Սեպտեմբեր, 2018թ․ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՂԱՆԱԿԱՅԻՆ, ԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ԵՎ ՀԻԴՐՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶ Մշակվել է Հայաստանի Հանրապետության և Համաշխարհային բանկի խմբի համատեղ ջանքերով ©2018 Համաշխարհային բանկի խւմբ Հասցեն՝ 1818 H Street NW Washington D.C. 20433, USA Ինտերնետային կայք՝ www.worldbank.org Նշում` սույն զեկույցը պատրաստել է Համաշխարհային բանկի խումբը արտաքին աջակցությամբ։ Սույն աշխատության մեջ զետեղված դիտարկումները, մեկնաբանությունները և եզրահանգումները անպայմանորեն չեն արտահայտում Համաշխարհային բանկի, Գործադիր տնօրենների խորհրդի կամ իրենց կողմից ներարհային բանկը չի երաշխավորում սույն աշխատության մեջ ներառված տվյալների ճշգրտությունը․ քարտեզների վրա պատկերված սահմանները, գույները, անվանումները և այլ տեղեկությունները չեն արտահայտում Համաշխարհային բանկի վէ տարածքի իրավական կարգավիճակի կամ հավանությունը նշված սահմանների նկատմամբ։ Բովանդակություն Երախտիքի խոսք .................................................................................................................. 9 Հապավումներ ...................................................................................................................... 11 Ամփոփագիր ......................................................................................................................... 13 1․ Աշխարհագրական առանձնահատկությունների, եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական վտանգների ներկայացում................................................................... 23 2․ Եղանակային և կլիմայական ռիսկեր .......................................................................... 24 3․ Սոցիալ-տնտեսական վնասի գնահատական ........................................................... 29 4․ Ինստիտուցիոնալ և կազմակերպչական կառուցվածք ............................................ 32 4․1 Հայպետհիդրոմետ ծառայության հակիրճ պատմություն................................. 32 4․2 Միջազգային հարաբերություններ և համագործակցություն ............................ 37 5․ Հայպետհիդրոմետ ծառայության ենթակառուցվածք ............................................... 40 5.1 Դիտարկման համակարգ.......................................................................................... 40 5․1․1 Գետնամերձ օդերևութաբանական դիտարկումների ցանց ....................... 40 5․1․2 Գետնամերձ հիդրոլոգիական դիտարկումների ցանց ............................... 44 5․1․3 Հեռահար զոնդավորման ցանց......................................................................... 47 5․1․4 Հեռահաղորդակցության համակարգ (տվյալների հավաքագրման համակարգ, տվյալների փոխանակման և բաշխման համակարգ, տվյալների կառավարման, արխիվացման, հաղորդման և որակի համակարգ) .................. 48 6․ Մոդելավորման և կանխատեսման, այդ թվում նաև ստուգման համակարգեր․․․50 6․1 Կարճաժամկետ եղանակային կանխատեսումներ ............................................. 50 6․2 Երկարաժամկետ կանխատեսումներ .................................................................... 52 6․3 Ագրոօդերևութաբանական կանխատեսումներ ................................................... 53 6․4 Հիդրոլոգիական կանխատեսումներ ...................................................................... 55 7․ Կանխատեսումների և ազդարարման արդյունքների տարածման համակարգ . 57 8․ Շահագործում և պահպանություն................................................................................ 58 9․ Ծառայությունների մատուցման համակարգ ............................................................ 59 9․1 Հանրային եղանակային ծառայություններ ........................................................... 59 9․2 Հիդրոլոգիական ծառայություններ......................................................................... 60 9․3 Ագրոօդերևութաբանական ծառայություններ...................................................... 62 9․4 Կլիմայական ծառայություններ .............................................................................. 64 10․ Եղանակային, հիդրոլոգիական և կլիմայական ծառայություններն օգտագործողների կարիքների գնահատում ................................................................... 66 10․1 Արտակարգ իրավիճակների նախարարության փրկարար ծառայություն .. 66 10.2 Գյուղատնտեսության նախարարություն ......................................................... 67 10.3 Ջրային տնտեսության պետական կոմիտե ...................................................... 68 10.4 Երևանի քաղաքապետարան .............................................................................. 69 10.5 Բնապահպանության նախարարություն .......................................................... 69 10.6 Ազգային վիճակագրական ծառայություն ........................................................ 70 10.7 Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն .................. 70 10.8 ՄԱԶԾ կլիմայի փոփոխության ծրագիր ............................................................... 70 10.9 Օգտագործողների կարիքների ամփոփագիր ................................................. 71 11. Օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական ծառայությունների արդիականացումը միջին եկամուտ ունեցող երկրներում .............................................................................. 72 12. Հայպետհիդրոմետի արդիականացման համար առաջարկվող ճանապարհային քարտեզ .................................................................................................................................. 82 12.1 Ինստիտուցիոնալ դաշտի հզորացում և կարողությունների զարգացում .. 82 12.1.1 Ինստիտուցիոնալ ուժեղացում ....................................................................... 82 12.2 Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսումների արդիականացում ....................................... 84 12.2.1Օդերևութաբանական դիտարկումների ենթակառուցվածք ...................... 84 12.2.2 Հայպետհիդրոմետի տվյալների կառավարման, հաղորդակացության և ՏՀՏ համակարգ ..................................................................................................................... 85 12.2.3 Օդերևութաբանական կանխատեսումներ ................................................... 85 12.2.4 Հիդրոլոգիական դիտարկումների ենթակառուցվածք ............................... 87 12.2.5 Հիդրոլոգիական կանխատեսում .................................................................... 88 12.3 Ծառայությունների մատուցում .......................................................................... 89 12․3․1 Հանրային եղանակային ծառայությունների ուժեղացում (ՀԵԾ) ............ 92 12․3․3 Երաշտի համազգային մշտադիտարկման համապարփակ ծրագրի մշակում .......................................................................................................................... 93 12․3․3․ Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի հետագա զարգացում ..................................................................................................................... 93 13. Ճանապարհային քարտեզի սցենարներ .................................................................... 94 13.1 Սցենար 1․ Ցածրարժեք, բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումներ․․ .............................................................................................................. 96 13. 2 Սցենար 2․ Միջանկյալ արդիականացում ....................................................... 99 13.3 Սցենար 3․ Միջին եկամուտ ունեցող երկրների մակարդակին հասնելու նպատակով կատարվող ներդրումներ ....................................................................... 101 13․3․1 Ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և կարողությունների զարգացում ........ 101 13․3․2 Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսման արդիականացում ......................................... 102 13․3․3 Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների մատուցման գործընթացի զարգացում ................................................................................................................. 103 14․ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման տնտեսական օգուտները ........................................................................................................................... 104 14.1 Նախորդ գնահատում ............................................................................................ 104 14.2 Մոտեցում ................................................................................................................ 105 14.3 Աղետների կորուստների կրճատման արդյունքում ստացվող օգուտներ 106 14.4 Արտադրական աճի արդյունքում ստացվող օգուտներ ................................. 108 14.5 Ծախսարդյունավետության վերլուծություն ..................................................... 109 14.6 Զգայունության վերլուծություն ............................................................................ 111 14.7 Եզրահանգումներ................................................................................................... 112 15․ Եզրահանգումներ և հետագա ընթացք .................................................................... 113 Հղումների ցանկ ................................................................................................................. 116 Հավելված 1․ Ազգային օդերևութաբանական և հիդրոերկրաբանական ծառայությունների կատեգորիաներ............................................................................... 120 Հավելված 2․ Պահանջվող վերապատրաստման դասընթացների ոլորտներ ........ 127 Հավելված 3․ Սցենար 2․ Միջանկյալ արդիականացում, առաջարկվող միջոցառումներ և նախահաշիվներ ................................................................................ 128 Հավելված 4. Սցենար 3. Ամբողջական արդիականացում, առաջարկվող միջոցառումներ և նախահաշիվներ ................................................................................ 132 ԳԾԱՊԱՏԿԵՐՆԵՐԻ ՑԱՆԿ Գծապատկեր 1. Հայաստանի աշխարհագրական քարտեզ Գծապատկեր 2. Ամսական ջերմաստիճան, 1901 – 2015թթ․ ժամանակային շարք Գծապատկեր 3. Ամսական միջին տեղումներ, 1901-2015թթ․ ժամանակային շարք Գծապատկեր 4. Հայաստանի վարչատարածքային բաժանումն ըստ մարզերի Գծապատկեր 5․Ամսական տեղումների փոփոխության տոկոսը, որը ստացվել է 1991- 2015 թվականների ամսական միջին տեղումները 1901-2015 թվականների երկարաժամկետ միջին ցուցանիշերի հետ համեմատելու արդյունքում, °C Գծապատկեր 6. Տարեկան միջին տեղումների շեղումը նորմայից (1961-1990թթ․ շարքը) Հայաստանում 1935-2015 թթ․ ընթացքում (մմ/տ) Գծապատկեր 7. Տարեկան միջին օդի ջերմաստիճանի շեղումը նորմայից (1961-1990 թվականների շարքը) ՀՀ-ում 1935-2015 թվականների ընթացքում (°C) Գծապատկեր 8․ Հիդրոօդերևութաբանական վտանգները Հայաստանի առանձին մարզերում Գծապատկեր 9. Հայպետհիդրոմետի կազմակերպչական կառուցվածք Գծապատկեր 10․Հայպետհիդրոմետի հիդրոլոգիական ցանց Գծապատկեր 11.Գյուղատնտեսական ավելացված արժեք Գծապատկեր 12. Ջրի սպառումը առանձին ոլորտներում Գծապատկեր 13. Ոռոգման ջրի սպառումը և գյուղատնտեսության արտադրողականությունն առանձին մարզերում 2010թ․ դրությամբ Գծապատկեր 14․ Գլոբալ դիտարկումների, հեռահաղորդակցության, տվյալների մշակման և կանխատեսումների, տվյալների տարածման համակարգի սխեմատիկ ներկայացում Գծապատկեր 15. «Հիդրոմետ արտադրանքի» արժեշղթա Գծապատկեր 16. ՕՀԱԾ-ների արդիականացման սխեմատիկ պատկեր Գծապատկեր 17. Տվյալների հոսքը հիդրոօդերևութաբանական ծառայություններում Գծապատկեր 18․ Ժամանակակից ՕՀԱԾ-ի համար համակարգերի համակարգ ԱՂՅՈՒՍԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ Աղյուսակ 1. Տարբեր վտանգներից առաջացող հնարավոր կորուստների դասակարգում Աղյուսակ 2․Եղանակային պայմանների պատճառով վնասված ցանքատարծքները և ֆինանսական կորուստները գյուղատնտեսության ոլորտում 1995–2013թթ. ընթացքում Աղյուսակ 3․ Հայպետհիդրոմետի ծախսածածկում ապահովող եկամուտը 2013- 2016թթ. ընթացքում Աղյուսակ 4. Հայպետհիդրոմետի բյուջեն 2014-2017թթ․ ընթացքում Աղյուսակ 5. Հայպետհիդրոմետին տրամադրված տեխնիկական աջակցությունը 2011-2016 թթ․ ընթացքում Աղյուսակ 6․ Սցենար 1․ Ցածրարժեք, բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումներ Աղյուսակ 7․ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման շնորհիվ կանխատեսվող տարեկան օգուտներ Աղյուսակ 8․ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման շնորհիվ կանխատեսվող տարեկան միջին օգուտները 2008թ․ ելակետային և կորուստների տվյալներով Աղյուսակ 9․ Հայպետհիդրոմետի արդիականացման երեք տարբերակների գնահատում Աղյուսակ 10. Տեխնիկական աջակցության տնտեսական ցուցանիշեր ($350,000) Աղյուսակ 11.Մասնակի արդիականացման տնտեսական ցուցանիշեր ($6,000,000) Աղյուսակ 12. Ամբողջական արդիականացման տնտեսական ցուցանիշեր ($19,000,000) ՆԿԱՐՆԵՐԻ ՑԱՆԿ Նկար 1. Սևանա լճի մոտ ճանապարհային պայմանները ձմռանը Նկար 2. Սթիվենսոնի օդերևութաբանական խցիկը դիտակետում Նկար 3. Ավտոմատ կայան Զվարթնոց օդանավակայանի տարածքում Նկար 4. Զվարթնոց օդանավակայանի մոտ դիտարկումների ձեռքով գրանցում Նկար 5. Երևանի աէրոլոգիական կայան Նկար 6. Գոլորշիացման դիտահոր Սևանա լճի դիտարանում Նկար 7․Դիտարկում Հրազդանի հիդրոլոգիական կայանում Նկար 8. Զվարթնոց օդանավակայանի տարածքում ավանդական օդերևութաբանական ռադարի մոնիտոր Նկար 9.Կանխատեսումների գրասենյակ Երևանում Նկար 10.Ագրոօդերևութաբանական կայան Նկար 11.Ագրոօդերևութաբանական դիտարկումներ Նկար 12. Հողի խոնավաչափ ագրոօդերևութաբանական կայանում Նկար 13. Այժմյան հոսքաչափի զգալիորեն մաշված ու պատռված պտուտան Նկար 14. Հոնգ Կոնգի դիտարանի կանխատեսման գրասենյակ Նկար 15. Կանխատեսողի ժամանակակից աշխատավայր Կամբոջիայում Նկար 16․ Ժամանակակից ՀԵԾ-ի մատուցում Ինդոնեզիայում Ներդիր 1․ Եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական ծառայությունների առաջընթացի մոդել ________________________________________________ 49 Երախտիքի խոսք Սույն հաշվետվությունը պատրաստվել է Համաշխարհային Բանկի «Հայաստանի աղետների ռիսկի կառավարման ազգային ծրագրի» շրջանակներում։ Այն ներկայացնում է երկրում հիդրոլոգիական և օդերևութաբանական (հիդրոմետ) ծառայությունների ուժեղացման հնարավոր ճանապարհային քարտեզը՝ հիմնվելով ծառայություններից օգտվող հանրության կարիքների վրա: Հաշվետվությունը հիմնվում է ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության (ԱԻՆ) «Հիդրոօդերևութաբանության և մթնոլորտային երևույթների վրա ակտիվ ներգործության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի (Հայպետհիդրոմետ) տեխնիկական գնահատման, ինչպես նաև կարիքների ու կարողությունների մանրամասն գնահատման վրա։ Փաստաթղթում բացահայտվել են եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական տեղեկատվության և ծառայությունների պատրաստման ու տրամադրման գործում առկա բացերն ու մարտահրավերները: Այն առաջարկներ է ներկայացնում Հայպետհիդրոմետի կարողությունների բարելավման ուղղությամբ՝ կյանքեր և ապրուստի միջոցներ փրկելու և սոցիալական ու տնտեսական զարգացմանն աջակցելու նպատակով: Հաշվետվությունը պատրաստվել է Հայպետհիդրոմետ ծառայության, ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության (ԱԻՆ) և պետական շատ գերատեսչությունների և շահագրգիռ կողմերի հետ խորհրդակցությունների հիման վրա: Այն հանդիսանում է ՀՀ կառավարության և Համաշխարհային բանկի խմբի (ՀԲԽ) միջև համագործակցության արդյունք: Հեղինակները ցանկանում են իրենց երախտագիտությունը հայտնել ազգային գործակալություններին, նախարարություններին և կազմակերպություններին՝ տեղեկատվության տրամադրման, հաշվետվության մշակման համար տրամադրվող օժանդակության և օգնության, ինչպես նաև գնահատման ընթացքում քննարկումներին մասնակցելու համար։ Սա վերաբերվում է ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությանը, ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությանը, Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեին, ՀՀ էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարությանը, ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը, Ազգային վիճակագրական ծառայությանը, ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարությանը, Երևանի քաղաքապետարանին և ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրի (ՄԱԶԾ) «Կլիմայի փոփոխության ռիսկերի մեղմման ծրագրին»: Այս Ճանապարհային քարտեզի հեղինակները հանդիսանում են Հալե Քութվալը (օդերևութաբանության և ծառայությունների մատուցման ավագ տեխնիկական փորձագետ), Անդրեաս Շումանը (հիդրոլոգիայի ավագ տեխնիկական մասնագետ), Վլադիմիր Ցիրկունովը (առաջատար մասնագետ), Դենիել Քուլը (աղետների ռիսկերի կառավարման ավագ մասնագետ), Նորա Միրզոյանը (հետազոտող-վերլուծաբան) և Տաֆաձվա Դուբեն (ԱՌԿ մասնագետ և «Հայաստանում աղետների ռիսկի կառավարման ազգային ծրագրի» առաջադրանքի խմբի ղեկավար): Խումբը երախտապարտ է Ճապոնիայի և Համաշխարհային բանկի «Զարգացող երկրներում աղետների ռիսկի կառավարման ուղղորդման ծրագրին» ստացած ֆինանսական աջակցության համար, որը կյանքի կոչեց այս ծրագիրը։ Աղետների նվազեցման և վերականգնման գլոբալ հիմնադրամի զեկույցը խմբագրել է Դարսի Գալուցիոն, իսկ Ջոհաննա Մորան՝ այն նախագծել։ Վլադիմիր Ցիրկունովը, Անդրեաս Շումաննը և Հալեհ Կոտվալը սիրով տրամադրել են բոլոր լուսանկարները։ Հապավումներ ԳԿԽԾ Գյուղատնտեսության և կլիմայի խորհրդատվական ծառայություն Հայպետհիդրոմետ «Հիդրոօդերևութաբանության և մթնոլորտային երևույթների վրա ակտիվ ներգործության ծառայություն» ՊՈԱԿ ՕԱԿ Օդերևութաբանական ավտոմատ կայան ՆԸՊ Նախազգուշացման ընդհանուր պրոտոկոլ ԿՀՖ Կլիմայի հեռանկարային ֆորում CONOPS Գործառնությունների հայեցակարգ ԱՌԿ Աղետների ռիսկի կառավարում ԵՄԵԿԿ Եվրոպական միջնաժամկետ եղանակային կանխատեսումների կենտրոն ԵՄ Եվրամիություն EUMETSAT Եվրոպական օդերևութաբանական արբանյակներ շահագործող կազմակերպություն ՎԱՀ Վաղ ազդարարման համակարգ ՊԳԿ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություն (ՄԱԿ) ԳԿՄ Գլոբալ կլիմայական մոդել ԳԿԴՔ Գլոբալ կլիմայի դիտարկումների քարտուղարություն ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք ԳՏՄԿՀ Գլոբալ տվյալների մշակման և կանխատեսումների համակարգ ԱՆՎԳՀ/GFDRR Աղետների նվազեցման և վերականգնման գլոբալ հիմնադրամ GIS/ԵՏՀ Երկրատեղեկատվական համակարգ ԴԳՀ Դիտարկումների գլոբալ համակարգ ՀԳՀ Հեռահաղորդակցության գլոբալ համակարգ ՏՀՏ Տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաներ ՃՕԳ Ճապոնիայի օդերևութաբանական գործակալություն ԿՄ կիլոմետր ԵԺԿ Երկարաժամկետ կանխատեսումներ ՏՑ/LAN Տեղական ցանց ԱԻՆ Արտակարգ իրավիճակների նախարարություն ՏԿԶՆ Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն ՀԱԾ Հիդրոլոգիական ազգային ծառայություններ ՕՀԱԾ-ներ Օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական ազգային ծառայություններ ԱՕԾ Ազգային օդերևութաբանական ծառայություն ԵԿԹՄ Եղականակի կանխատեսման թվային մոդելներ ՇևՊ Շահագործում և պահպանություն (ծախսեր) ՀԵԾ Հանրային եղանակային ծառայություններ ՈԿՀ Որակի կառավարման համակարգ ՏԿԿՄՓ/RCD Տարածաշրջանային կլիմայի կանխատեսման մասշտաբի փոքրացում (դաունսքեյլինգ) ՕՄՏԿ/RSMC Օդերևութաբանական մասնագիտացված տարածաշրջանային կենտրոն ՍԳԸ Ստանդարտ գործառնական ընթացակարգ ՄԱԶԾ/UNDP ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիր ՀԲԽ Համաշխարհային բանկի խումբ WIS ՀՕԿ տեղեկատվական համակարգ ՀՕԿ Համաշխարհային օդերևութաբանական կազմակերպություն WOUCD ՀՕԿ օզոնի և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման համաշխարհային կենտրոն Արժույթ (2018թ․ հունվարի դրությամբ) 1 ՀՀ դրամ = ԱՄՆ$0.0021 €1 = ԱՄՆ$1.23 Ամփոփագիր Հաշվետվության նպատակը Այս վերլուծական աշխատանքի շրջանակում գնահատվում է Հայաստանի հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունը (Հայպետհիդրոմետ)՝ հիմնվելով վերջինիս ծառայություններն օգտագործող համայնքների կարիքների վրա։ Վերլուծությամբ բացահատվել են եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական տեղեկատվության և ծառայությունների մշակման ու տրամադրման առկա բացերն ու մարտահրավերները։ Այն նաև տեխնիկական ռազմավարական շրջանակ է սահմանում Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունում և ընդհանրապես ՀՀ կառավարությունում քաղաքականություն մշակողների և որոշում ընդունողների համար։ Մասնավորապես, Ճանապարհային քարտեզով նախանշվում են Հայպետհիդրոմետի արդիականացման երեք սցենարներ՝ հիմնվելով յուրաքանչյուրի ծախսարդյունավետության վրա, միևնույն ժամանակ նպատակ ունենալով ավելի մեծ հանրային օգուտ ապահովել ազգային և տարածաշրջանային մասշտաբով։ Առաջարկվող սցենարների թիրախը Հայպետհիդրոմետի կարողություններն են․ (i) հիդրոօդերևութաբանական (հիդրոմետ) տեղեկատվությունը մշակելու, կառավարելու, թարգմանելու և օտագործող հանրությանը հաղորդելու գործում, (ii) տեղեկատվությունը ստանալու, մեկնաբանելու և օգտագործելու գործում համայնքին աջակցելու, (iii) հասարակական անվտանգության և տնտեսական անվտանգության նպատակով առավել լավ ազդարարելու և ավելի լավ արձագանքելու, (iv) կլիմայական փոփոխությունների դիմակայման զարգացմանն ուղղված ծախսարդյունավետ ներդրումների պլանավորման և որոշումների ընդունման տեղեկատվությունը հաղորդելու գործում։ Այս չորս ուղենիշերի ուժեղացումը կարող է նպաստել բնական վտանգների և կլիմայի փոփոխության նկատմամբ Հայաստանի դիմակայունության ամրապնդմանը և օգնել զարգացնել եղանակից կախված այնպիսի ոլորտների տնտեսական կատարողականը, ինչպիսիք են գյուղատնտեսությունը, էներգետիկան, տրանսպորտը և ջրային ռեսուրսների կառավարումը։ Ի վերջո, այս վերլուծության նպատակն է աջակցել ՀՀ կառավարությանը, որպեսզի վերջինս կարողանա ամուր և հետևողական հիդրոմետ համակարգի միջոցով կյանքեր և կենսապահովման պայմանները փրկել, ինչպես նաև սոցիալական և տնտեսական զարգացման ձեռբերումները պաշտպանել։ Աշխարհագրական առանձնահատկություններ և բնական աղետներ Հայաստանի Հանրապետությունը, որի ընդհանուր տարածքը կազմում է 29,743 կմ2, դեպի ծով ելք չունեցող երկիր է հարավկովկասյան տարածաշրջանում։ Հյուսիսում այն սահմանակից է Վրաստանին, արևելքում՝ Ադրբեջանին, հարավ-արևելքում՝ Իրանի իսլամանական հանրապետությանը, իսկ հարավ-արևմուտքում և արևմուտքում՝ Թուրքիային։ Երկիրն ունի 10 մարզ և Երևան քաղաքը (մայրաքաղաք): Հայաստանը լեռնային երկիր է, որի տարածքի 77%-ը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1000-2,500մ բարձրության վրա, միջին բարձրությունը կազմում է 1,830մ: Տարածքների մեծ մասում հանդիպում են բարձրավանդակների, սարահարթերի, գետահովիտների և իջվածքների բարդ համակցություն, սահմանափակ հողային, անտառային և ջրային ռեսուրսներով և անբարենպաստ երկրաբանական ինժեներական պայմաններով (բարձր սեյսմիկություն, ինտենսիվ երկրադինամիկական գործընթացներ): Հայաստանին սպառնացող հիդրոօդերևութաբանական վտանգներն են տաք և սառը հոսանքները, երաշտը, երկրաշարժերը, մառախուղը, կարկուտը, հորդառատ անձրևները, որոնք առաջացնում են հեղեղներ և ջրհեղեղներ, ծայրահեղ աղտոտման երևույթներ (կապված՝ երկար անտիցիկլոնային դաշտի տևողության, տեղագրության և ինվերսիայի ցածր մակարդակի հետ)։ Այս երևույթները կարող են բացասական ազդեցություն ունենալ բնակչության և խոցելի տնտեսական ոլորտների անվտանգության և ապահովության, մասնավորապես գյուղատնտեսության, հիդրոէլեկտրակայանների արտադրողականության և ջրային ռեսուրսների կառավարման վրա: Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների դերը Հայաստանում 2001թ․ «Հիդրոօդերևութաբանական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվում է հիդրոօդերևութաբանական ազդարարումների և ծառայությունների մատուցման կարգը։ Հայպետհիդրոմետը հանդիսանում է ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության ստորաբաժանում, որի հիմնական նպատակները են՝ աջակցություն պետական գերատեսչություններին, հանրային անվտանգության բարձրացում և ծառայությունների մատուցում հիմնական տնտեսական ոլորտներին։ Հայպետհիդրոմետը դիտարկում է ՀՀ տարածքի եղանակային, կլիմայական, հիդրոլոգիական և երկրաֆիզիկական պայմանները և ազդարարում՝ համապատասխան վտանգների դեպքում։ Այն իրականացնում է նաև միջազգային հիդրոօդերևութաբանական պարտավորություններ։ 2016թ․ Օդերևութաբանական երևույթների վրա ակտիվ ներգործության վարչությունը ներառվեց Հայպետհիդրոմետի կազմում, իսկ վարչությունը վերանվանվեց «Հիդրոօդերևութաբանության և օդերևութաբանական երևույթների վրա ակտիվ ներգործության ծառայություն»: Եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական ծառայություններին ներկայացվող սոցիալական և տնտեսական պահանջներ 2016թ․ Համաշխարհային բանկի և Հայպետհիդրոմետի համատեղ ջանքերով և նախարարությունների և գործակալությունների օժանդակությամբ գնահատվեցին եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական ծառայություններին ներկայացվող Հայաստանի պահանջները։ Գնահատվեց 1994-2013թթ․ ընթացքում տեղի ունեցած 19 երևույթ, որոնց կորուստները կազմում է մոտ ԱՄՆ 1․5 մլրդ դոլար կամ տարեկան միջին ԱՄՆ 76․5 մլն դոլար (2015թ․ գներով)։ Ներկայիս հիդրոօդերևութաբանական վտանգների տարեկան սոցիալ-տնտեսական կորուստները կազմում է ՀՆԱ-ի 0․7%-ը։ ՀՀ տնտեսության առաջատար ճյուղ հանդիսացող գյուղատնտեսության ոլորտը հիդրոօդերութաբանական տեսանկյունից նույնպես ամենախոցելին է։ Ռիսկային գոտում գտնվող մյուս ոլորտները են՝ հաղորդակցությունը, շինարարությունը, էներգետիկան, տրանսպորտը և ջրային ռեսուրսների կառավարումը։ Ավելի հուսալի եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական տեղեկատվությունը և ծառայությունները կբարելավեն այս ոլորտների ամենօրյա գործառնություններն ու պլանավորումը և կարող են կյանքեր փրկել, միևնույն ժամանակ կենսապահովման պայմանները զարգացնել։ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների կարգավիճակը Հայպետհիդրոմետ ծառայությունն ունի չորս հիմնական կենտրոն՝ Հիդրոլոգիայի կենտրոնը, Օդերևութաբանության կենտրոնը, Սևան կենտրոնը և Հիդրոօդերևութաբանության և էկոլոգիայի գիտակիրառական կենտրոնը։ Չորս կենտրոններին օժանդակում են Տեխնիկական կենտրոնը և Տվյալների հիմնապահեստի ծառայությունը, Հիդրոօդերևութաբանական հիմնապահեստի, Նյութատեխնիկական ապահովման և հեռահաղորդակցության բաժինները։ Հայպետհիդրոմետը զգալի դիտացանց ունի, որն իրականացնում է՝ (i) օդերևութաբանական և կլիմայական պարամետրերի մոնիթորինգ 47 մեխանիկական չափիչ կայանում․ իրականացնում է հիմնական սինոպտիկ դիտարկումներ և գնահատում է ագրոօդերևութաբանական չափորոշիչներ (40-ից ավել կայանում), այդ թվում նաև 20 կայանում, որոնք տվյալներ են տրամադրում համաշխարհային փոխանակության համար, մի շարք ավտոմատ չափիչ կայաններում և 7 ավտոմատ ագրոօդերևութաբանական կայանում, գործող մեկ աերոլոգիական կայանում, 3 (հնացած) օդերևութաբանական ռադարներով, մի շարք կայաններում իրականացնում են արևի ճառագայթման և այլ չափորոշիչների դիտարկումներ և (ii) հիդրոլոգիական չափորոշիչներ՝ 95 հիդրոլոգիական դիտակետերում, այդ թվում նաև 15 գրանցող կետերում (որոնցից 4-ը տվյալների փոխանցմամբ) և 79 մեխանիկական չափման դիտակետերում (ջրի մակարդակի, ելքի և ջրի ջերմաստճանի չափումներ)։ Չնայած մաշվածությանը, չափաբերման շինությունը սպասարկում է դիտարկման սարքերին։ Տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաները հնարավորություն են ընձեռում փոխանցել, մշակել և կառավարել դիտացանցի միջոցով գեներացված տվյալները։ Սա ներառում է՝ (i) տեղական ցանցը՝ կազմված համակարգիչներից և մի քանի սերվերներից, որոնք կապված են բոլոր կայաններին և կառույցներին, (ii) օդերևութաբանական տվյալների հիմնապաշարը (CliWare), (iii) կառավարման համակարգի համար հիդրոլոգիական տվյալները պահող Excel ֆայլերը և (iv) Արտակարգ իրավիճակների նախարարության ներսում սահմանափակ կայք-էջը։ Հայպետհիդրոմետի հիմնական արդյունքները ներառում են հանրության և այլ օգտվողների համար եղանակային հիմնական կանխատեսումներն առանց ընդհատումների (շաբաթը 7 օր, օրը 24 ժամ) վարչական միավորերի և ՀՀ հիմնական քաղաքների համար առաջիկա 5 օրերի օդերևութաբանական անբարենպաստ կամ վտանգավոր երևույթների մասին ազդարարումները, ագրոօդերևութաբանական կանխատեսումները և տեղեկատվությունը, հեղեղումների մասին կանխատեսումները գետային ցանցի 72 կետերում, Սևանա լճի ջրային հաշվեկշիռը և ջրային պաշարների գնահատումը։ Հայպետհիդրոմետը չի օգտագործում Ազգային օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական կենտրոններում լայնորեն օգտագործվող թվային կանխատեսումների հիմնական գործիքը։ Այն տեխնիկական միջոցներ չունի կանխատեսումները 6 ժամից կարճ ժամանակահատվածում (օպերատիվ կանխատեսում) իրականացնելու համար, որը հատկապես կարևոր է հեղեղումների, ուժեղ քամիների և կարկտահարության դեպքում։ Հայպետհիդրոմետը չի կիրառում հիդրոլոգիական կամ հիդրավլիկ մոդելներ, որոնք կարևոր են ջրամբարների և ոռոգման համակարգերի շահագործման և հեղեղումների մեղմացման համար։ Հայպետհիդրոմետը չի կիրառում կլիմայական որևէ մոդել, իսկ սեզոնային դիտարկումների և կլիմայի կանխատեսման վերջինիս կարողությունները շատ սահմանափակ են։ Վերջին երեք տասնամյակում Հայպետհիդրոմետի աշխատուժը գրեթե 50%-ով կրճատվել է, այդ կրճատումների ¼ տեղի է ունեցել 2004թ․ սկսած։ Այն ներկայումս ունի 529 աշխատակից, որոնք ներգրավված են հիդրոօդերևութաբանական աշխատանքներում։ Լավ կրթություն ունեցող աշխատակազմը ներառում է փիլիսոփայության 10 դոկտոր, 197-ը համալսարանական կրթություն ունեցող մասնագետներ, 138 միջին մասնագիտական կրթությամբ աշխատակիցներ (տեխնիկներ) և 184 միջնակարգ կրթությամբ դպրոցի շրջանավարտներ։ Ավելի քան 320 աշխատակից մեխանիկական եղանակով իրականացնում են դիտարկումներ և տվյալներ փոխանցում։ Հայպետհիդրոմետն, այնուամենայնիվ, ունի որակյալ կանխատեսողների և ՏՀՏ մասնագետների պակաս։ Հայպետհիդրոմետից բացի, Ակտիվ ներգործության կենտրոնն ունի 100 աշխատակից, որոնք զբաղվում են հակակարկտային միջոցառումների իրականացմամբ։ Հայպետհիդրոմետի 2017թ․ տարեկան բյուջեն կազմում էր մոտավորապես ԱՄՆ 2․4 մլն դոլար, այդ թվում նաև մոտ ԱՄՆ 0․6 մլն՝ Ակտիվ ներգործության կենտրոնի համար։ Վճարովի միջոցառումների արդյունքում միջոցներ ստացվեցին Հայպետհիդրոմետի բյուջեի 3%-ի չափով (առանց Կենտրոնին տրվող հատկացումների)։ Բյուջեի 90%-ից ավելին ուղղվեց աշխատակազմին, շահագործման և պահպանության ծախսերի ֆինանսավորմանը, ոչ բավարար միջոցներ թողնելով շահագործման և պահպանության համար։ Ընդհանուր առմամբ, վերջին 30 տարիների ընթացքում Հայպետհիդրոմետի արդիականացման համար զգալի կամ համակարգված ներդրում չի կատարվել։ Օգտագործողների կարիքների գնահատում 2017թ․ հունիսին Համաշխարհային Բանկի խումբը ծավալուն քննարկումներ անցկացրեց Արտակարգ իրավիճակների նախարարության, Գյուղատնտեսության նախարարության, Բնապահպանության նախարարության և Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության, Ազգային վիճակագրական ծառայության, Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի, Երևանի քաղաքապետարանի, ՄԱԶԾ կլիմայի փոփոխության ծրագրի ներկայացուցիչների հետ։ Համաձայնություն ձեռք բերվեց, որ հիդրոդերևութաբանական խորը տեղեկատվությունը կարևոր է բոլոր գործակալությունների համար, ուստի և անհրաժեշտ է արդիականացնել Հայպետհիդրոմետը։ Ամենից հաճախ հնչեցվող պահանջներն էին․ (i) ավելի ճշգրիտ կանխատեսումներ բոլոր ժամանակահատվածների համար, (ii) ավելի լավ սեզոնային եղանակի կանխատեսումներ և (iii) ջրային հաշվեկշռի և գարնանային ջրային հոսքերի ավելի ճշգրիտ գնահատում։ Հապետհիդրոմետի արդիականացման առաջարկը Օդերևութաբանության և հիդրոլոգիայի ցանկացած ազգային ծառայության զգալի արդիականացման ծրագիրը պետք է ներառի երեք բաղադրիչ, մասնավորապես՝ (i) ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և կարողությունների զարգացում, (ii) դիտարկումների, ՏՀՏ և կանխատեսումների ենթակառուցվածքի արդիականացում և (iii) ծառայությունների մատուցման համակարգի կատարելագործում։ Ճանապարհային քարտեզում առաջադրվող միջոցառումները համապատասխանում են այս սկզբունքին։ Հայպետհիդրոմետի ինստիտուցիոնալ բազայի հզորացման նպատակն է ուժեղացնել իրավական և կանոնադրական դաշտը և զարգացնել աշխատակազմի կարողությունները՝ դիտարկումները, ՏՀՏ-ն, տվյալների կառավարումը և հիդրոմետ կանխատեսման ենթակառուցվածքը և կառույցները տեխնիկապես արդիականացնելու, և ամենակարևորը, ՀՀ ազգաբնակչության, ինչպես նաև եղանակային պայմաններից կախված ոլորտների համար հիդրոմետ և վաղ ազդարարման ծառայությունների մատուցումը բարելավելու նպատակով։ Ճանապարհային քարտեզում նախանշվում է արդիականացման երեք սցենար։ Դրանցից յուրաքանչյուրն օժանդակում է մեկ համակարգի, որոնց միջոցով կարող է մշակել և տրամադրել՝ (i) անբարենպաստ և վտանգավոր օդերևութաբանական երևույթների մասին վաղ ազդարարում և (ii) կանխատեսումներ տնտեսության խոցելի ոլորտներին, մասնավորապես գյուղատնտեսության և ջրային ռեսուրսների կառավարման գործառնությունների և պլանավորման համար։ Ստորև ներկայացված է յուրաքանչյուր բաղադրիչի հիմնական պահանջների սեղմ նկարագիրը․ Ինստիտուցիոնալ ուժեղացում․ • Հայպետհիդրոմետի կառավարման ներքին համակարգի բարելավում, այդ թվում նաև Որակի կառավարման համակարգի (ՈԿՀ) և աշխատուժի ներքին պլանավորման և կառավարման ներդնում • Հայպետհիդրոմետի օդերևութաբանության և հիդրոլոգիական կենտրոնների միջև հաղորդակցության և համակարգման ավելացում • Հիդրոմետ ծառայություններն օգտագործողների խմբի ստեղծում՝ օգտագործողի կարիքները և առաջնահերթությունները սահմանելու և հետադարձ կապ ապահովելու համար • Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական և կառավարման ոլորտի աշխատակիցների կարողությունների զարգացում, այդ թվում՝ ժամանակակից դիտացանցերի, եղանակի և հիդրոլոգիական կանխատեսումների համար ժամանակակից գործիքակազմի կիրառման, երկարաժամկետ կանխատեսումների և կլիմայի կանխատեսման գործում մասշտաբի փոքրացման/դաունսքեյլինգ մեթոդների օգտագործման ուղղությամբ։ Դիտացանցի, ՏՀՏ ենթակառուցվածքի և կանխատեսումների բարելավում • Ցանցի նախագծի բարելավում, օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական դիտացանցերի վերականգնում և պահպանության ծրագրի շահագործում • ՏՀՏ ենթակառուցվածքի ուժեղացում • Կանխատեսման ժամանակակից գործիքների և մեթոդաբանության ներդնում եղանակային և հիդրոլոգիական կանխատեսումների համար՝ ճշգրտությունը, կանխատեսման ժամանակահատվածը և տարածական լուծաչափը բարելավելու նպատակով • Երկարաժամկետ կանխատեսումների և կլիմայի կանխատեսման համար մասշտաբի փոքրացման/դաունսքեյլինգ տեխնիկաների ներդնում • Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսումների ներդնում • Հեղեղումների ազգային տվյալների հիմնապաշարի ստեղծում Ծառայությունների մատուցման կատարելագործում • Կլիմայական ծառայությունների համար ազգային շրջանակի մշակում • Գյուղատնտեսության խորհրդատվական ծառայության ստեղծում, այդ թվում նաև երաշտի մոնիթորինգ։ Հայպետիդրոմետի տեսանելիության, օգտակարության և վստահության բարելավում՝ ժամանակակից հաղորդակցության տեխնոլոգիաների միջոցների հասանելիության բարելավման և օգտագործողների միջև ավելի սերտ հարաբերություններ ձևավորելու, այդ թվում նաև հետադարձ կապի ապահովման մեխանիզմների միջոցով։ Սույն Ճանապարհային քարտեզում ներկայացվել է Հայպետհիդրոմետի արդիականացման երեք սցենարները՝ հետևյալ կերպով․ Սցենար 1-ի հիման վրա բացահայտվել և համաձայնեցվել են 2017-2018թթ․ ժամանակահատվածում իրականացվելիք միջանկյալ, մեծ ազդեցություն ունեցող գերակա գործողությունները, որոնք պետք է ֆինանսավորվեն բանկի/GFDRR դրամաշնորհային միջոցներից՝ ԱՄՆ 0.35 մլն դոլար գումարով։ Այս գործողությունների թվում են վերապատրաստման համար առաջնային փաթեթները և տեխնիկական աջակցությունը՝ ցածրարժեք ՏՀՏ սարքավորում և համակարգչային ծրագիր գնելու համար։ Սցենար 1․ Տեխնիկական աջակցության տրամադրում՝ ցածրարժեք, բարձր առաջնահերթություն ունեցող մի խումբ միջոցառումների համար, որոնք կետրոնացած են հանրային հիմնական ծառայությունները բարելավելու վրա՝ Հայպետհիդրոմետի կարողություններն ուժեղացնելու և մատչելի նոր տեխնոլոգիաներ ներդնելու միջոցով։ Սցենար 2. Ներդրումներ հիդրոլոգիական, եղանակային և կլիմայական ծառայությունների մատուցման կարողությունների համեստ բարելավման հասնելու համար՝ օգտագործողների (հասարակական, խոցելի տնտեսական ոլորտներ և պետական գերատեսչություններ) երեք ամենակարևոր կարիքները բավարարելու նպատակով։ Սցենար 3. Ամբողջական արդիականացում ներդրումների միջոցով, որպեսզի Հայպետհիդրոմետը հասնի միջին եկամուտ ունեցող երկրների մակարդակին՝ տվյալների հավաքագրման, մեկնաբանության և թիրախային ոլորտներում և բնակչության համար ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունների գործում։ Եղանակի կարճաժամկետ կանխատեսման բարելավում՝ անվճար օդերևութաբանական ծրագրային հավելվածի կիրառման միջոցով (օրինակ՝ ECMWF Metview) և աշխատակազմի վերապատրաստում՝ ծրագրային հավելվածի պահպանման, օգտագործման, ինչպես նաև եղանակի թվային կանխատեսման արդյունքների կիրառման և մեկնաբանության ուղղությամբ․ • Եղանակի երկարաժամկետ (ամսական և սեզոնային) կանխատեսման բարելավում՝ կլիմայի տարածաշրջանային մասշտաբի փոքրացման/դաունսքեյլինգ (մեծ մասշտաբով վերցված տեղեկատվության հիման վրա փոքր մասշտաբով կանխատեսում կատարելու մեթոդ)(RCD) մեթոդների կիրառման միջոցով տեղական ծայրահեղ կլիմայական երևույթները մանրամասն և ճշգրիտ տեղայնացված տարբերակով ներկայացնելու համար և կլիմայական մոդելների տեխնիկաների մասշտաբի փոքրացման/դաունսքեյլինգ թեմայով աշխատակազմի վերապատրաստման միջոցով։ • Հիդրոլոգիական կանխատեսման բարելավում՝ հիդրոլոգիական տվյալների կառավարման, հիդրոլոգիական վիճակագրական փաթեթների օգտագործման, հիդրոլոգիական մոդելավորման և վերլուծության և երկրատարածական տեղեկատվական համակարգերի վիզուալիզացիայի թեմաներով աշխատակազմի վերապատրաստան միջոցով։ • Ցածրարժեք, բարձր առաջնահերթություն ունեցող հաղորդակցության և համակարգչային սարքավորումներ և ծրագրային ապահովում։ Ակնկալվում է, որ այս առաջնահերթ միջոցառումները կհանգեցնեն․ (i) Հայպետհիդրոմետի եղանակի և հիդրոլոգիական կանխատեսման կարողությունների բարելավմանը, (ii) հանրության և պետական շահագրգիռ կողմերի համար կանխատեսումների հասանելիության բարելավմանը և (iii) Հայաստանում վաղ ազդարարման համակարգին ավելի լավ աջակցությանը։ Սցենար 2-ի և 3-ի միջոցով որոշվել են միջնաժամկետ և երկարաժամկետ միջոցառումները և ներառվել՝ Ճանապարհային քարտեզում։ Սցենար 2. Միջնաժամկետ հեռանկարում իրականացվող միջանկալ արդիականացման միջոցառումները կկենտրոնանան հիդրոմետ դիտարկումների ենթակառուցվածքի հզորացման, տվյալների վերլուծության և կանխատեսման վրա՝ հետևյալ կերպով․ • բարձր առաջահերթություն ունեցող օդերևութաբանական կայանների վերականգնում • Անսամբլային կանխատեսման համակարգի ներդրում՝ այդ թվում հավանականային կանխատեսման համար • Ջրային հորիզոնը ավտոմատ գրանցող նոր սարքերի տեղադրում՝ հիդրոլոգիական ցանցի վերակազմավորումից հետո • Ջրի կառավարման համար հիդրոլոգիական ցանցի հետագա օպիմալացում, իսկ գործառնական նոր կարիքները բավարարելու նպատակով՝ ջրի ճնշման նոր չափիչ սարքերի տեղադրում • Ջրային հորիզոնը գրանցող համակարգերի փոխարինում ընտրված ջրաչափական վայրերում և տվյալների հաղորդում: Սա միջանկյալ ներդրումային սցենար է, իսկ վերջինիս գնահատված արժեքը կազմում է մոտավորապես ԱՄՆ 6 մլն դոլար։ Սցենար 3. Ամբողջական արդիականացում, որը կիրականացվի ավելի երկար ժամանակահատվածում (հուսով ենք՝ մինչև 2025թ․)։ Այն կկենտրոնանա կյանքի և գույքի անվտանգության, ինչպես նաև տնտեսական զարգացման համար տվյալների, կանխատեսումների և ծառայությունների տրամադրման վրա։ Այս միջոցառումների համար կպահանջվեն զգալի ներդրումներ և կներառեն ինստիտուցիոնալ ուժեղացումը և կարողությունների զարգացումը, օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական դիտարկումների համար տեխնիկական ենթակառուցվածքների արդիականացումը, տվյալների կառավարման և ՏՏ բարելավումը, օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական կանխատեսումների տեխնիկաների արդիականացումը և ծառայությունների մատուցումը, այդ թվում նաև ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման ծառայությունները, վաղ ազդարարման համակարգերի ուժեղացումը, գյուղատնտեսության համար խորհրդատվական ծառայությունների բարելավումը և կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի կատարելագործումը։ ԱՄՆ 19 մլն դոլար արժողությամբ այս սցենարի իրականացումը Հայպետհիդրոմետին թույլ կտա միջին եկամուտ ունեցող զարգացած երկրների մակարդակով ծառայություններ մատուցել։ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման տնտեսական օգուտներ Առաջադրվող արդիականացման տնտեսական վերլուծության արդյունքում կարելի է կատարել հետևյալ եզրահանգումները․ • Առաջադարվող երեք ծրագրային տարբերակները ծախսարդյունավետ են և գնահատում են փողի արժեքը, ցուցադրելով հետևյալ պոտենցիալ ծախսարդյունավետության գործակիցները՝ տեխնիկական աջակցության շրջանակներում ներդրված յուրաքանչյուր ԱՄՆ$ 1 ծախսի դիմաց ապահովվում է ԱՄՆ$ 1․5-ից ավելի օգուտ, միջանկյալ արդիականացման դեպքում՝ առնվազն ԱՄՆ$ 3, իսկ ամբողջական արդիականացման դեպքում նույնպես՝ առնվազն ԱՄՆ$ 3 համապատասխանաբար։ • Միևնույն կերպով ծրագրային այս տարբերակները հավանաբար կապահովեն համապատասխանաբար ԱՄՆ$ 0․27 մլն, ԱՄՆ$ 19․4 մլն և ԱՄՆ$ 60․4 մլն ընթացիկ զուտ արժեքներ։ • Կանխատեսվող կլիմայի փոփոխությունը, ժողովրդագրական և զարգացման ազդեցությունները նշանակում են ապագայում եղանակի և կլիմայի բացասական ազդեցությունների ավելացում։ Այս ծրագրի նման ներդրումներն անհրաժեշտ են այս ռիսկերը կառավարելու համար։ 1․ Աշխարհագրական առանձնահատկությունների, եղանակի, կլիմայի և հիդրոլոգիայի հետ կապված վտանգների ներկայացում Հայաստանը դեպի ծով ելք չունեցող Կովկասյան տարածաշրջանում տեղակայված երկիր է: Ունենալով 29,743կմ2 տարածք, այն հյուսիսում սահմանակից է Վրաստանին, արևելքում՝ Ադրբեջանին, հարավ-արևելքում՝ Իրանի Իսլամանական Հանրապետությանը, իսկ հարավ-արևմուտքում և արևմուտքում՝ Թուրքիային: Երկիրն ունի 10 մարզ (շրջաններ) և Երևան քաղաքը (մայրաքաղաք): Հայաստանը լեռնային երկիր է: Հայաստանի տարածքի 77%-ը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1000-2,500մ բարձրության վրա, իսկ միջին բարձրությունը կազմում է 1,830մ: Ամենաբարձր կետը 4,095մ է (Արագած լեռ): Տարածքների մեծ մասում հանդիպում են բարձրավանդակների, սարահարթերի, գետահովիտների և իջվածքների բարդ համակցություն, սահմանափակ հողային, անտառային և ջրային ռեսուրսներով և անբարենպաստ ճարտարա-աշխարհագրական պայմաններով (այն է՝ բարձր սեյսմիկություն, ակտիվ երկրադինամիկ գործընթացներ): Լանդշաֆտը կենտրոնական և հյուսիսային գոտիներում կազմված է ժայռոտ բարձր լեռնաշղթաներից, որոնք բաժանվում են նեղ, բերրի դաշտավայրերով (Նկար 1): Դեպի հարավ Արաքս գետի ձախ ափի երկայնքով տարածվում է ընդարձակ, հարթ և բերրի Արարատյան դաշտը, որը սահմանագծում է Թուրքիային։ Արագածից դեպի արևմուտք և հյուսիս և Սևանա լճի արևելյան հատվածում Գծապատկեր 19Հայաստանի էլևացիոն քարտեզ տարածքն աչքի է ընկնում ժայռային մերկացումներով։ Հարավ-արևելքում փոքր, անկանոն հովիտները շրջապատված են բարձր լեռնաշղթաներով։ Բարձրադիր վայրերում գերակշռում են արոտավայրերը: Ցածրադիր վայրերում, ինչպես օրինակ Արարատյան հարթավայրում, հողային շերտը հաստ է և հարուստ։ Ավելի բարձրադիր գոտիներում և թեք լանջերին հողային շերտն ավելի նոսրանում է։ Հայաստանին սպառնում են բազմաթիվ հիդրոօդերևութաբանական վտանգներ, այն է՝ տաք և սառը հոսանքներ, երաշտ, երկրաշարժեր, մառախուղ, կարկուտ, հորդառատ անձրևներ, որն առաջացնում է հեղեղումներ և ջրհեղեղներ: Այս երևույթները կարող են բացասական ազդեցություն ունենալ բնակչության և տնտեսական ոլորտների անվտանգության վրա, մասնավորապես գյուղատնտեսության, հիդրոէլեկտրակայանների, արտադրողականության և ջրային ռեսուրսների կառավարման վրա: 2․ Եղանակի և կլիմայի հետ կապված ռիսկեր Հայաստանն ունի բարձր լեռնային, մայրցամաքային կլիմա, տաք ամառներով և ցուրտ ձմեռներով (Error! Reference source not found.): Երկրի աշխարհագրական դիրքի և վերջինիս բարդ լեռնային ռելիեֆի պատճառով տարաբնույթ բնական պայմաններ են առաջացել։ Առկա են 6 կլիմայական գոտիներ, որոնք չոր մերձարևադարձայինից մինչև խստաշունչ, բարձր լեռնային են: Տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է 5.5 °C: Հայաստանում ամառը մեղմ է, իսկ հուլիս ամսին գրանցվում է 16-17 °C միջին ջերմաստիճան, որն Արարատյան դաշտում տատանվում է 24-26°C սահմաններում: Ձմեռները ցուրտ են: Հայաստանում միջին ջրմաստիճանը ձմռանը կազմում է գրեթե –7 °C։ Ամսական միջին ջերմաստիճանները Average monthly temperatures 25 20 15 10 °C 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 -5 -10 Month Գծապատկեր 20․ Ամսական ջերմաստիճան, 1901 – 2015թթ․ ժամանակային շարք1 Տարեկան տեղումների ընդհանուր քանակը կազմում է 592մմ: Ամենաչոր շրջանները հանդիսանում են Արարատյան դաշտը և Մեղրու տարածաշրջանը, որտեղ տարեկան տեղումները կազմում են 200-250մմ: Տեղումների առավելագույն քանակ դիտվում է բարձր լեռնային գոտիներում՝ տարեկան 1000մմ-ից ավելի: Հայաստանում մի քանի տարիների տարեկան միջին գոլորշիացումը կազմում է 10-11 մլրդ մ3, որը ողջ երկրի համար հասնում է մոտ 350մմ-ի (Գծապատկեր 3)։ Annual distribution of precipitation 90 80 Precipitation in mm/month 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Month Գծապատկեր 21․ Ամսական միջին տեղումներ, 1901-2015թթ․ ժամանակային շարք Երկիրը բաժանված է երկու խոշոր գետավազանների՝ Արաքսի ավազանը՝ հարավ-արևմուտքում և Կուր գետի ավազանը՝ հյուսիս-արևելքում։ Արաքսի ավազանն ընդգրկում է ընդհանուր տարածքի մոտ 76%-ը, իսկ Կուր գետի ավազանը՝ մոտ 24%-ը: Շուրջ 9500 գետեր և վտակներ հոսում են ընդհանուր 23,000կմ երկարությամբ: Դրանցից 379 գետերն ունեն 10-100կմ երկարություն, 7-ը (Ախուրյան, Դեբետ, Որոտան, Հրազդան, Աղստև, Արփա և Նկար 17․ Սևանա լճում ճանապարհային պայմանները Մեծամոր-Քասախ գետեր) 100կմ-ից ձմռանը ավելի երկար են: Հայաստանի գետերը սովորաբար սկիզբ են առնում լեռներից, խիստ սեզոնային փոփոխականությամբ գարնանային վավարումներով, իսկ ամռանը՝ ջրի ցարծ հոսքերով։ (Նկար 1) Համաշխարհային Բանկի 2005թ․ պատրաստած հաշվետվության մեջ Հայաստանը ներառված է 60 ամենախոցելի երկրների շարքում՝ բազմաթիվ բնական աղետների ռիսկերով։ Իսկ GFDRR-ի 2009թ․ պատրաստած հաշվետվությունում 10 մարզերը (Գծապատկեր 4) և Երևան քաղաքը Հայաստանի փրկարար ծառայությունից և Ճգնաժամային կառավարման պետական ակադեմիայից ստացված տվյալների հիման վրա (Աղյուսակ 1) կազմված մատրիցայում դասակարգվել են վտանգավոր ռիսկային գոտում։ Մատրիցան ցույց է տալիս, որ յուրաքնաչյուր մարզ կանգնած է երկրաշարժերի, հեղեղումների և կարկտահարությունների զգալի ռիսկի առջև: Բնական վտանգների գնահատման ցանցի համաձայն, Հայաստանը 100%-ով կանգնած է երկրաշարժերի, 98%-ով՝ երաշխտի, և 31%-ով՝ ջրհեհեղեղների ռիսկի առջև։ Երկրաշարժ Հեղեղաբեր Քիմիական թափոններ Կարկուտ Ջրհեղեղ Սողանք Երաշտ Ճահիճ անձրև Ցուրտ Քամի Ձյուն Մարզ Երևան 1 0.35 0.7 0.7 0.35 0.35 0.35 0 0.35 0 0 Շիրակ 1 0.7 0.7 0.35 0.7 1 0.7 1 0.7 0.7 0 Կոտայք 0.7 0.35 1 0.7 0.35 0 0.7 0.7 1 1 0 Վայոց Ձոր 0.7 0.7 0.7 1 1 0.35 0.7 0 0 0.7 0 Արմավիր 0.35 0.7 0.35 0.35 0.7 1 0.7 0.7 0.7 0 0 Արարատ 0.7 0.35 0.35 0.7 0.7 0.7 0.35 0.35 0.35 0 0.35 Լոռի 0.7 1 0.7 0.7 0.35 0.35 0.7 0 0 0 0 Սյունիք 0.35 0.7 0.35 0.35 0.35 0.7 0.35 0 0 0 0.7 Երկրաշարժ Հեղեղաբեր Քիմիական թափոններ Կարկուտ Ջրհեղեղ Սողանք Երաշտ Ճահիճ անձրև Ցուրտ Քամի Ձյուն Մարզ Արագածոտն 0.35 0.35 0.35 0 0 1 0.35 0.35 0 0 0.7 Գեղարքունիք 0.35 0.7 0.35 0.35 0.7 0 0 0.35 0 0.35 0.35 Տավուշ 0.35 0.7 0.35 0.35 0.35 0 0.35 0 0 0 0 Աղյուսակ 13․ Տարբեր վտանգներից առաջացող հնարավոր կորուստների դասակարգում Գարնանային ձյան հալոցքը կազմում է տարեկան արտահոսքի 55-70%-ը և առաջնային ռիսկի գործոն է հանդիսանում ջրհեղեղնրի համար։ Գետավանազաններում ջրի ծավալը կարող է տասնապատկվել և սեզոնային հեղեղումներ առաջացնել, որոնք լուրջ վնաս են հասցնում գույքին և ենթակառուցվածքներին, մասնավորապես Արաքս, Հրազդան և Աղստև գետավազաններում: Հեղեղումները հիմնականում պատահում են Հայաստանի լեռնաշղթաների հյուսիսահայաց անտառածածկ լանջերին: Մյուս վայրերում, ինչպես օրինակ՝ Մեղրու և Վեդու գետավազաններում, ինչպես նաև Գորիսի մերձակայքում, հեղեղումներ տեղի են ունենում երկու-երեք տարին մեկ անգամ: Բուռն վարարումներ և սելավներ տեղի են ունենում գրեթե յուրաքանչյուր շրջանում: Ձյան հալոցքը, անձրևաջրերի հետ մեկտեղ, ռիսկի գործոն է հանդիսանում հեղեղումների և սելավների համար: Գծապատկեր 22. Հայաստանի վարչատարածքային բաժանումն ըստ մարզերի Պատմականորեն ապրիլից մինչև հունիս ընկած ժամանակահատվածն ամենավտանգավորն է եղել հեղեղումների համար: Սակայն վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում հեղեղումների թիվն ավելացել է անտառահատումների և ուրբանիզացիայի արդյունքում: Թվում է, թե տեղումների սեզոնային տեղաբաշխումը փոփոխվում է: 1991-2015թթ․ մարտ և ապրիլ ամիսներին տեղումները զգալիորեն գերազանցել են 1901- 2015թթ․ կլիմայական շրջանին։ Ինչ վերաբերվում է ձմռան շրջանում ջերմաստիճանի Գծապատկեր 23․Ամսական տեղումների փոփոխության %-ը, որը բարձրացմանը (Error! Reference ստացվել է 1991-2015 թվականների ամսական միջին տեղումները 1901- source not found.), ապա առավելագույն 2015 թվականների երկարաժամկետ միջին ցուցանիշերի հետ համեմատելու արդյունքում, °C տեղումների փոփոխությունն ավելացնում է վարարումների ռիսկերը, սակայն ազդում է նաև ձմռան ընթացքում ձյան կուտակումների վրա (Գծապատկեր 5)։ Հայաստանում երաշտի ռիսկն ավելանում և ապակայունացնում է սննդամթերքի արտադրությունը։ Հիշարժան է 2000թ․ տարեկան տեղումների գրանցված դեֆիցիտը (Գծապատկեր 24. Տարեկան միջին տեղումների շեղումը նորմայից (1961-1990թթ․) Հայաստանում 1935-2015թթ․ ընթացքում (մմ/տ) ): Նորմայից շեղումների մանրակրկիթ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս տեղումների որոշ աճ, ինչը հետագա մանրազնին վերլուծություն է պահանջում։ Գծապատկեր 24. Տարեկան միջին տեղումների շեղումը նորմայից (1961-1990թթ․) Հայաստանում 1935-2015թթ․ ընթացքում (մմ/տ) Վերջին 30 տարիների ընթացքում Հայաստանում գրանցվել է միջին ջերմաստիճանի և տաք քամիների աճ (մասնավորապես Արարատյան դաշտում, Վայքում և Սյունիքում), ինչպես նաև տեղումների և խոնավության նվազում (Գծապատկեր 7): Վարելահողերի շուրջ 15%-ը երաշտի վտանգի տակ է: Արարատյան դաշտում տաք քամիները փչում են տարեկան 120-160 օր: Այս համակցված կլիմայական փոփոխությունները հանգեցրել են ավելի տևական երաշտների, մասնավորապես Արարատի ցածրադիր վայրերում և նախալեռնային գոտիներում: Անապատացումն ավելացել է կլիմայի փոփոխության և մարդկային գործունեության աճի արդյունքում։ Անտառկառավարման պակասը և 1991թ․ էներգետիկ ճգնաժամը կտրուկ ավելացրեցին ապօրինի անտառհատումները, որոնց արդյունքում տեղական անտառները հատվեցին։ 1990-2005թթ․ ընթացքում Հայաստանը կորցրեց իր անտառային ծածկույթի մոտ 20%-ը՝ շուրջ 63,000 հեկտար: Այժմ անապատացումը սպառնում է Հայաստանի 80%-ին, իսկ երկրի 50%-ը կագնած է խիստ անապատացման վտանգի առջև։ ՀՀ փրկարար ծառայության տեղեկատվության համաձայն՝ երկրի տարածքի կեսը տուժում է էռոզիայից: Գծապատկեր 25. Տարեկան օդի միջին ջերմաստիճանի շեղումը նորմայից (1961- 1990թթ․ շարքը) ՀՀ-ում 1935-2015թթ․ (°C) 3․ Սոցիալ-տնտեսական վնասի գնահատականը Հնարավոր չէ հստակ կերպով գծագրել Հայաստանի պատմական վտանգի պատկերը, քանի որ ՀՀ-ում աղետների տեղի ունենալու վերաբերյալ համապարփակ տեղեկատվություն գոյություն չունի: Դեպքերի ուսումնասիրությունները և մասնակի գրառումները ցույց են տալիս, որ հիդրոօդերևութաբանական երևույթների հետ կապված ռիսկերը ներառում են հեղեղումները, երաշտները, կարկուտը և սողանքները (Գծապատկեր 8): Նմանատիպ 19 դեպքերի արդյունքում հասցված վնասները և կորուստները հաշվարկվել են 1994-2013թթ․ ժամանակահատվածի համար: Գնահատված ընդհանուր վնասը և կորուստը կազմում է մոտավորապես ԱՄՆ$ 1.5մլրդ կամ տարեկան միջինը ԱՄՆ$ 76.5 մլն (2015թ․ գներով)։ Հեղեղումները զգալի վտանգ են ներկայացնում Հայաստանի համար: ՄԱԶԾ հաշվետվության մեջ նշվում է, որ հեղեղումների ենթակա ջրհավաք ավազանի ներսում բնակչության խտությունը կազմում է 80 բնակիչ 1 կմ2-ի վրա: Սա հարաբերականորեն Գծապատկեր 26․ Հիդրոլոգիական վտանգները Հայաստանում՝ բարձրացնում է խոցելիությունը, ըստ շրջանների ասել է թե վտանգի ենթարկված 1 մլն բնակչությունից 5 կամ 6 մահացության դեպքեր կարող են գրանցվել։ Սակայն այստեղ չի դիտարկվում մշակաբույսերին և գյուղատնտեսական հողերին հասցվող վնասի չափը: 2004-2007թթ․ ընթացքում անձրևների հետևանքով վնաս հասցվեց շուրջ 200 համայնքային տարածքների և հիմնական ճանապարհների 600 ճանապարհահատվածի: Այս ընթացքում անձրևի հետևանքով հասցված տարեկան միջին վնասը գնահատվեց ԱՄՆ$2.9 մլն: Չնայած վնասը տարբերվում է ըստ շրջանների, սակայն 1994-2007թթ․ ընթացքում հեղեղումների հետևանքով հասցված ընդհանուր վնասը կազմեց մոտ ԱՄՆ$41 մլն (գրեթե 13 մլրդ ՀՀ դրամ)։ Օրինակ՝ 2004թ․ տեղի ունեցած անձրևները հասցրեցին ԱՄՆ$10 մլն-ի վնաս, մինչդեռ 2005թ․ հեղեղումների հասցված վնասի գնահատված արժեքը կազմեց ԱՄՆ$5 մլն: Երաշտները հաճախակի են և զգալի վնաս են հասցնում: ՀՀ գյուղատնտեսական տարածքի մոտ 15%-ը կանգնած է երաշտի վտանգի առջև: Վերջին դեպքերի շրջանում ամենախիստը 2000թ․ երաշտն էր, որն իր բացասական ազդեցությունը թողեց 297,000 մարդու վրա (երաշտի ենթարկված տարածքի բնակչության 45%), իսկ գնահատված վնասի չափը կազմեց ԱՄՆ$110 մլն, խմելու ջրի մատակարարումը կրճատեց 35-40%- ով, հաջորդ տարին սերմերի դեֆիցիտ առաջացավ, որն էլ հանգեցրեց ԱՄՆ$43 մլն գյուղատնտեսական արտադրանքի կորստին: Այդ ժամանակ գյուղատնտեսության մեջ ներգրավված էր աշխատուժի 42%, իսկ ՀՆԱ-ի՝ մեկ երրորդը։ 2006թ․ որոշ տեղերում երաշտը նախորդ տարվա համեմատ կրճատեց հացահատիկային մշակաբույսերի բերքը ավելի քան 35%-ով, որի պատճառով Հայաստանը ստիպված եղավ հացահատիկային մշակաբույսեր ներկրել իր՝ 597,000 տոննա պահանջարկը բավարարելու համար։ Երկրի կեսից ավելին գտնվում է խիստ անապատացման վտանգի տակ: Վերջին տասնամյակների ընթացքում, եղանակային անբարենպաստ երևույթները (երաշտ, շոգ, չոր քամիներ, կարկտահարություն, գարնանային ցրտահարություններ) ավելի հաճախակի են տեղի ունեցել, ավելի երկար տևել և ավելի մեծ վնաս են հասցրել գյուղատնտեսությանը (Աղյուսակ 14): Տարի Վնասված Կորուստներ Պաշտոնական Կորուստներ հողատարածք (մլն ՀՀ փոխարժեք (ՀՀ (հազար (1,000 հեկտար) դրամ) դրամ/ԱՄՆ$, ԱՄՆ$, ժամանակահատվածի ընթացիկ համար միջինը) արժեք) 1995 86.96 17․00 405.91 41,881 1996 36.65 12.59 414.04 30,408 1997 129.82 26.53 490.85 54,049 1998 63.41 14.95 504.92 29,609 1999 430.03 11.33 535.06 21,175 2000 Գոյություն չունի 59.78 539.53 110,801 2001 83.5 23.94 555.08 43,129 2002 74.55 15.14 533.45 28,381 2003 48.67 82.63 578.76 142,770 2009 35.37 11.89 363.28 32,729 2010 17.47 35.5 373.66 95,006 2011 4.06 0.91 372.50 2,443 2012 2.22 0.49 401.76 1,220 2013 11.1 23.92 409.63 58,395 Ընդամենը 336.60 691,996 Աղյուսակ 14․Եղանակային պայմանների պատճառով վնասված ցանքատարածքները և ֆինանսական կորուստները գյուղատնտեսության ոլորտում, 1995–2013թթ. Գնահատվում է, որ Հայաստանի գյուղատնտեսական տարածքների շուրջ 15-17%- ը տուժում է կարկտահարությունից, իսկ 368 գյուղեր տեղակայված են կարկտահարության ենթակա վտանգավոր վայրերում: Կարկուտի հետևանքով հասցվող տարեկան վնասը կազմում է ԱՄՆ$ 30-40մլն: Հայաստանին սպառնում են նաև սողանքներն ու սելավները։ Դրանք կարող են լինել երկրաշարժերի և առատ տեղումների երկրորդային հետևանքներ: Սողանքային վայրերը զբաղեցնում են 122,000 հեկտար տարածք, կամ ՀՀ ընդհանուր տարածքի 4.1 %ը, իսկ բնակավայրերի մոտ 35%-ը տեղակայված է ռիսկային գոտիներում: Սողանքներն ակտիվ են 100-ից ավելի համայնքներում և ազդել են հարյուրավոր բնակելի շենք-շինությունների, հաղորդակցության ենթակառուցվածքների և կենսական նշանակություն ունեցող կառույցների վրա: Սա ներառում է 1,744 հեկտար կամ ընդհանուր բնակելի տարածքի 5.2%-ը, 240 կմ երկարությամբ ճանապարհներ/մայրուղիներ (ընդհանուրի 3.2%) և 4.8 կմ երկարությամբ երկաթգիծ (ընդհանուր ծածկույթի 0.5%): Համաշխարհային Բանկի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ սողանքների և սելավների հետևանքով հասցվող վնասը կազմում է մոտ US$17.2–US$20 մլն: 4․ Ինստիտուցիոնալ և կազմակերպչական կառուցվածք 4․1 Հայպետհիդրոմետ ծառայության հակիրճ պատմություն 2008թ․ Հայպետհիդրոմետ ոչ առևտրային կազմակերպությունը գտնվել է Արտակարգ իրավիճակների նախարարության (ԱԻՆ) ենթակայությամբ։ Այն ոչ-առևտրային կազմակերպություն է, ուստի կառույցի բյուջեն 100%-ով ֆինանսավորվում է կառավարության կողմից: Տվյալների և տեղեկատվության տրամադրման դիմաց, անվանական ծախսերի վերականգնումից բացի, առևտրային ոչ մի ծառայության մատուցում չի թույլատրվում: (Աղյուսակ 15) No. Տարի Ընդամենը Հարկ (20%) Զուտ եկամուտ եկամուտ (ՀՀ հազար դրամ) 1 2013 32659,8 6531,9 26127.9 2 2014 30779,5 6155,9 24623.6 3 2015 29160,7 5832,1 23328.6 4 2016 29266,9 5853,4 23413.5 Աղյուսակ 15․ Հայպետհիդրոմետի ծախսածածկում ապահովող եկամուտ, 2013- 2016թթ. Հայպետհիդրոմետը 2011թ․ վերակազմավորվեց, որի արդյունքում ստեղծվեց «Հիդրոլոգիայի կենտրոնը»: Ուստի, ներկայումս Հայպետհիդրոմետը կազմված է չորս հիմնական կենտրոններից՝ Օդերևութաբանության, Հիդրոլոգիայի, Հիդրոօդերևու- թաբանության և էկոլոգիայի գիտակակիրառական և Սևան կենտրոնից, ինչպես նաև մի շարք այլ օժանդակ բաժիններից, ինչպես օրինակ՝ Հեռահաղորդակցության ծառայությունը, Տվյալների հիմնապահեստի ծառայությունը և Նյութատեխնիկական ապահովման ծառայությունը (Գծապատկեր 27): 2016թ․ «Մթնոլորտային երևույթների վրա ակտիվ ներգործության կենտրոնը» ներառվեց Ծառայության կազմում, և Հայպետհիդրոմետը վերանվանվեց «Հիդրոօդերևութաբանության և մթնոլորտային երևույթների վրա ակտիվ ներգործության ծառայություն»: «Հիդրոօդերևութաբանական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվեց 2001թ․ փետրվարի 7-ին և Նախագահի կողմից ստորագրվեց 2001թ․ մարտի 9-ին: Օրենքը, որը մի քանի անգամ լրամշակվել է, կարգավորում է ՀՀ հիդրոօդերևութաբանական գործունեությունը Հայաստանի Հանրապետությունում, որոշում է հիդրոօդերևութաբանական գործունեության իրավական հիմքը, սահմանում է Հայպետհիդրոմետի դերերը և պարտականությունները, հարաբերությունները շահագրգիռ կողմերի հետ, միջազգային հարաբերությունները և մասնավոր հատվածի հետ հարաբերությունները: Օրենքով Հայպետհիդրոմետը ճանաչվում է պետական կազմակերպություն, որը պատասխանատու է ազդարարման և հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների մատուցման համար: Ազդարարման իրավասությունը պատկանում է Հայպետհիդրոմետին, չնայած, որ դա Օրենքում բացահայտ կերպով չի նշվում: Այնուամենայնիվ, մինչ օրս մասնավորի կողմից ազդարարման դեպքեր չեն գրանցվել: Հայպետհիդրոմետը օդերևութաբանական, կլիմայական, հիդրոլոգիական և երկրաֆիզիկական դիտարկումներ է իրականացնում ՀՀ ողջ տարածքում և նախազգուշացնում է հիդրոօդերևութաբանական վտանգների, այդ թվում՝ երաշտների, կրիտիկական ջերմաստիճանների, վարարումների, հեղեղների, ցրտահարությունների, կարկտահարության, տեղատարափ անձրևների և ուժեղ քամիների մասին: Հայպետհիդրոմետն ունի հիդրոօդերևութաբանական աշխատանքներում ներգրավված 529 աշխատակիցներով համալրված աշխատակազմ և 100-ից ավելի աշխատակից «Ակտիվ ներգործության կենտրոն» ՊՈԱԿ-ում, որոնք հիմնականում ներգրավված են հակակարկտային միջոցառումներում: Հայպետհիդրոմետն ունի շատ մոտիվացված աշխատակիցներ, այդ թվում նաև գիտական աստիճան ունեցող 10 աշխատակից, 197 համալսարանական կրթություն ունեցող աշխատակից և 138 միջին մասնագիտական (տեխնիկական) կրթության, 184 միջնակարգ կրթությամբ աշխատակիցներ: Բարձրագույն կրթությամբ աշխատակիցները հիմնականում Երևանի պետական համալսարանի Աշխարհագրության ֆակուլտետից են, ինչպես նաև Երևանի Ճարտարապետության և շինարարության համալսարանից: Միջին մասնագիտական կրթությամբ աշխատակիցները Գյուղատնտեսական քոլեջից են: Խումբը տեղեկացավ, որ «Զվարթնոց ավիաօդերևութաբանական կենտրոն» առանձին հիմնարկը, որի համար ներկայումս ավիացիոն ծառայություններ են մատուցում 53 աշխատակից, 2018թ․ սկզբին կվերակազմավորվի՝ դառնալով Հայպետհիդրոմետի ավիացիոն օդերևութաբանական կենտրոն: Նոր կադրերով համալրումն, այնուամենայնիվ, խնդիր է հանդիսանում ցածր վարձրատրության պատճառով: Ժամանակ առ ժամանակ աշխատակազմին առաջարկվում է տեղում կամ արտերկում վերապատրաստում անցնել, սակայն դա լրիվ չի բավարարում կադրերի կարողությունների զարգացման և ծառայությունների բարելավման պահանջները։ Միջազգային վերապատրաստման դասընթացներից և ծրագրերից օգտվելու համար կարևոր խոչընդոտ է հանդիսանում առկա աշխատակազմի անգլերեն լեզվի չիմացությունը, որը պետք է լուծել: Ստեղծված իրավիճակում վերապատրաստման իրականացման ամենաարդյունավետ ձևը Հայպետհիդրոմետում միջազգային փորձագետների ներգրավմամբ վերապատրաստումների անցկացումն է: Նոր ծրագրերի մշակման և առաջադրման կամ նոր ֆինանսավորման հայտը մշակվում է 3 տարվա կտրվածքով, ամեն տարի վերանայելով և երկարացնելով: Հայպետհիդրոմետի 2017թ․ բյուջեն կազմում էր ԱՄՆ$2.4 մլն, այդ թվում նաև Ակտիվ ներգործության կենտրոնին տրամադրված մոտ ԱՄՆ$ 0.6 մլն չափով ֆինանսավորումը: Ծախսածածկող միջոցառումների իրականացումից ստացվեց մոտավորապես ԱՄՆ$ 60,000, որը կազմում է Հայպետհիդրոմետի բյուջեի 3%-ը՝ առանց Ակտիվ ներգործության կենտրոնին տրամադրվող միջոցների (տե՛ս Աղյուսակ 15․ Հայպետհիդրոմետի ծախսածածկում ապահովող եկամուտ, 2013-2016թթ.Աղյուսակ 15-ը): Աղյուսակ 16-ում ներկայացվում է Հայպետհիդրոմետի 2014-2017թթ․ ընդհանուր բյուջեն՝ տողերով: 2016թ․ ընդհանուր անվանական բյուջեն ավելացավ 56%-ով՝ 2014թ․ համեմատ: Ավելացված գումարի մեծ մասը՝ ՀՀ 220 մլն դոլարը (ԱՄՆ$ 462,000) հատկացվեց «Սևան» կենտրոնի շահագործման և պահպանության ծախսերի համար։ 2017թ․ նախատեսվող Հայպետհիդրոմետի անվանական բյուջեն աննշան կրճատվեց (2%-ով)։ Այս ողջ ընթացքում աշխատակազմի վարձատրությունը կազմում էր Հայպետհիդրոմետի բյուջեի մոտ 90%-ը կամ ավելին՝ ոչ բավարար միջոցներ թողնելով գործառնական և պահպանության ծախսերի համար: ՀՀ ԱԻՆ Հիդրոմետ ծառայության բյուջեն 2014-2017թթ ընթացքում (առանց կապիտալ ծախսերի) 2014թ․ 2015թ․ 2016թ․ 2017թ․ Ընդհանուր 762,633 914,600 1,189,333.8 1,161,252.3 բյուջեն (հազար ՀՀ դրամ) Աշխատավարձ 92.4% 93.7% 89.9% 90.3% (ընդհանուր բյուջեի %) Աշխատավարձից 7.6% 6.3% 10.1% 9.7% դուրս ծախսեր Աղյուսակ 16․ Հայպետհիդրոմետի բյուջեն 2014-2017թթ․ 2016թ․ տարեվերջին Հայպետհիդրոմետին նոր գրասենյակային տարածքներ տրամադրվեցին Արտակարգ իրավիճակների նախարարության նոր մասնաշենքում: Վարչական բաժիններից շատերը և գործառնական միջոցները տեղափոխվեցին նոր մասնաշենք, սակայն օպերատիվ կանխատեսումներն ու հարակից ծառայությունները մատուցվում են հին՝ գլխամասային գրասենյակում (մոտ 65 տարեկան շենք): 1990- ականների սկզբերից միջոցների սղության պատճառով Հայպետհիդրոմետի գործիքակազմի և տեխնոլոգիական լուծումների արդիականացմանն ուղղված համակարգային ջանքեր չեն գործադրվել: Կուտակված թերֆինանսավորումը հանգեցրել է ավանդական դիտացանցի դեգրադացմանը, հնացած և անարդյունավետ տեխնոլոգիաների գերակշռությանը և ժամանակակից գործիքակազմի և ՏՀՏ-ի բացակայությանը: Արդյունքում Հայպետհիդրոմետը գործնականում չի օգտագործում եղանակի թվային կանխատեսումը (ԵԹԿ/NWP), որը Ազգային հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների շրջանում (ԱՀԾ-ներ) լայն կիրառություն ունեցող հիմնական գործիքն է։ Այն տեխնիկական հագեցվածություն չունի մինչև 6 ժամվա վաղօրոքությամբ օպերատիվ կանխատեսում իրականացնելու համար, ինչը կարևոր է լուրջ վտանգների, այն է՝ կարկտահարության, բուռն վարարումների, ուժեղ քամիների դեպքում: Այն չի իրականացնում որևէ հիդրոլոգիական կամ հիդրավլիկ մոդել, որոնք անհրաժեշտ են ջրամբարների և ոռոգման համակարգերի ավելի լավ շահագործման և հեղեղների մեղմացման համար։ Չափազանց սահմանափակ են սեզոնային դիտարկումներ և կլիմայական կանխատեսումներ իրականացնելու Հայպետհիդրոմետի կարողությունները: Դոնորների և Համաշխարհային օդերևութաբանական կազմակերպության (ՀՕԿ) կողմից Հայպետհիդրոմետում կատարվող առանձին և սահմանափակ թվով ներդրումները թույլ են տվել հիմնական մեխանիկական գործիքների շարունակական շահագործումը, որոնք մեծ թվով մարդկային ռեսուրսներ են պահանջում և ծախսատար են: Արդյունքում, Հայպետհիդրոմետի բիզնես մոդելը, որը հիմնվում է ձեռքով իրականացվող/ մեխանիկական դիտարկումների և հնացած տեխնոլոգիաների վրա, դարձել է անկայուն։ Առկա բյուջեի մեծ մասը հարկադրված ուղղվում է ավանդական, մեխանիկական գործառնությունների իրականացմանը: Մինևնույն ժամանակ, կանխատեսողների քանակը չափազանց փոքր է օպերացիոն, անընդհատ՝ օրը 24 ժամ, շաբաթը 7 օր կանխատեսման ծառայություններ մատուցելու, փորձարկելու և կանխատեսումների նոր մոդելներ ներդնելու, ինչպես նաև նոր արդյունքներ մշակելու համար: Ներկայումս, Հայպետհիդրոմետը միջոցներ չունի նոր տեխնոլոգիաներ և ծրագրային ապահովում ձեռք բերելու և այդ տեխնոլոգիաների կիրառումը սովորելու համար, ինչպիսիք են եղանակային կանխատեսումների արտացոլումը/վիզուալիզացիան կամ եղանակային և հիդրոլոգիական նոր ավտոմատ կառավարման կայանների ձեռք բերումը, որոնք կկրճատեն աշխատակազմի վրա կատարվող ծախսերը: Գծապատկեր 27․ Հայտեպհիդրոմետի կազմակերպչական կառուցվածքը 4․2 Միջազգային հարաբերություններ և համագործակցություն Հայպետհիդրոմետն աշխատում է միջազգային համագործակցության և գործընկերության ներկայիս կապերն ուժեղացնելու, ինչպես նաև կլիմայի, օդերևութաբանության և հիդրոլոգիայի ոլորտում գործընկերային նոր հարաբերություններ ձևավորելու ուղղությամբ: ՀՕԿ-ի ծրագրերի շրջանակներում Հայպետհիդրոմետը ներգրավված է Կլիմայի համաշխարհային ծրագրում (WCP), այդ թվում նաև «Կլիմայի տեղեկատվության և կանխատեսման ծառայություններում», «Համաշխարհային կլիմայական ուսումնասիրությունների» ծրագրում, Կլիմայի դիտարկումների գլոբալ համակարգում, Աղետների ռիսկի նվազեցման, հիդրոլոգիայի և ջրային պաշարների, տեխնիկական համագործակցության, կրթական և վերապատրաստման և մի շարք այլ ծրագրերում: «Կլիմայի համաշխարհային ծրագրի» (WCP) շրջանակներում Ծառայությունն աջակցում է հրապարակումների և տեղեկագրերի մշակման աշխատանքներին, տրամադրելով Հայաստանի տարածաշրջանում կլիմայական պայմանների վերաբերյալ ընդհանուր պատկերը նախորդ տարվա համար, դիտարկված եղանակային կատակլիզմները և կլիմայական երևույթները: 2009թ. սկսած Հայպետհիդրոմետն ընդգրկված է ՀՕԿ-ի VI-րդ Տարածաշրջանային Ասոցիացիայի (RAVI) Տարածաշրջանային կլիմայական կենտրոնների ցանցի (RCC) Կլիմայի մոնիտորինգի հանգույցում: Ցանցը կազմված է կլիմայական տվյալների, կլիմայական մոնիթորինգի և կլիմայական կանխատեսումների բաժիններից: Հայպետհիդրոմետը ամսական, սեզոնային ու տարեկան մշտադիտարկման արդյունքներ է տրամադրում քարտեզների տեսքով (այն է՝ ջերմաստիճանի և տեղումների անոմալիաներ), և տեքստային նկարագրական տվյալներ՝ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի համար: Մի շարք օդերևութաբանական կայաններ ներառված են տարածաշրջանային և գլոբալ ցանցերում: Նրանք կանոնավոր կերպով դիտարկվող տվյալներ են տրամադրում Կլիմայական դիտարկումների գլոբալ համակարգին (GCOS), Մթնոլորտի վերին շերտերի ուսումնասիրության գլոբալ ցանցին (GUAN), GCOS-ի Գլոբալ գետնամերձ ցանցին (GSN), Գլոբալ օզոնային դիտարկումների ցանցին (GAW): Հայպետհիդրոմետն օժանդակում է նաև Համաշխարհային Կլիմայի հետազոտության ծրագրի (WCRP) գլոբալ տեղումների կլիմատալոգիայի ծրագրին (GPCP) և Կլիմայի գնահատման և տվյալների եվրոպական խմբի ծրագրին (ECA&D): ԱՊՀ հիդրոօդերևութաբանության միջպետական խորհրդի (ICH) շրջանակներում Հայպետհիդրոմետը Հյուսիսային եվրասիական կլիմայական կենտրոնի (NEACC) հետ մասնակցում է երկարաժամկետ կանխատեսումների, կլիմայի փոփոխականության և կլիմայի փոխման համատեղ հետազոտություններին: Հայպետհիդրոմետը մասնակցել է ՄԱԶԾ-ի կողմից նախաձեռնվող կլիմային վերաբերող մի շարք ծրագրերում։ Ներկայումս իրականացվող մի շարք այլ ծրագրերը նախաձեռնվել և ֆինանսավորվել են ԵՄ-ի, ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID), ՊԳԿ-ի և նաև ՀԲ-ի կողմից (տե՛ս Աղյուսակ 17): Հիդրոմետը ներգրավվել է նաև հիդրոլոգիայի ոլորտի մի շարք տարածաշրջանային ծրագրերում, այն է՝ Եվրամիության «Միջազգային գետավազանների շրջակա միջավայրի պահպանություն», Եվրամիության «Քուռի գետավազանի անդրսահմանային կառավարում - III-րդ փուլ», ԱՄՆ ՄԶԳ «Մաքուր էներգիա և ջուր», ՄԱԶԾ/ԳԷՖ «Քուռ-Արաքս գետավազանի անդրսահմանային դեգրադացիայի կրճատում» ծրագրերին։ Բոլոր այս միջոցառումները, չնայած վերջիններիս օգտակարությանը, փոքրամասշտաբ են, ուղղված են Հայպետհիդրոմետի համակարգի առանձին տարրերին և հավանաբար չեն կարող հանգեցնել Հայպետհիդրոմետի համապարփակ արդիականացմանը կամ վերջինիս ծառայությունների լուրջ բարելավմանը: Տարի Ծրագիր 2011թ. ԵԽ, ՊԳԿ-ի ֆինանսավորմամբ ծրագիր Բյուջե՝ Եվրո 63,520 3 ագրոօդերևութաբանական ավտոմատ կառավարման կայաններ 7 ագրոհամակարգեր՝ հողի խոնավությունը չափելու համար 3 IMETOS եղանակի և 7 հողի խոնավության և ջերմաստիճանը չափող ավտոմատ կայաններ 2012թ. ՀՕԿ և Գլոբալ կլիմայի դիտարկումների քարտուղարություն (GCOS) Բյուջե՝ 32,0 մլն ՀՀ դրամ METEOMODEM SR10 համակարգ (500 M10 ռադիոզոնդ և օդապարիկեր) 2014թ. ՄԱԶԾ/UNDP երևանյան գրասենյակ HydroStatCalc ծրագրային ապահովման (software) փաթեթ (տեղադրում և վերապատրաստում) Ծրագրային ապահովումը մշակել է ՌԴ հիդրոլոգիական պետական ինստիտուտը 2015թ. ՄԱԿ-ի ֆինանսավորմամբ «Գյուղական շրջաններում կլիմայի փոփոխության մեղմացումը տեղական զարգացման պլանավորման բարելավման միջոցով» Բյուջե՝ 17,129 Եվրո, (ԱՄՆ$20,933) 2 “NESA” օդերևութաբանական ավտոմատ կայան Այս կայանները տեղադրվել են Տավուշի մարզի Պտղավան գյուղում և Վայոց Ձորի մարզի Աղավնաձոր գյուղերում 2016թ. Եվրամիության «Միջազգային գետավազանների շրջակա միջավայրի պահպանություն» Բյուջե՝ 15,000 Եվրո, (ԱՄՆ$18,331) Կառուցվել է հիդրոլոգիական կամուրջ և Seba plus 15 (Գերմանիա) ռադար տեղադրվել Ախուրիկ դիտակետում ՝ ջրային հորիզոնը չափելու նպատակով Փոխարինվել են Ախուրյան-Պաղակն հիդրոլոգիական դիտակետի մալուխները Աղյուսակ 17. 