© 2017 International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank 1818 H Street NW, Washington DC 20433 Telephone: 202-473-1000; Internet: www.worldbank.org Some rights reserved 1 2 3 4 15 14 13 12 This work is the product of the staff of the World Bank with external contributions. The findings, interpretations, and conclusions expressed in this work do not necessarily reflect the views of The World Bank, its Board of Executive Directors, or the governments they represent. The World Bank does not guarantee the accuracy of the data included in this work. The boundaries, colors, denominations, and other information shown on any map in this work do not imply any judgement on the part of The World Bank concerning the legal status of any territory or the endorsement or acceptance of such boundaries. Nothing herein shall constitute or be considered to be a limitation upon or waiver of the privileges and immunities of The World Bank, all of which are specifically reserved. Rights and Permissions This work is available under the Creative Commons Attribution 3.0 IGO license (CC BY 3.0 IGO) https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/igo/. Under the Creative Commons Attribution license, you are free to copy, distribute, transmit, and adapt this work, including for commercial purposes, under the following conditions: Translations – If you create a translation of this work, please add the following disclaimer along with the attribution: This translation is an adaptation of an original work by The World Bank and should not be considered an official World Bank translation. The World Bank shall not be liable for any content or error in this translation. Adaptation – If you create an adaptation of this work, please add the following disclaimer along with the attribution: This is an adaptation of an original work by The World Bank. Views and opinions expressed in the adaptation are the sole responsibility of the authors of the adaptation and are not endorsed by The World Bank. Umowa miêdzy Komisj¹ Europejsk¹ i Miêdzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju Czêœæ II Programowego Funduszu Powierniczego „Europe 2020” Fundusz powierniczy nr TF072592 Umowa KE nr CCI2014 Podziêkowania /6 Streszczenie /7 Wprowadzenie: dlaczego koncentrujemy siê na regionach s³abiej rozwiniêtych /9 Kondycja dwóch polskich województw: podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego /14 SPIS TREŒCI Konkurencyjnoœæ gospodarcza województw podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego /18 Jak wygl¹da konkurencyjnoœæ w regionach s³abiej rozwiniêtych? /18 Jak historia kszta³towa³a gospodarkê regionów s³abiej rozwiniêtych /24 Co we wspó³czesnym œwiecie decyduje o konkurencyjnoœci regionu? /26 Co na temat regionów s³abiej rozwiniêtych mo¿na siê dowiedzieæ z miêdzynarodowych ustaleñ? /36 Wsparcie dla regionów s³abiej rozwiniêtych – za³o¿enia koncepcyjne polityki /39 Inwestycje unijne w województwach podkarpackim i œwiêtokrzyskim /41 Absorpcja œrodków z UE /41 Efekty polityki spójnoœci w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim /43 Podsumowanie i wnioski na temat polityki UE wobec regionów s³abiej rozwiniêtych /44 Za³¹cznik nr 1. Konkurencyjne miasta w s³abiej rozwiniêtych regionach /47 Gaziantep, Turcja /47 Changsha, Chiny /48 Za³¹cznik nr 2. Najwiêksze projekty wspó³finansowane ze œrodków UE w województwach podkarpackim i œwiêtokrzyskim /50 Podziêkowania Raport zosta³ przygotowany przez Dmitriego Sivaeva na podstawie materia³ów opracowanych przez zespo³y badawcze w sk³adzie: Tomasz Komornicki, Konrad Czapiewski, Grzegorz Gorzelak, Maciej Smêtkowski i Adam P³oszaj. Paul Kriss i Marcel Ionescu-Heroiu byli odpowiedzialni za nadzorowanie projektu i zapewnili jego wzorow¹ realizacjê. Zespó³ pragnie wyraziæ wdziêcznoœæ pani komisarz Corinie Cret ‚ u za powo³anie tej pionierskiej Inicjatywy oraz panu ministrowi Jerzemu Kwieciñskiemu z Ministerstwa Rozwoju za udzielon¹ pomoc, a tak¿e Patrickowi Amblardowi, Wolfgangowi Munchowi, Justynie Podralskiej, Magdalenie Horodyñskiej i Karolinie Tilman z Komisji Europejskiej za nieocenione zaanga¿owanie i wsparcie w trakcie ca³ej Inicjatywy. Zespó³ tak¿e dziêkuje Arupowi Banerji, Marinie Wes, Davidowi Sislenowi, Carlosowi Pinerua, Isfandyarowi Zaman Khanowi za cenne wskazówki i rady. Raport zosta³ ukoñczony w marcu 2017. 6 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Streszczenie Unia Europejska s³usznie nazywana i Miejskiej (DG REGIO), oferuje ukierun- jest wehiku³em konwergencji.1 Wspar- kowane wsparcie dla regionów, w któ- cie UE pomog³o dwunastu krajom rych: 1) PKB na mieszkañca (wg paryte- – w tym Hiszpanii i Grecji, S³owacji i Pols- tu si³y nabywczej) wynosi poni¿ej 50% ce – omin¹æ pu³apkê œredniego dochodu œredniej UE (tzw. „regiony o niskich do- i osi¹gn¹æ status pañstwa o wysokich chodach”); 2) w ostatniej dekadzie nie dochodach. Jest to osi¹gniêcie bez pre- zmniejszy³y dystansu do œredniej UE cedensu w historii. Praktycznie ka¿de (tzw. „regiony s³abego wzrostu”). z nowych pañstw cz³onkowskich UE po akcesji zmniejszy³o dystans do œredniej Obecny pilota¿ obejmuje wojewódz- unijnej. two podkarpackie i województwo œwiêtokrzyskie, które nale¿¹ do gru- Jednak postêpy nie by³y wszêdzie py s³abiej rozwiniêtych regionów. jednakowe; nie wszystkie kraje i re- Oba województwa pomimo systema- giony doœwiadczy³y tego awansu. tycznego i dynamicznego wzrostu Co wiêcej, ró¿nice miêdzy najsilniejszy- gospodarczego nie by³y w stanie mi i najs³abszymi regionami w danym zmniejszyæ dystansu dziel¹cego je od kraju zamiast siê kurczyæ, ros³y; jest to najsilniejszych województw w kraju. zjawisko uznawane za naturalne przez Obydwa wymienione województwa wy- badaczy przedmiotu,2 jednak trudne pe³niaj¹ sformu³owane przez DG REGIO do zaakceptowania dla decydentów. kryteria definicji „regionu s³abiej rozwi- W ka¿dym z nowych pañstw cz³onkow- niêtego” (ang. „lagging region”). W ka¿- skich najwiêksza koncentracja dzia³alno- dym z nich w latach 2003–2014 zanoto- œci gospodarczej i bogactwa ma miejsce wano wzrost PKB powy¿ej 6% rocznie, w metropolii sto³ecznej oraz kilku g³ów- a mimo to tempo wzrostu by³o s³absze nych aglomeracjach, natomiast niektóre ni¿ w ca³ej gospodarce narodowej. Obec- obszary peryferyjne zwiêkszaj¹ swój nie PKB w obydwu województwach dystans do krajowej czo³ówki. nie osi¹ga poziomu 75% œredniej krajo- wej; dochody s¹ ni¿sze; a odsetek osób UE jest zdeterminowana, aby zmie- ¿yj¹cych w ubóstwie jest wy¿szy (ponad niæ swoje podejœcie w sposób, który 10% mieszkañców jest dotkniêtych skraj- pomo¿e rozwijaj¹cym siê regionom nym ubóstwem). reagowaæ na stoj¹ce przed nimi wy- zwania. To w³aœnie regiony s³abiej roz- Trzeba przy tym zaznaczyæ, ¿e woj. winiête (zgodnie z definicj¹: te, w któ- podkarpackie i œwiêtokrzyskie nale- rych poziom PKB w przeliczeniu na ¿¹ raczej do typowych przypadków jednego mieszkañca – licz¹c wed³ug i nie odstaj¹ od globalnych doœwiad- parytetu si³y nabywczej – mieœci siê po- czeñ. Procesy rozwojowe nie rozk³adaj¹ ni¿ej 75% œredniej unijnej) s¹ g³ównym siê równomiernie na ca³ym obszarze, beneficjentem realizowanej przez kilka a dzia³alnoœæ gospodarcza z regu³y kon- ostatnich dekad wspólnotowej polityki centruje siê tam, gdzie jest najwy¿sza spójnoœci. W okresie programowania wydajnoœæ. W krajach, które doœwiad- 2007–2013 do regionów s³abiej rozwi- czy³y gwa³townego wzrostu (jak Pol- niêtych trafi³o 82% œrodków z unijnych ska w ostatnich dekadach) powszech- funduszy strukturalnych. Projekt „Lag- nym doœwiadczeniem jest zró¿nicowa- ging Regions”, zainicjowany przez Dy- nie przestrzenne procesów rozwojo- rekcjê Generaln¹ ds. Polityki Regionalnej wych i wy³onienie siê grupy regionów 1 World Bank. 2012. Golden Growth: Restoring the luster of the European economic model. 2 Por. np.: World Bank. 2009. World Development Report: Reshaping Economic Geography. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 7 wolniej siê rozwijaj¹cych jest czêstym lokalnego rozwoju gospodarczego s¹ do- rezultatem. Mo¿na nawet stwierdziæ, ¿e datkowo pewne przejawy nieefektywno- rosn¹ce dysproporcje miêdzy regionami œci instytucjonalnej. Politykê wzmacniania plasuj¹cymi siê na czele i na koñcu staw- regionalnej gospodarki mo¿na realizowaæ ki nieod³¹cznie towarzysz¹ procesom na wiele sposobów; w pilota¿u po³o¿ono dynamicznego rozwoju. Regiony s³abiej nacisk na kwestie, które da siê rozwi¹zaæ rozwiniête (jak podkarpackie i œwiêto- w relatywnie krótkim okresie i z korzyœci¹ krzyskie) najczêœciej le¿¹ na peryferiach dla konkurencyjnoœci sektora prywatne- i charakteryzuj¹ siê gorszym dostêpem go. Do tej kategorii nale¿y na przyk³ad do rynków oraz infrastruktury, a tak¿e poprawa warunków prowadzenia dzia³al- mniej efektywnie funkcjonuj¹cymi insty- noœci gospodarczej polegaj¹ca na uspraw- tucjami. nieniu procedur zwi¹zanych w zak³ada- niem dzia³alnoœci gospodarczej; oferta S³absze wyniki gospodarcze w woj. us³ug dla biznesu bêd¹ca odpowiedzi¹ na podkarpackim i œwiêtokrzyskim mo¿- oczekiwania przedsiêbiorców; a tak¿e za- na w du¿ej mierze uzasadniæ brakiem spokojenie zapotrzebowania na potrzeb- masy krytycznej konkurencyjnych ne firmom umiejêtnoœci potencjalnych firm. W obu regionach mamy do czy- pracowników dziêki bli¿szej wspó³pracy nienia z nisk¹ intensywnoœci¹ eksportu, miêdzy szko³ami i przedsiêbiorstwami. niedoborem bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, dominacj¹ zatrudnienia Oba województwa znalaz³y siê w gro- w sektorze publicznym, s³ab¹ przedsiê- nie g³ównych beneficjentów œrod- biorczoœci¹ oraz nisk¹ wydajnoœci¹ pracy ków unijnych, a ich doœwiadczenia na tle œredniej krajowej we wszystkich i wnioski warto wykorzystaæ przy ga³êziach przemys³u. W woj. podkarpac- pracach nad korekt¹ polityki spójno- kim wyniki gospodarcze s¹ nieco lepsze œci UE. W latach 2007–2015 woj. pod- ni¿ w woj. œwiêtokrzyskim, g³ównie z po- karpackie otrzyma³o najwiêcej œrodków wodu prê¿nego klastra produkcyjnego unijnych (w przeliczeniu na mieszkañca) zlokalizowanego w pó³nocno-zachod- ze wszystkich polskich województw; niej czêœci województwa. woj. œwiêtokrzyskie by³o w tej klasyfika- cji na szóstym miejscu. W obu woje- Wiod¹cymi oœrodkami aktywnoœci wództwach unijne inwestycje kierowa- gospodarczej i lokomotywami wzros- no przede wszystkim na cele zwi¹zane tu w woj. podkarpackim i œwiêtokrzy- z transportem, innowacyjnoœci¹ i przed- skim s¹ miasta. Pomimo ró¿nic w geo- siêbiorczoœci¹. Trudno jest szczegó³owo grafii gospodarczej, w obu regionach wy- oceniæ rezultaty tych inwestycji, jed- raŸnie widaæ barierê rozwojow¹, jaka od- nak wnioski p³yn¹ce z doœwiadczeñ dziela g³ówne obszary zurbanizowane od we wspieraniu s³abiej rozwiniêtych re- peryferyjnych obszarów wiejskich. Miasta gionów warto wykorzystaæ w kontek- i przedmieœcia przyci¹gaj¹ m³odych pra- œcie polityki spójnoœci. cowników i inwestorów, to tam pow- staje wiêkszoœæ miejsc pracy. Z drugiej W przypadku Polski w inwestycjach strony, rolnictwo na obszarach wiejskich publicznych punkt ciê¿koœci nale¿a- w obu województwach wnosi stosunko- ³oby przesun¹æ z „twardej” infras- wo niewielki wk³ad w gospodarkê, ale truktury o ogólnokrajowym zasiêgu ma du¿e znaczenie jako Ÿród³o utrzyma- na „miêkkie” interwencje i podsta- nia mieszkañców, którzy czêsto nie maj¹ wowe us³ugi w dziedzinie edukacji, innych perspektyw ekonomicznych. innowacji i lokalnego transportu. Mamy przyk³ady z woj. podkarpackiego W obu regionach drog¹ do podtrzy- i œwiêtokrzyskiego pokazuj¹ce, ¿e z po- mania i wzmocnienia wzrostu gos- moc¹ funduszy UE poprawiono dostêp- podarczego mo¿e byæ tworzenie noœæ podstawowych us³ug (np. sieci wo- sprzyjaj¹cych warunków dla jego roz- doci¹gowo-kanalizacyjnych). Uda³o siê woju. S³ab¹ konkurencyjnoœæ obu woje- te¿ zwiêkszyæ dostêpnoœæ komunikacyj- wództw mo¿na po czêœci uzasadniæ pod- n¹ obu województw dziêki du¿ym, nosz¹c argument peryferyjnej lokalizacji miêdzyregionalnym projektom trans- i zasz³oœci historycznych. Jednak barier¹ dla portowym. Teraz, gdy stolice obu wo- 8 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO jewództw s¹ oddalone od ka¿dego rezultatów. Ogólnie rzecz bior¹c, dzia³a- z wielkich krajowych oœrodków miejs- nia tego typu rzadko przynosz¹ zyski, kich o maksymalnie cztery godziny pod- ale istnieje kilka przyk³adów miast i re- ró¿y, a sieci wodoci¹gowo-kanalizacyjne gionów, które zdo³a³y odwróciæ swój los objê³y swym zasiêgiem nawet najbar- i osi¹gnê³y sukces. Do sukcesu zwykle dziej peryferyjne obszary, dalsze inwes- potrzebna jest silna koalicja z³o¿ona tycje w tych sektorach by³yby praw- z wielu interesariuszy, a tak¿e sprawne dopodobnie Ÿród³em coraz mniejszych w³adze mocno stoj¹ce za prowadzon¹ dodatkowych korzyœci gospodarczych, polityk¹. P³yn¹cy st¹d wniosek dla unij- a ich zasadnoœæ nale¿a³oby poddaæ sta- nego wsparcia dla programów ukierun- rannej ocenie pod k¹tem efektywno- kowanych geograficznie sugeruje, ¿e œci kosztowej. Na obszarach miejskich w pierwszym rzêdzie nale¿y rozwijaæ woj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego lokalny potencja³ i budowaæ koalicjê, osi¹gniêto taki poziom rozwoju, ¿e dla aby zaanga¿owaæ wielu lokalnych akto- dalszego wzrostu wydajnoœci potrzebny rów – tak jak mia³o to miejsce w progra- by³by nie tylko transfer technologii z za- mie pilota¿owym prowadzonym w woj. granicy (np. na drodze bezpoœrednich podkarpackim i œwiêtokrzyskim. inwestycji zagranicznych), ale równie¿ wiêksza innowacyjnoœæ. Aby to zrealizo- W koñcu: trzeba siê pogodziæ z fak- waæ trzeba po³o¿yæ nacisk na edukacjê, tem, ¿e pe³na konwergencja i jedno- kapita³ ludzki i inne uwarunkowania nie- rodnoœæ procesów rozwojowych zbêdne dla rozwoju œrodowiska sprzy- – czy to w Polsce, czy gdzie indziej – jaj¹cego innowacjom. Chc¹c zapewniæ jest bardzo ma³o prawdopodobna, wiêcej mo¿liwoœci najubo¿szym miesz- co powinno znaleŸæ swoje odzwier- kañcom trzeba zadbaæ o po³¹czenia ciedlenie w opisie celów i prioryte- komunikacyjne miêdzy obszarami wiej- tów programowych UE. Skoro nigdzie skimi i miastami. Te za³o¿enia uwzglêd- na œwiecie nie uda³o siê doprowadziæ do niono w Wieloletnich Ramach Finanso- pe³nej konwergencji miêdzy regionami wych UE na lata 2014–2020. w obrêbie jednego kraju, nie mo¿na zak³adaæ, ¿e miar¹ sukcesu inwestycji Je¿eli chodzi o politykê rozwoju sek- w regionach s³abiej rozwiniêtych bêdzie tora prywatnego realizowan¹ za po- uzyskanie wzrostu gospodarczego prze- moc¹ programów ukierunkowanych wy¿szaj¹cego resztê kraju. Zamiast tego na konkretny obszar geograficzny trzeba postawiæ na maksymalne wyko- warto dzia³aæ ostro¿nie i pamiêtaæ rzystanie lokalnych atutów, aby zaofero- o zaanga¿owaniu lokalnych liderów waæ mieszkañcom s³abiej rozwiniêtych celem rozwijania ich potencja³u. Miê- obszarów nowe szanse i perspektywy, dzynarodowe doœwiadczenia dotycz¹ce w tym równie¿ w kontekœcie poprawy ukierunkowanych geograficznie progra- jakoœci ¿ycia, a nie tylko wyników gos- mów wsparcia nie daj¹ rozstrzygaj¹cych podarczych. Wprowadzenie: dlaczego koncentrujemy siê na regionach s³abiej rozwiniêtych Dysproporcje rozwojowe w wymia- wych pañstw cz³onkowskich. Nawet rze przestrzennym (geograficznym) uznaj¹c zró¿nicowany geograficznie prze- s¹ dla UE jednym z g³ównych wyz- bieg procesów rozwojowych za nieunik- wañ, szczególnie dotyczy to tzw. no- niony, trzeba szukaæ rozwi¹zañ i podpo- POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 9 wiadaæ decydentom, w jaki sposób w 2004 roku systematycznie notuj¹ mog¹ i powinni zareagowaæ na to zja- tempo wzrostu gospodarczego wy¿sze wisko. Niniejszy raport zawiera przegl¹d od œredniej unijnej. Z wyj¹tkiem Cypru, ustaleñ i refleksji, jakie narodzi³y siê wszystkie dziesiêæ pañstw z akcesji w trakcie