Հայաստան
ԲԱ�?�?�?ԱԳՈՒՅՆ Կ�?ԹՈՒԹՅՈՒՆ                                                                    SABER երկրի զեկույ�?
                                                                                            2019թ․ հոկտեմբեր




   Քաղաքականության ուղղությունները                                                        Կարգա-
                                                                                          վիճակը
     1. Բարձրագույն կրթության ռազմավարություն
          Ներկայում Հայաստանի բարձրագույն կրթության ոլորտի ռազմավարական ծրագրային
          փաստաթուղթ առկա չէ։ Այս ոլորտում Կառավարության նպատակները հակիրճ
          արձանագրված էին 2019թ․ փետրվարին հաստատված Կառավարության ծրագրում։
          Կառավարության ծրագրի գործողությունների պլանը մշակվել և հաստատվել է 2019թ․
          մայիսին։ Նոր կառավարությունը պլանավորում է մոտ ապագայում մշակել ոլորտի
          ռազմավարական ծրագիրը։

     2. Համակարգերի և հաստատությունների կառավարում
          Մասնավոր և միջպետական հաստատություններն ունեն զգալիորեն ավելի մեծ
          ինքնավարություն, քան պետական բուհերը, մասնավորապես կառավարման և
          ֆինանսական հար�?երում։ Կարգավորման շրջանակում ներառված են մի շարք դրույթներ�?
          ուղղված մարդկային ռեսուրսներին վերաբերող մերիտոկրատիկ և հորիզոնական
          կառավարման աշխատակարգերին, սակայն դրանք հիմնականում կիրառելի են պետական
          համալսարանների նկատմամբ։ Հայաստանի կառավարությունը մշակել է
          հակակոռուպ�?իոն ռազմավարություն, սակայն ըստ ընկալումների այն արդյունավետ չէ։

     3. Ֆինանսավորում
          Պետական բուհերի համար կա ֆինանսավորման կայուն մեխանիզմ։ Այն թափան�?իկ է, թեև
          համարվում է ոչ արդիական։ Կատարողականի վրա հիմնված ֆինանսավորումն այս
          պահին չի կիրառվում, թեև կառավարությունը մտածում է այն մոտ ապագայում ներդնելու
          ուղղությամբ։ Համալսարանները կարող են ստանալ ֆինանսավորում կրթության,
          հետազոտության և նորարարության համար մր�?ակ�?ային հիմունքներով։

     4. Որակի ապահովում
          Գոյություն ունի որակի ապահովման և հավատարմագրման գործակալություն (ՈԱԱԿ),
          սակայն այս պահին նրա գործունեությունը հիմնականում ուղղված է պետական բուհերին։
          ՈԱԱԿ-ը մշակել է որակի ապահովման չափորոշիչներ, որոնք ներկայում իրականա�?վում
          են բուհերի կողմի�?։ Պետական բուհերի դեպքում հավատարմագրման չափորոշիչներին
          անհամապատասխանությունը կարող է հանգե�?նել մի շարք հետևանքների, այնինչ մի շարք
          միջպետական համալսարաններ աշխատում են առան�? հավատարմագրման։ Ներկայում
          աստիճան շնորհող ծրագրերի համար պարտադիր հավատարմագրում սահմանված չէ։

     5.   Բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական համակարգ (TEMIS)
          Կա երկրում գործող համալսարանների կառավարման տեղեկատվական համակարգ, թեև
          այն այս պահին չի գործարկվում։ Այնուամենայնիվ, մի շարք համալսարաններ գործածում
          են կառավարման սեփական տեղեկատվական համակարգը�? իրեն�? գործառնությունների
          մասին տվյալներ հավաքելու համար։




                                                                                                     1
6. Մատչելիություն և հավասար հնարավորություններ
   Կառավարությունն ունի մի շարք միջո�?ներ�? բարելավելու մատչելիությունը և հավասար
   հնարավորությունները, սակայն տարբեր մակարդակներում ռեսուրսների անարդյունավետ
   օգտագործումը խոչընդոտ է այդ ջանքերի համար։ �?ո�?իալապես անապահովների համար
   համալսարանական կրթությունն ավելի հասանելի դարձնելու նպատակով հարկ է
   ֆինանսական աջակ�?ությունը դարձնել ավելի թիրախային․ հարկ է, որ համալսարանները
   կապ հաստատեն ավագ դպրո�?ների հետ, միևնույն ժամանակ խրախուսելով
   աշակերտներին հանձնել ընդունելության քննություններ։ Հարկ է նաև ուշադրություն
   դարձնել հատուկ կարիքներ ունե�?ող ուսանողներին ներառական կրթության
   համատեքստում։

7. Բարձրագույն կրթության վերաբերելիությունը սո�?իալական և տնտեսական
   կարիքներին
   Կառավարությունն ունի մի շարք խթաններ�? բարելավելու բարձրագույն կրթության
   համակարգի վերաբերելիությունը։ Աշխատաշուկայի հետ ուսումնական ծրագրի
   համապատասխանությունը խնդիր է, և մասնագիտական պրակտիկաների մեծ մասը
   ֆորմալ բնույթ են կրում�? առան�? իրական ուսումնառության հնարավորությունների։




                                                                                  2
Ներածություն

�?ույն զեկույ�?ի նպատակն է օգնել Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը և
շահագրգիռ կողմերին�? մշակել բարձրագույն կրթության ոլորտի ռազմավարություն։
Զեկույ�?ում կիրառված է «Կրթական արդյունքների բարելավմանն ուղղված մոտե�?ում –
բարձրագույն կրթություն» (SABER-TE) մեթոդաբանությունը, որը հայտորոշիչ գործիք է�?
գնահատելու, թե ինչպես են աշխատում կրթական համակարգերը և հատկորոշելու ազգային
մակարդակում                        բարեփոխումների
                                                    Հաջողված     բարձրագույն   կրթության
առաջնահերթությունները։ Այն Համաշխարհային բանկի�? համակարգի քաղաքականության յոթ
Կրթական      արդյունքների  բարելավմանն     ուղղված ուղղությունները (Համաշխարհային բանկ,
մոտե�?ման (SABER) մասն է կազմում, որը համեմատական 2016թ․)․
վերլուծությամբ (հենանշման միջո�?ով) ուսումնասիրում է   1. Հստակ և ապա�?ու�?ահեն
                                                          ռազմավարություն բարձրագույն
կրթական համակարգերը երկրի մակարդակում։                    կրթության համար
                                                           2.   Համակարգերի և
SABER-TE գործիքը կենտրոնանում է բարձրագույն            հաստատությունների
                                                       ժամանակակի�? կառավարում
կրթության քաղաքականության յոթ ուղղությունների վրա   3. Ֆինանսավորում, որը խթանում է
(տե՛ս Շրջանակը)։ Ընդհանուր գաղափարն այն է, որ ուժեղ    կատարողականը և
քաղաքական միջավայրը նախապայման է երրորդ                նորարարությունը
                                                    4. Անկախ որակի ապահովում
բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների, այդ      5. Բարձրագույն կրթության
թվում�? համալսարանների, ինչպես նաև քոլեջների, ՄԿՈՒ      կառավարման տեղեկատվական
                                                       արդյունավետ համակարգ (TEMIS)
հաստատությունների         ավելի        արդյունավետ  6. Մատչելիություն և հավասար
գործունեության համար։ Հայտորոշիչ գործիքի նպատակն է     հնարավորություններ�? սո�?իալական
օգնել երկրներին գնահատել լավագույն աշխատակարգերը       շարժունությունը ապահովելու
                                                       համար
և որոշարկել, թե որ քաղաքականությունների վրա է       7. Երկրի սո�?իալական և տնտեսական
անհրաժեշտ անհապաղ կենտրոնա�?նել ուշադրությունը։         կարիքներին վերաբերելիություն
Քաղաքականության մի շարք ոլորտների դեպքում
երկրները գնահատվում են կոնկրետ «քաղաքականության լծակների» հիման վրա�? նպաստելու
բարելավմանն ուղղված կոնկրետ խորհրդատվությունների ձևակերպմանը։

Քաղաքականության յոթ ուղղությունների�? յուրաքանչյուրը կարող է դրականորեն
անդրադառնալ բարձրագույն կրթության համակարգերի արդյունքների վրա, թեև դրանք
գործում են որպես մեկ ամբողջություն։ Զոր օրինակ, ռազմավարական ծրագիրն առան�?
արդյունավետ կառավարման կառու�?վածքի պարզապես գաղափարների հավաքածու է, որոնք
չեն իրականա�?վելու․ լավ մշակված կառավարման կառու�?վածքն առան�? ռազմավարական
ծրագրի անիմաստ բյուրոկրատիա է։

Համաշխարհային բանկը հատկորոշել է այս ուղղությունների�? յուրաքանչյուրի համար
լավագույն աշխատակարգերը�? աշխարհի ամենաարդյունավետ բարձրագույն կրթության
համակարգերի փորձի�? (Համաշխարհային բանկ 2016ա)։ Լավագույն աշխատակարգերի
�?ու�?անիշները, որոնք կիրառվում են ըստ միավորների դասակարգման համար, ներկայա�?ված
են սույն զեկույ�?ի հավելվածում։ Երկրները միավորներ են ստանում և ապա հենանշում է
արվում քաղաքականության այս ուղղությունների մասով չորս տարբեր միավորներով�?

   1. Լատենտ�? սույն թեման չափազան�? քիչ ուշադրության է արժանա�?ել,


                                                                                      2
   2. Զարգա�?ող�? կան լավ աշխատակարգերի մի շարք օրինակներ,
   3. Կայա�?ած�? պատշաճ աշխատակարգերը համակարգային բնույթ են կրում, և
   4. Առաջան�?իկ�? երկիրը հետևում է միջազգային լավագույն փորձին և օրինակ է ծառայում
      այլո�? համար:

SABER-ն օգտագործում է ընդարձակ հար�?աթերթ�? բարձրագույն կրթության համար
քաղաքականության միջավայրի մասին տվյալներ հավաքելու համար։ Հար�?աթերթը լրա�?վում
է համապատասխան օրենսդրության, քաղաքականության փաստաթղթերի և ոլորտի
զեկույ�?ների ամենավերջին տարբերակների վերլուծության միջո�?ով։ SABER-ի թիմը նաև
դաշտային աշխատանքներ է իրականա�?րել Հայաստանում 2018թ․ հուլիսի�? 2019թ․ մարտ
ամիսն ընկած ժամանակահատվածում�? այ�?ելություններ կատարելով մի քանի
համալսարաններ, պետական կառավարման մարմիններ և այլ շահակի�? հանդիսա�?ող
հաստատություններ։ �?վյալների հավաքումն ավարտելուն պես քաղաքականության
ուղղությունները գնահատվում են ըստ գնահատման սանդղակի (տե՛ս Հավելված 1-ը`
գնահատման սանդղակի լիարժեք պատկերը տեսնելու համար)։Թե՛ հար�?աթերթին տրվող
պատասխանները, թե՛ գնահատման սանդղակին համապատասխան տրված միավորները
հասանելի են SABER-ի կայքի�? (http://saber.worldbank.org)։

�?ույն զեկույ�?ի բովանդակությունը ներկայա�?վում է հետևյալ կերպ․ նախ�? մենք նկարագրում
ենք Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգը։ Ապա մենք ներկայա�?նում ենք
քաղաքականության       յոթ    ուղղությունների    գնահատականը      համապատասխան
նկարագրություններով, որին հետևում է եզրակա�?ությունը�? Հայաստանի բարձրագույն
կրթության վերաբերյալ մի քանի ընդհանուր դիտարկումներով և խորհրդատվություններով։




                                                                                3
Համատեքստ
Հայաստանը Համաշխարհային բանկի Մարդկային կապիտալի օրակարգն առաջինը
որդեգրած երկրների�? է�? Հայաստանի�? «Մարդկային կապիտալի ինդեքսի» �?ածր �?ու�?անիշի�?
հետո։ Հայաստանը այս ինդեքսով գնահատված 157 երկրների�? 78-րդն էր�? գրան�?ելով
տարածաշրջանի մյուս երկրների համեմատ շատ ավելի �?ածր �?ու�?անիշ, թեև վերջինս մի փոքր
ավելի բարձր էր եկամուտի հիման վրա կանխատեսումների ֆոնին։ Կարևոր է նշել, որ
մարդկային կապիտալը Հայաստանում կայուն է կամ նվազող։ Թույլ առողջության և կրթական
�?ածր մակարդակների պատճառով, աշխատողներն իրա�?նում են իրեն�? ներուժի միայն 57%-ը։
2012թ․ արտադրողականությունը մի փոքր ավելի բարձր էր�? 58%: Խնդրի հիմքում կրթությունն
է։ Ակնկալվում է, որ Հայաստանում երեխաները պետք է դպրո�?ում սովորեն 11.1 տարի, ինչը
նշանակում է, որ միջին վիճակագրական երիտասարդը չի հասնում մինչև բարձրագույն
կրթության մակարդակ։ Կարևոր է այն, որ երբ վերահաշվարկում ենք դպրո�?ում
ուսումնառության տարիները ուսումնառության վերջնարդյունքների հետ համեմատությամբ,
պարզվում է, որ երեխաները սովորում են ընդամենը 7.9 տարվան համարժեք
բովանդակություն։ Ուստի աշակերտները միջազգայնորեն համադրելի գնահատումների�?
�?ածր միավորներ են ստանում։

Հայաստանը բարձր-միջին եկամուտ ունե�?ող երկիր է, որի անվանական ՀՆԱ-ն մեկ շնչի
հաշվով 3,872 ԱՄՆ դոլար է (2017թ․) և որը շարունակաբար արձանագրել է ուժեղ տնտեսական
աճ վերջին տարիներին։
Ապրանքների և ծառայությունների, առաջնայնորեն տուրիզմի ոլորտում արտաքին և
տեղական պահանջարկի աճի և զուտ եկամուտների, դրամական փոխան�?ումների և
ներդրումների աճի արդյունքում, 2017 թ․ գրան�?վել է 7.5 տոկոս, իսկ 2018թ․ առաջին վե�?
ամիսներին 8.5 տոկոս տնտեսական աճ։ Աճը դանդաղե�? 2018թ․ երկրորդ կեսին�?
պահպանվելով 3 տոկոսի �?ու�?անիշին մոտ տիրույթում, այնուամենայնիվ, ամենամյա աճի
�?ու�?անիշը մնա�?ել է առողջ 5.2 տոկոսի չափով։

Չնայած վերջերս գրան�?ված տնտեսական աճի, երկրի համար խնդրահարույ�? են բնակչության
քանակի նվազումը, աղքատության և գործազրկության բարձր �?ու�?անիշները, ի լրումն որոն�?
առկա է նաև գենդերային խզում։ 2018թ․դրությամբ Հայաստանն ունի 2.93 միլիոն բնակչություն։
Բավականին տևական ժամանակային կտրվածքում բնակչության թիվը նվազել է�? 1990թ․
մոտավորապես 3,5 միլիոնի�? 2018թ․ հասնելով 3 միլիոնի�? մի փոքր պակաս �?ու�?անիշի։
Հայաստանը զգալի առաջընթա�? է ունե�?ել�? 2004թ․դրությամբ աղքատության 54% �?ու�?անիշը
2017թ․-ին նվազե�?նելով մինչև 25.7%։ Վերջին ժամանակներում աղքատության կրճատումը
զգալիորեն դանդաղ է ընթանում․ զգալի կրճատումները գրան�?վել են միայն 2012 և 2017
թվականներին։ Չնայած այս առաջընթա�?ին, Հայաստանի աղքատության �?ու�?անիշները դեռևս
ամենաբարձրերի�? են Եվրոպայում և Կենտրոնական Ասիայում (ԵԿԱ),1 քանի որ բնակչության
մեկ քառորդն աղքատ է։ Գործազրկության մակարդակը բարձր է եղել ֆինանսական


12017թ․, Հայաստանի բնակչության 12.3 տոկոսն ապրում էր �?ածր-միջին եկամուտ ունե�?ող երկրների
համար Համաշխարհային բանկի աղքատության միջազգային գծի�?�? մեկ շնչին օրական 3.20 ԱՄՆ 2011թ․
դոլարի գնողունակության համարժեքայնության չափանիշով, ինչն աղքատության չորրորդ
ամենաբարձր �?ու�?անիշն է հասանելի տեղեկատվություն ունե�?ող ԵԿԱ երկրների շարքում։



                                                                                      4
ճգնաժամի�? ի վեր, իսկ ըստ վերջին գնահատականների այն կազմում է 17.8% (2017թ․) և փոքր-
ինչ �?ածր է 2015թ․ 18.5%-ի�?։ Ի վերջո, գենդերային խզումը և անհավասարակշռությունները
նույնպես սահմանափակում են Հայաստանի�? ողջ տնտեսական ներուժի իրա�?ումը։
Հայաստանը զբաղե�?րել է 98-րդ տեղը 149 երկրների�? Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի
Գլոբալ գենդերային խզման ինդեքսի 2018թ․ տվյալով�? 2 բարելավելով իր դիրքերը 2015թ.
զբաղե�?րած 105-րդ հորիզոնականի համեմատ։

Նոր կառավարությունը նոր մոտե�?ում է դրսևորում կառավարման և մարդկային զարգա�?ման
նկատմամբ։ 2018թ․ գարնանը համահայաստանյան մեծածավալ փողո�?ային բողոքները, որոնք
անվանվում են Թավշյա հեղափոխություն, ստիպե�?ին Հայաստանի երկարամյա ղեկավարին
հեռանալ իշխանությունի�?։ Թեև փողո�?ային բողոքների մասշտաբը և կառավարության արագ
տապալումը բոլորի համար անակնկալ էր, Հայաստանի�? սեփական կառավարությունի�?
ունե�?ած դժգոհությունը հասունա�?նել էր տարիներ շարունակ։ 3 Չնայած երկիրը վերջին
տարիներին ձեռնարկել էր մի շարք բարեփոխումներ, Հայաստանի կատարողականի
�?ու�?անիշներն ավելի �?ածր են կոռուպ�?իոն �?ու�?անիշներով տարածաշրջանային
համեմատություններում։ Երկիրը Թրանսփերենսի Ինթերնեշնլի Կոռուպ�?իայի ընկալման
�?ու�?անիշով 4 2018թ․-ին 180 երկրների շարքում զբաղե�?նում է 105-րդ հորիզոնականը և
դասվում է երկրների ստորին երեսուն տոկոսի շարքին 2017թ․ Համաշխարհային
կառավարման �?ու�?անիշներով�?       կոռուպ�?իայի    վերահսկողության,  լսելիության և
հաշվետվողականության, ինչպես նաև քաղաքական կայունության տվյալներով։ 5
Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի 2018թ․ Գլոբալ մր�?ունակության ինդեքսը ի հայտ է
բերել Հայաստանի անարդյունավետ կառավարության ներքին վերահսկողության
շրջանակներին, արդարադատության անկախության պակասին և քաղաքա�?իական
ծառայողների առաջխաղա�?ման գործում արժանիքների վրա հիմնված որոշումների
բա�?ակայությանն առնչվող հար�?եր։ 6 Կառավարմանը վերաբերող մտահոգություններ են
բարձրաձայնվել հանրային և տնտեսական կյանքի այլ ոլորտներում նույնպես։ Կրթության
ոլորտում    դպրո�?ների   և   համալսարանների     քաղաքականա�?ումը     թուլա�?րել է
ուսումնառության արդյունքների բարելավման առաջնային նպատակի վրա կենտրոնա�?ումը։
Առողջապահական համակարգի թույլ կառավարումը հանգե�?րել է առողջապահական վատ
վերջնարդյունքների և տնային տնտեսությունների կողմի�? անասելիորեն բարձր ուղղակի և
չփոխահատու�?վող ծախսերի։ Բնապահպանական օրենքների և կանոնակարգումների վատ


2  World Economic Forum. 2018. The Global Gender       Gap Report 2018. Geneva: WEF. Available at:
http://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2018.pdf.
3 2017թ․ «Կովկասյան բարոմետրի»�? Հայաստանի Կովկասյան հետազոտությունների ռեսուրս կենտրոնի
կողմի�? թողարկվող երկամյա հանրային կարծիքի ուսումնասիրության տվյալների�? հար�?վածների 45
տոկոսն զգում էր, որ Հայաստանի քաղաքականությունը տարվում էր սխալ ուղղությամբ, իսկ 59 տոկոսը
ասել էր, որ չի վստահում գործադիր կառավարությունը (մեծապես համահունչ է նախորդ�? 2015թ․
ուսումնասիրության արդյունքներին)։
4    Transparency     International.     2018.     Corruption   Perceptions   Index 2018. Available at:
https://www.transparency.org/cpi2018.
5 D. Kaufmann, A. Kraay, and M. Mastruzzi. 2010. “The Worldwide Governance Indicators: Methodology and

Analytical Issues.�? Interactive dataset available at: www.govindicators.org .
6 Klaus Schwab, ed. Global Competitiveness Report 2018 . Geneva: World Economic Forum. Available at:

http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2018/.


                                                                                                     5
կիրարկումը առաջ է բերել զգալի բնապահպանական պարտավորություններ կամ
«ժառանգված աղտոտվածություն» այնպիսի արդյունաբերական ճյուղերում, ինչպիսին է
հանքահանումը։

Նոր կառավարությունը հանդես է եկել Հայաստանում հակակոռուպ�?իոն ջանքերի, լավ
կառավարման,     թափան�?իկության     և   հաշվետվողականության     նկատմամբ     նոր
հանձնառությամբ, ինչն արդեն իսկ անդրադառնում է բարձրագույն կրթության ոլորտի վրա։
Այս ջանքերը մինչ օրս հանգե�?րել են այնպիսի միջո�?առումների, ինչպիսիք են
քաղաքականության հետ փոխկապակ�?ված գործարարների կողմի�? չվճարված հարկերի
վերադարձը և բիզնեսներին թափան�?իկ գործելու կոչերը։ Թե վերլուծաբանները, թե
քաղաքա�?իները հաղորդում են կոռուպ�?իայի նվազման մասին, իսկ «Էկոնոմիստ»
պարբերականը Հայաստանն անվանել է 2018թ․ «�?արվա երկիր»�? հիշատակելով
ժողովրդավարության    հեռանկարները    և   Թավշյա    հեղափոխությանը     հաջորդած
վերականգնողական գործընթա�?ները։  7



Ոլորտային համատեքստը
Ներկայումս Հայաստանում բարձրագույն կրթություն են իրականա�?նում բազմապիսի
հաստատություններ, այդ թվում�? համալսարաններ, ակադեմիաներ և կոնսերվատորիաներ։
Բարձրագույն կրթության համակարգն առաջարկում է երեք աստիճան�? բակալավր,
մագիստրոս և հետազոտող (ասպիրանտուրա, որը համարժեք է PhD մակարդակին)։ Այս
աստիճանները փորձնական հիմունքներով ներդրվե�?ին մի քանի համալսարաններում
1995թ․-ին, բայ�? ընդլայնված կերպով առաջարկվե�?ին 2005թ․-ին, երբ Հայաստանը միա�?ավ
Բոլոնիայի գործընթա�?ին։ Կա համալսարանի երեք տեսակ�? պետական, մասնավոր և
միջպետական�? պետության մասնակ�?ությամբ։ Կրթության մասին օրենքն ընդունվել է 1999թ․-
ին, որն ունի առանձին բաժին�? նվիրված Բարձրագույն կրթությանը։ 2004թ․ Հայաստանի
խորհրդարանն ընդունե�? «Բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության
մասին» օրենքը։

Հայաստանում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները (բուհ) ենթարկվել են էական
փոփոխությունների Հայաստանի�? 1991թ․ անկախա�?ումի�? ի վեր։ Խորհրդային
ժամանակներում բուհերը գտնում էին պետության գաղափարախոսական և վարչական
վերահսկողության ներքո։ Խորհրդային համակարգի փլուզումի�? հետո բարձրագույն
կրթության պահանջարկը մեծա�?ավ, բայ�? համալսարաններում տեղերը սահմանափակ էին, և
նույնիսկ բարձր միավորներ հավաքած դիմորդները չէին կարողանում ընդունվել բուհ։
Համալսարանի ընդունելության ընթա�?ակարգերի նկատմամբ հանրային վստահության
կորստի�? և համակարգի�? դուրս մնա�?ածների բողոքների�? հետո կառավարությունը 1990-
ականներին ներդրե�? կենտրոնա�?ված ընդունելության քննությունների համակարգը։

Հայաստանի     տնտեսության�?    շուկայական     համակարգի    ան�?մամբ      մասնավոր
համալսարաններին թույլ տրվե�? գործել, ինչը հանգե�?րե�? հաստատությունների, ինչպես նաև
ուսանողների թվի էական աճի։ 1991թ․ Հայաստանում գործում էր ընդամենը 14 բուհ։
1995թ․երկրում սկսե�?ին գործել մասնավոր համալսարաններ, և համալսարանների թիվը
հասավ 55-ի։ Մինչև 1997թ․ համալսարանների թիվը հասավ ամենաբարձր �?ու�?անիշին�? 102

7   Economist. 2018. “What Happens Next in Armenia?�? December 12.


                                                                               6
համալսարան 56154 ուսանողով։ Այնուհետ, համալսարանների թիվն աստիճանաբար նվազե�?,
և ներկայումս կա 61 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն։ Այս համալսարանների�? 16-
ը պետական է․ 12-ը հիմնադրամներ են, այնինչ մյուս 4-ը պետական ոչ առևտրային
կազմակերպություններ են։ Միջպետական համալսարանները նույնպես հիմնադրամներ են։
Մասնավոր համալսարանների կազմակերպաիրավական ձևերը տարբեր են։ Նրան�? մեծ մասը
սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություններ են (�?ՊԸ-ներ)։