2011-2016թթ-ի ընթացքում Հայպետհիդրոմետին տրամադրված տեխնիկական աջակցությունը 5․ Հայպետհիդրոմետ ծառայության ենթակառուցվածք 5.1 Դիտարկման համակարգ Օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական դիտարկումները հանդիսանում են եղանակային պայմանների և հեղեղումների վերաբերյալ պատշաճ վաղօրոքությամբ, բարձրորակ կանխատեսումներ իրականացնելու, ինչպես նաև ջրային ռեսուրսների կառավարման և հեղեղումների/ երաշտի կանխատեսման համար բազային տվյալներ տրամադրելու առաջին քայլը (Նկար 18): Իրենց նպատակից ելնելով՝ կայանները գրանցում են ջերմաստիճանը, մթնոլորտային տեղումները, ճնշումը, խոնավությունը, գոլորշիացումը, քամու արագությունը, արեգակնային ճառագայթումը, հողի խոնավությունը, ձյան ծածկույթի բարձրությունը և խտությունը, հիդրոլոգիական ռեժիմի չափորոշիչները (այն է՝ ջրի մակարդակ, արտահոսք և ջրամբարների լցվածություն): Նկար 18. Սթիվենսոնի օդերևութաբանական խցիկը դիտակայանում 5․1․1 Գետնամերձ օդերևութաբանական դիտարկումների ցանց Գետնամերձ օդերևութաբանական դիտացանցը բաղկացած է 47 կայաններից, որոնք օդերևութաբանական և կլիմայական տվյալներ են հավաքագրում։ Դրանցից 10-ը ավտոմատ են, 3-ը մասնագիտացած են, իսկ 20-ը տվյալներ են տրամադրում համաշխարհային փոխանակության համար: Ցանցը ներառում է 6 բարձր լեռնային, դժվարամատչելի (հեռահար) կայան: Այդ կայաններից մեկը՝ Արագածի կայանը, գտնվում է ծովի մակերևույթից 3229մ բարձրության վրա, ստեղծվել է 1929թ․ և հանդիսանում է նման բարձրության վրա տեղակայված Կովկասյան տարածաշրջանի միակ կայանը։ Այն ունի տեղումների, ջերմաստիճանի և այլնի վերաբերյալ տվյալների երկար ժամանակային շարք։ Ուստի, այն կարևոր դեր ունի տարածաշրջանային կլիմայի տարբերության և փոփոխության ուսումնասիրության գործում։ 2008թ․ այն ներառվել է GCOS գետնամերձ ցանցում (GSN) և այդ ժամանակից ի վեր պատմական տվյալներ և ամսական կտրվածքով թարմացված տվյալներ է հաղորդում ցանցին (տե՛ս Նկար 19 և Նկար 20): Ուղղահայաց գոտիների մեծ մասը լավ է ներկայացված կայաններում, իսկ կայանների թիվը համամասնորեն տեղաբաշխված է յուրաքանչյուր գոտու մակերեսը հաշվի առնելով։ Այնուամենայնիվ, կայանների ուղղահայաց բաշխվածության առումով կան թերություններ, քանի որ ծովի մակերևույթից 2500-3000մ բաձրության վրա գտնվող և ողջ տարածքի 13%-ը զբաղեցնող գոտու նման բարձրություններում կուտակված ձնածածկույթով է պայմանավորվում ջրամբարների ջրալցվածությունը գարնան ընթացքում, որը սակայն որևէ կայանի կողմից չի ներկայացվում: Ուստի չափազանց կարևոր է այս բացը լրացնել այս բարձրությունների վրա նախկինում շահագործվող կայանները վերաբացելու միջոցով։ Մինչև 1935թ․ չափումներն իրականացվում էին օրական երկու անգամ։ 1936- 1965թթ․ ժամանակահատվածում հաճախականությունն ավելացավ մինչև 4 անգամ, իսկ 1966թ․ ի վեր բոլոր կայաններում օդերևութաբանական դիտարկումներ իրականացվել են օրական 8 անգամ: Բացի այդ, 40 կայանում մոնիթորինգի է ենթարկվում մոտավորապես 30 մշակաբույսերի աճը, մարգագետինների և արոտավայրերի ագրոօդերևութաբանական պայմանները, տրամադրվում են նաև ագրոօդերևութաբանական չափորոշիչները, այդ թվում և հողի խոնավության վերաբերյալ։ Պարզ չէ, թե արդյո՞ք ֆերմերները կանոնավոր կերպով կիրառում այս տեղեկատվությունը թե՞ ո՛չ: Գյուղատնտեսության նախարարության հետազոտական և ակադեմիական մարմիններն այս տեղեկատվությունը հիմնականում կիրառում են մշակաբույսերի աճի պայմանների մոնիթորինգի համար: Հիմնական շոգեգոլորշիացման/էվապոտրանսպիրացիոն չափումներն իրականացվում են 5 կայանում: Նկար 19․ Հայպետհիդրոմետ համակարգը Զվարթնոց օդանավակայանում Նկար 20. Զվարթնոց օդանավակայանում ձեռքով կատարվող դիտարկումների գրանցում Ծովի մակերևույթից 1134 մ բարձրության վրա գտնվող Երևանի աերոլոգիական կայանը ստեղծվել է 1973թ.: Կայանում իրականացվում են աերոլոգիական, օդերևութաբանական և ճառագայթային դիտարկումներ: Այն միակ գործող աերոլոգիական կայանն է Կովկասյան տարածաշրջանում: Կայանն ընդգրկված է Տարածաշրջանային հիմնական սինոպտիկ ցանցի (RBSN) և Գլոբալ կլիմայական դիտարկումների համակարգի (GCOS) մեջ։ Օզոնային շերտը մոնիթորինգի է ենթարկվում երկու կայանում՝ («Ամբերդ» դժվարամատչելի և Երևանի «Արաբկիր» օդերևութաբանական կայաններում): «Ամբերդ» օդերևութաբանական կայանից ստացված դիտանյութերի արդյունքները սահմանված կարգով մշակվում և ուղարկվում են ՀՕԿ-ի Օզոնային և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման տվյալների համաշխարհային կենտրոն (WOUDC): Այս չափումները տարածաշրջանային նշանակություն ունեն, քանի որ դրանք Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում օզոնի շերտի միակ չափումներն են: Ուստի, չնայած թերֆինանսավորմանը, Հայպետհիդրոմետը կարևոր տեղեկատվություն է տրամադրում ողջ տարածաշրջանի համար։ Նկար 21․ Աերոլոգիական կայան, Երևան Դիտարկումները կոդավորված ձևաչափից փոխակերպվում են տեքստային տարբերակի և 10 օրը մեկ անգամ անվճար տրամադրվում Գյուղատնտեսության նախարարությանը, իսկ Ազգային վիճակագրական ծառայությանը՝ եռամսյակային կտրվածքով։ Վերջին 100 տարիների ընթացքում 4 օդերևութաբանական կայան է գործել, որոնք ունեն երկար ժամանակային շարքեր: 1990-ականների սկզբից ֆինանսավորման սղության պատճառով կանոնավոր ջանքեր չեն գործադրվել Հայպետհիդրոմետի գործիքակազմը և տեխնոլոգիաներն արդիականացնելու ուղղությամբ: Կուտակված թերֆինանսավորումը հանգեցրել է ավանդական դիտացանցերի դեգրադացմանը, հնացած և անարդյունավետ տեխնոլոգիաների գերակշռությանը, ժամանակակից գործիքների և ՏՀՏ-ի բացակայությանը (Նկար 6): Օրինակ՝ բոլոր 47 կայաններում աշխատում են 40 տարի առաջ տեղադրված անեմոմետրեր։ Հարցականի տակ է դիտարկումների որակը (ուղղություն և արագություն)։ Առնվազն 40 անեմոմետր փոխարինման կարիք ունեն: Նախատեսվում է սկսել էլեկտրոնային ջերմաչափերի և բարոմետրերի կիրառումը, որոնք տվյալների գրանցող տվիչներ ունեն, քանի որ սնդիկով աշխատող ջերմաչափերը և բարոմետրերը 2018թ․ հետո գործածությունից դուրս կգան՝ սնդիկի օգտագործման համար ընդհանուր արգելքի պատճառով։ Յուրաքանչյուր կայանի համար մեկական ջերմաչափի և բարոմետրի լրակազմ է անհրաժեշտ: «Հիդրոօդերևութաբանության և էկոլոգիայի գիտական կենտրոնի» հետ ծրագիր է քննարկվում, որպեսզի վերջինս դիտակայանների գնահատում իրականացնի: Գնահատումը կօգնի որոշել, թե արդյոք հնարավոր է փակել որոշ կայաններ, ինչպես նաև բացել ուրիշները: Այս գնահատման իրականացման համար ուղղորդում և խորհրդատվություն է անհրաժեշտ: Նկար ․22 Գոլորշիացման տարա Սևանա լճի դիտակայանում 5․1․2 Գետնամերձ հիդրոլոգիական դիտացանց Հայպետհիդրոմետի հիդրոլոգիական աշխատանքները ներառում են դեպի Սևանա լիճ հոսող և Սևանա լճից դուրս եկող հոսքերի, մեծ ջրամբարներ հոսող ջրային հոսքերի և գետավազանային հիդրոլոգիական կայանների 95 դիտակետերի (այդ թվում չորս լճային և 5 ջրամբարային) մոնիթորինգը և օրական երկու անգամ ջրի մակարդակի, ջրի ջերմաստիճանի և սառցային երևույթների (առկայության դեպքում) մոնիթորինգը: Ջրի հոսքի արագության չափիչ սարքերի միջոցով ջրի ելքի չափումները բոլոր ջրաչափական դիտակետերում թույլ են տալիս կանոնավոր կերպով թարմացնել ջրի մակարդակի և ելքի կախվածության կորերը և ըստ դիտարկված մակարդակի գնահատել ջրի օրական ելքը: Մոտ 60 դիտակետերից օրական կտրվածքով օպերատիվ տվյալներ են ներկայացվում, մինչդեռ մյուսները (ոչ օպերատիվ դիտակետեր) միայն ամսական ամփոփագրերն են ուղարկում Հայպետհիդրոմետ։ Միայն 18 ջրաչափական դիտակետեր են զինված ավտոմատ ջրի մակարդակաչափերով: Դրանցից միայն երեքն են (Ախուրյան-Ախուրիկ, Աթարբեկյան ՀԷԿ ջրանցք – Գեղամավան, Արփա-Սևան թունել-Ծովինար թունել) նորմալ վիճակում գտնվում: Մյուս բոլոր ժապավենային գրանցող սարքերը պետք է վերանորոգվեն կամ փոխարինվեն: Ջրաչափական դիտակետերի մեծ մասում աշխատակիցները ձեռքով են չափում ջրի մակարդակն այնտեղ տեղադրված չափաձողի միջոցով (Նկար 23): ՀՀ գետերի լեռնային բնույթի պատճառով դիտակետերում հոսքերի փոփոխությունը պահանջում է ջրի մակարդակի և ելքի կախվածության կորերի հաճախակի վերահսկում։ Ջրի ելքը հաշվարկվում է «արագություն-մակերես» մեթոդով, իսկ ջրի հոսքի արագության որոշման համար կիրառվում են 86 ջրաչափական պտուտաններ: Ջրի հոսքի այս չափիչ սարքերից 75-ը (սովետական տեսակի GR-21M և GR-55 ) 35 տարուց հին են: Այս հոսքաչափերի ինտենսիվ օգտագործման և դրանց չափաբերման հետ կապված խնդիրների պատճառով, անհրաժեշտ է փոխարինել այս սարքավորումները: 34 դիտակետ հագեցված են ճոպանային անցումներով, իսկ 25-ում՝ հիդրոմետրիկ կամրջակներով, որոնք հիմնականում կառուցվել են 1960-1970թթ․ ընթացքում և գտնվում են մաշված վիճակում։ Նկար 23․Դիտարկում Հրազդանի հիդրոլոգիական կայանում Դրանցից մի քանիսն այժմ վտանգավոր վիճակում են և հիմնանորոգման կամ փոխարինման կարիք ունեն։ Վերջին տասնամյակում միայն դրանցից երկուսն են ամբողջությամբ վերանորոգվել/փոխարինվել ԵՄ-ի «Եվրոպական հետազոտական ենթակառւոցվածքի կոնսորցիում» ծրագրի (ERIB) շրջանակներում: Բոլոր դիտակետերում ջրի և օդի ջերմաստիճանը չափվում է օրական երկու անգամ (Գծապատկեր 10)։ Ներկայումս օգտագործվում են «ТМ-10» տեսակի 70 սնդիկային ջերմաչափեր և «ТМ-8» տեսակի 52 սնդիկային ջերմաչափեր, որոնք սակայն նախատեսված չեն ջրի ջերմաստիճանը չափելու համար և չունեն մետաղական տուփ և կափարիչ: Արդյունքում դիտակետերում չափվող ջրի ջերմաստիճանի տվյալները հարցականի տակ են։ Մոնիթորինգային ցանցը պետք է հագեցվի ջրի և օդի նոր սպիրտային ջերմաչափերով: Սևանա լճի հիդրոօդերևութաբանական դիտարանը ստեղծվել է 1955թ-ին՝ ծովի մակերևույթից 1917մ բարձրության վրա, որը Տարածաշրջանային կլիմայական բազային ցանցի (RBCN) և Տարածաշրջանային բազային սինոպտիկ ցանցի (RBSN) մաս է կազմում: Ի լրումն հիդրոլոգիական դիտարկումներին, Կայանն իրականացնում է ագրոօդերևութաբանական, օդերևութաբանական և արեգակնային ճառագայթման դիտարկումներ: Հայպետհիդրոմետը անեմոմետրով նավակ և չորս ջրաչափական սարք է ձեռք բերել 10 տարի առաջ, Սևանա լճի մոնիթորինգի համար, որը մինչ օրս աշխատում է: Գծապատկեր 28․Հայպետհիդրոմետի հիդրոլոգիական ցանցը 5․1․3 Հեռահար զոնդավորման ցանց Հայաստանն ունի երեք (հնացած) օդերևութաբանական ռադար, որոնք պատկերներ են տրամադրում Հիդրոմետին։ Դրանցից մեկը ավիացիայի համար է, իսկ երկուսը՝ հակակարկտային նշանակության։ Ռադարը ժամանակակից գյուղատնտեսության, տրանսպորտի և ջրերի կառավարման կենսական բաղադրիչներից է: Հայպետհիդրոմետն առաջարկել, իսկ օգտագործողների համայնքը սատարել է եղանակային նոր ռադար ունենալու հարցին (Համաշխարհային Բանկի պոտենցիալ ծրագրի շրջանակներում): Սակայն սա կառավարության համար առաջնահերթություն չէ։ Ներկայիս ֆիսկալ սահմանափակումների պայմաններում ռադարի արժեքը, շահագործումն ու պահպանումն իրենցից լուրջ մարտահրավեր են ներկայացնում (Նկար 24)։ Արբանյակային պատկերները ներկայումս ձեռք են բերվում երկու աղբյուրից՝ EUMETSAT-ից՝ EUMETCast-EUMETSAT-ի տվյալների բաշխման համակարգի միջոցով – DAWBEE կայանի Արևմտյան Բալկանների, արևելաեվրոպական և կովկասյան երկրների համար տվյալների հասանելիության և SRC of Space Hydrometeorology PLANETA-ից: Սակայն վերապատրաստում է անհրաժեշտ այս պատկերներն ավելի լավ օգտագործելու նպատակով: Նկար 24. Զվարթնոց օդանավակայանում օդերևութաբանական ռադարի մոնիտոր 5․1․4 Հեռահաղորդակցության համակարգ՝ տվյալների հավաքագրման համակարգ, տվյալների փոխանակման և բաշխման համակարգ, տվյալների կառավարման, արխիվացման, հաղորդման և որակի համակարգ) Հայպետհիդրոմետի հեռահաղորդակցության համակարգը, Գլոբալ տեղեկատվական սպասարկման կենտրոնների էլ-հարթակների միջոցով, տվյալներ է հավաքագրում, մշակում և բաշխում 47 կայաններից, արբանյակներից , Սևանա լճի կայանից, Արփա-Սևան թունելի միջոցով ջրի ներհոսքի և արտահոսքի, օզոնային չափումների և 90 կանխատեսումային քարտեզներից։ Ներկայիս հեռահաղորդակցության համակարգը ձեռք է բերվել ՀՕԿ-ի կամավոր համագործակցության ծրագրի միջոցով: Նոր սարքավորումներ և թարմացումներ են անհրաժեշտ տվյալների վիզուալիզացիայի հետ կապված այս խնդիրը լուծելու համար (չկա վիզուալիզացիայի ծրագրային ապահովում): Ավելին, այս բաժնի 17 աշխատակցի տեխնիկական գիտելիքների մակարդակն անհրաժեշտ է բարձրացնել, իսկ 2018թ․ կարելի է ակնկալել աշխատակիցների մի փոքր կրճատում: Հայպետհիդրոմետը սինոպտիկից չի անցել BUFR կոդի, որը պայմանավորված է ECMWF-ից կոդավորման/ ապակոդավորման ծրագրային ապահովման հետ կապված խնդիրներով: Այնուամենայնիվ, այս խնդիրը լուծելու նպատակով տվյալները սինոպտիկ կոդով ուղարկվում են Մոսկվայում գտնվող Ռուսհիդրոմետին, որտեղ դրանք փոխակերպում են BUFR կոդի և ետ ուղարկում Երևան: Եղանակի և կլիմայի վերաբերյալ տվյալները հավաքագրվում են VPN-3G/GPRS բջջային և հեռախոսային կապի, արբանյակային կապի և ռադիո կապի միջոցով: Տվյալները փոխանակվում և բաշխվում են համացանցի, WEB սերվեր RTH Moscow-ի, էլ. փոստի և ֆիքսված հեռախոսակապի միջոցով: 16 հիդրոօդերևութաբանական կայաններից տվյալները փոխանակվում են ԱՊՀ ԱՀԾ-ների միջև, հիդրոօդերևութաբանության միջպետական խորհրդի շրջանակներում: Հայպետհիդրոմետը տվյալներ է տրամադրում 32 օդերևութաբանական կայաններից Հայպետհիդրոմետի և Ռուսհիդրոմետի միջև հիդրոօդերևութաբանական կանխատեսումների ոլորտում համագործակցության ծրագրի շրջանակներում: Հայպետհիդրոմետը օժանդակում է նաև Եղանակային տեղեկատվության համաշխարհային ծառայությանը (WWIS) (ՀՕԿ-ի կայք-էջը NMHS-ներից լիազորված կանխատեսումներ է տրամադրում)։ Այն կանխատեսումներ է տրամադրում Երևանի, Սևանի, Կապանի և Վանաձորի համար 5-օրվա կտրվածքով: Հայպետհիդրոմետը մասնակցում է ՀՕԿ-ի տեղեկատվական համակարգին (WIS): Համակարգը կազմված է Գլոբալ տեղեկատվական սպասարկման կենտրոններից, որոնք շահագործվում են ՀՕԿ-ի անդամ պետությունների կողմից և հանդիսանում են WIS ենթակառուցվածքի խոշոր բաղադրիչը: Նրանց առաջնային դերը հանդիսանում է WIS կենտրոններից տեղեկատվության հավաքագրումը և տարածումը WIS կենտրոններին, ինչպես նաև գլոբալ ՀՕԿ համայնքին: WIS իրականացման պլանի համաձայն՝ Հայպետհիդրոմետի կողմից Մոսկվան նշանակվել է որպես գլխավոր կենտրոն, իսկ Թուլուզը՝ որպես երկրորդական կենտրոն: Հայպետհիդրոմետի Հիդրոլոգիական բաժնում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառումը թերզարգացած է, իսկ տվյալների բազա՝ գոյություն չունի: Տվյալները ստուգվում են և 2002թ․ ի վեր թվայնացվում և պահվում են Excel ֆայլերում: Մնացած տարիների (1938-2001թթ.) համար ամենօրյա կտրվածքով տվյալները հասանելի են միայն թղթային տարբերակով: Ամսական տվյալները (նվազագույն, միջին, առավելագույն) 1938թ․ ի վեր թվայնացվել և պահվում են Excel ձևաչափով: Թվայնացված տվյալների համար հիդրոլոգիական տվյալների կառավարման համակարգ գոյություն չունի։ Երկու ավտոմատ հիդրոլոգիական դիտակետեր տվյալներ են հաղորդում Հայպետհիդրոմետին արբանյակային կապի միջոցով, որտեղ տվյալները ստացվում են գաղտնաբառով պաշտպանված կայք-էջի միջոցով։ Երկու այլ անդրսահմանային նշանակություն ունեցող ավտոմատ հիդրոլոգիական դիտակետեր (Սուրմալու/Արաքս գետի կայանը) և (Այրում/Դեբեդ գետի կայանը), կարող են GSM տվյալների փոխանակում իրականացել։ Հիդրոօդերևոթաբանական տվյալները Գլոբալ հեռահաղորդակցության համակարգի միջոցով փոխանակվում են հետևյալ կերպ. - Սինոպտիկական/SYNOP տվյալներ 3 կայաններից՝ Ամասիա, Սևան, Երևան - Կլիմայական տվյալներ 4 կայաններից՝ Ամասիա, Արագած, Սևան, Երևան Արաբկիր, և - Աերոլոգիական տվյալներ՝ 1 կայանից՝ Երևան - Ճառագայթման տվյալներ 1 կայանից՝ Երևան, Արաբկիր - Օզոնային տվյալներ 1 կայանից՝ Ամբերդ Կայանների մոտավորապես 35%-ը 70 տարվա կամ ավելի երկար վաղեմությամբ դիտարկումներ ունի, 10%-ը՝ 80 կամ ավելի տարվա, իսկ 4 կայաններ ունեն 100 տարվա կամ ավելի հին տվյալներ: Մինչ 1992թ․ հավաքագրված տեղեկատվությունը փոխանցվել է ՌԴ-ին՝ որակի վերահսկման և պահպանման նպատակով: 1997թ․ ՀՕԿ- ի և Մետեո-Ֆրանսի աջակցությամբ, օդերևութաբանական տվյալները վերադարձվել են ՀՀ-ին և ի լրումն դրան CLICOM ծրագրային ապահովում է տրամադրվել: Թղթային տարբերակով պահպանվող տվյալների 45%-ը օդերևութաբանական է, 26%-ը՝ հիդրոլոգիական, 7%-ը՝ ագրոօդերևութաբանական, 4%-ը՝ աերոլոգիական, իսկ 17%-ը այլ տեսակի տեղեկատվություն: Չնայած տեղեկատվական բազայի 80%-ը թվայնացվել է, սակայն դրա 35%-ը ստուգման կարիք ունի: Տվյալների թվայնացման գործընթացը դեռևս շարունակվում է: Տվյալների մոտ 30%-ը 60 տարին գերազանցող ժամանակային շարք ունի, 10%-ը՝ 80 տարուց ավելի, իսկ 4 կայաններում ժամանակային շարքը 100 տարուց ավելի հին է: 2009թ․ ներդրվեց CliWare ծրագրային նոր ապահովումը, որը մի շարք առավելություններ ունի։ Այն աշխատում է առցանց ռեժիմում, օգտագործում է բաց կոդեր, կառավարում է մետատվյալները (կայանների պատմությունը), հավաքագրում և արխիվացնում է կայաններից վերցված իրական ռեժիմում գրանցված տվյալները, իրականացնում է տվյալների որակի վերահսկողություն, հաշվարկում է կլիմայական մի շարք ինդեքսներ և արխիվացնում՝ անսահմանափակ քանակով տվյալներ: Այնուամենայնիվ, CliWare ծրագրային ապահովումը սպառողների տեսանկյունից հարմար և ուժեղ չէ, իսկ Հիդրոմետի կարծիքով այն կարող է ենթարկվել ծրագրային ապահովման կոռուպցիայի և սխալներ ունենալ։ Բոլոր օդերևութաբանական կայաններից ստացվող սինոպտիկ և օրական տվյալները պահվում են հիմնապահեստում: Տվյալների որակի վերահսկումը իրական ժամանակում չի արվում, այլ ձեռքով է իրականացվում՝ հիմնապահեստից տվյալները փոխանցելուց հետո, ուստի այն շարունակում է զգալի մեծ սխալանք ունենալ (պայմանավորված CLICOM-ում որակի վերահսկման վատ համակարգով)։ Օդերևութաբանական հիմնապահեստը պարունակում է մետատվյալներ, սինոպտիկ տվյալներ, օրական կտրվածքով տվյալներ, արևափայլի տևողության, ձյան և այլ վտանգավոր հիդրոօդերևութաբանական երևույթների մասին տվյալներ: Ահրաժեշտ է, որպեսզի տվյալների կառավարման կենտրոնը ավելի ժամանակակից և լավ զարգացած ծրագրային ապահովում (օրինակ՝ French CLISYS-ը, որի մոտավոր արժեքը կազմում է €280,000/ԱՄՆ$343,355.6), ինչպես նաև նոր համակարգիչներ ունենա: Համակարգիչների մեծ մասը թույլ և հին են: Հայպետհիդրոմետում աշխատանքներ են տարվում բոլոր կայաններից օդերևութաբանական տվյալների հավաքագրման, որակի վերահսկման և դրանք օգտագործողներին հաղորդելու համար ավտոմատացված համակարգ ստեղծելու ուղղությամբ (WIS կենտրոններ, կանխատեսողներ, կլիմատոլոգներ և հիդրոլոգներ) և հուսանք, որ մինչ 2018թ․ տարեվերջը դա կավարտվի: Ոլորտում կարողությունների զարգացման շրջանակներում ծրագրային ապահովում մշակելու համար ուղղորդում է պահանջվում։ 6․ Մոդելավորման և կանխատեսման համակարգեր, այդ թվում նաև ստուգում 6․1 Կարճաժամկետ եղանակային կանխատեսումներ Կարճաժամկետ եղանակային կանխատեսումները տրամադրվում են 5 օրվա վաղօրոքությամբ, իսկ կանխատեսումների նվազագույն ժամանակահատվածը 24 ժամ է: Դրանք տրամադրվում են օրական մեկ անգամ, սակայն պահանջվելու դեպքում թարմացվում են: ECMWF-ի, Օդերևութաբանական գրասենյակի (ՄԹ), Météo-France (Ֆրանսիա), Weather Central (Գերմանիա), GFS (ԱՄՆ) և «Ռուսհիդրոմետ» (ՌԴ) միջնաժամկետ կանխատեսման գլոբալ մոդելները ձեռք են բերվում համացանցի միջոցով և օգտագործվում են կանխատեսումների համար: DWD (Գերմանիա) մոդելը (COSMO) տրամադրվել է Հայպետհիդրոմետին, սակայն դրա համար սերվեր է անհրաժեշտ, որը Հայպետհիդրոմետը չունի: Հայպետհիդրոմետը նաև փորձարկում է 3կմ քայլով WRF մոդելը՝ հետազոտական ռեժիմում: Տեղեկատվական բազան հասանելի է բոլոր կանխատեսողներին՝ Excel ձևաչափով: Հայպետհիդրոմետը 2007թ․ ի վեր ECMWF-ում ՀՕԿ հաշիվ ունի՝ ՀՕԿ անդամների համար ECMWF արդյունքները ստանալու համար, իսկ 10 կայանների համար՝ ECMWF-ից EPS grams/(Բազմամոդելային անսամբլների կանխատեսումային համակարգերի գրաֆիկ կամ դիագրամ): Ներկայումս EPS grams-ներն օգտագործվում են միայն 5 կայանի համար, սակայն պլաններ կան ևս հինգը ավելացնելու ուղղությամբ։ Ամեն օր քննարկումներ են իրականացվում կանխատեսողների շրջանում և որոշումներ են ընդունվում տվյալ օրվա համար EPS որակի շուրջ: Հայպետհիդրոմետում ՀՀ տարածքի համար որևէ գծապատկեր չի մշակվում: Երկրից տվյալներն օգտագործելու միակ ճանապարհը այդ տվյալները գլոբալ մոդելներում ներառելն է, սակայն դրանք ո՛չ հստակեցված են, և ո՛չ էլ վերլուծված: Աերոլոգիական գծապատկերները (850, 700, 500 և 300 միլիբար) ստացվում են «Ռուսհիդրոմետից», օրական երկու անգամ։ Օրական մեկ գծապատկեր արտացոլում է Հայաստանի աերոլոգիական տվյալները: Վիզուալիզացիայի ծրագրային ապահովման բացակայությունը նշանակում է, որ ներկայումս կանխատեսողները պետք է ձեռքով և վիզուալ կերպով համեմատեն քարտեզները: Հիդրոօդերևութաբանական խոցելիությունը գնահատվում է դիտարկվող քամու և էքստրեմալ տեղումների և էքստրեմալ ջերմաստիճանի հիման վրա և պատրաստվում են խոցելիության քարտեզներ (Նկար 25): Նկար 25․ Կանխատեսումների գրասենյակը Երևանում 6․2 Երկարաժամկետ կանխատեսումներ Երկարաժամկետ կանխատեսումները (ԵԿ) ամսական և սեզոնային կանխատեսումներ են, որոնք որոշ ոլորտներում պահանջվում են պլանավորման նկատառումներից ելնելով: Երկարաժամկետ կանխատեսումները հասանելի են մի շարք կայք-էջերում, օրինակ՝ ECMWF կայք-էջում (օգտագործում է հայկական հաշիվը), բովանդակում է EUROSIP արդյունքները, որոնք բազմամոդել սեզոնային կանխատեսումներ են, ստացվում են ECMWF, UKMO, Météo-France, NCEP և JMA-ից։ ՕՀԿ Երկարաժամկետ կանխատեսումների բազմամոդելային անսամբլեայի առաջատար կենտրոնը (LC-LRFMME), հետևյալ հասցեով՝ https://www.wmolc.org/, երկարաժամկետ կանխատեսումների համար մուտք է ապահովում 12 գլոբալ տեղեկատվական սպասարկման կենտրոնների համար: Սեզոնային դիտարկումներն օգտագործվում են ձմռան և ամռան համար կանխատեսումներ կատարելու նպատակով: Հայպետհիդրոմետը սեզոնային դիտարկումները տրամադրում է տվյալներն օգտագործողներին՝ Գլոբալ տեղեկատվության սպասարկման կենտրոնների կանխատեսումների և սեփական վիճակագրական վերլուծությունների հիման վրա: Լինելով հարավ- արևելաեվրոպական (SEECOF), Միջերկրական (MedCOF) և Նոր եվրասիական COFs (NEACOF) անդամ՝ Հայպետհիդրոմետը մասնակցում է այս ֆորումներին և աջակցում՝ տարածաշրջանային փոխհամաձայնության վրա հիմնված սեզոնային կանխատեսումների մշակմանը: Սակայն երկարաժամկետ և սեզոնային կանխատեսումների համար տեխնոլոգիաները զարգանում են: Գլոբալ կլիմայական մոդելը (ԳԿՄ) կարող է հուսալի կանխատեսումային տեղեկատվություն տրամադրել մոտավորապես 1000կմ2 մասշտաբով: Մոդելը կարող է էապես միմյանցից տարբերվող լանշաֆտներ ներառել՝ (օրինակ՝ բարձր լեռնայինից մինչև առափնյա հարթավայրեր) հեղեղումների, երաշտների կամ այլ կատակլիզմների տարբեր հավանականությամբ։ ԳԿՄ-ն կարող է կանխատեսումներ տրամադրել առ այն, թե ապագայում ինչպես կարող է երկրի կլիման փոփոխվել, իսկ այդ կանխատեսումները միջազգային համայնքի համար հիմնական տեղեկատվություն են հանդիսանում կլիմայի փոփոխության մեղմացման վերաբերյալ որոշումներ ընդունելու գործում: Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունների և հարմարեցման ռազմավարությունների համար պահանջվում է տարածաշրջանային և ազգային մակարդակ: Դինամիկ և վիճակագրական տարածաշրջանային կլիմայի դաունսքեյլինգ (RCD) տեխնիկաներն ավելի բարձր լուծաչափով կլիմայական տեղեկատվություն են տրամադրում քան ժամանակակից GCM-ները։ RCD տեխնիկաները հասանելի են, դրանց կիրառողները և միջազգային համայնքն ընդգրկուն և բազմաբնույթ է, իսկ ոլորտն աճում է: Տարածաշրջանային կլիմայական մոդելները և էմպիրիկ վիճակագրական դաունսքեյլինգ մոդելները, որոնք կիրառվում են ավելի սահմանափակ տարածքի վրա և որոնք ղեկավարվում են գլոբալ կլիմայական մոդելներով, կարող են տեղեկատվություն տրամադրել շատ ավելի փոքր մասշտաբով: Այնուամենայնիվ, Հայպետհիդրոմետը եկարաժամկետ կանխատեսումների իրականացման համար փորձառու մասնագետների պակաս և թույլ տեխնիկական կարողություններ ունի դաունսքեյլինգ մասշտաբավորում կիրառելու համար: Հայպետհիդրոմետի աշխատակազմը մասնակցել է ՀՕԿ վերապատրաստման դասընթացին, որն անցկացվել է 2014թ․ Բուսանում՝ Կորեայի Հանրապետություն, APCC-ենթասեզոնային-սեզոնային (S2S) կանխատեսման ծրագրի շրջանակներում՝ զարգացող երկրներում վտանգավոր եղանակային պայմաններին դիմակայելու նպատակով: Այնուամենայնիվ, այս վերապատրաստման դասընթացը էական ազդեցություն չունեցավ Հայպետհիդրոմետի սեզոնային կանխատեսման կարողությունների բարելավման վրա: Անհրաժեշտ է հարցին լուծում տալու համար աշխատակազմի վերապատրաստում իրականացնել Հայպետհիդրոմետում՝ դրսից փորձագետ հրավիրելու միջոցով: Անհրաժեշտ է նաև, որ Հայպետհիդրոմետը բարելավի իր համակարգչային համակարգը (այն է՝ ծրագրային ապահովում և սերվեր) կլիմայական արդյունքներ ստանալու և ուսումնասիրություններ կատարելու նպատակով: Ընդհանրապես կլիմայի վերաբերյալ տեղեկատվություն սպառողները/օգտագործողները հանդիսանում են գյուղատնտեսության, էներգետիկայի, առողջապահության և տրանսպորտի ոլորտները, ինչպես նաև ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը: 2015թ․ Կլիմայի ազգային համաժողովը Հայաստանում, որը ֆինանսավորեց Կլիմայի ծառայությունների Շվեյցարիայի գլոբալ շրջանակը, պարզ դարձրեց այն հանգամանքը, որ Հայպետհիդրոմետի ներկայիս համակարգչային համակարգը պահանջներին չի համապատասխանում (Նկար 26): Նկար 26․ Ագրոօդերևութաբանական կայան 6․3 Ագրոօդերևութաբանական կանխատեսումներ Ագրոօդերևութաբանական կանխատեսումներն իրականացվում են վաճառքի համար նախատեսված գյուղատնտեսական մշակաբույսերի (ծիրան, դեղձ և խաղող) իսկ բերքատվության կանխատեսում կատարվում է աշնանացան և գարնանացան ցորենի, կարտոֆիլի, բանջարեղենի և խոտի բերքի համար, օգտագործելով ՊԳԿ-ի մշակաբույս-բերքատվություն կանխատեսումների մեթոդները։ Հայաստանում հաճախ կրկնվող երկարաժամկետ երաշտները կապված են մթնոլորտի շրջանառության անոմալիաների հետ։ Գրեթե ամեն տարի զեկուցվում են երաշտի տևողության մասին, մասնավորապես ամռան սեզոնի ընթացքում: Սաստիկ երաշտները՝ սահմանափակ քանակով ջրային պաշարների հետ միասին, զգալի վնաս են հասցնում երկրի տնտեսությանը և մասնավորապես գյուղատնտեսությանը: ՀՀ հողերի մեծ մասը ոռոգելի է, իսկ մնացածը՝ անջրտի։ Երաշտների բացասական ազդեցությունը ոռոգելի տարածքների վրա զգալի չէ, մինչդեռ անջրտի հողերը զգալի կորուստներ են կրում: Վերջին տասնամյակների ընթացքում ՀՀ կլիմայական տաքացումն ու չորացումը հանեգեցրել են ավելի խիստ և հաճախակի երաշտների (Նկար 11): Սա հատկապես նկատելի է գյուղատնտեսական արտադրության հիմնական տարածքներում՝ Արարատյան դաշտում, Վայքում և Սյունիքում: Չորային պայմանների մոնիթորինգը և գնահատումը հանդիսանում է առաջնահերթ հարցերից մեկը, որով զբաղվում է Հայպետհիդրոմետի հիդրոօդերևութաբանության և էկոլոգիայի գիտակիրառական կենտրոնը։ Երաշտների գնահատման նպատակով օգտագործվում են երաշտի գնահատման տարբեր մեթոդաբանություններ (Նկար 28): ՊԳԿ ծրագրի իրականացման Նկար 27Ագրոօդերևութաբանական դիտարկումներ համար (2010-2013թթ․) աշխատանքային խումբ է կազմվել Հայպետհիդրոմետի, Գյուղատնտեսության նախարարության և Վիճակագրական ծառայության ներգրավմամբ, նպատակ ունենալով ուսումնասիրել բերքի վերաբերյալ երկարաժամկետ տվյալները, կիրառել ՊԳԿ-ի մշակաբույս-բերք կանխատեսման մեթոդաբանությունները և բարելավել ծառայությունների մատուցումը: Ծրագրի շրջանակներում տեղեկագրեր են մշակվել, սակայն դրանք չեն ստուգվել կամ օգտագործվել Գյուղատնտեսության նախարարության կողմից։ Ծրագրի շրջանակներում վերապատրաստում անցկացվեց և 3 ագրոօդերևութաբանական ավտոմատ կայան ստեղծվեց: Կայաններն այժմ Հայպետհիդրոմետ ցանցի մաս են կազմում: Նկար 28 Հողի խոնավչափ ագրոօդերևութաբանական կայանում 6․4 Հիդրոլոգիական կանխատեսումներ Հիդրոլոգիական կանխատեսումները հիմնվում են վիճակագրական մեթոդների վրա, որոնք բավարար չեն հիդրոլոգիական ռեժիմում հնարավոր փոփոխությունները հաշվի առնելու համար: Այս նպատակով և ամենաքիչ հավանական բազային տվյալներ օգտագործելու պարագայում, հարկ է կիրառել դետերմինիստիկ հիդրոլոգիական մոդելները: Մաթեմատիկական մոդելներ ստեղծելու համար լրացուցիչ տվյալներ են անհրաժեշտ: Մասնավորապես, ձյան մոդելավորման համար հարկ է գնահատել ձյան մեջ եղած ջրի պաշարը տարբեր վայրերում: Առկա տվյալները պետք է թվայնացվեն: Մոդելավորողներին տվյալներ տրամադրելու նպատակով պետք է տվյալների կառավարման համակարգ ներդնել պատմական դիտարկումների համար: Օրինակ՝ սա կարևոր է, քանի որ ամեն ժամվա կտրվածքով հեղեղումների վերաբերյալ թվայնացված տվյալներ ներկայումս չկան, անգամ եթե նման տվյալներ նախկինում գրանցվել են: Հիդրոլոգիական մոդելներ սահմանելու մի շարք փորձերը հաջողությամբ չեն պսակվել: 2013թ․ ի վեր Հայպետհիդրոմետը փորձարկումներ է կատարել Սև ծովյան և Մերձավոր արևելքի հանկարծահաս հեղեղումների կառավարման համակարգի (BSMEFFG համակարգ) արդյունքների միջոցով՝ հանկարծահաս հեղեղումների կանխատեսումների համար, սակայն սա դեռևս լիարժեք կերպով չի կիրառվում օպերատիվ աշխատանքներում: Տաս տարի առաջ լավ համագործակցություն է եղել Նորվեգիայի ջրային պաշարների և էներգետիայի տնօրինության հետ՝ մոդելավորման գործում վերապատրաստման իմաստով: Նորվեգական Senorge ձյան մոդելի կիրառմամբ, տեղումների և ջերմաստիճանի առկա ժամանակային շարքերի միջոցով հաշվարկվել է ձյան բարձրությունը և ձյան մեջ եղած ջրի պաշարը Հայաստանի հինգ վայրերի համար: Ձյան շերտի բարձրության չափումներն առկա են մի քանի տարվա համար, որոնք կիրառվել են ստուգումների նպատակով: Մոդելի պարամետրերը կիրառելիս դիտարկվող բոլոր վայրերի համար առկա է եղել ձյան շերտի բարձրության դիտարկված արժեքներին համապատասխանություն: Այնուամենայնիվ, արդյունքների վրա ազդեցին օդերևութաբանական չափումների և ձյան շերտի բարձրության չափումների հետ կապված անորոշությունները: Նաև անորոշություններ կան ձյան տեսքով տեղումների գնահատման առումով թե՛ ընդհանուր տեղումների չափման անորոշության և, թե՛ անձրևի ու ձյան տեղումների տարանջատման իմաստով, քանի որ հիմնականում միայն ընդհանուր տեղումների մասին տեղեկատվություն է հասանելի: Այս օրինակը ցույց է տալիս, որ այս տվյալների առկայությունը և որակը սահմանափակող գործոն է հանդիսանում հիդրոլոգիական ծառայությունների բարելավման գործում: Անհրաժեշտ է ժամանակակից տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով բարելավել ձյան ծածկույթի դիտարկման համակարգը։ Պահանջվում է ժամանակակից հեռահար տեխնիկաների կիրառում հիմնական գետավազաններում ձյան ծածկույթի ճշգրիտ մոնիթորինգի նպատակով, ինչպես նաև դիտարկվող տվյալների ժամանակին մշակում՝ ձյան շերտի բարձրությունը, ձյան հալոցքը և ձյան ծածկույթում ջրի պաշարը գնահատելու համար: Ձյան տվյալների մոնիթորինգի համար պահանջվում են մի շարք լրացուցիչ տեղանքներ՝ հեռահար զոնդավորման ալգորիթմների չափաբերման հավաստիությունն ապահովելու համար։ Առկա են նաև այլ խնդիրներ (ինչպես օրինակ սահմանափակ թվով համակարգիչները), որոնք սահմանափակում են ժամանակակից հիդրոլոգիական մոդելների կիրառումը: Հայպետհիդրոմետի հիդրոլոգիայի կենտրոնի համար ժամանակակից Երկրատեղեկատվական համակարգի (ԵՏՀ/GIS), ինչպես օրինակ՝ ArcGIS համակարգի հասանելիությունը, շատ սահմանափակ է: Սա զգալիորեն կրճատում է տարածական բաշխվածության տվյալներ մշակելու տարբերակները, ինչպես օրինակ՝ շրջանացման շրջանակներում երկրավիճակագրական մեթոդների կիրառումը: Հայպետհիդրոմետը գարնանային հեղեղումների վերաբերյալ կանխատեսումներ է տրամադրում գետային ցանցի 82 դիտակետերի համար: Հեղեղումների սպասվող ծավալի վերաբերյալ այս կանխատեսումները հիմնվում են բազմագործոնային գծային ռեգրեսիայի վրա: Ռեգրեսիոն մոդելները ներառում են դիտարկվող ելքի ծավալները հունվար-մարտ ամիսների ընթացքում, սեպտեմբեր-մարտ ամսիների ընթացքում տեղումների հանրագումարը, տեղումների ընդհանուր քանակի կանխատեսումները ապրիլ-հունիս ամիսների ընթացքում, հունվար, փետրվար և մարտ ամսիների ամսական ջերմաստիճանները, ինչպես նաև ջրի ջերմաստիճանը ապրիլ ամսվա համար: Հեղեղման պիկերը նույնպես կանխատեսվում են բազմաթիվ ռեգրեսիաների միջոցով, հաշվի առնելով վերջին 5 կամ 10 օրերի ելքերը նախորդ տեղումների ընթացքում: Արդյունքների ստուգումը հիմնվում է միջին սխալանքի համեմատության վրա, որը պետք է մնա դիտարկվող տվյալների 0.33-Sigma միջին քառակուսային սխալի միջակայքում, որն առաջադվում է Բեֆանի և Կալինինի կողմից: 7․ Կանխատեսումների և ազդարարման արդյունքների տարածման համակարգ Վարարումների, ամպամածության, կարկտահարության, տեղումների, քամու, վերաբերյալ նախազգուշացումները տարածվում են լրատվամիջոցների, հեռախոսների, Արտակարգ իրավիճակների նախարարության կայքէջի, ինչպես նաև ԱԻՆ-ի Ճգնաժամային կառավարման կենտրոնի (ՃԿԿ) էլ. հաղորդագրությունների միջոցով, ինչպես նաև մամլո ասուլիսների միջոցով՝ պայմանավորված նախազգուշացման տեսակով և նախազգուշացմանը նախորդող ժամանակահատվածով: Տվյալների տարածման հիմնական միջոցը, այնուամենայնիվ, շարունակում է մնալ ԱԻՆ-ի կայք-էջը (տես՝ Բաժին 7․ Հանրային եղանակային ծառայություններ): Նախազգուշացումները ներկայացվում են կարմիր գույնի տեքստով՝ կայք-էջում կանխատեսումների շրջանակներում։ Վտանգավոր երևույթների ցանկը ողջ տարածքի համար հաստատվել է կառավարության կողմից: Նախազգուշացումները տրվում են լայն աշխարհագրական տարածքների համար, առանց անմիջականորեն տուժած տարածները թիրախավորելու։ Հեռուստատեսությամբ, ռադիոյով, սոցիալական ցանցերով տարածվող կանխատեսումների աղբյուրը հստակ նշվում է։ Հայպետհիդրոմետը կանխատեսումները տրամադրվում է մեկ մասնավոր հեռուստատեսային ալիքով, մինչդեռ հեռուստատեսային մյուս ալիքները կանխատեսումներ են ներկայացնում կա՛մ անհայտ աղբյուրներից, կա՛մ նախապես գրանցված կանխատեսումներ են հեռարձակում, կա՛մ ներկայացնում են նախարարության կայք-էջից վերցված կանխատեսումները: Հեռուստատեսության կանխատեսումները այժմեական և թարմացված պահելը դժվար է։ Ռադիոյով կատարվող հեռարձակումները կատարվում են օրական մեկ անգամ, իսկ անհրաժեշտության դեպքում, կրկնվում են օրվա ընթացքում, սակայն տեղեկատվության աղբյուրը հստակ չէ։ Հնարավոր է, որ նրանք այս նպատակով տարբեր բջջային հավելվածներ են օգտագործում։ Ձեռքի և խելացի հեռախոսների համար ծառայություններ չեն մատուցվում։ Հայպետհիդրոմետը սոցիալական ցանցերում չունի իր պաշտոնական էջը (Facebook, twitter, Instagram), չնայած որոշ աշխատակիցներ իրենց սեփական սոցիալական ցանցի էջերն են օգտագործում՝ եղանակը քննարկելու նպատակով: SMS հաղորդագրությունները հազվադեպ են կիրառվում, իսկ բաշխման ցանկը շատ սահմանափակ է: Տեղեկագրերը և մյուս տեղեկատվությունը օգտագործողներին տարածելու համար, ինչպես նաև տարբեր տեսակի մասնագիտացված տեղեկատվությունը պատրաստվում է Հիդրոմետի կանխատեսումների հիման վրա: Այս աշխատանքն իրականացնում է Հիդրոօդերևութաբանական տեղեկատվական ծառայությունների և մարքեթինգի բաժինը, որը համակարգում և կառավարում է նաև տարբեր օգտագործողների համաձայնագրերը/ պայմանագրերը: 20 կազմակերպությունների հետ տեղեկատվության տրամադրման համար համաձայնագրեր են կնքվել, այդ թվում երկաթուղային և էներգետիկ ծառայությունների հետ: Տեղեկատվության դիմաց կատարվող վճարումները՝ ծախսերի վերականգնման հիմունքներով, տատանվում են ՀՀ 6,000-90,000 դրամի սահմաններում (մոտավորապես ԱՄՆ$ 12.5 և ԱՄՆ$186)՝ յուրաքանչյուր պահանջի դիմաց, կախված տեղեկատվության ծավալից: Այս գումարը ծածկում է միայն մշակման, նախապատրաստման, տպագրության և տեղեկատվության տրամադրման հետ կապված ծախսերը, սակայն ոչ՝ տեղեկատվության արժեքը կամ աշխատակազմի կողմից ծախսվող ժամանակը: Տեղեկատվությունն անվճար է տրամադրվում պետական մարմիններին և բյուջետային հիմնարկներին: Առևտրային գործունեության արդյունքում ստացվող ընդհանուր եկամուտը կազմում է Հայպետհիդրոմետի բյուջեի 3%-ը, որից միջոցներ չեն հատկացվում Ակտիվ ներգործության կենտրոնին: Հիդրոլոգիական տեղեկատվության տարածումը հիմնվում է հիդրոլոգիական օրական, ամսական տեղեկագրերի և հիդրոլոգիական տվյալների տարեկան հրապարակումների վրա: Հիդրոլոգիական արդյունքները, որոնք կոմերցիոն սկզբունքներով տրամադրվում են հաճախորդներին, ներառում են. • Հիդրոլոգիական տեղեկատվությունը • Հիդրոլոգիական տեղեկագրերը և կանխատեսումները (օրական, տասնօրյակային, ամսական և տարեկան) • Ջրային ելքերի միջին, առավելագույն, նվազագույն մակարդակը և հոսքը • Գարնանային հեղեղումների հոսքի, առավելագույն ելքերի և վեգետացիոն շրջանի ընթացքում միջին ելքերի կանխատեսումը • Վարարումների պիկերի ելքի ժամանակային կանխատեսումը • Սևանա լճում ջրի մակարդակի կանխատեսումը, որը ռազմավարական և տնտեսական նշանակություն ունի Հայաստանի Հանրապետության համար • Սևանա լճի ջրի հաշվեկշիռը Հայպետհիդրոմետը պատասխանատու չէ նախազգուշացումներ անելիս որոշումներ ընդունելու համար: Գետերի վրա գտնվող բոլոր 86 հիդրոլոգիական դիտակետերի համար կան սահմանված սահմանաչափեր, որոնց հասնելու դեպքում, այդ մասին տեղեկատվությունը փոխանցվում է ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության Ճգնաժամային կառավարման կենտրոնին: Այնուհետև ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը նախազգուշացումներ է տրամադրում/ազդարարում: 8․ Շահագործում և պահպանություն Շահագործման և պահպանության (ՇևՊ) բյուջեն կազմում է Հայպետհիդրոմետի ընդհանուր բյուջեի մոտ 7%-ը: Ի լրումն ՇևՊ բյուջեին՝ արտաբյուջետային համեստ միջոցներ են գոյանում (ԱՄՆ$ 10,000) ծախսածածկող միջոցառումներից՝ սարքավորումների և համակարգիչների վերանորոգման և գնման, ինչպես նաև լոկալ ցանց անցկացնելու համար: Հիդրոմետրիկ ցանցը հիմնվում է դեռևս Խորհրդային միությունից մնացած տեխնիկական սարքավորումների վրա: Տեխնիկական ուղեցույցների համաձայն ինտենսիվորեն օգտագործվում են հոսքաչափերը՝ տարեկան 26-36 անգամ հոսք- մակերես մեթոդով ջրի ելքի չափումներ իրականացնելու համար: Այս սարքավորումների պահեստամասերը փոխարինելու համար չափաբերման նոր աշխատանք է պահանջվում (ջրի հոսքի արագության և պտուտանի պտույտների միջև հատուկ հարաբերակցություն), որը չի կարող ապահովվել։ 86 հոսքաչափերից 75-ը տեխնիկապես հնացած են և պետք է փոխարինվեն (Նկար 13): Ավելին, գրանցող գործիքների քանակը ջրաչափական դիտակետերում չափազանց քիչ է ուժեղ հոսքեր ունեցող ջրհավաքների համար։ Առավելագույն հեղեղումները սովորաբար չեն գրանցվում՝ գրանցող սարքերի (ինքնագրիչների) բացակայության պատճառով: Սա հանգեցնում է պլանավորման և վաղ ազդարարման համար տեղեկատվության դեֆիցիտի: Նկար 29․ Հոսքաչափի պտուտան, որը զգալիորեն մաշված է: Միևնույն ձևով օդերևութաբանական սարքավորումները պահվում են Հայպետհիդրոմետի առկա արհեստանոցում: Արհեստանոցն օգտագործում է հին կամ տեղական արտադրության պահեստամասեր կամ հին սարքավարումներից մնացած պահեստամասեր: Գլխամասային գրասենյակում սպասարկվում է մոտավորապես 80 համակարգիչ, իսկ այլ բաժիններում՝ 40-ից ավելի։ 9․ Ծառայությունների մատուցման համակարգ 9․1 Հանրային եղանակային ծառայություններ Հայպետհիդրոմետը բավականին համեստ հանրային եղանակային ծառայություններ է (ՀԵԾ) մատուցում: ՀԵԾ-ի մասով ամենից շատ հղվող աղբյուրը Հայպետհիդրոմետի կայք-էջն է, որի հոսթինգը Նախարարության կայքում է: Ապագայում Հայպետհիդրոմետը նախատեսում է ունենալ իր սեփական կայք-էջը (որը կնախագծվի և կմշակվի ներսում), և որի միջոցով հանրությանը և այլ օգտագործողներին կապահովվի մի շարք արդյունքների և տեղեկատվության հասանելիություն: Հայպետհիդրոմետի ներկայիս կայք-էջը ընդլայնման և բարելավման կարիք ունի՝ իրական ժամանակում գործառնությունների մասին տեղեկատվություն ունենալու համար: Նախազգուշացումները տարածվում են ըստ խոշոր աշխարհագարական տարածքների (շրջաններ/մարզեր) և այդ տեղեկատվության թիրախը վտանգների անմիջական ազդակիները չեն: Հայպետհիդրոմետը որևէ քարոզչական կամ հանրակրթության միջոցառում չի իրականացնում: Որևիցե փորձ չի արվում կանխատեսումները դրանց օգտագործողների համար դյուրընկալելի ձևի փոխարկելու համար: Ոչ մի տեղեկատվություն չի պատրաստվում վտանգի ունեցած ազդեցության վերաբերյալ: ՀԵԾ/PWS-ը հրատապ օժանդակության և ուղղորդման կարիք ունի, այդ թվում վերապատրաստում, տեղեկատվության տարածում և հաղորդում, օգտագործողի հետ խորհրդակցություն և օգտագործողների հետ հետադարձ կապի ապահովում։ 9․2 Հիդրոլոգիական ծառայություններ 1992թ․ Հայաստանը մշակեց իր Ջրային օրենսգիրքը: Ամբողջությամբ վերանայված տարբերակը, որը մշակվեց 2002թ․ և փոփոխվեց ավելի ուշ, կարգավորում է ջրային ազգային քաղաքականության շատ ասպեկտները, այդ թվում նաև ջրհավաք ավազանների կառավարման պլանների մշակումը: Այդ օրենսգրքի Հոդված 5-ը վերաբերում է կառավարման հիմնարար սկզբունքներին, ջրային ռեսուրսների և ջրային համակարգերի օգտագործմանը և պաշտպանությանը, մինչդեռ Հոդված 19-ը սահմանում է թե ինչ միջոցառումներ են անհրաժեշտ ջրային ռեսուրսների մոնիթորինգի և տեղեկատվական արդյունավետ համակարգի ներդրման համար, նպատակ ունենալով ի լրումն այլ բաների, կանխատեսել հեղեղումները և սելավները: «Ջրի ազգային քաղաքականության հիմնադրույթների մասին» ՀՀ օրենքը, որն ընդունվել է 2006թ․, հետևում է ՀՀ ջրային օրենսգրքի Հոդված 15-ի շրջանակներում ներկայացվող ցուցումներին. 