tworzenia i realizacji prowa- z 2004 roku zanotowa³o szybszy wzrost dzonej w Polsce pilota¿owej inicjatywy gospodarczy ni¿ pozosta³a czêœæ UE, unijnej zat. „Lagging Regions”. W raporcie osi¹gaj¹c wy¿sze œrednie tempo wzro- wykorzystano miêdzynarodowe prawi- stu PKB w przeliczeniu na jednego d³owoœci i najlepsze praktyki, omawiaj¹c mieszkañca. Okazuje siê, ¿e w pierwszej ich zastosowanie w przypadku dwóch dziesi¹tce najszybciej rozwijaj¹cych siê regionów s³abiej rozwiniêtych po³o¿o- krajów UE w latach 2007–2013 dziewiêæ nych na wschodzie Polski: woj. œwiêto- miejsc zajmuj¹ pañstwa, które przy- krzyskiego i podkarpackiego. st¹pi³y do UE w roku 2004 lub 2007. Podobnie, osiem z dziesiêciu krajów UE coraz skuteczniej reaguje na wy- charakteryzuj¹cych siê najwiêksz¹ dyna- zwania wynikaj¹ce z geograficznych mik¹ wzrostu dochodu netto na miesz- dysproporcji w poziomie rozwoju kañca w latach 2007–2013 to pañstwa gospodarczego i dobrobytu. Uœred- cz³onkowskie z jednej z dwóch wspo- niaj¹c, kraje, które przyst¹pi³y do UE mnianych fal akcesji. (Rys. 1) Rysunek 1. Œrednioroczny wzrost PKB per capita w pañstwach cz³onkowskich UE (2007–2013) ród³o: Eurostat Pomimo tego obserwujemy znacz¹ce NUTS-2) plasowa³ siê poni¿ej 75% unij- dysproporcje przestrzenne, zw³asz- nej œredniej. W 21 regionach PKB na cza na poziomie ni¿szym ni¿ krajowy. mieszkañca by³ poni¿ej 50% œredniej UE. W 2014 roku poziom PKB na mieszkañ- Za wyj¹tkiem francuskich terytoriów za- ca w 78 z 276 regionów UE (kategoria morskich, wszystkie najubo¿sze regiony 10 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO mieszcz¹ce siê w tej grupie le¿¹ na tere- wym z 2008 roku trend ten uleg³ od- nie Polski, Wêgier, Bu³garii i Rumunii. Ró¿- wróceniu. (Rys. 2) Sam kryzys w³aœciwie nica miêdzy wysokoœci¹ œredniego do- mocniej uderzy³ w wiod¹ce regiony, chodu w gospodarstwie domowym a s³abiej w te plasuj¹ce siê na koñcu w najbogatszym regionie, tj. brytyjskim stawki, wiêc w 2008 roku dynamika London West, a regionie najubo¿szym, konwergencji nawet wzros³a. Ale potem, tj. bu³garskim Severozapaden, jest jak w okresie kilku pokryzysowych lat, bar- 10,6 do jednego. W 2014 roku w 36 regio- dziej rozwiniête obszary UE zaczê³y du¿o nach œredni dochód netto w gospodar- szybciej wychodziæ na prost¹, co za- stwie domowym by³ poni¿ej 10.000 jed- chwia³o lini¹ trendu. Z kolei konwergen- nostek standardu si³y nabywczej SSN,3 cja w wartoœci wskaŸników zatrudnienia podczas gdy œrednia UE to 22.500 jed- by³a w latach 2000–2008 zdecydowa- nostek SSN.4 nie mniej spektakularna. O ile regionom z czo³ówki wystarczy³o piêæ lat, by wró- Na szczeblu regionalnym przez ostat- ciæ do poziomu zatrudnienia notowane- nie 15 lat uda³o siê osi¹gn¹æ znaczn¹ go przez kryzysem z 2008 roku, s³absze konwergencjê w skali ca³ej UE, ale regiony doœwiadczy³y trwa³ego spadku kryzys finansowy z 2008 roku zaha- poziomu zatrudnienia. W konsekwencji, mowa³ ten proces. Przez wiêksz¹ czêœæ rozziew miêdzy czo³ówk¹ i koñcówk¹ pierwszej dekady XXI wieku miêdzy unij- regionalnej stawki pod wzglêdem po- nymi pañstwami i regionami obserwo- ziomu zatrudnienia by³ w 2013 roku wano konwergencjê w wysokoœci PKB wiêkszy ni¿ na pocz¹tku obecnego stu- na mieszkañca, lecz po kryzysie finanso- lecia. (Rys. 3) Rysunek 2. Wspó³czynnik zmiennoœci PKB Rysunek 3. Regionalne wskaŸniki zatrudnienia na mieszkañca wg SSN (% ludnoœci w wieku 20–64 lata) ‚ ega, I., (2015) Inter-regional disparities ród³o: Postoiu, N., Bus ‚ ega, I., (2015) Inter-regional disparities ród³o: Postoiu, N., Bus in the European Union, Romanian review of regional studies, in the European Union, Romanian review of regional studies, Volume xi, Number 1 Volume xi, Number 1 3 SSN – standard si³y nabywczej, umowna jednostka walutowa uzyskiwana przez przekszta³cenie parametrów dochodów gospodarstw domowych z okreœlonymi standardami si³y nabywczej na wydatki na spo¿ycie ostateczne, co w efekcie zapewnia porównywalnoœæ. 4 Eurostat (2016) GDP at regional level POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 11 Zgodnie z teoretycznymi za³o¿enia- stwach cz³onkowskich. We wszystkich mi, konwergencja miêdzy regionami nowych krajach poszerzonej UE sk³ada- w skali ca³ej UE postêpowa³a w tym j¹cych siê z wielu regionów (S³owacja, samym czasie, gdy dysproporcje miê- Czechy, Polska, Rumunia, Bu³garia), w re- dzy regionami w obrêbie pojedyn- gionach sto³ecznych dochód netto jest czych krajów stawa³y siê coraz bar- na znacznie wy¿szym poziomie ni¿ w po- dzie widoczne. Trend wzrostu i jedno- zosta³ej czêœci kraju. (Rys. 4) Zjawisko to czeœnie powiêkszaj¹cych siê dysproporcji przewidziano w teoretycznym paradyg- miêdzy regionami utrzymuje siê w pañ- macie stwierdzaj¹cym, ¿e rozwój naj- stwach cz³onkowskich UE od pocz¹tku pierw koncentruje siê na g³ównych ob- lat 80tych XX wieku.5 Dzisiaj geograficzne szarach miejskich, potem staje siê udzia- dysproporcje w procesach rozwojowych ³em miast drugiej i trzeciej wielkoœci, a na mo¿na zaobserwowaæ w nowych pañ- koniec obejmuje obszary wiejskie.6 Rysunek 4. Nierównoœci w poziomie dochodu netto w poszczególnych pañstwach cz³onkowskich UE ród³o: Eurostat (2016) GDP at regional level Pomimo tego, ¿e znaczna czêœæ œrod- nej przez UE na programy rozwojowe w la- ków unijnych trafia do regionów s³abiej tach 2007–2013, 82% przeznaczono na re- rozwiniêtych, wci¹¿ utrzymuj¹ siê wy- giony „Celu konwergencji” [uprzednio „Ce- raŸne ró¿nice pomiêdzy regionami. lu 1”], czyli te, w których PKB na mieszkañca Z ³¹cznej kwoty 347 mld euro wydatkowa- jest poni¿ej 75% wspólnotowej œredniej. 7 5 PUGA, D. (1999), „The rise and fall of regional inequalities”, in: European Economic Review 43(2), February 1999, pp. 303–334. 6 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography. 7 European Commission (2016) Ex post evaluation of the ERDF and Cohesion Fund 2007–2013. 12 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Ocena skutków inwestycji unijnych cesem przebiegaj¹cym powoli, w tym w regiony s³abiej rozwiniête jest nie- momencie jest jeszcze zbyt wczeœnie jednoznaczna. Z dostêpnych danych na ocenê skutecznoœci inwestycji do- mo¿na wywnioskowaæ, ¿e co prawda konywanych w ramach polityki spój- wsparcie UE doprowadzi³o do szybsze- noœci. go wzrostu gospodarczego w regionach bêd¹cych beneficjentami, ale nie poskut- W obliczu wyzwañ, przed jakimi sto- kowa³o znacz¹cym wzrostem sta³ego j¹ regiony s³abiej rozwiniête, UE po- zatrudnienia. Wymierne efekty w wiêk- stanowi³a stworzyæ poœwiêcony im szoœci sprowadza³y siê do krótkotrwa³ej projekt zat. „Lagging Regions”. Ini- intensyfikacji dzia³alnoœci gospodarczej cjatywa ma wyodrêbniæ czynniki hamu- na fali inwestycji infrastrukturalnych. j¹ce wzrost w regionach oraz zapewniæ Mo¿na zatem postawiæ tezê, ¿e efekty ukierunkowane wsparcie, by odbloko- europejskiej polityki rozwoju regional- waæ uœpiony w nich potencja³ wzrostu. nego przypominaj¹ skutki polityki redy- W ramach projektu w regionach s³abiej strybucji dochodów, a nie polityki two- rozwiniêtych zostanie zainicjowana rzenia warunków dla d³ugoterminowe- wspó³praca szerokiego grona zaintere- go i zrównowa¿onego rozwoju. Dane sowanych podmiotów (administracji re- wskazuj¹ te¿, ¿e w 36% regionów objê- gionalnej i lokalnej, instytucji eduka- tych wsparciem intensywnoœæ transfe- cyjnych, instytucji otoczenia biznesu, rów przekracza poziom maksymalizacji ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, ³¹cznej wydajnoœci, a w 18% regio- przedsiêbiorców, inwestorów, organiza- nów zmniejszenie transferów nie mia³o- cji pozarz¹dowych, miêdzynarodowych by negatywnego wp³ywu na wzrost.8 instytucji finansowych) z myœl¹ o zas- Te ustalenia zosta³y przyjête i uwzglêd- pokojeniu konkretnych potrzeb tych nione w ramach finansowania dla unij- podmiotów, aby zoptymalizowaæ efekty nego okresu programowania na lata regionalnych inwestycji. 2014–2020. Raport przedstawia za³o¿enia kon- Brak widocznych sukcesów polityki cepcyjne le¿¹ce u podstaw projektu spójnoœci uzasadnia siê na wiele „Lagging Regions” w Polsce. Pilota- sposobów. Niektóre badania sugeruj¹, ¿owy projekt obejmuje dwa wojewódz- ¿e inwestycje w infrastrukturê komuni- twa po³o¿one we wschodniej czêœci kra- kacyjn¹ (stanowi¹ce znaczn¹ czêœæ wy- ju: woj. œwiêtokrzyskie i podkarpackie. datków wspó³finansowanych ze œrod- W raporcie opisano wskaŸniki ekono- ków UE) nie przyczyniaj¹ siê do konwer- miczne obu województw i przeanalizo- gencji gospodarczej i czêsto skutkuj¹ wano czynniki bêd¹ce przeszkod¹ dla redystrybucj¹ aktywnoœci gospodarczej wzrostu. Logika projektu jest zgodna na rzecz obszarów bardziej rozwiniê- z globalnymi prawid³owoœciami doty- tych. Inne dane wskazuj¹, ¿e pogramy cz¹cymi mechanizmów rozwoju regio- wspierania biznesu, które ciesz¹ siê nalnego, które stanowi¹ fundament sporym poparciem UE, generalnie nie koncepcyjny proponowanego podejœcia prowadz¹ do poprawy wyników gos- programowego. podarczych, natomiast inwestycje w ka- pita³ ludzki maj¹ zbyt niski priorytet Raport zosta³ opracowany przez zespó³ w rozdziale unijnych funduszy.9 Jednak Banku Œwiatowego odpowiedzialny za mo¿na te¿ zaryzykowaæ twierdzenie, realizacjê pilota¿owego projektu „Lag- ¿e skoro rozwój gospodarczy jest pro- ging Regions” w Polsce. 8 Becker, Egger & von Ehrlich, (2010) Going NUTS: The effect of EU Structural Funds on regional performance, Journal of Public Economics, Volume 94, Issues 9–10. 9 Andrés Rodríguez-Pose, Ugo Fratesi (2004) Between development and social policies: the impact of European Structural Funds in Objective 1 regions. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 13 Kondycja dwóch polskich województw: podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego Woj. podkarpackie i œwiêtokrzyskie wych pañstwach cz³onkowskich UE. to le¿¹ce we wschodniej Polsce re- W tabeli 1 pokazano, ¿e miêdzy rokiem giony s³abiej rozwiniête10. PKB na 2000 a 2013 dziesiêæ najs³abiej rozwiniê- mieszkañca w ca³ej pi¹tce mieœci siê tych polskich regionów jeszcze bardziej w przedziale od 70% do 73% krajowej oddali³o siê od krajowej œredniej pod œredniej, co oznacza, ¿e jest to piêæ wzglêdem wysokoœci PKB na mieszkañ- najs³abiej rozwiniêtych regionów Polski. ca, co jest zbie¿ne z widocznym w ca- Du¿e ró¿nice miêdzy woj. podkarpac- ³ej UE trendem polegaj¹cym na powiêk- kim i œwiêtokrzyskim z jednej strony szaniu siê ró¿nic we wskaŸnikach ekono- a liderami rankingu takimi jak woj. mazo- micznych miêdzy regionami wewn¹trz wieckie czy dolnoœl¹skie z drugiej œwiad- kraju. Woj. podkarpackie i œwiêtokrzys- cz¹ o rosn¹cych dysproporcjach spo³ecz- kie plasuj¹ siê równie¿ poni¿ej pozio- no-gospodarczych w wymiarze prze- mu 50% wspólnotowej œredniej pod strzennym; jest to zjawisko wystêpuj¹ce wzglêdem wysokoœci PKB na mieszkañca nie tylko w Polsce, ale i w pozosta³ych no- (z wynikiem, odpowiednio, 48% i 49%). Tabela 1. PKB na mieszkañca w podziale na województwa (Polska = 100) PKB na mieszkañca POLSKA = 100 Województwo 2000 2013 Mazowieckie 152,8 160,5 Dolnoœl¹skie 102,9 111,9 Wielkopolskie 106,8 107,2 Œl¹skie 106,2 104 Pomorskie 98,9 96,3 £ódzkie 88,6 93,3 Ma³opolskie 89,7 88,7 Zachodniopomorskie 99 83,3 Lubuskie 89,4 83,1 Kujawsko-Pomorskie 89,6 82 Opolskie 83,4 80,5 Œwiêtokrzyskie 77,9 73 Podlaskie 73,4 72,9 Warmiñsko-Mazurskie 77,5 71,5 Podkarpackie 72,7 71 , 1 Lubelskie 71,4 70,7 ród³o: dane GUS 10 Mówi¹c o wschodniej Polsce mamy na myœli cztery województwa: podkarpackie, œwiêtokrzyskie, lubelskie i podlaskie. Nie nale¿y tego zwrotu uto¿samiaæ z Polsk¹ Wschodni¹, tj. formalnie zdefiniowanym makroregionem obejmuj¹cym dodatkowo woj. warmiñsko-mazurskie. 14 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Dystans, jaki dzieli woj. podkarpac- niki s¹ nieznacznie lepsze.11 W 2015 ro- kie i œwiêtokrzyskie od województw ku stopa rejestrowanego bezrobocia stoj¹cych na czele stawki obejmuje w woj. podkarpackim (13,2%) i œwiêto- wiele ró¿nych aspektów. Oba woje- krzyskim (12,5%) by³a o co najmniej piêæ wództwa znacznie odstaj¹ od œredniej punktów procentowych wy¿sza od krajowej pod wzglêdem wysokoœci do- wskaŸnika ogólnokrajowego. WskaŸniki chodu. W woj. podkarpackim œrednie ubóstwa w obu województwach s¹ wynagrodzenie jest 15% poni¿ej œredniej na poziomie znacznie powy¿ej œredniej krajowej, a w woj. œwiêtokrzyskim wskaŸ- krajowej. (Tabela 2) Tabela 2. WskaŸniki ubóstwa w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim12 Polska Woj. podkarpackie Woj. œwiêtokrzyskie Zmiana Zmiana Zmiana w latach w latach w latach 2014 2006–2014 2014 2006–2014 2014 2006–2014 % p.p. % p.p. % p.p. Ubóstwo skrajne 7,4 -0,4 8,7 -1,7 12,2 0,0 Ubóstwo relatywne 16,2 -1 ,5 21,1 -0,8 22,6 -2,4 Ubóstwo ustawowe 12,2 -2,9 1 5,3 -4,6 17,2 -4,6 ród³o: GUS Pomimo stopniowego skracania dys- do zatrzymania postêpów w konwer- tansu do œredniego wspólnotowego gencji. Przy tym, w ¿adnym momencie poziomu rozwoju gospodarczego, miêdzy rokiem 2004 i 2014 ani woj. pod- polskie regiony s³abiej rozwiniête do karpackie, ani œwiêtokrzyskie nie zbli- tej pory nie dogoni³y œredniej krajo- ¿y³y siê znacz¹co do œredniej krajowej. wej. Bezpoœrednio po wst¹pieniu Polski Przed pocz¹tkiem kryzysu, wskaŸniki do UE (w latach 2004–2007) tempo w woj. œwiêtokrzyskim ros³y nieco szyb- wzrostu gospodarczego w woj. podkar- ciej ni¿ w podkarpackim, ale w okresie packim i œwiêtokrzyskim by³o szybsze wychodzenia z kryzysu to woj. podkar- ni¿ to notowane na szczeblu ca³ej UE. packie rozwija³o siê w tempie zbli¿onym Jednak oba województwa mocno od- do krajowego wzrostu gospodarczego, czu³y skutki kryzysu z 2008 roku i w obu natomiast woj. œwiêtokrzyskie zaczê³o przypadkach w latach 2009–2013 dosz³o zwalniaæ. 11 G³ówny Urz¹d Statystyczny. 12 WskaŸnik ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) oznacza taki poziom zaspokojenia potrzeb, poni¿ej którego zagro¿one jest ¿ycie oraz rozwój psychiczny i fizyczny cz³owieka (wyniszczenie biologiczne); wskaŸnik ubóstwa relatywnego ustalony jest na poziomie 50% œrednich miesiêcznych wydatków ogó³u gospodarstw domowych; natomiast ustawowa granica ubóstwa okreœlana jest jako kwota dochodu, która zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami prawa o pomocy spo³ecznej uprawnia do ubiegania siê o przyznanie œwiadczenia pieniê¿nego. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 15 Rysunek 5. Dynamika konwergencji do polskiej Rysunek 6. Dynamika powstawania nowych miejsc œredniej dla woj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego pracy w woj. œwiêtokrzyskim i podkarpackim (PKB na mieszkañca, PLN, w ‘000) po kryzysie z 2008 roku ród³o: GUS ród³o: GUS Nic nie wskazuje na to, ¿e poziom p³ac w woj. œwiêtokrzyskim w miastach w dwóch omawianych wojewódz- mieszka 45% ludnoœci, a w woj. pod- twach wykazuje tendencjê konwer- karpackim 42%. Jednoczeœnie z danych gencji do œredniej krajowej. Z teorii jednoznacznie wynika, ¿e to w³aœnie nauk ekonomicznych wynika, ¿e pod- obszary miejskie s¹ biegunami wzrostu czas gdy pe³ne wyrównanie ca³kowitej i przedsiêbiorczoœci, w nich te¿ powstaje produkcji lub wyników gospodarczych najwiêcej nowych miejsc pracy. na styku poszczególnych regionów jest ma³o prawdopodobne, wyrównanie Na obszarze woj. podkarpackiego p³ac w wymiarze geograficznym jest rosn¹ wewnêtrzne dysproporcje we mo¿liwe, o ile pracownicy zaczn¹ migro- wskaŸnikach rozwojowych. Podre- waæ do miejsc oferuj¹cych wy¿sze p³ace, gion rzeszowski (zurbanizowany obszar wywo³uj¹c tym samym redystrybucjê wokó³ stolicy województwa) jest jednym poda¿y si³y roboczej miêdzy regionami z najszybciej rozwijaj¹cych siê w kraju. i przyczyniaj¹c siê do zniwelowania ró¿- W latach 2010–2013 PKB na mieszkañca nic. Takich efektów nie zaobserwowano w tym podregionie wzros³o w stosunku ani dla woj. podkarpackiego, ani œwiêto- do œredniej krajowej o 4,5 punktu pro- krzyskiego. W ujêciu nominalnym p³ace centowego, dochodz¹c do poziomu w obu województwach wzros³y w la- 87,9% krajowej œredniej. Tymczasem pod- tach 2004–2015 o ponad 70%. Jednak regiony takie jak kroœnieñski, przemyski tempo wzrostu by³o zbli¿one do œredniej i tarnobrzeski nale¿¹ do najs³abszych krajowej.13 w Polsce; w omawianym okresie ich dystans do œredniej krajowej jeszcze siê Dzia³alnoœæ gospodarcza w woj. pod- zwiêkszy³ i w 2013 roku PKB na miesz- karpackim i œwiêtokrzyskim nie jest kañca w tych podregionach by³o poni¿ej rozlokowana równomiernie. Oba wo- 75% œredniej krajowej. W rezultacie zaob- jewództwa charakteryzuje niski wspó³- serwowano znacz¹cy wzrost dyspro- czynnik urbanizacji, znacznie poni¿ej porcji miêdzy miejskimi i wiejskimi obsza- krajowego poziomu wynosz¹cego 62%: rami woj. podkarpackiego. (Tabela 3) 13 Na podstawie danych GUS. 16 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Tabela 3. Dynamika rozwoju gospodarczego podregionów woj. podkarpackiego w latach 2000–2013 PKB na mieszkañca Zmiana w PKB na mieszkañca w relacji do krajowej œredniej w relacji do krajowej œredniej 2000 2004 2008 2010* 2013 2000–2004 2004–2008 2008–2010 2010–2013 Kroœnieñski 69,6 65,2 63,6 60,5 60,3 -4,4 -1,6 * -0,2 Przemyski 64,9 62,4 59,6 55,0 53,6 -2,5 -2,8 * -1 ,4 Rzeszowski 79,2 80,3 81,7 83,4 87,9 1,1 1 ,4 * 4,5 Tarnobrzeski 74,0 78,7 75,9 73,2 73,7 4,7 -2,8 * 0,5 * Zmiany w metodologii systemu rachunków narodowych ESA 2010 (brak porównywalnoœci). Oba podregiony woj. œwiêtokrzyskie- ka podregionu z trudem wychodzi³a z re- go nie rozwijaj¹ siê tak szybko, jak cesji w 2010 roku, co poskutkowa³o spad- gospodarka narodowa. Stolica woje- kiem PKB na mieszkañca do poziomu wództwa, Kielce, jest najbardziej rozwi- poni¿ej 80% œredniej krajowej. Powodem niêtym obszarem w skali ca³ego woje- spadku by³y prawdopodobnie trudnoœci, wództwa, lecz nie dorównuje dynamice jakie dotknê³y przemys³owe tereny po- Rzeszowa, stolicy woj. podkarpackiego. ³o¿one na pó³nocy podregionu kieleckie- W okresie przedakcesyjnym rozwój gos- go. Podregion sandomiersko-jêdrzejowski podarczy podregionu kieleckiego mia³ charakteryzuje siê podobnym trendem, wiêksz¹ dynamikê ni¿ tempo rozwoju jeszcze bardziej oddalaj¹c siê od œrednich gospodarki narodowej. Jednak gospodar- wskaŸników dla ca³ego kraju. (Tabela 4) Tabela 4. Dynamika rozwoju gospodarczego w podregionach woj. œwiêtokrzyskiego w latach 2000–2013 PKB na mieszkañca Zmiana w PKB na mieszkañca w relacji do krajowej œredniej w relacji do krajowej œredniej 2000 2004 2008 2010* 2013 2000–2004 2004–2008 2008–2010 2010–2013 Kielecki 83,3 85,4 85,8 85,0 79,8 2,1 0,4 * -5,2 Sandomiersko- 69,7 69,4 69,8 68,3 62,1 -0,3 0,4 * -6,2 -Jêdrzejowski * Zmiany w metodologii systemu rachunków narodowych ESA 2010 (brak porównywalnoœci). ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS Pod wzglêdem geografii gospodar- województwa; tereny na wschodzie czej omawiane województwa znacz- i po³udniu maj¹ wiejski i w przewa¿a- nie siê ró¿ni¹. W woj. œwiêtokrzyskim j¹cej czêœci rolniczy charakter. Wyj¹t- wystêpuje wyraŸnie zdefiniowane cen- kiem s¹ po³o¿one na po³udniu Bieszcza- trum gospodarcze skupione wokó³ Kielc. dy, gdzie dominuje turystyka, a tak¿e Reszta województwa to w przewa¿a- tereny wzd³u¿ granicy z Ukrain¹, gdzie j¹cej czêœci tereny rolnicze, z wyj¹tkiem du¿e znaczenie odgrywa handel trans- pó³nocnej czêœci po³o¿onej wzd³u¿ rzeki graniczny. Kamiennej, które kiedyœ by³y czêœci¹ Staropolskiego Okrêgu Przemys³owego. W porównaniu do reszty wojewódz- Z kolei woj. podkarpackie ma bardziej twa, obszary miejskie woj. podkar- policentryczny system miejski, a tak¿e packiego i œwiêtokrzyskiego charak- bardziej rozproszon¹ strukturê zatrud- teryzuj¹ siê prê¿nym sektorem pry- nienia i zaludnienia. Miasta takie jak watnym i bardziej dynamicznym Mielec, Krosno, Dêbica i Stalowa Wola s¹ rynkiem pracy. Na obszarach miejs- znacz¹cymi oœrodkami zatrudnienia, kich dzia³a zdecydowanie wiêcej firm ze specjalizacj¹ w przemyœle wytwór- (w przeliczeniu na jednego mieszkañca) czym. Le¿¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci ni¿ na obszarach wiejskich, a jedynym POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 17 znacz¹cym wyj¹tkiem od tej regu³y ³o¿one na pó³nocy woj. œwiêtokrzyskie- s¹ turystyczne tereny w Bieszczadach. go, które od d³u¿szego czasu borykaj¹ siê (Rys. 8) Ponadto, na obszarach miejskich z bezrobociem strukturalnym wynika- generalnie panuje mniejsze bezrobocie; j¹cym z monofunkcyjnoœci przemys³o- wyj¹tkiem s¹ zurbanizowane tereny po- wej w przesz³oœci. (Rys. 7) Rysunek 7. Zró¿nicowanie przestrzenne poziomu Rysunek 8. Zró¿nicowanie przestrzenne poziomu bezrobocia w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim przedsiêbiorczoœci w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim ród³o: GUS ród³o: GUS Konkurencyjnoœæ gospodarcza województw podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego Jak wygl¹da konkurencyjnoœæ nych przedsiêbiorców i wzrostu miejsco- w regionach s³abiej wych firm, albo poprzez przyci¹gniêcie rozwiniêtych? inwestorów z zewn¹trz. Trzeba przy tym podkreœliæ, ¿e nie wszystkie firmy s¹ tak O konkurencyjnoœci danego regionu samo przydatne dla lokalnej gospodarki. decyduje obecnoœæ dobrze prosperu- Globalne dane wskazuj¹, ¿e wiêkszoœæ j¹cych sektorów dóbr wymiennych. miejsc uznawanych za konkurencyjne Region uznawany za konkurencyjny swój rozwój opar³o na firmach dzia³a- tworzy warunki, w których sektor pry- j¹cych w sektorach dóbr wymiennych. watny jest w stanie generowaæ wzrost W górnych 10% najbardziej konkurencyj- gospodarczy i tworzyæ nowe miejsca nych miast œwiata (tj. miast, które najbar- pracy, przyczyniaj¹c siê do wzrostu do- dziej wyprzedzi³y w³asne kraje pod chodów ludnoœci. Konkurencyjnoœæ po- wzglêdem wzrostu gospodarczego) sek- jawia siê na skutek dzia³alnoœci lokal- tory dóbr wymiennych ros³y o 2,5% szyb- 18 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO ciej w skali roku ni¿ w innych miastach.14 darki. Na rys. 9 pokazano, ¿e w przypad- Tym, co odró¿nia sektory dóbr wymien- ku Polski eksport w wiêkszoœci pochodzi nych od pozosta³ych ga³êzi gospodarki albo z regionu sto³ecznego, albo z oœrod- jest zdolnoœæ do sprzeda¿y produktów ków miejskich po³o¿onych na zachodzie lub us³ug w bardzo oddalonych lokaliza- kraju. G³ównym partnerem handlowym cjach. W przeciwieñstwie do lokalnego Polski s¹ Niemcy, dok¹d trafia 27% ekspor- sklepu czy salonu fryzjerskiego (firmy tu ogó³em (na drug¹ w kolejnoœci Wielk¹ reprezentuj¹ce sektory dóbr niewy- Brytaniê przypada piêæ razy mniejszy miennych), przedsiêbiorstwa produkcyj- udzia³ w polskim eksporcie ogó³em), ne albo programistyczne (firmy repre- co w korzystniejszej sytuacji stawia miasta zentuj¹ce sektory dóbr wymiennych) i obszary zlokalizowane w pobli¿u nie- s¹ w stanie sprzedaæ swoje produkty na mieckiej granicy. Powiaty po³o¿one w po- rynku globalnym. Innymi s³owy, mog¹ ³udniowo-wschodniej Polsce, w tym te siê rozwijaæ i wchodziæ na nowe, wiêk- w woj. œwiêtokrzyskim i podkarpackim, sze rynki, osi¹gaj¹c korzyœci skali. Zby- wnosz¹ stosunkowo niewielki wk³ad waj¹c swoje produkty poza regionem w polski eksport. Jednak ten stan rzeczy firmy z sektorów dóbr wymiennych tylko po czêœci da siê uzasadniæ oddale- przynosz¹ do regionu pieni¹dze, które niem geograficznym i s³abo rozwiniêt¹ potem kr¹¿¹ w obiegu gospodarczym sieci¹ transportow¹. Jest on bowiem prze- i przyczyniaj¹ siê do powstania nowych jawem ogólnego braku konkurencyjnoœci. miejsc pracy w lokalnym sektorze us³ug. Wreszcie, firmy z sektora dóbr wymien- Gospodarka w woj. podkarpackim nych musz¹ siê mierzyæ z konkurencj¹ jest bardziej zorientowana na eks- spoza regionu, co mobilizuje je do wiêk- port ni¿ gospodarka w woj. œwiêto- szej innowacyjnoœci, produktywnoœci krzyskim. Jak widaæ na rys. 9 i rys. 10, oraz inwestycji w umiejêtnoœci, sprzêt w woj. podkarpackim mamy do czynie- i badania, kreuj¹c szereg korzystnych nia z wyraŸn¹ koncentracj¹ przedsiê- efektów zewnêtrznych na danym ob- biorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ eks- szarze. Najbardziej widocznym i mierzal- portow¹ na zachodzie i pó³nocy woje- nym podzbiorem firm z sektorów dóbr wództwa. W szczególnoœci dotyczy to wymiennych s¹ przedsiêbiorstwa prowa- podregionu tarnobrzeskiego, gdzie mie- dz¹ce dzia³alnoœæ eksportow¹, a z litera- œci siê najwiêksza ze specjalnych stref tury przedmiotu i przedstawionych w niej ekonomicznych województwa – Euro- licznych dowodów wiadomo, ¿e firmy Park Mielec. Silna orientacja eksporto- prowadz¹ce dzia³alnoœæ eksportow¹ z re- wa jest tak¿e widoczna w podregio- gu³y charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ pro- nie kroœnieñskim i rzeszowskim, przede duktywnoœci¹ oraz szybszym rozwojem wszystkim w zwi¹zku z klastrem lotni- i wzrostem p³ac.15 czym. Z kolei woj. œwiêtokrzyskie nale¿y w Polsce do najmniej zaanga¿owanych Ma³a skala eksportu z woj. podkarpac- w dzia³alnoœæ eksportow¹ (w woj. œwiê- kiego i œwiêtokrzyskiego jest obja- tokrzyskim eksport generuje mniej ni¿ wem s³abej konkurencyjnoœci gospo- 20% PKB).16 14 World Bank (2015) Competitive Cities for Jobs and Growth: What? Who? and How? 15 Bernard, A.B., Wagner J. (1997) Exports and Success in German Manufacturing; Review of World Economics. 16 Dane z polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i G³ównego Urzêdu Statystycznego. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 19 Rysunek 9. Wartoœæ eksportu ogó³em w skali kraju Rysunek 10. Udzia³ eksportu w ca³kowitej wartoœci PKB w skali podregionalnej ród³o: Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP ród³o: Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP Brak inwestycji zagranicznych w lo- jestrowane w Warszawie, chocia¿ ich kalnej gospodarce œwiadczy o tym, oddzia³y i zak³ady mog¹ byæ rozsiane ¿e oba regiony s¹ postrzegane jako po ca³ym kraju. W przyci¹ganiu BIZ przo- ma³o konkurencyjne i o ograniczo- duj¹ te¿ województwa po³o¿one w za- nym potencjale. Proces podejmowania chodniej i po³udniowo-zachodniej Pols- decyzji przez inwestorów jest z³o¿ony ce, gdzie widaæ silne niemieckie zaanga- i skomplikowany, ale mo¿na go sprowa- ¿owanie. (Rys. 11) dziæ do trzech g³ównych czynników – in- westorów interesuje rynek, tanie zaso- Z danych dotycz¹cych BIZ wynika, by i efektywnoœæ.17, 18 Bior¹c pod uwagê, ¿e gospodarka woj. podkarpackiego ¿e regiony Polski wschodniej nie dys- jest stosunkowo bardziej dynamicz- ponuj¹ korzystnym dostêpem do rynku na. Wœród wszystkich województw i nie mog¹ siê pochwaliæ nadzwyczaj- Polski Wschodniej, województwo pod- nymi zasobami, wchodz¹c na te tereny karpackie cechuje najwiêkszy nap³yw z bezpoœrednimi inwestycjami zagra- bezpoœrednich inwestycji zagranicz- nicznymi (BIZ) inwestor bêdzie szukaæ nych. Na drugim biegunie mamy woj. wy¿szej efektywnoœci. Jednak nap³yw œwiêtokrzyskie, które razem z woj. pod- BIZ w woj. podkarpackim i œwiêtokrzys- laskim zamyka ten ranking. Przy bli¿szej kim jest niewielki w porównaniu z in- analizie lokalizacji dla projektów BIZ nymi województwami, zw³aszcza tymi widaæ, ¿e w woj. œwiêtokrzyskim o istot- le¿¹cymi w œrodkowej i zachodniej Pol- nej sile przyci¹gania mo¿emy mówiæ tyl- sce. W skali ca³ego kraju, najwiêksza ko w przypadku stolicy województwa, koncentracja BIZ wystêpuje w woj. ma- podczas gdy woj. podkarpackie oferuje zowieckim (region sto³eczny) i w du¿ej szereg atrakcyjnych lokalizacji. Znaczna mierze wynika z obecnoœci miêdzynaro- czêœæ inwestycji zagranicznych przypada dowych firm, których siedziby s¹ zare- na oœrodki miejskie takie jak Rzeszów, 17 Efektywnoœæ oznacza tutaj zdolnoœæ do podnoszenia wydajnoœci, np. dziêki dostêpowi do wykwalifikowanych kadr, albo lokalizacji w pobli¿u dostawców i us³ugodawców b¹dŸ wa¿nego korytarza transportowego. 18 T. Juni Zhu, Yago Aranda Larrey, Valerie-Joy Santos (2015) What do Multilateral Firms Want from Cities?, World Bank. 20 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 11. BIZ w województwach Rysunek 12. BIZ w powiatach woj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego ród³o: GUS ród³o: GUS Dêbica czy Stalowa Wola, ale w woj. wej. I znowu woj. podkarpackie wyda- podkarpackim prym w przyci¹ganiu BIZ je siê mieæ mocniejsz¹ pozycjê – wk³ad wiedzie specjalna strefa ekonomiczna podkarpackiego sektora przemys³owe- w Mielcu. (Rys. 12) go w produkcjê ogó³em w regionie (w procentach) jest wy¿szy ni¿ wskaŸnik Brak konkurencyjnoœci przejawia siê dla ca³ego kraju. (Tabela 5) W obu woje- tak¿e w strukturze przemys³owej wództwach sektor zaawansowanych obu województw. Wysoki udzia³ za- us³ug plasuje siê poni¿ej œredniej kra- trudnienia w sektorze us³ug publicz- jowej, z czego mo¿na wnioskowaæ, ¿e nych w obydwu regionach, pomimo obszary miejskie w tych regionach brak lokalizacji na ich obszarze instytucji spe³niaj¹ raczej rolê oœrodków produkcji centralnych, œwiadczy o ogólnej s³abo- i lokalnych us³ug, co jest typowe dla œci gospodarczej, a w szczególnoœci nis- oœrodków miejskich o drugorzêdnym kiej konkurencyjnoœci sektora prywat- znaczeniu, podczas gdy bran¿a us³ug nego. Dotyczy to szczególnie woj. œwiê- dla biznesu w przewa¿aj¹cej czêœci tokrzyskiego, gdzie wk³ad sektorów wybiera g³ówne oœrodki metropolitalne dóbr wymiennych w produkcjê ogó- takie jak Warszawa, Wroc³aw czy Kra- ³em jest o 6,5% ni¿szy od œredniej krajo- ków. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 21 Tabela 5. Struktura sektorowa gospodarki (wartoœæ dodana brutto, w %) i jej dynamika w 2013 roku19 Sektor* Polska Podkarpackie Œwiêtokrzyskie Rolnictwo 3,1 1,9 4,4 Przemys³ 26,0 29,3 25,2 Budownictwo 7,6 7,6 9,1 Us³ugi proste 29,5 28,1 28,0 Us³ugi zaawansowane 16,5 12,1 12,3 Us³ugi publiczne 17,4 21,0 21,0 ród³o: GUS Wydajnoœæ pracy w woj. œwiêto- przemys³owych w dwóch omawianych krzyskim i podkarpackim jest poni¿ej województwach jest ni¿sza od œredniej krajowej œredniej, i to we wszystkich wartoœci dla kraju, a w wiêkszoœci przy- sektorach przemys³owych. WskaŸnik padków ró¿nica wynosi co najmniej ten pokazuje, w jaki stopniu lokalne szeœæ procent. Poza tym, w wiêkszoœci firmy s¹ w stanie konkurowaæ na ze- sektorów tempo wzrostu wydajnoœci wnêtrznych rynkach. Uderza fakt, ¿e wy- pozostaje w tyle w stosunku do dynami- dajnoœæ pracy we wszystkich sektorach ki notowanej w skali kraju. (Tabela 6) Tabela 6. Wydajnoœæ w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim w podziale na sektory Podkarpackie Œwiêtokrzyskie Zmiana wydajnoœci Zmiana wydajnoœci w stosunku do œredniej w stosunku do œredniej krajowej w latach krajowej w latach 2009–2013 2009–2013 (w punktach procentowych, (w punktach procentowych, Wydajnoœæ jako <0 oznacza, ¿e wzrost Wydajnoœæ jako <0 oznacza, ¿e wzrost œrednia krajowa wydajnoœci by³ poni¿ej œrednia krajowa wydajnoœci by³ poni¿ej Sektor* = 100 œredniej krajowej) = 100 œredniej krajowej) Rolnictwo 21,7 0,4 53,9 -1,6** Przemys³ 82,1 1,8 87,2 -17,1 Budownictwo 84,2 -6,7 96,6 -5,0 Us³ugi proste 91,2 -1,8 92,3 -0,5 Us³ugi 91,5 -9,4 99,5 -1,8 zaawansowane Us³ugi publiczne 91,3 -1,1 93,2 -1,1 ród³o: GUS 19 * „Rolnictwo” (wg europejskiej klasyfikacji dzia³alnoœci gospodarczej, sekcja A: Rolnictwo, leœnictwo, rybactwo); „Przemys³” (sekcja B: Górnictwo i wydobywanie; C: Przetwórstwo przemys³owe, D: Wytwarzanie i zaopatrywanie w energiê elektryczn¹, gaz, parê wodn¹, gor¹c¹ wodê i powietrze do uk³adów klimatyzacyjnych; E: Dostawa wody; gospodarowanie œciekami i odpadami oraz dzia³alnoœæ zwi¹zana z rekultywacj¹); „Budownictwo” (sekcja F); „Us³ugi proste” (sekcja G: Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, w³¹czaj¹c motocykle; H: Transport i gospodarka magazynowa; I: Dzia³alnoœæ zwi¹zana z zakwaterowaniem i us³ugami gastronomicznymi; J: Informacja i komunikacja); „Us³ugi zaawansowane” (sekcja K: Dzia³alnoœæ finansowa i ubezpieczeniowa; L: Dzia³alnoœæ zwi¹zana z obs³ug¹ rynku nieruchomoœci; M: Dzia³alnoœæ profesjonalna, naukowa i techniczna; N: Dzia³alnoœæ w zakresie us³ug administrowania i dzia³alnoœæ wspieraj¹ca); „Us³ugi publiczne” (sekcja O: Administracja publiczna i obrona narodowa; obowi¹zkowe zabezpieczenia spo³eczne; P: Edukacja; Q: Opieka zdrowotna i pomoc spo³eczna; R: Dzia³alnoœæ zwi¹zana z kultur¹, rozrywk¹ i rekreacj¹; S, T, U – Pozosta³a dzia³alnoœæ). 