bezpośrednim wdrażaniu instrumentów finansowych przez samorząd wojewódzki jest w skali kraju niespotykane. Najczęściej w celu reali- zacji tego typu instrumentów tworzone są spółki z udziałem samorządu wojewódz- twa, bądź też wdrażanie instrumentów jest powierzane niezależnym pośrednikom 40 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim finansowym, wybieranym w drodze konkurencyjnego przetargu lub konkursu. Brak jest zatem miarodajnych i użytecznych doświadczeń, z których Zarząd Województwa mógłby skorzystać przy wdrażaniu takiego rozwiązania. REKOMENDOWANE ROZWIĄZANIE Na podstawie powyższej analizy podwariant A3 (opcja „mieszana”) regionalny fundusz rozwoju, jako instytucja działająca samodzielnie (w zakresie części zadań) oraz wdrażająca instrumenty finansowe w województwie przy udziale pośredników finansowych) jest rekomendowanym rozwiązaniem. Model A3 przewiduje stworzenie wyodrębnionego instytucjonalnie regional- nego funduszu rozwoju – może być to zarówno podmiot nowo utworzony, jak i jednostka już funkcjonująca. Samorząd województwa miałby w niej dominujące prawo głosu, co zapewni- łoby koordynację wykorzystania środków finansowych zgodnie z celami rozwojowymi woje- wództwa śląskiego. W przypadku województwa śląskiego delegowanie zadań regionalnego funduszu do jednostki już istniejącej wydaje się celowe, ponieważ w województwie funkcjonuje już podmiot, który specjalizuje się we wspieraniu sfery gospodarczej, w tym przy wykorzystaniu instrumentów finansowych. Ponadto, podmiot ten posiada odpowiednie zasoby techniczne i potencjał mery- toryczny do pełnienia funkcji regionalnego funduszu rozwoju. Podwariant A3 może być wdrażany stopniowo. Początkowo fundusz powinien się koncentro- wać na organizowaniu i zarządzaniu instrumentami finansowymi, w szczególności z wyko- rzystaniem sieci pośredników finansowych działających w województwie śląskim. Podejście takie umożliwi wykorzystanie potencjału całego środowiska śląskich pośredników finanso- wych oraz wywołanie efektów synergii, wynikających ze współpracy pomiędzy pośrednikami i regionalnym funduszem rozwoju. Jednocześnie sam fundusz będzie mógł samodzielnie rozwijać i wdrażać pewne instrumenty finansowe. Jest to rekomendowane w razie identyfikacji specyficznych potrzeb rozwojowych grupy śląskich przedsiębiorstw lub kiedy dostępność i potencjał pośredników finansowych do wdrażania danego produktu niszowego są ograniczone. Przykładowo projektowanie i wdraża- nie instrumentów kapitałowych skierowanych głównie na zaspokajanie potrzeb innowacyjnych firm (np. start-upów technologicznych) może być takim obszarem samodzielnej działalności. Kolejnym rekomendowanym rozwiązaniem jest powołanie na szczeblu Zarządu Województwa rady inwestycyjnej24. Rada pełniłaby funkcje doradcze związane z rolą i zadaniami powierzonymi regionalnemu funduszowi rozwoju, w tym dotyczące monitorowania działalności inwestycyj- nej funduszu w sferze instrumentów finansowych, jak również rozwijania przez fundusz instru- mentów finansowych w regionie poprzez współpracę z pośrednikami finansowymi w regionie. Działalność regionalnego funduszu rozwoju powinna być rozumiana długookresowo. Oznacza to, że początkowo powinny być mu powierzone w zarządzanie środki pochodzące ze zwrotów z instrumentów inżynierii finansowej RPO WSL 2007–2013 (opcjonalnie – zależnie od decyzji władz Województwa – również środki pochodzące ze zwrotów z instrumentów wdrażanych w ramach Inicjatywy JESSICA w województwie śląskim). W dłuższym terminie fundusz powinien też objąć kontrolę nad instrumentami finansowymi wdrażanymi obecnie w oparciu o alokacje finansowe RPO WSL 2014–2020. Ponadto, fundusz powinien też podejmować działania wspiera- jące całe środowisko pośredników finansowych, które nakierowane będą na jego promocję oraz zapewnienie przedsiębiorstwom szerszej gamy produktów lepiej dostosowanych do ich potrzeb. CZĘŚĆ II  |  Model zarządzania środkami zwracanymi z instrumentów inżynierii finansowej 41 CZĘŚĆ III. UPROSZCZENIA DYSTRYBUCJI POŻYCZEK PRZEZ POŚREDNIKÓW FINANSOWYCH ZAKRES I CEL ANALIZY Rozdział ten poświęcony jest analizie potencjalnego upraszczania dostępu do oferty pozabanko- wych funduszy pożyczkowych, czyli tematyki istotnej z punktu widzenia potencjalnych pożycz- kobiorców i poręczeniobiorców25. Obciążenia formalne związane z ubieganiem się o finanso- wanie i rozliczaniem wydatków sfinansowanych kredytem lub pożyczką są jednym z ważnych czynników wpływających na decyzję o skorzystaniu z danego źródła finansowania dłużnego. Szczególnie dotyczy to przedsiębiorców, którzy są w stanie skorzystać z oferty kredytów ban- kowych (są zatem wystarczająco wiarygodnymi kredytobiorcami z punktu widzenia banku). W ich przypadku głównym walorem oferty funduszu pożyczkowego będzie niższe oprocen- towanie w stosunku do oprocentowania kredytu bankowego. Na atrakcyjność danego źródła finansowania (czy jest to bank czy fundusz pożyczkowy) wpływają też takie czynniki, jak mak- symalny okres zapadalności finansowania, a także maksymalna wartość pożyczki lub kredytu. Funduszom pożyczkowym trudno jest konkurować w tych obszarach z ofertą sektora banko- wego. Jednak inne kwestie, na przykład szybkość podjęcia decyzji o udzieleniu finansowania, jakość obsługi, a także zakres i klarowność wymaganej dokumentacji formalnej, też mają zna- czenie dla klientów funduszy. Kolejne podrozdziały zajmują się tymi zagadnieniami. Ten raport nie omawia tematyki wymogów związanych z zabezpieczeniem udzielanego kre- dytu lub pożyczki. Kwestia ta jest silnie zindywidualizowana, ponieważ na przykład atrak- cyjność nieruchomości stanowiących zabezpieczenie kredytu lub pożyczki może się zasadni- czo różnić w zależności od jej lokalizacji i wymaga analizy każdego przypadku indywidualnie. Zaprezentowana analiza oparta jest głównie na analizie dokumentów zastanych i wywiadach z przedstawicielami funduszy pożyczkowych. Komplementarną metodą badawczą byłoby zastosowanie podejścia tzw. tajemniczego klienta, czyli wcielenia się w potencjalnego pożycz- kobiorcę i przetestowania, jak faktycznie przebiega określona procedura w poszczególnych funduszach26. Na podstawie dokumentów trudno jest ocenić jakość wsparcia doradczego i infor- macyjnego zapewnianego przez personel poszczególnych funduszy pożyczkowych. Wnioski płynące z analizy mają charakter wytycznych, które mogą być przydatne dla funduszy w pod- noszeniu jakości świadczonych usług. Z punktu widzenia funduszu pożyczkowego lub poręczeniowego wymogi związane z pozyski- waniem wsparcia przez firmę należy podzielić na następujące trzy obszary: • Wymogi związane z dopuszczalnością finansowania danego przedsiębiorstwa, w związku z przepisami dotyczącymi pomocy publicznej lub też dopuszczalnością finansowania danego typu wydatków / typów firm w związku z wymogami dla danego programu wsparcia. • Wymogi związane z oceną wiarygodności danego przedsiębiorcy oraz oceną jego zdolno- ści kredytowej / pożyczkowej. • Zasady obsługi klienta i sposób prezentacji oferty funduszu. 44 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim WYMOGI ZWIĄZANE Z FINANSOWANIEM A POMOC PUBLICZNA W ramach pierwszego obszaru pole do uproszczeń jest niewielkie. Przykładowo, jeżeli fundusz pożyczkowy udziela pożyczek w ramach pomocy de minimis (z taką sytuacją mamy do czynie- nia tylko w jednym z analizowanych funduszy), to jednym z załączników do wniosku pożycz- kowego musi być tzw. Formularz informacji przedstawianych przy ubieganiu się o pomoc de minimis27. Dokument ten nie jest szczególnie jasny i przyjazny dla przedsiębiorcy, choć został już uproszczony w 2014 roku i jest dostępny w formacie Excel, co ułatwia korzystanie z niego. Potencjalne niedogodności i niejasności są związane z polami formularza mającymi pokazywać sytuację finansową wnioskodawcy. Przykładowo wskazanie przez przedsiębiorcę, że jego obroty maleją w ostatnim czasie może sugerować trudną sytuację finansową i prowa- dzić do odmowy udzielenia wsparcia. Spadki obrotów są powszechnie spotykaną sytuacją, czę- sto niezależną od przedsiębiorcy (na przykład wystąpienie spowolnienia gospodarczego) i  nie muszą prowadzić do konieczności odmowy udzielenia finansowania. Ze względu na to, że for- mularz ten jest załącznikiem do wspomnianego rozporządzenia, o ile ono nie ulegnie zmianie, musi on być stosowany w obecnej formie28. Istnieją też wymogi, które mogą być realizowane w dowolny sposób. Przykładem może być oświadczenie, że dana firma spełnia kryteria definicji mikro-, małego i średniego przedsiębior- stwa29. Definicja ta jest dość skomplikowana. Wprawdzie podstawowe wymogi dotyczące wiel- kości zatrudnienia, obrotu i sumy bilansowej są łatwe do określenia, to poważne problemy poja- wiają się w sytuacji firm, które są powiązane kapitałowo lub osobowo z innymi firmami. W tego typu przypadkach ustalenie do jakiej kategorii firm należy dane przedsiębiorstwo, może być skomplikowane. Dodatkowo zgodnie ze wspomnianym rozporządzeniem 651/2014 zmiana sta- tusu danej firmy następuje dopiero, gdy zmiana którejś z kluczowych wielkości powtarza się w ciągu kolejnych 3 lat obrachunkowych – zastosowanie takiego bufora czasowego ma racjo- nalne uzasadnienie. Tematyka operacjonalizacji definicji MŚP poruszana jest w ramach badań ewaluacyjnych30, jed- nak nie wypracowano jeszcze zunifikowanego podejścia. Przez pewien czas na stronie inter- netowej Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości funkcjonował tzw. kwalifikator MŚP, jed- nak został z niej usunięty. Badane fundusze pożyczkowe stosują różne podejścia do określenia statusu przedsiębiorstw. Fundusz Górnośląski jako jedyny posiada dość rozbudowany formularz, na którym wniosko- dawca podaje podstawowe informacje służące do określenia kategorii danej firmy31. Pozostałe dwa fundusze wymagają od wnioskodawcy określenia kategorii do jakiej należy przedsiębiorca, poprzez wskazanie odpowiedniej opcji we wniosku o pożyczkę. Sposób weryfikowania kategorii danego przedsiębiorstwa jest trudny do rozwiązania. Znaczna część przedsiębiorców zapewne nie jest świadoma złożoności definicji MŚP i sama deklaracja o przynależności do danej kategorii firm może nie być właściwa. Z drugiej strony, szczegółowy formularz, jaki stosuje Fundusz Górnośląski, choć uzasadniony z merytorycznego punktu widzenia, może działać na przedsiębiorcę zniechęcająco i odstraszająco. Możliwym podejściem byłoby wprowadzenia formularza który oprócz deklaracji przynależności do kategorii firm zada- wałbym dwa, trzy kluczowe pytania, które mogą wskazywać na „problematyczny” status danej firmy, np. dotyczący powiazań finansowych czy osobowych z innymi firmami. W takich przy- padkach, formularz mógłby zawierać dodatkową sekcją konieczną do wypełnienia, lub wyma- gany byłby kontakt z funduszem celem weryfikacji statusu firmy. CZĘŚĆ III  |  Uproszczenia dystrybucji pożyczek przez pośredników finansowych 45 WYMOGI ZWIĄZANE Z OCENĄ WIARYGODNOŚCI Jeżeli chodzi o drugi opisywany obszar, czyli zasady oceny wiarygodności przedsiębiorcy i jej zdolności kredytowej, to kwestia ta pozostaje całkowicie w gestii funduszu pożyczkowego. Nie jest ona ani regulowana prawnie (chyba, że konkretne wymogi, co