Raport Nr. 36453 - AL Shqipëria Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për të Mbështetur Rritjen Një Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe i Kuadrit Institucional Volumi I: Përmbledhje dhe Politikat e Mundshme Dhjetor, 2006 Njësia e Reduktimit të Varfërisë dhe Manaxhimit Ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Dokument i Bankës Botërore MONEDHA DHE NJËSITË EKUIVALENTE Njësia e monedhës = LEK shqiptar LEK 1 = 0.0106 US$ US$1 = 94.14 (Referuar kursit në 29 Dhjetor 2006) VITI FISKAL 1 Janar – 31 Dhjetor PESHAT DHE MASAT Sistemi Metrik AKRONIME DHE SHKURTIME ALK Amerika Latine dhe Karaibet MFP Menaxhimi i Financave Publike AZHN Agjencia për Zhvillim MP Mjeke të Përgjithshëm (IDA) Ndërkombëtar BB Banka Botërore MPF Menaxhimi Publik Financiar BE Bashkimi Evropian MPPSS Ministria e Punës, Përkrahjes Sociale dhe HB Shanseve të Barabarta BEEPS Anketim i Ambientit të Biznesit dhe MPPTT Ministria e Punëve Publike, Transportit dhe Performancës së Ndërmarrjeve Telekomunikacionit BEI Banka Evropiane për Investime MSH Ministria e Shëndetësisë BQE Banka Qendrore Evropiane MSJF Mallra dhe Shërbime Jofaktoriale BSH Banka e Shqipërisë MTT Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit DAP Departamenti i Administratës NE Ndihmë Ekonomike Publike DPAC Drejtoria e Përgjithshme e NJQV Njësite e Qeverisjes Vendore Aviacionit Civil DPF Deficit Pothuaj-Fiskal NRW Ujë që nuk sjell të ardhura DPRR Drejtori i Përgjithshëm i Rrugëve NZDT Ndërto, Zotëro, Drejto dhe Transfero DPUK Drejtoria e Përgjithshme Ujësjellës- O&M Operacione dhe Mirëmbajtje Kanalizimeve DTA Drejtoria e Transporti Ajror OBZHE Organizata për Zhvillimin e Bashkëpunimit (OECD) Ekonomik DZHN Departamenti për Zhvillim OZHM Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (DFID) Ndërkombëtar EAQ Evropa dhe Azia Qendrore PBA Planifikimi Buxhetor Afatmesëm (ECA) EJL Evropa Jug Lindore PBB Produkti i Brendshëm Bruto (SEE) ERE Enti Rregullator i Energjisë PNUD Programi Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar PPP Partneritetet Publike – Private GNI Të Ardhurat Kombëtare Bruto PTKSH Plani i Transportit Kombëtar Shqiptar HH Familje PVSE Plani Veprimit për Sektorin Energjetik HII Instituti i Sigurimeve të Kujdesit QSH Qeveria e Shqipërisë Shendetor HSh Hekurudhat Shqiptare RISHP Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe (PEIR) Institucioneve në Shqipëri INSTAT Instituti Shqiptar i Statistikës RVBV Rishikimi i Vlerësimit të Besueshmërisë për Vendin ISSH Instituti i Sigurimeve Shoqërore SFQ Statistikat e Financave të Qeverisë (GFS) ISSHe Instituti i Sigurimeve Shëndetësore ShBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës KESH Korporata Energjetike e Shqipërisë SKZHE Strategjia Kombëtare për Zhvillim Social – S Ekonomik KLSH Kontrolli i Larte i Shtetit SKZHI Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim LOB Ligji Organik i Buxhetit SPI Sistemi i Planifikimit të Integruar LSHC Ligji i Shërbimit Civil TSSH Taksa e Sigurimeve Shoqërore LSMS Anketimi i Matjes së Standardeve TVSH Tatimi i Vlerës së Shtuar Jetësore M&S Të Mira dhe Shërbime TZhB Treguesit e Zhvillimit Botëror (WDI) M&V Monitorim dhe Vlerësim USAID Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar MEV Memorandumi Ekonomik për VNA Vlera Neto Aktuale (CEM) Vendin MF Ministria e Financës VSB Vlerësimi i Sistemit të Besueshmërisë të Vendit Zëvendës President: Shigeo Katsu, ECAVP Drejtor për Vendin: Orsalia Kalantzopoulos, ECCU4 Drejtor Sektori: Cheryl Gray, ECSPE Menaxher Sektori: Bernard Funck, ECSPE Drejtuesi i Grupit të Ekspertëve: Alia Moubayed, ECSPE PERMBAJTJA FALENDERIME................................................................................................................................... I PERMBLEDHJE .................................................................................................................................. I VESHTRIM I PERGJITHSHEM ....................................................................................................... 1 A. HYRJE .................................................................................................................................................. 1 B. PRIRJET E RRITJES EKONOMIKE DHE REDUKTIMIT TË VARFËRISË ..................................................... 1 C. PËRMASAT DHE BURIMET E QEVERISE ............................................................................................... 3 D. QËNDRUESHMËRIA DHE EFIKASITETI I SHPENZIMEVE PUBLIKE......................................................... 5 E. NJË STRATEGJI QENDRORE PËR SHPENZIMET PUBLIKE ...................................................................... 8 F. REFORMIMI I PROGRAMEVE SEKTORIALE .......................................................................................... 13 F.1. ARSIMI ............................................................................................................................................. 14 ARSIMI: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE .......................................................................................... 15 F.2. SHËNDETËSIA .................................................................................................................................. 16 SHËNDETËSIA: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE ............................................................................... 18 F.3. MBROJTJA SOCIALE ........................................................................................................................ 19 MBROJTJA SOCIALE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE ...................................................................... 23 F.4. FURNIZIMI ME UJË ........................................................................................................................... 23 FURNIZIMI ME UJI: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE ......................................................................... 26 F.5. TRANSPORTI .................................................................................................................................... 26 TRANSPORTI: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE ................................................................................. 29 F.6. ENERGJIA ELEKTRIKE ..................................................................................................................... 29 ENERGJIA ELEKTRIKE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE ................................................................... 31 G. KUADRI INSTITUCIONAL PER SHPENZIMET PUBLIKE DHE QEVERISJEN ............................................ 31 G.1. MENAXHIMI I FINANCAVE PUBLIKE ............................................................................................... 32 MENAXHIMI I FINANCAVE PUBLIKE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE ............................................. 34 G.2. MENAXHIMI I INVESTIMEVE PUBLIKE ............................................................................................ 34 MENAXHIMI I INVESTIMEVE PUBLIKE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE .......................................... 36 G.3. PUNËSIMI NË SEKTORIN PUBLIK (SHTETEROR) ............................................................................... 36 PUNËSIMI QEVERITAR: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE .................................................................. 39 Figurat Figura 1. Ndryshimet e ndara në Treguesin e ............................................................................................... 2 Figura 2. Të ardhurat nga Taksat dhe PBB për frymë .................................................................................. 4 Figura 3. Deficiti fiskal i përgjithshëm & primar, 1993-2005 ...................................................................... 5 Figura 4. Kurba Lorenzo e Shpenzimeve Publike në Sektorin e Shëndetësisë dhe Shkalla e Varfërisë në Rajon ...................................................................................................................................................... 11 Figura 5. Investimet në Ujesjellesa dhe Uji i Pijshëm brenda shtëpive në Shqipëri 2002 – 2005.............. 12 Figura 6. Investimet në Ujesjellesa dhe përdorimi i kanalizimeve të ujërave të zeza në Shqipëri, 2001 dhe 2002 – 2005.......................................................................................................................................... 12 Figura 7. Shkalla e përgjithshme e regjistrimeve dhe PBB për frymë: vlerat aktuale dhe ato të parashikuara ................................................................................................................................................ 14 Figura 8. Regjistrimet e parashikuara për klasat 1-8 për vitet 2004-2015 .................................................. 14 Figura 9. Regjistrimet e parashikuara për klasat 9-12 për vitet 2004-2015 ................................................ 14 Figura 10. Shpërndarja e Subvencioneve midis përfituesve ....................................................................... 15 Figura 11. Totali (majtas) dhe Shpenzimet Publike (djathtas) për kujdesin shëndetësor mbi të ardhurat për frymë, 2005........................................................................................................................................... 16 Figura 12. Shpenzimet korrente në sektorin e shëndetësisë dhe shkalla e varfërisë sipas rajoneve, 2004 . 17 Figura 13. Kontributet e Pensioneve si (përqindja e bilancit të pagave)..................................................... 20 Figura 14. Varësia nga sistemi (%)............................................................................................................. 20 Figura 15. Pensionet në Shqipëri krahasuar me pagën mesatare sipas skenarëve të ndryshme të indeksimit.................................................................................................................................................... 21 Figura 16. Përqindja e furnizimit me ujë të pafaturuar (%) ........................................................................ 23 Figura 17. Nr. i stafit për 1,000 lidhje......................................................................................................... 23 Figura 18. Financimi i kostove operative nëpërmjet tarifave dhe subvencionimeve të Qeverise Shqiptare (Milionë Lek).............................................................................................................................. 24 Figura 19. Statusi i kushteve rrugore .......................................................................................................... 27 Figura 20. Vdekjet në trafik për 10,000 Mjete në (2002 deri në një përcaktim tjetër) ............................... 27 Figura 21. Arkëtimi sipas llojit të klientit (% të faturuarve) përfshi vonesat............................................. 30 Figura 22. Energjia elektrike: Humbjet totale si % ndaj Rezervës Vendase............................................... 30 Tabelat Tabela 1. Përmasa dhe Shpërndarja e Përmirësimit Fiskal (1993-2005) Ndryshimi në përqindje pikesh të PBB-së ...................................................................................................................................................... 5 Tabela 2. Shpenzimet e Përgjithshme të Qeverise, Klasifikimi Ekonomik (% e PBB-së), Mesatarja e 1995-2004* ................................................................................................................................................... 6 Tabela 3. Shpenzimet e Përgjithshme të Qeverise, Klasifikimi Funksional (% tePBB-së), 2004 .............. 10 Tabela 4. Kostoja Totale për Njësi sipas Nivelit të Arsimit, Shqipëria dhe BE-15 dhe BE-8 në raport me Edukimin Bazë...................................................................................................................................... 11 Tabela 5. Ndikimi i varfërisë dhe përshtatshmëria e programeve individuale të mbrojtjes sociale, 2005.. 19 Tabela 6. Ndihme Ekonomike: Shpërndarja, Mbulimi dhe Mjaftueshmeria (% e familjareve) ................ 22 Tabela 7. Kursimet e mundshme (vjetore) nga Eliminimi i “Kostove të Fshehura”................................... 25 Tabela 8. Bilanci i Fitimeve dhe Humbjeve HSH 2000-05 (Lek 000) ....................................................... 28 Tabela 9. Shqipëria: Treguesit e përzgjedhur ekonomike........................................................................... 40 FALENDERIME Ky raport është bazuar në studimet dhe misionet e drejtuara nga grupi i Bankës Botërore, i cili ka punuar në Shqipëri gjatë vitit 2005 dhe pranverës së vitit 2006 dhe mbulon zhvillimet përpara kësaj periudhe. Grupi i punës dëshiron të falënderoje Qeverinë Shqiptare për bashkëpunimin e siguruar nga zyrtarët e lartë të Kryeministrisë, Ministrisë së Financave (MF), Ministrisë së Shendetësisë (MSH), Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës (MASH), Ministrisë së Punës, Përkrahjes Sociale dhe Shanseve të Barabarta (MPPSS), Ministrisë së Punëve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve (MPPTT), Ministrisë së Brendshme, Departamentit të Administratës Publike (DAP), Institutit të Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor, Institutit të Sigurimeve Shoqërore, dhe Korporatës Elektroenergjitike Shqiptare (KESH). Falënderime të veçanta i drejtohen Bernard Funck, i cili në mënyre të vazhdueshme dha mbështetje, drejtim dhe këshillim teknik. Hartuesja kryesore e këtij raporti është Alia Moubayed (Udhëheqëse e Grupit të Punës), mbështetur nga Camille Nuamah, Sanjay Kathuria, Anna Gueorguieva dhe Nand Shani, dhe bazuar në raportet paraprake dhe kontributet e përgatitura nga grupi i punës i përbëre nga Monika Huppi dhe Dominic Haazen (Shëndetësi), Anita Schwartz (Pensione), Loraine Blank (Ndihma Sociale), Lorena Kostallari (Shëndetësi dhe Mbrojtja Sociale), Keiko Miwa, Sue Berryman, Lindita Xhillari, dhe Ylli Cabiri (Arsim), Iftikhar Khalil dhe Richard Hamilton (Energjetike), Richard Martin Humphreys (Transport), Michael John Webster, Arben Bakllamaja dhe Andreas Rohde me udhëheqjen dhe këshillimin e Jonathan Halpern (Uji), Artan Guxho (Infrastrukture), Jana Orac, Jolanda Trebicka, Hugh Grant, dhe Gary Reid (Shërbimi Civil), Junghun Cho dhe Olav Christensen (Menaxhimi i Financave Publike), Andrew Bird (Menaxhimi i Financave Publike, Menaxhimi i Investimeve Publike), Andrew Dabalen (Analiza e ndikimit të shpërndarjes), Juan Carlos Ginarte, Olga Vybornaia, (Analiza Makroekonomike) dhe Caroline Van Rijckeghem (Analiza e qëndrueshmërisë së borxhit). Grupi i punës punoi me Grupin e Vlerësimit të Besueshmërisë dhe të përgjegjshmërisë të vendit udhëhequr nga Devesh Chandra Mishra duke pasur parasysh rendësin e çështjeve të menaxhimit të financave publike, në të dy aspekte. Përfundimet e mëparshme të pasqyruara në kapitullin e menaxhimit të financave publike dhe menaxhimit të investimeve publike u diskutuan dhe me Ministrinë e Financave. Përfundimet e mëparshme në kapitullin e Ujit u paraqiten dhe u diskutuan gjithashtu në një workshop të përbashkët me Ministrinë e Punëve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve dhe donatoreve përkatës të përfshire në sektorin e ujit. Grupi i punës i detyrohet një mirënjohje të veçantë Departamentit për Zhvillimin Ndërkombëtar për inkurajimet dhe mbështetjen financiare bujare të tij. Ky grup gjithashtu përfitoi nga një ndërveprim i ngushte me Grupin e Konsulences për Ministrinë e Financave financuar nga DFID, FMN, USAID, PNUD, Institutit Urban dhe Ambasada e Mbretërisë së Holandës, si dhe me anëtaret e grupit tematik të donatoreve për menaxhimin e financave publike. Grupi i Punës gjithashtu dëshiron të falënderoje dhe grupin e projektit financuar nga BE-ja që kanë punuar mbi Reformën e Pagave në mbështetje të Departamentit të Administratës Publike (DAP-it). Komente të vlefshme u morën dhe nga Profesor Vito Tanzi (vlerësues i jashtëm), Bert Hofman (vlerësues i brendshëm), Marianne Fay, dhe grupi i FMN-së në Shqipëri kryesuar nga Istvan Szekely. Komente nga institucione të ndryshme qeveritare shqiptare u morën në muajin tetor 2006, të cilat shërbyen për të rishikuar disa pjesë të raportit. Gjithashtu, Grupi i Punës dëshiron të falënderoje Nadir Mohammed, Monika Huppi, Piet Van Heesewijk Joao Oliveira dhe Gord Evans për udhëheqjen e tyre shumë të vlefshme. Grupi i Punës falënderon përzemërsisht mbështetjen e Enkelejda Karaj, e cila organizoi punën e grupit në Shqipëri, si dhe falënderon Mismake Galatis, Ekaterina G. Stefanova dhe Armanda Carcani për ndihmësen e tyre të çmuar në përpunimin e këtij raporti. i PËRMBLEDHJE Gjatë viteve 1997-2005, Shqipëria ka njohur një rritje mesatare vjetore prej shtatë për qind, më e larta ndërmjet ekonomive të tjera në tranzicion. Kjo rritje është shoqëruar me një ulje të ndjeshme të varfërisë, duke përfshirë këtu edhe tre vitet e kaluara, gjatë të cilave përqindja e varfërisë ra me shtatë për qind. Menaxhimi makroekonomik i suksesshëm ka qenë një kontribuues i rëndësishëm për rritjen ekonomike – deficiti buxhetor dhe borxhi qeveritar kanë pësuar ulje, dhe inflacioni është mbajtur i ulët - ndërsa rritja ekonomike ka qenë faktori më kryesor në pakësimin e varfërisë. Shqetësimet më të fundit lidhen me nevojën për të mbështetur ketë hop të rritjes ekonomike dhe të reduktimit të varfërisë. Përfitimet në produktivitet nga rishpërndarja e burimeve financiare, që kanë qenë tipike në fazën e parë të tranzicionit, kanë ardhur duke u pakësuar. Shqipërisë do t’i duhet të krijojë një ambient më të mirë për investimet private, të përmirësoje më tej kapitalin e burimeve njerëzore, dhe të nxisë gjetjen e burimeve të reja për rritjen e produktivitetit, përfshi këtu edhe sektorin shtetëror/publik. Politika e shpenzimeve publike është në qendër të sfidës për mbështetjen e rritjes ekonomike. Nga ky raport del në pah se në Shqipëri niveli i shpenzimeve, që përben 29 për qind të PBB-së, është në përgjithësi i përshtatshëm, por ky mobilizim burimesh vazhdon të jetë i shtrembëruar dhe shpenzimi i tyre është jo eficient. Baza e ngushte e taksimit dhe taksat e larta të punës, përqendrojnë gjithë barrën në një sektor të ngushte të ekonomisë dhe dekurajojnë zgjerimin e sektorit formal të punësimit. Për t’u marrë në konsiderate është dhe sistemi aktual social i paqëndrueshëm i pensioneve, i cili karakterizohet nga përfitime të ulëta pensioni dhe norma shumë të larta kontributi. 1 Reforma e këtij sistemi duhet të filloje të zbatohet brenda një strategjie të përgjithshme për mbrojtjen sociale, që do të riekuilibrojë përdorimin e asistencës dhe sigurimeve në përputhje me profilin demografik dhe atë të punësimit në Shqipëri. Pavarësisht nga një rënie e ndjeshme që nga krizat financiare gjatë viteve 1997–1998, nivelet e borxhit kanë mbetur relativisht të larta me rreth 55 për qind të PPB-së, dhe një mbështetje e tepërt tek borxhi i brendshëm afatshkurtër rrit në mënyrë progresive kostot dhe krijon rrezikun e rifinancimit të borxhit. Të tjera rreziqe fiskale, të cilat ulin disiplinën fiskale në sektorin publik, vijnë dhe prej detyrimeve të kushtëzuara, si dhe një niveli të lartë të borxheve dhe subvencionimeve ndërinstitucionale. Akoma më i rëndësishëm është fakti që Shqipëria ka mundësi të konsiderueshme për të përmirësuar produktivitetin e shpenzimeve publike, si burim i pavarur i rritjes ekonomike dhe si një plotësues për rritjen e produktivitetit të kapitalit privat. Analiza krahasuese e eficiencës së shpenzimeve për vende të ndryshme tregon se një vend mund të arrijë rezultate shumë më të larta për të njëjtin nivel shpenzimesh. Nivelet e investimeve publike dhe punësimit në sektorin shtetëror (bilanci i pagave) janë në përgjithësi të përshtatshme. Pavarësisht nga kjo, niveli shumë i ulët i financimit në inputet jo- paga, pengon akumulimin e kapitalit njerëzore, që çon në nivele të ulëta të arsimimit dhe një shërbim shëndetësor jo të përshtatshëm, duke rezultuar në nivele relativisht të larta të shpenzimeve private për shërbime shëndetësore. Ndërkohe, vëmendja e madhe që i është kushtuar ekspansionit përkundrejt shpenzimeve Operacionale dhe të Mirëmbajtjes (O&M), ka ndikuar direkt në kushtet e këqija të infrastrukturës në Shqipëri, veçanërisht në rrjetin rrugor, dhe atë të ujësjellësit, si dhe në sistemet e transmetimit dhe të shpërndarjes së energjisë elektrike. Megjithëse shpërndarja e shpenzimeve në sektorët ekonomike dhe sociale është në përgjithësi në përputhje me atë të vendeve të tjera me rritje të lartë ekonomike, Shqipëria duhet të përshpejtojë kalimin në tarifat ekonomike (në sektorin e ujësjellësit) dhe në krijimin e kuadrit institucional për investimet private (në sektorët e transportit dhe energjisë elektrike). Këto hapa do të mundësojnë eliminimin e subvencionimit të ndërmarrjeve, dhe nga ana tjetër do të siguroje hapësirat e nevojshme fiskale për rritjen e shpenzimeve në sektorin e 1 Ky raport është përgatitur përpara muajit korrik 2006, kohë në të cilën Qeveria e re reduktoi kontributin e sigurimeve shoqërore rreth 9 pikë përqindje. Analiza në këtë raport dhe në raportin e ardhshëm të Rishikimit të Sigurimeve Shoqërore studiojnë më thellë qëndrueshmërinë e sistemit të pensioneve i arsimit, dhe përmirësimin e kushteve operacionale në sektorin e shëndetësisë. Shpenzimet e qeverise në Shqipëri janë larguar nga shpërndarja e barabarte, me variacione të ndjeshme të shpenzimeve dhe të rezultateve në nivel vendor. Autoritetet duhet të përfundojnë reformën e mekanizmit për shpërndarjen e burimeve financiare tek organet e qeverisjes vendore dhe tek ofruesit e shërbimeve në mënyre që këta dy të fundit t’u përgjigjen nevojave në nivelin lokal, por nga ana tjetër të krijojnë stimuj për një përdorim sa më efikas të këtyre burimeve. Këto reforma janë veçanërisht të rëndësishme në sektorët e shëndetësisë, arsimit, dhe furnizimit me ujë. Së fundi, përmirësimi i eficiencës dhe zbatimit të parimit të barazisë në shpenzimet publike në Shqipëri nuk do të bëhej i mundur pa përshpejtimin e reformave institucionale që synojnë në vendosjen e disiplinës dhe besueshmërisë në menaxhimin e shpenzimeve. Këto reforma përfshijnë racionalizimin e sistemit të pagave për nëpunësit publike dhe forcimin e reformave të menaxhimit të shërbimit civil për të përmirësuar performancen dhe paanësinë e sektorit publik. Në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme, qeveria duhet të fokusohet tek: 1. Reduktimi i mëtejshëm i nivelit të përgjithshëm të borxhit publik, nëpërmjet: (a) reduktimit gradual të borxheve të brendshme nëpërmjet konsolidimit fiskal; (b) përpjekjeve më të mëdha për forcimin e kapacitetit të menaxhimit të borxhit; dhe (c) hartimin e strategjisë për menaxhimin e borxhit, e cila të fokusohet në zgjatjen e kohës mesatare të maturimit të borxhit publik. 