22 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Dynamika sektora „przemys³u” uwi- Zatrudnienie znacznej czêœci ludno- dacznia ró¿nice w potencjale gospo- œci w sektorze drobnego rolnictwa darczym dwóch omawianych regio- wskazuje na niedostêpnoœæ innych nów i wyjaœnia geograficzn¹ struktu- perspektyw ekonomicznych. W obu rê rozwoju. Statystycznie, „przemys³” województwach du¿a liczba mieszkañ- (w tym dzia³alnoœæ górnicza, wydobyw- ców to osoby zaklasyfikowane jako za- cza i spó³ki u¿ytecznoœci publicznej) jest trudnione w rolnictwie, co mo¿e œwiad- specjalizacj¹ obu regionów, gdy¿ jego czyæ o ukrytym bezrobociu – w sytuacji, wk³ad w PKB jest wy¿szy od œredniej gdy mieszkañcy obszarów wiejskich krajowej. Przy tym, dynamika tych sekto- nie maj¹ ³atwego dostêpu do innych rów w woj. podkarpackim znacznie od- rozwi¹zañ i mog¹ siê zaj¹æ jedynie drob- biega od tej obserwowanej w woj. œwiê- nym rolnictwem o niskiej produktyw- tokrzyskim. W woj. podkarpackim sektor noœci. Zjawisko to wi¹¿e siê ze wskaŸni- przemys³owy osi¹gn¹³ najwy¿sze tem- kiem œredniej liczby osób zatrudnionych po wzrostu wydajnoœci, przekraczaj¹ce w rolnictwie w przeliczeniu na jeden œredni¹ krajow¹, podczas gdy w woj. hektar gruntów rolnych. Wysoki poziom œwiêtokrzyskim wydajnoœæ sektora spad- wskaŸnika jest oznak¹ niskiej wydajno- ³a do poziomu 13% poni¿ej œredniej kra- œci pracy i, potencjalnie, ukrytego bez- jowej, chocia¿ wczeœniej plasowa³a siê robocia. Wœród 50 powiatów w kraju powy¿ej œredniej. Pokazuje to kontrast z najwy¿szym wskaŸnikiem zatrudnienia miêdzy kurcz¹cym siê klastrem prze- w rolnictwie w przeliczeniu na jeden twórczym w pó³nocnej czêœci woj. œwiê- hektar, a¿ 17 powiatów jest po³o¿onych tokrzyskiego i rozwijaj¹cym siê klastrem na terenie woj. podkarpackiego. W tym przetwórczym w pó³nocno-zachodniej regionie zaledwie cztery powiaty – te, czêœci woj. podkarpackiego. na obszarze których po przymusowych przesiedleniach ludnoœci ukraiñskiej po Ogromne dysproporcje na linii mia- zakoñczeniu II wojny œwiatowej pow- sto-wieœ w obu województwach s¹ sta³y pañstwowe gospodarstwa rolne konsekwencj¹ kondycji rolnictwa. (powiat lubaczowski, bieszczadzki, leski Na pierwszy rzut oka mo¿na by siê spo- i sanocki) – charakteryzuj¹ siê ni¿sz¹ dziewaæ, ¿e w obu regionach rolnictwo liczb¹ pracowników na 1 hektar. Wiêk- powinno byæ dominuj¹cym sektorem szoœæ powiatów woj. œwiêtokrzyskiego gospodarki. Wspó³czynnik urbanizacji w ¿adnych z nich nie przekracza bo- wiem 50%, a wed³ug oficjalnych danych Rysunek 13. Ukryte bezrobocie w rolnictwie (liczba osób na rolnictwo przypada 28% zatrudnie- zatrudnionych w rolnictwie w przeliczeniu na 100 hektarów nia w woj. podkarpackim i 33% w woj. gruntów rolnych) w 2013 r. œwiêtokrzyskim. A jednak w obu woje- wództwach rolnictwo generuje sto- sunkowo niewielki wk³ad w produkcjê ogó³em (szczególnie w woj. podkar- packim, por. tabela 5). W obu woje- wództwach rolnictwo ma nisk¹ wydaj- noœæ (w woj. podkarpackim na poziomie 1/5 krajowej œredniej). Wynika to przede wszystkim z niewielkiego area³u gospo- darstw rolnych (w woj. œwiêtokrzyskim jest to zaledwie 3,9 hektara) i du¿ego rozdrobnienia gruntów rolnych, a tak¿e – na wiêkszoœci obszaru – stosunkowo ma³o ¿yznych gleb. Zdaniem miejsco- wych ekspertów, rolnictwo w obu wo- jewództwach jest obecnie ma³o sko- mercjalizowane, chocia¿ towarowe gos- podarstwa rolne stanowi¹ wy¿szy udzia³ w woj. œwiêtokrzyskim ni¿ podkar- packim. ród³o: GUS POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 23 tak¿e statystycznie kwalifikuje siê do jed- Wycofanie pañstwowego wsparcia nego z dwóch dolnych kwintali w ogól- i szersze otwarcie na konkurencjê nokrajowym rankingu powiatów pod w szczególnie negatywny sposób wzglêdem wysokoœci wskaŸnika zatrud- uderzy³o w pewne sektory oraz ob- nienia w rolnictwie w przeliczeniu na szary, na których te sektory by³y sil- jeden hektar. nie obecne. Tereny rolne w pó³noc- nej Polsce mocno odczu³y likwidacjê PGR-ów, której pok³osiem by³o powsta- Jak historia kszta³towa³a nie obszarów biedy. Podobny los spot- gospodarkê regionów ka³ miasta i miasteczka uzale¿nione od s³abiej rozwiniêtych przemys³u wytwórczego, które nie by³y w stanie dostosowaæ siê do nowych Chc¹c w pe³ni zrozumieæ aktualny regu³ gry opartych na konkurencji. Wraz profil konkurencyjnoœci gospodar- z za³amaniem siê ³añcuchów dostaw czej woj. podkarpackiego i œwiêto- w tzw. pañstwach demokracji ludowej, krzyskiego trzeba siê odwo³aæ do upadkiem gospodarczym na rynkach ich najnowszej historii. Przez ostatnie pierwotnych w Europie Wschodniej dwie dekady trendy polskiego ¿ycia gos- oraz pojawieniem siê konkurencji to- podarczego wyznacza³a przede wszyst- warów sprowadzanych z Zachodu, kim transformacja od gospodarki plano- wiele zak³adów przemys³owych znik- wej do rynkowej. Podstawowym za³o- nê³o z rynku. W efekcie pojawi³y siê ¿eniem by³o odtworzenie najwa¿niej- obszary wysokiego bezrobocia. Przez szych instytucji ¿ycia gospodarczego, ostatnie dwadzieœcia lat stopa bezro- lecz proces wywo³a³ te¿ konsekwencje bocia w Polsce zmienia³a siê wielo- w wymiarze przestrzennym, przyczy- krotnie, lecz nawet dzisiaj najwy¿sze niaj¹c siê do powstania dysproporcji bezrobocie panuje na Pomorzu oraz miêdzy poszczególnymi regionami kra- Warmii i Mazurach (czyli na obszarach, ju. Zró¿nicowanie geograficzne by³o na których do 1989 roku dominowa- zwi¹zane z trzema g³ównymi czynnika- ³y pañstwowe gospodarstwa rolne), mi: a) pañstwowe gospodarstwa rolne a tak¿e na niektórych obszarach prze- i niektóre sektory przetwórstwa prze- mys³owych, którym nie uda³o siê uno- mys³owego nie by³y w stanie dostoso- woczeœniæ gospodarki (np. obszar na waæ siê do nowych warunków gospo- pograniczu woj. mazowieckiego i œwiê- darczych; b) rozwój gospodarczy nadal tokrzyskiego z Radomiem i terenami koncentrowa³ siê na obszarach miejs- Staropolskiego Okrêgu Przemys³owe- kich; c) pojawi³y siê nowe perspektywy go). Jak widaæ na rys. 14 i rys. 15, obok re- gospodarcze w zwi¹zku z otwarciem gionów po³o¿onych na pó³nocnym za- granic na zachodzie. chodzie i pó³nocnym wschodzie Polski, to w³aœnie obszar obecnego woj. pod- karpackiego i œwiêtokrzyskiego najbar- dziej ucierpia³ pod wzglêdem wzrostu bezrobocia. 24 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 14. Stopa bezrobocia w ujêciu wojewódzkim Rysunek 15. Stopa bezrobocia w ujêciu wojewódzkim w 1991 roku w 1995 roku ród³o: GUS ród³o: GUS Uwolnione w wyniku transformacji Warto jednak zaznaczyæ, ¿e dominacja si³y rynkowe doprowadzi³y do kon- gospodarcza obszarów miejskich sta³a siê centracji dzia³alnoœci gospodarczej zjawiskiem ogólnokrajowym. Obecnie w kilku najwiêkszych miastach. Po zli- 17 najwiêkszych polskich miast skupia beralizowaniu rynków dosz³o do szyb- 20% ludnoœci kraju, wytwarza 60% kra- kich przekszta³ceñ strukturalnych zwi¹za- jowego PKB i odpowiada za ponad nych z upadkiem sektorów przemy- 62% wewnêtrznych migracji. s³owych. Zak³ady czêsto znajdowa³y siê w ma³ych miejscowoœciach „¿yj¹cych” Koñcz¹c ten w¹tek musimy wspom- tylko z jednej bran¿y, niegdyœ wyty- nieæ o roli, jak¹ otwarcie zachodnich powanych jako odpowiednia lokalizacja granic Polski odegra³o w procesie przez specjalistów od centralnego pla- zmian geografii gospodarczej kraju. nowania. Potem nast¹pi³ gwa³towny roz- W pocz¹tkowym okresie transformacji wój sektora us³ug, który faworyzuje du¿e prywatne przedsiêbiorstwa pojawia³y siê oœrodki miejskie. Szczególnie du¿¹ kon- masowo i bardzo spontanicznie. Patrz¹c centracjê prywatnych firm zaobserwo- na rozk³ad geograficzny tego procesu wano w Warszawie, która sta³a siê tym jasno widzimy, ¿e perspektywy gospo- samym wiod¹cym oœrodkiem gospodar- darcze pojawiaj¹ce siê na terenach nie- czym w skali kraju. Wchodz¹ce wówczas zbyt oddalonych od du¿ych zachodnich na polski rynek miêdzynarodowe korpo- rynków by³y zdecydowanie wiêksze ni¿ racje i inwestorzy zagraniczni na swoja mo¿liwoœci istniej¹ce we wschodniej pierwsz¹ lokalizacjê wybierali Warszawê. czêœci kraju. I chocia¿ rozwój drobnej Stolica kraju prze¿ywa³a boom na us³ugi przedsiêbiorczoœci by³ niezaprzeczalny dla biznesu i przestrzeñ biurow¹. Na ko- w ca³ym kraju, najbardziej widoczny lejnym etapie podobne procesy zaczê³y trend dotyczy³ terenów w pobli¿u wiel- zachodziæ równie¿ w innych du¿ych mia- kich aglomeracji oraz œciany zachodniej stach, takich jak m.in. Poznañ i Wroc³aw, (gdzie lokomotyw¹ by³ drobny handel a dopiero póŸniej objê³y swym dzia³a- transgraniczny), a tak¿e regionów atrak- niem mniej znacz¹ce oœrodki miejskie. cyjnych turystycznie. Znacznie mniej in- Mniejsze miasta i stolice województw, tensywn¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ ob- w tym Rzeszów i Kielce, zosta³y w tyle. serwowano na obszarach o przewa¿a- POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 25 Rysunek 16. Liczba zarejestrowanych firm w przeliczeniu kadr, przez niezawodnoœæ systemu ko- na 1000 mieszkañców, wed³ug gmin (2014) munikacji zbiorowej, po jakoœæ prze- strzeni publicznej. Oczywiœcie nie da siê dok³adnie uchwyciæ ka¿dego z tych ele- mentów, ale chc¹c przedstawiæ rzetelny ogl¹d sytuacji warto je pogrupowaæ w kilka kategorii, a mianowicie: demo- grafia i kapita³ ludzki, innowacyjnoœæ i przedsiêbiorczoœæ, dostêp do rynków, podstawowa infrastruktura i us³ugi, wsparcie dla biznesu, otoczenie regu- lacyjne, potencja³ samorz¹du. Potwier- dzono empirycznie, ¿e s¹ to czynniki blisko powi¹zane z poziomem wydaj- noœci i rozwoju gospodarczego. Poni¿ej prezentujemy krótki opis wymienionych uwarunkowañ w woj. œwiêtokrzyskim i podkarpackim. Demografia i kapita³ ludzki W woj. podkarpackim i œwiêtokrzys- kim zachodz¹ przeciwstawne trendy demograficzne. Sytuacja demograficz- ród³o: GUS na woj. podkarpackiego charakteryzuje j¹co rolniczym charakterze, zw³aszcza siê wysokim wskaŸnikiem przyrostu na- tam, gdzie do 1989 roku dzia³a³y PGR-y. turalnego (urodzenia minus zgony) oraz Woj. podkarpackie i œwiêtokrzyskie nie ujemnym saldem migracji (1‰ rocznie nale¿a³y do liderów pod wzglêdem roz- w latach 2004–2014), ze znaczn¹ liczb¹ woju drobnej przedsiêbiorczoœci. Za wy- osób opuszczaj¹cych region w poszuki- j¹tek mo¿na uznaæ stolice województw, waniu lepszych perspektyw ekonomicz- kilka innych wiêkszych miast (np. le¿¹cy nych w du¿ych miastach, polskich lub blisko ukraiñskiej granicy Przemyœl) oraz zagranicznych. W woj. œwiêtokrzyskim Bieszczady, gdzie wiêkszoœæ osób pra- saldo migracji rysuje siê podobnie jak cuj¹cych w prze¿ywaj¹cym trudnoœci w woj. podkarpackim, ale spadek liczby przemyœle leœnym przesz³a na samoza- ludnoœci ogó³em ma wiêksz¹ dynamikê trudnienie. Na rys. 16 widaæ, ¿e opisana ze wzglêdu na ni¿szy wskaŸnik urodzeñ, przez nas struktura przedsiêbiorczoœci a tym samym niemo¿noœæ osi¹gniêcia nie zmieni³a siê do chwili obecnej. prostej reprodukcji, tj. odtwarzania siê populacji w procesie zastêpowania po- koleñ (wiêcej szczegó³ów na rys. 17). Co we wspó³czesnym œwiecie Poniewa¿ w województwie podkar- decyduje o konkurencyjnoœci packim przyrost naturalny czêœciowo regionu? rekompensuje odp³yw ludnoœci oczeku- je siê, ¿e w daj¹cej siê przewidzieæ przy- Przesz³oœæ nie jest bez wp³ywu na sz³oœci region ten zbli¿y siê do ogólno- krajobraz gospodarczy regionów s³a- polskiego trendu stopniowego spadku biej rozwiniêtych, lecz o konkuren- liczby ludnoœci, a w 2050 roku liczba cyjnoœci danego regionu decyduje mieszkañców woj. podkarpackiego bê- przede wszystkim obecnoœæ sprzyja- dzie na poziomie 88% obecnego stanu. j¹cych czynników. O produktywnoœci Przewiduje siê, ¿e populacja woj. œwiê- i konkurencyjnoœci miejscowych przed- tokrzyskiego bêdzie siê kurczyæ bardziej siêbiorstw decyduje bardzo wiele czyn- gwa³townie i w 2050 roku osi¹gnie ników – od kwalifikacji i umiejêtnoœci 77% obecnego poziomu. 26 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 17. Ró¿nice w dynamice W perspektywie przestrzennej zmia- procesów demograficznych: ny w strukturze ludnoœci w obu woje- woj. œwiêtokrzyskie, woj. podkarpackie, wództwach przebiegaj¹ pod has³em Polska suburbanizacji (wyludnianie siê cen- trum i rozwój strefy podmiejskiej) oraz wyludnienia obszarów wiejs- kich. W woj. œwiêtokrzyskim obrazem typowym dla wiêkszoœci gmin jest ogól- ny spadek liczby ludnoœci oraz wysoki odsetek mieszkañców w wieku popro- dukcyjnym, z wyj¹tkiem terenów pod- miejskich wokó³ Kielc. Jest to odbiciem braku perspektyw ekonomicznych w pe- ryferyjnych czêœciach regionu, gdzie na- turalnemu spadkowi liczby ludnoœci towarzyszy szybki odp³yw mieszkañ- ców w kierunku miasta wojewódzkiego albo poza region. Pokazuje równie¿, ¿e wzrost Kielc jest w du¿ej mierze napê- dzany przez suburbanizacjê. Poniewa¿ m³ode rodziny wol¹ mieszkaæ na przed- mieœciach, gminy wokó³ Kielc sta³y siê w woj. œwiêtokrzyskim jedynym obsza- rem ze wzrostem zaludnienia i stosun- kowo niskim odsetkiem osób starszych. W woj. podkarpackim zró¿nicowanie przestrzenne zmian demograficznych potwierdza obecnoœæ znacznie bardziej policentrycznego systemu miejskiego. Jednak najwa¿niejsze trendy s¹ podob- ne do tych obserwowanych w woj. œwiêtokrzyskim: najwy¿szy wzrost licz- by ludnoœci jest widoczny na obszarach podmiejskich, a najwy¿szy spadek, wyni- kaj¹cy z odp³ywu ludnoœci, jest typowy dla peryferyjnych czêœci regionu i dla obszarów wiejskich. Na skutek suburba- nizacji dosz³o do wiêkszej koncentracji populacji osób starszych w obu miastach wojewódzkich, co stanowi wyzwanie w kontekœcie przysz³ego planowania infrastruktury publicznej. Mo¿e to rów- nie¿ wskazywaæ na potencjalne trud- noœci zwi¹zane z nisk¹ jakoœci¹ infra- Source: GUS struktury miejskiej lub problemy o cha- rakterze strukturalnym na rynku miesz- kaniowym w miastach, przez co ¿ycie na przedmieœciach staje siê dla m³odych ludzi bardziej atrakcyjne. (Rys. 18, rys. 19) POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 27 Rysunek 18. Zró¿nicowanie przestrzenne zmian Rysunek 19. Odsetek ludnoœci w wieku liczby ludnoœci w woj. podkarpackim i œwiêtokrzyskim poprodukcyjnym w woj. podkarpackim (2010–2015) i œwiêtokrzyskim (2014) ród³o: GUS ród³o: GUS Pod wzglêdem poziomu wykszta³ce- poprawê w poziomie wykszta³cenia – do- nia mieszkañców woj. podkarpackie tyczy to zarówno dwóch województw, i œwiêtokrzyskie nie odstaj¹ od reszty jak i ca³ego kraju. (Rys. 20) Jak mo¿na siê kraju. Podobnie jak w ca³ej Polsce, by³o spodziewaæ, najwiêkszy odsetek w obu omawianych regionach dyplo- osób wykszta³conych mieszka w mias- mem wy¿szej uczelni mo¿e siê poszczy- tach. Rzeszów i Kielce wyró¿niaj¹ siê ciæ niespe³na 20% mieszkañców, a nieco jako obszary, których mieszkañcy s¹ naj- ponad 20% ma tylko wykszta³cenie pod- lepiej wykszta³ceni w skali ka¿dego z wo- stawowe. Dane pokazuj¹ te¿ radykaln¹ jewództw. (Rys. 21) Rysunek 20. Struktura ludnoœci wed³ug poziomu Rysunek 21. Odsetek ludnoœci z wykszta³ceniem wykszta³cenia w roku 1988 i 2011 wy¿szym w powiatach w 2011 roku ród³o: GUS ród³o: GUS 28 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Maj¹ce strukturalny charakter braki go najwiêkszym atutem regionalnego w umiejêtnoœciach mog¹ siê utrzy- systemu innowacji jest wolumen ekspor- mywaæ niezale¿nie od poprawy po- tu produktów o œrednim