1) ջրային ռեսուրսների կայուն կառավարման, 2) ջրային ռեսուրսների օգտագործման և պաշտպանության առաջնահերթությունների, 3) ջրային ռեսուրսների հաշվառման և գնահատման, 4) ջրային ռեսուրսների պահանջարկի ձևավորման և 5) ջրային ավազանի կառավարման հետ կապված հարաբերությունների վերաբերյալ ցուցումներին: Այս շրջանակում Հայպետհիդրոմետի հիմնական միջոցառումները ջրի կառավարման ոլորտում ներառում են հիդրոմետրիկ ծառայության մատուցումը և դրա հետ կապված տվյալների մշակումը: Մյուս ծառայությունները հանդիասանում են Սևանա լճի ջրային հաշվեկշռի գնահատումը և կանխատեսումը։ Հայպետհիդրոմետը հիդրոլոգիական տվյալներ և վերլուծություններ է տրամադրում ըստ պահանջի։ Այս դիմում-պահանջների քանակը տարիների ընթացքում փոփոխվում է: Նախկինում տվյալների մեծ մասը տրամադրվում էր փոքր ՀԷԿ-երի նախագծման համար: Համագործակցությունն ուժեղ է ՀՀ էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարության, Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի, Բնապահպանության և Գյուղատնտեսության նախարարությունների հետ: Ջրամբարները շատ կարևոր են ջրի հասանելիությունն ավելացնելու համար, հաշվի առնելով ջրային պաշարների սեզոնային խիստ փոփոխականությունը: Գետային հոսքերի ժամանակավոր փոփոխությունների հարցը լուծելու համար, կառավարությունը կառուցել է 87 ջրամբար, որոնց ընդհանուր տարողությունը կազմում է 1.4 մլրդ մ3: Այս ջրամբարների մեծ մասը մեկ նպատակի է ծառայում, հիմնականում ոռոգման համար: 35 ջրամբար ունի 1 մլն մ3-ի տարողություն, իսկ 3-ը՝ 100 մլն մ3-ից ավելի: Առկա են 9 անավարտ ջրամբար, 28-ը նախագծման փուլում են, իսկ 67-ի համար տեխնիկատնտեսական իրագործելիության ուսումնասիրություններ են նախատեսվել և պատրաստվել սովետական շրջանում: Հայջրնախագիծ ինստիտուտի համաձայն՝ 157 պոտենցիալ ջրամբարներ կան, որոնք գտնվում են կառուցման, նախագծման կամ պլանավորման տարբեր փուլերում: Նախագծերի մեծ մասն ավարտվել է մինչև 1991թ․: Այս ջրամբարներում պահուստավորման ընդհանուր տարողությունը կազմում է 1.72 մլրդ մ3: Հայաստանում առաջնային ջրամբարների զարգացման ռազմավարական պլան է անհրաժեշտ, որը պետք է լուծի տնտեսական, ֆինանսական, բնապահպանական և սոցիալական ուղղությունների հարցերը: Ավելի վաղ մշակված գլխավոր հատակագծերից շատերը մշակվել են 1991թ․ առաջ և դրանք թարմացման և վերանայման կարիք ունեն, հատկապես վերջիններիս ընթացիկ տեխնիկական և տնտեսական կենսունակության իմաստով: Առաջնային ջրամբարների տեխնիկատնտեսական իրագործելիության ուսումնասիրության ընթացքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել կլիմայի փոփոխության և անդրսահմանային ազդեցությունների հետ կապված երեք հիմնական հարցերը՝ նախ, որովհետև ներդրումների նախահաշիվները կազմելուց մինչ այսօր կլիմայական և հիդրոլոգիան փոփոխություններ են տեղի ունեցել։ Անհրաժեշտ է, որ նշված տեխնիկատնտեսական իրագործելիության ուսումնասիրությունները ներառեն այս դիտարկումները: Երկրորդ, քանի որ ՀՀ գետերի մեծ մասը հոսում է հարևան երկրներ, ուստի հարկ է վերլուծել անդրսահմանային ազդեցությունները: Երրորդ, նման խոշոր ներդրումնեը նույնպես հարկ է հաշվի առնել և վերլուծել ընդհանուր գետավազանային պլանավորման ենթատեքստում: ՀՀ-ում մեկ շնչի հաշվարկով պահուստավորման հզորությունը շատ ավելի ցածր է, քան վերջինիս հարևաններինը՝ բացառությամբ Իրանի Իսլամական Հանրապետության: Սևանա լիճը հանդիսանում է Հայաստանի ջրերի կառավարման ողնաշարը: Այն ունի բարձր բնապահպանական, տնտեսական և սոցիալական նշանակություն և այն հանդիսանում է կարևոր, բազմանպատակ ջրամբար, որն օգտագործվում է ոռոգման, հիդրոէլեկտրակայանների և հանգստի նպատակներով: Սևանա լիճը, որը տեղակայված է Հայաստանի կենտրոնական մասում, Հայաստանի ամենախոշոր լիճն է (գրեթե 37 մլրդ մ3) և հանդիսանում է աշխարհի բարձրլեռնային խոշոր լճերից մեկը։ Լիճը սնուցվում է 30 գետերով և գետակներով, իսկ լճից սկիզբ է առնում Հրազդան գետը: 1930-ականներից լճից ջրի արտահոսքը արհեստականորեն կարգավորվել է ոռոգման և Սևան-Հրազդան հիդրոկայանի կասկադի համար: Սևանա լճի մակարդակը չափազանց շատ իջավ 1930-1980թթ․ ընթացքում լճի գերօգտագործման պատճառով, որը հանգեցրեց բնապահպանական և էկոլոգիական լուրջ խնդիրներին, այդ թվում նաև ջրի որակ վատթարացմանը, բնական միջավայրերի խաթարմանը և կենսաբազմազանության կորստին։ 1980-ականներից լճի մակարդակի կարգավորման և բարձրացման նախաձեռնություն սկսվեց, այդ թվում նաև կառուցվեց Արփա-Սևան թունելը՝ տարեկան 250 մլն մ3 ջուր Արփա գետից լիճ փոխանցելու համար: Կառավարությունը 2001թ․ երկու օրենք ընդունվեց, որոնց շրջանակներում կարևորվեց Սևանա լճի նշանակությունը և նախատեսվեց մինչ 2030թ․ լճի մակարդակը 6մ-ով բարձրացնել: Տարեկան հիդրոլոգիական պայմանների բարձր փոփոխականության պատճառով առաջարկվում է շահագործման կանոնների օպտիմալացում՝ հիդրոլոգիական պայմանների տարեկան բարձր փոփոխականությանը անդրադառնալու նպատակով։ Այն պետք է հաշվի առնի ջրի առաջարկի և պահանջարկի պայմանների ժամանակային և տարածական փոփոխությունները: 9․3 Ագրոօդերևութաբանական ծառայություններ Գյուղատնտեսության ոլորտը վերջին տասնամյակների ընթացքում բացարձակ արժեքով տնտեսությանը մեծ արժեք է ավելացրել, սակայն գյուղատնտեսական ոլորտի ընդհանուր մասնաբաժինը համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) մեջ շարունակ նվազել է (2013թ․ շուրջ 20%-ի չափով) (Գծապատկեր 29): Այնուամենայնիվ, Հայաստանը դեռևս ագրարային հասարակություն է, որտեղ գյուղատնտեսության ոլորտն ապահովում է ընդհանուր զբաղվածության շուրջ 40%-ը: Ավելին, սննդի վերամշակման աճող արդյունաբերության հետ կարևոր կապ ունենալով՝ գյուղատնտեսությունը կշարունակի ՀՀ տնտեսության մեջ կարևոր դերակատարություն ունենալ։ Գծապատկեր 29. Գյուղատնտեսական ավելացված արժեքը Գյուղատնտեսությունը Հայաստանում մեծապես կախված է ոռոգումից: Համախառն բերքի 80%-ից ավելին ապահովվում է ոռոգելի հողերի հաշվին: Ցորենը, կարտոֆիլը և բանջարեղենը կազմում են ընդհանուր ոռոգելի վարելահողերի 2/3-ը: Ոռոգման ջրի սպառումը ժամանակի ընթացքում էապես տատանվել է, հիմնականում պայմանավորված լինելով ջրի ընդհանուր հասանելիության տատանումներով։ 2012թ․ այն հասել է գրեթե 2 մլրդ մ3-ի (Գծապատկեր 30): Հայաստանում ընդհանուր ոռոգելի հողատարածքը կազմում է շուրջ 208,000 հեկտար: 2005թ․ դրությամբ ցորենի մեկ հեկտարի հաշվով զուտ եկամուտը կազմում էր ՀՀ 65,000 դրամ (ԱՄՆ$ 156), իսկ լեռնային գոտիների անջրտի հողերում՝ երկու անգամ պակաս: Ագրոկլիմայական պայմաններով պայմանավորված՝ ամենաբերրի շրջանները հանդիսանում են ոռոգման ջրի ամենամեծ սպառողները: Նրանք ջրի ամենացածր արտադրողականություն ունեն, սակայն միևնույն ժամանակ սպառում են երկրի ոռոգման ջրի 80%-ը։ Ամենաբերրի շրջանները տալիս են ՀՀ համախառն բերքի 53%-ը (Գծապատկեր 31): Գծապատկեր 30. Ջրի սպառումը՝ ըստ ոլորտների Գծապատկեր 31. Ոռոգման ջրի սպառումը և գյուղատնտեսական արտադրողականությունն՝ ըստ մարզերի 2010թ․ դրությամբ Գյուղատնտեսական արտադրանքի վրա բնական աղետների ազդեցությունը զգալի է: Պարենի համաշխարհային ծրագիրը ((ՊՀԾ), որը ՄԱԿ-ի առաջատար գործակալությունն է հանդիսանում արտակարգ իրավիճակներում պարենապահովվման ոլորտում), երկրաշարժերը, անտառահատումները, անապատացումը, էռոզիան, ցրտահարությունները, հեղեղումներն ու երաշտները թվարկում է որպես ՀՀ պարենային ապահովման առջև ծառացած առավելագույն ռիսկեր: Գյուղատնտեսական արտադրանքն անբաժանելի կերպով կապված է կլիմայի հետ՝ տնտեսության բոլոր ոլորտներից գյուղատնտեսությունը դարձնելով կլիմայի տեսակետից ամենազգայունը: Կլիմայական փոփոխությունների ռիսկերը Հայաստանի գուղատնտեսության ոլորտի համար անմիջական են և կաևոր, քանի որ գյուղական բնակչության մեծ մասն ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն իրեն կենսապահովման միջոցները ստանում է գյուղատնտեսությունից։ Կլիմայի սեզոնային փոփոխությունները հստակորեն ազդում են ՀՀ բերքատվության վրա թե՛ ոռոգելի և թե՛անջրտի տարածքներում։ Ուստի կլիմայի ազդեցությունները կարող են խոչընդոտել աղքատության հաղթահարման առաջընթացին և բացասական ազդեցություն ունենալ խոցելի գյուղական շրջանների պարենապահման և տնտեսական աճի վրա։ Մակերևույթային հոսքերի կարգավորումը նույպես ռազմավարական նշանակություն ունի ոռոգելի տարածքների զարգացման համար։ Սա հատկապես վերաբերվում է կիսաչոր տարածաշրջաններին, որտեղ արագ աճող բնակչությունը կանգնում է ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների սպառման առջև։ Ֆերմերները ներկայումս եղանակային կանխատեսումները ստանում են հեռուստատեսության միջոցով։ Շահառուների հետ խորհրդակցությունները ցույց են տվել, որ դրանք հաղորդվում են չափազանց մեծ աշխարհագրական տարածքների համար, իսկ գյուղատնտեսության համար սպեցիֆիկ տեղեկատվություն չի տրամադրում (օրինակ՝ տեղեկատվություն, թե ֆերմերները երբ պետք է թունաքիմիկատներ օգտագործեն, կամ երբ ոռոգում կամ տնկումներ իրականացնեն): Այսօր ֆերմերներից շատերը դեռևս տնկում են, երբ ձյունը Արարատ լեռան վրա դեռևս որոշակի մակարդակի վրա է: Ֆերմերները նշել են, որ իրենց անհրաժեշտ են ավելի լավ հիդրոօդերևութաբանական տեղեկատվություն և ծառայություններ, մասնավորապես ջերմաստիճանի և տեղումների կարճաժամկետ կանխատեսումների առումով: Հարաբերականորեն համեստ հիդրոօդերևութաբանական ներդրումների ծախսերի և օգուտների տնտեսական վերլուծությունը, որը ներառում է վերապատրաստման և տարեկան գործառնական ծախսերը, ենթադրում է, որ նման ծրագրերից օգուտները ամենայն հավանականությամբ կգերազանցեն ծախսերը: Գյուղատնտեսությանը առնչվող եղանակային կանխատեսումներն անմիջական օգուտներ կապահովեն և կօժանդակեն ֆերմերային գործունեությունը տեղական պայմաններին հարմարեցնելու գործում: 9․4 Կլիմայական ծառայություններ Հայաստանի բնական տեղագրությունն առաջացնում է ջերմաստիճանի և տեղումների շատ մեծ տարածական փոփոխականություն։ Դաշտավայրերը տեղակայված են ծովի մակերևույթից 1400մ բարձրության վրա կիսանապատային և չոր անապատային լանդշաֆտներով։ Միջին բարձրությունը ծովի մակերևույթից 1400-2800մ բարձրության վրա է՝ լեռնային տափստանային լանդշաֆտով, իսկ բարձրադիր գոտին ծովի մակերևույթից 2800մ-ից բարձր է՝ ալպիական մարգագետիններով և տունդրայի լանդշաֆտով։ Շատ ոլորտներ պլանավորման նպատակներով կլիմայի, կլիմայական տարբերությունների և փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն են պահանջում։ Նման կլիմայական ծառայությունների մշակումն ու բարելավումն արդեն վաղուց է պահանջվում և իրատեսական է։ Հայպետհիդրոմետի գործունեության համար կարևոր պետք է լինի Հայաստանի այժմյան կլիմայի գնահատումը՝ կլիմայի գլոբալ փոփոխության հետազոտության համատեքստում և տնտեսության հարմարեցումը փոփոխվող կլիմայական պայմանների հետ: Սա ևս մեկ փաստարկ է՝ հօգուտ հիդրոօդերևութաբանական հիմնապաշարի արդիկանացման՝ տվյալների պահուստավորման և որոնման ժամանակակից տեխնոլոգիաների իրականացման միջոցով: Ի լրումն դրան, անհրաժեշտ է Հայպետհիդրոմետում ձևավորել մասնագետների թիմ, որը կկարողանա գնահատել նախկին և ներկայիս կլիմայական պայմանները և կանխատեսել կլիմայական փոփոխությունների հետագա ազդեցությունները։ Ներկայումս նման հմուտ փորձագետների պակաս կա, իսկ Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական կարողությունները թույլ են՝ Հայաստանի վրա կլիմայական մոդելների վրա գլոբալ ազդեցությունների ուսումնասիրության նպատակով դաունսքեյլինգ/ մասշտաբավորման մեթոդները կիրառելու համար: 10․ Եղանակային, հիդրոլոգիական և կլիմայական ծառայություններն օգտագործողների կարիքների գնահատում 2017թ․ հուլիս ամսին Համաշխարհային Բանկի թիմը հանդիպումներ և ինտենսիվ քննարկումներ ունեցավ Արտակարգ իրավիճակների նախարարության, Գյուղատնտեսության նախարարության, Բնապահպանության նախարարության, Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության, Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի, Ազգային վիճակագրական ծառայության, Երևանի քաղաքապետարանի և ՄԱԶԾ կլիմայի փոփոխության ծրագրի հետ: Բոլոր պաշտոնյաները լուրջ ցանկություն հայտնեցին ավելի մեծ ծավալով և ավելի լավ հիդրոօդերևութաբանական տեղեկատվություն ստանալ (որը կարևոր է իրենց գործառույթների համար) և համաձայնեցին, որ անհրաժեշտ է արդիականացնել Հայպետհիդրոմետը: Ամենից հաճախ հնչող պահանջներն էին՝ i) ավելի ճշգրիտ կանխատեսումների ստացում՝ բոլոր ժամկետներով, ii) և ավելի լավ սեզոնային եղանակային կանխատեսումներ, iii) ավելի ճշգրիտ գնահատումներ ջրային հաշվեկշռի և գարնանային ջրային հոսքերի վերաբերյալ: 10․1 Արտակարգ իրավիճակների նախարարության փրկարար ծառայություն ԱԻՆ-ը և Հայպետհիդրոմետը լավ են համագործակցում: Ներկայումս Հայպետհիդրոմետը չի կարող բավարարել ԱԻՆ-ի առաջնային կարիքները՝ պլանավորման և բյուջետավորման նպատակներով անբարենպաստ եղանակի մասին իրական ժամանակում տեղեկատվության տրամադրումը, ինչպես նաև պատմական տեղեկատվության տրամադրումը։ Ճշգրիտ եղանակային, կլիմայական և հիդրոոգիական տեղեկատվության և ծառայություների հիման վրա վաղ ազդարարումը և երկարաժամկետ պլանավորումը կարող է կտրուկ կերպով մեղմել սեզոնային և վտանգավոր երևույթների ազդեցությունները։ ԱԻՆ առաջնային կարիքների բավարարման համար օգտակար կարող են լինել երեք տեսակի տեղեկատվությունն ու ծառայությունները․ • Արագ զարգացող վտանգավոր պայմանների մասին օպերատիվ ծառայություններ • Շատ կարճ և տեղայնացված տեղեկատվություն՝ իրական ժամանկին մոտ ծառայությունների համար • Ավելի երկար վաղօրոքությամբ և ավելի ճշգրիտ կանխատեսումներ՝ պլանավորման ծառայությունների համար Գարնանային վարարումներ, սողանքներ և սելավներ Ավելի լավ կարողություններ են անհրաժեշտ հիդրոլոգիական տարբեր բեռնվածությամբ ջրաչափական դիտակետեր չունեցող վայրերում վարարումների ռիսկը գնահատելու համար։ Սակայն այս տարածքները, որոնք գնահատումների համաձայն կազմում են ընդհանուր տարածքի 30%-ը, որևէ կերպով չեն սահմանվել կամ քարտեզագրվել Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Երկրաբանության ինստիտուտի կողմից։ Հեղեղումների վտանգի ներկայիս քարտեզագրումը չի համապատասխանում պահանջվող մանրամասների մակարդակի, օրինակ՝ ԵՄ- հեղեղումների դիրեկտիվի հետ և անմիջական կապ չունի վերսկսվելու հավանականության հետ, որը ԵՄ-հեղեղումների դիրեկտիվի հիմնական կետերից մեկն է: Գարնանային վարարումների միջին տևողությունը 80-120 օր է, առավելագույնը՝ 150 օր, իսկ նվազագույնը՝ 60 օր: Բուռն վարարումները, սողանքները և սելավները պայմանավորված են այս երևույթներով։ Հասցվող տարեկան սոցիալ-տնտեսական վնասները կազմում են մինչև ՀՀ 2 մլրդ դրամ (ԱՄՆ$ 4,149,722)։ Կարճ վաղօրոքությամբ և իրական ժամանակին մոտ կանխատեսումը և պլանավորումը կենսական նշանակություն ունեն արագ արձագանքման, վաղ ազդարարման և երկարաժամկետ պլանավորման համար։ Ամառային անտառային հրդեհներ Անտառները կազմում են Հայաստանի տարածքի 10%-ը։ Հիդրոմետ տեղեկատվության և մասնավորապես ջերմաստիճանի և տարբեր ժամանակահատվածի համար տեղումների կանխատեսման վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրումը կարևոր է անտառային հրդեհների դեմ պայքարի պլանավորման փուլերից մինչև գործնական միջոցառումների իրականացման փուլը։ Ձմեռային կարկտահարություն և ձյան տեղումներ Անսպասելի և դանդաղ ձյան տեղումներն ու կարկտահարությունը ճանապարհներն ու լեռնանցքները դարձնում են անանցանելի։ Այստեղ ևս իրական ժամանակին մոտ տեղեկատվությունը կպատասխանի ճանապարհների վիճակի մասին հարցերին։ 10.2 Գյուղատնտեսության նախարարություն Հայպետհիդրոմետի և Գյուղատնտեսության նախարարության միջև աշխատանքային լավ հարաբերություններ կան, վերջինս էլ հարաբերականորեն գոհ է մատուցվող ծառայություններից և տեղեկատվությունից։ Օդերևութաբանական գրեթե բոլոր կայանները, ի տարբերություն նախկին սովետական շատ երկրների, ագրոօդերևութաբանական դիտարկումներ են իրականացնում ՀՀ տարածքում։ Առաջիկա երկու տարիների ընթացքում ողջ երկիրը պետք է գոտիավորվի ըստ տարբեր գյուղատնտեսական արտադրանքների, իսկ եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական մանրազնին տեղեկատվությունը կարևոր դերակատարություն կունենա մշակաբույսերի աճեցման գործում։ Գյուղատնտեսության նախարարության համար պահանջվում է ավելի տեղայնացված և ավելի բարձր լուծաչափով տեղեկատվություն։ Ներկայիս 5-օրյա կանխատեսումների փոխարեն ավելի երկար վաղօրոքությամբ կանխատեսումները հնարավորություն կընձեռեն ավելի լավ արձագանքել վտանգավոր եղանակային պայմաններին և ավելի հուսալի եղանակային կանխատեսումներ ունենալ։ Ներկայումս Հայպետհիդրոմետը 5-օրյա վաղօրոքությամբ կանխատեսումներ է տրամադրում ջրային հոսքերի և ոռոգման հասանելիության մասին, շաբաթական վաղօրոքությամբ տվյալներ՝ տարբեր գոտիներում եղանակային պայմանների վերաբերյալ և 10 օրյա վաղօրոքությամբ կանխատեսումներ՝ վեգետացիոն շրջանում։ Սակայն հասկանալի չէ, թե տեղեկատվական փաթեթները որքանով են լավ հասնում ֆերմերներին և որքան լավ են ֆերմերները հասկանում տեղեկատվության արժեքը։ Հայպետհիդրոմետը տեղեկատվական փաթեթներն ուղարկում է մարզեր, որտեղ դրանք անձնապես բաժանվում են հեռահար վայրերում գտնվող ֆերմերներին։ Տեղեկատվության տարածման այս եղանակը հնացած է։ Եղանակային տեղեկատվությունը ծաղկման սեզոնի, ինչպես նաև վաղ գարնան և ուշ աշնան ցրտահարությունների ընթացքում շատ կարևոր է: Տեղեկատվության տարածման ավելի ժամանակակից եղանակը, ինչպես օրինակ SMS հաղորդագրությունների միջոցով տեղեկացումը, անհրաժեշտ է նույնքանով, որքանով անհրաժեշտ է կրթական քարոզչությունը և վերապատրաստումը ֆերմերների շրջանում։ Գյուղատնտեսության համար արդիականացված հիդրոօդերևութաբանական ծառայությանը կարևոր է պարենային ապահովության համար, որն ավելի սրանում է բնակչության աճին զուգընթաց։ 10.3 Ջրային տնտեսության պետական կոմիտե Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեն հանդիսանում է հիդրոօդերևութաբանական տվյալների, տեղեկատվության և ծառայությունների առաջնային օգտագործողը: Վերջինս ավելի հաճախակի, ամբողջական և ճշգրիտ հիդրոլոգիական ցուցակ կցանկանար՝ հիդրոլոգիական գործառնությունները և վտանգները մոդելավորելու, պլանավորելու և կառավարելու համար, այդ թվում նաև ավելի լավ տվյալներ ջրաչափական դիտակետեր չունեցող վայրերից։ Սևանա լճի և ջրային այլ մարմինների կառավարման համար ավելի լավ սեզոնային կանխատեսումներ են անհրաժեշտ: Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեն փաստացիսորեն տեղյակ է, որ ավելի է մեծանում ջրի առաջարկի և պահանջարկի միջև անհամապատասխանությունը, երբ պահանջարկը գերազանցում է առաջարկին: Որպես խմելու և ոռոգման ջրի համար պատասխանատու գերատեսչություն՝ Կոմիտեն տեղյակ է, որ ջրամբարներն իրենց հզորության 80%-ի չափով են գործում, իսկ դրանց որոշ մասը վերջին յոթ տարիների ընթացքում իրենց լիարժեք հզորությանը չեն հասել: Վերջին տարում Հայպետհիդրոմետը օգնել է Կոմիտեին կանխարգելել ջրի պակասուրդը ավելի քան 130,000-ով: • Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական կարողությունների արդիականացումը չափազանց համապատասխան և կարևոր է Կոմիտեի գործառնությունների համար: Ձեռքով իրականացվող գործառնություններն ազդում են՝ (i) ձյան մոնիթորինգի՝ դեպի լճեր և ջրամբարներ հոսող ջրային հոսքը կանխատեսելու, (ii) գոլորշիացման տվյալների հիման վրա՝ ջրային հաշվեկշիռը հաշվարկելու և (iii) վարարումների և ձյան դետերմինիստիկ մոդելներով պոտենցիալ վտանգները կանխորոշելու համար։ Ջրամբարների և հեղեղումների կառավարման ռազմավարություններ․ Հայպետհիդրոմետ ծառայության ֆինանսական միջոցների բացակայությունը բացասական հետևանք կունենա ջրամբարների հետագա շինարարության ռազմավարությունների, ինչպես նաև հեղեղումների կառավարման վրա։ Ոռոգման պլանավորում․ Հայպետհիդրոմետի տվյալները հանդիսանում են ոռոգման պլանավորման հիմքը, որը ներկայացնում է ոռոգելի վարելահողերի կեսից ավելին: Պլանավորումը կատարվում է գարնանային վարարումներից անմիջապես առաջ (փետրվար-մարտ ամիսներին): Կոմիտեն հավատացած է, որ սա այն ոլորտը չէ, որտեղ խնայողություններ պետք է կատարվեն: 10.4 Երևանի քաղաքապետարան Երևանի քաղաքապետարանը և Հայպետհիդրոմետը լավ աշխատանքային հարաբերություններ ունեն: Ներկայումս Հայպետհիդրոմետը 5-օրյա կանխատեսումները էլ. փոստի միջոցով ուղարկում է քաղաքապետարան: Քաղաքապետարանին, այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է կանխատեսումային ծառայությունների ողջ սպեկտրը՝ ամենակարճաժամկետից և տեղայնացված կանխատեսումներից մինչև ավելի երկար վաղօրոքությամբ կանխատեսումներ: Ավելի ճշգրիտ կանխատեսումները թույլ են տալիս, որպեսզի Քաղաքապետարանն ավելի արդյունավետ կերպով նախապատրաստվի և արձագանքի: Հանրային եղանակային ծառայությունների համար անհրաժեշտ են անձրևի և ձյան տեղումների մասին բարելավված կանխատեսումներ՝ նման կրիտիկական վայրերում ունեցած ռեսուրսները վաղօրոք տեղաբաշխելու նպատակով: Օրինակ՝ ձյան երևույթները կարող են պարալիզացնել քաղաքը՝ վերջիններիս հավուր պատշաճի չպատրաստվելու դեպքում: Նմանապես, հարկ է նախապատրաստական աշխատանքներ տանել անձրևներից առաջ. տերևները պետք է մաքրվեն, ինչպես նաև ծառի ճյուղերը հեռացվեն՝ դրենաժային համակարգի խցանումից խուսափելու համար: Ուժեղ քամու կանխատեսումներն ուղարկվում են Քաղաքապետարան՝ կանխարգելիչ միջոցառումներ իրականացնելու համար, ինչպես օրինակ՝ շինհրապարակներում: Ժամանակին և ճշգրիտ իրականացված հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունները խիտ բնակեցված քաղաքային վայրերում անմիջական ազդեցություն ունեն կյանքեր փրկելու և տնտեսական աճի վրա: 10.5 Բնապահպանության նախարարություն Որպես Հայպետհիդրոմետի նախկին վերադաս նախարարություն՝ վերջինս սերտորեն համագործակցում է Հայպետհիդրոմետի հետ: Նախարարությունը ցանկանում է ավելի երկար վաղօրոքությամբ, ինչպես նաև միջնաժամկետ և սեզոնային կանխատեսումներ ունենալ՝ ջրի կառավարման և պլանավորման նպատակով։ Սա ամբողջությամբ սատարում է արդիականացման նախաձեռնություններին, որոնք կհանգեցնեն Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների բարելավմանը: Երկու գերատեսչությունները օրական կտրվածքով հաղորդակցվում են։ Հայպետհիդրոմետն ուղարկում է՝ (i) Սևանա լճի և այլ ջրամբարների վերաբերյալ ավելի ընդլայնված դիտարկումներ, (ii) օդի աղտոտվածության վերաբերյալ տվյալներ, որն ավելանում է մշակահողերի զգալի չորացման պատճառով և (iii) գետերից արտահոսքի վերաբերյալ տվյալներ: Գետերում ջրի ելքի վերաբերյալ տվյալները կարևոր են հիդրոկայաններ կառուցելու ժամանակ՝ բնապահպանական բացասական ազդեցություններից խուսափելու համար, ինչպես օրինակ՝ ջրի նվազագույն հոսքի գերազանցումը, որը պահանջվում է գետերում ջրային էկոհամակարգի բնապահպանական ամբողջականությունը պահպանելու նպատակով: 10.6 Ազգային վիճակագրական ծառայություն Ազգային վիճակագրական ծառայությունը Հայպետհիդրոմետի հետ համագործակցության երկար պատմություն ունի և հանդիսանում է հիդրոմետ տեղեկատվության հիմնական օգտագործողը: Հայպետհիդրոմետի հետ Փոխըմբռնման հուշագիրը սահմանում է թե ի՞նչ տեղեկատվություն է պահանջվում և մատուցվում: Երկրի հիմնական գետավազաններում ջրային հաշվեկշիռների գնահատում է պահանջվում՝ բնական պաշարների վերաբերյալ պետական տեղեկատվության բարելավման նպատակով: Ծառայությունը տարեգրեր է հրապարակում երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի մասին՝ հիմնվելով տարբեր նախարարությունների կողմից տրամադրվող ողջ տեղեկատվության, այդ թվում նաև անբարենպաստ երևույթների վերաբերյալ հիդրոմետ վիճակագրական տվյալների վրա: Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը գնահատում է վնասներն ու կորուստները։ Ֆինանսների նախարարությունը գնահատում է դրամական ծախսերը: Աղետների փոխհատուցման բոլոր ծախսերը հիմնվում են այս հաշվարկի վրա: 10.7 Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարությունը (ՏԿԶՆ) լրջորեն աջակցում է Հայպետհիդրոմետի գործողություններին և ընդունում է հիդրոմետ տեղեկատվության կարևորությունը երկրի, վերջինիս վարչական շրջանների և համայնքների համար: Նախարարությունն ընդունում է վանդալիզմից գոյություն ունեցող օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական կայանները պահպանելու հետ կապված խնդիրները։ Այն առաջարկել է մշակել այնպիսի կանոնակարգ, որով քաղաքապետարաններն ու համայնքները պատասխանատու կդառնան հիդրոօդերևութաբանական կայանների անվտանգության համար: Այս աջակցությունն անհրաժեշտ կլինի հետագա ավտոմատ կայանների պաշտպանության համար: (Մեխանիկական կայանները ներկայումս պատշպանվում են դիտարկումներ իրականացնող մասնագետների կողմից)։ Որոշ կայանների ժամանակավոր փակման դեպքում այդ կայանների հողի իրավունքը կշարունակի պատկանել Հայպետհիդրոմետին, ուստի և նման փակումները, դիտարկումները վերականգնելիս, ազդեցություն չեն ունենա երկարաժամկետ շարքերի համապատասխանության վրա: 10.8 ՄԱԶԾ կլիմայի փոփոխության ծրագիր ՄԱԶԾ Կլիմայի փոփոխության ծրագրի համակարգողն ընդունում է Հայպետհիդրոմետ ծառայության դերակատարության կարևորությունը և աջակցելով Հիդրոմետ ծառայության դիտարկումների օպտիմիզացմանը, մտավախություն հայտնեց նման դիտարկումների թվի կրճատման վերաբերյալ: ՄԱԶԾ-ն դիմել է «Կանաչ կլիմայի հիմնադրամին» (Green Climate Fund) աջակցելու կարողությունների զարգացման բաղադրիչով։ Սա սկզբունքորեն կարող է աջակցել ինչպես հիդրոլոգիական մոնիթորինգին, այնպես էլ մոդելավորմանը, տվյալների թվայնացմանը և աշխատակազմի վերապատրաստմանը։ Հայպետհիդրոմետի աշխատակազմը Կլիմայի փոփոխության ծրագրի հետ պայմանագրի շրջանակներում կարող է աշխատել կլիմայի խնդիրների շուրջ: Համակարգողն ընդհանուր մտահոգություն հայտնեց Հայաստանում կլիմայի փոփոխության առնչությամբ: 10.9 Օգտագործողների կարիքների ամփոփագիր Հայաստանում հիդրոմետ արդյունքների և ծառայությունների արդիականացման համար անհրաժեշտ ռազմավարական քայլերը նախ և առաջ պայմանավորված են օգտագործող հանրության կարիքներով: Ներկայումս օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական տեղեկատվության տրամադրումն ամբողջությամբ չի բավարարում նրանց կարիքները: Իրականում անհրաժեշտ է ծառայությունների և արդյունքների զգալի ավելացում՝ արդյունավետությունն ավելացնելու և եղանակային կատակլիզմներով պայմանավորված վտանգների խոցելիությունը կրճատելու նպատակով: Շահագրգիռ կողմերից ոչ ոք չի կարծում, որ դիտարկումներ իրականացնող կայանների կրճատումը կամ Հայպետհիդրոմետ ծառայության կողմից մատուցվող հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների կրճատումը կենսունակ տարբերակ է հանդիսանում: Տարբեր ժամանակահատվածներով եղանակային կանխատեսումների ներկայացման լուրջ պահանջ ներկայացվեց՝ կարճաժամկետից մինչև սեզոնային և տեղանքին բնորոշ կանխատեսումներ։ Կանխատեսումներն ու ազդարարումները նույնպես պետք է ավելի ճշգրիտ լինեն և օգտագործողին հասնեն ժամանակին: Միաժամանակ հիդրոլոգիական լրացուցիչ տեղեկատվության անհրաժեշտությունն ավելանում է ոչ միայն մակերևութային ջրերի ելքի համար գոյություն ունեցող երկար շարքերից, այլ նաև նոր գործող ջրաչափական դիտակետերից, որոնք տեղակայված են ջրի կառավարման կրիտիկական վայրերում: Հիդրոլոգիական կարիքները կարելի է հետևյալ կերպով ամփոփել. • Հիմնական գետավազանների համար ջրային հաշվեկշիռը՝ որպես գետավազանային կառավարման պլանավորման հիմք • Ավազանների պլանավորման վերանայում՝ գոյություն ունեցող ժամանակային բոլոր շարքերը հաշվի առնելով • Ջրաչափություն չկատարվող վայրերում ավազանների համար հեղեղումների նախագծում • Երաշտի ռիսկի գնահատում և կանխատեսումներ • Հեղեղումների ռիսկի գնահատում և հեղեղումներին ենթակա տարածքների գոտիավորում 11. Օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական ծառայությունների արդիականացումը միջին եկամուտ ունեցող երկրներում Հայպետհիդրոմետի կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունների բարելավմանը ներկայացվող գործընկերների խնդրանքից հստակ երևում է, որ անհրաժեշտ է արդիականացնել Հայպետհիդրոմետի ամբողջ ենթակառուցվածքը, այլ ոչ թե միայն դիտարկումների և տվյալների հավաքագրման համակարգերը: Նպատակային ծառայությունները առաջնահերթություն են հանդիսանում բոլոր օգտագործողների համար (Նկար 30, Նկար 31 և Նկար 16)։ Նկար 30․Կանխատեսման գրասենյակ, Հոնգ Կոնգի դիտարկումների գրասենյակ Ժամանակակից հիդրոլոգիական և օդերևութաբանական ծառայությունը պետք է առանցքային դերակատարություն ունենա վաղ ազդարարման համակարգում (ՎԱՀ): Ազդարարումների մշակումը և տարածումը, որոնց թիրախ են հանդիսանում ազդակիր տարածքները և բնակչությունը, հանդիսանում է ցանկացած հիդրոմետ ծառայության հիմնական մանդատը: Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման ծառայությունների ներդրումը հանդիսանում է ապագա հիդրոմետ ծառայության գործունեության ուղին։ Բնակչությունը պետք է կրթվի, իսկ արտակարգ իրավիճակների կառավարման պատկան մարմինները պետք է վերապատրաստվեն հիդրոօդերևութաբանական կատակլիզմների դեպքում պաշտպանիչ միջոցառումներ նախաձեռնելու նպատակով: Նկար 31․ Կանխատեսողի ժամանակակից աշխատավայր Կամբոջիայում Հաշվի առնելով հօգուտ վերջինիս բերվող բոլոր փաստարկները՝ հարկ է ընդունել, որ հիդրոմետ ծառայության արդիականացումը բարդ, ժամանակատար և բավականին թանկ խնդիր է շատ երկրներում, այդ թվում նաև զարգացած տնտեսություններում: ԱՄՆ ազգային եղանակային ծառայության (NWS) արդիականացումը 10 տարուց ավել տևեց, իսկ արդիականացման արժեքը կազմեց ԱՄՆ$4.5 մլրդ: Ճապոնիայի օդերևութաբանական գործակալության (JMA) արդիականացման մանրամասն հաշվետվությունը փորձ և ուղղորդում է տրամադրում այն երկրներին, որոնք ցանկանում են նման արդիականացման ճանապարհ անցնել: Այս իմաստով, նախքան Հայպետհիդրոմետի համար արդիականացման միջոցառումներ առաջարկելը, ողջամիտ կլինի ներկայացնել միջին եկամուտ ունեցող երկրներում լավ գործող հիդրոմետ ծառայության հիմնական բաղադրիչների հակիրճ նկարագրությունը: Ցանկացած երկրում ազգային հիդրոմետ ծառայության գործունեությունը հիմնվում է դիտարկումների և տվյալների հավաքագրման, տվյալների մշակման, հեռահաղորդակցության, կանխատեսումների, ազդարարումների և կլիմատոլոգիական խորհրդատվության մշակման, լրատվամիջոցների միջոցով և այլ ուղիներով կանխատեսումների և մասնագիտացված այլ տեղեկատվության տարածման վրա (Գծապատկեր 32)։ Ոչ մի երկիր այս առաջադրանքները միայնակ չի նախաձեռնում։ Այն իրականացվում է բազմաթիվ ցանցերի, կենտրոնների և հանգույցների միջոցով, գլոբալ, տարածաշրջանային և ազգային մակարդակներում, որոնք ձևավորում են գլոբալ հիդրոօդերևութաբանության փոխկապակցված աշխարհը: Դիտարկումների, հեռահաղորդակցության և տվյալների մշակման ու կանխատեսումների երեք բաղադրիչները միասին կազմում են ՀՕԿ-ի Կլիմայական անոմալիաները և Կլիմայական զգոնության համակարգը (World Weather Watch): Դիտարկումների գլոբալ համակարգը, որը չափազանց բարդ է, հավանաբար, միջազգային համագործակցության ամենահավակնոտ և հաջողակ նախաձեռնություններից մեկն է վերջին հարյուրամյակի ընթացքում: Համակարգը կազմված է դիտարկումների առանձին համակարգերից, որոնք պատկանում և շահագործվում են ազգային և միջազգային բազմաթիվ գործակալությունների կողմից: Հեռահաղորդակցության գլոբալ համակարգը (ՀԳՀ) հանդիսանում է հաղորդակցության և տվյալների կառավարման բաղադրիչը, որը Կլիմայական զգոնության համակարգին (World Weather Watch, WWW) թույլ է տալիս հավաքագրել և բաշխել իր գործընթացների համար կարևոր տեղեկատվությունը։ Հեռահաղորդակցության գլոբալ համակարգը (ՀԳՀ) իրականացվում և շահագործվում է ՀՕԿ-ին անդամ (NMHS) հիդրոմետ ծառայությունների և միջազգային կազմակերպությունների, ինչպես օրինակ՝ Միջնաժամկետ եղանակային կանխատեսումների եվրոպական կենտրոնի (ECMWF) և EUMETSAT-ի կողմից: Հեռահաղորդակցության գլոբալ համակարգը աջակցում է նաև այլ ծրագրերին՝ օժանդակելով տվյալների և մշակված արդյունքների հոսքին՝ ժամանակին, հուսալի և ծախսարդյունավետ կերպով անդամների պահանջները բավարարելու համար, ապահովելով, որ բոլորը լրիվ հասանելիություն ունենան օդերևութաբանական և համապատասխան տվյալներին, կանխատեսումներին և ազդարարումներին: Գլոբալ դիտարկման համակարգը (GTH/GOS) զարգացել և վերափոխվել է ՀՕԿ-ի Ինտեգրված գլոբալ դիտարկումների համակարգի (ԻԳԴՀ/WIGOS), իսկ Հեռահաղորդակցության գլոբալ համակարգը ձևավորվել և ընդլայնվել է՝ դառնալով ՀՕԿ-ի տեղեկատվական համակարգը (ՏՀ/WIS): Տվյալների մշակման և կանխատեսումների գլոբալ համակարգն ընդգրկում է ՀՕԿ անդամների կողմից շահագործվող բոլոր համակարգերը։ Այն անդամակիցներին հնարավորություն է ընձեռում օգտվել Եղանակային թվային կանխատեսումների առավելություններից՝ շրջանակ ապահովելով օպերատիվ օդերևութաբանությանը, հիդրոլոգիային, օվկիանոսաբանությանը և կլիմատոլոգիային վերաբերող տվյալների փոխանակման համար: Այս տվյալների փոխանակմանը և տրամադրմանը հիմնականում օժանդակում է ՀՕԿ-ի տեղեկատվական համակարգը (WIS): Գծապատկեր 32․ Գլոբալ դիտարկումների, հեռահաղորդակցության, տվյալների մշակման և կանխատեսումների և տվյալների տարածման համակարգի սխեմատիկ ներկայացում Ազգային հիդրոմետ ծառայությունների արդյունքների և ծառայությունների արժեքն այնպես է ներկայացվում, ինչպես դրանք օգտագործվում են այդ ծառայությունները և արդյունքները ստացողների կողմից: Օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական արժեքի ձևավորումը կարելի է նկարագրել «արժեշղթայում» ՝ ծառայությունների մշակումը և մատուցումը կապելով օգտագործողների որոշումների և վերջնարդյունքների և այդ որոշումների արդյունքում առաջացող արժեքների հետ (Գծապատկեր 33)։ Պոտենցիալ արժեքն ավելանում է շղթայի յուրաքանչյուր օղակին (Գծապատկեր 33-ում ձախից աջ անցում կատարելով), այնպես, ինչպես ծառայությունները ստացվում և ներառվում կամ հաշվի են առնվում որոշումների շրջանակներում։ Արժեքի ավելացման գործընթացները ներառում են ծառայությունների մշակումը՝ ավելի մասնագիտացված կիրառության և որոշումների ընդունման համար (այն է՝ տեղեկատվությունը դարձնելով ավելի համապատասխան և հուսալի) կամ ընդլայնելով տեղեկատվական արդյունքի հասանելիությունը ավելի ընդգրկուն լսարանի համար (մարդիկ, որոշում ընդունողներ և պատվիրատուներ): Ժամանակակից, լավ գործող հիդրոմետ ծառայությունում այս շղթայի յուրաքանչյուր օղակ ուժեղ է, օգնում է արժեք ապահովել շղթայի վերջնական օղակում գտնվող հասարակության համար: Ի հակադրություն դրան, ավելի քիչ զարգացած հիդրոմետ ծառայությունում, շղթան հաճախ կանգնում է դիտարկումների կամ կանխատեսումների փուլում՝ առանց մոդելավորման ուժեղ կարողությունների: Գծապատկեր 33․ «Հիդրոմետի արդյունքի» արժեշղթա Հիդրոմետի արդիականացումը չի կարող մասնատված լինել: Գործընթացը պետք է լինի փոխակերպվող՝ ապահովելով, որ հիդրոմետ ծառայությունը կարողանա մատուցել այն ծառայությունները, որոնք գործընկերներն են ակնալում են: Արկղ 1-ում ներկայացնում է եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական ծառայությունների առաջընթացի մոդելը։ Այն հաշվի է առնում Ծառայությունների մատուցման ՀՕԿ ռազմավարությունը և վերջինիս Իրականացման պլանը, Կլիմայական ծառայությունների գլոբալ շրջանակի իրականացման պլանը, բարձր լուծաչափով թվային եղանակային կանխատեսման կիրառման բարելավման ռազմավարությունը և ընդհանուր կանխատեսման գործընթացում սահմանափակ տարածքի համար ԹԵԿ-ի իրականացումը և հիդրոլոգիական ազգային ծառայությունների դերակատարության, գործունեության և կառավարման վերաբերյալ ուղեցույցները: Մոդելը ԱՕՀԾ-ները դասակարգում է հինգ կատեգորիաների՝ i) դիտարկումներ և հեռահաղորդակցության համակարգեր, (ii) եղանակի կանխատեսման համակարգեր, (iii) եղանակային ծառայությունների մատուցում, (iv) կլիմայական ծառայություններ, և (v) հիդրոլոգիական ծառայություններ: Յուրաքանչյուր կատեգորիայի բացատրությունը տրված է Հավելված 1-ում: Նշված բաղադրյալ չափորոշիչները համապատասխանեցվել են ՀՕԿ ռազմավարության և վերջինիս Իրականացման պլանի (ՀՕԿ, 2014), Կլիմայական ծառայությունների գլոբալ շրջանակի իրականացման պլանի (ՀՕԿ, 2014ա), ՀՕԿ բարձր լուծաչափով ազգային եղանակի կանխատեսման (ԱԵԿ/NWP) բարելավման ռազմավարության և որպես կանխատեսման ընդհանուր գործընթացի մաս կազմող՝ սահմանափակ տարածքի համար ԱԵԿ-ի իրականացման (ՀՕԿ, 2016), Ազգային հիդրոլոգիական ծառայությունների դերի, գործառնությունների և կառավարման ՀՕԿ ուղեցույցների (ՀՕԿ, 2006), ինչպես նաև փորձագիտական կարծիքների հետ, որը ներառում է Ազգային օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական ծառայությունների դիտացանցի պահպանման և օգտագործողներին եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական կանխատեսումների տրամադրման և օգտագործողների համար եղանակային, ջրի և կլիմայական ծառայություններ մատուցելու կարողությունները։ 1. Դիտարկումների և հեռահաղորդակցության համակարգեր Կատեգորիա 0: Բազային/հիմնական դիտարկումներից և հեռահաղորդակցությունից պակաս Կատեգորիա 1: Բազային դիտարկումներ և հեռահաղորդակցություն Կատեգորիա 2: Հիմնական դիտարկումներ և հեռահաղորդակացություն Կատեգորիա 3: Ամբողջական դիտարկումներ և հեռահաղորդակացություն Կատեգորիա 4: Զարգացած դիտարկումներ և հեռահաղորդակցություն 2. Եղանակային կանխատեսման համակարգեր Կատեգորիա 0: Բազային եղանակային կանխատեսումից պակաս Կատեգորիա 1: Բազային եղանակային կանխատեսում Կատեգորիա 2: Հիմնական եղանակային կանխատեսում Կատեգորիա 3: Ամբողջական եղանակային կանխատեսում Կատեգորիա 4: Զարգացած եղանակային կանխատեսումներ 3. Եղանակային ծառայությունների մատուցում Կատեգորիա 0: Ոչ մի ծառայության մատուցում Կատեգորիա 1: Բազային ծառայության մատուցում Կատեգորիա 2: Հիմնական ծառայության մատուցում Կատեգորիա 3: Ամբողջական ծառայության մատուցում Կատեգորիա 4: Զարգացած ծառայության մատուցում 4. Կլիմայական ծառայություններ Կատեգորիա 0: Կլիմայական ծառայություններից պակաս Կատեգորիա 1: Բազային կլիմայական ծառայություններ Կատեգորիա 2: Հիմնական կլիմայական ծառայություններ Կատեգորիա 3։ Ամբողջական կլիմայական ծառայությունների մատուցում Կատեգորիա 4։ Զարգացած կլիմայական ծառայություններ 5․ Հիդրոլոգիական ծառայություններ Կատեգորիա 0: Հիդրոլոգիական բազային ծառայություններից պակաս Կատեգորիա 1: Բազային հիդրոլոգիական ծառայություններ Կատեգորիա 2: Հիմնական հիդրոլոգիական ծառայություններ Կատեգորիա 3։ Ամբողջական հիդրոլոգիական ծառայությունների մատուցում Կատեգորիա 4։ Զարգացած հիդրոլոգիական ծառայություններ Արկղ 1- Եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական ծառայությունների առաջընթացի մոդել Հայպետհիդրոմետի աշխատակիցների և գործընկերների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա Հայպետհիդրոմետը ձեռք է բերել դիտարկումների և հաղորդակցության համակարգերի 1-ին և 2 կատեգորիաները, եղանակի կանխատեսման համակարգերի Կատեգորիա 1-ը, եղանակային ծառայությունների մատուցման Կատեգորիա 1 և 2-ի միջակայքը, կլիմայական ծառայությունների Կատեգորիա 1-ը, իսկ հիդրոլոգիական ծառայությունների Կատեգորիա 1-ը։ Այս կատեգորիաների արդիականացման շրջանակներում անհրաժեշտ է օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական մոնիթորինգային ցանցերի փոխկապակցված տարրերի զգալի բարելավում։ Սա ներառում է տվյալների ստացման և գրանցման նոր տեխնոլոգիաների, տվյալների ստուգման և արխիվացման, մոդելավորման համար ժամանակակից, գիտության վրա հիմնված գործիքները (Գծապատկեր 16)։ Տեղեկատվության կիրառում և որոշումների ընդունում Մոնիթորինգային ցանցի Տեղեկատվության նախագծում՝ օգտագործողի տարածում պահանջների հիման վրա ԱՕՀԾ արդիականացում Տվյալնրի սինթեզ և վերլուծություն (այդ թվում նաև Տվյալների չափում մոդելավորում, կանխատեսում) և գրանցում Տվյալների ստուգում և արխիվացում Գծապատկեր 34․ ՕՀԱԾ-ների արդիականացման սխեմատիկ պատկեր Նման բարելավման համար պահանջվում է ազգային հիդրոմետ ծառայության հինգ հիմնական տարրերի ինտեգրում հետևյալ կերպով՝ որակի կառավարման համակարգ (ՈԿՀ), ցանցի նախագծում, տեխնոլոգիա, վերապատրաստում և տվյալների կառավարում: Ցանցի նախագծումը պետք է շարունակական գործընթաց հանդիսանա՝ հիմնվելով օգտագործողների կարիքների վրա՝ ստեղծելով նոր կայաններ, գործող կայանների գործունեությունը դադարեցնելով, ծրագրային առաջնահերթությունների և ֆինանսավորման առկայության դեպքում։ Տվյալ վայրի համար տվյալների չափումների համար լավագույն տեխնոլոգիաների ընտրությունը շատ բարդ առաջադրանք է: Գոյություն ունեն բազմաթիվ տեխնոլոգիաներ, իսկ այդ տեխնոլոգիաների յուրաքանչյուր կոմբինացիայի համար գոյություն ունեն բազմաթիվ մատակարարներ և պրոդուտկներ: Ցանցային օպերատորները պետք է հաշվի առնեն լրացուցիչ այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են հուսալիությունը, հաշվետվությունների ճշգրտությունը, ծախսերը և տեղանքի առանձնահատկությունները: Տվյալների կառավարումն ապահովում է պատշաճ պահուստավորումը, ստուգումը, վերլուծությունը և հսկայական ծավալով տվյալների զեկուցումը և հաստատում է տվյալների հավաստիությունը՝ ՈԿՀ-ի հետ համապատասխանության վերաբերյալ փաստարկներ ներկայացնելով: Վերջապես, տեխնոլոգիաների ոչ մի ներդրում չի կարող փոխհատուցել մարդկային կապիտալի դեֆիցիտը, որն, օրինակ՝ կարող է հանգեցնել վատ տվյալների հավաքագրման և տվյալների հետ վատ աշխատանքի։ Ընթացիկ աշխատանքի ժամանակ կատարվող սխալների հայտնաբերումը և ուղղումը ամենադժվար աշխատանքն է տվյալնեի հետագա մշակման ժամանակ։ Այդ իսկ պատճառով, շարունակական դասընթացները շատ կարևոր են։ Գծապատկեր 17-ում ներկայացված է տվյալների և տեղեկատվության հոսքը ժամանակակից հիդրոօդերևութաբանական ծառայություններում։ User community Objectives Natural Data for operational meteorological and purposes hydrological characteristics Technologies, depending on Network design - reliability Dissemination of - program priorities - accuracy information - new stations - control and maintenance - closure of stations - specific local site factors - costs of ownerships Data collection Meteorological and hydrological Information Quality management system e.g. forecasts, statistics, real-time data training starts in scenario 1 Data management system training starts in scenario 2 Գծապատկեր 35․ Տվյալների հոսքը հիդրոօդերևութաբանական ծառայություններում Արդիականացման սոցիալ-տնտեսական օգուտները կարտահայտվեն բնական աղետների հետ կապված ռիսկերի կառավարման և որոշումների կայացման գործում։ Սա հատկապես ճշմարիտ է ջրհեղեղների դեպքում, որոնք ամենամեծ վնաս են հասցնում աղքատ և խոցելի բնակչությանը։ Հիդրոօդերևութաբանական վտանգների կանխատեսման և վաղ ազդարարման բարելավումը կօգնի ռիսկային գոտում գտնվող համայնքների և ոլորտների դիմակայունության բարձրացմանը։ Ցանկացած ՕՀԱԾ-ի էական արդիականացման ծրագիր պետք է սովորաբար ունենա երեք բաղադրիչ՝ i) ինստիտուցիոնալ հզորացում և կարողությունների զարգացում, ii) դիտարկումների, ՏՀՏ և կանխատեսումների ենթակառուցվածքների արդիականացում և iii) ծառայությունների մատուցման համակարգի խթանում։ Բաժին 12-ում առաջադրվող միջոցառումները համահունչ են այս սկզբունքի հետ։ Դրանց նպատակն է ուժեղացնել Հայպետհիդրոմետի ինստիտուցիոնալ դաշտը, խթանել իրավական և կանոնակարգային շրջանակը, զարգացնել աշխատակազմի կարողությունները, տեխնիկապես արդիականացնել դիտարկումների ՏՀՏ-ի, տվյալների կառավարման և հիդրոօդերևութաբանական կանխատեսումների ենթակառուցվածքներն ու շինությունները, և ամենակարևորը, բարելավել հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների մատուցումը և վաղ ազդարարումը ՀՀ բնակչությանը և եղանակից կախված ոլորտներին։ 12. Հայպետհիդրոմետի արդիականացման համար առաջարկվող ճանապարհային քարտեզ Ցանկացած ՕՀԱԾ-ի արդիականացման ծրագիրը պետք է ներառի երեք միմյանց հետ փոխկապակցված միջոցառում կամ բաղադրիչ. i) ինստիտուցիոնալ դաշտի հզորացում և կարողությունների զարգացում, ii) դիտարկումների, ՏՀՏ-ի և կանխատեսումների ենթակառուցվածքների արդիականացում և iii) ծառայությունների մատուցման համակարգի խթանում: Այս բաղադրիչները որոշակի մանրամասնությամբ նկարագրված են Հայպետհիդրոմետի համար: 12.1 Ինստիտուցիոնալ դաշտի հզորացում և կարողությունների զարգացում 12.1.1 Ինստիտուցիոնալ դաշտի հզորացում ՕՀԱԾ-ների հիմնական նպատակներ են` տեղեկատվության տրամադրում եղանակի, կլիմայի և հիդրոլոգիական պայմանների վերաբերյալ՝ օդում, հողում և ջրում անվտանգության ապահովման, բնական աղետների մեղմացման, եղանակից կախված տնտեսական ոլորտների և ազգային զարգացման համար: Ժամանակակից ՕՀԱԾ-ն այս գործառույթներն իրականացնում է հետևյալի միջոցով. - Համապարփակ, բարձրորակ և հուսալի դիտացանցեր - Տվյալների արդյունավետ հավքագրում, կառավարում և տեղեկատվության արագ փոխանակում - Նորագույն ՏՀՏ-ներ և հաշվարկային միջոցներ - Տվյալների վերլուծության բարդ սխեմաներ և ուժեղ սիմուլյացիոն և կանխատեսումների մոդելներ - Ընթացիկ գիտական հետազոտությունների միջոցով օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական երևույթների ընկալման բարելավում - Օգտագործողների կարիքների համար ծառայությունների արդյունավետ համապատասխանեցում - Տեղեկատվության տարածման արդյունավետ համակարգեր՝ տարբեր ուղիների կիրառմամբ ապահովելով ազդարարումների, կանխատեսումների և խորհրդատվական տեղեկատվության ամենաընդգրկուն տարածումը - Հանրային և մասնավոր ծառայությունների արդյունավետ տրամադրման կազմակերպում - Գիտության հետ արդյունավետ հաղորդակցություն, այդ թվում դրա սահմանափակումները, անորոշություններն ու կիրառումը - Ողջ ՕՀԱԾ-ի, ինչպես նաև օգտագործողների և շահառուների կարողությունների զարգացում, - Օդերևութաբանական, հիդրոլոգիական և որոշումների ընդունման հետ կապված տեղեկատվության մեթոդաբանությունների և ալգորիթմների բարելավում: Ժամանակակից ՕՀԱԾ-ները կենտրոնանում են օգտագործողների արժեշղթան հասկանալու վրա, որպեսզի պատկերացում կազմեն օգտագործողների մասին, այն որոշումների մասին, որոնք վերջիններս պետք է ընդունեն, ինչպես նաև այն մասին, թե ինչպես է եղանակին, կլիմային և ջրին վերաբերող տեղեկատվությունը կիրառվում՝ ռիսկերը նվազագույնի հասցնելու և հանրությանը օգուտ բերելու համար (տե՛ս Բաժին 11-ը, Արժեշղթա): Ծառայությունների մատուցման բարելավման արդյունքում օգտագործողները վստահություն ձեռք կբերեն ՕՀԱԾ-ի կարողությունների նկատմամբ, որը կհանգեցնի նրանց հարաբերությունների բարելավմանը և ծառայությունների նկատմամբ պահանջարկի ավելացմանը: Ի լրումն դրան, պետական մարմինների և վարչությունների համար ծառայությունների ավելի լավ մատուցումը կհանգեցնի ՕՀԱԾ-ների ավելի մեծ ճանաչմանը՝ ի դեմս տնտեսությանը և հասարակությանը աջակցող կենսական ծառայություններ մատուցողի: Սա ՕՀԱԾ- ին հնարավորություն կընձեռի ներդրումների համար ավելի համոզիչ հիմք ապահովել, որպեսզի բարելավի և պահպանի ծառայությունների շրջանակը և որակը։ Գործառնությունների հայեցակարգը (CONOPS) ուժեղ գործիք է հանդիսանում, ռեսուրսների օպտիմալ օգտագործման միջոցով, ներդրումների վերադարձը ապահովելու համար։ CONOPS-ը տրամադրում է ՕՀԱԾ համակարգի և ենթահամակարգերի հայեցակարգային նկարագիրը՝ վերոնշյալ կարողությունները ձեռք բերելու համար: CONOPS-ի նպատակն է աջակցել ամբողջությամբ ինտեգրված, արդիականացված և գործուն ՕՀԱԾ-ի զարգացմանը, որը կմատուցի վերջինիս օգտագործողների և գործընկերների կողմից պահանջվող մակարդակի ծառայություններ։ Գծապատկեր 18-ում ներկայացվում է CONOPS-ի կողմից առաջարկվող ՕՀԱԾ-ի «Համակարգերի համակարգը»: Գծապատկեր 36․ Ժամանակակից ՕՀԱԾ-ի համար համակարգերի համակարգը Ծանոթագրություն։ կապույտ՝ արտադրական համակարգեր, կանաչ՝ բաշխման համակարգեր, կարմիր՝ ապահովման համակարգեր, մանուշակագույն՝ կարողությունների զարգացման (ներքին և արտաքին), ընդհատ գծեր՝ կա՛մ արտաքին, կա՛մ արտաքին ու ներքին համակարգերի միախառնում, հոծ գծեր՝ ՕՀԱԾ ներքին համակարգեր, G2G = Կառավարությունից կառավարություն, G2B = Կառավարությունից բիզնես Ներկայումս Հիդրոմետի կողմից իրականացվող միջոցառումները հիմնականում կենտրոնացած են դիտարկումների և տվյալների հավաքագրման վրա: Սահմանափակ ռեսուրսների պատճառով Հայպետհիդրոմետը հետ է մնում անգամ կարևոր տվյալների հավաքագրման, ինչպես նաև կանխատեսումների իրականացման, ծառայությունների մատուցման և տեխնիկական և գիտական այնպիսի առաջընթացի գրանցման մակարդակից, որն անհրաժեշտ է բազմաբովանդակ պահանջարկ ունեցող մի խումբ օգտագործողներին ծառայություններ մատուցելու համար պահանջող լավագույն փորձի և ստանդարտների օգտագործման համար: Սա մասնավորապես ճշմարիտ է հիդրոլոգիական գնահատումների, կանխատեսումների և պլանավորման համար: Տվյալների հավաքագրումից մինչև տեղեկատվության պատրաստման քայլը պահանջում է «Համակարգերի համակարգի» մնացած մասի ուժեղացում, ինչպես ներկայացվում է Գծապատկեր 18-ում, այդ թվում մոդելավորումը, կանխատեսումների և ծառայությունների մատուցման համակարգերը, որոնց օգնում են ՏՀՏ, ՈԿՀ, կարողությունների զարգացման և տեխնոլոգիաների ներդրման համակարգերը: Ճանապարհային քարտեզի ինստիտուցիոնալ հզորացման բաղադրիչի նպատակն է ներդրումներ կատարել Հայպետհիդրոմետի ինստիտուցիոնալ մեխանզիմների բարելավման գործում՝ միջազգային լավագույն փորձի համաձայն վերջինիս կատարողականի խթանման նպատակով: 12.2 Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսումների արդիականացում Այս բաղադրիչի նպատակն է թարմացնել և ընդլայնել օդերևութաբանական, ագրոօդերևութաբանական և հիդրոլոգիական դիտացանցը և ապահովել, որպեսզի այս ցանցերը լավ գործեն և փոխգործակցելի լինեն, ինչպես նաև արդիականացնել տվյալների կառավարումը, հաղորդակցությունը և ՏՀՏ համակարգերը, բարելավել եղանակային և հիդրոլոգիական կանխատեսումների գործընթացները և թվային կանխատեսումների համակարգերը և հիմնանորոգել Հայպետհիդրոմետի գրասենյակներն ու շինությունները։ 12.2.1 Օդերևութաբանական դիտարկումների ենթակառուցվածք Կլիմայի փոփոխության արդյունքում հեղեղումների և երաշտների ավելացող ռիսկերը կպահանջեն ավելի օպերատիվ օդերևութաբանական տվյալներ, որոնք պետք է տրամադրվեն իրական ժամանակում՝ բարձր լուծաչափ ունեցող մոդելների կողմից ավելի լավ արդյունքներ ապահովելու համար, որոնք կհանգեցնեն խոցելի վայրերում կանխատեսումների բարելավմանը: Չնայած հասկանալի է, որ ներկայիս բյուջեի պայմաններում Doppler ռադարի ցանցի կամ զգալի թվով Ավտոմատ եղանակային կայանների (ԱԵԿ) համար շատ մեծ ծախսերը հնարավոր չեն լինի ընթացիկ բյուջետային համակարգում, այնուամենայնիվ, ներկայիս ցանցը չպետք է կրճատվի, քանի որ սա ավելի կվատթարացնի դիտարկումների առանց այն էլ խոցելի համակարգը: Արդիականացումը կկենտրոնանա առկա սինոպտիկ ցանցի և աերոլոգիական դիտարկումների կայանի վերականգնման, և դիտարկումների ավոտոմատացման վրա՝ գործող մեխանիկական համակարգը կրճատելու նպատակով: Այնուամենայնիվ, տվյալների հետագա կարիքների ուշադիր գնահատումը կարող է հանգեցնել ցանցի վերակազմավորման տարբերակին, որը պետք է հաշվի առնի օգտագործողների պահանջները: Ներկայիս ցանցը բաղկացած է սովետական շրջանից ժառանգված տեխնիկական սարքավորումներից, որոնք հնացել են կամ շարքից դուրս եկել վատ պահպանման և գործառնական բյուջեի ցածր մակարդակի պատճառով և պետք է փոխարինվեն: Շահագործման ընթացակարգերը պետք է վերանայվեն՝ տարբեր վայրերում տվյալների տարբեր կարիքները հաշվի առնելու նպատակով: Առկա սարքավորումների վերանորոգումից կամ փոխարինումից հետո վերապատրաստված աշխատակազմը պետք է կանոնավոր կանխարգելիչ պահպանման միջոցառումներ իրականացնի։ 12.2.2 Հայպետհիդրոմետի տվյալների կառավարման, հաղորդակացության և ՏՀՏ համակարգ Հիդրոլոգիական և օդերևութաբանական պարամետրերի համար պատրաստի, հասանելի, պատմական, թվային տեղեկատվական բազա է անհրաժեշտ եղանակային կատակլիզմների և հեղեղումների հետ կապված ազդարարման և կանխատեսումների ծառայությունների մշակման համար, որոնք ազդում են ՀՀ տնտեսության բոլոր ոլորտների վրա: Հայպետհիդրոմետի դիտացանցի արդիականացումը, ընդլայնումը և կանխատեսման և ծառայությունների մատուցման բարելավումը կպահանջի վերջինիս ՏՀՏ ենթակառուցվածքի զգալի բարելավումներ: Հաղորդակցության սարքավորումները և համակարգիչները, ներդաշնակեցված տեղեկատվական համակարգի կառավարման համակարգերը եղանակի, կլիմայի և հիդրոլոգիական տվյալների համար, այդ թվում նաև սերվերները, ծրագրային ապահովումը, վեբ հասանելիությունը և սոցիալական մեդիան, Հայպետհիդրոմետի հեռահար զոնդավորումը և ԵՏՀ/GIS-ն, այդ թվում նաև արբանյակային downlink համակարգը անհրաժեշտ կլինեն՝ ժամանակակից ծրագրային ապահովում- սարքավորումներ ներդնելու համար, որոնք կապահովեն դիտացանցից տվյալների արդյունավետ և ժամանակին հավաքագրումը և կարագացնեն տեղեկատվական արդյունքների ընդունումը միջազգային օդերևութաբանական առաջատար կենտրոններից և դրանց մշակումը, որը հնարավորություն կընձեռի բարձր լուծաչափով արդյունքներ և ավելի շատ տեղեկատվություն ունենալ, որը հասանելի կլինի կանխատեսողների համար: 12.2.3 Օդերևութաբանական կանխատեսումներ Հայպետհիդրոմետի կանխատեսումը հիմնվում է դետերմինիստիկ մոդելի արդյունքների վրա, որոնք հասանելի են ինտերնետում՝ տարածական կոշտ լուծաչափով, գլոբալ կանխատեսումային կենտրոններից, ինչպես օրինակ՝ NOAA ազգային եղանակային ծառայությունից, ԵՄԵԿԿ-ից, Ռուսհիդրոմետից և այլնից: Որևէ օբյեկտիվ ստուգում և դիտարկումների որակի վերահսկում չի իրականացվում, որը հնարավորություն կտար ստուգել նաև մոդելը: Վիզուալիզացման որևէ գործիք չկա in-situ/տեղում չափվող տվյալները, հեռահար զոնդավորման և մոդելի տվյալները համատեղելու՝ տարբեր ժամանակային մասշտաբների կանխատեսումներ իրականացնելու համար՝ օպերատիվից (0-6 ժամ) մինչև երկարաժամկետ կանխատեսումները: Մոտ ապագայում այս բացերը լրացնելու համար հնարավոր լուծումներից մեկը կարող է լինել բաց կոդով օդերևութաբանական ծրագրային ապահովման ձեռք բերումը, որը նախագծված է օպերատիվ կանխատեսողի համար աշխատանքային ամբողջական միջավայր ապահովելու նպատակով։ Երկարաժամկետ հեռանկարում պետք է նախատեսել կանխատեսման ազգային կենտրոնում առկա կանխատեսման գործընթացի ապահովումը։ Նման արդիականացման գործընթացը հնարավորություն կընձեռի օգտվել գլոբալ կենտրոնի (օրինակ՝ ԵՄԵԿԿ և այլն) ԵԿԹՄ թվային տվյալներից և արդյունքներից (կարճաժամկետ, միջնաժամկետ, ընդլայնված և երկարաժամկետ կանխատեսումներ), ինչպես նաև տվյալների մշակման (հավաստագիր) համար պահանջվող ծրագրային ապահովումից և անընդհատ լայնաշերտ ինտերնետից: Կանխատեսման արդիականացման մյուս գործիքները կներառեն կանխատեսման աշխատանքային ծրագրային ապահովման արդյունքները, իրական ժամանակում կանխատեսման գործընթացի մոնիթորինգը և ստուգումը, դիտարկումների որակի վերահսկումը, օպերատիվ/մոտ ապագայի համար կանխատեսումը և ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման տեխնիկաները: Վերապատրաստում է պահանջվում այս արդյունքների և գործիքների կիրառման և մեկնաբանության, ինչպես նաև կանխատեսման ընդհանուր գործընթացի ուղղությամբ: Ի լրումն կարճաժամկետ կանխատեսումներին՝ անհրաժեշտ է հրատապ կերպով մշակել երկարաժամկետ (ամսական և սեզոնային) կանխատեսումներ (ԵԺԿ)։ Ներկայումս Հայպետհիդրոմետում առկա է ԵԺԿ գծով հմուտ փորձագետների, ինչպես նաև դաունսքեյլինգ մասշտաբավորման տեխնիկաները կիրառելու համար պահանջվող տեխնիկական կարողությունների պակաս։ Հայպետհիդրոմետը պետք է կարողանա օգտվել օրինակ՝ ԵՄԵԿԿ ինտերնետային կայք-էջում զետեղված ԵԺԿ- ներից։ Սա ներառում է ԵՄԵԿԿ, UKMO, Météo-France, NCEP և JMA բազմամոդել սեզոնային կանխատեսումային (EUROSIP) արդյունքները և ՀՕԿ-ի LC-LRFMME-ը, https://www.wmolc.org կայք-էջում, որը հնարավորություն է ընձեռում օգտվել 12 գլոբալ արտադրող կենտրոնների ԵԺԿ-ներից (GPC-ներից): Հայպետհիդրոմետը պետք է ավելի լավ պատկերացում կազմի կլիմայի ռեգիոնալ դաունսքեյլինգ (RCD) տեխնիկայի մասին, որը հնարավորություն կընձեռի բարձր լուծաչափով կլիմայի տեղեկատվություն տրամադրել ավելի լայն տարածաշրջանի և ազգային մակարդակի համար և ապահովել ավելի մեծ մանրամասներով և տեղայնացված էքստրեմալ իրավիճակի նկարագրություն։ Երկարաժամկետ կանխատեսման շրջանակներում անհրաժեշտ է օպերատիվ եղանակային կանխատեսման համապարփակ գործընթաց ներդնել։ Սա ներառում է Հայպետհիդրոմետում արդյունքների մեկնաբանություն և հաղորդում, կանխատեսումների արդյունքների ստուգումներ և Կանխատեսման ամբողջական (EPS) և հավանականային կանխատեսման համակարգերի հիմնում։ Չնայած ԵՄԵԿԿ գլոբալ մոդելի թվային տվյալների հասանելիությունը (9կմ լուծաչափով) լուրջ առաջընթաց քայլ կլինի Հայպետհիդրոմետի համար, հարկ է նշել, որ այս տվյալների համար հավաստագիր/լիցենզիա է հարկավոր ձեռք բերել, որի արժեքը կազմում է տարեկան €42,000 (ԱՄՆ$ 51,4): ԵՄԵԿԿ-ից թվային տվյալների կիրառման և մանիպուլյացիայի համար վերապատրաստում է անհրաժեշտ՝ իրական ռեժիմում կանխատեսումների գործընթացի հաջորդիվ իրականացման համար։ Այս գործընթացը ներառում է՝ դիտարկումների հավաքագրումը, դիտարկումների որակի վերահսկումը, մոդելի ստուգումը և չափաբերումը, օպերատիվ կանխատեսումը և ԵԿԹՄ հետագա մշակումը, տարածաշրջանային և տեղանքին-բնորոշ կանխատեսումները, ազդեցությունների վրա հիմնված կանխատեսման տեխնիկաները և ԵԿԹՄ դինամիկ դաուսքեյլինգ մասշտաբավորումը (այդ թվում նաև տվյալների ասիմիլյացիան): 12.2.4 Հիդրոլոգիական դիտարկումների ենթակառուցվածք Հայաստանում առկա ջրաչափերի քանակը չափավոր է: Ցանցում ցանկացած կրճատում անելիս անհրաժեշտ է ավելի ուշադիր կերպով գնահատել տեղեկատվության կորուստը՝ ծախսերի կրճատման համեմատ։ Իրականում, ավելի իրական ժամանակի հիդրոլոգիական տվյալներ են անհրաժեշտ ջրի կառավարմանն ուղղված միջոցառումների և հեղեղումների ու երաշտի կանխատեսման համար: Ուստի, ցանցի ցանկացած վերակազմավորում պետք է հիմնված լինի օգտագործողների հետ երկխոսության վրա: Չնայած ջրաչափերը քանակապես շատ են, սակայն տվյալներ գրանցող սարքերը՝ քիչ: Իրական ռեժիմում տեղեկատվությունը հույժ կարևոր է փոքր ջրահավաք ավազանների համար (200կմ2 մակերեսից փոքր տարածք ունեցող) և բուռն վարարումների կանխատեսման համար: Սարքավորումների հիդրոմետրիկ ցանցը, մասնավորապես հոսքաչափերը, ճոպանուղիները/ cable ways և ինքնագրիչ սարքերը սովետական ժամանակաշրջանի են և պետք է փոխարինվեն ջրածծման հորում տեղադրված ծածկագրիչներով (float- operated shaft encoders), տվյալները գրանցող սարքով/գրանցիչով, GSM-ով օրվա տվյալների փոխանցմամբ՝ որպեսզի վաղ ազդարարման համակարգերը հավուր պատշաճի գործեն: Անհրաժեշտ է վերանայել ստանդարտ գործառնական ընթացակարգերը՝ տարբեր վայրերում տարբեր կարիքները հաշվի առնելու նպատակով: Հարկ է գնահատել օպերատիվ տվյալները հոսքաչափեր ունեցող վայրերում և տվյալների գրանցիչների մոտ։ Հիդրոլոգիական դիտացանցի արդիականացումը թույլ կտա վերականգնել և տեխնիկապես վերազինել հիդրոլոգիական և նստվածքային ցանցը, այդ թվում նաև դաշտային հաղորդակցության ցանցը և հիդրոլոգիական չափումների համար հատուկ սարքավորումների տրամադրումը (հիդրոլոգիական պտուտան, հոսքի արագության ակուստիկ դոպլերային չափիչ սարք (ADCP), լաբորատոր սարքավորումներ, հոսքաչափեր, որոնք կունենան տվյալների փոխանցման հնարավորություն, նավակ և այլն): Ցանցի արդիականացումից հետո բոլոր սարքավորումների համար պետք է մշակված լինեն կանոնավոր կանխարգելիչ և գործառնական պահպանման ծրագրեր: Տվյալների գրանցման և փոխանցման ուժեղացումը թույլ կտա հուսալի, ամբողջական տվյալներ հաղորդել և կանխատեսումներ և ազդարարման ծառայություններ մատուցել բոլոր օգտագործողների համար և իրականացնել դետերմինիստիկ վարարումների մոդելներ: Նոր տեխնիկական սարքավորումներից բացի, ՀՕԿ-ի կողմից ուղեցույցներ են առաջադրվել՝ ՕՀԱԾ Շահագործման և պահպանության ծրագրեր ներդնելու համար, որոնց անհրաժեշտ է հետևել: Նոր հոսքաչափերի տեղադրման ժամանակ պետք է սնող ջրահավաք ավազաններում տեղադրել նաև անձրևի չափիչ, գրանցող սարքեր։ Պետք է ապահովել, որ տեղումների վերաբերյալ տվյալները իրական ռեժիմում մինշտ հասանելի լինեն և պետք է նաև հեռաչափ ներդնել, որպեսզի երաշխավորել, որ տվյալները լինեն ավտոմատ և օպերատիվ ողջ ժամանակ՝ հեղեղաբեր անձրևների վերաբերյալ նախազգուշացումներ տալու համար: 12.2.5 Հիդրոլոգիական կանխատեսում Անհրաժեշտ կլինի հիդրոլոգիական սիմուլյացիոն մոդելները գնահատել՝ հայաստանյան ենթատեքստում վերջիններիս կիրառման համար և համապատասխան մոդելներ ընտրել ու ձեռք բերել: Հիդրոլոգիական կանխատեսումների որակը և ճշգրտությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է բարելավել կանխատեսումների համար գոյություն ունեցող մեթոդաբանությունները և նոր մոդելներ ներդնել: Հարկ է բարձրացնել Հայպետհիդրոմետի հիդրոլոգիական մոդելավորման կարողությունները, որպես ջրի կառավարման ռազմավարությունների մշակման, վարարումների և երաշտի ռիսկերի կառավարման, ջրի կառավարման համակարգերի ընդլայնման և օպտիմիզացման նախապայման։ Կանխատեսումների համար առկա վիճակագրական գործիքները կշարունակեն գործածության մեջ մնալ մոտ ապագայում, սակայն այս գործիքները թերություններ ունեն կապված ջերմաստիճանի և տեղումների հետագա փոփոխությունների հետ։ Ձյան դետերմենիստիկ մոդելները, բարձր լուծաչափով արբանյակային տվյալների հետ մեկտեղ (ձյան ծածկույթ, ձյան խորություն, ձյան մեջ ջրի պարունակություն) կարող են կիրառվել որպես վիճակագրական մոդելների այլընտրանք: Հոսքի կարճաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսումների համար հիդրոլոգիական նոր մոդելների և ծրագրային ապահովման փաթեթների ներդրմամբ, որոնք ստուգվել են լեռնային այլ երկրներում, և զարգացնելով մոդելավորման համար տեխնիկական կարողությունները, կարելի է ապահովել կանախատեսումների ավելի բարձր որակ: Հնարավորության դեպքում, ցանկալի է փորձարկել մի շարք հիդրոլոգիական մոդելներ: Ջրային ռեսուրսների համակարգերի սիմուլյացիոն այլ մոդելները պետք է փորձարկվեն՝ ջրային հաշվեկշիռ ստեղծելու և ջրային ռեսուրսների տեղաբաշխման պլանավորման, գետավազանի ջրի կառավարման և հետագա պայմանների կանխատեսումների համար: Կարևոր խնդիրը կհանդիսանա կլիմայի փոփոխության ազդեցության գնահատումը թե՛ անձրևի տեսքով տեղումների, և թե՛ հոսքերի համար՝ օգտագործելով կլիմայական փոփոխությունների հավանական սցենարներով պայմանավորված դետերմինիստիկ մոդելները։ Մոդելավորման համակարգի ընտրությունը պետք է կատարվի վերապատրաստումը, փաստաթղթերը, տեխնիկական աջակցությունը և չափաբերումը հաշվի առնելով: Պետք է գնահատել հեղեղումների կանխատեսման առկա համակարգի օգտագործումը և պետք է որոշվեն վաղ ազդարարման ավելի զարգացած կարողությունների այլընտրանքային մոտեցումները: Իրական ռեժիմում դետերմինիստիկ հիդրոլոգիական մոդելները հեղեղների ենթարկվող գետավազաններում կարող են ստեղծել հեղեղումների հիդրոգրաֆ, որն օգտագործողներին ավելի շատ տեղեկատվություն կտրամադրի քան այժմ օգտագործվող վիճակագրական հարաբերությունները։ Բացի հիդրոլոգիական մոդելների և տեղումների քանակական կանխատեսումների (QPF) ճշգրտությունը և հուսալիությունը բարձրացնելուց, հնարավոր է ավելացնել օրը 24 ժամ, շաբաթը 7 օր տևողությամբ վարարումների վերահսկման զգոնության համակարգը։ Շատ կարևոր է դոպլերային ռադարը ամպրոպի սկզբնաղբյուրը որոշելու, անձրևի ինտենսիվության տարածական տարբերությունները գնահատելու և բուռն վարարումների ազդարարման համակարգերի համար մուտքային տվյալներ տրամադրելու համար։ Այսպիսով, հիդրոլոգիական կանխատեսումների արդիականացումը պետք է հիդրոլոգիական նոր գործիքներ և տեղեկատվություն ապահովի հետևյալ կերպով. - Սեզոնային կանխատեսումներ հեռահար զոնդավորման տվյալների և ձյան մոդելավորման հիման վրա (այդ թվում նաև տեխնիկական այնպիսի միջոցներ, ինչպիսիք են սերվերները, ծրագրային ապահովման լիցենզիաները, վերապատրաստումը, որակի կառավարումը, արդյունքների տարածումը), - Բուռն վարարումների ազդարարման և նախազգուշացման համակարգեր, այդ թվում նաև տեխնիկական միջոցներ, ինչպես օրինակ՝ նոր սենսորներ (օրինակ՝ ջրի գրանցող մակարդակաչափ, հիմնված տվյալների ավտոմատ փոխանցումով տեղումների ռադարային կայանների վրա), եղանակի ռադարային տվյալներ, սերվերներով և հիդրոլոգիական մոդելներով վիզուալիզացիայի ինտերֆեյսեր, - ծրագրային ապահովման լիցենզիաներ, վերապատրաստում, որակի կառավարում, արդյունքների տարածում - Հիմնական գետավազանների օպերացիոն ջրային հաշվեկշիռներ, այդ թվում նաև հիմնական ջրօգտագործողներից և ջրի կառավարման կառույցներից ստացված տվյալներ: 12.3 Ծառայությունների մատուցում Այս բաղադրիչի նպատակն է Հայպետհիդրոմետում զարգացնել ծառայությունների մատուցման համակարգը՝ զարգացնելով հանրային եղանակային և հիդրոլոգիական ծառայությունները, ուժեղացնելով վերջնական սպառողին վաղ ազդարարման համակարգերը, այդ թվում նաև ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունները, զարգացնելով գյուղատնտեսական և կլիմայական խորհրդատվական ծառայությունները և ստեղծելով Կլիմայական ծառայությունների համար ազգային շրջանակ: Սա նախատեսում է եղանակային, կլիմայական և ջրի վերաբերյալ վերջնական սպառողիներին՝ բոլոր գերատեսչություններին, համայնքներին և անհատներին տրվող ծառայությունների կանոնավոր թարմացում։ Ծառայությունների մատուցման շրջանակներում կան մի շարք ոլորտներ, որոնք կարող են շահել մասնավոր հատվածի հետ գործընկերությունից, ինչպես օրինակ՝ կանխատեսումների և ազդարարումների տարածման և տրամադրման գործում։ Ծառայությունների մատուցման համար ՀՕԿ ռազմավարությունը և վերջինիս Իրականացման պլանը հիմնավոր և քայլ առ քայլ ուղղորդում է տրամադրում՝ ծառայությունների մատուցման խթանման և զարգացման համար: Անհրաժեշտ է, որպեսզի Հայպետհիդրոմետը տվյալներ տրամադրող մարմնից փոխակերպվի պահանջարկով և հաճախորդներով պայմանավորված, գիտելիքահեն կազմակերպության, որը շեշտում է ծառայությունների մատուցումը տարբեր սոցիալ- տնտեսական ոլորտներում: Անցումը դեպի օգտագործողի վրա հիմնված ապրանքների և ծառայությունների մատուցմանը պահանջում է Հայպետհիդրոմետի և տարբեր ոլորտային օգտագործողների միջև հաղորդակցության և ընկալման բարելավման մեխանիզմ: Ներկայիս և պոտենցիալ հաճախորդների համար մարքեթինգային ռազմավարության մշակումը և հիդրոմետ ծառայության սպառողների խմբի ձևավորումն օգտակար գործիք է հանդիսանում ծառայությունների արդյունավետ մատուցում ապահովելու համար: Սպառողների խումբը պետք է ռազմավարություն մշակի և իրականացնի՝ գործընկերների և օգտագործողների/սպառողների մասնակցությամբ ծառայությունների մատուցման համար: Ռազմավարությունը պետք է ներկայացնի օգտագործողների կարիքները, անհրաժեշտ արդյունքների և ծառայությունների առաջնահերթությունները, այդ արդյունքների և ծառայությունների նախագծումը և մշակումը, արդյունքների տարածումը և ծառայությունների մատուցումը, երկրում նոր արդյունքների և ծառայությունների ազդեցության գնահատումը, արդյունքների և ծառայությունների բարելավումը: Քանի որ օգտագործողի կարիքները պարբերաբար փոփոխվում են, ուստի հարկ է կանոնավոր կերպով պատվիրատուի գոհունակության ուսումնասիրություններ իրականացնել ՝ առկա և պոտենցիալ, նոր հիմնական օգտագործողների շրջանում: Այս միջոցառումը կծառայի օգտագործողների կարիքները մատուցողին հաղորդելուն: Ավելին, օգտագործող հանրությունը պետք է կրթված լինի, որպեսզի հասկանա Հայպետհիդրոմետի արդյունքները և ծառայությունները, ինչպես նաև տարբեր ոլորտներում դրանց կիրառումը։ Լայնորեն տարածված է, որ ՕՀԱԾ-ի կողմից նոր գիտելիքներ ունենալը և ճշգրիտ կանխատեսումներ տրամադրելը այլևս բավարար չէ։ Անհրաժեշտ է, որ վերջիններս կրթեն և տեղեկացնեն հանրությանը և ավելի մասնագիտացված օգտագործողներին, թե ինչպես պետք է լավագույնս օգտագործել գիտական աշխատանքները: Հույժ կարևոր է պատվիրատուների տեղեկատվական բազայի վարումը և թարմացումը։ Պատվիրատուների կողմից պահանջվող արդյունքները և ծառայությունները պետք է Հայպետհիդրոմետի ռազմավարական պլանավորման բաղկացուցիչ մասը հանդիսանան: Մարքեթինգային ռազմավարության ասպեկտները հետևյալն են․ - Պատվիրատուին արդյունքի կամ ծառայության մատուցման ամենանպատակահարմար ձևի որոշումը, օրինակ՝ իրական ժամանակում տվյալների հասանելիություն ապահովելու նպատակով ինտերնետի կիրառումը - Արդյունք կամ ծառայություն մատուցելու գործում ներգրավված աշխատակիցների և նրանց պաշտոնի նշումը - Պատվիրատուների կարիքների համաձայն արդյունքի կամ ծառայության մատուցման գործընթացների նկարագրությունը - Նման ծառայությունների խթանումը՝ պոտենցիալ պատվիրատուներին ներգրավվելու համար - Գնանշման քաղաքականության որոշումը տարբեր արդյունքների և ծառայությունների և տարբեր պատվիրատուների համար, որոնք որոշակի ծախսածածկում կապահովեն Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի կամ Փրկարար ծառայության (ԱԻՆ) միջև ձևավորված համագործակցությունը կարող է գերազանց մեկնարկ և համապատասխան մեխանիզմ հանդիսանալ՝ պահանջվող արդյունքներն ու ծառայություններն օգտագործողներին/մատուցողներին սահմանելու համար: Պետք է առանձին օգտագործողների խումբ ստեղծել։ Անհրաժեշտ է գնային քաղաքականություն ձևավորել, հատկապես որոշակի պատվիրատուների, օրինակ ավիացիայի ոլորտի համար, որին օդերևութաբանական ծառայություն մատուցող ընկերությունների կատարած ծախսերի վերականգնումը շատ երկրներում դարձել է նորմ։ Օգտագործողի պահանջների հիման վրա Հիդրոլոգիական կենտրոնը կարող է մատուցել հետևյալ ծառայությունները. • Դիտացանցից ձեռք բերվող ջրի վերաբերյալ տվյալներ և դիտարկումներ։ Հիդրոլոգիական տեղեկատվական բազայի կառավարման համակարգերը պատվիրատուների համար տրամադրում են օգտակար հիմնական վիճակագրությունը, ինչպես օրինակ՝ օրական, ամսական, սեզոնային և տարեկան միջինը կամ առավելագույնը։ • Ջրի վերաբերյալ տեղեկատվություն, ինչպես օրինակ ջրային ազգային ռեսուրսների համապարփակ գնահատում, հեղեղումների դեպքերի վիճակագրություն և տարածական/ժամանակային միտումների քարտեզներ։ • Մոնիթորինգային ծառայություն, որի նպատակն է տրամադրել շատ սպեցիֆիկ տվյալներ կամ տեղեկատվություն կոնկրետ վայրի, կոնկրետ պատվիրատուի համար, օրինակ՝ ցուցադրել, թե ջրառից հետո, երբ է մնացած ելքը դառնում սահմանված նվազագույն ծավալից փոքր։ • Ջրի հետ կապված երևույթների և ջրային ռեսուրսների մասին գիտելիքներ և ընկալում։ • Որոշումների ընդունման համար խորհրդատվություն, որտեղ տեղեկատվությունը վերածվում է որոշակի պայմաններում արձագանքման խորհուրդ-առաջարկների, օրինակ այն մասին, թե ինչպես պետք է արձագանքել սպասվող երաշտին։ • Ջրային հաշվեկշիռները գնահատելու նպատակով մոդելի և տեղեկատվական բազայի վրա հիմնված մեթոդաբանության ձևակերպում, քանի որ ջրային հաշվեկշիռների հուսալի գնահատումներ են պահանջվում բազմաթիվ օգտագործողների կողմից։ Դրանք պետք է մշակվեն մեթոդաբանության, հիդրոլոգիայի, գեոինֆորմատիկայի և ջրի կառավարման ոլորտների մասնագետերի համատեղ միջգերատեսչական ջանքերի միջոցով: Այդ նպատակով պահանջվում է տարբեր ոլորտների միջև տեղեկատվության փոխանակում և աշխատակազմի կարողությունների զարգացում: Նմանապես, Օդերևութաբանական կենտրոնը կարող է ծառայություններ մատուցել, այդ թվում նաև հետևյալը. • Եղանակի վերաբերյալ դիտացանցից ձեռք բերվող տվյալներ և դիտարկումներ, որոնք սպեցիֆիկ տվյալներ են պարունակում կոնկրետ վայրի, համաձայնեցված մթնոլորտային բաղադրիչների վերաբերյալ՝ համաձայն ՀՕԿ- ի կողմից սահմանված փորձի: • Եղանակային պայմանների կանխատեսումներ տարբեր ժամկետներով (օպերատիվ/մոտ ապագայի համար կանխատեսում, շատ կարճ ժամկետում կանխատեսում, կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսում) օգտագործողի կարիքների հիման վրա և եղանակային կատակլիզմների վերաբերյալ ազդարարումներ: • Եղանակային պայմանների ազդեցության