do przyjmowanych zasad oceny, są zawarte w ramach określonego programu wspierającego działalność funduszy pożycz- kowych; takie sytuacje są jednak rzadkością), nie istnieją też standardy dotyczące zasad reali- zacji takiej oceny. Stąd też fundusze pożyczkowe najczęściej korzystają z wybranych rozwiązań stosowanych w systemie bankowym32, niekiedy wspomagają się też profesjonalnym oprogra- mowaniem do oceny sytuacji finansowej i wiarygodności potencjalnego pożyczkobiorcy. ZASADY OBSŁUGI KLIENTA I PREZENTACJA OFERTY FINANSOWANIA Standardy obsługi klienta i zasady prezentacji oferty funduszu nie są uregulowane przepisami prawa i mogą być dowolnie kształtowane przez poszczególne instytucje. W okresie funkcjonowania nadzorowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, Krajowego Systemu Usług dla MŚP (KSU), dla funduszy będących członkami systemu, obowią- zywały standardy działania funduszy pożyczkowych33, które nakładały na fundusze funkcjonu- jące w systemie określone reguły działania. Oprócz szeregu wymogów dotyczących bezpieczeń- stwa działalności funduszu (np. wymóg dekoncentracji udzielanych pożyczek, czyli ustalenia maksymalnej ekspozycji pożyczkowej wobec jednego pożyczkobiorcy, czy też wymóg lokowa- nia wolnych środków finansowych wyłącznie w bezpieczne instrumenty finansowe), standard wymuszał konieczność posiadania przez fundusz pożyczkowy odpowiedniego systemu zarzą- dzania jakością, zgodnego z normą PN-EN ISO 9001. Dodatkowo, standard wskazywał pewne wymogi, dotyczące jakości obsługi klienta i udzielania mu odpowiednio przejrzystych infor- macji. Między innymi standard wymagał, aby: • poprzedzać realizację usługi (udzielenia pożyczki) wstępną analizą potrzeb, wymagań i oczekiwań pożyczkobiorcy oraz oceną możliwości realizacji usługi, • fundusz pożyczkowy posiadał metodologię kalkulacji kosztów udzielania pożyczki według jednoznacznych zasad, znanych potencjalnemu usługobiorcy • zasady udzielania pożyczek ustalał regulamin, zawierający podstawowe minimalne regulacje. System KSU zakończył działalność w sierpniu 2017 roku a będący jego następcą system tzw. usług rozwojowych nie obejmuje usług finansowych. Powrót do pomysłu kodyfikacji minimalnych standardów jakości jest godny rozważania w kontekście zwiększającego się znaczenia poza- bankowych pośredników pożyczkowych w Polsce. W kontekście dobrych praktyk, związanych z zasadami działalności funduszy pożyczkowych warto też wskazać na opracowany na poziomie europejskim „Europejski kodeks dobrego postępowania w zakresie udzielania mikrokredytów” (European Code of Good Conduct for Microcredit Provision)34, nota bene także z udziałem przedstawicieli polskiego sektora fundu- szy pożyczkowych. Ze względu na brak wsparcia ze strony administracji publicznej oraz niski poziom rozwoju funduszy mikropożyczkowych w Polsce35 w chwili obecnej tylko jeden z pol- skich funduszy pożyczkowych uzyskał certyfikat zgodności z wymogami Kodeksu36 (jest to dzia- łające także w województwie śląskim Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych S.A. w Warszawie – TISE). Kodeks, co do zasady37, ma charakter nieobligatoryjnego standardu. Zawiera on klauzule opisu- jące zasady kształtowania struktur i działalności pozabankowej organizacji pożyczkowej (fun- duszu pożyczkowego). Zakres regulacyjny Kodeksu obejmuje pięć dziedzin: 46 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim • relacje z klientami i inwestorami, • ład korporacyjny, • zarządzanie ryzykiem, • standardy sprawozdawczości oraz • system informacji zarządczej. W ramach ww. obszarów sformułowano 175 klauzul, w tym 29 tzw. klauzul priorytetowych – nie- zbędnych do spełnienia w celu otrzymania certyfikatu zgodności z Kodeksem38 (otrzymanie cer- tyfikatu wymaga również spełnienia znacznej części klauzul nieobligatoryjnych). Przykładowo, w sferze klauzul obligatoryjnych warto zwrócić uwagę na regulacje wymagające informowa- nia klientów o poziomie całkowitego kosztu oferowanego finansowania, umożliwienia odstą- pienia od umowy pożyczkowej w ciągu 14 dni od jej zawarcia (bez konsekwencji finansowych), ustanowienia systemu zbierania i rozpatrywania skarg klientów, ustanowienia systemu moni- torowania i zarządzania ryzykiem pożyczkowym, gromadzenia danych i monitorowania okre- ślonych wskaźników charakteryzujących działalność pożyczkową, a także obrazujących sta- bilność finansową organizacji pożyczkowej. Kodeks dopuszcza dostosowanie do jego reguł z uwzględnieniem specyfiki organizacji pożyczkowej otoczenia, w którym działa i docelowej grupy klientów – jest to więc (do pewnego stopnia) elastyczny zbiór reguł opisujących działanie „przejrzystej” i dobrze zorganizowanej instytucji pożyczkowej. Zapisy Kodeksu mogłyby stano- wić punkt odniesienia dla regionalnego systemu dystrybucji środków finansowych przy wyko- rzystaniu pośredników udzielających pożyczek, zarządzanego przez regionalny fundusz roz- woju. Organizacje pożyczkowe mogłyby dążyć do uzyskania certyfikatu zgodności z Kodeksem. Certyfikat byłby świadectwem wysokiej jakości działania pośredników finansowych i budo- wałby ich markę na rynku, a może także w przyszłości ułatwiałby pozyskiwanie wsparcia z pro- gramów unijnych lub innych źródeł. Analiza dokumentacji formalnej czterech funduszy pożyczkowych, które realizowały projekty w ramach RPO WSL 2007–2013 wykazała, że – co do zasady – są one dobrze skonstruowane i nie wymagają zasadniczych zmian, chociaż możliwe są też usprawnienia. Przede wszystkim żaden z analizowanych funduszy pożyczkowych nie dopuszcza składania jakichkolwiek dokumentów elektronicznie39, we wszystkich przypadkach zgodnie z regulami- nem dokumenty muszą być składane w formie papierowej, w siedzibie funduszu. Oczywiście, nie można wykluczyć, że w rzeczywistości personel funduszy dopuszcza dosyłanie wybranych brakujących dokumentów w formie elektronicznej, nie jest to jednak wówczas w pełni zgodne z regulaminem. Generalnie wydaje się, że dążenie do maksymalnego wykorzystania komuni- kacji elektronicznej w celu złożenia wniosku o pożyczkę (lub przynajmniej jego pewnych ele- mentów) to jedno z najbardziej znaczących wyzwań, przed jakimi stanie polski sektor funduszy pożyczkowych w ciągu najbliższych lat. Przykładem dziedziny, w której całkowita elektro- nizacja stanie się faktem w ciągu najbliższych lat, są postępowania o zamówienia publiczne. Podpisywanie dokumentów elektronicznie nie stanowi problemu – można bowiem uzyskać tzw. kwalifikowany podpis elektroniczny, związane jest to z poniesieniem pewnych, nieznacznych kosztów40. Bezpłatną alternatywą jest rejestracja w tzw. Profilu Zaufanym za pomocą zewnętrz- nego dostawcy tożsamości (obecnie jest to 10 podmiotów, w tym największe polskie banki, takie jak PKO BP, Pekao S.A., czy też Santander S.A.). Całkowita elektronizacja procesu udzielania pożyczki nie wydaje się jednak do końca możliwa. Proces udzielania pożyczek prawie wszystkich funduszy pożyczkowych zakłada osobiste spo- tkanie z przedstawicielem pożyczkobiorcy, a w większości przypadków dodatkowo także wizy- tację w miejscu prowadzenia działalności gospodarczej. Banki obecnie też najczęściej bazują na dokumentach papierowych, choć ulega to powoli zmianom41. Cyfryzacja procesu pożyczkowego jest wyzwaniem dla polskiego środowiska funduszy pożycz- kowych, tym większym, że proces elektronizacji obiegu dokumentów we wszystkich sferach życia, w tym w sferze usług finansowych, będzie postępował. Z całą pewnością w najbliż- szych latach proces elektronizacji dostępu do usług finansowych będzie postępował i fundu- sze pożyczkowe powinny się do tych zmian przygotować, zarówno od strony proceduralnej, jak CZĘŚĆ III  |  Uproszczenia dystrybucji pożyczek przez pośredników finansowych 47 i infrastrukturalnej. Sprawy cyfryzacji procesu pożyczkowego już obecnie uznawane są za klu- czowy czynnik, który decydować będzie o rozwoju całego sektora pozabankowych instytucji pożyczkowych na świecie42. W Europie (i na świecie) coraz częściej pojawiają się przykłady orga- nizacji pożyczkowych, które potrafią sprostać tym wyzwaniom, skutecznie rozwijając w swo- ich strukturach elektroniczne kanały dystrybucji pożyczek, zarządzania i monitorowania pro- cesów pożyczkowych, dzięki temu podnosząc swoją konkurencyjność oraz zapewniając coraz większą dostępność oferty pożyczkowej. Za przykład posłużyć tu może holenderska organiza- cja pożyczkowa, Qredits, która intensywnie rozwija się od 2009 roku.43 Oparła ona swój rozwój przede wszystkim na cyfrowych kanałach automatyzujących obsługę procesu pożyczkowego, uzupełnianych kanałami tradycyjnymi44,45. Niski poziom cyfryzacji polskich funduszy pożyczkowych wymaga reakcji, jeśli mają one pozo- stać atrakcyjnym źródłem finansowania dla MŚP. . Organizatorzy i koordynatorzy funkcjono- wania regionalnych systemów finansowania (np. regionalne fundusze rozwoju) wydają się być właściwymi jednostkami, które mogłyby wspomagać digitalizację procesów pożyczkowych w regionie i wspierać pośredników finansowych w tym zakresie. Rekomendowany w wojewódz- twie śląskim regionalny fundusz rozwoju, mógłby pełnić podobną rolę Jednym z problemów z punktu widzenia ubiegających się o udzielenie pożyczki są trudno- ści w zrozumieniu celu przekazywania pewnych dokumentów oraz zorientowaniu się, które dokumenty muszą być złożone. Dodatkowo, w przypadku poszczególnych funduszy pożycz- kowych, korzystających ze środków RPO WSL 2007–2013 liczba dokumentów dostępnych na stro- nach internetowych poszczególnych funduszy różni się zasadniczo. I tak na stronie Agencji Rozwoju Lokalnego w Sosnowcu jest zamieszczonych 6 dokumentów, z którymi powinien zapo- znać się lub wypełnić przedsiębiorca ubiegający się o pożyczkę, natomiast w przypadku Agencji Rozwoju Regionalnego w Częstochowie takich dokumentów jest 16, a w przypadku Funduszu Górnośląskiego 21. Warto przy okazji zauważyć, że większa liczba dokumentów może działać na korzyść przedsiębiorcy i niekoniecznie oznacza większy wysiłek jeżeli chodzi o ich wypeł- nianie. Dzieje się tak z następujących powodów: • W przypadku obu instytucji wymagających większej liczby dokumentów, część z nich jest prezentowana wariantowo (wersja dla osoby fizycznej i dla osoby prawnej, wersja dla firm prowadzących pełną vs. uproszczoną księgowość etc.). Stąd też de facto liczba dokumen- tów niezbędnych dla konkretnej firmy jest wyraźnie mniejsza. • Nie można wykluczyć, że w przypadku funduszy wymagających mniejszej liczby doku- mentów, w trakcie procesu oceny wniosku o finansowanie pojawiają się prośby o przedsta- wienie kolejnych dodatkowych dokumentów, tyle, że dokumenty te nie są prezentowane na odpowiedniej stronie internetowej funduszu. • W niektórych przypadkach (Fundusz Górnośląski) zaprezentowane na stronach interne- towych dokumenty mają na celu ułatwienie procesu ubiegania się o pożyczkę. Dotyczy to w szczególności listy dokumentów wymaganych w procesie ubiegania się o pożyczkę (załączniki zawierające wykazy dokumentów dla firm funkcjonujących w określonych for- mach prawnych, a także prowadzących księgowość pełną / uproszczoną, czy też dokumentów pokazujących hipotetyczny harmonogram spłat, a także hipotetyczną wartość otrzymanej pomocy de minimis dla pożyczki o określonym oprocentowaniu, wielkości i zapadalności. • W przypadku jednej z instytucji część dokumentów jest umieszczona w jednym pliku (wniosek o pożyczkę) – gdyby były one ulokowane w oddzielnych plikach ich liczba wzro- słaby znacząco. 