i wysokim za- ziomu wykszta³cenia ludnoœci. Pomi- awansowaniu technologicznym, rozwój mo wysokiego poziomu wykszta³cenia firmowej dzia³alnoœci B+R, a tak¿e wy- mieszkañców w obu regionach przed- datki na innowacje poza B+R. Woje- siêbiorstwa czêsto maj¹ trudnoœci ze wództwo œwiêtokrzyskie równie¿ mo¿e znalezieniem wykwalifikowanych pra- siê pochwaliæ doœæ silnym eksportem cowników potrzebnych na rynku. Tak produktów zaawansowanych technolo- dzieje siê na terenach dotkniêtych nag- gicznie oraz sporymi osi¹gniêciami ³ym upadkiem przemys³u albo tam, gdzie w dziedzinie wy¿szego wykszta³cenia, mieszkañcy staraj¹ siê porzuciæ pracê lecz regionalny potencja³ innowacji na roli. Istniej¹cy problem pog³êbia siê hamuj¹ malej¹ce inwestycje w B+R. w obliczu braku adekwatnych rozwi¹zañ W obu województwach przeszkod¹ dla w placówkach edukacyjnych. Choæ sys- poprawy konkurencyjnoœci jest brak tem kszta³cenia i szkolenia zawodowe- innowacyjnych przedsiêbiorców;21 spa- go jest w obu województwach dobrze da te¿ liczba MSP wdra¿aj¹cych inno- rozwiniêty, czêsto jest to szkolenie sto- wacje w strukturze i procesach organiza- sunkowo niskiej jakoœci. Czêœciowym cyjnych, produktach i procesach – obec- wyt³umaczeniem jest fakt, ¿e w trakcie nie wskaŸnik dla obu regionów jest czteroletniego programu kszta³cenia poni¿ej wspólnotowej œredniej w ujêciu na szkolenie uczniów w miejscu pracy per capita. To istotny problem, poniewa¿ przewidziano niespe³na cztery tygodnie, a sama organizacja zajêæ pozostawia wiele do ¿yczenia ze wzglêdu na nie- Rysunek 22. Regional Innovation Scoreboard 2016 dostateczne mo¿liwoœci szkó³ i firm. To zagadnienie zosta³o uwzglêdnione ja- ko jeden z komponentów projektu „Lag- ging Regions”. Innowacyjnoœæ i przedsiêbiorczoœæ Woj. podkarpackie ma wiêkszy po- tencja³ w dziedzinie innowacji, ale oba regiony odczuwaj¹ negatywne skutki s³abej przedsiêbiorczoœci. Jak czytamy w opublikowanym przez Ko- misjê Europejsk¹ zestawieniu „Regional Innovation Scorecard”,20 potencja³ inno- wacji w woj. podkarpackim jest oce- niany jako umiarkowany (przedostatnia kategoria z czterech), a w woj. œwiêto- krzyskim jako s³aby (ostatnia kategoria). (Rys. 22) Województwo podkarpackie nale¿y do grupy europejskich regionów, które w latach 2004–2010 najbardziej poprawi³y wartoœæ tego wskaŸnika; w latach 2010–12 nast¹pi³ regres, ale przez ostatnie cztery lata region osi¹ga coraz lepsze wyniki w dziedzinie inno- wacji. W przypadku woj. podkarpackie- ród³o: Komisja Europejska 20 Zestawienie „Regional Innovation Scoreboard” to regionalna wersja europejskiego opracowania zat. „European Innovation Scoreboard”, zawieraj¹ca ocenê wyników poszczególnych europejskich regionów w dziedzinie innowacyjnoœci, w oparciu o ograniczon¹ liczbê wskaŸników takich jak m.in. wydatki na B+R, innowacyjnoœæ sektora MSP, wnioski patentowe, innowacje produktowe i procesowe w firmach, itp. 21 European Commission (2016) Regional innovation Scoreboard: Regional Profiles – Poland. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 29 przedsiêbiorcy stanowi¹ niezbêdny ele- Pomimo obserwowanej w ostatnich ment systemu innowacji, wykorzystu- latach poprawy woj. podkarpackie j¹c pomys³y i wynalazki opracowane i œwiêtokrzyskie wci¹¿ maj¹ s³aby w instytucjach badawczych lub wielkich dostêp do rynków. Niedawna reali- firmach i wprowadzaj¹c je na rynek. zacja du¿ych projektów inwestycyjnych Bez przedsiêbiorczoœci trudno liczyæ na znacznie usprawni³a po³¹czenia dro- to, ¿e innowacje rozruszaj¹ regionaln¹ gowe i kolejowe z dwoma regionami.22 gospodarkê. Mechanizmy u³atwiaj¹ce Dla woj. podkarpackiego szczególne zna- komercjalizacjê innowacji s¹ jednym czenie ma budowa krajowej autostra- z komponentów projektu. dy A4, zapewniaj¹ca znacznie lepsze po- ³¹czenie na osi wschód-zachód z wiel- Dostêp do rynków kimi oœrodkami miejskimi takimi jak Kraków i Katowice, a tak¿e moderniza- Obszary na wschodzie Polski znaj- cja linii kolejowej E-30 relacji Kraków duj¹ siê w gorszej sytuacji ze wzglê- – Lwów. Dostêpnoœæ komunikacyjna po- du na ograniczony dostêp do ryn- prawi³a siê te¿ w istotny sposób dziêki ków. Otwarcie granic na zachodzie kraju powstaniu nowego mostu na Wiœle postawi³o woj. podkarpackie i œwiêto- w Po³añcu, ³¹cz¹cego woj. podkarpackie krzyskie w trudnym po³o¿eniu, ponie- i œwiêtokrzyskie. Do realizacji wymie- wa¿ s¹ to regiony znacznie oddalone od nionych projektów wykorzystano œrodki ch³onnego niemieckiego rynku. Dodat- z UE. Jednak z racji swojego po³o¿enia kowo, stosunkowo s³abo rozwiniêta geograficznego nawet w obecnej sytua- infrastruktura drogowa i kolejowa nie cji woj. podkarpackie i œwiêtokrzyskie pomaga w szybkim dotarciu do du¿ych nie s¹ w stanie dorównaæ innym regio- oœrodków miejskich w Polsce, a zna- nom pod wzglêdem dostêpu do du- cz¹ce powi¹zania handlowe z najbli¿- ¿ych rynków wewnêtrznych ani najwa¿- szymi s¹siadami – Ukrain¹ i S³owacj¹ niejszego rynku zagranicznego, jakim s¹ – nigdy nie zosta³y rozwiniête. Niemcy. (Rys. 23 – rys. 26) Rysunek 23. Dostêpnoœæ potencja³owa gmin (koleje) Rysunek 24. Zmiany w dostêpnoœci potencja³owej gmin (koleje) (2007–2015) 22 Dostêpnoœæ komunikacyjna jest weryfikowana przy pomocy wskaŸnika powszechnie stosowanego w literaturze naukowej. Wartoœæ dla ka¿dego obszaru jest obliczana jako suma ludnoœci wszystkich pozosta³ych obszarów w danym kraju podzielona przez czas dojazdu do tych obszarów. Wiêcej szczegó³ów na temat zastosowanej metodologii mo¿na znaleŸæ w Komornicki T., Rosik P., Stêpniak (2014). 30 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 25. Dostêpnoœæ potencja³owa gmin (drogi) Rysunek 26. Zmiany w dostêpnoœci potencja³owej gmin (drogi) (2007–2015) ród³o: Komornicki T., Rosik P., Stêpniak, 2015 Jednak powa¿ne inwestycje finanso- czaj¹cego dla rozwoju. Inwestycje we w poprawê dostêpnoœci komuni- w podstawow¹ infrastrukturê s¹ funda- kacyjnej regionów powinny byæ za- mentem rozwoju gospodarczego i kon- twierdzane po starannym przemyœle- kurencyjnoœci i nie nale¿y ich ignorowaæ. niu priorytetów, stosownie do ich Zapewnienie dostêpu do podstawowej znaczenia i si³y oddzia³ywania. Dziêki infrastruktury to jedno z kluczowych wielkiemu programowi inwestycyjnemu dzia³añ programowych podejmowa- realizowanemu w ostatnich latach przy nych w krajach rozwiniêtych w celu wspó³finansowaniu z UE Polska ma obec- wyrównania dystrybucji dobrobytu pod nie doœæ dobrze rozwiniêty system trans- wzglêdem geograficznym. Jednak z da- portowy. Obecnie podró¿ z Rzeszowa nych wynika, ¿e w Polsce nawet w re- do Krakowa trwa w przybli¿eniu dwie gionach okreœlanych jako s³abiej rozwi- godziny, do Warszawy czy Wroc³awia niête podstawowa infrastruktura jest cztery, do Berlina siedem, a do Hanoweru na tyle dostêpna, ¿e ewentualne braki czy Hamburga dziesiêæ. Kolejne inwes- w tym zakresie nie powinny byæ prze- tycje bêd¹ prawdopodobnie skutkowaæ szkod¹ dla rozwoju gospodarczego. niewielk¹ oszczêdnoœci¹ czasu, uzyskan¹ za bardzo wysok¹ cenê. Poza tym trud- Problemy z sieciami wodno-kanali- no wyrokowaæ, czy rzeczywiœcie wp³yn¹ zacyjnymi w woj. œwiêtokrzyskim na poprawê potencja³u konkurencyjnego i podkarpackim zosta³y w du¿ej mie- przedsiêbiorstw w regionach s³abiej roz- rze rozwi¹zane; potrzeba jeszcze winiêtych. Byæ mo¿e faktycznie dalsze kilku konkretnych, lokalnych inwes- inwestycje s¹ niezbêdne, szczególnie te tycji. W 1990 roku jedn¹ z najwiêk- zwi¹zane z po³¹czeniami miêdzy Rze- szych bol¹czek na obszarach wiejskich szowem i Warszaw¹, ale maj¹ one sens by³ brak sieci wodoci¹gowej i kanalizacji. pod warunkiem, ¿e znacznie skróc¹ czas Dlatego przez ostatnie 10–15 lat priory- podró¿y. tetem by³y inwestycje w infrastrukturê techniczn¹, w szczególnoœci wodn¹ i sa- Podstawowa infrastruktura nitarn¹. W ci¹gu minionej dekady szybko nadrabiano zaleg³oœci, czego dowodem Inwestycje w budowê i eksploatacjê jest coraz wiêkszy odsetek ludnoœci ma- podstawowej infrastruktury s¹ wa¿- j¹cej przy³¹cze do sieci kanalizacyjnej. ne, ale nie stanowi¹ warunku wystar- Dostêp do sieci jest naturalnie ³atwiejszy POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 31 Rysunek 27. Odsetek ludnoœci maj¹cej dostêp do sieci do poprawy wyników gospodarczych, kanalizacyjnej [2014, %] ale niew¹tpliwie pomaga przezwy- ciê¿aæ lokalne ograniczenia. Nie ka¿de przedsiêbiorstwo wymaga tego rodzaju wsparcia. Jednak praktyka uczy, ¿e pro- wadzenie dzia³alnoœci gospodarczej nie jest ³atwym zadaniem i niedoœwiadczeni przedsiêbiorcy czêsto powtarzaj¹ te sa- me b³êdy albo poœwiêcaj¹ wiele czasu i wysi³ku na walkê z wyzwaniami o po- dobnym charakterze. Wówczas w sukurs przychodz¹ us³ugi wsparcia dla biznesu, pomagaj¹c rozwi¹zaæ problemy i zwiêk- szaj¹c konkurencyjnoœæ lokalnych przed- siêbiorstw. S¹dz¹c po wywiadach przeprowa- dzonych z przedsiêbiorcami w woj. œwiêtokrzyskim i podkarpackim, ofe- rowane w tych regionach tradycyjne wsparcie dla firm nie trafia w potrze- by biznesu. Podczas trzydziestu oœmiu wywiadów przeprowadzonych w obu województwach ustalono, ¿e czêstym powodem ograniczonego wzrostu firmy jest niezdolnoœæ do umiejêtnego umiesz- ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS czenia produktu na rynku i wyró¿nie- nia siê, znalezienia w³asnej niszy rynko- na obszarach miejskich, a na niektó- wej albo wyj¹tkowego atutu, który rych oddalonych obszarach wyzwaniem pozwoli wyprzedziæ konkurencjê. Dla- wci¹¿ jest trudne ukszta³towanie terenu. tego braki wiedzy i umiejêtnoœci, które (Rys. 27) Jednak w generalnej perspek- w³aœciciele firm chc¹ wype³niæ przy po- tywie, po zakoñczeniu ostatnich inwes- mocy oferowanego wsparcia dotycz¹ tycji kwestii braku podstawowej infra- raczej us³ug o charakterze strategicz- struktury i us³ug nie mo¿na ju¿ uznaæ za nym, a nie tradycyjnych us³ug o cha- przeszkodê dla rozwoju gospodarczego rakterze operacyjnym, które dzisiaj s¹ ani w skali kraju, ani regionu; co nie stoi dla przedsiêbiorców stosunkowo ³atwo w sprzecznoœci z potrzeb¹ dodatko- dostêpne. Strategiczne us³ugi to np. do- wych inwestycji w wybranych lokalizac- radztwo co do zmiany modelu prowa- jach – przede wszystkim w trosce o wy¿- dzonej dzia³alnoœci, rozwoju nowych pro- szy standard ¿ycia mieszkañców. duktów, podboju nowych rynków. W ra- mach pilota¿owego projektu „Lagging Wsparcie dla firm Regions” zaproponowano nowy model realizacji us³ug dla biznesu, bêd¹cy od- System wsparcia dla firm nie jest powiedzi¹ na wystêpuj¹ce w regionach co prawda warunkiem koniecznym wyzwania. 32 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 28. Odsetek firm zainteresowanych ró¿nego rodzaju us³ugami dla biznesu23 ród³o: wywiady z przedsiêbiorcami (próba nie jest reprezentatywna) Otoczenie regulacyjne do nieruchomoœci (miejsce 15.). Rzeszów co prawda uplasowa³ siê na 7. miejscu Z opracowania Banku Œwiatowego w ogólnym rankingu, ale odstaje in mi- zat. „Doing Business” wynika, ¿e za- nus pod wzglêdem ³atwoœci uzyskiwa- równo woj. podkarpackie jak i œwiê- nia zezwoleñ na dzia³alnoœæ gospodar- tokrzyskie mog³yby wiele zyskaæ na cz¹ (miejsce 17.). (Rys. 29) W obu wo- poprawie swojego otoczenia regu- jewództwach s¹ to wyzwania wynika- lacyjnego. Kielce zajmuj¹ w rankingu j¹ce w du¿ej mierze ze zbyt niskiej efek- ³atwoœci prowadzenia dzia³alnoœci gos- tywnoœci instytucji; jest to problem do podarczej 15. miejsce z 18 najwiêkszych rozwi¹zania – odpowiedzi¹ jest lepsze miast w Polsce. Stolica woj. œwiêto- wykorzystanie technologii, zarz¹dzanie krzyskiego szczególnie niekorzystnie i koordynacja. Odpowiednie dzia³ania wypada pod wzglêdem ³atwoœci zak³a- przewidziano w ramach pilota¿owej ini- dania firmy (miejsce 16.) i rejestracji praw cjatywy „Lagging Regions”. 23 Badanie nie jest reprezentatywne dla ca³ej populacji firm w regionach; zalecana jest weryfikacja. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 33 Rysunek 29. Wahania pozycji najwiêkszych polskich miast dla ró¿nych wskaŸników w rankingu ³atwoœci prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej („Doing Business”) ród³o: Bank Œwiatowy 2015 Potencja³ samorz¹du wiêkszy potencja³. W dwóch miastach wojewódzkich – Rzeszowie i Kielcach Lokalne w³adze samorz¹dowe maj¹ – dochody bud¿etów lokalnych docho- do odegrania wa¿n¹ rolê w promo- dz¹ do wysokoœci 5 000 z³ na mieszkañ- waniu rozwoju gospodarczego w kra- ca, co daje im miejsce w gronie najbo- ju, ale jest to rola wymagaj¹ca przy- gatszych gmin w kraju. Pozosta³e gminy gotowania. Uchwalona w 1990 roku z tych województw dysponuj¹ œrednio ustawa o samorz¹dzie terytorialnym bud¿etem w wysokoœci oko³o 3 000 z³ przyzna³a gminom dodatkowe upraw- na mieszkañca, co stawia je na drugim nienia i da³a im niezale¿ny status prawny koñcu skali – wœród najubo¿szych w kra- oraz suwerennoœæ gospodarcz¹, czego ju. (Rys. 30) Kolejnym przejawem dys- wyrazem jest np. prawo do mienia proporcji w potencjale fiskalnym na linii komunalnego i w³asnych dochodów, miasto-wieœ s¹ ró¿nice w poziomie których dope³nieniem maj¹ byæ trans- uzale¿nienia od transferów krajowych. fery z bud¿etu pañstwa. Dzisiaj w³adze W du¿ych miastach woj. podkarpackie- lokalne wype³niaj¹ wiele obowi¹zko- go i œwiêtokrzyskiego ponad 50% ogó³u wych zadañ operacyjnych i w dziedzi- dochodów to dochody w³asne, tymcza- nie inwestycji kapita³owych, których sem na obszarach wiejskich zazwyczaj celem jest budowa potencja³u gospo- ponad 60% ogó³u dochodów pochodzi darczego na poszczególnych obsza- z transferów. (Rys. 31) Gminy miejskie rach oraz poprawa warunków ¿ycia – bardziej samowystarczalne pod wzglê- mieszkañców. Jednak nie wszystkie dem finansowym i dysponuj¹ce wiêk- gminy maj¹ odpowiedni potencja³, aby szymi bud¿etami – s¹ w stanie pozyskaæ w pe³ni wykorzystaæ posiadane upraw- i utrzymaæ lepiej wykwalifikowane ka- nienia. dry, a tak¿e tworzyæ lepsze programy i wdra¿aæ je na wiêksz¹ skalê i z wy¿sz¹ Gminy miejskie maj¹ zdecydowanie jakoœci¹: ka¿dy z tych elementów mo¿e wiêcej zasobów i s¹ bardziej samo- mieæ krytyczne znaczenie dla rozwoju wystarczalne, co wskazuje na ich gospodarczego. 