2. Për t’ju përgjigjur ndryshimeve demografike të shfaqura duhet të përmirësohet shpërndarja funksionale dhe rajonale e shpenzimeve për arsimin dhe kryesisht atë të mesëm, duke u bazuar në parashikime të kujdesshme të ndikimit që kanë këto ndryshime demografike në grupmoshat shkollore si dhe shpërndarjen e tyre rajonale; 3. Përfundimi i vlerësimit të sistemit të sigurimeve shoqërore dhe më pas fillimi i një reforme të gjerë mbi sistemin e pensioneve, për të ofruar një sigurim bazë për të gjithë, me përfitime shtesë për ata të cilët kontribuojnë aktualisht; 4. Kanalizimin e gjithë burimeve të sektorit publik për kujdesin shëndetësor nëpërmjet një agjencie të vetme (Instituti i Sigurimeve Shëndetësore), i cili do të grumbulloje këto fonde, shpërndajë dhe të blejë shërbimet shëndetësore në emër të popullatës; 5. Rritja e shpërndarjes së burimeve për shpenzimet korrente të mirëmbajtjes rrugore për të mbuluar deficitin e krijuar në vite, dhe rritjen e shpenzimeve të mirëmbajtjes normale duke ju përmbajtur rigorozisht Planit Kombëtar të Transportit Shqiptar, ku të gjitha projektet e propozuara mbi transportin do t’i nënshtrohen ciklit të plotë sipas udhëzuesit të ri për menaxhimin e investimeve publike; 6. Eliminimi i subvencioneve operacionale për shërbimet e furnizimit me ujë në periudhën afat mesme dhe transferimin e fondeve e kursyera dhe rishpërndarjen e tyre bazuar në prioritetet e sektorit dhe performancen e ndërmarrjeve; 7. Mbështetja e Korporatës Elektroenergjetike Shqiptare (KESH) për zbatimin e Planit të Rishikuar Vjetor të Veprimit për Sektorin e Energjetikes, veçanërisht në lidhje me reduktimin e humbjeve në rrjet dhe përmirësimin e mbledhjes së faturave (përfshi dhe detyrimet e vete qeverise); dhe përcaktimi i mënyrave të privatizimit të KESH. 8. Thellimi i reformës në menaxhimin e shpenzimeve publike duke u fokusuar veçanërisht në fuqizimin e Sistemit të ri të Planifikimit të Integruar (SPI) për prioritetet kombëtare dhe sektoriale, dhe në përgatitjen e buxhetit vjetor dhe ekzekutimin e tij (duke përfshire përdorimin e kufizuar të transfertave jo transparente, dhe zbatimin përdorimin e prokurimit shumë-vjeçare për projektet kapitale) dhe rritjen e kapaciteteve të ministrive të linjës; ii 9. Hartimi dhe fillimi i zbatimit të procedurave rigoroze për identifikimin, përzgjedhjen, dhe vlerësimin e projekteve për investime publike, duke siguruar një integrim të plotë me procesin e Planifikimit Buxhetor Afatmesëm (PBA); 10. Rishikimi i mundësive ekzistuese për harmonizimin e sistemit të pagesave dhe vlerësimin e ndikimit të tyre fiskal në mënyrë që të përmirësohet performanca dhe paanësia përgjatë sektorit publik. iii VESHTRIM I PERGJITHSHEM A. HYRJE 1. Shqipëria ka bërë një progres të ndjeshëm në ruajtjen e stabilitetit makroekonomik, dhe zbutjen e varfërisë. Nëpërmjet Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin Ekonomik e Social (SKZHES 2001- 2006) Qeveria Shqiptare formuloi një strategji zhvillimi gjithpërfshirëse dhe afatgjate që synon të afroje standardet e jetesës në Shqipëri dhe të ardhurat për frymë me nivelet e vendeve Evropiane fqinje. E bazuar në dy shtylla – ruajtja e rritjes së lartë ekonomike dhe përmirësimi i qeverisjes- (SKZHES-ja) i ka vene theksin arsimit, kujdesit shëndetësor dhe infrastrukturës si prioritetet për të zbutur varfërinë dhe për të siguruar një bazë të shëndoshë të rritjes ekonomike dhe konkurrueshmërisë afatgjate. Në të njëjtën kohe, për të përmirësuar rezultatet e shpenzimeve dhe për të fuqizuar mjedisin për investime private ajo njeh nevojën për përgjegjshmëri më të lartë publike dhe rritjen e pjesëmarrjes së publikut në vendimmarrjen e qeverise. 2. Sidoqoftë Shqipëria po përballet me sfida të reja për ruajtjen e këtyre ritmeve të rritjes ekonomike dhe për sigurimin e një shpërndarje më të barabarte të mirëqenies. Së fundmi, qeveria ka bërë publike përgatitjen e strategjisë së saj të re që është Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI 2007-2013). Qeveria gjithashtu ka shprehur përkushtimin e saj për mbështetjen e konsolidimit fiskal, për mbajtjen e një kabineti të vogël qeveritar dhe rritjen e eficiencës së saj si elemente të nevojshëm të strategjisë për të përmirësuar konkurrueshmërine e ekonomisë shqiptare duke u zhvilluar në rrugën e saj drejt integrimit në BE. Duke pasur parasysh burimet gjithmonë e më të kufizuara nevojitet një përmirësim i ndjeshëm për shpërndarjen e ardhshme të burimeve nëpërmjet një analize më të thelluar, një vendosje prioritetesh më të detajuara dhe llogaritjes së kostos të programeve të shpenzimeve. 3. Rishikimi i Shpenzimeve Publike dhe Institucioneve në Shqipëri (RISHP) kontribuon në ketë debat duke shqyrtuar rolin e politikave së shpenzimeve në përmirësimin e perspektivave të rritjes së ardhshme ekonomike ndërkohe që përmirësohen rezultatet e shpërndarjes së shërbimeve. I përbëre nga dy vëllime, raporti vlerëson rezultatet e shpenzimeve publike në Shqipëri në 5-10 vitet e fundit; diskuton sfidat aktuale dhe të ardhshme që përballet qeveria për përmirësimin e eficiencës së shpenzimeve publike dhe sigurimin e qëndrueshmërisë fiskale; dhe më pas propozon një axhende për strategjinë e shpenzimeve publike në mënyre që ti adresoje ato si në nivelin agregat dhe atë sektorial. Ky Vështrim i Përgjithshëm (Vëllimi I) sintetizon konstatimet e detajuara të prezantuara në Vëllimin II. B. PRIRJET E RRITJES EKONOMIKE DHE REDUKTIMIT TË VARFËRISË 4. Duke mare veten nga shkatërrimi financiar i vitit 1997, Shqipëria arriti mjaft mirë të kape norma të larta të rritjes ekonomike. Aktiviteti ekonomik u përmirësua dhe rritja e normave të PBB-së shkuan me shpejtësi drejt një mesatareje vjetore prej shtatë për qind gjatë periudhës 1999- 2005 duke lejuar që PBB për frymë në Shqipëri t’i afrohet niveleve mesatare të shteteve me të ardhura mesatare. Kjo rritje ka qenë më e larta në ekonomitë në tranzicion. Që prej tranzicionit rritja ekonomike në Shqipëri drejtohej kryesisht nga përmirësimet në shpërndarjen e burimeve nga sektorët, firmat dhe aktivitetet me produktivitet të ulët drejt atyre me produktivitet të lartë. 1 5. Pjesa më e madhe e kësaj performance ekonomike është mbështetur nga konsolidimi Figura 1. Ndryshimet e ndara në Treguesin e fiskal dhe stabiliteti makroekonomik. Qeveria Varfërisë 2002-2005 ka ulur deficitin e përgjithshëm nga 13 për qind e 5 PBB-së në vitin 1997 në 3.4 për qind në vitin 2 3 4 2 2 0 2005 ndërsa deficiti primar ra nga 7.3 për qind në 0 0.3 për qind të PBB-së përgjatë të njëjtës -5 -7 -6 -8 periudhe. Kërkesa në rënie për borxh nga sektori -10 -9 -9 -11 publik që rezultoi nga konsolidimi fiskal, -14 mbështeten tendencat në rënie të normave të -15 interesit, dhe mbajtën vit mbas viti inflacionin -20 sipas synimeve të Bankës së Shqipërisë në një -7 nivel nga 2 deri në 4 për qind. Total Bregdet Qender Malore Tirana Urban, ttjeter Rural Komponenti i rritjes Komponenti i rishperndarjes Burimi:LSMS 2002 dhe 2005. 6. Si rezultat i rritjes së qëndrueshme ekonomike, varfëria ka rënë në mënyrë të Burimi: LSMS 2002 dhe 2005. ndjeshme në Shqipëri që përbën një arritje të rëndësishme. Niveli i varfërisë absolute ka rënë nga 25 përqind në vitin 2002 në 19 për qind në vitin 2005, ose 6.8 pike përqindjeje më pak, duke nxjerre 221,000 njerëz nga varfëria (Figura 1). Kjo rënie është më e lartë se sa në vendet e Evropës dhe të Azisë Qendrore (EAQ) dhe vende të tjera me të ardhura mesatare. 2 7. Për të mbështetur normat e larta të rritjes ekonomike, Shqipërisë do t’i nevojitet të gjejë dhe të shfrytëzoje burime të reja për rritjen e produktivitetit, duke vazhduar ndërkohë të nxisë investimet private. Të dhënat e nxjerra nga një sipërmarrje e kohëve të fundit për llogaritjen e rritjes ekonomike tregojnë se përfitimet e Shqipërisë nga shpërndarja më e mirë e burimeve, tipike përgjatë fazës më të hershme të tranzicionit, kanë ardhur në ulje dhe faktori total i rritjes së produktivitetit është ngadalësuar në mënyre të ndjeshme në vitet e fundit 3. Ndërkohë, kontributi i akumulimit të faktorëve (punës dhe kapitalit) është rritur në mënyre modeste. Rritja e konsumit vazhdon të nxitet nga dërgimi i parave nga jashtë dhe rritja e kreditimit privat. 8. Shumë nga çështjet strukturore që shqetësojnë ekonominë shqiptare dhe pengojnë aktivitetin e sektorit privat varen kryesisht nga performanca e sektorit publik. Infrastruktura me cilësi të dobët dhe e vjetruar, dhe fuqia punëtore relativisht jo e kualifikuar perfaqesojne pengesat më të mëdha për të kryer biznes 4. Gjithashtu dhe taksat e larta mbi pagat çojnë në një kërkesë të ulët pune dhe dekurajojnë punësimin formal. E kombinuar dhe me një qeverisje të dobët dhe korrupsion në administrate, firmat kanë një mbështetje të dobët për të rritur produktivitetin dhe konkurrencën në ndërtim. 9. Veç kësaj, ky stabilitet makroekonomik i arritur me mundim duhet të mbrohet. Deficiti i llogarisë korrente është zgjeruar në vitet e fundit nga 5.8 përqind e PBB-së në vitin 2001 në 8.1 përqind të planifikuar në vitin 2006 (duke përjashtuar grantet), për shkak të kërkesës së ndjekur nga një shtrirje e shpejte e kreditimit në sektorin privat. Rritja e shpejte e kapitalit ka rritur presionet inflacioniste së fundmi. Veç kësaj, një ngadalësim paralel në eksporte e kombinuar me një përkeqësim në performancen e sektorit të energjisë, si dhe një ngadalësim të sektorit të ndërtimit po dëmtojnë perspektivat e rritjes ekonomike për vitin 2006: kjo e fundit është projektuar të ngadalësohet në 5 përqind në 2006. 10. Ndërkohe, lufta kundër varfërisë nuk ka përfunduar ende. Ndërsa rritja e shpejte në të ardhura ka qenë kontribuuesi kryesor në uljen e varfërisë, ky faktor ka qenë pjesërisht i mënjanuar nga 2 Banka Boterore, Rritja Ekonomike, Varferia dhe Pabarazia (2005), Kapitulli 2 3 Bank Botërore, “Shqiperia: Ruajtja e Rritjes se Qendrueshme pertej Tranzicionit” Memorandumi Ekonomik per Vendin (CEM) 4 Anketimi për Mjedisin e Biznesit dhe Performances se Ndermarrjeve (BEEPS) (Banka Boterore, 2002, 2005) 2 rritja e pabarazisë veçanërisht në zonat bregdetare dhe ato të Shqipërisë qendrore. Varfëria në zonat rurale vazhdon të jetë e lartë, me një norme varfërie prej 24 përqind në vitin 2005, krahasuar me 11 përqind në zonat urbane. Veç kësaj, të varfrit janë kryesisht më pak të aftësuar për pune, me një arsim fillor, dhe nuk mund të arsimohen në zonat urbane ashtu si njerëzit më të pasur. Ata gjithashtu kanë tendencën të punësohen në sektorin informal pa pasur mbrojtjen e rregullave të sektorit formal. Ndryshimet e mëdha në lidhje me statusin shëndetësor dhe arsimor ashtu si sigurimi i shërbimeve në zona të ndryshme pasqyrohen në ndryshime të mëdha të shpenzimeve në nivel lokal. 11. Politika e shpenzimeve publike është në qendër të këtyre sfidave për të nxitur një rritje më të madhe të produktivitetit dhe për të ulur varfërinë dhe pabarazitë në përfitimin e shërbimeve. Ajo ka një rol të rëndësishëm për sa i përket: (a) krijimit të një kuadri të plotë makro- ekonomik për investimet dhe krijimin e vendeve të punës, (b) sigurimit të shërbimeve publike që kontribuojnë në akumulimin e kapitalit të burimeve njerëzore ose të rritjes së produktivitetit në sektorin privat; dhe (c) krijimit të një kuadri të favorshëm institucional dhe rregullator për investimet private. Veçanërisht, përmasat dhe burimet e shtetit janë elemente të rëndësishme në kuadrin makroekonomik për investimet dhe krijimin e vendeve të punës. Si rezultat, shpërndarja dhe eficienca në shpenzimet publike do të ndikoje në shpërndarjen e shërbimeve publike që mbështesin mbledhjen/akumulimin e kapitalit të burimeve njerëzore dhe do të ndikojnë në investimet publike që do të rrisin produktivitetin e investimeve private. 12. Ky raport konstaton që Shqipëria ka një mundësi të madhe për të: (a) përmirësuar produktivitetin e shpenzimeve të saj publike, duke siguruar si një mundësi shtese të rritjes së produktivitetit të kapitalit privat ashtu dhe një burim të pavarur të rritjes ekonomike; dhe (b) thelluar ndikimin e kësaj rritje ekonomike tek varfëria duke përmirësuar barazinë e shpërndarjes të shërbimeve publike. 13. Sidoqoftë, arritja e një shpërndarjeje më të mirë të shpenzimeve që nevojiten për të mbështetur rritjen dhe hapjen e vendeve të reja të punës nuk bëhet “me komande”. Kjo do të kërkoje përmirësime të vazhdueshme në kuadrin institucional për shndërrimin e politikave të shpenzimeve në plane buxheti dhe sigurimin e zbatimit efektiv të buxhetit. C. PËRMASAT DHE BURIMET E QEVERISE 14. Strategjia aktuale fiskale e qeverise për të pasur një kabinet të vogël qeveritar me shpenzime rreth 30 për qind të PBB duhet të ruhet dhe të konsolidohet. Analizat krahasuese të ndërmarra në ketë raport për një grup shtetesh me rritje të lartë ekonomike me nivele të ndryshme të ardhurash sugjeron që përmasa e qeverise shqiptare është e moderuar sipas standardeve ndërkombëtare. Shpenzimet e përgjithshme të qeverise si pjesë e PBB-së me një mesatare prej 30.5 për qind gjatë 2000-2004 e vendosin Shqipërinë në grupin e Shteteve Evropiane me qeveri relativisht të vogël, siç janë Lituania, Letonia dhe Estonia. Në një perspektive më të gjerë, niveli aktual i shpenzimeve është më i madh se i disa shteteve model me zhvillim të lartë, siç janë Korea, Kili, Irlanda, Malajzia dhe Tajlanda. Një analizë më e detajuar dhe më e zgjeruar në lidhje me marrëdhëniet e nivelit të shpenzimeve publike dhe rritjes ekonomike sugjeron që niveli i shpenzimeve në Shqipëri është vetëm rreth 3 pike përqindje PBB-je më shumë se ato të parashikuara nga modeli. 3 15. Niveli i përgjithshëm i Figura 2. Të ardhurat nga Taksat dhe PBB për frymë të ardhurave nga taksat është Të ardhurat tatimore, % e PBB, mesatare 2000-04 Belarus Bosnia Croatia 22 për qind i PBB-së dhe është 40 Slov enia Hungary në përputhje me nivelin e zhvillimit të Shqipërisë, por Czech struktura e të ardhurave ka Macedonia Bulgaria Poland Estonia Slov ak 30 Lithuania qenë e deformuar (Figura 2). Romania Latv ia Russia Përveç tatimeve jashtëzakonisht të larta mbi punën deri në qershor Kazakhstan 2006, nivelet e taksave në Moldov a Albania 20 Chile Shqipëri janë të krahasueshme me Armenia Ky rgy z rep Thailand ato të vendeve të tjera me rritje të Azerbaijan Tajikistan lartë ekonomike dhe me ato të Georgia tranzicion. 5 10 ekonomive në Megjithatë, administrimi i dobët 0 5000 10000 PBB për frymë, mesatare, 2000-04 15000 20000 si dhe mosrespektimi i ligjit çojnë Vlerat e parashikuara në një bazë tatimore shumë të ngushtë që përballon pjesën Burimi: Treguesit Zhvillimore Botërore (WDI) 2005, Statistikat Financiare të kryesore të mobilizimit të Qeverise (GFS) 2005. burimeve dhe që disavantazhohet akoma më shumë prej korrupsionit në mbledhjen e taksave. Detyrimet e larta të punëmarrësve dhe të punedhenesve për sigurimet shoqërore prej rreth 42 për qind të pagave bruto, po të kombinohen me taksen mbi të ardhurat personale rezultojnë në një barrë takse prej 33 për qind të kostos së punës. Deri para pak kohësh ky nivel ka qenë shumë i lartë krahasuar me vende me të ardhura të ulëta, dhe ka përbërë një element dekurajues për krijimin e vendeve të punës në sektorin formal, duke kontribuar në rritjen e informalizimit të ekonomisë shqiptare. Më shumë se tre të katërtat e fuqisë punëtore është e punësuar në mënyrë informale, dhe të papunësuarit preferojnë më shumë punësimin informal sesa atë formal 6. 16. Problemet kryesore, nuk janë nivelet e shpenzimeve; ato kanë të bëjnë me efikasitetin e shpenzimeve dhe rreziqet që mund të vijnë nga pozicioni fiskal. Duke u bazuar në punimet e kohëve të fundit prej Afonso, Schuknecht dhe Tanzi (2006) 7, ky raport konstaton që qeveria mund të arrije rezultatet aktuale më me pak burime, ose të përmirësoje në mënyrë të ndjeshme rezultatet me të njëjtin nivel burimesh. Ky raport gjithashtu tregon mënyrën se si përbërja e shpenzimeve, dhe mënyra se si ato janë planifikuar dhe zbatuar, pengojnë efikasitetin e saj. Këto konkluzione janë verifikuar në analizën sektoriale individuale të përmbledhur në seksionin F. 5 Vendimi i qeverisë për të reduktuar kontributin e sigurimeve shoqërore me 9 pikë përqindjeje në muajin korrik 2006 është një hap pozitive që tregon angazhimin e qeverisë për të zvogëluar aktivitetet informale. 6 Banka Boterore, “Shqiperia, Vleresimi i Tregut të Punes” (2006) 7 A.Afonso, L. Schuknecht, dhe V. Tanzi “Efikasiteti I Sektorit Publik: Evidence pr shtetet e reja anetare të BE dhe tregjet në zhvillim” (Banka Qendrore Evropiane, Frankfurt am main, ECB, Janar 2006). 4 D. QËNDRUESHMËRIA DHE EFIKASITETI I SHPENZIMEVE PUBLIKE 17. Shqipëria ka arritur një Figura 3. Deficiti fiskal i përgjithshëm & primar, 1993- përmirësim të konsiderueshëm të 2005 nivelit fiskal gjatë dekadës së fundit, 0.0 me një reduktim të vazhdueshëm të 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 deficitit fiskal gjatë viteve 1999-2005 -2.0 duke ulur borxhet publike. Që prej vitit 1993 deficiti i përgjithshëm është -4.0 reduktuar me rreth 13 për qind të -6.0 PBB-së dhe deficiti primar (duke përjashtuar grantet) me rreth 14 pikë -8.0 përqindje. Periudha më e gjatë dhe më -10.0 e qëndrueshme e përmirësimit ndodhi pas krizës së skemave piramidale në -12.0 vitin 1997, duke rezultuar në një -14.0 reduktim të nivelit të borxhit publik nga 80 për qind të PBB në vitin 1997 -16.0 Deficiti primar (pa grante) Deficiti i pergjithshem (me grante) në 55 për qind në vitin 2005. Kjo e fundit është ende në nivel relativisht të Burimi: MoF. lartë nga standardet ndërkombëtare; Prandaj reduktim i mëtejshëm i borxhit është i nevojshëm. 18. Cilësia e këtij përmirësimi Tabela 1. Përmasa dhe Shpërndarja e Përmirësimit zvogëloi efikasitetin e shpenzimeve Fiskal (1993-2005) Ndryshimi në përqindje pikësh të publike dhe rriti ngurtësinë e buxhetit. PBB-së Pjesa më e madhe e ndryshimeve Të ardhurat Totale 1.7 rezultuan nga reduktimet e shpenzimeve Shpenzimet Totale -8.5 kapitale dhe shpenzimet korrent që nuk Shpenzimet korrent/aktuale -4.2 janë të lidhura me sistemin e pagave, Shpenzimet e personelit -0.8 duke përfshirë subvencionet operacionale Interesat 1.0 Kosto operacionale & të mirëmbajtjes -2.5 (Tabela 1). Për më tepër, duke përjashtuar Subvencionime -1.3 reduktimin gradual të pagesave të Shpenzime Kapitale -4.2 normave të interesit dhe rrugën e Nga fondet vendase -0.7 qëndrueshme të rrogave dhe transfertave, Nga fondet e huaja -3.5 Shqipëria ka pasur një rritje të ngurtësisë Deficiti primar (përfshi grantet) -11.2 në strukturën e shpenzimeve, me Deficiti primar (përjashto grantet) -14.0 shpenzimet jo diskrete të cilat janë rritur Deficiti total (përfshi grantet) -10.2 nga 57 për qind të buxhetit në vitin 2000 Deficiti i përgjithshëm (përjashto grantet) -13.0 në 63 për qind në vitin 2005 8. Duke parë Burimi: MoF. më tej, sfida qëndron në përshtatjen e kombinimit të inputeve duke ruajtur fleksibilitetin e mjaftueshëm për rishpërndarjen strategjike të burimeve në mënyrë që të përmbushen nevojat në ndryshim të vazhdueshëm që ka Shqipëria. 19. Në të vërtete, Shqipëria ka një mundësi të konsiderueshme për të përmirësuar produktivitetin e shpenzimeve publike, në qofte se ajo përmirëson iksin e inputeve në ndihme të një rritjeje të qëndrueshme. Ky konkluzion rrjedh nga krahasimi i shpërndarjes ekonomike të burimeve publike të Shqipërisë me ato të vendeve fqinje të rajonit dhe me dy grupet e shteteve me zhvillim të shpejte – me qeveri të vogla dhe të mëdha (Tabela 2) 9, Në veçanti, ndërsa shpenzimet e 8 Shpenzimet jo diskrete perfshijne/nenkuptojne detyrimet e borxhit, rroga dhe paga, si dhe transferta per sigurimet shoqerore. 