69220 www.worldbank.org/boliviaplurinacional BOLIVIA PLURINACIONAL Brasilamp Indonesiamp Méxicomp Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Versión en Aymara Brasilamp Indonesiamp Méxicomp Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi BOLIVIA PLURINACIONAL YATI UTJAWI Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 9 Amuyqallta 11 Yäqawinaka 13 SIGLAmp juk’aptawinakampi 15 Qalltawi Capítulo 1ir Minas Geraisan Jiljataw suma apnaq Amtapa 19 Minas Geraisan suma uñakipat jach’anch jamuqa 21 Gestión Estratégica de Recursos y Acciones del Estado (GERAES) Irnaqchaqapa 23 Jikxatawinakan amtanakapa 24 Yatiqäwi: mä suma jikxat amtan uñanchapa 25 Parlakipawi 26 Capítulo 2ir Indonesia markan markachirinakapar ch’amañch amtawinakapa 27 Markan ch’amanchawipa 29 PNPM Mandiri 31 PNPM Mandirin Qullqi apnaqawipa 33 Luraw ukhamarak amtatak irnaqirinak mink’awi 33 Amtanaka, lurawinaka ukhamarak amuyunaka 35 Chhijunaka 37 Parlakipawi 38 Capítulo 3ir Jamuqawi, uñakipaw ukhamarak Transferencias Condicionadas de Dinero amtanak tuqinakxat Mexico markan yatit kankañapa 41 Nayrir videoparlawi: Markachir amuy irpxat markanakampita 43 • Plan Vida de Bolivia Amta 43 • Mexicon Multisectorial Jamuqapa 45 • Kamachin ukhamarak Mexico indigenanakapan utt’ayat jamuqa 46 • Aski yant’anaka 46 • Oportunidades Amtat uñakipawipa 47 • Axawinakamp parlakipawimpi 48 Payir videoparlawi: Qatuqirinakan padronanakamp ukhamarak arkawimp uñakipawimp llikanaka 50 • Qatuqirinakan uñcht’awinakapamp Mexicon Secretaría de Desarrollo Socialampi 50 • Mexicon uñakipaw ukhamarak sarayaw llikapa 53 • Axawinakamp parlakipawimpi 56 México markar turkakiptaw tumpa 57 La Paz markar turkakiptaw tumpa 59 Juk’amp Yanapanaka 71 1 JAMUQA Desarrollo Integral de Minas Gerais Amtapa 22 2 JAMUQA Jikxatawinakan t’aqanakap mayacht’awi 23 3 JAMUQA Patillanakamp lurawinakampi 31 4 JAMUQA PNPM Mandirin t’aqachat taqpach churawinak apnaqapa 32 5 JAMUQA PNPM Mandirin qullqi apnaqawipa 33 6 JAMUQA Web chaqan apnaqawimp uñakipawim tuqinakxat yatiyawi 35 7 JAMUQA Indonesian t’aqisiw juk’apt amtawinaka 36 8 JAMUQA Markachirinakan ch’amanch sarawipa 37 9 JAMUQA Marat marat amtan uñakipawipa 55 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 1 MAPA Qatuqirinakamp jiskt’at chaqanakampi 52 2 MAPA Yanap qatuqirinakamp mayiwinakamp chaqa 53 1 QHANSTAYAWI Jikxatawinak amt uñakipañatak amuyunaka 26 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi AMUYQALLTA Jilxataw juk’amp nayrar sartayañatak ukhamarak utjaw sumaptayañatakixa, aka pachan amuy irpanak wakt’ayirinakax sapurüw markanakatak machaq amuyunak thaqhasipki. Aka amtanakax uñicht’ayapxiwa, kunjamatix markanak qullq apnaqaw tuqit yatit kankañanakapax askipki uka tuqita. Robert B. Zoellick, Banco Mundial Taman Irpiripa Markanakax aski amuyuwinak yatiqapxi, kunjamti yaqha marakanakax pachp ch’axwawinak askichapx uka yatsuwinak uñjasa. Aka qallta lurawix amuy irpanak wakt’ayirinakar ukhamarak yaqha munirinakaruwa, juk’a qullqin markanakaru, yanapt’ani —khitinakatix ancha sintkañanipxiwa, ukhamarus jupanakax aka sintkawinak janiw sumachañ yatipkiti, janirakiw walja mara yanapt’ suyt’apkaspati— uka yanapt’awx aka markanaqax laqakiw yaqha markanakat qatuqapxani. Ngozi Okonjo-Iweala, Banco Mundial Taman Director Ejecutivopa Octubre phaxsin 2008 marana, Banco Mundialax Servicio de Intercambio de Experiencias Sur-Sur utt’ayi, t’aqhis uyjaw yatit kankañ tuqinakat aruskipaw ch’amañchañataki, nayrir sartir markanakampi. Aka amtatakix US$5 millones qullqiw utji, uñt’at markanak ukhamarak yaqha markanakas yanapt’x churapxarakitanawa, akanaka: China, Dinamarca, Países Bajos, India, México, España ukhamarak Reino Unido ukanaka. Aka yanapt’awin amtapax jan ancha qullqin markanakarux yatiyawinak ukhamarus sarnaqawinak churan muni, akampix markachirinakaruw yanapt’asiñ muni, qullq jikxatawxat akampix t’aqhi jakaw juk’aptayañataki. Aka machaq qullq churaw yanapt’awix markanakan aski sarawinakapax yaqha markanakatakixa, khitinakatix t’aqhisipk ukhamarus juk’a qullqinipxi, uka markanakataix aski yatit kankañanakaspawa sasinaw yäqi. Sur-Sur yanapt’ax taqi yatxatawinak utjawinak yatiqañ pach juk’aptayi, juq’a qullqimpikiw lurasi. Mistsuwipachatx Servi- cio Sur-Sur amtax walja turkakipaw wakt’awinakax jan anch qullqin markanakaruw walpin yanapt’i. Puriwipax jach’awa, kunatix markanakan mayiwinakapar iyawsi, jupanakax yatxatawinakxat yatiqañ munapxi. Amtawix lurawinak juk’amp qhananchañapa, qullqimp yanapt’asa, markanakan jikthaptapxañapataki ukhamarak Web chaqan mä bibliotec uñsta- yasa, akanx qillqasispawa, amtanak uñjasipxarakispaw ukhamarus jikxatawinak uñicht’ayarakispawa, ukatx jach’a mar- kanakat aski yatxatatanakapat ma siq lurasispa. Yaqha amtanakanxa, Servicio Sur-Sur amtax jach’a markan manqhanx amuy turkakipawinak uñstaruw yanapt’i, aka t’aqanakana: › Jan suyat jilxat qullq apnaqawi, nayrir yänakana › Markan aski llika sarayawi › Machaq illap yänakar mantaña 8-9 › Qullq churaw amtanak chhijllsuwi, juk’amp qullq qatuqañataki › Pensiones llikap askichawi › T’aqhisirinakatak jark’aqaw ch’iph llika uñstayaña Aka qillqawin qhananchat turkakipstawixa, Estdo Plurinaciona de Boliviamp Brasilamp Indonesiamp Mexicompi, aruskipawinak tuqitx juk’amp jach’aptayi, akanakax indígenas llakinakapat ukhamarak gobiernonakan amuyunakap juk’amp t’aqhisir markanakar yanapt’añatak churaw uka tuqinak chiqanchayata. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi YÄQAWINAKA Banco Mundialankir jaqinakar ukhamarak Bolivia, Brasil, Indonesia, Mexico Gobiernonakapatakiw aka irnaq amtax wakicht’ata. Arst’awinakapax purapata amuykipatawa, ukhamarak pach utjawix amuyurjam mäyak ch’amt’asina, ukax khusawa, turkakipt’añataki, akanx yatiqanakas purapat jikqhatañatakas wakicht’atawa. Boliviatst, qhipir Ministronakaruwa, Planificación del Desarrollo Carlos Villegas Quiroga ukhamarak Noel Aguirre Ledezmaru, aka amta luraw qalltatapat wal jallallt’an munapta. Jichha pacha Ministra de Planificación del Desarrollo, Viviana Caro Hinojosaru, jan jaytjasin yanapt’atapata ukhamarak Fondo tuqit turkakiptawinak luratapat ajallpin jupar jallat’apta. Roxana Liendon lurawipata, nayrawir amta Coordinadora del Plan Vida del Ministerio de Planificación del Desarrollo de Bolivia nayrir sartawinakatak wali yanapt’awäpiniwa. Emanuel Villegas, “Renta Dignidad� Amtan yatiyaw tuqit Coordinadorapa, Roberto Valdés, “Bono Juancito Pinto� Amtan Luraw tuqit Coordinadorapa, Joel Gómez, Ministerio de Viviendat ukhamarak René Apaza, “Nayan nayrir chiqap irnaqaja� Amtan Director Nacional del Monitoreo ukhamarak Evaluación lurawipata, taqi chiq yatintanak turkakipt’asin Mexican yatjatatanakamp chikanchisiwayi. Ukhamaraki, María Felix Delgadillo, Directora de la Unidad de Análisis de Políticas Ecónomicas Sociales del Minesterio de Planificación del Desarrollo (UDAPE) ukhamarak Roland Pardo, Director de Políticas Sociales de la UDAPE, taqi akanakar chiqpacha yanapt’awipat aytt’atapxarakiwa, jupanakaw luraw irnaqanakata ukhamarak amuykipawinakat yanapt’asiwapxi. Bralilatstï, Iran Pordeus, Coordinador Ejecutivo Adjunto del Estado para el Programa de Resultados del Estado de Minas Geraisan irnaqawipat jallallt’aptwa; Diogo Lima, Superintendente de Gestión Estratégica de Recursos y Acciones del Estado y de Rodrigo Furtado, Director de Modernización de la Gestión, amuyt’awinakapata, chiqapar arst’awinakapata, taqi kast uñakipaw tuqita ukhamaraki, Estado de Minas Geraisan yant’awipata, taqi jupanakarus jallallt’apxaraktwa. Indonesiatstï, Endah Murniningtyas, Directora de la Agencia Nacional de Planeación del Desarrollo, pisinkirinak jakasirinak pisiqtayañataki, (Badaan Perencanaan dan Pembangunan Nasional, BAPPENAS) ukhamarak Dr. Sujana Royat, Viceministro de Coordinación del Ministerio de Bienestar Ciudadano para el Alivio de la Pobreza ukhamarak Jefe del Grupo de Trabajo Nacional de Veeduría del PNPM Mandiri, taqi aka p’iqiñchirinakar jallallt’awx purt’ayapxaraktwa. Taqpach uñakipawinakapaxa, ukhamarak PNPM Mandirin Amtanakapat uñicht’awinakapax sinti askiwa, taqpach uñjirinakatakix aka uñicht’awinakax wali yäqatawa. Mexiconsti, Max Henderson, Jefe de la Unidad de Planeación y Relaciones Internacionales de la Secretaría de Desarrollo Social (SEDESOL), juparuw yuspajarapta, aka lurawinakxat uñt’ir planta tuqin irnaqirinakapar aka amtan irnaqañapatak nukt’asa,. Karla Breceda, Directora General de Geoestadística y Padrones de Beneficiarios de la SEDESOL; Thania de la 10 - 11 Garza Navarrete, Directora General de Evaluación del Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (CONEVAL), Fernanda González, Directora General Adjunta de Impactos de Programas Sociales de la SEDESOL, Ricardo Mújica Rosales, Director General de Monitoreo y Evaluación de la SEDESOL, Laura Durán, Directora de Planificación de Operaciones del Programa “Oportunidades� pachparaki Andrés Cijuelos “Oportunidades� Amtan irnaqiriraki, taqi akanakaruw jallallt’apxta, jupanakax taqi chiq kunayman irnaq amtanaakanamp Boliviankirinakamp mä chiqpach aruskipt’awinakan jupanakx chikacht’asiwapxi. Banco Mundialan taqi kast irnaqirinakaw kunayman amuykipawinak irnaqaw turkakipawinakan yanapt’awapxi. Óscar Avalle, Bolivia markan jakasir syat’iri ukhamarak Julio Ricardo Loayza, Patricia Velasco ukhamarak Patricia �lvarez, sede La Paz tuqina, Tarsilia Ortenzio Veloso, Pablo Fainzylber Brasilia tuqina, John Victor Bottini ukhamrak Sentot Surya Satria Yakartan oficinapana, ukhamarak Rosa María Hernández Fernández, Mexico markata. Indu John-Abraham, Melissa Rodríguez-Segura, Erika Vargas, Concepción Steta Gandara, ukhamarak Samuel Freije (Irnaq p’iqinchiri) Washington, DCn Banco Mundialan tuqin chikachasiwapxi. Aka yatiyaw ukhamarak CDpampix Vicepresidencia Regional de América Latina y el Caribe chhijnuqar mayachat Unidad de Efectividad en el Desarrollo (Development Effectiveness) tamaw lurawayi. Aka yatiyawx Eric Palladini, Banco Mundialan consultorap tataw qillqt’atäna, tata Samuel Freije uñtawiparjama; qhipir qillqt’awst mama Erika Vargasaw lurawayi. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi SIGLAMP JUK’APTAWINAKAMPI BDMG Banco de Desarrollo de Minas Gerais (Brasil) CCT Transferencia condicionada de dinero CONEVAL Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (México) CUIS Cuestionario Único de Información Socioeconómica (México) GDLN Red Global de Aprendizaje para el Desarrollo GERAES Oficina de Gestión Estratégica de Recursos y Acciones del Estado (Brasil) INEGI Instituto Nacional de Estadística y Geografía (México) KDP Kecamatan Development Project (Indonesia) LOA Ley de Presupuesto Anual (Brasil) ONG Organización No Gubernamental PMDI Plan de Desarrollo Integral de Minas Gerais (Brasil) PNPM Mandiri Programa Nacional para el Empoderamiento de la Comunidad (Indonesia) PPAG Plan Plurianual de Acción Gubernamental (Brasil) SEDESOL Secretaría de Desarrollo Social (México) SEPLAG Ministerio de Estado de Planeación y Gestión (Brasil) SFP Secretaría de la Función Pública (México) SHCP Secretaría de Hacienda y Crédito Público (México) SIMPADU-PNPM Sistema de Información de Gestión del PNPM Mandiri (Indonesia) 12 - 13 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi QALLTAWI 2009 maranxa, Estado Plurinacional de Boliviax mä qullqi yanapt’ khaysa Servicio de Intercambio de Experiencias Sur-Sur uksat qatuqatäna, mä taqi markatak aruskipt’aw nayrar sarayañataki, markanakan pisiqtan jakirinakapan ukhamarak mä purapat amtanak uñakipt’aw lurañataki. Aruskipt’awin amtapax amuyt’awinak amuykipt’aña, turkakipstaw amta apnaqanaka ukhamrak luratanak uñakipt’aña, tukuy amtanakax uñacht’awinak sumarkipstayañataki, lurayawina, chiqpach pisin sarnaqasirinak tuqitakiwa, uñtawisti, Transferencias Condicionadas de Dinero (CCT inglés aruna) ukhamaniwa, Desarrollo Impulsado por la Comunidadan (CDD inglés aruna) amta. Amuy sipanx munt’añax phamillasiñataki, amtawinakan uñch’ukiwin ukhamarak markan amta yant’awinakapas utjarakinwa. Bolivianxa, khitinakatix politikas tuqinakat apsurinakaki, Brasil, Indonesia ukhamarak Mexico markanakamp videoparlawinakamp, ukhamarus markat markar sarañanak purapat chikachasiñamp amtawapxi. Aka turkakiptaw amuyt’awinakanx Banco Mundialan irnaqirinakapax yanapt’awayapxiwa, Red Global de Aprendizaje (GDLNn) nayrar sartayañatakix virtuales uñtaw jikthaptawinak lurawapxi, ukhamarak La Paz, Mexico markar gubernamentales irnaqirinakan tumpt’awinak wakicht’awapxi. Ministerio de Planificación del Desarrollox Banco Mundialar qullqi irsuwitak uñt’ayawayi, akax p’iqinchir tamjamaw uñicht’ayasiwayi. Lurawinakax amuyt’awinak purapat lurt’añatak jikxatanak uñichtawinak chikanchjawapxi, ukhamarak jisk’a amtanakax pisin jakasirinatakiwa, akanakasti: Programa Nacional para el Empoderamiento de la Comunidad (Program Nasional Pemberdayaan Masyarakat Mandiri, PNPM Mandiri) Indonesia markata ukhamaraki, Programa Oportunidades de Transferencias Condicionadas de Dinero, México markata. Ukhamipansti wakicht’awi, uñch’ukiwi ukhamarak yant’aw tuqinakatx suma apnaqañapatakix Estado de Minas Gerais (Brasil) ukaw chhijllata, “Estado por resultados� amtapampi. Amta sarantañapatakistï, Videouñtawinaka ukhamarak markanakar tumpt’awinakatsa, aka yatiyawix aruskipawinakat qillqt’anakak qhanstayi, akanakax bolivianokamp irpirinakamp tantachawinakan apasitäna. Louise Cordax, Gerente Sectorial en Materia de Reducción de la Pobreza ukhamarak Género del Banco Mundial, sapa videouñtawi qallt unstayawayi, tata Samuel Freijexa, Economista en Materia de Reducción de la Pobreza y Género del Banco Mundial, sapa mayn uñt’ayirjamaw irnaqt’awayi. Kimsaqall uruna, diciembre phaxsin pä waranq llutunkan marana, Bolivian ukhamarak Mexicon chhijllatanakax nayrir videoaruskipaw apasiwayi. Chhijllatanakax indígenanakan markanakapataki, warminakataki, pisiqtawit phisarayañ amtanak chikachjasiwapxi. Mama Roxana Liendoxa, Coordinadora de Plan Vida del Ministerio de Planificación del Desarrollo, mä amta uñicht’ayi, política social pro indígenas de Boliviat amtarjamar tuqi, mä uñichaw wakichat apantawayi. 14 - 15 Diego Iturralde, Director Académico del Centro de Investigación, ukhamarak Estudios Avanzados en Antropología Social de México, María Teresa Gallard, pachp irnaqasir antropóloga ukhamamp Andrés Cijuelos, Oportunidades Amtawita, jupanakax indígenas amuy irp tuqita, ukhamarak Mexico markan Oportunidas de Transferencias Condicionadas de Dinero Amtan multisectorial uñta, ukanakat iyawsawapxi. 17 ur saraqata, junio phaxsit 2010 maranaxa, Bolivian Mexicon chijllatanakapax willtat tantachasiwapxi, ukanx mama Karla Brecedaxa, Directora General de Geoestadística y Padrones de Beneficiarios, ukhamarak mama Fernanda González, Directora General Adjunta de Impactos de Programa Sociales de la Secretaría de Desarrollo Social de México, uñch’ukiwinak llikxata, markapat yant’aw amtanakata luraw yänanakxat aruskipawayapxatäna. Mayo phaxsin 2010 marana, Boliviat chhijllatanakaxa, Gobierno Indonesiompi ukhamarak Banco Mundialat chijllatanakapampi, Indonesia uñtaw uñakipañatak markan ch’amañchat amt nayrar irptañatak pä kutin tantachasiwapxi. Endah Murniningtyasaxa, Directora para el Alivio de la Pobreza de la Agencia de Planeación Nacional del Desarrollo (Badaan Perencanaan dan Pembangunan Nasional, BAPPENAS) ukhamaraki, Dr. Sujana Royat, Viceministro del Ministerio Coordinador de Bienestar Ciudadano para el Alivio de la Pobreza y Jefe del Grupo de Trabajo Nacional de Veeduría del PNPM Mandiri, jupanakax markan ch’amañchat nayrar sartayañatak gobierno Indonesion amuyt’ap uñist’ayawapxi. John Victor Bottinixa, Especialista Principal en Desarrollo Social ukhamarak Sentot Surya Satria, Especialista en Desarrollo Social, pampacha Banco Mundialata, Indonesia markat ch’amanchat mä uñtawi nayrar sarantayañatak uñicht’awayapxi ukhamarus PHPM Mandirin patan utjaw amtaps uñicht’awayaxarakiwa, ukampirus Kecamatans markan nayraqatar jikxat luranakaps uñjayapxarakiwa. 24 ur saraqkipana, junio phaxsit 2010 maranxa, Boliviat chhijllatanakamp kimsa uñicht’awinakaruw sarapxatäna, aka aruskipaw Gobierno del Estado Brasileño de Minas Geraisan chhixllatanakapaw churapxatäna. Uka pachansti, tata Iran Pordeusax, Coordinador Ejecutivo Adjunto del Estado para el Programa de Resultados, jach’a mark irptirin jakawip uñicht’ayi, amtawinakata, uñch’ukiwita, markatak amuy irpanaka tuqinakata. Tata Diogo Limaxa, Superintendente de Gestión Estratégica de Recursos, ukhamarak Acciones del Estado, ukankirinakatakix thakhinchata, luraw amtata gobiernon yäqat lurañ amtata tuqinakat qhananchi. Qhiparuxa, Rodrigo Furtado, Director de Modernización de la Gestión, jikqhataw amtanakan iyawsaxat uñicht’awayi. Videoaruskipawinakan tuqxatxa, utjaw yatiyawinakax ch’amañchataw uñjasi, 23-27 agosto phaxsinaxa, Ministerio de Planificación del Desarrollo irnaqir bolivianonakax Secretaría de Desarrollo Social ukhamarus Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (CONEVAL), México markan, tuqinakaruw sarapxatäna, amtawinakapat yatiqañataki. Ukham kikiparjamarakiwa, 9-10 urunaka, septiembre phaxsinxa, SEDESOLana, Mexico markana, irnaqirinakapax La Paz markaruw tumt’ir sarapxatäna, jupanakax Minesterio de Planificación del Desarrollo de Bolivian irnaqirinakapampiw tantachasipxatäna. Aka yatiyawix aruskipaw uñakipawinakata, uñist’aw yatiqatanakat uñist’ayi. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Qhipat sarawirjamaxa, yatiyawix Brasilamp aruskipt’asina, uñch’ukiwi, yant’aw tuqimpiw qallti, uktax Indonesiamp pä kut tantachawit uñicht’ayi, ukhamarak Bolivia en Mexicot amtanakap purapat uñakipt’ampiw aruskipt’ampiw tukt’ayi. 1ir Qillqax Gobierno del Estado de Minas Gerais lurawip amtanakap qhananchi, akanakax wakich apnaqawi, thakhicha, ukhamarak luraw uñj llik ukanak askichañ thaqhapxi. Gobernador Aécio Neves p’iqinchirjamaxa, gobiernox “Estado por Resultados� Amtap sartayaraki, mä markat jamuqsuw ukhamarak tukuy jikqhatanakamp chikt’ata. Aka amtax patillarjam gobierno estatal ukhamrak gobierno local uñch’ukiñataki, ukhamarak yant’añatak jupanakan amtanakap iyawsi. Tukuyawix mä chiqpach gobierno, mark pach mayiwinakarjamaw phuqhi. 2ir Qillqanx Indonesia markan Ch’amanchaw amtapat qhananchasi, akax p’iqinchaw ukhamarak markan jakaw tuqinakxat aptayi, akampix utachawi, k’umar jakawi, uraqi, yaqha amtanakamp yaqapxañatakiwa. Gobierno nacionalas qullqinak churaskpa, wakichawinakamp lurayawinakampix pacha markan lurayasi. Aka yatjataxa, pisin sarnaqasirinak juk’aptayañatakiwa, jilljat amtanak amsuñataki, pachpa markachirinakar aski uñt’awit churi. 3ir Qillqax Mexicon Bolivian t’aqhin sarnaqasir pampan utjasirin amuy irpanakap chiqanchasi. Bolivian amtapax markachirinakar ch’amanchañ thaqhi, markachirinakan sarnaqawip uñjasa, ukhamarus marka jilxatawi, manq’awi, k’umar jakawi uka tuqinakxat yanapt’añ muni. Mexico markanx pachpa amtanak sumarkipstayat yänak ukhmarak machaq estrategianak apnaqi, markan mayiwinakap uñjañataki, yanapt’ qatuqirir uñt’añataki, yatichsuw amtataki, manq’awitaki, illapataki, juk’ampinakataki. Aka qillqanxa, Mexico markar ukhamarak La Paz markar yaqawinak qillqantasirakiwa. Mexico markar sarawinx tumpañjatsti, mä juk’a chiqap lurawinakjata, uñch’ukiwita ukahmarak marka amta yant’anakapata, yänak apnaqawita, irnaq qallarañatak amta waraqanak apkatawapxarakii. Bolivia tumpt’añ tuqitsti, mä taqpach irnaq yänaka (Renta Dignidad, Bono Juancito Pinto, Programa de Vivienda Social, Bono Juana Azurduy y Bono Mi Primer Empleo Digno) phisqa wali yäqat markan amtapanakap apkatawayasipxaraki. Aka Sur-Sur turkakipaw yatiqasti, Gobierno de Bolivia jaqinakapatakix askitanawa, jupanakax mä aruskipawi, payir aski yatiqat irnaq tuqit irnaqirinakampiw parlakipapxatäna, jupanakax qullq churawi, markat jilxatawi, wakichawi, uñakipawi, uka tuqinakxat yatxatatapxiwa. Aka amuyurjamasti, aruskipawix kikipt’ayañataki ukhamarak purapat uñakipañataki askiwa; amtañataki ukhamarak kunayman marka amtanak jiskt’asiñataki, taqi akanakax wali aytataspa, jan ukax k’umitarakispa, taqi akanakatakiw uka aruskipt’anx yäqata, mä aruna jisnawa, jan pankanakata, janirak wali yatjatatanakat yatiqañataki, jan ukax wali amuyt’ir jaqinakata, jupanakan yatxatatanakapax sapuruw markan amta luranakapax sinti askiwa. Banco Mundialax parlthapiwit phuqhi, aka turkakiptaw muniwa taqi amuyt’ qillqanakamp chiqanchatapana, ukampirus aka luraw irnaq amtanakax mä qalltapaw akat qhipataki, Bolivia mark nayrar sartañapatak yanapt’atawa. Aka turkakipstaw qillqantañatakixa, amtanak taqinir yatiyatañapatak taqi khitinakatix videoaruskipaw uñjawapxi, ukhamarus yaqha jach’a 16 - 17 markanakar purt’ayañatakixa, turkakipstawix kimsa thakhin qillt’asiwayi: aka amparamp qillqata panka, CD waraqt’ata ukhamarak mä Web chaqa. CDix waraqt’atax arur jaqukipatanaka, khitinakatï videoaruskipawinakan ukankapki, taqi ukanakaw ukan jikqhatasi. Ukampirus yaqha yapt’at yatiyawinakaw diapositivas ukan wakicht’ataraki, ukhamarak Boliviamp Mexicomp irnaqirinakapamp aruskipt’awin waraqt’atas ukankaraki. Akhamapansti, yapt’atarakiwa Web chaqana, taqi aka amta irnaq wakichanakax jikqhatasi, ukat taqpachan jumanakas waraqt’apxarakismawa, aka Web chaqata: www.worldbank.org/boliviaplurinacional. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi CAPITULO Minas Geraisan Jiljataw suma apnaq Amtapa 1 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 4 uru mara t’aq phaxsina, 2010 marana, Bolivia markan chhijllatanakax khaysa Brasil markan Minas Gerais tuqiruw mä videoparlaw uñjañatakiw sarapxatayna. Ukanx Iran Pordeusax, Coordinador Ejecutivo Adjunto del Estado para el Programa de Resultados, marka apnaq machaq jikxatawinak wakichawi, uñakipawi ukhamarus yant’aw tuqinakxata uñicht’ayi. Diogo Limax, Superintendente de Gestión Estratégica de Recursos y Acciones del Estado, nayrir amtanakan thakhichawip ukhamarus suma apnaqaw tuqinaqxat uñicht’ayi. Qhipa tuqinxa, Rodrigo Furtadox, Director de Modernización de la Gestión, lurawinakxat amtanak uñicht’ayi. Yat uñachawin qillqt’atanakapax ukhamarus videoparlawinakax CD tuqin warat’at jikxatasi. Minas Geraisan suma uñakipat jach’anch jamuqa Pordeus tatax Minas Gerais uñanchanak uñakipampiw qallti, yaqha tuqitx markan turkakiptawinakap amthapt’i. Ukhamarus yaqhip chiqanchanak apnaqañ tuqit uñist’ayaraki. Pordeusan amuyupanx Desarrollo Estratégico de Minas Gerais Jamuqax markan suma qallta aski apnaqap marañapataki ukhamarak tukt’aw amuyunakas markachirinakatak amtanakaw mistsuwayi. Markan amtapax wakichawimp chaninchawimp uñjasaw utt’ayasi; ukhamarus aski chanincha, juk’achat amuykipa, aski amtanakar chanincha ukhamarak askiwiimp jikqhatawimp qhanstayarakiwa. Ukhamipansti, suma jikqhatawinakax aski phuqhaw aru amtanakarjamaru, mä chiqpach uñakipawi ukhamarus uñch’ukiwirjamaru, suma apnaqawiru, payllawiru ukhamarak aski lurawinakarjamaru phuqhatapxi. 2002 maranxa, Minas Geraisan markat p’iqt’iripaxa, Aécio Neves p’iqiparu, Choque de Gestión amt nayrar sarayi, Banco de Desarrollo de Minas Geraisan (BDMG) uñakipawipampi. Aka amtax markan wakich apanaqawip ukhamarak chaninchawip turkakipañ munana, ukhamarus chaninch pisiw uñjañataki. Aka 2002 – 2006 marakam apat amta wakichax jicha pach uñakipawin qhanstawin llikap utt’ayatäna; ukhamarus markan jikqhat uñañcht’aw utt’ayarakitäna. Uñakipaw ukhamarak chanichawx Pordeus tatax gobiernon aski irnaqawjam uñji, akanakax aski uñicht’ayir jikxatanakaruw ch’amañchata. Luraw wakt’ayawix mä qawqha “jikxat t’aqanakxat� ukhamarak aka ask uñicht’ayir jikxatanak qatuqirinakar uñicht’ayi. Ukhamipansti, aka jikqhat t’aqanakax jach’a ukhamarak transversal amtawinakapxiwa, akanakax markachirinakan munawinakap uñicht’ayi, ukhamarak mayachat jach’anch amtan jikxatawiparuw ch’amanchapxaraki. Sum mark p’iqiñchañatak payllanakax jikxat parlawinakarjamaw ucht’atapxi, marka tamakan jikxat amtawinakaparjama, jikxata t’aqanak uñjasa. Irnaqañ yänak wakt’ayawinakax ukhamarak markan qullqi iranukuwinakapax akanakaniwa: › Desarrollo Integral de Minas Gerais Amtapa (PMDI portugués aruna) suma apnaq jachanchaw jaya pachatak apnaqañ qallti. › Plurianual de Acción Gubernamental Amtapa (PPAG) akax markan apnaqaw amuyt’aw amtanak uñji, akanakax niya qullq apnaqaw yaqha jakthapiwinak uñjaraki. › Ordenamiento Anual Kamachipa (LOA) PPAGan, sapa jakhuw mara, yänak uñjaw qullqichaw tuqinakat qhananchi. 20 - 21 Mayir jamuqaxa, tata Pordusan uñicht’ayapat apsuta, qhanstayiwa, kunjams Minas Gerais markax phuqhat jach’ancha amtap apnaqatayna. Aka apnaqawix pä chiqap thakhina utt’ayatawa: (maya) chiqap qullqi yänak apnaqa ukhamarak (paya) marka apnaq tuqina, chiqap apnaq turkakipstayasa. Chiqap amta apnaqax jikqhatawinak sapatuqin chiqanchasi, ukhamarak suma apnaq amtanakaw ukanki. Sapa amtan jikqhatawipax yant’atawa, jikxat uñjayir uñicht’ayasa. Ukhamipansti, sapa jikqhat uñicht’ayirinakarust chiqap amtanak puriwinak churata, akanakax 2007, 2011 ukhamarak 2023 maranakatakiwa. Tukur jikqxatwin amtawipax Minas Gerais jakasirinakaparux mä suma jakaw churañawa, akankarakiniwa suma yatiqawi, yatxatawi, k’umawi, waynanakar arjatawi, aljasiwi, kikip uñjasiwi, samaw tuqit jark’aqawi ukhamarak jaqinakar jark’aqanakampi. 1 Jamuqa: Desarrollo Integral de Minas Gerais Amtapa Ch’iqiyiri: Iran Almeida Pordeus parlawipat apsuta, 24 .06.2010 Brasilamp videoparlawita. Jikxataw t’aqanakax transversalapxiwa, akanakax janiw mä sapa ministerior ukhamarus no marka tamar mayachatakiti. Payir jamuqax uñicht’ayiwa, kunjamtix jikxataw t’aqanakax wakichasipxi, t’aqan amtanakap jikxatañataki. Jikxataw tuq manqhanxa, t’aqa amtanax yanat’ munir jaljanak uñicht’ayapxi. Akanakax, uka pachparuxa, jikxataw ukhamarak jisk’a amtanak uñicht’ayirinakjamaw uñjatapxi. Jikxataw uñacht’iyirinalkax, taqi jaljanakana, yatxatatanakampiw jachanchatapxi, 2011 y 2023 maranakatak jach’a jikqhatkay amtanaka uñstayasa. Nayraqataxa, qhanstayat amtanakamp suma wakichat amtanak jach’anchasi. Ukatxa, jikxat t’aqarjam imañ laphinakaruw apthapitapxi, yant’ir uñacht’ayirinak Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi uñjasa. Suma wakichat amtanak imañ laphinakapax chhijsutpaxiwa, jikxataw ukhamarus amtanak phuqhañataki. Uñakipawimp apnaqawimp uñjapxi. Ukampisa, aka jaljanakan wakichatanakapax jan ch’amanchat jaljanak apaqarakispawa, amtawinak nayrar sarayañataki. 2 Jamuqa: Jikxatawinakan t’aqanakap mayacht’awi Ch’iqiyiri: Iran Almeida Pordeus parlawipat apsuta, 24 .06.2010 Brasilamp videoparlawita. Aka amtanak phuqhañatix Desarrollo integral de Minas Geraes (PMDI) amtax thaqhat jikxatawinak uñicht’ayi. Walja maratak utt’ayat amtawinakax amtawinak ukhamarak yaqha lurawinak qhanstayapxi. Luraw thakhinakaxa, kunjamatix munataki ukhamarjama, sapa maraw uñakipasi askichasiraki. Ukatpï wakichat amtanakamp wakichawinakampix ch’amanchawiw utji, akax uñakipawit uñsti. Marka apnaqirimp ukhamarak ministerionak tuqimp jan ukast ministerionakamp irnaq tamanakamp mayachawix aski nukt’aw amtanak nayrar sarayañatak uñicht’ayi, akax gobiernon lurawinakap qullqichañ ukhamarak markachirinak tuqinakat uñakipañatakiwa. Maysa tuqitxa, amtawinakax jikxataw t’aqanakatakix mä nukt’aw luqtapxi; akanakax gobernacionamp ministerionakamp yaqha chhijnuqanakampiw nayrar sarayata. Amtanakax jikxataw uñicht’ayirinaka, aski wakichat amtanak ukhamarak jaljanakan wakiyawinak uñicht’ayapxi. Ukampirus akanakax irnaq tamanakatakixa, khitinakatix amtanak nayrar sarayapxi ukhamarus uñtaw qatuqapxi, wali askipxiwa. Gestión Estratégica de Recursos y Acciones del Estado (GERAES) Irnaqchaqapa Diogo Limax arsuwipanx coordinación de la estrategia de desarrollo del Estado ukatuqit uñacht’ayi, Gestión Estratégica de Recursos y Acciones del Estado (GERAES) del Ministerio de Estado de Planeación Gestión (SEPLAG) amuyuparjama, PMDIx ukhamaraki Plan Plurianual de Acción Gubernamental (PPAG). PMDIx marka apnaqirimp phuqaw amtanakat kamachiña, yaqsipan PPAGx uka phuqawinak qhanstayi. GERAESax suma amtanaka phuqayiri tamawa. Aka tamax chaninak, pachanak, jan walt’awimaka ukhamaraki chani tuqit wakichawimpi, amtarjam qullqi churawimp uka tuqit uñakipi. GERAESax sapa phaxsiw ministerionakan ukhamaraki yaqha yatxatatanakaruw yatitawjanak uñacht’ayi. GERAESan thakichawipax amtan sarawipa, lurat yatintawinaka, jark’aq qamawinaka, lurat uñakipawi, yatiyawi ukhamarak, mara uñakipaw tuqit yäqi. 22 - 23 GERAESan apnaqaw wakichawinakapax uñakipawimp uñtawi amta qillqanakar iyaw sawimpi qallanti; ukatx amtanakan jilxatawipamp iyawsawipampiw nayrar saranti. Aka qhipanakax marpachan munawinakaparjam uñakipatapxi ukhamarus mayjt’ayatapxaraki. GERAESax amtanaka, yänaka, lurawinak ukhamarak mirayawinak wakichi. Estado por Resultados Amtan irnaq tamapax jikxat uñacht’iyirinakamp luraw amtanakamp uñakipi. Ukhamarus aka tamax taqi jikxataw t’aqanakan aski wakichat amtanakaparuw uñakiparaki. Sapa kut tantachawinakanxa, p’iqinchirinakamp amatanak apnaqirinakampix amuy irp lurawinakxat ukhamarak mä aski wakichat thakhicat amtanakxat parlapxi. Chhijnuq machaqtayir qutux jisk’a tantachaw wakt’ayawxat ukhamarak amta jiskxatawxata uñakipi. Jikxatawinakan amtanakapa Tukuyañatakixa, Rodrigo Fortadox jiqxataw amtawinakxata qhananchi; akanakax kuntix agencias ejecutivas ukhamarak markan chhijnuqanakapax churañap ukxat yatiyawayi. Jikxatawinak chaninchañatakix uñicht’ayirinakamp phuqhawinakamp uñjañawa. Aka amtanakax gobiernon yaqha aski yanakap ch’amañcht’i. Ukhamarus akanakax aski lurawinakar payllanak churi. Ukampins wakichaw sarawimp luraw amtanakamp gobiernon wakichawipamp mayachapxi; ukampirus markan chhijnuqanakapatakix qhananch chirapxi ukhamarus markachir uñakipaw nayrar sarayapxaraki. Tukuyañatakixa, aka jikxatawinakax sarawinakarjamaw wakichatapxi, akanakax yänanak jikxatir irnaqirinakar ukhamarak markachirinakatak irnaqirinakatakirus wali askiwa. Nayraxa amtawinak apnaqawix arusthawinakampi, yanakampi, taqi lurawinakat uñtawimp ukhamarak mirayirinakan tupuqawinakapamip ukampinakampiw (utjirinaka ukhamaraki yänaka) qalltirina. Ukampins jikxatawinakan amtawinakapax utjirinak ukhamaraki yänak jiqxatawinak juk’am khuriruw sari, juk’apachataki, niya tantiy pachatak jan ukaqsti jaya pachatakiraki. Ukhamatwa, aka chijnuqanakax janiw mirayañatakik churapkiti jan ukasti mirayañ jiqxatañkamaw p’iqinchapxi. Tata Furtadox kunatix utjki jiqxatawinak amtanakakan uk uñacht’ayatäna. Nayrïr jaljanxa, suyu markachirix ukhamarak ministerionakan p’iqinchirinakapax suma wakichat uñicht’ayirinakamp jikxatawinakampiw amtapxatäna, mä t’aqa tuqina. Aka jiskhatawinakax ministerionakamp markan chhijnuqanakapam mä amtarjamaw nayrar sarayasi. Amtawinakax uñacht’ayirinak askichapxi, irnaqaw tamanakat mä amta llawurapxi, irnaq tamanaks tantiyapxarakiwa. Aka tamanaksti, ukhampachasa, amtanak nayrar sarayapxi, tukuyasinsti mä uñt’aw sum irnaqawipat qatuqapxi. Aka sarawixa wakichat amtanaka, tamanakan lurawinakapa, ukhamarus askinakamp yanapt’ amtawinakamp uñicht’ayi. Sarawix uñjarakispaw kunjams askinakamp yanpt’ amtanakapix sarasipki, amtanakarjam uñtasa, ukampis tukuy chhijunak askit sapa khuskhachatak ukanak uñjaraki. Uka pachparakiwa, sarawist uñacht’awinakar kasayañ amtatak q’ayacht’ampi yaw sañapawa. Ukhamaraki, sarawist qhananchañapawa, iñicht’ayirinakan aski irnaqapa ukhamarus jayapachatak taman lurawip tupuñatak mä uñicht’ayir jikxatañaparaki. Mayir jamuqax yaqha amuyunak uñicht’ayi, akanakax uñjatapxaspawa. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Mä phuqhat qhananch chiqayañatakixa, jikxataw amtanakxat yatiyawix Diario Oficial del Gobierno Estatal ukan uñist’ayasiraki. Aka yatiyawinx amta qillqa, amtanaka, uñakip thakhichaw ukanak apkatasiraki. Uka pachparaki, mä utt’ayata khit sutichasiraki, akanakast walja taman p’iqinchirinakapxiwa, jupanakax jikxatawinak uñakipapxañapawa. Aka uñakipawix Web laphi ukan uñist’ayasiraki. Yatiqäwi: mä suma jikxat amtan uñanchapa Minas Geraisan yatiqawipan askichawipaw uñicht’ayistu, kunjams mä jikxat amta sarawix askirjam sarantaski ukhamarak apnaqasiski. 3.920 markan yatiñ utanak llikampi, gobiernox suma yatichat markachirinak mä askiw qhipur jilxatañataki sasaw amuyi. Aski wakichat amtawipasti akawa “Mejorar el nivel promedio de escolaridad con un sistema eficiente y lograr altos niveles de equidad, orientado por normas internacionales de costos y calidad�. Amtawist yatiqañ tuqit mayjt’awinak jisk’aptayañatak uk apkatawayi. Amtawinakax kimsir phisqir yatiq patillanakatakix ullañ qillqañ tuqit walja uñacht’ayirinak amuyapxi, ukhamarus cálculo aritméticomp portugués arumpix amuyataxarakiwa. Suma wakichat amtanakax qawqha pachas yatiqirinakax yatichirinakapamp pasasipki, yatichirinakan irnaqapamp askiwipampi ukxat uñakiparaki, ukhamarus machaq sarayirin yatiq apnaqawin ukhamarak aski yatint uñakipawin kamachinakap uñakiparakiwa. Aka ask lurat qatuqawimpix ullt’ir qillqt’ir yatiqirinakast aka 2006 maranx 45,2 patakaruw jilxatawayi; aka 2007 maranx 58,1 patakaru jilxatatäna. Uka pachparaki, Minas Gerais markax khusk p’iqt’iri yatiqaw chiqapan kutiqayasxatäna. Aka yati llikax Nacional de las Olimpiadas yanapt’iriruw irpsutäna. Jilt’añax uka markana ullañ qillqañatasti jilpachänwa. Tukuyañatakisti, Minas Geraisax taqi yatiqirinakapar pankanak lakirir nayrir markjam uñt’atäna, yaqha tuqitx jupax yatichaw nayrir llatunk maranakan taqi yatiqirinakaparuw luqtawayatayna. 24 - 25 Qhanstayawi 1: Jikxatawinak amt uñakipañatak amuyunaka Amtat jiskt’awinaka ukhamarak jikxatawinakarjam aski tupuw iyawsawinaka: Jiwasax tupisktant kuntix tupiñak ukanaka? 1. Jikxatawinak ukhamarak aski uñtawinakax tuputasipkiti? 2. Uñacht’ayirinakax amtar yanapt’asipkiti? 3. Irnaq taman munawinakap yaqasiti? 4. Uñachtayirirnakax markachirinakar uñtatati? 