34 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 30. Dochody bud¿etowe gmin w ujêciu per Rysunek 31. Dochody w³asne gmin jako odsetek capita [2015, PLN] gminnych dochodów ogó³em [2015, %] ród³o: dane GUS W wyniku analizy konkurencyjnoœci • Pomimo ró¿nic w strukturze prze- woj. podkarpackiego i œwiêtokrzyskie- strzennej regionów w obu woje- go nasuwaj¹ siê nastêpuj¹ce wnioski. wództwach za gospodarcze centra trzeba uznaæ miasta. W omawia- • W ostatnich latach trajektorie nych regionach funkcjonuj¹ wiod¹ce rozwoju dwóch województw od- oœrodki miejskie bêd¹ce lokomoty- dalaj¹ siê od siebie. Wojewódz- wami wzrostu: w woj. œwiêtokrzyskim two podkarpackie dotrzymuje kroku s¹ to Kielce, a w woj. podkarpackim ogólnokrajowej dynamice rozwoju Rzeszów i kilka mniejszych miast po³o- i wykorzystuje posiadan¹ przewagê ¿onych w pó³nocno-zachodniej czêœci konkurencyjn¹ do rozwoju mieleckie- regionu. Obszary wiejskie w obu wo- go klastra przemys³owego i Doliny jewództwach osi¹gaj¹ s³absze wyniki Lotniczej na pó³nocnym zachodzie re- i charakteryzuj¹ siê wysokim pozio- gionu. Tymczasem gospodarka woj. mem ukrytego bezrobocia, g³ównie œwiêtokrzyskiego do tej pory odczu- ze wzglêdu na stosunkowo skromny wa skutki kryzysu z 2008 roku. Byæ wk³ad rolnictwa w wyniki gospodar- mo¿e dlatego, ¿e region stawia³ na cze regionów oraz s³abe perspektywy sektory, które szczególnie mocno rozwoju innych sektorów gospodar- ucierpia³y (np. tradycyjny przemys³ czych. O ile trudno liczyæ na to, ¿e na wytwórczy), choæ jest to teza do dal- obszarach wiejskich zwiêkszy siê po- szej analizy i weryfikacji. Co wa¿ne, tencja³ wzrostu, na pewno mo¿na przy coraz gorszej kondycji dawnego zrobiæ wiêcej, aby mieszkañcom tych okrêgu przemys³owego (co pokazuj¹ obszarów zaoferowaæ takie mo¿liwo- choæby spadaj¹ce wskaŸniki wydaj- œci ekonomiczne jakie maj¹ mieszkañ- noœci pracy) nie widaæ nowych bie- cy obszarów miejskich, a tak¿e u³atwiæ gunów wzrostu. Opisywane ró¿nice rolnikom dostêp do miejskiego rynku, miêdzy województwami wi¹¿¹ siê ¿eby mogli sprawniej komercjalizo- z odmiennoœci¹ wielu podstawo- waæ swoj¹ dzia³alnoœæ i podnosiæ pro- wych uwarunkowañ, takich jak atrak- duktywnoœæ. cyjnoœæ dla zagranicznych inwesto- rów, trendy demograficzne czy po- • Wyniki gospodarcze obu regio- tencja³ innowacji. nów mo¿na poprawiæ przy stosun- POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 35 kowo niewielkim wysi³ku i œrod- moœci (czêsto zwi¹zane z nieefek- kach finansowych, je¿eli skoncen- tywnymi procedurami rozpatrywa- trujemy siê na kilku konkretnych nia wniosków lub nieoptymalnym czynnikach u³atwiaj¹cych rozwój. wykorzystaniem technologii) mog¹ Na drodze do poprawy potencja³u zostaæ usuniête. wzrostu i innowacji, a tak¿e wdro- ¿enia i komercjalizacji technologii – Us³ugi wsparcia dla biznesu mo¿- w obu regionach stoi s³abo rozwiniê- na dostosowaæ do potrzeb przed- ta przedsiêbiorczoœæ – konsekwencj¹ siêbiorców. Na przyk³ad zamiast jest niskie tempo wzrostu wydajno- rozwoju ogólnych umiejêtnoœci œci. Nie jesteœmy w stanie zmieniæ biznesowych mo¿na przedsiêbior- uwarunkowañ kulturowych ani de- com zaoferowaæ pomoc w rozpo- mograficznych, ale przecie¿ istnieje znaniu konkretnych trendów ryn- szereg czynników, na które mo¿emy kowych wp³ywaj¹cych na kszta³t mieæ wp³yw – w³¹czaj¹c je jako prio- strategii i podejmowanych de- rytety do pilota¿owej inicjatywy „Lag- cyzji. ging Regions”: – Problem brakuj¹cych umiejêtnoœci – Niepotrzebne bariery regulacyjne mo¿na rozwi¹zaæ dziêki lepszej utrudniaj¹ce dzia³alnoœæ gospodar- koordynacji dzia³añ na linii praco- cz¹ i rejestracjê praw do nierucho- dawcy – placówki oœwiatowe. Co na temat regionów s³abiej rozwiniêtych mo¿na siê dowiedzieæ z miêdzynarodowych ustaleñ? Dzia³alnoœæ gospodarcza jest roz³o- Na szczeblu krajowym dzia³alnoœæ gos- ¿ona nierównomiernie, wraz z roz- podarcza ma równie¿ tendencjê do kon- wojem dochodzi do koncentracji centracji w tzw. „regionach wiod¹cych”, produkcji w miastach i wiod¹cych gdzie mo¿na zaobserwowaæ gospo- regionach poszczególnych krajów. darczy efekt zagêszczenia. Pocz¹tkowo Urbanizacja jest najsilniej odczuwalna proces zachodzi doœæ gwa³townie, ale na poziomie lokalnym, gdzie objawia siê po osi¹gniêciu przez kraj wskaŸnika PKB szybkim wzrostem dysproporcji pomiê- na mieszkañca w wysokoœci 8.500 dzy obszarami wiejskimi i miejskimi. Pro- – 13.000 euro rozziew miêdzy regionami ces urbanizacji w wiêkszoœci przypad- otwieraj¹cymi i zamykaj¹cymi stawkê ków osi¹ga koñcowy etap jeszcze zanim utrzymuje siê zazwyczaj na stabilnym dane pañstwo dojdzie do poziomu kraju poziomie. Co wa¿ne, globalne dane o œrednim dochodzie. Przy PKB w wy- wskazuj¹, ¿e nie powinniœmy siê spo- sokoœci 3 tysiêcy euro na mieszkañca dziewaæ wyrównania rozwoju gospo- miasta dominuj¹ pod wzglêdem kon- darczego w wymiarze geograficznym sumpcji, powy¿ej tego poziomu tempo ani w skali lokalnej, ani krajowej – nawet wzrostu dysproporcji pomiêdzy obszara- w pañstwach o wysokim poziomie za- mi miejskimi i wiejskimi traci dynamikê. mo¿noœci.24 (Rys. 32) 24 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography. 36 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Rysunek 32. Globalne trendy lokalnej koncentracji produkcji gospodarczej (przebieg historyczny) ród³o: Bank Œwiatowy, 2008 Konwergencja w poziomie ¿ycia n¹ce koszty z czasem wymuszaj¹ prze- i dobrobytu ludnoœci jest mo¿liwa, prowadzkê niektórych rodzajów dzia³al- ale zazwyczaj wymaga sporo czasu. noœci gospodarczej do innych du¿ych W pañstwach, które osi¹gnê³y status miast (dopóki tam równie¿ nie osi¹gn¹ kraju o wysokich dochodach lokalne punktu nasycenia), a nastêpnie do miast dysproporcje w wielkoœci konsumpcji drugiej wielkoœci. Z biegiem czasu na i dostêpie do us³ug pomiêdzy obszarami skutek geograficznej realokacji zasobów miejskimi i wiejskimi s¹ ju¿ najczêœciej (migracji) stopniowo zbli¿amy siê do du¿o mniejsze. Regionalne dysproporcje punktu równowagi przestrzennej na w wysokoœci dochodów te¿ da siê zni- rynku pracy, tzn. dochodzi do wyrówna- welowaæ, ale proces ten trwa znacznie nia realnych dochodów pracowników d³u¿ej. Ogólnie rzecz bior¹c, profil regio- zarówno pomiêdzy ró¿nymi miastami, nalnych nierównoœci w poziomie dobro- jak i na linii miasto-wieœ. Doœwiadczenia bytu w poszczególnych krajach przypo- krajów, w których konwergencja dobro- mina kszta³tem odwrócon¹ literê „U”, bytu miêdzy poszczególnymi regionami tzn. nierównoœci gwa³townie rosn¹ we oraz miêdzy obszarami wiejskimi i miejs- wczesnych stadiach rozwoju, zw³aszcza kimi zosta³a osi¹gniêta ucz¹, ¿e polityka kiedy kraj prze¿ywa okres szybkiego publiczna ma w tym procesie do ode- wzrostu (np. Chiny i inne kraje azjatyc- grania wa¿n¹ rolê. Zbli¿enie na linii wieœ- kie); a nastêpnie wraz ze wzrostem za- -miasto zachodzi g³ównie poprzez wy- mo¿noœci kraju regionalne dysproporcje równywanie dostêpu do podstawo- w poziomie dobrobytu stopniowo ma- wych us³ug, co w wiêkszoœci krajów ma lej¹. (Rys. 33) miejsce na etapie rozwoju odpowia- daj¹cym osi¹gniêciu dochodów na wy¿- Konwergencja poziomów dobrobytu szym œrednim poziomie. W skali re- spo³ecznego w skali ogólnokrajowej gionalnej polityka konwergencji mo¿e i lokalnej powinna byæ skutkiem za- polegaæ na redystrybucji œrodków ukie- równo si³ rynkowych, jak i interwen- runkowanej na zapewnienie wysokiej cji polityczno-programowych. Wraz jakoœci us³ug spo³ecznych w regionach z coraz wiêksz¹ koncentracj¹ ludnoœci s³abiej rozwiniêtych z myœl¹ o poprawie i dzia³alnoœci gospodarczej na g³ównych mobilnoœci mieszkañców, co w rezulta- obszarach miejskich stopniowo pojawia- cie powinno sprzyjaæ wyrównaniu po- j¹ siê rosn¹ce koszty kongestii; mo¿na je ziomu dochodów i dobrobytu na skutek czêœciowo zniwelowaæ poprzez plano- efektu migracji, czego przyk³adem mo¿e wanie i inwestycje infrastrukturalne. Ros- byæ Japonia.25 25 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 37 Rysunek 33. Krzywa w kszta³cie odwróconej litery „U” pokazuj¹ca przebieg dysproporcji w poziomie dobrobytu w skali regionalnej w zwi¹zku z procesem rozwoju gospodarczego ród³o: Bank Œwiatowy, 2008 Widoczny w Polsce wzrost dyspro- podarczych i wzrostu dochodów sko- porcji miêdzy regionami wiod¹cymi rzystali mieszkañcy wszystkich regionów z jednej strony a regionami s³abiej kraju. rozwiniêtymi z drugiej jest zjawis- kiem charakterystycznym dla krajów Po³o¿one w Polsce regiony s³abiej osi¹gaj¹cych szybki wzrost. Dyna- rozwiniête nie s¹ ¿adnym wyj¹t- micznie rozwijaj¹ce siê kraje Azji kiem. Na skutek procesów rozwojo- Wschodniej i Europy Wschodniej do- wych w wiêkszoœci krajów pewne ob- œwiadczy³y podobnych dysproporcji szary zostaj¹ w tyle. Zazwyczaj dotyczy miêdzy regionami, jaki sta³ siê udzia³em to regionów oddalonych od centrum Polski w kilku ostatnich dekadach. i bez ³atwego dostêpu do miejsc o du- W wielu z tych pañstw dzia³alnoœæ gos- ¿ym zagêszczeniu gospodarczym, przez podarcza nadal koncentruje siê na kilku co takie regiony s¹ s³abo zintegrowane uprzywilejowanych, wiod¹cych obsza- z obiegiem gospodarczym wiod¹cych rach, z efektami aglomeracji generu- obszarów oraz ich rynkiem pracy, ka- j¹cymi wzrost wydajnoœci, p³ac i docho- pita³u, dóbr, us³ug i idei. W rezultacie dów na mieszkañca. Poza tym, choæ pod regiony s³abiej rozwiniête notuj¹ ni¿szy wzglêdem produkcji gospodarczej pol- wzrost i ni¿sz¹ produktywnoœæ, wy¿sze skie regiony wci¹¿ siê od siebie odda- wskaŸniki bezrobocia i ubóstwa. Z tego laj¹, w ci¹gu ostatniej dekady zmala³y punktu widzenia przypadek woj. pod- ogólne dysproporcje p³ac i dochodów karpackiego i œwiêtokrzyskiego nale¿y (choæ trzeba zaznaczyæ, ¿e nie dotyczy postrzegaæ jako naturaln¹ sytuacjê to woj. podkarpackiego ani œwiêtokrzys- zwi¹zan¹ z procesami rozwojowymi. kiego). Mo¿na wiêc wnioskowaæ, ¿e szczytowy punkt krzywej w kszta³cie To jednak nie oznacza, ¿e region s³a- odwróconej litery „U” Polska ma ju¿ biej rozwiniêty jest skazany na stag- za sob¹.26 Nie zapominajmy, ¿e ostatnie nacjê. Choæ nierównoœci przestrzenne 20 lat to dla polskich regionów praw- s¹ nieuniknione, zw³aszcza na etapie dziwy „bieg na szczyt”. I choæ wed³ug szybkiego wzrostu, nie mo¿na ich trakto- niektórych wskaŸników „prymusi” wy- waæ jako zjawisko przekreœlaj¹ce szanse przedzili „maruderów” nie mo¿na za- regionów, które nie nad¹¿aj¹ najszybciej przeczyæ, ¿e z nowych perspektyw gos- rozwijaj¹cymi siê oœrodkami. Przyk³ady 26 Na podstawie analizy danych na temat p³ac w województwach w latach 2004–2014, dostarczonych przez GUS. 38 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO z ró¿nych regionów œwiata ucz¹, ¿e dostêpu do morza, pozbawionej korzy- czêœæ peryferyjnie po³o¿onych obsza- œci p³yn¹cych z dostêpu do zagranicz- rów, a zw³aszcza miast, jest w stanie nych rynków, które pobudza³y rozwój osi¹gn¹æ znaczny wzrost pomimo ró¿- obszarów przybrze¿nych. Jednak dziêki nych przeciwnoœci zwi¹zanych z po³o¿e- po³¹czeniu polityki krajowej i lokalnej niem geograficznym, czynnikami klima- oba miasta uda³o siê zintegrowaæ z szer- tycznymi i historycznymi zasz³oœciami. szym obiegiem gospodarczym, wyeli- Mo¿na tu przywo³aæ takie oœrodki jak minowaæ lokalne bariery rozwoju i opty- Changsha w Chinach czy Gaziantep malnie wykorzystaæ istniej¹cy na miejscu w Turcji, które pomimo niesprzyjaj¹cych potencja³ gospodarczy. (por. za³¹cznik okolicznoœci wyros³y na liderów wzro- nr 1) Oczywiœcie nie ka¿dy peryferyjnie stu gospodarczego w skali swojego kra- po³o¿ony oœrodek miejski bêdzie w sta- ju, a nawet œwiata. Oba wymienione nie powtórzyæ ten sukces, nie powinno miasta le¿¹ na peryferiach terytorium siê stawiaæ wygórowanych oczekiwañ. kraju. Gaziantep to miasto w po³udnio- Trudno jednak zaprzeczyæ, ¿e eliminuj¹c wo-wschodniej Turcji, w Anatolii – re- lokalne bariery wzrostu i wykorzystuj¹c gionie znanym od wieków jako mniej miejscowy potencja³ rozwojowy wiêk- uprzemys³owiony i s³abiej rozwiniêty szoœæ miast mo¿e poprawiæ swoje wy- od reszty kraju. Podobnie, Changsha niki gospodarcze dla dobra w³asnych jest stolic¹ chiñskiej prowincji niemaj¹cej mieszkañców i okolicznej ludnoœci. Wsparcie dla regionów s³abiej rozwiniêtych – za³o¿enia koncepcyjne polityki Polityka rozwoju regionalnego nie strzennej pod wzglêdem wskaŸników powinna stawiaæ sobie za cel równo- dobrobytu takich jak wysokoœæ docho- miernej dystrybucji dzia³alnoœci gos- dów i dostêp do us³ug. podarczej na ca³ym obszarze. Global- ne doœwiadczenie uczy, ¿e ca³kowite Niezale¿nie od miejsca i systemu ujednolicenie krajobrazu gospodarczego w³adzy za priorytet nale¿y uznaæ za- w wymiarze przestrzennym jest mrzon- pewnienie dostêpu do podstawo- k¹. Decydenci powinni siê pogodziæ wych us³ug i infrastruktury. Wa¿ne z faktem, ¿e wzrost i dzia³alnoœæ gospo- s¹ inwestycje w kapita³ ludzki, które darcza koncentruj¹ siê tam, gdzie jest – jak dowiedziono – nie tylko poprawiaj¹ wiêksza wydajnoœæ. Innymi s³owy, celów kondycjê regionów s³abiej rozwiniêtych, programowych dla inwestycji w regio- ale przede wszystkim przynosz¹ korzyœci nach s³abiej rozwiniêtych nie nale¿y for- ludziom, daj¹c im nowe mo¿liwoœci. mu³owaæ w kategoriach doganiania lide- W Brazylii system oœwiaty w znacznej rów. Zamiast tego, rozwój i wzrost osi¹g- mierze decyduje o póŸniejszych losach niêty na danym obszarze nale¿y oceniaæ jednostek, a tak¿e o dysproporcjach – i doceniaæ – wed³ug indywidualnych w rozwoju gospodarczym regionów.27 kryteriów, dostosowuj¹c cele do tren- Inwestowanie w podstawow¹ infra- dów gospodarczych i potencja³u ka¿de- strukturê i us³ugi na peryferyjnych obsza- go regionu. Z drugiej strony, w krajach rach jest niezwykle wa¿ne, gdy¿ popra- o dochodach wy¿szych polityka mo¿e wia jakoœæ ¿ycia i tworzy warunki nie- i powinna d¹¿yæ do spójnoœci prze- zbêdne dla rozwoju cz³owieka. Samo- 27 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 39 rz¹dy w regionach s³abiej rozwiniêtych w³adze mimo wszystko powinny sprzy- s¹ czêsto niedofinansowane, dlatego za- jaæ takiej polityce, poniewa¿ motywuje pewnienie dostêpu do infrastruktury ona lokalne firmy do inwestycji kapita- i us³ug na obszarach s³abiej rozwiniêtych ³owych i nak³adów na prace badawczo- czêsto wymaga transferów z admini- -rozwojowe w obliczu ostrzejszej kon- stracji wy¿szego szczebla. kurencji, a miejscowej ludnoœci otwiera dostêp do tañszych i lepszych towarów Bez usprawnienia otoczenia instytu- i us³ug. cjonalnego w regionach s³abiej roz- winiêtych trudno bêdzie wyelimino- W regionach s³abiej rozwiniêtych waæ pewne hamulce wzrostu gospo- to miasta daj¹ najwiêcej perspektyw darczego, co z kolei bêdzie sprzyjaæ szybszego wzrostu. S¹dz¹c po turec- utrwalaniu dysproporcji. Utrudnienia kim Gaziantep i chiñskim Changsha instytucjonalne to na przyk³ad nieefek- (por. za³¹cznik nr 1), nawet w sk¹din¹d tywny rynek gruntów, z powodu które- s³abszym regionie miasta mog¹ wyko- go firmy maj¹ k³opot z popraw¹ wydaj- rzystaæ swoje mocne strony i efekty noœci poprzez wybór odpowiedniej lo- aglomeracji jako paliwo dla wzrostu. kalizacji i nie mog¹ korzystaæ z efektów Nie nale¿y przez to rozumieæ, ¿e chcemy aglomeracji. Innym przyk³adem jest sys- daæ pierwszeñstwo programom ukie- tem meldunkowy (np. system hukou runkowanym na konkretny obszar geo- w Chinach), który ogranicza migracjê graficzny, szczególnie na szczeblu ogól- ludnoœci z terenów o ni¿szej wydajnoœci nokrajowym. Przeciwnie – nale¿y do te- (g³ównie wiejskich) na obszary, gdzie go typu programów podchodziæ z du¿¹ wydajnoœæ jest wy¿sza (zazwyczaj ob- ostro¿noœci¹, zwa¿ywszy ¿e wiele nie szary miejskie), hamuj¹c tym samym roz- spe³ni³o pok³adanych w nich nadziei wój jednostek i w efekcie ca³ej gospo- i oczekiwañ. Z prac brytyjskiego oœrodka darki.28 Wreszcie, uci¹¿liwe procedury zajmuj¹cego siê badaniem lokalnego rejestracji firmy i praw do nieruchomoœci rozwoju gospodarczego29, a tak¿e opra- ograniczaj¹ wydajnoœæ lokalnych firm, cowania Newmark i Simpson30 dowia- które przecie¿ i tak znajduj¹ siê w trud- dujemy siê, ¿e bardzo nieliczne inicja- niejszym po³o¿eniu z racji swojej loka- tywy programowe ukierunkowane na lizacji. konkretny obszar geograficzny zakoñ- czy³y siê wymiernym, pozytywnym re- Poprawa dostêpnoœci komunikacyj- zultatem w postaci nowych miejsc pra- nej ma kluczowe znaczenie z punktu cy. Je¿eli jednak ju¿ chcemy rozmawiaæ widzenia integracji obszarów pery- o konkretnych programach z tej kate- feryjnych z gospodark¹ narodow¹. gorii powinniœmy je kierowaæ pod adre- Oznacza lepszy dostêp do rynków dla sem oœrodków miejskich; daj¹c samo- przedsiêbiorstw z regionów s³abiej roz- rz¹dom i innym lokalnym interesariu- winiêtych, a jednoczeœnie otwiera je na szom jak najwiêksze uprawnienia do ste- wiêksz¹ konkurencjê ze strony przedsiê- rowania rozwojem gospodarczym, o ile biorstw z obszarów wiod¹cych, co dla tylko dysponuj¹ odpowiednim poten- niektórych przedsiêbiorstw z regionów cja³em i zasobami. s³abiej rozwiniêtych mo¿e byæ korzyst- ne, ale dla innych groŸne. Na poprawê W skali miasta pozytywne rezultaty infrastruktury lepiej reaguj¹ sektory, któ- mo¿na osi¹gn¹æ za pomoc¹ szerokie- re mniej zyskuj¹ na efekcie aglomeracji, go wachlarza ró¿norodnych progra- czyli np. rolnictwo i przetwórstwo pro- mów, ale zawsze warto pamiêtaæ duktów rolnych, a tak¿e przemys³ wy- o podstawowych zasadach, tj. „abc” twórczy o du¿ej pracoch³onnoœci. Zdaj¹c konkurencyjnoœci miast. Ka¿dy oœro- sobie sprawê z ewentualnych negatyw- dek miejski funkcjonuje w innym kon- nych skutków lepszej dostêpnoœci ko- tekœcie, wiêc nie ma jednego uniwersal- munikacyjnej dla czêœci lokalnych firm, nego scenariusza na skuteczne wspiera- 28 World Bank (2008) World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography. 