վերաբերյալ խորհրդատվության տրամադրում (թե՛ խիստ և թե՛ առօրեական պայմաններ) և ուղղորդում տարբեր շահառուներին և օգտագործողներին՝ որոշումներ կայացնելու համար: 12․3․1 Հանրային եղանակային ծառայությունների ուժեղացում (ՀԵԾ) ՀԵԾ-ը հանդիսանում է հանրության, լրատվամիջոցների և եղանակի ու կլիմայի ազդակիր ոլորտների միջև կապող օղակը։ Այն հիմնական ինտերֆեյսն է հանդիսանում արդյունքների տեխնիկական տրամադրողի և օգտագործողների միջև։ Այն տեխնիկական օդերևութաբանական կանխատեսումները մեկնաբանում և փոխարկում է սոցիալական և տնտեսական իմաստով տեղին և ընկալելի տեղեկատվության և այս տեղեկատվությունը տրամադրում է բոլոր դերակատարներին: ՀԵԾ ծրագրի շրջանակներում պետք է մշակվեն Ստանդարտ գործառնական ընթացակարգեր (ՍԳԸ-ներ) և հիմնական գործընկերների հետ գործընկերության պայմաններում իրականացվեն Հայպետհիդրոմետի կողմից: Սա հատկապես կարևոր է ազդարարումների դեպքում, որպեսզի նման տեղեկատվությունը միանման լինի բոլոր գործընկերների համար, որը թույլ կտա հստակ որոշումներ ընդունել և ժամանակին միջոցառումներ նախաձեռնել: ՀԵԾ-ի արդյունավետ իրականացումը կապահովի, որ Հայպետհիդրոմետի բոլոր օգտագործողները ժամանակին տեղեկատվություն ստանան բոլոր ժամանակշրջանների համար: Հիդրոմետ տվյալների, կանխատեսումների և ազդարարումների տարածումը բոլոր օգտագործողներին ժամանակակից ՀԵԾ-ի հիմնական բաղկացուցիչ մասն է կազմում: Կարևոր գործիք է հանդիսանում բարելավված Հայպետհիդրոմետի կայք-էջը: Գործող կայք-էջը բավարար չէ կարևոր օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական տեղեկատվության հասանելիությունը ապահովելու համար, որն անհրաժեշտ է օգտագործողների հանրությանը, իսկ վերջինս պետք է ամբողջությամբ վերակառուցվի՝ առաջնահերթության կարգով: Կայք-էջը պետք է կառավարվի օպերատիվ կերպով և պետք է թարմ տեղեկատվություն ունենա: Հարկ է ուշադրություն դարձնել պայմանական գունային տեղեկատվության և պիկտոգրամաների մշակմանը, որոնք հանդիսանում են հաճախ տրվող ազդարարումների հաղորդման ամենաարդյունավետ տարբերակը: Նկար 32․ Ժամանակակից ՀԵԾ-ի մատուցում (Ինդոնեզիա) 12․3․3 Երաշտի համազգային մոնիթորինգի համապարփակ ծրագրի մշակում Պետք է մշակել գյուղատնտեսական և կլիմայական խորհրդատվական ավելի համապարփակ ծառայություններ, այդ թվում նաև երաշտի մոնիթորինգի ծրագիր, որը ներառում է օդերևութաբանության և հիդրոլոգիայի միջև տեղեկատվության և գիտելիքների համակարգումը և որով սահմանվում են ՀՀ-ում օգտագործողների մեծ մասի կողմից պահանջվող երաշտի ուժգնության և ազդեցության մասին տեղեկատվությունը։ Երաշտի մոնիթորինգի ծրագիրը, չնայած նախաձեռնվում է հիդրոմետ ծառայություններ մատուցողի, այն է՝ Հայպետհիդրոմետի կողմից, պետք է ներառի երկրում բոլոր խոշոր օգտագործող ոլորտներին, ինչպես օրինակ՝ գյուղատնտեսության և ջրային ռեսուրսների կառավարման ոլորտները, որոնց պահանջները կարևոր են երաշտի կանխատեսումների ու տեղեկատվության հետ կապված որոշումների ընդունման գործում: 12․3․3․ Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի հետագա զարգացում Երկրներից շատերը կլիմայական ծառայությունների համար ազգային շրջանակ են ստեղծել՝ սոցիալական և տնտեսական ոլորտների մեծ մասին կենսական կլիմայական տեղեկատվության և ծառայությունների տրամադրմանն աջակցելու նպատակով: Հայաստանում հիմնական գործունեությունը կլինի ԱՌԿ-ին, եղանակային ռիսկերի կառավարմանը, գյուղատնտեսությանը, հանրային առողջությանը, էներգետիկային, զբոսաշրջոթյանը և օգտագործողների այլ ոլորտներին տրվող աջակցությունը: 13. Ճանապարհային քարտեզի սցենարներ Հայպետհիդրոմետի արդիականացման Ճանապարհային քարտեզում նկարագրվող քայլերը հիմնվում են Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական աշխատակազմի և ամենակարևոր գործընկերների հետ ունեցած բազմաթիվ քննարկումների վրա: Այս քննարկումների արդյունքում բացահայտվեցին օգտագործող համայնքի պահանջների և այդ կարիքները բավարարելու Հայպետհիդրոմետի կարողությունների միջև եղած բացերը: Այս քայլերի նպատակն է ուղղորդել Հայպետհիդրոմետին, որպեսզի այն վերածվի նպատակին ծառայող կազմակերպության, որի կողմից արդյունքների և ծառայությունների մատուցման ստանդարտները և այդ ծառայությունների մատուցումը կբարձրացվի այնքանով, որքանով հնարավոր է բյուջետային սուղ միջոցների պարագայում՝ օգտագործողների պահանջները բավարարելու նպատակով: Պարզ է, որ Հայպետհիդրոմետը ձգտում է իր օգտագործողներին մատուցել որակյալ, տարաբնույթ արդյունքներ և ապահովել բոլոր օգտագործողների և ՀՀ բնակչության ծածկույթը։ Այնուամենայնիվ, դրա համար վերջինիս առջև կանգնած են բարձրորակ և օգտակար արդյունքներ և ծառայություններ մատուցելիս ադեկվատ և կայուն ֆինանսավորում ապահովելու, բավարար քանակով վերապատրաստված տեխնիկական աշխատակիցներ ունենալու, համապատասխան տեխնիկական աջակցության և ուղղորդման հետ կապված շատ մարտահրավերներ, և որն ավելի կարևոր է՝ այն պետք է երաշխավորի, որ իր կարողությունները կարող են համահունչ լինել և բավարարել իր ծառայությունների նկատմամբ աճող պահանջարկի հետ։ Հայպետհիդրոմետը պետք է հրատապ կերպով կառավարության ֆինանսավորող մարմիններին հստակորեն ցույց տա, թե որքան կարևոր է դիտարկումների և տվյալների մշակման ենթակառուցվածքը, որը հույժ կարևոր է ՀՀ բնակչությանը կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունների մատուցման և խորհրդատվության տրամադրման-ուղղորդման գործում: Ավելին, Հայպետհիդրոմետը պետք է ավելի լուրջ և ավելի ընկալելի կերպով ներկայացնի իր կողմից մատուցվող ծառայությունների սոցիալ-տնտեսական օգուտները: Սահմանափակ քանակով պետական ռեսուրսների համար «մրցելիս» և վերջիններս օպտիմալ կերպով օգտագործելիս, Հայպետհիդրոմետից պահանջվում է հիմնավորել իր գործունեության շարունակականությունը, իր հիմնական ենթակառուցվածքների և կոմպլեքս ծառայությունների ոլորտում պետական միջոցների հաշվին ներդրումները, ինչպես նաև ցուցադրել, թե ինչպես են իր արդյունքները և ծառայությունները նպաստում երկրի առջև ծառացած բնական աղետների և տնտեսական դժվարությունների հաղթահարման գործում։ Այնուամենայնիվ, Հայպետհիդրոմետն իր ծառայություններն ու արդյունքներն օգտագործողներին իր օգտակարությունը ներկայացնելու համար պետք է կարողանա օգտագործողներին գոհացնելու այնպիսի նպատակաուղղված ծառայություններ տրամադրել, որոնք չեն կարող մատուցվել՝ առանց իր ենթակառուցվածքի և ծառայությունների էական արդիականացման: Սա մի շրջապտույտ է, որտեղ Հայպետհիդրոմետն իր մանդատին ծառայելու համար պահանջվող ռեսուրսների շարունակական սղություն ունի։ Այս ճանապարհային քարտեզի հիմնական ուղղորդումը և դրա ներկայացրած սցենարները Հայպետհիդրոմետի համար է, որպեսզի այն կանոնավոր հիքեր ունենա ռազմավարական և զարգացման առաջնահերթությունները սահմանելու համար, որոնք հիմնված կլինեն Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների մատուցման առկա կամ հետագա հնարավոր ֆինանսավորման վրա։ Հետագա մարտահրավերները կարող են լինել կլիմայի փոփոխության ազդեցությունների հետևանքով ավելացող հեղեղումներն ու երաշտները, ինչպես նաև երկրում նոր տեխնոլոգիաների ի հայտ գալը և տնտեսական զարգացումը։ Գործընկերների հետ խորհրդակցությունների արդյուքում հստակորեն նշվեցին ավելի ճշգրիտ, ժամանակին, տեղանքին բնորոշ և կիրառելի տեղեկատվության պահանջը։ Սա որպես հիմք է ծառայել այս Ճանապարհային քարտեզով առաջադրվող տարբեր սցենարների համար: Որոշ քայլեր կարող են արագ կերպով և զգալիորեն սահմանափակ ներդրումների և ջանքերի միջոցով նախաձեռնվել ՝ օգտագործողների շրջանում եղանակի, կլիմայի և ջրի վերաբերյալ տեղեկատվության կարևորությունը բարձրացնելու նպատակով: Օրինակ, տեխնիկական աշխատակազմի վերապատրաստումը՝ պատրաստի արդյունքների ձեռք բերման, ընկալման և կիրառման նպատակով, տարբեր կենտրոններից ուղղորդումը՝ կանխատեսման և ազդարարման բարելավված ծառայությունների համար, արդյունքների ձևաչափերի փոփոխությունը, ավելի հասկանալի լեզվի օգտագործումը և ժարգոնից խուսափումը կամ օգտագործողների ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա հեռարձակումների ժամանակի փոխումը։ Օրինակ, հիդրոլոգիայի դեպքում որոշ գործողություններ կարող են կատարվել առկա տվյալներն օգտագործողներին հասանելի դարձնելու համար, որպեսզի հնարավոր լինի լրացնել համապատասխան տեղեկատվությունը ( ինչպես օրինակ՝ տեղումները, ԱԵԿ-ները և հոսքաչափերի տվյալները): Մյուս փոփոխությունների համար կարող են մի շարք միջոցառումներ պահանջվել՝ միջին և երկարաժամկետ տևողությամբ և ավելի մեծ ներդրումներով: Օրինակներից մեկը հանդիսանում է հիդրոօդերևութաբանական մոդելավորման կարողությունների բարձրացումը։ Համաձայն Ճանապարհային քարտեզի Բաժին 12-ի նկարագրության, Հայպետհիդրոմետի արդիականացումը երեք հիմնական բաղադրիչներով է ուղղորդվում, մասնավորապես՝ i) ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և կարողությունների զարգացում, ii) դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսման արդիականացում և iii) ծառայությունների մատուցման ուժեղացում: Վերոնշյալը հաշվի առնելով՝ Հայպետհիդրոմետի արդիականացման երեք սցենարները ներկայացվում են ստորև։ Առաջին սցենարը ներկայացնում է տեխնիկական աջակցության մատուցում՝ մի խումբ ցածրարժեք-բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումների իրականացման համար։ Այն կենտրոնանում է հիմնական հանրային ծառայությունների բարելավման վրա, հիմնվելով Հայպետհիդրոմետի կարողությունների ուժեղացման և հիմնական մատչելի նոր տեխնոլոգիաների ներդրման վրա։ Երրորդ սցենարը ներկայացնում է Հայպետհիդրոմետի ամբողջական արդիականացման տարբերակը, որտեղ կատարված ներդրումները կբարձրացնեն Հայպետհիդրոմետի տվյալների, կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունների մատուցման կարողությունները՝ հասցնելով նրան օգտագործողների կարիքները բավարարելու կարողություն ունեցող զարգացած միջին եկամուտ ունեցող երկրների մակարդակին։ Առաջարկվում է երկրորդ՝ երկուսի միջև գտնվող միջանկյալ արդիականացման տարբերակը, համաձայն որի օգտագործողի 3 ամենակարևոր կարիքները բավարարելու նպատակով հիդրոլոգիական, եղանակային և կլիմայական ծառայություններ մատուցելու կարողությունների համեստ բարելավման համար կատարվող ներդրումներ են առաջարկվում: Բնականաբար, յուրաքանչյուր սցենարի հետ ավելանում է բարդության աստիճանը և պահանջվող ռեսուրսները։ Գործառնությունների հայեցակարգի (CONOPS) մշակումը կարևոր դեր ունի Հայպետհիդրոմետի փոխակերպումն ուղղորդելու և վերջինիս աջակցելու գործում: 13.1 Սցենար 1․ Ցածրարժեք – բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումներ Հիդրոլոգիական, եղանակային և կլիմայական ծառայություններ մատուցելու առանցքային նվազագույն կարողությունների համար անհրաժեշտ ցածրարժեք և բարձր առաջնահերություն ունեցող միջոցառումները կենտրոնացած են հանրային ծառայությունների բարելավման վրա՝ Հայպետհիդրոմետի կարողությունների ուժեղացման և բազային մատչելի նոր տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով պահանջվող առանցքային նվազագույն կարողություններն ապահովելու համար: Այս սցենարի միջոցառումների մեծ մասը կենտրոնացած է վերապատրաստման, եղանակի թվային կանխատեսման տվյալների և արդյունքների հասանելիության, բազային հաշվողական և հաղորդակցության սարքավորումների գնման, CONOPS-ի մշակման, Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի նախագծման, բովանդակության և հասանելիության բարելավման, գետերի սեզոնային կանխատեսման մեթոդների բարելավման և օգտագործողների խմբերի ձևավորման վրա (Աղյուսակ 6): Տարբերակ 1․ Ցածրարժեք-բարձր առաջնահերթություն ԱՄՆ$ ունեցող ('000) Բաղադրիչներ և միջոցառումներ (12 ամիս, 2018) Հայպետհիդրոմետի կարողությունների զարգացում և A 205 ծառայությունների բարելավում Հայպետհիդրոմետի Գործառնությունների հայեցակարգի A.1 մշակում (CONOPS) 10 Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական անձնակազմի վերապատրաստում աշխատավայրում. (i) կարճաժամկետ և երկարաժամկետ եղանակիային կանխատեսում, (ii) հիդրոլոգիական վիճակագրություն, կանխատեսում և A.2 170 տվյալների կառավարում, (iii) ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսումներ և (iv) ծառայությունների մատուցման բարելավում Հիդրոմետ արդյունքներն օգտագործողների հանձնաժողովի ստեղծում (ԱՌԿ, WRM, գյուղատնտեսություն, A.3 առողջապահություն, էներգետիկա, զբոսաշրջություն) և 10 օգտագործողների իրազեկման արշավ, այդ թվում նաև աշխատաժողովներ Տեղեկատվության նոր ձևաչափերի և արդյունքների մշակում (հիդրոմետ արդյունքներն օգտագործողների հանձնաժողովի A.4 15 հետ խորհրդակցելով) B ՏՀՏ համակարգի և կանխատեսումների բարելավում 145 ԵԿԹՄ տվյալների և արդյունքների հասանելիություն (կարճաժամկետ, միջնաժամկետ, ընդլայնված և երկարաժամկետ կանխատեսումներ) գլոբալ կենտրոնից B.1 15 (օրինակ՝ ԵՄԵԿԿ-ից և այլն) և պահանջվող ծրագրային ապահովում՝ տվյալների հետ աշխատելու համար Գետերի կանխատեսման սեզոնային մեթոդների վերանայում՝ վերջին տարիների back-casting-ի հիման վրա (ապագայի B.2 ցանկալի մոդելին հասնելու ընթացիկ գործողությունների 20 մշակում) Եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական տվյալների ձեռք բերման, պահուստավորման, մշակման և վիզուալիզացիայի համար առանցքային հաղորդակցության և համակարգչային B.3 սարքավորումների գնում (սերվերներ և աշխատանքային 100 կայաններ), այդ թվում նաև չընդհատվող լայնաշերտ ինտերնետի տրամադրում Հայպետհիդրոմետի ինտերնետային կայք-էջի դիզայնի, B.4 բովանդակության և հասանելիության բարելավում 10 ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ 350 Աղյուսակ 18․ Սցենար1․ ցածրարժեք – բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումներ Կարճաժամկետ եղանակային կանխատեսման բարելավում հետևյալի միջոցով. 1. Վերապատրաստման նախնական փուլ (երկու շաբաթ) ( ավարտվել է 2017թ․ հոկտեմբեր ամսին): 2. Վերապատրաստման դասընթացի կազմակերպում (մեկ շաբաթ) ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման նախաձեռնման թեմայով (ԱՎՀԿ): 3. 2018թ․ անվճար, փորձնական շրջանի վերջում (1-ին եռամսյակ) հավաստագրի/լիցենզիայի գնում (ԱՄՆ$4,200): 4. Վերապատրաստման դասընթացների երկրորդ փուլի կազմակերպում (երկու շաբաթ) 2018թ․ (2-րդ եռամսյակ): 5. 3-րդ եռամսյակում ԵՄԵԿԿ/ECMWF ամբողջական հավաստագրի/լիցենզիայի (ԱՄՆ$ 50,000) թարմացում հնարավորության դեպքում: 6. Վերապատրաստման երրորդ փուլի կազմակերպում (2 շաբաթ)՝ թվային տվյալների հավաքածուների օգտագործման և մանիպուլյացիայի համար: 7. Ազդեցությունների հիման վրա կատարվող կանխատեսումների ներկայացում (մեկ շաբաթ)՝ կիրառելով հավանականային կանխատեսումները և փորձարկելով՝ որպես պիլոտ: 8․ Առաջարկների մշակում օդերևութաբանական/կլիմայական ցանցերի օպտիմալացման, ավտոմատ օդերևութաբանական մոնիթորինգային համակարգերի նախագծման և կոնֆիգուրացիայի համար (օրինակ՝ տեխնոլոգիաների ընտրություն, հաշվի առնելով տեղական պայմանները, սեփականության արժեքը, շահագործման և պահպանության ծախսերը (Շ&Պ) և այլն)։ Երկարաժամկետ եղանակային կանխատեսման բարելավում հետևյալի միջոցով. 1. Երկշաբաթյա վերապատրաստման դասընթացի նախնական փուլ, ավարտվել է 2017թ․ նոյեմբեր ամսին 2. Վերապատրաստումների երկրորդ փուլի կազմակերպում (2 շաբաթ) 2018թ․ (կախված նախնական վերապատրաստման արդյունքից) 3. Կլիմայի բաժնի համար սերվերի գնում՝ կլիմայի մոդելավորման և դաունսքեյլինգ մասշտաբավորման համար: Հայպետհիդրոմետի միջոցառումների մյուս ոլորտների բարելավում 1. Աշխատակազմի վերապատրաստում՝ նոր կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսման համակարգերի գործարկման և պահպանման, այդ թվում նաև դասընթացների ընթացքում ներկայացված ցանկացած նոր ծրագրային ապահովման, մոդելների և տեխնիկաների օգտագործման թեմայով։ 2. Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի դիզայնի և բովանդակության վերանայում և ձևափոխում, որը հնարավորություն կընձեռի պրակտիկ կերպով կիրառել այս կայք-էջը, իսկ տվյալներն օգտագործողներին հնարավորություն տալ օգտվել կանխատեսումների և ազդարարումների լրիվ փաթեթից: 3. Նոր հինգ համակարգչի գնում տվյալների կառավարման համար (ներկայիս համակարգիչները հին են և գնելիս արդեն օգտագործված համակարգիչներ են եղել): Հիդրոլոգիական ծառայությունների բարելավում 1. Հիդրոլոգիական տվյալների վերլուծությունների բարելավում՝ կիրառական վիճակագրության միջոցով: Վերապատրաստումների առաջին փուլը խթանում է լայն կիրառություն ունեցող R փաթեթների (shareware) կիրառումը ժամանակային շարքերի վերլուծության և վիճակագրական շրջանացման համար՝ ջրաչափեր չունեցող տեղանքների վերաբերյալ հիդրոլոգիական տեղեկատվություն տրամադրելու համար (ավարտվել է 2017թ․ հոկտեմբեր ամսին): Պլանավորվում է այս դասընթացը շարունակել 2018թ․՝ վիճակագրական գործիքների կիրառությամբ տվյալների շարքերի և էքստրեմալ իրավիճակների միտումները վերլուծելու վերաբերյալ։ 2. Դիտարկումներից ստացվող հիդրոլոգիական տեղեկատվության սինթեզ՝ երկրատեղեկատվական բազաների և հեռահար զոնդավորման կիրառման միջոցով: 2017թ․ հոկտեմբերին ավարտված վերապատրաստման դասընթացի առաջին փուլը խթանում էր MODIS ձյան ծածկույթի վերաբերյալ տվյալների կիրառումը՝ MODSNOW ծրագրային ապահովումով, QGIS ծրագրային ապահովման (անվճար), ինչպես նաև գեոտվյալների կիրառումը: Այն բազմաթիվ ռեգրեսիոն մեթոդների միջոցով ցույց է տալիս սեզոնային ջրի հասանելիության կանխատեսման գնահատումը (օրինակ՝ վեգետացիոն շրջանում): Հեղեղումների վերաբերյալ կանխատեսումների դասընթացների երկրորդ փուլը նախատեսված է 2018թ․, որը ներառում է անցյալում տեղի ունեցած գարնանային վարարումների հակադարձ կանխատեսումը (backcasting)։ 3. Հիդրոլոգիական տվյալների կառավարման հիմնադրույթները․ հիդրոլոգիական տվյալների կառավարման համակարգերի ներածական մասը և թե ինչպես կարելի է ապահովել դիտարկումների տվյալների որակը և երկարաժամկետ հասանելիությունը (սկզբնական փուլն ավարտվել է 2017թ․ հոկտեմբեր- նոյեմբեր ամսիներին): Այն պետք է շարունակել 2018թ․ Հայպետհիդրոմետում ՀՕԿ-ի MHS տվյալների կառավարման համակարգ տեղադրելով՝ այն գործնականում ցուցադրելու համար։ 4. Կիրառել Երկրատեղեկատվական համակարգ (GIS)՝ օգտագործելով QGIS-ի համակարգչային ապահովում (անվճար), ինչպես նաև ArcGIS (լիցենզիա է պահանջում)։ 1. Հեղեղումների կանխատեսում և հեղեղման ռիսկի կառավարում․ Հիդրոլոգիական հեղեղումների կանխատեսումների բարելավում (խիստ անհրաժեշտ է գնել մեկ սերվեր և երկու համակարգչային սարքավորում)՝ օպերացիոն տեղեկատվական բազայի միջոցով (կետ 3) հեղեղումների գոյություն ունեցող և թարմացված մեթոդների միջև ինտերֆեյսի (կետ 2) մշակման, կանխատեսումների ստուգման՝ նախկին էքստրեմալ իրավիճակների հակադարձ կանխատեսման (backcasting) (կետ 2), և անորոշությունների բնութագրման, օգտագործողների համար վեբի վրա հիմնված ինտերֆեյսի բարելավման միջոցով, որպեսզի օգտագործողները ցպահանջ կանխատեսումներ ստանան։ 13. 2 Սցենար 2․ Միջանկյալ արդիականացում Այս սցենարի նպատակն է հիդրոլոգիական եղանակային և կլիմայական ծառայություններ մատուցելու կարողությունների համեստ բարելավում ապահովել՝ օգտագործողների ամենակարևոր 3 կարիքները բավարարելու համար (որոնք կենտրոնացած են հիդրոմետ դիտարկումների ուժեղացման, տվյալների վերլուծության և կանխատեսումների վրա): Սա միջանկյալ ներդրումային սցենար է՝ Սցենար 1 և 3-ի միջև, որի գնահատված շրջանակի արժեքը կազմում է ԱՄՆ$6 մլն: Բացի Սցենար 1-ում նկարագրված ցածրարժեք և բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումներից, պետք է նախաձեռնել հետևյալը. 1. Բարձր առաջնահերթություն ներկայացնող օդերևութաբանական դիտակայանների վերականգնում 2. Հիդրոլոգիական ցանցի օպտիմալացում՝ ջրի կառավարման և ջրի ավտոմատ նոր մակարդակաչափերի տեղադրման պահանջներին համահունչ կերպով 3. Ընտրված ջրաչափական կետերում ջրի մակարդակը գրանցող համակարգերի փոխարինում և տվյալների փոխանցում 4. Հայպետհիդրոմետի տվյալների կառավարման, հաղորդակցության և ՏՀՏ համակարգի միջանկյալ արդիականացում 5. Կանխատեսման անսամբլային համակարգի, այդ թվում նաև հավանականային կանխատեսման ներդրում 6. Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման ներդրում 7. Հիդրոլոգիական կանխատեսման, այդ թվում նաև հեղեղումների մոդելավորման բարելավում 8. Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի զարգացում: Այս տարբերակի շրջանակներում Հայպետհիդրոմետի նոր սարքավորումների, գործիքների, մեքենաների, գործիքակազմի և ծրագրային ապահովման գնահատված արժեքը գերազանցում է ԱՄՆ$ 3.5 մլն-ը։ Այս ենթակառուցվածքը պատշաճ կերպով շահագործելու և պահպանելու բութ մատի կանոնն այն է, որ ՇևՊ ծախսերը պետք է կազմեն արդիականացված ենթակառուցվածքի ընդհանուր արժեքի առնվազն 10%-ը։ Սա կարող է հանգեցնել Հայպետհիդրոմետի տարեկան ՇևՊ ծախսերի ավելացմանը՝ ԱՄՆ $350,000-ով։ Այս բյուջեն, ի թիվս այլոց, պետք է օգտագործվի նաև պահեստամասերի, սպառողական ապրանքների, վառելիքի, հաղորդակցության ավելացման, էներգիայի և շահագործման այլ ծախսերի, որակի վերահսկման և որակի ապահովման ընթացակարգերի համար։ Հայպետհիդրոմետը պետք է վարձի և, իրատեսական և վերապատրաստված լինելու դեպքում, պահի լրացուցիչ աշխատակազմ, այդ թվում նաև կանխատեսողներ, հիդրոլոգներ, մոդելավորողներ, ՏՀՏ մասնագետներ, ինժեներներ, հաղորդակցության մասնագետներ։ Չնայած դժվար է կանխատեսել, թե հստակ ինչ թվով աշխատուժ և աշխատուժի ինչ կառուցվածք կպահանջվի ապագայում, սակայն հասկանալի է, որ սա բյուջեի մեկ այլ զգալի տող կլինի։ Քանի որ այս միջանկյալ արդիականացման տարբերակը կներառի առաջնահերթություն ներկայացնող դիտակետերի փոխարինումը մեխանիկականից ավտոմատ շահագործման համակարգի, ուստի Հայպետհիդրոմետի շատ դիտարկողներ թոշակի կանցնեն և «ավելորդ» կդառնան, եթե հնարավոր չլինի զբաղվածության այլընտրանքային հնարավորություններ գտնել Հայպետհիդրոմետում։ Սա պոտենցիալ ծախսեր խնայող կետ կհանդիսանա, որով մասամբ կամ ամբողջությամբ կփոխհատուցի Հայպետհիդրոմետի համար լրացուցիչ աշխատուժի վարձումը։ 13.3 Սցենար 3․ Միջին եկամուտ ունեցող երկրների մակարդակին հասնելու նպատակով կատարվող ներդրումներ Սրանք օգտագործողների կարիքները (կենտրոնացած է հիդրոմետ և կլիմայական ծառայությունների բարելավման վրա) բավարարելու նպատակով Հայպետհիդրոմետի տվյալների, կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունների տրամադրման կարողությունները զարգացած միջին եկամուտ ունեցող երկրների մակարդակին հասցնելու նպատակով անհրաժեշտ ներդրումներն են։ Այս սցենարը արդիականացման երեք բաղադրիչ է ներառում։ 13․3․1 Ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և կարողությունների զարգացում Ինստիտուցիոնալ բարելավման և կարողությունների զարգացման նպատակն է բարելավել Հայպետհիդրոմետի կատարողականը՝ միջազգային լավագույն փորձին համահունչ կերպով։ Նման ներդրումը ներառում է հետևյալը՝ եղանակային, կլիմայական և ՎԱՀ ծառայությունների համար ազգային ռազմավարության մշակումը, այս սցենարի հետ համահունչ Գործառնությունների հայեցակարգի (CONOPS) ներդրումը, իրավական և կանոնակարգային շրջանակի բարելավումը Հայպետհիդրոմետի գործառնությունների համար, այդ թվում նաև գործառնական ստանդարտ ընթացակարգերի մշակումը, Հայպետհիդրոմետի ներքին կառավարման համակարգի, այդ թվում նաև աշխատուժի պլանավորման և կառավարման բարելավումը, որակի կառավարման համակարգը, նոր կայուն բիզնես մոդելներ ներդնելու Հայպետհիդրոմետի հնարավորությունների գնահատումը, վճարովի ծառայությունների մատուցումը և ՊՄՀ/PPP-ները, Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական աշխատակազմի ուսուցումը և վերապատրաստումը (աշխատավայրում վերապատրաստում, ՀՕԿ ռեգիոնալ վերապատրաստման կենտրոններում և այլ կազմակերպություններում վերապատրաստումը՝ ստաժիրովկա, մագիստրոսի աստիճան, ուսումնական այցեր և այլն), շահագրգիռ կողմերի վերապատրաստումը, հանրակրթությունը և լուսաբանումը, Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի հետագա կատարելագործումը, տեղեկատվական թերթիկների և տարեկան հաշվետվությունների հրապարակումը, դպրոցների հետ աշխատանքը, համագործակցությունը համալսարանների և հետազոտական ինստիտուտների հետ: Կանոնադրական դաշտի միջոցով ինստիտուցիոնալ ուժեղացման մի օրինակը կլինի հիդրոլոգիական պլանավորման գործիքների տրամադրման մանդատի ներդրումը: Հիդրոլոգիական ցանցի շահագործումը և հիդրոլոգիական ներկայիս վիճակի և կարճաժամկետ և երկարաժամկետ զարգացման (սեզոնային կանխատեսումներ) նկարագրությունը հանդիսանում է Հայպետհիդրոմետի հիմնական գործունեությունը: Հիդրոլոգիական պլանավորման նոր գործիքներ են անհրաժեշտ հիդրոլոգիական տվյալները տեղեկատվության վերածելու համար: Այս նպատակով պետք է Հայպետհիդրոմետի համար առաջնային պարտավորություններ սահմանել՝ ջրային հաշվեկշիռների տեսքով ողջ երկրի համար հիդրոլոգիական պայմանների գնահատումը, հիդրոլոգիական տվյալները հեղեղումների ռիսկերի կառավարման համար, երաշտների կանխատեսումներն ու ազդարարումները և դրանցից բխող տեղեկատվությունը։ 13․3․2 Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսման արդիականացում Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսման արդիականացումը կներառի՝ օդերևութաբանական գետնամերձ ցանցի ընդլայնում և զարգացում (ԱԵԿ-ներ, կլիմայական էտալոնային ցանց, կայծակների հայտնաբերման համակարգ, ձյան չափումներ, և այլն), օժանդակ սարքավորումներ, ավիափոխադրումների անվտանգության բարելավման օդերևու- թաբանական սարքավորումներ 2 միջազգային օդանավակայաններում, օդերևութաբանական ռադարային ցանցի ստեղծում (2 C-շերտով) և ենթակառուցվածքային աջակցություն, Երևանում աերոլոգիական կայանի վերականգնում և տեխնիկական վերազինում, հիդրոլոգիական և նստվածքային ցանցի վերականգնում և տեխնիկական վերազինում, հիդրոլոգիական չափումների համար հատուկ սարքավորումներ (օրինակ, ջրային հոսքերի դոպլերային արագաչափեր (acoustic Doppler current profilers), նավակներ, հոսքաչափեր, լաբորատոր սարքավորումներ, տվյալների փոխանցման տուփով ջրաչափական քանոն և այլն), Հայպետհիդրոմետում չափաբերման կառույցի ստեղծում, ագրոօդերևութաբանական ցանցի արդիականացում, տեխնիկական մեքենաներ և գործիքները՝ Հայպետհիդրոմետի դաշտային աշխատանքների և պահպանության համար մեքենաներ և գործիքներ, եղանակայաին, կլիմայական և հիդրոլոգիական տվյալների ձեռք բերման, պահուստավորման, արխիվացման և վիզուալիզացիայի համար հաղորդակցության և համակարգչային սարքավորումներ (սերվերներ և համակարգիչներ /աշխատանքային կայաններ/), եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական տվյալների համար տվյալների կառավարման համակարգեր (սերվերներ, ծրագրային ապահովում, վեբի հասանելիություն, սոցիալական մեդիա և այլն)՝ ընդհանուր տեղեկատվական բազաներ/հարթակներ ստեղծելու նպատակով, Հայպետհիդրոմետի հեռահար զոնդավորման և ԵՏՀ/GIS, այդ թվում նաև արբանյակից տվյալների փոխանցման համակարգ, գլոբալ կենտրոնի ԵԿԹՄ թվային տվյալների և արդյունքների հասանելիություն, տվյալների հետ աշխատելու համար պահանջվող ծրագրային ապահովում (լիցենզիա) և չընդհատվող լայնաշերտ ինտերնետ, եղանակի կանխատեսման սարքավարումներ, այդ թվում կանխատեսումների համակարգիչների համար ծրագրային արդյունքներ և իրական ռեժիմում կանխատեսումների գործընթացի մոնիթորինգ, դիտարկումների և օպերատիվ կանխատեսման որակի վերահսկում, հեռահար զոնդավորման տվյալների և ձյան մոդելավորման հիման վրա կատարվող սեզոնային կանխատեսումներ, այդ թվում սերվերներ, ծրագրային ապահովման համար լիցենզիաներ, վերապատրաստում, արդյունքների որակի կառավարում և տարածում, ջրհեղեղների վերաբերյալ նախազգուշացումներ և ազդարարման համակարգեր, այդ թվում նոր սենսորներից տվյալներ ստացող տեխնիկական միջոցներ, հիմնական գետավազանների համար օպերատիվ ջրային հաշվեկշիռներ, Հայպետհիդրոմետի միջոցների և գրասենյակների հիմնանորոգում: 13․3․3 Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների մատուցման գործընթացի զարգացում Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների մատուցման գործընթացի զարգացումը կկենտրոնանա հանրային եղանակային, կլիմայական, հիդրոլոգիական և ագրոօդերևութաբանական ծառայությունների ներդրման և բարելավման վրա։ Այն կներառի՝ օգտագործողներին ուղղված հիմնական և մասնագիտացված առկա արդյունքների բարելավումը և նորերի մշակումը, այդ թվում նաև կանխատեսման կառույցի և օգտագործողների գոհունակության գնահատումը, Հայպետհիդրոմետում ԱՌԿ Ընդհանուր նախազգուշացման պրոտոկոլի հնարավորությունների զարգացումը, համայնքների տեղեկացման մեխանիզմների բարելավումը, ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և նախազգուշացման ծառայությունների մշակումը, ամբողջական/համապարփակ ՎԱՀ-ի ուժեղացումը, այդ թվում նաև դեպքից/իրադարձությունից հետո կանոնավոր ուսումնասիրման գործընթացը, ընտրված խոցելի թաղամասերում/քաղաքներում ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման ծառայությունների ներդրումը, փորձնական ծրագրի իրականացումը և կիրառումը, գյուղատնտեսական և կլիմայական խորհրդատվական ծառայության (ACAS) պորտալի մշակումը, այդ թվում նաև համակարգչային սարքավորումների և ծրագրային պաահովման տրամադրումը, Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի հետագա զարգացումը և կլիմայի վերաբերյալ տեղեկատվության թվային գրադարանի ստեղծումը: Այս սցենարի համար առաջարկվող գործողությունների առավել մանրամասն նկարագրությունը տրված է Հավելված 4-ում։ Այս տարբերակի շրջանակներում Հայպետհիդրոմետի նոր սարքավորումների, գործիքների, մեքենաների, գործիքակազմի, ծրագրային ապահովման և միջոցների գնահատված արժեքը կգերազանցի ԱՄՆ$ 13 մլն-ը։ Ինչպես վերը նշվեց, այս ենթակառուցվածքի կայուն շահագործման և պահպանության ծախսերը պետք է կազմեն արդիականացված ենթակառուցվածքի ընդհանուր արժեքի առնվազն 10%-ը։ Սա պետք է հանգեցնի Հայպետհիդրոմետի տարեկան ՇևՊ ծախսերի ավելացմանը՝ ԱՄՆ $1,3 մլն-ով, որը Հայպետհիդրոմետի ներկայիս ընդհանուր բյուջեն կավելացնի ավելի քան 70%-ով (առանց Օդերևութաբանական երևույթների վրա ակտիվ ներգործության կենտրոնի)։ Ինչպես և արդիականացման միջանկյալ սցենարի դեպքում, ՇևՊ ավելացված բյուջեն պետք է օգտագործվի դիտարկումների ենթակառուցվածքի և կառույցների մշտական պատշաճ կառավարման համար։ Սա ներառում է պահեստամասերի, սպառողական ապրանքների, վառելիքի, հաղորդակցության ավելացված ծախսերի, էներգիայի և շահագործման այլ ծախսերի, որակի վերահսկման և որակի ապահովման ընթացակարգերը։ Հաշվի առնելով, որ այս տարբերակի շրջանակներում Հայպետհիդրոմետի գործառնությունները կհիմնվեն ավելի բարդ գործիքների (դոպլեր ռադար), ժամանակակից տեխնոլոգիաների և հետազոտության լայն կիրառման վրա, Հայպետհիդրոմետի աշխատուժը պետք է ավելի ուժեղացվի՝ ավելի որակյալ աշխատակիցներ վարձելու միջոցով։ Ընդհանուր առմամբ, գնահատվում է, որ Հայպետհիդրոմետի բյուջեն պետք է ներկայիս բյուջեի համեմատ առնվազն 2 անգամ ավելանա, որպեսզի կարողանա օգտագործողների կարիքներին համապատասխան ծառայություններ մատուցել և նվազագույնի հասցնել հիդրոօդերևութաբանական վտանգների բացասական ազդեցությունը։ 14. Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման տնտեսական օգուտները Քանի որ Հայպետհիդրոմետը ձգտում է պահպանել և բարելավել իր ծառայությունների որակը, բազմազանությունը և ծածկույթը, ապա այն պետք է պատշաճ և կայուն ֆինանսավորում ապահովի: Ներդրումային ռեսուրսների օգտագործումն օպտիմալացնելու նպատակով այստեղ կիրառվել է ծախսարդյունավետության վերլուծություն, որը ցույց է տալիս, որ որ Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների օգուտները զգալիորեն ավելի մեծ են, քան այն կապիտալ և գործառնական ծախսերը, որոնք անհրաժեշտ են դրանք արդիականացնելու, մշակելու և մատուցելու համար: Որպես հանրային ծառայություն, ակնկալվում է, որ Հայպետհիդրոմետը պետք է սոցիալ-տնտեսական օգուտներ ապահովի ՀՀ հասարակության բարեկեցության համար: Ժամանակի ընթացքում ծրագրային տարբերակների ծախսերը և օգուտները համեմատելով կարելի է պատկերացում կազմել նախատեսվող ներդրումների հարաբերական արժեքի մասին։ Չնայած ծախսարդյունավետության վերլուծությունը օգտակար գործընթաց է ներդրումների վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու համար, սակայն այն չպետք է միակ դիտարկվող գործոնը հանդիսանա։ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունները տնտեսական և սոցիալական արժեք չեն ստեղծում, քանի դեռ օգտագործողները չեն շահում տրամադրված տեղեկատվության հիման վրա կայացրած որոշումներից, անգամ եթե այդ ծառայությունները ամենաբարձր մակարդակի վրա են: Բոլոր մակարդակներում որոշումների ընդունման համար անհրաժեշտ է հիմնավոր և հասկանալի տեղեկատվություն: Որքան ավելի շատ հասանելի և մատչելի տեղեկատվություն է տրամադրվում Հայպետհիդրոմետի կողմից, այդքան ավելի շատ սոցիալ-տնտեսական արժեք կարելի է ապահովել: Ավելին, որքան ավելի հմուտ որոշում կայացնողներ են օգտվում Հայպետհիդրոմետի ծառայություններից և տեղեկատվությունից, այնքան նրանք ավելի մեծ արժեք կարող են ստեղծել։ Ներդրումների օգուտներն օպտիմալացնելու նպատակով՝ Հայպետհիդրոմետի արդիականացումը պետք է կենտրոնանա ծառայությունների մատուցման վրա, ինչպես նաև այն բանի վրա, թե Հիդրոմետի օգտագործողները որքան արդյունավետ կարող են այդ ծառայություններն օգտագործել: 14.1 Նախորդ գնահատում 2008թ․ Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում հիդրոօդերևոթա- բանական ծառայությունների բարելավման կարգավիճակի և պոտենցիալ սոցիալ- տնտեսական օգուտների տարածաշրջանային ուսումնասիրության շրջանակներում ՀԲ-ն գնահատեց Հայաստանում եղանակային, ջրային և կլիմայական ծառայությունների արդիականացման օգուտներն ու ծախսերը: Այս ուսումնասիրությունը համարվում է բեկումնային հրապարակում՝ հիդրոլոգիական ծառայությունների տնտեսական վերլուծությունը հասկանալու համար՝ թե՛ ՀԲ-ի ներսում և թե՛ դրանից դուրս: Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական օգուտների (SEB) գնահատման երկու մեթոդաբանություն է կիրառվել. • Ոլորտին բնորոշ․ Տնտեսական օգուտները, որոնք կառաջանան հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների արդիականացման արդյունքում եղանակից կախված ոլորտներում, գնահատվել են օգտագործելով երկրի համար հասանելի տվյալները, և հետազոտված ազգային փորձագետներին, եղանակային պայմանների պատճառով կրած ոլորտների ներկայիս կորուստները, արդիականացման արդյունքում կորուստների պոտենցիալ կրճատումը։ • Ելակետային․ Ոլորտին բնորոշ մոտեցման նման, ելակետային մեթոդը թույլ է տալիս լուծել սահմանափակ ազգային տվյալների և փորձագիտության հարցերը։ Այն այլ երկրներից ավելի մանրամասն տվյալներ է ձեռք բերել ու այդ տվյալները հարմարեցրել հայաստանյան ենթատեքստի հետ, համեմատելով հիմնական տնտեսական և հիդրոօդերևութաբանական չափորոշիչները, ինչպես օրինակ՝ ՀՆԱ-ն և աղետների կորուստների պատմական տվյալները։ Գնահատման արդյունքում հիդրոօդերևութաբանական կատակլիզմների հետևանքով տարեկան միջին կորուստը գնահատվում է ԱՄՆ$32.2-ից մինչև ԱՄՆ $50.1 մլն, իսկ հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման արդյունքում այս կորուստները կարող են կրճատվել ԱՄՆ$1.6-ից մինչև ԱՄՆ$9.2 մլն-ի չափով (2000 արժեքներ): Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման համար ԱՄՆ$ 5.3 մլն-ի գնահատված արժեքն օգտագործելով, հանգում ենք այն եզրակացությանը, որ 7 տարի ժամկետում նման ներդրման ծախսարդյունավետության գործակիցը կտատանվի 2.1-10.7-ի միջակայքում, որը փաստում է տնտեսական էական արդյունավետությունը։ 14.2 Մոտեցում Ներկայիս գնահատման շրջանակներում տարբեր մեթոդաբանություններ են կիրառվում, ըստ՝ հեղինակավոր ուղեցույց հանդիսացող «Եղանակի և կլիմայի գնահատում․Օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական ծառայությունների տնտեսական գնահատումը»: փաստաթղթի։ Սա ներառում է ավելի հղկված, ոլորտին բնորոշ և համեմատական վերլուծության մոտեցումներ: Զարգացող երկրի համատեքստում աղետների և կլիմայի ռիսկի կառավարման ծախսարդյունավետության վերլուծությանը միշտ խանգարել է տվյալների և տեղեկատվության պակասը։ Ավելին, մի շարք բարդություններ և անորոշություններ են ի հայտ գալիս աղետների ռիսկերի կառավարումն իրականացնելիս, որը, կլիմայի փոփոխության պարագայում ավելի է բարդանում։ Ծախսարդյունավետության վերլուծությունը նույնպես մարտահրավեր է հանդիսանում ոչ շոշափելի ազդեցություններն ու հետագա ազդեցությունները հաշվարկելու գործում, որը մասնավորապես կարևոր է ծայրահեղ իրադարձությունների պարագայում: Աղետների ռիսկի կառավարման ծախսարդյունավետության վերլուծության նկատմամբ վստահությունը և վերջիններիս հիմնավորվածությունը ձևավորելու համար թափանցիկ և պահպանողական մոտեցում է երաշխավորվում։ Այստեղ ներկայացված են բոլոր ենթադրություններն ու դրանց օժանդակող վերլուծությունը: Ավելին, պոտենցիալ վերլուծության մեջ տվյալներ օգտագործելիս վերցվում են ամենակոնսերվատիվ արժեքները, այսինքն պոտենցիալ օգուտների համար ամենացածր արժեքն է օգտագործվում։ Վերլուծության մեջ օգտագործված զուտ ներկա արժեքի և ծախսարդյունավետության հարաբերությունը ցույց է տալիս ակնկալվող տնտեսական արդյունավետության ամենացածր արժեքը։ Ամենայն հավանականությամբ իրական տնտեսական արդյունավետությունն ավելի մեծ կլինի, քան այստեղ ներկայացվածը: Երկու կոնսերվատիվ ենթադրություններից հարկ է նկատել հետևյալը. 