9 Në kete tabele vendet me nivel të lartë ekonomik kanë regjistruar nje rritje mesatare të PBB-se per fryme që i kalon 2.5 perqind gjatë viteve 1993-2003. Qeverite e vogla me rritje të lartë ekonomike i kanë vendet si: Shqiperia, Armenia, Kili, Estonia, Gjeorgjia, Irlanda, Republika e Korese, Letonia, Lituania, Rumania dhe 5 qeverise për investimet kapitale si dhe ato të pagave janë të përshtatshme për rrugën e zhvillimit të Shqipërisë, niveli i shpenzimeve për të mira dhe shërbime është veçanërisht i ulët dhe interesat e larta vazhdojnë të zënë vendin e shpenzimeve primare. 20. Investimet publike, megjithëse në rënie, mbeten të krahasueshme me ato të shteteve të tjera me rritje të lartë. Megjithe uljen nga 8.4 për qind të PBB-së në 1993 në 4.2 për qind të PBB-së në vitin 2005, investimet publike nuk janë të ulëta (Tabela 2). Megjithatë, dhe duke përjashtuar faktin e një progresi të mirë drejt përmirësimit të infrastrukturës së saj në degradim, kushtet e tyre të dobëta dhe inefiçienca e vazhdueshme në sektorë kryesore të shërbimeve vazhdojnë të përbejnë një vështirësi të madhe për zhvillimin ekonomik. Pjesa më e madhe e këtyre vështirësive rezulton nga mirëmbajtja e vonuar në kohe e rrjeteve dhe sistemeve kryesore, në veçanti sektorët e furnizimit me ujë dhe energjisë elektrike, dhe prej reformave të pambaruara që synojnë përmirësimin e efikasitetit operacional në çdo sektor (transport, shëndetësi, furnizim me ujë). Megjithëse Shqipëria ka nevoja për investime të konsiderueshme në infrastrukture për të përballuar kërkesat e një ekonomie në rritje, efikasiteti i tyre bazohet kryesisht në sigurimin e shpenzimeve të duhura operative dhe për mirëmbajtje (O&M) dhe përmirësimin e performances operacionale dhe financiare të shërbimeve. Kjo e fundit do të jetë rëndësishme në rritjen e financimeve private dhe të huaja. Tabela 2. Shpenzimet e Përgjithshme të Qeverise, Klasifikimi Ekonomik (% e PBB-së), Mesatarja e 1995-2004* Mallra dhe Shpenzime Shërbime Totale dhe Shpenzime Jo- Trans- Subven Kapi- Inte- Huate neto primare Paga paga ferta cionime tal resa Shqipëria 31.6 26.7 7.0 3.8 9.0 0.7 6.1 4.9 Me rritje të lartë (HG) 36.4 34.0 7.1 8.2 12.9 2.0 4.4 2.6 HG- qeveri e madhe. 44.9 41.5 8.2 8.6 17.2 3.1 5.0 3.4 HG- qeveri e vogël. 28.8 27.2 6.1 7.4 7.9 1.0 3.9 1.9 BE8 40.3 38.1 7.1 8.1 17.1 2.8 4.4 2.2 EJL** 40.7 38.1 8.0 8.3 14.5 1.8 5.0 2.6 Burimi: Baza e të dhënave rajonale të ECA për financat publike. Shënime: * = 1995 apo viti më i hershem ekzistues, 2004 apo viti më i fundit ekzistues. ** (duke përjashtuar Turqinë) 21. Po kështu, masa e faturës së pagave ndaj PBB-së është e përshtatshme për programin e rritjes ekonomike në Shqipëri. Shpenzimet e personelit kanë qenë relativisht të mbrojtura gjatë axhustimeve/përshtatjeve fiskale në vitet e fundit duke treguar një nivel të qëndrueshëm të shpenzimeve ndaj PBB-së. Por ky stabilitet reflekton një reduktim të konsiderueshëm të punësimit publik (me përafërsisht 59 për qind gjatë viteve 1993-2005) e shoqëruar me një rritje me trefish të rrogës mesatare që prej vitit 1996. Për më shumë, përfitimet që vijnë nga numri i duhur personelit dhe përmirësimi i nivelit të pagave duhet të ruhen. Cilësia vazhdimisht e ulët e administratës, qeverisja e dobët, nivelet e larta të korrupsionit në administrate dhe fenomeni i kapjes së shtetit, vazhdojnë të reduktojnë efektivitetin e shpenzimeve publike në Shqipëri për personelin dhe gjithashtu vene në pikëpyetje strukturën themelore dhe stimujt e sistemit të pagave për punësimin ekzistues publik (Seksioni G.3). Për më tepër, për shkak të madhësisë përgjithësisht të duhur të faturës së pagave, çdo rregullim i propozuar në strukturën e pagave si pjesë e përpjekjeve të reformës aktuale të shërbimit civil duhet të jetë analizuar me kujdes për ndikimet e tij fiskale. 22. Shpenzimet korrente jo për paga janë jashtëzakonisht të ulëta dhe po reduktojnë përdorimin efikas të inputeve të tjera si personeli dhe kapitali. Gjate viteve 1993–2005, shpenzimet korrente jo për paga kanë rënë nga 8 për qind në 3 për qind të PBB-së, dhe duke qenë 11 për qind e shpenzimeve të përgjithshme të qeverise, janë mjaft të ulëta krahasuar me vendet e ngjashme si Shqipëria me rritje të lartë dhe me vendet fqinje në rajon. Ashtu siç u theksua edhe më Tajlanda. Vendet me qeveri të medha dhe rritje të lartë ekonomike perfshijne: Bosnje Hercegovine, Bullgari, Kroaci, Republika Ceke, Greqi, Hungari, Poiloni, Republika Sllovake dhe Slloveni. 6 sipër, pamjaftueshmëria e theksuar e shpenzimeve për mirëmbajtjen e rrugëve dhe ato në sektorin e furnizimit me ujë po krijojnë detyrime të nënkuptuara direkte për të ardhmen për rehabilitim dhe rindërtim, të cilat do të jenë disa here më të mëdha në termat e vlerës aktuale sesa shpenzimet e mëparshme. Në sektorin e rrugëve, shpenzimet për mirëmbajtjen janë rreth 40 për qind më të ulëta sesa nevoja dhe kjo ka krijuar tashme një akumulim me një vlere prej rreth 45 milion USD (0.5 për qind të PBB-së). Ndërkohe, 67 për qind e rrjetit kombëtar të rrugëve është në gjendje shumë të keqe, e krahasuar me 22 për qind të rrjetit kombëtar të rrugëve në Kroaci dhe Bosnje- Hercegovine (Seksioni F. 5). 23. Në sektorët e arsimit dhe shëndetësisë, pamjaftueshmëria e financimit të inputeve shtese është duke ndikuar negativisht në cilësinë e shërbimeve. Në arsimin e mesëm vetëm 3 përqind e shpenzimeve korrente është në dispozicion për blerje materialesh mësimore dhe mirëmbajtje, dhe në sistemin shëndetësor parësor klinikat e pajisura plotësisht me staf përballen me mungesa të mëdha në materiale dhe pajisje të mbajtura keq. Këto mungesa të theksuara kanë çuar në një shpërndarje me cilësi shumë të ulët të shërbimeve, e shoqëruar kjo me një ulje të kërkesës. Kthimi në arsimin e mesëm të përgjithshëm dhe shkalla e regjistrimit janë jashtëzakonisht shumë të ulëta, ndërkohe që ekonomia ka një nevoje në rritje për krahë pune më të kualifikuar, të pajisur me njohuri dhe aftësi pune të cilat nuk mund të zhvillohen vetëm nëpërmjet arsimit parësor. Në sektorin e shëndetësisë, shpërndarja e ulët e shërbimeve në shëndetin parësor ka bërë që individët t’i anashkalojnë këto shërbime të ofruara për kujdesin shëndetësor të poliklinikave dhe spitaleve, duke sjelle si pasoje një mobilizim jo efikas të burimeve (Seksioni F.1 dhe F.2). 24. Pagesat e interesave do të vazhdojnë të zëne vendin e shpenzimeve primare, në veçanti shpenzimeve korrente jo paga. Megjithe reduktimin e vazhdueshëm të normave të interesave dhe reduktimin e kërkesës për borxh në sektorin publik, pagesat e interesave, që përbejnë rreth 13 përlind të shpenzimeve të qeverise, vazhdojnë të zëne vendin e shpenzimeve primare, dhe janë më të larta se nivelet në shtete të tjera me rritje të lartë ekonomike. Ky disekuiliber serioz ka kufizuar mundësinë e qeverise për të shpërndare shpenzimet sipas prioriteteve sektoriale dhe të zhvillimit. 25. Me këto kosto të larta interesi, qeveria duhet të hartoje një strategji aktive për borxhet, dhe reduktimi i mëtejshëm i borxhit duhet të jetë domosdoshmërish pjesë e saj. Këto norma të larta interesi paraqesin rreziqet që vijnë nga struktura aktuale dhe menaxhimi i borxhit publik. Borxhi i brendshëm përben rreth 70 përqind të totalit të borxhit publik të Shqipërisë, dhe mbahet në forma të instrumenteve të brendshëm afatshkurtër, i përqendruar në duart e pak institucioneve vendase. Si rezultat, risku i rifinancimit të borxhit është i madh dhe kostot e interesit relativisht të larta. Qeveria kohet e fundit po harton një strategji për menaxhimin e borxhit publik me mbështetjen e programit PRGF/EFF të financuar nga FMN-ja. Këtyre përpjekjeve duhet t’u jepet prioriteti më i madh i mundshëm për të menaxhuar dhe reduktuar rreziqet e sipërpërmendura, për të zgjatur kohen mesatare të maturimit të borxhit publik dhe për të mbajtur nën kontroll koston e huamarrjes së qeverise. 26. Gjithashtu nevojitet një ecuri më e madhe në lidhje me reformimin e sektorit të ndërmarrjeve shtetërore për të sigururuar reduktimet e vështira të subvencionimeve, përmirësuar produktivitetin e dy sektorëve atij privat dhe atij publik, dhe reduktuar rrezikun e lindjes së detyrimeve të paparashikuara. Shqipëria ka bërë shumë progres në reformimin e sektorit të ndërmarrjeve shtetërore duke synuar një reduktim të subvencioneve dhe përmirësimin e performances operacionale dhe financiare. Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore, liberalizimi i çmimeve dhe tregtisë, si edhe reformat në ndërmarrje kanë reduktuar subvencionet joekonomike. Megjithatë, vazhdueshmëria e inefiçiencave operacionale dhe reformat e pambaruara, në veçanti ato në sektorin e furnizimit me ujë dhe atij hekurudhor, dhe sfidat e qeverise në sektorin e energjetikes (paragrafi 88), mund të kufizojnë përfitimet nga përmirësimi në produktivitet. 27. Sektori i ujësjellës-kanalizimeve ka rritur varësinë e tij nga subvencionet publike gjatë viteve të fundit, sepse progresi i ngadalte në përmirësimin e tarifave dhe eficiencës ka qenë më i ulët sesa rritja e kostove. Sektori i energjetikes ka nevoje të theksuar për financime të huaja për 7 investime për të plotësuar kërkesën që po rritet shpejt, por përfshirja e sektorit privat duhet të menaxhohet në mënyrën e duhur për të shmangur detyrime të ardhshme të qeverise. Për më tepër, një deficit pothuajse-fiskal me rreth 2.5 për qind të PBB-së (që vjen nga tarifa jo optimale dhe arkëtime të ulëta të tyre) reflekton stimuj të padisiplinuar të konsumit të konsumatorëve familjare duke rezultuar në një kërkesë e shtuar për energji elektrike. Ky deficit i bën akoma më të domosdoshme përpjekjet për të ulur vjedhjet, për të përmirësuar arkëtimet dhe për të rritur gradualisht tarifat e konsumatorëve familjar duke zbutur në të njëjtën kohë rrjedhojat mbi të varfërit. 28. Së fundmi, Shqipëria përballet me një rrezik fiskal shtese nga potenciali i akumulimit të detyrimeve të paplanifikuara, siç ka ndodhur edhe në disa shtete të tjera në tranzicion. Defiçiti primar nominal i buxhetit prej 0.5 përqind të PBB-së në vitin 2005 nuk reflekton defiçitin total të sektorit publik, i cili duhet të përfshijë deficitet kuazi-fiskale të ndërmarrjeve shtetërore. Ai, gjithashtu, nuk përfshin kostot e mëdha të kompensimit për kthimin e pronave, rrjetin e subvencioneve të ndërthurura ndër-qeveritare, transfertat dhe detyrimet e prapambetura të cilat dobësojnë në mënyre të konsiderueshme kufizimet e ngurta të buxhetit të agjencive dhe institucioneve përfituese. Modeli i Shqipërisë për mirëmbajtjen e vonuar në disa sektorë të infrastrukturës është duke krijuar detyrime të mëvonshme në lidhje me kostot e rikonstruktimit dhe rehabilitimit që janë disa here më të mëdha në termat e vlerën së tashme sesa shpenzimet e menjëhershme. Për më tepër, ndërkohë që Shqipëria kërkon të rrisë financimin dhe pjesëmarrjen private në infrastrukture, si kërkesa për garanci të reja nga shteti si dhe rreziqet për ndihmën e shtetit për investime të pagarantuara por të dëshiruara publikisht, ka shumë mundësi të rrisë detyrimet e paplanifikuara. Si rrjedhoje, qeveria duhet të rrisë kapacitetin e saj për të vlerësuar projekte të tilla. E. NJË STRATEGJI QENDRORE PËR SHPENZIMET PUBLIKE 29. Shtysa kryesore e një strategjie për shpenzimet publike e orientuar drejt rritjes ekonomike do të ishte arritja e rezultateve më të mëdha nga nivelet ekzistuese të shpenzimeve, dhe kufizimi i rreziqeve të përfshira në operacionet korrente fiskale. Ky raport identifikon disa shtylla kryesore të kësaj strategjie. Së pari, ekziston një nevoje për të ndryshuar iksin e inputeve, duke përfshire edhe një reduktim të nivelit të borxhit. Kjo çështje u diskutua më gjatë në paragrafët më sipër. Së dyti, një rishikim i shpërndarjes korrente ndërsektoriale dhe brendasektoriale është mese i nevojshëm. Së treti, ky rishikim duhet të plotësohet me reformimin e marrëveshjeve ekzistuese financiare në mënyre që të ulen pabarazitë rajonale në shpenzime dhe për t’i dhëne një rol më të madh sektorit privat në financimin dhe ofrimin e disa shërbimeve. Ndryshimi i kombinimit të inputeve 30. Në vazhdimësi të çështjeve të trajtuara më sipër në seksionin D, disa nga karakteristikat më kryesore të kësaj strategjie do të ishin në funksion të përmirësimit të miksit të inputeve për: a) Të rritur pjesën e shpenzimeve për mallra dhe shërbime jo paga, sidomos shpenzime operacionale dhe të mirëmbajtjes (O&M) në sektorët e infrastrukturës në përputhje me nevojën për mbajtjen në kushte optimale të stokut të kapitalit dhe për të kompensuar mungesën e financimit të mirëmbajtjes në sektorët e transportit dhe të furnizimit me ujë. E gjithë kjo do të kërkojë një rritje të ndjeshme të shpenzimeve operacionale dhe të mirëmbajtjes. Shpenzimet korrente jo për paga në arsimin e mesëm dhe në kujdesin shëndetësor duhet gjithashtu të rriten. b) Të mbajtur nën kontroll pagat dhe rrogat mujore, dhe menaxhimi i kostove të faturës të pagave nëpërmjet një këndvështrimi të përgjithshëm për reformat e shërbimit civil dhe ristrukturimin e institucioneve shtetërore. c) Të mbajtur shpenzimet kapitale në nivelet aktuale ndërkohë që këto t’i nënshtrohen procedurave rigoroze për menaxhimin e investimeve, dhe të sigurohet që shpenzimet e duhura operacionale dhe të mirëmbajtjes do të shpërndahen për investimet e reja të 8 planifikuara. Të gjitha investimet e reja kapitale duhet gjithashtu të bëhen subjekt i disiplinës së procesit të Planifikimit Buxhetor Afatmesëm (PBA-së) në mënyre që t’ju vihet prioritet dhe që parashikimet e shpenzimeve O&M të bëhen pjesë integrale e planifikimit të investimeve (Seksioni G.2). d) Të lehtësohet barra e pagesës së interesit mbi buxhetin duke hartuar një strategji aktive për borxhet. Kjo duhet të përfshijë reduktimin e nivelit të përgjithshëm të borxhit duke rritur maturimet e brendshme dhe duke kërkuar financime të jashtme afatgjate (zyrtare dhe private). e) Të reduktohen në mënyre graduale subvencionet e mbetura, sidomos në sektorin e ujit në kontekstin e një plani të përgjithshëm që synon të arrije rikuperimin e kostove dhe në sektorin hekurudhor. Ribalancimi i Financimeve Ndërsektoriale 31. Përkundrejt një pakete burimesh të kufizuar, çdo program në buxhet gjithashtu duhet të vlerësohet përkundrejt arsyeve të ndërhyrjes publike në një ekonomi tregu. Përzgjedhja e çdo programi duhet bërë bazuar në faktin nëse sektori publik mund të shpërndajë të mirat dhe/ose shërbimet në mënyre të mjaftueshme dhe efiçiente, apo nëse kjo duhet t’i lihet sektorit privat. 32. Parimi i mësipërm nënkupton që vendimet për financimin ndërsektorial duhet të merren mbas një vlerësimi të kujdesshëm. Krahasimi i përbërjes funksionale të shpenzimeve publike në Shqipëri me vende krahasuese me rritje të lartë ekonomike, tregon tre karakteristika të rëndësishme: (a) shpenzime relativisht të ulëta në arsim; (b) shpenzime më të larta se mesatarja për shërbimet e përgjithshme publike; dhe (c) nivel mesatar shpenzimesh për shërbimet ekonomike duke përfshirë infrastrukturën, shëndetësinë, dhe mbrojtjen sociale (Tabela 3). 33. Megjithëse nevojat për investime janë të mëdha në sektorin e ujit dhe energjisë elektrike, këta sektorë kanë mundësinë të financojnë një pjesë të arsyeshme të këtyre shpenzimeve prej të ardhurave të tyre ose të mbledhin financime private, nëse tarifat e vendosura lëvizin gradualisht në nivelet e rikuperimit të kostos dhe krijohet një kuadër i duhur institucional për pjesëmarrjen private. Në këto rrethana, subvencionet operacionale duhet të ulen me kalimin e kohës dhe investimet nga fondet publike duhet të zëvendësohen me investime private (seksioni F.4). Për më tepër, nivelet e shpenzimeve në shërbimet e përgjithshme publike janë më të larta me rreth 1-1.2 pike përqindje PBB-je sesa në vendet e krahasuara dhe shpesh më shumë se kaq për vendet me qeveri më të mëdha si për shembull Polonia, Bullgaria, dhe Republika Ceke. Përpjekjet e kohëve të fundit për të racionalizuar shpenzimet në këtë kategori duhet të fuqizohen më tej dhe të bazohen në procesin e shqyrtimit funksional aktual që qëndron në themelin e përpjekjeve të qeverise për t’u zvogëluar. Këto përpjekje duhet të sigurojnë hapësirën fiskale për të rritur shpenzimet në arsim dhe (kur përmirësohen rregullimet financuese dhe operacionale) edhe në shëndetësi. 34. Pavarësisht nga ndryshimet e niveleve të financimit, rezultatet e shpenzimeve në të gjithë sektorët ngelen poshtë potencialit për një nivel të caktuar shpenzimesh dhe/ose poshtë nevojave në rritje që ka Shqipëria. Tre temat e përmendura në paragrafin 29 më sipër, janë ato që rrjedhin nga analiza e shpenzimeve të sektorit individual dhe ato që duhet të jenë në qendër të strategjisë së shpenzimeve në Shqipëri janë sqaruar më poshtë. Përshtatja e Financimeve Ndërsektoriale 35. Së pari është ekzistenca e nevojës së vazhdueshme për rregullimin e shpërndarjes ndërsektoriale në mënyrë që t’i përgjigjet ndryshimeve demografike ose nevojave teknike: 9 • Në sektorin e arsimit, një ulje e dukshme në grup-moshat e shkollës fillore dhe të mesme të kombinuara këto me rritjen e regjistrimit në shkollat e mesme mund të japin një rritje dramatike të kërkesës për arsim të mesëm përgjatë një periudhe afatmesme. Kjo nevojë vjen edhe si rrjedhojë e financimit tepër të pamjaftueshëm të arsimit të mesëm të përgjithshëm (Tabela 4). Për të përballuar këtë situatë, Shqipërisë në të ardhmen do t’i duhet të rishpërndaje shpenzime shtesë në favor të arsimit të mesëm (Tabela 4). Në të njëjtën kohe duhet përmirësuar cilësia për të frenuar numrin e studenteve jo të arsimuar mirë të cilët janë të keqpërgatitur për tregun e punës (seksioni F.1). • Në sektorin e shëndetësisë, me plakjen e popullsisë, Shqipëria ka filluar të shohë një rritje të shpeshtësisë së sëmundjeve të patransmetueshme. Por, sistemi i kujdesit shëndetësor nuk është i përgatitur siç duhet për të përballuar numrin në rritje të këtyre sëmundjeve si dhe trajtimin e gjatë dhe të kushtueshëm që ka lidhje me to. Situata aktuale kërkon një zhvendosje të shpenzimeve nga sektori spitalor, i cili është relativisht i mbifinancuar, dhe të reduktoje shpenzimet e tepërta për ilaçe duke favorizuar kujdesin parandalues dhe funksionet kryesore të shëndetit publik që mund të reduktojnë në mënyrë të ndjeshme jo vetëm peshën e rende të këtyre sëmundjeve por gjithashtu edhe kostot e trajtimit përkatës (Seksioni F.2). Tabela 3. Shpenzimet e Përgjithshme të Qeverisë, Klasifikimi Funksional (% tePBB-së), 2004 Mbrojtja Sigurimi Shërbime të Shpenzimet dhe Arsimi Shëndetësia social dhe Tjetër përgjithshme Ceshtje totale Rendi mirëqenia publike ekonomike Shqipëria 29.1 3.6 2.9 3.1 2.5 7.5 3.6 5.8 Vendet me rritje të lartë (HG) 34.3 2.8 3.6 4.6 3.8 10.9 4.3 4.3 HG – me qeveri të madhe. 43.7 3.4 3.7 5.5 5.5 15.7 5.0 4.9 HG - me qeveri të vogël. 28.1 2.4 3.6 3.9 2.7 7.7 3.8 3.9 BE8 41.7 3.3 3.3 5.9 5.0 13.8 4.8 5.5 EJL (pa Turqinë) 39.1 4.0 4.8 4.1 4.8 12.8 4.5 4.3 Burimi: Baza e të dhënave rajonale e financave publike të ECA. Shënim: Përbërja e vendeve dhe si rrjedhoje mesatarja për çdo grup mund të ndryshoje nga ato të tabelës 2 sepse klasifikimi i detajuar funksional i shpenzimeve nuk ekziston për të gjitha vendet e përdorura në Tabelën 2. • Në pesë vitet e kaluara, sektori i mbrojtjes sociale ka pasur një zhvendosje të shpenzimeve nga asistence sociale në sigurime shoqërore. Në të njëjtën kohe, sistemi i pensioneve duke pasur parasysh shtrirjen e tij të gjerë ka pasur një ndikim më të madh mbi varfërinë sesa programi kryesor i asistencës sociale në Shqipëri – Ndihme Ekonomike – e cila është ulur në terma reale dhe në vlerat reale të përfitimeve. Sidoqoftë, sistemi i pensioneve karakterizohet nga një shkallë e ulët zëvendësimi dhe ka një mospërputhje/shkëputje midis përfitimeve dhe kontributeve. Për këtë arsye duke parë profilin demografik dhe të punësimit në Shqipëri lind nevoja për të riformuluar në mënyrë thelbësore gjithë politiken e sigurimit të të gjithë personave të vjetër në moshe dhe rolin potencial të asistencës sociale dhe programeve të sigurimit duke rregulluar shpenzimet në përputhje me to (Seksioni F.3). 