2005թ․ Հայաստանը միա�?ավ Բոլոնիայի գործընթա�?ին, ինչը հանգե�?րե�? նրան, որ երկիրը
կենտրոնանա Եվրոպական բարձրագույն կրթական տարածքին ինտեգրվելու համար
լայնածավալ բարեփոխման օրակարգի վրա։ Երկիրը որդեգրե�? բարձրագույն կրթության
եռաստիճան համակարգը և վերամշակե�? իր ծրագրերը�? համապատասխանե�?նելով
ուսումնառության արդյունքների և Կրեդիտների փոխան�?ման և կուտակման եվրոպական
համակարգին։ Թեև այս բարեփոխումների մակարդակը մակերեսային է համարվում 8 ,
Կառավարությունը դեռևս հանձնառու է այս գործընթա�?ի իրականա�?մանը։ 2015թ․
Հայաստանը հյուրընկալել է Եվրոպական բարձրագույն կրթական տարածքի Նախարարական
գագաթաժողովը�? ի ապա�?ույ�? այդ հանձնառության։ Գագաթաժողովի կոմյունիկեն
վերակողմնորոշվե�? գործընթա�?ը դեպւ դասավանդման և ուսումնառության գործընթա�?ի
բարելավում․

        «Մենք կքաջալերենք և կաջակ�?ենք բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին
        և դրան�? աշխատակազմերին�? խթանելու մանկավարժական նորարարությունը
        ուսանողակենտրոն ուսումնական միջավայրերում և լիարժեքորեն իրա�?նելու թվային
        տեխնոլոգիաների ներուժն ու առավելությունները ի շահ ուսումնառության և
        դասավանդման»։

Բարձր եկամուտների երաշխավորման և աղքատության կրճատման վրա ազդե�?ության
շնորհիվ, բարձրագույն կրթությունը Հայաստանի բարեփոխումների օրակարգի հիմնական
մասն է։ «Հայաստանի սո�?իալական պատկերի և աղքատության 2018թ․» զեկույ�?ի համաձայն,
Հայաստանում աղքատության �?ու�?անիշն ամենա�?ածրն է բարձրագույն կրթություն
ունե�?ողների շրջանում�? մոտավորապես 1.8 անգամ ավելի �?ածր, քան 16 տարեկանների�?
բարձր բնակչության համար ազգային միջին �?ու�?անիշը, և 2.4 և 2.5 անգամ ավելի �?ածր, քան
տարրական և թերի հանրակրթություն ունե�?ողներինը�? համապատասխանաբար։ Կրթության
մնա�?ած բոլոր մակարդակների շրջանավարտների հետ համեմատությամբ, ծայրահեղ
աղքատության �?ու�?անիշն ամենա�?ածրն էր բարձրագույն կրթություն ունե�?ողների շրջանում
2008 և 2017 թվականներին։ 2017թ․ համար այս �?ու�?անիշը 0.4% է, ինչը մոտ է 2008թ․
բարձրագույն կրթություն ունե�?ողների շրջանում ծայրահեղ աղքատության 0.5% �?ու�?անիշին։
Հանրակրթության շրջանավարտները աղքատների ամենամեծ խումբն են կազմում 53%
�?ու�?անիշով։ �?ա այն խումբն է, որը դժվարությունների է բախվում աշխատանք որոնելիս�? 17 և
բարձր տարիքային խմբում։9

Չնայած բարձրագույն կրթության ոլորտն աճ է ապրել, իսկ պահանջարկը դեռևս զգալի է

8
  OSF Armenia. 2014. Higher Education in Armenia Today: A Focused Review. CEU Higher Education Observatory.
http://www.osf.am/wp-content/uploads/2013/11/OSF_HE_report.pdf
9 Social Snapshot and Poverty in Armenia 2018. https://www.armstat.am/file/article/poverty_2018_english_4.pdf




                                                                                                           7
ընտանիքների և երիտասարդների շրջանում, ոլորտը ներկայում սեղմվում և կոնսոլիդա�?իայի
է   ենթարկվում։     �?ա   առաջնայնորեն     պայմանավորված       է    ժողովրդագրական
փոփոխություններով, այդ թվում�? բնակչության թվի անկմամբ, արտագաղթի բարձր
մակարդակով և մասնավոր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համար
ներմուծված կարգավորումներով։ 2009 – 2018թթ․ ոլորտը կրճատվել է 31%-ով ուսանողների
թվի առումով, և 16 համալսարաններ (77-ի�?) ստիպված էին փակել իրեն�? դռները։ Բա�?ի այդ,
2010թ․ կառավարությունը ներմուծե�? կանոնակարգ, ըստ որի մասնավոր համալսարանների
դիմորդները ստիպված էին հանձնել ընդունելության քննություններ (ինչպես և նրան�?
պետական համալսարան դիմող տարեկի�?ները)։ Այս քայլով նվազե�? մասնավոր բարձրագույն
ուսումնական հաստատություններ դիմողների թիվը։ Հավատարմագրման գործընթա�?ի
ներմուծումը և մի շարք համալսարանների կողմի�? լի�?ենզավորման պահանջների
չբավարարումը հանգե�?րին մի շարք այլ համալսարանների փակման։ Չնայած թվի այս
նվազմանը, համալսարանները համակարգայնորեն կապ չեն հաստատում նոր խմբերի հետ, և
անհավասարությունը խիստ բարձր է ոլորտում։ 2004 – 2013թթ․, չնայած ոլորտի ընդլայնմանը,
կայուն պահպանվում էր բարձրագույն կրթության նկատմամբ հասանելության
անհավասարությունը ընտանիքի սո�?իալական նկարագրի հատկանիշով։10

Աղյուսակ 1․ Հայաստանում բուհերի, ուսանողների և ՊԴ կազմի թվի տատանումները, 1991-
2018թթ․
                             1991          1997                                2009         2018
 Բուհերի թիվը                 14            102                                 77           61
 Ուսանողների թիվը           66,079        56,154                             114,629       78,747
 Դասախոսների թիվը           Չկան           8,303                              12,196       10,937
Աղբյուրը�? �?արբեր վիճակագրական տարեգրքեր, 1991-2018թթ․

Համակարգի արագընթա�? ընդլայնումը ընթանում էր որակի անկմանը զուգահեռ, հատկապես
մասնավոր հատվածում։ Բազմաթիվ մասնավոր համալսարաններ ստեղծվե�?ին որպես բիզնես
ձեռնարկություններ�? ընտանիքների և երիտասարդության կողմի�? բարձրագույն կրթության
պահանջարկը բավարարելու համար, որոնք չէին ներգրավում պատշաճ ՊԴ կազմ և չունեին
պատշաճ շենք-շինություններ և պայմաններ�? մր�?ունակ կրթական ծրագրեր առաջարկելու
համար։ Մասնավոր համալսարանների թիվը սկսե�? նվազել այն բանի�? հետո, երբ պետական
համալսարանները       զանգվածաբար      վերագործարկե�?ին        հեռակա     կրթության
ծառայությունները, որոնք կասե�?վել էին անկախության առաջին մի քանի տարիների
ընթա�?քում։ Պարզ չէ, արդյոք    համակարգի վերջերս տեղ գտած կոնսոլիդա�?իան և
ուսանողների թվի անկումը հանգե�?նում են ավելի լավ որակի, թե ոչ, հաշվի առնելով այն, որ
համալսարանները կարող են ավելի ընտրողաբար ընտրել կադրերին։

Մակրո մակարդակի �?ու�?անիշների առումով կան հիմնավոր պատճառներ, որոնք
հանգե�?նում են Հայաստանի բարձրագույն կրթության որակի մասին շարունակական
մտահոգությունների։ Ըստ 2019թ․ «�?աղանդների մր�?ունակության համաշխարհային
զեկույ�?ի», որը հրապարակվում է ամեն տարի, ներկայումս հայաստանյան համալսարանները


10   Geven, K. (2014) Inequality in Armenian Higher Education, 2004-2013, Working Paper.



                                                                                                    8
125 երկրների շարքում 78-րդն11 են։ Համալսարանների վարկանշավորման համար զեկույ�?ում
օգտագործվել են QS World University վարկանշավորման տվյալները։ Հայաստանը 125
երկրների�? 101-րդն է բարձրագույն կրթության ծախսերի մասուվ և 50-րդն է բարձրագույն
կրթությունում ընդգրկվածության առումով։ Զեկույ�?ում, ընդգրկվածության և ծախսերի մասին
տվյալները հիմնված են ՅՈՒՆԵ�?ԿՕ-ի վիճակագրական ինստիտուտի հրապարակման վրա։
Համալսարանների համար պետական ֆինանսավորումը շատ �?ածր է։ Բուհին բյուջեի�? տրվող
տարեկան հատկա�?ումը մոտավորապես 12 միլիարդ ՀՀ դրամ է, ինչը 25 միլիոն ԱՄՆ դոլրաի�?
պակաս գումար է։

Չնայած կարգավորման մի շարք փորձերի, համալսարանների հավատարմագրման առաջին
պաշտոնական փորձը ձախողվե�?։ 2008թ․ ստեղծվե�? «Մասնագիտական կրթության որակի
ապահովման ազգային կենտրոն (ՈԱԱԿ)» հիմնադրամը�? որակի ապահովման
գործակալությունը, որը սկսե�? մշակել հավատարմագրման չափանիշներն ու չափորոշիչները,
ինչպես նաև հավատարմագրման ընթա�?ակարգը։ Գործունեության առաջին տարվա
ընթա�?քում ՈԱԱԿ-ի խորհրդի նախագահը ՀՀ վարչապետն էր, ինչը ՈԱԱԿ-ի
ինքնավարության մասին մտահոգությունների տեղիք տվե�?։ Ավելի ուշ ՈԱԱԿ-ի
Հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ դարձավ Հայաստանի Կենտրոնական բանկի
ներկայա�?ու�?իչը։

Կառավարությունը տարբեր բարեփոխումներ է նախաձեռնում�? բարելավելու բարձրագույն
կրթության համակարգը։ Կարևոր քայլերի�? մեկը «Բարձրագույն և հետբուհական
մասնագիտական կրթության մասին» օրենքի ներմուծումն էր 2005թ․, ինչը հանգե�?րե�?
Հայաստանի պետական բուհերի կառավարման նոր համակարգի։ Նախքան օրենքի
ընդունումը համալսարանների ռեկտորները նշանակվում էին վարչապետի կամ Կրթության և
գիտության նախարարի կողմի�?։ Օրենքը սահմանե�? համալսարանների խորհուրդների
ինստիտուտը�? որպես պետական համալսարանների հիմնական կառավարման մարմիններ։
Մի քանի տարիների ընթա�?քում Խորհուրդները քաղաքականա�?վե�?ին, քանի որ անդամների
25%-ը կարող էին լինել նշանակված պետական պաշտոնյաներ։ Այնպիսի քաղաքական
գործիչները, ինչպիսիք են Հայաստանի նախագահը, վարչապետները, Խորհրդարանի
խոսնակները և այլ բարձրաստիճան քաղաքական առաջնորդներ դարձան Համալսարանների
խորհուրդների նախագահներ և անդամներ (Համաշխարհային բանկ, 2013թ․)։ Մի շարք
զեկույ�?ներ են պատրաստվել միջազգային և տեղական փորձագետների կողմի�?, որոն�?ում
բարձրա�?վել է Խորհուրդների քաղաքականա�?ված լինելու հար�?ը�? որպես համալսարանական
ինքնավարությանը խոչընդոտող      գործոն։ 1213 2018թ․ տեղի ունե�?ած      Թավշյա
հեղափոխությունի�? հետո պետական համալսարանների խորհուրդները մի փոքր փոխվե�?ին



11 INSEAD, The Addeco Group, TATA Communications. (2019). The Global Talent Competitiveness Index
2019: Entrepreneurial Talent and Global Competitiveness. https://gtcistudy.com/wp-
content/uploads/2019/01/GTCI-2019-Report.pdf
12 The World Bank. (2013). Addressing Governance at the Center of Higher Education Reforms in Armenia. pp.

23. Washington. DC.
13 OSF-Armenia, 2016. Strengthening Integrity and Fighting Corruption in Education: Armenia, Yerevan: Open

Society Foundations - Armenia.



                                                                                                        9
այն իմաստով, որ բարձրաստիճան քաղաքական առաջնորդները դեռևս կարող էին լինել
խորհրդի անդամ, սակայն նախագահ լինել չէին կարող։


Հայաստանը գտնվում է «Բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության» օրենքի
լրամշակման գործընթա�?ում։ Այս գորշծընթա�?ը մեկնարկել է 2016թ․ և օրենքի մի քանի
նախագծեր են քննարկվել այդ ժամանակի�? ի վեր։ Ամենավերջին տարբերակը հաստատվելէ
Կառավարության կողմի�? 2017թ․ դեկտեմբերին և ուղարկվել է Ազգային Ժողով։ 2018թ․
Թավշյա հեղափոխությունի�? հետո օրենքի նոր նախագիծն է պատրաստվում։ Ակնկալվում է,
որ Օրենքի նոր նախագիծը կմիա�?վի «Գիտության մասին» օրենքին և 2019թ․ կան�?նի հանրային
քննարկումների փուլ։




Քաղաքականության           ուղղություն      1:    Բարձրագույն        կրթության
ռազմավարություն
Ընդհանուր գնահատականը�? Լատենտ 

Համառոտ նկարագրություն․ Ներկայումս Հայաստանի բարձրագույն կրթության ոլորտի
ռազմավարական ծրագիր�? որպես բա�?առիկ փաստաթուղթ առկա չէ: Այնուամենայնիվ,
կառավարության�? սույն ոլորտին վերաբերող հիմնական ռազմավարությունը և նպատակները
ներկայա�?ված են «Կրթության զարգա�?ման 2011-2015թթ. պետական ծրագրում», որը կոր�?րել է
իր արդիականությունը: Կառավարությունը ներկայումս մշակում է բարձրագույն կրթությանը
վերաբերող ռազմավարություն, սակայն ավարտի ժամկետները պարզ չեն:

�?ույն ուղղությունը վերանայում է բարձրագույն կրթությանը վերաբերող ռազմավարության
արդյունավետությունը�? կատարելով երեք հար�?ադրում: Առաջինը�? արդյո՞ք երկրում առկա է
ամբողջովին մշակված ռազմավարական ծրագիր այս ոլորտի համար: Երկրորդ�? արդյո՞ք
ռազմավարական ծրագիրը մշակվել է համապատասխան շահակի�?ների մասնակ�?ությամբ:
Եվ երրորդ�? արդյո՞ք այն հիմնված է արդիական և հասարակայնորեն հասանելի
ապա�?ույ�?ների վրա:

Ռազմավարական ծրագրի առկայությունը
Հայասատանը չունի բարձրագույն կրթության ռազմավարական ծրագրի փաստաթուղթ:
Կառավարությունը հրապարակել է իր ռազմավարությունը և առան�?քային նպատակները
բարձրագույն կրթության վերաբերյալ «Կրթության զարգա�?ման 2011-2015թթ. պետական
ծրագիր» կոչվող փաստաթղթում: Բարձրագույն կրթության համար առաջադրված
նպատակները փաստաթղթում ներկայա�?վում են հետևյալ կերպ.

   •   ներմուծել Որակավորումների ազգային շրջանակ�? Որակավորումների եվրոպական
       շրջանակին համահունչ,
   •   հիմնել և հզորա�?նել որակի ապահովման ազգային համակարգը,


                                                                               10
     •   ներդնել բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման արդյունավետ և կայուն
         համակարգ,
     •   ապահովել բարձրագույն կրթության վկայականների ճանաչում և համադրելիություն,
     •   խթանել ուսանողական շարժունությունը և մեծա�?նել հայկական կրթական
         համակարգի գրավչությունը և
     •   զարկ տալ ԲՈՒՀ-երի և գործատուների (աշխատաշուկա) միջև շփմանը , նպաստել
         սովորողների համար մասնագիտական խորհրդատվության տրամադրմանը և
         աշխատանքային խնդիրների լուծմանը։14

Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը (ԿԳՄ�?Ն) ուներ ծրագրեր�?
մշակելու «Բարձրագույն կրթության 2016-2025թթ․ ռազմավարություն», սակայն փաստաթղթի
մշակումը դեռևս ավարտված չէ: Նոր ռազմավարության մշակման համար իրականա�?վել է
իրագործելիության ուսումնասիրություն, որը հրապարկված է ԿԳՄ�?Ն-ի կայքում: Միևնույն
ժամանակ մշակման փուլում է նաև «Հայաստանի Հանրապետության կրթության մինչև 2030թ.
զարգա�?ման պետական ծրագիր» փաստաթուղթը: Երկու փաստաթղթերն էլ անավարտ էին
այն պահին, երբ նոր կառավարությունը եկավ իշխանության: Ներկայումս պարզ չէ�? երբ
կմշակվի բարձրագույն կրթության ռազմավարությունը, սակայն «Բարձրագույն կրթության
մասին» օրենքը, որը կմիա�?վի «Գիտության մասին» օրենքին, կներկայա�?վի Ազգային ժողով
2019թ․:

Շահակի�?ների ներգրավվածություն
2017-2018թթ. «Բարձրագույն կրթության մասին» գոյություն ունե�?ող օրենքը վերանայելու իր
ջանքերի շրջանակներում նախարարությունը ան�?կա�?րել է շահակի�?ների լայնածավալ
խորհրդատվություն և ապահովել է տարբեր շահակի�?ների ներգրավվածությունը
առաջարկվող օրինագծի դրույթները ներկայա�?նելիս։ Նախարարությունը կազմակերպել է
քննարկումներ արտաքին շահակի�?ների տարբեր խմբերի հետ, ինչպիսիք են զարգա�?ման
գործընկերները, բարձրագույն կրթության խնդիրներով զբաղվող ՀԿ-ները:

Ապա�?ույ�?ների կիրառում
Ապա�?ույ�?ների համակարգված կիրառումը դեռևս իրողություն չէ, քանի որ
ռազմավարությունը դեռ չի վերջնականա�?վել: Ինչպես պարզ կդառնա Գլուխ 5-ում, դեռևս
բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական արդյունավետ և վերջնականա�?ված
համակարգ գոյություն չունի: Այնուամենայնիվ, կառավարությունը ձեռնարկել է հայտորոշիչ
քայլեր�? խթանելու օրենքի վերաբերյալ քննարկումները: Դոկտոր Մանյա Կլեմենչիչը կատարել
է իրագործելիության ուսումնասիրություն, որտեղ ուշադրությունը բարձրագույն կրթության
հնարավորությունների և արդյունավետության վրա էր: Եվս մեկ համընդգրկուն
ուսումնասիրություն է հրատարակվել Հայաստանի պետական տնտեսագիտական
համալսարանին առընթեր «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի կողմի�?: 2018թ.
Հայաստանում հակակոռուպ�?իոն բարեփոխումների զեկույ�?ը հրատարակվել է �?նտեսական
համագործակ�?ության և զարգա�?ման կազմակերպության կողմի�?: Զեկույ�?ի 4-րդ գլուխը
վերաբերում է «Բարձրագույն կրթության ոլորտում կոռուպ�?իայի կանխարգելմանը և

14«Հայաստանի Հանրապետության կրթության զարգա�?ման 2011-2015 թվականների պետական ծրագրի
մասին»            Հայաստանի             Հանրապետության             օրենք,           էջ 23,
http://www.gdf.am/images/Education_Development_National_Programme_2011-2015_eng.pdf


                                                                                       11
քրեական հետապնդմանը»: Բա�?ի այդ, ԿԳՄ�?Ն-ը համագործակ�?ում է մի շարք
գործընկերների, այդ թվում�? Համաշխարհային բանկի հետ, իր ռազմավարության համար
ապա�?ու�?ողական հենք ձևավորելու գործում:




                                                                        12
Քաղաքականության ուղղություն 2: Համակարգի և հաստատությունների
կառավարում
Ընդհանուր գնահատականը�? Կայա�?ած 

Լծակ                Քաղաքականության Քաղաքականության      Քաղաքականության
                    լծակ 1: Համակարգի լծակ            2: լծակ   3:    Լավ
                    կառավարում        Ինստիտու�?իոնալ     ինստիտու�?իոնալ
                                      ինքնավարություն    կառավարման
                                                         տարածում
Լծակի               Կայա�?ած       Կայա�?ած        Զարգա�?ող 
գնահատական
Պետական             -                  Զարգա�?ող         Զարգա�?ող 
համալսարաններ
Մասնավոր            -                  Կայա�?ած          Լատենտ 
համալսարաններ
Միջպետական          -                  Առաջան�?իկ        Լատենտ 
հաստատություններ

Համառոտ նկարագրություն․ Գոյություն ունեն մի շարք օրենքներ և կանոնակարգեր, որոնք
կառավարում են Հայաստանի բարձրագույն կրթության ոլորտի երեք հատվածները:
Մասնավոր համալսարանները և միջպետական հաստատությունները ունեն զգալիորեն
ավելի մեծ ինքնավարություն, քան պետական համալսարանները: Այս երեք հատվածների
հաստատությունների�?      ինքնավարությունի�? ամենաշատն օգտվում են միջպետական
հաստատությունները: Ոլորտի տարբեր հատվածների միջև ինքնավարության այս
տարբերությունները մանրամասն բա�?ատրվում են ինստիտու�?իոնալ ինքնավարությանը
նվիրված բաժնում: Կարգավորման շրջանակը ներառում է որոշ դրույթներ̀ մարդկային
ռեսուրսների հորիզոնական և արժանիքների վրա հիմնված ընտրության և առաջխաղա�?ման
գործողությունների, ինչպես նաև հորիզոնական կառավարման բարելավման նպատակով,
սակայն դրանք հիմնականում կիրառելի են պետական համալսարանների համար:
Հայաստանի կառավարությունը մշակել է Հակակոռուպ�?իոն ռազմավարություն, որն
անդրադառնում է նաև բարձրագույն կրթության ոլորտին: Ռազմավարությանը կի�? առկա է
նաև կրթության ոլորտում կոռուպ�?իայի դեմ պայքարի ծրագիր, սակայն այն մեծ
արդյունավետություն չունի: Կան մի շարք միջո�?ներ�? ուղղված կառավարման մակարդակում
մարդկային ռեսուրսներին վերաբերող թափան�?իկ աշխատակարգերի, մարդկային
ռեսուրսների ոլորտի աշխատակարգերի և հորիզոնական կառավարման մեթոդների
խթանմանը, սակայն դրանք այնքան էլ արդյունավետ չեն և հիմնականում կիրառելի են
պետական հատվածի հաստատությունների համար:

Այս ուղղությունն ուսումնասիրում է կառավարման համակարգի արդյունավետությունը̀
կատարելով երեք հար�?ադրում: (1) Արդյո՞ք գոյություն ունի համընդգրկուն կարգավորման
շրջանակ     համակարգը     կառավարելու   համար:     (2)  Որքա՞ն   ինստիտու�?իոնալ
ինքնավարություն է տրամադրվում բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին: (3)
Գոյություն ունե՞ն արդյոք քաղաքականություններ�? ինստիտու�?իոնալ լավ կառավարման



                                                                             13
գործողությունները խթանելու համար:
      `
2.1 Քաղաքականության լծակ: Համակարգի կառավարում
Կայա�?ած 

Երեք հիմնական հար�? կա կարգավորման շրջանակի վերաբերյալ: Առաջին կա՞ արդյոք
արդյունավետ կարգավորման շրջանակ: Երկրորդ կարգավորման շրջանակն ունի՞
համապատասխան դրույթներ�? կարգավորելու պետական և մասնավոր բարձրագույն
ուսումնական հաստատությունների շուկա մուտքը և գործունեությունը: Երրորդ գոյություն
ունե՞ն մեխանիզմներ ակադեմիական չարաշահումների և կոռուպ�?իայի դեմ պայքարելու
համար:

Արդյունավետ կարգավորման շրջանակի առկայություն

Հայաստանում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների գործունեությունը
կարգավորվում է բուն կրթությանը վերաբերող և բուն կրթությանը չվերաբերող մի շարք
օրենքներով: Բարձրագույն կրթության համակարգը կառավարող երկու հիմնական
օրենսդրական ակտերն են 1999թ. «Կրթության մասին» օրենքը և 2004թ. «Բարձրագույն
կրթության և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» օրենքը: Այս երկու
օրենքներն   էլ  ուրվագծում   են   կառավարության,    բարձրագույն   ուսումնական
հաստատությունների, ուսանողների, դասախոսների և կառավարման դերը, մասնավորապես̀
«Բարձրագույն կրթության մասին» օրենքը սահմանում է բարձրագույն կրթության
քաղաքականությունը և որակի ապահովումը, ինչպես նաև սահմանում է ինստիտու�?իոնալ
ինքնավարությունը, կառավարման կառու�?վածքները և կառավարման մոդելները:

Ի լրումն այս երկու օրենքների̀ պետական համալսարանները կարգավորվում են նաև
«Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների (ՊՈԱԿ) մասին» օրենքով: Այս օրենքը
սկսե�? կիրառվել պետական ուսումնական հաստատությունների նկատմամբ 2002-2003թթ.,
երբ նրան�? կազմակերպաիրավական ձևը պետական մարմնի�? փոխվե�? պետական ոչ
առևտրային     կազմակերպության:     Կազմակերպաիրավական       ձևի    փոփոխությունը
շփոթություն է ստեղծել ոլորտում, քանի որ «ՊՈԱԿ-ների մասին» օրենքը գրված չէ հատուկ
ուսումնական հաստատությունների համար, հակասում է կրթության մասին օրենքներին և
վտանգում «Բարձրագույն կրթության մասին» օրենքով համալսարանների համար
սահմանված      կառավարումը     և   ակադեմիական     ինքնավարությունը:   Հիմնական
հակասությունների�? մեկն այն է, որ համաձայն կրթության մասին օրենքների̀ բարձրագույն
ուսումնական հաստատությունները առանձին իրավաբանական անձինք են, մինչդեռ
համաձայն ՊՈԱԿ-ների մասին օրենքի̀ ՊՈԱԿ-ի հիմնադիրը իրավունք ունի ընդունել
որոշումներ կազմակերպության կառավարման և դրան առնչվող այլ գործողությունների
վերաբերյալ:

Վերջին տարիներին մի շարք համալսարաններ փոխել են իրեն�? կազմակերպաիրավական
ձևը�? ՊՈԱԿ-ի�? հիմնադրամի ան�?ում կատարելով: Հիմնադրամի մասին օրենքը ավելի ճկուն է
ֆինանսական ինքնավարության հար�?երի առումով: Այսպիսով̀ մինչ ՊՈԱԿ-ների մասին
օրենքով առաջնորդվող համալսարանները պետք է ստա�?ված �?անկա�?ած եկամուտ