29 http://www.whatworksgrowth.org/policy-reviews/ 30 Newmark, D., & Simpson, H. (2014). Place-based policies; Said School of Business, University of Oxford. 40 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO nie lokalnej konkurencyjnoœci. Jednak jak ze wspó³pracy z organami krajowymi czytamy w niedawno opublikowanym oraz s¹siednimi miastami i regionami. raporcie Banku Œwiatowego zat. „Kon- Wreszcie, k³ad¹ nacisk na skuteczn¹ rea- kurencyjne miasta dla miejsc pracy i roz- lizacjê: formu³uj¹ priorytety rozwojowe woju: kto? co? I jak?”31, dla wiêkszoœci i wpisuj¹ je w plan alokacji bud¿eto- najlepiej funkcjonuj¹cych miast mo¿na wej; tworz¹ mechanizmy koordynacji, wyodrêbniæ pewien zestaw cech wspól- przez co zespo³y pracowników samo- nych. Otó¿ miasta te wdra¿aj¹ zarówno rz¹dowych mog¹ siê skoncentrowaæ na programy adresowane do wszystkich rozwi¹zywaniu problemów a nie spra- sektorów gospodarki, jak i inicjatywy wozdawczoœci; staraj¹ siê te¿ u³atwiaæ ukierunkowane na wybrane sektory. wspó³dzia³anie na przekór istniej¹cym Przy wyborze pierwszeñstwo maj¹ sek- podzia³om urzêdowym i administracyj- tory dóbr wymiennych i bran¿e ju¿ zako- nym. Te i inne pomys³y zosta³y uwzglêd- rzenione w lokalnej gospodarce, a nie nione w zainicjowanych przez UE i opra- marzenia o nowej Dolinie Krzemowej cowanych w ca³ej Europie „Strategiach czy kolejnym klastrze biotechnologicz- badañ i innowacji na rzecz inteligentnej nym. Maj¹c œwiadomoœæ w³asnych ogra- specjalizacji”, lecz trzeba je jeszcze po- niczeñ pod wzglêdem kompetencji wi¹zaæ z alokacj¹ œrodków finansowych. i uprawnieñ, w³adze tych miast buduj¹ Takie podejœcie nale¿y zastosowaæ m.in. szerokie koalicje, anga¿uj¹c przedstawi- podczas realizacji Zintegrowanych In- cieli sektora prywatnego w kszta³towa- westycji Terytorialnych w unijnym okre- nie i realizacjê polityki. Czerpi¹ korzyœci sie programowania 2014–2020. Inwestycje unijne w województwach podkarpackim i œwiêtokrzyskim Absorpcja œrodków z UE otrzyma³o drug¹ co do wielkoœci kwotê wsparcia z UE w skali wszystkich woje- Oba województwa by³y w ostatnich wództw, natomiast œwiêtokrzyskie zajê³o latach znacz¹cymi odbiorcami pomo- miejsce siódme z szesnastu, otrzymuj¹c cy oferowanej pod auspicjami wspól- w ujêciu per capita prawie 2000 z³otych notowej polityki spójnoœci. W latach mniej. (Rys. 34) Jednak w obu regionach 2007–2015 w ramach Regionalnych Pro- otrzymana kwota liczona jako odsetek gramów Operacyjnych (RPO) (bez progra- ca³kowitej alokacji œrodków unijnych dla mów krajowych i makro-regionalnych) Polski by³a wiêksza, ni¿ udzia³ ka¿dego woj. podkarpackie otrzyma³o 1,2 mld euro z dwóch omawianych województw pod funduszy unijnych, natomiast woj. œwiê- wzglêdem liczby ludnoœci lub PKB. tokrzyskie 0,8 mld euro. Dodatkowo, 2,4 mld euro przekazano w ramach Pro- Pod wzglêdem geograficznym œrod- gramu Operacyjnego „Rozwój Polski ki nie by³y rozdzielane równomiernie Wschodniej” (PORPW), który oprócz woj. na terenie dwóch omawianych woje- podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego obej- wództw. Bardziej zurbanizowane i roz- muje jeszcze trzy inne województwa32. winiête gminy i powiaty otrzyma³y wiêk- W przeliczeniu na jednego mieszkañca, szy udzia³ œrodków z UE ni¿ pozostali. w latach 2007–2015 woj. podkarpackie Wyj¹tkowo du¿¹ czêœæ funduszy przy- 31 World Bank (2015) Competitive Cities for Jobs and Growth: What? Who? And How? 32 W tym przypadku Polska Wschodnia oznacza makroregion obejmuj¹cy obszar piêciu województw. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 41 Rysunek 34. Dystrybucja œrodków UE w ujêciu Rysunek 35. Fundusze z polityki spójnoœci UE w ujêciu per capita w okresie finansowania 2007–2013 (w PLN) per capita w okresie finansowania 2007–2013 (PLN), NUTS333 ród³o: GUS ród³o: GUS jê³y miasta wojewódzkie i ich obszary nizacja linii kolejowej Rzeszów – Jas³o. funkcjonalne. Spoœród wszystkich wo- Z dziesiêciu najwiêkszych projektów jewództw w kraju, najwiêksz¹ dyspro- wspó³finansowanych ze œrodków UE porcjê w finansowaniu pomiêdzy stolic¹ a¿ dziewiêæ dotyczy³o w³aœnie sektora a reszt¹ terytorium regionu zanotowano transportu. (Por. za³¹cznik nr 2, tabe- w woj. podkarpackim. (Rys. 35) Aglo- la 7) Beneficjentem kilku du¿ych pro- meracja rzeszowska otrzyma³a o 1753 z³ jektów by³ Uniwersytet Rzeszowski wiêcej œrodków na mieszkañca ni¿ pozo- (Centrum Innowacji i Transferu Wie- sta³a czêœæ województwa. W przypadku dzy Techniczno-Przyrodniczej oraz woj. œwiêtokrzyskiego jest to czwarte Przyrodniczo-Medyczne Centrum Ba- miejsce w kraju (ró¿nica w finansowaniu dañ Innowacyjnych). miêdzy stolic¹ a reszt¹ województwa wynios³a 1410 z³ na mieszkañca). • W RPO woj. œwiêtokrzyskiego lwia czêœæ œrodków zosta³a przeznaczona Analiza wsparcia z UE wed³ug pro- na cele osi priorytetowej III – transport gramu: – niemal 200 mln euro, nastêpna w kolejnoœci by³a oœ priorytetowa I • W RPO woj. podkarpackiego lwia (rozwój przedsiêbiorczoœci) oraz II czêœæ œrodków zosta³a przeznaczona (wspieranie innowacji) – w przybli- na cele osi priorytetowej II (infra- ¿eniu 125 mln euro. Z dziesiêciu naj- struktura techniczna) – 1,6 mld z³, wiêkszych projektów wspó³finanso- a niewiele mniej na cele osi priory- wanych ze œrodków UE siedem doty- tetowej I (innowacyjna gospodarka) czy³o sektora transportu. (Por. za³¹cz- – 1,3 mld z³. Najwiêksze projekty RPO nik nr 2, tabela 8) Inwestycje trans- to inwestycje w sektorze transportu: portowe mia³y na celu g³ównie popra- rozbudowa drogi wojewódzkiej Za- wê po³¹czeñ miêdzy peryferyjnymi górz – Komañcza (162 mln z³, z czego obszarami a stolic¹ regionu: by³a to 129 mln ze œrodków UE), oraz moder- m.in. modernizacja regionalnych dróg 33 Na mapach nie uwzglêdniono œrodków unijnych w 100%, poniewa¿ znacznej czêœci finansowania nie da siê rozdzieliæ pod wzglêdem geograficznym – dotyczy to np. wielkich projektów infrastrukturalnych w sektorze transportu. 42 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO szybkiego ruchu i drugorzêdnych, Efekty polityki spójnoœci a tak¿e poprawa przepustowoœci na w woj. podkarpackim kolei. Wœród innych du¿ych projektów i œwiêtokrzyskim trzeba wymieniæ dokapitalizowanie wojewódzkiego funduszu po¿ycz- Trudno jest znaleŸæ rzeteln¹ i wiary- kowego, rewitalizacjê zabytkowego godn¹ metodologiê oceny skutków Œródmieœcia Kielc, a tak¿e rozbudowê polityki spójnoœci dla woj. podkar- infrastruktury informatycznej JST. packiego i œwiêtokrzyskiego. Brak konwergencji gospodarczej mo¿e byæ • W makroregionalnym programie „Roz- uznany za dowód klêski prowadzonej wój Polski Wschodniej” (PORPW) blis- polityki. Ale jak ju¿ wczeœniej wspomnia- ko po³owa projektów i ponad jedna no, w œwietle miêdzynarodowych do- trzecia œrodków to cele osi prioryte- niesieñ i ustaleñ taki os¹d polityki spój- towej „Nowoczesna gospodarka”, czyli noœci by³by niesprawiedliwy. W rzeczy- us³ugi wspieraj¹ce innowacje i rozwój wistoœci praktycznie nie da siê oddzieliæ infrastruktury uczelni wy¿szych. W ra- wp³ywu inwestycji unijnych od pozosta- mach osi „Infrastruktura spo³eczeñstwa ³ych czynników na poziomie regional- informacyjnego” zrealizowano jeden nym. Zatem mo¿liwa jest jedynie albo du¿y projekt – sieæ szerokopasmow¹ ocena konkretnych interwencji, albo in- – na terenie ca³ej Polski Wschodniej. terpretacja opinii dotycz¹cych ogólnych Dodatkowo, znacz¹ce fundusze prze- skutków oddzia³ywania. znaczono na inwestycje zwi¹zane z transportem w ramach osi III (komu- Zdaniem gminnych urzêdników sa- nikacja zbiorowa w miastach woje- morz¹dowych uczestnicz¹cych w an- wódzkich) i osi IV (projekty drogowe). kiecie, wp³yw inwestycji wspólno- Projekty w ramach osi priorytetowej towych na lokaln¹ gospodarkê oka- „Zrównowa¿ona turystyka” koncen- za³ siê raczej znikomy. Zarówno w woj. trowa³y siê przede wszystkim na budo- œwiêtokrzyskim, jaki i podkarpackim tyl- wie tras rowerowych. ko jedna pi¹ta gmin wskaza³a na silny Rysunek 36. Jak samorz¹dy gminne postrzegaj¹ skutki oddzia³ywania œrodków z UE ród³o: Ankieta przeprowadzona wœród gmin przez EUROREG (2013) POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 43 wp³yw inwestycji unijnych na wzrost dziesiêæ ankietowanych gmin uzna³a, ¿e gospodarczy. Podobny odsetek respon- wsparcie z UE przyczyni³o siê do pozys- dentów w gminach wskaza³ na poprawê kania inwestorów lub powstania nowych konkurencyjnoœci firm, choæ w woj. pod- miejsc pracy. (Rys. 36) karpackim odsetek takich odpowiedzi by³ wy¿szy. Wreszcie, zaledwie jedna na Przechodz¹c do konkretnych inter- wencji, na konto inwestycji unijnych Rysunek 37. Zmiany w dostêpnoœci komunikacyjnej w wyniku mo¿na zapisaæ poprawê dostêpno- wsparcia z UE (lata 2007–2015) œci komunikacyjnej regionów s³a- biej rozwiniêtych, ale potencjalny wp³yw tej poprawy na wyniki gos- podarcze nie jest znany. Poprawa dostêpnoœci komunikacyjnej dotyczy przede wszystkim pó³nocnej i œrodko- wej czêœci Podkarpacia wzd³u¿ auto- strady A4, natomiast w woj. œwiêto- krzyskim obejmuje wiêkszoœæ regionu w biegu drogi ekspresowej S7. Najbar- dziej znacz¹c¹ poprawê pod tym wzglêdem odnotowano na wschod- nich rubie¿ach woj. podkarpackiego, gdzie wyniki gospodarcze utrzymuj¹ siê na doœæ niskim poziomie. (Rys. 37) Jak zaznaczono wczeœniej, dowodzi to, ¿e poprawa dostêpnoœci komunikacyjnej niekoniecznie wywiera istotny wp³yw na lokaln¹ sytuacjê gospodarcz¹: albo dlatego, ¿e prowadzi do wypierania lo- kalnego biznesu z rynków w wyniku wzrostu konkurencji, albo po prostu dla- tego, ¿e w skali kraju osi¹gniête zyski w dostêpie do rynków s¹ zbyt ma³o znacz¹ce, aby doprowadziæ do istot- ród³o: Oszacowanie… 2015 nych zmian gospodarczych. Podsumowanie i wnioski na temat polityki UE wobec regionów s³abiej rozwiniêtych Oceniaj¹c efektywnoœæ inwestycji ci d³ugoterminowej konwergencji pod i decyduj¹c o podziale œrodków nie wzglêdem PKB na mieszkañca jest chy- nale¿y siê kierowaæ celami konwer- biony. Zamiast porównywaæ tempo gencji gospodarczej. Na chwilê obec- wzrostu gospodarczego, dokonuj¹c oce- n¹ brakuje jednoznacznych wniosków ny inwestycji na rzecz spójnoœci powin- co do wp³ywu inwestycji UE na d³ugo- niœmy siê koncentrowaæ na wskaŸnikach terminowy potencja³ gospodarczy regio- wzrostu w ujêciu bezwzglêdnym, ponie- nów. Jest jednak jasne, ¿e cel w posta- wa¿ odzwierciedlaj¹ one uwarunkowa- 44 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO nia poszczególnych regionów. Ponadto ³¹czenia komunikacyjne pomiêdzy ob- wiêkszy nacisk nale¿y po³o¿yæ na rolê po- szarami wiejskimi i miejskimi (rynek) lityki spójnoœci w poprawie jakoœci ¿ycia mog¹ sprzyjaæ dalszej komercjalizacji w regionach s³abiej rozwiniêtych. Bêdzie w rolnictwie. Inwestycje lokalne s¹ za- to zachêt¹ do kolejnych inwestycji w mo- zwyczaj znacznie tañsze od projektów dernizacjê miast, ochronê siedlisk przy- dla g³ównych korytarzy krajowych i wy- rodniczych i promowanie zrównowa¿o- wieraj¹ bardziej bezpoœredni wp³yw na nego rozwoju. sytuacjê ekonomiczn¹ mieszkañców. UE powinna oficjalnie przyznaæ, ¿e Punkt ciê¿koœci inwestycji na ob- priorytet maj¹ inwestycje na obsza- szarach s³abiej rozwiniêtych nale¿y rach miejskich oraz poprawa dostêpu przenieœæ z podstawowej infrastruk- do us³ug miejskich i rynków dla ob- tury na edukacjê i zdrowie. Doœwiad- szarów wiejskich. Rzeczywisty podzia³ czenia miêdzynarodowe dotycz¹ce roz- œrodków silnie preferuje obszary miejskie, woju pokazuj¹, ¿e podstawowa infra- dzieje siê to jednak nie w sposób zapla- struktura i us³ugi (oraz ich podbudowa nowany, lecz wynika przede wszystkim instytucjonalna) maj¹ najwiêksze zna- z wiêkszej zdolnoœci w³odarzy miast do czenie na pocz¹tkowych etapach roz- absorpcji funduszy unijnych. Teoria i miê- woju, natomiast w póŸniejszych sta- dzynarodowe doœwiadczenia, a tak¿e diach kluczow¹ rolê odgrywa kapita³ trendy wzrostu gospodarczego w le- ludzki. Wed³ug najnowszych analiz Ban- ¿¹cych w Polsce regionach s³abiej rozwi- ku Œwiatowego poœwiêconych mode- niêtych wskazuj¹, ¿e to w³aœnie inwe- lom wzrostu w 750 najwiêkszych mias- stycje w obszary miejskie daj¹ wiêksze tach œwiata kapita³ ludzki i innowa- prawdopodobieñstwo efektów w posta- cyjnoœæ s¹ wa¿nymi determinantami ci wzrostu i korzyœci dla beneficjentów. wzrostu dla miast o wy¿szych œrednich i wysokich dochodach, ale nie w prze- W przesz³oœci Polska odnios³a wiele dziale niskich dochodów.34 Odnosi siê to korzyœci z inwestycji w po³¹czenia w szczególnoœci do tych krajów i regio- komunikacyjne miêdzy regionami, nów, których celem jest przejœcie z mo- lecz w przysz³oœci priorytet nale¿y delu gospodarczego w przedziale œred- przenieœæ na po³¹czenia lokalne, nich dochodów, gdzie wzrost wydaj- z naciskiem na zrównowa¿ony trans- noœci odbywa siê poprzez absorbcjê port. Najwiêksze projekty wspó³finan- technologii, do modelu gospodarczego sowane przez UE w ostatnich latach do- o wysokich dochodach, gdzie wzrost tyczy³y w³aœnie transportu, co jest zbie¿- wydajnoœci odbywa siê poprzez inno- ne z teoretycznymi za³o¿eniami badaczy wacje. W regionach s³abiej rozwiniêtych i miêdzynarodowym doœwiadczeniem. w Polsce dostêp do podstawowych Jednak z perspektywy polskich regio- us³ug i infrastruktury jest ju¿ na wystar- nów dodatkowe korzyœci z tych projek- czaj¹cym poziomie, g³ównie dziêki in- tów bêd¹ w przysz³oœci ograniczone, westycjom unijnym ostatniej dekady. poniewa¿ czas podró¿y nie ma ju¿ po- Przy obecnym poziomie rozwoju tych tencja³u na bardzo du¿¹ poprawê. Dla- województw dalszy wzrost i awans do tego nale¿y przekierowaæ uwagê na in- przedzia³u wysokich dochodów bêdzie westycje poprawiaj¹ce po³¹czenia ko- wymagaæ innowacyjnoœci. Dlatego wiêk- munikacyjne w obrêbie poszczególnych sz¹ uwagê nale¿y zwróciæ na inwestycje regionów, a tak¿e zaoferowaæ miesz- w edukacjê, opiekê zdrowotn¹ i inne for- kañcom obszarów wiejskich lepszy do- my rozwoju kapita³u ludzkiego i infra- stêp do miejskich rynków i zatrudnienia struktury innowacji, ni¿ na zapewnienie w oparciu o ró¿ne œrodki transportu dostêpu do podstawowych us³ug. (podejœcie multimodalne). Ma to szcze- gólne znaczenie w przypadku woj. pod- Programy rozwoju sektora prywat- karpackiego i œwiêtokrzyskiego z uwagi nego ukierunkowane na konkretny na du¿e rozmiary ukrytego bezrobocia obszar geograficzny powinny siê roz- w rolnictwie. Dodatkowo, lepsze po- poczynaæ anga¿owaniem lokalnych 34 World Bank (2015) Competitive Cities for Jobs and Growth: What? Who? And How? POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 45 aktorów i budowaniem ich poten- nacjê i wspólne ustalanie priorytetów in- cja³u. Generalnie polityka ukierunkowa- westycyjnych. Jednak po pierwsze i naj- na na konkretny obszar geograficzny wa¿niejsze, trzeba zainwestowaæ w zdol- nie przynosi efektów, choæ zdarzaj¹ siê noœæ podmiotów lokalnych do tworzenia wyj¹tki od rej regu³y. Cech¹ charakte- i wdra¿anie inicjatyw rozwoju gospo- rystyczn¹ miast, które pomimo przeciw- darczego nie indywidualnie, ale z udzia- noœci odnios³y sukces jest prowadzenie ³em wielu zaanga¿owanych podmiotów. na szczeblu lokalnym polityki opartej Przyk³adem mog¹ byæ takie inicjatywy jak na integracji, w³¹czaniu interesariuszy do wspieranie formalnych platform dialogu wspó³pracy i rzetelnej wymianie infor- publiczno-prywatnego, szkolenia, popra- macji. Czêsto powstaj¹ w nich szerokie wa praktycznego planowania i bud¿eto- koalicje z³o¿one z wielu interesariuszy, wania, wiêksza przejrzystoœæ i odpowie- a urzêdnicy samorz¹dowi maj¹ szero- dzialnoœæ organów zarz¹dzaj¹cych oraz kie horyzonty i wysokie kompetencje.35 optymalizacja struktur organizacyjnych Mo¿na wiêc domniemywaæ, ¿e powo- pod k¹tem skutecznej realizacji projek- dzenie programów ukierunkowanych tów. Doskona³¹ okazj¹ do wdro¿enia ta- na konkretny obszar geograficzny wy- kiego podejœcia s¹ Zintegrowane Inwes- maga oddania g³osu podmiotom lokal- tycje Terytorialne wprowadzone w okre- nym – to one powinny kierowaæ progra- sie programowania 2014–2020 w ramach mem i realizowaæ go w oparciu o koordy- polityki spójnoœci UE. 35 Doner, R. F., & Schneider, B. R. (2016). The Middle-Income Trap. World Politics. 