10 Shqyrtimi i Mosbarazive Rajonale 36. Tema e dyte më e rëndësishme është nevoja për të zgjidhur ndryshimet dhe pabarazitë rajonale në shpërndarjen e shërbimeve publike. Shqipëria ka një sistem të decentralizuar të shpërndarjes së shërbimeve, i cili varion në Tabela 4. Kostoja Totale për Njësi sipas strukture nga sektori në sektor. Sidoqoftë, një Nivelit të Arsimit, Shqipëria dhe BE-15 dhe problem i pranishëm në të gjithë sektorët është BE-8 në raport me Edukimin Bazë mungesa e kritereve të duhura dhe (shpesh) objektive për të kryer shpërndarjen e burimeve I Mesëm I lartë për qeveritë vendore, institucionet dhe për ofruesit Totali Gen VET e shërbimeve. Shpërndarjet e investimeve në Shqipëria (2002- 05) 1.27 0.94 3.07 2.44 entet e qeverise vendore janë gjithashtu të bazuara Shqipëria (2005) 1.22 0.94 2.75 1.95 shpesh në një miks jo transparent kriteresh dhe negocimesh me lidhje të dobëta me nevojat e Shqipëria (2002) 1.59 0.89 2.29 2.71 varfërisë dhe rritjes ekonomike. Në shumicën e BE-15 (2002) 1.29 1.79 rasteve, shpërndarja financiare për shpenzimet BE-8(2002) 1.21 2.32 korrente bazohet mbi normat tradicionale ose mbi Burimi: MF, OBZHE 2005. inpute dhe është e palidhur me rezultatet e synuara, nevojat lokale apo mënyrat aktuale për shfrytëzimin e burimeve. Ato as nuk i përgjigjen nevojave lokale dhe as nuk krijojnë stimujt e duhur për përdorim eficient të burimeve. Për më tepër, kryhet një monitorim dhe mbikëqyrje e pakët e shpenzimeve të qeverise vendore kur burimet janë transferuar. • Në sektorin e arsimit, ndryshime të mëdha në rezultate rajonale mund të vërehen shpesh si rrjedhim i dallimeve të shpenzimeve për frymë. Për shembull, në arsimin e mesëm të përgjithshëm, rajoni i financuar më mirë shpenzon më shumë se tre here sasinë për studente sesa rajoni që financohet më së paku. Paraqitja më e fundit e formulave për përcaktimin e financimeve rajonale për shpenzimet korrente duhet të rishikohen për të lëvizur gradualisht drejt financimit për frymë të shpenzimeve korrente. • Shpenzimet publike Figura 4. Kurba Lorenzo e Shpenzimeve Publike në për frymë në sektorin Sektorin e Shëndetësisë dhe Shkalla e Varfërisë në Rajon e shëndetësisë ndryshojnë në mënyrë % kumulative e popullsise të dukshme sipas rrethit dhe qarkut, 1 0.8 kryesisht si rezultat i 0.6 një shpërndarje jo të 0.4 njëtrajtshme të 0.2 qendrave të 0 shpërndarjes së 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 shërbimeve dhe stafit, % kumulative e shpenzimeve publike ne shendetesi dhe një sistemi financimi të bazuar në Burimi: Vlerësime të stafit të BB. inpute. Rezultati është shpërndarja rajonale e shpenzimeve në mënyrë mjaft regresive (Figura 4). Megjithëse mjeket e përgjithshëm (mjeket e familjes) financohen nëpërmjet Institutit të Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor (ISKSH-së) në bazë të numërimit për frymë, kjo pagese nuk bazohet tek regjistrimi aktiv dhe as nuk përfshin mundësi financimi të kostove operative përveç pagave (Seksioni F.2) • Vendimet për shpërndarjen e investimeve për ndërmarrjet e ujesjellesave dhe qeveritë vendore përkatëse nuk kanë qenë të bazuara në kritere objektive të matshme specifike, ndërsa ndryshimet në aksesin dhe cilësinë e shërbimeve janë të thella. Zonat me akses më 11 të lartë shërbimeve të ujësjellës dhe kanalizimeve në përgjithësi marrin më shumë investime për frymë (Figura 5 & 6). Futja e një sistemi transfertash të bazuar mbi performancen që është aktualisht në diskutim duhet të përshpejtohet. Paralelisht, qeveria qendrore duhet të përfundojë transferimin e aseteve drejt qeverive vendore sipas përgjegjësive ligjore të manadatuara për mbikëqyrje dhe/ose operimin e sistemeve lokale të furnizimit me ujë, si një mënyrë për rritjen e efektivitetit të menaxhimit lokal të sistemeve dhe përmirësimin e barazisë në përdorim dhe cilësi të shërbimeve. Ky sistem transfertash i bazuar mbi performancen duhet të zbatohet vetëm pasi marrëveshjet qeverisëse dhe financiare janë sqaruar. Figura 5. Investimet në Ujesjellesa dhe Uji i Figura 6. Investimet në Ujesjellesa dhe Pijshëm brenda shtëpive në Shqipëri 2002 – 2005 përdorimi i kanalizimeve të ujërave të zeza në Shqipëri, 2001 dhe 2002 – 2005 Log i investimeve vjetore per uje per fryme. 02-05 Log i investimeve vjetore per fryme ne uje. 02-05 8 8 6 6 4 4 2 2 0 0 0 .2 .4 .6 .8 1 0 .2 .4 .6 .8 1 WC me tubacione, 2001 Uje te rrjedhshem brenda baneses, 2001 Burimi: Regjistrimi i popullsise (2001) dhe MoTAT(2005). Aksesi ne tubacione sanitare perkufizohet si WC me tuba brenda ose jashte. Burimi: Regjistrimi i popullsise (2001) dhe MoTAT(2005.) Investimet mesatare vjetore per uje nga MoTAT jane per fryme nga 2002-2005. Investimet mesatare vjetore per uje nga MoTAT jane per fryme nga 2002-2005. Rishikimi i kombinimit të financimeve publiko-private 37. Tema e trete kryesore është nevoja për përmirësimin e miksit të financimeve publiko- private, jo vetëm për të zgjeruar paketën e përgjithshme të burimeve sektoriale por edhe për të rritur efiçiencen teknike dhe përmirësuar rezultatet. • Duke qenë se ka një ulje të ndihmës konçensionale, Shqipëria po kërkon të shtoje investimet private në infrastrukture. Pjesëmarrja ka gjetur vendin e vet në aviacionin civil. Por ka ende shumë nevoja për të krijuar kuadre rregullatorë dhe institucionale të përcaktuara qarte në lidhje me pjesëmarrjen e sektorit privat (PPP-të) në rrjetin rrugor, porte, furnizimin me energji elektrike, furnizim me ujë dhe eventualisht në rrjetin hekurudhor. Një vlerësim shumë i detajuar i kohëve të fundit mbi Ligjin Shqiptar për Koncesionet ka nxjerre në pah një sërë mangësish të cilat do të duhet të trajtohen, së bashku me reforma të tjera, në mënyrë që të sigurohet një ndarje e duhur e riskut ndërmjet qeverise dhe sektorit privat, dhe të shmangen emergjencat për çdo detyrim kontingjent dhe llojeve të tjera të rreziqeve fiskale. Pritet që ligji koncesioneve që do të dale së shpejti dhe bashkëpunimi publik privat do të arrije të adresoje këto çështje. • Në dy sektorët, si në atë të mbrojtjes sociale edhe në atë të shëndetësisë, përdorimi i sistemeve të sigurimit të bazuara mbi kontributet si një mënyrë për të financuar si pensionet ashtu dhe shpenzimet shëndetësore është përballur me probleme serioze, pjesërisht për shkak të mospërputhjes midis shkalleve të përfitimit dhe kontributeve, të cilat dekurajojnë pjesëmarrjen dhe vazhdimësinë. Të dy sistemet kanë nevoje për një reforme thelbësore në mënyrë që të zgjidhin stimujt negative të pjesëmarrjes, por gjithashtu edhe të rivendosin shpenzimet publike në të njëjtën linje me objektivat e sektorit. (Seksioni F.2 dhe F.3). 12 • Së fundmi, në arsimin e lartë, rritja e nivelit të rikuperimit të kostos do të ishte një politike e rëndësishme, duke pasur parasysh përfitimin e konsiderueshëm nga arsimi i lartë dhe profilin e konsumit të studenteve universitare (sidomos nga dy kuantilet e para), për sa kohe që aksesi i studenteve që vijnë nga familje të varfra mund të mbrohet. Megjithëse taksat për shkollim janë rritur nga 2.2 për qind e të ardhurave të universiteteve në vitin 2000 në 21.6 për qind në vitin 2005, rregullat aktuale të menaxhimit financiar për universitetet sigurojnë stimuj shumë të pakët për rritje të mëtejshme të këtyre të ardhurave. Deri më sot, ka pasur shumë pak përdorim nga ana e universiteteve të fleksibilitetit (të kufizuar) për të lëvizur burimet midis fakulteteve, meqenëse rregulloret e fundit nuk japin parashikime ligjore të përshtatshme për fuqizimin e përgjegjshmërisë, si ajo nëpërmjet krijimit të bordeve qeverisëse neper universitete (Seksioni F.1). F. REFORMIMI I PROGRAMEVE SEKTORIALE 38. Strategjia e mësipërme për ristrukturimin e shpenzimeve vjen nga një këndvështrim nga poshtë – lartë që bazohet në një analizë sektoriale të detajuar. Ky raport merr në shqyrtim programet e shpenzimeve publike dhe çështjet e lidhura me arsimin, shëndetësinë, mbrojtjen sociale, transportin, furnizimin me ujë dhe energjinë elektrike. Ndërkohë që raporti propozon rekomandime afatshkurtra dhe afatmesme në fushat që diskutohen në vazhdim, ai nuk pretendon të japë një pamje të përgjithshme plotësisht të detajuar dhe të gjithanshme të reformës. Por, ky raport kërkon të ilustroje çështjet e vështira, të cilat duhen trajtuar. Në secilin nga sektorët, diskutimi fokusohet mbi mundësitë e reformës, të cilat mund të ndihmojnë në uljen e ineficiencës në shpenzimet publike, ndërkohë që përmirësohet efektiviteti i tyre në mbështetje të objektivave/qëllimeve strategjike për rritjen ekonomike, punësimin dhe zbutjen e varfërisë. Paragrafët që vijojnë shqyrtojnë se si kjo axhende mund të zbatohet/arrihet sektor pas sektori. Rekomandimet e politikave më kryesore që rrjedhin nga kjo analizë janë paraqitur në Seksionin F më poshtë. Një analizë më e detajuar për secilin nga gjashte sektorët jepet në volumin e dyte. 39. Pavarësisht nga përmirësimet e fundit të regjistrimeve, stoku, qarkullimi dhe cilësia e kapitalit të burimeve njerëzore në Shqipëri janë të pamjaftueshme për të mbështetur kalimin e vendit në statusin e një vendi me të ardhura mesatare. Shqipëria është shumë pranë arritjes së objektivit të edukimit parësor universal, një arritje e rëndësishme me përfitime që priten të jenë afatgjata përsa i përket zbutjes së varfërisë. Në 3 vitet e fundit ka pasur gjithashtu shenja përmirësimi në regjistrimet në arsimin e mesëm dhe të lartë. Megjithatë, përqindja e regjistrimit neto në arsimin e mesëm dhe të lartë – përkatësisht 55 për qind dhe 18 për qind dhe vitet e shkollës të ndjekura – mesatarisht 9.6 vjet, mbeten relativisht të ulëta (Figura 7). Pabarazia në regjistrime është relativisht e lartë dhe në rritje (midis grupeve kuantile të konsumit dhe brenda zonave urbane), dhe cilësia e arsimit është e pamjaftueshme për të pajisur studentet me aftësitë e duhura për të plotësuar kërkesat e tregut të punës. 13 F.1. ARSIMI 40. Përgjithësisht, sistemi i arsimit nuk është i financuar Figura 7. Shkalla e përgjithshme e regjistrimeve dhe mjaftueshëm, në një nivel që është PBB për frymë: vlerat aktuale dhe ato të parashikuara vetëm 3.2 për qind i PBB-së, por 4.8 financimet janë relativisht efikase regjistrimi bruto në shkollën e mesme (logs) ESP në përdorimin e tyre të inputeve. TKM IRL EST Raportet mësues-nxënës janë të pranueshme, dhe ka një përdorim të KORSVN 4.6 POL HUN gjerë, por në rënie të turneve të LTU GRC pasdites. Përqindjet e përsëritjeve dhe KAZ BGR të braktisjes së shkollës janë të ulëta. ARM BLR LVA HRV SVK CZE Megjithatë, disa masa efikase mund 4.4 CHL të ndikojnë në mënyrë thelbësore në AZE cilësi dhe si pasoje në kërkesë. Fakti GEO TUN që përfitimet nga shkollat e mesme të përgjithshme janë më të ulëta sesa në MYS 4.2 ALB THA ato të mesme profesionale konfirmon se cilësia e arsimit të mesëm të 0 5000 10000 15000 20000 25000 PBB për frymë, PPP, $ int konstantë 1995 përgjithshëm nuk i përmbush nevojat Burimi: Herrera dhe Pang (2005). Të dhëna për 1996-2002. e tregut. 41. Me rënien e shpejte të grupmoshave të arsimit fillor, dhe përqindjen e lartë të përfundimit të arsimit bazë, në një periudhe afatmesme Shqipërisë mund t’i duhet të përballet me një rritje të ndjeshme të kërkesës për arsim të mesëm. Për t’iu përgjigjur këtyre ndryshimeve dhe nevojës për të zgjidhur problemin e financimit të pamjaftueshëm të arsimit të mesëm të përgjithshëm, do të duhet të behet një rishpërndarje graduale e shpenzimeve ndërmjet arsimit fillor, të mesëm dhe të lartë, dhe të përmirësohen praktikat për hartimin e buxheteve dhe financimeve. Ndryshimet demografike që po shfaqen mund të sigurojnë një mundësi për ri-shpërndarjen e një pjesë të shpenzimeve drejt arsimit të mesëm në një periudhë afat-mesme, ndërkohë që rritja e rikuperimit të kostos dhe sigurimi i shërbimeve private në arsimin e lartë mund të ndihmojnë në krijimin e hapësirave fiskale të nevojshme shtese (figura 8 & 9) Figura 8. Regjistrimet e parashikuara për Figura 9. Regjistrimet e parashikuara për klasat 1-8 për vitet 2004-2015 klasat 9-12 për vitet 2004-2015 Klasat 1-8 Klasat 9-12 600,000 250,000 500,000 200,000 400,000 150,000 300,000 100,000 200,000 50,000 100,000 - - 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Burimi: Vlerësime të stafit 42. Ndërkohë që arsimi fillor në të kaluarën ka përfituar pjesën më të madhe të burimeve të sektorit, arsimi i mesëm i përgjithshëm është financuar në mënyrë thellësisht të pamjaftueshme, si në shpenzime për frymë ashtu dhe në financimin e shpenzimeve korrente jo-paga. Perspektiva në të ardhmen e rishpërndarjes graduale të shpenzimeve për stafin pedagogjik nga arsimi bazë tek ai i mesëm përballet me dy sfida: mungesën e një stafi të mjaftueshëm mësuesish me kualifikimet bazë 14 për mësimdhënien në arsimin e mesëm, si dhe rrogat e tyre relativisht të ulëta (në raport me PBB-në për frymë) që mund të kenë nevoje të rriten për të përshpejtuar rekrutimet/zëvendësimet e tyre. Njëkohësisht, eksperienca ndërkombëtare dhe ajo rajonale tregon se rritje të vogla të madhësisë së klasave mund të sjellin kursime në këtë fushe pa ndikuar tek cilësia. Një program relativisht i madh për investime kapitale, i cili ka arritur të realizoje tashme disa përmirësime në infrastrukturën e shkollave do të këtë nevoje të riorientohet për të përballuar regjistrimet e parashikuara dhe konsolidimin e mundshëm hapësinor të shkollave. 43. Shqipëria duhet të vazhdoje Figura 10. Shpërndarja e Subvencioneve midis reformën e formulës së financimit dhe përfituesve mekanizmave rregullues për 1 shpenzimet në arsim në mënyrë që t’i Përqindja kumulative e përfitimit përgjigjet efektivisht pabarazive që .8 ekzistojnë midis rajoneve dhe ndryshimeve demografike që po .6 shfaqen. Përmirësimi i mëtejshëm i formulës së financimit, duke përfshirë financimin potencial për frymë, janë .2 .4 shumë të rëndësishme për përmirësimin e efikasitetit dhe paanshmërisë në 0 shpërndarjen e burimeve. Gjithashtu 0 .2 .4 .6 .8 1 ekziston një nevoje për përmirësimin e Përqindja kumulative e përfituesve të subvencionit planifikimit, koordinimit dhe ekzekutimit Akademi i mesëm VET I lartë Vija e barazisë të investimeve kapitale në nivele të ndryshme të qeverisjes. Burimi: LSMS 2005 44. Subvencionet në sektorin e arsimit të përqendruara kryesisht në arsimin e lartë, janë regresive dhe duhet të riorientohen drejt arsimit të mesëm (figura 10). Meqenëse arsimi i lartë ka përfitim privat të lartë për klientët e vet dhe, profili i konsumit të studenteve (kryesisht nga 2 grupet më të mëdha), rritja e mëtejshme e kthyeshmërisë së kostos në këtë nivel është padyshim një politike e mundshme, duke mbrojtur në të njëjtën kohe pjesëmarrjen në arsim të lartë të studenteve nga familjet e varfra. Rritja e kthyeshmërisë të kostos do të kërkojë ndryshime thelbësore të kuadrit rregullator financiar mbi bazën e të cilave operojnë aktualisht Universitetet. Më tepër vëmendje duhet gjithashtu t’i kushtohet ndihmëses për shtrirjen e arsimit privat. ARSIMI: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të rriten shpenzimet në këtë sektor në përputhje me nivelin e përdorur nga shtete me rritje të lartë që përdoren si krahasues në këtë rast. 9 Të fillohet rregullimi i shpërndarjes funksionale dhe rajonale të shpenzimeve në mënyrë që t’iu përgjigjet ndryshimeve demografike, mbi bazën e parashikimeve të kujdesshme të ndikimit të tyre mbi grupmoshat shkollore dhe shpërndarjes së tyre rajonale. 9 Të fuqizohet në të gjitha nivelet e qeverise koordinimi i investimeve kapitale dhe shpenzimeve korrente jo për paga dhe paga në arsimin para-universitar duke synuar arritjen e ekspansionit të nevojshëm të shkollave të mesme. 9 Të vendosen prioritetet për përdorimin e financimeve korrente shtese në mënyrë që (1) rriten shpenzimet korrente jo për paga në arsimin e mesëm të përgjithshëm dhe (2) të përmirësohen aftësitë dhe pagat e mësuesve. 9 Të rishpërndahen subvencionet në sektorin e arsimit të lartë për familjet e varfra dhe në zonat rurale. 9 Të prezantohet në mënyrë graduale në shpenzimet korrente formula e financimit për frymë ose për-student 9 Të rritet kthyeshmëria e kostos dhe pjesëmarrja private në arsimin e lartë njëkohësisht me rritjen e autonomisë të buxhetit dhe llogaridhënies/përgjegjshmërisë të universiteteve publike. 1/ Shih Kapitullin 6, Volumi II për listën e plotë rekomandimeve. 15 F.2. SHËNDETËSIA 45. Rezultatet e shërbimit shëndetësor në Shqipëri janë në përpjesëtim të drejtë me shpenzimet e kryera në këtë sektor, por profili i saj demografik dhe ai epidemiologjik janë në ndryshim e sipër. Duke pasur parasysh jetëgjatësinë e pritshme dhe mbulesën me vaksinim, Shqipëria krahasuar me vendet e tjera me të ardhura më të ulëta ndër ato me të ardhura mesatare ka një pozicion më të favorshëm. Në të njëjtën kohe, rastet e sëmundjeve jo të transmetueshme janë në rritje si rezultat i plakjes së popullsisë. Sistemi i kujdesit shëndetësor është i papërgatitur për të përballuar rritjen e numrit të këtyre sëmundjeve dhe kostot e larta gjithashtu dhe kohen e gjatë që duhet për t’i trajtuar ato. Sistemi shëndetësor vazhdon të fokusohet kryesisht tek kujdesi shëndetësor dytësor dhe ai spitalor, duke i kushtuar vëmendje të pamjaftueshme kujdesit parësor duke përfshirë këtu kujdesin parandalues dhe promovimin e shëndetit. 46. Pjesa e shpenzimeve për shëndetësinë në totalin e shpenzimeve publike është relativisht e ulët duke sjelle si pasoje shpenzime të larta personale/vetjake (nga xhepi) duke arritur afërsisht rreth 100% të shpenzimeve për shërbimet shëndetësore private. Shqipëria shpenzon rreth 6 për qind të PBB-së për kujdesin shëndetësor, kjo në përpjesëtim të drejtë me nivelin e të ardhurave të saj, por pjesa e shpenzimeve të sektorit publik për shëndetësinë është nën atë të vendeve të tjera me nivele të ngjashme të të ardhurave. Duke qenë në nivelin e 2.5 për qind të PBB-së në vitin 2005, në Shqipëri shpenzimet publike për shëndetësinë qëndrojnë më poshtë se niveli i shumicës së vendeve të tjera Evropiane dhe atyre në tranzicion (Figura 11). Përqindja e lartë e shpenzimeve personale/vetjake (nga xhepi) në momentin e marrjes së shërbimit sjell ndërlikime serioze për barazinë dhe varfërinë. Ajo gjithashtu redukton mundësinë e Qeverise për të kryer reformat e nevojshme në funksion të përmirësimit të cilësisë së shërbimeve, eficiencës sektoriale dhe për rrjedhoje rezultateve në shëndetësi. Figura 11. Totali (majtas) dhe Shpenzimet Publike (djathtas) për kujdesin shëndetësor mbi të ardhurat për frymë, 2005 10 8 Shpenzimet per shëndetësi, si % Bosnia e PBB and Herzegovina Shpenzimet qeveritare per shëndetësi, si % e PBB South Africa Colombia Paraguay 8 Serbia and Montenegro Brazil 6 Macedonia, FYR Bulgaria Bolivia Serbia and Montenegro Macedonia, FYR Belarus Turkey Bosnia and Herzegovina Honduras Romania Jordan Turkey Bolivia Romania 6 China 4 Bulgaria Albania El Salvador South Africa Ukraine Algeria Thailand Guatemala Turkmenistan Tunisia Ukraine Morocco Thailand Albania Turkmenistan Algeria 4 2 China Kazakhstan Azerbaijan Sri Lanka Kazakhstan Morocco Indonesia Indonesia Philippines Philippines Azerbaijan 2 0 1000 1500 2000 2500 3000 1000 1500 2000 2500 3000 GNI per fryme në USD GNI per fryme në USD Burimi: Organizata Botërore e Shëndetësisë (WHO), Indikatorët Zhvillimore Botërore (Banka Botërore). 47. Financimi sektorial mbetet i fragmentuar dhe nuk siguron stimujt e nevojshëm për përdorimin eficient të burimeve. Pavaresisht ekzistencës së një sistemi sigurimesh shëndetësore me kontribute të detyrueshme, të ardhurat e përgjithshme zënë rreth 93 për qind të financimeve të këtij sektori publik. Për më tepër, rreth 70 për qind e burimeve të sistemit të sigurimeve shëndetësore vijnë nga subvencionet publike dhe kontributet për punonjësit e sektorit publik. Afërsisht një e treta e forcës aktive për pune derdh kontributet e saj në Institutin e Sigurimeve të Kujdesit Shëndetësor (ISKSH). Stimujt për të derdhur kontributet pothuajse mungojnë, sepse skema mbulon vetëm kujdesin parësor shëndetësor (jashtë poliklinikave), rimbursimin e disa barnave të dhëna me recete dhe disa procedurave diagnostikimi shumë të sofistikuara. Nga ana tjetër kujdesi për pacientet jo të shtruar të 16 poliklinikave dhe spitaleve, si dhe kujdesi për pacientet e shtruar, financohen nga të ardhurat e përgjithshme dhe në parim janë falas. 48. Përdorimi i pakët i shërbimeve të kujdesit shëndetësor parësor dhe atij spitalor është shumë i përhapur. Cilësia e dobët e kujdesit shëndetësor parësor ka sjelle si pasoje shmangien nga ana e shumë individëve të shërbimeve të kujdesit parësor në favor të shërbimeve të ofruara neper poliklinika ose spitale për paciente jo të shtruar, edhe në rastet e problemeve të vogla shëndetësore. Përdorimi joefikas i burimeve gjithashtu ka prekur edhe sektorin spitalor, i cili ka një numër të madh spitalesh të vogla me shkallë të ulët të përdorimit të shtretërve të tyre. Mbi 60 për qind e spitaleve në Shqipëri janë shumë të vegjël për të shfrytëzuar ekonomitë e shkalles për kujdesin e përgjithshëm e intensiv të një strukture spitalore. 49. Përdorimi i pakët i shërbimeve të kujdesit shëndetësor parësor dhe atij spitalor shpjegohet pjesërisht nga mungesa e ekuilibrit në përbërjen e buxhetit për shëndetësinë, të cilat reflektohen tek: a) Shpenzimet e larta për kujdesin spitalor: Kujdesi spitalor thith rreth gjysmën e totalit të shpenzimeve në sektorin publik krahasuar këto me 38 për qind në BE-8. b) Shpenzimet në rritje të barnave të dhëna me recete të rimbursueshme nga ISSH-ja: Pas dyfishimit për dy vjet rrjesht, shpenzimet arritën 20 për qind të shpenzimeve korrente në vitin 2005, kjo kryesisht si rezultat i një shtrirjeje të pakujdesshme të listës pozitive të barnave dhe anulimit të bashke-financimit për shumicën e përfituesve. Në fillim të vitit 2006, Qeveria riprezantoi një sistem të sheshte bashke-financimi, për të ndihmuar ndalimin e rritjes së shpenzimeve. c) Financimi i pamjaftueshëm i kujdesit shëndetësor parësor; veçanërisht për shpenzimet e pakta jopaga dhe shpërndarjen e burimeve për pajisje bazë. d) Shpenzime të ulëta për kujdesin shëndetësor parandalues: nëse financimi për kujdesin parandalues do të rritej, si barra e sëmundjeve ashtu dhe kostoja e trajtimeve të lidhura me këto sëmundje do të ulej në mënyrë të konsiderueshme. 