                                                                              14
փոխան�?են պետական բյուջե, հիմնադրամները կարող են ծավալել ձեռնարկատիրական
գործունեություն և իրեն�? պահել գոյա�?ած եկամուտները: Միևնույն ժամանակ, քանի որ
«Հիմնադրամների մասին» օրենքը ակնհայտորեն չէր մշակվել բարձրագույն ուսումնական
հաստատությունների վերաբերմամբ, գոյություն ունեն մի շարք կարևոր սահմանափակումներ
համալսարանների համար, ինչպիսիք են ռեկտորի աշխատանքի�? ազատումը
հոգաբարձուների խորհրդի կողմի�?, և այլն:

Հայաստանում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները կառավարող օրենքների
անհամատեղելիությունը նպաստավոր դեր է ունե�?ել կառավարության կողմի�? ոլորտի
նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու գործում: Վերջերս գրան�?վե�? մի դեպք․ այն �?ույ�?
տվե�?, որ համալսարանների համար հատուկ կազմակերպաիրավական ձևի բա�?ակայությունը
խնդիրներ է ստեղծում: Ֆինանսների նախարարությունը շեշտե�?, որ համաձայն
«Հիմնադրամների մասին» օրենքի̀ գիտական ինստիտուտները և համալսարանների
լաբորատորիաները չեն կարող ուղղակիորեն նպաստներ ստանալ պետական բյուջեի�?, այլ
կարող են ստանալ ֆինանսավորում միայն մր�?ութային հիմունքներով: Օրենքների միջև
շփոթության մեկ այլ օրինակ է համալսարանի ռեկտորի հրաժարականի հար�?ը:
«Հիմնադրամների մասին» օրենքը թույլատրում է հոգաբարձուների խորհրդին աշխատանքի�?
ազատել գործադիր տնօրենին (այս դեպքում̀�? ռեկտորին) �?անկա�?ած ժամանակ̀ կախված
քվեների քանակի�?, սակայն «Բարձրագույն կրթության և հետբուհական մասնագիտական
կրթության մասին» օրենքով այս գործընթա�?ը չի կարգավորվում: Անհրաժեշտ է
համապատասխանե�?նել «Հիմնադրամների մասին» օրենքը և բարձրագույն ուսումնական
հաստատություններին    վերաբերող     օրենսդրությունը,  կամ    ընդունել   հատուկ
կազմակերպաիրավական ձև համալսարանների համար:

Պետական և մասնավոր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների շուկա մուտքին և
գործունեությանը վերաբերող կանոնակարգ
Գոյություն ունեն հաստատությունների գործունեությունը և շուկա մուտքը կարգավորող
շրջանակներ Հայաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների բոլոր
հատվածներում, բա�?առությամբ միջպետական հաստատությունների, որոնք գործում են
միջպետական համաձայնագրերի ներքո:

Բոլոր հատվածները ներկայա�?նող բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները
ենթակա են մշտադիտարկման�? լի�?ենզավորման, պաշտոնական հավատարմագրման և
որակի ապահովման ընթա�?ակարգերի միջո�?ով: Հայաստանում գոյություն ունի
լի�?ենզավորման գործակալություն, որը կարգավորում է համալսարանների լի�?ենզավորման
ընթա�?ակարգերը�? Կրթական ծրագրերի իրականա�?ման լի�?ենզավորման կարգի հիման վրա,
որը Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունն ընդունել է 2009թ: Լի�?ենզավորման
համար առկա են մի շարք պահանջներ, այդ թվում�? պրոֆեսորադասախոսական կազմի 50
տոկոսը պետք է աշխատի մեկ դրույք բեռնվածությամբ, իսկ 50 տոկոսը ունենա գիտական
աստիճան: Բա�?ի այդ, կան պահանջներ լսարանների, լաբորատորիաների և գրադարանների
համար: Լի�?ենզիան չունի որոշակի ժամկետ, բայ�? համալսարանները պետք է լի�?ենզիա
ստանան յուրաքանչյուր մասնագիտության համար:        Լի�?ենզիան նաև սահմանում է
դասավանդման լեզուն(ները), համալսարանի կողմի�? առաջարկվող ծրագրերում




                                                                               15
ուսումնառության ձևը (առկա և/կամ հեռակա) և ընդգկվող ուսանողների առավելագույն
քանակը:
Բոլոր պետական համալսարանները ան�?նում են հավատարմագրում և պարբերաբար
մշտադիտարկման են ենթարկվում, այնինչ մասնավոր համալսարանների և միջպետական
հաստատությունների դեպքում իրավիճակը պարզ չէ: «ՀՀ մասնագիտական կրթական
ծրագրեր     իրականա�?նող      ուսումնական     հաստատությունների    և   դրան�?
մասնագիտությունների պետական հավատարմագրման» կարգով բոլոր հաստատությունների
համար սահմանվում է պահանջ�? դիմել ինստիտու�?իոնալ հավատարմագրման համար մինչև
2018թ. դեկտեմբերի 31-ը, սակայն որոշ հաստատություններ դեռևս չեն կատարել այս
պահանջը: Դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ ՈԱԱԿ-ի տվյալների համաձայն�? 13 մասնավոր
համալսարաններ և 1 միջպետական համալսարան հեն�? այս խմբում են գտնվում: Երկու
մասնավոր համալսարան տեղեկա�?րել է ՈԱԱԿ-ին, որ հավատարմագրման համար կդիմեն
Որակի     ապահովման     եվրոպական     ռեգիստրում  գրան�?ած     արտասահմանյան
կազմակերպության։ Ներկա պահին պարզ չէ, թե հետևանքներն ինչպիսին կլինեն
չհավատարմագրված համալսարանների համար:


Ակադեմիական չարաշահումների և կոռուպ�?իայի դեմ պայքար
2015թ. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը մշակել է «2015-2018թթ.
հակակոռուպ�?իոն ռազմավարություն», որի իրականա�?ման միջո�?առումների ծրագրում
բարձրագույն կրթությունը նշվում էր որպես առաջնահերթություն: Ռազմավարությանը
զուգահեռ առկա է «Հակակոռուպ�?իոն ռազմավարությունը ՀՀ կրթության ոլորտում» և
դիտարկում է բարձրագույն կրթությունը̀ որպես կոռուպ�?իոն ռիսկի ենթակա ոլորտների�?
մեկը: «Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգում բարեվարքության ամրապնդում
և կոռուպ�?իայի դեմ պայքար» ծրագիրը մեկնարկել է 2015թ. հունվարին̀ հիմնական նպատակ
ունենալով բարձրա�?նել բարեվարքության ընդհանուր մակարդակը և նվազե�?նել կոռուպ�?իայի
դեպքերը ամբողջ երկրի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում: Այդ նպատակին
տանող առաջին քայլը կարիքների գահատման ուսումնասիրությունն էր, որը ներառում էր
հար�?ազրույ�?ներ շահակի�?ների լայն շրջանակի հետ, և որը հասավ իր գագաթնակետին
ապրիլյան «Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգում բարեվարքության վրա
ազդող գործոնների ռիսկերի վերլուծություն» վերնագրված հրապարակմամբ:

Հայաստանը ստեղծել է Կոռուպ�?իայի դեմ պայքարի խորհուրդ և դրա աշխատանքին
օժանդակող անկախ փորձագետների մշտական հատուկ հանձնաժողով (թասք ֆորս): Հատուկ
հանձնաժողովում ներգրավված էր նաև կրթության փորձագետ, որը ստանձնել էր կրթության
ոլորտում կոռուպ�?իոն ռիսկերի գնահատումը, իրականա�?ման միջո�?առումների ծրագրի
մշակումն ու իրագործումը: 2017թ. քաղաքա�?իական հասարակության և այս ոլորտում ակտիվ
հետազոտական կազմակերպությունների հետ լայնածավալ խորհրդատվությունների�? և
ռիսկերը գնահատելու�? հետո հատուկ հանձնաժողովը Խորհրդին ներկայա�?րե�? «Կրթության
ոլորտում հակակոռուպ�?իոն միջո�?առումների ծրագիրը»: Այս ծրագիրը գոյություն ունի միայն
թղթի վրա և չի կարող նվազե�?նել կոռուպ�?իան և չարաշահումները համալսարաններում:
Համալսարանական համընդգրկուն և թարմա�?ված ծրագրի և արդյունավետ դասավանդման
մոտե�?ումների պակասն է մեկն է այն պատճառների�?, որոնք պայմանավորում են
կոռուպ�?իայի և չարաշահումների դեպքերի շարունակականությունը: Արդյունքում


                                                                                16
ուսանողները չեն ձգտում սովորել և նախընտրում են ուսումնառելու փոխարեն կարճ և հեշտ
ճանապարհներ գտնել: Անձնակազմին ուղղված ֆինանսական խրախուսման պակասը
նույնպես կարող է պատճառ հանդիսանալ: Դասախոսների�? շատերը համատեղությամբ են
աշխատում (աշխատում են մեկի�? ավելի հաստատություններում), ինչը նրան�? թույլ չի տալիս
կենտրոնա�?նել իրեն�? ջանքերը մեկ կոնկրետ աշխատավայրում:15

«Կրթության ոլորտում հակակոռուպ�?իոն միջո�?առումների ծրագիրը» գտնում է, որ
արտագրությունը և գրագողությունը ուսանողների և դասախոսների շրջանում մեծ տարածում
ունե�?ող խնդիր է, սակայն այս ուղղությամբ մեծ արդյունավետության քայլեր չի նախատեսում։
Հայաստանի հինգ խոշոր համալսարաններում ան�?կա�?ված հար�?ման արդյունքում
ուսանողների երկու երրորդը խոստովանե�? ուսումնառության ընթա�?քում գրագողության
դիմելու փաստը: Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների մեծ մասի դեպքում առկա
չեն այս խնդրին արդյունավետ լուծում տալուն ուղղված հստակ քաղաքականություն և
ընթա�?ակարգեր: «2015-2018թթ. հակակոռուպ�?իոն ռազմավարությունը» նախատեսել է մի
շարք քայլեր գրագողության խնդրին լուծում տալու նպատակով: Այդպիսի քայլերի�? են
թեկնածուական ատենախոսությունների և մագիստրոսական թեզերի համար շտեմարանների
ստեղծումը և դրան�? կառավարման նպատակով համապատասխան միջո�?առումների
կատարումը: Այս ռազմավարությունը սահմանելու է պահանջ, ըստ որի համալսարանները
պետք է ունենան հստակ սահմանված ընթա�?ակարգեր�? երաշխավորելու ուսանողների
գիտական      թեզերի   և   մագիստրոսական       աշխատանքների       օրիգինալությունը: 16
Համալսարաններին անհրաժեշտ է մշակել և գործադրել արդար և հաստատուն պաշտոնական
քաղաքականություն, ընթա�?ակարգեր և արձագանքման մեխանիզմներ�? գրագողության
անընդունելիության մասին իրազեկության մակարդակի բարձրա�?ման և ակադեմիական
բարեվարքության խթանման համար ծրագրերի մշակման նպատակով: Վերջերս Հայաստանի
Ազգային ժողովի գիտության, կրթության, մշակույթի, սփյուռքի, երիտասարդության և սպորտի
հար�?երի      մշտական     հանձնաժողովը       բարձրա�?րել     է    մասնավոր     այնպիսի
նախաձեռնությունների     կանոնակարգման        հար�?ը,   ինչպիսիք     են  www.referat.am,
www.kursayin.am, www.diplomayin.am, www.bankreferat.am կայքերը, ինչպես նաև բազմաթիվ
այլ կայքեր, որոնք առաջարկում են ատենախոսություն/թեզ գրելու վճարովի ծառայություններ̀
հաճախորդի անհատական պատվերով: Հանձնաժողովն առաջարկում է «Գովազդի մասին»
օրենքում ավելա�?նել դրույթ և դրանով արգելել ուսանողների փոխարեն հետազոտական
աշխատանք        իրականա�?նելու      ծառայությունների     գովազդները:     Ուսանողական
գրագողությունը լայն տարածում ունի, և գրագողության ընդլայնվելու հնարավորությունները
պետք է կանոնակարգավորվեն պետական մակարդակով:




15Altbach, P. Reisberg, L.,Yudkevich, M., Ed.; Androushchak, G., ; Pacheco, I. Paying the Professoriate: A Global
Comparison of Compensation and Contracts. London Routledge. 2012
16OECD. 2018. Fighting Corruption in Eastern Europe and Central Asia. Anti-Corruption Reforms in Armenia.

4th Round of Monitoring of the Istanbul Anti-Corruption Monitoring Action Plan. PP. 155-165.
http://www.oecd.org/corruption/acn/OECD-ACN-Armenia-4th-Round-Monitoring-Report-July-2018-ENG.pdf


                                                                                                              17
2.2 Քաղաքականության լծակ: Ինստիտու�?իոնալ ինքնավարություն
Կայա�?ած 

Ինչպես հիշատակվել է ներածության մեջ, լուրջ տարբերություններ կան պետական
համալսարանների, մասնավոր համալսարանների և միջպետական հաստատությունների
համար Հայաստանում առկա իրավական դաշտում: �?ույն զեկույ�?ն առանձին քննում է
հաստատությունների այս տարբեր տեսակների ինքնավարության հար�?ը։ Մենք նաև օգտվել
ենք Հայաստանում բարձրագույն կրթության ոլորտի ինքնավարության մասին նախկինում
արված հետազոտությունի�?, ինչն ի �?ույ�? է դնում Հայաստանի համալսարանների
ինքնավարության �?ածր մակարդակը։17

Ինքնավարությունը   կառավարման    և    ակադեմիական   գործունեության    տարբեր
բնագավառներում    էական     նշանակություն  ունի   բարձրագույն    ուսումնական
հաստատությունների առաքելությունների իրականա�?ման համար: Այստեղ մենք
բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ինստիտու�?իոնալ ինքնավարությունը
դիտարկում ենք չորս տարբեր կողմերի�?. (1) ակադեմիական ինքնավարություն, (2)
անձնակազմի համալրման ինքնավարություն, (3) կառավարման ինքնավարություն և (4)
ֆինանսական ինքնավարություն.

Պետական համալսարաններ
Զարգա�?ող 

Ակադեմիական ինքնավարություն
«Կրթության մասին» օրենքը, ինչպես նաև «Բարձրագույն կրթության և հետբուհական
մասնագիտական կրթության մասին» օրենքը պետական համալսարաններին տալիս են զգալի
ինքնավարություն, բայ�? իրականում համալսարանների մեծ մասը հետևում է կրթական
պետական չափորոշիչներին և ուսումնական ծրագրերին: Կրթությանը վերաբերող
օրենսդրությունում առկա են մի շարք հակասություններ: Օրինակ̀ «Կրթության մասին»
օրենքով պահանջվում է, որ համալսարաններում «Հայո�? լեզուն» և «Պատմությունը»
դասավանդվեն որպես պարտադիր առարկաներ: Մեկ այլ�? «Ազգաբնակչության էկոլոգիական
կրթության և դաստիարակության մասին» օրենքով համալսարանների�? պահանջվում է
դասավանդել «Էկոլոգիա»: Բա�?ի այդ, 2001թ. հունվարի̀ «Բարձրագույն և մասնագիտական
կրթության պետական չափորոշիչների մասին» Կառավարության N24 որոշմամբ բարձրագույն
ուսումնական     հաստատությունների�?   պահանջվում      է  հիմնականում    ընդունել
կառավարության կողմի�? հաստատված կրթական չափորոշիչները, ուսումնական ծրագրերը և
դասավանդման աշխատակարգերը: 18




17
     Օրինակ�?     Հայաստանում        համալսարանների          ինքնավարության       մասին       Եվրոպական
համալսարանական ասո�?իա�?իայի գնահատումը Հայաստանում ATHENA ծրագրի շրջանակներում
մեծապես             օգտակար               է           եղել։           �?ե՛ս�?           https://www.athena-
tempus.eu/images/Armenia%20ATHENA%20analysis%20and%20roadmap_Final.pdf
18The World Bank. (2013). Addressing Governance at the Center of Higher Education Reforms in Armenia. pp.

23. Washington. DC.


                                                                                                      18
Պետական համալսարանները չունեն ինքնավարություն̀ ներկայա�?նելու նոր կրթական
ծրագրեր, բայ�? կարող են չեղարկել գոյություն ունե�?ող ծրագրերը�? կառավարության
հաստատմամբ: Համալսարանները կարող են առաջարկել միայն այնպիսի ծրագրեր, որոնք
առկա են 2014թ. Հայաստանի կառավարության կողմի�? հավանության արժանա�?ած
մասնագիտությունների և որակավորումների �?անկում:        Եթե աստիճան շնորհող
մասնագիտության կրթական նոր ծրագրերը �?անկում ներառված չեն, ապա համալսարանը
պետք է ստանա կառավարության հավանությունը այդ ծրագրերն առաջարկելու համար:

Պետական    համալսարաններն     ունեն  ինքնավարություն̀    իրեն�?    հետաքրքության
շրջանակներում հետազոտություն ան�?կա�?նելու, սակայն ան�?յալում եղել են դեպքեր, երբ մի
քանի հասարակագիտական հետազոտական նախագծեր չեն արժանա�?ել հավանության
քաղաքական պատճառներով: Օրինակ̀ ասպիրանտին խնդրել են բա�? թողնել
տնտեսագիտական իր ատենախոսությունի�? այն հատվածը, որը քննադատում էր
կառավարության տնտեսական քաղաքականությունը:

Պետական համալսարանները ունեն ինքնավարություն�? իրեն�? ծրագրերում պրակտիկաներ
ներդնելու և հեռակա ուսանողների ընդունելության ընթա�?ակարգի վերաբերյալ որոշումներ
կայա�?նելու համար: Կառավարությունը խիստ քաղաքականություն և ընթա�?ակարգ է
սահմանել գործող ծրագրերի ընդունելության և դրան�?ում ընդգրկվելու համար: Պետական և
մասնավոր համալսարաններում գործող ծրագրի բոլոր դիմորդները հանձնում են միասնական
ընդունելության քննություն, որն ան�?կա�?վում է Գնահատման և թեստավորման կենտրոնի
կողմի�?: Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը (ԿԳՄ�?Ն) որոշում
է�? արդյոք դիմորդն իրավասու է ընդգրկվել տվյալ պետական բարձրագույն ուսումնական
հաստատությունում և կրթական ծրագրում: Համալսարանները ազատ են̀ սահմանելու
հեռակա ծրագրերի ընդունելության պահանջները:19

Այնուամենայնիվ, համալսարանները լիովին ինքնավար չեն ամեն տարի ընդունվող
ուսանողների քանակը որոշելիս: Բոլոր պետական և մասնավոր համալսարանները
հաստատման համար Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությանն են
ուղարկում իրեն�? պետպատվեր և վճարովի համակարգերի ուսանողների տեղերի քանակը
աստիճան շնորհող մասնագիտության կրթական յուրաքանչյուր ծրագրի համար:
Պետությունը ֆինանսավորում է տրամադրում է պետական, մասնավոր և միջպետական
համալսարաններում նախատեսված սահմանափակ տեղերի համար: Ընդունվող
ուսանողների քանակը սահմանվում է կառավարության և համալսարանի միջև կնքված
լի�?ենզավորման համաձայնագրերով: Կառավարությունը ֆինանսավորում է փոքրաթիվ
ուսանողների, բայ�? նույնիսկ վճարովի ուսանողների քանակը որոշվում է Կառավարության
ֆինանսավորմամբ պետպատվերով սովորող ուսանողների թվի և ենթակառու�?վածքներին
ներկայա�?վող այնպիսի պահանջների հաշվառմամբ, ինչպիսիք են ռեսուրսները և
ենթակառու�?վածքային հնարավորությունները: Պետական ֆինանսավորումը չի ներառում
կապիտալ/ենթակառու�?վածքների զարգա�?մանն ուղղված ծախսերը:


19The World Bank. (2013). Addressing Governance at the Center of Higher Education Reforms in Armenia. pp.
30. Washington. DC.



                                                                                                      19
Հարկ է նշել, որ համալսարաններն ազատ են̀ շնորհելու վկայականներ, բայ�? չունեն աստիճան
շնորհելու ինքնավարություն: Համաձայն «Բարձրագույն կրթության և հետբուհական
մասնագիտական կրթության մասին» օրենքի̀ Կառավարությունն է սահմանում ամփոփիչ
ատեստավորման պահանջների չափորոշիչները: Ամփոփիչ ատեստավորման նոր պահանջն
այն է, որ ավարտական հանձնաժողովի անդամների 50 տոկոսը պետք է լինեն տվյալ
համալսարանում չաշխատող մասնագետներ:




Անձնակազմի համալրման ինքնավարություն
«Բարձրագույն կրթության և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» օրենքը
բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին զգալի մակարդակի ինքնավարություն է
շնորհում է անձնակազմի համալրման հար�?ում: Բուհերը լիազորություն ունեն
պրոֆեսորադասախոսական կազմին աշխատանքի ընդունել, պաշտոնը բարձրա�?նել և
աշխատանքի�? ազատել, բայ�? բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների մեծ մասը չեն
կարող գործադրել այս ինքնավարությունը̀ մարդկային ռեսուրսներին վերաբերող ոչ
արդյունավետ      աշխատակարգերի      պատճառով:      Այսպիսի    անարդյունավետ
աշխատակարգերերի�? են հավաքագրման ոչ թափան�?իկ գործընթա�?ները, անձնակազմի
կատարողականի գնահատման համակարգերի բա�?ակայությունը, ինչպես նաև անձնակազմի
և նրան�? բեռնվածության միջև անհամապատասխանությունը: Օրինակ̀ համալսարանների
մեծ մասը ունի փաստա�?ի կարիքը գերազան�?ող թվով վարչական անձնակազմ:

Համաձայն շահակի�?ների հետ հար�?ազրույ�?ների̀ չնայած աշխատավարձերը սահմանելու և
պարգևավճարներ տրամադրելու հար�?երում ունե�?ած ինքնավարությանը, համալսարանների
մեծ մասը գործնականում չեն կիրարկում այն�? ռեսուրսների պակասի պատճառով: Շատ
անգամ համալսարանները աշխատանքի են ընդունում դասախոսական կազմին
պայմանագրային հիմունքով�? սուղ բյուջեում տեղավորվելու համար:

Կառավարման ինքնավարություն
Կառավարման ինքնավարությունը սահմանափակվել է պետական համալսարաններում,
քանի որ պետական իշխանությունների կողմի�? լուրջ քաղաքական ազդե�?ություն էր
նկատվում: Բարձրաստիճան պետական պաշտոնյաներն ընդգրվում էին համալսարանի
կառավարական մարմիններում, ինչը թուլա�?նում էր պետական համալսարանների
ինքնավարությունը: Օրինակ̀ պետական համալսարանների խորհուրդները նախագահում էին
երկրի բարձրագույն քաղաքական առաջնորդները, իսկնախարարները, մարզպետները և
քաղաքապետները ընդգրկված էին խորհուրդների կազմում: Համաձայն պետական
համալսարանների խորհուրդների ստեղծման մասին կանոնակարգի̀ խորհրդի անդամների
25%-ը ն նշանակվող պետական պաշտոնյաներ են, 25%-ը�? կրթության, գիտության, մշակույթի
և բիզնեսի ոլորտներ�? հայտնի գործիչներ, 25%-ը�? ուսանողության ներկայա�?ու�?իչներ և 25%-ը�?
համալսարանի աշխատակազմի ներկայա�?ու�?իչներ: Հոգաբարձուների խորհրդի կազմը
հաստատում է վարչապետը: Իրավիճակը փոխվել է հեղափոխությունի�? հետո: Նախագահը,
վարչապետը, Ազգային ժողովի նախագահը և նախարարները այլևս ներկայա�?ված չեն
խորհուրդներում, բայ�? խորհուրդների կազմում դեռ ներկայա�?ված են մարզպետներ, ԱԺ
պատգամավորներ և փոխնախարարներ: Հոգաբարձուների մի քանի խորհուրդներ, որոն�? նոր


                                                                                 20
կազմը հաստատվել է, արդեն ան�?կա�?րել են ժողովներ, և քվեարկության գործընթա�?ները
հիմա ժողովրդավարական են: Կան որոշ դեպքեր, երբ խորհրդի անդամների կողմի�?
քվեարկությունը վերաբերել է մր�?ույթի մասնակ�?ող մի քանի թեկնածուների:20
Պետական համալսարանները չունեն ինքնավարություն̀ փոխելու ղեկավար կազմի
նշանակման ընթա�?ակարգը: Պետական բարձրագույն ուսումնական հաստատության
ռեկտորը ընտրվում է բա�? մր�?ույթով, ինչպես նախատեսվում է «Բարձրագույն կրթության և
հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» օրենքով և բարձրագույն ուսումնական
հաստատության կանոնադրությամբ: Ընտրությունները տեղի են ունենում բարձրագույն
ուսումնական հաստատության Հոգաբարձուների խորհրդում�? գաղտնի քվեարկությամբ, իսկ
պաշտոնը տեղակալվում է 5 տարի ժամկետով: Միևնույն անձնավորությունը չի կարող
ընտրվել նույն բարձրագույն ուսումնական հաստատության ռեկտորի պաշտոնում երկու
ժամկետի�? ավելի: Ռեկտորի ընտրության վերջնարդյունքը հաստատվում է Հայաստանի
կառավարության նիստի ժամանակ�? վարչապետի, փոխվարչապետների և նախարարների
մասնակ�?ությամբ: Պաշտոնակալման հաստատումը ստանալու համար թեկնածուն պետք է
հավաքած լինի Հոգաբարձուների խորհրդի ձայների երկու երրորդը: Եթե ռեկտորը չի
հաստատվում կառավարության կողմի�?, նոր ընտրություններ են տեղի ունենում, և
ընթա�?ակարգը կրկնվում է:

Գոյություն ունեն մի շարք իրավական անհամապատասխանություններ ղեկավար մարմնի
նշանակմանը վերաբերող փաստաթղթերում: Գործընթա�?ը կարգավորվում է չորս տարբեր
փաստաթղթերով, իսկ դրանք համաձայնե�?ված չեն: Այդ փաստաթղթերն են «Բարձրագույն
կրթության և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» օրենքը, «Հիմնադրամների
մասին» օրենքը, «Խորհրդի ձևավորման կարգը» և «Հոգաբարձուների խորհրդի
կանոնադրությունը»: �?արբեր օրենքների և ընթա�?ակարգերի միջև գոյություն ունե�?ող
անհամապատասխանությունները        շփոթություն են    առաջ     բերել    և    կա
համապատասխանե�?ման անհրաժեշտություն:

Ներքին և արտաքին շահակի�?ների ներգրավվածությունը որպես համալսարանների
կառավարման կառու�?վածքների մաս սահմանվում է «Բարձրագույն կրթության և
հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» ՀՀ օրենքում և պետական
համալսարանների խորհուրդներ ստեղծելու մասին կառավարության կողմի�? հաստատված
կարգում:

Ֆինանսական ինքնավարություն
Պետական համալսարաններն ունեն զգալի ֆինանսական ինքնավարություն թղթի վրա, բայ�?
իրականում կան որոշ սահմանափակումներ իրարամերժ կանոնակարգերի պատճառով: Մի
կողմի�? «Բարձրագույն կրթության մասին» ՀՀ օրենքը համալսարաններին տալիս է
ինքնավարություն̀ ուսման վարձեր սահմանելու համար, բայ�? մյուս կողմի�? Կրթության,
գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը սահմանում է ուսման վարձերի
առավելագույն շեմ: Այս կանոնակարգն ընդունվել է Հայաստան Հանրապետության
կառավարության կողմի�? 2015թ.: Գոյություն ունի ուսման վարձերի առավելագույն շեմը


20Նման բան տեղի է ունե�?ել Շիրակի պետական համալսարանում,       Երևանի   պետական
համալսարանում և Երևանի պետական բժշկական համալսարանում։


                                                                             21
սահմանող բանաձև: Կան սահմանափակումներ համալսարանների կողմի�? գումար ներդնելու
և սեփականություն ունենալու և վաճառելու իրավունքի վրա: Հիմնադրամ համարվող
համալսարանները ունեն նման ինքնավարություն, բայ�? համալսարանները, որոնք պետական
ոչ առևտրային կազմակերպություններ են, ունեն սահմանափակումներ̀ համաձայն ՊՈԱԿ-
ների մասին օրենքի: Բա�?ի այդ, եթե ակտիվները, օրինակ�? շենք-շինությունները, պատկանում
են պետությանը, ապա այդ ակտիվների�? ստա�?ված եկամուտը փոխան�?վում է պետությանը:
ՊՈԱԿ-ների մասին օրենքը նաև սահմանափակում է պետական համալսարանների կողմի�?
սեփական ակտիվների օգտագործումը           գրավի տեսքով և հանձնարարում             է
համալսարաններին ստանալ ԿԳՄ�?Ն-ի թույլտվությունը օրենքով սահմանված կարգի�? ավելի
արժե�?ող սեփականություն ձեռք բերելիս:21




Մասնավոր համալսարաններ
Կայա�?ած 

Մասնավոր համալսարանները ակադեմիական և անձնակազմին վերաբերող հար�?երում
իրա�?նում են ինքնավարության նույն մակարդակը, ինչ իրեն�? պետական հատվածի
գործընկերները, բայ�? նրանք ավելի ինքնավար են, քան պետական համալսարանները, երբ
խոսքը գնում է կառավարման և ֆինանսական հար�?երի մասին: Այս նմանությունները և
տարբերությունները բա�?ատրված են ստորև.