5. Walja marataki, tama apnaqaw uñakipañatak mä pachpa uñacht’ayir utjiti? Uñacht’ayirinakax suma qhananchatapxiti? 6. Uñacht’ayirinakax suma uñakipatapxiti? 7. Sawi lurawix suma uñakipatati? 8. Uñtawin chaninakapax suma qhananchatapxiti? Amtanakax askipxiti? 9. Sapa amtax mä puriwjam uñtatati? 10. Yaqha maranakam uñakipasaxa, aka amtax aski lurawinakar siytunak churiti? ? 11. Uñicht’ayirinakax mä paralakitawint mistsupxi? Yatiyaw ch’iqiyiri: Rodrigo Guerra Furtado arsuwipat apsuta. Parlakipawi Aka kimsa yati uñachaw tukuyatanakaparux mä parlakipaw apasi. Akanx luqtawxata, wakt’ay lurawxat ukhamarak chhinuq aski sarawi ukhamarak aski apnaqaw tuqinakat parlakisitana. Amtaw sum utt’ayañatak ukhamarus nayrar sarayañatakix niya kimsa phaxsin apasitna. Amt wakichawitakix kamach yänak ukhamarus alawinak uñjaña; akanakax amtan wakt’yatapatakix askipxiwa. Yaqha chiqatxa, nayrar sarayaw pachax amta kastxamp chikañchañatapawa. Sañani, “estándar� amtanakax, yatiñ utanakamp ukhamarus jist’ant utanakampinakax ratukiw utt’ayatapxi. Maysa tuqinxa, jach’a thakhinakatak irnaqawipax juk’amp pachamp lurasi, kunatix akanakax janiw mä amtakipkiti, jan ukast sapa thakhix mä amtaniwa. Bolivia markan chhijllatanakapax sapa chhijnuqanakan lurawinakap ukhamarak sarayawinakap qhananchañ thaqapxatäna. Kuna chhijnuqas amtanak saray apnaq mä jiskt’awiruxa, Brasil markan chhijlatanakapax qhananchapxatanawa, SEPLAG chhijnuqakiw jamuqawi, qullq churaw amt sarayawinakx luray sasina. Yaqha tuqitxa, sapa t’aqaw (k’umawi, yatiqawi jan ukast rampawi) amuy irp wakichawi ukhamarak amta jalayir tuqinakaruw yanapt’i. Estado por Resultados Amtaw qhipa jikxatawinakxat kipuw yatxatxat tuqinakat sarayiriwa. Gobiernox markat anqa markat jaqinkirin tuqinakat yatxatatanak alaraki. João Pinheiro Fundacionax kipuw yatxatanakx lurarakiwa. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi CAPITULO Indonesia markan markachirinakapar ch’amañch amtawinaka 2 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 010 maran mayu phaxsinx Bolivia markat chhixllatanakax pä kutin Indonesian irptirinakapamp ukhamarak Banco Mundialan irptirinakapamp tantachasipxatäna, Indonesian markachirinakapan nukt’at jiljataw tuqit amuyt’añataki. Suxturu, mayo phaxsinxa, Bolivian chhijllatanakapax Banco Mundialan irnaqasir John Victor Bottinimpi, Senior en Desarrollo Social Yatxatata Sentot Surya Satriampi, Desarrollo Social Yatxatata, uka tatanakampiw tantachasipxi, jupanakax kunjamtix Indonesia markan jilxataw amtanakap nayrar sarayasiski uk uñicht’ayapxatäna. Pätunk ur mayo phaxsina, Bolivian chhijllatanakamp Endah Murniningtyasampi, Agencia de Planeación Nacional del Desarrollo para el Alivio de la Pobrezan Tiriktura (Badaan Perencanaan dan Pembangunan Nasional, BAPPENAS), Dr. Sujana Royatampi, phisarayañataki ukhamarak markachiri, Dr. Sujana Royat, Viceministro del Ministerio Coordinador de Bienestar Ciudadano para el Alivio de Pobreza y Jefe del Grupo de Trabajo Nacional de Veeduria del PNPM Mandiri, tantachasipxatäna, jupanakax Indonesia markan apnaqap pist’añ tuqit sarantayañatak uñist’ayapxatäna. Ukhamarus tata Endah Murniningtyasax Indonesia markan jilxataw amta jichha pach t’aqasiw pisiqa ukhamarak t’aqisiwimp Mandirini PNPMtamp wakt’a uñakipawimp uñicht’ayatäna. Dr. Royatax Murniningtyasan uñist’awipa aru amuykipawinak arsuwayatäna. Parlawin qillqt’anakamp videoparlawinakampix aka qillqar jaqkata CD ukan jikxatasi. Markan ch’amanchawipa Sentot Surya Satria tatarjamaxa, Indonesian t’aqisiw jisk’achañatak amatapax kimsar t’aqanaqatawa: (maya) markat jark’aqa ukhamarak arjatawi, (paya) markan ch’amanchawipa, (kimsa) jisk’a, tantiy ukhamarak jach’a irnaq utanakar yanapt’awi (Pymes). John Bottinimp Sentot Surya Satriamp tatanakax payir t’aqaruw chikachjawapxi, akax lurawimpix Programa Nacional para el Empoderamiento de la Comunidad (Program Nasional Pemberdayaan Masyarakat Mandiri, PNPM Mandiri) uka amtaruw turkakipatäna. Bottini tatax sarakitanawa, nayrir t’aqax markachirir uñtayatawa; payirix markar uñtayatawa, kimsirist jaqin irnaq tamapar saririnakatak uñtayatawa. Markar apnaqaw churawimp ukhamarak timucrasiampi, markan apnaqirinakapax mä jach’a kikip qull tuqin apnaqasiw jikqhatawapxi. PNPM Mandirinan ch’amanchaw uñtapipax jach’a markanakan ukhamarus jisk’a markanakan chhijnuqanakap jilxatawip thaqhi, akampix markan jilxataw tuqit amtanak nayrar sarayañ munasi. Chiqpach jisk’a markax altiyawa (akax jisk’a qutunak, chiqap qutunaka, jan chiqap qutunakan ukanakamñp utt’ayataspawa). Jaqthaptat walja altiyanakax subdistrito ukanak utt’ayapxaspa, akanakax kecamatans sutimpis sutichata. Mä apnaqawi (kabupaten sutinchata) jan ukax mä markax walja kecamatansanakampiw utt’ayata. Mä provinciax walja kabupatenanakamp jan ukax markanakamp apkatatawa. Provinciax wali jach apnaqawinak marka taypin jalanuqtatawa. Aynachat alayar Indonesia markan sarayat uñtapampix walja markachirinakan nukt’at amtanaka nayrar sarayi, aka amtanakaruxa, Banco Mundial chhinuqaw qullq churatäna. 1998 ukhamarak 2009 maranakanaxa, Kecamatansan kimsa 28 - 29 amtanakapax pist’aw juk’anchañ munäna, chiqaparjam mark aptaña ukhamarak juk’a qullq apnaqir chhijnuqanakan ch’amañchawipa. Taqpach amtanakax mark apnaqirir ukhamarak juk’a qullq apnaqir chhijnuqanakaruw qullq churawimp p’iqinchirinakamp yänakxat yanapawimp luqtatana. Maysa tuqitxa, t’aqisiñ juk’aptayañatak amtax markan chhijnuqanakaparuw qullqinak churanwa, markan amtawinak nayriri sarayañatakii, sañani jisk’a uta utt’aw tuqita, pisin sarnaqasir phamillanakar qullq churasa ukhamarak Pymes nayrar artayasa. Markachirinakan nukt’at nayra jilxat amtanakan yatsuwinakampixa, khä 2007 marana, Indonesia markax PNPM Mandiri nayrar apatäna, aka amtaxa, taqi marakanakatai, suma apnaqaw utt’ayañatakiwa. PNPM Mandiri amtax nayrir amta yatjatatanakapxat jikqhatawayi, akanakax marka taypin sarantayasa, mä jach’a amta uñstayañataki, t’aqisit markanakar yanapt’añataki, juk’a qullqin jaqinakaamp irnaqasa, ukhamasin sayt’apxañapataki jan ukax nayra kunayman amtanak sumarkipstayañataki. Kimsir jamuqaxa, Bottininin uñist’aw katuntata, markan katuntasiwipa ukhamarak taqi kast lurawinak uñist’ayi. Aka turkakipstaw amtanakaxa, alayat aynachat mä turkakiptaw uñist’ayañapataki, akax thakhinchanak mä turkakipstaw tuq sartawinakatak uñist’ayatawa, 2015 maranx jach’a markan amtapax kunayman pisiqtawinak chikachjañatak ch’amanchanatakiwa, markan Desarrollo del Milenio Amtap phuqhañataki. Machaq thakhinchax pisiqtirinakaruw lurawinak sartayañatak uñt’awayi, aka yatiwixa, ukhamarak katuntasiwinakax mä suma apnaqanakampiw thurunchasispa, manq’awina, utana, umana, uraq q’umachawina, k’umarawina, yatichawina, yanapt’asiwina, uraqinakana, ukhamarak uraqin ch’amanchanakapa, irnaqawina, mä suma alakipawina, ukhamarak jark’aqawina. Kunawsattix suma apnaqanakax utt’asiwayki, taqi amta luranaka, ukhamarak amta thakhinchanak uñt’asiwayi. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 3 Jamuqa: Patillanakamp lurawinakampi Ch’iqiyiri: John Victor Bottini Power Point arsuwipat apsuta, 06 .05.2010 Indonesia nayrir videoparlawita. Bottini ukhamarak Satria yaticht’irinakax markar amuykipawx alayat aynachat amuyt’ayi, kunjamasins yatjatat jaqinak amt wakt’ayirinak jikqhatataspa. Sarawinx mä chhixllat jisk’a markanakan munawinakap yanapxt’ataspa, amuyt’irinak tuqi, kecamatana, ukhamarak kabupatena provincinakana, markanakan yatjatirinakap mayachthapipxi. Jisk’a markanakankirjamaxa, pä uñtawa (ukankirit mayax warminakat utt’atañapawa) ukhamrak chhixllat utt’atanaakx amta luraw sarntayañatak uñakipatañapa, ukhamarak kecamatan laqakiw uñakipatañapa. Taqi kast qullqi churawinakxata, ukhamarak katthapinikak jisk’a mark tuqinakarjamaw patillarjam apasini. Kabupatenan patillaparjama, provinciala, ukhamarak markan lurawinaka, yatjataw tantachasiñanaka, ukhamarak parljañ amuyt’uttawi, lurañ yänaka, ukhamarak aluyunak apthapiw chiqt’apxi. PNPM Mandiri PNPM Mandirix markapan amuyt’a amtap markapan lurayiri, qutunakar jupa pachp iyawsayañ patill jakawip yanapt’añatiwa, ukhamarak sum sarnaqañatak jiljatayañanak thaqi. Mark pachpan patill amta amuyt’apax markanakan ch’amap tuqi, markat jithiqtanakata ukhamarak jisk’a markanakan pist’atanak sumarkipstayi. Jan lurawinak tuqi, ukhamarak lurawinakan imjatap juk’aptayañataki. Amtax uñtanaka, p’iqinchat qutunak lurawinak katuntasiñatakiw 30 - 31 minesterion lurayat jaqthaptayi. Akawjanx PNPM Mandirix, pata markanakataki, jach’a markatak taqi kast lurawinakani, wali yäqata, patamark yänakata, ukhamarak pachpa qullqi apnaqw tuqinakat phisqa t’aqa amtanak churi. Pusïr jamuqax qullq lakiñjat kimsa t’aqhaqt amtawinak uñist’ayi. Chikatat jilpachaw jaqi apnaq amtanakan apnaqasiwayi. Ukhamarak k’umar jakasiñ amtanakax mä amuyt’at qullqi katuqaw katuqawapxi. Ukhamipanx, 10 % marka amtanakata, ukhamarak qullqi tuqinakat churasiwayi. Yatiqaw amtanaka, samaw tuqita, ukhamarak yapuchawit juk’añat katuqawapxi. 4 Jamuqa: PNPM Mandirin t’aqachat taqpach churawinak apnaqapa PNPMin patatuqinakan wakt’awinakat yatiyawipa, jacha markan PNPM ukhamaraki PNPM alaj tuqinakatak ukhamaraki jach’añchawjanakataki, 2009. Ch’iqiyiri: Endah Munriningtyas arsuwipat apsuta, 25.05.2010 Indonesia payrir videoparlawita. PNPM Mandirinan yati uñachiyirinakapax aknirinakawa: › Markan ch’amancha katuntasiwi Marka yatiw yatxatañapatakix mä yanpt’iri churañ muni ukhamat mä qutu yatichañataki, jupanakpach yanapt’asipxañapataki ukhamarak qutu markanxa tantachawinxa mä amuyt’ayiri chhijllatañapawa. › Ayllur churawi Taqpacha jichjak ut’ayata jupanakpach yanapt’asir chhijllsuta yati aruskipaw amuyt’iri lurawi qutux waxt’awinaka qullqichañataki churañ muni, akhamanaka: (1) Munaw irnaqinaka (patatuqinak thaki, qarpawinaka, uta yatiqawinaka, k’umar jakañ chaqanakampi jaqha kikpanakampi) jan ukasti (2) qullqinakat lurawinaka. › Suyu markan irpir yanapirinakapar yatiyawinak churaña Suyu marka irpiritakix mä uñtawiniwa ukhamat jasaptayiwa lurawinaka ukhamata nayrar sarantañapataki ukapachparak khitinakatix munapk nayrar askin sartañataki. Ch’amanchawi ukhamat jaymanakamp katthapiwi. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi › Apnaqaw waxt’awinakar yanapawi (MIS) yati llika apnaqawit waxt’awinakat yatiyawinaka, uñakipaw wakt’a ukhamaraki chaninchaw ukhamaraki yaqha wayxasiw apnaqa tuqinakat churasi. PNPM Mandirin Qullqi apnaqawipa 5 jamuqax uñacht’ayiwa taqpacha jaymaruw waxt’awinaka jalji. Amtax muyt’iwa ukhamarak qullq uchawinakat tuqit amuyt’i, utjir yanakat aski uñachawi, amtawinak lurayaña, qullqiqut jaksuwinakat ukhamarak utanakaw pachparuw achuyi. Ukhamarakiwa, kamachisipxi ukhamarak kunjams qullqi chimpunakats yatjapxan ukanaks amtapxarakiwa. Sapa marawa, yuyu irpirix kecamatasatakix wakt’ayipxw waxt’awinaka. Aka waxtawinakax churataw kunarsatix jaymanakax khuskachasin jupanakax nayraqat churiwinak qalltxapxi ukjata. Akax janirakiw utjkaspat kunarsatix jan wal amtawinak utjkaspa ukjaxa, markachirinakax jisk’a qutu markanakanxa jupanak pachpaw uñsupxarakispawa jupanakan aski sartasipxañapataki “qillqat jist’arata�. Má kutix amtapxiwa, kunatix askik churawinakaxa, Departamento de Tesorox churiwa taqpach imat waxt’awinaka ukha kikparaki jaymanakarus mä jakhuwirukiw jupanakarus imasipki. Ukjatwa qutunakax qallantapxi jilir chhijllatankar ukhmata mäki kunakitix amtanakamp lurawi irnaqawinakampi sarantañataki. 5 Jamuqa: PNPM Mandirin qullqi apnaqawipa Ch’iqiyiri: John Victor Bottini Power Point arsuwipat apsuta, 06 .05.2010 Indonesia nayrir videoparlawita. Luraw ukhamarak amtatak irnaqirinak mink’awi Aka wakichawinak jach’añchaw ukankirinak ayllun amparanakapar uskusina, gobiernox wakiskirinakapar ayllunakanst ch’amañchasimpxañapatak antis jaysaraki. Aka churxawinakast t’aqi ayllunakar ukhamarak wali askiw wakichawinak ch’ulla amtawinakamp walja ministerionakxat ukhamarak gobierno nacional chhijnuqanakatakix askiwa. Ukankir 32 - 33 irpirinakatst amuysnawa, taqpach waxt’awinak aka PNPM Mandirinx wakichaw ch’amañch’apxaspaw qullqimp aynachat alayär yatiw jaysaña jan ukasinst waliptayasina, markachirinakatak yanapt’aw ukhamarus suma apnaqaw khuspatayañataki. Ukampirus, yanapanakax warminakan amtawinakanx warmikakarux wal yaqapxaraki, iyawsañ tuqina, t’aqisirinakar yanapawinakana ukhamarak fiduciarios amtanakar qullqichasa. Qullqi jilxataw tuqinsti, waxt’awinakax chikach qhatunakamp inach waliptaspa, chiqancha chhijnaqawit jisk’a qullq churañjata uñstayaña lura yänakat yatiyäw janukasint energía renovable apthapiñampi. Bottini y Satria tatanakax jisk’a markan markachirinakapax yanapt’apxañapaw jilpach ampar irnaqawimp ukham sasaw uñacht’ayapxi, jan wakiskir anq irnaq aywiskañataki, jan yatxatatanak ukhamarus jan irnaq yänak utjkani ukjakiw akanakar jawsasini. Ukampirusa, jilpach amtawinakatst lup’itarjam chaninakapx juk’akinwa. Mä qawqha infraestructura amtanakaxa, yatiñ utanaka, chakanaka, jach’a thakhinaka, laqayanak yaqhanakampi, ukanakakiw US$30.000 juk’amp wakt’ayatapxiri. Jutir maranakanxa, jisk’a markan utjasirinakax qullqi anpaq yatxatawipa, apnaqawipa, wikachawi ukhamarak pirqachaw tuqinakat askiptayapxitäna, amtawinak thakiparjam nayrar sarayañataki. Yamakisa markachirinakaw jilpachax kunatix qullqi imatak ukanakatx yatxatapxi, marka apnaqirix ma chuyma luraw sarawipar yanapt’ luraw yatxata churaraki. Khitinakatix suma yatxatatapk ukanakax kimsa tunk payan ayllunakaruwa (jach’a markan t’aqanakap jan yäqasa) taqi chuyma churaña amtaraki aski amuyasisapuni, khitinakatix jila qullqinipki jupanakaru, maysa tuqit 394 distritunakan jaljatarakiwa, 4.800 subdistritunakana ukhamarak 61.000 juk’a jaqinakan markanakaru. Yakarta markanx utjiw mä yatxatat tamawa khititix wakichat amtanak uñakipi. Ayllunakanxa, mä yatxatata tamaw qullq apnaqa, utachawxata, qullqi churawi, alawi, jakhsuwi, yatiyawxata, yatichsuwi ukhamarak jan wal apnaq yatxatawxata, uka tuqinakat amuyt’awinak churi. Distrito tuqinxa, mä wakichir yanapt’iri, mä civil ingeniero yaqha yatxatatanakampi, jupanaqax qullqi churawit computadoranakat uñjapxaraki. Sapa subdistritunx pä yanapt’iri, mark jilxat sarayiri ukhamarak mä civil ingeniero utji. Khitinakatix markachirinakapki juk’a jaqi jakasirinakax amt nayrar sarayir irnaqirinak ukhamarak mä yanapt’iri mayt’apxi. Satria Bottini tatanakax sarapxarakiwa, jaqi taypi masisan utjañapaw yaqasiwinaka, kunapachatix wakichatanakapx wakt’ayataxani, amtanaka arsupxaspa ukhamarak qullqi apnaqaw tuqita suma thakhiparjam uñjatarakispawa, ma pitaw amtanakax lurtañapa. Qullqi churaw ukhamarak nayrir munawinakxata iyawsawinakax kecamantan tuqitarjamaw apasi, anakax janiw uñakipatakiti jutir patillanakanxa. Nayr qhip uñakipawinakanxa jan wal qullq apnaqawinak chiqanchasi. Ukhamasp ukkhax mä markarux janiw qullq churaskiti, gobiernox qullqi kutt’ay mayirakispa. PNPM Mandirin apnaqxat yatiyaw llikax (Sistem Informasi Manajemen Terpadu PNPM Mandiri, SIMPADU-PNPM)1 sapa ayllunakan ukhamarak distritonakan yatiyawinakap mayacht’i, ukhamarus uñacht’ayarakiwa kunjamasa qawqhanipxisa ukanak qhanacht’i. Ukhamarak PNPM Mandirit sarayata phisqha jisk’a wakichatanakan yatiyawinakap uñist’ayaraki. Suxtir jamuqax mä qhanancha uskunti, kunjams SIMPADU-PNPM yatiyawinak uñischt’ayi ukhamarak yatiyi ukanaka. 