48 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim KIERUNKI UPROSZCZEŃ DOKUMENTACJI FORMALNEJ I PROCEDUR Analiza dokumentów wymaganych przez trzy fundusze pożyczkowe, które otrzymały wsparcie ze środków RPO WSL 2007–2013 prowadzi do wniosku, że zawartość wymaganych dokumentów oraz generalnie ich liczba nie budzą zasadniczych wątpliwości. W niektórych z nich występują drobne nieprawidłowości, czy niewielkie błędy46. Zasadniczą kwestią z punktu widzenia apli- kującego przedsiębiorcy są zawiłe procedury aplikacyjne i nie zawsze zrozumiałe dokumenty. Typowemu przedsiębiorcy (szczególnie reprezentującemu mikrofirmę) może być trudno zrozu- mieć poszczególne elementy wymaganych dokumentów, , dlatego personel funduszy pożyczko- wych wspiera przedsiębiorców ubiegających się o finansowanie. Nie zmienia to faktu, że uprasz- czanie procedur i dokumentacji powinno być celem każdego z pośredników, który stara się o przyciągnięcie nowych klientów. Obszary, w których możliwe są uproszczenia dokumentacji funduszy pożyczkowych zaprezentowane są w poniższych punktach47: 1. Przewodnik / instrukcja ubiegania się o pożyczkę Celowe i przydatne dla przedsiębiorców byłoby na pewno opracowanie krótkiej instrukcji, opi- sującej takie kwestie jak: • Informacja o czynnikach odróżniających dany fundusz pożyczkowy od czysto komercyj- nych funduszy (przestrzeganie określonych standardów, ogólny nadzór instytucji publicz- nych etc.), a także wskazujących, że działalność funduszu jest w pełni legalna i że nie pod- lega on nadzorowi instytucji typu Komisja Nadzoru Finansowego. W ramach tej informacji powinny być też zawarte informacje, że pożyczki udzielane przedsiębiorcom nie podlegają regulacjom dotyczącym tzw. kredytu konsumenckiego. • Wyjaśnienie roli wymaganych dokumentów (po co fundusz pożyczkowy oczekuje tego typu informacji i jaka jest rola poszczególnych dokumentów w procesie udzielania pożyczki). • Opisanie zasad określania wysokości oprocentowania i prowizji (tam, gdzie nie mają one charakteru jednolitego, ale mogą się różnić w zależności od charakterystyk finansowanego projektu lub przedsiębiorcy, a także rodzaju zabezpieczeń danej pożyczki). Dodatkowo można rozważyć wprowadzenie obowiązku podawania przez fundusze przed zawarciem konkretnej umowy pożyczki tzw. rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania48 dla danej pożyczki lub też podawanie takiej stopy dla przykładu konkretnej, typowej pożyczki. • Opisanie wariantów przedstawianej dokumentacji, w zależności od charakterystyk danego przedsiębiorcy (pełna lub uproszczona księgowość, warianty wniosku dla firm działają- cych w różnych formach prawnych). Uproszczoną wersję takiego mikroprzewodnika dla osób ubiegających się o pożyczkę prezen- tuje na swojej stronie internetowej Agencja Rozwoju Regionalnego w Częstochowie (dokument „Lista dokumentów niezbędnych do udzielenia pożyczki z funduszu pożyczkowego”). Wprawdzie nie zawiera on wyjaśnień dotyczących wymaganych dokumentów, za to porządkuje ich listę. Dobrą praktyką jest też udostępnienie na stronie internetowej wzoru umowy pożyczki, dzięki czemu przedsiębiorca z góry może się zapoznać z jej postanowieniami. Tylko jeden z analizo- wanych funduszy nie udziela takiej informacji na swojej stronie. Symulacje spłaty pożyczki 2. Wielu przedsiębiorcom może być trudno oszacować, jakie obciążenie wynikają de facto z zacią- gnięcia pożyczki o określonym oprocentowaniu i na określony okres (szczególnie, jeżeli dodat- kowo jest dopuszczalna karencja w spłacie rat kapitałowych). Z punktu widzenia przedsiębiorcy kluczowe jest bowiem to, jakie jest jego okresowe (przeważnie miesięczne) obciążenie spłatą rat kapitałowych i odsetkowych. Wysokość rat zależy od wielkości pożyczki, ewentualnego CZĘŚĆ III  |  Uproszczenia dystrybucji pożyczek przez pośredników finansowych 49 zastosowania karencji w spłacie rat kapitałowych, zapadalności pożyczki i przyjętego sposobu wyznaczania wielkości rat (system rat równych lub malejących – równa rata kapitałowa i male- jąca rata odsetkowa). Rekomendowanym rozwiązaniem jest upowszechnienie kalkulatorów49 pozwalających na symu- lację spłat pożyczki. Taki kalkulator dostępny jest do ściągnięcia w formacie Excel na stronie Funduszu Górnośląskiego „Kalkulator pożyczkowy”50. Wydaje się on być profesjonalnie opra- cowany i może stanowić wsparcie dla potencjalnych pożyczkobiorców. Rozliczanie pożyczki 3. Zasady rozliczania pożyczki, według przedstawicieli śląskich funduszy pożyczkowych, są kolej- nym obszarem, gdzie można wprowadzić usprawnienia. Fundusze pożyczkowe na ogół wyma- gają rozliczenia całości pożyczki odpowiednimi dokumentami księgowymi, przy czym w ten sposób rozliczonych musi być 100% wydatków finansowanych pożyczką. Kwestią do dyskusji jest termin rozliczenia wydatków finansowanych pożyczką. W analizowanych funduszach ter- min ten (co jest zresztą rynkowym standardem) to 90 dni od wypłaty pożyczki, w niektórych przypadkach z możliwością wydłużenia tego terminu w uzasadnionych sytuacjach. Jak się wydaje, w tym kontekście można na przyszłość zaproponować następujące kierunki zmian: • Przede wszystkim należy rozważyć dopuszczenie rozliczania określonej, niewielkiej czę- ści wydatków (np. 20% kwoty pożyczki) na podstawie oświadczenia przedsiębiorcy o ich wydatkowaniu na określone cele, bez konieczności przedstawienia odpowiednich doku- mentów księgowych. Dzięki takiemu rozwiązaniu przedsiębiorcy nie będą musieli rozliczać szeregu drobnych wartościowo wydatków, ale skumulować ich wartość w jednym oświad- czeniu, w ten sposób będą też częściowo mogli finansować inwestycje realizowane tzw. sposobem gospodarczym. Takie rozwiązanie ograniczy też konieczność zbierania dużej ilości faktur na bardzo małe kwoty. • Wydłużenie terminów rozliczenia wydatków finansowanych pożyczką może stanowić uła- twienie dla przedsiębiorców51. Problem zbyt krótkich terminów jest bowiem powszechnie poruszany także przez przedsiębiorców, korzystających z pożyczek w innych województwach. • Dobrym rozwiązaniem, stosowanym zresztą przez analizowane fundusze pożyczkowe, jest także wypłata pożyczki w transzach, dzięki czemu harmonogram przekazywania środ- ków jest dostosowywany do harmonogramu realizacji przedsięwzięcia, a ponadto przed- siębiorca ponosi mniejsze koszty odsetkowe. Wyjaśnianie powodów odmowy udzielenia pożyczki 4. Dwa z trzech analizowanych funduszy mają w swoich regulaminach zapisy, zgodnie z którymi odmowa udzielenia pożyczki nie wymaga uzasadnienia. Takie podejście jest zgodne z prawem i może być udogodnieniem z punktu widzenia pożyczkodawców, ponieważ nie zobowiązuje ich do pisania uzasadnień. W średniookresowym horyzoncie czasowym warto rozważyć zmianę takich zapisów, na wzór ostatnich zmian prawnych52, które dotyczą kredytów i pożyczek udzie- lanych przez banki, a także pożyczek udzielanych przez instytucje pozabankowe konsumentom. Zgodnie ze zmienionymi przepisami banki i inne instytucje ustawowo upoważnione do udzie- lania kredytów, na wniosek osoby fizycznej lub prawnej, ubiegającej się o kredyt lub pożyczkę, przekazują wyjaśnienie dotyczące dokonanej przez siebie oceny zdolności kredytowej wnio- skującego. Powinno ono obejmować informacje na temat czynników, w tym danych osobo- wych wnioskującego, które miały wpływ na dokonaną ocenę zdolności kredytowej. W przy- padku przedsiębiorców za sporządzenie takiego wyjaśnienia można pobierać opłatę, adekwatną do wysokości wnioskowanego finansowania. 50 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Wydaje się, że tego typu rozwiązanie można by wprowadzić także w funduszach pożyczkowych, jednocześnie określając niezbyt wygórowane wynagrodzenie (rzędu 50-100 zł) za przygotowa- nie Dla odrzuconego przedsiębiorcy ważne jest, aby wiedzieć z jakich powodów odmówiono mu udzielania finansowania, czy przesądziły o tym zbyt słabe (np. niezbyt płynne) zabezpiecze- nia, czy też prowadzenie działalności w ramach branży ryzyka, czy też niska lub wręcz ujemna rentowność prowadzonej firmy. Taka informacja zwrotna o powodach negatywnej decyzji z pewnością będzie mieć wpływ na jego dalsze kroki, np. ponowna aplikacja, rezygnacja ze sta- rania się o finansowanie. W niedługiej przyszłości tego typu rozwiązania mogą zostać wymu- szone przez przedsiębiorców ubiegających się o kredyty bankowe i korzystających z możliwo- ści poznania uzasadnienia negatywnej decyzji banku. Dostosowanie zakresu i rodzaju dokumentów do specyfiki pożyczkobiorcy i finansowa- 5. nego przedsięwzięcia W przypadku funduszy pożyczkowych działających w ograniczonej skali (udzielających nie- wielkiej liczby pożyczek) trudno jest projektować odrębne dokumenty dla firm działających w różnej skali ponieważ pracochłonność takich działań jest wysoka. Tym niemniej, fundusze starają się dostosować dokumentację do specyfiki różnych firm, proponując wersje dokumen- tów dla firm prowadzących pełną i uproszczoną księgowość. Jednym z aspektów, który można by uprościć jest prognoza bilansu i rachunku wyników. Analizowane fundusze proponują już wprawdzie ich uproszczoną wersję, ponadto dwa z nich zamieszczają je w formie plików Excel z przygotowanymi formułami, co bardzo pomaga wypeł- niającym jej osobom, jednak nadal istnieje możliwość ich dalszego uproszczenia. Uwaga ta doty- czy schematów stosowanych przez obu mniejszych pośredników finansowych (ARR Częstochowa i ARL Sosnowiec). Przykładem może być Fundusz Górnośląski, który opracował prognozy, w któ- rych lista pozycji wydaje się znacznie i zasadnie zredukowana (plik „Uproszczone sprawozda- nie finansowe”). Analizując możliwości uproszczeń warto brać pod uwagę trudności związane z prognozowaniem wartości szczegółowych pozycji w perspektywie pięcioletniej, szczególnie gdy dotyczy to małej firmy. W przypadku mikro i małych firm takie prognozy mogą być oparte na arbitralnych założeniach, co powoduje, że ich przydatność z puntu widzenia pożyczko- dawcy staje się wątpliwa. Zaproponowane w tym rozdziale uproszczenia dokumentów i procedur wymagają różnego nakładu pracy i zasobów. O ile niektóre mogą być wdrożone bardzo szybko i z małym nakładem zasobów lub prawie bezkosztowo (np. wypracowanie przewodnika dla aplikujących przedsię- biorców, opracowanie kalkulatorów), niektóre wymagają zdecydowanie większych nakładów i zmian systemowych (np. digitalizacja procesu udzielania pożyczki, ubieganie się o między- narodowe certyfikaty). Regionalny fundusz rozwoju mógłby wspomagać pośredników finan- sowych szczególnie w tych trudniejszych zadaniach i ustanawianiu minimalnych standardów, ale także pomagać pośrednikom wymieniać wiedzę i rozwiązania dotyczące tych udogodnień dla przedsiębiorców. CZĘŚĆ III  |  Uproszczenia dystrybucji pożyczek przez pośredników finansowych 51 CZĘŚĆ IV. ANALIZA WYSOKOŚCI STAWEK ZA ZARZĄDZANIE INSTRUMENTAMI FINANSOWYMI W BIEŻĄCYM OKRESIE PROGRAMOWANIA BANK GOSPODARSTWA KRAJOWEGO JAKO MENADŻER FUNDUSZU FUNDUSZY