Ակադեմիական ինքնավարություն
Պետական և մասնավոր համալսարանները նման են իրա�?վող ակադեմիական
ինքնավարության մակարդակով: Երկուսն էլ պարտավոր են հետևել կրթական
չափորոշիչներին, ուսումնական ծրագրին և դասավանդման աշխատակարգերին, ինչը
սահմանված է Կառավարության N 24 որոշմամբ և «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքով, բայ�?
նրանք ազատ կարող են ներդնել պրակտիկաներ և գործնական ուսու�?ումներ իրեն�?
ծրագրերում, սահմանել ակադեմիական ստորաբաժանումները, չեղարկել աստիճան շնորհող
կրթական ծրագրերը և իրականա�?նել հետազոտություններ իրեն�? հետաքրքության
շրջանակում: Այնուամենայնիվ, իրականում ծավալուն հետազոտություն տեղի չի ունենում
ռեսուրսների պակասի պատճառով: Ինչպես և պետական համալսարանների դեպքում,
մասնավոր համալսարանները չեն կարող ազատ ներկայա�?նել նոր աստիճանաշնորհման
կրթական ծրագրեր, մշակել ընդունելության ծրագրեր առկա համակարգում սովորող
ուսանողների համար և շնորհել աստիճաններ:

Անձնակազմի համալրման ինքնավարություն
Մասնավոր համալսարանները նման են պետական համալսարաններին անձնակազմի
համալրման ինքնավարության հար�?ում, բա�?առությամբ մի քանի փոքր տարբերությունների:
Մասնավոր համալսարանների թափուր աշխատատեղերի մեծ մասը հանրայնորեն չի
հրապարակվում: Աշխատանքի ընդունման ընթա�?ակարգի համար չկան պարտադիր

21
 The World Bank. (2013). Addressing Governance at the Center of Higher Education Reforms in Armenia. pp.
33. Washington. DC.



                                                                                                     22
պահանջներ: Ինչպես պետական համալսարաններում, նրանք կարող են դասախոսական և ոչ-
դասախոսական կազմին ընդունել աշխատանքի, բարձրա�?նել պաշտոնը և ազատել
աշխատանքի�?: Չնայած մասնավոր համալասարաններին տրված է ինքնավարություն
աշխատանք ընդունման ժամանակ, այս ինքնավարությունը վտանգվում է աշխատանքի
ընդուման̀ արժանիքի վրա չհիմնված աշխատակարգերի կիրառման պատճառով: Օրինակ̀
եղել են դեպքեր, երբ կառավարությունը և այլ ազդե�?իկ անձնավորություններ միջամտել են
աշխատանքի ընդունման գործընթա�?ին խնդրելով համալսարաններին աշխատանքի ընդունել
իրեն�? նախընտրած թեկնածուներին: Պետական համալսարանների նման, մասնավոր
համալսարանները նույնպես ունեն ինքնավարություն̀ սահմանելու աշխատավարձեր և
տրամադրելու պարգևավճարներ իրեն�? աշխատակազմին, բայ�? գործնականում չեն
կարողանում անել դա̀ ռեսուրսների պակասի պատճառով: Պետական և մասնավոր
համալսարանների միջև հիմնական տարբերությունն այն է, որ մասնավոր համալսարանները
ունեն ինքնավարություն պրոֆեսորադասախոսական կազմին տրամադրելու հաստիքային
պաշտոններ, բայ�? երբեմն ընտանեվարությունը խաթարում է աշխատանքի ընդունման̀
արժանիքների վրա հիմնված աշխատակարգերը:


Կառավարման ինքնավարություն
Մասնավոր համալսարանների և պետական համալսարանների միջև ամենամեծ
տարբերությունը  կառավարման     ինքնավարության      ոլորտում   է:      Մասնավոր
համալսարաններն ունեն ինքնավարություն̀ ընտրելու ղեկավար մարմին, բայ�? հիմնականում
համալսարանի սեփականատերն է զբաղե�?նում բարձրագույն ղեկավար պաշտոնը, և
այդպիսով ղեկավարման ժամկետի ավարտը դառնում է խնդիր: Համալսարանների
ռեկտորներին հիմնականում նշանակում են Հիմնադիրների խորհուրդները առան�?
ժամկետային սահմանափակման, ռեկտորները զգալի ազդե�?ություն են ունենում իրեն�?
ղեկավարած համալսարանների�? կառավարմանև վերաբերող որոշումների կայա�?ման
հար�?ում: Հաստատության ղեկավարը կամ ռեկտորները սովորաբար ղեկավարում են
համալսարանը իրեն�? կողմի�? ընտրված անձնակազմի նեղ շրջանակի հետ միասին:

Ի տարբերություն պետական համալսարանների̀ մասնավոր համալսարանները ունեն
ինքնավարություն` որոշելու իրեն�? ղեկավար մարմնի ընտրության ընթա�?ակարգը և
ներգրավում են ներքին և արտաքին շահակի�?ներին կառավարման մարմիններում, բայ�?
գործնականում սովորաբար ոչ մի մր�?ութային գործընթա�? տեղի չի ունենում համալսարանի
կառավարման մարմնի ընտրության համար, իսկ դասախոսների և ուսանողների
ներկայա�?վածությունը համալսարանի կառավարման մարմիններում սահմանափակ է: 22
Մասնավոր համալսարանների ռեկտորների ընտրության ընթա�?ակարգը տարբերվում է
համալսարանի�? համալսարան: Որոշ դեպքերում ռեկտորներն ընտրվում են կառավարական
մարմինների կողմի�?, իսկ այլ դեպքերում համալսարանների հիմնադիրներն են ստանձնում
ռեկտորի պաշտոնը:      Համալսարանները չեն ապահովում ռեկտորների ընտրության
գործընթա�?ի հրապարակայնությունը:

22
 The World Bank. (2013). Addressing Governance at the Center of Higher Education Reforms in Armenia. pp.
29. Washington. DC.




                                                                                                     23
Ֆինանսական ինքնավարություն
Հիմնականում մասնավոր բուհերը չեն ստանում ֆինանսավորում ոչ-հետազոտական
աշխատանքների համար�? բա�?առությամբ երկու համալսարանների (Գլաձորի համալսարան և
Հյուսիսային համալսարան), որոնք ֆինանսավորվում են պետական բյուջեի�?, յուրաքանչյուրը�?
երկու ուսանողի համար: Պետպատվեր համակարգում ուսանողների թիվը կարող է փոխվել
ամեն տարի: Այդ թվաքանակի որոշման համար հստակ չափանիշներ չկան: Ամեն տարի
Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը սահմանում է պետության
կողմի�? ֆինանսավորում ստա�?ող ուսանողների թիվը: Բա�?ի այդ, մասնավոր բուհերը
իրավասու են մասնակ�?ել և ֆինանսավորում ստանալ Նորարարությունների մր�?ակ�?ային
հիմնադրամի կողմի�?: Մասնավոր բուհերը, ի տարբերություն պետական բուհերի, ունեն
ֆինանսական ավելի մեծ ինքնավարություն: Ի տարբերություն պետական բարձրագույն
ուսումնական հաստատությունների�? նրանք կարող են գումար փոխառել, ունենալ հող և
շենքեր, վաճառել դրանք և մատու�?ել պայմանագրային ծառայություններ�? եկամուտ
հետապնդելով: Մասնավոր բուհերը նրանով են պետական բուհերին, որ կարող են կուտակել
պահուստները և ունեն ֆինանսական ինքնավարություն գումարը ֆինանսական կամ
ֆիզիկական ակտիվներում ներդնելու հար�?ում:

Միջպետական համալսարաններ
Առաջան�?իկ մակարդակ 

Միջպետական հաստատությունները, ինչպիսիք են Հայաստանի ամերիկյան համալսարանը,
Հայաստանում    ֆրանսիական     համալսարանը,       և  Հայ-ռուսական    (սլավոնական)
համալսարանը,    ունեն   նույն  մակարդակի       ինքնավարություն,  ինչ    մասնավոր
հաստատությունները�? բա�?առությամբ ակադեմիական որոշումների կայա�?ման գործընթա�?ի,
որում վերջիններս մի փոքր ավելի ազատ են, քան իրեն�? մասնավոր կամ պետական
գործընկեր-հաստատությունները: �?տորև ներկայա�?վում են միջպետական և պետական ու
մասնավոր հաստատություններին տրամադրվող ինքնավարության տարբեր տեսակների
միջև առկա նմանությունները և տարբերությունները.

Ակադեմիական ինքնավարություն
Միջպետական     հաստատություններն      օժտված    են  ավելի   մեծ     ակադեմիական
ինքնավարությամբ, քան պետական և մասնավոր բարձրագույն ուսումնական
հաստատությունները: Ի տարբերություն պետական և մասնավոր համալսարանների�?
վերջիններս կարող են մշակել իրեն�? սեփական ուսումնական ծրագիրը, բայ�? նաև պարտավոր
են դասավանդել «Հայո�? լեզու» և «Հայո�? պատմություն» առարկաները առնվազն երկու
կիսամյակ:

Երկրում գործող այլ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների նման միջպետական
բուհերը չունեն ինքնավարություն աստիճան շնորհող նոր ծրագրերի ներդրման հար�?ում,
սակայն կարող են սեփական կամքով չեղարկել ծրագրերը: Նոր ծրագրեր կարող են ներդրվել
միայն այն դեպքում, եթե դրանք ներառված են կառավարության կողմի�? հաստատված
մասնագիտությունների և որակավորումների �?անկում: Բարձրագույն ուսումնական


                                                                                24
հաստատություններին անհրաժեշտ է Կառավարության հաստատումը, եթե առաջարկվող
ծրագիրը ներառված չէ �?անկում: Միջպետական բուհերն ունեն ինքնավարություն իրեն�?
ուսանողների համար գործնական վերապատրաստումներ և պրակտիկա կազմակերպելու,
ակադեմիական ստորաբաժանումները սահմանելու, ընդունելության ընթա�?ակարգերը
մշակելու և իրեն�? հետաքրքրող թեմաների շուրջ հետազոտություններ իրականա�?նելու
գործում:

Անձնակազմի համալրման ինքնավարություն
Միջպետական     բուհերը  կարող     են   աշխատանքի  ընդունել  և   խրախուսել
պրոֆեսորադասախոսական կազմին, ունեն ինքնավարություն պրոֆեսորադասախոսական
կազմին աշխատանքի�? ազատելու և նրան�? աշխատավարձը սահմանելու հար�?ում: Նրանք
կարող են աշխատանքի ընդունել, խրախուսել և աշխատանքի�? ազատել ոչ
պրոֆեսորադասախոսական      կազմին:    Նրանք  կարող  են  նաև   ստեղծել նոր
պրոֆեսորադասախոսական և ոչ ակադեմիական պաշտոններ, սահմանել աշխատավարձեր
և առաջարկել պարգևավճարներ, սակայն ռեսուրսների պակասը կարող է խոչընդոտ
հանդիսանալ այս տիպի ինքնավարության իրա�?ման համար:

Կառավարման ինքնավարություն
Ինչպես մասնավոր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները, այնպես էլ
միջպետական բուհերն ունեն կառավարման էական ինքնավարություն: Նրանք կարող են
նշանակել ղեկավար կազմին և դադարե�?նել դրա գործունեությունը, ինչպես նաև մշակել
ղեկավարության նշանակման և գործունեության դադարե�?ման սեփական ընթա�?ակարգերը:
Ինչպես պետական համալսարանները, այնպես էլ միջպետական բուհերն ունեն կառավարման
մարմիններ, իսկ ռեկտորներն ընտրվում են: �?ակայն ի տարբերություն պետական բուհերի�?
վերջիններս ազատ են�? որոշելու իրեն�? կառավարման մարմինների կազմը: Օրինակ�?
Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում և Հայաստանում ֆրանսիական համալսարանում
ուսանողները ներկայա�?ված չեն կառավարման խորհրդում: Խորհուրդը կազմված է տարբեր
հայտնի ակադեմիկոսների�?, գործարարների�? և հասարակական գործիչների�?: Միջպետական
հաստատությունները նաև ազատ են�? փոխելու իրեն�? առաքելությունը և կառավարման
մարմիններում ներգրավելու ներքին ու արտաքին շահակի�?ներին:
Հայաստանի ամերիկյան համալսարանը (ՀԱՀ) կարող է ունենալ յոթի�? ոչ պակաս կամ
քսանհինգի�? ոչ ավել հոգաբարձուներ: Համալսարանի նախագահը պետք է լինի ՀԱՀ-ի
կորպորա�?իայի հոգաբարձու ի պաշտոնե և օժտված լինի հոգաբարձուի բոլոր
լիազորություններով: Խորհուրդը նշանակվում է 4 տարի ժամկետով այնպես, որ ամեն տարի
առնվազն 1 թափուր տեղ է լինում հոգաբարձուների խորհրդում, սակայն որևէ տարում
խորհրդի լիազորված տեղերի 1/3+1-ի�? ավել տեղ չի մնում թափուր: Համալսարանի
նախագահն ընտրվում է հոգաբարձուների կողմի�?․ժամկետային սահմանափակումներ չկան:

Ֆինանսական ինքնավարություն
Ինչպես մասնավոր, այնպես էլ միջպետական բուհերին տրված է լայն ֆինանսական
ինքնավարություն: Նրանք կարող են սահմանել իրեն�? ուսման վարձավճարների չափը,
կուտակել պահուստները, փոխառել գումար, ներդրումներ կատարել ակտիվներում, ունենալ
սեփական գույք և առաջարկել պայմանագրային ծառայություններ: Միջպետական
հաստատությունները ստանում են փոքր ծավալի ֆինանսավորում պետական բյուջի�?


                                                                             25
պետպատվերով սովորող ուսանողների համար: Այս գումարը ներառում է ուսման վարձի
զեղչերը, որոնք յուրաքանչյուր համալսարանում մի քանի ուսանողնի համար են
նախատեսված (2-12 ուսանող): Այս բուհերն իրավասու են նաև դիմելու ՆՄՀ-ի
ֆինանսավորման համար, եթե վերջիններիս միջազգային հավատարմագրումը ճանաչված է և
գրան�?ված տեղական որակի ապահովման գործակալության�? ՈԱԱԿ-ի կողմի�?: Մասնավոր
համալսարանները նույնպես կարող են դիմել ՆՄՀ-ի ֆինանսավորում ստանալու համար:
Վերջին տարիներին ՆՄՀ-ի կողմի�? դրամաշնորհային ֆինանսավորում ստա�?ող տասնհինգ
բուհերի�? երկուսը եղել են մասնավոր բուհեր: Միջպետական մեկ համալսարան` Ռուս-
հայկական (սլավոնական) համալսարանը, որի միջազգային հավատարմագրումը ճանաչված
է տեղական մակարդակով, ստա�?ավ ՆՄՀ-ի կողմի�? ֆինանսավորում:




2.3 Քաղաքականության լծակ. Լավ ինստիտու�?իոնալ կառավարման խթանում
    Զարգա�?ող 

Լավ ինստիտու�?իոնալ կառավարման խթանումը դիտարկվում է երեք հար�?ադրումներով. (1)
Արդյո՞ք կարգավորման շրջանակը խրախուսում է թափան�?իկ կառավարման
աշխատակարգի զարգա�?ումը ինստիտու�?իոնալ մակարդակում: (2) Արդյո՞ք կարգավորման
շրջանակն աջակ�?ում է մարդկային ռեսուրսների�? թափան�?իկ և արժանիքների վրա հիմնված
ծառայություններին: (3) Արդյո՞ք կարգավորման շրջանակը խրախուսում է հորիզոնական
կառավարման աշխատակարգը ինստիտու�?իոնալ մակարդակում:

Թափան�?իկ ինստիտու�?իոնալ աշխատակարգի խթանում կառավարման մակարդակում
Կարգավորման շրջանակը ներառում է մի շարք դրույթներ բարձրագույն ուսումնական
հաստատությունների թափան�?իկ կառավարման աշխատակարգի բարելավման համար:
Պետական բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն արտոնագրված են
ան�?կա�?նելու արտաքին աուդիտ�? համաձայն «Հիմնադրամների մասին» օրենքի և բուհերի
կանոնադրությունների: Հոգաբարձուների խորհուրդը պատասխանատու է աուդիտորական
կազմակերպությունների ընտրության համար:

Ներքին աուդիտների ան�?ակ�?ումը պարտադիր չէ: Համաձայն «Հիմնադրամների մասին»
օրենքի պահանջի�? աուդիտի հաշվետվությունը պետք է հրապարակվի, որին և հետևում են
բուհերը: Պետական համալսարանները պետք է հրապարակեն իրեն�? բյուջեն և բոլոր
ակտիվները, բայ�? ոչ բոլորն են բավարարում այս պահանջը: Կայքերում ֆինանսական
տվյալների ներկայա�?ման մշտադիտարկում չի իրականա�?վում: Պետական բուհերը
հրապարակում են իրեն�? ֆինանսական հաշվետվությունները և խորհրդի նիստերի
արձանագրությունները: Այս պայմանները չեն վերաբերում մասնավոր բուհերին և
միջպետական բուհերին: Վերջիններս ընդհանուր առմամբ չեն հրապարակում իրեն�?
ֆինանսական փաստաթղթերը: Որոշ մասնավոր և արտասահմանյան հաստատություններ
հրապարակում են որոշ ֆինանսական տվյալներ, բայ�? այդ տվյալները սահմանափակ են:

Մարդկային ռեսուրսների�? արժանիքների վրա հիմնված աշխատակարգի խրախուսում
Կարգավորման շրջանակը ներառում է որոշ դրույթներ ինստիտու�?իոնալ մակարդակում


                                                                           26
մարդկային ռեսուրսների�? թափան�?իկ աշխատակարգի խթանման համար: Այս դրույթները
ներառում     են   աշխատանքի       ընդունման    արտոնագրված     հրապարակային
հայտարարությունները, սակայն այսպիսի հայտարարությունները հաճախ լայնորեն չեն
տարածվում: Պետական հաստատությունները նաև պարտավոր են հրապարակել
աշխատանքի ընդունման և խրախուսման իրեն�? չափանիշները: Աշխատանքի
հայտարարությունները հրապարակվում են կայքերում կամ թերթում: Թեև թափուր
հաստիքների մասին տեղեկությունը հրապարակվում է, այդ հաստիքների տեղակալման
համար մր�?ութային ընթա�?ակարգ չի գործում: Հիմնականում պաշտոնը զբաղե�?նող անձին
հրավիրում են հար�?ազրույ�?ի և, վերջինս ընդունվում է աշխատանքի: Շատ դեկաններ և
ամբիոնի վարիչներներ վերընտրվում են մի քանի անգամ: Նրան�?ի�? ոմանք զբաղե�?նում են
իրեն�? պաշտոնները ավելի քան 20 տարի: Այդ պաշտոնների համար տարիքային
սահմանափակում չկա: Մասնավոր և միջպետական բուհերը պարտավոր չեն հետևել այս
կարգերին: Նրանք ազատ են�? հաստատելու աշխատանքի ընդունման իրեն�? գործընթա�?ը: Այս
բուհերի հետ կապված հիմնական մտահոգությունը այդ գործընթա�?ների թափան�?իկությունն
ու արդարությունն է: Անհրաժեշտ է մշակել պաշտոնի անձնագրեր համալսարանի
պրոֆեսորադասախոսական կազմի անդամների համար:
Կարգավորման շրջանակը ներառում է նաև որոշ դրույթներ մարդկային ռեսուրսների�?
արժանիքների վրա հիմնված աշխատակարգի խրախուսման համար: Այս աշխատակարգը
ենթադրում է, որ պրոֆեսորադասախոսական կազմն աշխատանքի է ընդունվում
արժանիքների վրա հիմնված չափանիշներով, և վերջիններիս դասավանդումն ու
հետազոտական աշխատանքը հետազոտական հաստատության դեպքում պարբերաբար
գնահատվում են, սակայն այդ քաղաքականությունը լայնորեն չի կիրառվում: Մարդկային
ռեսուրսների աշխատակարգը սահմանված է բուհերի կանոնադրություններով և ՈԱԱԿ-ի
հավատարմագրման սկզբունքներով ու չափանիշներով: Որոշ բարձրագույն ուսումնական
հաստատություններ խրախուսում են նաև իրեն�? պրոֆեսորադասախոսական կազմին
դասավանդման գործունեության համար: Թեև այս քաղաքականությունը հաստատված է,
պետական, մասնավոր կամ միջպետական հաստատությունները պարտավոր չեն հետևել
դրան:

Համաձայն «Հայաստանի Հանրապետությունում մասնագիտական կրթական ծրագրեր
իրականա�?նող ուսումնական հաստատությունների եվ դրան�? մասնագիտությունների
պետական հավատարմագրման մասին» կարգի�? ինստիտու�?իոնալ հավատարմագրման 5-րդ
չափանիշը վերաբերում է պրոֆեսորադասախոսական կազմին և այլ աշխատողներին, և
համաձայն այս չափանիշի�? «ՄՈՒՀ-ի (մասնագիտական ուսումնական հաստատության)
առաքելությանը հասնելու և ՄԿԾ-ների նպատակներն իրականա�?նելու համար
հաստատությունն ապահովված է անհրաժեշտ մասնագիտական որակներ ունե�?ող
պրոֆեսորադասախոսական և ուսումնաօժանդակ կազմով»: Այս չափանիշը ենթադրում է 7
չափորոշիչներ, որոնք են.
   • ՄՈՒՀ-ում գործում են կրթական ծրագրերն իրականա�?նելու համար անհրաժեշտ
     որակավորումներ ունե�?ող պրոֆեսորադասախոսական և ուսումնաօժանդակ կազմի
     ընտրության քաղաքականություն և ընթա�?ակարգեր,
   • ՄՈՒՀ-ի      յուրաքանչյուր կրթական   ծրագրի  համար    սահմանված     են
     պրոֆեսորադասախոսական կազմի մասնագիտական որակներին ներկայա�?վող
     հստակ պահանջներ,


                                                                           27
     •   ՄՈՒՀ-ը սահմանել է հստակ քաղաքականություն և ընթա�?ակարգեր դասախոսական
         կազմի պարբերական գնահատման համար
     •   Պարբերաբար իրականա�?վող ներքին և արտաքին գնահատումների արդյունքում,
         բա�?ահայտված կարիքներին      համապատասխան, ՄՈՒՀ-ն իրականա�?նում է
         դասավանդողների կատարելագործմանն ուղղված միջո�?առումներ
     •   ՄՈՒՀ-ը երաշխավորում է մասնագիտությունների կրթական ծրագրերի`
         համապատասխան       պրոֆեսորադասախոսական     կազմով  ապահովվածության
         կայունությունը,
     •   ՄՈՒՀ-ում գործում են պրոֆեսորադասախոսական կազմի մասնագիտական
         առաջընթա�?ի ապահովման քաղաքականություն ու ընթա�?ակարգեր,
     •   ՄՈՒՀ-ն ունի անհրաժեշտ վարչական և ուսումնաօժանդակ աշխատակազմ`
         ռազմավարական նպատակների իրականա�?ման համար:

Քաղաքա�?իական հասարակության փորձագետների շրջանում կան մտահոգություններ առ
այն, որ Հայաստանի բարձրագույն կրթական համակարգում առկա չեն մարդկային
ռեսուրսների թափան�?իկ աշխատակարգ և չարաշահումներ են տեղ գտնում դասախոսական
կարիերայի մեկնարկին, ինչպես նաև անձնակազմի խրախուսման ու աշխատանքի�?
ազատման դեպքերում: Համաձայն շահակի�?ների հետ ունե�?ած հար�?ազրույ�?ների�?
անձնակազմի աշխատանքի ընդունման, հեռա�?ման և խրախուսման ընթա�?ակարգերը խո�?ելի
են, իսկ կադրային որոշումների վրա ազդում են ֆավորիտիզմի տարբեր ձևերը: Համաձայն
2016 թ. Հայաստանի բարձրագույն կրթության ոլորտում բարեվարքության գնահատման�?
նշանակումները սովորաբար հիմնված են անձնական և քաղաքական կապերի վրա,
կարճաժամկետ պայմանագրերի երկարաձգումը ավելի շատ հավատարմությանը, քան
պրոֆեսիանալիզմի հիմքով է, իսկ աշխատանքային պայմանագրի խզումը կարող է
կամայական հիմքեր ունենալ: Քաղաքական ազդե�?ությունը առկա է այս բոլոր
գործընթա�?ներում, հատկապես�? բարձրաստիճան ղեկավար կազմի�? ռեկտորների,
պրոռեկտորների և ֆակուլտետների դեկանների նշանակումներում:23

Թափան�?իկ հորիզոնական կառավարման աշխատակարգի խրախուսում
Կարգավորման շրջանակը ներառում է մի շարք դրույթներ, որոնք խրախուսում են բուհերին
որդեգրել հորիզոնական կառավարման աշխատակարգ: «Բարձրագույն կրթության և
հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» օրենքը, «Պետական համալսարանների
խորհուրդների ձևավորման մասին» կարգը և համալսարանների կանոնադրությունները
կարգավորում են հորիզոնական կառավարման աշխատակարգերը, այդ թվում�? բարձրագույն
կրթության շահակի�?ների պահանջվող ընդգրկումը կառավարման մարմիններում,
ուսանողական       խորհուրդների      ներգրավումը    քաղաքականության    մշակման
գործընթա�?ներում, արտոնագրված ժամկետները համալսարանների ղեկավարների համար և
արտոնագրված գործընթա�?ները բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների
ղեկավարների ժողովրդավարական ընտրության համար: Պետական բուհերն ունեն
սահմանափակումներ հոգաբարձուների խորհրդի ձևավորման համար, սակայն մնա�?յալ
դեպքերում բոլոր բուհերն ազատ են�? որդեգրել հորիզոնական կառավարման աշխատակարգը:


23OSF-Armenia, 2016. Strengthening Integrity and Fighting Corruption in Education: Armenia, Yerevan: Open
Society Foundations - Armenia.