1. Դիտարկվում են եղանակային և կլիմայական աղետների միայն կարճաժամկետ ուղղակի ազեցությունները, իսկ երկարաժամկետ անուղղակի ազդեցությունները (ինչպես օրինակ՝ առողջապահական) ներառված չեն: 2. Աղետների ռիսկը հիմնվում է նախկինում ունեցած կորստի վրա և չի ճշգրտում կլիմայի փոփոխության պոտենցիալ ազդեցությունները։ Բոլոր այս ենթադրությունները նպաստում են ներդրման տնտեսական արդյունավետության կոնսերվատիվ գնահատականին: 14.3 Աղետների կորուստների կրճատման արդյունքում ստացվող օգուտներ Աղետների հավանական բնույթը հաշվի առնելով, աղետների ռիսկի կառավարման ծախսարդյունավետության վերլուծության հետ կապված ներդրումների համար ստանդարտ փորձ է կիրառում՝ բոլոր աղետների ուժգնության և հաճախականության հետևանքով առաջացած տարեկան միջին կորուստները։ Սա իրենից ներկայացնում է պոտենցիալ բոլոր կորուստների միջինը ժամանակի ընթացքում՝ տարեկան ակնկալվող տնտեսական բեռը հաշվարկելու համար: Ռիսկերի վրա հիմնված վերլուծության շրջանակներում օգտագործվում են հետևյալ տարեկան կորուստները. • Հեղեղումներ: ՀԲ/GFDRR գնահատականներով Հայաստանում հեղեղումներով պայմանավորված տարեկան միջին տնտեսական կորուստները կազմում են ԱՄՆ$ 100 մլն (2015թ․ արժեքներով): • Սելավներ և սողանքներ․ ՀԲ/GFDRR զեկուցում է, որ Հայաստանում սելավների և սողանքների պատճառով տարեկան միջին տնտեսական կորուստները տատանվում են ԱՄՆ$ 17.2-ից մինչև ԱՄՆ$20.1 մլն (2008թ․ արժեքներով): Կարկտահարություն․ ՀԲ/GFDRR զեկուցում է, որ Հայաստանում կարկտահարությամբ պայմանավորված տարեկան միջին տնտեսական կորուստները տատանվում է ԱՄՆ$ 30-ից մինչև ԱՄՆ$40 մլն-ի միջակայքում (2005թ․ արժեքներով): • Երաշտ․ Չնայած երաշտին վերաբերող տարեկան տվյալները սահմանափակ են, սակայն եղանակային կատակլիզմների (երաշտ, ջերմային ալիքներ, կարկտահարություն և ցրտահարություն) ազդեցությունը գյուղատնտեսության վրա (տնտեսական առումով) հասանելի են 1995-2013թթ․ համար: Այն փաստում է միջինում տարեկան մոտավորապես ԱՄՆ$ 36.5 մլն կորստի մասին (2017թ․ արժեքներով): Հաշվի առնելով, որ կարկտահարության կորուստների գնահատումը զգալիորեն հնացած է և, որ երաշտի հետևանքով գյուղատնտեսական արտադրանքի կորստին վերաբերող տեղեկատվությունը ներառում է նաև կարկտահարությունից կրած վնասները (որոնց մեծ մասը գյուղատնտեսական են), ուստի գնահատման մեջ օգտագործվում է վերջինս՝ կարկտահարությունից, երաշտից և ծայրահեղ ջերմաստիճանից կրած (տաք հոսաքներ և ցրտահարություն) բոլոր կորուստները: Սա թույլ չի տալիս կարկտահարության կորուստները կրկնակի անգամ հաշվարկել, իսկ վերլուծության շրջանակներում կրկին կոնսերվատիվ մոտեցում է ցուցաբերվում։ Կորուստները նույնպես փոխարկվել են 2017թ․ արժեքներով՝ թե՛ գնաճի և թե՛ ՀՆԱ-ի փոփոխության հիման վրա: Վերջինս օգտագործվում է տնտեսական աճի արդյունքում առաջացող ռիսկի ավելացած արժեքը հաշվի առնելու համար: Subbiah et al (2009թ.) որոշակիորեն ներկայացնում է տարբեր ոլորտներում վնասի կրճատման մակարդակը, որը հնարավոր է ապահովել վաղ ազդարարման միջոցով։ Գլոբալ փորձը ցույց է տալիս կոնսերվատիվ ընդհանուր միջակայքը, որը կազմում է 5- 8% (համեմատած օրինակ ՌԴ-ի 8.5%-ի և Հարավարևելյան Եվրոպայում հեղեղումների 10%-ի հետ): Այս վերլուծության համար սահմանված կոնսերվատիվ մոտեցման համաձայն, կիրառվում է գլոբալ փորձի միջակայքի ստորին շեմը (5%): Ստորև բերված Աղյուսակ 19-ում ամփոփվում են հիդրոլոգիական ծառայությունների բարելավմամբ պայմանավորված գնահատված տարեկան ընդհանուր օգուտները: ԱՄՆ$ 165.6 մլն կազմող տարեկան ընդհանուր վնասներից կանխատեսման և վաղ ազդարարման արդյունքում կարելի է կրճատել ԱՄՆ$8.3 մլն-ով: Տարեկան Խուսափած տարեկան Վտանգ կորուստ (2017թ.) կորուստները (2017թ.) Հեղեղումներ $105.4 մլն $5.3 մլն Սելավներ և սողանքներ $23.8 մլն $1.2 մլն Երաշտ, կարկտահարություն, և $36.4 մլն $1.8 մլն էքստրեմալ ջերմաստիճան Ընդամենը $165.6 մլն $8.3 մլն Աղյուսակ 19․ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավման արդյունքում գնահատված տարեկան օգուտները Հաշվի առնելով սահմանափակ տվյալները, որոնց պատճառով աղետների պատճառած վնասների նվազեցման արդյունքում ստացված օգուտները հաշվարկելիս ենթադրություններ են արվում, այս դեպքում ևս կիրառվում է 2008թ․ օգտագործված ելակետային/համեմատական վերլուծության մեթոդաբանությունը։ Ի լրումն դրան, հետագա գնահատում իրականացվեց, օգտագործելով 1994-2013թթ․ ընթացքում (EM- DAT-ի համաձայն) բոլոր տիպի հիդրոօդերևութաբանական վտանգների հետևանքով առաջացած կորուստների գրանցված տվյալները, որոնք ակնհայտորեն ամբողջական չեն (Աղյուսակ 20): Արդյունքները ներկայացվում են ստորև․ Տարեկան Խուսափած տարեկան Մոտեցում կորուստ (2017թ.) կորուստ (2017թ.) Ռիսկի վրա հիմնված $165.6 մլն $8.3 մլն գնահատում Ելակետային/Համեմատական $135.7 մլն $6.7 մլն վերլուծություն Նախկին կորուստների $80.6 մլն $4.0 մլն տվյալների գնահատում Աղյուսակ 20․ Հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների բարելավումից գնահատվող տարեկան օգուտները՝ 2008թ․ ելակետային/համեմատական վերլուծությամբ և կորուստների տվյալներով Համեմատական վերլուծության արդյունքները ցույց են տալիս, որ ռիսկի հիման վրա կատարված գնահատումը ուժգնության խելամիտ միջակայքում է գտնվում: Ռիսկի վրա հիմնված գնահատմամբ զգալիորեն ավելի բարձր տարեկան կարուստներ, և խուսափած տարեկան կորուստներ են ստացվում՝ նախկին տվյալների գնահատմամբ ստացված արդյունքների համեմատ: Սա կարելի է ակնկալել՝ հաշվի առնելով, որ EM- DAT հաշվետու ժամանակահատվածում կորուստների ոչ բոլոր հնարավոր ուժգնությունն է դիտարկվել, ինչպես նաև նախկինում հիշատակված EM-DAT-ի որակի հետ կապված հարցերն են հաշվի առնվել։ Ծախսարդյունավետության գնահատման համար օգտագործվել են բոլոր երեք արդյունքները՝ ռիսկի վրա հիմնված գնահատումը դիտարկվում է որպես “լավատեսական” սցենար (առավելագույն կրճատված կորուստներ), համեմատական վերլուծությունը համարվում է «ակնկալվող» (ամենից խելամիտ) սցենար, իսկ նախկին կորուստների տվյալների գնահատումը համարվում է «վատագույն» սցենար (ամենաքիչ կրճատված կորուստներ): 14.4 Արտադրական աճի արդյունքում ստացվող օգուտներ Աղետների կորուստները նվազեցնելուց բացի, հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների արդիականացումը կարող է էապես բարձրացնել տնտեսական արտադրողականությունը: Տեղեկատվության բացակայության պատճառով այստեղ օգտագործվում է համեմատական վերլուծության մոտեցումը՝ Հայաստանում հիդրոօդերևութաբանական ծառայությունների արդիականացման արդյունքում տնտեսական արդյունավետության պոտենցիալ օգուտները գնահատելու համար: Հալեգաթն իր վերջին ուսումնասիրության շրջանակներում գտնում է, որ աշխարհի ՀՆԱ-ի մոտ 25%-ը ստացվում է եղանակից կախված ոլորտներից, այն է՝ գյուղատնտեսություն, հանքարդյունաբերություն և էներգետիկա, ջրային ռեսուրսներ, շինարարություն և տրանսպորտ: Արդիականացված հիդրոօդերևութաբանական և ազդարարման համակարգերը կարող են շահեկան լինել այս ոլորտների համար տարբեր կերպով՝ անմիջապես ազդարարումից մինչև սեզոնային խորհրդատվություն, ենթակառուցվածքների նախագծումից մինչև տարածական պլանավորում: Պահպանողական գլոբալ համեմատական վերլուծության համաձայն՝ ժամանակակից կանխատեսումները 0.1% -1% չափով արժեք են ավելացնում եղանակից կախված ոլորտներին, որը գլոբալ/համաշխարհային ՀՆԱ-ին մոտավորապես 0.025% -0.25%-ի չափով օգուտ կբերի: Հայաստանում գյուղատնտեսությունն ապահովում է ՀՆԱ-ի մոտ 18%-ը, սակայն եղանակից կախված այլ ոլորտների մասին տվյալները բացակայում են, ուստի օգտագործվում է Հալեգաթի կողմից գնահատված 25% գլոբալ արժեքը, որը համարվում է ՀՀ ընդհանուր ՀՆԱ-ի (որն ամբողջությամբ եղանակից կախված է) պահպանողական գնահաատականը: Ավելացված արտադրության համար Հալեգաթի 0.1-1% գնահատականն օգտագործելով կստանանք, որ արտադրական տարեկան օգուտները կկազմեն ԱՄՆ$2.7ից մինչև ԱՄՆ$27 մլն: Կոնսերվատիվ մոտեցման համաձայն ծախսարդյունավետության վերլուծության համար կիրառվում է ստորև բերված ԱՄՆ$2.7 մլն/տարի ցուցանիշը ։ 14.5 Ծախսարդյունավետության վերլուծություն Ստորև բերված Աղյուսակ 21-ում ամփոփված են ծրագրային երեք տարբերակների գնահատումները․ Կանխատեսման Ընդհանուր Տևողություն Ազդեցության Կորստի տարբերակ արժեք ժամանակահատված կրճատում (ԱՄՆ$) Տեխնիկական 350,000 <2 տարի 5 տարի 0.1% աջակցություն Մասնակի 6,000,000 5 տարի 15 տարի 1.6% արդիականացում Ամբողջական 19,000,000 5 տարի 15 տարի 5.0% արդիականացում Աղյուսակ 21․ Հայպետհիդրոմետի արդիականացման երեք տարբերակների գնահատում Ենթադրվում է, որ միայն ամբողջական արդիականացման արդյունքում հնարավոր կլինի ապահովել նախկինում դիտարկվող կորստի 5%-ի չափով կրճատումը, որը հնարավոր է վաղ ազդարարման դեպքում: Հարկ է կրկին անգամ նշել, որ սա արդեն իսկ պահպանողական գնահատական է: Ենթադրվում է, որ ավելի փոքր ծրագրային ներդրումներն ավելի քիչ պոտենցիալ օգուտներ կապահովեն ամբողջական արդիականացման ներդրումային հետևյալ համամասնությամբ՝ մասնակի արդիականացման դեպքում 1.6%-ի չափով կորուստների կրճատում, իսկ 0.1%-ի չափով՝ տեխնիկական աջակցության դեպքում: Աղետների պատճառած վնասների նվազեցման և արտադրության ավելացման արդյունքում օգուտները գծային կերպով կավելանան, իսկ լիարժեք օգուտ կբերեն ծրագրի ավարտից մեկ տարի հետո: Ազդեցության ժամանակահատվածը ցույց է տալիս, թե առաջիկա քանի տարիների համար է գնահատումն իրականացվում: Միջոցների օգտագործումը հավասարապես բաշխվում է ծրագրի տևողության ընթացքում, մինչդեռ շահագործման և պահպանության ծախսերը ենթադրվում է, որ կկազմեն ծրագրի կապիտալ ծախսերի (սարքավորումներ, գործիքներ և միջոցներ) 10%-ը: Ինչպես օգուտները, այնպես էլ շահագործման և պահպանության ծախսերն իրականացման ընթացքում ավելանում են գծայնորեն, երբ ծրագրի ընդհանուր ներդրումներն իրականացվում են՝ հասնելով ընդհանուր կապիտալ ծախսերի հաստատուն 10%-ին՝ ծրագրի ավարտից մեկ տարի հետո: Ծախսարդյունավետության վերլուծության մեջ օգտագործվում է նվազագույն տոկոսադրույքը, ներկայացնելով, որ հասարակությունը նախընտրում է ներկայումս սպառել, քան թե խնայել և հետագայում սպառել տարբերակը: 0%-ը ցույց է տալիս, որ ներկայիս և ապագայի միջև որևէ նախընտրություն չկա, մինչդեռ 10%-ը ցույց է տալիս, որ այժմ ծախսելու ավելի մեծ նախընտրություն կա: Այս վերլուծության շրջանակներում 5%-ն է կիրառվում, որը ներկայացնում է այն ընկալումը, որ ապագա ծախսերը և օգուտները հարաբերականորեն ավելի կարևոր են քան ներկայիս իրավիճակը՝ կլիմայի փոփոխության նկատմամբ մտավախություններին զուգահեռ: Այնուամենայնիվ, 0%, 10% և 15%-ները նույնպես կիրառվում են զգայունության վերլուծության մեջ: Արդյունքում ստացված ծախսարդյունավետության չափորոշիչներն ամփոփված են Աղյուսակ 22-ում, Աղյուսակ 23-ում, Աղյուսակ 24-ում՝ օգուտների երեք սցենարների և պոտենցիալ երկու ներդրումների համար. • Զուտ ներկա արժեք (ԶՆԱ)․ ներկայացնում է ներկա օգուտներից հանած ներկա ծախսերը (եթե ԶՆԱ-ն 0-ից մեծ է, ապա ներդրումը համարվում է տնտեսապես արդյունավետ): • Ծախսարդյունավետության գործակից՝ ներկա օգուտները բաժանած ներկա ծախսերի վրա (եթե ծախսարդյունավետության գործակիցը 1.0-ից մեծ է, ապա ներդրումը համարվում է տնտեսապես արդյունավետ): Տոկոսը Չափորոշիչ 0% 5% 10% 15% օգուտի “վատագույն դեպքի” սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 151,000 105,000 67,000 37,000 Ծախսարդյունավետության 1.4 1.3 1.2 1.1 գործակից “Ակնկալվող” օգուտի սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 330,000 266,000 213,000 170,000 Ծախսարդյունավետության 1.9 1.7 1.6 1.5 գործակից Օգուտի « լավատեսական» սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 489,000 405,000 337,000 281,000 Ծախսարդյունավետության 2.3 2.1 1.9 1.8 գործակից Աղյուսակ 22․ Տեխնիկական աջակցության տնտեսական ցուցանիշեր ($350,000) Մասնակի արդիականացման տնտեսական ցուցանիշեր ($6,000,000) Տոկոսը Չափորոշիչ 0% 5% 10% 15% Օգուտի «վատագույն դեպքի» սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 27.5 մլն 15.9 մլն 9.4 մլն 5.5 մլն Ծախսարդյունավետության 3.5 2.8 2.3 1.9 գործակից Օգուտի «Ակնկալվող» սցենար Զուտ ներկայիս արժեք 32.2 մլն 19.4 մլն 12.1 մլն 7.7 մլն (ԱՄՆ$) Ծախսարդյունավետության 3.9 3.2 2.6 2.2 գործակից Օգուտի « լավատեսական» սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 51.9 մլն 31.5 մլն 19.9 մլն 13.0 մլն Ծախսարդյունավետության 5.6 4.6 3.7 3.0 գործակից Աղյուսակ 23․ Մասնակի արդիականացման տնտեսական ցուցանիշեր ($6,000,000) Ամբողջական արդիականացման տնտեսական ցուցանիշեր ($19,000,000) Տոկոսը Չափորոշիչ 0% 5% 10% 15% Օգուտի «վատագույն դեպքի» սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 85.4 մլն 49.2 մլն 28.9 մլն 16.9 մլն Ծախսարդյունավետության 3.3 2.7 2.2 1.8 գործակից Օգուտի «ակնկալվող» սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 100.3 մլն 60.4 մլն 37.5 մլն 23.7 մլն Ծախսարդյունավետության 3.7 3.1 2.6 2.1 գործակից Օգուտի « լավատեսական» սցենար Զուտ ներկա արժեք (ԱՄՆ$) 162.7 մլն 98.7 մլն 62.3 մլն 40.6 մլն Ծախսարդյունավետության 5.4 4.4 3.6 3.0 գործակից Աղյուսակ 24. Ամբողջական արդիականացման տնտեսական ցուցանիշեր ($19,000,000) Ծրագրային բոլոր տարբերակները տնտեսապես արդյունավետ են և զգալի օգուտներ կբերեն ՀՀ տնտեսության համար: 14.6 Զգայունության վերլուծություն Գնահատման և ենթադրությունների զգայունության և կայունության հետագա ստուգման համար սցենարները վերլուծության են ենթարկվում՝ առանց ոլորտների արդյունավետության օպտիմալացումից ստացված օգուտները հաշվի առնելու։ Հաշվարկային տոկոսի և ներդրումային տարբերակների հետ կապված բոլոր դեպքերում, բացառությամբ մեկի, զուտ ներկա արժեքը զգալիորեն մնում է 0-ից մեծ, իսկ ծախսարդյունավետության գործակիցները՝ 1.0-ից բարձր (ամենաքիչ կայունություն ապահովող կատարողականի ցուցանիշերով սցենարի, մասնավորապես տեխնիկական աջակցության «Վատագույն դեպքի» սցենարի պարագայում, բոլոր հաշվարկային տոկոսները ցույց են տալիս, որ ծախսարդյունավետության գործակիցները 0.7-ից մինչև 0.8-են, այն դեպքում, երբ բաց է թողնված օպտիմալացված արդյունավետությունը): Զգայունության այս վերլուծությունը հանգում է այն եզրակացությանը, որ ծրագրային բոլոր տարբերակները տնտեսապես արդյունավետ են: Եղանակի և կլիմայական ազդեցությունների ավելացմանը զուգահեռ, ակնկալվում է, որ զուտ ներկա արժեքները և ծախսարդյունավետության գործակիցները կավելանան: Սա այն պատճառով, որ վաղ ազդարարումն առանց սահմանափակումների օգուտներ է բերում անկախ այն հանգամանքից, թե ջրհեղեղները 25 թե 50 տարին մեկ են տեղի ունենում։ Վաղ ազդարարումը նույն կերպով է նվազեցնում ազդեցությունները (ի տարբերություն, օրինակ, ամբարտակների, որոնց նախագծային սահմանաչափերը որոշակի առումով չափից մեծ են լինում): Միևնույն ժամանակ ՀՀ տնտեսության արդյունավետության ավելացման պարագայում վաղ ազդարարումը կշարունակի օգուտներ բերել: Նոր զարգացումները ևս կշահեն կանխատեսման և վաղ ազդարարման բարելավումից՝ ի տարբերություն ջրհեղեղների դեմ կառուցվածքային լուծումների, որտեղ անհրաժեշտ է նոր ամբարտակներ կառուցել՝ նոր զարգացումներից պաշտպանվելու համար: Վերլուծությունից այս գործոնների (կլիմայի փոփոխություն, երկարաժամկետ պլանավորման և զարգացման օպտիմալացում) բացթողումը կրկին մատնանշում է, որ ծրագրի փաստացի օգուտները թերագնահատվել են։ 14.7 Եզրահանգումներ Տնտեսական վերլուծությունից կարելի է կատարել հետևյալ ընդհանուր եզրակացությունները. • Թվում է թե հեղեղումներն ամենաբարձր տնտեսական ազդեցությունն ունեն Հայաստանում, ուստի աղետների նվազեցմանն ուղղված վաղ ազդարարման ներդրումները պետք է նախ և առաջ կենտրոնան հեղեղումների վրա: • Առաջադրվող ծրագրային բոլոր տարբերակները ծախսարդյունավետ են, ցույց են տալիս ծախսարդյունավետության հետևյալ գործակիցները. տեխնիկական աջակցությունը գերազանցում է 1.5-ը, մասնակի արդիականացումը՝ առնվազն 3.0-ի չափով, իսկ ամբողջական արդիականացումը՝ 3.0-ի չափով։ • Նույն կերպով, ծրագրային այս տարբերակները, հավանաբար, կապահովեն համապատասխանաբար ԱՄՆ$266,000, ԱՄՆ$19.4 մլն և ԱՄՆ $60.4 մլն-ի չափով զուտ ներկա արժեքներ: • Մասնակի և ամբողջական արդիականացումն այսպիսով տնտեսապես ավելի արդյունավետ է, քան միայն տեխնիկական աջակցությունը, իսկ ամբողջական արդիականացումը զգալիորեն ավելի մեծ զուտ ներկա արժեք է ապահովում՝ մասնակի արդիականացման համեմատ: • Կանխատեսվող կլիմայի փոփոխության, ժողովրդագրական և զարգացման ազդեցությունները ցույց են տալիս եղանակային և կլիմայական բացասական ազդեցությունների հետագա աճ: Այս ռիսկերը կառավարելու համար անհրաժեշտ են այս ծրագրի նման ներդրումներ: 15․ Եզրահանգումներ և հետագա ընթացք Հայաստանում հիդրոօդերևութաբանական արդյունքներն ու ծառայությունները արդիականացնելու համար անհրաժեշտ ռազմավարական քայլերը նախ և առաջ առաջնորդվում են օգտագործող/շահառու հանրության կարիքներով: Հայպետհիդրոմետի ղեկավարության և տեխնիկական աշխատակազմի, ինչպես նաև երկրում ամենից առաջնահերթ հարցերով զբաղվող հիմնական շահագրգիռ կողմերի հետ զգալի քննարկումների արդյունքում պարզվել է, որ օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական տեղեկատվության մատուցումն ամբողջությամբ չի բավարարում այս կարիքները: Ներկայումս Հայպետհիդրոմետի միջոցառումները հիմնականում կենտրոնանում են դիտարկումների և տվյալների հավաքագրման վրա: Ներկա իրավիճակը Հայաստանում ցույց է տալիս, որ 1990-ականներից սկսած սուղ ռեսուրսների պատճառով Հայպետհիդրոմետը հետ է մնում անգամ այս առաջադրանքի իրականացման, ինչպես նաև կանխատեսումների և ծառայությունների մատուցման և տեխնոլոգիական ու գիտական առաջընթացի առումով, որոնք անհրաժեշտ են ծառայությունների մատուցման լավագույն փորձի և ստանդարտների կիրառման համար։ «Հիդրոօդերևութաբանական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքով Հայպետհիդրոմետը, որպես պետական մարմին, լիազորվում է մատուցել հիդրոօդերևութաբանական ծառայություններ և նախազգուշացումներ: Հայպետհիդրոմետի հիմնական արդյունքները ներառում են հիմնական եղականային կանխատեսումները հանրային և այլ օգտագործողների համար, եղանակային կատակլիզմների դեպքում նախազգուշացումները, ագրոօդերևութաբանական կանխատեսումները և տեղեկատվությունը, հեղեղումների կանխատեսումները, Սևանա լճի ջրային հաշվեկշռի գնահատումը, երկրում ջրային ռեսուրսների գնահատումը: Հայպետհիդրոմետն օպերատիվ կերպով չի կիրառում թվային եղանակային կանխատեսումը (ԹԵԿ), այն տեխնիկական միջոցներ չունի ազդարարման համար օպերատիվ կանխատեսումներ կատարելու համար, այն չի իրականացնում հիդրոլոգիական կամ հիդրավլիկ մոդելներ, որոնք անհրաժեշտ են հեղեղումների կանխատեսման համար, այն կլիմայական մոդելներ չի իրականացնում, իսկ սեզոնային դիտարկումների և կլիմայական կանխատեսումների վերջինիս կարողությունը շատ սահմանափակ է: Հայպետհիդրոմետի շահագրգիռ կողմերի շատ պահանջներ հստակ կերպով արտացոլում են նպատակայաին ծառայություններ մատուցելու համար Հայպետհիդրոմետի ողջ ենթակառուցվածքի արդիականացման անհրաժեշտությունը: Վերջինս ձեռք բերելու նպատակով Հայպետհիդրոմետին անհրաժեշտ է հասնել միջին եկամուտ ունեցող ժամանակակից հիդրոմետ ծառայությունների մակարդակին: Սա ենթադրում է օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական դիտարկումների համակարգի ձևավորում, որը կունենա պատշաճ տարածական ծածկույթ և տեխնիկական բազմազանություն, տվյալների կառավարման ուժեղ համակարգ, կանխատեսումների համակարգ, որն ավելի մեծ ճշգրտություն, վաղօրոքություն և ժամանակահատվածներ կունենա՝ շատ կարճից – կարճ, երկարաժամկետ և սեզոնային կանխատեսումներ, ինչպես նաև ՏՀՏ համակարգ, որը հնարավորություն կընձեռի արխիվացնել, պահուստավորել և փոխանցել տվյալները և ունենալ ծառայությունների մատուցման էֆեկտիվ համակարգ։ Որպես հանրային ծառայություն՝ ակնկալվում է, որ Հայպետհիդրոմետը սոցիալ- տնտեսական օգուտներ կբերի ՀՀ հասարակության բարեկեցության համար: Կատարվել է ծախսարդյունավետության վերլուծություն, ներկայացնելու համար, որ Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների օգուտները զգալիորեն գերազանցում են վերջինիս արդիականացման, կանխատեսումների իրականացման և ծառայությունների մատուցման հետ կապված կապիտալ և գործառնական ծախսերը: Հայպետհիդրոմետի արդիականացման համար ճանապարհային այս քարտեզով առաջարկվող տարբերակները ցույց են տալիս ծախսարդյունավետություն, անգամ ներդրման տնտեսական արդյունավետության պահպանողական գնահատման համատեքստում: Տարբեր այլընտրանքային տարբերակների պոտենցիալ ծախսարդյունավետության գործակիցները տատանվում են 1.5-ից մոտ 3-ի միջակայքում՝ ներդրման մակարդակից կախված: Հայպետհիդրոմետի արդիականացման երեք սցենարներ են ներկայացվել, մի շարք ցածրարժեք-բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումների տեխնիկական գնահատման տարբերակից ելնելով, որոնք կենտրոնանում են հիմնական հանրային ծառայությունների բարելավման վրա՝ Հայպետհիդրոմետի կարողությունների ուժեղացման և հիմնական նոր տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով, մինչև ամբողջական արդիանացման համար կատարվող ներդրումը, որի արդյունքում Հայպետհիդրոմետը կհասնի զարգացած միջին եկամուտ ունեցող երկրների կարողությունների մակարդակին՝ տվյալների հավաքագրման, կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունների առումով։ Առաջադրվել է երկրորդ տարբերակը, որը գտնվում է այս երկու տարբերակների միջակայքում։ Այս դեպքում ներդրման արդյունքում հիդրոլոգիական, եղանակային և կլիմայական ծառայությունների մատուցման կարողությունների համեստ բարելավում է ապահովվում՝ օգտագործողների երեք ամենակարևոր կարիքները բավարարելու համար: Բնականաբար, բարդության և պահանջվող ռեսուրսների մակարդակը սցենարներից յուրաքանչյուրի դեպքում ավելանում է: Սցենար 1․ Ցածրարժեք-բարձր առաջնահերթություն ունեցող միջոցառումներ են անհրաժեշտ նվազագույն եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական ծառայություններ տրամադրելու համար (որոնք կենտրոնացած են հիմնական հանրային ծառայությունների վրա՝ Հայպետհիդրոմետի կարողություններն ուժեղացնելու և թույլատրելի հիմնական տեխնոլոգիաները ներդնելու վրա) հույժ կարևոր կարողությունները ձեռք բերելու նպատակով: Այս սցենարի միջոցառումների մեծ մասը կենտրոնանում է վերապատրաստման վրա, ԹԵԿ տվյալների և արդյունքների հասանելիության, որոշ հիմնական հաշվողական և հաղորդակցության սարքավորումների գնումների, CONOPS-ի մշակման, Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի նախագծման, բովանդակության և հասանելիության բարելավման, ինչպես նաև գետերի սեզոնային կանխատեսումների մեթոդների և օգտագործողների խմբերի ձևավորման վրա: Բացահայտվել են անմիջապես բարձր ազդեցություն ունեցող, առաջնահերթ միջոցառումների հետևյալ ոլորտները և համաձայնեցվել՝ Հայպետհիդրոմետի կարողությունների բարելավման նպատակով, հետևյալի մասով. • Կարճաժամկետ եղականակային կանխատեսման բարելավում՝ ԹԵԿ արդյունքների և կանխատեսումային տեխնիկաների օգտագործման և մեկնաբանության համար աշխատակազմի կարողությունների բարելավման միջոցով • Երկարաժամկետ (ամսական և սեզոնային) եղանակային կանխատեսման բարելավում՝ կլիմայի դաունսքեյլինք մասշտաբավորման մեթոդների կարողությունների զարգացման և ցածրարժեք հաշվողական սարքավորումների օգտագործման միջոցով • Հիդրոլոգիական կանխատեսման բարելավում՝ հիդրոլոգիական տվյալների վերլուծության և կառավարման թեմայով աշխատակազմի վերապատրաստման և ցածրարժեք և բարձր առաջնահերթություն ներկայացնող հաշվողական սարքավորումների օգտագործման միջոցով • Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի նախագծի և բովանդակության վերանայում և արդիականացում՝ այս կայք-էջի օպերատիվ կիրառումն ապահովելու նպատակով: Սցենար 2․ Միջանկյալ արդիականացումը ներառում է հիդրոլոգիական, եղանակային և կլիմայական ծառայություններ մատուցելու նպատակով կարողությունների համեստ բարելավում ապահովելու ներդրումը՝ նպատակ ունենալով ապահովել օգտագործողների երեք ամենակարևոր կարիքները (կենտրոնացած՝ հիդրոմետ դիտարկումների, տվյալների վերլուծության և կանխատեսման բարելավման վրա): Այս սցենարը, որը գտնվում է սցենար 1-ի՝ տեխնիկական աջակցության և սցենար 3-ի շրջանակներում համապարփակ արդիականացման միջև, պայմանականորեն գնահատվում է ԱՄՆ$ 6 մլն, իսկ վերջինիս շրջանակը և կառուցվածքը ավարտուն տեսքի կբերվի Հայպետհիդրոմետի հետ քննարկումների հիման վրա: Սցենար 3․ Ամբողջական արդիականացումը ներառում է այն ներդրումները, որոնք անհրաժեշտ են Հայպետհիդրոմետը զարգացած միջին եկամուտ ունեցող երկրների կարողություններին հասցնելու համար՝ տվյալների, կանխատեսումների և ազդարարման ծառայությունները մատուցելիս օգտագործողների կարիքները բավարարելու համար (հիդրոմետ և կլիմայական ծառայությունների բարելավման վրա կենտրոնացած): Այս սցենարը, որն ավելի համապարփակ և հավակնոտ արդիականացման տարբերակ է, կավելացնի Հայպետհիդրոմետի կարողությունների մակարդակը ԱՄՆ$ 19 մլն ներդրման բարեհաջող իրականացման հաշվին՝ հասցնելով այն զարգացած միջին եկամուտ ունեցող երկրների մակարդակին: Այս տարբերակը կուղղորդվի արդիականացման երեք հիմնական բաղադրիչների միջոցով, այն է՝ i) ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և կարողությունների զարգացում, ii) դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսումների արդիականացում և iii) ծառայությունների մատուցման խթանում: Ճանապարհային քարտեզն ավարտելուց և հաշվետվությունն ամփոփելուց հետո առաջարկվում է, որ ՀՀ կառավարությունը ՀԲ-ի հետ համատեղ կազմակերպի դոնորների աշխատաժողով: Աշխատաժողովի հիմնական նպատակը կլինի ճանապարհային քարտեզի ներկայացումը և Հայպետհիդրոմետի արդիականացման միջոցառումների համար դոնորների աջակցության ստացումը: Հղումների ցանկ Ahouissoussi, N., et al. 2014. “Reducing the Vulnerability of Armenia's Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaption Options.” World Bank Study. Washington, DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/18151 Armenian Hydrometeorogical and Monitoring Center (SNCO). 2013. “Current Status and Perspectives for Development of Climate Services in Armenia.” Yerevan Armenia: Ministry of Emergency Situations of the Republic of Armenia. Armenian Red Cross Society (2007). Befani, N., and G. Kalinin. 1983. “Exercises and Methodical Blueprints on Hydrological Forecasts.” Leningrad, Russia: Gidrometeoizdat. Dilley, M. et al. 2005. “Natural Disaster Hotspots: A Global Risk Analysis.” Washington DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/7376 FAO Aquastat Armenia (accessed October 2017), http://www.fao.org/nr/water/aquastat/countries_regions/ARM/ FAO Aquastat Armenia (accessed January 2018), http://www.fao.org/nr/water/aquastat/countries_regions/ARM/ Global Facility for Disaster Reduction and Recovery. 2009. “Disaster Risk Reduction and Emergency Management in Armenia.” Washington DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/28144 Hamilon, S. 2012. “The 5 Essential Elements of a Hydrological Monitoring Programme,” Vol 61 (1). https://public.wmo.int/en/bulletin/5-essential-elements-hydrological-monitoring- programme Hallegatte, S. 2012. “A Cost Effective Solution to Reduce Disaster Losses in Developing Countries: Hydro-Meteorological Services, Early Warning and Evacuation.” World Bank Policy Research Paper No. 6058. World Bank, Washington DC. http://hdl.handle.net/10986/9359 IPCC. 2012. “Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation.” Special Report of Working Groups I and II of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, UK, and New York, NY, USA. Kull, D., R. Mechler, and S. Hochrainer-Stigler. 2013. “Probabilistic Cost–Benefit Analysis of Disaster Risk Management in a Development Context.” Disasters, 37: 374–400. doi:10.1111/disa.12002. National Statistical Service. 2016. “Environment and Natural Resources in the Republic of Armenia for 2015.” http://www.armstat.am/en/?nid=82&id=1824 (accessed January 2018) National Statistical Service. 2017. “Regional Statistics.” Yerevan, Armenia: Government of Armenia. http://www.armstat.am/en/?nid=111http://www.armstat.am/en/?nid=111 Rogers, D., and V. Tsirkunov. 2013. “Weather and Climate Resilience-Effective Preparedness through National Meteorological and Hydrological Services.” Directions in Development-- Environment and Sustainable Development. Washington DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/15932 Rogers, D., et al. “Guidance on Modernizing National Meteorological and Hydrological Services.” Washington DC: GFDRR/World Bank, mimeo. Skaugen, T. 2010. “Application of the Senorge 1D model to Armenian Snow Data.” Norges vassdrags-og energidirektorat Oppdragsrapport A nr 7-2010. Subbiah, A., L. Bildan and R. Narasimhan. 2009. “Background Paper on Assessment of the Economics of Early Warning Systems for Disaster Risk Reduction.” World Bank-UN Project on the Economics of Disaster Risk Reduction. Washington DC: World Bank and Global Facility for Disaster Reduction and Recovery. UNDP. 2004. “Reducing Disaster Risk: A Challenge for Development.” New York: United Nations Development Programme. UNDP/GEF. 2006. Diagnostic Analysis of Floods in the Kura-Araks River Basin. http://kura-aras.iwlearn.org/project-reports/undp-gef-component/ UNISDR/World Bank. 2008. “Strengthening the Hydrometeorological Services in Southeastern Europe. Southeastern Europe Disaster Risk Mitigation and Adaptation Programme.” Geneva, Switzerland: United Nations Office for Disaster Risk Reduction. UNISDR Central Asia and Caucasus Disaster Risk Management Initiative (CAC DRMI), (accessed August 2017), https://www.unisdr.org/we/inform/publications/11641 WMO. 2006. “Guidelines on the Role, Operation and Management of National Hydrological Services.” WMO No. 1003. Geneva, Switzerland: World Meteorological Organization. ———. 2009. “Guide to Hydrological Practices, Volumes I and II.” WMO No. 168. Geneva, Switzerland: World Meteorological Organization. ———. 2014. “WMO Strategy for Service Delivery and Its Implementation Plan,” WMO No. 1129. Geneva, Switzerland: World Meteorological Organization. ———. 2014(a). “Global Framework for Climate Services Implementation Plan,” WMO No. 1129. Geneva, Switzerland: World Meteorological Organization. ———. 2015. “Valuing Weather and Climate: Economic Assessment of Meteorological and Hydrological Services,” WMO No. 1153. Geneva, Switzerland: World Meteorological Organization. ———. 2016. “Executive Council Sixty-eighth Session, Abridged Final Report with Resolutions and Decisions. (Decision 57). WMO No. 1168. Geneva, Switzerland: World Meteorological Organization. https://library.wmo.int/opac/doc_num.php?explnum_id=3166 World Bank. 2005. “Russian Federation - National Hydromet Modernization Project.” Project Appraisal Document. Washington DC. http://documents.worldbank.org/curated/en/273311468776414524/Russian-Federation- National-Hydromet-Modernization-Project ———. 2008. “Weather and Climate Services in Europe and Central Asia: A Regional Review.” World Bank Working Paper No. 151. Washington DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/6464 ———. 2009. “Disaster Risk Reduction and Emergency Management in Armenia.” Washington DC. http://hdl.handle.net/10986/28144 ———. Aide Memoire: Armenia National Disaster Risk Management Program. World Bank Technical Support and Review Mission, February 13–17, 2017. Washington DC. ———. 2017(a). “Modernization of Japan’s Hydromet Services: A Report on Lessons Learned for Disaster Risk Management.” World Bank, Washington, DC. http://hdl.handle.net/10986/26706 World Bank Group. 