NA SZCZEBLU REGIONALNYM Podobnie jak w poprzednim okresie wdrażania funduszy strukturalnych w Polsce (2007–2013), również obecnie, część wsparcia w ramach programów operacyjnych Polityki Spójności dys- trybuowana jest za pośrednictwem instrumentów finansowych, udostępnianych odbiorcom ostatecznym (najczęściej przedsiębiorcom) przez pośredników finansowych w formie spara- metryzowanych produktów pożyczkowych, poręczeniowych lub w postaci wejść kapitałowych. W bieżącym okresie wdrażania funduszy strukturalnych, alokacje finansowe przewidziane w ramach regionalnych programów operacyjnych na instrumenty finansowe wdrażane są z zasto- sowaniem modelu funduszu funduszy. Na poziomie regionalnym, w przypadku 13 województw, samodzielnie funkcję menadżera funduszu funduszy pełni Bank Gospodarstwa Krajowego, w przypadku zaś dwóch kolejnych województw razem z innymi instytucjami53. BGK jest więc głównym podmiotem zarządzającym środkami finansowymi na poziomie regionalnym prze- znaczonymi w bieżącym okresie programowania na instrumenty finansowe54. Szacować można, że BGK działając jako menadżer funduszy funduszy na poziomie regionalnym odpowiedzialny jest za zaangażowanie blisko 80% środków na instrumenty finansowe zaplanowanych we wszyst- kich regionalnych programach operacyjnych. WYBÓR POŚREDNIKÓW FINANSOWYCH Środki na instrumenty finansowe z regionalnych programów operacyjnych dystrybuowane są przez BGK na poziom pośredników finansowych, następnie – w oparciu o pozyskane aloka- cje – pośrednicy ci angażują je w postaci konkretnych produktów finansowych udostępnianych odbiorcom ostatecznym (przedsiębiorcom). Rodzaje i parametry instrumentów finansowych oraz wielkości przeznaczonych na nie środków określają analizy ex-ante instrumentów finan- sowych poszczególnych województw oraz towarzyszące im dokumenty operacyjne w postaci strategii inwestycyjnych. BGK operacjonalizuje ustalenia zawarte w strategiach inwestycyjnych instrumentów finansowych poprzez alokowanie środków do pośredników finansowych. Proces wyłaniania pośredników finansowych odbywa się na zasadach publicznych postępowań prze- targowych, realizowanych na podstawie przepisów ustawy o zamówieniach publicznych. BGK organizuje przetargi mające na celu wyłonienie pośrednika lub pośredników do wdrażania poszczególnych typów instrumentów finansowych (przede wszystkim pożyczek, a w mniejszej skali poręczeń i wejść kapitałowych, co wynika z ustaleń strategii inwestycyjnych). W przetar- gach tych ustala się wielkości udostępnianych alokacji na dany instrument finansowy oraz kry- teria wyboru wykonawców (pośredników finansowych). Z uwagi na dążenie do dekoncentracji wsparcia na poziomie pośredników finansowych przetargi dzielone są na części, dla których określa się alokacje na dany produkt finansowy oraz szczegółowe wymagania dotyczące budowy portfela produktowego (wymagana liczba i wartość udzielonych przez wybranego pośrednika produktów finansowych, maksymalny okres budowy portfela, inne wymogi). Jednym z kryteriów przetargowych jest oferowana przez pośrednika finansowego cena za zbudowa- nie portfela produktowego. Jest to główne kryterium, którego udział w systemie oceny ofert wynosi najczęściej 50% – 60%. Poza kryterium ceny, stosuje się również inne kryteria wyboru (są to zwy- kle trzy, cztery dodatkowe kryteria) pozwalające na ocenę jakości oferty, w tym standardowo 54 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim stosowane jest kryterium okresu budowy portfela oraz kryterium zdolności pośrednika finan- sowego do mobilizacji dodatkowego wkładu do instrumentu finansowego. Poza tym, zależnie od typu instrumentu finansowego, stosowane są także inne kryteria, w tym stosunkowo czę- sto kryterium dotyczące liczby punktów dystrybucji fizycznej produktów finansowych, których dostępność dla klientów zapewnia pośrednik finansowy. W sumie, w organizowanych dotąd przetargach zastosowanie znalazło kilkanaście kryteriów uzupełniających kryterium cenowe55. Dystrybucja środków na instrumenty finansowe poprzez zastosowanie zamówień publicznych (tryb przetargu nieograniczonego) umożliwia oferentom proponowanie stawek wynagrodzenia na po- ziomie przewyższającym pułapy określone w przepisach unijnych56, które zresztą dopuszczają wyż- sze poziomy wynagrodzenia dla oferenta, gdy „w procedurze przetargowej udowodniono potrze- bę wyższych kosztów zarządzania i opłat za zarządzanie”. Limity te są natomiast wykorzystywane przez BGK do szacowania oczekiwanego poziomu wynagrodzenia (limit dla pośredników finanso- wych wdrażających instrumenty pożyczkowe wynosi 8% wartości wkładu programu operacyjnego). ANALIZA STAWEK WYNAGRODZENIA (ZA WDRAŻANIE POŻYCZEK) Wyniki analizy wybieranych w przetargach ofert pośredników finansowych pod kątem ceny umoż- liwiają ustalenie benchmarku cenowego dla podobnych przetargów realizowanych w przyszłości. Analiza taka ma zarówno aspekt poznawczy, jak i praktyczny, dotyczący szacowania kosztów wdra- żania instrumentów finansowych i może być przydatna dla menadżerów środków przeznaczanych na instrumenty finansowe, w tym środków dystrybuowanych przez regionalne fundusze rozwoju. Przedstawione w tym rozdziale wyniki analizy dotyczącej poziomu wynagrodzeń wybranych pośredników bazują na 49 przetargach dotyczących dystrybucji środków finansowych na wdrażanie instrumentów pożyczkowych57, przeprowadzonych przez BGK w okresie od początku 2017 do końca marca 2019 roku, obejmujących 116 części, w których doszło do wyboru pośrednika finansowego58. Stawki wynagrodzenia za budowę i zarządzanie portfelem pożyczkowym Zestawienie stawek wyznaczających wynagrodzenie pośredników finansowych oraz odpowia- dających im portfeli pożyczek (wartościowo)59 w przeanalizowanych 116 częściach (rozstrzy- gniętych) postępowań przetargowych przedstawia Wykres 4. WYKRES 4  Stawki wynagrodzenia za zarządzanie ofertami na wdrażanie pożyczek z uwzględnieniem wielkości docelowych portfeli pożyczkowych (116 obserwacji – rozstrzygniętych przetargów lub ich części) – dane za okres od stycznia 2017 do marca 2018a 140 25% 120 20% 100 80 15% 60 10% 40 5% 20 0 0% 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 52 56 60 64 68 72 76 80 84 88 92 96 100 104 108 112 116 Wysokość portfela docelowego Wynagrodzenie—stawka % wartości portfela Linear (Wynagrodzenie—stawka % wartości portfela) Źródło: Obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). Uwaga: oś lewa – docelowa wartość portfela w mln zł, oś prawa – stawka opłaty wybranego w przetargu pośrednika finansowego) a Przetargi przeprowadzone przez BGK – Menadżera Funduszu Funduszy w ramach regionalnych programów operacyjnych 2014–2020 oraz Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa 2014–2020. CZĘŚĆ IV  |  Analiza wysokości stawek za zarządzanie instrumentami finansowymi 55 Wynagrodzenia określone jako procent wartości planowanego (wymaganego) do zbudowania portfela pożyczkowego wahały się w badanej próbie w granicach od 4,94% do 18,00% wkładu finansowego z programu operacyjnego. Średnia stawka (ważona wartością portfela pożyczko- wego) wyniosła 8,59% wartości środków finansowych otrzymanych przez pośrednika do dys- trybucji a mediana stawki wynagrodzenia wyniosła 7,90% (Tabela 7)60. TABELA 7  Rozkład wynagrodzeń w ofertach na dystrybucję pożyczek (oferty wygrywające) Przedział wartości Liczba Udział w liczbie Udział wartości w Wynagrodzenie Mediana stawki wynagrodzeń wybranych ofert wybranych ofert portfelu globalnym a średnie wynagrodzenia wybranych ofert 4%–6% 17 14,7% 15,9% 6%–8% 54 46,6% 44,0% 8%–10% 16 13,8% 13,5% 10%–12% 18 15,5% 19,9% 8,59% 7,90% 12%–14% 2 1,7% 1,1% 14%–16% 3 2,6% 2,9% 16%–18% 6 5,2% 2,7% RAZEM 116 100% 100% Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). a Udział w wartości wszystkich portfeli w ramach analizowanych rozstrzygnięć postępowań przetargowych. Prezentowane dane (Wykres 4) wskazują, że istnieje nieznaczna negatywna korelacja wielkości stawek wynagrodzenia i wartości portfeli pożyczkowych. Wraz ze wzrostem wartości portfela następuje nieznaczne obniżenie przeciętnego poziomu stawek, aczkolwiek wniosek ten nie jest do końca jednoznaczny – pokazują to Wykres 5 i Tabela 8. WYKRES 5  Średnie stawki wynagrodzenia według wartości portfeli pożyczkowych 9,8 10 9,2 8,8 8,1 8,2 8,4 8 Procent 6 4 2 0 do 10 mln zł 10–20 mln zł 20–30 mln zł 30–40 mln zł 40–50 mln zł pow. 50 mln zł Stawka wynagrodzenia Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). TABELA 8  Charakterystyka portfeli w podziale na grupy wartości Średnia wartość Min. wartość Max. wartość portfela Przedział wartości Liczba Udział w wartości portfela portfela w grupie w grupie grupy portfeli portfeli globalneja (w mln zł) (w mln zł) (w mln zł) Do 10 mln zł 10 1,8% 6,7 4,0 10,0 Powyżej 10 mln zł do 37 16,9% 16,7 10,5 20,0 20 mln zł Powyżej 20 mln zł do 22 15,8% 26,1 22,0 30,0 30 mln zł Powyżej 30 mln zł do 20 20,1% 36,7 32,0 40,0 40 mln zł 56 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim Średnia wartość Min. wartość Max. wartość portfela Przedział wartości Liczba Udział w wartości portfela portfela w grupie w grupie grupy portfeli portfeli globalneja (w mln zł) (w mln zł) (w mln zł) Powyżej 40 mln zł do 11 14,3% 47,5 42,0 50,0 50 mln zł Powyżej 50 mln zł 16 31,0% 72,5 54,0 120,0 RAZEM 116 100% 31,4 4,0 120,0 Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). a Udział w wartości wszystkich portfeli w ramach analizowanych rozstrzygnięć postępowań przetargowych. Przy wyodrębnieniu grup portfeli według przyjętych przedziałów wartości widać, że od pewnego momentu (dla portfeli powyżej przedziału 20–30 mln zł) wzrostowi wartości portfeli towarzyszy wzrost oczekiwanych przez pośredników wynagrodzeń. Widać to szczególnie wyraźnie w przypadku port- feli o najwyższej wartości (powyżej 50 mln zł). Bliższa analiza danych przetargowych w pewien spo- sób uzasadnia tę sytuację. Mianowicie, w tej grupie portfeli pożyczkowych wzrost wartości wynagro- dzeń spowodowany jest między innymi tym, że występuje tu stosunkowo wysoki udział produktów pożyczkowych o charakterze specjalistycznym (są to pożyczki na wspieranie przedsięwzięć w zakre- sie efektywności energetycznej, pożyczki na termomodernizację oraz pożyczki na finansowanie prac badawczo-rozwojowych wraz z wdrożeniami), dla których często wymagane było zbudowanie port- feli o bardzo wysokich wartościach (od 60 do 120 mln zł) – przypada na nie blisko 40% wartości całego portfela w tej grupie. Zatem jest to grupa instrumentów specjalistycznych, trudniejszych w dystrybu- cji. Fakt ten może wpływać na oczekiwaną większą wielkość wynagrodzenia (przeciętne wynagro- dzenie dla wspomnianych powyżej trzech typów produktów wynosi ok. 10,6%61, a więc jest większe od średniej dla całej grupy instrumentów specjalistycznych o 1,8 punktu procentowego). Tabela 9 przedstawia dane na temat wielkości stawek wynagrodzeń pośredników finansowych (w całym analizowanym portfelu wybranych ofert) w podziale na przedmiot finansowania. TABELA 9  Rozkład wynagrodzeń w ujęciu przedmiotowym (przeznaczenie pożyczek / przedmiot finansowania) Przeznaczenie pożyczek / Liczba Udział w wartości Średnia stawka przedmiot finansowania wybranych