                                                                                                      28
Գործում են հաշվետվողականության մի շարք միջո�?ներ այն համալսարանների համար, որոնք
չեն հետևում այս աշխատակարգին: Հաշվետվողականության այս միջո�?ները ենթադրում են,
որ    բարձրագույն    ուսումնական   հաստատությունները      գնահատվում   են   այս
քաղաքականության իրագործման համար, իսկ ղեկավարները հաշվետու են իրեն�?
կառավարման       աշխատակարգում      թափան�?իկության       բա�?ակայության  համար:
Ինստիտու�?իոնալ հավատարմագրման 2-րդ չափանիշի համաձայն�? հաստատությունը պետք
է ընդունի կառավարման հետևյալ աշխատակարգերը.
    • Հաստատության կառավարման համակարգն ապահովում է որոշումներ կայա�?նելու
       կանոնակարգված գործընթա�?` հաստատության առաքելությանը և նպատակներին
       համահունչ,
    • ՄՈՒՀ_ի կառավարման համակարգը հնարավորություն է տալիս դասախոսներին և
       ուսանողներին մասնակ�?նելու իրեն�? առնչվող որոշումների կայա�?մանը:




                                                                             29
Քաղաքականության ուղղություն 3: Ֆինանսավորում
Ընդհանուր գնահատականը�? Զարգա�?ող 
Համառոտ նկարագրություն. Պետական համալսարանների համար գործում է կայուն
ֆինանսավորման մեխանիզմ: Այն թափան�?իկ է, բայ�? համարվում է հնա�?ած:
Կատարողականի վրա հիմնված ֆինանսավորում ներկայումս չի իրականա�?վում, սակայն
Կառավարությունը քննարկում է ֆինանսավորման այս ձևի ներդրման հար�?ը:
Համալսարանները կարող են ստանալ որոշակի մր�?ակ�?ային ֆինանսավորում
հետազոտությունների և նորարարությունների համար:

Ֆինանսավորման մեխանիզմը դիտարկվում է երեք հար�?ադրումներով`1) Արդյո՞ք երկրում կա
բյուջեի բաշխման կայուն և թափան�?իկ գործընթա�?: (2) Արդյո՞ք գոյություն ունի
հրապարակայնորեն հասանելի ֆինանսավորման բանաձև, որը ներառում է կատարողականի
վրա հիմնված ֆինանսավորում, և արդյո՞ք պետական և մասնավոր բարձրագույն
ուսումնական   հաստատությունները   կարող    են  բանակ�?ել   շահակի�?ների      հետ
կատարողականի թիրախների շուրջ: (3) Արդյո՞ք գոյություն ունի առնվազն մեկ
ֆինանսավորման մր�?ակ�?ային գիծ, որը հասանելի է բարձրագույն ուսումնական
հաստատություններին նորարարությունների կամ այլ ազգային առաջնահերթությունների
խրախուսման համար:

Բյուջետային հատկա�?ումների կայուն և թափան�?իկ գործընթա�?
Պետական բուհերը սահմանափակ ֆինանսավորում են ստանում Կառավարությունի�?:
Ֆինանսների նախարարությունը պատասխանատու է ֆինանսավորումը հաստատելու և այն
Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությանը ուղղելու համար, որն էլ
փոխան�?ում է ֆինանսավորումը համալսարաններին: Ֆինանսավորումը տրամադրվում է
տարեկան միանվագ դրամաշնորհի տեսքով: 24 Ֆինանսավորման գործընթա�?ը կայուն է, և
համալսարանները կարող են բավարար վստահությամբ կանխատեսել ֆինանսավորման
չափը: �?ակայն պետական ֆինանսավորման ծավալը շատ փոքր է, և անգամ պետական
բուհերը իրեն�? ֆինանսավորման միայն 15-20%-ն են ստանում պետական բյուջի�? (ինչը
տարեկան կազմում է մոտ 25 մլն դոլար): �?տանալով սահմանափակ պետական
ֆինանսավորում�? բուհերը իրեն�? եկամուտի մեծ մասը ստանում են ուսման վարձերի�?, ինչը
հանգե�?նում է մատչելիության մասին մտահոգությունների: Հետևաբար, հայաստանյան
բուհերի միջին բյուջեն բավականին փոքր է: Օրինակ�? Երևանի պետական համալսարանի�?
երկրի մայր բուհի բյուջեն վերջին տարում կազմել է 8.7 մլրդ դրամ ($ 18 մլն ԱՄՆ դոլար):

Հրապարակայնորեն հասանելի ֆինանսավորման հաշվարկի բանաձև
Կառավարությունը   կիրառում  է  ֆինանսավորման    չափի   հաշվարկի   բանաձև�?
համալսարաններին ֆինանսական միջո�?ների հատկա�?ման համար, սակայն մանրամասները
հստակ չեն: Ֆինանսավորման չափի հաշվարկի բանաձևը հանրությանը հասանելի չէ:
Համաձայն շահակի�?ների հետ ունե�?ած հար�?ազրույ�?ների�? բանաձևը հաշվի է առնում
ուսանողների, դասախոսների թիվը և համալսարանի տարածքը: Կատարողականի վրա


24  European Commission. 2017. Overview of the Higher Education                    System:   Armenia.
https://eacea.ec.europa.eu/sites/eacea-site/files/countryfiches_armenia_2017.pdf



                                                                                                  30
հիմնված ֆինանսավորումը և գործունեության հիմնական �?ու�?իչները ֆինանսավորման
բաշխման մեխանիզմի մաս չեն կազմում, սակայն ներկայումս դիտարկվում են որպես
ապագայում կիրառվելիք ֆինանսավորման գործիքների�? մեկը: Ինչևէ, պարզ չէ, թե այդպիսի
փոքր պետական բյուջեով ինչպիսի խթանիչ համակարգ կարող է ձևավորվել ոլորտի համար:
Ֆինանսավորման առկա բանաձևը ենթակա է վերանայման մոտ ապագայում:

Մր�?ակ�?ային ֆինանսավորում
Հայաստանի կառավարությունը տրամադրում է ֆինանսավորում հետազոտական և
նորարարական կրթական աշխատակարգերի համար մր�?ակ�?ային հիմունքներով: Օրինակ�?
Կառավարությունը ստեղծել է Համաշխարհային բանկի կողմի�? ֆինանսավորվող
Նորարությունների մր�?ակ�?ային հիմնադրամը (ՆՄՀ)�? բարձրագույն կրթության ոլորտում
նորարարությունների խթանման համար: Ծրագիրը հատկա�?նում է դրամաշնորհներ
պետական և մասնավոր բուհերին�? մր�?ակ�?ային հիմունքներով նորարարական զարգա�?ման
ծրագրերի համար:25 ՆՄՀ-ի ֆինանսավորման աղբյուրներն են�?
  (I) Կոնսոր�?իումային ծրագրեր, որոնք միավորում են պետական և մասնավոր բուհերին,
      մասնավոր      և   այլ   ընկերություններին,   ինչպես   նաև   հետազոտական
      հաստատություններին, և դրամաշնորհի առավելագույն չափը կազմում է մինչև 600,000
      ԱՄՆ դոլար,
 (II) Պետական և մասնավոր համալսարաններին ուղղված ծրագրեր, որոնք
      թիրախավորում են հատուկ զարգա�?ման և նորարարությունների հիմնախնդիրները
      առանձին համալսարանների և դրան�? մասնաճյուղերի համար�? հաշվի առնելով
      կրթության ոլորտում ռազմավարական զարգա�?ման առաջնահերթությունները և
      նորարարական լուծումները, իսկ դրամաշնորհի առավելագույն չափը կազմում է
      300,000 ԱՄՆ դոլար յուրաքանչյուր ծրագրի համար:
ՆՄՀ-ի շրջանակներում ֆինանսավորվող մի շարք ծրագրերի�? են ատամնաբուժության
գերազան�?ության       կենտրոնի     ստեղծումը,     գիտական      հետազոտությունների
կատարելագործումը և գինեգործական կրթության իրականա�?ումը, մանրէաբանական
կենսատեխնոլոգիաների և կենսավառելիքի նորարարական կենտրոնի ստեղծում,
ճարտարապետական և շինարարական մասնագիտությունների համար կրթական ծրագրերի
կատարելագործումը կրթական հետազոտությունների փորձարարական լաբորատորիայի
ստեղծման     միջո�?ով,   նորարարական      ակուստիկ     լաբորատորիայի   ստեղծումը,
նախադպրո�?ական և տարրական կրթության արդիականա�?ումը և այլն: Համալսարանները
կարող են նաև ստանալ ֆինանսավորում պետական բյուջեի�? իրեն�? գիտական
հաստատությունների և լաբորատորիաների համար մր�?ակ�?ության միջո�?ով: Այս
ֆինանսավորումը տրամադրվում է Գիտության պետական կոմիտեի կողմի�?: Վերջինս նաև
տրամադրում է ֆինանսավորում մինչև 35 տարեկան երիտասարդ գիտնականների
առաջարկած խմբային ծրագրերի համար: Ֆինանսավորման ոլորտները ներառում են STEM
(բնագիտություն,    տեխնոլոհիա,     ճարտարագիտություն,     մաթեմատիկա)     ոլորտի
գիտակարգերը,      ճարտարապետությունը,        գյուղատնտեսությունը,   բժշկությունը,
հասարակական գիտությունները և հայագիտությունը:


25  European Commission. 2017. Overview of the Higher Education                    System:   Armenia.
https://eacea.ec.europa.eu/sites/eacea-site/files/countryfiches_armenia_2017.pdf



                                                                                                  31
32
Քաղաքականության ուղղություն 4: Որակի ապահովում
Ընդհանուր գնահատականը�? Կայա�?ած 

Համառոտ նկարագրություն. Մասնագիտական կրթության որակի ապահովման ազգային
կենտրոնը (ՈԱԱԿ) Հայաստանում բարձրագույն կրթության որակի ապահովման
գործակալությունն է: Այս պահի դրությամբ ՈԱԱԿ-ն ընդգրկել է պետական ոլորտը, սակայն
երկրում մասնավոր և միջպետական հաստատությունների մեծ մասը դեռևս չի
հավատարմագրվել գործակալության կողմի�?: Ներկայումս Հայաստանում բարձրագույն
ուսումնական     հաստատությունները    կարող   են   հավատարմագրվել      �?անկա�?ած
հավատարմագրման գործակալության կողմի�?, որն անդամակ�?ում է ՈԱԵԳ-ին (EQAR) և
ՈԱԵՑ-ին (ENQA): ՈԱԱԿ-ը մշակել է որակի ապահովման չափանիշներ և չափորոշիչներ,
սակայն դրանք դեռևս ամբողջությամբ չեն գործում: Հավատարմագրման չափանիշներին
անհամապատասխանությունը հանգե�?նում է որոշ հետևանքների, բայ�? դրանք հիմնականում
կիրառելի են պետական բուհերի համար։ Բա�?ի այդ, երկրում կան մի քանի միջպետական
բուհեր, որոնք գործում են առան�? հավատարմագրման:

Որակի ապահովման համակարգը բարձրագույն կրթության երկու հատվածներում
վերլուծվում է չորս հար�?ադրումների միջո�?ով: (1) Արդյո՞ք երկրում գործում է որակի
ապահովման անկախ գործակալություն, և արդյո՞ք վերջինս արդյունավետորեն է գործարկում
է իր չափանիշներմ ու չափորոշիչները: 2) Արդյո՞ք այն մշակել է ինստիտու�?իոնալ և
ծրագրային    որակի     չափանիշներ:      (3)   Արդյո՞ք  բարձրագույն   ուսումնական
հաստատություններն ունեն խթաններ կառավարման տեղեկատվական համակարգեր
ստեղծելու համար: (4) Արդյո՞ք կարող են ի հայտ գալ հետևանքներ այն հաստատությունների
համար, որոնք չեն համապատասխանում գնահատման կամ հավատարմագրման
չափանիշներին:

Որակի ապահովման անկախ գործակալության առկայություն
Մասնագիտական կրթության որակի ապահովման ազգային կենտրոնը (ՈԱԱԿ) հիմնադրվել
է 2009թ․ Հայաստանում տեղի ունե�?ող բարձրագույն կրթության բարեփոխումների
շրջանակում:    Այս    գործակալության   հիմնական     նպատակն    է   «ան�?կա�?նել
ուսումնասիրություններ, հետազոտություններ և հրապարակել բարձրագույն կրթության
ոլորտին վերաբերող խորհրդատվություններ և գնահատումներ»: ՀՀ-ում գործող բոլոր
պետական և մասնավոր բուհերը պարտադիր պետք է լի�?ենզավորվեն Կրթության,
գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության կողմի�?: Համալսարանները պետք է նաև
ձեռք բերեն հավատարմագրում ՈԱԱԿ-ի կամ այլ հավատարմագրման գործակալությունների
կողմի�?, որոնք անդամակ�?ում են ՈԱԵԳ-ին և ՈԱԵՑ-ին:

Հիմնադրման օրվանի�? ի վեր ՈԱԱԿ-ը ձգտում է հասնել որակի ապահովման միջազգային
չափորոշիչներին: Այն հանդիսանում է Միջազգային կրթության որակի ապահովման
գործակալությունների միջազգային �?ան�?ի (INQUAAHE) և Բարձրագույն կրթության որակի
ապահովման եվրոպական �?ան�?ի (ENQA) լիիրավ անդամ: 2017թ․ (5 տարով) ՈԱԱԿ-ը նաև
ընդգրկվել է Բարձրագույն կրթության որակի ապահովման եվրոպական գրան�?ամատյանում
(ՈԱԵԳ):
Իր կանոնադրության համաձայն�? ՈԱԱԿ-ը ղեկավարվում է Հոգաբարձուների խորհրդի


                                                                               33
կողմի�?, և Խորհրդի 12 անդամների�? երկուսը կառավարության ներկայա�?ու�?իչներ են: Չնայած
խորհրդի նախագահն ընտրվում է հոգաբարձուների խորհրդի կողմի�?, խորհրդի բոլոր
անդամները հաստատվում են Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի կողմի�?: Թեև
ՈԱԱԿ-ը ստեղծվել է որպես անկախ գործակալություն, վարչապետի կողմի�? խորհրդի
անդամների հաստատումը որոշակիորեն խաթարում է այդ ինքնավարությունը: 26

Ինստիտու�?իոնալ հավատարմագրումը պարտադիր է, բայ�? ծրագրային հավատարմագրումը
կատարվում է կամավոր հիմունքներով   և ձեռք է բերվում միայն ինստիտու�?իոնալ
հավատարմագրումի�?    հետո: Եվ՛   ինստիտու�?իոնալ,    և՛  կրթական   ծրագրերի
հավատարմագրումները իրականա�?վում են հետևյալ երեք հաջորդական փուլերի
արդյունքում.

     •   Առաջին փուլ. Ինքնավերլուծություն (հաստատության ներքին ինքնագնահատման
         գրավոր զեկույ�?), որն իրականա�?վում է ուսումնական հաստատության կողմի�?;
     •   Երկրորդ փուլ. Փորձագիտական այ�? անկախ արտաքին փորձագետների խմբի կողմի�?:
     •   Երրորդ փուլ. Որոշման կայա�?ում ՈԱԱԿ-ի Հավատարմագրման հանձնաժողովի
         կողմի�? հավատարմագրման կարգավիճակ շնորհելու կամ մերժելու վերաբերյալ:

Որոշումը կայա�?վում է հավատարմագրման կարգավիճակ շնորհելու վերաբերյալ, որը կարող
է ներկայա�?վել հետևյալ կերպ.

     •   Հավատարմագրված է – համապատասխանում է և գերազան�?ում է չափանիշների
         նվազագույն պահանջները;
     •   Պայմանականորեն է հավատարմագրված – համապատասխանում է նվազագույն
         պահանջներին, սակայն ունի հետագա վերամշակումների և զարգա�?ման կարիք,
         որոնք հնարավոր է ձեռք բերել երկու տարվա ընթա�?քում;
     •   Հավատարմագրումը մերժվել է – չի համապատասխանում նվազագույն պահանջներին
         և չի կարող ապահովել այդ պահանջների բավարարումը երկու տարվա ընթա�?քում:

Մասնավոր և միջպետական բուհերի մեծ մասը դեռևս չի հավատարմագրվել: Հայաստանի
ամերիկյան    համալսարանը      չի  հավատարմագրվել     ՈԱԱԿ-ի   կողմի�?, սակայն
հավատարմագրվել է մեկ այլ կազմակերպության կողմի�?, որը հանդիսանում է ՈԱԵԳ-ի և
ՈԱԵՑ-ի անդամ: Դա իրավական հիմքեր ունի, քանի որ Հայաստանի Հանրապետության
կառավարության 2011 թ. հունիսի 30-ի N 978-Ն որոշմամբ հաստատված «Հայաստանի
Հանրապետությունում մասնագիտական կրթական ծրագրեր իրականա�?նող ուսումնական
հաստատությունների և դրան�? մասնագիտությունների պետական հավատարմագրման»
կարգը թույլ է տալիս Հայաստանի բուհերին ընտրել ՈԱԱԿ-ին կամ �?անկա�?ած այլ
կազմակերպություն, որն անդամակ�?ում է ՈԱԵԳ-ին կամ ՈԱԵՑ-ին: Հայաստանում
ֆրանսիական համալսարանը ՈԱԱԿ-ի կողմի�? հավատարմագրման հայտ ներկայա�?նելու
գործընթա�?ի մեջ է: Նույնիսկ եթե ՈԱԱԿ-ը մերժում է հաստատության հավատարմագրումը
կամ շնորհում է պայմանական հավատարմագրում, այդ հաստատությունը կարող է գործել


26 «Մասնագիտական կրթության որակի ապահովման ազգային կենտրոն»                   հիմնադրամի
կանոնադրություն 2008թ. http://www.anqa.am/en/about-us/mission/anqa-charter/


                                                                                      34
Հայաստանում, սակայն կրթական աստիճանները չեն ճանաչվում կառավարության կամ այլ
բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների կողմի�?:

Ինստիտու�?իոնալ և մասնագիտության կրթական ծրագրերի որակի չափանիշներ
ՈԱԱԿ-ը մշակել է ինստիտու�?իոնալ որակի չափանիշներ, որոնք հիմնականում
կենտրոնանում են ներդրումների, գործընթա�?ների և արդյունքների համակ�?ության վրա,
սակայն այդ չափանիշները լիարժեքորեն չեն կիրառվում: Փորձագետների կարծիքով, եթե
չափանիշները և չափորոշիչները խիստ և լիովին կիրառվեն, ապա մի շարք համալսարաններ
չեն    ստանա     հավատարմագրում:     �?ակայն     «Հայաստանի  Հանրապետությունում
մասնագիտական կրթական ծրագրեր իրականա�?նող ուսումնական հաստատությունների և
դրան�? մասնագիտությունների պետական հավատարմագրման» կարգը թույլ է տալիս ՈԱԱԿ-
ին հավատարմագրել համալսարանը 4 տարի ժամկետով, եթե ռիսկերը մեծ չեն, և
համալսարանը կարող է փոխել իրավիճակը 4 տարվա ընթա�?քում: Գործում է նաև
պայմանական հավատարմագրում 2 տարի ժամկետով: Առաջին փուլում բուհերը ան�?կա�?նում
են ինքնավերլուծություն հետևյալ 10 չափանիշների հիման վրա�?
    1. Առաքելությունը և նպատակները,
    2. Կառավարում և վարչարարություն,
    3. Մասնագիտության կրթական ծրագրեր,
    4. Ուսանողներ,
    5. Պրոֆեսորադասախոսական և ուսումնաօժանդակ կազմ,
    6. Հետազոտություն և զարգա�?ում,
    7. Ենթակառու�?վածք և ռեսուրսներ,
    8. Հասարակական պատասխանատվություն,
    9. Արտաքին կապեր և միջազգայնա�?ում,
    10. Որակի ներքին ապահովման համակարգ։27


Կառավարման տեղեկատվական համակարգի ստեղծման խթաններ
Հայաստանում չկա լիարժեք գործող բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական
համակարգ, և ՈԱԱԿ-ը չի խթանում բուհերին կիրառել այդ համակարգը: �?ակայն
ինքնագնահատման փուլում համալսարանները պետք է հավաքագրեն տվյալներ վերոնշյալ 10
չափանիշների վերաբերյալ:

Գնահատման/հավատարմագրման                  չափանիշներին             անհամապատասխանության
հետևանքները
Հետևանքներ են ի հայտ գալիս այն բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համար,
որոնք չեն համապատասխանում ՈԱԱԿ-ի կողմի�? սահմանված գնահատման չափանիշներին:
Թեև ասվածը վերաբերում է պետական համալսարաններին, միջպետական օտարերկրյա
հաստատությունները կանգնում են մեծ խնդրի առջև առան�? հավատարմագրման աշխատելու
պատճառով: Երկրում բազմաթիվ բուհեր գտնվում են հավատարմագրման գործընթա�?ում,
սակայն շարունակում են գործունեությունը: Մեծ է Միջպետական բուհերի գործունեության
շուրջ անորոշությունը:

27 ՈԱԱԿ Հավատարմագրման ձեռնարկ,
file:///C:/WB/HIGHER/GovDec959_eng_ANQA_accreditation_manual.pdf


                                                                                     35
Հավատարմագրման չափանիշներին չհամապատասխանող հաստատությունները իրավասու
չեն ստանալ պետական ֆինանսավորում, և դրան�? գնահատման արդյունքները
հրապարակվում են: Նման հաստատությունները նաև իրավասու չեն շնորհել կրթական
աստիճաններ և նույնիսկ կարող են փակվել ՈԱԱԿ-ի կողմի�?: Այնուամենայնիվ, այս
հաստատությունները ենթակա են վերագնահատման և վերահավատարմագրման:
Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները պարտավոր են վերահավատարմագրվել
ամեն 4 կամ 6 տարին մեկ:




                                                                      36
Քաղաքականության ուղղություն 5.    Բարձրագույն կրթության
կառավարման տեղեկատվական արդյունավետ համակարգ (TEMIS)
Ընդհանուր գնահատականը` լատենտ 

Համառոտ   նկարագրություն. Երկրում համալսարանների համար ազգային կամ
տարածաշրջանային կառավարման տեղեկատվական համակարգ չկա, սակայն
կառավարության աշխատակի�?ը նշել է, որ իրենք մշակել են TEMIS գործիք, որը կգործի 2019
թվականին: Այնուամենայնիվ, ներկայում որոշ համալսարաններ օգտագործում են
կառավարման իրեն�? տեղեկատվական համակարգը տվյալների հավաքման համար:

�?ույն ուղղությունի�? TEMIS-ի վերաբերյալ բխում են հետևյալ երկու հար�?երը: (1) Կա՞ արդյոք
ազգային կամ տարածաշրջանային կառավարման տեղեկատվական համակարգ
ուսանողների, ֆակուլտետների և հետազոտությունների զարգա�?ման և նորարարության
վերաբերյալ բարձրագույն կրթության ոլորտի տվյալների հավաքման համար: (2) Այդ
տվյալներն արդյոք օգտագործվու՞մ են համակարգի գնահատման և բարեփոխումների համար:

Կառավարման տեղեկատվական համակարգի առկայությունը
Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոնը (Կ�?ԱԿ) մշակել է TEMIS մոդելը, որը մասամբ
օգտագործվում է որոշ համալսարանների կողմի�? փորձարարական հիմունքներով: Չնայած
ներկայում TEMIS-ը չի գործում երկրում, համաձայն նախարարության աշխատակի�?ների` այն
պատրաստ է և կգործի 2019թ․: Որոշ համալսարաններ օգտագործում են կրթության
կառավարման իրեն�? տեղեկատվական համակարգերը: Միևնույն ժամանակ զարգա�?ման մեկ
այլ գործընկեր` Ասիական զարգա�?ման բանկը, առաջարկում է բարելավել ԿԿ�?Հ-ը`
ներառելով կրթության բոլոր մակարդակները և տրամադրելով վերլուծական գործիքներ
ապա�?ու�?ահեն որոշումների կայա�?ման համար:

Համակարգի գնահատման և բարեփոխումների համար TEMIS-ի տվյալների օգտագործումը
Քանի որ Հայաստանում բարձրագույն ուսումնական հաստատության համար ազգային կամ
տարածաշրջանային մակարդակով TEMIS չկա, տվյալները չեն կարող համակարգված կերպով
օգտագործվել քաղաքականության մշակման համար:


2009-2014թթ. Համաշխարհային բանկի «Կրթության որակ և համապատասխանություն»
երկրորդ ծրագրի բաղադրիչների�? մեկը եղել է բարձրագույն կրթության կառավարման
տեղեկատվական արդյունավետ և ամբողջական համակարգի (TEMIS) ստեղծմանը աջակ�?ելը`
նպաստելու քաղաքականության պլանավորմանը, կառավարմանը, մշտադիտարկմանը և
ազգային և համալսարանական մակարդակներում ոլորտի գործունեության գնահատմանը:
TEMIS-ը պետք է օգտագործվեր�? ԿԳՄ�?Ն-ի կողմի�? բարձրագույն կրթության մասին տարեկան
հաշվետվություններ մշակելու և բարձրագույն կրթության համար ՄԺԾԾ և տարեկան բյուջե
կազմելու համար: Չնայած TEMIS-ը մշակվել և գործնականորեն հասանելի էր օգտագործման
համար ծրագրի փակման ժամանակ, որևէ հանձնագիր կամ պաշտոնական պահանջ չի


                                                                                  37
ներկայա�?վել` երաշխավորելու, որ TEMIS-ը, ըստ էության, կօգտագործվի: Օրինակ`
համալսարանների համար հանձնագիր չի եղել համակարգում տվյալների մուտքագրման կամ
մուտքագրված տվյալներն օգտագործելով հաշվետվությունների կազմման համար, և չկային
ժամկետներ կամ պահանջներ TEMIS-ում տվյալների մուտքագրման կամ տվյալների
օգտագործման համար: Հետևաբար ո՛չ համալսարանները, ո՛չ ԿԳՄ�?Ն-ը ճշգրիտ կամ
համապարփակ տվյալներ չունեն հաշվետվություններ կամ պլաններ կազմելու համար:
Համալսարանները պատրաստակամ չէին TEMIS-ն օգտագործելու, քանի որ այն չէր
համապատասխանում համալսարաններում առկա տվյալների/Կ�?Հ-ի հետ և անվտանգության
�?ածր մակարդակ ուներ: Հաշվի առնելով համալսարանների�? ստա�?ված կարծիքները`
գործիքը վերանայվել է, և բոլոր համալսարանների ներկայա�?ու�?իչները մասնակ�?ել են TEMIS-
ի օգտագործման վերաբերյալ վերապատրաստման լրա�?ու�?իչ դասընթա�?ին: 2019թ․ սկզբի
դրությամբ միայն մի քանի հաստատություններ են սկսել տվյալների մուտքագրումը, իսկ
մուտքագրված տվյալները շատ դեպքերում թերի են:

TEMIS-ը ներառում է տվյալներ ուսանողների, աշխատակի�?ների և կազմակերպական
կառու�?վածքի վերաբերյալ: Գործիքը թույլ է տալիս վիճակագրական տվյալներ հավաքել
կառավարման, հաշվապահության, կառավարման խորհրդի, գիտական խորհրդի, բաժինների
և ամբիոնների, ուսանողական խորհրդի, կարիերայի կենտրոնի, անդամակ�?ության, այլ
հաստատությունների հետ համագործակ�?ության և այլնի մասին: Համալսարանների համար
TEMIS-ը դեռևս պարտադիր չէ, այնուամենայնիվ, կառավարությունը ներկայում վերանայում
է TEMIS-ի օգտագործումը պարտադիր դարձնելու տարբերակները: Քննարկումներ են
ընթանում TEMIS-ի օգտագործման լավագույն մոտե�?ումը բա�?ահայտելու համար,
մասնավորապես`      համալսարաններում        առկա     տվյալների      կառավարման
պատասխանատվության շրջանակում:




                                                                                38
Քաղաքականության ուղղություն 6.              Մատչելիություն       և   հավասար
հնարավորություններ
Ընդհանուր գնահատականը` զարգա�?ող 

Համառոտ նկարագրություն. Կան ֆինանսական օժանդակության մի շարք ծրագրեր, որոնք
նախատեսված են սո�?իալապես անապահով ընտանիքների և բարձր առաջադիմություն
ունե�?ող ուսանողների համար: Այսպիսի օժանդակությունի�? օգտվող ուսանողների հատուկ
խմբերի մանրամասն նկարագրերը ներկայա�?ված են ֆինանսական օգնության ծրագրերում և
համաֆինանսավորման մեխանիզմների բաժնում: Բարձրագույն կրթության համակարգ
մուտք գործելու միանգամայն մատչելի և թափան�?իկ ընթա�?ակարգեր կան, սակայն դրանք
թաթախված են կոռուպ�?իայի մեջ: Կառավարությունը ստեղծել է ուսանողների շարժունության
մեխանիզմ, սակայն տարբեր համալսարանների կողմի�? առաջարկվող ծրագրերում առկա
զգալի տարբերությունները բարդա�?նում են այս գործընթա�?ը։

Այս բաժնում մատչելիությունը և հավասար հնարավորությունները վերլուծվում են հետևյալ
հինգ հար�?ադրումների միջո�?ով. 1) �?ո�?իալապես անապահով ընտանիքների�? ուսանողների
համար արդյոք կա՞ն ֆինանսական աջակ�?ության պետական ծրագրեր կամ
համաֆինանսավորման մեխանիզմներ մատչելիության, հավասար հնարավորությունների և
համակարգում պահելու նպատակների համար: 2) Ընդունելության ընթա�?ակարգերը
թափան�?ի՞կ և մատչելի՞ են: 3) Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համար կա՞ն
արդյոք ֆինանսական միջո�?ներ օժանդակության ծրագրերի իրականա�?ման համար: 4)
Բարձրագույն կրթության համակարգում արդյոք գոյություն ունե՞ն խտրականությունը և
ոտնձգությունները բա�?առող քաղաքականություններ: (5) Կա՞ն արդյոք սո�?իալական
շարժունությունը խթանող մեխանիզմներ նույն կամ տարբեր բարձրագույն ուսումնական
հաստատությունների (բուհ) միջև ուսանողների շարժունությունն իրականա�?նելու համար:

Ֆինանսական աջակ�?ության ծրագրեր և համաֆինանսավորման մեխանիզմներ
Կան ֆինանսական աջակ�?ության մի շարք ծրագրեր, որոնք բարձրագույն կրթությունը
մատչելի են դարձնում սո�?իալապես անապահով ընտանիքների ուսանողների համար,
մասնավորապես անվճար տեղերի հատկա�?մամբ։ Ընդհանուր առմամբ, Կառավարության
համար դեռևս դժվար է բյուջե հատկա�?նել այս նախաձեռնությունների համար։ Բարձրագույն
կրթության ոլորտի ընդհանուր բյուջեն ծայրահեղ փոքր է�? մոտավորապես 25 միլիոն ԱՄՆ
դոլար տարեկան, իսկ բարձրագույն կրթության ոլորտի ֆինանսական միջո�?ների մեծ մասը (80
– 85%) գոյանում է ուսման վարձերի�?։ Գոյություն ունե�?ող ծրագրերն ուղղված են սո�?իալ-
տնտեսական �?ածր մակարդակ ունե�?ող ուսանողներին, հաշմանդամություն ունե�?ող
ուսանողներին, սահմանամերձ և հեռավոր գյուղերում ապրող ուսանողներին, այն
ուսանողներին, որոն�? հայրերը զոհվել են պատերազմում, որոնք երկու կամ ավելի երեխաներ
ունեն և այլն:

Ուսանողական վարկերը հարաբերականորեն վերջերս ներդրված գործիք են�? սատարելու
ուսանողներին բարձրագույն կրթություն ստանալու հար�?ում։ Ըստ ՀՀ Կառավարության
վիճակագրական տվյալների (հունվար 2019), կա մարման ենթակա 14,231 ուսանողնական
վարկ, որոն�? ընդամենը ծավալը կազմում է 4 միլիարդ ՀՀ դրամի�? ավելի (մոտավորապես 8,3
միլիոն ԱՄՆ դոլար)։ Այս վարկերը տրամադրվում են 10 առևտրային բանկերի կողմի�?, իսկ


                                                                               39
ծրագրի համար ընդհանուր պատասխանատվությունը կրում է Հայաստանի Կենտրոնական
բանկի կողմի�? հիմնադրված «Բնակարան երիտասարդներին» հիմնադրամը։ 2019թ․ մարտին
ՀՀ Կառավարությունը փոխե�? ուսանողական վարկերի վերաբերյալ կարգավորումները։
Ուսանողական վարկի առավելագույն հասանելի չափը տարեկան 450,000 ՀՀ դրամի�?
(մոտավորապես 940 ԱՄՆ դոլարի) հաս�?վե�? տարեկան 700,000 ՀՀ դրամի (մոտավորապես
1,460 ԱՄՆ դոլարի)։ Ուսանողները կարող են ստանալ ընդամենը մինչև 2.8 միլիոն ՀՀ դրամ
(5840 ԱՄՆ դոլար) վարկ 4 տարվա համար։ Ուսանողները պետք է մարեն վարկերը տասնամյա
ժամկետում։ Ուսանողական վարկերի տոկոսադրույքները նվազե�?վե�?ին�? 12%-ի�? հասնելով
9%-ի։ Այս 9% դրույքաչափի�? 6%-ը վճարվում է ուսանողի կողմի�?, իսկ 3%-ը վճարում է
Կառավարությունը։ Բոլոր սովորական բակալավրական և մագիստրոսական ՄԿԾ-ների
ուսանողներն իրավասու են ստանալ ուսանողական վարկեր։          2019թ․ մարտ ամսի�?
կլինիկական օրդինատուրայի ուսանողներին նույնպես տրվել է իրավասություն�?
ուսանողական վարկեր ստանալու։

«Բարձրագույն կրթության և հետբուհական մասնագիտական կրթության» մասին ՀՀ օրենքի 6-
րդ (4) և 21-րդ (1(12)) հոդվածների համաձայն` ՀՀ կառավարությունն ընդունել է որոշում ՀՀ
բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում ուսանողական նպաստների և պետական
կրթաթոշակների տրամադրման մասին:

Պետությունն ապահովում է ուսման վարձի լրիվ փոխհատու�?ում հետևյալ ուսանողներին.

      ա) Այն ուսանողներին, որոնք մր�?ութային կարգով մեկ ուսումնական տարում
      հանձնած քննություններում և թեստերում ստա�?ել են բարձր գնահատականներ,
      բ) Օրենքով սահմանված հետևյալ սո�?իալական խմբերին.
          • Առան�? ծնողական խնամքի մնա�?ած ուսանողներին և այդ կարգն ունե�?ող այլ
             անձան�?` համաձայն «Առան�? ծնողական խնամքի մնա�?ած երեխաների
             սո�?իալական պաշտպանության» մասին ՀՀ օրենքի,
          • 1-ին կամ 2-րդ կարգի հաշմանդամություն ունե�?ող անձան�? և «Հաշմանդամների
             սո�?իալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված և
             «հաշմանդամություն ունե�?ող երեխայի» կարգավիճակ ստա�?ած անհատներին,
          • «Զինծառայողների և նրան�? ընտանիքների անդամների սո�?իալական
             ապահովության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված զոհված զինծառայողների
             երեխաներին (ուսանողներին), այն ուսանողներին, որոնք հաշմանդամություն
             են ձեռք բերել պարտադիր զինվորական ծառայության ժամանակ,
      գ) Այն ուսանողներին, որոնք նպատակային ուսու�?մամբ ընդունվել են պետական
      առաջնահերթություն հանդիսա�?ող և պետության համար նշանակություն ունե�?ող
      մասնագիտական ոլորտներ:

Առան�? ծնողական խնամքի մնա�?ած ուսանողները և այդ կարգավիճակն ունե�?ող այլ անձինք,
ինչպես նաև զոհված զինծառայողների երեխաներ հանդիսա�?ող ուսանողները ստանում են
նպաստ ուսումնական 1-ին տարվանի�? մինչև կրթական ծրագրի ավարտը: 1-ին կամ 2-րդ
կարգի հաշմանդամություն ունե�?ող անձինք և «հաշմանդամություն ունե�?ող երեխայի»
կարգավիճակ ստա�?ած անձինք, ինչպես նաև պարտադիր զինվորական ծառայության
ժամանակ հաշմանդամություն ձեռք բերած ուսանողները, անհրաժեշտ փաստաթղթերի



                                                                                 40
ներկայա�?ման դեպքում, ստանում են նպաստ ուսումնական 1-ին տարվա սկզբի�?, և այս կետը
վերանայվում է յուրաքանչյուր ակադեմիական տարվա ավարտին:

Պետությունն ուսանողական նպաստի տեսքով մասնակի փոխհատու�?ում է տրամադրում այն
ուսանողներին, որոնք �?ու�?աբերում են ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի
նախարարության կողմի�? սահմանած ուսանողական միջին որակական գնահատականի
նվազագույն շեմը բավարարող առաջադիմություն, և որոնք պատկանում են ընտանիքի
խո�?ելիության գնահատման համակարգում գրան�?ված խմբերին և գերազան�?ում են
խո�?ելիության շեմը, որը սահմանվում է ՀՀ կառավարության կողմի�? ամեն տարի: Խոսքը
հետևյալ խմբերի մասին է.

      ա) ուսման վարձի 50%-ը փոխհատու�?վում է այն ուսանողներին, որոն�? ընտանիքները
      գերազան�?ում են խո�?ելիության շեմը մինչև 5 միավորով,
      բ) ուսման վարձի 60%-ը փոխհատու�?վում է այն ուսանողներին, որոն�? ընտանիքները
      գերազան�?ում են խո�?ելիության շեմը 5-10 միավորով,
      գ) ուսման վարձի 70%-ը փոխհատու�?վում է այն ուսանողներին, որոն�? ընտանիքները
      գերազան�?ում են խո�?ելիության շեմը 10-15 միավորով,
      դ) ուսման վարձի 80%-ը փոխհատու�?վում է այն ուսանողներին, որոն�? ընտանիքները
      գերազան�?ում են խո�?ելիության շեմը 15-20 միավորով,
      ե) ուսման վարձի 100%-ը փոխհատու�?վում է այն ուսանողներին, որոն�? ընտանիքները
      գերազան�?ում են խո�?ելիության շեմը ավելի քան 20 միավորով:

«Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն` բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները
մասնակիորեն սեփական միջո�?ների հաշվին են փոխհատու�?ում վճարովի հիմունքներով
սովորող ուսանողների առնվազն 10%-ի ուսման վարձն ուսանողական նպաստի տեսքով`
հաշվի առնելով ուսանողի ֆինանսական վիճակը և ակադեմիական բարձր
առաջադիմությունը: Իրականում համալսարանները փոխհատու�?ում են իրեն�? ուսանողների
ավելի քան 10%-ի ուսման վարձը: Համալսարանները չեն ազատվում հարկերի�? իրեն�?
ուսանողների ուսման վարձը փոխհատու�?ելու համար:

Չկան ճշգրիտ թվեր ֆինանսական աջակ�?ություն ստա�?ող ուսանողների վերաբերյալ, քանի որ
տարբեր կազմակերպություններ, ներառյալ բարեգործական հիմնադրամներ, բիզնեսներ և
ընկերություններ, են աջակ�?ում բարձրագույն կրթության ուսանողներին: Մի շարք
համալսարաններում ուսանողների 25-30%-ը ստանում է որոշակի ֆինանսական օգնություն:

Թափան�?իկ և մատչելի ընդունելության ընթա�?ակարգեր
Հայաստանն ունի ինչ-որ չափով թափան�?իկ չափորոշիչներ բարձրագույն կրթության
համակարգ մուտք գործելու համար: Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն են
որոշում ընդունելության չափանիշները հեռակա բաժնի ծրագրերի համար, սակայն կիրառում
են միասնական քննությունների մր�?ութային արդյունքներն առկա ծրագրերի համար: Թեև
ենթադրվում է, որ այս գործընթա�?ները պետք է թափան�?իկ լինեն, դրանք թաթախված են
կոռուպ�?իայի մեջ: Մի քանի տարի առաջ, երբ դիմորդների թիվն ավելի շատ էր, կոռուպ�?իոն
ռիսկերն ավելի բարձր էին: Ընդունելության քննությունների ժամանակ արտագրելն ավելի լայն
տարածում գտավ, երբ քննություններն ան�? էին կա�?վում համալսարանների կողմի�?:


                                                                                41
Գնահատման       և    թեստավորման    կենտրոնի`   ընդունելության    քննությունների
պատասխանատվությունը ստանձնելու�? ի վեր` արտագրությունների և կոռուպ�?իոն դեպքերի
թիվը զգալիորեն նվազել է: Շատ դեպքերում ուսանողներն օգտվում էին տեխնոլոգիական
միջո�?ների�? քննությունների ժամանակ արտագրելու համար: Կոռուպ�?իայի�? բա�?ի` կան նաև
այլ ընթա�?ակարգեր, ինչպես օրինակ` օլիմպիադաների կամ այլ մր�?ույթների ժամանակ
ստա�?ած մր�?անակների հիման վրա և նույն ընտանիքի տարբեր սերունդների նույն
հաստատություն և մասնագիտության ծրագիր ընդունվելու գործոնները, որոնք գերադասվում
են սովորական ընդունելության ընթա�?ակարգերին:

Միասնական ընդունելության քննությունների ժամանակա�?ույ�?ը, վայրը և ուսումնական
ծրագրային բովանդակությունը հրապարակվում են նախքան քննությունը, և չնայած
մասնավոր պարապմունքները պարտադիր բնույթ չեն կրում, դրանք լայնորեն տարածված են:
Միջպետական համալսարաններն ունեն քննությունների տարբեր համակարգեր:
Ընդունելության քննությունների ծրագիրը տարբերվում է դպրո�?ներում դասավանդվող
առարկայական ծրագրերի�?: Հայաստանում ընդամենը մի քանի դպրո�?ներ ունեն
նախապատրաստական դասընթա�?ներ միջպետական համալսարանների քննությունների
համար: Այն ուսանողները, որոնք դիմում են պետական բուհեր, նույնպես մասնավոր
պարապմունքների են հաճախում: Պետական համալսարանների քննությունները
հիմնականում համապատասխանում են դպրո�?ական ծրագրերին, սակայն կան որոշակի
հնարքներ, նրբություններ, որոն�? ուսանողները սովորում են տիրապետել մասնավոր
կրկնուսույ�?ների�?: Մասնավոր կրկնուսու�?ման մեկ այլ պատճառ է ուսանողների շրջանում
ինքնակրթության հմտությունների պակասը:

Համակարգը նախատեսում է հատուկ կարիքներով ուսանողների համար բարձրագույն
կրթության համակարգը դարձնել մատչելի: ՀՀ կառավարության N597-Ն որոշման համաձայն`
հատուկ կարիքներով ուսանողներն ընդունվում են բարձրագույն կրթության համակարգ
անվճար հիմունքներով միասնական ընդունելության քննություններում նվազագույն ան�?ողիկ
գնահատականը ստանալու դեպքում: Բա�?ի այդ` Հայաստանի Հանրապետության
բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում ուսանողական նպաստների և պետական
կրթաթոշակների տրամադրման կարգի մասին ՀՀ կառավարության N1183 որոշմամբ 1-ին կամ
2-րդ կարգի հաշմանդամություն ունե�?ող անձինք և «Հաշմանդամների սո�?իալական
պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված և «հաշմանդամություն ունե�?ող երեխայի»
կարգավիճակ ստա�?ած անհատները նույնպես անվճար կրթության իրավունք են ստանում:

Բուհերի կողմի�? համայնքային նշանակության ծրագրերի իրականա�?ման խթաններ
Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համար համայնքային նշանակության
ծրագրերի իրականա�?մանն օժանդակող ծրագրեր չկան: Համալսարանները սերտորեն
համագործակ�?ում են դպրո�?ների հետ` ներկայա�?նելու իրեն�? բաժինները և
մասնագիտությունները: Համալսարանի դասախոսներն այ�?ելում են դպրո�?ներ`
համալսարանի տարբեր ծրագրերի մասին իրազեկման նպատակով ելույթներ ունենալու և
հար�?-պատասխան ձևաչափով հանդիպումներին մասնակ�?ելու: �?ակայն կյանքի դժվարին
վիճակում հայտնված ուսանողներին ուղղված հատուկ ծրագրեր չկան:

Խտրականությունը և ոտնձգությունները բա�?առող քաղաքականություններ


                                                                              42
Հայաստանում կրթության ոլորտում խտրականությունը և ոտնձգությունները բա�?առող
հատուկ փաստաթուղթ չկա: Այս քաղաքականությունները կարգավորվում են Հայաստանի
Հանրապետության    �?ահմանադրությամբ:         �?ահմանադրության 29-րդ  հոդվածը
«Խտրականության արգելքի» մասին է, և այն նշում է, որ

      «Խտրականությունը, կախված սեռի�?, ռասայի�?, մաշկի գույնի�?, էթնիկ կամ
      սո�?իալական ծագումի�?, գենետիկական հատկանիշների�?, լեզվի�?, կրոնի�?,
      աշխարհայա�?քի�?, քաղաքական կամ այլ հայա�?քների�?, ազգային փոքրամասնությանը
      պատկանելությունի�?, գույքային վիճակի�?, ծնունդի�?, հաշմանդամությունի�?, տարիքի�?
      կամ անձնական կամ սո�?իալական բնույթի այլ հանգամանքների�?, արգելվում է»:

Չնայած Կառավարությունը գտնվում է խտրականությունը բա�?առող օրենքի ընդունման
գործընթա�?ում, Ազգային ժողովը դեռևս չի ընդունել խտրականության արգելքի մասին օրենքի
նախագիծը: Համալսարանները չունեն խտրականությունը և ոտնձգությունները բա�?առող
հատուկ քաղաքականություններ, և չկա այս քաղաքականությունների մշակման համար
աջակ�?ություն կամ պարգև:

Ուսանողների շարժունության մեխանիզմներ.
Բարձրագույն կրթությունում ուսանողների ակադեմիական շարժունությունը կարգավորվում
է «Բարձրագույն կրթության և հետբուհական մասնագիտական կրթության» մասին ՀՀ օրենքի
ներքո «Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում սովորողների ակադեմիական
շարժունության կարգով», որն ընդունվել է 2011 թվականին: Հայաստանի Հանրապետությունն
ուսանողներին և աշխատակի�?ներին առաջարկում է ԵՄ-ի շրջանակային ծրագրերի միջո�?ով
ակադեմիական շարժունության հնարավորություններ, որոն�?ի�? են «Է�?ԱԶՄՈՒ�?
ՄՈՒՆԴՈՒ�?», «Է�?ԱԶՄՈՒ�?+» (նախկինում` «�?ԵՄՊՈՒ�?») ծրագրերը:

Բա�?ի այդ, ՀՀ-ն աջակ�?ում է ուսանողների շարժունությանը և բարձրագույն կրթության
կրեդիտների փոխճանաչմանն ազգային և միջազգային մակարդակով այնպիսի
նախաձեռնությունների միջո�?ով, ինչպիսիք են` «Կրեդիտների փոխան�?ման և կուտակման
եվրոպական համակարգը» (ECTS), դիպլոմի հավելվածը և «Ակադեմիական փոխճանաչման և
շարժունության ազգային տեղեկատվական կենտրոնը» (ARMENIC): Շահակի�?ների հետ
հար�?ազրույ�?ների համաձայն` ուսանողական շարժունությունն իրականում խրթին
գործընթա�? է: Արտասահմանի�? վերադառնալու�? հետո որոշ ուսանողների�? պահանջվում է
կրկնակի քննություններ հանձնել: �?արբեր համալսարանների ծրագրերի միջև
տարբերությունները մեծ են, ինչը դժվարա�?նում է կրեդիտների փոխան�?ումը: Շարժունության
գործընթա�?ի հիմնական խնդիրների�? մեկն ուսանողների ներքին շարժունությունն է:
Ուսանողների համար չկան այլ համալսարաններում դասընթա�?ներ ան�?նելու
հնարավորություններ: Ընդհանուր ընկալումն այն է, որ առկա համակարգը շատ կոշտ է և կա
ավելի մեծ ճկունության անհրաժեշտություն:




                                                                               43
Քաղաքականության ուղղություն 7․ Երկրի սո�?իալական եվ տնտեսական
կարիքներին վերաբերելիություն
Ընդհանուր գնահատական` զարգա�?ող 

Քաղաքականության      Քաղաքականության լծակ 2.        Քաղաքականության
լծակ              1. Հետազոտությունների,            լծակ 3. �?ո�?իալական և
Աշխատաշուկային       զարգա�?ման և նորարարության      բնապահպանական
վերաբերելիություն    խթանում                        վերաբերելիություն
Զարգա�?ող         Կայա�?ած                    Լատենտ 




Համառոտ    նկարագրություն.    Ինստիտու�?իոնալ   մակարդակում կան մի շարք
նախաձեռնություններ, որոնք ուղղված են բարձրագույն կրթության շրջանավարտների
ուսումնառության արդյունքների չափմանն աշխատաշուկայի պահանջների հետ
համեմատությամբ, սակայն դրանք պարտադիր չեն և իրականա�?վում են մի քանի
հաստատությունների կողմի�?: Գործնական ուսու�?ումը պարտադիր է օրենքով և
իրականա�?վում է երկրի բոլոր համալսարանների կողմի�?: Կա քաղաքականության պահանջ`
ուղղված բարձրագույն կրթության զարգա�?մանը, մասնավորապես` ՀԶՆ-ի գործունեության
շուրջ, սակայն այն քննադատվում է արդյունավետության բա�?ակայության պատճառով:
Համալսարանների,     հատկապես`      մասնավորների,    ՀԶՆ   հնարավորությունները
սահմանափակ են ֆինանսական միջո�?ների բա�?ակայության պատճառով: Կա
քաղաքականության պահանջ�? Հայաստանում սո�?իալական և մշակութային զարգա�?ումը
խթանելու հար�?ում բարձրագույն կրթության դերը քննարկելու համար, սակայն այն չի
ուղեկ�?վում ֆինանսական աջակ�?ությամբ:

Երկրի սո�?իալական և տնտեսական կարիքներին վերաբերելիությունը դիտարկվում է
հետևյալ երեք հար�?ադրումների միջո�?ով. 1) Համակարգը խթանու՞մ է աշխատաշուկային
համապատասխան կրթությունը: (2) Արդյոք դա նպաստու՞մ է հետազոտական և զարգա�?ման
գործունեությանը: (3) Համակարգն ակտիվորեն նպաստու՞մ է սո�?իալական և մշակութային
զարգա�?մանը:

7.1 քաղաքականության լծակ. Աշխատաշուկային վերաբերելիությունը
Զարգա�?ող 

Բարձրագույն կրթության համակարգի` աշխատաշուկային վերաբերելիությունը դիտարկվում
է հետևյալ երեք հար�?ադրումներով. կա՞ն արդյոք քաղաքականություններ և ծրագրեր, որոնք
բարձրա�?նում են բարձրագույն կրթության վերաբերելիությունն աշխատաշուկայում: Մենք
գնահատում ենք (1) աշխատաշուկաի պահանջների համեմատ շրջանավարտների կրթական


                                                                              44
վերջնարդյունքները չափելու նախաձեռնությունները, 2) պրակտիկան և գործնական
ուսու�?ումը խթանելու ծրագրերը և (3) ուսումնական ծրագրի` աշխատաշուկային
վերաբերելիությունը բարձրա�?նելու նախաձեռնությունները:

Աշխատաշուկայի պահանջների        համեմատ    կրթական    վերջնարդյուքները   չափելու
նախաձեռնություններ
Բարձրագույն     կրթության   շրջանավարտների      կրթական    վերջնարդյունքները
աշխատաշուկայի պահանջների համեմատ գնահատելու համար կան մի քանի
նախաձեռնություններ: Առանձին բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն
ան�?կա�?նում են շրջանավարտներին վերաբերող հետազոտություններ, որոնք չեն
օգտագործվում քաղաքականության մշակման որոշումների կայա�?ման համար: Այս
հետազոտությունները պարտադիր չեն և իրականա�?վում են մի քանի համալսարանների
կողմի�?:   Մի     շարք   հետազոտություններ   իրականա�?վում    են   միջազգային
կազմակերպությունների աջակ�?ությամբ, օրինակ` ՄԱԿ-ի Զարգա�?ման ծրագիրը ներկայում
մեկնարկում է այսպիսի մասշտաբային նախաձեռնություն:

Պրակտիկան և գործնական ուսու�?ումը խթանելու ծրագրեր.
Կա քաղաքականության պահանջ գործնական ուսու�?ումը խթանելու համար, որը ներառում է
մասնավոր ձեռնարկությունների կողմի�? գործնական դասընթա�?ներ վարելու ծրագրեր:
«Բարձրագույն կրթության և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» ՀՀ օրենքում
գործնական ուսու�?ումը նշվում է որպես անհրաժեշտ ուսումնական գործունեություն: Օրենքի
21-րդ հոդվածի համաձայն` անհրաժեշտ է մշակել մասնագիտությունների չափորոշիչներ, և
բոլոր ծրագրերը պետք է ունենան գործնական ուսու�?ման բաղադրիչ: Բազմաթիվ
համալսարաններ ավելա�?նում են գործնական դասընթա�?ների ժամերը, և այս գործունեության
մեջ ներգրավված են մի շարք մասնավոր ձեռնարկություններ: Ուսանողները կարող են
կրեդիտներ հավաքել գործնական դասընթա�?ների համար, քանի որ սա ուսումնական ծրագրի
անհրաժեշտ բաղադրիչն է:

Հայաստանում գործնական ուսու�?ման ծրագրեր իրականա�?վում են բոլոր համալսարանների
կողմի�?:   Հայաստանի    ամերիկյան   համալսարանը,    Հայաստանում    ֆրանսիական
համալսարանը և Հայ-ռուսական (սլավոնական) համալսարանն ավելի ակտիվ են իրեն�?
ուսանողներին պրակտիկայի ծրագրեր առաջարկելու հար�?ում:
Օրինակ` Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի (ՀԱՀ) Թարգմանության վկայագիր շնորհող
ծրագիրը և «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնադրամի հայկական համայնքների բաժանմունքը
հայտարարել են ՀԱՀ-ում «Գալուստ Կիւլպէնկեան» թարգմանական մատենաշարի
պրակտիկայի մեկնարկը: Պրակտիկայի նպատակն է աջակ�?ել Կիւլպէնկեան հիմնադրամի
թարգմանական մատենաշարի ծրագրի իրականա�?մանը, որը հումանիտար և հասարակական
գիտությունների ազդե�?իկ տեքստերը դարձնում է հայերենով հասանելի: Այս պրակտիկան
նախատեսված է մեկ տարի տևողությամբ, ներառյալ ամառը, Թարգմանության վկայագիր
շնորհող ծրագրի ուսանողի համար: �?ա բա�?առիկ հնարավորություն է ուսանողների համար,
որպեսզի նրանք իրեն�? ուժերը փորձեն թարգմանության և Հայաստանում հրատարակման
ոլորտներում` շեշտը դնելով ակադեմիական խստապահանջության և գործնական փորձի
վրա:




                                                                               45
Կրթական     ծրագրի`     աշխատաշուկային        վերաբերելիությունը   բարձրա�?նելու
նախաձեռնություններ.
Կրթական ծրագրերի�? շուկային համապատասխան դարձնելը Հայաստանի բարձրագույն
կրթության կարևորագույն խնդիրների�? մեկն է, սակայն այս ոլորտում առան�?քային
բարելավումներ չկան: Ինչպես նշվել է պրակտիկան և գործնական ուսու�?ումը խթանելու
ծրագրերի մասին վերոհիշյալ բաժնում, թարգմանության ոլորտում համալսարանների
ուսումնական ծրագրերը և շուկան շաղկապող հետաքրքիր փորձ կա: Արդյունաբերության
կարիքների համար կրթական ծրագրերի համադրման ուղղությամբ կան որոշակի ջանքեր,
որոն�?ում կրթության փորձագետները գործատուներին և համալսարանի աշխատակի�?ներին
համախմբում են կրթական ծրագրերի�? շուկայի վերաբերելիությունը բարելավելու համար:

7.2 Քաղաքականության լծակ. Հետազոտությունների, զարգա�?ման եվ նորարարության
խթանում
Կայա�?ած 

Հետազոտության, զարգա�?ման և նորարարության խթանման ներկա վիճակը որոշվում է երկու
հար�?ադրմամբ: 1) Արդյոք գոյություն ունե՞ն համակարգային կամ ոլորտային
քաղաքականություններ, որոնք նպաստում են հետազոտություններին, զարգա�?մանը և
նորարարությանը (ՀԶՆ): (2) Կա՞ արդյոք ֆինանսական աջակ�?ություն կամ կա՞ն հատուկ
ծրագրեր, որոնք խրախուսում են ՀԶՆ-ի գործունեությունը:

ՀԶՆ-ին նպաստող համակարգային կամ ոլոտային քաղաքականություններ
Կա քաղաքականության պահանջ, որն ուղղված է բարձրագույն կրթության զարգա�?մանը,
մասնավորապես` ՀԶՆ-ի գործունեության շուրջ, սակայն այն չի գործում: Համալսարանները,
մասնավորապես` մասնավորները, ֆինանսական միջո�?ների բա�?ակայության պատճառով
չունեն ՀԶՆ-ի շատ հնարավորություններ: Կան նախաձեռնություններ, ինչպես օրինակ`
կառավարություն-արդյունաբերություն-համալսարան                համագործակ�?ությունը,
գերազան�?ության կենտրոններին օժանդակելը և քաղաքականությանը համապատասխան և
կառավարության կողմի�? իրականա�?վող հետազոտություններին աջակ�?ելը: Վերջերս
Արմավիրի մարզի Ոսկեհատ համայնքում գտնվող Հայաստանի ազգային ագրարային
համալսարանի (ՀԱԱՀ) ուսումնափորձարարական մասնաճյուղում տեղի ունե�?ավ
գինեգործական կրթության գիտաարտադրական կենտրոնի բա�?ումը: Գինեգործական
կրթության գիտաարտադրական կենտրոնը հիմնադրվել է Նորարարությունների մր�?ակ�?ային
հիմնադրամի (ՆՄՀ) շրջանակներում Համաշխարհային բանկի համաֆինանսավորմամբ:
Գինեգործական կրթության գիտաարտադրական կենտրոնի հիմնադրման պատմությունը
սկսվում է 2015թ. դեկտեմբերին, երբ ՆՄՀ-ի շրջանակներում մեկնարկե�? «Գինեգործական
կրթության գիտաարտադրական բաղադրիչի զարգա�?ում» (ԳԿԳԱԲԶ) դրամաշնորհային
ծրագրի իրականա�?ումը: Դրամաշնորհային ծրագրի արդյունքում Ոսկեհատ համայնքում
գտնվող համալսարանի ուսումնափորձարարական մասնաճյուղում ստեղծվում է
գինեգործության լիարժեք ծրագիր, ինչպես նաև գիտատեխնիկական ժամանակակի�?
սարքավորումներով հագե�?ած օրինակելի տարածք` նախատեսված գիտափորձերի համար:

ՀԶՆ-ին նպաստող նախաձեռնություններ և ծրագրեր
ՀԶՆ-ի ծախսերը բարձրագույն կրթության ոլորտում պետական տարեկան ծախսերի փոքր


                                                                              46
մասն են: Կառավարությունը պետական համալսարաններին, գիտահետազոտական
ինստիտուտներին և ակադեմիաներին տրամադրում է բազային և թեմատիկ ֆինանսավորում
հետազոտություն իրականա�?նելու համար: Ֆինանսավորման երկու տեսակներն էլ
տրամադրվում     են    մր�?ութային  հիմունքներով:  Հիմնական    ֆինանսավորումը
գիտահետազոտական ինստիտուտների և լաբորատորիաների համար է, իսկ թեմատիկ
ֆինանսավորումը նախատեսված է համալսարանների պրոֆեսորադասախոսական և
գիտահետազոտական և մինչև 35 տարեկան երիտասարդ հետազոտողների խմբերի համար:
Ֆինանսավորման ոլորտները ներառում են` STEM (բնագիտություն, տեխնոլոգիա,
ճարտարագիտություն և մաթեմատիկա), ճարտարապետություն, գյուղատնտեսություն,
բժշկություն, հասարակական գիտություններ և հայագիտություն: Նորարարությունների
մր�?ակ�?ային հիմնադրամն ուղղված է նաև նորարարությունների և հետազոտական
հնարավորությունների զարգա�?ումը խթանելուն: Դրամաշնորհները տրվում են մր�?ութային
հիմունքներով բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների արդյունավետությունը
բարձրա�?նելու, ուսու�?ման և ուսումնառության գործընթա�?ներում հետազոտություններն
ընդգրկելու և ակադեմիական կապերն աշխատաշուկայի հետ ամրապնդելու համար:

7.3 Քաղաքականության լծակ. սո�?իալական եվ բնապահպանական վերաբերելիություն
Լատենտ 

Երկրում բարձրագույն կրթության համակարգի սո�?իալական և բնապահպանական
վերաբերելիության գնահատման համար մեզ հետաքրքրում է` արդյոք կա՞ն
քաղաքականություններ և ծրագրեր` աջակ�?ելու 1) սո�?իալական և մշակութային զարգա�?մանը
և (2) շրջակա միջավայրի պաշտպանությանը:

�?ո�?իալական և մշակութային զարգա�?մանն ուղղված քաղաքականություններ և ծրագրեր
Կա քաղաքականության պահանջ�? Հայաստանում սո�?իալական և մշակութային զարգա�?ումը
խթանելու գործում բարձրագույն կրթության դերը քննարկելու համար, սակայն այն չի
ուղեկ�?վում ֆինանսական աջակ�?ությամբ: «Բարձրագույն կրթության և հետբուհական
մասնագիտական կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածը նշում է համալսարանների
կարևոր դերը հասարակության մշակութային գրագիտության բարձրա�?ման և
քաղաքա�?իական հմտությունների զարգա�?ման գործում: Պետական համալսարանները և
միջպետական հաստատություններն ավելի ակտիվ են երկրում սո�?իալական և մշակութային
զարգա�?մանն աջակ�?ելու գործում, քան մասնավոր համալսարանները, քանի որ դրանք ունեն
ավելի շատ ֆինանսական, նյութական և մարդկային ռեսուրսներ:

Շրջակա միջավայրի պաշտպանությանն ուղղված ծրագրեր և քաղաքականություններ.
Հայաստանում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները չեն արժանանում
աջակ�?ության շրջակա միջավայրի պահպանման և կայունության գործում նշանակալի
դերակատարություն ունենալու համար: Ներկայում համալսարանները դասավանդում են
«Էկոլոգիա», սակայն այս նախաձեռնության համար ֆինանսական աջակ�?ություն չեն
ստանում կառավարությունի�?:




                                                                             47
Եզրակա�?ություն և խորհրդատվություններ

Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգն այսօր ներկայանում է բարեփոխումների
ահռելի հնարավորություններով։ Հայաստանը Բոլոնիայի գործընթա�?ի մասնակի�? է, ինչը
շահեկան ռեսուրս է բարեփոխումների իրականա�?ման համար։ 2015թ․ Բոլոնիայի
գագաթաժողովի կազմակերպումի�? հետո Հայաստանը կարող է հույս դնել պատրաստակամ
աջակի�?ների �?ան�?ի վրա�? միևնույն ժամանակ այս գործընթա�?ում առաջատարի դեր խաղալով։
Բա�?ի այդ, Թավշյա հեղափոխությունը նոր հնարավորություններ է բա�?ել�? բարձրագույն
կրթության համակարգը փոխելու և այն ավելի արդյունավետ դարձնելու համար։ Ակնհայտ է
բարձրագույն կրթության ռազմավարական հայե�?ակարգի մշակման, «Բարձրագույն
կրթության մասին» օրենքի մշակման և կառավարման համակարգի բարելավման
անհրաժեշտությունը։ Պետական համալսարանների հոգաբարձուների նոր խորհուրդները
ձևավորվել են, և հույս կա, որ նրանք հանդես կգան որպես անկախ և կոմպետենտ
կառավարման մարմիններ։

Միևնույն ժամանակ, համալսարանները շարունակում են բախվել լուրջ ֆինանսական
սահմանափակումների վերջին երկու տարիներին ուսանողական համակազմի նվազման
արդյունքում, իսկ մի շարք մասնավոր համալսարաններ գու�?ե և չկարողանան շարունակել
իրեն�? գործունեությունը այս իրավիճակում։ Պետական համալսարանները նույնպես բախվում
են ֆինանսական խնդիրների։ Հանրային անվստահություն կա բարձրագույն կրթության
վերջնարդյունքների որակի նկատմամբ, ինչը նշանակում է, որ որակի ներքին և արտաքին
ապահովման համակարգերը բարելավման կարիք ունեն։ Կառավարությունը քննարկում է
համալսարանների խոշորա�?ման, համալսարանների ծրագրային հավատարմագրման և
մր�?ակ�?ային ֆինանսավորման հիմքով ֆինանսավորման մեխանիզմների վերանայման
հնարավորությունը։

Այս համատեքստում հարկ է, որ համալսարանները, շահակի�?ներն ու Կառավարությունները
դիտարկեն հետևյալ խորհրդատվությունները․

Բարձրագույն կրթության ռազմավարություն
Հրատապ է բարձրագույն կրթության ռազմավարության և «Բարձրագույն կրթության մասին »
նոր օրենքի մշակման անհրաժեշտությունը�? սահմանելու ոլորտի և երկրի համար միասնական
տեսլականի իրա�?ման ուղին։ Գործող օրենքն այլևս արդիական չէ, քանի որ ընդունվել է դեռևս
2004թ․, անգամ Հայաստանի�? Բոլոնիայի գործընթա�?ին միանալու�? առաջ։ Կրթության,
գիտությանմ մշակույթի և սպորտի նախարարությունը մի քանի փորձ է արել�? մշակելու
վերոնշյալ փաստաթղթերը, սակայն տարբեր պատճառներով դեռևս չի հաջողել ավարտել
դրան�? մշակումը։

Կառավարում
Կառավարման համակարգը պետք է հավասար հնարավորություններ տրամադրի պետական,
մասնավոր և միջպետական հաստատություններին�? հիմնարար կարգավորման առումով։
Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգը բաղկա�?ած է երեք տիպի
հաստատությունների�?․ պետական համալսարաններ, մասնավոր համալսարաններ և

                                                                                 48
միջպետական համալսարաններ։ Պետական համալսարանները գտնվել և գտնվում են
պետության վերահսկողության ներքո, այնինչ մասնավոր համալսարանները�? ոչ։ Մասնավոր
համալսարանները    չունեն  հավասար      հնարավորություններ�? մր�?ելու   պետական
համալսարանների հետ, և շատ մասնավոր համալսարաններում կրթության որակը շատ �?ածր
է։ Մասնավոր համալսարանների մեծ մասը չի դիմել հավատարմագրման։ Միջպետական
համալսարանները ավելի արտոնյալ վիճակում են։ Նրանք ավելի մեծ ֆինանսական
աջակ�?ություն են ստանում, ունենում են ավելի լավ կրթված և ավելի մոտիվա�?ված
ուսանողական համակազմ և իշխանությունների կողմի�? ավելի թույլ վերահսկողության են
ենթարկվում։

Թեև ինքնավարությունը պետական համալսարանների դեպքում սահմանափակ է, մասնավոր
և միջպետական համալսարաններն ունեն ակադեմիական, ՊԴ կազմի համալրման,
կառավարման և ֆինանսական ինքնավարության զգալի մակարդակ։ Թեև մասնավոր և
միջպետական հատվածի համար ինքնավարությունը փաստ է, այն չի համակ�?վում
հաշվետվողականության հետ։ Այսպիսի իրադրությունը կարող է հանգե�?նել կրթության
որակի անկման։ Միակ սահմանափակումը «Հայո�? լեզվի» և «Հայո�? պատմության» պարտադիր
դասավանդումն է։ Թղթի վրա պետական համալսարանները նույնպես ունեն
ինքնավարություն, բայ�? եղել է մի քանի դեպք, երբ Կառավարությունն ակտիվորեն միջամտել
է   կառավարման     գործերին։     Ամենակարևոր     հար�?երի�?    է  մր�?ակ�?ությունը  և
համալսարաններում             ղեկավարության�?         ռեկտորների,        դեկանների,
վարչությունների/բաժինների և ամբիոնների ղեկավարների արժանիքների վրա հիմնված
ընտրության ինտենսիվա�?ումը։ Մի շարք դեպքերում դեկանները և ամբիոնների վարիչները
չեն փոխվել 20 – 30 տարի։ Համալսարաններում չկա այնպիսի մթնոլորտ, որտեղ
պրոֆեսորադասախոսական կազմն ազատ կզգա�? դիմելու դեկանի, վարչության/բաժնի պետի
կամ ամբիոնի վարիչի պաշտոնի համար։ Նմանապես պրոֆեսորադասախոսական կազմի
աշխատանքի ընդունման գործընթա�?ը կարիք ունի ավելի թափան�?իկ և մր�?ակ�?ային լինելու։

Ֆինանսներ
Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ֆինանսավորման անհամապատասխան
ծավալը բարձրագույն կրթության ոլորտի բարելավումները սահմանափակող հիմնական
գործոնների�? մեկն է։ Ուսման վարձերը շարունակում են իրականում լինել համալսարանի
եկամուտի միակ աղբյուրը, ինչը սահմանափակում է համալսարանների ընդհանուր
եկամուտի հնարավորությունները�? միևնույն ժամանակ ստեղծելով մատչելիության և
հավասար հնարավորություններին վերաբերող խնդիրներ։ Կառավարության կողմի�?
տրամադրվող ֆինանսական միջո�?ները հիմնականում ուղղվում են ուսման վարձի մասնակի
փոխատու�?մանը և արժանիքների հիման վրա, ֆինանսապես անապահով սահմանափակ
թվով ուսանողների ուսման վարձերի փոխահատու�?մանը։ Անհրաժեշտ է արդյունավետորեն
բաշխել առկա ֆինանսական միջո�?ները�? բարելավելու բարձրագույն կրթության անաչառ և
հավասար մատչելիությունը։ Պետական համալսարաններն ունեն ֆինանսավորման կայուն
մեխանիզմ, սակայն այս մեխանիզմը ժամանակավրեպ է։ Պետական համալսարանների մեծ
մասը հրապարակում է ֆինանսական հաշվետվությունները համալսարանի կայքում, թեև սա
պահանջ չէ։ Ֆինանսական թափան�?իկությունը մեծա�?նելու համար Կառավարությունը պետք
է բոլոր պետական համալսարանների�? պահանջի հրապարակել իրեն�? ֆինանսական
տվյալները։ Ներկայում համալսարանները չեն ստանում կատարողականի վրա հիմնված


                                                                               49
ֆինանսավորում։ Ֆինանսավորման այս եղանակի ներդնումը (համալսարանների համար
պետական միջո�?ների�? ֆինանսավորման ծավալի ընդհանուր մեծա�?մանը զուգահեռ ) կարող
է բարելավել համալսարանների ընդհանուր որակը, եթե կատարողականը կապակ�?վի
համապատասխան �?ու�?անիշների, օրինակ�? ուսանողների ամփոփիչ ատեստավորման,
ուսանողների�? համակարգի�? դուրս չմնալու, ավարտելու�? հետո զբաղվածության
�?ու�?անիշները, ինչպես նաև հաստատության առաքելությանը վերաբերող այլ կոնկրետ
չափանիշները։    Համալսարանները  պետք   է   նաև    օպտիմալա�?նեն    պետական
համալսարանական �?ան�?ը։

Որակի ապահովում
Որակի ապահովման համակարգը էական առաջընթա�? է գրան�?ել�? համալսարանների համար
որակի ապահովման մեխանիզմների ստեղծման և ուժեղա�?ման ուղղությամբ։ Հաջորդ քայլը
այս համակարգի կայա�?ումն է և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համար
նրան�? ինքնավերլուծությունների և մասնագիտությունների կրթական ծրագրերի
վերլուծությունների իրականա�?ման հար�?ում նախաձեռնողականության ստանձնումն է։
2017թ․ (5 տարի ժամկետով) ՈԱԱԿ-ը դարձել է Բարձրագույն կրթության որակի ապահովման
եվրոպական գրան�?ամատյանի (EQAR) անդամ։             Հայաստանի բոլոր պետական
համալսարաններն ՈԱԱԿ-ի�? ստա�?ել են ինստիտու�?իոնալ հավատարմագրում։ Փոքրաթիվ
մասնավոր համալսարաններ և միայն մեկ միջպետական համալսարան (Հայաստանում
ֆրանսիական համալսարան) են դիմել ՈԱԱԿ�? հավատարմագրում ան�?նելու։            Մյուս
միջպետականները իրեն�? հավատարմագրումը ստանում են որակի ապահովման միջազգային
կազմակերպությունների�?։
Ծրագրային հավատարմագրումը պարտադիր չի համարվում, բայ�? մի քանի համալսարաններ
դիմում են ծրագրային կամընտիր համատարմագրման համար։ Միևնույն ժամանակ
ինստիտու�?իոնալ հավատարմագրումը կարևոր չափանիշ է, որով պետական և մասնավոր
համալսարանները իրավասություն են ստանում դիմելու ՆՄՀ ֆինանսավորման ։ Ինչ
վերաբերում է միջպետական համալսարաններին, նրանք իրավասու են դիմել պայմանով, որ
ունենան տեղական որակի ապահովման գործակալության�? ՈԱԱԿ -ի կողմի�? ճանաչված և
գրան�?ված միջազգային հավատարմագիր։ Ի լրումն, բոլոր համալսարանները, մասնակի�?
կազմակերպություններն ու ընկերությունները պետք է ունենան ռազմավարական ծրագիր
(և/կամ բիզնես պլան) առնվազն ՆՄՀ դրամաշնորհային ծրագրի իրականա�?ման
ժամանակահատվածի համար, որով կապահովվի, որ դրամաշնորհային հայտադիմումի մեջ
առաջարկվող թիրախները համապատասխանում են ռազմավարության մեջ ընդգծված
առաջնահերթություններին։
Ըստ ամենայնի, կարևոր է ծրագրային հավատարմագրումը դարձնել պարտադիր, քանի որ այն
հնարավորություն է տալիս ավելի ուշադիր դիտարկել ուսումնական ծրագրի որակը,
դասավանդման/ուսումնառության աշխատակարգերը, որոնք որակյալ բարձրագույն
կրթական համակարգի էական հիմնասյուներն են։ Բա�?ի այդ, ինստիտու�?իոնալ և ծրագրային
հավատարմագրման չափանիշներն ու չափորոշիչները հարկ է պարբերաբար վերանայել։

Բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական համակարգ (TEMIS)
Բարձրագույն կրթության համակարգում տեղի ունե�?ող իրադարձությունների մասին իրական
ժամանակում ստա�?վող տվյալները ավելի ու ավելի մեծ կարևորություն են ստանում



                                                                             50
քաղաքականություն մշակողների համար։ Զավեշտն այն է, որ տվյալների համակարգն արդեն
իսկ ստեղծված է Կ�?ԱԿ-ի կողմի�?, բայ�? այն այս պահին չի գործարկվում։ �?արաձայնություններ
կան մի շարք համալսարանների հետ տվյալների, ինչպես նաև դրան�? հավաքման
մեխանիզմների մասին։ Բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական
գործարկվող համակարգ ունենալու համար հարկ կլինի, որ նախարարությունը,
համալսարանները և Կ�?ԱԿ-ի ներկայա�?ու�?իչները արդյունավետորեն բանակ�?են և համատեղ
մշակեն TEMIS-ի վերջնական տարբերակը, ինչը կօգնի հավաքել համակողմանի և օգտակար
տվյալներ բարձրագույն կրթության ոլորտի մասին։