1 Aka Web chaqan uñjasispa, http://simpadu-pnpm.bappenas.go.id/DesInventar/main.jsp Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 6 Jamuqa: Web chaqan apnaqawimp uñakipawim tuqinakxat yatiyawi Ch’iqiyiri: Endah Munriningtyas Power Point arsuwipat apsuta, 25.05.2010 Indonesia payrir videoparlawita. Amtanaka, lurawinaka ukhamarak amuyunaka Murniningtyas parlakipirix qallantawayiw Indonesa markan jaya maratak kimsa puriwinakap qhananchasa, akanakax suma qamasiwi, jark’aqawi, qullqi tuqitx pachparaki, kamach ukhamarak timukrasia ukanakawa. Aka phuqhawinak jach’anchañataki, marka apnaqirix phisqha amtawinakan uñacht’ayi: 1) qullqi jach’anchaw tuqit ukhamarak aski qamawixata, 2) marka apnaqirir mayjt’awinaka, 3) timukrasia, 4) jan wal qullqi apnaq kamachxata, 5) jilayawi ukhamarak kamachinak phuqawxata. Aka amtawinak phuqhañatak lurawinakax “jilxatawitaki, irnaqawitaki, t’aqhisirinakataki� ukhamaw uñist’ayataspa. Akatakix kimsa uñicht’ayirinaka 2014 maratakix akanakawa: mä jilaptaw chinu 7,0 - 7,7% ukana ukhamarak mä t’aqisiw chinu 8 - 10% ukana. Jan sinti t’aqisiñ utjañapatak qullqix taqi chiqar puriñapatakiwa, jaya markar apsuñaw wakisi, jisk’a irnaqawinakamp sum nayrar qullqi apnaqaw tuqinakata sarantañawa. Irnaqt’aw tuqitxa luraw thakhinakx uñacht’ayatarakispawa, khitinakatix irnaqapxi jupanakar yanapt’añataki, qhatunakas sum lurt’atañapataki, achunakas yaqha tuqinakat mantaniñapataki ukhamaspatix luraw thakhinakax sum apnaqatarakispawa, muxsa achunakamp kunayman achunakaamp thaqhatawa. Chikanchasirakiw chiqpachansa lurawinak thakhinxa, khitinakatix t’aqisipk jupanakax arxatañataki, amuyt’añawa kunjamsa wakt’aysna nayrir munawi tuqinakata, chiqpachans khitinakatix yatichapk qullawinak taypin uraqinak lakisiñ tuqinakat ukhamarak q’uma uma tuqinakat yaqha lup’iwinakampit wakisiw sumpach qhanachaña. Aka Satria amt luqtan ch’amañchañatakixa, Murniningtyasax t’aqisiñ juk’aptaw amtx kimsa taman uñist’ayi (paqallqu jamuqa uñjapxama), sinti t’aqhisiw utanakana, t’aqhisirinaka ukhamarak juk’a t’aqisirinakax, t’aqhisir markanakana ukhamarus jisk’a japa chhijnuqanakana (Pymes). Nayririx tamaxa, llaki jark’aqawimp uñjawimpi, aka amtanak yäqi: t’aqhisirinakatak arroz churawi (Raskin), yatichawir yanapt’awi (BOS), Taqhisirinakatak q’uma utjawi, Qullqi apayawi yaqha yanapt’awinakampi. Payirix markachirin ch’amanchawip yäqi. Kimsirix Pymes amtanak yäqi. 34 - 35 7 Jamuqa: Indonesian t’aqisiw juk’apt amtawinaka Ch’iqiyiri: Endah Munriningtyas arsuwipat apsuta, 25.05.2010 Indonesia payrir videoparlawita. Kimsaqallqur jamuqaxa, Murniningtyasan arsuwipat uñtasa, markachirinakan ch’amanchaw sarawip uñacht’ayi. Aka sarawix markach uñt’ayawimpiw qallti, akax markachirinakar irnaqawip mayiña, ch’amanchawin qhananchawi, jayar amta phuqawi ukhamarus markan jilxatawin irnaqap ukanak uñicht’ayañatakiwa. Ukatx tantachawinakax nayrar saraskakiwa, Akanakanx warminakax aski yäqatapxiwa, jupanakax amtanakx nayrar sarayapxarakispawa. Kunawsatix markachirinakax t’aqhisiwpapxat amuyapk ukkhaxa, jupanakax “marka uñtawi� saraw nayrar apapxi, akampix wali t’aqhisit utanakaruw uñicht’ayapxi (markachirinakan utjawip uñtasa). Tamach taypinxa istansianak tuqinx tamanakax phuqhapachati ukanak uñacht’ayaraki, jan kuchas mä machaq uñstayi wakicha, lurawi ukhamarak churawi sarawinakk nayrar apañataki. P’iqt’irinakan ukhamarak markan tamanakapan qallta amtawiparjamaxa, markachirinakax apnaqawin chikanchasipxaspawa, markachirinakan munawinakap uñjañataki, amtawinak askichañataki, amtanak wakichañatak ukhamarus amtanak nayrar irptañataki. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 8 Jamuqa: Markachirinakan ch’amanch sarawipa Ch’iqiyiri: Endah Munriningtyas Power Point arsuwipat apsuta, 25.05.2010 Indonesia payrir videoparlawita. Chhijunaka Markachirinakan jiskhikipawinakanxa, niya 96% jaqinakaw jikqhatawinakar iyawsapxi. Chhijunakax chiqpachanx markanakan ayllunakan sum uñjatapxatayna, kunatix aka tanax jisk’a luraw amtanak apnaqañ minapxi. Ukhamipanxa, amtanakan jalaqtawinakapax yaqha markanakatakix askirakispawa. Amuysipanxa, hidroeléctrico, ukasti pay kimsa isk’a markanakaruw mä amtaw pampachtàwa.ukhamarusti mä phuchúx umanaka jisk’a jak’a markanakaruw churaspa. Jisk’a marakanakan amtawipax janiraw suma chhixnuqatakiti apnaqañatakix, aka amtawinakax ukat uñxataskaniwa. PNPM ruralan amtapax manqhatpach yatintat ukhamarust chaninchaw jakhuntawip tuqinakat yatxatatatanawa, akhampis uñtaw uñakipawits yatxatatarakiwa. Aka yatintawinakax uñicht’ayiwa kunjamatix warminakan ukhamarak t’aqhisir jaqinakan arsuwipax jilxataski, 45% ukkharu. Yaqhip amtawin yant’anakapax warminakan jilxatatapat yanapt’awinakar uñist’ayxi. Jisk’a markanakan khuskachawinxa, warminak tantachaski ukax, tasax ukatsipax 100%ruw puri. Pisin sarnaqirin chiqanchatapax kust’at jikxatawininwa, ukhamarus aka amtawinakax janiw taqi jisk’a markan khitinakatix pisin sarnaqasirinakarux waqt’kiti kunawsatix qullqinakax aski taqinakar ukatx jisk’a markanak askichañatakiw puriyatäxi. Ukham sipanxa, kawkxti chiqakix 10% ukhakam jiskht’awinakax yatiyxi. Ukham sipanxa, utankirinakan chiq mantawipax q’uman yanapanakx ukanakarux 9%-12% jiljattawayapxi. Utankirin yaniwinakapax k’achat k’achat pisi jaqawipax mistaskiw kunawsatix markachirinakat walxa jalantawinakapat jikxatawayapxi. Amuysipanxa, jach’pach qulqinchawix 36 - 37 thakinakatak chakanakatakiw apaqataxi, markachirinakax yatiqañ utar qhatunakar jan ukasti q’uman yanapanak suma chiq mantawinipxiwa. May sipanxa, uka qullqix q’umawitak yatichawitak sumanchañatak ukax jaqin jakawipxa sumanchiw markachirinakar ukhamarus sapa jaqirux uka irnaqawix yanapti. Bottini tatax PNPM Mandirin amtawinakapax mä suma chhix pisi pach irnaqawitak uñicht’awayatäna. Parlakipawi Aruskipawinak uñicht’aw tukuyatatxa, parlakipawix amtawinakan apnaqawipa ukhamarak mark irpirinakamp jis’a markanakamp sum jakapxañatak tuqit parlapxatäna. Jiskt’awir kuns marka irpnaqir taqi markachirinikat suyi? Royat tatax marka apnaqirin amtawinakapax t’aqhisir jaqinakatak yaqha uñ uñstayanawa siwayi, aka markachirinakar askjam mark jilxatawitak uñjatapxañapawa, janiw marka iptirit qullqi qatuqir jaqinakjamak uñjatapxañapakiti sasaw arsurakitäna. Pisin sarnaqasirinakar ch’ikhi kankañ pachp apnaqasipxañapatak churasaxa, jupanak pachpaw machaq irnaqchaqanaka ukhamarak qullqichaw amtanak uñastayapxaspa, sañani jisk’a, yäpa ukhamarak jach’a chhijnuqanak utt’ayasa. Royat tatax marka irptirimp t’aqhisti markamp sumthapiw utt’ayañaw sasinaw chiqancharakitanawa. Uka sumthapiwimpiw markachirinakax pachpa wajt’awinakapx suma apnaqañ yatipxaspa. PNPMin ch’amapax markachirinakan wakichawip sarawip wakt’ap sum uñch’ukipaw uka tuqinakan utt’atawa. Marka irptirin jan amtar mantañapataki jan ukas amuy irp janiw sañatakix PNPM Mandiri Amtax Banco Mundial ukarux mä fiduciario qullqi qut mayt’asiwayanxa, yanapt’irinakat qullq qatuqañataki. Akax mä suma khanartayat qullqi apnaqatakix askiwa ukhamarus wakt’aruw jark’aq kunayman anqat jan suma jutir sarawinakata. Juk’ampisti, qullqi churirinakax janiw llakisiñapakiti kunawsatix sumanakarjamaw qullqix apnaqataskani. Qawqha marans amtanakax tukuyasipxani? Jiskt’awiruxa, Royat tatax sarakiwa, PNPM chhijnuqax suxta marampi amtanakar yanapt’i. Aka maranakanx markanakax amtanakap sum apnaqañatak yatsuwinak yatiqapxi. Suxtir maranx markachirinakax qullq churaw ukhamark yaqha yanapt’awinak qatuqapxaspa. Ukhamarakiw PNPM Mandir Amtax yanapt’irinak yaqha jutir amtanakatak churarakispawa. Markachirinakax pachpaw nayriri amtawinakap utt’ayapxaspa ukhamarus pachp amtawinakaps lursupxarakispawa, yanapt’irir ukhamarus marka irptirir jiskt’asa. Uñakipaw tuqi mä jiskt’awir qhananchasaxa, Murnininingtyas tatax siwa, PNPM Mandirix wakt’anakarux jiskt’anakampiw ukhamarak mark yäqampiw uñakipi. Qullqichawxat jiskt’awimp (maratak manq’ tuqxit jiskt’a) utankirinakat yatiyat jiskt’awimpix aski yatiyawinak yatxatatanakatak churaraki. Ukhamarus marka apnaqirix khuskhpach markanakar jiskt’awinak lurarakispawa. Uñicht’ayirinakax manq’añanakxat q’umañanakxat utanakxat uñjapxi. Indonesian taqi kast arunaka sarawinakapax utxi, Murniningtyas tatax saskanwa, qalltawin aka markax indonesiarux mä aruk yatiqañataki marka apnaqiritaki yatiyxana. Akax janiw kuns sañs munkiti, yaqha arunakax apnaqasirakispawa markachirinakar yaqha arun yatichsuñataki, yaqha tuqix mark mayachañatakix markachirinakan mä ar parlsuñax askiwa. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Royat tatax yatxatawit uñist’ayasiwaykarakina. Wali sumaw amuysipanx wakt’anakamp kikiptayña energias programáticas lurt’awinakampi. Juk’am sumaw PHM Mandiri Amtax marka apnaqirimp markachirinakampiw suma apnaqawipamp qallti. Marka apnaqiriruw yupayt’asipxañapa jan kuns sipans yanapt’askani, ukhamarus irnaqirinakax yupayst’asipxarakiniw markachirinakampix jupanakax wakt’anaka jutirinakatak sarantayasipkaraki. Tata Bottinix jiskt’anakarux arsuskarakinwa kunjamas taqin qullqi yanapt’anakapax apnaqataspa. Sarakiwa, markanakapanx markachirirnakax taqpach phuskachanakan irnaqapxi, jisk’a markanakan ukhamarus jach’a markanakan pachparakiwa. Ukhamarus jupanakax taqpach wakich sarawinakana, utt’ayawinakan ukhamarak lurawinakankapxarakiwa. Kunawsatix mä amtaw sarayask ukkhaxa, markanakanx sapa kut arsuw tantachawinak apasi, kunjams amtax sarask uk uñjañataki. Markachirinakax tantachasipxiw qullq uñjañataki ukhamarus juk’amp qullq qatuqañataki. Akax apasispaw kunawsatix amtax mä 40% sarawink ukkha jan ukasti 80% sarawina mayisirakispa. Utt’ayawix jisk’a mark tuqionakan lurasi, thakinakana, tamanakana marka jaljanakana ukanakanwa. Luqtawinakamp iyawsawinakamp nayrt’awinakampix jisk’a mark tuqinakan apasi. Aka sarawix sapa kutiw taqi marpachatakiw apasi, akampix yanapt’irinakax walja yatiyawinak qatuqapxi. Akanak uñtasaxa, markachirinakax aski amtanak uñjañ yatiqapxi, ukhamarus sum qullq apnaqaw tuqitx yatxatapxarakiwa. Qalltatpach yatiqat amtat yatsuwinakax nayrir mayjt’awinakar uñstañap yanapt’apxi, sañani, qullqi tuqit yatiñ qillqt’anak luqtañataki jan ukast alaw llika tuqitaraki. Alawinakatak ukhamarak yaqha lurawinakatakix amta irpir pankanak apanaqasitäna. Qhananchañani, alaw kamachinakax marka irptirinakarux mä taqin uñt’at saraw mayipxäna, uktawa jupanakax akanak amtapxatäna, walja qullqimp lurasir amtanakax kimsa jan ukast juk’amp yananak churirinakaniñapawa sasaw mayipxatäna. Yaqha mayiwinakanx yananak churirinakax markatañapaw sasaw sapxarakina. Tata Bottinix amuyarakitanawa, irnaqirinakan payllawipax janiw anchakiti sasaw satäna, akax markachirinakan jan uñisiñapatakinwa, ukhamarus t’aqhin utjasirinakar mä irnaq churañataki. Aka amtawix yaqhatuqitx amtanaka qullqichawi iraqaraki. Tukuyañatakixa, mä chhiju jiskt’awir iyawsasaxa, tata Bottinix sarakiwa, amtanx mä qawqha aski ukhamarak utja uñakipawinak apasitäna, akanakx jiskt’aw tuqita ukhamarus yatiyaw apthapiwimpw lurasitäna, ukhamarus yaqha uñakipawinak apañax amtatarakiw sarakitäna, maysatuqit sarakiwa janiw mä uñakip tamax utjkiti, yatiyawinak kikipañataki, kunatix aka amtax jach’a markan amtapanwa, sasinaw tukuyatäna. 38 - 39 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi CAPITULO Jamuqawi, uñakipaw ukhamarak Transferencias Condicionadas de Dinero amtanak tuqinakxat Mexico 3 markan yatit kankañapa Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi exico ukhamarak Bolivia markanakan yatit kankañanak turkakipawix walja lurawinak yaqatäna. Nayraqatax pä video parlawi lurasitäna, akanakax aka markanakan kunayman sociales amtanak tuqinakatanwa. Payiristi, mä turkakip tumpt’awinwa; Ministerio de Planificación del Desarrollo de Bolivian irnaqirinakapax Mexico markaruw sarapxi (CONEVAL ukhamarak Secretaría de Desarrollo de Mexico irnaq chaqanakaparu), maysataqitx Secretaría de Desarrollo Socialan Oportunidades Amtan irnaqirinakapast Bolivian markan kunayman markachirinakan wakt’anakaparuw jutapxarakitäna. Sapa may lurawinakax jutir qillqt’anakan uñjasi. Nayrir videoparlawi: Markachir amuy irpxat markanakampita 8 ur diciembre phaxsin, 2009 marana, Mexico ukhamarak Bolivia markan chhijllatanakapaw tantachasipxatäna, jaqi pisiqtaw tuqit phisaryañataki, akanakaxmarkachirinakar ukhamarak warminakar chikt’at pachpa markanakapan tantachasiwayapxi. Licenciada Roxana Liendoxa, Coordinador de Plan Vida del Ministerio de Planificación del Desarrollo de Bolivia, indigenanak tuqit mä amta saraw uñist’awimpiw aruskipt’añ qallti. Maysa tuqitxa, Licenciado Diogo Iturralde, Director Académico del Centro Mexicano de Investigación y Estudios Avanzados en Antropología Social; María Teresa Gallard, Antropologa independiente, ukhamarak Andrés Cijuelos, Oportunidades Amtata, multisectorial tuqita, indigenamp markachirimp irpa amuyuta, ukhamarak churaw amta tuqinakat qhananchapxi Aka arsuwin qillqt’a waraqanak ukhamarak videoparlawinkax apkatat CD ukan waraqt’at jaytt’atawa. • Plan Vida de Bolivia Amta Liendo juparjamaxa, Bolivian Plan Vida Amtapax sinti pisiqtaw jark’aqañatakiwa, ukat ukhamipan ch’amanchañatak tantachaw taypinakana, ukhamarak markanakan sartayañatakirakiwa irnaq amtanakampi ukhamarak iyausaw uñtaw marka apnaqañanakampiraki. Aka amtaxa, khititix markan lurawinakap ukampins jaqin lurawinakap ukhamarak markan tantachanakapamp taypink ukaxa, phisqa t’aqar jaljanikutawa: (i) Marka tuqin sartawinak jiltayaña, ukhamarak qullqi tuqin jiljatayaña, ukhamarak jikqhataw jiljatayañaraki. (ii) Suma jakaw turkakipawi ukhamarak taqi yänak utt’aw jakañataki. (iii) Yänakar taqin jakawitak suma sartayatañapa, ukhamarak derechos humanump jark’aqata, k’umarawina, ambulancia tuqinpina. (iv) Manq’aw tuq, ukhamarak suma manq’asiw tuqit sumarkipstayaña, usur warminakar yanapt’asa, ukhamarak wawanakar yanapt’asa. (v) Marka pachpa utt’at qutunak sarawinakap lurawinakap ch’amanchaña. Tata Liendo amuyuparjamax marka pachapatak thakhi sartaw mä amtapiwi, juk’akaspam ukham indegena markanakatak uñicht’ayi. Ukhamipana, 2001 maran jaqi jakthapiwinx 62% puri, 15 marana, jiliwirinakax indigenat uñtayasiwayapxi, akax jichhurkamax jiljatpachawa, kunalaykutix akurunakanx waliw jiljati. Bolivia markanx indígenanakax wali jilapxi, 42 - 43 ukhamipanx chiqpachanx suma sartaw amtanak apsupjañapawa, jaytjasin nayrja amtawinak sartanaka, ukat pisiqtaw jakawinak phisarayañataki, akanakx jaqinakat pisiqtat jakawinakat nayrar sarantañatak ch’amanchañawa, ukhamarak qullqi jikqhatawins nayraqatar sartañapataki. Machaq paradigmax t’aqhisir jaqinakar ukhamarak indigenanakarux qullqichaw yanapt’irjam yäqi, aka uñjasax tata Liendox sarakiwa, Plan Vidax jaqinakan amuyunak uñt’i, akhamarus sum jakaw uka amuy uñt’araki, aka qhipax jupatakixa “phamp chikachasiwi, taqi kast tamanakamp chikachasiwi, phamilla taypin chikachasiwi, kuna jikqhat munaw tuqina, ukhamarak ajay tuqit sarawinak purapat uñakipi�. “Capitalista� uksankirinakax “sint’at suma jakaña� uksa tuqits uñakipapxarakiwa, kunalaykutix jupanakax kuna yänak apnaqawinakans jan pachamamar yäqasin taqi kuns luranuqasipkakiwa, jupanakatakix qullqi jikqhataw jiljatak thaqasipki, suma jakawit yäqañanakat armatakipxi. Ukham sipansti, Plan Vidan janiw mä paliativokiti, jan ukast mä machaq amtaw markataki, suma apnaqawinak indígenas markataki, pisiqtat jakirinakataki, qullqituiqinakata, taqi akanak jiljatayañanaki. Kunjamti Liendo amtawayki, Jach’a mallku Evo Morales chijllawina, aka thakincha “neoliberal� uñakipasiwayiwa pä waranq marawa, aka thakhinchax saranaparjam apnaqataxi, kunayman marka qullqi apnaqawinakas uñicht’ayatarakiwa. Bolivian kunawsattï aka Mallkux chhijllataji, ukhat akurkamax qullqi tuqi, marka turkakiptaw tuqinakat yaqha thakhinch thaqata. Aka uñakipawirjamaxa, Presidente Morales mä marka apnaqawi, amtanakar yanapt’iri, ukhamarak pisinkirinakar yanapt’iri, qullañ utanak luraña, irnaqawin qullqi payllaw jiljatayaña, taqi akanakak sarntayañ qalltayawayi. Ukatx tata Liendox markan amtanakapar yaqhanak uñicht’ayi, sañani, Bolivian marka apnaqamp qhanstayawayi, turkakipstaw qullqituqit “payllar yapt’awi� tuqinakat qhanartayawayi, kunjamasinsa, wawanakar yäqasin yanapt’ataspa. Yant’a uñañcha, Sañani Bono Juancito Pinto Amtan, sutinchapax khä Pacificon ch’axwawina, mä waynaw wal yäqayasinuwayi, ukar jach’anchasin aka sutix chiqanchatawa, ukat yatiqirinakax yatiqañ utanakn jan mistsupjañapataki, taqi yatiqirix mara yatiqawin tukt’ayapxañapataki. Aka amtax esculas públican wawanak yatiqapki, ukatanatakiwa. Kawnir wawanakatï, privadas yatiñ utan yatiqapkï, ukanakatakix janiw yanapt’atakaniti. Bono Juana Azurduy Amtaxa, k’aysa Independencia de Sudamerica ukan aka mamaw ch’axwatayna, ukat ukar amt’asin sutinchatawa, aka yanapt’a, Estadow usur warminakar qullayasiñ utanakan qullayasipxañapatakiwa, jan ukamipan utanakapan qullasipxañapataki. Ukhamaraki, pä phaxsin wawanakap qullayasiñ utar apapxañapataki. Aka Bono Juancito Pinto Amtax taqi usur warminakataki, ukhamarak taykanakatakiwa. Aka amtax wawanak janir yurki, ukhamrak yuritanakar yanapt’añatakiwa, ukhamasin wawanakax jan usuntasa, janira t’urirnukstasas jilapjañapataki. Aka Liendon qillqatapax Gobierno bolivianon mä amt phuqhawipawa, kunayman pisiqtawinak ukhamarak pisin sarnaqasiw tukkhañatakiwa. 2009 marana, Plan Vida amtax 37 municipionakan sapa maran sarantayatawa. Jan ukhamasinxa, pisiqtaw jakasiñax janiw taqi chiqan kikipakarakiti, aka amtax mä phamilla jakthapiw lurawaraki, nayraqatanx uk’amp pisiqtatanak uñt’añataki; payirinxa, uñt’at variablenak jikqhatañataki. Ukhamipanxa, aka amtax Instituto Nacional de Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Estadistica ukamp p’iqt’atawa, 2010 maran pisiqtan jakasirinakan mä jamuq jikqhatañatakiwa. Aka jakthapinakaxa, arkawina, ukhamarak pisiqtanak jakaw tuqin phamill taypina, ukhamarak markanakar uñch’uñatakiniwa. Ukat uñist’awinak uñist’ayasin Roxana Liendo, María Teresa Gallard, Diego Iturralde, ukhamarak Andrés Cijuelos ukanakax Mexicon Multisectorial Jamuqapa, akax jaqinakan kamachipan ukhamarak Oportunidades Amtanakan sayt’ayata, ukjat amuyt’awapxi. • Mexicon Multisectorial Jamuqapa Licenciada Gallardarjamaxa, indígenas markanakar jaya pachat kunayman taqi tuqit mayjawinak México markapan apnaqasiwinakap uñist’ayasiwayi. Khä 1940 maratpach juk’at juk’ata, kunaysatix latinoamericanos markanakax amuy amtanakap indigenanakatak wal jiltayapkän suman jikqhatasiñataki. Mama Gallardax Mexico indigenan diversidad geográficata, sarawita, ukhamarak aruwita, chimt’awayi. Maranak sarqayasinsti, mark irptirinakax indigena markanak apnaqañan tuqita, wali ch’axwasin nayrar mark jiltayañatak puriwayapxi, kunayman yant’anakampi, jikst’añatk ukhamrak arst’añataki. Mexicon amtawin akapa aka indigenas markanakamp mayachata gobierno federalan uraqinakapan t’aqanuqatawa, ukhamipansti, Estadonak municipionak ukanakamp tantachataw jikqhatasipxi. Amuy irpax indigenanakan kamachi yäqi, akax siwa jupanakpach jilxataw tuqitx apnaqasipxañap sasaw uñicht’ayasi, yatiqaw utanakapan pachp arupat arst’asipxañapa; ukhamarak federal chhijnuqanakax taqi akanakar yanapt’apxañapa, infraestructuramp mark jikqhatañapataki. Aka jamuqax juk’a institucionanakan jikqhatasi. Ukat aka amtanakax khä minesterionak (jan ukast secretarianak) ukanakan t’aqanuqtataw uñjasipxi. Jach’a markan kunayman indigenanak t’aqanakat utjawina, Mexicon amta jiskt’añatakix kunayman aski unñaqawinakaw utjapxi, akanakax akatjamat tukuyawirur apasstaspa. Yant’a uñañcha, inas rarúmiri de Chihuahua ukax jan pisiqtatakchispati, kunalaykutix jupanakax manq’asiñatak wali tunqunipxiwa, ja yäqasin kunjamasinjay qullqinak jikqhatapchispa, jan ukax qullayasiñ utats ak’apat jithiqatapchispa. Aka uñtawinakasti, marka apnakax pachapa saraw tuqinakat apnaqaña, ukhamarak markan amtanakap sarawinakap uñt’añ muni. Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI) tamaxa, qhipanx turkawayi Instituto Nacional Indigenista (INI) uksa tuqiru, aka nayrar uñtawinakap markan amtawinakapar amuy irpanakapar apkatanawapxi. Jikxataw manqhanakanx indigenanakan arunakapxat jaksuwinak jikxatasi, akanakax pisiqtaw tuqita, sartaw tuqit ukhamarak infraestructura tuqit amuy irpanak qhanstayapxi, ukhamarus yatiy jakhsuwinak jikxatasiraki. CDImp Instituto Nacional de Estadística ukhamarak Geografíampix (INEGI) nayrar apañatak mä amtaruw iyawsapxatäna, khä Censo 2010 uka maran iyaws mayxt’anak jikqhatasiñapataki, akampix marka irptirinakax indigenanakan mayjt’awinak uñakipapxasapa, phisqa jan ukast tunka mararu, marka amuy irpanakap ukhamarak yaqha amuyuwinak askichañataki. 44 - 45 Ukhamas jakhsuwinak ukhamarak chiqpach censat tuqit chimpunak apasaxa, amta jiskt’anakax purapat amtanak kikipt’ayi, markan luraw amtanaka ukhamarak pä amtax marka tuqinakan janiw chikachasiñapäkiti, taqi akanak jiskhikipawasin qhanartawayapxi. Yaqha arunx jisnawa, sapa marka qutunakax jupanakan amtapa, pachapa qullqipmpi ukamarak jan jikqhatanak iraqasina, janirak yaqha tamanakan irnaqanakaps mayxt’ayasina. • Kamachin ukhamarak Mexico indigenanakapan utt’ayat jamuqa Lic. Iturraldex qhananchawayia, machaq amta saranakax indígenas markanak kamachinakaparjam mä uñañch kamachinakarjam apat ucht’ayapxi, markachirinakar yanapt’añataki. Yaqhi apanaqanakaru, iyawsawinakaru anqa markamp amtawinakar art’ataparjamaruxa, uñañchax jaqin kamachip ukhamarak amuy irpanaka (amuy irpankaña, aski kamachi, jaqit jark’aqa, yaqhanakampi), qullqi tuqi, markach tuqi ukhamarak saraw tuqinakampiwa (irnaqawi, manq’awi, utata, aruta, sarnaqawi, juk’ampinaka) chikanchayi. Akan jikqhatawipax markachirxat mä aski amuy irp sarawiwa, markachirinakan kamachip uñtasa. Aka turkakiptaw uñtasaxa, 25 maranax indígenas maranakan jisk’a ukhamarak aski kamachinak qhanstayawayapxi, aka qhipacharjamaxa, tayka kamachiruw ukhamarak Mexicon tarip tuqinakaruw apkatawapxi. Qhananchjamx khä 1992 maran constitucional turkakipstawix indígenanakan markanakapa, akan pachp apnaqawipa, pachp kamachinakapa ukhamarak uraqinak tuqinakxat uñt’ayawayi. Aknir kamachinakax indígenas markanakar luririnak jan luriririnak ukankañapatakiw sartawinakapat qhanstayawapxi. Tayka kamachix indígenas markanakar purapat Gobierno tuqip yanapt’asiñataki, marka pachpan saraw uxuwinak askichañataki, ukamarak amtanak apsuñatak suma jakaw katuqapxañapatak iyawsawapxi. Aka aski turkakipstawinak manqhanxa, kamach tuqirjama, markachirinakan irpirinakapan tarip sarayawiwa, akax markan sarnaqawinakawiparjamaw apasi. Aka turkakiptaxa, yaqhanakampix indígenanak markanakarux jupanakpach apnaqasiw chhijnuqarjamaw jaqukiptayi, akanakax mä p’iqinchirimp jan Gobierno tuqirus janirak markap tuqirus wayusitañapati, ukat taqi apnaqawinak uñjañapataki. Ukhamsipansti, aka uñicht’aw kamachinakarjam qullqi apnaqawina, jakthapawina, jiljatawin chiqaparjam uñjañapataki. • Aski yant’anaka Licenciado Cijuelosax yati uñicht’ayawipanx Mexicon Oportunidades amtanapax t’aqhin utjawin intergeneracional saraw tukuyañataki, khitikanakatix wali t’aqhawin utjasirinakataki, qhananchasaw qallti, yanapt’ax yatichawiru, k’umar jakasiwiru ukhamarak wawanakan t’ukharstaw tuqinakaruw yanapt’asa. Aka amtaxa, pisin sarnaqasir phamillanakaru, k’umarawina, wawanak yatichawina, taqi akanak amuywaqasin mäk yanapt’atani. Ukhamipansti, jan yanapt’anak uñjasax wawanakap yatiqañ utat irnaqayañatak apsupxi, jan ukax janiw qullayasin utarus apjapxiti. Ukhamasinxa, aka yanapt’ jikqhatawinakax juk’achanak jikqhatatani, ukhamarus alfabetismo, jan aski k’umarawina, ukhamarak pisiqtan jakasirinakar yanapt’tarakiniwa. Cijuelosan amtaparjamaxa, akurunakanx 5.2 waranq 32 Estadosan phamillanakaruw aka amtax wayti, amuy sipanx 25 waranq jaqinakaruw yanapt’i, akanx 1.7 waranqanakaw wawanakax utji, ukat akanakax Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi manq’aw yanapt’anak katuqapxi, ukhamaraki, 5.2 waranq yatict’aw waytaw katuqapxi. Jilpachanx pata markanakan jikqhatasipxi. Mäki aka saraw tukuñatakixa, Oportunidades amtax kunayman munawinak jikqhatañatak juk’a pachatak phamillanakaru, qullqi churawinak apnaqi, ukhamarus wawanakax yatichsuw katuqapxañapataki, qullawina ukhamarak sumarjam manq’apxañapataki. Iturraldex yatiqaw tuqit aytawayarakiwa, phamillanakax qalltirpach yatiqaw tuqit ukhamarak secundariakamaw qullq katuqapxi. Aka qullqi payllawinakax wawankan maraparjamax jiljataskakiniwa, ukhamarus imill wawanakax jilpach katuqapxani, yuqall wawat sipana. K’umaraw tuqit yatxatatanakax taqpach phamillaruw usunakat janïr usuntkipan jark’aqañ muni. Pusi phaxsin wawanakaru, pä maraniñapkama, ukhamarak ñuñuyir mamanakar manq’añ tuqita, ukhamarak k’umaräñatak suma manq’awinak chhurañ amti. Qhipa tuqinxa, Oportunidades amtapaxa, Cijuelosan amuyuparjamaxa, yanapt’ qatiqirinar yatiqawi, k’umar utjawi, manq’awi tuqinakat yanapt’añawa, markachirinak utjawip sumaptayañataki ukampis t’aqhisiw juk’aptayañataki. Akham amtasinsti, Oportunidadesax kunayman yäna yanapt’anak jikqhatawayi. Kunayman yanapawinakaw puriyanitana (1) chiqayawinakax jalaqtanakaw jilirinakan qullqi puritanak qullirinaka ukhamarak janalaphinakaw katuqaphañapa (2) uñanchayapharakiw usuta warminakaru ukatx wawan warminakarux khitinakatix prenatal ukhamarak postnatal uñjt’añataki, (3) phisqha maranit aynachar wawanakarux manq’asiw tuqita aski uñjañawa, (4) uñancht’ayapharakiw kusisiwinak lusa qhantayañatak utanakan qhantayañataki jisa yanapt’asiñataki, chiyar uma gas natural sutinix. Taqi lurawinakapanxkunatix munataki uka wakt’ayawinakax jalaqtanakarux phuqhayapxañapawa, yamakisa yant’añawa, khitinakatix qullirinakarux jiskt’asiñawa ukhamarus yatxatañarakiw maq’aw tuqita, janir jalaqta qatuqasax, yanapt’arakiw chiqa phuqhaña suma jakawinakar yant’asapun, yatxatawi qullanakata ukatx kunjamsa imasiñ qullqinakax apnaqatarakispa. Concepción Steta amuyt’awiparjamax Oportunidades amtax yatiñ utan ukhamarak qullan utan taqi markanakaruw puritäna. Jan aka utanakan markanakax janiw amtan yanapt’awip qatuqapkaspati. Aka yatxatawinakanx marka apnaqiriw vakunanak tuqinakat ukhamarak manq’asiñ yanapt’awinaka suma uñakiparaki. Qullachawxat yanapt’awix Caravanas Amtaw churaraki, akax taqichiqar sarir yanapt’awa. Aka wakichatanakapax ma patilla manq’t’awinak taypita ukhamarak suma jakaña istansianakan aymara jayan jakasirinak jall ukanakx yanapt’arakiwa. • Oportunidades Amtat uñakipawipa Cijuelos amuyuparjamax Oportunidades wakt’ar jaya tuqit yant’awinakax suma jakasiwi, yatichsuw jikxata ukhamarak wawanakan manq’awinakapata aski jixatawinak uñacht’ayapharaki. Chiqpachansa yatiqañ utanx qatuqirinakax ukankapxapuniwa, aski manq’t’awinakampiw sarantapxaraki, sapa kut qullanchawx qatuqapxarakiwa, ukampis jutir maranakar uñtir yatiqapxaraki. Iturraldex mä qawqha jikxatawinak qhanacht’arakiwa, yaqhatuqinakat akhamarakiwa: › Jisk’a wawanakatakix yatiñ utan sarantaskañapatakix 30% ukatx 42% ukkhakamaw jilxataraki. › Yaqhipa aymar chaqanakanxa yatiñ ut jaytjaw jakhsuwix 23% ukkhwa juk’aptatäna. 46 - 47 › Kunatix chacha warmin yatichsuw pisix jist’antasiwayiwa, awki taykanakax phuchhanakapatakix yatiñ utar sarañax askiwa jichhurutak ukhamarak jutir maranakatakix askiw sapxiwa. › Aymar chaqa utjawinakanx wakicht’atat ukhamarak qullirxat jiskt’awinakax 35 por cientoruw jilxatawayi. › Nacional tuqinxa, tayka jiwaw jakhsuwix 11 por cient saraqi, wawa jiwaw jakhsuwist 2 por cientuk saraqawaraki. Ukakipanxa, jichha yant’awinakaw utji, jupanakax janiw walja yatiyawinak churapkiti, istansian jakirinakan amuyunakap uñakipañataki. Ukhampachasa, amtan p’iqtirinakapax uñtapxiwa, inasa munatachispa yaqha yanapt’ churaw thakhinaka, juk’amp istansianakar jach’anchañataki, saraksnawa, markachirinakax amtanakaparjam pä laxra arst’asiñ yatipxañapa, yaqha istansianakar puriñataki. Askispawa yamakis uñt’ayaña, kunayman uñancht’awinaka qullirinak taypina ukhamarus uñtayawinakamp sarayañatak jaqinakar wakichatanakaparjama, mayata mayata uñacht’ayañataki.2 Yaqha amtax taqi yatichsuw ukhamarak k’umar jakaw yanapt’anaka mayachi, pachp indigenanakan markanakapan llikanakap uñjasa. Janitix qhanstayatak ukhamarak uñt’ayatak amtawi localanakax jan wali ist’awinakaw uñjasispa. Sierra Tarahumananax (Estado de Chihuahua) aka jan walt’ayirinakax qhananchatapxiwa, kunapachatix wakichatanakapax markan chhijnuqanakapar irnaq sarawir amtar mantapki ukkhawa. Yaqha tuqitxa, wakichatanakax mayacht’asiwinak puritanakax munapxiwa chimputaspa mayat mayat aka prioridades ukanakax kunjamatix munataki tamanak ukhamarak jisk’a tamanaka phuqhapxañapawa. Jikqhatañatakix wali askiwa amuyt’aña jakawinak tuqita ukhamarak taqi maynix kunjamsa jakasiraki, yaqha arunxa jakawinakax thakhiparjam wakisiwa uñakipaña. Pachampixa, Steta amuyuparjamarux amtax thakhichawip yanapt’ churaw jamuq tuqinakatx juk’at juk’at sumaptatäna. Amtan p’iqt’irinakapax yatiqapxarakiwa askiw lurawist wali kust’atawa, mä aski jamuqjama ukhamarak mä suma yatiyawjama. Ukhamarus yatiqapxarakiwa, jaqinakatix jiskhikipawinakamp jan puripkani utjaw tuqinakar ukhamarak jaya utjawinakaru, kunatix yatiyawinak jiqhatataki janiw taqpacha uñacht’ayasxiti ukhamarus walja jaqinakaruw jan wakichatanakaparjama jaytanukutaxi. • Axawinakamp parlakipawimpi Aka arsuwir jutir parlakiwawix amuyunakxat mä turkakipawiruw puri, irnaq amuyunaka, lurawi, uñakipawi uka tuqinkxata. Plan Vida de Bolivia ukhamarak Oportunidades de Mexico amtanakax pachp axawinak uñjapxaraki, kunjamsa chiqayaña jaya isatansianakan khitinakatix jakapxi jupanakaru. Jalaqtawinaka uñjañatakix paypach amtawinakax aski thakhinaka ukhamarak uñacht’awinaka qalltawinaka munapxaraki. Yamakis ukkaxa, yaqha chhijnuqanakan yanapt’awip munasi. 2 Aka uñakipawinakax Oportunidades Web chaqapan uñjasispa, http://www.oportunidades.gob.mx/Portal/ Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Nayra jiskt’awinakax Bolivia markachirinakatx qhanstayawapxarakiw Oportunidades amtan yaqha indígena markanakar puriwop ukata. Kunjamtix mama Concepción Steta, Banco Mundialan Consultorapa, uñast’aykanxa, 100 por cient jakhsuwix khitinakatix istansianakanx qullan utanipxi ukhamarak yatiqawinakamp phuqhapxi jupanakarukiw yanapt’atani sasaw qhanancharaki. Chiqpachansa, taqi akanakax janiw uñchat’aykarakiti qullaw utanakampi ukhamarak yatiqaw utanakampi, khitinakatix jakasipxi jupanakar kunjams yanapt’añatakiwa. Kawkir istansianakatix jan phuqhapk mayitanakaparjam jupanakax yanpt’aw jan ma chaqan amtanakat katuqapxi, sañani Apoyo Alimentario Amtawimp Caravanas de Salud Amtawimpi. Juk’am mantañatakixa, aka amtawinakax thakhichawinaks jiskt’a lurawinaks sarantayasipkakiwa. Bolivia markan wakichatanakapax thurkatapxarakiwa kamachinakamp kunjam cobertura 100 por ciento jikxatapxasa uka tuqita. Ayllunakan p’iqt’irinakaxa, Licenciada Liendrux amuyuparjamaxa, iglesianaka, anqat jutir iranq chaqanakapa (ONG) yaqha chhijnuqanakamp apnaqi. Bolivian markanakapax maranakpachan participación popular uk uñicht’ayi, markan chhijnuqanakapax ask uñt’apx markat sayt’añataki. Aka yanapt’awinak chhijnuqanakamp ukhamarak yaqha amtanakampix munasi. Plan Vidax jikhatasirakiw uñancht’awinak utjaspa qullqi tuqinakata pachparaki yaqha instituciones tuqinakata, kunjamatix yatichirinakax wawanakarux uñjapxarakiw kunayman qatuqañanaka. Yaqha tuqinakatxa ejercitox yaqha institucionanakax ch’amanchapxarakiw canales de distribución ukanakaru. Yaqha institucionanakax wakichatanak uñjapxaraki yamakis ukanakax janiw ancha mandato Oridinal tuqina munaskiti, ma yant’awinx akhamawa Ministero de Educacionax manq’t’awi wakichatarjamax yatxataraki. Sapa municipiox k’añaskunakat kutt’ayi. Maysa tuqitxa walja municipionakax irnaq kankañ sum yatiqqhapxi, anqa markat qullqimp yanapt’ir chhijnuqanakamp (ONGs) irnaqasa. Yaqha jiskt’awinakaxa, kunjams Bolivia markan mä padróna jan ukast mä suk’u markanakxat lurasispa ukxatanwa. Liendox Plan de Vidanx qhananchiwa, janiw suma aruskipatakiti istansian jakirinakampixa, jan kuchasti arusitawa amtayir pankata t’aqhisiñan jakapki jupanakamp yanapt’asiñataki. Amtawix qallantawayiwa t’aqhisiwinak uñjasa amtawimpi aymara utjawinakan ukhamarak walja utjirinak jall ukhana. Jach’a markanakanxa walja aymar jakasirinak katuqaphana, jupanakaw apanipxi kunayman jan walt’awinaka jac’ha markankirinakaru. Aka istansianakan chhijnuqanakan amtapax markanakar ch’amanchañawa, akax marka irptirin markanakan jan walt’awinak uñakipañataki, uñch’ukisiña uñkatasin taypinakana, kuntix irnaqapki ukanakx jupanakakiw uñacht’añ munapxana jakañataki. Aka tuqitwa nacional ukhamark markan chhijnuqanakax llakinak uñjapxani, sañani yatiñ ut jaytjawi, yatiñ utar irpawi ukhamarak jaqin yuri laphimp jaqi chimpump uka tuqinakat apnaqapxaspa. Qhip qhiphanxa, aruskipaw tantachawinx amtan jikxatawita, lurawit uñakipawita uka tuqinakxat, t’aqhisir jakaw juk’aptayañataki, parlasi. Mexico markanx jikxataw lurawinakax k’umar jakasiwi, yatichsuwi, qillqantaw jakhu, yatiñ ut jaytjawi yaqhanakat tuqinakat chiqanchasi. Saraw tupuñatakixa, Mexicox markanakatak Indice de Desarrollo Humano uka yan apnaqi. Yamakisa, aka waruchax akatjamat uñstir lurawinak ukhamarak marka jakasirinakan turkakiptawinakaps 48 - 49 janiw tupkiti. Awisax aski jikxatanakax imantayarakispaw jan uñjat ch’axwawinakaru, ukaspawa. Ukhamarus yaqha amta lurawinakx utjarakiwa, sañani Desarrollo Milenion Amtawinakapa, akax jikxatawinakar chikanchayarakispawa, yamakis mä kutik apas ukjax janiw jikxatawinak uñanchayapkiti. Wakichawix munarakiwa amuykipt’aña ukhamarak jikxataña puriw thakhinakar tuqinakat ukhamarak yatiqawinakam utjawinakar puriña. Aka amtaw jiqhatañatakix wakisiw amuyt’aña irnaqt’aw taypinakan ukhamarus markachir jark’aqaw llikar ukhamarak yatiqaw qullawinak taypina uñanchasiñapawa. Lic. Gallardix aka tuqinakat yapt’awayiwa, Oportunidades amtaxa, yaqha yant’ayatawinakatx aski uñakipataw Mexicon saaraki. Amuyux aka amtar qullqi apnaqirjam uñt’ayañawa, aka askispaw yaqha markanak apnaqapxañapatakiwa. Akatakixa, lura uñtax iñicht’ayirinak mayachañatakiwa, sañani, chach warmi, indígena markanaka, jach’a markan jakasirinakataki, patan utjasirinakataki, awkinakasataki yaqhanakampi, mä uñakip jamuq ukhamarak anqa markanakar yanapt’ir yant’aw ukhamarak uñacht’awinakana. Payir videoparlawi: Qatuqirinakan padronanakamp ukhamarak arkawimp uñakipawimp llikanaka • Qatuqirinakan uñcht’awinakapamp Mexicon Secretaría de Desarrollo Socialampi 17 ur junio phaxsit 2010 maranxa, Directora General de Geoestadistica ukhamarak Patrones Beneficiarios, Karla Brecedax Patrones de Beneficiarios Llikapxat Mexico markan ukxat parlawayi; ukhamarus Directora General Adjunta de Programas Sociales, Fernanda Gonsalezax Secretaría de Desarrollo Socialana (SEDESOL) lura uñtawimp uñakipawimp uka tuqinxat qillqt’awayi. Aka suma arst’awix Mexico ukhamarak Bolivia chhijlatanakapatakix mä aski amuykipawir tukuyatäna, aka yatiy jakhsuwi ukhamarak uñakipaw uksa tuqinakata. Oportunidades ukampisa, SEDESOLax jalanuqiw walja yaqha lurawinak uñanchawayi, sañani, chiqa tuqit churaw amtanaka, manq’ lakirawi, yatichsuwi, wawa uñjawi, utanaka, utjawi, uraq qillqantawi, juk’a mayt’awinaka, pachat irnaqawi taqi uka tuqinakxat apnaqaraki. Maysatuqinx sapa amtawix pachap kamachinakap ucharaki, yanapt’awinak uñjañataki, kunatix akanakax taqi qatuqirinakaruw yanapt’añapa. SEDESOLan qatuqir padronapax layanaka, t’aqanaka (colonianaka), utjawinaka ukhamarak jaqinakan wakichasitap qhananchi. SEDESOLax marka qamaw suyu kamachinakan yant’apampiw lurayi. SEDESOLax purkay tuqi yatqalltawiimpiw t’aqanak uñacht’ayi. Aka tuq uñjawix qalltiw chhijllawinakampi, khitinakatix qatuqapkani. Mäpita uñacht’ayatatxa, tuqit chaninchañatakix lurasiw mä jisksuw kunanak munapxi uk yatjañataki. SENDESOLax irt’irina kunatix askiki uk yatxatatanak apthapi ukhamaraki kuna wali askinakas utjkan ukanak arusthapipxiyi. Ukhamaraki SEDESOLax chimpunaka uñt’añataki sapa utjawina ukhamaraki sapa mayniru jalanuqaraki.Ukata yaw sataruxa katuqirinakaxa, aka wakichawixa mayitarjamaw yanpt’i. Tukuyañatakisti, yatjatawinaka apnaqasiwa thaki qillqtawi askichañataki. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Aka jalaqtawinakan ch’amanchawinakax uñtawiparjam saranti taypichañapataki ukhamaraki taqpacha wakt’anakatakiw khuskachasi, chaninchawinakat Cuestionario Único de Información Socioeconómica (CUIS) uñjawinaka. CUISax jaqinakar qullqichawxat yatiyi, ukhamata katjañataki kuna askinakas utjk ukanakat yäp jiskhirañataki, kamachiw churañatak lurat’atawa. Jaqinakax apnaqapki unjtkaya disposituwinak ukhamata ukar qillqatanakampi phuqantapxi, jamuqanak apsuñataki, ukhamat uñtawi yatxataw yatiyañataki. Jank’akiwa yatiy kipuwit saraw qhanstayaña, ukhamata uka yatiyawinakamp uñakipañataki. Ukax yatxatawinak irt’ir qullqichaw jisksuwinakax markachaqat thaqthapi, qamañ utat ukat qamaw chaqanakat yatxataraki. SEDESOLaruw aka uñt’awinakx qhawqhas manti mä utjawir uk tantiyan yanapi. Akhamatwa, uka pisiñ jakañax turkakipti sititixa wakt’ax amuy turkakipaspa janiw kunats utjkiti willtat jisksuñaxa. Ukhamarak unxtkay lurañ yänak askinak apani, ukhamata thakhirjama jupanakpachp qillqantasipxaspa, mä Internet punk uksamata, jan ukasti Página Web, ukhamat ratuk willtat yatxatañapataki, ukhamaraki jay saña yatxatiriru. Aka sarawit askichat aski lurawix siwa, kunawsatix padronax mä yanapt’ qatuqirir jiqanch ukkhaxa, aka intervención específica amtax markachirir laqakiw munat yanapt’aw churarakispa, chiqar ukhamarus jan suyt’asa. May sanpinxa, padronax amtanakan iyawsapinakxa kimsa tuqjamaruw juk’aptayiwa. Yanpt’a qatuqirinakarux taqi yanapt’ amatawinakx pachparakiw churasi. Jalaqt apsurinakarux taqpacha wakt’a yanapata mä qillqsuta churapxaraki. Akax kuna askis utjki jupanakatak uk yatiyi, ukhamaraki yaqha wakt’arus jasaki sarapxaspa. Licenciada Brecedax saraw sirqsut jamuq uñacht’ayi. 1ir jamuqax uñja amtamp yanpt’at pä marka jalja uñicht’ayi. Kunatix alayankir jaljax juk’a yanap qatuqirinipxatañpatxa, SEDESOLax aka qamaw chaqanakar jakasirinakaruw jiskthapi, ukhamaraki thaqiw kunjams jiskt’awinakamp markanakar sarayaspa. Aka qhipirix kimsatx mä thakhichampiw phuqhayasispa. Nayririst markan jaljapatamp coloniapamp “phuqat qamaw qumachata� uksa tuqinkapxiwa. Akax sañ muniwa, kunawsatix jist’anakamp sarataki utat utaruw sarata. Yaqha kasta jiskt’awixa jach’a qillqsutanak kawkhantix jaqix juk’ampach uñjki ukjaru jaytapxi (sañani, SEDESOLan yanapt’at wawanakar uñjañ chaqanakana) ukhamat jiltaw yanap qatuqirinakxat yatxatañataki. Kimsir thakhichanx mä Web chaq apnaqasi, ukanx munir markachirinakax jiskt’awinakar iyawsapxarakispawa ukhamarus yatiqapxaspawa jupanakax munawinakanipxit yanap qatuqañatak uka tuqxat yatintapxaspa. 50 - 51 1 Mapa: Qatuqirinakamp jiskt’at chaqanakampi Ch’iqiyiri: Karla Breceda arsuwipat ch’amanchata, 17.06.2010 Mexico payrir videoparlawita. Qillqantaw sarantaw ukhamarak amuykipirinakar kunatix apnaqawit yatiyi, wakt’a jamuqawir machaqata, chaninchawimp uñakipawimp yanapt’irimp ukhamarak wakt’anaka wakichsuta. Uka pachparak yatiyaw markatatanak katji, uklhamarak mä chaqa pisin jakirinak uñacht’ayi. Ukhamarus sap qamirinakats yatiyi, yat qalltawix wakt’anak tuqit yatiyaspa, pacha jaljawi, qamaw tuqit ukhama, kawkhankisa ukhamaraki kuna kasta yanapt’anaksa katuqi. Aka yatiyawinakax wali askipxiwa, kunatix pachpan jiqxatasitapata ukhamarak aka yatiyawimpix jank’akiwa jalaqtanak uñjasas yaqha wakt’anakar mantarakispa. Brecedax uñacht’ayiwa kuna thaqawti apnaqki suyu markachirix ukhamata kunatix qamawinakan wakiski uk uñacht’ayañataki; ukhamarak sapak qamirinakatxa, kunjams taqpach wakt’atnak sarayani, ukat kunjamtix satantan yat yatiyawinakampi. Saraksnawa, 2 siqsutanx uñacht’ayiwa jakhunakamp qawqha qamawinakans wawa utanakas munasi ukanaka. Ukax arusthapitawa, kawkhantix 300 metronaka wawa utanak jayan qamapki ukjanakana (paypacha muytan uñstki) jupanakanx utjaspawa, mä phuqat uñjawi. Ukampinsa, aruskipapxarakinw khitinakatix muyuntay jayan qamirinakatakix uka kasta uñjawix janiw utjkanti. Akax p’iqinchirix chhijnuqaw utjañapatakix iyaw sawapxaraki ukhamat kimsiri wawa utanak utjañapataki. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 2 Mapa: Yanap qatuqirinakamp mayiwinakamp chaqa Ch’iqiyiri: Karla Breceda arsuwipat ch’amanchata, 17.06.2010 Mexico payrir videoparlawita. • Mexicon uñakipaw ukhamarak sarayaw llikapa Fernanda González mä uñakipawimpiw México federal jaqinakxat chiqanchawi, uñakipawit yant’awimp wakichawinakamp khuskat sarantawayi. Aka wakichawist a, 1997 maran Progresa Amtan uñch’uk uñakipawin saphitawa, ukatx akax Oportunidades Amt ukaruw turkakipti. 2000 maranxa, Congresox yant’awinak taqpach chiqanch wakichawinakatak marpach utt’ayatayna. Aka kamachin amtawipast apnaqaw amuyt’awit jaqinakat amtawinakap jan wakiskirinak jithiqañanwa jupanak tuqit qullq yatiyañ qhanañch uñstayañampi. 2002 maranx aka Secretaría de Hacienda y Crédito Público (SHCP) ukhmarak Secretaría de la Función Pública (SFP) apnaqawin yant’awinak kamachit qalltawayapxatäna. Nayrïr mayjt’awix Ley de Desarrollo Social, 2004 marana, qhanstayatanwa, amuyt’aw jaqinakxat jach’añchaw yant’awix chhijnuqawayasi. Aka kamachix yaqha mayjt’awinakampix, sañani chijnuqawinakxat taripatanakamp jupanak tuqit chhijnaqaw, Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (CONEVAL) uñstayawi, aka pachat uñakipawimp yant’awimpinakaruw aparaki. 52 - 53 Pä marat ukat Ley Federal de Presupuesto ukhamarak Resposanbilidad Hacendariax mayjt’aw apnaqawinakax wakichaw qullq tuqit lurawinak mayacht’a apkatañamp uñakipamp yant’awimpinakampiw phuqhanchawayi. 2007 uka maratxa, SHCPimpi, SFPimpi CONEVALmpix chimpjawinakax yant’aw llik phuqhawitamp qullqi tuqitamp llawurasipkäna, wakichawinak amtanak jisk’a tantachawinak thaqhapxanwa. Aka amuykipawinakax wakt’anak amuykiparjam sarayañ munana ukhamarus aka amtanak jixatañ munana: › Mä aski yanapt’asiw nayrar apayaña, manqharu. › Wakichawimp qullqi wakiyamp sarayawimp lur sarayawimp uñakipawimp tuqinakar jakthapiña. › Jaqi taman yatintaw lurt’awip suma amtar ch’amanchañataki, ukat taqi apnaqaw, wakt’anak ukarux qullqinak apnaqawinakat parlasini. › Markachir amtanakan jamuqawipamp irnaqawipamp aski qullqi payllawimp tuqinak sumaptayaña. Sistema de Evaluación del Desarrollon machaq uñakipawin uñtañanakapax amtawinakx t’aqa wakiyawinakamp chikanchayi. Aka munañan llikax taqi, machaq jan ukast nayranakan, amtanak uñakipañatakiw amuyasi, ukhamarus lurawip ukatx chiqäñapatakix chaninchaw mayipxi. Ukhamarxamasti, marco logicon thakhinchawip nayrir uñicht’ayirinak apantasiraki. Matrizax llikarux mä uñakipaw lur uñjawirjamaw jakthapi. Chiqanchawinakax sapa maratak uñakipaw sarayi, uñakipawix CONEVALaw lurayi. Akanakax uñakipaw kast uñicht’ayi, sapa mar apasiñapataki, munañ amtanakax uñast’ayi ukhamarjama. Uñakipawit jikxatawinakax kawkir jaljanaks amuy munapxi ukat suma irnaqawir saray ukanak uñicht’ayi. Uñakipaw manqhanx akanakaw utji: (1) jamuqawi, (2) khananchat jikxatawi, (3) uñicht’ayirinaka, (4) lurt’awi, (5) sarawi ukat (6) chhixu. Chhijnuqanakax phuqanchir uñakipawinakx apxatapxarakispawa, amtanakan munawinakap phuqhañataki. Taqi uñakipawinakax CONEVALan “Programa Anual de Evaluaciones� uksa tuqin uñt’ayatawa. Llatunkir jamuqaxa, maran apat uñakipawinak uñist’ayi. Aka uñakipawiank llikampix akanakaw utji, ma qawqha amatanakax chhaqtayatapxiwa; yaqhanakast sum utt’ayatapxiwa. Muruq maranxa, uñjawix mä machaq amt uñstaw uñakipi. Ukhamarust ch’axwawinak sumarjam amuyañ chaninchi ukhamat jaqinakax uñjatayataskit ukharust chiqpach uñast’ayawix kawkir apnaq pachparjam chikanchatakix ukarjamaw chaninchi. Nayrir mar amt sarayawinx, (1 mara), jamuqat uñakipirinakax amtan wakichap uñch’uki, jikxatawin uñicht’ayirinakarjama. Payir maranxa (2 mara) jikxatawinakamp mayachthawimp uñakipasi. Kimsir saraqatar maranxa (3 mara) ukhamarak jutir maranakanx sarawin chaninchawinakapax lurawinakamp uñicht’ayirinakamp uñakipi. Ukhamarus chhixu chaninchawinak apxatapxasispa, muruq’ maran siqipamp ukatx uñjir tamamp apnaqasa. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 9 Jamuqa: Marat marat amtan uñakipawipa 0 Mara 1 Mara 2 Mara 3 Mara Machaq amta Wakich uñakipawi Mayachamp jikxatawimp Sarawimp uñicht’ayirimp uñakipawi uñakipawi Nayririmp phuqhanchirimp uñakipawi Wakiyqullqir apantañatak Machaq amtanakan nayrir Pä maran amtanakan Jikxat ukhamarak machaq amtanak maran uñakipawipa uñakipawipa coherencia uñtas kimsa uñakipawi mar juk’am apasit amtanak uñakipawi Chhixu uñakipawi: Chhixu uñakipawi: Chhixu uñakipawi: Chhixu uñakipawi: Thaxsi uñta Uñakipir ukhamarak Yanapt’ qatuqirinakan Impactos en los yatxatir tama chhijunaka beneficiarios Qhana tupuwinak Qhana tupuwinak uñakipawi uñakipawi Ch’iqiyiri: Fernanda González arsuwipat ch’amanchata, 17.06.2010 Mexico payrir videoparlawita. SEDESOLan luraw uñakipawipax lur sarawimp wakiyqullqimp ukanakampiw ch’amañchasi. Akanakax qullqichaw sarawin sayt’ayirinakapawa. Jamuqax lur saraw uñichtayi, akax jikxatawinakan uñtatawa. Uñicht’ayirin matrizapax tkuru pampacht’iritak uñjayirinakatakiw ukhamarus thaqtañ khuskpach wakt’atanakiw wali. Khuskpachanxa, plataformax nayrir amtawinak utt’ayi, akan uñicht’ayirinakapax nayrir chhijnuqan amta uñjirinakat chhijllsusi. Aka thakichax chiqaparjam wakt’a amtanakamp mä amuy irpir uñt’at jiljatayañ yaqasi. Aski uñicht’ayirinakax jasäñapatakix apnaqawin kamachinakap utt’awimpix askichawinak katxarjaspawa, kunjamtix ukhamarjama. Kunawsatix SEDESOL amtax chaninchawinak wakt’anak khuskachkix lur ukkhaxa, chaninchirinakax ukhamarjam amtan nayrir munawinakapx wakichapxarakiwa. Chhixu uñakipawinakamp wakt’ayawimp jikxatawinakampix yaqha chhijnuqanakampiw lakirasipxi, sañani CONEVAL, aka SFP, aka SHCP ukhamarak jach’a aruskipawimpi. Irnaq wakt’anakax amtawinakax askichañ amtasipxi. Akanakax nayrar sarayir amuyunaka, pachanaka ukhampis amt irpir markachirinaka taqi ukanakruw yaqapxi. Taqpach yant’awinakax Web uksa tuqin uchatawa. Jalja tuqinakanxa, uñakipanakax kunatï amtawinakan utjki suma apnaqawinakampix jaqinakxat wakt’anakapax yatiyawit apnaqasi. Uñakipaw llika nayrir jikxatawinakapax SEDESOL amtatx amtanak jaljanakan puriwinakapamp ukhamarak aski wakichat jaya maranakatak amtawinakamp chiqanchayañawa. Llikax yatiyawx qhananchiwir ukhamarak jasawir tuqinakaruw sarayatäna, akax sapa mar yatiyawinakan lurasispa, ukhamarus aka amtax jixatawinakx amtan uñtawimp jikxatawimpiw chikachi. Ukharxamasti, sarayawinakax jikxatawinakampiw uñtayata ukarux uñakipirix sum yatiyaw churi, akx yant’awinak kusart’ayañataki. Akanpix qhan qullqi apnaqaw ukhamarak qullq jakhsuwit yatiyawinaks sum uñjaraki. 54 - 55 • Axawinakamp parlakipawimpi Jiskt’anakawin arsuwinakapax uka pachanx, parlakipawix suma luraw ukhamarus coberturamp equidadamp chikayñatakiwa. Mä puriw amtax padroanan jisksuwip chiqañchañatakiwa, akampix khitnakas amtanakan mayiwinakap phuqhapx ukanak yatañatakiwa. Arsuri, Brecedax sarakiwa, wali t’aqhisit jaljanakaw juk’amp ukhamarak ratuk yanapt’anak qatuqapxi. Ukampisa, amtanakan jaljanakapanx mä qawqha phamillanakax janiw amtanakatx yanapt’ qatuqapkiti, ukatw yaqhipanakax amtanakat sarxapjaraki, jan mayiwinak phuasa. Akanakanx amtanakax markachirinakan llakinakapxat uñakipapxañapa. Nayrpachanxa, sapa amtax pachp jisksuwi apnaqapxäna. Mä jisksuw qillq lurañ amuyux taqi amtawinakamp iyawsawinak ukhamarak parlakipawinakan qhananchasitäna. Jisksuw qillqasti jisk’a jiskt’awinakampiw qallti ukhamarus mä apkatanirakiwa, akanx sapa amtawinakatakix markachirinakax mayiwinak phuqhasipkit janicha ukanxat uñakipasi. Mä jisksuw qillq apnaqaw sarawix yanapt’ qatuqir chhijllañatakis askirakiwa. Markan utjasir jaqinakarux ma jakhuw churasi, taqi amtawir mantapxañapataki. Jachpach yant’aw padronakatakix ukat kast kast wakt’anakampitakix suma sartaw jach’anchksnas ukhamaw ukat walpach utanakar jan ukast t’aqankirir sapa jaqinakar luqtañaspa. Ukhamarusti, padronax walxa munasitaskix uka t’aqanakaruw uñacht’ayaspa, wakt’anakax janiw taqinir ukhamarjam arskaspati. Juk’amsti, janiw taqpach utanakax wakt’atan yaniwinak qatuqkiti. Maysatuqitsti, yaniwirinakax wakt’anakat walja amtawirjamanakat mantanipx ukhamat mistupxaraki, ukhamarusti jan phuqhirirux ukat jan phuqhanak phuqhantapkix ukanakaw uka wakt’anakat mistupxi. Jan suma qhananchax nayst’ir yatintaw apnaqawayi ukax mantasinich uka t’aqar janich ukar mantaskan, ukatsti mä wila saphir jan ukasti mä sapa jaqirukich yanapt’asini. Aka parlaw ch’axwanak takxatañataki, padronax chiqa yatintawinak Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI) uksa tuqin apnaqasispa, akax Mexico markan mä aski sapa apnaqasir chhijnuqawa, ukhamarus aski jakhsuwinakamp uraqxat yatiyaw churir tamjamaw uñt’ata. Licenciada Brecedax sarakiwa, lur uñjawimp uñakipawimp llikax nayrar sarantaskakiwa, ukhamarus akanax walja yanakaw askichasiñapa, sasinaw amuyi. Amtanak uñakipirinakax yatiqasipkakiwa ukhamarus sarawinaks askiptayasipkarakiwa. Sañani, manqha sarawinakan yanapt’awi juk’amp askichatañapawa, ukampis aski apnaqaw t’aqax apnaqaw qhansta munaraki. Ukampacharusa, amtax lurawinakap mayachañ askiw thaqhi, wakichawi, qullqi churawi, lurawi, lur uñjawi, taqi t’aqanak uñakipawi, uka tuqinak uñtasa. Qhipanxa, llikax manqhar apnaqawip ukhamarak anqar apnaqawips askicharakispawa. Manqhanxa, gobiernon chhijnuqanakapatix uñicht’ayirinakamp phuqhawinakampix ch’amaw qhanachañaxa, anqanxa, mä uñakipir luqtawi uñakipasiski, ukhamxatxa, uñakipawinakan askipax janiw pachpakiti. Aka pä phuqhaw amtanakax juk’amp yatichsuw ukhamarus juk’amp pacha muni, gobiernon irnaqiripanak uñakipirinak sum yatiqapxañapataki. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi México markar turkakiptaw tumpa Méxicon Políticas Públicas uñakipawipa (Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (CONEVAL) irnaqirinakapan México markar tumpa) 2010 mara, 23 lunes ur septiembre phaxsina Arst’iri: Thania de la Garza Navarrete, Directora General Adjunta de Evaluación, CONEVAL 2000 maratxa, Congreso de la Unión de México t’aqax kamachinakarjam, sapa mara, Poder Ejecutivo Federalan taqi wakt’anakaparux mä uñakipaw mayi. 2004 maranxa, Transparencia y Acceso a la Información kamach ukhamarak Desarrollo Social kamach ukanak uñstayatäna. 2007 maranxa, Presupuesto y Responsabilidad Hacendaria kamachiw uñstarakitäna: Sistema de Evaluación de Desempeño uñakipañataki. Desarrollo Social Kamachix uñakip sarawinak utt’ayi, desarrollo socialan amuy irptapan ukhamarak wakichatanakapan uñakip sarawinak chiqa thakhirjam api; ukhamarus Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (CONEVAL) uka chhijnuq utt’ayaraki. Aka Presupuesto y Responsabilidad Hacendaria Kamachix Secretaría de Hacienda y Crédito Público (Sistema de Evaluación de Desempeño, SED) ukhamarak Secretaría de la Función Pública uka chhijnuqanakarux uñakipawinak nayrar apañatak ch’am churi. Aka Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Socialax (CONEVAL) lurawxat ukhamarak wakt’awxat pachp apnaqasir chhijnuqawa. Aka chhijnuqanx suxta yatxatatanakaw irnaqpxi, jupanakax jach’a yatiñ utanakat ukhamarak yaqha yatiñ utanakat jutapxi; ukhamarus aka chhijnuqanx mä secretario ejecutivox irnaqarakiwa. Aka chhijnuqax jach’a markan ukhamarus markan jaqinakan t’aqhi utjawinakapxat uñakipi; ukampis desarrollo socialan amuy irpapamp uñjawipamps uñakiparakiwa. CONEVALan amtawinakapanx akanak yaqäsi: i) aski walt’at ukhamarak chiqa yatiyawinak churaña, akanakax desarrollo social amuy irpanakaparuw ch’amañcht’añapa; ukhamarus wakichwinakarux ch’amañchañaparakiwa, akanakax irpirinakatakix askipxañapawa, markxat amuy irpanak nayrar sarayañataki; ukhamarus ii) Transparenciar Qullqi apnaqaw yatiyawirux askirkiwa, kunatix markachirinakar social amuy irp jikxatawinakxat yatiyi. Taqin uñt’at wakt’anak uñakipañatak kunkachawinakax akanak kamachipxi: federal wakt’anakan uñakipawipa ukhamarus chiqanchirinakan matrizanakap lurawi; uñch’ukiw llikanak ukhamarak sum uñtat amtawinaks kamachirakiwa. Uñch’ukiw ukhamarak uñakipaw llikanakax mä wakichaw thakhi uñji, akax Plan Nacional de Desarrollo ukaruw ch’amañchañapa. Ukhamarus mä wakt’an yaqha tuqinak uñakipawxat uñjarakiwa (Evaluación de Diseño, Evaluación de Consistencia y Resultados, Evaluación de Impacto, Evaluación Específica de Desempeño, Evaluación de Procesos, Evaluación de Progresividad y Cobertura, juk’ampinakampi). Uñakipawanakatx walja iwxawinak apsusi, akanakax sum ajllsutapxi; ukatx aski iwxawinak uñicht’ayasi akanak nayrar sarayañataki. 