ofert globalnej portfela a wynagrodzenia Efektywność energetyczna 3 4% 12,2% Badania i rozwój 3 5% 11,2% Rozpoczęcie działalności 10 4% 10,6% gospodarczej Finansowanie rozwoju MŚP 91 75% 8,4% Termomodernizacja 6 7% 8,1% Dostęp do Internetu 1 1% 5,9% Nieruchomości 2 4% 5,5% RAZEM 116 100% 8,59% Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). a Udział w wartości wszystkich portfeli w ramach analizowanych rozstrzygnięć postępowań przetargowych. Zaobserwowany wpływ instrumentów specjalistycznych na kształtowanie stawek wynagrodzeń prowadzi do wniosku, że na oszacowanie stawek wpływa wiele czynników. Wymagana kontrak- towo wielkość portfela jest tylko jednym z nich i niekoniecznie ma największe znaczenie. Inne czynniki, prawdopodobnie co najmniej równie ważne, to: • charakterystyki (parametry) produktów finansowych, które mają być dystrybuowane, • wymagany okres budowy portfela, • wielkość deklarowanego wkładu własnego do instrumentu finansowego, • ocena , co do konieczności poczynienia określonych nakładów na budowę sieci dystry- bucji danego produktu pożyczkowego, CZĘŚĆ IV  |  Analiza wysokości stawek za zarządzanie instrumentami finansowymi 57 • ocena podobieństwa (odmienności) w stosunku do produktów już oferowanych przez pośrednika, • subiektywna oceną specyfiki i trudności związanych z wdrożeniem określonego produktu62. Znaczenie mają również indywidualne strategie pośredników finansowych, w różny sposób uwzględniające ponoszone koszty stałe, czy też wyrażające poszukiwanie okazji do zapew- nienia sobie wysokiej rentowności wdrożenia określonego produktu63. Dodatkowo, na wyso- kość wynagrodzeń wpływają także specyficzne wymogi związane z realizacją poszczególnych projektów (zakres i pracochłonność oceny wniosków o finansowanie i kwalifikowalności pro- jektów/wnioskodawców, zakres i pracochłonność procedur sprawozdawczych, wymogi doty- czące kontroli prawidłowości wykorzystywania finansowania przez ostatecznych odbiorców). Powyższa analiza pokazuje, że trudno jest uzależniać (i oszacowywać) wielkość wynagrodze- nia za dystrybucję instrumentów dłużnych wyłącznie od rozmiaru portfela, który powinien zbudować pośrednik finansowy (potwierdzają to również inne dane, dla portfeli lokujących się w pozostałych grupach wartościowych64). Analiza rozstrzygnięć przetargowych prowadzona z uwzględnieniem czasu rozstrzygnięcia pokazuje wzrost oczekiwanych stawek wynagrodzeń w przetargach rozstrzyganych w 2018 w stosunku do roku 2017. TABELA 10  Charakterystyka portfeli w podziale na grupy wartości (przetargi rozstrzygnięte w latach 2017 i 2018) Liczba Liczba części Udział w wartości Średnia wartość portfela Średnia stawka Rok przetargów przetargowych globalneja (w mln zł) wynagrodzenia 2017 37 86 75,6% 32,0 8,37% 2018 12 30 24,4% 29,5 9,25% RAZEM 49 116 100% 31,4 8,59% Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). a Udział w wartości wszystkich portfeli w ramach analizowanych rozstrzygnięć postępowań przetargowych. Porównanie dwóch lat jest zbyt krótkim okresem, aby móc mówić o trendzie, jednak kilka czyn- ników może wpływać na rosnące z czasem średnie stawki wynagrodzeń. W szczególności można tu wskazać na następujące przesłanki: • W miarę upływu czasu konkurencja w przetargach słabnie (mniejsza liczba składanych ofert). Jest to spowodowane ograniczoną liczbą pośredników finansowych, którzy byliby zainteresowani dystrybucją instrumentów finansowych. Sytuacja ta dotyczy wszystkich typów instrumentów, a więc także poręczeń i wejść kapitałowych. • Powyższy problem potęguje fakt, że część pośredników jest już zaangażowana w reali- zację instrumentów finansowych (pośrednicy pożyczkowi, którzy wygrali już przetargi i w danym momencie skoncentrowani są na wymaganej budowie portfeli pożyczkowych)65. • Mniejsza liczba ofert w przetargach wynika również z wyczerpywania się zdolności pośred- ników do zapewnienia dodatkowego wkładu66 w instrument finansowy67. Ten element wydaje się szczególnie ważny68 i stanowi bardzo praktyczne ograniczenie, często wskazy- wane przy okazji opracowywania aktualizacji analiz ex-ante instrumentów finansowych sporządzanych na potrzeby regionalnych programów operacyjnych (2014–2020).69. W nawiązaniu do tej ostatniej przesłanki, z uwagi na narastające i coraz bardziej widoczne niekorzystne skutki wynikające z ograniczenia zdolności finansowej potencjalnych pośredni- ków finansowych, w niektórych województwach uruchomiono już specjalne produkty pożycz- kowe przeznaczone dla pośredników finansowych. Umożliwiają one pozyskanie środków 58 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim podnoszących potencjał finansowy pośrednika, w ten sposób umożliwiając mu szerszy udział w przetargach, a także wspomagają budowę portfela już na etapie realizacji uzyskanego zamó- wienia (dotyczącego wdrażania instrumentów finansowych na rzecz MŚP). Przykładem takiego produktu jest pożyczka (nazywana linią finansową) przeznaczona dla pośredników finanso- wych70, udzielana w kwotach od 1 mln zł do 30 mln zł, wypłacana w transzach dostosowanych do przedmiotu finansowania (funkcjonuje mechanizm dla etapu ubiegania się o zamówienie oraz odrębny mechanizm stosowany na etapie realizacji zamówienia publicznego). Produkt ten oferowany jest w trybie ciągłym przez Wielkopolski Fundusz Rozwoju Sp. z o.o.71. Wykres 6 i Wykres 7 przedstawiają średnie poziomy stawek w podziale na województwa wraz z danymi uzupełniającymi, charakteryzującymi „wojewódzkie” portfele pożyczkowe (portfele, do zbudowania których zobligowani są pośrednicy, którym udzielono zamówienia publicznego na dystrybucję pożyczek w danym województwie). Pomiędzy województwami występują zna- czące różnice, będące przede wszystkim skutkiem takich czynników jak: • rodzaje instrumentów oferowanych w poszczególnych regionach, • aktywność pośredników finansowych w danym regionie (większa liczba pośredników oznacza co do zasady większą konkurencję) oraz • moment ogłaszania przetargów o pełnienie roli pośrednika (w miarę upływu czasu, stawki powoli zaczynają rosnąć). WYKRES 6  Średnie stawki wynagrodzenia w województwach (od min. do max.) 14 12,6 11,7 12 10,6 8,7 9,0 9,2 9,3 9,5 10 8,0 8,6 8,7 7,2 7,6 7,7 7,8 6,9 Procent 8 6 4 2 0 Lubelskie Dolnośląskie Podkarpackie Małopolskie Zachodniopomorskie Kujawsko-Pomorskie Świętokrzyskie Wielkopolskie Warmińsko-mazurskie Podlaskie Łódzkie Lubuskie Stawka średnia (PL) Mazowieckie Pomorskie Opolskie Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). WYKRES 7  województwa z uwzględnieniem wielkości „wojewódzkich” portfeli przetargowych 20 19.6 16 12.6 11.7 12 10.6 Procent 12.3 9.5 9.0 9.3 9.2 7.8 7.2 8.6 8.7 8.0 7.6 7.7 8 6.9 8.7 8.8 8.7 7.8 7.4 4 5.6 5.4 5.3 5.2 3.6 3.5 3.3 3.0 0.6 0 Łódzkie Pomorskie Podkarpackie Wielkopolskie Opolskie Dolnośląskie Warmińsko-mazurskie Stawka średnia (PL) Małopolskie Mazowieckie Świętokrzyskie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Zachodniopomorskie Lubuskie Udział w protfelu globalnym (wszytskie przetargi) Średnia stawka wynagrodzenia Źródło: obliczenia na podstawie dokumentacji przetargowej (informacje BGK o rozstrzygniętych przetargach). CZĘŚĆ IV  |  Analiza wysokości stawek za zarządzanie instrumentami finansowymi 59 ZAŁĄCZNIK 1 ZESTAWIENIE WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH I WARSZTATÓW Lp. Instytucja Respondent Data wywiadu Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy 1 Prezes Zarządu, Dyrektor Finansowy 25.09.2018 Sp. z o.o. w Katowicach (pośrednik finansowy) Fundusz Górnośląski S.A. w Katowicach Dyrektor Wydziału Programów 2 25.09.2018 (pośrednik finansowy) Pomocowych Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Częstochowa 3 Kierownik Funduszu Pożyczkowego 14.02.2019 (pośrednik finansowy) Agencja Rozwoju Lokalnego S.A., Sosnowiec 4 Kierownik Funduszu Pożyczkowego 14.02.2019 (pośrednik finansowy) Towarzystwo Inicjatyw 5 Społeczno-Ekonomicznych S.A. w Warszawie, Dyrektor Oddziału 14.02.2019 Oddział w Katowicach (pośrednik finansowy) Śląskie Centrum Przedsiębiorczości Prezes i specjaliści merytoryczni ds. 6 14.02.2019 w Chorzowie wsparcia MŚP Rudzka Agencja Rozwoju „Inwestor”, 7 Prezes Zarządu 14.02.2019 Ruda Śląska (pośrednik finansowy) Stowarzyszenie Bielskie Centrum Przedsiębiorczości, 8 Zarząd 28.02.2019 Bielsko-Biała (pośrednik finansowy) Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości S.A., 9 Specjalista ds. pożyczek 28.02.2019 Żory (pośrednik finansowy) Bielski Park Technologiczny Lotnictwa 10 Przedstawiciel właścicieli 26.04.2019 Przedsiębiorczości i Innowacji Sp. z o.o., Kaniów 11 Galfa OT Polska Sp. z o.o. Prezes Zarządu 26.04.2019 Przedsiębiorca indywidualny (lokator BPTLPiI w 12 Właściciel 26.04.2019 Kaniowie) Fundusz Górnośląski S.A. w Katowicach (pośrednik 13 Wiceprezes Zarządu 26.04.2019 finansowy) Górnośląska Agencja Przedsiębiorczości i Rozwoju Sp. 14 Kierownik Funduszu Pożyczkowego 26.04.2019 z o.o., Gliwice (pośrednik finansowy) 15 Śląski Bank Spółdzielczy „Silesia”, Katowice Dyrektor ds. kredytów inwestycyjnych 26.04.2019 16 Regionalna Izba Gospodarcza w Katowicach Prezes Izby 26.04.2019 Lp. Tematyka warsztatu Uczestnicy Data warsztatu Przedstawiciele Urzędu Modele zarządzania instrumentami finansowymi na Marszałkowskiego Województwa 1 poziomie regionalnym – opcje dla województwa Śląskiego, przedstawiciel Banku 1.02.2019 Śląskiego Światowego oraz eksperci Banku Światowego Przedstawiciele Urzędu Opcje w zakresie organizacji zarządzania środkami Marszałkowskiego Województwa z instrumentów finansowych RPO WŚ 2007–2013; 2 Śląskiego, członkowie Zarządu 21.03.2019 możliwości zaangażowania Funduszu Górnośląskiego Funduszu Dolnośląskiego S.A., eksperci jako Regionalnego Funduszu Rozwoju Banku Światowego Wicemarszałek Województwa, przedstawiciele Urzędu Modele zarządzania środkami z instrumentów Marszałkowskiego Województwa 2 inżynierii finansowej RPO WŚ 2007–2013 – warianty 4.04.2019 Śląskiego, przedstawiciel Banku rozwiązań dla województwa śląskiego Światowego oraz eksperci Banku Światowego 60 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim PRZYPISY 1. http://ec.europa.eu/regional_policy/pl/policy/how/im- 10. Kwestia ta jest złożona. Przede wszystkim, BGK, który proving-investment/lagging_regions/ posiada rozbudowaną ofertę gwarancyjną, współpra- 2. Dla określenia mikro, małych i średnich przedsiębiorstw cuje tylko z bankami, a fundusze pożyczkowe nie mogą używamy dalej także powszechnie przyjętego skrótu MŚP. korzystać z udzielanych przez niego gwarancji. Dodatko- wo, instrumenty poręczeniowo-gwarancyjne muszą być 3. Prezentowany w niniejszym podrozdziale opis opiera się przede wszystkim promowane przez instytucje udzielające na informacjach uzyskanych z Urzędu Marszałkowskiego finansowania dłużnego (głównie banki), tam gdzie taka Województwa Śląskiego, przygotowanych na potrzeby promocja zawodzi, przedsiębiorcy mogą nie być świadomi niniejszego opracowania. Dodatkowo, wykorzystano in- istnienia takiej oferty. Ponadto w przypadku funduszy po- formacje zawarte w „Sprawozdaniu końcowym z wdraża- życzkowych pojawia się też niekiedy problem, związany z nia Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa łączeniem pożyczek udzielanych ze środków europejskich Śląskiego 2007–2013”, Instytucja Zarządzająca RPO WSL z poręczeniami opartymi o to same źródło finansowania. 