50. Luhatjet e mëdha në shpenzimet për shëndetin publik të llogaritura për frymë në bazë rrethesh dhe qarqesh shpjegojnë gjithashtu përdorimin e pakët të shërbimeve të kujdesit shëndetësor. Këto luhatje duket se nuk ndikohen nga programe që orientohen drejt rritjes të rezultateve të pazakonta rajonale në shëndetësinë, ose nga programet e orientuara drejt varfërisë, dhe as nga vendndodhja e shërbimeve, që mbulojnë një zonë më të gjerë. Në fakt, luhatja i detyrohet kryesisht shpërndarjes së pabarabarte/të çrregullt të qendrave shpërndarëse të shërbimeve, stafit si dhe një sistemi financimi të bazuar mbi inputet; dhe kjo sjell si pasoje një shpërndarje rajonale të shpenzimeve që është mjaft regresiv (Figura 12). Figura 12. Shpenzimet korrente në sektorin e shëndetësisë dhe shkalla e varfërisë sipas rajoneve, 2004 Shpenzimet shendetesore sipas rajonit dhe varferise Shpenzimet shendetesore sipas rajonit dhe varferise 50% 50% 40% 40% 30% 30% Varferia Varferia 20% 20% 10% 10% 0% 0% 2000 4000 6000 8000 10000 12000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 Shpenzimet korrente per fryme (ma ilacet Shpenzimet korrente per fryme (pa ilacet me recete) me recete) Burimi: Ministria e Financës dhe INSTAT. 17 51. Ndryshimi i sistemit të financimit të bazuar mbi inputet do të siguroje stimuj për përmirësimin e cilësisë dhe efikasitetit të ofrimit të shërbimeve. Ndërkohë që mjeket/doktorët e përgjithshëm financohen/paguhen nga ISSH mbi një bazë ‘për frymë’, kjo pagese nuk është e bazuar mbi një regjistrim aktiv dhe ajo gjithashtu nuk përfshin pagesa për kosto operative që nuk kanë lidhje me sistemin e pagave. Për më tepër, një kontroll i fuqishëm qendror mbi spitalet dhe një sistem pagesash i bazuar mbi inputet, i kanë lënë menaxheret/drejtoret e spitaleve pa stimuj apo autoritet/kompetenca për të ndërmarrë iniciativa për ndryshime për përmirësimin, efikasitetin dhe cilësinë e veprimtarisë së tyre. Kalimi i studiuar drejt pagesave të bazuara mbi performancen nëpërmjet një sistemi të vetëm pagesash mund të kontribuoje në mënyrë të fuqishme drejt përmirësimeve në efikasitetin e përdorimit të burimeve, në qoftë se ky kalim paraqitet/futet me mekanizmat e duhura të llogaridhënies dhe sistemet e duhura të informacionit. 52. Për më tepër, krijimi dhe përdorimi i një plani të rrjetit spitalor mbare-kombëtar është shumë i rëndësishëm (kritik) për kufizimin e përdorimit jo efikas të burimeve për investime kapitale. Buxheti i kufizuar i investimeve është shtrirë shumë ngushtësisht dhe vendimet për investime shpesh nuk janë subjekt i analizave të sakta kosto-përfitim, veçanërisht kur kemi të bëjmë me financimet e huaja. Në mënyrë të ngjashme, nuk është krijuar asnjë kuadër për të marrë vendime të duhura në lidhje me investimet shumë të kushtueshme për pajisjet mjekësore, si një element shumë i rëndësishëm kostoje në këtë sektor. 53. Si përfundim, shpërndarja e decentralizuar e kohëve të fundit të investimeve në shërbimet e kujdesit parësor ka çuar në një përdorim jo shumë të favorshëm të burimeve. Shpërndarjet e investimeve janë udhëhequr pjesërisht nga standarde arbitrare të një pike shëndetësore për 1,000 banore dhe një qendër shëndetësore për 4,000 banore, në vend që të udhëhiqeshin nga plane të zhvillimit rajonal për kujdesin shëndetësor e parësor të bazuara mbi analiza të përdorimit të burimeve ekzistuese. Për më tepër, ka shumë pak prova që pas shpërndarjes së burimeve financiare, njësitë e qeverisjes vendore aktualisht shpenzojnë këto burime për arritjen e këtyre objektivave. Në rastin e qarkut të Tiranës hartimi i planeve të tilla, nëse bazohet në analizat e përdorimit të rrjetit ekzistues dhe përmirësimet e dëshiruara të efikasitetit, mund të çojë në një rrjet shumë më të qëndrueshëm, të konsoliduar dhe me cilësi më të lartë sesa aplikimi i padrejte i koeficienteve relativisht bujare të mbulimit me fonde. SHËNDETËSIA: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të kanalizohen një pjesë të mirë të burimeve të sektorit publik për kujdesin shëndetësor nëpërmjet vetëm një agjencie financimi (ISSH), e cila do të grumbulloje dhe shpërndaje të gjitha këto fonde, si dhe do të blejë shërbime shëndetësore në emër të popullsisë. 9 Të shkohet drejt eliminimit të kontributeve të sigurimeve shëndetësore të bazuara në taksën mbi pagat dhe zëvendësimin e tyre me financimin nga të ardhurat e përgjithshme duke siguruar një linje të qëndrueshme financimi për (ISSH). 9 Të rriten burimet e shpërndara për shëndetin parësor dhe shëndetin publik. 9 Të autorizohet përdorimi i bashke-financimeve/bashke-pagesave për një shkallë më të gjerë shërbimesh, në mënyrë që të reduktohen pagesat informate dhe të kontrollohen shpenzimet e pambuluara për kujdesin mjekësor sidomos për të varfërit dhe për ata në nevojë. 9 Të rishikohet politika e rimbursimit për barnat që jepen me recete. 9 Të hartohet një master plan për sektorin spitalor dhe plane rajonale për kujdesin shëndetësor parësor, si një bazë për investime të tjera kapitale. 1/ Shiko Kapitullin 7, Volumi II, për listën e plotë rekomandimeve. 18 F.3. MBROJTJA SOCIALE 54. Programet e mbrojtjes sociale në Shqipëri kanë luajtur një rol të rëndësishëm në sigurimin e mbështetjes sociale për popullsinë dhe në zbutjen e varfërisë. Në qoftë se të gjitha programet e mbrojtjes sociale do të kishin munguar, për përfituesit 11 e këtyre programeve shkalla e varfërisë në vitin 2005 do Tabela 5. Ndikimi i varfërisë dhe përshtatshmëria e programeve të kishte qenë 20 për qind individuale të mbrojtjes sociale, 2005 10 më e lartë (Tabela 5). Niveli i varfërisë së Sistemi i pensioneve ka përfituesve (%) Vlera e ndikimin më të madh mbi transfertës si varfërinë. Ndihma % e konsumit Ekonomike, programi Pa transferta Me transferta familjar kryesor i asistencës sociale Të gjitha Programet 44 24 23.5 megjithëse fokusohet më Ndihma Ekonomike 50 40 8.5 shumë tek shtresat më të Pension urban pleqërie 39 14 28.0 varfra, ka një ndikim më Pension rural pleqërie 39 23 14.4 pak domethënës në Pensione të tjerë 41 27 19.9 mbulimin dhe Përfitime të papunësisë 30 25 15.5 përshtatshmërinë e Përfitime të lejes së lindjes 33 23 11.3 përfitimeve nga ky Kujdesi social 44 22 16.1 program. Duke pasur Burimi: LSMS 2005. parasysh rëndësinë aktuale të sigurimeve shoqërore në profilizimin e varfërisë në Shqipëri dhe pamjaftueshmërinë e përgjithshme të programeve të asistencës sociale, çdo reforme në këtë sektor duhet të formulohet qarte në përputhje me reformat e asistencës sociale. 55. Shpenzimet e Shqipërisë për mbrojtjen sociale, kanë qenë përgjithësisht në nivelin e duhur duke arritur mesatarisht 7.1% e PBB-së gjatë viteve 2000-2005. Në total, shpenzimet kanë qenë në përputhje me treguesit/standardet rajonale dhe vendet me profile demografike të ngjashme. Megjithatë, drejtimi i shpenzimeve për mbrojtjen sociale ka kaluar nga asistenca sociale tek sigurimet shoqërore. Gjate viteve 2000 – 2005 sigurimet shoqërore janë rritur nga 4,4 për qind në 5.4 për qind të PBB-së, ndërsa shpenzimet për asistencën sociale janë ulur ndjeshëm duke rënë nga 2.3 për qind në 1.9 për qind të PBB-së. Pensionet 56. Me një të treten apo më shumë të të ardhurave nga Buxheti i Shtetit, sistemi i pensioneve nuk është me një sistem i bazuar vërtet mbi kontributet. Më shumë se gjysma e kontribueseve vijnë nga sistemi rural, për të cilët buxheti i qeverise paguan rreth 85% të kontributeve. Ndërsa shumë kontribues urbane janë punonjës buxhetore. Kështu për të mbuluar diferencën midis kontributeve dhe përfitimeve, të cilat mesatarisht arrijnë 1.6 për qind të PBB-së për pesë vitet e fundit, sistemi i pensioneve është shumë i varur nga të ardhurat e përgjithshme 12. Taksa e Sigurimeve Shoqërore (TSSH) nuk është akoma shumë efektive, megjithëse së fundmi, mbledhja e saj është transferuar të Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve. Për të mbuluar deficitin e saj, Instituti i Sigurimeve Shoqërore (ISSH) mbështetet mbi një rrjet subvencionesh të ndërthurura nga degët e tjera të sigurimeve shoqërore dhe shpesh është detyruar të përdorë fondin e saj të rezervave. 10 Analiza në Tabelën 5 nuk përfshin përfitimet e invaliditetit/paaftësisë për punë, sepse pyetësori i LSMS nuk përmban informacion mbi këto të ardhura nga të intervistuarit. 11 Duke supozuar 100% prirje marxhinale per të konsumuar transferten. 12 Megjithate, ky deficit nuk pasqyron pagesat e prapambetura nga institucionet shteterore dhe sektori privat, duke perfshire fermeret, që megjithese është në renie graduale, mbeten rreth 1.5 perqind e PBB. Per me teper, pagesat e prapambetura nga buxheti I shtetit per kontributet e pensioneve rurale, arrijne në 3.8 perqind të PBB. 19 57. Për më tepër firmat private i respektojnë shumë pak detyrimet sepse ekziston një mospërputhje midis një nga normave më të larta të kontributeve në bote dhe përfitimeve shumë të ulëta dhe të cunguara. Përveç kësaj, formula e indeksimit çon në një konsumim të shpejte të normës së zëvendësimit, e cila behet më e ndjeshme me rritjen e të ardhurave, por që gjithashtu është subjekt i vendimeve përkatëse të marra nga Këshilli i Ministrave. Duke pasur parasysh stimujt negativ dhe ndërhyrjet e qeverise raporti i varësisë së sistemit është mjaft i lartë duke arritur në 84 për qind, ndërkohë që ky sistem ka normat më të ulëta të mbulimit në rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (Figura 13 dhe 14). Figura 13. Kontributet e Pensioneve si Figura 14. Varësia nga sistemi (%) (përqindja e bilancit të pagave) 35 90 30 80 70 25 60 50 20 40 15 30 20 10 10 0 5 Kazakistani Lituania Lituania Kirgistan Estonia R um ania Arm enia Azerbaxhani Shqiperia Bullgaria H ungaria U kraina Gjeorgia Kroacia C ekia M aqedonia Bjellorusia S llovenia Sllovakia Polonia 0 Shqiperi Letoni Hungari Estoni Poloni Bullgari Kazakistan Serbi Maqedoni Kroaci Burimi: BB dhe OSCE Burimi: BB dhe llogaritje të stafit 58. Në qoftë se sistemi i pensioneve do të ruaje gjendjen e tij aktuale si pensionet për qytetin dhe për fshatin do të bëhen të papërfillshme në të ardhmen duke sjelle si rezultat uljen ose zhdukjen e stimujve/dëshirës për të marrë pjesë apo për të kontribuar në këtë sistem. Në qoftë se indeksimi i inflacionit aktual dhe mbulimi i përfitimeve do të vazhdoje, parashikimet tregojnë se për 35 vitet e ardhshme niveli i pensioneve mund të bjere nga mesatarja aktuale prej 40 për qind e pagës mesatare për të gjitha llojet e pensioneve në vetëm 20 për qind (Figura 15). 59. Jo vetëm që pensionet do të jenë të ulëta, por edhe një segment i madh i popullsisë së vjetër do të ngelin pa pensione. Pavarësisht nga pasaktësitë e të dhënave shumica e popullsisë së moshuar përfiton pension të disa llojeve. 13 Nga ana tjetër, vetëm 46 për qind e të punësuarve paguajnë kontribute. 14 Me 35 vjet kontribute të nevojshme për të përfituar një pension të plotë, një numër i madh i pensionisteve të ardhshëm nuk do të kenë mundësi të përfitojnë pensione të plota dhe madje disa prej tyre nuk do të përfitojnë fare pension. Si rrjedhoje, në të ardhmen ka mundësi që të këtë një të treten më pak pensioniste meshkuj si përqindje e grupit të moshës mbi 65 vjeç dhe 20 për qind më pak pensioniste femra si përqindje e grupit të moshës mbi 60 vjeç. Neqoftese do të mbeten pa pensione, kjo pjesë e konsiderueshme e popullsisë mund të ndryshoje tendencat aktuale pozitive të varfërisë që po përjeton Shqipëria. 60. Ekzistojnë tri mënyra për të aplikuar reformën rrënjësore për strukturimin e pensioneve në Shqipëri, dhe secila nevojitet të vlerësohet përsa i përket ndikimit të vet potencial fiskal. Ky raport sugjeron mundësi për reforma të cilat do të analizohen më në detaje në vlerësimin në proces për Sigurimeve Shoqërore: 13 Sic permendet dhe me lart, të dhenat e siguruara nga Instituti i Sigurimeve Shoqerore tregojne se mbi 100 perqind e popullsise mbi moshen 65 vjec aktualisht po perfitojne pension. 14 Ky numër është llogaritur duke shumëzuar numrin e njerëzve të punësuar në Shqipëri me pjesën e popullësisë që jep kontribute 20 a) Mënyra e parë do të ishte ndreqja e mungesës së stimujve në sistem si një përpjekje për të nxitur individët të kontribuojnë. Për këtë nevojiten tre veprime: të eliminohen limitet/tavanet e pensioneve maksimale, të konvertohet sistemi i pensioneve rurale në një program të asistencës sociale dhe të krijohen të ardhura bazë pensioni minimal për të gjithë. Kjo mënyrë mund të mos jetë më e preferueshmja sepse shumë individë nuk do të kenë historik të mjaftueshëm kontributesh dhe do të kenë nevoje për mbështetje kur ata të plaken. b) Mënyra e dyte do të ishte pranimi që përpjekjet për të mbështetur sistemin e kontributeve mund të jetë ose shumë i kushtueshëm ose i pavlefshëm, dhe thjesht, të konvertohet sistemi në një sistem përfitimesh pensioni jo i bazuar mbi kontributet për të gjithë ato individë që kanë një moshe të caktuar, ky i Figura 15. Pensionet në Shqipëri krahasuar me pagën financuar nga një takse mesatare sipas skenarëve të ndryshme të indeksimit më pak e keq- 45.0% interpretueshme sesa 40.0% kontributet e 35.0% sigurimeve shoqërore. % e pages mesatare 30.0% 25.0% c) Mënyra e fundit mund 20.0% të ishte një kombinim i 15.0% dy të parave. Qeveria 10.0% mund të financoje një 5.0% nivel bazë përfitimi për .0% të gjithë qytetaret e një 04 08 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 52 56 60 64 68 72 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 moshe të caktuar (sipas Year mënyrës së dyte) dhe Indeksi i cmimeve urbane Indeksi i cmimeve rurale Indeksi i pagave urbane Indeksi i pagave rurale të krijoje një skeme kontributesh vullnetare për individët që duan Burimi: Llogaritje të stafit. një nivel më të lartë përfitimesh dhe kanë dëshirë të paguajnë për të. Gjithsesi mundësia e financimit të një skeme të tille do të duhej të vlerësohej para se të fillohej me të. Pika më kryesore do të ishte që sistemi vullnetar nuk do të kishte mundësi t’i impononte Qeverise detyrime/përgjegjësi shtese. Asistenca sociale 61. Shpërndarja e burimeve për programin Ndihme Ekonomike (NE) i cili fokusohet veçanërisht tek varfëria në Shqipëri ka pësuar rënie të ndjeshme. Programet për asistencën sociale të financuara nga të ardhurat e përgjithshme, arrijnë në nivelin 1.2 për qind të PBB-së, e ngjashme me vendet e tjera të krahasueshëm. Megjithatë, nga viti 2000 deri në 2005, shpenzimet direkte për programin Ndihme Ekonomike (NE) kanë rënë afërsisht me 40 për qind, ndërsa numri i familjeve përfituese ka rënë me vetëm 20 për qind, në përputhje kjo me një ulje të niveleve të përgjithshme të varfërisë dhe futjen e kërkesës për pune. 62. Megjithatë, Ndihma Ekonomike (NE) e ka rritur ndjeshëm mbulimin e shtresës më të varfër megjithëse është e nevojshme të bëhen përmirësime të mëtejshme mbi bazën e një fokusimi më të mirë. Mbulimi i Ndihmës Ekonomike (NE) është rritur respektivisht nga 25 për qind në 33 për qind dhe tek shtresa më e varfër nga 31 për qind në 51 për qind nga viti 2002 deri në vitin 2005 respektivisht, megjithatë shtresa më e varfër ka zënë vetëm 12 për qind të përfitimeve në vitin 2005 (Tabela 6). Për më tepër, familjet jo të varfra përfitojnë një rritje të përfitimeve: 64 për qind në vitin 2005 e krahasuar me 57 për qind në vitin 2002. Ky përkeqësim i mbulimit me Ndihme Ekonomike mund të shpjegohet me daljen nga varfëria e familjeve përfituese dhe procesi i ricertifikimit i cili nuk ka bërë një pune të mirë për përzgjedhjen/seleksionimin e tyre dhe/ose ndonjë problem i mundshëm në fazën e aplikimit. Kriteret e komplikuara dhe jotransparente të përzgjedhjes 21 gjithashtu pengojnë aksesin e shtresës më të varfër dhe rritin mundësitë për manipulime në nivelet vendore. Raporti ka konkluduar se nëse tre (kuantitet) grupet më të pasura të popullsisë përjashtohen nga Ndihma Ekonomike dhe duke marrë parasysh që nuk do të këtë rritje në nivelet e përfitimit, atëherë rreth 20 për qind më shumë të varfër mund të mbulohen nga ndihma ekonomike pa qenë nevoja të rritet financimi për këtë program. Tabela 6. Ndihme Ekonomike: Shpërndarja, Mbulimi dhe Mjaftueshmeria (% e familjareve) Të gjithë Jo të të Të varfër Ndihme Ekonomike Viti varfër varfërit ekstreme Totali Shpërndarja 2002 55.4 44.6 10.1 100.0 (% e përfituesve) 2005 61.9 38.1 11.7 100.0 Mbulimi 2002 7.8 24.6 31.2 11.0 (% grupit të të varfërve) 2005 9.5 32.5 50.8 12.7 Mjaftueshmeria 2002 7.5 11.9 17.1 9.0 (përfitimi si % e konsumit të familjeve) 2005 6.7 11.1 15.7 8.5 Burimi: LSMS, 2002 dhe 2005. 63. Përcaktimi i kritereve të qarta dhe transparente për shpërndarjen e burimeve tek autoritetet vendore duhet të jetë prioriteti kryesor. Ekziston një diference e ndjeshme midis niveleve të përfitimit në njësi të ndryshme të qeverisjes vendore dhe pagesat janë të paparashikueshme. Për këtë arsye, rritjet e mëtejshme të madhësisë së granteve të kushtëzuara që iu shpërndahen njësive të qeverisjes vendore duhet të bëhen vetëm pasi të përcaktohen kriteret objektive dhe mundësisht ato të jenë të lidhura me statusin e varfërisë. 64. Paralelisht është e këshillueshme të behet një vlerësim i kujdesshëm i kritereve të pranimit, klasifikimit të paaftësisë dhe sistemit të vlerësimit të përfitimeve në rast paaftësie. Shpenzimet reale të programit jo të fokusuar të përfitimit të paaftësisë pothuajse janë dyfishuar gjatë viteve 2000-2005, me një vlere reale të përfitimit që është rritur me mbi 60 për qind në më shumë se dyfishit të mesatares së përfitimit nga Ndihma Ekonomike (NE). Meqenëse programi nuk është i fokusuar tek shtresa e varfër dhe kriteret e përzgjedhjes kanë një përkufizim të gjerë, këshillohet të behet një vlerësim i kujdesshëm i këtij programi; ai duhet të përfshijë rishikimin/vlerësimin nëse një sistem i veçante i përfitimeve në kushtet e paaftësisë, i pavarur nga përfitimi i përgjithshëm në kushtet e varfërisë- ndihme ekonomike, është i justifikueshëm dhe i mundshëm. 65. Si përfundim, me rritjen e mëtejshme të pritshme të çmimeve të energjisë elektrike, hartimi i një programi të subvencionimit të energjisë elektrike dhe rregullimet për zbatimin e këtij programi janë të justifikueshme. Programi i subvencionit të energjisë elektrike, i krijuar në vitin 2003, ka mbështetur familjaret përfitues të Ndihmës Ekonomike dhe konsumatorë të tjerë në nevoje duke zbutur ndikimin e çmimeve më të larta të energjisë elektrike. Megjithatë, deri tani përfituesit kanë qenë më pak se 20 për qind e familjareve të përzgjedhur. Detyrimi i mbetur pas subvencionimit për tu paguar nga një familjar përfitues i Ndihmës Ekonomike do të thithe/konsumonte rreth 55 për qind të përfitimit nga Ndihma Ekonomike (NE) dhe KESH nuk do ta shkëpusë furnizimin me energji elektrike në rast se këto familje nuk paguajnë detyrimet. 15 Sfidat e zbatimit, duke përfshirë qarkullimin e informacionit midis Ministrisë së Punës, Përkrahjes Sociale dhe Shanseve të Barabarta, zyrave lokale dhe KESH-it, gjithashtu ndikojnë në efektivitetin e subvencionimit. Ky raport sugjeron se duhet studiuar mundësia nëse përfshirja e subvencionit të energjisë në programin e Ndihmës Ekonomike (NE) për të konsoliduar pagesat e asistencës sociale do 15 Skema e subvencionimit të energjisë u rishikua në muajin gusht 2006 në mënyrë që të zgjeronte numrin e përfituesve, dhe rriti subvencionin nga 0.4 lek/kWh në 500 lek për konsumin deri në 200kWh (rreth 2.4 lek për kWh) 22 të ishte më efikase në rast se do të merreshin masat e duhura për të përmirësuar përmbushjen e pagesave të faturave të energjisë elektrike. MBROJTJA SOCIALE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të përfundohet rishikimi i sistemit të sigurimeve shoqërore dhe me pas të fillojë një reformë gjithëpërfshirëse e sistemit të pensioneve, duke siguruar një rrjet sigurmi bazë për të gjithë, me një përfitim të mundshëm të diferencuar për kontribuesit aktuale si një mundësi. 9 Të ndryshohen rëniet aktuale të shpenzimeve reale të programit dhe në vlerën reale të përfitimit prej Ndihmës Ekonomike; të thjeshtohen kriteret e përzgjedhjes dhe të lidhen pagesat me numrin e personave në familje, por pa përjashtuar një limit tavan të përfitimit. 9 Të përcaktohen kritere të qarta dhe transparente për shpërndarjen e granteve të kushtëzuara tek njësitë e qeverisjes vendore, duke përfshirë lidhjen me shkallen e varfërisë. 9 Të rishikohet mundësia nëse një sistem i veçante përfitimesh në kushtet e paaftësisë, i pavarur nga përfitimet e përgjithshme të Ndihmës Ekonomike në kushtet e varfërisë, është i justifikueshëm dhe i mundshëm,. 9 Të kryhet një vlerësim i skemës me qëllim zbutjen e ndikimit të rritjes të tarifave të energjisë mbi të varfërit për të përmirësuar mekanizmat e targetimit dhe të shpërndarjes (përfshirë dhe mundësinë e përdorimit të NE). 1/ Shiko Kapitullin 8, të Volumit II pr listën e plotë të rekomandimeve. F.4. FURNIZIMI ME UJË 66. Megjithe përmirësimet e rëndësishme të viteve të fundit në lidhje me furnizimin me ujë dhe disifektimin, dhe në eficiencen e ujesjellesave, Shqipëria vazhdon të mbetet një nga vendet me performance më të dobët në rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore. Aksesi në furnizimin me ujë është rritur me 33 për qind nga viti 1990 (në 78 për qind të familjeve) dhe të ardhurat nga përdorimi janë më shumë se dyfishuar në pesë vitet e fundit. Megjithatë, këto përmirësime kanë ndodhur në mënyrë relativisht të ngadalte dhe Shqipëria mbetet një nga vendet me performance më të ulët në rajon për sa i përket aksesimit, cilësisë së shërbimit, eficiencës dhe performances financiare të shërbimeve të saj të furnizimit me ujë. Për shembull, konsumatorët furnizohen mesatarisht 6-13 ore me ujë në dite, e krahasuar kjo me rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore me një mesatare prej 19 orësh furnizimi në dite. Pabarazitë brenda vendit për sa i përket furnizimit dhe cilësisë së shërbimeve janë gjithashtu të theksuara. Figura 16. Përqindja e furnizimit me ujë të Figura 17. Nr. i stafit për 1,000 lidhje pafaturuar (%) 12 90 80 10 70 60 8 50 6 40 30 4 20 2 10 0 0 Burimi: Llogaritje të stafit të BB; MPPTT (Njësia M&B); Infrastruktura e ECA Burimi: Danilenko dhe Child 2005, Baza e të dhënave të tregut të ujit Evrope; (Banka Botërore); MPPTT. 