56 - 57 SEDESOLan yanapt’ qatuqirinakapan padronanakan llikapa (Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social [CONEVAL] irnaqirinakapan México markar tumpa) 2010 mara, 23 lunes ur septiembre phaxsina Arst’iri: Karla Breceda, Directora General de Geoestadística y Padrones de Beneficiarios, SEDESOL Secretaría de Desarrollo Socialan yanat’ qatuqirinakapatak qillqsuw jan utjkan ukkhaxa, khä 2000 maranxa, Oportunidades ukhamarka Liconsa uka wakt’anakakiw qatuqirinakatakix aski llikat padronakanipxäna. Yaqha wakt’anakax qatuqir suti siqinikinipxanwa. 2001-2002 maranakatakiw Dirección General de Padrones chhijnuq utt’ayasitana, aka pä wakt’anakan padronanakap mayacht’ayañataki. 2003 maranxa, yaqha wakt’anakan qatuqirinakapan suti siqinakap mayar qillqantañ yant’apxarakta, uka irnaqawinw wakt’anakan apayat yatiyawinakap mayachañ amtasitäna, mä padronanikiñataki. 2004-2008 maranakanw sapa wakt’anakan qatuqir suti siqinakapampix mä padronak utt’ayasitäna. 2009-2010 maranakanx yaqha lurawinak uñjasirakitäna, chhijnuqanakan apayat yatiyawinakap ukhamarus yatinak apthap sarawimp iyawsayaña. Nayrapachanxa, sapa wakt’ax pachpa sarawininwa, niy qatuqirinakap uñicht’ayañataki ukhamarus jupanakax yanapt’at jaqinakan suti siqinakap ukhamarus yanapt’anak churat uka yatiyawinipxarakinwa. Yanapt’ qatuqirinakxat ukhamarus utanakapxatx qullqichaw yatiy tantawix utjarakinwa. Yaqha tuqitxa, aka yatiyawinakax janiw phuqakanti. Sapa wakt’ax pachpa jiskt’aw laphinakanipxanwa, ukatwa apthapit yatiyawinakax janiw yaqha wakt’anakampix apnaqatakanti. Kunjamti siskt ukhamarjamaxa, 2009 ukhamarak 2010 maranakanx padron utt’ayañatakix mä apthap sarawiruw iyawsasi. Jichhax taqi wakt’anakan yanapt’ qatuqirinakaparux mä jiskt’aw laphimpikiw ajllisi, akax askiwa, kunatix taqi wakt’anakaw yatiyawinakx apnaqapxaspa. Mä siqinkir plataformaw utt’ayasi, akax jiskt’aw laphinakan yatiyawinak apthapiñatakiwa, akampix pantjawinakx jisk’aptayasiwa. Ukhamarus aka llikax jan wal qillqt’at arunakx laqakiw uñjayi, ukhamarus jan ajllit jaqinakarus yaqha wakt’anak uñicht’ayi, yaqha yanapt’anak mayipxañapataki. México markanxa, padronanak utt’ayañatakix kunayman thakhichawinak ukhamarak kamachinakaw utji, sañani: yatiyaw apthap sarawinakatak jan imaqat kamachinaka, markan wakt’anakapat yanapt’ qatuqirinakan padronakapatak jamuq utt’ayañatak jan imat kamachinaka, mayachthapiñatak kamach siqiwinaka, markan wakt’anakapan apnaqawi ukhamarak askichaw kamachinaka. Ukhamarus yatiy apthapiwimp katuntawimp mayachawimp kamachinakatxa, t’aqhin utjasir phamillanak uñicht’ayañatakix yaqha kunkachiwinakaw utjaraki, jikxatat yatiyawinak uñakipasa. Padronanak utt’aw jamuqar mayjt’ayawimpix mä jisk’a jan phuqhat llikatx yaqha aski ukhamarus phuqhat llikaruw sartan, akax mä aski yanaw wakt’an kunayman sarawinakapana ukhamarus t’aqanakapana: jamuqawi, jutir pachatak wakichawi, lurawitak wakichawi, apnaqañatak qillqantawi, contraloría, wakt’anakan mayachasiwi, mayiwinak uñicht’ayawi uhamarus uñakipaw ukanakapxiwa. Aka Cuestionario Único de Información Socioeconómica (CUIS) laphix jan pantjasisax jaqinakaru, phamillanakar ukhamarak markanakar uñacht’ayistu, ukhamarus markachirinakan mayiwinakapsa, servicionak jan utjawi ukhamarus yanapt’ wakt’anakr puriw ukanaks uñicht’ayaraakistuwa; yaqhatuqitx llakiwinakxat jan walt’at tamanaks uñicht’ayarakiwa; ukhamarus kawkir yanapt’as aski jaqinakatak uk chiqanchayaraki; qullqichaw tuqitx Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi jicchaptayaraakiwa, yanapt’ churaw lliks nayrar sarayarakiwa; jaqinaka, utanaka ukhamarak markanak uñjasax yaqha amtanak wakichayarakiwa. Aka jiskt’aw laph jamuqañatakix SEDESOLan taqi wakt’anakan uka pachan utjir jiskt’aw laphinakap (tunka paqallpuni), taqi wakt’anakan mantaw sarawinakap ukhamarak sapa wakt’an ajlliw yänakap ukanak uñakipasitäna. Aka pachp amtatakix mä kipuw jamuq lurasitäna, akax jan qullqin phamillanak uñicht’ayañataki, sociodemográficas uka amuyumpi; ukhamarus taqi wakt’anakan luraw yatiyawinakxat mayiwinakaps uñicht’ayasirakitanawa. Juk’ampisa, aka jiskt’aw laphix qawqha jaqinis sapa phamillax uka yatiyaw churi, jaqin marapamp irnaqir wakt’anakatakix aka jiskt’aw laphix yanapt’ qatuqirinak jutir maranakatak uñicht’ayi. La Paz markar turkakiptaw tumpa Renta Universal de Vejez “Renta Dignidad� (México markan irnaqirinakapan La Paz markan [Bolivia] desarrollo social wakt’anakapar tumpa) 2010 mara, 8 miercoles ur septiembre phaxsina Arst’iri: Emanuel Villegas, Coordinación con las entidades proveedoras de información para Renta Dignidadan p’iqinchiripa Khä 1997 marat 2007 marakama, Bolivia markanx walja kast katuqawinakaw jan kutt’a yanapanakaw utjawayi, sañäni “Bolivida� ukhamrak “Bonosol�, akanakax 65 maran nayraqatar phuqhapki jaqinakar ukanakatakiw sutinchatäna. Noviembre phaxsin 2007 maranx Ley 3791 ukaw Bonosolx p’amp’achawayxi, akhamasinx Renta Universal de Vejez ukaw uñstawayi, “Renta Dignidad� ukax febrero phaxsin 2008 maran qullqi churawimp qalltawayi. Renta Dignidad wakt’ax wiyañatakiwa, janiw wawapan wawapatakïkiti. Aka yanapt’ax jan kutt’awimpiwa, ukhamasin Bolivia markan jaqinakar 60 maranit nayraqataruw qullq churasi. Aka amtax taqinitakiwa, ukhamarak jiwawins qullq irsusin imayjarakini. Renta Dignidad wakt’ax marpachan niya 340 dólarmpiw yanapt’i, aka yanapt’ax sapa phaxsin apsusipxaspa. Jiwapipat imayjañapatakix qullq irsjañapawa, ukhamrarak mä kutinak khiti jaqitix iamyk ukax qullq irsjañapa. Jiwawipatx khiti jaqitix imayki ukax Renta Dignidad tuqitx qullq irsjañapawa, ukhamarus akax mä kutinakiniwa. Akax niya 225 dólares ukha apsuñapa. Aka Renta Dignidad wakt’ax jaqinakatx 75 (255 usd) ukhamarak 100% (340 usd) apsutaspa, mä qullq katuqirixa, qullq yanapt’ jan ukast payllaw qullq apsut janicha, ukanakat amuyt’atañapawa. Katuqirinatix khaysa Sistema de Operativo de Reparto o del Sistema de seguridad Social obligatorion katuqapki, ukanakax jaypachat 75% Renta Dignidadat sapa maran katuqapxi. Khitinakatix Estado tuqin irnaqapki ukanakax janiw Renta Dignidad payllaw katuqapkaspati, kunawskamay irnaqapchin ukhakamawa. 58 - 59 2008 maranx khaysa Administradoras de Fondos de Pensiones Futuro de Bolivia, uksanakan payllawix apasiwayi. 2009 marat aksarux Asociación Accidental La Vitalicia - BISA SAFI, ukaw payllxani, aka jach’a payllir utax mä jawsawin atipt’awayi, ukat Renta Dignidad ukhamarak jiwaw imayjañatakis qull churani. Abril phaxsin 2009 maranxa, Decreto 0071 ukax Autoridad de Fiscalización ukhamarak Control Social de Pensiones, AP, unstayi, aksa tuqinqinakax awati, uñch’uki, uñji ukhamarak renta payllaw tantiyi, ukhamarak jiwayits qullq tuqit amuykipi. 2007 mara noviembre phaxsinxa, 3791 Kamachix Renta Universal de Vejez (Renta Dignidad) ukanx apnaq taypin marka uñch’ukiw tuqit jan yanapt’at uñstayi. Aka wakt’ phuqhañatakix aksa tuqinakatw qullqix apthapitawa: hidrocarburur chiqap impuestota, prefecturanakata, municipalidadanakata, idndigenanakan qullqichawipata, Tesoro General de la Nacionata ukhamarak markachirinakan capitalizat chhijnuqanakan qullqichawipats apsutarakiwa. Aka irsuwinakax khä Fondo de Renta Universal de Vejez ukan imatañapawa. AP uka chhixllat utaw Fondo de Renta Universal de vejez ukaw apnaqañatak utt’ayata, mayiwinaks apnaqañapa, ukhamarak jaychawinak ist’añapa, Renta Dignidad payllaw tuqita, ukhamarak jiwawit irunuqawita. AP aka sapa chhixllat utakiw Renta Dignidad tuqin qillqantatanak mayxt’ayaspa, ukhamarak kuntï Corte Nacional Electoral- Registro Civil, Dirección Nacional de Identificación Personal de la Policía Boliviana ukhamarak Entidades Proveedoras de Información ukanak apnaqaspa. • Jichhapachkamax niya 4 waranq waranqanak qillqantataw utji. • 2008 marat aksarux 800 patak jaqinakaw Renta Dignidad katuqapxi. • Yaqhip jaqinakarux 75 % Renta Dignidadaw payll katuqiriw utji. • Yaqhip jaqinakax jan k’umaraw utji, akanakux qhawqha marakamay yanapt’anjamachispa, ukhakamaw yanapt’asi. • Fuerzas Armadas chhijnuqaw 238 lakiraw chiqanakan payllañ yanapt’apxi. • Padrón electoral 2002 marana, chiqap qillqantatanak churirix ukawa. Bono Juancito Pinto qullqi yanapt’a (México markan irnaqirinakapan La Paz markan [Bolivia] desarrollo social wakt’anakapar tumpa) 2010 mara, 8 miercoles ur septiembre phaxsina Arst’iri: Roberto Valdés, Unidad Ejecutora del Juancito Pinto qullqi yanapt’an irpiripa Juancito Pinto wakt’a mä qullqi turkakiptaw laykuwa, ukhamasinx janiw jaqirux nayrar irptkiti. Janirakiw yatiskiti, kawkharupiniy aka yanapt’atanakax sarchi. 2006 maran Gobiernon amtapat yuriwayi, kawknir wawanakatï 1ir patillat 5ir patillkama, primaria tuqinkirinakar 200 patak churawapxi. Aka qullqi yanapt’ax qullqin ukhamarak yanak tuqin churataspawa. 2007 maranx jiljatawayiwa 6ir primaria patillat ukanakampachaw katuqawapxi, aka bonox qullqinakinwa. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 2008 maranx jiljattawarakkiwa, 8ir patillkama, ukhamarak 2009 maran aka bono katuqirinakax pachparukiw sayt’awayi. Aka qullq yanapt’ katuqañatakixa, yatiqir wawax janiw yatiqawinakapat qiparatañapakiti. Aka qullqi yanapt’an nayrir amtapax wawanak jan yatiqañ utat mistsuñapatakinwa. Aka amtawix taqinitakiwa, janiw khitirus ajllkiti. Sarawi: Nayraqatanx taqi wawanakaruw qillqantasini, akax nayrir qillqantat uñakipañatakiwa. Mayo, ukhamarak junio phaxsinakanx departamentales de educación (Educas) t’aqanakaruw qillqantawinak apayasi, jupanakaw mä chiqap aka qullqi yanapt’atakix mä qatuqir yatiy tantaw utt’ayapxi. Jupanakarakiw khawqha yatiqañ utas utji ukanakat yatjatapxi, kunjam yatiqañ utanakas (educación regular, educación alternativa y educación especial) utjapxi, qawqha wawanakas mä yatiqañ utan utji ukhamarak qawqhanis qullqi yanapt’ qatuqañatak qillqantatapxi ukanaks yatintapxarakiwa. Educas tuqinqirinakax Minesteriotak yatiyawinak apthapipxañapa, ukhamarak aka yatiyaw churañatakix mä suyt’awiw churasiwayi. Niyak yatjasinja, qawqha wawanakapxisa, ukhamarjamaw payllirinakax chhixllatapxi, kimsa amuyt’arjama: kawkha chiqans jikqhatasipxi (taqi chiq departamentonakan Fuerzas Armadas tuqinkirinakax utjapxiti), suma utt’atapxiti, ukhamarak sapa nucleon colegionakax mayacht’atapxiti. Niyak Fuerzas Armadas chhijnuqan yatiy tantawipax wali sum uñakipataxi ukkhaxa, arkaw ukhamarak uñch’ukiw llikanakampi qalltasi, akax Minesterio De Educación taypin qillqantatanakax jikqhatasi, ukhamarak mä jakhuwimp mä jakhu imt’awimp chhijllasi sapa paylliriru. (jichhakamax 70 - 75 payllirinakaw utji). Sapa payllirix mä qawqha yatiqañ utanak chhijllataniwa, ukhamarak payllirinakan yatiy tantawin laphinakar apkatatarakiwa. Yanapt’ qatuqirinakan llikapanx mä yatiqawiw utji, ukhamarak taqi payllaw katuqirinakaruw qillqanti, jan payllaw katuqirinakas, qhipt’irinakarus qillqantarakiwa. Niyaki, yatiyawix chiqañchatax ukkhax mä laphiw waraqasi, akax mä yatiyaw wali sum waraqt’at qawqha wawanakarus payllasxi ukanak yatiyi, qawqha qullqs payllawit apaqawapxi ukhamarus payllatanakqhat jakhuw uñicht’awi. Akax mä kast uñicht’awiwa. Payir sartawix wakicht’awiwa. Fuerzas armadax mä yant’a payllawitak wakt’ayat apsupxi, pachan qinasitapat jan phuqapkaspa, sañäni, akhamasp ukax payllañatak wiltat wakt’ayataspa. Aka amtatakix Minesterio tuqinqirinakakiw willtat wakicht’ayaspa. Kimsir sartawix jiskt’aw iarnaqawa, akampix mä yatiqañ utanx payllasiti jan ukax janich payllaski ukanak yatintasi, khitis paylli (Fuerzas Armadas, ukhamarak yaqhanakampi), khitis chiqapiniw payllasi sasin thurunchaspa, jan ukax ukax janiw ukham payllaskit sapxaspa, may sipanx sistimaw willtat uñakipt’añaw sapxaspa. Akhamipanx aka yatiyawix uñakipañatakiw wakichata. 60 - 61 Yaqha sartawinakax jakhu imt’aw turkakipawimp payllat qullqi jakthapimp uñicht’ayañatakiwa, akanakampix kawkhantix qawqha qullqs tukunuktaway uk tuqinakat yatxatasi. Uñakipt’asin mä yatiqañ utanx kunjamay utt’atachi ukhamarjamaw payllirinakak chhijllasi, qawqha yatiqañ utanakay tantachatachi, payllanak katuqapxañapataki. Yatiqir wawanakarux mä maran mä sapa kutinak qillqantasi. Ukhamarus yatiyaw jakthapiw jisk’a llikanakas utjarakiwa, akanakax maranx pä kutiw nayrar sarayata. Uñakipaw ukhamarak arkaw llikax, kunjamatix jichhurkam quulqi yanapt’xatt apnaqasixa, qawqha wawanakarus payllawimp purisi uk uñicht’ayi, ukhamarus payllat jakhsuwinaka, pata tuqinkiriti jan ukax urban tuqinkiricha, khitis payllaw phuqhawayi (Fuerza Aéreati, Fuerza Armadati jan ukast Ejércitocha), qawqha qullqis apnaqasiwayi. Uñakipawix janiw juk’amp jayar sarkiti, bono churask uka jaqinakax kawkharupin sarxchi, janiw yatiskxiti. Aka wakt’atak utt’ayat llikax wali jasakiwa. Uñch’ukiw llikax apayat yatiy tantawinakampiw mayachasi, ukhamarak pagina web uksa tuqiruw apkatata. Mä apnaqaw llikawa, ukhamarak wawanakan sutinakapx janiw katjaskiti. Aka qullqi yanapt’ax maran mä kutinak payllasi. Programa de Vivienda Social (México markan irnaqirinakapan La Paz markan [Bolivia] desarrollo social wakt’anakapar tumpa) 2010 mara, 9 jueves ur septiembre phaxsina Arst’iri: Joel Gómez, Viceministerio de Viviendan técnico en estadísticapa Ministerio de Obras Públicas manqhanx Viceministerio de Vivienda ukaw jikqhatasi, akaruw Programa de Vivienda Social (PVS) wakt’i. Tayka kamachix askicht’asiwayi, ukhamarak mä t’aqaw apkatasiwayi, akax janiw mayanakanx ujkanatati. Nayrjax mä sapa taqakiw utjäna, aksti uta tuqitanwa, jichhax jakawita, utata ukhamarak jiwaspachp uraq apnaqawiw utjapxi. 2006 maranx Programa Vivienda Social y Solidariaw unstawayi, akax warmiruw mayacht’awayi, ukhamarak yaqha t’aqanak jan mayacht’atanaka, jisnawa patankirinaqaru. Aka amtax warmirux jaqirjamaw yäqi, ukhamarak kunayman urbano-ruralan jakawinktak munawinakat uñji. Jach’a amtax pisin jakasipk ukanakar pisiqtayañatakiwa, kawknirinakatï, juk’a qullq irsusipki, ukanakar ch’amanchasa, ukhamarak nayrar irptasa suma jakaw jikqhatapxañapataki. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Jisk’a amtanakapax akanakawa: a) Ask jakañatak mä ut jikqhatañatak thakhinak kamachiña ukhamarak ch’amanchañaraki. b) Juk’a qullqin markachirinakar ch’amanchaña, markachirinakar kikiparjam uñjasina. c) Maypach ut lurasiw amt uñjas irnaq uñstayaña. d) Irnaqirinakan kunayman utjaw mayiwinakapar ist’aña. e) Phamill aski utjaw uñicht’ayañ ukhamarak ch’amanchaña, markan ch’amapjam uñjayasa. Programa de Vivienda Social wakt’ax pusi chikkhat amtanakaniwa. Nayririx patatuqin pisin jakasir jaqinakaruw kunayman mayiwinakaparuw yäqi. Payirix jak’ankir ukhamarak jan anch jak’ankir chiqanakan pisit juk’aqtat jakasir jaqinakaruw yäqi. Kimsirix jak’ankir ukhamarak jan anch’a jak’an marka taypin pisin jakasirinakaruw yäqi. Tukuyañatakix, pusirinx jach’a markan jikqhat munawinakaruw yäqi. Aka amtar lurayirnakax aknirinakapxiwa Comité de Administración akax kunayman munawinak qullqi tuqit katthapi ukhamarus khitinakarus uka qullqinak puriyi uksa tuqitx uñjarakiwa, Comité de Control Social aka t’aqax amtan jikqhat lurawinak “awatiñapa�. Aka Comité de Control Socialax aknirinakat wakicht’atapxiwa: Ministerio de Justicia, Central Obrera Boliviana (COB) ukhamarak Cámara de Empresarios Privados, taqi akanakaw qullqi apnaqawinak uñch’ukipjañapa. Maysa tuqitx ukankarakiwa, Fondo del Fideicomiso, akast Fondo de Desarrollo del Sistema Financiero y de Apoyo al Sector Productivo (FONDESIF) ukamp apnaqatawa, ukhamarak akankarakiwa (Cooperativanakamp qullqichir utanakampi) qullqinak chikanchjiri. Ukhamarak gobiernos municipales, ONGs, empresa, entidades ejecutoranakampiw irnaqasi, ukhamarak khitinakatï yanapt’anak katuqki, ukanakax mä Comités de Vivienda chhijllatan uñchhukitapxiwa. Aka amtax yanapt’ qatuqirinakampiw qalltasi. Jupanakaw wakicht’asipxi, Comité de Vivienda chhijllasipxi, ukhamarak uta qatuqañatak qillqaw tuq mayipxi. Programa de Vivienda tuqitx walja t’aqaw utjawayi. 2004 ukhamarak 2005 maranakanx Programa de Financiamiento a la Vivienda (PFVx) chhijnuqaw utt’ayasi. Programa de Vivienda Socialax payaruw t’aqqhasi: 2006 ukhamarak 2008 maranakanx PVS-H ukaw utjawayi, 2009 ukhamarak 2010 maranakanx PVS-Transición ukaw utt’ayasirakitäna. Aka amtampix munasiwa panichasirinakax utaniñapa, aknir amtamp suticht’ataniwa “Jaqichatax ut muni� ukhamarak yaqha amtampiw lup’isiski, aka utanak utxipanx akanak jach’aptayañataki. Ukhamarusa, ut lurawinakax jiljattawayiwa. Qalltanx 36 metros cuadrados ukhanwa, jichhax 50 ukhamarak 75 metros cuadrados ukhamarjamaw jithinaqi, aka mayxt’ayawinakax mayitarjamaw uñjata. Ukhamarak qullqi churawix turkakipatawa, akanakast kawkha chiqanakanjay luraschi ukhamarjamaw amuyt’asin uñjata. Aka lurawinakanx gobiernos locales ukanakax chikacht’asipxarakiwa. Ukampirus uta lurañatakix uñakipt’irinakamp ujatt’ayatawa. 2006 maranx 898 utanakakaw churasiwayi, 2010 maransti, jiljatawayiwa 3,548 utanakaw churasiwayi. Aka maranakansti juk’amp jiljatataskakiwa, niya 44,400 utanakaw churasiwayxi. Nayrapachanx jach’a markanakanak churasïna, jichhax patankirinarpachaw churasxi. 