2007–2013, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Tego typu połączenie jest niedopuszczalne dla środków Katowice, 28 marca 2017. pochodzących z tego samego okresu programowania, a w 4. Wdrożenie wsparcia alokowanego w ramach poddziałania przypadku środków pochodzących z różnych okresów (np. 6.2.3 realizowane było w innym schemacie tj. w ramach 2007-2013 vs. 2014-2020), zgodnie z sugestiami Minister- Inicjatywy JESSICA, w województwie śląskim wdrażanej stwa Inwestycji i Rozwoju nie jest ono rekomendowane. na mocy umowy zawartej przez województwo z Euro- 11. Przykładowo strona BGK, zawierająca informacje o instru- pejskim Bankiem Inwestycyjnym (EBI). W tym wypadku mentach finansowych w ramach regionalnych programów środki dystrybuowane były w modelu tzw. holding fund, operacyjnych (https://pozyczkiunijne.bgk.pl/) dotyczy którego funkcję menadżera pełnił EBI. EBI zawarł umowę tylko tych instrumentów, w przypadku których BGK pełni z Bankiem Ochrony Środowiska S.A. (BOŚ), któremu rolę Menedżera Funduszu Funduszy. Jest to wprawdzie w ten sposób powierzono pełnienie zadań tzw. Funduszu większość instrumentów oferowanych w ramach RPO, jed- Rozwoju Obszarów Miejskich na potrzeby Inicjatywy JES- nak w ten sposób przedsiębiorca nie dotrze do informacji SICA. BOŚ był podmiotem udzielającym preferencyjnych o instrumentach w przypadku których menedżerem jest pożyczek na przedsięwzięcia rewitalizacyjne, realizowane EFI lub EBI (czyli na przykład w przypadku województwa na obszarach miejskich województwa, dla szerokiego śląskiego). Analogiczny zakres miała kampania promocyj- grona potencjalnych beneficjentów (m.in. jednostek na BGK, dotycząca instrumentów finansowych, realizowa- samorządu terytorialnego, szkół wyższych, kościołów na w kwietniu i maju 2019 roku. W rozdziale 4. opraco- i związków wyznaniowych, organizacji pozarządowych, wania przedstawiamy analizę kształtowania się stawek spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych, jak również wynagrodzenia w przetargach na dystrybucję instrumen- przedsiębiorców). Środki wyasygnowane na Inicjatywę tów finansowych przeprowadzanych przez Bank Gospo- JESSICA w województwie śląskim opiewały na kwotę 60 darstwa Krajowego. Z analizy tej wynika, że maksymalne mln euro (w tym współfinansowanie krajowe). stawki wynagrodzenia rzeczywiście są przekraczane, 5. W przypadku dwóch funduszy nastąpiło to już wcześniej przy czym (średnio) wielkość tego przekroczenia nie jest tj. w 2013 (Agencja Rozwoju Lokalnego S.A. w Sosnowcu) szczególnie duża. W badanej populacji występują również i 2015 roku (Śląski Regionalny Fundusz Poręczeniowy Sp. stawki niższe od wyznaczonego progu. Trzeba zatem z o.o. w Katowicach). W ramach pierwszego obrotu udzie- pamiętać, że system przetargowy rzeczywiście dale spo- lonych zostało 289 pożyczek oraz 168 poręczeń. Odbiorca- sobność oferowania stawek wyższych, ale z drugiej strony mi ostatecznymi produktów finansowych były w głównej jest on wysoce konkurencyjny, co (w określonej sytuacji) mierze mikroprzedsiębiorstwa (stanowiące ponad 60% może eliminować oferentów żądających wysokich stawek. portfela ilościowego). 12. W rozdziale 4. opracowania przedstawiamy analizę 6. Uchwałą nr 2137/149/V/2016 w sprawie strategii wyjścia kształtowania się stawek wynagrodzenia w przetargach z instrumentów inżynierii finansowej Regionalnego Pro- na dystrybucję instrumentów finansowych przeprowa- gramu Operacyjnego Województwa Śląskiego, Priorytet dzanych przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Z analizy I. /…/ Typ Projektu 7. Dokapitalizowanie zewnętrznych tej wynika, że maksymalne stawki wynagrodzenia rzeczy- źródeł dofinansowania przedsiębiorczości oraz uchwała wiście są przekraczane, przy czym (średnio) wielkość tego nr 2138/149/V/2016 w sprawie przyjęcia wzoru jednoli- przekroczenia nie jest szczególnie duża. W badanej popu- tego tekstu aneksu do umowy o dofinansowanie pro- lacji występują również stawki niższe od wyznaczonego jektu w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego progu. Trzeba zatem pamiętać, że system przetargowy Województwa Śląskiego na lata 2007-2013, Priorytet I /…/ rzeczywiście dale sposobność oferowania stawek wyż- Typ Projektu 7. Dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł szych, ale z drugiej strony jest on wysoce konkurencyjny, dofinansowania przedsiębiorczości. co (w określonej sytuacji) może eliminować oferentów 7. Informacje na podstawie dokumentacji sprawozdawczej In- żądających wysokich stawek. stytucji Zarządzającej RPO WSL 2007–2013, przekazane na po- 13. Wyjątkiem od tej reguły jest podejście Europejskiego Fun- trzeby niniejszego opracowania (dane na 31 grudnia 2018). duszu Inwestycyjnego w ramach RPO WSL 2014–2020, który 8. Dane dla zaangażowania zrealizowanego w ramach jak widać dopuszcza uruchamianie pożyczek skierowanych pierwszego obrotu dla obu instrumentów (wartość wy- na cele obrotowe, chociaż z istotnymi ograniczeniami. płaconych poręczeń i wypowiedzianych umów pożycz- 14. Powstaje pytanie o zasadność tworzenia tego typu ni- kowych) na 31 grudnia 2018, jednak żadna z tych kwot nie szowych produktów, ponieważ doświadczenia z nimi są ma statusu prawnie niemożliwych do odzyskania, dla zróżnicowane - choć w większości pozytywne (oferuje je których bezskutecznie wyczerpano wszystkie możliwe część regionalnych funduszy rozwoju). Zasadniczo, celem formy dochodzenia zwrotu). tworzenia takich produktów jest minimalizacja konku- 9. Chodzi głównie o kredyty z linii ESIF Silesia, oferta rencji z instrumentami finansowymi okresu 2014-2020, w pożyczek rewitalizacyjnych bowiem w znacznym stopniu znacznej części mającymi szeroko zakrojony charakter. Ko- wypełnia lukę rynkową i wydaje się być sensowną formą lejny powód to dotarcie do specyficznych grup odbiorców interwencji ze środków publicznych. ostatecznych (sama nazwa instrumentu może przyciągać 61 określonych odbiorców). W perspektywie 2-3 lat wojewódz- funkcjonowanie Rady, póki co, związane jest tylko z wdra- twa stosujące takie niszowe instrumenty powinny rozwa- żaniem instrumentów finansowych w ramach obecnego żyć ich ewaluację , aby zdecydować o ich dalszym losie. (2014–2020) RPO województwa, bowiem w województwie 15. Obecnie pojawiła się zliberalizowana interpretacja tego nie istnieje jeszcze regionalny fundusz rozwoju. przepisu, zgodnie z którą limity te dotyczą wyłącznie tzw. 22. Sytuacja pewnej nieciągłości w oferowaniu instrumentów nieruchomości niezabudowanych. finansowych lub też czasowego ograniczenia oferty doty- 16. Zob. M. Gajewski, R. Kubajek, J. Szczucki, „Rynek lokal- czy w zasadzie wszystkich pozostałych wariantów. nych i regionalnych funduszy poręczeniowych w Polsce 23. Zob. na przykład wyrok Wojewódzkiego Sądu Admini- w 2017 r.”, PAG Uniconsult i Krajowe Stowarzyszenie Fun- stracyjnego w Krakowie z 4 grudnia 2009, choć wyrok duszy Poręczeniowych, Warszawa, wrzesień 2018 r., s. 5. ten dotyczył samorządu szczebla gminnego (http://orze- 17. Wstępne dane sprawozdawcze dla corocznego raportu czenia.nsa.gov.pl/doc/068BF55B77. [10.01.2019]), czy też Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 8 lutego 2013 za 2018 rok. (http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/9F58AEC158 [dostęp: 10.01.2019]). 18. Stąd też w zasadzie do udzielania takich poręczeń nie ma konieczności alokowania dodatkowych środków. 24. Mamy tu na myśli ciało o nielicznym (kilkuosobowym) składzie, grupujące ekspertów w sferze instrumentów 19. Zaproponowane dalej propozycje rozwiązań mogą być finansowych oraz zagadnień wspierania przedsiębior- wykorzystywane jako instrument zarządzania środkami czości i przedsiębiorstw poprzez ułatwianie dostępu także z innych źródeł (np. pochodzących ze zwrotów z in- do zewnętrznych źródeł finansowania. strumentów finansowych wspieranych w ramach obecnej perspektywy Polityki Spójności – RPO WSL 2014–2020). 25. W przypadku poręczeniobiorców kwestia jest bardziej Niezależnie od źródeł pochodzenia środków finansowych, złożona, większość wymogów związanych z pozyskaniem propozycje gospodarowania nimi koncentrują się na ich poręczonego kredytu to wymogi stawiane przez dostar- wykorzystaniu w celu zapewnienia większej dostępności czyciela finansowania dłużnego (jest to zatem bank lub źródeł finansowania przeznaczonych dla regionalne- fundusz pożyczkowy). go sektora mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw. 26. Byłoby to możliwe tylko do etapu, w którym fundusz po- Oznacza to, że interesują nas tu wyłącznie rozwiązania życzkowy zażądałby (lub sam dokonał takiego sprawdze- adekwatne do wspierania instrumentów finansowych, nia) wypisu z Krajowego Rejestru Sądowego lub Central- a nie organizowania i wdrażania innych form wsparcia nej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. (aczkolwiek, przynajmniej w pewnym zakresie, rozwiąza- 27. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 marca 2010 nia te mogą służyć realizacji także innych zadań związa- r. w sprawie zakresu informacji przedstawianych przez nych z rozwojem regionalnym). podmiot ubiegający się o pomoc de minimis (Dz. U. Nr 53, 20. Przykładowo, biorąc pod uwagę wielkość zatrudnienia poz. 311, z późn. zm.). w Dolnośląskim Funduszu Rozwoju Sp. z o.o. (jednostka 28. Z drugiej strony, wytyczne UOKiK wskazują, że po zmia- ta działa w modelu A3 – dystrybucja instrumentów finan- nach przepisów dotyczących pomocy de minimis, sowych poprzez pośredników oraz działalność samodziel- wypełnianie tej części formularza nie jest konieczne – zob. na – w sferze instrumentów kapitałowych zalążkowych) https://www.uokik.gov.pl/wyjasnienia2.php#faq2185 na koniec 2017 roku zatrudnionych było 13 osób (13 eta- 29. Załącznik 1 do Rozporządzenia Komisji (UE) NR 651/2014 tów). W porównaniu do roku 2016, zatrudnienie wzrosło z dnia 17 czerwca 2014 r. uznającego niektóre rodzaje pomo- o 2 osoby. Fundusz ten posiadał (na koniec 2017 roku) cy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. kapitał własny w wysokości 258 mln zł. Koszty działalności 107 i 108 Traktatu (Dz.U. L 187 z 26.6.2014, s. 1 z późn. zm.). operacyjnej za rok 2017 wyniosły blisko 3,5 mln zł (w tym wynagrodzenia i pochodne w wysokości nieco ponad 30. Zob. na przykład „Ocena realizacji instrumentów in- 2,1 mln zł). Fundusz osiągnął zysk netto na poziomie ok. żynierii finansowej w ramach NSRO 2007–2013. Raport 1,28 mln zł). Z kolei Pomorski Fundusz Rozwoju Sp. z o.o., końcowy”, Warszawa, marzec 2013, Jan Szczucki, Maciej działający w modelu A1 (instrumenty finansowe dystry- Gajewski et al. buowane poprzez pośredników finansowych), na koniec 31. Oświadczenie o spełnieniu kryterium MŚP – Załącznik 2017 roku zatrudniał 18 osób (17,5 etatu). Z uwagi na model nr 20 do Polityki Kredytowej i Windykacji. operacyjny większość pracowników zajmuje się spra- 32. Jest to możliwe tylko w ograniczonym stopniu, ze względu wami kontraktowania wsparcia (wyposażanie w kapitał na duże różnice w skali działania i potencjale typowego pośredników finansowych) oraz monitoringu i