23 67. Për më tepër, përmirësimet e eficiencës kanë ecur më ngadalë sesa rritjet e kostove operative dhe të mirëmbajtjes. Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve të ujesjellsave kanë një performance shumë të dobët dhe ato rezultojnë me humbje të mëdha (normat e mos realizimit të të ardhurave nga ujesjellsat janë mesatarisht 69 për qind – më të lartat në rajon), 16 të ardhura të ulëta (tarifa që nuk mbulojnë kostot operative dhe të mirëmbajtjes dhe normat e mbledhjes së të ardhurave rezultojnë të jenë të ulëta vetëm 70 për qind, dhe nga ana tjetër vetëm 20 për qind e konsumatorëve kanë matesa uji), numër i madh i personelit dhe inefiçienca/mangësi të tjera teknike (Figura 18 dhe 19). Për më tepër, sistemi aktual për shpërndarjen e subvencioneve nga qeveria qendrore i nxit në vend që t’i frenoje këto ineficenca/mangësi. Për më tepër, gjendja e keqe dhe në përkeqësim të vazhdueshëm, e infrastrukturës po krijon një detyrim shumë të madh për të ardhmen për sa i përket kostove të mirëmbajtjes dhe rehabilitimit, edhe sikur aktiviteti të mbahej në nivelet e ulëta aktuale të sigurimit të shërbimeve. Nga ana tjetër, është e rëndësishme të theksohet se ka një luhatje të theksuar për sa i përket performances së tyre operacionale dhe financiare të ndërmarrjeve të ujesjellesave në shërbimet që ato ofrojnë, dhe në disa raste kemi ndërmarrje që u janë përafruar standardeve ndërkombëtare për sa i përket shpërndarjes dhe eficiences së shërbimeve. 68. Në këtë mënyrë, varësia e Figura 18. Financimi i kostove operative nëpërmjet sektorit nga delegimi i transfertave e tarifave dhe subvencionimeve të Qeverise Shqiptare qeverise qendrore ka ardhur në (Milionë Lek) rritje në vitet e fundit. Deficiti 6,000 operativ mbulohet pjesërisht nga subvencionet operative të dhëna nga 5,000 qeveria qendrore, përveç transferimeve 4,000 të rreth 1.6 miliard Lek në vit nga 3,000 buxheti i Shtetit për të shlyer masën e 2,000 akumuluar të borxheve që kanë institucionet e tjera buxhetore dhe jo- 1,000 buxhetore (0.20 për qind e PBB-së). - Rreth 34 për qind e këtyre borxheve i 2000 2001 2002 2003 2004 2005 takojnë kompanisë publike Energjetike Pagesa e det yrimeve t e prapambet ura shqiptare të energjetikes, KESH-it, Subvencione operat ive (pa det yrimet e prapambet ura) Tarif at e mbledhura ndërsa pjesa tjetër i takon Institutit të Kost o operacionale (perf shire amort izimin) Sigurimeve Shoqërore, Drejtorisë së Përgjithshme të Tatim- Taksave dhe Burimi: DPUK kompanisë kombëtare të naftës (Figura 18). 69. Në një këndvështrim afatmesëm, Shqipëria mund të kursente deri në 0.8 për qind të PBB-së në vit, nëse masat e marra në kuadrin e reformës do të ishin përshpejtuar dhe nevojat e këtij sektori do të ishin mbështetur financiarisht. Përllogaritjet jo optimiste (konservatore) sugjerojnë që arritja e objektivave të mijëvjeçarit do të kërkojë investime kumulative me rreth 7.4 për qind të PBB-së ose 0.7 për qind të PBB-së vjetore për dhjete vitet e ardhshme. Kjo përfaqëson më shumë se dyfishin e mesatares së investimeve vjetore aktuale (2000 – 2005), që përbejnë rreth 0.3 për qind të PBB-së. Duke rritur tarifat në nivele ekonomike, duke përmirësuar shkallen e mbledhjes së të ardhurave (faturimit), duke ulur humbjet dhe numrin e tepërt të punonjësve, raporti vlerëson/përllogarit një kursim që mund të arrije deri në 0.8 për qind të PBB-së vjetore (Tabela 7). Këto reforma do të kërkonin një konsensus të caktuar politik dhe një vullnet të forte politik për të rritur tarifat dhe mbledhjen e tyre, si dhe reduktimin e numrit të tepërt të punonjësve/stafit. 16 “Uji që nuk sjell të ardhura” (NRW) mat ineficiencen në sektor. Mat perqindjen e ujit të prodhuar që nuk shitet (faturohet) dhe është kombinim i humbjeve teknike (rrjedhjeve) dhe humbjeve komerciale. 24 Tabela 7. Kursimet e mundshme (vjetore) nga Eliminimi i “Kostove të Fshehura” Burimet e kursimeve potenciale (vjetore): milionë leke 1. Dështimi i arkëtimit (përmirësimi i normave të arkëtimit në 95 për qind) 835 2. Nen-çmim (rritja e tarifave për të mbuluar kostot O&M, përfshire 857 amortizimin) 3. Humbjet e tepërta (reduktimi i humbjeve të ujit në nivelin efficient prej 5,042 20%)* Kursimet totale 6,734 Si përqindje e PBB (%) 0.8 Note: * 20% është përdorur si kufiri i eficiences për humbje të ujit në studimin e Ebinger; në këtë mënyrë kostot e fshehura në Shqipëri mund të krahasohen me vendet e tjera të mostrës. Burimi: Llogaritjet të stafit të BB 70. Një mënyrë për të arritur këto objektiva do të ishte mbajtja e niveleve aktuale të financimit publik prej 0.6 për qind të PBB, por në një periudhe afatmesme gradualisht të rishpërndahen nga subvencione operative në financime investimesh. Gjate kësaj kohe pritet që të ardhurat e ndërmarrjeve nga shërbimet të rriten dhe të mbulojnë një pjesë të kostove operacionale dhe të mirëmbajtjes dhe amortizimit, gjë që kërkon gjithashtu përmirësimin e cilësisë së shërbimeve. Në një këndvështrim afatgjate, kur sektori të filloje të mbuloje disa nga kostot kapitale, si dhe të gjeneroje të ardhura neto, qeveria qendrore mund të filloje të tërhiqet nga financimi i investimeve në furnizimin me ujë dhe të fokusohet tek investimet në mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të zeza. 71. Për t’i bërë më të pranueshme rritjet e tarifave, ndërmarrjet e ujesjellsave duhet të bëjnë përpjekje të mëdha, për përmirësimin e standardeve të tyre. Analizat e mundësive konfirmojnë se ka hapësira për rritje e tarifave të ujit për konsum, ndërkohë që eksperienca e këtyre ndërmarrjeve në aspektin e efikasitetit sugjeron që qëllimi operacional është i arritshëm vetëm brenda një periudhe afatmesme. 72. Paralelisht, përshpejtimi i reformave institucionale është i nevojshëm në mënyrë, që të fuqizohen stimujt dhe kapaciteti për forcimin e performances së ndërmarrjeve të ujësjellësit dhe njësive të qeverisjes vendore. Në veçanti, qeverisja dhe rregullimet financiare ndërmjet ndërmarrjes, njësisë së qeverisjes vendore dhe Qeverise qendrore duhet të sqarohen në mënyrë që të plotësohet transferimi i aktiveve dhe menaxhimi i ndërmarrjeve tek njësitë e qeverisjes vendore; korporatizimi i mëtejshëm i ndërmarrjeve gjithashtu duhet të përshpejtohet. Për më tepër, sistemi i shpërndarjes së buxhetit të pushtetit qendror do të duhet të reformohet për t’ju përshtatur prioriteteve të zhvillimit duke rritur aksesin por gjithashtu duke përmirësuar nxitjet për një performance më të mirë në nivel lokal. 73. Plani në zhvillim i qeverise për reformën në këtë sektor duhet të përshpejtohet dhe të arrije mbështetjen politike të aktoreve të tjerë të interesuar. Strategjia e qeverise është në fakt për: (a) eliminimin e subvencioneve operative; (b) shpërndarjen e subvencioneve për investime bazuar si në nevojat, ashtu dhe në performancen, e sistemit d.m.th. për përmirësime në rritje lidhur me një sërë treguesish financiare dhe teknike; dhe (c) të prezantoje një rrjet sigurimi për konsumatorët e varfër. Pa një përshpejtim të përpjekjeve për reforme me mbështetjen e aktoreve përkatës, sektori do të rrisë më shumë sesa do të ule peshën e vet në financat publike dhe arritjet e objektivave të sektorit do të vihen në rrezik. 25 FURNIZIMI ME UJI: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Eliminimi i subvencioneve operative për ndërmarrjet në një periudhe afatmesme dhe kalimi i këtyre fondeve në investime. 9 Shpërndarja e subvencioneve për investime bazuar në prioritetet e sektorit dhe performances së ndërmarrjes në periudhën afatshkurtër. 9 Rritja e tarifave të konsumit në mënyrë që të mbulojnë së paku kostot operacionale dhe të mirëmbajtjes dhe amortizimin në periudhën afatshkurtër, si dhe koston e plotë të furnizimit në periudhe afatgjate, si dhe ngritjen e një sistemi mbështetje për të varfërit. 9 Rritja e shkalles së mbledhjes së tarifave, nga 72 për qind e faturave në së paku 95 për qind, nëpërmjet zhvillimit të një bazë të dhënash elektronike për klientët (atje ku është e mundur), shkëputjes së lidhjeve ilegale dhe matësve universale. 9 Të zgjidhen marrëveshjet financiare dhe qeverisëse ndërmjet pushtetit qendror, pushteteve vendore dhe ndërmarrjeve zbatuese të ujësjellësit dhe më pas të transferohen aktivet tek qeveritë vendore. 9 Racionalizimi i numrit të punonjësve të ndërmarrjeve nga 11, në 6 punonjës për 1000 lidhje. 1/ Shih Kapitullin 9, Volume II për listën e plotë të rekomandimeve. F.5. TRANSPORTI 74. Shqipëria shpenzon një pjesë të madhe të burimeve financiare publike për sektorin e transportit, gjë që tregon rëndësinë e këtij sektori për zhvillimin ekonomik dhe zbutjen e varfërisë. Gjate viteve 2002-2005, shpenzimet për këtë sektor zinin mesatarisht afërsisht 8 për qind të shpenzimeve të përgjithshme publike ose 2.4 për qind të PBB-së dhe thithte mesatarisht 37 për qind, pra pjesën më të madhe, të investimeve të përgjithshme publike buxhetore. Nga këto, nensektori i rrugëve konsumonte pjesën kryesore (89 për qind), i ndjekur nga hekurudhat, me 5 për qind të shpenzimeve të sektorit. 75. Me gjithë shpenzimet e konsiderueshme, gjendja e rrjetit rrugor mbetet e keqe dhe cilësia që ato ofrojnë është e dobët në krahasim me vendet e rajonit. Si perceptimet e bizneseve që operojnë në Shqipëri, ashtu edhe treguesit e rezultateve, tregojnë një përkeqësim ose në disa raste përmirësim të ngadalte të cilësisë së infrastrukturës në krahasim me vendet e tjera. Nga një anketim i kohëve të fundit i rrjetit të rrugëve nacionale ose kryesore, ndërmarrë nga Banka Botërore për këtë raport, rezultoi se 67 për qind e rrjetit rrugor ishte në gjendje të keqe ose shumë të keqe, krahasuar me 22 për qind që është kjo shifër për vende si Kroacia dhe Bosnje-Hercegovina (Figura 19). Të dhënat e Shqipërisë tregojnë një përmirësim të kufizuar në krahasim me vitin 2002, duke reflektuar kryesisht një regjim të pamjaftueshëm ose të papërshtatshëm të mirëmbajtjes. Rrugët që i përkasin bashkive janë veçanërisht në gjendje të dobët, sidomos në zonat rurale. Qeveria vlerëson se 80 për qind e rrugëve neper qarqe dhe rreth 85 për qind e rrugëve neper bashki janë në kushte të këqija. Për më tepër, Shqipëria ka një nga stastikat më të keqja në rajon përsa i takon sigurisë në rruge, me një shifër që është gati dy here më e lartë sesa vendet fqinje (Figura 20) 17. 17 Vini re se perkufizimi i vdekshmerise nga aksidentet rrugore në Shqieri ndryshon nga ato të vendeve të krahasuara, duke e ulur ndjeshem treguesin. 26 Figura 19. Statusi i kushteve rrugore Figura 20. Vdekjet në trafik për 10,000 Mjete në (2002 deri në një përcaktim tjetër) 16 80 13.6 14 70 12 60 11.0 50 10 40 8 30 6 5.0 5.0 20 4 2.9 2.7 10 1.8 2 1.3 1.5 0 I mire Mesatar I varfer 0 Bosnia dhe Shqiperia Sllovenia Republika Republika Belgjike Itali Suedi Mbreteri Hercegovina (2005) Sllovake Ceke e Bashkuar Shqiperia02 Shqiperia 05 BiH Kroacia (2003) Burimi: BEEPS, 2005 Burimi: BEEPS 2005. 76. Këto rezultate pasqyrojnë ineficienca të theksuara në realizimin e shpenzimeve në këtë sektor. Në sektorin e rrugëve kombëtare ka një mosbalancim/disekuiliber të theksuar midis shpenzimeve kapitale dhe atyre korrente, ku shpenzimet e mirëmbajtjes janë gati 40 për qind më pak se nevojat. Kjo mungese financimi për mirëmbajtjen krijon një “detyrim thelbësor potencial” në formën e kostove të ardhshme të rehabilitimit dhe rindërtimit. Ajo rrit gjithashtu koston e transportit për përdoruesit e rrugëve përsa i përket kohës në rritje dhe rritjes së kostos për udhëtim, si dhe amortizimin e mjeteve. Vendimi më i fundit për të zgjidhur këtë disekuiliber, ishte një hap i mirëpritur. 77. Mund të arrihet një ulje e ndjeshme e kostove duke e shtrirë më shumë kontraktimin tek sektori privat, si dhe me ane të një menaxhimi më të mirë të procesit të prokurimit. Me gjithë krijimin dhe zhvillimin/lulëzimin e një industrie private kontraktoreesh në ndërtim, përdorimi i kontraktoreve private kundrejt përdorimit të fuqisë punëtore shtetërore në realizimin e mirëmbajtjes së rrugëve, përfshi dhe atë dimërore, është kufizuar vetëm në Projektin e Mirëmbajtjes së Rrugëve të mbështetur nga Banka Botërore. Në këtë të fundit, janë ndërmarrë punime të mirëmbajtjes periodike dhe rutine, të ndërmarra në afërsisht 25 për qind të rrjetit kombëtar të rrugëve, çmimet e punimeve të mirëmbajtjes të realizuara nga sektori privat, ishin mesatarisht 20 për qind më të shtrenjta sesa punimet e njëjta, në terrene të ngjashme të bëra nga Drejtoria e Përgjithshme e Rrugëve (DPRr). 78. Plani Kombëtar i Transportit të Shqipërisë (PKTSH), i cili u miratua zyrtarisht kohet e fundit nga Qeveria, dhe u pranua nga të gjithë donatoret, konfirmoi prioritetet e investimeve për rrjetin e rrugëve, si rehabilitimin, përmirësimin, dhe zgjerimin deri në një fare mase të rrjetit. Nevojat e përgjithshme të financimit, që përputhen me këtë strategji, janë vlerësuar në 150 milionë USD në vit për periudhën 2005-2009: 45 milionë USD në vit për të kompensuar mungesën e financimit në mirëmbajtje, 65 milionë USD në vit për mirëmbajtjen normale, dhe 40 milionë USD 18 për zgjerimin e rrjetit rrugor. Këto plane u konsideruan si plane që përputhen me një menaxhim të mirë të kapitaleve dhe me aftësitë fiskale/ financiare të vendit. 79. Çdo investim shtese në sektorin e rrugëve përveç atyre të planifikuara në PKTSH duhet të vlerësohet me shumë kujdes. Në mënyrë të veçante, meqenëse korridori rrugor Durrës-Kosove është tashme pjesë e PKTSH-së, investimet e planifikuara shtese në këtë korridor duhet të jenë në përputhje me kërkesën aktuale dhe atë të parashikuar të trafikut, si dhe prioritetet kombëtare të momentit, ose përndryshe ato do të lenë pa bërë shpenzime të rëndësishme të planifikuara ose të nevojshme si në këtë sektor, ashtu edhe në sektorë të tjerë prioritare. Investimet e ardhshme të propozuara duhet të jenë pjesë e procesit të PKTSH-së dhe PBA-së (në mënyrë që të merret parasysh 18 Keto shifra nuk perfshijne kostot e punimeveme të fundit në Milot-Morine, as kostot e propozuara kohet e fundit të korridorit qendror. 27 edhe krahasimi për përfitimin që ato sjellin krahasuar me shpenzimet në sektorët e tjerë), të jenë në përputhje me gjendjen fiskale dhe shpenzimet e përgjithshme kapitale të planifikuara, dhe të jenë në përputhje me parimet e përzgjedhjes konkurruese dhe të transparencës. 80. Dobësitë aktuale në proceset e planifikimit dhe buxhetimit në sektorin e transportit ende e dëmtojnë efiçiencen e shpenzimeve për rrugët. Në mënyrë të veçante, Qeveria duhet të zhvilloje kapacitetet për të përditësuar PKTSH-në në të ardhmen, dhe të forcoje procedurat dhe kushtet institucionale për planifikimin menaxherial, ekzekutimin dhe monitorimin e investimeve publike (shih piken G.2). Menaxhimi i aseteve rrugore dhe vendosja e prioriteteve për nevojat e mirëmbajtjes duhet të përmirësohet duke krijuar një bazë të fuqishme informacioni për kushtet dhe përdorimin e rrjetit. Masa shtese prioritare të nevojshme për përmirësimin e eficiencës së shpenzimeve përfshijnë: (a) riklasifikimin e rrugëve për të racionalizuar standardet e mirëmbajtjes (b) përfshirjen më të madhe të sektorit privat në mirëmbajtjen dhe zgjerimin e rrjetit të rrugëve, duke përfshirë edhe kontraktimin mbi bazën e performances dhe rezultateteve; dhe (c) përmirësimin e prokurimit dhe administrimit të kontratave për të reduktuar ndryshimet e pashpjegueshme në kostot për njësi të zërave të punës. 81. Në sektorin e hekurudhave, rënia e Tabela 8. Bilanci i Fitimeve dhe Humbjeve HSH 2000-05 (Lek 000) vëllimit të trafikut dhe 2002 2003 2004 2005 përkeqësimi i Shpenzime operative 1,033,651 1,500,529 1,212,350 1,328,401 ndjeshëm i pozitës Të ardhura operative 443,183 605,683 386,935 305,184 financiare të hekurudhave Humbja totale operative 191,477 647,716 633,940 863,426 Shqiptare (HSH), Subvencionet operative 556,773 609,238 638,234 608,633 kërkon marrjen e Burimi: HSH masave radikale. Rrjeti i hekurudhave është i vogël, i vjetruar dhe në kushte shumë të këqija. Humbjet financiare janë renduar nga amortizimi/ zhvlerësimi i madh i aseteve për shkak të mungesës së burimeve për rehabilitimin e tyre. (Tabela 7). Më e pakta që duhet të behet është që linjat dhe shërbimet me humbjet më të mëdha të mbyllen për një periudhe afatshkurtër (sa më shpejt). Dhënia e vazhdueshme e subvencioneve për shpenzimet korrente për sektorin e hekurudhave duhet të kushtëzohet nga kostot oportune, si brenda ashtu edhe jashtë sektorit. PKTSH-ja vlerëson që nevojat për investime të ardhshme janë $7-12 milionë USD deri në vitin 2015. Edhe pse në nivel modest, këto investime duhet të shihen vetëm në kuadrin e një plani të bazuar biznesi për sektorin, duke treguar qarte se cilat linja ose shërbime duhet të mbyllen. Privatizimi i mundshëm, i mbështetur ndoshta nga një Kontrate Shërbimi Publik për shërbimet e nevojshme sociale, mbetet një alternative e rëndësishme e kësaj reforme. 82. Zhvillimet e fundit në porte dhe aviacion tregojnë sesi sektori privat mund të luaje një rol gjithnjë e më të madh në plotësimin e nevojave të infrastrukturës së transportit në Shqipëri. Aeroporti i Rinasit në Tirane ju dha me koncesion në vitin 2005 Konsorciumit, Tirana Airport Partners, në bazë të një marrëveshje konçesionare “Ndërto, Zotëro, Opero dhe Transfero” (NZOT) , me afat 20 vjeçar, sipas së cilës parashikohet të shpenzohet një shume prej 90 milionë USD për zhvillimin e këtij aeroporti. Reformat për ta lehtësuar pjesëmarrjen private në sektorin detar kanë filluar, por zbatimi i tyre është kufizuar në Portin e Durrësit. Ndërkohë që kërkesa për investime të subvencionuara nga shteti në sektorin e porteve është e fuqishme, mundësia për ta realizuar këtë është në rënie. Ligji i ri i Autoritetit Portual i vitit 2003, krijon kushtet për kalimin në sistemet e qiramarrjes, sipas së cilave nevojat për investime të ardhshme duhet të mbulohen nga të ardhurat e brendshme ose nga pjesëmarrja e sektorit privat. 83. Në kushtet aktuale të kufizimeve financiare, ekziston një nevoje urgjente për të përmirësuar kuadrin ligjor për pjesëmarrjen e sektorit privat në financimin dhe ofrimin e shërbimeve të infrastrukturës. Një kuadër i përmirësuar ligjor do të sjelle nivele më të larta të konkurrencës në ofrimin e këtyre shërbimeve si dhe një rregullim, kontroll dhe respektim më të mirë të kontratave. Një mjedis i përshtatshëm për Partneritetet Publike dhe Private (PPP-të) kërkon 28 stabilitet politik, politika të shëndosha makroekonomike, shtet ligjor, dhe një shkallë të lartë të transparencës brenda një kuadri institucional të përcaktuar qarte. Amendimet e pritshme të Ligjit të Koncesioneve mendohet të forcojnë kuadrin ligjor të Shqipërisë për koncesionet në përshtatje me praktikat me të mira ndërkombëtare. TRANSPORTI: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të krijohet një Sistem Informacioni i Menaxhimit të Aseteve për rrjetin rrugor kombëtar dhe rishikimin klasifikimin ekzistues të rrugëve , nën administrimin e një DPRr-je të reformuar, për të mundësuar menaxhimin profesional të rrjetit rrugor. 9 Të rritet shpërndarja e shpenzimeve totale të transportit, për shpenzimet korrente në rruge, në mënyrë që të mbulohen mungesat e deritashme në mirëmbajtje, si dhe të rriten shpenzimet për mirëmbajtjen e zakonshme/ normale. 9 Të respektohet PKTSH-ja duke ua nënshtruar të gjithë projektet e transportit ciklit të plotë të instruksioneve/ udhëzimeve të reja për menaxhimin e investimeve publike, dhe fuqizimin e kapacitetit teknik në vlerësimin dhe identifikimin e projekteve. 9 Të përgatitet një plan biznesi cilësor për sektorin e hekurudhave, dhe mbylljen e linjave hekurudhore për transport pasagjeresh dhe mallrash që rezultojnë me humbjet me të mëdha. 9 Të zhvillohet një kuadër institucional për PPP-të, duke forcuar ligjet dhe aktet nënligjorë për koncesionet, Ministrinë e Financave, dhe kapacitetetet e MPPTT për të vlerësuar propozimet, si dhe detyrimet potenciale (kontigjente) ,të dukshme dhe të padukshme. 9 Të shkohet drejt kontraktimit të të gjithë punimeve të mirëmbajtjes rutine dhe periodike, përfshi dhe kontratat e bazuara mbi rezultatet, si dhe drejt fuqizimit të proçesve dhe praktikave të administrimit të kontratave dhe prokurimit. 1/ Shih Kapitullin 10, Volumi II për listën e plotë të rekomandimeve. F.6. ENERGJIA ELEKTRIKE 84. Shqipëria mbështetet kryesisht në burimet vendase ujore për prodhimin dhe furnizimin me energji elektrike, dhe që prej vitit 1998, meqenëse kërkesa ka tejkaluar prodhimin vendas, mbështetet edhe tek importi. Kjo e bën sektorin dhe ekonominë të jetë e ndjeshme ndaj kushteve hidrologjike, mundësive për të importuar dhe luhatjeve në çmimet e energjisë. Kufizimet në financim dhe në transmetim kanë penguar mundësinë e Shqipërisë të siguroje importin e duhur të energjisë elektrike dhe që nga viti 2000 kanë çuar në ndërprerje të shpeshta të energjisë elektrike. Për të përmirësuar sigurinë dhe cilësinë e furnizimit me energji elektrike, Shqipëria ka nevoje të zgjeroje kapacitetin prodhues, transmetues dhe shpërndarës, si përmes investimeve të reja ashtu edhe rehabilitimit të mëtejshëm të rrjetit. Gjate viteve 2006-10, investimet e parashikuara arrijnë në 1.3 miliardë USD, dhe thithja e investimeve private do të këtë rendësi jetike. 