62 - 63 Kimsa llikanakaw lurasiwayi. Nayririx Sistema de Información de Proyectos de Vivienda (SIP) ukawa; payirix sumankaw llika, SIACO ukham sutichatawa, akast laphinakar qillt’at mayiwinak uñakipasin sartayi; kimsirix Sistema de Gestión del Desempeño ukawa, akast chiqap irnaqirinakaruw chhixlli. Ukakipkarakiw pä sistemamp jaqkattayasin irnaqayi, akast jan amuy qhanstayanak qhanstayi, luraw amt sarayi, pólizanak thakhipatjam uñji, utanak churi, planillanak lurayi, markanakar saratanakqhata, yaqhanakampi. Aka lurawinakax sapa tecnicoruw puriñapa, sapa fiscalaru, ukat akast irnaq lurañapa. Akatakiw mä yatiyir munasi, ukat akax jaqinakar mayiwinakap amtayani. Ut lurañ amtanakasarux mä aski uñch’ukiw nayrar sarayañ munasi. SIP chhijnuqax wakichawinakat qillqantaw lurañar iyawsarakistuwa. SIP chhijnuqax irnaq uñjir fiscalarux qillqantayarakiwa, kawkhantï, uta amta lurawinak uñji ukanx qillqantañapawa, kunti luraski ukanaksa, sañäni, utanak churawinakxata, ukhamarak pä simanan jan ukax sapa phaxsin utanakx kunjams lurasipk ukanak uñjañapawa. Niyaki akanak utxipanxa, wakicht’añapaw kuna pachans utax churatajaspa, sañäni, uñch’ukitaspaw kunjamas sarantaski, amtanakax pachaparjamat phuqhasiski. Kunawsatix wakichatarjam yatiyaw utjki ukkhaxa, fiscalanakar ukhamarak apnaqiriniakarux irnaqawxatamp puriwxatampitx jan lurawinakxats yatiyatajarakispawa. Akax mä irnaq yanawa akax Windows uksankiwa, aka yanax yatiyaw uñicht’ayi, kunawsatix irnaq amtatax phuqasjasp ukapacha. Akax jichha pach qillqanaka, amta phuqhayirinaka, amta phuqhanaka, yaqhanakampit fiscalar yanapt’i. SIP ukax Sistema de Gestión del Desempeño ukaruw apkati, ukhamasin irnaqanakax sum apnaqañataki. Akast mä yanapt’aw amta lurawinakjata. SIACOx mä mayachayir llikawa, aka llikast taqi qillqta’anakar mä aski sarawirjamaruw uñjayi. Sañani, kunawsatix mä qillqax chhijnuqar mantki ukhaxa, aka qillqt’ax jaqit jaqiruw sari, akampix aka SIACO yanax khitis qillqt’ katuski uk yatiyistu. Akax qillqawinak uñch’ukiñatakix wali askiwa. Uta lurayir chhijnuqanakaxa, uta saytayat tukusinx churjañatak wakichapxani, ukhamarak nayrir t’aqa, qullqi katuqañatak payllaw mayipxañapa. Aksa t’aqan tuqipan mayipxañapa. Jisnawa, sapa amta lurawinakat utxki ukat mä jank’achawiwa. Laphiqillqanx uta irnaqawin nayrar sarantayatak qullq churañapa, taqi kunayman sarawinakaw ukanki, ukhamarak yaqha t’aqanakamp arkañataki, akhamasinx tukuy t’aqanxipanx payllax phuqhatajañapa. Sistema de Correspondencian taqi kunas qillqatawa, uksan irnaq jank’achawitx payll katuqañatak mayisipxañapa, ukhamarak SIP yatiy tantawipamp ukampinkis chikachataraki. Jiwasanakax akamp uñch’ukitaspawa, kawkhankaskis planill qillqaxa, kunats sinti jayarnuksti, ukhamasp ukax kunjamasins askichsna, ukhamarak qullq payllarakispa. Akampix muntanwa, mä tablero tuq uñicht’atayataspa, ukan kuyman apnaqawinakat yatiyawinak qhanstayataspa, kawknirikas amtan tukuwinakapaxa, kuns lurawapxi, amtanaks uñjarakiwa, ukhamarak jikqhatawinakxatsa, jisnawa, mä cuadro tuq yatiyaw chhillt’asin Ministro, ukhamarak Viceministro tuqitak wakicht’ayataspa, ukat kunjamans taqi akanakax apnaqasitayn ukjat yatisispa. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Bono Juana Azurduy (México markan irnaqirinakapan La Paz markan [Bolivia] desarrollo social wakt’anakapar tumpa) 2010 mara, 10 viernes ur septiembre phaxsina 2009 maran aka amtax uñstawayi, ukhamarak lup’isinwa, 52 municipioonakar Banco Mundial tuqimp yanapt’aña, ukhamrak Banco Interamericano de Desarrollo tuqimpix 38niruw yanapt’ata, ukhamipan tata presidentex taqi municipio tuqinakatak yanapt’ mayiwayi. Jichapachanx Juana Azurduy qullqi yanapt’ax purapat amuyt’asin Programa de Desnutrición Cero ukampiw irnaqi, aka amtampix taykamp wawamp k’umaraw tuqin sum uñjañataki. Tayka kamachinxa, Boliviax mä estado plurinacionaljamaw utt’ayata, ukhamarak markanakan interculturalidad sarawinakamp wal ch’amanchi. Aka wakt’ab nayrar sarayañatakix Bolivian walja t’urirnukstir wawanak ukhamarak tayka-wawa jiwawinak ukanakaw ch’amañcht’atäna. Aka wakt’ampix Servicio Integral Materno-Infantil amtaruw yanapt’añ muntana, kunalaykutix janiw markarux taqinir purinjamakiti, kunjamatix yaqhip markanakx jan purkañawa, kawkhanti qullayasiñ utanak utjki ukharux janiw markachirinakax purirjamakiti, ukhamasinx qullan utanakax chhusakiwa. Yaqhipawjanakx qullurara, jawir jawira, janukax thakhhiw wali jaya saraña, uka laykuw jan qullayasiñ utanakar purt’apkiti. Akham uñjasinx nanakax qullir chaninchir wakt’an irnaqañapatak thaqhapxta, ukhamarjamax 600 qullirinak irnaqapxañapatak jikqhatapta, jupanakax taqi Bolivia mark ukch’pacharuw lakkhata. Aka tuqitx wakisirakiw saña, Bolivia markasanx 1600 qullañ utanakaw jan qullirinipkiti, aka qullañ utanakanx mä qullirir yanapt’rikiw utji. Chaninchir qullirix qullañawinakan irnaqañapa, phamillanakarus markanakarus ukhamarak interculturalanakarus uñjañaparakiwa. Chaninchir qullirinakar irnaq yatichsuwinakax, 2010 maran agosto phaxsin qalltawayi, akanakax markachirinakan qutunakapampiw nayrar apasiski, aka qutunakax warminakaruw jilpachan p’iqtayapxi. Aka amtanx chachats warmits mä amuyt’aw jilpach yäqasin utji, ukhamarak kamachinakarjam uñjatawa. Amtawinakax usur warminakaru, pä maran wawanakar yäqañawa, phamillarus ukaskipkaraki. Aka qullqi yanapt’ amtapax pata markanakana ukhamarak jach’a markanakans t’urirnukstir wawanak pisiqtayañatakiwa. Amtanakax Bolivia ukch’pachatakiwa, markanakana, depatamentunakans kunayman jakawinak jikqhatasin irnaqtana. Aka qullqi yanapt’ katuqañatakix kunayman mayiwinakampiw phuqhatañapa. Aka wakt’an jach’a amtapax jan pä mara phuqhir imillanakatak ukhamarak lluqallanakatakisa t’urirnukstir usu juk’anchañatakiwa, aka wakt’ax wali t’aqisit pata t’aqanakan ukhamarak markanakan apasi. 64 - 65 Jisk’a amtanakax akanakawa: • Pä mar jan phuqhir sinti t’urirnukstat ukhamarak 4-5 jan wal manq’awinkir aski wawanakar pisiqtayañatak yanapt’aña. • Usur warminakat pä mar jan phuqir wawanakat yanapt’awinak jiljatayaña. Akatix Programa Desnutrición Cero ukampiw mayachasiski. Aka wakt’ax mä marco lógico uñakipawipampiw iyawsata (kawkhantix tantiyt’aña, qawqhas qullqi irsuxa, lurawinak sartayañ muntana, ukhamarak jikqhatanak apstana) taqi akanak uñch’ukiraki; ukhamarus (chaninchir tuqinakat mayxt’awinaka, kunjamsa, walikit irnaqasisk ukanak uñji) taqi akanak yant’añataki. Markan taykamp wawampach yäqañ muntanxa, ukatwa akx qhanstaytana, yanapt’asiytana, ukhamarak mä aski apnaqawimp markachirinakan utt’ayat uñch’ukiwinakapamp ukanakampiw qhanstayasi. Ukhamarus mä plataforma tecnológica jikxatasi, akax Síntesis sutichatawa, akaw qullqichir chhijnuqanak ukanakamp puraparjam uñji (Fundacionanaka, qullqi imaw cooperativanaka ukhamarak créditonaka) wali jaya markanakar puriñataki. Ukhamarus Síntesis yanax laqakiw payllaw jikxataw tuqit yatiyistu. Jiwasax sapüruw yatiyawinak qatuqtan, qawqhas payllasi kawqha chiqanakans payllasi ukhamarak khitinakarus payllasi ukanakxat yatiyistu. Akasti wali sum jiwasanakar qhanstawinakamp yäqayistu. Mä coordinador uñch’ukiriw utjistu, ukhamarak wakiyawinakatak yant’iri. Jupaw chiqapar uñjasinjam yatiyirixa, akast kunayman qullqi irsunakat unstayi. Marco logicon amtapax utt’asiwa, wawanak jan sinti t’urirnukstat jilapxañapataki, 2013 marakamx15% ukhaniruw yant’añ munapta. Jichhurkamaxa, 70 ukhamarak 80% markachirinakaruw mä cobertura tuqit uñjasin utjapxistu. Mi Primer Empleo (México markan irnaqirinakapan La Paz markan [Bolivia] desarrollo social wakt’anakapar tumpa) 2010 mara, 10 viernes ur septiembre phaxsina Arst’iri: René Apaza, Supervisión y Monitoreo de Proyecton irpiripa Aka wakt’ax jichhakiw qalltaski ukhamarak kimsa t’aqar jaljatawa. Nayririx irnaq yant’a sarayawiwa, payirixa aka irnaq yant’ar qalltawipat yant’awa; kimsiristi aka wakt’ taqiqutir jiltayañawa. Nayrir irnaq yant’a amtax niyaw qalltawayxi, ukhamarax jiwasanakax aka amta yatintawirjamaw sumarkipstayañani, ukham sipanx mä model kuntï luqtawaytana, akawa mä purapat interminesterial ukamp rijintas iyawsatani. Jiwasanatakisti akas qalltawix nayrar sarantawa, septiembre phaxsin jan ukax octubre qalltan 2010 maran tantiyt’asi, aka amta, jiljattañapataki. Sartawinx sumarjam apnaqañatak irnaq yänak jiltawinktanwa, uñjañapa, ukahamarak uñakipañapa. Jichhax aka amtan uñakipawip ukhamarak yant’awip nayrar sarantayasiski. Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi Aka amtax Ministerio de Trabajon nayrir lurawipawa, aka amtax anqa markanakat jutir qullqimpiw nayrar sarayasiski. Kunti uñtanx ukaxa, Minesterionx janiw mä aski yatiyaw llikax utxkiti. Sistema informativo utxki ukax jupanakan apnaqaw amtanakapawa, jisk’a lurawinakapxata, akanakast janiw apkatatakarakisa, janiw mä patrón de comportamiento ukanipkiti, janirakiw mä chiqaparjam base de datos apnakanipkiti, yaqhanakampi. Mä yatiyaw llik ukanïña muntäna, ukhamarak janiw sapampikiksnati. Umarak aka sistemarux taqi phamillan yatiyawip qillqantañ muntana. Banco Mundialamp amtasan utjkistu ukan payir yanan amtapax wakt’an ch’amanchaw ukhamarak desarrollo de habilidades jiljatayaw ukawa; aka wakt’ax Mi Primer Empleo Digno sutichatawa, aka wakt’ax pata ukhamarak jach’a markan utjasir wayn tawaqunakar yanapt’añatakiwa. 54 amtachinun Bolivia markan tayka kamachiparjamaxa, Estadox irnaq chaqanakxat amuy irpanak utt’ayañapa, ukat taqiniw irnaqapxañapa, jan irnaqañanix janiw utjañapakiti, ukhamarak irnaqañanak unstayañapa, uñjañaparaki, ukhamarak irnaqañatak irnaqirinakar yatichañapa, akhamasin suma payllaws qatuqapxañapataki. Mi Primer Empleo Digno wakt’axa, jiltaw pachapanxa, apnaqawip ukhamarak lurawip uka amtanakaniwa, akax jan irnaqan ukhamarus jan qullqin wayn tawaqunakaruw yanapt’añatakiwa, ukat jupanakax juk’a qullqinakap jiljatayasipxani. Aka wakt’ax 6 layanakanw apasini: La Paz, El Alto; Santa Cruz, Cochabamba, Potosí ukhamarak Tarija markanakaruw purirakini. Aka yanapt’ qatuqañatakix mä wayn tawaqux 18 maranit 24 maraniñapawa, ukhamarak 8ir primaria patill tukt’ayatañapawa. Akhamasin wayn tawaqurux mä laphiw luqt’atani, ukat jupar jiskt’atani, kunjam qullq irsusirisa, kawqhan jakasi, qhanamp sarnaqiriti, jan ukax janicha, fiscal yatiqan utant yatiqi, jan ukax privado tuqinkicha, phamillapanx qawqhanipxisa, kunjamas utapaxa, ukhamarak yaqha jiskt’awinakamp laphi jikst’awir qillqant’añapa. Irnaq wakt’ax 4 jisk’a t’aqaniwa. Nayririrx aka irnaq amtar sumarkipstayañawa. Payirix chhijnuqan apnaqawip ch’amanchaña ukhamarak Minesterio tuqimp irnaqirinak katuqayañatak uka amtawa, ukhamipan irnaq amtarus uñch’ukitañaparakiwa. Kimsir t’aqax irnaq yatiqañatak ukhamarak irnaqan nayrir yant’añatak luqtawinak taqi jan qullqin wayn tawaqunakar churañawa. Pusir t’aqax Ministerio de Trabajor, Empleo y Previsión Social tuqinakar yanapt’añawa, akanakax mä thakhinch wayn tawaqunakatak juk’a pachan irnaq jikqhatapxañapataki thurunchapxañapa. Aka wakt’a llikapan amtanakapax akanakapxiwa: • Taqi irnaqawinak chiqarjam sarayaña, uñch’ukisa ukhamarak askimpisa, wakt’an suma thakhiwip uñjasa. • Amtat Irnaqanakan phuqhawinakap uñjaña ch’amancharakiña. • Jan walt’awinak atipjañataki aski amtanak jasaptayaña. 66 - 67 • Qhip uñtas sapa maynin ukhamarak taman yatichsuwinakap jasayaña. • Wakt’an lurawinakapan jikxatawinakap ukhamarus chhiju tupuw jasayaña. Aka wakt’an phuqhawinakapax akanakapxiwa: • Irnaq yant’a sarawinak uñakipawi • Sarawinakat uñakipawirjam sarantawin jamuq lurawi. • 4 waranq wayn tawaqunakaruw yanapt’aña, akanakatsti 40% ukkhaw warminakani. • Niya 80% ukkhaw aka desarrollo de competencias nayrir sarawx tukuyapxani, ukhamarus mä 50% taqi wayn tawaqunakax yatiqañ tukt’ayasin pusi phaxsit irnaqawiniñapa. • Transformación productiva (manufacturero t’aqana) tuqirux 70% lurawinakaw mayachata. • Tukuyat jan imaqat yatiyaw iyawsata ukhamarak luraskirin llikaniña. Aka wakt’an amtapax wayn tawaqunak jupanakatakiwa, akanakasti 18 maranit 24 marankamapxañapawa, ukhamarus markapanx kawkhanti wakt’ax utxki ukhampis jan walja qullqin uka chiqawjanakan jakapxañapa. Aka waynanakax uru jurnal pachanipxañapawa, 7 phaxsitaki kunatix uka pachanw aka wakt’a apasi. Aka wakt’an irnaqapax irnaq chhijnuqanakan munawik uñicht’ayañawa ukhamarus wayn tawaqunakan luqtawipa uñicht’ayaraki, ukampis irnaq chhijnuqanakan mayiwinakap uñjas waynanakar yatichsuñawa. Yatiqayasina. Niyak wayn tawaqunakax irnaqañ yatiqayataxchi, akanakax yant’aw atipt’asin irnaqañ utanakar mantxasin irnaqqhapxañapa. Ukat irnaqirinak chhixllasinxa, niyak irnaqayjasaxa, irnaqañ utanakaw payllxapxani. Saraksnawa, irnaqañ utax janiw irnaqir waynar contratañapatak waykatatakiti. Jichhapachkamax 6 kast irnaq jikqhatawin qillqantayasipxaspa. Wakt’asan pachapax 3 t’aqaniwa. Nayririx 3 phaxsinw irnaqaxat yatichsuw yatxatat chhijnuqanakan apasi. Payirix 3 phaxsinw wayn tawaqunakarux irnaq utanakan yatichsusi. Kimsir t’aqanx wayn tawaqunakan yatichsuwip uñakipasi. Irpir jamuqasax irnaq yatiqaw sarawimpiw qallti. Akax sarawx yatichsur chhijnuqanak ukhamarak educación alternativamp irnaqir chhijnuqanakampiw nayrar sarayi. Aka saranwin uñakipawipax yatichsuw t’aqan ukan lurasini, unidades departamentales uksa tuqin irnaqirinakapami, akax oficiales operativos jupanakaw lurapxani, kunatix jupanakaw irnaqxat p’iqinchapxi. Taqi kunayman k’umiwinakxata, amuyt’awinakxata, coordinador taypit amuyt’asin yanapxatatäni, ukat taqi akanakamp amuyt’asisin nayraqatar sarantañapataki. Taqi akanakax jan walt’awinak askichañan yanapt’istani. Aski lurawinakax kimsa t’aqaruw lakkhasini, ukat aka yatiyawinakax askirjam qhanstayatani, ukhamarus tukuy yatiyawis qhanstayatarakini, aka yatiyawimpix yatiñaniwa, kawknir instituciónes ukanakay irnaqañ tuqit yaticht’awapxchi, ukanakar payllxañataki. Kimsa phuqhañ laphiw wakicht’ata, akanakax taqi irnaq chhijnuqanakan mayiwinakap qillqantañatakiwa. Mä Alianza Estratégica phuqhañ laph qillqt’a utxiwa, aka qillqt’ax chhijnuqamp wakt’amp rixsutañapawa. Aka phuqhañ laphinx irnaq chhijnuqan p’iqinchiripax qawqha wayn tawaqunak irnaqirinaks muni uk yatiyañapa. Kimsir phuqhañ laphix yatiyawinak apnaqañatakiwa, akax irnaq chhijnuq p’iqinchiriparuw churatani, akanwa, Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi mayiwinakapax qillqantata. Aka kimsa t’aq sarawinx yaqha phuqhañ laphinakax utjarakiwa, akanakax taqi amtanak lurawinakap nayrar sarayañatakiwa. Aka wakt’ wayn tawaqunak munirix Internet uka tuqiwxat qillqantayasispa, wakt’an irnaq chaqanak taypirux sarapxarakispawa, jan ukax Sistema Plurinacional de Empleo taypirux purt’apxarakispawa. Kawnknir wayn tawaqutix Internet tuq qillqantayask ukaxa, 7 urut irnaq chaq taypiruw sarañapa, ukat qillqayasitapat uksan iyawsayasiñataki, janitï purkaspa ukax qillqantawipax jaqsutaspawa. Kunawsatix mayirix irnaq chaq taypirutix chiqaq saraspa ukkhaxa, qillqayasisin mä qillqachimpuw jupar churatani. Aka wakt’ sarawinx yaqha irnaq yänakx apnaqasipxarakiniwa, yänakax akanakawa: línea de basen phuqhañ laphi, Comité interinstitucionalan amtaqillqapa, sarawxat uñakip qillqantawi (biométrico qillqantaw uskuñ lup’isiski), yati utjawi ukhamrak uñch’ukiw phuqhañ laphi, phaxsit amtanakxat yatiyawi, irnaqir saraw suk’u, luraw yatinak sartawi, payir t’aqan qhipa yatiyawipa, irnaq aptat arkawi, jan ukax p’artayawxat yanapt’xat uñakipawxat qhipa yatiyawipa, yaqhanaks apnaqasipxarakiniwa. 68 - 69 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi JUK’AMP YANAPANAKA Aka uñakipat Web chaqanakax juk’amp yatiyawinak luqtapxi, aka qillqan parlat amtanakxata. Aka qillqt’ar apkatat CDx juk’amp yatiyawiniwa, ukampis parlirinakan qillqanakapa multimedia yänakas akankapxarakiwa. Servicio de Intercambio de Experiencias Sur-Sur del Banco Mundial http://go.worldbank.org/1D0TBWMZE0 http://www.worldbank.org/boliviaplurinacional Bolivia http://www.info-bolivia.com/anuncian-lanzamiento-en-potosi-de-plan-vida-antipobreza_noticias-bolivia_a-10732.html http://idbdocs.iadb.org/wsdocs/getdocument.aspx?docnum=35011326 http://www.ifad.org/gbdocs/eb/98/s/EB-2009-98-R-39-Sup-1.pdf http://www.uasb.edu.ec/UserFiles/372/File/pdfs/SUBSITIO%20FIDA/ENFOQUES%20Y%20EXPERIENCIAS%20DEL%20 DESARROLLO%20RURAL/Bolivia%20vvir%20bien%20y%20desarrollo.pdf http://www.bicusa.org/es/Article.aspx?id=11563 Brasil http://www.geraes.mg.gov.br/ http://www.mg.gov.br/governomg/ecp/comunidade.do;jsessionid=70D37D0AD18BCDD8E101CB3A212D3793?app=governomg Indonesia http://www.pnpm-mandiri.org/ http://www.pnpm-mandiri.org/elibrary/files/disk1/2/pnpm--pnpmmandir-71-1-newslett-v.pdf http://www.adb.org/Documents/RRPs/INO/40247-INO-RRP.pdf México http://www.oportunidades.gob.mx/Portal/ http://info.worldbank.org/etools/docs/reducingpoverty/case/119/summary/Mexico-Oportunidades%20Summary.pdf 70 - 71 Bolivia Plurinacional Sur-Sur Markachir Amtanakxat Utjaw turkakiptawi 58 - 59