2016. “Europe and Central Asia: Country Risk Profiles for Floods and Earthquakes.” Washington DC. http://hdl.handle.net/10986/25858 www.worldbank.org/data (accessed December 2017). World Bank Climate Change Knowledge Portal (accessed December 2017), http://sdwebx.worldbank.org/climateportal/index.cfm?page=country_historical_climate&Thi sCCode=ARM Yu, W., R. Cestti and J.Young Lee. 2015. “Toward Integrated Water Resources Management in Armenia.” Directions in Development. Washington DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/20459 Հավելված 1: Ազգային հիդրոմետ ծառայությունների կատեգորիաներ Դիտարկումների և հեռահաղորդակցության համակարգեր Կատեգորիա 0․ Հիմնական դիտարկումներից և հեռահաղորդակցության ծառայություններից ավելի քիչ Օդերևութաբանական ազգային ծառայությունը շատ քիչ մեխանիկական սինոպտիկ կայաններ ունի, այս տվյալները չի ներկայացնում Հեռահաղորդակցության գլոբալ համակարգին (ՀԳՀ/GTS): Կատեգորիա 1․ Հիմնական դիտարկումներ և հեռահաղորդակցություն Այս Կատեգորիայի շրջանակներում ակնկալվում է, որ ՕԱԾ-ն կարողություններ ունի սինոպտիկ օդերևութաբանական ցանցին աջակցելու համար և այս տվյալները ներկայացնում է ՀԳՀ/GTS-ին: ՕԱԾ-ն բավարար աշխատակիցներ ունի դիտարկումների ցանցը պահպանելու համար: Կատեգորիա 2․ Հիմնական դիտարկումներ և հեռահաղորդակցություն Այս Կատեգորիայի շրջանակներում ակնկալվում է, որ ի լրումն Կատեգորիա 1-ի շրջանակների կարողություններին, ՕԱԾ-ն կարող է նաև չափել մթնոլորտի կառուցվածքը ռադիոզոնդերի միջոցով: Դիտարկումների ցանցի ավտոմատացումը որակի վերահսկմամբ առօրեական երևույթ է: ՕԱԾ-ի համար պետք է նաև հասանելի լինեն արբանյակային տվյալները, ինչպես օրինակ՝ տեղումների գնահատումներ կատարելու կարողությունները: Դիտարկումների ցանցը կայուն է՝ գործառնությունների և պահպանման համար բավարար բյուջեով: Կատեգորիա 3․ Ամբողջական դիտարկումներ և հեռահաղորդակցություն Կատեգորիա 1-ի և 2-ի հիման վրա, այս Կատեգորիայի շրջանակներում ավելի փոքր մասշտաբի դիտարկումներ են իրականացվում և ներառում են հեռահար գետնամերձ չափումների տեխնոլոգիաները, ինչպես օրինակ ռադարը: ՕԱԾ-ն կարող է այլ կողմերից վերցնել դիտարկումները և ինտեգրել: Կատեգորիա 4․ Առաջադեմ դիտարկումներ և հեռահաղորդակցություն Ի լրումն վերոշարադրյալ կարողություններին՝ ՕԱԾ-ն զգալի հետազոտական ծրագիր ունի և անհրաժեշտության դեպքում դիտարկումների նոր տեխնոլոգիաներ և տեխնիկաներ է ներդնում: ՕԱԾ-ն կարողություն ունի այլ ՕԱԾ-ների պահանջներին օժանդակելու համար: Դիտարկումների ցանցը համապարփակ է և բավարար՝ հիմնական օգտագործողի կարիքները բավարարելու և այլ մատակարարների կողմից արտաքին դիտարկումներ ներդնելու համար, օրինակ՝ Գյուղատնտեսության նախարարության կողմից ագրոօդերևութաբանական ցանցի շահագործման, կամ Էներգետիկայի նախարարության կամ Ջրային տնտեսության պետական կոմիտեի կողմից հիդրոլոգիական ցանցի կարիքները բավարարելու համար: Պետական վարչությունների/ գերատեսչությունների և կառավարության և քաղաքացիական հասարակության միջև համագործակցության բարձր մակարդակն ակնհայտ է: Եղանակի կանխատեսման համակարգեր Կատեգորիա 0․ Հիմնական եղանակային կանխատեսումներից ավելի քիչ Կատեգորիա 0-ի դեպքում ՕԱԾ-ն եղանակային կանխատեսումների նվազագույն կարողություններ ունի, որը կազմված է մինչև 2 օրվա դետերմինիստիկ կանխատեսումից։ Այն հիմնվում է տարբեր վեբ աղբյուրներից ստացվող կանխատեսումային գրաֆիկական արդյունքների վրա։ Կանխատեսումների ստուգումներ չեն իրականացվում: ՕԱԾ-ն չի իրականացնում 24-ժամյա, շաբաթը 7- օրյա կանխատեսումներ, ինչպես նաև՝ ազդարարումներ: Կատեգորիա 1․ Եղանակի բազային կանխատեսումներ Այս կատեգորիայի շրջանակներում ակնկալվում է, որ ՕԱԾ-ն ունի եղանակի կանխատեսման կարողություններ՝ կազմված առնվազն 3-օրյա դետերմինիստիկ կանխատեսումներից, որոնք հիմնվում են GTS-ում և/կամ ՀՕԿ RSMC-ների՝ գաղտնաբառով պաշտպանված կայք-էջերում հասանելի գլոբալ և ռեգիոնալ թվային եղանակային կանխատեսման տվյալների և արդյունքների վրա: Հիդրոմետ ծառայությունը մոնիթորինգի է ենթարկում ներկայիս եղանակը, ինչպես նաև այն, թե ինչպես է եղանակային համակարգը զարգանում (դուրս բերվում) հետագա մի քանի ժամերի ընթացքում՝ կլիմատոլոգիայի և առաջին փորձի հիման վրա: Հիդրոմետ ծառայությունն ունի տվյալների մշակման և արխիվացման բազային համակարգ, սակայն տվյալների և արդյունքների պահուստավորման (back-up)/տվյալ վայրից դուրս գործող համակարգը կամ փոքր է կամ գոյություն չունի: Հիդրոմետ ծառայությունը կանխատեսման սուբյեկտիվ ստուգում է իրականացնում: Հետազոտություն և զարգացում գոյություն չունի, իսկ որակի կառավարման համակարգը թերզարգացած է: Հիդրոմետ ծառայությունը չի կարող գործունեություն ծավալել օրը 24 ժամ, շաբաթը 7 օր: Ազդարարումները սահմանափակ են: Որոշ աշխատակիցներ վերապատրաստում են անցել ՀՕԿ Բազային ցուցումների փաթեթի (BIP) թեմայով: Կատեգորիա 2․ Եղանակի հիմնական կանխատեսումներ Այս Կատեգորիայի շրջանակներում ակնկալվում է, որ ի լրումն Կատեգորիա 1-ի կարողություններին, կանխատեսումները պետք է ընդլայնվեն 0-ից 5-օրվա՝ հիմնականում GTS համակարգում, Գլոբալ արտադրական կենտրոններում (GPC- ներ) (via ftp), ինչպես նաև գաղտնաբառով պաշտպանված RSMC-ի կայք-էջում առկա գրաֆիկական արդյունքների, առկա գլոբալ և ռեգիոնալ դետերմինիստական թվային եղանակային կանխատեսման և ամբողջական կանխատեսման համակարգի տվյալների և արդյունքների հիման վրա: Անհրաժեշտության դեպքում GPC-ներից թվային արդյունքների լիցենզավորում է պահանջվում: ԱՕԾ-ները 0-ից 2 ժամ մոտ ապագայի համար կանխատեսումներ և շատ կարճ ժամկետի համար կանխատեսումներ են տրամադրում մինչև 12 ժամվա համար՝ այն տեխնիկայի հիման վրա, որը միավորում է թվային եղանակային կանխատեսման հետ էքստրապոլացիան՝ համատեղելով հեռահար զոնդավորման դիտարկումները: ԱՕԾ-ն արտակարգ իրավիճակների համար լավ ձևավորված պրոտոկոլներ, տվյալների և արդյունքների պահուստավորում և տվյալ վայրից դուրս պահուստավորման հնարավորություններ ունի: ԱՕԾ-ն սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ կանխատեսման ստուգումներ և հետագա մշակման տեխնիկաներ, ինչպես օրինակ՝ մոդելի արդյունքային վիճակագրություն (MOS) է վարում՝ սխալների մշակման և եղանակի թվային կանխատեսումների չափաբերման համար: Առկա է հետազոտության և զարգացման փոքր բաժին և լավ ձևավորված որակի կառավարման համակարգ: ԱՕԾ-ն կանխատեսումներ է իրականացնում է օրը 24 ժամ, շաբաթը 7 օր: Եթե ԱՕԾ-ն պատասխանատու է ավիացիոն օդերևութաբանության համար, ապա այն պետք է ապահովի համապատասխանությունը ՀՕԿ և Քաղաքացիական ավիացիոն միջազգային կազմակերպության ստանդարտներին (ICAO): Հուսալի ազդարարումները կանոնավոր կերպով հրապարակվում են: Բոլոր աշխատակիցները վերապատրաստվել են բազային ցուցումների փաթեթով (BIP) նախանշվող ստանդարտների թեմաներով։ Կատեգորիա 3․ Ամբողջական եղանակային կանխատեսումներ Կատեգորիա 1-ի և 2-ի վրա հիմնվելով՝ այս Կատեգորիայի շրջանակներում առկա են սահմանափակ տարածքի համար մոդելավորման համակարգեր (այն է՝ գլոբալ և/կամ ռեգիոնալ դետերմինիստիկ թվային եղանակային կանխատեսման դինամիկ դաունսքեյլինգ մասշտաբավորում): Տեղական տվյալների ասիմիլյացիայի և թվային մոդելների հիման վրա, բարձր լուծաչափով տարածական կարճաժամկետ կանխատեսումներ են իրականացվում՝ 0-6 ժամվա համար՝ եղանակային կատակլիզմների պարագայում: Կանխատեսման համակարգը պետք է 0-7 օրվա հասնի՝ գլոբալ, ռեգիոնալ և ազգային դետերմինիստիկ թվային եղանակային կանխատեսման և ամբողջական կանխատեսման համակարգի տվյալների և արդյունքների հիման վրա: ԱՕԾ-ն կարողություններ ունի թվային տվյալների մանիպուլացման համար։ Այն նաև սպեցիֆիկ օգտագործողների համար նախանշված կանխատեսումներ է իրականացնում: Առկա է բազմաթիվ վտանգների համար ազդարարման համակարգ: ԱՕԾ-ն ունի հետազոտության և զարգացման բաժին և լավ կրթված/վերապատրաստված աշխատակազմ: Կատեգորիա 4․ Եղանակային ընդլայնված կանխատեսում Վերոշարադրյալ կարողություններից բացի՝ Օդերևութաբանական ծառայությունն ունի լայնածավալ հետազոտական ծրագիր, իսկ անհրաժեշտության դեպքում ներդնում է կանխատեսումային նոր տեխնոլոգիաներ և տեխնիկաներ: ԱՕԾ-ն կարողություններ ունի՝ այլ ԱՕԾ-ների պահանջները բավարարելու համար: ԱՕԾ-ն կարող է շահագործել/իրականացնել գլոբալ, ռեգիոնալ և ազգային թվային եղանակային նվազեցման և անսամբլեայի կանխատեսման համակարգեր: Սպեցիֆիկ ոլորտների համար եղանակի ազդեցությունների կանխատեսումները սովորական են և ընդհանուր առմամբ մշակվում են այս կանխատեսումների օգտագործողների հետ միասին: ԱՕԾ-ն ունի լավ զարգացած կրթության և վերապատրաստման բաժին: Եղանակային ծառայությունների մատուցում Կատեգորիա 0․ Ծառայությունների մատուցում չի իրականացվում ԱՕԾ-ն արդյունքների կամ ծառայությունների համար օգտագործողների կամ վերջիններիս պահանջների մասին գիտելիքներ չունի: Ծառայությունների մատուցման որևէ հայեցակարգ չկա, զուտ տվյալներ կամ պարզ արդյունքներ են տրամադրվում: Ճշգրտության ապահովման կամ ծառայությունների մատուցման միջոցներ չկան: Չկա ծառայությունների մատուցման սկզբունքների հայեցակարգ կամ հաղորդակցություն: Կատեգորիա 1․ Բազային ծառայությունների մատուցում Օգտագործողները հայտնի են, սակայն օգտագործողների ներգրավման որևէ գործընթաց չկա: Ծառայությունների մատուցման համար օգտագործողի պահանջները լավ սահմանված չեն: Ծառայությունները չեն համապատասխանում օգտագործողների կարիքների և նոր տեխնոլոգիաների փոփոխությանը: Արդյունքները փաստաթղթավորված են սահմանափակ քանակով նկարագրական տեղեկատվությամբ: Կատարողականի և վերջնարդյունքների գնահատման և մոնիթորինգի համար որոշակի միջոցներ են առկա: Տեղի է ունենում ճշգրտության և/կամ ծառայությունների մատուցման ստուգում, սակայն ծառայությունների բարելավման համար այս տեղեկատվությունն օգտագործելու սիստեմատիկ գործընթաց չկա: Ծառայությունների մատուցման հայեցակարգ է ներդրվել և ներկայիս իրավիճակի գնահատում իրականացվել: Ծառայության մատուցման ֆորմալ դասընթացներ չեն իրականացվել, չնայած առկա է ծառայության մատուցման սկզբունքների ոչ պաշտոնական հաղորդակցություն: Կատեգորիա 2․ Հիմնական ծառայության մատուցում Օգտագործողները կարող են կապ հաստատել օդերևութաբանական ծառայությունների հետ և վերջիններիս պատասխանը գրանցվում է: Ծառայությունների մշակման շրջանակներում ստացված արձագանքներն օգտագործելու ֆորմալ գործընթաց չկա: Օգտագործողի պահանջները սահմանվում են սահմանափակ քանակով փաստաթղթերի շրջանակներում: Առկա են ստուգման միջոցներ և ծառայությունների մատուցում, որոնք սակայն չեն ներառում օգտագործողի պահանջները: Ստեղծվել է Գործողությունների ծրագիր՝ ծառայությունների մատուցման ներկայիս մակարդակը բարելավելու նպատակով և դա իրականացնելու համար ռեսուրսներ են որոշվել: Որոշվել է Ծառայությունների մատուցման առաջատարը, սակայն Ծառայության մատուցման բարելավման նպատակով Օդերևութաբանության բոլոր մակարդակներում պատշաճ աջակցություն չի տրամադրվում: Կատեգորիա 3․ Ամբողջական ծառայության մատուցում ԱՕԾ-ները ձգտում են նպատակային «ներդրումներ» ստանալ օգտագործողներից՝ ծառայությունների մշակման նպատակով օգտագործելու համար: Պահանջները սահմանվում են պատվիրատուի հետ համաձայնեցված փաստաթղթերում, սակայն կանոնավոր կերպով չեն թարմացվում: Օգտագործողի արձագանքն օգտագործվում է ծառայությունների փոփոխման և զարգացման նպատակով: Արդյունքներն ու ծառայությունները շարունակաբար փաստագրվում են։ Սահմանվում են Ծառայությունների մակարդակով համաձայնագրեր։ Օգտագործողների պահանջներն օգտագործվում են միջոցառումների իրականացման ժամանակ։ Գործողությունների ծրագիր է իրականացվում՝ ծառայությունների մատուցումը բարելավելու նպատակով, իսկ արդյունքները մոնիթորինգի են ենթարկվում: Աշխատակազմի բոլոր անդամներն ամբողջությամբ տեղյակ են Գործողությունների ծրագրի, ինչպես նաև վերջիններիս դերերի և պարտականություների մասին: Պաշտոնական վերապատրաստում է տրամադրվում: Աշխատակազմի համար առկա է ծառայությունների մատուցումը բալերավելու նպատակով մտքեր արտահայտելու նպատակային գործընթաց: Կատեգորիա 4․ Ծառայությունների կատարելագործված մատուցում Օգտագործողների հետ հետևողական երկխոսություն է տարվում՝ վերջիններիս կարիքների և նրանց կողմից ստացվող ծառայությունների մասով: Փաստաթղթերում սահմանվում են պահանջները, որոնք համաձայնեցվում են ծառայության պատվիրատուի հետ և որոնք թարմացվում են՝ օգտագործողներից հետադարձ կապի հիման վրա: Խորհրդակցություններ են տարվում օգտագործողների հետ՝ արդյունքների և ծառայությունների մշակման ժամանակ նկատի ունենալու համար: Ծառայության համաձայնագրում սահմանվող ծառայությունը համաձայնեցված է հաճախորդի/ ծառայության պատվիրատուի հետ: Կատարողականի միջոցները հիմնվում են օգտագործողի կարիքի վրա, կանոնավոր կերպով զեկուցվում և հետևողականորեն օգտագործվում են՝ որոշումների և բարելավումների համար տեղեկատվություն տրամադրելու նպատակով: Կանոնավոր կերպով ուսումնասիրվում է ծառայության մատուցման կարգավիճակը: Գործողությունների ծրագիրը մշակվում է ուսումնասիրությունների արդյունքների համաձայն: Առկա է լավագույն ծառայությունը մատուցելու մշակույթը: Նորարարական մտքերը ներդրվում են Ծառայության շարունակական բարելավման գործընթացում: Կլիմայական ծառայություններ Կատեգորիա 0․ Կլիմայական հիմնական ծառայություններից պակաս Օդերևութաբանական ծառայությունը սահմանափակ քանակով կլիմայական դիտարկումների համակարգ է շահագործում և պահպանում, փաստաթղթերի ձևանմուշների շրջանակներում տվյալներ է հավաքագրում, տարբեր աղբյուրներից կլիմայական տվյալներ է հավաքագրում՝ կլիմայական ազգային պրոդուկները մշակելու համար, մասնակցում է ռեգիոնալ կլիմայական կանխատեսումներին, շատ սահմանափակ կամ որևէ փոխգործակցություն չունի օգտագործողների հետ: Սովորաբար այս կատեգորիայում օդերևութաբանական ծառայությունները կլիմայական ծառայություններ մատուցելու համար հատուկ նշանակված աշխատակիցներ չունեն: Կատեգորիա 1․ Բազային կլիմայական ծառայություններ Այս կատեգորիայում օդերևութաբանական ծառայությունների գործառույթները ներառում են կլիմայական դիտարկումների ազգային համակարգերի նախագծումը, շահագործումը և պահպանությունը, տվյալների կառավարումը, այդ թվում նաև որակի ապահովումը և որակի վերահսկումը, տվյալների արխիվի մշակումը և պահպանումը, կլիմայի մոնիթորինգը, կլիմայի ստանդարտների վերահսկումը, կլիմայի դիագնոստիկան և կլիմայի վերլուծությունը, կլիմայի գնահատումը, տարբեր լրատվամիջոցներով կլիմայական արդյունքների տարածումը՝ տվյալների հիման վրա, մասնակցությունը տարածաշրջանային կլիմայական կանխատեսումներին, օգտագործողների հետ որոշակի փոխգործակցությունը՝ պահանջների հետ համապատասխանությունը և հետադարձ կապ ապահովելու նպատակով: Բոլոր ԱՕԿ-ները գործառույթներ են իրականացնում ազգային կլիմայական կենտրոններում՝ կլիմայական ազգային ծառայություններ մատուցելով: Օպտիմալ կերպով Կատեգորիա 1-ի օդերևութաբանական ծառայության աշխատակազմը պետք է լինի արհեստավարժ՝ կլիմայի վիճակագրության, միատարրության փորձարկման տեխնիկաների և որակի ապահովման տեխնիկաների գործում: Կատեգորիա 2․ Հիմնական կլիմայական ծառայություններ Որպես կլիմայի ազգային կենտրոն բոլոր գործառույթներ իրականացնելուց բացի, որը բազային կլիմայական ծառայություններ է մատուցում Կատեգորիա 1-ի շրջանակներում, ԱՕԾ-ները պետք է կարողություններ ունենան՝ ամսական և ավելի երկար ժամանակահատվածի համար կլիմայական կանխատեսումներ, այդ թվում նաև վիճակագրական և մոդելի վրա հիմնված կանխատեսումներ մշակելու և/կամ տրամադրելու համար, պետք է կարողանան իրականացնել կամ մասնակցել տարածաշրջանային կամ ազգային կլիմայական ֆորումներին, պետք է փոխգործակցեն տարբեր ոլորտների օգտագործողների հետ՝ վերջիններիս պահանջները որոշելու և կլիմայական տեղեկատվության և արդյունքների վերաբերյալ խորհրդատվություն տրամադրելու համար և պետք է հետադարձ կապ ստանան՝ տեղեկատվության օգտակարության և արդյունավետության, ինչպես նաև տրամադրված ծառայությունների մասին: Կատեգորիա 2-ի ԱՕԾ-ները պետք է արժեք ավելացնեն ազգային հեռանկարներից ելնելով Կլիմայական տարածաշրջանային կենտրոններից և որոշ դեպքերում երկարաժամկետ կանխատեսումների համար գլոբալ կենտրոններից ստացված արդյունքներին, պետք է իրականացնեն կլիմատոլոգիական ծառայության ծրագրեր և տարածեն վաղ ազդարարում: Կատեգորիա 2-ի աշխատակիցները պետք է արհեստավարժ լինեն՝ կլիմայի կանխատեսման արդյունքների մշակման և մեկնաբանության առումով, ինչպես նաև օգտագործողների կողմից այս արդյունքներն օգտագործելու առումով: Կատեգորիա 3․ Ամբողջական կլիմայական ծառայություններ Ի լրումն Կատեգորիա 2-ի, ԱՕԾ-ների կողմից գործառույթների իրականացմանը, Կատեգորիա 3-ի ԱՕԾ-ները պետք է կարողանան մշակել ենթասեզոնային- սեզոնային կանխատեսումային արդյունքներ, մշակել և/կամ տրամադրել մասնագիտացված կլիմայական արդյունքներ՝ խոշոր ոլորտների կարիքները բավարարելու համար և պետք է կարողանան դաունսքեյլինգ մասշտաբավորել կլիմայական երկարաժամկետ կանխատեսումները, ինչպես նաև մեկնաբանել առաջին տարվա համար կատարված կանխատեսումից մինչև 10 տարվա համար կատարված կանխատեսումները (հասանելի լինելու դեպքում): Այս ԱՕԾ-ները պետք է բավարարեն կլիմայական տեղեկատվության և արդյունքների պահանջները՝ կլիմայական ռիսկի կառավարման բոլոր բաղադրիչները ծածկելու նպատակով՝ ռիսկի որոշումից, գնահատումից, պլանավորումից և կանխարգելումից մինչև արձագանքման, աղետների վերականգնման ծառայությունները, կլիմայի փոփոխության և փոփոխականության վերաբերյալ տեղեկատվությունը, հարմարեցման վերաբերյալ տեղեկատվությունը և խորհրդատվությունը: Նրանք պետք է բարձրացնեն հասարակության իրազեկվածությունը կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ և քաղաքականության և ազգային ծրագրի մշակման համար տեղեկատվության տրամադրեն։ Կատեգորիա 3-ի ԱՕԾ աշխատակազմի համար հատուկ գիտելիքներ կպահանջվեն՝ կլիմայի մոդելավորման և դաունսքեյլինգ մասշտաբավորման/չափաբերման մեթոդների, ռիսկի և ռիսկի կառավարման համար և կարող են ռիսկի փոխանցման համար ֆինանսական գործիքների մասին գիտելիքներ ունենալ: Կատեգորիա 4․ Կատարելագործված կլիմայական ծառայություններ Ի լրումն Կատեգորիա 2-ի և Կատեգորիա 3-ի ԱՕԾ-ների կողմից իրականացվող գործառույթներին՝ Կատեգորիա 4-ի ԱՕԾ-ները որոշակի հետազոտական կարողություններ ունեն և կարողանում են աշխատեցնել գլոբալ և տարածաշրջանային կլիմայական մոդելներ (ենթասեզոնայինից՝ 10 տարվա համար և ավելի երկար ժամկետի համար մշակված): Նրանք կարողանում են աշխատել ոլորտային հետազոտական թիմերի հետ և մշակել կիրառման մոդելներ (օրինակ՝ համակցել կիմայական և գյուղատնտեսական տեղեկատվությունը և ստանալ պարենի ապահովության ապրանքներ) և համապատասխանեցված կլիմայական արդյունքների համար մշակել ծրագրային ապահովում և ապրանքների տեսականի: Կատեգորիա 4- ի ԱՕԾ-ները պետք է ունենան մոդելավորման և վիճակագրական փորձագիտություն՝ բազմադիսցիպլինար ենթատեքստում և կարողանան դաունսքեյլինգ մասշտաբավորել/ չափաբերել գլոբալ մասշտաբի տեղեկատվությունը՝ ռեգիոնալ և ազգային մակարդակներում: Նրանք պետք է նաև նոր արդյունքների համար օգտագործողից պահանջներ ստանալ և դրանց պատասխանել։ Հիդրոլոգիական ծառայություններ Կատեգորիա 0․ Բազային հիդրոլոգիական ծառայություններից պակաս Կատեգորիա 0․ ԱՕԾ-ները շահագործում և պահպանում են շատ փոքր քանակի հիդրոլոգիական դիտարկումների ցանց, տվյալների հավաքագրում փաստաթղթային տարբերակով և օգտագործողների հետ շատ սահմանափակ կամ գրեթե ոչ մի փոխգործակցություն: Սովորաբար այս Կատեգորիայի ԱՕԾ-ները հիդրոլոգիայի ոլորտում վերապատրստված չեն: Կատեգորիա 1․ Բազային հիդրոլոգիական ծառայություններ Այս Կատեգորիայի ԱՕԾ-ների գործառույթները ներառում են փոքր հիդրոլոգիական դիտացանցի շահագործում և պահպանություն, հիդրոլոգիական տվյալների կառավարում՝ բազային հիդրոլոգիական տվյալների մշակման, արխիվացման և հաղորդակցման համակարգով, շատ քիչ կամ առանց պահուստավորման/վայրից դուրս պահեստավորմամբ և հիդրոլոգիական տվյալների և արդյունքների փոխգործակցությամբ: Չկա հետազոտական և զարգացման ու որակի կառավարման համակարգ: Գործընկեր գերատեսչությունների հետ հարաբերություններ չկան: Կատեգորիա 2․ Հիմնական հիդրոլոգիական ծառայություններ Այս կատեգորիայում ԱՕԾ-ները կարող են շահագործել և պահպանել հիդրոլոգիական դիտացանց՝ խոշոր գետերի մոնիթորինգի համար և կարող են այլ կողմերից հիդրոլոգիական դիտարկումներ վերցնել և ինտեգրել: ԱՕԾ-ները շահագործում են փոխգործակցելի հիդրոլոգիական տվյալների կառավարման համակարգ և արտակարգ իրավիճակների համար ունեն լավ ներդրված պրոտոկոլներ, հիդրոլոգիական տվյալների պահուստավորում և տեղանքներում գտնվող նվազագույն միջոցներ/շինություններ: ԱՕԾ-ներն իրականացնում են ջրի մակարդակի և հոսքի մոնիթորինգ և վերջիններս կարող են կատարել հոսքի կարճաժամկետ կանխատեսումներ (ցածր հոսքեր), հեղեղումների կանխատեսումներ և ջրամատակարարման կառույցների նախագծման և շահագործման հիդրոլոգիական տվյալների արդյունքներ: Առկա է հետազոտության և զարգացման փոքր բաժին, ինչպես նաև որակի կառավարման համակարգ: Գործընկեր գերատեսչությունների հետ որոշակի հարաբերություններ են ձևավորված: Կատեգորիա 3․ Ամբողջական հիդրոլոգիական ծառայություններ Կատեգորիա 2-ի վրա հիմնվելով՝ այս Կատեգորիայի ԱՕԾ-ները կարող են կատարել հոսքի սեզոնային կանխատեսումներ և մասնագիտացված հիդրոլոգիական արդյունքներ: Կա հետազոտական և զարգացման բաժին և լավ ձևավորված որակի կառավարման համակարգ: Գործընկեր գերատեսչությունների հետ առկա են լավ ձևավորված հարաբերություններ: Կատեգորիա 4․ Կատարելագործված հիդրոլոգիական ծառայություններ Ի լրումն վերոշարադրյալ կարողություններին՝ ԱՕԾ-ները զգալի հետազոտական և զարգացման ծրագիր ունեն և լավ հարաբերություններ գործընկեր գերատեսչությունների հետ՝ առաջատար դեր ստանձնելով խորհրդատվության և որոշումների կայացման հարցում աջակցելու իմաստով: ԱՕԾ-ները կարող են համապատասխանեցված հիդրոլոգիական արդյունքներ ստանալ և հիդրոլոգիական կիրառական գործիքներ մշակել: Հավելված 2: Ոլորտներ, որտեղ Հայպետհիդրոմետն ունի վերապատրաստման կարիք • Ծրագրի կառավարում • Կառավարման վերապատրաստում • Տեխնիկական կարողություններ՝ օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական դիտացանցերին աջակցելու նպատակով • Գործիքների և դետեկտորների պահպանություն • Թվային մոդելների կիրառմամբ եղանակային կանխատեսումների կարողությունների զարգացում բոլոր ժամկետներով՝ օպերատիվ կանխատեսումից մինչև երկարաժամկետ կանխատեսումը • Հեռահար զոնդավորման հիման վրա եղանակի կանխատեսման կարողությունների զարգացում • Թվային մոդելների կիրառմամբ հեղեղումների կանխատեսման կարողությունների զարգացում՝ ձյան մոդելների կիրառմամբ դետերմինիստիկ սեզոնային կանխատեսման կարողությունների զարգացում • Բազմապրոֆիլ վաղ ազդարարման իրականացման և տրամադրման ընկալում • Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման ծառայություններ • Մեզոմասշտաբի օդերևութաբանություն • Մոդելի գնահատման համար մեթոդների ստուգում և վիճակագրություն • Տվյալների հիմնապաշարի/բազայի կառավարում • ՏՏ կառավարման կարողություններ • Հանրային եղանակային ծառայությունների և ծառայությունների մատուցման հմտությունների, այդ թվում նաև օգտագործողի/ գործընկերների հետ խորհրդակցություն, հաղորդակցություն, բանակցություն և հետադարձ կապի հավաքագրում • Թվային մեթոդների կիրառմամբ կլիմայի կանխատեսման հմտությունների կատարելագործում • Հանրակրթություն և լուսաբանում Հավելված 3․ Սցենար 2․ Միջանկյալ արդիականացում, առաջարկվող միջոցառումներ և գնահատված արժեք Տարբերակ 2. Միջանկյալ Բաղադրիչներ և միջոցառումներ արդիական (4 տարվա իրականացում) ացում ԱՄՆ$ (‘000) Ինստիտուցիոնալ դաշտի ուժեղացում և կարողությունների A 700 զարգացում Ինստիտուցիոնալ դաշտի ուժեղացում և իրավական և А.1 150 կանոնադրական դաշտի զարգացում Այս միջանկյալ տարբերակի համար եղանակի, կլիմայի և ՎԱՀ A.1. ծառայությունների համար ազգային ռազմավարության 50 1 ձևավորում և գործառնությունների հայեցակարգի (CONOPS) ներդրում Հայպետհիդրոմետ ծառայության գործառնությունների համար իրավական և կանոնադրական դաշտի շրջանակի բարելավում, A.1. այդ թվում նաև SOP-ների մշակում, Հայպետհիդրոմետի ներքին 100 2 կառավարման համակարգի բարելավում, QMS-ի ուժեղացում և ավարտում, ակտիվների ռեգիստր Հայպետհիդրոմետի և հիմնական շահագրգիռ կողմերի A.2 կարողությունների զարգացում և վերապատրաստում, 550 խորհրդատվություն և հանրակրթություն Հայպետհիդրոմետ ծառայության կարողությունների զարգացման և վերապատրաստման ծրագրի մշակում և A.2. իրականացում՝ (i) Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական 450 1 աշխատակազմի վերապատրաստում (աշխատավայրում վերապատրաստում, ՀՕԿ տարածաշրջանային վերապատրաստման կենտրոններում և այլ հաստատություններում վերապատրաստում) և (ii) Շահագրգիռ կողմերի վերապատրաստում Համագործակցություն համալսարանների և հետազոտական A.2. ինստիտուտների հետ, Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի, 100 3 Հայպետհիդրոմետի ամսագրերի, տեղեկագրերի/տարեկան հաշվետվությունների բարելավում Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման B 3,300 համակարգերի և կանխատեսման արդիականացում B.1 Դիտարկումների ցանցի տեխնիկական արդիականացում 1,600 Գետնամերձ օդերևութաբանական ցանցի (ԱԵԿ-ներ, կլիմայի բնութագրման ցանց, ձյան չափումներ և այլն) և օժանդակ B.1.1 650 սարքավորումների (էներգամատակարարման, դաշտային հաղորդակցության ցանց) ընդլայնում և փոխարինում Հիդրոլոգիական և նստվածքների ցանցի, այդ թվում նաև B.1.2 դաշտային հաղորդակցության ցանցի վերականգնում և 550 տեխնիկական վերազինում Հիդրոլոգիական չափումների հատուկ սարքավորումների զարգացում (օր․, հոսքի արագության դոպլերային չափիչ B.1.3 150 սարքեր (ADCP), նավակներ, լաբորատոր սարքավորումներ, հոսքաչափեր՝ հագեցած տվյալների փոխանցման տուփով) B.1.4 Ագրոօդերևութաբանական ցանցի արդիականացում 100 Տեխնիկական մեքենաներ և գործիքներ՝ Հայպետհիդրոմետի B.1.5 դաշտային աշխատանքներին և պահանությանը աջակցելու 150 նպատակով Հայպետհիդրոմետի տվյալների կառավարման, B.2 500 հաղորդակցության և ՏՏ համակարգի արդիականացում Եղանակի, կլիմայի և հիդրոլոգիական տվյալների ձեռք բերման, պահուստավորման, մշակման և վիզուալիզացիայի B.2.1 150 համար հաղորդակցության և համակարգչային սարքավորումների ձեռք բերում Տվյալների կառավարման համակարգերի մշակում՝ եղանակային, կլիմայական և հիդրոլոգիական տվյալների համար (սերվերներ, ծրագրային ապահովում, վեբի B.2.2 200 հասանելիություն, սոցիալական մեդիա)՝ հիմնական օգտագործողների հետ ինտեգրված, օրինակ՝ ընդհանուր տեղեկատվական բազաներ/հարթակներ Հեռահար զոնդավորման և ԵՏՀ/GIS-ի կարողությունների B.2.3 150 բարելավում Եղանակի կանխատեսման գործընթացի բարելավում, այդ թվում B.3 350 նաև եղանակի կանխատեսման թվային համակարգի ներդրում Գլոբալ կենտրոնների ԹԵԿ թվային տվյալների և արդյունքների հասանելիություն, տվյալների մանիպուլացման համար B.3.1 150 պահանջվող ծրագրային ապահովում (լիցենզիա) և չընդհատվող լայնաշերտ ինտերնետ Եղանակի կանխատեսման ապրանքներ (այդ թվում նաև կանխատեսումների համար աշխատակայանների/համակարգչային սարքավորումների B.3.2 ծրագրային ապահովումներ) և իրական ժամանակում 200 կանխատեսման գործընթացի մոնիթորինգ, դիտարկումների որակի վերահսկում և օպերատիվ/մոտ ապագայի համար կատարվող կանխատեսում Հիդրոլոգիական կանխատեսման բարելավում, այդ թվում նաև B.4 650 հեղեղումների մոդելավորում Հեռահար զոնդավորման տվյալների և ձյան մոդելավորման B.4.1 200 հիման վրա սեզոնային կանխատեսումներ Բուռն վարարումների մասին ազդարարման և նախազգուշացման համակարգեր, տվյալների փոխանցման համակարգեր, վիզուալիզացիա, ինտերֆեյսներ սերվերների և B.4.2 350 հիդրոլոգիական մոդելների հետ, ծրագրային ապահովման լիցենզիաներ, վերապատրաստում, որակի կառավարում, արդյունքների տարածում Հիմնական գետավազանների համար գործող ջրային B.4.3 հաշվեկշիռներ, այդ թվում տվյալներ հիմնական 100 ջրօգտագործողներից և ջրի կառավարման կառույցներից Հայպետհիդրոմետի կառույցների և գրասենյակների B.5 200 հիմնանորոգում Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների մատուցման C 850 գործընթացի խթանում Հանրային եղանակային և հիդրոլոգիական ծառայությունների ուժեղացում (ԱՌԿ, WRM, գյուղատնտեսություն, С.1 250 լրատվամիջոցներ, քաղավիացիա, տրանսպորտ, առողջապահություն, էներգետիկա և այլն) Հիմնական և մասնագիտացված օգտագործողների C.1. կարիքներին համահունչ նոր արդյունքների մշակում և 100 1 բարելավում, այդ թվում նաև կանախատեսումային ծառայությունների գնահատում (i) Ընդհանուր նախազգուշացման պրոտոկոլի (CAP) կարողությունների մշակում Հայպետհիդրոմետում և ԱՌԿ, (ii) C.1. ընտրված համայնքներում տարածման մեխանիզմների 150 2 բարելավում, այդ թվում նաև բջջային և այլ հավելվածների ներդրում (ազդարարման համար)՝ բջջային ծառայություններ մատուցողների հետ պոտենցիալ գործընկերության միջոցով Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման C.2 ծառայությունների ներդրում՝ ԱՌԿ-ին և այլ գործընկերներին 250 աջակցելու համար Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման մշակում՝ C.2. ազդարարումների համար գրաֆիկական ներկայացման 100 1 համակարգի մշակման միջոցով, դեպքերի և վտանգների բացահայտում, խոցելիության գնահատում, ազդեցության և ռիսկի մատրիցաների մշակում, խորհրդատվական նյութերի մշակում, SOP-երի մշակում, պիլոտային ծրագրի իրականացում և ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման գործարկում ընտրված խոցելի թաղամասերում Ընտրված խոցելի թաղամասերում/քաղաքներում ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման C.2. ծառայությունների ներդրում, պիլոտային ծրագրի 150 2 իրականացում, այդ թվում նաև բջջային ծառայություններ մատուցողների հետ պոտենցիալ գործընկերություն Օգտագործողին ուղղված գյուղատնտեսական տեղեկատվական C.3 150 արդյունքների բարելավում Օգտագործողին ուղղված գյուղատնտեսական տեղեկատվական արդյունքների բարելավում (բոլոր C.3. ժամկետների համար) և տարածում, այդ թվում նաև 150 1 մասնավոր հեռահաղորդակցության ծառայություններ հետ համագործակցություն С.4 Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի խթանում 200 Բնօրինակների թվայնացումից կլիմայի վերաբերյալ տեղեկատվության մշակում, պատմական տվյալների որակի C.4. վերահսկում, կենտրոնացված և ստանդարտացված 200 1 տեղեկատվական բազա, այդ թվում նաև մետատվյալներ: Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի հետագա մշակում D Իրականացման աջակցություն և մոնիթորինգի արդյունքներ 1,150 Տեխնիկական խորհրդատուներ, ովքեր կաջակցեն նոր համակարգերի նախագծմանը, մրցութային փաստաթղթերի մշակմանը, արդիականացված համակարգի ձևավորմանը, նոր D.1 550 տեխնոլոգիաների ներդրմանը և գործարկմանը և բարելավումների ազդեցության գնահատմանը D.2 Ծրագրի իրականացման գրասենյակ 600 ԸՆԴԱՄԵՆԸ 6,000 Հավելված 4. Սցենար 3. Ամբողջական արդիականացում: Առաջարկվող միջոցառումներ և նախահաշիվներ Բաղադրիչներ և միջոցառումներ Տարբերակ 3. (5 տարվա իրականացում) Ամբողջական արդիականացում ԱՄՆ$ (‘000) A Ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և կարողությունների 1,325 զարգացում A.1 Ինստիտուցիոնալ ուժեղացում և իրավական և 300 կանոնակարգային շրջանակի զարգացում A.1.1 Եղանակի, կլիմայի և ՎԱՀ ծառայությունների համար ազգային ռազմավարության մշակում և 50 գործառնությունների հայեցակարգի (CONOPS) ստեղծում A.1.2 Հայպետհիդրոմետ ծառայության գործառնությունների համար իրավական և կանոնադրական շրջանակի բարելավում, այդ թվում նաև SOP-ների մշակում, Հայպետհիդրոմետի ներքին կառավարման համակարգի բարելավում, այդ թվում նաև աշխատուժի պլանավորում և կառավարում, QMS-ի կառավարում, ուժեղացում և 250 ավարտում, ակտիվների գրանցամատյան և ժամանակակից հաշվապահական հաշվառում: Նոր կայուն բիզնես մոդելներ ներդնելու, վճարովի ծառայությունների մատուցման և պետություն- մասնավոր փոխգործակցության (PPP) համար Հայպետհիդրոմետի կարողությունների գնահատում A.2 Հայպետհիդրոմետի և հիմնական գործընկերների կարողությունների զարգացում և վերապատրաստում, 1,025 խորհրդատվություն և հանրակրթություն A.2.1 Հայպետհիդրոմետի կարողությունների զարգացման և վերապատրաստման ծրագրի մշակում և իրականացում (i) Հայպետհիդրոմետի տեխնիկական աշխատակազմի վերապատրաստում (աշխատավայրում վերապատրաստում, ՀՕԿ տարածաշրջանային 750 կենտրոններում և այլ հաստատություններում վերապատրաստում, ստաժորություն, մագիստրոսի աստիճաններ, ուսումնական այցեր և այլն) և (ii) Շահառուների վերապատրաստում A.2.2 Գովազդային նյութերի, փաստաթղթերի, բրոշյուրների պատրաստում, Հայպետհիդրոմետի կայք-էջի, ամսագրերի, տեղեկագրերի/տարեկան 75 հաշվետվությունների, դպրոցների հետ աշխատանքի բարելավում և այլն A.2.3 Համագործակցություն համալսարանների և 200 հետազոտական ինստիտուտների հետ B Դիտարկումների ենթակառուցվածքի, տվյալների կառավարման համակարգերի և կանխատեսման 13,100 արդիականացում B.1 Դիտարկումների ցանցի տեխնիկական արդիականացում 8,500 Գետնամերձ օդերևութաբանական ցանցի ընդլայնում և կատարելագործում (ԱԵԿ-եր, կլիմայի էտալոնային ցանց, կայծակի որոշման համակարգ, ձյան չափումներ) B.1.1 և օժանդակ սարքավորումներ 1,500 (էլեկտրամատակարարում, դաշտային հաղորդակցության միջոցներ) Երկու միջազգային օդանավակայաններում օդերևութաբանական սարքավորման ձեռք բերում՝ B.1.2 450 օդային փոխադրման անվտանգությունը բարելավելու համար (ASOS) Օդերևութաբանական ռադարային ցանցի (2 C-շերտով) ստեղծում և օժանդակություն ենթակառուցվածքին B.1.3 (աշտարակներ, գեներատորներ, անընդհատ 3,600 էլեկտրաէներգիայի մատակարար/UPS-ներ, մոտեցնող ճանապարհներ) Երևանի աերոլոգիական կայանի վերանորոգում և B.1.4 100 տեխնիկական վերազինում Հիդրոլոգիական և նստվածքների ցանցի վերականգնում և տեխնիկական վերազինում, այդ թվում նաև դաշտային B.1.5 1,500 հաղորդակցության ցանց Հիդրոլոգիական չափումների համար հատուկ սարքավորումների զարգացում (ակուստիկ դոպլերային B.1.6 հոսքաչափեր, նավակներ, լաբորատոր 500 սարքավորումներ, ջրաչափեր տվյալների փոխանցման տուփով հագեցած) B.1.7 Հայպետհիդրոմետի չափաբերման միջոցի ներդրում 300 B.1.8 Ագրոօդերևութաբանական ցանցի արդիականացում 350 Հայպետհիդրոմետի դաշտային աշխատանքներին և B.1.9 պահպանությանն աջակցելու համար մեքենաների և 200 գործիքների ձեռք բերում Հայպետհիդրոմետի տվյալների կառավարման, B.2 1,050 հաղորդակցության և ՏՏ համակարգի արդիականացում Եղանակի, կլիմայի և հիդրոլոգիական տվյալների ձեռք բերման, պահուստավորման (իրական ժամանակում և B.2.1 350 արխիվացման համար), մշակման և վիզուալիզացիայի համար հաղորդակցության և համակարգչային սարքավորումների (սերվերներ և աշխատանքային կայաններ) ձեռք բերում Տվյալների կառավարման համակարգերի մշակում՝ եղանակի, կլիմայի և հիդրոլոգիական տվյալների համար (սերվերներ, ծրագրային ապահովում, վեբ B.2.2 400 հասանելիություն, սոցիալական մեդիա և այլն)՝ ինտեգրված հիմնական օգտագործողների հետ, օրինակ՝ ընդհանուր տեղեկատվական բազաներ/հարթակներ Հայպետհիդրոմետի հեռահար զոնդավորում և ԵՏՀ/GIS, այդ թվում նաև արբանյակային տվյալների փոխանցման B.2.3 համակարգ GOES-ի համար և բևեռային ուղեծրային 300 պատկերների ձեռք բերում Եղանակի կանխատեսման գործընթացի բարելավում, այդ B.3 թվում նաև եղանակային կանխատեսումների թվային 600 համակարգի ներդրում ԹԵԿ թվային տնվյալներին և արդյունքներին հասանելիություն (կարճաժամկետ, միջնաժամկետ, երկարացված և երկարաժամկետ կանխատեսումներ) գլոբալ կենտրոնից (օրինակ՝ ECMWF և այլ B.3.1 250 կենտրոններից), պահանջվող ծրագրային ապահովում՝ տվյալների մանիպուլյացիայի համար (լիցենզիա) և անընդհատ լայնաշերտ ինտերնետ Եղանակի կանխատեսման համար ապրանքների ձեռք բերում (այդ թվում նաև կանխատեսման համակարգչային սարքավորումներ/աշխատակայանների ծրագրային ապահովում) և իրական ռեժիմում կանխատեսումային B.3.2 350 գործընթացի մոնիթորինգ, որակի վերահսկման դիտարկումներ, օպերատիվ/մոտ ապագայի համար կատարվող կանխատեսում Հիդրոլոգիական կանխատեսման բարելավում, այդ թվում B.4 2,300 նաև հեղեղումների մոդելավորում Սեզոնային կանխատեսումներ՝ հեռահար զոնդավորման տվյալների և ձյան մոդելավորման հիման վրա (այդ թվում նաև տեխնիկական միջոցներ, ինչպես օրինակ B.4.1 սերվերներ, ծրագրային ապահովման համար լիցենզիա, 800 վերապատրաստում, որակի կառավարում, արդյունքների տարածում) Բուռն վարարումների ազդարարման և B.4.2 1,200 նախազգուշացման համակարգեր, այդ թվում նաև տեխնիկական միջոցներ՝ նոր տվիչներից տվյալների հավաքագրման համար (ռադարի հիման վրա ջրի մակարդակ, տեղումների կայաններ, եղանակի ռադարի տվյալներ), տվյալների փոխանցման համակարգեր, վիզուալիզացիա, ինտերֆեյսներ՝ սերվերների հետ և հիդրոլոգիական մոդելներ, ծրագրային ապահովման համար լիցենզիաներ, վերապատրաստում, որակի կառավարում, արդյունքների տարածում Հիմնական գետավազանների համար գործող ջրային հաշվեկշիռներ, այդ թվում նաև հիմնական B.4.3 ջրօգտագործողներից և ջրի կառավարման կառույցներից 300 տվյալների հավաքագրում Հայպետհիդրոմետի կառույցների և գրասենյակների B.5 650 հիմնանորոգում Հայպետհիդրոմետում բազմաթիվ վտանգների B.5.1 350 կանխատեսման և ազդարարման կենտրոնի ստեղծում Հայպետհիդրոմետի կառույցների և գրասենյակների B.5.2 300 հիմնանորոգում Հայպետհիդրոմետի ծառայությունների մատուցման C 2,250 գործընթացի զարգացում/խթանում Հանրային եղանակային և հիդրոլոգիական ծառայությունների ուժեղացում (ԱՌԿ, WRM, С.1 400 գյուղատնտեսություն, լրատվամիջոցներ, քաղավիացիա, տրանսպորտ, առողջապահություն, էներգետիկա և այլն) Հիմնական և մասնագիտացված օգտագործողի կարիքներին համահունչ նոր արդյունքների մշակում և C.1.1 բարելավում, այդ թվում նաև կանախատեսումային 100 ծառայությունների և օգտագործողի գոհունակության գնահատում (i) Ընդհանուր նախազգուշացման պրոտոկոլի (CAP) կարողությունների մշակում Հայպետհիդրոմետում և ԱՌԿ, (ii) ընտրված համայնքներում տարածման մեխանիզմների բարելավում, այդ թվում նաև բջջային և C.1.2 այլ հավելվածների ներդրում (ազդարարման համար)՝ 300 FM ռադիո, SMS, կայք-էջերի վրա հիմնված ծառայություններ, բջջային ծառայություններ մատուցողների հետ պոտենցիալ գործընկերության միջոցով Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և C.2 ազդարարման ծառայությունների ներդրում՝ ԱՌԿ-ին և 950 այլ գործընկերներին աջակցելու համար Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման մշակում և C.2.1 300 ազդարարման ծառայություններ՝ տարբեր քայլերի իրականացման միջոցով՝ գրաֆիկական ներկայացման համակարգի մշակում ազդարարման համար, դեպքերի և վտանգների որոշում, խոցելիության գնահատում, ազդեցության և ռիսկի մատրիցաների մշակում, խորհրդատվական նյութերի մշակում, գործընկերությունների և SOP-ների մշակում Լիարժեք/համապարփակ ՎԱՀ-ի ուժեղացում, այդ թվում C.2.2 նաև դեպքերին հաջորդող կանոնավոր ուսումնասիրման 300 գործընթաց Ազդեցության վրա հիմնված կանխատեսման և ազդարարման ծառայությունների ներդրում, պիլոտային ծրագրի իրականացում ընտրված խոցելի C.2.3 350 թաղամասերում/քաղաքներում, այդ թվում նաև պոտենցիալ գործընկերություն բջջային ծառայություն մատուցողների հետ Գյուղատնտեսական և կլիմայական խորհրդատվական C.3 ծառայությունների (ACAS) մշակում, այդ թվում նաև 500 երաշտի մոնիթորինգ ACAS պորտալի մշակում, այդ թվում նաև C.3.1 սարքավորումների և ծրագրային ապահովման 300 տրամադրում Օգտագործողին ուղղված գյուղատնտեսական տեղեկատվական արդյունքների բարելավում (բոլոր ժամկետների համար) և տարածում, այդ թվում նաև C.3.2 200 իրագործելիության դեպքում, համագործակցություն մասնավոր հեղահաղորդակցության ծառայություններ մատուցողների հետ Կլիմայի ծառայությունների ազգային շրջանակի С.4 400 խթանում Կլիմայական ծառայությունների ազգային շրջանակի հետագա զարգացում/մշակում և աջակցություն C.4.1 ոլորտային աշխատանքային խմբերին 200 (ԱՌԿ, WRM, գյուղատնտեսություն, հասարակական առողջություն, էներգետիկա, զբոսաշրջություն) ՀՀ բոլոր ոլորտներից կլիմային վերաբերող տեղեկատվության թվային գրադարանի ստեղծում, այդ թվում նաև բնօրինակների թվայնացում (տվյալների C.4.2 200 փրկում), պատմական տվյալների որակի վերահսկում, կենտրոնացված և ստանդարտացված տեղեկատվական բազա, այդ թվում նաև մետատվյալներ Իրականացման աջակցություն և մոնիթորինգի D 2,300 արդյունքներ Տեխնիկական խորհրդատուներ, ովքեր կաջակցեն նոր D.1 համակարգերի նախագծմանը, մրցութային 1,500 փաստաթղթերի մշակմանը, արդիականացված համակարգի ձևավորմանը, նոր տեխնոլոգիաների ներդրմանը և գործարկմանը և բարելավումների ազդեցության գնահատմանը D.2 Ծրագրի իրականացման գրասենյակ 800 ԸՆԴԱՄԵՆԸ 18,975