85. Sistemi energjetik në Shqipëri ka bërë përmirësime të konsiderueshme në lidhje me eficiencën dhe në rezultatet financiare gjatë viteve 2001-2004 dhe nuk mbështetet më aq shumë në burimet financiare të shtetit. Megjithatë performanca e sektorit energjetik është përkeqësuar që në fillim të vitit 2005 dhe sektori paraqet rreziqe të mëdha për financat publike dhe qëndrueshmërine makroekonomike. Sektori energjetik shqiptar ka ende një deficit të konsiderueshëm pothuajse-fiskal/financiar, edhe pse në rënie, që është vlerësuar të këtë qenë 2.5 për qind të PBB-së në vitin 2005, bazuar në koston marxhinale afatgjate. Me gjithë përmirësimet në performancen e sektorit, të ardhurat e mbledhura nga klientët familjare janë në një përqindje të vogël të kostos reale, që çon në përdorim joekonomik të energjisë elektrike dhe e privon sektorin energjetik nga burimet financiare që i duhen për rehabilitimin e zgjerimin e tij. Pra është shumë e rëndësishme që përpjekjeve për uljen e vjedhjeve, përmirësimin e arkëtimeve dhe rritjen graduale të tarifave për konsumatorët familjare t’u jepet më shumë prioritet (Fig 20 dhe 21). 29 Figura 21. Arkëtimi sipas llojit të klientit (% të Figura 22. Energjia elektrike: Humbjet totale si faturuarve) përfshi vonesat % ndaj Rezervës Vendase Energjia elektrike: Humbja totale 200 % (% e furnizimit vendas) 80 70 150 60 50 100 40 30 50 20 10 Serbi dhe Mali i Z Kazakistan Taxhikistan Turkmenistan Azerbaixha Kirgistan Turqi Armenia Bosnia Hungaria Uzbekistan Gjeorgji Moldavi Poloni Rusi Shqiperia Ukraine Bullgar Bjellorus 0 Kroaci Maqedonia Ruman 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Arketimet (% e faturimeve) 2000 2001 2002 2003 Mesatare 2000 Mesatare 2001 Mesatare 2002 Mesatare 2003 Famije Privat tjeter Buxhetor Jo-Buxhetor Burimi: KESH dhe Banka Botërore 86. Financimi direkt nga Qeveria i këtij sektori gjithashtu ka rënë ndjeshëm. Ajo nuk ofron më një subvencion direkt për sektorin energjetik për shkak të përmirësimit të performances së sektorit, por ka rënë dakot ta kreditoje atë, nëse kërkohet, dhe kur ka kushte hidrologjike nën normalen. Megjithatë, ka edhe disa mbështetje jodirekte të Qeverise – Qeveria garanton hua të caktuara dhe kredi për KESH-in. Qeveria gjithashtu zbut ndikimin e rritjes së tarifave të energjisë elektrike për konsumatorët e varfër. 87. Ruajtja e arritjeve të viteve të fundit, duke kufizuar varësinë nga fondet publike kërkon përmbushjen e disa sfidave të rëndësishme. Ato përfshijnë një nevoje urgjente për të (a) rritur kapacitetin e brendshëm prodhues, kryesisht nëpërmjet angazhimit të sektorit privat, (b) reduktuar më tej humbjet duke fuqizuar sistemet e transmetimit dhe shpërndarjes (c) përmirësuar procedurat e importit dhe konsoliduar kushtet për pjesëmarrjen në tregun rajonal (d) kufizuar rritjen e kërkesave për energji elektrike nga konsumatorët familjare duke reduktuar subvencionet jodirekte dhe vjedhjen e energjisë elektrike dhe (e) fuqizuar sistemin e sigurimit të këtij sektori për konsumatorët në nevoje. Kjo kërkon zbatim të vazhdueshëm të programit të reformës së sektorit dhe pavarësi të rregullatorëve dhe operatoreve të sektorit nga ndërhyrjet politike. Për fat të keq, përkeqësimi në performancen e sektorit që prej fillimit të vitit 2005, ka ritheksuar nevojën urgjente për një qeverisje më të mirë për të siguruar vazhdimësinë e përmirësimeve në performancen e këtij sektori. 88. Në këtë kuadër, roli i Qeverise në tregun e energjisë elektrike duhet të kufizohet në: (a) mbështetjen e përpjekjeve të KESH-it për zbatimin e Planit të Veprimit të Sektorit Energjetik të përditësuar periodikisht çdo vit, veçanërisht për sa i përket reduktimit të humbjeve në rrjet dhe përmirësimin e arkëtimeve të faturave dhe të zbatoje reformat e duhura të sektorit, (b) krijimin e një strukture të përshtatshme tregu dhe kuadri përkatës institucional për të siguruar furnizimin me energji elektrike të mjaftueshme dhe të qëndrueshme, me kosto të arsyeshme (c) marrjen e pjesës së duhur të rreziqeve tregtare që lidhen me fitimet publike (kundrejt atyre private) (d) kryerjen në kohë të pagesave të faturave; dhe (e) sigurimin e ofrimit të një ndihme sociale për të zbutur ndikimet e mundshme negative të rritjes graduale të tarifave mbi konsumatorët e varfër. Qeveria duhet të respektoje autonominë si të KESH-it ashtu edhe të Entit Rregullator të Energjisë Elektrike (ERE) dhe të mbështesë përpjekjet e KESH-it për të përmirësuar performancen teknike dhe financiare, si dhe përgatitjet e tij për pjesëmarrje në një treg rajonal konkurrues. 30 ENERGJIA ELEKTRIKE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 1. Sigurimi i kushteve për përmirësimin e performances financiare dhe operacionale të KESH duke: 9 Mbështetur përpjekjet e KESH-it për të zbatuar Planin e Veprimit të Sektorit të Energjetik të përditësuar periodikisht çdo vit, veçanërisht për sa i përket reduktimit të humbjeve në rrjet dhe përmirësimin e arkëtimit të faturave dhe duke zbatuar reformat e nevojshme sektoriale. 9 Rregulluar bazën për pagesat e TVSH-së nga KESH për shitjet e energjisë elektrike nga të ardhurat e faturuara deri të ato të mbledhura dhe duke e lejuar KESH ta zbresë nga borxhin, për përcaktimin e detyrimeve të taksës mbi fitimin, në përputhje me praktikat ndërkombëtare; 9 Kryerja e një vlerësimi të plotë (përfshi këtu dhe procedurat e hartimin dhe zbatimit) të skemës aktuale me synim zvogëlimin e ndikimit të rritjes së tarifave të energjisë për të përmirësuar mekanizmat e targetimit dhe shpërndarjes (përfshirë dhe mundësinë e përdorimit të NE); 9 Siguruar identifikimin që në hapat e para të konsumatorëve të varfër/ në nevoje dhe duke bërë rimbursimin e menjëhershëm të subvencioneve të energjisë të KESH-it. 2. Mbështetja e reformave në këtë sektor 9 Bazuar në rekomandimet e Studimit për Ristrukturimin e Sektorit Energjetik të vendosë për strukturën e KESH-it si kompani holding, dhe të zbatojë alternativën e zgjedhur. 9 Të lejoje KESH-in dhe ERE-n të operojnë respektivisht si korporata tregtare e pavarur dhe si një ent rregullator i pavarur; 9 Të vazhdoje me reformat për krijimin e një tregu konkurrues dhe të mundësojë pjesëmarrjen efektive në tregun rajonal. 1/ Shih Kapitullin 11, Volume II për listën e plotë të rekomandimeve. G. KUADRI INSTITUCIONAL PER SHPENZIMET PUBLIKE DHE QEVERISJEN 89. Për të arritur një shpërndarje më të mirë të shpenzimeve të nevojshme për qëndrueshmërinë fiskale dhe një cilësi më të lartë të rregullimeve fiskale, këto nuk mund të ndodhin si me komande. Se sa e suksesshme do të jetë qeveria në ruajtjen e qëndrueshmërisë së përpjekjeve të saj për konsolidimin fiskal dhe në përpjekjet e saj më të gjera për përmirësimin e cilësisë së rregullimeve fiskale dhe rezultateve buxhetore, këto do të varen në mënyrë kritike nga progresi që do të behet për ndërtimin e institucioneve për menaxhimin fiskal dhe të kapaciteteve të nevojshme për të hartuar dhe menaxhuar reformat. Ndërkohë ka një numër masash të rëndësishme që qeveria mundet dhe duhet të ndërmarrë në një periudhe afatshkurtër. Megjithatë, shumica e masave më të rëndësishme për maksimizimin e ndikimit të shpenzimeve publike mbi rritjen ekonomike nëpërmjet rritjes së qëndrueshme të efikasitetit të tyre, bazuar në një program të saktë reformash, do të kërkojë një rishikim të saktë të programit të shpenzimeve të përgjithshme siç u shpjegua dhe më lart. 90. Ky rishikim i hollësishëm nuk duhet dhe nuk mund të behet menjëherë por duhet të jetë një proces në vazhdim. Ky proces duhet të përfshijë identifikimin e reformave për programet kryesore të shpenzimeve, vendosjen e prioriteteve për programet dhe projektet dhe ndërmarrjen e një vlerësimi dhe monitorimi të kujdesshëm të ndikimit të tyre. Ky proces do të kërkojë së pari, një sistem të përmirësuar të menaxhimit të financave publike (MFP), që siguron një disipline fiskale agregate, një efikasitet në shpërndarje dhe që të jetë si strategjik në fokusin e tij ashtu edhe i orientuar drejt performances. Së dyti, një sistem i fuqishëm për seleksionimin, vlerësimin dhe menaxhimin e shpenzimeve publike është i rëndësishëm për racionalizimin e përdorimit të burimeve të kufizuara për investime në Shqipëri, si dhe për përmirësimin e efikasitetit të tyre. Së fundmi, një shërbim civil efektiv dhe i karakterizuar nga meritokracia do të jetë e nevojshme të hartoje dhe zbatoje një axhende ambicioze si ajo e përshkruar më sipër. 31 G.1. MENAXHIMI I FINANCAVE PUBLIKE 91. Që nga viti 2001 Shqipëria ka bërë një progres të theksuar për sa i përket masave të marra me qellim fuqizimin e sistemit të menaxhimit të financave publike (MFP). 19 Këtu janë përfshirë: (a) një thellim progresiv i reformave të planifikimit të buxhetit afatmesëm, që ishin iniciuar në vitin 2000; (b) prezantimi i një klasifikimi të programeve për të lehtësuar një këndvështrim më strategjik të shpërndarjes së burimeve brenda agjencive/institucioneve që shpenzojnë këto burime; (c) hapa fillestare në një numër ministrish për të llogaritur kostot e politikave kryesore të parashikuara në SKZHES;(d) modernizimi dhe kompjuterizimi i sistemit të thesarit; dhe (e) hartimi dhe prezantimi i një sistemi të planifikimit të integruar (IPS). 92. Megjithatë Shqipëria ende ka një rruge të gjatë për të bërë në arritjen e dy objektivave më kryesore për një sistem të menaxhimit të financave publike (MFP) që funksionon mirë. Këto dy objektiva janë efikasiteti operacional dhe vlera për paranë në përdorimin e burimeve të veta publike. Ky raport i ndërmarrë paralelisht me Rishikimin e Vlerësimit e Sistemit të Besueshmërisë të Vendit (VSB) analizoi në detaje hapat e ndryshëm të ciklit të menaxhimit të financave publike dhe identifikoi pesë fusha kryesore për veprim, për të plotësuar planin aktual ambicioz të reformave të qeverise. Krijimi i një kuadri të vetëm për planifikimin strategjik i lidhur me kufizimet e burimeve 93. Vendimi i Qeverise për të zhvilluar dhe konsoliduar nëpërmjet IPS-së një kuadër të vetëm strategjik për kuadrin e prioriteteve kombëtare dhe politikave sektoriale që merr parasysh kufizimet e burimeve publike, është një hap për të cilin duhet përgëzuar. Ajo gjithashtu ka siguruar mbështetjen nga partneret për zhvillim që ka Shqipëria. Duke ecur përpara me zhvillimin e Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI), si një strategji e vetme gjithëpërfshirëse që mbulon të gjithë sektorët duhet të plotësohet nga një proces i fuqizuar dhe i besueshëm i PBA-së. Për këtë arsye PBA-ja duhet të përbëje të vetmin kuadër, sipas të cilit analizohen shpenzimet që nënkupton SKZHI dhe brenda të cilit merren vendimet për shpërndarjen e burimeve. Përgatitja dhe vlerësimi i strategjive dhe planeve sektoriale do të duhet të behet përkundrejt një kufizimi realist të burimeve fiskale. Në mënyrë që kjo të realizohet, integrimi dhe fuqizimi i kapaciteteve për analizimin e politikave, zhvillimin e programeve dhe planifikimin e buxheteve në ministritë e sektorëve më kryesore, duhet të jenë në krye të axhendave së politikëbërësve. Konsolidimi i lidhjes midis hartimit të politikave dhe buxhetimit 94. Planifikimi i buxhetit afatmesëm (PBA) dhe proceset e planifikimit të buxhetit nuk përbejnë ende një mjet efektiv për lidhjen e shpërndarjes së burimeve me politikat strategjike dhe prioritetet e programeve. Gjate azhurnimit të PBA-së, institucionet buxhetore kanë ndryshuar ndjeshëm tavanet e burimeve. Këto divergjenca mund të shpjegohen nëpërmjet: (a) analizës së pamjaftueshme në vendosjen e tavaneve fillestare; (b) konsultimeve të pamjaftueshme me ministritë e linjës në vendosjen e tavaneve të burimeve; dhe (c) ndikimi i rregullimeve si pasoje e përditësimit të kuadrit makrofiskal. Prezantimi i klasifikimit të thjeshte sipas programeve buxhetore ka përmirësuar orientimin e politikave. Por buxhetimi sipas programeve do të ndihmoje në mënyrë të suksesshme shpërndarjen e burimeve vetëm aty kur qëllimet e tij janë kuptuar mirë. Në këtë mënyrë mund të vlerësohen (ose të paktën të shihen me sy kritik) veprimtaritë e qeverise për sa i përket kostove dhe përputhshmërisë të tyre me politikat dhe objektivat e deklaruara. Mungesat e kapaciteteve e bëjnë edhe më të madhe nevojën për të pasur një këndvështrim realist drejt një buxhetimi programor më të kompletuar. 19 Në Shkurt 2005 u prezantuan dhe u diskutuan me Ministrine e Financave dhe partnere të tjerë zhvillimi, aktivë në fushën e MFP-se, analiza paraprake dhe konkluzionet e nxjerra. 32 Përshtatjet e Ekzekutimit të Buxhetit 95. Rishpërndarjet brenda vitit dhe nenshpenzimet e buxhetit kanë ulur përpjekjet e vazhdueshme të qeverise për të krijuar një proces buxhetimi më të parashikueshëm dhe më të udhëhequr nga politikat. Hapjet e kufizuara të buxhetit, mungesa e aftësive në menaxhimin e cash- it, planifikimi i dobët i prokurimeve dhe procedurat kufizuese për prokurimet po ndikojnë negativisht dhe seriozisht efikasitetin e shpenzimeve sidomos në investimin kapital. Në fakt: 9 Mungesa e kontrollit mbi zotimet do të thotë që Ministria e Financave nuk e ka gjithë informacionin për kërkesat e fluksit të cash-it. Në mungese të një huamarrjeje afatshkurtër aktive për të zbutur luhatjet e të ardhurave brenda vitit, Ministria e Financave i përmbahet një politike konservative për shpërndarjen e pagesave në cash gjatë pjesës së parë të vitit fiskal, që shpesh përfundon në racionimin e keshit dhe shkurtime të buxhetit. 9 Rregullimi i prokurimeve për një vit të vetëm, me kërkesën që të gjitha tenderat për prokurimet përkundrejt fondeve të buxhetit duhet të përfundonin brenda datës 31 korrik, 20 sjell si rezultat që shumica e shpenzimeve sipas kontratave të prokurimeve të kryhen gjatë gjysmës së dytë të vitit dhe sjell një tejperdorim të prokurimeve direkte. Ky tejkalim sjell si rezultat kosto më të larta dhe ndikon në një planifikim afatshkurtër që pengon iniciativat e fundit për planifikimin e shpenzimeve dhe investimeve publike brenda një periudhe afatmesme. Ligji i ri i prokurimeve pritet të zgjidhë këtë problem. 9 Ka patur vetëm një rritje të kufizuar në përdorimin e tenderave të hapur, nga 31 për qind e kontratave në vitin 2003, në 38 për qind në vitin 2005. Prokurimet e mbetura, (rreth 60 për qind e kontratave) bëhen kryesisht nepemjet tenderimeve të kufizuara dhe kërkesave për kuotim. Fuqizimi i Kuadrit Institucional dhe Kapaciteteve për Menaxhimin e Financave Publike (MFP) 96. Deri para pak kohësh, progresi i ngadalte në reformimin e strukturave institucionale dhe trajtimin e kufizimeve të vazhdueshme të kapaciteteve në sistemin e MFP-së ka qenë pengese serioze në zbatimin e reformave të tij. Përveç përpjekjeve më të mëdha të qeverise mbështetur nga komuniteti ndërkombëtar për fuqizimin e kapaciteteve, Ministria e Financave vazhdon të përballet me mjaft mungesa përsa i takon stafit profesional, ndërsa në ministritë e linjës është bërë vetëm pak progres drejt fuqizimit të funksioneve të hartimit të politikave, planifikimit dhe buxhetimit. Këto tre të fundit janë shumë të rëndësishme sepse rishikimet në proces të ligjit organik për buxhetin (LOB), do të diktojnë reforma të mëtejshme të MFP-së, gjë që do të kërkojë një fuqizim të mëtejshëm të kapaciteteve në nivelin e ministrive të linjës. 97. Rezultatet e përmirësimit të Menaxhimit të Financave Publike (MFP) do të varen nga prioritete më urgjente të vendosura për trajtimin e këtyre kufizimeve institucionale dhe mungesës së kapaciteteve. Reduktimi dhe shkëputja ndërmjet funksioneve të politikave, të planifikimit dhe të buxhetimit në ministritë e linjës nëpërmjet përfshirjes së anëtareve të stafit në hartimin e iniciativave për reformave në sektorët kryesore dhe në vlerësimin e ndikimit të tyre në planifikimin e buxhetit duhet të jetë prioriteti më kryesor. Përmirësimi i lidhjeve midis funksioneve do të mundësojë që buxhetet sektoriale të reflektojnë ndryshimet e planifikuara të drejtimeve të politikave. Propozimi i kohëve të fundit në kuadrin e SPI për të krijuar Drejtori të Planifikimit Strategjik dhe të Buxhetit në çdo ministri të linjës përbën një hap në drejtimin e duhur. Ministria e Financave duhet të lehtësojë dhe mbështesë më shumë përfshirjen e ministrive të linjës në fuqizimin e kapaciteteve të tyre të MFP-së dhe në menaxhimin më të mirë të ciklit të tij (MFP-së). Në këtë kuadër, dhe gjatë rishikimit të LOB-së, do të ishte e këshillueshme që Qeveria dhe Pushteti Legjislativ të shmangin paraqitjen në detaje të panevojshme të planifikimit të buxhetit afatmesëm (PBA) dhe ciklit të buxhetit vjetor. Por do të ishte e rekomandueshme të specifikohej kuadri i përgjithshëm dhe 20 31 Tetor per fondet e aprovuara nga Buxheti Shtese 33 elementet më kryesore në kalendarin buxhetor duke ia lënë axhenden/kalendarin e detajuar rregullave dhe udhëzimeve mbështetëse. Fuqizimi i llogaridhënies/përgjegjshmërisë 98. Revizionimet e jashtme dhe marrëveshjet për mbikëqyrjen parlamentare janë shumë të mira në teori, por efektiviteti i tyre është shumë i kufizuar nga mungesa e kapaciteteve. Aftësia mbuluese dhe cilësia e revizionimit vjetor për buxhetin e shtetit, i cili përgatitet nga Kontrolli i Lartë i Shtetit (KLSH) ka treguar përmirësime graduale, por institucionet buxhetore vazhdojnë të mos ndjekin në mënyrë të mjaftueshme gjetjet dhe rekomandimet. Për më tepër, shqyrtimi i kujdesem i buxhetit nga Parlamenti mbetet i kufizuar sepse Parlamentit i mungojnë kompetencat teknike dhe koha për të vlerësuar propozimet për buxhetin që dërgon Ekzekutivi. Sfida për një periudhe afatmesme do të jetë krijimi i një përfshirje më kuptimplote dhe strategjike të Parlamentit dhe shoqërisë civile në çështjet e MFP-së. MENAXHIMI I FINANCAVE PUBLIKE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të zhvillohet dhe të konsolidohet përmes SPI një strategji e vetme për prioritetet kombëtare dhe kuadrin e politikave sektoriale e cila merr parasysh kufizimet e burimeve publike. 9 Të fuqizohet fokusimi në tavanet e burimeve të PBA për vitet e tjera në mënyrë që ata të ofrojnë një bazë të besueshme për planifikimin e buxhetit afatmesëm në nivel sektori dhe agjencie. 9 Të zhvillohen procedura të qarta dhe transparente për rialokimet dhe rishikimin e buxheteve vjetore që iu sigurojnë përdoruesve të buxhetit fleksibilitetin e duhur dhe njëkohësisht kujdesen për integritetin e procesit. 9 Të zbatohen prokurime shumë-vjeçare me vlerë të plotë, sidomos për projektet për investime kapitale bazuar në rishikimet e Ligjit të Prokurimeve. 9 Të përfundohen dhe aprovohen: (a) LOB i ri; dhe (b) rregulloret e rishikuara të thesarit. 9 Të krijohet në Ministrinë e financave një kuadër më i forte menaxhimi për të gjitha proceset e përfshira në MFP. 9 Ashtu siç është propozuar në SPI, të forcohen politikëbërja, planifikimi dhe funksionet e buxhetimit në ministritë e linjës. 9 Të zhvillohet më tej klasifikimi i buxhetit mbi bazën e programeve në mënyrë që të fuqizohen lidhjet e qarta ndërmjet politikave sektoriale dhe buxhetit paralelisht me fuqizimin e kapaciteteve. 9 T’i jepet më shumë kohë në dispozicion Parlamentit për diskutimin e Buxhetit duke mundësuar proecsimin në kohë të PBA 9 Të fuqizohet Njësia e Analizimit të Buxhetit në Sekretariatin e Parlamentit. 9 Të sigurohet ndjekja në kohë e pyetjeve dhe rekomandimeve të raportit të revizionit të jashtëm. 1/ Shih Kapitullin 3, Volumi II për listën e plotë të rekomandimeve. G.2. MENAXHIMI I INVESTIMEVE PUBLIKE 99. Ndërkohe që nivelet e ndihmës së huaj janë në ulje, Shqipëria nuk mund të vonoje më tepër përmirësimin e sistemeve të veta të menaxhimit të investimeve publike. Sfida qëndron tek sigurimi që këto sisteme të mbështesin shkallen e përmirësimit të infrastrukturës duke e rritur efikasitetin e shpenzimeve kapitale, sidomos të investimeve vendase. 100. Burimet e vena në dispozicion sidomos për investimet publike të financuara nga buxheti i shtetit duhet të përdoren më efektivisht dhe më efiçience më të lartë sesa në të kaluarën. Në fakt burimet vendase aktualisht janë shpërndare në një numër shumë të madh projektesh të vogla duke mos u bazuar në një fokus strategjik ose vendosje prioritetesh. Është provuar se shpërndarja e gjerë por sipërfaqësore ka ndikuar si në tejkalimin e kostove ashtu dhe në standardet shumë të ulëta në ndërtim. Për më tepër, analiza sektoriale e diskutuar në seksionin F, konfirmon që në shumicën e 34 sektorëve dhe veçanërisht në infrastrukture, shpenzimet kapitale nuk janë përdorur në mënyre efecientë për shkak të dobësive institucionale dhe shpërndarjes së pamjaftueshme të shpenzimeve për kostot O&M. 101. Në ketë këndvështrim, qeveria ka ndërmarre hapa paraprake për fuqizimin e menaxhimit të investimeve publike. Transferimi i përgjegjësive për ketë funksion nga Ministria e Ekonomisë tek Ministria e Financave ku është krijuar departament i ri i Menaxhimit të Investimeve Publike, brenda Drejtorisë së Përgjithshme të Buxhetit është një hap përpara në drejtimin e duhur dhe reflekton një këndvështrim të qarte dhe të integruar të buxhetimit dhe planifikimit të përgjithshëm, i cili ka munguar për shumë vite me rradhe. Ky hap duhet të mbështetet nga një sërë masash. Veprimet më të rëndësishme në kuadrin afatshkurtër janë përmendur më poshtë. 