46 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Za³¹cznik nr 1. Konkurencyjne miasta w s³abiej rozwiniêtych regionach Gaziantep, Turcja tywnych czynników dla dobra miasta odegrali lokalni interesariusze. Trzydzieœci lat temu Gaziantep by³o œred- niej wielkoœci miastem le¿¹cym w s³abo Miejscowi liderzy postawili na tworze- rozwiniêtym regionie Turcji. By³o s³abo nie odpowiedniego otoczenia biznesu zintegrowane z dynamicznie rosn¹c¹ sprzyjaj¹cego powstawaniu i rozwojowi gospodark¹ zachodniego wybrze¿a, przedsiêbiorstw, promuj¹c zró¿nicowany a w okolicy nie by³o zasobów takich pakiet inicjatyw. Kolejni prezydenci mias- jak bogactwa naturalne czy ¿yzna ziemia ta lobbowali w rz¹dzie za inwestycjami uprawna, które mog³yby daæ impuls na rzecz poprawy klimatu inwestycyj- gospodarce. Dla wiêkszoœci mieszkañ- nego, wspó³pracowali w celu zmniejsze- ców Gaziantep ¿yciowym celem by³a nia biurokracji i obci¹¿eñ administracyj- wyprowadzka z miasta na wybrze¿e. nych dla przedsiêbiorstw oraz zapewnie- nia odpowiedniej infrastruktury u³atwia- Dzisiaj pod wzglêdem gospodarczym j¹cej produkcjê i dostêp do rynku. Nie Gaziantep nale¿y do najszybciej rozwija- mo¿na pomin¹æ faktu, ¿e z racji swo- j¹cych siê miast œwiata. Kluczem do do- jego po³o¿enia w po³udniowo-wschod- brobytu okaza³ siê eksport. Swój sukces niej Anatolii Gaziantep ma przewagê gospodarczy miasto opar³o na rodzi- w postaci stosunkowo niskich kosztów mych zak³adach produkcyjnych przemy- prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej, s³u lekkiego, które obecnie prowadz¹ w tym tañszych gruntów i pracy. zbyt w oko³o 175 krajach. Liczby robi¹ wra¿enie: ludnoœæ miasta wzros³a Wa¿nym, a mo¿e nawet kluczowym ele- z 600.000 w 1990 roku do niemal 2 mi- mentem sukcesu gospodarczego miasta lionów obecnie; a eksport towarów okaza³y siê tzw. zorganizowane strefy zwiêkszy³ siê na przestrzeni jedenastu przemys³owe (ZSP). Zlokalizowane w od- lat a¿ dziesiêciokrotnie – z 620 mln USD leg³oœci 15 kilometrów od miasta, ZSP w 2002 roku do 6,2 mld USD w roku mieszcz¹ ponad tysi¹c przedsiêbiorstw 2013. Na ulicach widaæ oznaki dobro- zatrudniaj¹cych z gór¹ 100.000 pracow- bytu, a samo Gaziantep ka¿dego roku ników. ZSP skupiaj¹ w jednym miejscu przyci¹ga dziesi¹tki tysiêcy przybyszów. firmy, które wczeœniej by³o rozproszone Miejsce, które kiedyœ by³o nieco zapo- na du¿ym obszarze, oferuj¹c im takie mnianym zak¹tkiem kraju przekszta³ci- udogodnienia jak: wysokiej jakoœci infra- ³o siê w miêdzynarodowe centrum prze- struktura (energia, oczyszczanie œcieków), mys³u wytwórczego, staje siê te¿ popu- system jednego okienka/przyspieszony larne wœród turystów. tryb wydawania zezwoleñ, klastry zrze- szaj¹ce podmioty gospodarcze o zbli¿o- W przypadku Gaziantep droga do do- nym profilu, wreszcie efektywny i mniej brobytu nie by³a zawsze prosta, a sukces zbiurokratyzowany system wzorowany ma swoj¹ cenê. Miasto wykorzysta³o na sektorze prywatnym. Obecnie funk- sprzyjaj¹ce uwarunkowania wywo³ane cjonuj¹ cztery zorganizowane strefy decyzjami rz¹du centralnego, zw³aszcza przemys³owe, pi¹ta jest w budowie, w kontekœcie liberalizacji handlu oraz a szósta (wiêksza od piêciu pozosta- krajowych inwestycji w infrastrukturê. ³ych razem wziêtych) ma powstaæ na Model wzrostu napêdzany eksportem po³udniowo-zachodnich rubie¿ach mias- produkcji przemys³u lekkiego nie mia³by ta, bli¿ej œródziemnomorskich portów. racji bytu bez korzystnego po³o¿enia ZSP oparte na obowi¹zuj¹cych w Turcji geograficznego i wczeœniej istniej¹cych przepisach istniej¹ na terenie ca³ego kraju, szlaków handlowych. Jednak najwa¿- ale te dzia³aj¹ce w Gaziantep odnios³y niejsz¹ rol¹ w wykorzystaniu tych pozy- znacznie wiêkszy sukces ni¿ ich zarz¹dza- POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 47 ne przez rz¹d odpowiedniki w takich czego. Za najwiêksze osi¹gniêcie Rady miejscowoœciach jak Adana czy Mersin. trzeba uznaæ dialog miêdzy liderami biz- Kluczem do sukcesu jest model oparty nesu, przedstawicielami uczelni i miesz- na sektorze prywatnym: inicjatorem kañcami, który bez takiej platformy powstania ZSP w Gaziantep by³a Izba wspó³pracy móg³ w ogóle nie zaistnieæ. Przemys³owa, która utworzy³a nowy Generalizuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e w³a- podmiot prawny zajmuj¹cy siê nabywa- dze samorz¹dowe w Gaziantep s¹ szano- niem gruntów i rozdzielaniem dzia³ek wanym partnerem dla biznesu, a jedno- miêdzy przedsiêbiorstwa, podmiot mo¿e czeœnie wystrzegaj¹ siê sk³onnoœci do grunt odebraæ, jeœli nie jest on wykorzy- dominacji w dziedzinie rozwoju gos- stywany w produktywny sposób. Przed- podarczego i nacisku na bezpoœrednie siêbiorstwa wnios³y wk³ad w budowê korzyœci z rozwoju firm, na przyk³ad ZSP, a potem sta³y siê akcjonariuszami. w postaci wiêkszych wp³ywów podatko- Na czele ka¿dej ZSP stoi piêcioosobowy wych. Mówi¹c jednym g³osem, œrodo- zarz¹d. Przedsiêbiorstwa osi¹gnê³yby za- wiska biznesowe i urzêdnicy zajmuj¹cy pewne pewien wzrost nawet bez ZSP, wybieralne stanowiska w Gaziantep byli lecz nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e zorganizo- równie¿ w stanie skutecznie wp³ywaæ wane strefy przemys³owe – z ca³¹ nie- na decyzje podejmowane w Ankarze, zbêdn¹ infrastruktur¹ i sprzyjaj¹cym oto- zapewniaj¹c miastu wsparcie ze strony czeniem regulacyjnym, niedostêpnym rz¹du centralnego dla takich priorytetów poza obszarem stref – odegra³y g³ówn¹ rozwoju gospodarczego jak transport, rolê, je¿eli chodzi o ekspansjê firm z Ga- ZSP, rozwój technologii czy dostêpu ziantep, eksport i wspó³pracê z oko- do kapita³u i us³ug wsparcia eksportu licznymi przedsiêbiorstwami o podob- dla MSP. Mo¿na nawet powiedzieæ, ¿e nym profilu, zapewniaj¹c jednoczeœnie Gaziantep ma w Turcji opiniê miasta, wszystkie korzyœci, jakie z regu³y pojawia- które w rozgrywkach politycznych re- j¹ siê na skutek geograficznej aglomera- gularnie wystêpuje w wy¿szej kategorii cji podmiotów (transfer wiedzy, rozwój wagowej, ni¿ mo¿na by przypuszczaæ. wyspecjalizowanej si³y roboczej, itd.). Jednak tym, co w historii Gaziantep Changsha, Chiny wzbudza najwiêkszy podziw, jest sku- teczne zaanga¿owanie interesariuszy Changsha to miasto œredniej wielkoœci (dialog publiczno-prywatny) oraz wspól- (w skali tego kraju), o drugorzêdnym ne dzia³anie na rzecz rozwoju gospodar- znaczeniu, które rozbudowa³o swoj¹ czego. Sektor prywatny w mieœcie jest gospodarkê pielêgnuj¹c g³ówne lokalne dobrze rozwiniêty i dysponuje du¿ym ga³êzie przemys³u oraz systematycznie potencja³em instytucjonalnym i finanso- doskonal¹c kapita³ ludzki. Changsha nie wym, a dodatkowo przejawia ¿ywe zain- ma takich atutów jak wiele innych chiñ- teresowanie wp³ywem na rozwój miasta. skich miast po³o¿onych w prowincjach Przynajmniej od koñca lat 80tych ubieg- nadmorskich, które awansowa³y do ligi ³ego wieku na opiniê lokalnych œrodowisk produkcji o wy¿szej wartoœci dodanej biznesowych baczn¹ uwagê zwracaj¹ dziêki dobrym po³¹czeniom transporto- w³adze miasta, a zw³aszcza prezydent wym i doskona³ej ³¹cznoœci zewnêtrznej, obszaru metropolitalnego, który podczas a tak¿e wykwalifikowanym kadrom. Po- trwaj¹cego piêtnaœcie lat urzêdowania mimo tych ograniczeñ Changsha posze- zrealizowa³ szereg korzystnych gospo- rzy³a swoj¹ bazê produkcyjn¹, przyci¹ga- darczo inicjatyw i znacznie podniós³ po- j¹c i wspieraj¹c rozwój przedsiêbiorstw, ziom i jakoœæ ¿ycia w mieœcie. Nie umniej- które sta³y siê konkurencyjne na œwiato- szaj¹c roli i znaczenia nieformalnych rela- wych rynkach. Oprócz przemys³u wy- cji trzeba od razu podkreœliæ, ¿e instytuc- twórczego miasto mo¿e siê pochwaliæ jonaln¹ platformê wspó³pracy zapewnia jedn¹ z najprê¿niej dzia³aj¹cych chiñskich Rada Miejska: swego rodzaju sejmik me- firm z sektora mediów, chocia¿ ten suk- tropolitalny, w którym w³adze miasta i za- ces trzeba przypisaæ wysi³kom w³adz pro- interesowane strony omawiaj¹ bie¿¹ce wincji. Choæ swoje osi¹gniêcia Changsha problemy i formu³uj¹ zalecenia, równie¿ zawdziêcza po czêœci posiadanym zaso- te odnosz¹ce siê do rozwoju gospodar- bom oraz uwarunkowaniom ogólnokra- 48 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO jowym i regionalnym, w³adzom miasta wych dla miasta; stymuluje te¿ wzrost nale¿y oddaæ sprawiedliwoœæ: sta³y siê dochodów, co podnosi zarówno dobro- one istotnym katalizatorem wzrostu gos- byt, jak konkurencyjnoœæ. podarczego, poniewa¿ skutecznie zajê³y siê odwiecznymi wyzwaniami takimi jak Jednym z konsekwentnie promowanych brak wspó³dzia³ania na styku poszczegól- priorytetów w³adz miasta jest kapita³ ludz- nych urzêdów, wsparcie rz¹du dla lokal- ki, w trosce o poprawê sytuacji zastoso- nej przedsiêbiorczoœci oraz podniesienie wano dwutorowe podejœcie. Po pierwsze, jakoœci kapita³u ludzkiego. samorz¹d stara siê pozyskaæ najwy¿szej jakoœci pracowników z kraju i z zagranicy Zacznijmy od tego, ¿e w³adze miasta pod- przy pomocy programów ogólnokrajo- jê³y strategiczne dzia³ania, aby m¹drze wych i miejskich z myœl¹ o skutecznej wykorzystaæ ogólnokrajowe trendy i ko- identyfikacji i rekrutacji osób gotowych na rzyœci p³yn¹ce z po³o¿enia geograficzne- przeprowadzkê do Changsha, z uwzglêd- go. Zainwestowano w poprawê konku- nieniem warunków pracy i p³acy. Po dru- rencyjnoœci miasta, stawiaj¹c zarówno na gie, pod adresem ju¿ istniej¹cej puli talen- wzrost ju¿ istniej¹cych firm, jak i pozyska- tów skierowano nowe regulacje i promo- nie nowych przedsiêbiorstw. Changsha cjê programów kszta³cenia zawodowego; mo¿e byæ przyk³adem, jak jednoczeœnie doprowadzono te¿ do wzrostu zatrudnie- wykorzystaæ wszystkie najwa¿niejsze me- nia koncentruj¹c siê na doskonaleniu naj- chanizmy, jakie miasta maj¹ do dyspozy- bardziej „po¿¹danych”, specjalistycznych cji w celu promowania rozwoju gospo- umiejêtnoœci. Obie strategie zakoñczy³y siê darczego zgodnie z definicj¹ flagowego sukcesem: w szko³ach zawodowych wy- raportu Banku Œwiatowego zatytu³owa- kszta³cono absolwentów o poszukiwa- nego „Konkurencyjne miasta: wzrost i za- nych umiejêtnoœciach, a przy pomocy trudnienie. Kto? Co? Jak?” [„Competitive specjalnych programów œci¹gniêto do Cities for Jobs and Growth: What? Who? miasta tysi¹ce wykwalifikowanych pra- And How?”]. Zaliczamy do nich poprawê cowników. otoczenia regulacyjnego, rozwój umie- jêtnoœci i innowacji, udostêpnienie œrod- Za osi¹gniêciami Changsha stoi wyj¹t- ków i infrastruktury po¿yczkowej oraz za- kowo skuteczny model zarz¹dzania. pewnienie wsparcia dla przedsiêbiorstw W³adze miejskie zastosowa³y efektywne i przedsiêbiorców. mechanizmy koordynacji miêdzy urzê- dami oparte na „grupach steruj¹cych”, Samorz¹d miejski aktywnie wspiera³ roz- które by³y odpowiedzialne za koordy- wój podstawowych ga³êzi przemys³u, nacjê inwestycji i opiekê nad inwesto- zw³aszcza produkcjê maszyn budowla- rem na styku ró¿nych departamen- nych. Specjalne inicjatywy samorz¹dowe tów i szczebli w³adzy. Wiele miast nie ra- mia³y na celu promowanie firm, które dzi sobie z pozyskiwaniem inwestycji, mog¹ staæ siê konkurencyjne w skali glo- poniewa¿ poszczególne departamenty balnej – dostarczano im dane rynkowe, pracuj¹ w sposób nieskoordynowany. uchylaj¹c lokalnie obowi¹zuj¹ce przepisy W Changsha tej pu³apki uda³o siê unik- zamówieniowe propagowano zawiera- n¹æ w³aœnie dziêki „grupom steruj¹cym”, nie kontraktów z wiod¹cymi œwiatowymi które zdefiniowa³y i przydzieli³y zadania, dostawcami, oferowano wsparcie dla wymogi sprawozdawcze i mechanizmy dzia³alnoœci badawczo-rozwojowej i prób wyci¹gania konsekwencji wobec osób przyci¹gniêcia do miasta najbardziej odpowiedzialnych. Na przyk³ad, jedna utalentowanych pracowników. Stawia- z g³ównych zasad stanowi, ¿e na wy¿szy j¹c na konkurencyjnoœæ pojedynczych szczebel eskalowane s¹ tylko sprawy przedsiêbiorstw w³adze samorz¹dowe, nierozwi¹zane, sprawy zakoñczone po- œwiadomie czy nie, budowa³y klimat myœlnie nie s¹ raportowane, a personel ostrej konkurencji miêdzy lokalnymi fir- zachêca siê do reagowania na proble- mami. Produkcja maszyn budowlanych my na najni¿szym mo¿liwym poziomie. w Changsha generuje bezpoœrednio Poza tym, miasto nie waha³o siê zre- ponad 100 tysiêcy miejsc pracy, zapew- zygnowaæ z bran¿ niekonkurencyjnych nia programy szkoleñ pracowniczych i tych, których konkurencyjnoœæ bra³a siê i wnosi lwi¹ czêœæ dochodów podatko- tylko ze sta³ych dotacji. POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 49 Za³¹cznik nr 2. Najwiêksze projekty wspó³finansowane ze œrodków UE w województwach podkarpackim i œwiêtokrzyskim Tabela 7. Najwiêksze projekty unijne – woj. podkarpackie Wartoœæ w PLN Lp. Projekt Projekt ogó³em Wsparcie UE Sektor Budowa autostrady A-4 na odcinku: Tarnów 1 –Rzeszów, Krzy¿ – Rzeszów Wschód, oraz odcinka 5 295 490 060 2 969 050 618 transport drogi ekspresowej S-19 Rzeszów Zachód – Œwilcza 2 Budowa autostrady A4 Rzeszów – Korczowa 4 754 825 500 2 890 243 729 transport Modernizacja linii kolejowej E30/C-E30, na odcinku 3 3 440 923 905 2 054 842 573 transport Kraków – Rzeszów Poprawa bezpieczeñstwa ruchu kolejowego, 4 budowa nowych wêz³ów kolejowych o wysokim 582 924 050 445 362 086 transport standardzie Przebudowa drogi krajowej nr 4 na odcinku 5 590 494 386 439 068 566 transport Machowa – £añcut Organizacja zintegrowanego systemu transportu 6 333 110 069 250 555 783 transport zbiorowego na terenie Rzeszowa i gmin oœciennych Odnowa taboru PKP Intercity S.A. dla relacji 7 421 530 697 239 447 059 transport Przemyœl – Szczecin – Etap II Sieæ Szerokopasmowa Polski Wschodniej telekomunikacja 8 322 011 631 222 845 377 – województwo Podkarpackie i e-us³ugi Budowa drogi ekspresowej S19 na odcinku 9 259 552 913 201 224 582 transport Stobierna – Rzeszów Zakup taboru kolejowego do obs³ugi po³¹czeñ miêdzywojewódzkich realizowanych przez 10 273 957 691 188 977 859 transport Województwa: Ma³opolskie, Podkarpackie, Œl¹skie i Œwiêtokrzyskie 50 | POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO Tabela 8. Najwiêksze projekty unijne – woj. œwiêtokrzyskie Wartoœæ w PLN Lp. Projekt Projekt ogó³em Wsparcie UE Sektor Zakup taboru dla PKP Intercity S.A. do realizacji 1 kolejowych przewozów pasa¿erskich – zakup 1 156 610 820 658 050 400 transport 20 elektrycznych zespo³ów trakcyjnych Budowa drogi ekspresowej S7 odcinek Radom 2 837 326 440 629 254 375 transport Jedliñsk – Jêdrzejów, na odcinku obwodnicy Kielc Budowa drogi ekspresowej S7 na odcinku 3 Radom Jedliñsk – Jêdrzejów oraz 7 19 147 927 504 927 129 transport Skar¿ysko-Kamienna – Wystêpa Poprawa bezpieczeñstwa ruchu kolejowego, 4 582 924 050 445 362 086 transport modernizacja przejazdów kolejowych Budowa drogi ekspresowej S12/S74 na odcinku 5 354 652 501 266 618 634 transport Kielce – Cedzyna Rozwój systemu komunikacji publicznej w Kielcach 6 341 568 102 227 753 837 transport i kieleckim obszarze metropolitalnym Zakup taboru kolejowego do obs³ugi po³¹czeñ miêdzywojewódzkich realizowanych przez 7 273 957 691 188 977 859 transport Województwa: Ma³opolskie, Podkarpackie, Œl¹skie i Œwiêtokrzyskie ochrona 8 Budowa zak³adu utylizacji odpadów w Kielcach 306 003 585 165 076 182 œrodowiska telekomunikacja 9 Sieæ szerokopasmowa 200 728 909 139 420 589 i e-us³ugi Rozbudowa Infrastruktury dydaktycznej 10 Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach 161 737 852 135 506 669 nauka i oœwiata – budowa Campusu Uniwersyteckiego POLAND CATCHING-UP REGIONS – KLUCZOWE ASPEKTY ROZWOJU REGIONALNEGO | 51