Մատչելիություն և հավասար հնարավորություններ
Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգի ամենամեծ խնդիրների�? մեկն այն է, որ այն
մատչելի չէ անապահով ընտանիքների�? սերող ուսանողների համար։ Ներկայումս
ուսանողների համար հասանելի են ֆինանսական օժանդակության մի շարք ծրագրեր, բայ�?
այս քաղաքականությունները և կարգերն ավելի թիրախավորելու անհրաժեշտություն կա։
Նաև էական է մեծա�?նել դեպի դպրո�?ներ շփումներն ու դպրո�?ներին տրամադրվող
ծառայությունները, որտեղի�? կյանքի դժվարին պայմաններում հայտնված երեխաները
համակարգված կերպով զտվում են։ Մատչելիությունը դեռևս խնդիր է, քանի որ
համալսարանները հույս են դնում ուսման վարձերի վրա, որոնք և ձևավորում են նրան�? գրեթե
ողջ եկամուտը։ Համալսարաններում պետական ֆինանսավորմամբ տեղերը շատ
սահմանափակ են և հիմնականում բաշխվում են ըստ արժանիքների։ Արդյունքում,
անապահով ընտանիքների�? միայն փոքրաթիվ ուսանողներ են կարողանում ընդունվել
համալսարաններ։ Նրանք, ովքեր ընդունվում են համալսարաններ, իրավասու են օգտվել
ուսման    վարձերի�?    տարբեր,    մասնակի    կամ    ամբողջական      փոխհատու�?ման
հնարավորությունների�?, որոն�? մասին որոշումը կայա�?վում է ուսանողի ընտանիքի
եկամուտի մակարդակի հիման վրա։ Անգամ եթե նրանք ընդունվում են պետպատվեր
համակարգ, շատերը չեն կարողանում իրեն�? թույլ տալ ապրել քաղաքներում, քանի որ
Կառավարության կողմի�? տրվող թոշակները բավարար չեն կեն�?աղային ծախսերը հոգալու
համար։ Անհրաժեշտություն կա փոխել ֆինանսական օժանդակության սխեմաները և
անապահով ընտանիքների�? սերող ուսանողներին տալ ոչ միայն անվճար կրթություն
ստանալու, այլև կե�?ության ծախսերը հոգալու հնարավորություն։

Երկրորդ նշանակալի խնդիրը վերաբերում է հատուկ կարիքներ ունե�?ող ուսանողներին։
Բարձրագույն կրթության ոլորտում ներառական կրթությունը նախորդ կառավարությունների
կողմի�? առաջնահերթություն չի համարվել։ Հարկ է սատարել հատուկ կարիքներ ունե�?ող
ուսանողներին�? բարձրագույն կրթություն ստանալու նրան�? իրավունքի իրա�?ման համար։

Բա�?ի այդ, անհրաժեշտ է զարգա�?նել ուսանողների ներքին շարժունության համակարգը և
կրթուղիները դարձնել ավելի ճկուն։ Ներկայում բարձրագույն կրթության տարբեր
ուղղությունների միջև կրթուղիները հստակ չեն, ինչը սահմանափակում է համակարգի
ներսում ուսանողի շարժունությունը։ Ի վերջո, Կառավարությունը և հաստատությունները
պետք է մտածեն խտրականությունը և ոտնձգությունները բա�?առող արդյունավետ
քաղաքականության մշակման մասին։ Կրթական արդյունքների բարելավմանն ուղղված
մոտե�?մամբ (SABER) վարժանքի ընթա�?քում չի գտնվել բարձրագույն ուսումնական




                                                                                 51
հաստատությունների նկատմամբ կիրառվող, խտրականության          և   ոտնձգությունների
բա�?առման քաղաքականության որևէ վկայություն։

Բարձրագույն կրթության վերաբերելիությունը սո�?իալական և կրթական կարիքներին
Դեռևս հսկայական խզում կա բարձրագույն կրթության և աշխատաշուկայի միջև։ Այս ասելով�?
հարկ է նշել, որ համալսարանները սկսել են ներառել պրակտիկան իրեն�? ուսումնական
ծրագրերում։ Այնուամենայնիվ, պրակտիկաները ուսումնական ծրագրի շատ փոքր
բաղադրիչն են։ Դրանք իրականա�?վում են միայն կարճ ժամանակով, և չկա այն ուղղորդող
որևէ ծրագիր կամ ավարտելու համար սահմանված պահանջ։ Պրակտիկայի այս
կարճաժամկետ      ծրագրերը    չեն  օգնում    պրակտիկանտների      կարողությունների
կատարելագործմանը, ինչը կհանգե�?ներ նրան�? ուսումնառած նյութի ամրապնդմանը,
կբարձրա�?ներ կոնկրետ ոլորտների մասին նրան�? իրազեկությունը կամ գիտելիքը, կխթաներ
նրան�? ապագա զբաղունակությունը։ Ուսու�?ման համապատասխան նյութատեխնիկական
պայմանների բա�?ակայությունը, պրակտիկաների կարճ տևողությունը, պրակտիկաների�? լավ
ձևակերպված ուսումնական ծրագրերի բա�?ակայությունը, թե՛ պրակտիկանտների, թե՛
արդյունաբերության ներկայա�?ու�?իչների կողմի�? շահագրգռության բա�?ակայությունը այն
հիմնական գործոնների�? են, որոնք պայմանավորում են բարձրագույն կրթության և
աշխատաշուկայի միջև խզումը։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին հարկ է
խրախուսել�?    ուժեղա�?նելու  գործնական    ուսու�?ման    բաղադրիչները,  փոխան�?ելի
հմտությունները և պրակտիկաները բոլոր աստիճանաշնորհող ծրագրերում։ �?ա ոչ միայն
ուսանողներին կտա հնարավորություն�? կիրառել իրեն�? հմտությունները աշխատանքային
միջավայրում,    այլև  կբարելավի    ուսումնական     ծրագրի   և    աշխատաշուկայի
համապատասխանությունը։

Իրավիճակը բարելավելու հիմնական ձևերի�? մեկը ավելի մեծ թվով գործատուներ
(արդյունաբերություն, ՓՄ�?-ներ, Կառավարություն և այլն) ներգրավելն է մասնագիտության
կրթական ծրագրերի մշակման և իրականա�?ման աշխատանքներում, ինչպես նաև
հաստատությունների Հոգաբարձուների խորհուրդների կազմում։ �?ակայն հավասարապես
կարևոր է բարելավել պրոֆեսորադասախոսական կազմի գիտելիքը աշխատաշուկայի
զարգա�?ումների վերաբերյալ։ Անհրաժեշտ է իրազեկել պրոֆեսորադասախոսական կազմին
հայաստանյան աշխատաշուկայի ներկա և ապագա միտումների մասին։ Անհրաժեշտություն
կա ներգրավելու գործատուների ներկայա�?ու�?իչներին ուսումնական ծրագրերի վերանայման
հանձնաժողովներում։ Գործատուների ներկայա�?ու�?իչների ներգրավումը օգտակար է�?
արդյունաբերության և լսարանի միջև խզումը կամրջելու համար։

Համալսարանները դեռևս չունեն որևէ խթան�? ակտիվա�?նելու բարձրագույն կրթության դերը
սո�?իալական, մշակութային զարգա�?ման կամ մթնոլորտի փոփոխության գործում։
Համալսարանները      ստանձնում     են   մի    շարք   սո�?իալական  և   մշակութային
նախաձեռնություններ, բայ�? սա չունի ռազմավարական կենտրոնա�?ում, հավանաբար
բա�?առություն են հայո�? լեզուն և մշակույթը։ Հիմնականում համալսարանները դիտարկվում
են որպես այնպիսի վայրեր, որտեղ միայն դասեր, քննություններ և հետազոտություններ են
իրականա�?վում։ Համալսարանների ղեկավարությունը, պրոֆեսորադասախոսական կազմը և
ուսանողները կարևոր դեր կխաղան այս ընկալումը փոխելու գործում�? իրեն�?
մտայնություններում ամրապնդելով սո�?իալական և մշակութային փոփոխությունը։



                                                                              52
Երախտիքի խոսք
Այս զեկույ�?ը կազմվել է Հայաստանի Հանրապետության Կրթության, գիտության, մշակույթի և
սպորտի փոխնախարար Արևիկ Անափիոսյանի խնդրանքով և ընդհանուր ռազմավարական
ուղղորդմամբ։ Բա�?ի այդ, այս զեկույ�?ը հնարավոր է դարձել Հայաստանի Հանրապետության
Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության բարձրագույն կրթության
վարչության պետ Ռոբերտ �?ուքիասյանի շարունակական աջակ�?ության շնորհիվ։ Բանկի
կողմի�? այս զեկույ�?ի մշակումը ղեկավարել է Կոեն Գեվենը, որը ղեկավարում է Կրթական
արդյունքների բարելավմանն ուղղված մոտե�?մամբ (SABER) բարձրագույն կրթության
ծրագիրը։     Երևանի�?, Համաշխարհային բանկի հայաստանյան գրասենյակի�? զեկույ�?ի
մշակման ընթա�?քում բովանդակային ուղղորդումը և ջանքերի համակարգումն իրականա�?րել
է Անուշ Շահվերդյանը։ Գլխավոր հետազոտողն էր �?երոբ Խաչատրյանը, որը վարե�?
խորհրդակ�?ությունները և իրականա�?րե�? տվյալների հավաքումը, իսկ զեկույ�?ի հիմնական
հեղինակը Գազալա �?այիդն է։ Մենք շնորհակալություն ենք հայտնում հար�?ազրույ�?ներին
մասնակ�?ած բոլոր անձան�?, մասնավորապես�? Ալեքսանդր Գրիգորյանին և Գայանե
Հարությունյանին Հայաստանի բարձրագույն կրթոթյան համակարգի իրեն�? խորքային
ներհայե�?ման համար։ Այս զեկույ�?ն անհնար կլիներ առան�? Համաշխարհային բանկի
հայաստանյան գրասենյակի ղեկավար �?իլվի Կ․ Բոսուտրոյին։ Նմանապես մեր երախտիքն
ենք հայտնում Բանկի կողմի�? հետևյալ աշխատակի�?ներին իրեն�? աջակ�?ության և
համբերության համար․ Լիրե Էրսադո�? Մարդկային զարգա�?ման ծրագրի ղեկավար, Ալեքսան
Հովհաննիսյան�? Գործառնությունների գծով գլխավոր պատասխանատու, Հարրի Ա․
Պատրինոս�? Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում Պրակտիկայի ղեկավար,
Ֆրան�?իսկո Մարմոլեխո�? բարձրագույն կրթության գլխավոր մասնագետ, Դենիս Նիկոլաև�?
կրթության մասնագետ, �?որեն Նելլման�? գլխավոր տնտեսագետ և Կատյա Մարինա Հերերա
�?ոսա�? գլխավոր տնտեսագետ։


Հապավումներ

Բուհ        բարձրագույն ուսումնական հաստատություն
�?ՊԸ         սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն
ՈԱԱԿ        Մասնագիտական կրթության որակի ապահովման ազգային կենտրոն
ՊՈԱԿ        պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն
ԿԳՄ�?Ն       Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարություն
ՀԱՀ         Հայաստանի ամերիկյան համալսարան
ԲԿՈԱԳՄՑ     Բարձրագույն կրթության որակի ապահովման գործակալությունների
            միջազգային �?ան�?
ՈԱԵՑ        Բարձրագույն կրթության որակի ապահովման եվրոպական �?ան�?
ՈԱԵԳ        Բարձրագույն կրթության որակի ապահովման եվրոպական գրան�?ամատյան
TEMIS       Բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական համակարգ
Կ�?ԱԿ        Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոն
ԿՓԿՀ        Կրեդիտների փոխան�?ման և կուտակման եվրոպական համակարգ
ARMENIC     Ակադեմիական փոխճանաչման և շարժունության ազգային տեղեկատվական
            կենտրոնը (ԱՓՇ�?ԱԿ)


                                                                               53
ՀԶՆ      Հետազոտություն, զարգա�?ում և նորարություն
ԳԿԳԱԲԶ   Գինեգործական կրթության գիտաարտադրական բաղադրիչի զարգա�?ում




                                                                     54
Հավելված – «Կրթական արդյունքների բարելավմանն ուղղված մոտե�?ում
– բարձրագույն կրթություն» (SABER-Tertiary Education)




                   1. Բարձրագույն կրթության ռազմավարություն
             1.1                            1.2                      1.3
Երկիրը/պետությունն      ունի   Բարձրագույն        կրթության   Բարձրագույն
ամբողջովին          մշակված    ռազմավարական         ծրագրի    կրթության
բարձրագույն        կրթության   մշակումը համապատասխան է և      ռազմավարական
ռազմավարական ծրագիր, որը       ներկայա�?ու�?չական, ներառում է   ծրագիրը հիմնված է
հանդես     է  գալիս   որպես    հիմնական       շահակի�?ների     համակարգային
համակարգը         ղեկավարող    կարծիքները և մոտե�?ումները և    իրողությունների
ուղե�?ույ�?։                     դիտարկում                  է   հստակ           և
                               քաղաքականության հիմնական       վերաբերելի,
                               լծակները։                      ինչպես        նաև
                                                              հանրայնորեն
                                                              հասանելի
                                                              ապա�?ույ�?ների վրա։

              2. Համակարգերի և հաստատությունների կառավարում
       2.1                  2.2                   2.3                2.4
Երկիրն       ունի  Կարգավորման        Երկիրն        ունի      Բուհերի   համար
բարձրագույն        շրջանակը ներառում էքաղաքականություն        նախատեսված
կրթության մասին    այնպիսի            ների
                               դրույթներ,              և      կարգավորման
համակողմանի        որոնք        պատշաճաշխատակարգերի           շրջանակը
օրենք,        որի  կերպով             համակազմ,      որը      սատարում է նրան�?
կիրարկումը         կանոնակարգում      պայքարում
                                       են              է      ակադեմիական
հանգե�?նում      է  մուտքը     շուկա   ակադեմիական
                                        և                     ինքնավարությանը։
համակարգի          պետական            չարաշահումների և
                                       ու
օպտիմալ            մասնավոր           կոռուպ�?իայի դեմ։
կատարողականի և     բարձրագույն
վերաբերում      է  կրթական
երրորդ աստիճանի    ծառայությունների
կրթության   բոլոր  գործառնությունները։
տեսակներին։
        2.5               2.6                2.7                     2.8
Բուհերի           Պետական     բուհերի Բուհերին                Կարգավորման
կարգավորման       կարգավորման         վերաբերող               շրջանակը
շրջանակը          շրջանակը սատարում կարգավորման               խթանում է բուհերի
սատարում        է                     շրջանակը                մակարդակում



                                                                              55
աշխատակազմի          է նրան�? կառավարման սատարում է նրան�? կառավարման
համալրման            ինքնավարությանը։   ֆինանսական        թափան�?իկ
ինքնավարությանը։                        ինքնավարությունը։ աշխատակարգերի
                                                          տարածումը։
       2.9                2.10
Կարգավորման       Կարգավորման
շրջանակը          շրջանակը խթանում է
խթանում է բուհերի բուհերի մակարդակում
                  հորիզոնական
մակարդակում
                  կառավարման
մարդկային
                  աշխատակարգերի
ռեսուրսներին      տարածումը։
վերաբերող
թափան�?իկ      և
արժանիքների վրա
հիմնված
աշխատակարգերը։


                                 3. Ֆինանսավորում
        3.1                 3.2                 3.3                    3.4
Պետական              Կա հանրայնորեն     Կատարողականի վրա       Պետական բուհերը
ֆինանսական           ճանաչված    կամ    հիմնված                կարող           են
միջո�?ները            հասանելի բանաձև,   ֆինանսավորումը         շահակի�?ների,
հատկա�?վում      են   որով հաշվարկվում   օգտագործվում է որպես   օրինակ�?
պետական              է   է   պետական    պետական      բուհերի   կառավարության
բուհերին�? կայուն և   գումարները         համար     ֆինասների    կամ բարձրագույն
թափան�?իկ             պետական            հատկա�?ման              կրթության
գործընթա�?ի           բուհերին           մեխանիզմի մաս։         ոլորտում    գործող
միջո�?ով և միանվագ    հատկա�?նելը                                գործակալություննե
բյուջետային          որպես ֆիքսված և                           րի հետ բանակ�?ել
դրամաշնորհների       փոփոխական                                 առնվազն մի շարք
համակարգի            ֆինանսավորում։                            կատարողականի
գործարկմամբ։                                                   թիրախների շուրջ։




       3.5                 3.6




                                                                                56
Մասնավոր բուհերը    Կա       բուհերին
կարող          են   հասանելի
շահակի�?ների,        ֆինասնավորման
օրինակ�?             առնվազն       մեկ
կառավարության       մր�?ակ�?ային գիծ�?
կամ բարձրագույն     ուղղված
կրթության           նորարարության
ոլորտում   գործող   խթանմանը     կամ
գործակալություննե   ազգային
րի հետ բանակ�?ել     առաջնահերթու-
առնվազն մի շարք     թյուններին։
կատարողականի
թիրախների շուրջ։

                              4. Որակի ապահովում

        4.1                 4.2                   4.3                  4.4
Կա առնվազն մեկ      Ինստիտու�?իոնալ      Ինստիտու�?իոնալ         Ինստիտու�?իոնալ
գործառնական և       հավատարմագրմա       հավատարմագրման         հավատարմագրմա
արդյունավետ         ն                   գործակալությունը(ներ   ն
ինստիտու�?իոնալ      գործակալությունն    ը) կամ որակի           գործակալությունը(
հավատարմագրմա       երը կամ որակի       ապահովման              ները) կամ որակի
ն գործակալություն   ապահովման           գործակալությունը(ներ   ապահովման
կամ որակի           գործակալությունն    ը) մշակել են           գործակալությունը(
ապահովման           երը գործում են      ինստիտու�?իոնալ         ները) խթաններ են
գործակալություն,    որպես անկախ         որակի չափանիշներ       տրամադրում
որը վերահսկում է    մարմին։             կամ ծրագրային որակի    բուհերին�?
երկրի բոլոր                             չափանիշներ, որոնք      ստեղծելու
բուհերի որակը։                          կկիրառեն իրեն�?         կառավարման
                                        գնահատումներում։       տեղեկատվական
                                                               համակարգեր
                                                               ինստիտու�?իոնալ
                                                               կամ ծրագրային
                                                               որակի
                                                               չափանիշների
                                                               միջո�?ով։
       4.5
Գնահատման/
հավատարմագրմա
ն չափանիշներին
չհամապատասխան
ելը
ծրագրերի/բուհերի
համար կարող է


                                                                               57
հանգե�?նել
կոնկրետ
հետևանքների։
      5. Բարձրագույն կրթության կառավարման տեղեկատվական համակարգ
                                       (TEMIS)
         5.1               5.2                  5.3                    5.4
Կա առնվազն մեկ TEMIS-ը հավաքում        TEMIS-ը տվյալներ է      TEMIS-ը տվյալներ է
գործող      ազգային է    ուսանողների   հավաքում       ըստ      հավաքում ըստ ՊԴ
կամ                 մասին տվյալներ։    ինստիտու�?իոնալ          կազմին վերաբերող
տարածաշրջանայի                         հետազոտության,          �?ու�?անիշների։
ն TEMIS։                               զարգա�?ման        և
                                       նորարարության
                                       �?ու�?անիշների։
       5.5
TEMIS-ը լայնորեն
օգտագործվում   է
համակարգի
գնահատման      և
բարեփոխման
համար։


               6. Մատչելիություն և հավասար հնարավորություններ
       6.1                  6.2                  6.3                   6.4
Առկա             են Ծախսերի            Երկիրն ապահովում է      Կարգավորման
անապահով            համաֆինասնավոր     բուհերում ընդգրկվելու   շրջանակը
ուսանողներին        ման         առկա   համար նվազագույն և      խրախուսում     է
ֆինանսական          մեխանիզմները       թափան�?իկ                բուհերում
օժանդակություն      արդյունավետ        չափորոշիչներին          իրազեկության
տրամադրող           կերպով ծառայում    համապատասխանությ        բարձրա�?ման
պետական             են     թիրախային   ունը, ինչպես նաև այն,   ծրագրերի
ծրագրեր�? միտված շահառուների            որ բոլոր իրավասու       ստեղծումն     ու
հավասար             կարիքներին։        ուսանողներն     ունեն   իրականա�?ումը։
հնարավորությունն                       հասանելիություն
երի ապահովման                          ընտրության
նպատակներին                            ընթա�?ակարգերին։
մատչելիության և
համակարգի�? դուրս
չմնալու առումով։

        6.5             6.6
Առկա է և երկրում Բարձրագույն
գործում        է կրթության


                                                                                58
խտրականությունը    համակարգն ունի
և                  կառավարման
ոտնձգությունները   նպաստավոր
բա�?առող            կառու�?վածք, որն
օրենսդրություն,    աշխուժա�?նում    է
որը կիրարկվում է   սո�?իալական
բարձրագույն        շարժունությունը
կրթության ոլորտի   հաստատությունի�?
նկատմամբ։          հաստատություն
                   ուսանողների
                   տեղափոխությունն
                   երի միջո�?ով։



            7. �?ո�?իալ-տնտեսական կարիքների համապատասխանությունը
      7.1                 7.2             7.3                  7.4
Առկա            են Առկա       են Առկա են ծրագրեր,      Առկա              է
ուսումնասիրությու պրակտիկաները և որոնք   ուղղված  են   քաղաքականության
ններ, որոնք չափում գործնական     բուհական              պահանջ,        որն
են         բուհերի ուսու�?ումը    ուսումնական ծրագրի�?   ուղեկ�?վում        է
շրջանավարտների     սատարող       աշխատաշուկայի         ֆինանսական
ուսումնառության    ծրագրեր։      պահանջներին           խթաններով         և
արդյունքը                        համապատասխանությ      ուղղված           է
աշխատաշուկայի                    ան բարձրա�?մանը։       բարձրագույն
պահանջների հետ                                         կրթության
համեմատությամբ։                                        ոլորտում       ՀԶՆ
                                                       գործունեության
                                                       զարգա�?մանն       ու
                                                       հզորա�?մանը։
      7.5                 7.6
Առկա           է   Առկա           է
քաղաքականությա     քաղաքականությա
ն պահանջ, որն      ն պահանջ, որն
ուղեկ�?վում     է   ուղեկ�?վում     է
ֆինանսական         ֆինանսական
խթաններով      և   խթաններով      և
միտված         է   միտված         է
բարձրագույն        բարձրագույն
կրթության   դերի   կրթության   դերի
ամրապնդմանը        ամրապնդմանը
սո�?իալ-            շրջակա
մշակութային        միջավայրի
                   պահպանության և


                                                                        59
զարգա�?ման   կայունության
գործում։    ապահովման
            գործում։




                           60
Հայաստան ǀ ԲԱ�?�?�?ԱԳՈՒՅՆ Կ�?ԹՈՒԹՅՈՒՆ                                        SABER Ե�?Կ�?Ի ԶԵԿՈՒՅՑ |2019

                                                                    www.worldbank.org/education/saber




     «Կրթական արդյունքների բարելավմանն ուղղված մոտե�?ում –
     բարձրագույն կրթություն» (SABER) նախաձեռնությունը տվյալներ է
     հավաքում    ամբողջ    աշխարհում   կրթության    համակարգերի
     քաղաքականությունների     և   հաստատությունների   մասին    և
     համեմատաբար վերլուծում է դրանք ուսանողների ուսումնառության
     հետ կապված աշխատակարգերի համատեքստում։ Այս մոտե�?ման
     նպատակն է կրթության արդյունքներին մասնակի�? բոլոր կողմերին�?
     ուսանողներին, վարչակազմին, դասախոսներին, քաղաքականություն
     մշակողներին և գործարարներին տալ հասանելի, մանրակրկիտ,
     օբյեկտիվ պատկեր առ այն, թե որքան դրականորեն են իրեն�? երկրի
     կրթահամակարգի քաղաքականությունները միտված դեպի բոլոր
     երեխաների և երիտասարդների ուսու�?ման ապահովումը։

     Այս զեկույ�?ը մասնավորապես կենտրոնանում է Բարձրագույն
     կրթության ոլորտի քաղաքականությունների վրա։ Այն վերլուծում է
     բարձրագույն կրթությունը քաղաքականության յոթ ուղղություններով�? (1)
     բարձրագույն կրթության ռազմավարություն, (2) ոլորտի կառավարում,
     (3) նորարարությանն ուղղված ֆինանսավորման գործածություն, (4)
     որակի ապահովում, (5) բարձրագույն կրթության կառավարման
     տեղեկատվական       համակարգի        ,
                                     առկայություն     (TEMIS),     (6)
     մատչելիություն և հավասար հնարավորություններ�? խթանելու
     սո�?իալական շարժունությունը և (7) բարձրագույն կրթության
     համապատասխանությունը սո�?իալական և տնտեսական կարիքներին։



  Այս զեկույ�?ը Համաշխարհային բանկի աշխատակազմի գործունեության արդյունքն է�? արտաքին դերակատարների մասնակ�?ությամբ։ Այս
  զեկույ�?ում ներկայա�?ված եզրահանգումները, մեկնաբանությունները և եզրակա�?ությունները կարող են չհամընկնել Համաշխարհային բանկի,
  Գործադիր տնօրենների խորհրդի կամ նրան�? ներկայա�?րած երկրների տեսակետների հետ։ Համաշխարհային բանկը չի երաշխավորում այս
  աշխատանքում ներառված տվյալների ճշգրտությունը։ Այս աշխատանքում ներկայա�?ված սահմանները, գույները, դրամական միավորները և
SYSTEMS    APPROACH
  այս զեկույ�?ի         FOR BETTER
               մեջ ներառված        EDUCATION
                            որևէ քարտեզի        RESULTS այլ տեղեկությունները չեն կարող համարվել Համաշխարհային
                                          վրա պատկերված                                                   61     բանի�? որևէ
  տարածքի իրավական կարգավիճակի, դրա սահմանների հաստատման կամ ընդունման վերաբերյալ դատողություն։