102. Hartimit të proçedurave për identifikimin, vlerësimin dhe aprovimin e projekteve i duhet dhëne një prioritet i veçante. Projektet e financuara me fondet e huaja janë objekt i një seleksionimi dhe vlerësimi më rigoroz sesa projektet e financuara nga fondet vendase. Aplikimi e një proçesi të përbashkët për të dy llojet e projekteve të investimeve, si ato të financuara nga fondet vendase dhe ato të financuara me fonde të huaja, do të siguronte që të gjitha investimet publike do të ishin subjekt i procedurave të njëjta të vlerësimit, pavarësisht nga burimi i financimit. Masat e reja duhet të sigurojnë që planifikimi dhe procedurat e investimeve publike janë plotësisht të integruara me procedurat e PBA-së për shpenzimet e programeve dhe planifikimin e investimeve. Procedurat e reja për hartimin e draft buxhetit të 2007 çojnë në atë drejtim. 103. Paralelisht, racionalizimi i projekteve të financuara nga burimet vendase garantohet kryesisht nga: (a) shpërndarja e një numri të madh shpenzimesh për investime të vogla, në më pak projekte më të mëdha; dhe (b) eliminimi i projekteve që nuk janë në një linje me prioritetet strategjike ose të cilat janë të destinuara të mos kenë fizibilitet ekonomik. Përndryshe, procedurat do të rrezikonin të mbuloheshin nga numri i madh i projekteve për aprovim dhe do të kishte pak mundësi për t’u fokusuar në përmirësimin e cilësisë së identifikimit, përgatitjes dhe vlerësimit të projekteve. Një kërkese shtese është futja e aprovimit të financimit të kostos totale dhe kontabilitetit që mbulon të gjithë periudhën e zbatimit të projektit të investimit por me shpërndarje fondesh vjetore, të cilat mund të agregohen në nivel programi dhe të sanksionohen nëpërmjet procesit të buxhetit vjetor. 104. Një bazë e dobët informacioni në Ministrinë e Financave për projektet e investimeve publike ende në zbatim gjithashtu ka ndikuar negativisht planifikimin dhe ekzekutimin realist të shpenzimeve. Nuk ka një regjistër të vetëm të projekteve të aprovuara për investime në të cilin shpërndarja e burimeve dhe shpenzimet vjetore të jenë regjistruar sipas kostos së llogaritur totale për secilin projekt. Ministria e Financave duhet të ndërmarre hapa të menjëhershëm për krijimin e një regjistri të projekteve në investime publike, i cili të jetë i integruar me sistemin e planifikimit të shpenzimeve publike që zhvillohet në kuadrin e PBA-së. Regjistri duhet të lidhet me strukturën e kodimit në nivel projekti në sistemin e ri të Thesarit, pa të cilin do të ishte e pamundur të regjistroheshin sistematikisht shpenzimet përkundrejt projekteve individuale. 105. Problemet e financimit të shërbimeve të nevojshme të mirëmbajtjes të theksuara më sipër nënvizojnë rëndësinë e zhvillimit të një analizë të mëtejshme të PBA-së në nivel sektori në mënyre që ajo mund të siguroje një këndvështrim më të integruar dhe të balancuar të planifikimit të buxhetit. Në mënyre të veçante, PBA-ja duhet të marrë në konsiderate kombinimin e duhur midis shpenzimeve kapitale dhe shpenzimeve për operacione dhe mirëmbajtje, dhe në sektorët e infrastrukturës t’i japë më tepër prioritet mirëmbajtjes së mjaftueshme. 106. Së fundmi, mosregjistrimi i plotë i investimeve publike me financime të huaja cenon transparencën e buxhetit dhe procesin e shpërndarjes së burimeve të PBA-së. Mosregjistrimi i plotë është një faktor domethënës për shpenzimet e pamjaftueshme të regjistruara për sa i përket investimeve të financuara me fonde të huaja. Ajo gjithashtu ul përgjegjshmërinë ndaj publikut, veçanërisht në ato projekte për të cilat Qeverise i kërkohet të kontribuoje financiarisht në nivel lokal dhe të siguroje mbulimin e detyrimeve të importit dhe pagesave të TVSH-së. Hartimi saktë i buxhetit 35 dhe regjistrimi i investimeve publike të financuara me fonde të huaja janë mjaft të rëndësishme për fuqizimin e menaxhimit të Investimeve Publike në Ministrinë e Financave. Kjo është një fushe në të cilën Ministria e Financave do të duhet të kërkojë ndihmën dhe mbështetjen e komunitetit të donatoreve. Projektet e financuara me fonde të huaja do të duhet të kalojnë nëpërmjet të njëjtave procedura identifikimi, vlerësimi dhe aprovimi si projektet e financuara nga fondet vendase. MENAXHIMI I INVESTIMEVE PUBLIKE: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të racionalizohet portofoli i projekteve të financuara nga fondet vendase duke (i) konsoliduar numrin e madh të investimeve të vogla në një numër më të vogël projektesh të mëdha; dhe (ii) eliminimi i projekteve të cilat nuk janë në përputhje me programin strategjik. 9 Të sigurohet që planifikimi dhe menaxhimi i investimeve publike janë plotësisht të integruara me procedurat e PBA-së për shpenzimet e programeve dhe planifikimin e investimeve. 9 Të futen në mënyrë formale procedura të reja për identifikimin, vlerësimin dhe aprovimin e projekteve të lidhura me proceset e PBA-së të cilat duhet të aplikohen si për projektet e financuara nga fondet vendase ashtu dhe nga ato të financuara nga fondet e huaja. 9 Të bëhet analiza e kosto-përfitim dhe/ose kosto-efektivitet kusht për vlerësimin e investimeve të mëdha. 9 Të adoptohet një aprovim i financimit shumëvjeçar i kostos së plotë për të gjitha projektet në investime publike. 9 T’i jepet prioritet financimeve më të plota të mirëmbajtjes së rrjetit të infrastrukturës. 9 Të bihet dakord me donatoret për masat dhe afatet kohore që do të lejojë kanalizimin e financimeve të huaja nëpërmjet një Llogarie të Vetme Thesari. 1/ Shih Kapitullin 4, Volumi II për listën e plotë të rekomandimeve. G.3. PUNËSIMI NË SEKTORIN PUBLIK (SHTETEROR) 107. Për të zbatuar planin e vështirë të reformës, qeverise do t’i duhen një shërbim civil dhe sektor publik efektive dhe të menaxhuar mirë. Përmasat dhe kostoja e bilancit të pagave në Shqipëri janë në përputhje me standardet rajonale dhe ato të vendeve të ngjashme me rritje të lartë ekonomike. Pavarësisht nga kjo, Shqipëria nuk po i vjel përfitimet në përputhje me këto shpenzime, siç provohet nga perceptimi i korrupsionit në administratën publike, cilësia e dobët e burokracisë, dhe rezultate jo optimale në sektorë të ndryshëm publike (seksioni F). Ky raport sugjeron katër fusha në të cilat për të përmirësuar performancen e sektorit publik duhet të përballohen sfidat e një reforme të gjerë dhe të vështirë. Fuqizimi dhe përmirësimi i arritjeve të reformave të mëparshme në shërbimin civil 108. Nga viti 1999 deri në vitin 2005, Shqipëria ka bërë një përparim mbresëlënës në një sërë dimensionesh kyçe të reformës në administratën publike. Ligji i ri për Shërbimin Civil (LSHC) u miratua në vitin 1999. Aktet nënligjore të lidhura me ketë ligj, që u formuan më pas, përcaktuan parime të qarta për të rregulluar proceset përkatëse të rekrutimit dhe përzgjedhjes, vlerësimit të performances, dhe shmangies së konfliktit të interesave, etj. Përmirësimet në këto procese janë tashme të dukshme. Arritjet më të rëndësishme të reformës përfshijnë (a) krijimin e një shërbimi civil të depolitizuar në një masë të madhe, (b) krijimin e mekanizmave të kontrollit të pavarur për hapat e menaxhimit të shërbimit civil dhe (c) përparim në krijimin e një imazhi më tërheqës të shërbimit civil. 109. Ky plan reformash duhet të mbrohet, përshtatet për të eliminuar disa dobësi të caktuara në këto reforma, si dhe të përforcohet. Së pari, duhet të mbrohen arritjet e bëra në drejtim të depolitizimit të shërbimit civil. Nëpërmjet procesit të vlerësimit funksional në nivel makro është bërë përparim në racionalizimin e përmasës dhe strukturës së sektorit publik. Megjithatë, në disa ministri, procesi konsultativ në mbështetje të ristrukturimit të propozuar duket se nuk ka qenë shumë i thellë, ndërkohë që aplikimi i strukturave të reja ka qenë i nxituar. Për rrjedhojë, është krijuar 36 një vakum kapacitetesh kryesisht për shkak të një reduktimi në total prej 615 punonjësish 21, në pjesën më të madhe nga radhët e nëpunësve të shërbimit civil. Këto rezultate përbejnë një rrezik thelbësor për objektivat e menaxhimit të një shërbimi civil të depolitizuar dhe të bazuar në meritokracine. Nëse këto arritje nuk mbrohen, administrata publike në Shqipëri do të përballet me vështirësi mjaft të mëdha në tërheqjen, mbajtjen dhe motivimin e kapitalit të burimeve njerëzore që i duhet për të vene në pune një administrate publike eficiente dhe efektive. 110. Së dyti, procesi i vlerësimit të performances që zbatohet për nëpunësit e shërbimit civil duhet të rishikohet dhe të përmirësohet për të siguruar që sistemi i vlerësimit të performances identifikon në mënyre të saktë dhe shpërblen nëpunësit me performance të mirë, dhe njëkohësisht identifikon dhe ndihmon në përmirësimin e performances të nëpunësve të shërbimit civil me performance më të dobët. Një përqindje e lartë e personelit (94 për qind) klasifikohet aktualisht në dy kategoritë më të mira të performances. 22 Në një periudhe afatshkurtër, sistemi ekzistues ka mundësi për rregullime (vlerësim të bazuar në rezultatet, përdorimi i siguruesve të feedback-ut të shumëfishtë), ndërsa në një periudhe afatgjate mund të parashikohet një këndvështrim gjithëpërfshirës i menaxhimit të performances i lidhur ky me objektivat e qeverise. Një program trajnimi do të jetë i nevojshëm të shoqëroje çdo ndryshim që do t’i bëhet sistemit ekzistues. 111. Së treti, rishikimet funksionale duhet të bëhen me synim arritjen e një sektori publik eficient dhe pa teprime. Me rëndësi të veçante është edhe nevoja për të vazhduar progresin aktual dhe për të ndjekur rishikimin e institucioneve në varësi. Zgjerimi i mbulimit të reformave në shërbimin civil 112. Një numër i rëndësishëm i aspekteve të reformave që janë aplikuar afërsisht 3.4 për qind e punonjësve të qeverisë qendrore që rregullohet nga LSHC -ja duhet të kalojnë gradualisht në pjesë të tjera të personelit të administratës publike në Shqipëri. Qeverise i duhet të mbaje një qëndrim të kujdesshëm e të matur ndaj këtij zgjerimi për të paktën dy arsye: Së pari, ashtu siç mund të shihet dhe nga paragrafi i mëparshëm, reformat në shërbimin civil janë ende në proces. Si të tilla, edhe mësimet të reja nxirren vazhdimisht dhe ajo që është e rëndësishme është aplikimi i këtyre mësimeve në zgjerimin e mëtejshëm të veprimit të LSHC-së. Së dyti, meqenëse një pjesë e rëndësishme e këtij zgjerimi do të jetë edhe reforma në strukturën e pagës për pjesën tjetër të administratës publike, kostot financiare të këtij zgjerimi duhet të vlerësohen me kujdes përpara reformës së pagave, për të siguruar që ato jo vetëm që do të ndihmojnë në tërheqjen, mbajtjen dhe motivimin e stafit të kualifikuar (për shembull, duke siguruar shpërblime konkurruese) por edhe që kostot e tyre do të jenë të qëndrueshme. Kjo çështje është trajtuar më poshtë: Reformimi i sistemit të pagave për përmirësimin e performances 113. Sistemi aktual i pagave nuk është transparent dhe është i vështire për t’u menaxhuar. Aktualisht, në sektorin publik ekzistojnë 6 sisteme të ndryshme pagash. Lloji dhe struktura e pagës totale ndryshojnë në mënyre të konsiderueshme në sisteme të ndryshme, duke sjelle si pasoje pabarazi të mëdha në të ardhurat totale për të njëjtin nivel pune. Nivelet e pagave të aplikuara për personelin arsimor dhe të shëndetësisë janë nën nivelin e aplikuar të nëpunësve të shërbimit civil në nivele të njëjta pune. Sistemi i pagave të shërbimit civil është deri diku i dekompresuar, ndërsa sistemet e tjera nuk janë të tilla. Për më tepër, për një nivel të dhëne pune, diferencat në nivelet e pagave janë minimale, duke mos lëne hapësirë për njohje të përmirësimit të performances në bazë të rritjes së eksperiencës në pune. 21 Në fund të muajit prill 2006. 22 Ka patur permiresime. Në periudhen 2001- 2004: perqindja e personelit të renditur në kategorine me të lartë ra nga 58 % në 43 %, por kjo renie u balancua nga nje rritje pothuajse e barabarte në perqindjen e renditur në kategorine e dyte, nga 36% në 51%. 37 114. Ka një konsensus për sa i përket nevojës për të racionalizuar dhe harmonizuar sistemin e pagave për të përmirësuar transparencën dhe për të ofruar politika nxitëse për një performance dhe përgjegjshmëri më të mirë. Qeveria mbështet parimin e pagave të barabarta për pune të barabarta në të gjithë sektorin publik dhe janë identifikuar dy alternativa të përshtatshme: 23 a) Një sistem i përbashkët i niveleve/gradave të punës dhe shkalles së pagave që do të zbatohen për të gjitha institucionet e sektorit publik, b) Një sistem pagash i harmonizuar në të cilin nëpunësit e sektorëve të shëndetësisë, arsimit dhe sektorëve të tjerë publike mund të vazhdojnë të kenë struktura të veçanta pagash dhe gradash të ndara sipas llojit të punës, por në të cilën është përcaktuar barazia e pagës, duke përcaktuar një marrëdhënie të vendosur me marrëveshje midis niveleve kryesore të punës në sisteme të ndryshme, në bazë të klasifikimit të duhur të punës. 115. Të dyja alternativat janë të vlefshme dhe duhet të funksionojnë krah për krah me një sistem pagese të bazuar mbi performancen i cili është i përballueshëm nga ana fiskale dhe i përqendruar në promovim dhe progresin në “nivel pune”, bazuar në një sistem të disiplinuar. Në mënyrë më të detajuar, praktika e shpërblimeve duhet zvogëluar nëpërmjet (i) kufizimit të pjesës së pagës që vjen nga shpërblimet; (ii) disiplinimi i procesit të shpërndarjes së shpërblimeve për punën. 116. Rritjet e rrogave dhe pagave në të ardhmen duhet të ndjekin reformën e sistemit të pagesave. Përmirësimet e kohëve të fundit në kushtet makro-fiskale mund të krijojnë hapësirë për rritje të pagave në krahasim me shpenzimet e tjera parësore. Gjithsesi këto rritje mund të mos jenë produktive nëse faktorët kyçe strukturore që shtrembërojnë stimujt për një performance më të mirë nuk trajtohen ashtu siç duhet. Përmirësimi i strukturës së stimujve do të sillte implikime buxhetore, por ato s’do të jenë të tepruara nëse janë të mirëtrajtuara dhe do të prezantohen gradualisht brenda një kuadri buxhetor afatmesëm. Për ketë arsye, rritjet në paga dhe rroga në sektorët sociale duhet të lidhen me programin e reformës në sektorët përkatës. 117. Së fundmi, menaxhimi i shërbimit civil për të siguruar rezultatet e pritshme me standarde të cilësisë së lartë brenda kufijve fiskale, kërkon struktura dhe procese organizative të efektshme dhe efikase. Përveç nevojës për të përmirësuar proceset e bazuara mbi meritat me qellim që të caktohen njerëzit më të mirë në vendet e punës dhe për të pasur një sistem të mirë për vlerësimin e performances së tyre, është shumë e rëndësishme të behet një kontrolli financiar i kostove të stafit. Planifikimi dhe buxhetimi për stafin duhet të përmirësohen dhe kërkojnë përfundimin e një sistemi menaxhimi të pagesës elektronike të pagave, pa të cilin të dhënat në të cilat bazohet politika e pagave do të mbeten po kaq të pasakta sa ç’janë aktualisht. Ribalancimi i bilancit të pagave dhe shpenzimeve të tjera korrente: 118. Për të përmirësuar efiçiencen e burimeve njerëzore në sektorin publik, kërkohen inpute plotësuese të përshtatshme për hartimin dhe zbatimin e një programi efektiv. Analizat e kapitujve të sektorëve nxjerrin në pah që një ekuilibër i përgjithshëm midis bilancit të pagave dhe shpenzimeve të tjera korrente është shumë atipike e përqendruar kryesisht rreth balancit të pagave. Ky diekuiliber i lartë pagash komprometon kapacitetin e stafit dhe entet brenda të cilave ato punojnë për të hartuar dhe zbatuar politika dhe programe efektive si p.sh. për shpërndarjen e shërbimeve të arsimit dhe kujdesit shëndetësor. Mësuesit kanë nevoje për libra, klasa për të zhvilluar mësimin në kushte të mira, dhe mjete të tjera mësimore në mënyre që të ketë një proçes efektiv mësimdhënieje. Mjeket e përgjithshëm kanë nevoje për ilaçe, qendra shëndetësore në kushte të mira fizike dhe mjete të tjera në mënyre që të ketë një shpërndarje efektive të shërbimeve shëndetësore. Shpenzimet e larta për bilancin e pagave në Shqipëri në krahasim me shpenzime të tjera korrente pothuajse 23 Bazuar në punen e bere nga Departamenti i Adminsitrates Publike dhe Projekti Ramboll i financuar nga BE. 38 komprometojnë gjithë kapacitetin shpërndarës të shërbimeve duke kufizuar aksesin në inputet plotësuese. Kjo situatë ka nevoje të korrigjohet. PUNËSIMI QEVERITAR: PËRMBLEDHJE E REKOMANDIMEVE 9 Të sigurohet përputhshmëria me Ligjin e Shërbimit Civil (LSHC) dhe zgjerimi gradual i mbulimit të disa masave të LSHC që lidhen me (i) rekrutimin dhe përzgjedhjen mbi baza konkurruese; (ii) proces të përshtatshëm mbrojtjeje; dhe (iii) mekanizmin e rehabilitimit. 9 Të vazhdohen vlerësimet funksionale në institucionet vartëse dhe të sigurohet ndjekja e tyre ndërkohe që duhet të shmangen shkurtimet shpërpjesëtuara të vendeve të punës në shërbimin civil. 9 Të vazhdohet me zhvillimin dhe llogaritjen e kostos të një sistemi pagash të harmonizuar dhe të bazuar mbi performancen. 9 Të rritet pesha që i jepet komponentit të kapitalit human në pagë për të përmirësuar barazinë e brendshme dhe transparencën 9 Të përqendrohet rritja e pagesës të lidhur me perfomancën në promovime dhe progres në ‘nivelin e punës’, por bazuar në një proces të disiplinuar. Në mënyrë më të detajuar praktikat e shpërblimit të performancës duhen zvogëluar nëpërmjet: (i) reduktimit të pagave që vijnë si shpërblime për performancë dhe (ii) duke disiplinuar procesin e dhënies së shpërblimeve. 9 Të krijohet një kuadër i klasifikimit të vendeve të punës, në mënyre që të sigurohet një bazë për vendosjen në hierarki të vendeve të punës brenda sektorëve dhe të mundësohet një krahasim objektiv të vendeve të punës përmes sektorëve të ndryshëm. 9 Të vlerësohet dhe përmirësohet sistemi aktual i vlerësimit të performances dhe të sigurohet trajnim i zgjeruar për menaxherët dhe punonjësit për ta bërë më efektiv sistemin e vlerësimit të performancës. 9 Të monitorohet konkurrueshmëria e pagave: a) duke ndërmarrë kërkime të rregullta tregu për pagat, në mënyre që të monitorohet konkurrueshmëria e niveleve të pagave në sektorin publik; dhe b) duke monitoruar rregullisht qarkullimin e stafit dhe çdo vështirësimi rekrutimi. 9 Të përshpejtohet ngritja e një sistemi të kompjuterizuar të menaxhimit të listë-pagesave dhe të sigurohet lidhja e tij me departamentin e Thesarit në MF. 1/ Shih kapitullin 5, Volumi II për listën e plotë të rekomandimeve. 39 Tabela 9. Shqipëria: Treguesit e përzgjedhur ekonomike 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (ndryshimi në % përveç nëse tregohet ndryshe) PBB nominale 314. 322. 412. (miliard Leke) 9 2 3 474.3 530.9 587.7 624.7 682.7 766.4 836.8 Rritja e PBB real 9.1 -10.2 12.7 10.1 7.3 7.0 2.9 5.7 5.9 5.5 Inflacioni i ICK (mesatarja vjetore) 12.7 32.1 20.9 0.4 0.0 3.1 5.2 2.4 2.9 2.4 interesat nominale të kredive, e.o.p.a 28.8 43.0 25.0 25.8 23.7 11.9 16.0 10.5 13.7 12.2 Interesat nominale të depozitave, e.o.p.b 19.1 27.8 16.5 9.1 7.7 7.8 9.3 7.6 6.0 5.6 Niveli i papunësisë, mesatare vjetore 12.4 14.9 17.8 18.4 16.8 16.4 15.8 15.0 14.4 14.2 (% PBB) Kursimet e huaja 11.5 8.0 3.3 3.7 3.6 2.8 7.2 5.5 3.8 5.0 Kursimet e brendshme bruto 4.0 8.8 12.9 16.2 21.1 24.8 17.4 17.9 20.0 18.6 Publike -8.6 -8.8 -4.6 -1.6 -1.6 -0.6 0.0 -0.1 0.1 0.8 Private 12.6 17.6 17.4 17.8 22.6 25.4 17.4 18.0 19.9 17.8 Investimet bruto 15.5 16.8 16.2 19.9 24.6 27.6 24.5 23.4 23.8 23.6 Publike 4.5 4.3 5.8 7.8 6.6 7.3 6.7 4.6 5.0 4.6 Private 11.0 12.5 10.4 12.1 18.0 20.2 17.8 18.8 18.8 19.0 (% PBB) Të ardhurat totale dhe grantet 18.3 18.3 24.2 25.5 23.8 23.7 24.7 24.5 24.1 24.0 Shpenzimet totale he huadhënia neto 30.4 31.4 34.5 34.9 31.9 31.6 31.4 29.0 29.2 27.4 Pagesat e interesit 3.1 5.8 8.8 7.5 5.8 4.3 4.0 4.4 3.7 3.1 Bilanci primar -9.0 -7.3 -1.6 -1.9 -2.4 -3.6 -2.7 -0.2 -1.4 -0.3 Bilanci i përgjithshëm fiskal -12.1 -13.1 -10.3 -9.4 -8.2 -7.9 -6.6 -4.5 -5.1 -3.4 Borxhi publik dhe publikisht i garantuar 84.6 75.9 72.7 72.8 67.6 65.0 61.8 56.5 54.5 I brendshëm 46.5 43.5 43.4 42.6 41.0 41.7 41.1 38.5 37.9 I jashtëm 38.1 32.4 29.3 30.2 26.6 23.3 20.7 18.0 16.6 (% PBB përveç nëse tregohet ndryshe) Eksport, Mallra e shërbime jofaktoriale 11.6 11.1 10.3 17.3 19.0 20.4 20.5 20.8 21.5 21.7 Import Mallra e shërbime jofaktoriale 36.0 37.3 35.8 41.9 40.6 42.9 46.3 45.9 43.2 44.3 Bilanci i llogarisë korrente -9.1 -11.1 -6.3 -7.6 -6.6 -5.8 -10.0 -8.1 -5.5 -7.8 IHD, neto 3.4 2.1 1.5 1.1 3.9 5.0 3.0 3.2 4.6 2.9 Remitanca 14.1 11.6 16.1 9.5 12.1 13.2 13.0 14.0 13.8 14.2 Rezervat zyrtare, muaj importi, mallra e shërbime 3.1 4.5 3.7 3.8 4.1 4.6 4.4 3.9 4.1 4.2 (% PBB përveç nëse tregohet ndryshe) Paraja e gjerë 49.1 61.6 58.1 61.7 61.8 67.1 65.3 65.0 65.7 68.5 Kredia vendas 3.5 4.0 3.6 3.6 4.2 4.7 6.4 7.7 9.3 14.5 Në para lokale 2.3 1.7 1.4 0.8 1.5 1.6 2.0 3.6 Në valute të huaj 1.3 1.8 2.8 3.8 4.9 6.1 7.3 10.9 Rritja e kredisë private të brendshme 30.5 19.0 14.7 13.3 31.8 23.4 41.0 31.0 37.0 74.9 Kursi i këmbimit 105. 150. 150. Lek/US$, e.o.p. 0 7 3 138.2 143.9 143.5 140.4 120.9 102.5 100.2 Kursi i këmbimit Lek/Euro, e.o.p. 147.5 133.5 130.6 138.5 142.6 132.5 124.0 Shënime: a/ I referohet normës së interesit për kredi 6-12 mujore në Lek; b/ I referohet normës së interesit për depozita 12-mujore në Lek; c/ Negativi I llogarisë korrente duke përfshirë transfertat zyrtare; d/ Të ardhurat përfshirë grantet minus shpenzimet korrente dhe huadhënien neto. Burimet: Bazat e të dhënave të NSI, MF, BSH, INSTAT, Banka Botërore, dhe FMN. 40