sprawoz- banku (nawet spółdzielczego) oraz typowego funduszu dawczości (monitorowanie kształtowania portfeli przez pożyczkowego, a także wielkość bazy klientów obu typów pośredników finansowych). Koszty działalności operacyj- instytucji i możliwości dokonywania analiz na podstawie nej za rok 2017 wyniosły ok. 3,3 mln zł, w tym wynagrodze- danych historycznych (budowanie i rewizja odpowiednich nia i pochodne na poziomie 2,2 mln zł. W przypadku obu systemów ratingowych i scoringowych). ww. regionalnych funduszy rozwoju ich dane podajemy 33. „Standardy funduszu pożyczkowego i usługi finansowej na podstawie sprawozdań finansowych za rok 2017. (polegającej na udzielaniu pożyczki) Krajowego Systemu 21. Taka rada mogłaby pełnić funkcje szersze, np. obejmu- Usług Dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU)”, jące opiniowanie i konsultowanie procesów wdrażania opracowane przez Zespół Instytucjonalnego Systemu instrumentów finansowych w ramach aktualnie realizo- Wsparcia, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, wanego RPO, w odniesieniu do komponentu instrumentów Warszawa 07.12.2010. finansowych. Rozwiązania takie, w które angażowani 34. Więcej informacji (w tym Kodeks – wersja elektroniczna są przedstawiciele władz województwa oraz czynnik 2.5 Kodeksu z listopada 2017 r. do pobrania) – zob. https:// ekspercki (ciała te nazywane są właśnie Radami Inwesty- webgate.ec.europa.eu/easi-micpro/application#!cogcPu- cyjnymi), spotykane są już w niektórych województwach blicPage (przykładowo, są to województwo warmińsko-mazurskie i województwo pomorskie). W województwie pomorskim 35. Obecnie w Polsce działają tylko 4 fundusze pożyczkowe tego rodzaju Rada działa w związku z wdrażaniem aktu- bezpośrednio odwołujące się do tzw. filozofii mikropo- alnego RPO, a także zajmuje się sprawami kształtowania życzkowej. Tym niemniej, regulacje Kodeksu mogą mieć instrumentów finansowych przez Pomorski Fundusz szersze zastosowanie. We wprowadzeniu do Kodeksu Rozwoju. Z kolei w województwie warmińsko-mazurskim podkreślono, że przeznaczony jest on przede wszystkim 62 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim dla podmiotów pozabankowych, udostępniających finan- 48. Zgodnie z regulacjami zawartymi w ustawie o kredycie sowanie (pożyczki) w wysokości do 25 tys. euro. Uznając konsumenckim z dnia 12 maja 2011 r. (tekst jed. Dz.U. z 2018 Kodeks za dokument określający dobrą praktykę i standar- r. poz. 993 z późn. zm.). Naturalnie, w przypadku pożyczek dy działalności pożyczkowej, nic nie stoi na przeszkodzie udzielanych przedsiębiorcom nie ma obowiązku podawa- dostosowania zasad działania organizacji pożyczkowej nia takiej stopy, pewnym ograniczeniem może być też to, do regulacji Kodeksu. że także banki nie są zobowiązane do jej podawania (o ile 36. Spełnienie wymogów Kodeksu jest warunkiem otrzyma- odbiorcą finansowania nie jest konsument). nia wsparcia na wdrażanie instrumentów finansowych 49. W formie kalkulatora internetowego oraz pliku Excel. w ramach Europejskiego programu na rzecz zatrudnie- 50. Dostępny na: https://www.fgsa.pl/resources/6/ nia i innowacji społecznych (EaSI). Na dostosowanie się attachments/1546849955_19_Kalkulator_pozyczko- do zapisów Kodeksu przewidziane są okresy przejściowe. wy_2019_01_01.xls. Certyfikaty zgodności posiada obecnie 19 instytucji po- 51. Termin rozliczenia powinien być dostosowany do rodzaju życzkowych z różnych krajów europejskich – informacja finansowanych pożyczką wydatków, jej zapadalności na ten temat zob. http://mfc.org.pl/six-microfinance-insti- sposobu wypłaty (w transzach lub jednorazowo). tutions-awarded-under-the-european-code-of-good-con- duct-for-microcredit-provision/ 52. Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku z za- pewnieniem stosowania Rozporządzenia Parlamentu 37. Nie należy bowiem wykluczać, że z czasem spełnienie Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 wymogów Kodeksu będzie warunkiem pozyskiwania r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z prze- wsparcia przez pośredników finansowych udzielających twarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego pożyczek – obecnie, jak zaznaczono wcześniej, zgodność przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy działania z wymogami Kodeksu jest warunkiem pozyski- 95/46/WE (Ogólne rozporządzenie o ochronie danych) wania wsparcia z jednego z programów unijnych (EaSI). z dnia 21 lutego 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 730). 38. Na tę okoliczność wypracowana została procedura wnio- 53. W dwóch województwach (pomorskie i kujawsko-po- skowania, audytu zgodności i przyznawania certyfikatu. morskie) alokacja na instrumenty finansowe (w ramach Certyfikat przyznawany jest na 3 lata przez Grupę Sterują- odrębnych działań i poddziałań RPO) wdrażana jest także cą ds. Kodeksu (później może być odnawiany), szczegóły (oprócz BGK) przez innych menadżerów: w województwie zob. ‘Methodology to monitor the implementation of the pomorskim przez Europejski Bank Inwestycyjny, a w woje- «European Code of Good Conduct in Microcredit Pro- wództwie kujawsko-pomorskim – przez Kujawsko-Pomor- vision» by microcredit providers’, version 2.0, European ski Fundusz Rozwoju Sp. z o.o. i Europejski Bank Inwesty- Union 2017. cyjny. Natomiast Bank Gospodarstwa Krajowego nie pełni 39. A przynajmniej nie wynika to z regulaminów działalności funkcji menadżera funduszu funduszy w województwie pożyczkowej. śląskim – w tym przypadku role te powierzono Europej- 40. Koszt około 200 zł. skiemu Funduszowi Inwestycyjnemu (instrumenty finan- 41. Zob. na przykład ofertę Banku Santander, który umożliwia sowe wdrażane w działaniu 3.4 RPO WSL 2014–2020 pn. drogą elektroniczną złożenie wniosku o kredyt w wyso- „Dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł dofinansowania kości od 5 tys. do 50 tys. zł. Kredyt ten jest dostępny dla przedsiębiorczości”) oraz Europejskiemu Bankowi In- osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą westycyjnemu (działanie 4.2 „Efektywność energetyczna będących rezydentami, które posiadają wyniki finansowe i odnawialne źródła energii w mikro-, małych i średnich za min. 12 miesięcy – zob.: https://santander.pl/firmy/ przedsiębiorstwach”, działanie 7.5 „Wsparcie osób zamie- kredyty/na-biezaca-dzialalnosc/kredyt-msp-online/kre- rzających rozpocząć prowadzenie działalności gospodar- dyt-msp-online.html czej poprzez instrumenty finansowe” oraz działanie 10.4 „Poprawa stanu środowiska miejskiego”). 42. Przykładowo zob. dokumenty i analizy udotępniane przez Microfinance Centre: (1) ‘Experimenting with Digital Solu- 54. BGK pełni również podobne funkcje w ramach niektó- tions: Initial Lessons from European Microfinance’, MFC rych programów operacyjnych szczebla krajowego oraz 2018, (2) ‘The Tech-and-Touch Mix in Microfinance”, MFC na szczeblu ponadregionalnym (np. w ramach Programu 2018; http://mfc.org.pl/tag/digitalization/ Operacyjnego Wiedza-Edukacja-Rozwój 2014–2020 – w za- kresie wspierania podmiotów ekonomii społecznej – BGK 43. Qredits (Stichting Qredits Microfinanciering Nederland) jest Menadżerem Krajowego Funduszu Przedsiębiorczo- oferuje pożyczki o wartości do 250 tys. euro (produkty: ści Społecznej, Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa mikropożyczka – do 50 tys. euro, pożyczka MŚP od 50 tys. 2014–2020 – Menadżer Funduszu Funduszy przeznaczo- do 250 tys. euro, pożyczka hipoteczna od 50 tys. do 250 tys. nego na finansowanie przedsięwzięć realizowanych przez euro oraz pożyczka elastyczna do 25 tys. euro), przedsiębiorców telekomunikacyjnych, w tym dotyczą- 44. Zob. studium przypadku Qredits: ‘Riding the Technolo- cych finansowania projektów związanych z dostępem gy Wave in European Microfinance: the Case of Qredits. do szerokopasmowego internetu, w makroregionie Polska A Data Driven High-Touch Approach in Microfinance’ Wschodnia, jako Menadżer projektu „Przedsiębiorcza – MFC, February 2019, http://mfc.org.pl/wp-content/ Polka Wschodnia – Turystyka”). uploads/2019/03/2019_MFC_Riding-the-Technology- 55. 15 rodzajów oraz rozkład (częstość występowania) -Wave-in-European-Microfinance.pdf kryteriów stosowanych w przetargach organizowanych 45. Przypadek Qredits opisany został również w publika- przez BGK na wybór pośredników finansowych w ramach cji: M. Gajewski, J. Szczucki, „Ekspertyza nt. dobrych regionalnych programów operacyjnych przedstawiają praktyk w zakresie rozwiązywania problemów w dostępie M. Mika, P. Rogowiecki, K. Sabarańska w opracowaniu do finansowania zwrotnego w wybranych krajach Europy, „Fundusze pożyczkowe w Polsce – Raport 2017”, PZFP, 2018, w tym w państwach regionu Europy Środkowo-Wschod- s. 50. Jak podają ww. autorzy w całym zestawie kryteriów niej”, PAG Uniconsult, Warszawa 2013, s. 91-100. (poza kryterium cenowym) najczęściej stosowanymi były: 46. Nie mające jednak żadnego istotnego znaczenia, stąd też (1) okres budowy portfela (preferujący oferty, w których o nich nie piszemy. deklarowany jest okres krótszy od maksymalnie dopusz- 47. Oprócz wspomnianej wcześniej elektronizacji procesu czonego w specyfikacji przetargu), (2) dodatkowy wkład udzielania pożyczki, który jednak będzie miał charakter pośrednika do instrumentu finansowego (ponad wymaga- długoterminowy. ne minimum) oraz (3) zasięg terytorialny sieci dystrybucji. Dwa pierwsze spośród wymienionych występowały w każ- Przypisy 63 dym przeanalizowanym postępowaniu przetargowym, pośrednika finansowego (18% dla portfela o wartości 6 mln natomiast trzecie kryterium w 28 spośród 42 przetargów zł obejmującego co najmniej 114 pożyczek) dotyczył dys- (czyli w 2/3 z nich). trybucji pożyczek na finansowanie rozpoczynania działal- 56. Art. 13 (progi dla kosztów zarządzania i opłat za zarzą- ności gospodarczej oraz tworzenie nowych miejsc pracy dzanie) Rozporządzenia Delegowanego Komisji (UE) – naturalnie istnieją zapewne podstawy, aby produkt taki Nr 480/2014 z dnia 3 marca 2014 r. uzupełniającego również sklasyfikować jako specjalistyczny. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 63. Sprawy te były (m.in.) przedmiotem dyskusji kadry zarzą- nr 1303/2013 ustanawiające wspólne przepisy dotyczące dzającej funduszami pożyczkowymi podczas dorocznego Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Euro- zjazdu członków Polskiego Związku Funduszy Pożyczko- pejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, wych (24-25.05.2019 r., Stare Jabłonki). W dyskusji często Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju wskazywano na czynnik, wpływający na zainteresowanie Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Mor- udziałem w przetargu (oddziałowujący również na ofe- skiego i Rybackiego oraz ustanawiającego przepisy ogólne rowane wynagrodzenie), jakim jest aktualne „obłożenie” dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalne- zobowiązaniami w zakresie budowy portfeli pożyczko- go, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spój- wych. Generalnie, jeżeli jest ono duże, to jest to czynnik ności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego. zniechęcający do udziału w kolejnym postępowaniu 57. Sprawozdanie z wyników podobnej analizy, obejmującej przetargowym – zatem, jeśli już podjęta zostanie decyzja jednak inny okres (do 22.06.2018 r.), przedstawia cytowane o udziale w przetargu, to najczęściej zaoferowana zostanie już opracowanie Polskiego Związku Funduszy Pożycz- „wyższa” stawka wynagrodzenia. Podejście takie wynika kowych - M. Mika, P. Rogowiecki, K. Sabarańska, op. w dużej mierze z ograniczonych możliwości pośredników cit. s. 45-59. Z uwagi na inny okres analiz, jak i częściowe finansowych. nakładanie się okresów, wyniki tego opracowania są nie- 64. Występują tu rozmaite produkty i wielkości portfeli, w tym porównywalne z niniejszą analizą (tym niemniej warto pożyczki o charakterze bardziej standardowych produk- podkreślić, że wyniki obu opracowań są zbieżne). tów inwestycyjnych lub inwestycyjno-obrotowych – mimo 58. Okres ten jest podyktowany faktem, że pierwsze przetargi to, spotkać można w tym gronie wysoko oszacowane wy- na pośredników finansowych w RPO 2014-2020 zostały nagrodzenia, i odwrotnie w przypadku części produktów ogłoszone na wiosnę 2017 roku. specjalistycznych występowały również oferty wycenione na bardzo umiarkowanym poziomie, aczkolwiek dotyczy- 59. Wartość portfeli podajemy z uwzględnieniem tzw. prawa ło to zwykle portfeli o przeciętnej wartości w granicach opcji, czyli uwzględnianego w przetargach prawa zamawia- od 20 do 40 mln zł (np. „pożyczka termomodernizacyj- jącego do zlecenia budowy dodatkowego portfela pożyczek na dla przedsiębiorstw” w województwie podlaskim, (w zdecydowanej większości przypadków, wynoszące- w przypadku której wybrany pośrednik finansowy określił go 100% wartości portfela podstawowego; w rezultacie, wynagrodzenie na poziomie 6%). uwzględnione w prezentowanych dalej obliczeniach stawki wynagrodzeń obejmują budowę portfela podstawowego 65. Czynnik ten był już wcześniej wspomniany, jako jeden i dodatkowego – wynikającego z zastosowania prawa opcji). z elementów decydujących o zainteresowaniu udziałem w przetargach, jak również wpływający na kształtowanie 60. Wartość 8,59% to wielkość zbliżona do oszacowania wielkości oferowanego wynagrodzenia. zaprezentowanego przez Polski Związek Funduszy Po- życzkowych, wynoszącego 8,65% (op. cit., s. 53). Wielkości 66. Część z nich z różnych powodów wypada też z rynku. te mieszczą się także w granicach oszacowania indywidu- 67. W przetargach na wybór pośredników finansowych wyko- alnego, sporządzonego dla menadżera funduszu funduszy rzystywane jest standardowo kryterium wkładu własnego w województwie kujawsko-pomorskim (ekspertyza wyko- pośrednika do instrumentu finansowego. Wkład dodatko- nana na zamówienie Kujawsko-Pomorskiego Funduszu wy ma charakter fakultatywny, ale powyżej wymaganego Rozwoju Sp. z o.o. – K-PFR). W ekspertyzie tej poddano minimum (do poziomu minimum kryterium ma więc analizie dane z przetargów przeprowadzonych przez K-PFR charakter dopuszczający). na przełomie 2017 i 2018 roku, dotyczących ponownego 68. M. Mika, P. Rogowiecki, K. Sabarańska, op. cit. s. 51, 53 zagospodarowania środków na instrumenty inżynierii i 59. Dla analizowanych przetargów (do czerwca 2018 r.) finansowej pochodzące z RPO Województwa Kujawsko-Po- autorzy oszacowali, że pośrednicy wybrani w przetargach, morskiego na lata 2007–2013. Dane te pokazywały poziom deklarowali dodatkowy wkład własny średnio w wysokości oferowanych przez pośredników stawek wynagrodzenia przekraczającej wymagane minimum o 6,4 p. proc (średni w wysokości od 4% do 10,2% wartości deklarowanego wkład dodatkowy stanowił ok. 18% pozyskiwanej alokacji portfela pożyczek. Ostatecznie w ekspertyzie stwierdzono, finansowej na instrument). że można założyć typowy poziom opłaty za zarządza- 69. Przykładowo, zob. M. Gajewski, J. Szczucki et al. „Aktuali- nie w granicach od 7,5% do 10,5%”. Zob. M. Gajewski, J. zacja oceny ex-ante dla instrumentów finansowych w ra- Szczucki, „Analiza i rekomendacje w sprawie oszacowa- mach Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewódz- nia wartości opłaty za zarządzanie środkami wsparcia twa Pomorskiego na lata 2014-2020”, Warszawa, marzec Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa 2019 r., s. 143-144. Kujawsko-Pomorskiego na lata 2014–2020 przeznaczonymi jako wkład do poręczeniowego instrumentu finansowego”, 70. Uznaje się za nich „podmioty publiczne lub prywatne, Warszawa, grudzień 2017, s. 14. udzielające wsparcia przedsiębiorstwom z sektora MŚP z województwa wielkopolskiego za pomocą instrumentów 61. Zbieżność z wartością w tabeli 9 jest przypadkowa (w rze- finansowych w ramach systemu realizacji Europejskich czywistości wielkości te nieznacznie różnią się, a analo- Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych na lata 2014- giczna wartość wynika z zaokrąglenia). 2020; (MŚP rozumie się jako Ostatecznych Odbiorców) 62. Pojęcie produktu „specjalistycznego” de facto może ozna- 71. http://www.wfr.org.pl/oferta/linia-finansowa, ze względu czać bardzo różne produkty w ocenie pośrednika finanso- jednak na bardzo restrykcyjne wymogi dotyczące za- wego, zależnie od jego praktyki i doświadczeń. Przykła- bezpieczeń instrument ten nie jest oceniany szczególnie dowo, najwyższy poziom wynagrodzenia wybranej oferty korzystnie. 64 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim ŹRÓDŁA M. Gajewski, J. Szczucki et al., „Aktualizacja P. Korynski, ‘Experimenting with Digital Solu- oceny ex-ante dla instrumentów finansowych tions: Initial Lessons from European Microfi- w ramach Regionalnego Programu Opera- nance’, MFC 2018. cyjnego Województwa Pomorskiego na lata P. Korynski, ‘The Tech-and-Touch Mix in Microfi- 2014–2020”, Warszawa, marzec 2019. nance”, MFC 2018. M. Gajewski, R. Kubajek, J. Szczucki, „Rynek M. Mika, P. Rogowiecki, K. Sabarańska, „Fundusze lokalnych i regionalnych funduszy poręcze- pożyczkowe w Polsce – Raport 2017” (wraz niowych w Polsce w 2017 r.”, PAG Uniconsult z załącznikami), PZFP 2017. i Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręcze- Pomorski Fundusz Rozwoju i Dolnośląski Fundusz niowych, Warszawa, wrzesień 2018. Rozwoju – sprawozdania finansowe za lata M. Gajewski, J. Szczucki, „Analiza i rekomendacje 2016 i 2017, KRS. w sprawie oszacowania wysokości opłaty „Sprawozdanie końcowe z wdrażania Regional- za zbudowanie i zarządzanie portfelem poży- nego Programu Operacyjnego Województwa czek, udzielanych ze środków pochodzących Śląskiego 2007–2013” (wraz z załącznikami), ze zwrotów z instrumentów inżynierii finan- Instytucja Zarządzająca RPO WSL 2007–2013, sowej RPO WK-P 2007–2013”, Warszawa 2018. Urząd Marszałkowski Województwa Śląskie- M. Gajewski, J. Szczucki, „Ekspertyza nt. dobrych go, Katowice, 28 marca 2017. praktyk w zakresie rozwiązywania proble- Opisy i dokumentacja instrumentów inżynierii mów w dostępie do finansowania zwrotnego finansowej wdrażanych w ramach RPO WSL w wybranych krajach Europy, w tym w pań- 2007–1013, udostępnione przez Urząd Mar- stwach regionu Europy Środkowo-Wschod- szałkowski Województwa Śląskiego. niej”, PAG Uniconsult, Warszawa 2013. P. Korynski, V. Stulen, ‘Riding the Technology Wave in European Microfinance: the Case of Qredits. A Data Driven High-Touch Appro- ach in Microfinance’ – MFC, February 2019. DOKUMENTY PRAWNE Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Regionalnego, Europejskiego Funduszu Spo- (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. łecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego (Rozporządzenie ogólne) ustanawiające Funduszu Morskiego i Rybackiego. wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Komunikat Komisji w sprawie zmiany metody Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europej- ustalania stóp referencyjnych i dyskontowych, skiego Funduszu Społecznego, Funduszu 19.01.2008 (2008/C 14/02). Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego Uchwała Zarządu Województwa Śląskiego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz nr 2137/149/V/2016 w sprawie strategii wyjścia Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybac- z instrumentów inżynierii finansowej Regio- kiego oraz ustanawiające przepisy ogólne nalnego Programu Operacyjnego Wojewódz- dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju twa Śląskiego, Priorytet I. /…/ Typ Projektu Regionalnego, Europejskiego Funduszu 7. Dokapitalizowanie zewnętrznych źródeł Społecznego, Funduszu Spójności i Euro- dofinansowania przedsiębiorczości pejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) Uchwała Zarządu Województwa Śląskiego nr 1083/2006. nr 2138/149/V/2016 w sprawie przyjęcia wzoru jednolitego tekstu aneksu do umowy o dofi- Rozporządzenie Delegowane Komisji (UE) nansowanie projektu w ramach Regionalnego Nr 480/2014 z dnia 3 marca 2014 r. uzupełnia- Programu Operacyjnego Województwa Ślą- jące rozporządzenie Parlamentu Europej- skiego na lata 2007–2013, Priorytet I /…/ Typ skiego i Rady (UE) nr 1303/2013 ustanawiające Projektu 7. Dokapitalizowanie zewnętrznych wspólne przepisy dotyczące Europejskiego źródeł dofinansowania przedsiębiorczości. Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europej- skiego Funduszu Społecznego, Funduszu Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego w Krakowie z 4 grudnia 2009 r., I SA/Kr 544/09 na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz oraz wyrok Naczelnego Sądu Administracyj- Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybac- nego z 8 lutego 2013 r., II GSK 2134/11. kiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju 65 INNE DOKUMENTY I NARZĘDZIA ANALITYCZNE „Regionalny Program Operacyjny Województwa ‘European Code of Good Conduct in Microcredit Śląskiego na lata 2014–2020”, Katowice, kwie- Provision’ – version 2.5 EN, November 2017 cień 2019. (Europejski kodeks dobrego postępowania „Regionalny Program Operacyjny Województwa w zakresie udzielania kredytów – wersja 2.5 Śląskiego na lata 2014–2020 – Szczegółowy PL), listopad 2017. Opis Osi Priorytetowych”, Katowice, maj 2019. Narzędzia do samooceny dostosowania organiza- „Regionalny Program Operacyjny Wojewódz- cji pożyczkowej do wymogów „Europejskiego twa Śląskiego na lata 2007–2013”, Katowice, kodeksu dobrego postępowania w zakresie grudzień 2011. udzielania mikrokredytów” (‘Self-assessment Tool’). „Szczegółowy opis priorytetów Regionalnego Pro- gramu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007–2013”, Katowice, marzec 2016. „Ocena ex-ante instrumentów finansowych w ra- mach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014–2020”, Kutno, grudzień 2014. ŹRÓDŁA INTERNETOWE https://rpo2007-2013.slaskie.pl/ http://ec.europa.eu/regional_policy/pl/policy/how/improving-investment/lagging_regions/ https://webgate.ec.europa.eu/easi-micpro/application#!cogcPublicPage https://qredits.com/ http://www.wfr.org.pl/o-nas http://www.pfr.pomorskie.eu/ https://www.dfr.org.pl/ https://www.pekao.com.pl/male-i-srednie-firmy/Oferta-unijna/ESIF-SILESIA.html https://www.fgsa.pl/ https://www.oddzial.fgsa.pl/ https://rfp.pl/ http://www.arr.czestochowa.pl/ http://www.arl.org.pl/ 66 Zagospodarowanie środków na instrumenty finansowe w województwie śląskim ZAGOSPODAROWANIE ŚRODKÓW NA INSTRUMENTY FINANSOWE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM