¼»ÏáõÛó ÃÇí: AUS0001094 г۳ëï³ÝÇ ï»ËÝáÉá·Ç³Ï³Ý Ý»ñáõÅÇ Çñ³óáõÙ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՆԵՐՈՒԺԻ ԻՐԱՑՈՒՄ 2020 թ. Հունվար © 2020 The World Bank 1818 H Street NW, Washington DC 20433 Telephone: 202-473-1000; Internet: www.worldbank.org Որոշ իրավունքներ պահպանված են: Զեկույցը Համաշխարհային բանկի անձնակազմի աշխատանքի արդյունքն է: Այստեղ զետեղված բացահայտումները, մեկնաբանությունները և եզրակացություններն անպայման չէ, որ արտացոլեն Համաշխարհային բանկի գործադիր տնօրենների կամ վերջիններիս կողմից ներկայացվող կառավարությունների դիրքորոշումները: Համաշխարհային բանկը տվյալ աշխատանքում ներառված տվյալների հավաստիությունը չի երաշխավորում: Աշխատանքում ներառված որևէ քարտեզում ցույց տրված սահմանները, գույները, պայմանական նշանները և այլ տեղեկությունները չեն ենթադրում Համաշխարհային բանկի որևէ դատողություն որևէ տարածքի իրավական կարգավիճակի կամ նման սահմանների հաստատման կամ ընդունման մասին: Իրավունքներ և թույլտվություններ Աշխատանքի բովանդակությունը պաշտպանված է հեղինակային իրավունքով: Քանի որ Համաշխարհային բանկը խրախուսում է իր գիտելիքների տարածումը, աշխատանքը կարող է ամբողջությամբ կամ մասամբ վերարտադրվել ոչ առևտրային նպատակներով, պայմանով, որ հղում արվի աղբյուրի լրիվ անվանմանը: Աղբյուրին հղում անելիս հարկ է նշել աշխատանքի անվանումը հետևյալ կերպ. «World Bank. 2019. Realizing Armenia’s Technology Potential. © World Bank» Իրավունքների և լիցենզիաների, այդ թվում հարակից իրավունքների վերաբերյալ բոլոր հարցերը հասցեագրել՝ World Bank Publications, The World Bank Group, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2625; e-mail: pubrights@worldbank.org: ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼԱԳՐԵՐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 ԳԼԽՈՒՄ 1 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՆԵՐԿԱ ԴԻՐՔԸ ԲԱՐՁՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԼՈԲԱԼ ԱՐԺԵՇՂԹԱՆԵՐՈՒՄ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 ԳԼԽՈՒՄ 2 ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2.1 Հայաստանի գործոնային պայմանների օգտագործում գլոբալ նեղ մասնագիտացված գործունեությունը զարգացնելու նպատակով9 2.2 Ավելի բարձր ավելացված արժեք ապահովող աշխատանքների ընդլայնում 13 2.3 Կարողությունների զարգացում և արդիականության ապահովում նոր ձևավորվող տեխնոլոգիաներում, քանի դեռ դրանք մատչելի են 21 ԳԼԽՈՒՄ 3 ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 ԳԼԽՈՒՄ 4 ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 ԱՌԴԻՐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Գծապատկեր 1 ՏՀՏ ծառայությունների արտահանումը՝ համեմատած այլ բարձր տեխնոլոգիաների արտահանման հետ, 2009-17 թթ.  3 2 ՏՀՏ ծառայությունների արտահանումը՝ համեմատած ընդհանուր ապրանքների և ծառայությունների արտահանման հետ, 2009-17 թթ. 4 3 ՏՀՏ ծառայությունների արտահանումը մեկ շնչի հաշվով, 1995-2017 թթ. 5 4 Հայկական ՏՀՏ ընկերությունների շրջանառությունը՝ ըստ տեսակների 6 5 Մեկ շնչի հաշվով ՏՀՏ արտահանման ծավալները՝ համեմատած ՏՀՏ ծառայությունների արտահանման ՏԱՀՏ-ի հետ  7 6 Արևելյան Եվրոպայում ՓՄՁ-ների համար հասանելի քլինթեք շուկայի չափերը  11 7 Նոր ձևավորվող տնտեսություն ունեցող երկրներում քլինթեքի 15 ոլորտային շուկաների չափերը մինչև 2023 թ. ներառյալ 11 8 ԲԳՄՑ և ՏՀՏ, 2016 թ. / 2017թ. 15 9 Ամսական միջին աշխատավարձերը 28 երկրների պետական համալսարանների ֆակուլտետներում 2012 թ.  17 10 Կապիտալ ծախսերի պահանջները, ընկերությունների համախմբումը և մուտքի արգելապատնեշները տարբեր սեգմենտներում տարբեր են 19 11 Հայկական գիտական աշխատություններից մեջբերումներ միջազգային հանդեսներում, 2018 թ. 23 12 Տղամարդկանց շրջանում քաղցկեղից մահացության մակարդակները 183 երկրներում 2016 թ. 27 13 Թվային առողջապահության ԳԱՇ-ի կառուցվածքը (բիոթեքի և գենոմիկայի հետ հատման կետում) 29 14 Հայաստանի մասնակցությունը բիոթեքի/թվային առողջապահության արժեշղթայում 30 Աղյուսակ 1 Ամփոփ առաջարկություններ xi 2 Մեկ շնչի հաշվով առողջապահական ծախսերը 2016 թ.  24 3 Ամփոփ առաջարկություններ 38 iii ՇՆՈՐՀԱԿԱԼԱԳՐԵՐ Սույն զեկույցը կազմել է Իֆեյինվա Էսպինոզա-Վանգին, Լիլիանա Օնուգան Վոլֆգանգ Ֆենգլերի Դազա Յալլերին, Մարտին ուղղորդմամբ: Հատուկ շնորհակալ­ Մոլինուևոյին, Արսեն Նազարյանին, ություն Գոհար Մալումյանին Ալաննա Սիպսոնին և Զիգֆրիդ տվյալների վերլուծության և Ցոթելին մեկնաբանությունների և տեղական միտումների վերաբերյալ կարծիքների համար: Հեղինակը նրա տրամադրած պարզաբանո­ երախտագիտություն է հայտնում ւմների և տեղեկատվության համար: նաև Երևանում, Սիլիկոնային Հեղինակը շնորհակալ է նաև հովտում և Վաշինգտոնում գործող Համաշխարհային բանկի խմբի ընկերություններին, որոնք գործընկերներին և անդամներին, ցանկություն ունեցան մասնակցելու մասնավորապես՝ Վիմ Դոուին, քննարկումներին սույն զեկույցի Տաֆաձվա Դուբեին, Ալեխանդրո կազմմանը աջակցելու նպատակով: iv ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ Ծառայությունների արտահանումը շարունակում է մնալ Այսօր Հայաստանի տնտեսությունը արտահանման ծավալների մեծացման և ավելի լավ մեծապես կախված է ներքին վարձատրվող աշխատատեղերի ստեղծման պահանջարկից, որն իր հերթին ուղղությամբ Հայաստանի լավագույն պայմանավորված է տեղական ռազմավարությունը: շինարարական ոլորտին և սպառմանն աջակցող մասնավոր տրանսֆերտներով: Անհրաժեշտ է, որ Հայաստանն անցում կատարի արտահանման վրա հիմնված ռազմավարությանը, եթե նպատակադրել է միջին եկամուտ ունեցող երկրից բարձր եկամուտ ունեցող երկիր դառնալ: Քանի որ Հայաստանը ծովային սահմաններ չունի, իսկ ֆիզիկական ապրանքների առևտրային ծախսերը համեմատաբար մեծ են, բարձր տեխնոլոգիաների թվային լուծումների արտահանումը կշարունակի առանցքային նշանակություն ունենալ Հայաստանի աճի համար: Սույն զեկույցի նպատակն է նախանշել բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում գլոբալ արժեշղթաներում (ԳԱՇ-երում) Հայաստանի մասնավոր հատվածի ռազմավարական հնարավորությունները: Զեկույցում ներկայացվում են նաև այն բարեփոխումները, որոնք կարող են նպաստել Հայաստանի զարգացմանը: Ուսումնասիրությունը հիմնված է 2018 թ. «Հայաստան. երկրի կանոնավոր v դիագնոստիկ գնահատում» (ԵԿԴԳ) փաստաթղթի վրա, նախատեսված են զանգվածային շուկայի համար: որում արժեշղթայի զարգացումը դիտարկվում է որպես Օրինակները ներառում են ՄՌ կառավարման ծրագրերի ոլորտային աճի հիմնաքարերից մեկը: Զեկույցը մշակումը, առօրյա կիրառման մոբայլ հավելվածները, հասցեագրված է ՀՀ կառավարությունում բենքինգի ծրագրային ապահովումը, սոցիալական քաղաքականություն ձևավորողներին, սակայն ոլորտային ցանցերի ծրագրային ապահովումը, կրթական զարգացման ռազմավարությունները մեծապես հենվում են ուսուցողական գործիքները: Այս լուծումներից շատերն մասնավոր հատվածի մասնակցության և պետական ու անջատված են արժեշղթայի այլ հայթեք մասնավոր հատվածների բաց երկխոսության վրա: Ուստի գործունեությունից, որի պատճառով սահմանափակվում է հնարավոր է, որ այս վերլուծությունը հետաքրքրի նաև դրանց ընդլայնման կամ ուղղահայաց ինտեգրման Հայաստանի տեխնոլոգիական համայնքին: հնարավորությունը: Բացի այդ, քանի որ այս կիրառական ծրագրերից շատերի հաճախորդների բազան գտնվում է Հայաստանից դուրս, ապա, ինչպես ցույց է տվել փորձը, ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՆԵՐԿԱ ԴԻՐՔԸ նոր բիզնեսի ստեղծումը հեշտ չէ: ԱԲ-ի վրա հիմնված (և ԲԱՐՁՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԼՈԲԱԼ ավելի էժան աշխատուժ ունեցող երկրներից առաջարկվող) ԱՐԺԵՇՂԹԱՆԵՐՈՒՄ տեխնոլոգիաների բնագավառում, մրցակցության խստացմանը զուգընթաց, հնարավոր է, որ Հայաստանի Հայաստանի մասնակցության շնորհիվ համար դժվար լինի պահպանել իր մրցունակությունը: տեղեկատվական և հաղորդակցային տեխնոլոգիաների Հայթեք ԳԱՇ-երի զարգացմանը համընթաց՝ ՀՀ (ՏՀՏ) հետ կապված ծառայություններին ապահովվել են կառավարությունը կարող է ռազմավարական արտահանման խոստումնալից արդյունքներ: ՏՀՏ մակարդակում նպաստել, որ միգրացիան ուղղվի ծառայությունների արտահանման ծավալը 2009-2017 թթ. գործունեության այն տեսակներին, որոնց զարգացումն ընթացքում կրկնապատկվել է՝ մոտ 94 մլն ԱՄՆ դոլարի արագանում է, ոչ թե խոչընդոտվում նոր ձևավորվող համեմատ հասնելով 212 մլն ԱՄՆ դոլարի մակարդակին: տեխնոլոգիաներով: Հայաստանի տեխնոլոգիական Արտահանման մեծ մասը կապված է համակարգչային համայնքը հակված է չսահմանափվելու ծրագրերի ծրագրավորման հետ, որը հենված է արտապատվիրման մշակման գործունեությամբ և խորացնելու իր ծառայությունների հաջող պատմության վրա: Հայկական մասնակցությունը նոր ձևավորվող և հեղափոխական ՏՀՏ ընկերությունները ծառայությունների մոդելից նշանակություն ունեցող տեխնոլոգիաների մշակմանը և անցում են կատարում պրոդուկտների նախագծմանը: Մի առևտրայնացմանը: ՀՀ կառավարությունը կարող է քանի ընկերություններ (օր.՝ Synopsys և Mentor Graphics) հեշտացնել այս անցումը՝ ռազմավարական մակարդակում արդեն իրենց օտարերկրյա մասնաճյուղերի միջոցով վերադիրքավորելով Հայաստանը (i) գործունեության այն ինտեգրվել են ԳԱՇ-ին, իսկ բարձր տեխնոլոգիաների բնագավառներում, որոնք մոբիլիզացնում են Հայաստանի ոլորտում ստարտափների ստեղծման ակտիվ գործոնային պայմանները, (ii) ավելի բարձր ավելացված գործընթացի արդյունքում ի հայտ են եկել բարձրապրոֆիլ արժեք ապահովող «հարակից» գործունեության ընկերություններ, որոնք հաջողության են հասել բնագավառներում, որոնք հենվում են հայկական համաշխարհային շուկայում: Օրինակ՝ PicsArt, որի ընկերությունների առկա մասնագիտական կապիտալը գնահատվում է 250 մլն ԱՄՆ դոլար, մշակել է կարողությունների վրա, և (iii) նոր ստեղծվող պատկերների խմբագրման և սոցիալական ցանցի տեխնոլոգիաների մշակման բնագավառում, քանի դեռ հավելված, որը ներբեռնվել է 600 միլիոն անգամ: Մոբայլ դրանք հասանելի են: Ավելին, գոյություն ունեն մի շարք հավելվածներ մշակող մեկ այլ ընկերություն՝ SoloLearn, որը բնագավառներ, որտեղ կարգավորիչ էկոհամակարգը գրանցվել և գործում է Հայաստանում, ամսական 1 միլիոն կարելի է հզորացնել: Այս հնարավորությունները ակտիվ օգտատեր ունի ողջ աշխարհում: քննության են առնված ստորև: Հարկ է նկատի ունենալ, որ Ճիշտ է, արտահանման աճը հուսադրող է, սակայն հաջորդ բաժիններում ներկայացված ոլորտային հնարավոր է, որ հայկական ընկերությունների համար օրինակներն արդիական էին սույն զեկույցի կազմման դժվար լինի պահպանել իրենց մրցունակությունը բարձր ժամանակ: Քանի որ տեխնոլոգիաների ոլորտը արագորեն տեխնոլոգիական ԳԱՇ-ում, եթե շարունակեն է զարգանում, ներկայացված օրինակներից մի քանիսը թիրախավորել մեծապես հագեցած, զանգվածային կարող են «կորցնել արդիականությունը»՝ տեղը զիջելով այլ շուկայի ուղղահայաց ոլորտները: Հայկական նոր ձևավորվող տեխնոլոգիաների ընձեռած ընկերությունները մրցակցում են աշխարհում՝ հնարավորություններին: առաջարկելով մի շարք ուղղահայաց հավելվածների ծրագրային և ապարատային լուծումներ, որոնք vi  |  Ամփոփագիր մեծանում է՝ ընդգրկելով օգտատերերի զանազան խմբեր, ԳԼՈԲԱԼ ԱՐԺԵՇՂԹԱՅՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ինչպիսիք են բժիշկները, ապահովագրական ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ընկերությունները, գիտահետազոտական կենտրոնները և ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ դեղագործական ոլորտը: Համարժեք կարգավորող դաշտի պայմաններում Հայաստանը կարող է դիրքավորվել որպես թվային առողջապահության, բիոտեքի մշակման և ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՈՐԾՈՆԱՅԻՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ կենսաբանական հետազոտությունների գլոբալ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄ ԳԼՈԲԱԼ ՆԵՂ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱՑՎԱԾ կենտրոններից մեկը: Որպես երկրորդ վառ օրինակ կարելի ՈԼՈՐՏՆԵՐԸ ԶԱՐԳԱՑՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ է նշել Հայաստանի հանքարդյունաբերությունը, որի Հայկական ընկերությունները կարող են թիրախավորել պատմությունը բնութագրվում է օդի, ջրի և հողի գլոբալ նեղ մասնագիտացված ուղղահայաց կիրառական աղտոտմամբ: Այս բնապահպանական վնասները որոշ ծրագրերը, որոնք ուժեղացնում են Հայաստանի չափով կարելի է չեզոքացնել քլինթեքի միջոցով: Գլոբալ մրցակցային առավելությունները՝ դրանով իսկ քլինթեքի ոլորտն աճի շատ մեծ ներուժ ունի, իսկ միջին և Հայաստան բերելով օտարերկրյա ընկերություններ և ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում ՓՄՁ-ները կարևոր տեղայնացնելով գլոբալ շուկան: Հայաստանն ունի մի դեր կունենան հաջորդ տասնամյակում: Տեղական քանի յուրահատուկ բնութագրեր (օր.՝ երկրաբանության, հանքարդյունաբերության՝ որպես շուկայի վրա հենվելու բնակչության բնորոշ առանձնահատկություններ, փոխարեն Հայաստանը կարող է դառնալ աշխարհագրություն և արդյունաբերության պատմություն), հետազոտությունների, լուծումների և նախատիպերի որոնք առանձնակի նպաստավոր պայմաններ են մշակման կենտրոնացված փորձարարական ստեղծում որոշակի ուղղահայաց կիրառական ծրագրերի լաբորատորիա: Ի վերջո, Հայաստանի երկրաբանությունը լուծումների մշակման համար: Հայկական նույնպես կարող է ծառայել որպես հիմք աշխարհագրական ընկերությունները կարող են ռազմավարական տեղեկատվական համակարգի (GIS), ինժեներային քաղաքականությունների և ներդրումների օգնությամբ սեյսմաբանության և աղետների ռիսկերի կառավարման հմտանալ ավելի բարձր ավելացված արժեք ապահովող տեխնոլոգիաների մշակման համար: այս նեղ մասնագիտացված գործունեության մեջ: Ի լրումն, ՀՀ կառավարությունը կարող է նշված նեղ ԱՆՑՈՒՄ ԱՎԵԼԻ ԲԱՐՁՐ ԱՎԵԼԱՑՎԱԾ ԱՐԺԵՔ մասնագիտացված ոլորտներում գործող գլոբալ ԱՊԱՀՈՎՈՂ «ՀԱՐԱԿԻՑ» ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆԸ ընկերություններ Հայաստան բերելուն ուղղված ԳԱՇ-ի ընդլայնումը կարելի է ապահովել Հայաստանից ներդրումների խթանման հասցեական ռազմավարություն արտահանվող ՏՀՏ ծառայություններին հարող իրականացնելու միջոցով շահեկանորեն օգտագործել այս արժեշղթայում աշխատանքների ուղղահայաց գործոնային պայմանները: Այս առումով ՀՀ ինտեգրման միջոցով: Քաղաքականություն կառավարությունը կարող է «գլոբալ շուկան բերել ձևավորողները կարող են քննության առնել հայթեքի Հայաստան»՝ նվազեցնելով տեղեկատվական բնագավառում հայկական ընկերությունների արդեն իսկ անհամաչափությունը և խրախուսելով գլոբալ հաջողվող աշխատանքները, ինչպես նաև իրականացնել ընկերությունների, տեղական նորարարական հասցեական ծրագրեր՝ ուղղված ավելի բարձր ավելացված կազմակերպությունների և ստարտափների սերտ արժեք ապահովող «հարակից» գործունեության համագործակցությունը: բնագավառներին ուղղահայաց ինտեգրման աջակցմանը: Բիոտեքի լուծումները, քլինթեքը և ինժեներային Այս զեկույցում քննության են առնվում ընդլայնման սեյսմաբանությունն ուղղահայաց կիրառական միջոցով հետևյալ բնագավառներին անցնում կատարելու ծրագրերի օրինակներից են, որոնք հարուստ ներուժ հնարավորությունները. (i) արհեստական բանականության ունեն Հայաստանում համակարգչային ծրագրեր և (ԱԲ) հետազոտություններ և ինժեներիա (հենվելով տեխնիկա մշակող համայնքի համար: Հայաստանի մաթեմատիկայի և ինֆորմատիկայի բնագավառում հայ բնակչությունն առողջական յուրահատկություններ ունի, մասնագետների կարողությունների վրա) և (ii) որոնք կարող են արժեքավոր լինել գլոբալ բիոթեքի կիսահաղորդիչների նախագծում (հենվելով էլեկտրոնային զարգացման համար: Առողջապահական հաշվառման սարքավորումների նախագծման ավտոմատացման թվային համակարգի միջոցով առողջական այս բնագավառում Հայաստանի ամուր դիրքի վրա): բնութագրերը կոդավորելուն համընթաց՝ համակարգչային ծրագրեր մշակող հայկական ընկերությունները կարող են » ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌԻ օգտվել այս աղբյուրից, քանի որ առողջապահական ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ և ԻՆԺԵՆԵՐԻԱ թվային լուծումների նկատմամբ գլոբալ պահանջարկը Բարձրագույն մակարդակում կատարվող vii  |  Ամփոփագիր հետազոտություններում ներդրումների դեպքում նախարարությունների կիրառած Հայաստանը մաթեմատիկայի բնագավառում ունեցած քաղաքականությունները և գործնական մոտեցումները հարուստ ժառանգության շնորհիվ կարող է դառնալ միմյանցից էապես տարբերվում են, և գոյություն չունի զուտ ԱԲ հետազոտությունների գլոբալ կենտրոններից հստակ քաղաքականություն կամ անհրաժեշտ մեկը: Զուտ ԱԲ հետազոտություններում (միանգամայն ենթակառուցվածք «կառավարությունից՝ նոր ալգորիթմների ստեղծում) կիրառվում են բարդ կառավարություն» (G2G) և «կառավարությունից՝ մաթեմատիկական եղանակներ: Հայաստանը ընկերություններ» (G2C) դոմեններում տվյալների համեմատական մեծ առավելություն ունի մաթեմատիկայի արդյունավետ փոխանակում ապահովելու համար: Ի և բնական գիտությունների բնագավառում (նույնիսկ լրումն վարչական, և վիճակագրական տվյալների ավելի մեծ, քան ՏՀՏ-ում): Մինչև վերջերս Հայաստանում դասակարգման, ֆորմատացման, պահպանման և մաթեմատիկոսների համար առևտրային փոխանակման քաղաքականությունների նախագծմանը՝ հնարավորությունները սահմանափակ էին, սակայն ԱԲ-ի ՀՀ կառավարությունը կարող է քննության առնել այս շնորհիվ մաթեմատիկոսների պահանջարկն աճել է ողջ տվյալների հավաքումը ստանդարտացնելու հարցը: աշխարհում: Հայաստանում արդեն իրականացվում են ԱԲ-ի հետ կապված սաղմնային աշխատանքներ, » ԿԻՍԱՀԱՂՈՐԴԻՉՆԵՐԻ (ՄԻԿՐՈՍԽԵՄԱՆԵՐԻ) բարձրագույն կրթությունում այս բնագավառի ՆԱԽԱԳԾՈՒՄ բացակայության հետևանքով տեղի է ունենում ուղեղների Անցումը կիսահաղորդիչների նախագծմանը և արտահոսք, և խաթարվում են տեղական ներդրումային արհեստական բանականության մշակմանը գրավիչ հնարավորությունները: ՀՀ կառավարությունը կարող է հեռանկար է, բայց չափազանց բարձր ստարտափային ներդնել ԱԲ-ի ասպիրանտական ծրագիր և նախանշել այս ծախսերը, շուկայից հեռավորությունը և Վասենարի բնագավառում առաջատար միջազգային պայմանագրով նախատեսված արտահանման գիտահետազոտական հաստատությունների (պետական վերահսկողության պահանջները հետ են պահում և մասնավոր) համագործակցությամբ համատեղ Հայաստանին: Synopsys-ը, , որ գլոբալ առաջատար է հետազոտական լաբորատորիաների ստեղծման էլեկտրոնիկայի նախագծման ավտոմատացման (EDA) հնարավորությունները: բնագավառում, Հայաստանում ՏՀՏ ոլորտի խոշորագույն Ունենալով ԱԲ հետազոտությունների ավելի հզոր գործատուն է (800 աշխատող): Synopsys-ի և Mentor բազա՝ ՀՀ կառավարությունը կարող է վարել Graphics-ի հետ մեկտեղ Հայաստանը կիսահաղորդիչների քաղաքականություններ՝ ուղղված տվյալների ավելի նախագծման «EDA» ծրագրային ապահովման մշակման դյուրին հասանելիությանը և ԱԲ ինժեներիայի համար և´ հիմնական կարողությունն ունի: Կիսահաղորդիչների վարչական, և´ վիճակագրական տվյալների հավաքմանն ակտիվ էկոհամակարգ ունեցող քաղաքներում ու տրամադրմանը: ԱԲ ինժեներիայի (ԱԲ առկա համեմատաբար փոքր ստարտափները ի վիճակի են ալգորիթմների ադապտացում և «իրական աշխարհի» առանձնանալու խոշոր ընկերություններից և ստեղծելու հավելվածներում դրանց կիրառում) բնագավառում սեփական ֆաբլես կիսահաղորդչային մշակումների հաջողությունը կախված կլինի սեփականատիրական (միկրոէլեկտրոնիկայի) ընկերությունները կամ տվյալների հասանելիությունից: Օտարերկրյա նախագծելու «IP-միջուկներ» (IP cores), որոնք պետությունների մասնավոր հատվածների տվյալների կիսահաղորդիչների գործառական բլոկներն են: Այս հասանելիությունն ապահովելու համար հայկական աշխատանքների ավելացված արժեքը չափազանց բարձր ընկերությունները պետք է կիրառեն տեղեկատվության է, բայց ստարտափային ծախսերը շատ ավելի բարձր են՝ անվտանգության և կառավարման գլոբալ դրույթները, համեմատած Հայաստանում այսօր առկա վենտուրային ինչպիսիք են ISO/IEC 27000 ստանդարտները և կապիտալի հետ: Cisco Systems-ը (Memoir Systems Եվրոպական միության (ԵՄ) Տվյալների ընդհանուր ամերիկյան ընկերության ձեռքբերման միջոցով) սկսել է պաշտպանության թիվ 2016/679 կանոնակարգը: ՀՀ աշխատանքներ IP-միջուկների և ֆաբլես կառավարությունը կարող է համապատասխանությունն ու միկրոէլեկտրոնիկայի նախագծման բնագավառում, միջազգային ստանդարտների կիրառությունն սակայն առանց ծավալուն օտարերկրյա ներդրումային ապահովելու նպատակով ուսուցողական ծրագրեր կապիտալի կամ Հայաստանում վենտուրային կապիտալի իրականացնել մասնավոր ընկերությունների համար: ֆինանսավորման՝ ծավալուն աճի այս կարևոր միջանկյալ Ավելին, ՀՀ կառավարությունը կարող է աջակցել բացակա փուլի վերարտադրումը կարող է դժվարանալ: Բացի այդ, տվյալների լրացմանը՝ բարելավելով սեփական տվյալների Վասենարի պայմանագրով նախատեսված արտահանման հասանելիությունը: Տվյալների պարբերական հավաքման վերահսկողության մասին դրույթները սահմանափակում աշխատանքների իրականացման առումով են միկրոէլեկտրոնիկայի բնագավառում հայկական viii  |  Ամփոփագիր ընկերությունների հետ միջազգային ընկերությունների կառավարությունը կարող է քննության առնել քվանտային համագործակցության շրջանակը՝ պայմանավորված այն հետազոտությունների բնագավառում միջազգային հանգամանքով, որ ԱՄՆ առևտրի նախարարությունը համագործակցության խրախուսմանն ուղղված Հայաստանը դասել է Դ խմբի երկրների շարքը: Երկիրը քաղաքականությունը (օր.՝ կիրառական վերադասակարգելու կամ Հայաստանի նկատմամբ հետազոտությունների գծով դրամաշնորհներ, բացառություն կիրառելու համար ՀՀ կառավարությունից մրցակցային հետազոտական համագործակցություն, կպահանջվի ուժեղ լոբինգ և միջամտություն: մրցույթներ, նախագծահետազոտական աշխատանքների գծով հարկային կրեդիտներ) և գլոբալ քվանտային ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ և ինֆորմատիկայի շրջանաձև շղթայում Հայաստանը ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ ՆՈՐ ՁևԱՎՈՐՎՈՂ դիրքավորել որպես մշտական «կանգառ»: Սա պետք է ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐՈՒՄ, ՔԱՆԻ ԴԵՌ ԴՐԱՆՔ ՀԱՍԱՆԵԼԻ ներառի բոլոր երեք մակարդակներում (բակալավրիատ, ԵՆ մագիստրատուրա և դոկտորանտուրա) ֆորմալ բարձրագույն ուսուցումը: » ՔՎԱՆՏԱՅԻՆ ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ Նոր ձևավորվող տեխնոլոգիաների շնորհիվ, ԳԱՇ-ի կառուցվածքների փոփոխմանը զուգընթաց, ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ քվանտային ինֆորմատիկան հայկական ընկերություններին հնարավորություն է տալիս Նորարարությունների ու ձեռնարկատիրական ակտիվորեն մասնակցելու զարգացող ԳԱՇ-երում և հետ գործունեության վրա զսպող ազդեցություն ունի չմնալու մյուսներից: Քվանտային ինֆորմատիկան դեռևս սահմանափակ ներդրումային կապիտալը, ընդ որում, իր սաղմնային փուլում է: Ճիշտ է՝ աշխարհում միայն շատ բաժնետիրական ընկերությունների մասին փոքրաթիվ ընկերություններ կապիտալ, գիտելիքներ և օրենսդրությունը թույլ է ընկերությունների ռեսուրսներ ունեն մոբիլիզացնելու համար գործունեության սկզբնական փուլում ֆինանսավորման պրոտոտիպային քվանտային համակարգիչներ և ներդրումների կարգավորման առումով: կառուցելու ունակությունը, և համակարգչային տեխնիկայի Հայաստանում վենտուրային կապիտալը սահմանափակ է մշակումից այն կողմ քվանտային հետազոտությունների նորարարական և ձեռնարկատիրական գործունեությանն էկոհամակարգը ընդգրկուն է, իսկ գլոբալ խաղի աջակցելու համար: Միաժամանակ, ՕՈՒՆ-ների պայմանները՝ հավասար: Ընդ որում, մասնավոր կատարման հնարավորությունների վրա զսպող հատվածից տրամադրվող ֆինանսավորումը (այլ ոչ ազդեցություն ունի 1994 թ. ընդունված օրենքը, որը պետական ֆինանսավորմամբ ծրագրերը) այսօր համարժեք չի բավարարում ներկա ներդրումային գերիշխում է քվանտային հետազոտությունների իրողության պահանջները: Օրինակ՝ օրենքը թույլ չի տալիս բնագավառում՝ դուռ բացելով հետազոտողների համար ներդրողներին արբիտրաժային լուծում պահանջող միջին և ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում: վեճերի դեպքում տեղական դատարանի փոխարեն դիմել Համաշխարհային հանդեսներում ֆիզիկայի բնագավառի միջազգային դատարաններ: Ավելին, բաժնետիրական հայ մասնագետների գիտական աշխատություններից ընկերությունների մասին օրենքի որոշ դրույթներ հստակ մեջբերումների թիվը շատ ավելի բարձր է՝ համեմատած չեն կարգավորում գործունեության վաղ փուլում մաթեմատիկայի և ինֆորմատիկայի հետ, որի շնորհիվ ընկերության ֆինանսավորման և ներդրումների հարցերը: միջուկային ֆիզիկայի բնագավառում Այս խոչընդոտների հետևանքով Հայաստանի գիտահետազոտական աշխատություններից տեխնոլոգիական ոլորտի ստարտափները ներդրումներ մեջբերումների առումով Հայաստանը ներառված է 25 ներգրավելու նպատակով սովորաբար գրանցվում են առաջատար երկրների խմբում: Այսուհանդերձ արտերկրում՝ ՝ դրանով իսկ սահմանափակելով տեղական Հայաստանը ազգային քվանտային ռազմավարություն հարկային եկամուտները և տարածման էֆեկտը: չունի և այս բնագավառում չի օգտագործում իր ներուժի Աճի ֆինանսավորման մեջ առկա բացերը կարելի է հարաբերական առավելությունը: լրացնել՝ ներդնելով ֆինտեքի նորարարական Համաշխարհային մրցավազքի ուժգնացմանը պրոդուկտներ և ՄՓՄՁ-ներին տրամադրելով զուգընթաց՝ հետզհետե ավելի մեծ կարևորություն ձեռք ֆինանսական կարողությունների զարգացմանն կբերեն քվանտային ինֆորմատիկայի ուղղված հասցեական խորհրդատվական ռազմավարությունը և ճանապարհային քարտեզը, ծառայություններ: Հայաստանում փոքր ինչպես նաև ներդրումները բարձրագույն կրթության և ընկերությունները աճի ֆինանսավորման խնդրում հետազոտական գործունեության մեջ: ՀՀ մեծապես հիմնվում են ներքին ռեսուրսների և չբաշխված ix  |  Ամփոփագիր շահույթի վրա: Բանկային ֆինանսավորման հետ, երկուսն էլ հասցեական բարեփոխումների կարիք սահմանափակ օգտագործումը կապված է Հայաստանում ունեն: ՆՀԳ-ի գծով պետական ֆինանսավորման աճը փոխառությունների բարձր տոկոսադրույքների հետ: կարող է աջակցել հետազոտական նպատակային Ֆինթեքի նորարարությունների (օր.՝ մոբայլ բենքինգի) քաղաքականություններին, ներառյալ կիրառական խթանումը և միջնորդների կիրառումը կարող է ընդլայնել հետազոտություններին ուղղված դրամաշնորհները, ծածկույթը՝ դրանում ներառելով թերսպասարկվող հետազոտությունների բնագավառում մրցակցային սեգմենտներն ու տարածքները: Ֆինանսական համագործակցությունը, մրցույթներն ու ՆՀԳ-ի գծով պրոդուկտների, ֆինանսական հաշվետվությունների, հարկային կրեդիտները: Միաժամանակ ինժեներիայի և ֆինանսական կառավարման, բիզնես պլանավորման և ինֆորմատիկայի բարձրագույն դասընթացները պետք է մարքեթինգի վերաբերյալ ՄՓՄՁ-ների ֆինանսական անհապաղ վերանայվեն: Համալսարանները կարող են կարողությունների զարգացմանն ուղղված հասցեական ավելի լավ աշխատել մասնավոր հատվածի հետ՝ խորհրդատվական ծառայությունների ծածկույթի կարիերայի ընթացքում ուսումնառության ընդլայնումը կբարելավի նշված ձեռնարկությունների հնարավորություններ ընձեռող մասնագիտական բանկունակությունը և կապախրախուսի ստվերը, որն զարգացման և աշխատավայրում գործնական ուսուցման արդեն իսկ շատ բարձր մակարդակի է հասել ավելի շատ տարբերակներ ապահովելու նպատակով: ձեռնարկությունների շրջանում: Հայաստանն արդեն բավականին ուժեղ օրենսդրական դաշտ ունի, որը կարգավորում է էլեկտրոնային գործարքները և տվյալների կառավարումը, բայց այն պետք է կատարելագործվի և փոխլրացվի միջնորդների պարտավորությունները կարգավորող օրենսդրությամբ: ՀՀ կառավարությունը կարող է քննության առնել «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային ստորագրության մասին» օրենքի կարգավորման շրջանակն ընդլայնելու միջոցով բոլոր էլեկտրոնային ստրագրությունները ճանաչելու հարցը: Ավելին, կարող է սահմանել, որ դատական վարույթներում էլեկտրոնային ստորագրություններն օժտված լինեն «վավերության և իսկության» ուժով: Հայաստանն արդեն ունի անձնական տվյալների գաղտնիության պաշտպանության համապարփակ օրենսդրություն: Այդուհանդերձ Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալությունը կարող է քննության առնել կիբերանվտանգության վերաբերյալ հատուկ կարգավորումներ ներառելու և այլ որոշակի պահանջներ, օր.՝ տվյալների կառավարչի նշանակում և ռիսկերի գնահատման ընթացակարգեր ավելացնելու հարցը: Ի վերջո, ՀՀ կառավարությունը կարող է քննության առնել այնպիսի օրենսդրական դաշտ, որը հստակորեն կարգավորում է միջնորդ օղակների պատասխանատվության հետ կապված հարցերը և պարունակում է «ապահովության» դրույթներ՝ պաշտպանելու ընկերություններին երրորդ անձանց կողմից տեղադրված բովանդակության խախտման, այդ թվում՝ մտավոր սեփականության իրավունքի խախտման դեպքերից բխող պատասխանատվությունից: Բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտներում Հայաստանի ներուժը սերտորեն կապված է նախագծահետազոտական գործունեության (ՆՀԳ) զարգացման լանդշաֆտի և բարձրագույն կրթության x  |  Ամփոփագիր ԱՂՅՈՒՍԱԿ 1 Ամփոփ առաջարկություններ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ԺԱՄԿԵՏ ՄԱՐՄԻՆ Ձեռնարկատիրություն, հետազոտություններ և նորարարություն » Մշակել նորարարությունների քաղաքականության ճանապարհային ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Երկարաժամկետ քարտեզ, որը կնախանշի գերակա ուղղությունների հետազոտությունների բնագավառում միջազգային համագործակցությունը խրախուսող քաղաքականությունները: » Վերաֆինանսավորման միջոցով աջակցել հետազոտական և ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ նորարարական ծրագրերին (օր.՝ կիրառական հետազոտություններին ուղղված դրամաշնորհներ, հետազոտությունների բնագավառում մրցակցային համագործակցություն և ստարտափների համար համատեղ դրամաշնորհային ծրագրեր): » ՀՀ կառավարության աջակցությամբ իրականացվող՝ միջազգային ԿԳՄՍՆ Կարճաժամկետ համալսարանների, մասնավոր հատվածի հետ համատեղ իրականացվող հետազոտական ծրագրերի և մուտքի արտոնագրերի տրամադրման հասցեական ծրագրի միջոցով կատարելագործել մարդկային ռեսուրսները, հետազոտական գերազանցությունը և հետազոտությունների առևտրայնացումը: » Զարգացնել տեխնոլոգիաների փոխանցում իրականացնող ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Երկարաժամկետ գրասենյակների կարողությունը՝ վաղ փուլի հետազոտական արդյունքները շուկային ուղղված պատրաստի տեխնոլոգիաների վերածելու և գործարքներ կնքելու համար: » Աջակցել Հայաստանում բիզնեսի տեղացի և սփյուռքահայ ԲՏԱՆ, ԷՆ Երկարաժամկետ հովանավորների (angels) ցանցերի զարգացմանը: » Պետական աջակցությամբ սաղմնային կապիտալի ֆինանսավորման ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ ծրագրերի (այդ թվում ինկուբատորների և աքսելերատորների) թիրախավորման փոխարեն ուշադրությունը կենտրոնացնել տվյալ ծրագրերը հաջողությամբ ավարտած ընկերությունների, այլ ոչ՝ դրանցում ընդգրկված ընկերությունների թվի վրա: » Ընդունել համակարգչային ծրագրերի արտոնագրման մասին ԲՏԱՆ, Երկարաժամկետ օրենսդրություն՝ նպատակ ունենալով պաշտպանել այն ծրագրերը, որոնք Արդարադատության ակնհայտորեն պարունակում են «լրացուցիչ տեխնիկական էֆեկտ» (ԵՄ նախարարություն ուղեցույցներին համապատասխան): » Ներդնել ղեկավար կադրերի ուսուցման ծրագրեր միջին օղակի ԷՆ, ԲՏԱՆ ղեկավարների կարողությունները զարգացնելու նպատակով: Աճին ուղղված ֆինանսավորման հասանելիություն » Նախաձեռնել քննարկումներ և մշակել ֆենթեքի ռազմավարություն՝ ՖՆ, ՀՀ ԿԲ Կարճաժամկետ ուղղված այնպիսի նորարարական պրոդուկտների ներդրմանը, որոնք կարող են նպաստել ՄՓՄՁ-ների ֆինանսավորման բացերը լրացնելուն: xi  |  Ամփոփագիր ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ԺԱՄԿԵՏ ՄԱՐՄԻՆ » Մշակել իրականացման ռազմավարություն (այդ թվում համարժեք ՖՆ, ՀՀ ԿԲ Կարճաժամկետ նորմատիվային երաշխիքներ և վերահսկողություն) առանցքային ֆինանսական ծառայությունները տրամադրելու համար միջնորդ կազմակերպություններ (օր.՝ Հայփոստ) ներգրավելու համար: » ՄՓՄՁ-ների՝ բանկային ծառայություններից օգտվելու մակարդակը ՖՆ, ՀՀ ԿԲ Երկարաժամկետ բարձրացնելու և ոչ ֆորմալ գործարքներն ապախրախուսելու նպատակով ընդլայնել ֆինանսական պրոդուկտների, ֆինանսական հաշվետվությունների, ֆինանսական կառավարման, բիզնես պլանավորման և մարքեթինգի վերաբերյալ խորհրդատվական ծառայությունների շրջանակը՝ դրանում ընդգրկելով ՄՓՄՁ-ներին: Բաժնետիրական ընկերությունների մասին օրենք և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ » Ներդնել պարտքային գործիքներ (օր.՝ փոխարկելի վարկեր), ԻԱՊՌ, ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ որոնք ֆինանսավորման հետագա փուլերում կարելի է փոխարկել բաժնեմասնակցության: » Գործունեության վաղ փուլի ֆինանսավորման ռիսկերն ավելի լավ ԻԱՊՌ, ԷՆ Կարճաժամկետ արտացոլելու նպատակով ներդնել այնպիսի բաժնետիրական ընկերություններ, որոնց բաժնետերերը կարող են քվեարկության ձայնի իրավունք տվող տարբեր դասերի բաժնետոմսեր ունենալ (որոնք կենթադրեն շահաբաժինների նկատմամբ տարբեր իրավունքներ և/կամ քվեարկության տարբեր մակարդակների իրավասություն): » Մշակել հստակ կանոններ փոքրամասնական բաժնետերերի ԻԱՊՌ, ԷՆ Երկարաժամկետ նկատմամբ կորպորատիվ կառավարման թիմերի ֆիդուցիար պատասխանատվության վերաբերյալ (ապահովելով նշված բաժնետերերի համարժեք պաշտպանությունը հատկապես այն դեպքում, երբ փոքրամասնական բաժնետերերի շահերն ուղղակիորեն բախվում են մեծամասնական բաժնետերերի շահերին): » Ներդնել օրենսդրություն, որը թույլ է տալիս ներդրողներին ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ արբիտարժային լուծում պահանջող վիճելի հարցերի դեպքում ընտրել տեղական կամ միջազգային դատարան: » Բարելավել աջակցությունը ներդրողներին հետներդրումային փուլում ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ ՝ սահմանելով ներդրողների և պետական մարմինների միջև ծագող վիճահարույց հարցերի որոշման, հաշվառման և կառավարման հստակ մեխանիզմներ, երբ նման հարցերը դեռ չեն հանգեցրել հակասությունների կամ ներդրումների հետկանչման: » Չեղյալ համարել 1994 թ. «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» օրենքը և ԷՆ, ՖՆ Երկարաժամկետ ընդունել ներդրումների վերաբերյալ նոր համընդգրկուն օրենսդրություն, որը կհամապատասխանի միջազգային լավագույն փորձին, այդ թվում. › կսահմանի «արդար ու հավասար վերաբերմունք» սկզբունքի կիրառման շրջանակը, › կսահմանի փոխհատուցման վճարման առանձնահատկությունները, › կսահմանի ուղղակի և անուղղակի հարկադիր օտարման արգելանքի սահմանափակումները, և › կնախատեսի ներդրողի իրավունքը տնօրինելու իր շահույթը և արտահանելու իր դրամական միջոցները: » Մշակել «ներդրողների ճանապարհային քարտեզ»՝ ներդրումները ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ սահմանափակող թույլտվությունները, գործընթացները և վարչական փոփոխությունները վեր հանելու նպատակով: xii  |  Ամփոփագիր ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ԺԱՄԿԵՏ ՄԱՐՄԻՆ » Մշակել ներդրումների խթանման ռազմավարություն՝ նեղ ԲՏԱՆ, ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ մասնագիտացված ոլորտներում այն համաշխարհային ընկերություններին ներգրավելու համար, որոնք կարող են օգտագործել Հայաստանի որոշակի գործոնային պայմանները (օր.՝ բիոտեք և քլինտեք): Թվային առևտուր » Ընդլայնել «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային Արդարադատության Երկարաժամկետ ստորագրության մասին» օրենքի կարգավորման ոլորտը՝ այդ օրենքով նախարարություն ճանաչելով բոլոր էլեկտրոնային ստրագրությունները և նաև սահմանելով, որ դատական վարույթներում էլեկտրոնային ստորագրություններն օժտված են «վավերականության և իսկության» ուժով: » «Անձնական տվյալների պատշպանության մասին» օրենքում ներառել Արդարադատության Երկարաժամկետ կիբերանվտանգության վերաբերյալ հատուկ կարգավորումներ՝ նախարարություն ավելացնելով պահանջներ, օր.՝ տվյալների կառավարչի նշանակման և ռիսկերի կառավարման ընթացակարգերի մասին: » Մշակել օրենսդրական դաշտ, որը հստակ կարգավորում է առցանց Արդարադատության Երկարաժամկետ միջնորդ օղակների հետ կապված հարաբերությունները և պարունակում նախարարություն է «ապահովության» դրույթներ երրորդ անձանց կողմից տեղադրված բովանդակության խախտման, այդ թվում՝ մտավոր սեփականության իրավունքի խախտման դեպքերից բխող պատասխանատվությունից նրանց պաշտպանության վերաբերյալ: » Աշխատել ԱՄՆ առևտրի նախարարության և միջազգային ԷՆ Երկարաժամկետ գործընկերների հետ Հայաստանի դասակարգումը բարելավելու ուղղությամբ՝ նպատակ ունենալով հեշտացնել Վասենարի միջազգային պայմանագրին համապատասխան երկակի նշանակության տեխնոլոգիաներով առևտուրն ու դրանց հետ կապված համագործակցությունը: Տվյալների քաղաքականություն » Ներդնել վարչական և վիճակագրական տվյալների դասակարգման, ԲՏԱՆ, ԷՆ Կարճաժամկետ ֆորմատացման, պահպանման և փոխանակման հետ կապված քաղաքականություններ: » Ներդնել քաղաքականություններ, որոնք կբարձրացնեն թվային ԲՏԱՆ, ԷՆ Կարճաժամկետ տվյալների կառավարման կարողությունը և կխթանան թվայնացումը մասնավոր ընկերությունների շրջանում: » Ներդնել տեղայնացման և տվյալների սուվերենության մասին օրենքներ, ԲՏԱՆ, ԷՆ Երկարաժամկետ որոնք չեն խեղդի հետաքրքրությունը և միաժամանակ կխթանեն Հայաստանում տնտեսական ակտիվությունը: » Տրամադրել տեխնիկական աջակցություն՝ նպատակ ունենալով ԲՏԱՆ, ԷՆ Երկարաժամկետ օգնությունը մասնավոր հատվածին ԵՄ-ի Տվյալների ընդհանուր պաշտպանության կանոնակարգերին («GDPR») և միջազգային ստանդարտներին (օր.՝ ISO/IEC 27000 ստանդարտների խմբին) հետևելու համար: xiii  |  Ամփոփագիր ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ԺԱՄԿԵՏ ՄԱՐՄԻՆ Կրթություն » Նախատեսվող «Բարձր տեխնոլոգիական ոլորտների ռազմավարություն» ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ փաստաթուղթը միավորել նախատեսվող «Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի ռազմավարություն» փաստաթղթի հետ: » Նորացնել ինֆորմատիկայի և ինժեներիայի բնագավառների ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ բակալավրային, մագիստրոսական և հետբուհական (PhD) ուսումնական ծրագրերը՝ դրանք ոլորտային ստանդարտներին համապատասխանեցնելու նպատակով: » Ներդնել ուսումնական ծրագրերի ամենամյա վերանայման գործընթաց, ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ որը կհիմնվի ոլորտների ներկայացուցիչների կարծիքներին ծանոթանալու նպատակով պետության և մասնավոր հատվածի միջև վարվող երկխոսության վրա և կներառի այդ ծրագրերի վերանայման և նորացման հստակ մեխանիզմներ: » Մշակել ԱԲ-ի բնագավառում ասպիրանտական ծրագիր և նախանշել ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ այս բնագավառում առաջատար միջազգային գիտահետազոտական հաստատությունների (պետական և մասնավոր) համագործակցությամբ համատեղ հետազոտական լաբորատորիաների ստեղծման հնարավորությունները: » Մշակել քվանտային ինֆորմատիկայի ռազմավարություն և ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Երկարաժամկետ ճանապարհային քարտեզ: Սա պետք է ներառի բոլոր երեք մակարդակներում (բակալավրիատ, մագիստրատուրա և դոկտորանտուրա) ֆորմալ բարձրագույն ուսուցումը: » Կատարելագործել «Կրթության ոլորտում հակակոռուպցիոն ՖՆ, ԷՆ, ԿԳՄՍՆ Կարճաժամկետ միջոցառումների ծրագիր» փաստաթղթի ապագա խմբագրությունները հետևյալ կերպ. › Տրամադրել համարժեք ֆինանսավորում սահմանված բոլոր հակակոռուպցիոն միջոցառումների համակարգման, մշտադիտարկման և իրականացման համար. › Կրճատել կարճաժամկետ, արտամրցութային նշանակումների թիվը՝ համալսարանների անձնակազմի շրջանում աշխատանքային անվտանգությունը և կանխատեսելիությունը բարձրացնելու նպատակով. › Բուհերի հավաստագրման և վերահավաստագրման չափանիշներում ավելացնել համապատասխանության և բարեվարքության չափանիշները. › Մշակել բարձրագույն կրթության բնագավառում կոռուպցիայի դեպքերի բացահայտման և ազդարարման համապարփակ մեխանիզմներ, որոնք կապահովեն ազդարարողների պաշտպանությունը: xiv  |  Ամփոփագիր ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ ՀԳԾ Հայկական գենոմային ծրագիր ՍՄԿ Ստանդարտացման միջազգային ԱԲ Արհեստական բանականություն ՆԼՏԿ կազմակերպություն ՀՀԴ ՀՀ դրամ Նորարարական լուծումների և Արմեդ Հայաստանի ազգային տեխնոլոգիաների կենտրոն առողջապահական էլեկտրոնային ՄևԳ Մոնիթորինգ և գնահատում տեղեկատվական համակարգ ԷՏԱՀՀ Էլեկտրոնային տեխնոլոգիաների ՏՍՄ Տարիքով ստանդարտացված մակարդակ ՄՖՏԻ ազգային հետազոտական համալսարան ՀԱՀ Հայաստանի ամերիկյան համալսարան Մոսկվայի Ֆիզիկայի և տեխնոլոգիաների «B2B» Բիզնեսից՝ բիզնես ինստիտուտ «B2C» Բիզնեսից՝ սպառող ԷՆ Էկոնոմիկայի նախարարություն ՎՀ Վճարային հաշվեկշիռ ԿԳՄՍՆ Կրթության, գիտության, մշակույթի և ՏԱՀՏ Տարեկան աճի համախառն տեմպ սպորտի նախարարություն ՀՀ ԿԲ Հայաստանի Հանրապետության ՖՆ Ֆինանսների նախարարություն կենտրոնական բանկ ԲՏԱՆ Բարձր տեխնոլոգիական ԴՆԹ Դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթու արդյունաբերության նախարարություն ԷՆԱ Էլեկտրոնային նախագծման ԲԶԱԴ Բաց զանգվածային առցանց ՁԻՀ ավտոմատացում դասընթացներ ԱԷՏ «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» ՄՓՄՁ Միկրո, փոքր և միջին հիմնադրամ ձեռնարկություններ Առողջապահական էլեկտրոնային ՀԱՊՀ Հայաստանի ազգային տվյալներ պոլիտեխնիկական համալսարան ԵՏԱ Եվրոպական տարածաշրջանային ԲԳՄՎ Բնական գիտություններ, մաթեմատիկա ակադեմիա ՍՊԱԾ և վիճակագրություն ՕՈՒՆ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրում Սեյսմիկ պաշտպանության ազգային «FPGA» Շահագործման պայմաններում ծառայություն ծրագրավորվող տրամաբանական ՏՀԶԿ ՀԿՑ ՏՀԶԿ-ի Արևելյան Եվրոպայի և միկրոսխեմա Կենտրոնական Ասիայի երկրների «G2B» Կառավարությունից՝ բիզնես հակակոռուպցիոն ցանց «G2C» Կառավարությունից՝ սպառող «PCB» Տպված միկրոսխեմա «G2G» Կառավարությունից՝ կառավարություն ԳՈՒՊ Գնողունակության պարիտետ ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք ՊՄԵ Պետական և մասնավոր հատվածների «GIS» Աշխարհագրական տեղեկատվական երկխոսություն համակարգ ԳՀՆԱ Գիտահետազոտական և նախագծային ՀՀԿառ Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքներ կառավարություն ՌՀՀ Ռուս-հայկական (Սլավոնական) ԳԱՇ Գլոբալ արժեշղթա համալսարան ՄՌ Մարդկային ռեսուրսներ ԵԿԴԳ Երկրի կանոնավոր դիագնոստիկ ՏՀՏ Տեղեկատվական և հաղորդակցային գնահատում տեխնոլոգիա ՓՄՁ Փոքր և միջին ձեռնարկություններ ՄԷՀ Միջազգային էլեկտրատեխնիկական ԻԱՊՌ ՀՀ արդարադատության հանձնաժողով ՄԱԶԾ նախարարության Իրավաբանական ԱՄՀ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ՄԱԿԳՄԿ անձանց պետական ռեգիստր ՖՕԻ Ֆիզիկական օբյեկտների ինտերնետ ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագիր ՄՍ Մտավոր սեփականություն ՄԱԿ-ի Կրթության, գիտության և մշակույթի կազմակերպություն ԱՄՆ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ xv  |  Հապավումներ ԱՄՆԴ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների դոլար ՎՊ Վասենարի պայմանագիր ԱՀԿ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն ԵՊՀ Երևանի պետական համալսարան xvi  |  Հապավումներ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանը մտադիր է արագացնել աճը բարձր տեխնո­ տեխնոլոգիական առաջընթացն ունենում է ԳԱՇ-ում լոգիական ոլորտներում: 2018 թ. գարնանը բազմամարդ մասնակցության վրա, ներառյալ առևտրային ծախսերի խաղաղ փողոցային ցույցերի (որոնք ընդունված է անվանել կրճատումը, որակի բարձրացման խթանումը և հաճախո­ Հայաստանի «թավշյա հեղափոխություն») արդյունքում րդների արտահոսքը և ոլորտից ոլորտ հարաբերական ձևավորվեց նոր իշխանություն, որը 2018 թ. դեկտեմբերին արդյունավետության փոփոխությունը: Տվյալների կայացած խորհրդարանական ընտրություններում էկոնոմիկան կարող է ազդել արտադրության աշխարհա­ ւթյունը: Նոր կառավարութ­ ստացավ ձայների մեծամասնո­ գրության վրա՝ թուլացնելով աշխատավարձի գծով յան հանձնառությունը կարգավորման դաշտի բարեփոխ­ ծախսերի կարևորությունը, փոխելով առաքման մոդելները ման խնդրում հնարավորություն է ընձեռում ստեղծելու և արձագանքելով սպառողների փոփոխվող նախապատվ­ ավելի հզոր, ստարտափների համար նպաստավոր ություններին: Այնքանով, որքանով ֆիզիկական օբյեկտ­ գործարար միջավայր, որն էլ ավելի շահեկան պայմաններ ների ինտերնետը (internet of things / IoT), առաջատար կստեղծի մասնավոր հատվածի համար արտադրողական­ ռոբոտաշինությունը, 3-D տպագրությունը և Արդյունաբեր­ ությունը բարձրացնելու, աճի տեմպերն արագացնելու, ություն 4.0-ի հետ կապված այլ թվային տեխնոլոգիաներն բարձրակարգ մասնագետներին Հայաստան բերելու և աշխատատար չեն և ինտենսիվացնում են արտադրության րկրյա ուղղակի ներդրումներ (ՕՈՒՆ-ներ) օտարե­ «սերվիսիկացումը», նրանք արտադրության համար ավելի ներգրավելու տեսանկյունից: Ավելին, ստեղծվել է բարձր գրավիչ են դարձնում բարձրակարգ հմտություններ տեխնոլոգիա­կանարդյունաբերության նախարարությունը պահանջող (և հաճախ բարձր վարձատրող) տնտեսությու­ ուններ և աճի արագացմանն ուղղված քաղաքականությ­ նները: Ավելին, հարթակային տնտեսությունը միացնում է ծրագրեր մշակելու և իրականացնելու նպատակով: ողջ աշխարհի գնորդներին և մատակարարներին առաք­ Նոր ձևավորվող թվային տեխնոլոգիաները բարձր ման նոր մոդելներում՝ դրանով իսկ ստեղծելով նոր տեխնոլոգիական ոլորտներում փոխում են ԳԱՇ-երի շուկաներ: Անհրաժեշտ է, որ Հայաստանը պատրաստ լինի կառուցվածքը: Այսօր, երբ աշխարհում տեղի է ունենում ադապտացնելու և օգտագործելու այս նոր թվային տեխնոլ­ չորրորդ արդյունաբերական հեղափոխությունը ոգիաները և բարձրացնի տեղական աշխատուժի (Արդյունաբերություն 4.0), Հայաստանին անհրաժեշտ է հմտությունները. այլապես նա կկանգնի մյուսներից հետ ավելի լավ դիրքավորվել՝ թվային տեխնոլոգիաների մնալու ռիսկի առջև: բնագավառի գլոբալ միտումներից օգուտ քաղելու համար: Այս զեկույցի նպատակներն են (i) օգնել քաղաքակա­ 2020 թ. համաշխարհային զարգացման զեկույցում հատուկ նություն ձևավորողներին, հայթեք գլոբալ արժեշղթան­ անդրադարձ է արվում այն ազդեցությանը, որ երի զարգացմանը զուգընթաց, նախանշել 1 ռազմավարական հնարավորություններ Հայաստանի ակտիվ փոխգործունեությամբ: Սույն զեկույցից բխող մասնավոր հատվածի համար և (ii) ներկայացնել այն յուրաքանչյուր առաջարկություն պետք է իրականացվի բարեփոխումները, որոնք կարող են նպաստել այս միայն շահակիցների գործուն ներգրավվածության վերադիրքավորմանը: Թվային տեխնոլոգիաները միջոցով, իսկ այստեղ ներկայացված վերլուծությունը շարունակում են ազդել հայթեք գլոբալ արժեշղթաների կարող է հաշվի առնվել նաև Հայաստանի բարձր կառուցվածքի վրա, իսկ ցածր վարձատրող երկրները տեխնոլոգիական համայնքի հետ «պետություն-մասնավոր շարունակում են մեծացնել շուկայի իրենց բաժինը: Ուստի հատված» խորացված երկխոսության ժամանակ: Հայաստանում քաղաքականություն ձևավորողները և Սույն զեկույցը կազմված է չորս գլուխներից: Առաջին մասնավոր հատվածը նույնպես պետք է ավելի ռազմավա­ գլխում նկարագրվում է Հայաստանի դիրքը հայթեք ԳԱՇ- րական մոտեցում ցուցաբերեն ԳԱՇ-ի զարգացման և երում: Երկրորդ գլխում քննարկվում են Հայաստանի ընդլայնման հարցում: Այս զեկույցը նպատակ ունի վեր ռազմավարական վերադիրքավորման և ընդլայնման անի մասնավոր հանել հայթեք ԳԱՇ-երում Հայաստ­ տարբերակները: Երրորդ գլխում նկարագրվում են թյունները, հատվածի ռազմավարական հնարավորու­ Հայաստանի կարգավորիչ էկոհամակարգի հզորացման ւմները, որոնք ինչպես նաև ներկայացնել այն բարեփոխո­ հնարավորությունները: Վերջապես, չորրորդ գլխում կարող են նպաստել Հայաստանի էվոլյուցիային: Սույն ներկայացված են առաջարկություններ հետազոտությունը հենվում է 2018 թ. Հայաստանի քաղաքականության մակարդակի բարեփոխումների, կանոնավոր դիագնոստիկ գնահատման վրա, որում կապիտալ ներդրումների և հմտությունների զարգացման արժեշղթաների զարգացումը դիտարկվում է որպես միջոցով հայթեք ԳԱՇ-երում Հայաստանի ոլորտային աճի հիմնաքարերից մեկը: մասնակցության ընդլայնմանն ուղղված Զեկույցում կիրառվել է որակական վերլուծության գործողությունների վերաբերյալ: մոտեցումը՝ քաղաքականության նախագծման մեջ արդյունքները հաշվի առնելու և գլոբալ ոլորտներից ավելի մեծ ավելացված արժեք ապահովելու ռազմավար­ ական տարբերակների որոշման խնդրում ՀՀ կառավա­ րությանն աջակցելու նպատակով: Հայկական հայթեք ընկերությունների կողմից սպասարկվող ԳԱՇ-երում այդ ընկերությունների ռազմավարական դիրքի որոշման համար մոտեցման մեջ կիրառվել են հետազոտական առաջնային մեթոդներ և հարցազրույցներ: Մասնավո­ րապես, մոտեցման միջոցով գնահատվում է հայկական ընկերությունների կարողությունը՝ (i) ստեղծելու արժեք այն ԳԱՇ-երում, որոնցում նրանք մասնակցում են, (ii) պահպանելու իրենց մրցակցային դիրքերը, և (iii) ընդլայն­ վելու՝ ավելի բարձր ավելացված արժեք ապահովող գործունեություն իրականացնելու համար: Քննարկումներն ընդգրկել են համարյա 50 մասնավոր ընկերություններ, ներդրողներ և կրթական հաստատություններ Երևանում, Սան Դիեգոյում, Սիլիկոնային հովտում և Վաշինգտոնում: Նախանշված ոլորտներում Հայաստանի կատարողականը գնահատվել է տարածաշրջանային, ինչպես նաև համաշխ­ արհային մրցակիցների կատարողականի համեմատու­ թյան տեսանկյունից, իսկ այս սեգմենտների «կատարյալ արժեշղթան» գնահատվել է հայկական համատեքստում: Ոլորտային զարգացման այլ ռազմավարությունները զգալիորեն կհենվեն Հայաստանի մասնավոր հատվածի հայթեք համայնքի մեծ ներգրավվածության վրա: Ոլորտային ռազմավարությունների հաջող մշակումը և իրականացումը մեծապես պայմանավորված են ծրագրեր իրականացնող թիմերի, մասնավոր հատվածի շահառուների և կլաստերային կազմակերպությունների 2  |  Ներածություն Գլխում 1 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՆԵՐԿԱ ԴԻՐՔԸ ԲԱՐՁՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԳԼՈԲԱԼ ԱՐԺԵՇՂԹԱՆԵՐՈՒՄ Հայաստանի բարձր տեխնոլոգիաների արտահա­նման մրցակիցների հետ, այդ թվում Ղազախստանի, Վրաստանի, կառուցվածքում գերակշռում են ՏՀՏ ծառայու­թյունները, Ռուսաստանի և Ուկրաինայի հետ (տե՛ս գծապատկեր 3): բայց դրանց մասնաբաժինը երկրի ընդհանուր տնտ­ես­ Ընդ որում, մեկ շնչի հաշվով համեմատության դեպքում ությունում համեմատաբար փոքր է: Բարձր տե­ խնոլոգի­ կան ոլորտներում Հայաստանի միջազ­ ա­ գային առևտրում ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 1 ւնները, որոնք զգալիորեն գերիշխում են ՏՀՏ ծառայությո­ ՏՀՏ ծառայությունների արտահանումը՝ համեմատած այլ գերազանցում են ՏՀՏ նյութական ապրանքների արտահ­ բարձր տեխնոլոգիաների արտահանման հետ, 2009-17 թթ. ատկեր 1): 2009-2017 թթ. անման ծավալները (տե՛ս գծապ­ ԱՄՆ դոլար վածում ՏՀՏ ծառայությունների արտա­ ժամանակահատ­ հանման ծավալները ավելի քան կրկնապատկվել են՝ 94 մլն ԱՄՆ դոլարից հասնելով 212 մլն ԱՄՆ դոլարի: Ի տարբերություն՝ այլ բարձր տեխնոլոգիաների (աէրոտիեզ­ երական համակարգեր, դեղագործական ապրանքներ, գիտական գործիքներ և էլեկտրատեխնիկական սարքավորումներ) արտահանման ծավալը 2017 թ. կազմել է ընդամենը 26 մլն ԱՄՆ դոլար, իսկ այլ ՏՀՏ ապրանքներինը ընդամենը 4 մլն ԱՄՆ դոլար էր: Թեև Հայաստանի ՏՀՏ ծառ­այութ­յունների արտ­ահանման ծավալների աճը ոգևորող է, 2017 թվականին ընդհանուր ICT services exports յո­ ծառա­ ւթյունների ծավալում դրանց բաժինն ընդամենը 11 ICT goods exports տոկոս էր, իսկ ապրանքների և ծառայությունների Other high tech exports Արտահանվող ՏՀՏ ծառայությունները ներառում են համակարգչային և արտահանման ընդհանուր ծավալում՝ լոկ 4.8 տոկոս (տես հաղորդակցության ծառայությունները (կապի, փոստային և սուրհանդակային ծառայություններ) և տեղեկատվական ծառայությունները (համակարգչային գծապատկեր 2): տվյալներ, լրատվական ծառայությունների հետ կապված գործարքներ): Արտահանվող ՏՀՏ ապրանքները ներառում են տեխնիկան, օր.՝ համակարգիչները և ՏՀՏ արտահանման աճի մակարդակը տպավորիչ է պերիֆերիկ սարքավորումները, կապի սարքավորումները, սպառողական էլեկտրոնային սարքավորումները, էլեկտրոնային բաղադրիչները և այլ (տարբեր) տարածաշրջանային մրցակիցների հետ համեմատ­ տեղեկատվական և տեխնոլոգիական ապրանքներ: Արտահանվող այլ բարձր տեխնոլոգիաներն ինտենսիվ ՆՀԳ-ի արդյունքներ են, ինչպիսիք են աէրոտիեզերական ության մեջ, բայց դեռևս բարելավման տեղ կա: համակարգերը, համակարգիչները, դեղագործությունը, գիտական գործիքները և էլեկտրատեխնիկական սարքավորումները: Հայաստանի արտահանումների կատարողականն ավելի Աղբյուրը՝ (World Bank, 2019). լավ է՝ համեմատած տարածաշրջանային որոշ 3 Օրինակ՝ «10Web» հայկական ընկերությունը մշակել է ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 2 ՏՀՏ ծառայությունների արտահանումը՝ համեմատած ծրագիր, որը հնարավորություն է տալիս օգտատերերին ընդհանուր ապրանքների և ծառայությունների ինքնուրույն, առանց արտապատվիրման, ստեղծելու արտահանման հետ, 2009-17 թթ. «WordPress» կայքեր: Կամ մեկ այլ հայկական ընկերություն ԱՄՆ դոլար («Renderforest») վիդեո անիմացիաների ստեղծման համար կիրառում է ԱԲ ալգորիթմներ: Հուսադրող է, որ «պրոդուկտների և ծառայությունն­ երի լուծումների» հետ կապված աշխատանքների զգալի մասը (ի տարբերություն արտապատվիրման ծառայությունների) արդեն ինտեգրված է ԳԱՇ-երում: Մի քանի գլոբալ տեխնոլոգիական ընկերություններ մասնաճյուղեր են բացել Հայաստանում, և երկրում ՏՀՏ ոլորտի շրջանառության 38 տոկոսն ապահովում են օտարերկրյա ընկերությունների մասնաճյուղերը: Նրանցից ամենաակնառուներն են Synopsys-ը, Mentor Graphics-ը և National Instruments-ը , որոնց աշխատողների թիվը Հայաստանում, միասին վերցրած, շուրջ 1,200 է: Մասնաճյուղային այս մոդելը մինչ օրս ծառայել է որպես աճի, աշխատատեղերի, տեխնոլոգիաների և հմտությունն­ Goods and services երի (այդ թվում կառավարչական և փափուկ հմտությունն­ Services only BOP ICT services BOP երի) փոխանցման հզոր աղբյուր: Սակայն այս մասնաճյու­ Աղբյուրը՝ (World Bank, 2019) ղերի միջոցով Հայաստանում ստեղծված արժեքը աշխատ­ ավարձերից և վերադիր ծախսերից այն կողմ չի անցնում: Վերջին տարիներին ձևավորվել է տեխնոլոգիական Հայաստանը գերազանցում է գլոբալ ՏՀՏ ստարտափների աշխույժ մշակույթ, որը ծնում է համաշ­ ծառայությունների ոլորտում հսկա մրցակիցներին՝ խարհային հաջողության հասնող ընկերություններ: Չինաստանին և Հնդկաստանին (տե՛ս գծապատկեր 5): Վերջին մի քանի տարում Հայաստանի տեխնոլոգիական Այսուհանդերձ դեռևս բարելավման տեղ կա. 2017 թ. ստարտափների էկոհամակարգը սկսել է բարգավաճել: Բելառուսը, Բուլղարիան, Լեհաստանը, Լիտվան, Ստեղծվել է մինչև 200 ստարտափ: Նրանց աջակցում են Հունգարիան, Ռումինիան, Սլովենիան և Սլովակիան մեկ գաղափարների երաշխավորման և աքսելերացիայի շնչի հաշվով արտահանել են 150 - 250 ԱՄՆ դոլարի ՏՀՏ ծառայություններ տրամադրող ծրագրերը և կազմակերպ­ ծառայություններ՝ համեմատած Հայաստանում մեկ շնչի ությունները, սաղմնային կապիտալի ներդրումները, հաշվով 72 ԱՄՆ դոլարի արտահանված ՏՀՏ օժանդակությունը ցանցերի ստեղծման և համատեղ ծառայությունների հետ: (Գլոբալ առաջատարների մոտ աշխատանքի ուղղությամբ, բիզնես կենտրոնները, մեկ շնչի հաշվով արտահանման ծավալները շատ ավելի կառավարության նախաձեռնությունները և գործարար­ մեծ են և 2017 թ. գերազանցել են 1,000 ԱՄՆ դոլարը:) ների միությունները: Օրինակ՝ PicsArt-ը, որի կապիտալը Հայաստանի ՏՀՏ ծառայությունների արտահանման գնահատվում է 250 մլն ԱՄՆ դոլար, մշակել է պատկերների կառուցվածքում գերակշռում է ծրագրավորումը, բայց խմբագրման և սոցիալական ցանցի հավելված, որը պատմականորեն այն բաղկացած է եղել ներբեռնվել է 600 միլիոն անգամ: Մոբայլ հավելվածներ արտապատվիրման աշխատանքներից, որոնք այսօր մշակող մեկ այլ ընկերություն՝ SoloLearn-ը, որը գրանցվել և ավտոմատացման միտում ունեն: Հայաստանը սկսել է գործում է Հայաստանում, ամսական 1 միլիոն ակտիվ ցածրարժեք արտապատվիրումից, որը հիմնականում օգտատեր ունի ողջ աշխարհում: կապված էր ադապտացված ծրագրերի և վեբդիզայնի հետ Հայկական ընկերությունները մրցակցում են (տե՛ս գծապատկեր 4): Ինչպես նշվում է 2020 թ. աշխարհում՝ առաջարկելով ուղղահայաց մի շարք Համաշխարհային զարգացման զեկույցում, գլոբալ հավելվածների ծրագրային և ապարատային լուծումներ, զարգացումները միտված են նման գործառույթներում որոնք նախատեսված են զանգվածային շուկայի համար: օգտագործվող մարդկային ռեսուրսների կրճատմանը, Հայկական ծրագրավորողների համայնքը նախագծում է նույնիսկ Հայաստանում որոշ ընկերություններ սկսել են լուծումներ բազմատեսակ գլոբալ ուղղահայաց հավելվա­ մշակել ծրագրեր, որոնք ավտոմատացնում են ծրագրային ծների համար: Ընկերությունները թիրախավորել են այս ապահովումների նախագծման ծառայությունները: աշխատանքները և հավելվածները, որովհետև դեպի շուկա 4  |  Հայաստանի ներկա դիրքը բարձր տեխնոլոգիական գլոբալ արժեշղթաներում ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 3 ՏՀՏ ծառայությունների արտահանումը մեկ շնչի հաշվով, 1995-2017 թթ. a. Armenia and regional comparators, ԱՄՆ դոլար Lithuania Poland Bulgaria Belarus Armenia Ukraine Russian Federation Georgia Kazakhstan b. Armenia and High performer comparators, ԱՄՆ դոլար Israel Switzerland Sweden Netherlands Estonia Germany Czech Republic Slovenia Hungary Romania Armenia Աղբյուրը՝ (World Bank, 2019). 5  |  Հայաստանի ներկա դիրքը բարձր տեխնոլոգիական գլոբալ արժեշղթաներում աշխատանքներ, որոնք կարելի է թիրախավորել ընդլայն­ ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 4 Հայկական ՏՀՏ ընկերությունների շրջանառությունը՝ ըստ ման համար: Օրինակ՝ մի քանի հայկական ընկերությու­ տեսակների ններ նախագծում և թողարկում են առանձին կրթական Armenian products Subsidiaries of էլեկտրոնային գործիքներ դպրոցների և համալսարան­ and service solutions foreign firms ների համար: Ճիշտ է, նրանք կարողացել են համեմատա­ բար հեշտ մուտք գործել շուկա, սակայն նրանց գործունեո­ ւթյան ընդլայնման հնարավորությունները շատ չեն եղել: Բացի այդ, քանի որ նշված ուղղահայաց հավելվա­ % ծներից շատերի հաճախորդների բազան Հայաստանից հեռու է, նոր բիզնեսի ստեղծումը դժվար է: Թեկուզ դա % լինի բիզնեսից՝ բիզնեսին (B2B) կամ բիզնեսից՝ հաճախ­ որդին (B2C) լուծում, հայկական ծրագրային պրոդուկ­ % տների և լուծումների վերջնական օգտագործողների լայն բազան գտնվում է Հայաստանից դուրս: Անշուշտ, մեծ մղում կա դեպի ԱՄՆ շուկաները և հաճախորդների բազաները: Մուտքը դեպի որոշակի ոլորտներ «բախտի % բան» է, և մի քանի հայկական ստարտափներ և ՓՄՁ-ներ նշել են, որ շատ դժվար է եղել ստեղծել նոր բիզնես և Outsourcing and ընդլայնել հաճախորդների բազան: Բացի այդ, Հայաստ­ Infrastructure and software development անի մրցակիցներից շատերը շատ ավելի մոտ են գտնվում telecom services services վերջնական օգտագործողներին և միգուցե ինտուիտիվ Աղբյուրը՝ «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» հիմնադրամ, 2019 թ.: ավելի լավ են պատկերացնում նրանց պահանջմունքները: Ավտոմատացմամբ (և էժան աշխատուժ ունեցող երկրներով) պայմանավորված գլոբալ մրցակցության մուտքի արգելապատնեշները ցածր են, իսկ լուծումները աճին զուգընթաց՝ Հայաստանի համար ավելի դժվար հնարավոր է մշակել և տրամադրել հեռակա կարգով: կլինի մրցել զանգվածային շուկայի համար նախատ­ Օրինակները ներառում են ՄՌ կառավարման ծրագրի եսված լուծումների բնագավառում: Ճիշտ է, կարևոր է մշակումը, առօրյա կիրառության մոբայլ հավելվածները, մեծացնել Հայաստանից արտահանվող ՏՀՏ ծառայու­ բենքինգ ծրագրերը, սոցիալական ցանցերի ծրագրերը և թյունների (և դրանց հիմքում ընկած աշխատանքների) կրթական-ուսուցողական գործիքները: Համենայն դեպս արժեքը, բայց նույնքան կարևոր են արտահանվող նույն մուտքի ցածր արգելապատնեշները, որ «գրավիչ» են ապրանքների և ծառայությունների տեսակները, դարձնում զանգվածային շուկայի համար նախատեսված հատկապես երբ ծրագրավորման որոշ գործառույթներ հավելվածները, դրանք դարձնում են նաև բավական վտանգվում են ԱԲ-ի և ինքնաշխատ ուսուցման մրցակցային ողջ աշխարհում: տեխնոլոգիաների ի հայտ գալու արդյունքում (տե՛ս բաժին Գործունեության այլ տեսակները, որտեղ հայկական 2.2): Բացի այդ, 2020 թ. Համաշխարհային զարգացման ընկերությունները կարող են մրցակցել, (անպայման) զեկույցում նշված է, որ զարգացող երկրներին անջատված են գլոբալ արժեշղթայում այլ հայթեք առավելապես անհրաժեշտ է օգուտ քաղել լրացուցիչ գործունեությունից՝ սահմանափակելով ընդլայնման մրցակցային ճնշումներ առաջացնող թվային կամ ուղղահայաց ինտեգրման հնարավորությունները: տեխնոլգիաներով պայմանավորված առևտրային Մի շարք ուղղահայաց հավելվածների պարագայում ծախսերի կրճատումից, որովհետև նրանք կրում են գլոբալ ընկերություններն ի վիճակի են ծառայություններ ամենաբարձր առևտրային ծախսերը և ենթարկվում տրամադրելու այն պատճառով, որ դրանց հետ կապված շուկայի ամենամեծ խեղաթյուրումների ազդեցությանը: աշխատանքները հարաբերականորեն անջատված են ՀՀ կառավարությունը կարող է ռազմավարական արժեշղթայի մնացած օղակներից: Այս յուրահատկությ­ մակարդակում նպաստել, որ միգրացիան ուղղվի այն ունը ցածրացնում է տվյալ աշխատանքների համար գործունեության տեսակներին, որոնց զարգացումն մուտքի արգելապատնեշները, բայց հայկական ընկերությ­ արագանում է, ոչ թե խոչընդոտվում է նոր ձևավորվող ունների համար դժվարացնում է «հարակից» ավելի բարձր տեխնոլոգիաներով: Հայաստանի տեխնոլոգիական ավելացված արժեք ապահովող աշխատանքների ընդլայն­ համայնքը հակված է չսահմանափակվելու ծրագրերի ումը կամ ուղղահայաց ինտեգրումը: Որոշ դեպքերում մշակման գործունեությամբ և խորացնելու իր մասնակցու­ արժեշղթան պարունակում է մի քանի այլ հայթեք թյունը նոր ձևավորվող և հեղափոխական նշանակություն 6  |  Հայաստանի ներկա դիրքը բարձր տեխնոլոգիական գլոբալ արժեշղթաներում ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 5 Մեկ շնչի հաշվով ՏՀՏ արտահանման ծավալները՝ համեմատած ՏՀՏ ծառայությունների արտահանման ՏԱՀՏ-ի հետ Average Israel Singapore Cyprus Switzerland Sweden Finland Netherlands Estonia United Kingdom Germany Norway Czech Republic France Slovenia Costa Rica Slovak Republic ICT services exports per capita BOP current US Hungary Romania Canada Malta Average Lithuania Croatia Poland Bulgaria Portugal Belarus Italy United States New Zealand Australia Uruguay Greece Mauritius Malaysia Korea Rep Panama Armenia Bosnia and Herzegovina Ukraine India Kyrgyz Republic Moldova Philippines Argentina Morocco Japan Sri Lanka Albania El Salvador Nicaragua Oman Russian Federation Honduras Azerbaijan Egypt Arab Rep Georgia Chile Thailand Tunisia China Guatemala Ethiopia Colombia Mongolia Namibia Peru Pakistan Cambodia Indonesia Cameroon Kenya Paraguay Lesotho Bangladesh Botswana Brazil Bolivia Kazakhstan ICT services exports’ nominal average CAGR % Տարածաշրջանային համադրելի երկրները նշված են կապույտ գույնով: Աղբյուրը՝ (World Bank, 2019). 7  |  Հայաստանի ներկա դիրքը բարձր տեխնոլոգիական գլոբալ արժեշղթաներում ունեցող տեխնոլոգիաների մշակմանը և ստեղծվող տեխնոլոգիաների մշակման բնագավառում, առևտրայնացմանը: Ինչպես նշվում է 2-րդ գլխում, ՀՀ քանի դեռ դրանք հասանելի են (տե՛ս բաժին 2.3): Ավելին, կառավարությունը կարող է հեշտացնել այս անցումը՝ կարելի է էլ ավելի կատարելագործել կարգավորիչ ռազմավարական մակարդակում վերադիրքավորելով էկոհամակարգը (տե՛ս 3-րդ գլուխ): Այս Հայաստանի ՏՀՏ ծառայություններ տրամադրող հնարավորությունները քննարկվում են հաջորդ ընկերություններին (i) գործունեության այն գլուխներում: բնագավառներում, որոնք համախմբում են Հայաստանի գործոնային պայմանները (տե՛ս բաժին 2.1), (ii) ավելի բարձր ավելացված արժեք ապահովող «հարակից» գործունեության բնագավառներում, որոնք հենվում են հայկական ընկերությունների առկա մասնագիտական կարողությունների վրա (տե՛ս բաժին 2.2), և (iii) նոր 8  |  Հայաստանի ներկա դիրքը բարձր տեխնոլոգիական գլոբալ արժեշղթաներում Գլխում 2 ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ «Հայթեք ոլորտները» իրենցից ներկայացնում են մեկ տեխնոլոգիական գործունեության համար: Քանի որ ընդգրկուն խումբ, որը 2019 թ. կարող էր նկարագրել ոլորտային զարգացման ռազմավարությունները մեծապես համարյա բոլոր ուղղահայաց ոլորտները: Թեև հենվում են մասնավոր հատվածի լայն ներգրավվածության հեղափոխական տեխնոլոգիաների թեմայի համատեքստ­ և պետության ու մասնավոր հատվածի բաց երկխոսության ում քննարկումն արագ անցնում է «3-D» տպագրությանը, վրա, այս վերլուծությունը կարող է հետաքրքրել նաև լրացված իրողությանը, ֆիզիկական օբյեկտների Հայաստանի տեխնոլոգիական համայնքին: Կարևոր է նշել, ինտերնետին, բաշխված ռեգիստրին և ԱԲ-ին, այսպես որ հաջորդ բաժիններում բերված ոլորտային օրինակները կոչված «ավանդական» ոլորտները (օր.՝ ավտոմեքենաների արդիական էին զեկույցի կազմման ժամանակ: Շարունակ­ արտադրություն և դեղագործություն) նույնքան «թվային» ական տեխնոլոգիական հեղափոխությանը զուգընթաց՝ են, որքան Ամազոնը: 2017 թ. լայն շրջանառության մեջ ներկայացված օրինակներից մի քանիսը կարող են դրված ինֆոգրամը ցույց է տվել, որ կոդային գծերն ավելի «կորցնել արդիականությունը»՝ տեղը զիջելով այլ նոր շատ են ժամանակակից էլիտար ավտոմեքենայում (100 ձևավորվող տեխնոլոգիաներում ի հայտ եկած միլիոն), քան ֆեյսբուքում (61 միլիոն) (McCandless, 2017): հնարավորություններին: Նույնիսկ գյուղատնտեսությունը զերծ չի մնացել այս զարգացումներից. «GPS»-ի ուղղորդող համակարգերը, 2.1 սենսորները, ռոբոտատեխնիկան, հսկողության համակար­ գերը, գյուղացիական տնտեսության կառավարման ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՈՐԾՈՆԱՅԻՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ծրագրերը, դրոնները և տելեմատիկան հաճախ են ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄ ԳԼՈԲԱԼ ՆԵՂ կիրառվում ֆերմերներին հասանելի տեղեկատվության ՄԱՍՆԱԳԻՏԱՑՎԱԾ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ծավալն ու հավաստիությունը մեծացնելու և դրանով իսկ ԶԱՐԳԱՑՆԵԼՈՒ ՆՊԱՏԱԿՈՎ եկամտաբերությունը, արտադրության արդյունավետությ­ ունը բարձրացնելու և թափոնները կրճատելու նպատակով Հայաստանի ծրագրային և տեխնիկական լուծումներ (Schmaltz, 2017): Չափազանց կարևոր է այն հանգամանքը, մշակող համայնքն այսօր մրցակցում է հավելվածների որ այս ուղղահայաց ոլորտներից յուրաքանչյուրն ունի իր զանգվածային շուկայում: Հայաստանի ծրագրային և արժեշղթան և մրցունակության որոշիչները: Այս գլխում տեխնիկական լուծումներ մշակող համայնքը թիրախա­ նախանշվում են այն ռազմավարությունները, որոնք ՀՀ վորում է մեծապես հագեցած գլոբալ ուղղահայաց կառավարությունը կարող է կիրառել ընտրված ոլորտները, որտեղ. (i) հայկական ընկերությունները չունեն ոլորտներում ավելի բարձր ավելացված արժեք ապահովող կամ ունեն փոքր հարաբերական առավելություն, (ii) 9 ընդլայնման և ուղղահայաց ինտեգրման հնարավորու­ արտասովոր բարձր են Հայաստանում: Ե´վ տղամարդկ­ թյունները սահմանափակ են, և (iii) հաճախորդների անց, և´ կանանց շրջանում քաղցկեղից մահացության բազայի ձևավորումը կախված է այն հանգամանքից, թե մակարդակով Հայաստանն աշխարհի 183 երկրների որքանով են մոտ գտնվում հաճախորդները: Օրինակները շարքում զբաղեցնում է երկրորդ տեղը (World Health ներառում են ՄՌ կառավարման ծրագրերի մշակումը, Organization, 2014) (IARC, 2018): առօրյա կիրառման մոբայլ հավելվածները, բենքինգի Առողջապահական հաշվառման թվային համակա­ ծրագրային ապահովումը, սոցիալական ցանցերի ծրագր­ րգի միջոցով ՀՀ կառավարության կողմից առողջական ային ապահովումը, կրթական ուսուցողական գործիքները: այս բնութագրերը կոդավորելուն համընթաց՝ Հայկական ընկերությունների համար կարող է ծրագրավորողների հայկական համայնքը կարող է շահեկան լինել Հայաստանի գործոնային պայմանների օգտվել այս աշխատանքի թվային արդյունքն­երից: օգտագործմամբ գլոբալ նեղ մասնագիտացված Վերջերս Հայաստանը դարձավ աշխարհի այն փոքրաթիվ ուղղահայաց ծրագրերի թիրախավորումը: Հայաստանը պահական երկրներից մեկը, որոնք ներդրել են առողջա­ մի քանի յուրահատուկ բնութագրեր ունի (օր.՝ երկրաբա­ ացված թվային հաշվառման ազգային կենտրոն­ նության, բնակչության բնորոշ առանձնահատկություններ, համակարգ (Արմեդ): Արմեդը կոչված է ոչ միայն աշխարհագրություն և արդյունաբերության պատմություն), բարելավելու առողջապահական ծառայությունների որոնք կարող են առանձնակի նպաստավոր պայմաններ հասանելիությունն ու որակը, այլև դյուրացնելու բժշկական ստեղծել որոշակի ուղղահայաց կիրառական ծրագրերի կրթությունը և հետազոտությունները: Ի լրումն, վերջին 18 լուծումների մշակման համար: Հայկական ընկերությունն­ ամսվա ընթացքում ծավալուն քննարկումներ են ընթանում երը կարող են ռազմավարական քաղաքականությունների Հայաստանի գենոմային ծրագրի (ՀԳԾ) շուրջ: Այս և ներդրումների օգնությամբ թիրախավորել այլ նեղ ծրագիրը մեծ կարևորություն ունի՝ պայմանավորված մասնագիտացված գործունեություն և համաշխարհային Հայաստանի բնակչության ենթադրվող գենետիկական շուկաներում մրցակցելու համար առաջարկել ավելի հզոր համասեռությամբ: Հայ ծրագրավորողների համայնքը լուծումներ: Այս գլխում նկարագրվում են երեք գլոբալ կարող է միավորել ՀԳԾ-ի և Արմեդի տվյալները՝ գլոբալ ոլորտներ, որտեղ Հայաստանը կարող է զարգանալ: շուկաների համար լուծումներ մշակելու համար, քանի որ Ռազմավարական ներդրումների խթանման ռազմա­ թվային առողջապահության լուծումների նկատմամբ վարության միջոցով հնարավոր է այս նեղ ոլորտներում պահանջարկն աճում է՝ ընդգրկելով օգտատերերի ներգրավել համաշխարհային ընկերություններ՝ զանազան խմբեր, ինչպիսիք են բժիշկները, ապահովագր­ «տեղայնացնելով» գլոբալ շուկան: Այն դեպքերում, երբ ական ընկերությունները, գիտահետազոտական որոշակի նեղ ոլորտում Հայաստանի հարաբերական կենտրոնները և դեղագործական ոլորտը: առավելությունը հզոր «տեղական» բաղադրիչ ունի (օր.՝ Համապատասխան կարգավորող դաշտի կապված երկրաբանության կամ բնակչության առանձնահ­ պայմաններում Հայաստանը կարող է դիրքավորվել ատկությունների հետ), Հայաստանում տեղակայումը որպես թվային առողջապահության, բիոթեքի կարող է շահեկան լինել օտարերկրյա ընկերությունների զարգացման և կենսաբանական հետազոտությունների համար հետազոտությունների, մշակումների և փորձար­ գլոբալ կենտրոններից մեկը: Հենվելով այս գործոնային կման համար որոշակի գործոնային պայմաններից պայմանների վրա՝ հայկական ընկերությունները կարող են օգտվելու առումով: ՀՀ կառավարությունը հնարավորու­ ընդլայնել ԳԱՇ-ում իրենց մասնակցությունը՝ թվային թյուն ունի դեպի այս նեղ ոլորտներն ուղղել ներդրումների առողջապահությունից անցում կատարելով բիոթեք խթանման քաղաքականությունները: Այս ջանքերի սարքերին և հարակից ծրագրային լուծումներին: Սա համատեքստում ՀՀ կառավարությունը կարող է «գլոբալ կարող է ներառել իմպլանտացվող սարքերի (օր.՝ շուկան բերել Հայաստան»՝ նվազեցնելով տեղեկատվական ային դեֆիբրիլատորների), կրելի սարքերի կարդիովերտեր­ անհամաչափությունը և խրախուսելով գլոբալ ընկերությու­ (օր.՝ մշտական գլյուկոզաչափի) և ֆիզիկական օբյեկտների նների, տեղական նորարարական կազմակերպությունների ինտերնետի լուծումների (օր.՝ սմարթ ժամացույցների և և ստարտափների սերտ համագործակցությունը: ածների) ծրագրային և ապարատային մոբայլ հավելվ­ լուծումների մշակումը: Դրանով իսկ Հայաստանը կարող է ԲԻՈԹԵՔ և ԹՎԱՅԻՆ ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ դառնալ թվային առողջապահության տեխնոլոգիաների Հայաստանի բնակչությունն առողջական յուրահատկո­ համաշխարհային կենտրոններից մեկը՝ երկիր բերելով ւթյուններ ունի, որոնք կարող են արժեքավոր լինել ՕՈՒՆ-ներ և միջազգային հետազոտական գլոբալ բիոթեքի զարգացման համար: Քաղցկեղից, ինստիտուտներ: սրտանոթային և նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների (Հայաստանի համար այս հնարավորությունը մանրազնին դեպքերի թիվը և դրանցից մահացության մակարդակներն քննարկվում է «Թվային առողջապահության և բիոթեք 10  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ հավելվածների հետ կապված ՏՀՏ ծառայություններ» ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 6 գործնական օրինակում:) Արևելյան Եվրոպայում ՓՄՁ-ների համար հասանելի քլինթեք շուկայի չափերը ՔԼԻՆԹԵՔ մլրդ ԱՄՆ դոլար Հայաստանի հանքարդյունաբերությունը պատմականո­ րեն հանգեցրել է օդի, ջրի և հողի աղտոտման: Հայաստ­ Wastewater անում հանքարդյունաբերությունը գերիշխող արտահանող Small hydro ոլորտ է: 2017 թ. Հայաստանի արտահանման կառուցված­ Waste քում միայն պղնձի հանքանյութի մասնաբաժինը 35 տոկոս Water էր, իսկ նույն տարում ընդհանուր արտահանման մեջ ալյո­ Onshore wind ւմինի թիթեղի, պղնձի հանքանյութի, ոսկու և ադամանդի Solar PV արտահանման ծավալը կազմել է 16.8 տոկոս: Ցավոք, Natural gas vehicles խորհրդային տարիներից մինչ օրս կիրառվող արդյունա­ հանման եղանակների հետևանքով էապես աղտոտվում են Major equipment օդն ու ջուրը, իսկ ծանր մետաղների (օր.՝ կապար, մկնդեղ) Planning installation and balance of system մնացորդների պատճառով զգալիորեն աղտոտվում է հողը: Operations and maintenance Բացի այդ, կեղտաջրերի արտահոսքը և հորդացումը Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկ, 2014թ. հանգեցրել է ստորին տարածքների ջրերի աղտոտման: Քլինթեքի միջոցով հնարավոր է որոշ չափով չեզոքացնել այս բնապահպանական վնասը: Ի լրումն հետազոտությունների, լուծումների և նախատիպերի այլընտրանքային էներգիայի լուծումների, «քլինթեք» մշակման կենտրոնացված փորձարարական լուծումները ներառում են բնապահպանական բացասա­ լաբորատորիա գլոբալ քլինթեք ընկերությունների կան ազդեցությունը մեղմող ապրանքներն ու ծառայութ­ համար: Հաշվի առնելով բնապահպանական ռիսկերի հետ յունները: Սա ընդգրկում է ռեկուլտիվացման, հողի և ջրի կապված լուծումների համար կատարվող ներդրումները՝ վերամշակման տեխնոլոգիաների լայն շարք, ներառյալ կենսաֆիլտրումը, նստվածքների հերմետացումը, գրունտի լվացումը, հորատումը և քիմիական կայուն­ ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 7 ացումը: Տեղագրման, բնապահպանության և կարգավորող Նոր ձևավորվող տնտեսություն ունեցող երկրներում դաշտի հետ կապված մարտահրավերներին արձագան­ քլինթեքի 15 ոլորտային շուկաների չափերը մինչև 2023 թ. ներառյալ քելու խնդրում ոլորտին աջակցում են փոքր և միջին նորարարական և հետազոտական ձեռնարկությունները, տրիլիոն ԱՄՆ դոլար ինչպես նաև խոշոր վերազգային կազմակերպությունները: Wastewater Ոչ միայն գլոբալ քլինթեք ոլորտն աճի մեծ ներուժ Water ունի, այլև միջին ու ցածր եկամուտ ունեցող երկրների Onshore wind ՓՄՁ-ները կարևորագույն դերակատարում կունենան Solar PV հաջորդ տասնամյակում: Գլոբալ քլինթեքի ներուժը հսկա­ Small hydro ական է: Ակնկալվում է, որ հաջորդ տասնամյակում 145 յ­­ Waste զարգացող երկրներում քլինթեքի 15 բնագավառներում Electric vehicles ներդրումները կհասնեն 6.4 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար մակարդ­ Geothermal ակին (World Bank, 2014): Չափազանց կարևոր է, որ ընդհա­ Bioenergy ex feedstock նուր ներդրումների ավելի քան մեկ երրորդը (մոտ 3.59 Solar CSP տրիլիոն ԱՄՆ դոլար) կուղղվի ջրի և կեղտաջրերի հետ Electric bikes կապված լուծումներին: Այս շուկան նախատեսված է ոչ Solar thermal միայն խոշոր վերազգային ընկերությունների համար: Bus rapid transit Շուկայի շրջանառության 1.6 տրիլիոնը պոտենցիալ Natural gas vehicles առումով կարող է հասանելի դառնալ միջին և ցածր Biofuels եկամուտ ունեցող երկրներում գործող ՓՄՁ-ներին (տե՛ս գծապատկեր 7): SME Non SME Տեղական հանքարդյունաբերության՝ որպես շուկայի Աղբյուրը՝ (World Bank, 2014). վրա հենվելու փոխարեն Հայաստանը կարող է դառնալ 11  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ կարելի ասել՝ հավանական չէ, որ Հայաստանի հանքարդ­ այու­ կանխատեսվում է, որ մինչև 2025 թ. սեյսմիկ դիմակ­ յունաբերության ոլորտը կկարողանա անկյունաքար թյան նյութերի շուկայի շրջանառությունը կհասնի 40 մլրդ ձևավորել քլինթեք շուկայի համար: Բացի այդ, հնարավոր է, ԱՄՆ դոլարի մակարդակին (Global Markets Insights, 2019): որ Հայաստանի պետական մարմինները դեռևս ի վիճակի Թեև նորարարական կենտրոնները կենտրոնացած չլինեն բարելավելու կամ կիրարկելու այս ոլորտին վերաբե­ են բարձր եկամուտ ունեցող երկրներում, միջին եկամուտ րող բնապահպանական կարգավորումները: Այսուհանդ­ ունեցող երկրներն իրենց կարողությունները զարգացն­ երձ գլոբալ հայթեք ընկերությունները և նախագծահետա­ ելու նպատակով նախաձեռնել են սեյսմիկ աղետներին զոտական ինստիտուտները՝ որպես գլոբալ շուկաներին պատրաստվածության ծրագրեր: Գլոբալ նորարարական սպասարկող քլինթեք լուծումների մշակման և նախատ­ կենտրոնները գտնվում են հարուստ տնտեսություն իպերի փորձարկման կենտրոնացված փորձարարական ունեցող այն երկրներում, որտեղ սեյսմիկ ակտիվությունը լաբորատորիա, ամեն դեպքում կարող են օգտագործել բարձր է (օր.՝ Նոր Զելանդիա, Իտալիա, Ճապոնիա և Հայաստանի գործոնային պայմանները: Արևելյան Միացյալ Նահանգներ), իսկ պետական և մասնավոր Եվրոպայում կեղտաջրերի հետ կապված լուծումների հատվածներն ունեն ռիսկերի մեղմման տեխնոլոգիաների քլինթեք շուկայում մոտ 30 մլրդ ԱՄՆ դոլարի շրջանա­ ու լուծումների շուկա: Բացի այդ, ուրիշ երկրները, օրինակ՝ ռությունը հասանելի է ՓՄՁ-ներին (տե՛ս գծապատկեր 6): Միացյալ Թագավորությունը և Գերմանիան (որոնցից ոչ ՀՀ կառավարությունը կարող է օտարերկրյա ընկերությ­ մեկում էլ բարձր սեյսմիկ ռիսկ չկա), դարձել են աղետալի ուններ Հայաստան բերելու միջոցով ստեղծել ավելի բարձր ռիսկերի մոդելավորման գլոբալ կենտրոններ, ինչը ավելացված արժեք ապահովող վաղ փուլի հետազոտա­ պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ նրանք կան և մշակման աշխատանքների տեղական շուկա՝ ված­ հանդիսանում են բարձրակարգ հաշվիչ ենթակառուց­ զարգացնելով տեղական կարողությունները և մասնա­ ն­ ք­ րում մուտք ունեցող համաշխարհային ապահովագրա­ ե­ գիտական հմտությունները և նպաստելով այս բնագավ­ կան կենտրոններ: Այսուհանդերձ այս կենտրոններից առում նորարարությունների ստեղծմանն ու ներդրմանը: դուրս մնացած միջին և ցածր եկամուտ ունեցող երկրները Զարգացման նման ռազմավարության հաջողության կարողացել են սեյսմիկ ռիսկերի գնահատման և համար կարևորագույն նշանակություն կունենա ՕՈՒՆ- կառուցվածքների դիմակայության բարձրացման ների մասին ՀՀ օրենսդրության և հետներդրումային տեղական կարողությունները զարգացնելու նպատակով փուլում ներդրողների աջակցության կատարելագործումը: սեյսմիկ աղետներին պատրաստվածության պետական ծրագրեր ներդնել: Օրինակները ներառում են ԻՆԺԵՆԵՐԱՅԻՆ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հնդկաստանը, Պակիստանը, Ռումինիան և Բուլղարիան, Հայաստանը գտնվում է Ալպ-հիմալայան սեյսմիկ որոնք կառուցվածքների դիմակայության ընդգրկուն գոտում և ենթակա է սեյսմիկ և հարակից վտանգներին: ծրագրեր ունեն, ինչպես նաև Թուրքիան, որի Արաբական և Եվրասիական տեկտոնական սալերի վերակառուցման ծրագիրը նաև նպաստել է տեղական բախման հետևանքով Հայաստանի տարածքը դարձել է մի «ինժեներային սեյսմաբանության» զարգացմանը, ինչին քանի երկրաբանական խախտումների «հայրենիքը» և աջակցել են երկրաֆիզիկոսները, ինժեներ-շինարարները, սեյսմիկ ակտիվության երկար պատմություն ունի: երկրաբանները և տնտեսագետները: Մասնավորապես, 1988 թ. տեղի ունեցավ Սպիտակի ՀՀ կառավարությունը կարող է ռազմավարական ավերիչ երկրաշարժը, որի հետևանքով 25,000 մարդ մակարդակում նախաձեռնել սեյսմիկ աղետներին զոհվեց, 15,000 մարդ ստացավ մարմնական խեղում, իսկ պատրաստվածության սեփական ծրագրերը և ներդնել 517,000 մարդ անօթևան դարձավ: նորմատիվային կարգավորումներ՝ ինժեներային Սեյսմիկ ռիսկերի կրճատումը կարող է գլոբալ սեյսմաբանության տեղական կարողությունները հայթեք ոլորտ դառնալ: Կառուցվածքային ինժեներիան, զարգացնելու համար: Նմանապես, այնպիսի ծրագրերի երկրատեխնիկական ինժեներիան, նյութերի առաջատար շրջանակի ընդլայնումը, ինչպիսին է ՀՀ կառավարության ինժեներիան և ոչ ինժեներական բնագավառները, ինչպի­ Սեյսմիկ անվտանգության բարելավման ծրագիրը (որի սիք են աղետալի ռիսկերի մոդելավորումը և ապահովագր­ նպատակն է ամրացնել առկա դպրոցների շենքային ական շուկաները, կարող են կազմել այն աճող գլոբալ ոլո­ տարածքները և կառուցել սեյսմակայուն նոր դպրոցներ), րտի մի մասը, որը թիրախավորում է սեյսմիկ իրադարձութ­ կարող են նպաստել Հայաստանում երկրատեխնիկական յունների ժամանակ զոհերի և գույքային վնասների կրճատ­ մասնագիտական կարողությունների զարգացմանը, ինչն ումը: Սրանով պայմանավորված՝ ակնկալվում է, որ երկրա­ իր հերթին ավելի լայն առումով կարող է բավարարել տեխնիկական ապարատների և մոնիթորինգի շուկայի ծավ­ Կովկասի պահանջմունքները: Հարկ է նշել, որ լները կաճեն՝ մինչև 2024 թ. հասնելով 5 մլրդ ԱՄՆ դոլարի ա­­ շինարարական ավելի խիստ նորմերը, ստուգումները և անակ մակարդակին (Markets & Markets, 2019): Միաժամ­ կիրարկումը առանցքային նշանակություն կունենան 12  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ինժեներային սեյսմաբանության ավելի արագ զարգաց­ ծրագրեր՝ ուղղված ավելի բարձր ավելացված արժեք ման համար: Ընդ որում, այս քաղաքականության ապահովող «հարակից» գործունեության բնագավառնե­ հզորացումը կարող է նաև աջակցել ապահովագրական րին ուղղահայաց ինտեգրման աջակցմանը: Այս զեկույցում մասնավոր շուկայի զարգացմանը. ներկայումս Հայաստ­ քննության են առնվում ընդլայնման միջոցով հետևյալ անի ֆիզիկական ենթակառուցվածքների խոցելիության բնագավառներին անցնում կատարելու հնարավորությու­ վերաբերյալ տեղեկատվության անհամաչափությունը նները. (i) արհեստական բանականության (ԱԲ) հետազ­ խոչընդոտում է այս կարևոր ոլորտի բարգավաճումը: ոտություններ և ինժեներիա (հենվելով մաթեմատիկայի և Գիտահետազոտական աշխատանքներում հասցեա­ ինֆորմատիկայի բնագավառում հայ մասնագետների կան ներդրումները, քաղաքականությունները և խթանիչ կարողությունների վրա) և (ii) կիսահաղորդիչների նախ­ մեխանիզմները կարևոր նշանակություն կունենան ագծում (հենվելով էլեկտրոնային սարքավորումների Հայաստանում երկրատեխնիկական ծառայությունների նախագծման ավտոմատացման բնագավառում զարգացման համար: Երկրաշարժերի վաղ ահազանգման Հայաստանի ամուր դիրքի վրա): բնագավառում հետազոտական աշխատանքներից բացի, Հայաստանը, հիմնվելով իր աշխարհագրական դիրքի վրա, ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԶՈՒՏ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ կարող է նախաձեռնել նոր հետազոտություններ տեկտո­ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՈՒՄ նիկ խախտման գոտու և երկրաշարժերի երկրաբանության Զուտ ԱԲ հետազոտություններում (միանգամայն նոր բնագավառներում (օր.՝ պալեոսեյսմաբանություն, տեկտո­ ալգորիթմների ստեղծում) կիրառվում են խորացված նիկ երկրամորֆոլոգիա և սեյսմիկ պատկերների կառու­ մաթեմատիկական հետազոտությունների եղանակներ, ցում), ինչպես նաև սեյսմիկ գործընթացների և էֆեկտների այդ իսկ պատճառով մաթեմատիկոսներն ու վիճակագ­ (օր.՝ երկրի կեղևի դեֆորմացում, գրունտի շարժ և գրունտի իրները մեծ պահանջարկ ունեն այս բնագավառում: ԱԲ սեյսմիկ-ձգողական տեղաշարժ) ուղղությամբ: Այսօր Հայ­ ալգորիթմները կարելի է գրել ծրագրավորման լեզուների աստանում նման աշխատանքներ հիմնականում իրական­ մեծ մասով, ներառյալ «Java»-ն, «Python»-ը և «R»-ը: Այդ իսկ ացնում են պետական հաստատությունները (օր.՝ Սեյսմիկ պատճառով լայն տարածում է ստացել այն թյուրըմբռնումը, պաշտպանության ազգային ծառայությունը, Երկրաֆիզի­ որ զուտ ԱԲ ալգորիթմների հետազոտությունները ինֆոր­ կայի և ինժեներային սեյսմաբանության ինստիտուտը և մատիկայի կամ ծրագրավորման բնագավառներից մեկն Երկրաբանության ինստիտուտը) և շահույթի նպատակ են: Իրականում ԱԲ ալգորիթմների մշակման մեջ կիրառվ­ չհետապնդող այլ կազմակերպություններ, թեև ստեղծվում ում են խորացված մաթեմատիկական հետազոտությունն­ են հզոր մասնավոր հաստատություններ (օր.՝ «Գեոռիսկ» երի եղանակներ (օր.՝ հաշվարկներ, գծային հանրահաշիվ, գիտահետազոտական ընկերությունը): Մասնավոր հատ­ հավանականության տեսություն, վիճակագրություն և վածի նախաձեռնած նորարարությունների ներդրումը էվրիստիկա), որոնք ավելի ընդունված են բնական գիտու­ կարելի է էլ ավելի արագացնել գիտահետազոտական թյուններում, օրինակ՝ ֆիզիկայում, մաթեմատիկայում և հասցեական քաղաքականությունների, այդ թվում կիրառ­ էկոնոմետրիկայում: ԱԲ շուկայի ընդլայնմանը զուգընթաց՝ ական հետազոտությունների գծով դրամաշնորհների, հետզհետե մեծանում է այս բնագավառներում խորացած մրցակցային հետազոտական համագործակցության, գիտնականների և գիտաշխատողների պահանջարկը: մրցույթների և գիտահետազոտական աշխատանքների Հայաստանը գլոբալ համեմատական առավելությո­ գծով հարկային կրեդիտների միջոցով: ւններ ունի մաթեմատիկայի և բնական գիտությունների բնագավառում (նույնիսկ ավելի մեծ, քան ՏՀՏ-ում): 2017 2.2 թ. Հայաստանում ամեն 1,000 բուհական շրջանավարտն­ երի հաշվով ՏՀՏ մասնագիտացմամբ շրջանավարտների ԱՎԵԼԻ ԲԱՐՁՐ ԱՎԵԼԱՑՎԱԾ ԱՐԺԵՔ թիվը եղել է 0.38: Նույն տարում ամեն 1,000 բուհական ԱՊԱՀՈՎՈՂ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ շրջանավարտների հաշվով բնական գիտությունների1, ԸՆԴԼԱՅՆՈՒՄ մաթեմատիկայի և վիճակագրության (ԲԳՄՎ) մասնագ­ ցմամբ շրջանավարտների թիվը եղել է 0.6: Երկու իտա­ ԳԱՇ-ի ընդլայնումը կարելի է ապահովել Հայաստանից ցուցանիշով էլ Հայաստանը գերազանցում է համաշխա­ արտահանվող ՏՀՏ ծառայություններին հարող արժ­ րհային միջին ցուցանիշները (0.32՝ ՏՀՏ-ում և 0.36՝ ԲԳՄՎ- եշղթայում աշխատանքների ուղղահայաց ինտեգրման ում)՝ առաջ անցնելով տարածաշրջանի շատ մրցակից միջոցով: Քաղաքականություն ձևավորողները կարող են երկրներից (Գծապատկեր 8): Ավելին, 2016-2018 թթ. քննության առնել հայթեքի բնագավառում հայկական բուհական ԲԳՄՎ բնագավառներում բակալավրիատն ընկերությունների արդեն իսկ հաջողությամբ կատարվող ավարտած ուսանողների տեսակարար կշիռն աճել է 50 աշխատանքները, ինչպես նաև իրականացնել հասցեական տոկոսով: Մաթեմատիկայի և վիճակագրության բուհա­ 13  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ կան ծրագիրն ավարտածների թիվը միայն աճել է 68 նաև ուլտրաբարձր վակուումային սարքավորումներով, էլ տոկոսով: Ընթացիկ կանխատեսումների համաձայն2, չասած խտացված նյութի, նյութագիտության և մասնիկն­ մինչև 2023 թ. Հայաստանում բակալավրի աստիճան ունների երի ֆիզիկայի բնագավառներում հետազոտությ­ ստացած շրջանավարտների 9.7 տոկոսը ԲԳՄՎ համար նախատեսված մեծ շենքային տարածքները: մասնագիտացում ստացած կլինի: (Հայաստանի կանխա­ Ընդհակառակը, ԱԲ ալգորիթմների հետազոտողներին տեսվող դիրքը ցույց է տրված նաև Գծապատկեր 8-ում:) պետք է միայն ինտերնետային կապ: Եթե անհրաժեշտ են Հայաստանում մաթեմատիկայի և բնական գիտությ­ սուպերհամակարգիչներ (օր.՝ ավելի բարդ նեյրոնային ունների ուսումնական ծրագրերը արդիական են: ցանցի ուսուցում անցկացնելու համար), ապա կարելի է Արդյունաբերական տեխնոլոգիաները վերջին 50 տարում ապահովել դրանց հետ հեռակա կապ: չթուլացող տեմպերով զարգացել են և շարունակում են Հայաստանում սկսվել են որոշ աշխատանքներ ԱԲ-ի զարգանալ: Այս դինամիզմը հատկապես լուրջ մարտահ­ բնագավառում: Արդեն որոշ աշխատանքներ են տարվում րավերներ է առաջացրել կիրառական գիտությունների և զուտ ԱԲ հետազոտությունների ուղղությամբ: Մի քանի ինժեներիայի ուսումնական դասընթացների ուսանողների ստարտափներ աջակցում են ԱԲ-ի մշակման սեփական համար, որոնց շրջանավարտները պետք է քաջածանոթ թիմերին ԱԲ-ի վրա հիմնված գործառականություն լինեն նորագույն տեխնոլոգիական նորարարական մշակելու խնդրում: «YervaNN»-ը, որ ինֆորմատիկայի և լուծումներին, ժամանակակից արդյունաբերական մաթեմատիկայի բնագավառի հետազոտական ոչ գործիքներին և անհրաժեշտ փափուկ հմտություններ և առևտրային լաբորատորիա է, վերջերս «Nature Scientific առևտրային ջիղ ունենան: Աշխարհում բնական գիտութ­ Data» հանդեսում տպագրել է փորձագիտական յունների և մաթեմատիկայի գիտակարգերը չեն զարգացել ուսումնասիրում անցած իր առաջին հոդվածը, իսկ այն նույն տեմպերով, ինչ կիրառական գիտությունները և Համակարգչային լեզվաբանության միության կողմից ինժեներիան: Ուստի հայկական կրթական հաստատությ­ կազմակերպվող աշխատաժողովում շուտով ուններում այս բնագավառներին նվիրված դասընթացների կներկայացվեն մեկ այլ աշխատանքի արդյունքները: Բացի բովանդակությունը մնացել է արդիական: դրանից, ֆիզիկայի մի քանի դասախոսներ տպագրել են Մինչև վերջերս Հայաստանում մաթեմատիկոսների ԱԲ-ին նվիրված գիտական աշխատություններ: առևտրային հնարավորությունները սուղ էին: ԽՍՀՄ-ի Այդուհանդերձ Հայաստանում հետդոկտորական փլուզումից հետո փակվեցին այն ինստիտուտներից կրթության բացակայության պատճառով տեղի է շատերը, որտեղ աշխատում էին Հայաստանի մաթեմատ­ ունենում ուղեղների արտահոսք և սահմանափակվում են իկոսներն ու ֆիզիկոսները: Տեսական հետազոտությու­ տեղական ներդրումների հնարավորությունները: ններում և հարակից բնագավառներում աշխատանքը Հայաստանի ամերիկյան համալսարանը (ՀԱՀ) առաջար­ շարունակել ցանկացող մաթեմատիկոսների համար կում է մաթեմատիկական մոդելավորման բակալավրիատի աշխատանքային հնարավորությունները գրեթե ծրագիր, իսկ Երևանի պետական համալսարանը3 և ամբողջովին սահմանափակված են համալսարաններով և Սլավոնական համալսարանը ԱԲ-ի հետ կապված կրթական հաստատություններով, որտեղ հետբուհական մագիստրոսական ծրագրեր ունեն: Սակայն Հայաստան­ հետազոտությունների որակը վիճահարույց է: Դրա ում չկան ԱԲ-ի բնագավառի ասպիրանտական ծրագրեր, հետևանքով խոստումնալից շրջանավարտները և մինչդեռ առանց դրանց շատ դժվար կլինի զարգացնել գիտաշխատողները լքել են Երևանը և աշխատում են ոլորտը, որովհետև խոստումնալից հետազոտողները (և գլոբալ գիտահետազոտական հաստատություններում: նրանց աշխատանքի արդյունքների վրա հենվող Ի տարբերություն զուտ հետազոտական նները) փորձում են ռեսուրսներ գտնել ընկերությու­ բնագավառների՝ ԱԲ-ի զուտ հետազոտությունների Հայաստանից դուրս: Օրինակ՝ «PicsArt» հայկական ոլորտում մրցունակության համար բարձր կապիտալ ընկերությունը (որի կենտրոնակայանը գտնվում է ներդրումներ չեն պահանջվում: Ավանդաբար անհատ Միացյալ Նահանգներում) ԱԲ մշակման սեփական թիմն հետազոտողների և միկրո կազմակերպությունների ունի, բայց 2018 թ. հոկտեմբերին ԱԲ լաբորատորիա զարգացման ներուժի վրա սահմանափակող ազդեցություն բացեց Մոսկվայում՝ նպատակ ունենալով ԱԲ հետազոտու­ է ունեցել թանկարժեք լաբորատոր սարքավորումների թյուններում ներգրավել Մոսկվայի ֆիզիկայի և տեխնոլոգ­ անհրաժեշտությունը: Կիրառական ֆիզիկայի բնագավ­ իաների ինստիտուտի (ՄՖՏԻ) շրջանավարտներին: առում, օրինակ, առաջատար համալսարանները և «PicsArt»-ը մտադիր է գիտահետազոտական բնագավ­ հետազոտական ինստիտուտներն ապահովված են առում գործընկերային հարաբերություններ հաստատել համապատասխան տարածքներով, միկրոսկոպիայի և ՄՖՏԻ-ի հետ՝ «PicsArt»-ի ԱԲ-ի վրա կառուցված ռեֆլեկտրոմետրիայի, վերլուծության (այդ թվում մշակումները, օրինակ՝ վիզուալ տրանսֆորմացիան, նստեցման, խածատման և նանոլիտոգրաֆիայի), ինչպես վարքագծի կանխատեսումը, բովանդակության 14  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 8 ԲԳՄՑ և ՏՀՏ, 2016 թ. / 2017թ. 1,000 մարդու հաշվով բուհերի շրջանավարտների թիվը Average Algeria India France United States Denmark Canada Puerto Rico Armenia Switzerland Korea Rep Slovenia Germany Georgia Singapore Natural sciences mathematics and statistics Armenia Albania Saudi Arabia Austria Estonia Greece Poland Iran Islamic Rep Tunisia Spain Finland Malaysia Italy Portugal Lithuania Norway Malta Czech Republic Belgium Morocco Sweden Croatia Average Argentina Romania Belarus Russian Federation Kenya Tajikistan Thailand Hungary Bulgaria Serbia South Africa Ukraine Kyrgyz Republic Bangladesh Palestine Kazakhstan Latvia Cyprus Azerbaijan Syrian Mongolia Arab Egypt Ecuador Arab Rep Bosnia and Costa Rica Republic Namibia Oman Herzegovina Mexico Brazil Chile Luxembourg Peru Mauritania Uzbekistan Indonesia Cabo Verde Colombia Uruguay Dominican Republic Madagascar Bahrain Rwanda Bermuda Philippines Burundi Congo Seychelles Dem Rep Qatar Cuba Lao PDR El Salvador Niger Vietnam United Arab Emirates Mozambique Information and communication technology Տարածաշրջանային համադրելի երկրները նշված են կապույտ գույնով: Հայաստանին վերաբերող 2023 թ. հաշվարկներում ենթադրվում է, որ (i) 2022 թ. բակալավրիատի ուսումնական ծրագրերի բաշխվածությունը համապատասխանում է 2018 թ. ըստ բակալավրիատի ուսումնական ծրագրերի նոր ընդունված սովորողների բաշխվածությանը, (ii) մագիստրատուրան և բակալավրիատն ավարտածների հարաբերակցությունը մնում է անփոփոխ, և (iii) մագիստրատուրայի ապագա շրջանավարտների թվերը հանդիսանում են առաջնային և միջնակարգ կրթության համակարգում ներկա սովորողների թվերի ֆունկցիան: Աղբյուրը՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Վիճակագրության ինստիտուտ (UIS): 15  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ առաջարկությունները կատարելագործելու նպատակով: կատարած հետազոտությունը ցույց է տվել, որ նույնիսկ Բացի այդ, կոռուպցիան խաթարել է Հայաստանի իրական փոխարժեքների փոխարեն գնողունակության ասպիրանտական ծրագրերի ամբողջականությունն ու պարիտետները (ԳՈՒՊ) համեմատելու դեպքում որակը (նույնիսկ բնական գիտությունների պետական բուհերի ֆակուլտետների աշխատակիցների բնագավառում): 2018 թ. ՏՀԶԿ-ի Արևելյան Եվրոպայի և աշխատավարձը շատ ցածր է (Altbach, Reisberg, Yudkevich, Կենտրոնական Ասիայի երկրների հակակոռուպցիոն Androushchak, & Pacheco, 2012): Հետազոտության մեջ ցանցի հրապարակած զեկույցում նշված է, որ Հայաստանի ընդգրկված 28 երկրների շարքում հայերի աշխատավարձն բարձրագույն կրթության համակարգում կոռուպցիայի և ամենացածրն է: Այս խնդիրն էլ ավելի է բարդանում այն կոռուպցիոն ռիսկերի մակարդակը բարձր է: Հիմնվելով հանգամանքով, որ թե´ Հայաստանում, թե´ արտերկրում պաշտոնական փաստաթղթերի, հետազոտական ֆակուլտետները հաճախ կարող են ավելի բարձր աշխատ­ կազմակերպությունների հարցաթերթիկների, ընկալ­ ավարձ պահանջել մասնավոր հատվածում: Շուկայի այս ումների հետազոտությունների և երրորդ անձանց ձախողումների հետևանքով ապագա դասախոսները և կարծիքների վրա՝ մշտադիտարկման խումբը եզրակացրել գիտական ղեկավարները չեն մնում հետազոտությունների է, որ կոռուպցիան տարածված խնդիր է Հայաստանի բնագավառում և, հետևաբար, հետբուհական կրթության բարձրագույն կրթության համակարգում (OECD ACN, համակարգը չի ինքնահամալրվում: 2018): Խոցելի են համարվում համալսարանների Ի լրումն, ունենալով ԱԲ հետազոտությունների ղեկավարությունը, մարդկային ռեսուրսների քաղաքա­ ավելի հզոր բազա, Հայաստանի ծրագրավորողների և կանությունները, ուսանողների գնահատման, ինչպես նաև ինֆորմատիկայի մասնագետների համայնքը կարող է լիցենզավորման և հավաստագրման համակարգերը: հզոր լուծումներ առաջարկել ԱԲ ինժեներիայի բնագավ­ Զեկույցում հետբուհական կրթությունը հատուկ նշվում է առում: Զուտ ԱԲ հետազոտությունները ենթադրում են որպես մի բնագավառ, որտեղ օրենսդրական բացերը և վարկածային խնդիրների լուծմանն ուղղված ԱԲ միանգ­ ինստիտուցիոնալ կառուցվածքները դյուրացնում են ամայն նոր ալգորիթմների հետազոտություն և մշակում: չարաշահումները: Այս ռիսկերը ճանաչվել են ՀՀ ԱԲ ինժեներիան իրենից ներկայացնում է գոյություն կառավարության կողմից, որը, 2015-2018 թթ. Հակակոռու­ ունեցող ԱԲ ալգորիթմների ադապտացում և կիրառում պցիոն ռազմավարություն ընդունելով, հատուկ նշանառո­ «իրական աշխարհի» հավելվածներում: Տվյալների ւթյան տակ է վերցրել կոռուպցիան: (2019-22 թթ. Հակակոռ­ գիտությունը և ծրագրավորումը ԱԲ ինժեներիայի առանց­ ուպցիոն ռազմավարությունը դեռևս նախագծային փուլում քային բաղադրիչներից են: Հայաստանի արդեն իսկ լավ է:) Այս ռազմավարությունների և կառավարության ու զարգացած ծրագրավորողների համայնքը, ունենալով քաղաքացիական հասարակության համատեղ քննարկում­ հետազոտողների և նոր ալգորիթմների մշակումների ների արդյունքում 2018 թ. սկզբին ընդունվեց Կրթության կրիտիկական զանգված, կարող է ԱԲ հզոր լուծումներ բնագավառում հակակոռուպցիոն միջոցառումների առաջարկել: YEA Engineering հայկական ընկերությունն ծրագիրը: Սակայն, ՏՀԶԿ-ի վերոնշյալ զեկույցի արդեն մշակում է Վարորդների աջակցման առաջատար համաձայն, 12 միջոցառումներից ֆինանսավորվել են համակարգերի (ADAS) ստուգաճշտման և երաշխավոր­ ընդամենը 3-ը, իսկ 12 միջոցառումներից միայն 5-ն են ենթ­ ման հարթակ, ինչպես նաև (Vehicle-in-the-loop) միջավայրե­ ակա պարտադիր կատարման: Քաղհասարակությունը և րում ծրագրային-ապարատային թեստերի հարթակ: հետազոտական կազմակերպությունները ևս արտահայ­ Ինչևէ, ԱԲ հետազոտություններից անցումը ԱԲ տել են այն մտահոգությունը, որ միջոցառումները ինժեներիային կախված կլինի սեփական տվյալներից բավարար խորքային չեն: օգտվելու հնարավորությունից և դրանք պաշտպանելու Հետազոտությունների ցածր որակի և հետբուհական ունակությունից: Զուտ ԱԲ հետազոտություններում կրթական համակարգի գրեթե զրոյական համալրման հատուկ մշակվում են նոր ալգորիթմներ՝ կիրառելով հանր­ խնդիրները կպահպանվեն այնքան ժամանակ, քանի ության համար հասանելի տվյալներ, որպեսզի հնարավոր դեռ դասախոսների աշխատավարձը շուկայականից լինի ալգորիթմները փորձագիտական ուսումնասիրության ցածր կմնա: Դասախոսները, ինչպես շրջանավարտները և ենթարկել միջազգային հարթակներում: Սակայն ալգորի­ հետազոտողները, կարող են ավելի մեծ աշխատավարձ թմը կիրառելու և որոշակի խնդրին այն ադապտացնելու պահանջել բարձր եկամուտ ունեցող երկրներում: Բայց այս համար (ԱԲ ինժեներիա) հետազոտողների թիմին անհրա­ տարածված երևույթը ծայրահեղության է հասցված ժեշտ են իրական հաճախորդների իրական տվյալներ: համալսարանական ֆակուլտետների դեպքում: Բոստոնի Հայաստանում փոքրաթիվ ընկերություններ մեծածավալ քոլեջի Միջազգային բարձրագույն կրթության կենտրոնի և թվային տվյալներ ունեն (բացառություն են «GG-Taxi»-ին և Մոսկվայի տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոցի «U-Com»-ը): Օտարերկրյա ընկերություններն աստիճան­ Ինստիտուցիոնալ վերլուծության լաբորատորիայի 2012 թ. աբար ավելի շատ կպահանջեն, որ հայկական ընկերութ­ 16  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ Տվյալների պարբերական հավաքման գործընթացում ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 9 Ամսական միջին աշխատավարձերը 28 երկրների պետական նախարարությունները կիրառում են միմյանցից էապես համալսարանների ֆակուլտետներում 2012 թ. տարբեր քաղաքականություններ և գործնական մոտեցումներ, իսկ «G2G», «G2B» և «G2C» դոմեններում ԱՄՆ դոլար ԳՈՒՊ գոյություն չունի տվյալների արդյունավետ փոխանակման Canada հստակ քաղաքականություն կամ անհրաժեշտ ենթակա­ Italy ռուցվածք: ՀՀ կառավարությունը հնարավորություն ունի South Africa ստանդարտացնելու վարչական և վիճակագրական India տվյալների հավաքումն ու թվայնացումը: ՀՀ կառավա­ United States Saudi Arabia րությունը կարող է նաև մշակել քաղաքականություններ՝ United Kingdom կապված այդ տվյալների դասակարգման, ֆորմատացման, Australia պահպանման և փոխանակման հետ: Լայն առումով Netherlands գոյություն չունեն տվյալների հիման վրա քաղաքականութ­ Germany յունների ձևավորման կամ տարածաշրջանային Norway (հատկապես Եվրոպական միության հետ) համագործա­ Israel կցության խրախուսման ստանդարտ մեխանիզմներ, Nigeria քաղաքականություններ կամ կարողություններ: Տվյալների Malaysia գլոբալ տնտեսության ընձեռած և՛ ներքին, և՛ միջազգային Argentina France զարգացման հնարավորություններն օգտագործելու Japan համար Հայաստանը պետք է զուգահեռաբար մշակի Brazil տվյալների քաղաքականություններ (ներառյալ տվյալների Colombia կառավարումը, կիբերանվտանգությունը և այլ Turkey քաղաքականություններ), համապատասխանաբար Czech Republic փոփոխի իր իրավական դաշտը և ստեղծի ապագա Mexico զարգացումների ֆոնին հուսալի համարվող տվյալների Latvia ենթակառուցվածք (լայնաշերտ կապի ցանցեր և Kazakhstan տվյալների կենտրոններ): Ethiopia China Russian Federation ԿԻՍԱՀԱՂՈՐԴԻՉՆԵՐԻ (ՄԻԿՐՈՍԽԵՄԱՆԵՐԻ) Armenia ՆԱԽԱԳԾՈՒՄ «EDA»-ի ոլորտում գերիշխող երեք ընկերություններից Entry Average Top երկուսը գործունեություն են ծավալում Հայաստանում: Աղբյուրը՝ (Altbach, Reisberg, Yudkevich, Androushchak, & Pacheco, 2012). «EDA» ծրագրերն օգտագործվում են կիսահաղորդիչների ոլորտում չիպեր նախագծելու համար4: 2004 թ. Հայաստան եկավ Synopsis-ը՝ ձեռք բերելով Leda design-ը և Monterrey յունները կատարեն տեղեկատվության անվտանգության և Arset-ը, երկուսն էլ զբաղվում էին «EDA» ծրագրերի կառավարման գլոբալ դրույթները, ինչպիսիք են ISO/IEC նախագծմամբ: Այսօր Հայաստանում «Սինոփսիսը» ՏՀՏ 27000 ստանդարտները: Համապատասխանությունը ԵՄ-ի ոլորտի խոշորագույն գործատուն է (800 աշխատող), իսկ Տվյալների ընդհանուր պաշտպանության թիվ 2016/679 Synopsis-ի հայկական մասնաճյուղը նրա ամենամեծ կանոնակարգի պահանջներին նույնպես կազդի հայկա­ մասնաճյուղերից է աշխարհում: «EDA»-ի ոլորտի մեկ այլ կան ընկերությունների՝ ԵՄ-ի տարածքում գործող մասն­ ընկերություն՝ «Mentor Graphics»-ը («Siemens»-ի մի մասը), ավոր ընկերություններից վերցված տվյալների հիման վրա նույնպես մուտք գործեց հայկական շուկա 2008 թ.՝ ձեռք նեյրոցանցերը զարգացնելու ունակության վրա: բերելով «Ponte Solutions Inc.»-ի ակտիվները: «Xilinx, Inc.»-ը՝ ՀՀ կառավարությունը կարող է ներդնել քաղաքա­ Հայաստանում «EDA»-ի հետ կապված գործունեություն կանություններ՝ ուղղված հավելվածների մշակման սկսած վերջին ընկերությունը, մուտք չի գործի հայկական համար վարչական և վիճակագրական տվյալների շուկա ձեռքբերման միջոցով: Փոխարենը Հայաստանում արդյունավետ հավաքմանը, թվայնացմանը և փոխա­ իր գործունեության համար ծրագրավորողներ ներգրա­ նակմանը: ՀՀ կառավարությունը ի վիճակի է լրացնելու վելու նպատակով վերապատրաստման և զբաղվածության հավելվածների մշակման համար առկա տվյալների ծրագիր է ձեռնարկել: Դա կարևոր նշանակություն ունի, բացերը և խթանելու հետազոտական աշխատանքները: որովհետև «Xilinx»-ը նախատեսում է «EDA» ծրագրեր 17  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ մշակել շահագործման պայմաններում ծրագրավորվող տարբերակում չի պահանջում), և (iii) բուտիկային հավելվ­ տրամաբանական միկրոսխեմաների (FPGA) համար, ի ծներ, որոնք մեծածավալ արտադրություն չեն պահան­ ա­­ տարբերություն ստանդարտ չիպերի: «FPGA»-ները դինա­ ջում, փոխարենը պահանջում են ադապտացված և կ­­ մ­ի­ որեն ծրագրավորելի են և ապահովում են բազմաթիվ պահանջարկին համապատասխանող լուծումներ (օր.՝ հավելվածների բարելավված կատարողականն ու ճկունու­ նախատեսված ավտոմոբիլային սարքերի և համակարգ­ յ­­ թ­ ունը: «Xilinx»-ի՝ Երևանում իր գործունեությունը ծավա­ երի համար): Յուրաքանչյուր սեգմենտ ենթարկվում է լելու որոշումը վկայում է «EDA» բնագավառում Հայաստ­ մրցակցային տարբեր ճնշումների և հետևաբար ենթադր­ անի հիմնական կարողությունների առկայության մասին: ում է կապիտալ ներդրումների տարբեր պահանջներ, Աշխարհում «EDA»-ն բավական կուռ բնագավառ է, մասշտաբի էֆեկտ և մուտքի արգելապատնեշներ որտեղ ստարտափները և փոքր ընկերությունները համ­ (Գծապատկեր 10): արյա տեղ չունեն: Իր բոլոր օղակներում, պայմանավոր­ Կիսահաղորդիչների և «IP» նախագծման բնագավ­ ված սինխրոնացման և ստանդարտացման անհրաժեշտու­ առում գերիշխում են խոշոր ընկերությունները, որոնք թյամբ, «EDA»-ն դարձել է բավական համախմբված ոլորտ: զբաղվում են ինչպես ուլտրաբարձր կատարողա­կանու­ 2018թ. ընդամենը չորս ընկերությունների բաժին է ընկել թյուն ունեցող բարձրածավալ հավելվածներով, այնպես գլոբալ եկամուտների մոտ 68 տոկոսը: Դրանք են՝ էլ ֆիզիկական օբյեկտների ինտերնետի տարածման «Synopsys»-ը (արժեքը $19.37 միլիարդ է5), «Cadence Design սենսորներով: Փոխանցման ավելի բարձր արագությունը Systems»-ը (արժեքը՝ $19.26 միլիարդ6), «Mentor Graphics»-ը և կատարողականությունը շարունակում են մնալ սպառող­ ( $4.5 միլիարդ7) և «ANSYS Inc»-ը ($17.58 միլիարդ8): կան էլեկտրոնիկայի (օր.՝ սմարթֆոններ, պլանշետներ և ա­ Կիսահաղորդչային չիպերի նախագծումը, որ ավելի դյուրակիր համակարգիչներ) և ամպային ինֆորմատիկայի բարձր ավելացված արժեք ապահովող աշխատանք է, ենթակառուցվածքների շարժիչ ուժերը: Արդյունքում հիմնվում է այն նույն հիմնական հմտությունների վրա, վերջին տարիներին ոլորտում արձանագրվել են հավելվ­ որոնք անհրաժեշտ են «EDA» ծրագրերի նախագծման ածների ուղղահայաց ինտեգրման ավելի շատ դեպքեր, երբ համար, բայց ավելի հարմար է ստարտափների և փոքր բարձր ծախսերը հնարավոր է վերականգնել, իսկ էլեկտրո­ ընկերությունների համար: «EDA» ծրագրերն օգտագործ­ նային սարքեր թողարկող խոշոր ընկերությունները (օր.՝ վում են կիսահաղորդիչների ոլորտում, երբ ընկերությունն­ «Google»-ը, «Amazon»-ը, «Huawei»-ը և «Panasonic»-ը) սկսել երը չիպեր են նախագծում: Քանի որ այս ընկերություններից են մշակել չիպեր սեփական կարիքների համար: Միաժամ­ մի քանիսը շատ խոշոր են (ամենախոշորներից են «Intel»-ը, անակ ոլորտի էվոլյուցիայի ողջ ընթացքում «Samsung «ARM»-ը և «Samsung»-ը), այստեղ, «EDA»-ի բնագավառի Electronics»-ը պահպանել է իր ուղղահայաց ամբողջական­ համեմատ, մասնատվածության աստիճանն ավելի բարձր ւթյունը և կատարում է արժեշղթային բոլոր գործառույթ­ ո­ է: Ֆաբլես կիսահաղորդչային ընկերությունները (որոնք ները՝ սկսած նախագծումից մինչև արտադրությունը: ինքնուրույն նախագծում և վաճառում են չիպերի ամբողջ­ Ֆիզիկական օբյեկտների ինտերնետի դեպքում սարքերի կան համալիրներ, բայց արտապատվիրում են դրանց ա­ միջև կապ ապահովելու համար պահանջվում է սարքերի թողարկումը) և «IP» միջուկներ մշակողները (ընկերությո­ որոշակի համասեռություն, ուստի ոլորտում նախապատ­ ւններ, որոնք նախագծում են «IP» միջուկներ, այսինքն՝ վությունը տալիս են մեծածավալ, չտարբերակված և ցածր կիսահաղորդչային չիպերի առանցքային բաղադրիչներ9) շահութաբերություն ապահովող արտադրությանը: հաճախ փոքր կամ նույնիսկ միկրո ընկերություններ են: Հայկական ընկերությունները կարող են զբաղվել Ստարտափների և փոքր ընկերությունների՝ «EDA»-ի բուտիկային ուղղահայաց հավելվածներով, որոնք չեն բնագավառում գործող հայկական ընկերություններից նախատեսում բարձրակարգ զանգվածային արտադրո­ անջատվելու և կիսահաղորդիչների նախագծման ւթյուն, բայց պահանջում են նեղ մասնագիտացված ոլորտում մրցակցելու ներուժը կարող է կախված լինել լուծումներ՝ համապատասխանեցված պահանջարկին: կոնկրետ ուղղահայաց հավելվածից: Վերջին տարիներին Հայաստանում փոքր ընկերությունների համար ավելի կիսահաղորդիչների բնագավառում ի հայտ են եկել հասանելի են կիսահաղորդիչների այն կիրառությունները, հավելվածների երեք ընդգրկուն խմբեր: Դրանք են. (i) երբ ամենավերջին «գործընթացի նոդ»-ում արտադրությ­ ուլտրաբարձր կատարողականությամբ բարձրածավալ ունը նվազ կարևոր է, իսկ ծավալի վրա նվազ ուշադրություն հավելվածներ (օր.՝ սպառողական էլեկտրոնիկա, 5G է դարձվում: «IP» միջուկներ մշակող փոքր ընկերությունն­ ցանցեր և ամպային ինֆորմատիկա), (ii) ֆիզիկական երը և կիսահաղորդիչներ նախագծող կազմակերպություն­ օբյեկտների ինտերնետի տարածման սենսորներ (սրանք ներն այսօր մշակում են անհատական լուծումներ ուղղահ­ չեն պահանջում «ամենավերջին նոդի (node)»10 տեխնոլոգ­ յ­ ա­ աց հավելվածների համար (օր.՝ ինքնագնաց ավտոմեքե­ աներ, բայց իրենցից ներկայացնում են բարձրածավալ և ի­­­­ նաներ կամ առողջապահական հավելվածներ) կամ նեղ ցածր շահութաբերություն ապահովող սեգմենտ, որը շատ մասնագիտական տեխնոլոգիաներ: Նմանապես, 18  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 10 Կապիտալ ծախսերի պահանջները, ընկերությունների համախմբումը և մուտքի արգելապատնեշները տարբեր սեգմենտներում տարբեր են — GROUP 1 HIGH-VOLUME, HIGH-PERFORMANCE MASS-MARKETS Fabless IP core Fabrication EDA semiconductor For example, consumer development plants firms electronics, 5G networks and cloud computing Design services — GROUP 2 SENSORS FOR IOT PROLIFERATION Fabless Undifferentiated design IP core Fabrication EDA semiconductor to facilitate high-volume, development plants firms low-margin production Design services — GROUP 3 A.  NICHE VERTICAL APPLICATIONS For example, autonomous Fabless IP core Fabrication vehicles or health EDA semiconductor development plants firms B. NICHE-ENABLING TECHNOLOGIES For example, AI accelerators, ultra-low- power solutions. Design services High CapEx requiremet, highly consolidated, high barriers to entry Medium CapEx requirement, medium consolidation, medium barriers to entry Lower CapEx requirement, lower consolidation, lower barriers to entry Աղբյուրը՝ հեղինակի սեփական մշակում: 19  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ կարևորա­ գ­ույն նեղ մասնագիտական տեխնոլոգիաները դժվար լինի առաջատար միջազգային ընկերությո­ ստացել են ոլորտային ավելի լայն կիրառություն, օր.՝ ԱԲ ւնների հետ համագործակցության հարաբերություններ աքսելերատորները և ուլտրացածր հզորությամբ լուծում­ ստեղծելը, որովհետև կիսահաղորդիչների ոլորտը ները: Ուղղահայաց հավելվածներ առաջարկող կիսահ­ ենթակա է Վասենարի պայմանագրով նախատեսված աղորդիչների և «IP» նախագծմամբ զբաղվող ընկերութ­ վերահսկողությանը: Վասենարի պայմանագիրը 42 յունները տարբերակվում են հաճախորդների բազայի, մասնակից պետությունների միջև կնքված փաստաթուղթ է, շղթայի հետագա օղակներում կիրառվող ապարատային և որի նպատակն է միջազգային անվտանգությունն ու ծրագրային տեխնոլոգիաների սահմանափակումների կայունությունն ամրապնդելու նկատառումով վերահսկել մասին իրենց ըմբռնմամբ: Ավելին, գործառնական բյուջեն Երկակի նշանակության ապրանքների և տեխնոլոգիաների և դրամական հոսքերը պետք է ապահովեն թիրախային ցանկում և զինամթերքի ցանկում ներառված բոլոր ոլորտում պրոդուկտի մշակման շրջափուլը: Այստեղ ապրանքների արտահանումը: Կիսահաղորդիչների հաջողությունը կարող է կախված լինել տեխնոլոգիական ոլորտը ենթակա է ամենախիստ հսկողության և սահմանա­ հզոր ու դինամիկ տեղական (կամ տարածաշրջանային) փակում է ոչ միայն կիսահաղորդչային համակարգերի, ոլորտների զարգացումից (տես բաժին 2.2): սարքավորումների և բաղադրիչների, այլև փորձարա­ Ինչևէ, կիսահաղորդիչների նախագծման համար րական, հսկիչ, արտադրական սարքավորումների, պահանջվող վենտուրային կապիտալը շատ ավելի մեծ է, նյութերի և ծրագրային ապահովումների արտահանումը: քան այն, որ հասանելի է այսօր Հայաստանում: «Cisco»-ն, Ավելին, սահմանափակումները տարածվում են ոչ միայն ամերիկյան «Memoir Systems»-ը ձեռք բերելով, դարձել է նյութական ապրանքների վրա և ներառում համագործա­ ու­ այն գլոբալ մատակարարներից մեկը, որոնք գործունե­ թ­ կցություն և տեղեկատվության փոխանակում: Մասնակից յուն են ծավալում Հայաստանում: «Cisco»-ի ԱԲ նախագծ­ երկրները կարող են միմյանց միջև ազատ այս ապրանք­ ման աշխատանքները անկյունաքարային են երկրի համար, ների ու ծառայությունների առքուվաճառք իրականացնել, սակայն Հայաստանը դեռ երկար ուղի պետք է անցնի, սակայն այլ երկրներ դրանց արտահանումը վերահսկվում է՝ որպեսզի դառնա կիսահաղորդչային տեխնոլոգիաների կախված ԱՄՆ առևտրի նախարարության սահմանած հետազոտության և նախագծման իսկական կենտրոններից խմբերին (A, B, C, D or E11) դրանց պատկանելու հանգամ­ մեկը: «Gartner» հետազոտական ընկերության տվյալների անքից: Քանի որ Հայաստանը ներառված է «D» խմբում, համաձայն՝ ամենավերջին նոդի (node) կիսահաղորդչի ապա Վասենարի պայմանագրի մասնակից այն պետությո­ նախագծման արժեքը 271 մլն ԱՄՆ դոլար է: Այն ստարտ­ ւնները, որոնք ցանկանում են համագործակցել հայկական փ­­ ա­ ն­երը, որոնք ի վիճակի են ապահովելու անհրաժեշտ ընկերությունների հետ և փոխանակել ցուցակում ներա­ կապիտալը, սովորաբար իրենց ներդրման օգուտը սկսում ռված տեխնոլոգիաներ, նախ պետք է արտահանման են տեսնել երկու կամ նույնիսկ երեք տարի հետո, քանի որ թույլտվություն ձեռք բերեն: Այդ պարտավորությունը նախագծման գործընթացը տևական է: Նվազ կատարելա­ մեծացնում է ծախսերը և դժվարացնում այս առաջատար ործված կիսահաղորդի­ գ­ չների նախագծումը կարող է տեխնոլոգիաների ուղղությամբ հայկական ընկերությո­ ավելի էժան լինել, բայց նույնիսկ 28nm կիսահաղորդիչների ւնների հետ կիսահաղորդիչների գլոբալ ոլորտի համագոր­ (2010 թ. տեխնոլոգիա) նախագծման արժեքը 2018 թ. 30 մլն ակցութ­ ծ­ յունը: Քանի որ «EDA»-ն ներառված չէ ցանկերում, ԱՄՆ դոլար էր (Lapedus, 2018): Միայն «Soft IP»-ին՝ ԱԲ-ի մինչ օրս այս հարցում խնդիրներ չեն առաջացել: Բայց եթե միջուկի մշակման առաջին փուլը, արժի մոտ 10 մլն ԱՄՆ Հայաստանը մտադիր է ընդլայնել իր մասնակցությունը դոլար, իսկ «Hard IP»-ին՝ ԱԲ-ի միջուկի մշակման երկրորդ կիսահաղորդիչների արժեշղթաներում, ապա ՀՀ փուլը, փորձարկման և երաշխավորման համար կառավարությունը կարող է անվտանգության խնդիրների պահանջում է սիլիկոնային լաբորատորիաներից օգտվելու լուծման և Հայաստանի դասակարգումը բարելավելու րություն և կարող է արժենալ մոտ 50 մլն ԱՄՆ հնարավո­ նպատակով քննության առնել ԱՄՆ առևտրի դոլար (հարկ է նշել, որ փորձարկման համար ինքնին նախարարության հետ աշխատելու հարցը: առաջին ԱԲ միջուկն ուղարկելը կարող է արժենալ մոտ 10 մլն ԱՄՆ դոլար): Մինչդեռ Հայաստանի ներկա հասանելի ներդրումային կապիտալն ընդամենը մոտ 15 մլն ԱՄՆ դոլար է, հետևաբար կիսահաղորդիչների նախագծման օգուտները մեծապես կհենվեն օտարերկրյա ներդրումային կապիտալի կամ Հայաստանում վենտուրային կապիտալի ֆինանսավորման ծավալների ակտիվ մեծացման վրա: Բացի այդ, հնարավոր է, որ ֆինանսավորում ապահոված հայկական ընկերությունների համար 20  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ 2.3 Աշխարհում միայն շատ քիչ կազմակերպություններ կապիտալ, գիտելիքներ և ռեսուրսներ մոբիլիզացնելու ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ և ունակություն ունեն նախատիպային քվանտային ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ ՆՈՐ համակարգիչներ կառուցելու համար: Փոքրաթիվ ՁևԱՎՈՐՎՈՂ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐՈՒՄ, ՔԱՆԻ տեխնոլոգիական հսկաներ են (օր.՝ «IBM», «Google», ԴԵՌ ԴՐԱՆՔ ՄԱՏՉԵԼԻ ԵՆ «Intel») և վենտուրային կապիտալով ապահովված ստարտափեր (օր.՝ «Rigetti», «IonQ» և «Quantum Circuits») ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ և ՄՇԱԿՈՒՄՆԵՐ ՔՎԱՆՏԱՅԻՆ կարողացել կառուցել նախատիպային քվանտային ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱՅԻ ԲՆԱԳԱՎԱՌՈՒՄ համակարգիչներ կամ տեխնիկական ենթահամակարգեր: Քվանտային ինֆորմատիկայի բնագավառում Թեև հնարավոր է, որ որոշ համալսարաններ և գիտահե­ հետազոտությունները դեռևս իրենց սաղմնաային տազոտական հաստատություններ նույնպես ստեղծել են փուլում են: 1900-ականների սկզբին առաջ քաշվեցին մի սեփական նախատիպերը, սակայն քվանտային պայմանն­ շարք տեսություններ՝ ենթաատոմային մասնիկների երի վերստեղծման բարդության և պահանջվող կապիտալի վարքագծում առանձնակի դիտարկումները բացատրելու պարագայում (մի կողմ թողած դրանց ծրագրավորելիութ­ համար: Այդ ժամանակից ի վեր ենթադրվում էր, որ երկու յունը) հավանական է, որ քվանտային ինֆորմատիկայի փոփոխական վիճակներով համակարգերը, ինչպիսին է նախատիպերի կառուցումն առայժմ կմնա որպես էլեկտրոնի պտույտը (վերև կամ ներքև) կամ ֆոտոնի մեծապես կենտրոնացված աշխատանք: բևեռացումը (հորիզոնական կամ ուղղահայաց) կարող են Ինչևէ, համակարգչային տեխնիկայի մշակման գոյություն ունենալ միայն մեկ կամ մյուս վիճակում: աշխատանքների շրջանակից դուրս քվանտային Սակայն հայտնաբերվեց, որ ատոմային կամ ավելի փոքր հետազոտությունների էկոհամակարգը ընդգրկուն է, մասշտաբում որոշ համակարգեր (որոնք կոչվում են իսկ գլոբալ խաղի պայմանները՝ հավասար: քուբիթներ կամ քվանտային բիթեր) կարող են միաժամա­ Ամենահայտնի ընկերություններից շատերը, որոնք ակ գոյություն ունենալ երկու վիճակում: Այս տեսություն­ ն­ կառուցել են նախատիպային քվանտային համակարգի­ ները, որոնք այսօր արդեն ապացուցված են, քվանտային չներ, նաև անվճար հասանելի են դարձրել իրենց ինֆորմատիկայի հիմքն են: Մի համակարգիչ, որը կարող է նախատիպերը ամպային ծառայությունների միջոցով: սանձահարել այս (և այլ) ենթաատոմային վարքագծերը, «IBM»-ը, «Rigetti»-ին, «Google»-ը, «Alibaba»-ն, անհամեմատելի ավելի արագ կաշխատի, քան գոյություն «Microsoft»-ը և «D-Wave»-ը առաջարկում են նման ունեցող «դասական» համակարգիչները: Համաշխար­ ծառայություններ՝ թույլ տալով աշխարհի օգտատերերին հային տնտեսության համար հնարավոր արդյունքներն կիրառել ալգորիթմներ և կատարել փորձարկումներ ու ընդգրկուն են, իսկ կիրառությունները կներառեն հրապարակել ամեն հարթակի միջոցով կատարված տնտեսական ողջ սպեկտրը, այդ թվում ֆինանսները, հետազոտությունները: Դրանով իսկ համակարգչային էներգետիկան, դեղագործությունը և լոգիստիկան: տեխնիկա մշակողները ի վիճակի են ինտերնետով Դժվարությունը կապված է ֆիզիկական աշխարհում այդ «խմբակային» իրականացնելու մշակման աշխատանքները, վարքագծերի այնպեսի վերարտադրման հետ, որ միաժամանակ, քվանտային գերակայության մրցավազքին հնարավոր լինի վերահսկել և կառավարել դրանք: համընթաց, իրենց լուծումների շուրջ ձևավորել բաց Գոյություն ունեն բազմաթիվ հնարավոր մոտեցումներ, սկզբնական կոդով լուծումներ մշակող համայնք: Ամպային բայց վերջին 20 տարում հետազոտությունները ինֆորմատիկայի մոդելը ենթադրում է, որ ֆիզիկոսները, համախմբվել են դրանցից հինգի կամ վեցի շուրջ: Արդեն մոդելավորողները և մաթեմատիկոսները սկսել են ստեղծվել են մի քանի նախատիպային քվանտային հետազոտել ալգորիթմներ մի շարք ուղղահայաց համակարգիչներ՝ հիմնված այդ մոտեցումների վրա, բայց հավելվածների համար: Հնարավորություններ կան նաև այն ժամանակ, երբ գրվում էր այս զեկույցը12, որևէ շղթայի սկզբնական օղակում մշակումների համար նախատիպ չի կարողացել հաղթահարել աղմուկի հետ (օրինակ՝ հիմնական ենթակառուցվածքների վերանախ­ կապված հիմնարար խնդիրները, այդ պատճառով էլ ագծում, կատարողականի բարելավում կամ փաստաթղ­ քվանտային համակարգիչներն իրենց հզորությամբ չեն թավորման կատարելագործում): Քվանտային համակարգ­ տարբերվում դասական համակարգիչներից: Հետևաբար իչների սահմանափակումներից մեկը նրանց կախվածութ­ քվանտային հետազոտությունների գլոբալ համայնքը յունն է շրջապատի փոփոխություններից և ըստ այդմ դեռևս պետք է ապացուցի «քվանտի գերակայությունը», սխալներ թույլ տալը: Փոքր ստարտափները և անկախ այսինքն՝ այն, որ քվանտային ինֆորմատիկայի սարքերը հետազոտողներն ակտիվորեն ներգրավված են սխալների կարող են լուծել այնպիսի խնդիրներ, որոնք այլ կերպ անհ­ կրճատմանն ուղղված ծրագրերի նախագծման գործում և նարին13 է լուծել դասական համակարգիչների միջոցով: այս ուղղությամբ զգալի ներդրումներ են ներգրավում: 21  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ Պետության կողմից հովանավորվող քվանտային զարգացմանը մասնակցելու ավելի լայն հեռանկարներ ծրագրերը պատմականորեն դարձել են հետազոտությ­ ունեն՝ զինված լինելով միայն դյուրակիր համակարգչով և ունների ողնաշարը քվանտային ինֆորմատիկայի ինտերնետային կապով: բնագավառում: Ճիշտ այնքան, որքան քվանտային Համաշխարհային հանդեսներում ֆիզիկայի բնագա­ ինֆորմատիկան խոստանում է մի շարք տնտեսական վառի հայ մասնագետների գիտական աշխատությունն­ օգուտներ, նույնքան էլ սպառնում է մերօրյա թվային ենթա­ երից մեջբերումների թիվը շատ ավելի բարձր է՝ համեմ­ կառուցվածքներում լայնորեն տարածված կոդավորման ատած մաթեմատիկայի և ինֆորմատիկայի հետ, ինչի համակարգերին14: Սա ներառում է գլոբալ ֆինանսական շնորհիվ միջուկային ֆիզիկայի բնագավառում գիտահե­ և դրամական համակարգերը, թվային առողջապահության տազոտական աշխատություններից մեջբերումների համակարգերը և այլ տվյալների պաշտպանությունից և առումով Հայաստանը ներառված է 25 առաջատար անվտանգությունից կախված այլ համակարգերը: Այս երկրների խմբում: Ինչպես արդեն նշվել է (տե՛ս բաժին 2.2), թյուններին ծավալուն խնդիրները հուշել են կառավարու­ Հայաստանի ուսումնական հաստատություններն ամեն ներդրումներ կատարել քվանտային ինֆորմատիկայում: կերպ ջանացել են ընթանալ այնպիսի դինամիկ զարգացող Առաջատարը Չինաստանն է, որը հայտարարել է, որ գիտակարգերին համընթաց, ինչպիսիք են ինժեներիան և մտադիր է մինչև 2020 թ. բացել 92 ակր տարածք ինֆորմատիկան: Միաժամանակ աշխարհում բնական զբաղեցնող և 10 մլրդ ԱՄՆ դոլար արժողությամբ գիտությունների, հատկապես ֆունդամենտալ ֆիզիկայի և ոտությունների կենտրոն: Հստակորեն քվանտային հետազ­ մաթեմատիկայի բնագավառներում զարգացումների ըմբռնելով տվյալների անվտանգության հետ կապված տեմպերը վերջին 50 տարում դանդաղ են, եթե ոչ լճացած: խնդիրները՝ 2017 թ. Միացյալ Նահանգները ընդունեց 1.275 Չնայած Հայաստանի բարձրագույն կրթական ծրագրերի մլրդ ԱՄՆ դոլարի արժողությամբ «Ազգային քվանտային ամբողջականությանն առնչվող մտահոգություններին՝ նախաձեռնության մասին» օրենքը: 2018 թ. ԵՄ-ն էլ ձեռն­ ֆիզիկայի ուսումնական ծրագրերն ու հետազոտական արկեց Քվանտային տեխնոլոգիաների նախաձեռնությ­ աշխատանքների արդյունքները մնում են արդիական: Սա ունը, որի տևողությունը 10 տարի է, իսկ արժեքը՝ 1 մլրդ ներառում է հետբուհական հետազոտությունները, որոնց եվրո: Պետական ծավալուն հովանավորությամբ ծրագրեր մասին է վկայում ամեն տարի հայ ֆիզիկոսների համայնքի իրականացնող այլ երկրների շարքում են Միացյալ հրատարակած աշխատություններից (միջազգայնորեն) Թագավորությունը, Շվեդիան, Ճապոնիան, Ավստրալիան, հրապարակվող մեջբերումների թիվը: 2018 թ. միջուկային և Կանադան և Իսրայելը: բարձր էներգիաների ֆիզիկայի բնագավառներին Այդուհանդերձ այսօր քվանտային հետազոտությ­ (այսինքն՝ քվանտային ֆիզիկայի առանցքային հարակից ունների բնագավառում գերակշռում է մասնավոր ճյուղերին) վերաբերող մեջբերումների թվով Հայաստանը ֆինանսավորումը՝ դուռ բացելով միջին և ցածր եկամուտ աշխարհում զբաղեցրել է 25-րդ տեղը (SJR, 2019): ունեցող երկրների հետազոտողների համար: Վերջին «EDA» բնագավառում Հայաստանի հարուստ տարիներին խոշոր վերազգային ընկերությունները և պատմությունը նույնպես էապես կարևոր է քվանտային վենտուրային կապիտալի հիմնադրամները ստվերում են ինֆորմատիկայի զարգացման համար: «EDA»-ի ծրագր­ թողել պետական ֆինանսավորում ստացող քվանտային երն օգտագործվում են կիսահաղորդիչների նախագծման հետազոտությունների ծրագրերը: «IBM»-ը 2013-2018 թթ. մեջ, իսկ Հայաստանն արդեն ամուր կանգնած է այս բնա­ ընթացքում 38 մլրդ ԱՄՆ դոլար է ներդրել քվանտային գավառում (տե՛ս բաժին 2.2): Մի քանի ստարտափներ և ինֆորմատիկայի ծրագրերից մեկում (Green, 2018): Բայց հետազոտական հաստատություններ ուսումնասիրում են քվանտային բնագավառում հետազոտությունները հնար­ լրիվ ավտոմատացված քվանտային հաշվարկների և ավորություն են տվել առևտրային առումով արժեքավոր ծրագրավորման համար «EDA» մեթոդների կիրառման հայտնագործություններ կատարելու նաև այլ բնագավառ­ խնդիրը: Կոնցեպտուալ առումով երկու աշխատանքներն ներում (օր.՝ քվանտային հաղորդակցություն, քվանտային էլ ուղղված են տեսական հաշվարկային ալգորիթմը ֆիզիկ­ չափագրություն և քվանտային մոդելավորում): Որոշ ական հաշվիչ սարքի վրա քարտեզագրելուն: Քվանտային մասնավոր ընկերություններ, որոնք նախկինում միգուցե ինֆորմատիկայում ամենահայտնի մոտեցումներից մեկը ակտիվորեն ներգրավված չէին քվանտային սեփական (որը կիրառում են «IMB»-ը, «Google»-ը, «Intel»-ը) քներում, այսօր անկախ լուծումների մշակման աշխատան­ ֆունդամենտալ տեղեկատվական բլոկների (քուբիթների) հետազոտություններ են ֆինանսավորում: Փաստորեն աղորդիչների համար որպես ինտեգրող հարթակ կիսահ­ միջին և ցածր եկամուտ ունեցող երկրների հետազոտա­ օգտագործումն է: Եթե Հայաստանն ի վիճակի լինի րատորիաները, որոնք չեն կարողանում օգտվել կան լաբո­ «EDA»-ի բնագավառում իր հիմնական մասնագիտական որման ընձեռած հնարավորությու­ պետական ֆինանսավ­ կարողությունների հիման վրա անցնել կիսահաղորդիչն­ ններից, գլոբալ քվանտային ինֆորմատիկայի երի ինքնուրույն նախագծմանը, ապա կարող են ի հայտ 22  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 11 Հայկական գիտական աշխատություններից մեջբերումներ միջազգային հանդեսներում, 2018 թ. Medicine Multidisciplinary Cites per document Physics and astronomy Engineering Environmental science Mathematics Chemistry Neuroscience Documents Աղբյուրը՝ (SJR, 2019): գալ հնարավորություններ խաչաձև շփումների, շրջանաձև կապի շղթայում, ներդնում են ուսանողների համագործակցության և հետազոտությունների համար: ման և փոխանակման ծրագրեր և հովանավոր­ Այնուամենայնիվ Հայաստանը ազգային քվանտային հնարավորության դեպքում ապահովում են հասցեական ռազմավարություն չունի և այս բնագավառում չի ներդրումներ քվանտային ինֆորմատիկայի օգտագործում իր պոտենցիալ հարաբերական հետազոտությունների բնագավառում: առավելությունը: Սույն զեկույցի կազմման ժամանակ Հայաստանում գործում էր քվանտային ինֆորմատիկայի ընդամենը մեկ լաբորատորիա, իսկ այս բնագավառին նվիրված որևէ ֆորմալ դասավանդում չէր իրականացվում բակալավրիատի, մագիստրատուրայի կամ դոկտորանտո­ ւրայի մակարդակում: Հնարավոր է, որ համաշխարհային մրցակցության ուժգնացմանը զուգընթաց՝ Հայաստանին անհրաժեշտ լինի մշակել քվանտային ինֆորմատիկայի ռազմավարություն և ճանապարհային քարտեզ, առնվազն ելնելով անվտանգության նկատառումից, և ապահովագրել իր դիրքը: Վերոնշյալի մշակման շրջանակում ՀՀ կառավա­ րությունը կարող է քննության առնել այն քաղաքականությ­ ունները, որոնք խրախուսում են քվանտային հետազոտու­ թյունների բնագավառում միջազգային համագործակցութ­ յունը, Հայաստանին դիրքավորում են որպես մշտական «կանգառ» գլոբալ քվանտային ինֆորմատիկայի 23  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ Գործնական օրինակ ՏՀՏ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԹՎԱՅԻՆ ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ և ԲԻՈԹԵՔ ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ փուլում է: Որպես շուկայի և առողջո­ Հայաստանում բիոթեք հավելվածների ւթյան պահպանման մասին սպառո­ պահանջարկի բացակայությունը չպետք ղների իրազեկության ցածր է սահմանափակի Հայաստանի՝ այդ մակարդակն արտացոլող փոխար­ հավելվածների համար ՏՀՏ ինող ցուցանիշ՝ հարկ է նկատի ծառայություններ տրամադրելու ունենալ այն, որ 2016 թ. Հայաստա­ ներուժը նում տղամարդկանց 52 տոկոսը եղել է ծխող՝ Եվրոպայի և Կենտրոնական Թվային առողջապահության Ասիայի միջինը 38.4 տոկոսի լուծումների հայաստանյան շուկան համեմատ (World Bank, 2019): թերզարգացած է: Մեկ շնչի հաշվով առողջապահական պետական Ինչևէ, կանխատեսումների ծախսերը համեմատաբար ցածր են համաձայն, մինչև 2025 թ. թվային (աղյուսակ 2): Թեև մասնավոր ծախս­ առողջապահական հավելվածների երը բավական բարձր են, պրոֆիլակ­ համաշխարհային շուկայի շրջանառ­ տիկ առողջապահության թվային ությունը կհասնի 504.4 մլրդ ԱՄՆ լուծումների շուկան Հայաստանում դոլար մակարդակին: Հայկական դեռևս իր զարգացման սաղմնային ստարտափներն արդեն ԱՂՅՈՒՍԱԿ 2 Մեկ շնչի հաշվով առողջապահական ծախսերը 2016 թ. ԱՄՆ դոլար մեկ շնչի հաշվով Մասնավոր Պետական Հայաստան 294 59 Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա 467 1,625 Կենտրոնական Եվրոպա և Մերձբալթյան երկրներ 239 613 Փոքր պետություններ 190 376 Աշխարհ 260 763 Աղբյուրը՝ (World Bank, 2019). Շարք՝ մեկ շնչի հաշվով ընդհանուր կառավարության հատվածի ներքին առողջապահական ծախսեր, ԳՈՒՊ (ընթացիկ ԱՄՆ դոլար) Մեկ շնչի հաշվով ներքին մասնավոր առողջապահական ծախսեր (ընթացիկ ԱՄՆ դոլար): 24  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ առաջարկում են հիվանդանոցների և հաստատեց Հայաստանում հիվանդանոցներից, ատամնաբու­ կառավարման որոշ լուծումներ էլ-առողջապահական համակարգի ժական կլինիկաներից, ախտորոշիչ օտարերկրյա պատվիրատուներին, ներդրման ծրագիրը: Հինգ տարի կենտրոններից և ապահովագրական բայց աշխարհում թվային առողջապ­ տևած մշակման և առողջապահա­ ընկերություններից: ահությունը ներառում է լայն, բազմա­ կան վեց հաստատությունում հաջող տեսակ շուկաներ և հավելվածներ: փորձարկման աշխատանքներից Ի լրումն, Արմեդը հատուկ նախագծ­ Վերջին տարիներին մեծ տարածում հետո 2017 թ. դեկտեմբերին ված է այնպես, որ հեշտացնի թվային են գտել սպառողների հետ ուղղակի ստեղծվեց Ազգային էլեկտրոնային առողջապահական հավելվածների շփման մոբայլ հավելվածները, որոնց առողջապահական օպերատորը, և մշակումը: Տարբեր «EHR» համակա­ ուշադրության կենտրոնում են սկսվեցին ծրագրի համընդգրկուն րգ­ե­րից տվյալներ ստանալու առողջության կառավարման ներդրման աշխատանքները: 2019 թ. դեպքում կարող են ի հայտ գալ հարցերը, օրինակ՝ սննդակարգը, հունիսին համակարգն արդեն համատեղելիության կամ համադր­ սնուցումը, ապրելակերպը և սպասարկում էր բնակչության 55 ելիության խնդիրներ: Դա ֆիզկուլտուրան: «Առողջական տոկոսին: հատկապես վերաբերում է այն վիճակի կառավարման» այլ լուծում­ դեպքերին, երբ տեղեկատվական ներն ավելի շատ կլինիկական են (օր.՝ Ի տարբերություն առողջապահա­ բազաները նախագծվում են տարբեր դեղորայքի կառավարման կամ կնոջ կան այլ թվայնացված գրանցում­ նպատակներին ծառայելու համար առողջության և հղիության հետ ների, Արմեդի տվյալները հասանելի (օր.՝ հիվանդների մասնակցություն կապված լուծումներ): Ինչևէ, թվային են մեկ կենտրոնացված տեղեկատ­ կամ կատարողականության չափում առողջապահության զարգացումը վական բազայի միջոցով: Մի քանի կամ ծախսերի կրճատում): Ի ներառում է մեծ թվով տեխնոլոգիա­ երկրներ ունեն առողջապահական տարբերություն՝ Արմեդը կոչված է ոչ պես բարդ հավելվածներ այն էլեկտրոնային գրանցումների միայն բարելավելու առողջապահու­ բնագավառներում, որտեղ («EHR») համակարգեր: Սակայն այլ թյան հասանելիությունն ու որակը, Հայաստանը դեռևս չի մասնակցում: երկրներում, օրինակ՝ ԱՄՆ-ում, այլև դյուրացնելու բժշկական Դրանք ներառում են ախտորոշումը որտեղ առողջապահական կրթությունը և հետազոտությունները: և բուժումը, հիվանդությունների և ծառայություններ տրամադրող համաճարակների կանխատեսումը և տարբեր հաստատություններ Հայաստանի ծրագրավորողների հաշվառումը, հեռակա հսկողության վարում են տարբեր համակարգեր, համայնքում ստարտափները կարող սարքերն ու ծառայությունները: 2018 տվյալներից օգտվելը կարող է են գլոբալ շուկաների համար թ. միայն ԱՄՆ թվային առողջապահ­ կապված լինել բյուրոկրատական լուծումներ մշակելու համար ական ընկերությունները ներգրավել դժվարությունների հետ: Նույնիսկ օգտագործել Արմեդի տվյալները: են 8.1 մլրդ ԱՄՆ դոլարի ներդրում, Միացյալ Թագավորությունում, որը Հայաստանը ծրագրավորման հզոր որը, նախորդ տարվա համեմատ, 42 ազգային առողջապահական մասնագիտական կարողություններ տոկոսով բարձր է (Rock Health, 2019), մարմին ունի, կարող են խնդիրներ ունի և աստիճանաբար արտապատ­ իսկ մինչև 2025 թ. համաշխարհային լինել: Հանրային ազդեցության վիրման մոդելից անցում է կատարում շուկայի ծավալները կարող են կենտրոնի կատարած ուսումնասի­ բուն պրոդուկտներին և լուծումներին: կազմել 504.4 մլրդ ԱՄՆ դոլար րու­­­­­թյան շնորհիվ պարզվել է, որ 2017 Աշխարհում առողջապահական ՏՏ (Global Market Insights, 2019): թ. ապրիլի դրությամբ ՄԹ-ում շատ լուծումների հետզհետե ընդլայնվող հիվանդանոցներ դեռևս չունեին կիրառության շնորհիվ կմեծանա Թվային առողջապահության հիվանդների հաշվառման համապա­ տարբեր օգտատերերի, այդ թվում զարգացումը կախված է տվյալների փակ համակարգ (Centre for Public ր­ բժիշկների, ապահովագրական հասանելիությունից և ծրագրավոր­ Impact, 2017), և ամենայն հավանակ­ ընկերությունների, հետազոտական ման հզոր կարողություններից. ա­նությամբ, առողջապահական կենտրոնների և դեղագործական Հայաստանը երկուսն էլ ունի տարբեր հավատարմագրային կազմակերպությունների համար հիմնադրամներին սպասարկում են նախատեսված ծրագրային լուծումն­ 2017 թ. դեկտեմբերին Հայաստանը տարբեր ՏՏ կազմակերպություններ: երի պահանջարկը: Ավելին, սկսեց ներդնել Ազգային էլեկտրոն­ Արմեդը միասնական համակարգ է, առողջապահական հավելվածների ային առողջապահական տեղեկատ­ որը հասանելի է մեկ պորտալից և սպառողական պահանջարկի աճին վական համակարգը (Արմեդ): 2012 հավաքում է տվյալներ 474 զուգընթաց, Հայաստանի ծրագրավ­ թ. ՀՀ կառավարությունը նախագծեց պություններից, այդ թվում կազմակեր­ րողների համայնքը կարող է ո­ 25  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ օգտագործել «EHR»-ի տվյալները ինֆեկցիոն հիվանդությունների միջոցով գեներացվող տվյալների, առողջապահության և առողջության (քաղցկեղ, սրտանոթային, նեյրոդեգ­ Հայաստանում հիվանդները կարող հետ կապված մոբայլ հավելվածներ ե­ներատիվ հիվանդություններ) են մասնակցել կլինիկական մշակելու համար: Առողջապահա­ դեպքերի թիվը, տարածվածության և փորձերին, ներկայացնել իրենց կան տվյալների պաշտպանությանը դրանց պատճառով մահացության կարծիքներն ու առաջարկները և և գաղտնիության պահպանմանն մակարդակներն ամենաբարձրներից դրանով իսկ գլոբալ առումով ազդել ուղղված լուծումները թվային են աշխարհում: Առողջապահության այդ սարքերի նախագծման վրա: առողջապահական ոլորտի մեկ այլ համաշխարհային կազմակերպութ­ զարգացող ուղղություն են, որից յան կողմից իրականացվող մշտադի­ Քրոնիկ հիվանդությունների մասին Հայաստանի ծրագրավորողները տ­­արկման արդյունքների համաձայն՝ տվյալները կարելի է օգտագործել կարող են օգուտ քաղել: 183 երկրների շարքում Հայաստանը նաև պրոֆիլակտիկ առողջապահու­ երկրորդ տեղն է զբաղեցնում և´ յան և հեռաբժշկության ծրագրային թ­­ տղամարդկանց, և´ կանանց շրջանում և ապարատային լուծումների Հայաստանի բնակչությունն քաղցկեղից մահացության մակարդ­ նախագծման ժամանակ: Տնտես­ առողջության բնորոշ ա­­կով: Տղամարդկանց շրջանում ական զարգացման սպեկտրի երկու առանձնահատկություններ ունի, որոնք տարիքով ստանդարտացված ծայրերում էլ սկսում են թափ առնել կարող են արժեքավոր լինել գլոբալ մակարդակը (ՏՍՄ) 2016 թ. կազմել է նոր բիզնես մոդելներ, ինչպիսիք են բիոթեքի զարգացման համար 100,000 մարդու հաշվով 354.5 պրոֆիլատիկ առողջապահությունը մահվան դեպք (WHO, 2018): Համե­ և հեռաբժշկությունը, շնորհիվ այն Աշխարհում քրոնիկ հիվանդություն­ մատության համար նշենք, որ 2018 թ. հանգամանքի, որ ծախսերը ն­­երի տարածման պայմաններում մարդկային զարգացման միջին կրճատելու հնարավորություն են աճում է հիվանդների հեռակա ցուցիչ ունեցող երկրներում 100,000 տալիս: Ի տարբերություն առողջապ­ հսկողության լուծումների շուկան: մարդու հաշվով մահվան դեպքերի ահական ավանդական բիզնես Բնակչության ծերացումը, ուրբանիզ­ թիվը 83.4 է, իսկ աշխարհում միջին մոդելների՝ պրոֆիլակտիկ առողջա­ ցիան, աշխատուժի վրա հենված ա­­ տվյալը 100,000 մարդու հաշվով 122.7 պահության բիզնես մոդելներում տնտեսությունից անցումը է (Bray, et al., 2018): ավելի մեծ ուշադրություն է դարձվում գիտելիքահեն տնտեսությանը կանխարգելիչ ծառայություններին: հանգեցրել են քրոնիկ հիվանդությ­ Հիվանդների հեռակա հսկողության Պրոֆիլակտիկ առողջապահությո­ ունների դեպքերի թվի աճին, բիոթեք լուծումների նախագծման ու ւնում կանխարգելիչ ծառայություն­ ինչպիսիք են շաքարային դիաբետը, մշակման համար պահանջվում է ների պլանները կազմվում են՝ հաշվի սրտանոթային հիվանդությունները քրոնիկ հիվանդությամբ տառապող առնելով անձի անհատական և ասթման: Այս պատճառով աճում է մարդկանց մասին տվյալների, տվյալները, իսկ անհատականացված հիվանդների հեռակա հսկողության ինչպես նաև չմշակված տվյալների բուժումն իրականացվում է ստույգ լուծումների պահանջարկը: Հիվանդ­ ահասանելիություն: Հիվանդների վայրում և ժամանակին՝ ելնելով ների հեռակա հսկողությունը նաև հեռակա հսկողության տեխնոլոգիա­ տվյալ հիվանդի վիճակից: հնարավորություն է տալիս հիվանդն­ ն­­­ երն ու լուծումները ներառում են Հեռաբժշկության լուծումները չեն ե­­­րին և բժիշկներին հաշվառելու իմպլանտացվող սարքերը (օր.՝ սահմանափակվում հեռակա բժշկական և առողջապահական կարդիովերտերային դեֆիբրիլատո­ հսկողության սարքերով և ներառում տեղեկատվությունը: Գնահատակ­ ր­ ներ), կրելի սարքերը (օր.՝ մշտական են, օրինակ, «իրական ժամանակի» ան­­ ն­ երը տարբեր են, բայց միջին գլյուկոզաչափ) և ֆիզիկական օբյեկ­ ռեժիմով հեռաբժշկության համար հաշվով կանխատեսվում է, որ տների ինտերնետի լուծումները (օր.՝ նախատեսված կապի տեխնոլոգիա­ հիվանդների հեռակա հսկողության սմարթ ժամացույցների համար ները (այդ թվում բժշկական տեսա- և տեխնոլոգիաների շուկան կաճի և սենսորներ, մոբայլ հավելվածներ): լսազննումները, բազային բժշկական մինչև 2023 թ. կհասնի շուրջ 2 մլրդ Քրոնիկ հիվանդություն ունեցող զննությունը), ինչպես նաև ախտոր­ ԱՄՆ դոլարի մակարդակին: հիվանդները հանդիսանում են ոշիչ պատկերների կառուցման և հիվանդների հեռակա հսկողության մեկնաբանման լուծումները: Ինչպես Քրոնիկ հիվանդությունների բիոթեք լուծումների հետազոտման և պրոֆիլակտիկ առողջապահության դեպքերի թիվն արտասովոր բարձր է մշակման շահակիցների առանցքա­ լուծումները, այնպես էլ հեռաբժշկո­ Հայաստանում: Ցավոք, յին խմբերից մեկը: Ի լրումն ւթյան տեխնոլոգիաները պետք է Հայաստանում քրոնիկ, ոչ կենտրոնացված կարգով Արմեդի հիմնվեն քրոնիկ հիվանդություն 26  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ունեցող մարդկանց փորձառության առողջապահության, կենսատեխնո­ ՀԳԾ-ից ստացվող տվյալների և կարծիքների, ինչպես նաև լոգիաների և բնապահպանական ինտեգրման արդյունքնում էլ ավելի կլինիկական տվյալների վրա: հավելվածներում, դատափորձագի­ կհզորանա այս երկու նախաձեռնո­ տության և անվտանգության ւթյունների ներուժը: Պակաս ոլորտներում (Batelle for United for կարևոր չէ այն, որ նման ինտեգրումը Հայաստանի բնակչության ենթադրվող Medical Research, 2013): Այսօր հնարավորություն կտա համեմատ­ գենետիկական համասեռությունը աշխարհի 50 երկրներ բնակչության ելու առանձին հիվանդների տիպերի կարող է երկրին հարաբերական գենոմային հաջորդականության տարբերակները ՀԳԾ-ի տարբերակ­ առավելություն տալ կիրառական որոշման ծրագրեր ունեն: ների հետ և կդյուրացնի ինչպես կենսաբանության հետագա լուծումների անհատական, այնպես էլ հանրագու­ հետազոտման և մշակման խնդրում Հայկական գենոմը կարող է առանձ­ մարային մակարդակներում անալ նրանով, որ Հայաստանի ն­ արդյունքներին հետևելը: Սա կօգնի Գենոմային հաջորդականության բնակչությունը համարվում է որոշելու Հայաստանում առավել որոշումը դարձել է կիրառական գենետիկորեն համասեռ: ՀՀ հաճախ հանդիպող քրոնիկ հիվանդ­ կենսաբանության հիմնական կառավարությունը հայտարարել է, ւթյունների (օր.՝ քաղցկեղ, սրտանո­ ո­ ուղղություններից մեկը: Գենոմային որ մտադիր է նախաձեռնել ային և նեյրոդեգեներատիվ թ­ հաջորդականության որոշումը Հայկական գենոմային ծրագիր հիվանդություններ) հետ կապված բնակչությունների ԴՆԹ հաջորդակ­ (ՀԳԾ): Սա կարող է դառնալ նոր գենետիկական տարբերակները ան­ությունների լայնամասշտաբ նշանակալի իրադարձություն, քանի (Arakelyan & Glorikian, 2019): համեմատություն է: Գենոմային որ գենոմային հետազոտությունների հաջորդականության որոշման համայնքը որոշ ակնկալիքներ ունի Այլ երկրներում մարդու գենոմային ծրագրերի մասշտաբը և այն առնչությամբ, որ Հայաստանի հետազոտության այլ ծրագրերի բարդությունը պայմանավորում են բնակչությունը գենետիկորեն տնտեսական ազդեցությունը այն հանգամանքը, որ դրանցից համասեռ է: Համասեռ գենոմներն նշանակալի է: «Battelle for United for շատերը ֆինանսավորվում են ավելի հեշտ է օգտագործել որպես Medical Research»-ի գնահատմամբ, պետության կողմից: Գենոմային հետազոտության հիմք, որովհետև 1988-2012 թթ. ժամանակաշրջանում հաջորդականության որոշման տարասեռությունը կարող է ԱՄՆ Մարդու գենոմի ծրագրում ազգային ծրագրերը թույլ են տալիս «աղմուկ» առաջացնել, այդ դաշնային կառավարության 3.8 մլրդ գիտնականներին բնութագրել ողջ պատճառով ավելի է դժվարանում ԱՄՆ դոլարի ներդրումը տվել է 965 բնակչության մակարդակում գենետ­ արդյունքների առանձնացումը՝ մլրդ ԱՄՆ դոլարի տնտեսական կական ֆոնը և պարզել տարբեր ի­­ միաժամանակ ավելի հեշտացնելով արդյունք, 462 մլրդ ԱՄՆ դոլարի առանձնահատկությունների և կապերի որոշումը: ավելացված արժեք, եկամտային խախտումների տարածվածությունը հարկի վճարումները գերազանցել են (Arakelyan & Glorikian, 2019): Ավելի մեծ ներուժ կապահովվի այն 293 մլրդ ԱՄՆ դոլարը, և ստեղծվել է 18 Գենոմիկայի այս բնագավառը դեպքում, եթե ՀԳԾ-ի տվյալները ավելի քան 310,000 աշխատատեղ : կիրառություններ ունի թվային ներառվեն Արմեդի հարթակում: Սան Դիեգոն, որը 1.4 միլիոն բնակչություն ունեցող քաղաք է, համարվում է ԱՄՆ-ի գենոմիկայի ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 12 ամենամեծ թվով արտոնագրված Տղամարդկանց շրջանում քաղցկեղից մահացության մակարդակները 183 երկրներում 2016 թ. արդյունքների էկոհամակարգը և Armenia 2016 թ. ստացել է Միացյալ United India States Georgia China Նահանգների գենոմիկայի բնագավառում վենտուրային կապիտալի մոտ մեկ քառորդը: Ներդրումների և միջանկյալ արդյունքների մասին «BW Research»-ի կողմից կատարված Mortality rates per population հետազոտությունը ցույց է տվել, որ ԱՄՆ-ում գենոմիկայի բնագավառի Աղբյուրը՝ (WHO, 2018): Բոլոր մակարդակները ստանդարտացված են տարիքով: տարեկան տնտեսական 27  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ազդեցությունը 5.6 մլրդ ԱՄՆ դոլար սկզբնական փուլի (upsteam) կատար­վող ծրագրային փաթեթների է, որին աջակցում են զուտ տեխնոլոգիաներ մշակող մշակման աշխատանքներին գենոմային հետազոտություններ ընկերություններին ռոյալթիներ (առանձնացված են դեղին գույնով), կատարող 115 ընկերություններ, ստանալ իրենց տեխնոլոգիաների բայց դեռևս չի մասնակցում ավելի որոնց աշխատողների թիվը 10,000- հիման վրա արժեշղթայի հետագա բարձր ավելացված արժեք ից բարձր է (BW Research, 2016): փուլերում (downstream) մշակված ապահովող սկզբնական օղակի լուծումների վաճառքից կամ (upstream) աշխատանքներին, օգտագործումից: Այս մոտեցումը ներառյալ կենսաբանական Համապատասխան կարգավորող տարածված է դեղագործական հետազոտություններն ու դաշտի ապահովման պարագայում ոլորտում և կարող է ավելի լայն լաբորատոր ծառայությունները, Հայաստանը կարող է դիրքավորվել կիրառություն ունենալ թվային և կենսաինֆորմատիկան, կրելի որպես թվային առողջապահության, պրոֆիլակտիկ առողջապահության սարքերը կամ ազդանշանների բիոթեք տեխնոլոգիաների մշակման և զարգացումների շրջանակում՝ այլ վերլուծությունը: Հարկ է նշել, որ կենսաբանական հետազոտությունների ոլորտների հետ տվյալ բնագավառի շուկային մոտ կանգնած և ավելի գլոբալ կենտրոններից մեկը միավորմանը զուգընթաց: ՀՀ բարձր ավելացված արժեք կառավարությունը, Արմեդը և ապահովող աշխատանքները (օր.՝ ՀՀ կառավարությանն անհրաժեշտ ՀԳԾ-ի կառավարիչները կարող են «գործերի ինտեգրված կլինի մանրակրկիտ մշակել տեղայն­ Հայաստանի տեղեկատվական կառավարումը») պահանջում են ա­ց­ման և տվյալների սուվերենության ռեսուրսներից օգտվելու համար ներկայություն թիրախային մասին օրենքներ, որոնք կնախատես­ ընկերությունների կողմից վճարելու շուկայում և տեղական են Հայաստանից դուրս տվյալների ­ խթաններ ապահովելու նպատակով մասնագիտական հմտություններ: հասանելիության սահմանափակու­ ուսումնասիրել դրամայնացման այս կան օրինակում մներ: Այս գործնա­ և այլ նորարարական նկարագրված հնարավորությ­ուն­նե­ տարբերակները: րից շատերը բխում են այն ւնից, որ տվյալներից ենթադրությո­ ՕՈՒՆ-ների փոխլրացնող օգտվելու իրավունք ունենալու ռազմավարությունը կարող է երկիր համար ընկերությունները պետք է բերել ոլորտի լրացուցիչ թվով գլոբալ տեղակայված լինեն Հայաս­տ­­ա­նում: շահակիցների, ինչն էապես Սակայն տվյալների հասանելիութ­ կնպաստի տեղական յան վրա համատարած արգելանք կարողությունների զարգացմանը: դնելու փոխարեն ՀՀ Ներդրումների խթանման և կառավարությունը հնարավորու­ ներգրավման հասցեական թյուն ունի մշակելու տեղայնացման և ռազմավարությունը կարող է տվյալների սուվերենության մասին փոխլրացնել վերոնշյալ օրենքներ, որոնք չեն խեղդի քաղաքականությունները: հետաքրքրությունը և միաժամանակ Համաշխարհային հետազոտական և կխթանեն Հայաստանում բժշկական հաստատությունները, տնտեսական ակտիվությունը: դեղագործական ընկերությունները և բիոթեքի բնագավառի Տվյալների դիմաց դրամական կազմակերպությունները կարող են փոխհատուցում ապահովելու էապես նպաստել տեղական նպատակով ՀՀ կառավարությունը, կարողությունների զարգացմանը: Արմեդը և ՀԳԾ-ի կառավարիչները Գծապատկեր 14-ը ցույց է կարող են քննության առնել «reach- տալիս Հայաստանի through» լիցենզավորման մասնակցությունը բիոթեքի/ պայմանագրեր և այլ սմարթ թվային առողջապահութ­յան լուծումներ նախագծելու հարցը: արժեշղթայում: Հայաստանն արդեն «Reach-through» պայմանագրերը մասնակցում է արժեշղթայի թույլ են տալիս արժեշղթայի հետագա օղակներում (downstream) 28  |  ԳԱՇ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԻՐՔԱՎՈՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐԸ ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 13 Թվային առողջապահության ԳԱՇ-ի կառուցվածքը (բիոթեքի և գենոմիկայի հետ հատման կետում) GLOBAL DNA Pharma R&D Wearables Implantables ACTIVITIES sequencing and drugs and software/ software/ genomics diagnostics hardware design hardware design Bioscience Regenerative Bioinformatics Signal Manufacturing VC and Integrated R&D/lab medicine processing and services early stage system services sensor design financing architecture Data science B B software Diagnostic and B C software research and development imaging development KEY services services Value chain activity Relative factor Intensity factor of intensity production Labor Low Capital Medium Knowledge High Legal and Integrated case Medical lab Acute/ Nursing/ Behavioral insurance management test services primary care palliative care/ health coaching Value chain links Arms length Frequent services services physical therapy and incentive ACTIVITIES trade communication/ management CLOSER TO LOCAL relationships collaboration Time critical delivery HEALTH SERVICES hours/days MARKET Services/products to order weeks/months PUBLIC PUBLIC DISEASE BUNDLED GOODS CERTIFICATION SKILLS INCENTIVES PUBLIC HEALTH PUBLIC R&D HEALTH REGISTRY OUTCOME AND AND AND TAXATION COMMUNICATION epidemiology POLICY MONITORING BASED ACCREDITATION EDUCATION REGIMES outcomes PAYMENT Աղբյուրը՝ հեղինակի սեփական մշակում: ԳԾԱՊԱՏԿԵՐ 14 Հայաստանի մասնակցությունը բիոթեքի/թվային առողջապահության արժեշղթայում GLOBAL DNA Pharma R&D Wearables Implantables ACTIVITIES sequencing and drugs and software/ software/ genomics diagnostics hardware design hardware design Bioscience Regenerative Bioinformatics Signal Manufacturing VC and Integrated R&D/lab medicine processing and services early stage system services sensor design financing architecture Data science B B software Diagnostic and B C software research and development imaging development KEY services services Value chain activity Relative factor Intensity factor of intensity production Labor Low Capital Medium Knowledge High Legal and Integrated case Medical lab Acute/ Nursing/ Behavioral insurance management test services primary care palliative care/ health coaching Value chain links Arms length Frequent services services physical therapy and incentive ACTIVITIES trade communication/ management CLOSER TO LOCAL relationships collaboration Time critical delivery HEALTH SERVICES hours/days MARKET Services/products to order weeks/months PUBLIC PUBLIC DISEASE BUNDLED GOODS CERTIFICATION SKILLS INCENTIVES PUBLIC HEALTH PUBLIC R&D HEALTH REGISTRY OUTCOME AND AND AND TAXATION COMMUNICATION epidemiology POLICY MONITORING BASED ACCREDITATION EDUCATION REGIMES outcomes PAYMENT Աշխատանքներ, որոնցում Հայաստանը մասնակցում է]] Աղբյուրը՝ հեղինակի սեփական մշակում: Գլխում 3 ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ Ավելի բարձր ավելացված արժեք ապահովող գործունեությանը աջակցելու համար: Վերջին գործունեության ոլորտներում հայկական ընկերությ­ ժամանակներս Հայաստանում բարձրացել է վաղ փուլում ունների հաջող մրցակցության համար հանգուցային ֆինանսավորման սխեմաների ալիքը: Դրանք ներդրվել են նշանակություն ունի կարգավորող դաշտի կատարել­ 2006 թ. «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» հիմնադրամի ագործումը: Հայաստանի կարգավորիչ էկոհամակարգի (ՁԻՀ) Գիտական և տեխնոլոգիական ձեռնարկատիրու­ կառուցվածքային թույլ կողմերը սահմանափակում են թյան ծրագրի շրջանակում, որը շարունակել է իրական­ հայթեք ԳԱՇ-երում ստարտափների և երիտասարդ ացնել ֆինանսավորման մի քանի ծրագրեր և դրամաշնոր­ ընկերությունների մասնակցության ներուժը: Նախ՝ ֆինան­ հային սխեմաներ: Այդ ժամանակից ի վեր ստեղծվել են սավորման բացերի և իրավական սահմանափակումների Հայաստանի ստարտափների էկոհամակարգի աջակցման պատճառով երկրում ընկերություն գրանցելը դարձել է ոչ այլ հիմնադրամներ: Հայաստանի առաջին վենտուրային գրավիչ: Միաժամանակ ՕՈՒՆ-ների հետ կապված կապիտալի ֆոնդը՝ «Գրանատուս Վենչուրսը», ձևավորվել է հարաբերությունները կարգավորող օրենսդրությունը որոշ 2013 թ.: Երկրորդ վենտուրային կապիտալի ֆոնդը՝ «Էյչ-Այ- չափով հնացած է և սահմանափակում է ներդրումների Վի-Ի Վենտուրսը», ստեղծվել է 2014 թ.: Ավելի վերջերս ներհոսքը: Փաստորեն հայթեք ոլորտի հայկական ստեղծվել են մի քանի այլ սխեմաներ ու հարթակներ, ընկերությունները շահադրդված են գրանցվել արտերկ­ ներառյալ «Սմարթ Գեյթ վենտուրային կապիտալը»: Թեև րում, նույնիսկ եթե նրանց գործունեության վայրը ներկայում քննարկվում է նոր հիմնադրամներ ստեղծելու Հայաստանն է, ինչը սահմանափակում է տեղական հարցը15, մոտավոր հաշվարկների համաձայն, հարկային եկամուտները և տարածման էֆեկտը: Արժեշ­ Հայաստանի վենտուրային կապիտալի փաթեթը 2019 թ. ղթայի ձևավորման վաղ փուլում Հայաստանի կրթական հուլիսի տվյալ­ներով 15 մլն ԱՄՆ դոլար է: Այս հաստատությունները համարժեք կադրեր չեն պատրաս­ հիմնադրամներից յուրաքանչյուրի մեծության մասին տում: Այս թեմաները մանրամասն քննարկվում են ստորև: շնորհանդեսներից, միջոցառումներից, քննարկումներից և հարցազրույցներից քաղված սահմանափակ և 3.1 հակասական տեղեկատվության պայմաններում կարելի է ենթադրել, որ դրանց չափերը շատ ավելի փոքր են: ՆՈՐԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ և Միևնույն ժամանակ ՕՈՒՆ-ների կատարման ՁԵՌՆԱՐԿԱՏԻՐՈՒԹՅՈՒՆ հնարավորությունների վրա զսպող ազդեցություն ունի 1994 թ. ընդունված օրենքը, որը համարժեքորեն չի Հայաստանում վենտուրային կապիտալը սահմանա­ բավարարում ներկա ներդրումային իրողության փակ է նորարարական և ձեռնարկատիրական պահանջները և վիճելի հարցերի արբիտրաժային 31 լուծման իրավասությունը սահմանափակում է ՀՀ ներում առկա թերությունները նույնպես սահմանափա­ դատարաններով: Օտարերկրյա ներդրումների կում են Հայաստանի հայթեք ստարտափների աճը: Շատ պաշտպանությունն ապահովում է 1994 թ. ընդունված հայկական ստարտափներ չափազանց փոքր են «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» օրենքը (կամ վենտուրային կապիտալ ներգրավելու համար (World Bank, առանձին երկրների հետ կնքված երկկողմ պայմանա­ 2019): Ուստի ձեռնարկվել են հովանավորման (angel) և գրերը): Տվյալ օրենքը, որն ընդունվել է 25 տարի առաջ, սաղմնային փուլի ֆինանսավորման մի քանի նախաձ­ համարժեք չէ միջազգային ներդրումների ներկա եռնություններ, ներառյալ, ի թիվս այլոց, Հայաստանի լանդշաֆտին: Վերանայված օրենքը կարող է առաջարկել բիզնեսի հովանավորողների ցանցը, «Ֆասթ» հիմնադրամի ավելի կանխատեսելի, հասանելի և արդյունավետ գիտության և տեխնոլոգիաների հովանավորման ցանցը և մեխանիզմներ ներդրողներին (օր.՝ կարող է սահմանել Հայաստանի հովանավորողների ներդրումային ակումբը: բռնագրավման նախապայմանները կամ փոխհատուցման Վերոնշյալ ՁԻՀ-ը համարվում է Հայաստանում տեխնոլո­ վճարման առանձնահատկությունները): Հետներդրո­ գիական ամենամեծ բիզնես ինկուբատորներից մեկը, որի ւմային փուլում կարելի է բարելավել աջակցությունը նպատակն է ստեղծել նպաստավոր միջավայր նորարարո­ ներդրողներին՝ ամրագրելով պահանջների և բողոքների ւթյունների, ստարտափների ստեղծման և արդյունավետո­ կառավարման հստակ մեխանիզմներ: Չափազանց ւթյան բարձրացման համար: Ի լրումն, Հայաստանում կարևոր է, որ օրենքի փոփոխությունները հնարավոր­ ստարտափների աճին աջակցում են մի քանի այլ ինկու­ ություն տան ներդրողներին արբիտրաժի ենթակա վիճելի բատորներ, աքսելերատորներ, համատեղ օգտագործման հարցերի դեպքում դիմելու ոչ միայն հայաստանյան համար նախատեսված տարածքներ, բիզնես կենտրոններ դատարաններ, այլև միջազգային կամ օտարերկրյա և ձեռնարտատերերի միավորումներ: Սակայն այս դատարաններ, եթե նրանք դա են նախընտրում: սխեմաներից շատերի հաջողությունը չափվում է Այս սահմանափակումների հետևանքով հայկական սխեմայում մասնակցող ստարտափների և ընկերությունները ներդրումներ ներգրավելու ձեռնարկատերերի թվով, ոչ թե սխեմայի հաջորդական նպատակով հաճախ գրանցվում են արտերկրում, ինչը ֆինանսավորմամբ, շրջանառությամբ կամ գործարար զսպում է տարածման էֆեկտի ազդեցությունը երկրում: կենսունակությամբ: Փաստորեն էկոհամակարգում Հայաստանում նոր ստեղծված ընկերությունների գաղափարների երաշխավորում չի կատարվում: ֆինանսավորման բացակայության պատճառով որոշ Սիլիկոնային հովտում և այլ գլոբալ տեխնոլոգիական հայկական տեխնոլոգիական ընկերություններ ստիպված կենտրոններում շուկայական թույլ կենսունակություն են ներդրումներ որոնել արտերկրում: Մեծ մասամբ ներդր­ ունեցող ստարտափները սովորաբար 4-6 ամսից ավելի չեն ողները հստակ պահանջում են, որ ընկերությունները մնում ինկուբատորում, որովհետև վերջինս ճանաչում է գրանցվեն այն երկրներում, որոնց օրենսդրությանն իրենք նրանց կենսունակության բացակայությունը: քաջածանոթ են: Սա հատկապես վերաբերում է ամերիկ­ Հայաստանում հակառակ պատկերն է. ոլորտի յան ներդրողներին: Քանի որ բազմաթիվ հայկական շահակիցները քննարկումների ընթացքում պարբերաբար ընկերություններ աճել են ԱՄՆ-ից ներգրավված ներդրու­ բարձրաձայնել են իրենց մտահոգությունը, որ ոչ մների շնորհիվ (զգալի չափով սփյուռքահայության հետ կենսունակ ստարտափները շարունակաբար մի ինկ­ ամուր կապերի), տեխնոլոգիական ոլորտում հայկական ուբատորի և աքսելերատորի ծրագրից անցնում են մյուսին՝ ստարտափների մեծ մասը գրանցված է ԱՄՆ-ում, վնասելով էկոհամակարգի արդյունավետությունը: Քանի նույնիսկ եթե ԱՄՆ-ում նրանց կենտրոնակայանը լոկ որ ՀՀ կառավարությունը զարգացման գործընկերների վիրտուալ է կամ զուտ անվանական անձնակազմ ունի: հետ համատեղ շարունակում է ընդլայնել այս ծրագրերը, Ընկերությունների նման կառուցվածքի պատճառով ավելի մեծ ուշադրություն կարելի է դարձնել նրան, որ հայկական կազմակերպության կարգավիճակն ընկնում է ղեկավարները, ուսուցողները և մենթորները (ի լրումն մասնաճյուղի մակարդակի, այսինքն՝ ստացված սխեմայի մոնիտորինգի ու գնահատման կառուցվածքի) ցանկացած ներդրում մնում է դոլարային հաշվի վրա, և բարձրացնեն ծրագրերի արդյունավետությունը: ԱՄՆ դոլարով տրանսֆերտները սահմանափակվում են «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ գործառնական ծախսերով, աշխատավարձով և վերադիր օրենքի որոշ դրույթներ լիարժեք չեն կարգավորում վաղ ծախսերով: Օրինակ՝ PicsArt-ը (որի արժեքը այսօր 250 մլն փուլում ֆինանսավորման և ներդրումների հետ կապ­ ԱՄՆ դոլար է) Միացյալ Նահանգներում գրանցվելու ված հարցերը: Հաշվի առնելով իրենց հարաճուն ռիսկերը՝ շնորհիվ կարողացել է կապիտալ ձևավորել երկու փուլով վենտուրային և սաղմնային կապիտալ ֆինանսավորող վենտուրային կապիտալի ֆինանսավորման միջոցով: ներդրողները հաճախ ակնկալում են ձեռք բերել արտոնյալ Հայաստանում գործարքների հոսքերի բաժնետոմսեր՝ լուծարման և շահաբաժինների նախապա­ կառավարման և սաղմնային ֆինանսավորման սխեմա­ տվությամբ: Վաղ փուլում ներդրում կատարողները կարող 32  |  ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ են նաև պահանջել քվեարկության ձայնի որոշակի առողջապահության կառավարման ծրագրեր և այլն) դուրս իրավունք (նույնիսկ եթե այն ստորադաս է): ՀՀ ծրագրային ապահովման արտոնագրումն առավել օրենսդրությունը բաժնետիրական ընկերություններին տարածված է: Ավանդաբար դժվար է եղել դատարանում թույլ է տալիս միայն թողարկել արտոնյալ բաժնետոմսեր, պաշտպանել այն ծրագրային ապահովումը, որը կապված որոնք քվեարկության ձայնի իրավունք չեն տալիս: չէ համակարգչային տեխնիկայի վրա հիմնված հավելվածի Գոյություն չունի իրավական կառուցվածք, որը հետ, իսկ «լրացուցիչ տեխնիկական էֆեկտ»16 ունեցող նախատեսի քվեարկության ձայնի իրավունք տվող (այսինքն՝ համակարգչային տեխնիկային ինտեգրված) բաժնետոմսերի տարբեր դասեր, որոնք ենթադրում են ծրագրային ապահովումն ավելի հեշտ է պաշտպանել շահաբաժինների նկատմամբ տարբեր իրավունքներ և դատարանում: Հայաստանը թե՛ «ավտոնոմ», թե՛ համակ­ քվեարկության ձայնի իրավունքի տարբեր մակարդակներ արգչային տեխնիկային ինտեգրված ծրագրային ապահով­ (IP/IT Committee for Armenia, 2019): Ավելին, եթե ւմները պաշտպանելու համար օրենսդրություն չունի: ո­ սաղմնային ֆինանսավորումը ստացվում է պարտքի տեսքով, ապա, ՀՀ օրենսդրության համաձայն, 3.2 ֆինանսավորման հետագա փուլերում հնարավոր չէ տվյալ ներդրումը փոխարկել բաժնետոմսերի (ինչը սովորաբար ԱՃԻ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ անում են փոխարկելի վարկերի դեպքում): ՀԱՍԱՆԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆ Ի վերջո, մտավոր սեփականությունը լավ պաշտպանված չէ: Ծրագրային ապահովման Հայաստանում փոքր ընկերություններն աճի արտոնագրման նկատմամբ վերաբերմունքը տարբեր ֆինանսավորման խնդրում մեծապես հիմնվում են ոլորտներում տարբեր է: Շատ ոլորտներում հիմնվում են ներքին ռեսուրսների և չբաշխված շահույթի վրա: 2013 թ. գործառնական համատեղելիության և բաց սկզբնական Հայաստանում ՄՓՄՁ-ների ֆինանսավորման հիմնական ծածկագրի վրա, որի դեպքում արտոնագրումը դառնում է աղբյուրները եղել են սեփականատիրոջ միջոցները և ավելորդ: Այլ ոլորտներում արժեք ստեղծելու և ընկերության ռեսուրսները (World Bank, 2013): պահպանելու համար հիմնվում են իրենց բիզնեսի Ֆինանսավորման կարևոր աղբյուր են եղել նաև ընկերները այլընտրանքային բնագավառների վրա (օր.՝ և հարազատները: Ընկերությունների ընդամենը 55 տոկոս­ ապրանքանիշի ճանաչում, լեզու և մշակույթ, ն է նշել, որ ֆինանսավորում է ստացել առևտրային բանկ­ ­­ ծառայությունների մատուցում): Ինչևէ, հավելվածների երից, իսկ 15 տոկոսը՝ վարկային կազմակերպություններից: զանգվածային շուկայից (մոբայլ հավելվածներ, խաղեր, Այլ կերպ ասած, ընկերությունների համարյա երեք 33  |  ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ քառորդը հիմնական միջոցներում և շրջանառու այն 53 տոկոս է, իսկ Ուկրաինայում՝ 43 տոկոս), սակայն կապիտալում ներդրումները ֆինանսավորել է ներքին էապես բարձր է համադրելի այլ երկրների հետ աղբյուրների հաշվին, ոչ թե բանկերի միջոցով: համեմատության մեջ (Բոսնիա և Հերցեգովինայում՝ 30 Ֆինթեքի նորարարությունների (օր.՝ մոբայլ տոկոս, Ալբանիայում՝ 26 տոկոս, Խորվաթիայում՝ 23 բենքինգի) խթանումը և միջնորդների կիրառումը կարող տոկոս) և նույնիսկ կրկնակի բարձր է Իրանի և Էստոնիայի է ընդլայնել դրանց ծածկույթը՝ ներառելով թերսպասար­ (18 տոկոս) համեմատ: Ծրագրավորման գործունեությունը, կվող սեգմենտներն ու տարածքները: ՀՀ կառավարությ­ որտեղ մուտքի արգելապատնեշները ցածր են, ստվերի ունը կարող է մշակել ֆինթեք ռազմավարություն՝ փոքր հավանականությունը բարձր է: Բացի այդ, նոր ձևավորվող ընկերությունների ֆինանսավորման բացը լրացնելու և էլ-առևտրի շուկայում առաքման դիմաց կանխիկ ավելի ցածր ծախսերով ծածկույթն ընդլայնելու համար: վճարումները ամենատարածված մեթոդն են: (Օրինակ՝ Դրա շնորհիվ առաջատար ֆինանսական կազմակերպութ­ վարկային քարտերով կատարվող վճարումների ընդամենը յունները կարող են ավելի լավ հարթել տեղեկատվական 9 տոկոսն է կապված առցանց գործարքների հետ:) անհամաչափությունը և կրճատել վարկավորման հետ Լայնորեն տարածված ստվերային տնտեսությունը կազդի կապված ռիսկերը, դյուրացնել շուկայի մոնիտորինգը և ընկերությունների վարկեր ստանալու հնարավորության ներդնել նորարարական պրոդուկտներ: Համարժեք վրա, որովհետև վարկատուները չեն կարողանա նորմատիվային երաշխիքների և վերահսկողության դրամական հոսքերի վրա հիմնվող վարկային պայմաններում միջնորդ կազմակերպությունները (օր.՝ վերլուծության միջոցով գնահատել նրանց Հայփոստը) ֆինանսական կազմակերպությունների հետ կենսունակությունը: կնքված գործընկերային կամ միջնորդական ծառայությու­ ն­ ն­երի պայմանագրերի հիման վրա կարող են աջակցել 3.3 հիմ­ն­ական ֆինանսական ծառայությունների տրամադրմանը: ԹՎԱՅԻՆ ԱՌևՏՈՒՐ Միաժամանակ նման սխեմաներից օգտվելու համար փոքր ընկերություններին անհրաժեշտ է բիզնեսի և ՀՀ օրենսդրությունը ճանաչում է էլ-փաստաթղթերը և ֆինանսական կառավարման վերաբերյալ լրացուցիչ թվային ստորագրությունները, բայց դա կարելի է էլ ուսուցում: ՄՓՄՁ-ների ոլորտում պրոդուկտների մասին ավելի ընդլայնել՝ թույլատերոլվ պայմանագրի կողմերին ցածր իրազեկությունը և ֆինանսական կառավարման ընտրել այն տեխնոլոգիան, որը լավագույնս է անբավարար կարողությունները էապես ազդում են համապատասխանում իրենց պահանջմունքներին: ընկերությունների՝ համարժեք ֆինանսական գործիքներ Թվային առևտրի համար նպաստավոր կարգավորիչ ընտրելու ունակության վրա: Բացի այդ, հազվադեպ են դաշտը պետք է երաշխավորի, որ էլեկտրոնային կազմվում գործարար, ֆինանսական և ռազմավարական խողովակների միջոցով հեռակա կարգով կնքված ծրագրեր: Ընդհանուր առմամբ, ներդրումային ծրագրերը պայմանագրերը վավեր են և օրենսդրորեն կիրարկելի, հաճախ կազմվում են՝ չունենալով ձեռնարկության ճիշտ այնպես, ինչպես անձամբ կնքվածները: երկարաժամկետ ընդգրկուն տեսլականը կամ Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային ներդրումների կենսունակության, ռիսկերի կամ սպասվող ստորագրության մասին ՀՀ օրենքով և ՀՀ դրամական հոսքերի հավաստի գնահատականը: Ահա Քաղաքացիական օրենսգրքով էլեկտրոնային ինչու են ֆինանսական կազմակերպությունները նշում, որ փաստաթղթերը համարվում են համարժեք թղթային փոքր ձեռնարկությունները հաճախ դիմում են այնպիսի տեսքով փաստաթղթերին: Բացի այդ, օրենքը չեզոք դիրք է ծավալով վարկավորման համար, որի մարումն իրենց զբաղեցնում էլ-փաստաթղթերի պահպանման համար ուժերից վեր է և էապես դժվար: կիրառվելիք տեխնոլոգիաների հարցում (թույլ է տալիս Ձեռնարկությունների ոլորտում ստվերի կողմերին ինքնուրույն որոշել պահպանման տեխնոլոգիան՝ մակարդակն արդեն բարձր է, որը կարող է ավելի հաշվի առնելով հանգամանքները): Ինչևէ, օրենքը միայն մեծանալ ծրագրավորման գործունեության ճանաչում է թվային ստորագրությունների17 վավերութ­ բնագավառում: 2018 թ. ԱՄՀ-ի հետազոտության (Medina յունը և չի սահմանում պայմանագրի կողմերի՝ իրենց & Schneider, 2018) համաձայն՝ 2015 թ. Հայաստանի պահանջմունքներին լավագույնս համապատասխանող ստվերային տնտեսությունը կազմել է երկրի ընդհանուր տեխնոլոգիան ընտրելու իրավունքը: ՀՀ կառավարությ­ ՀՆԱ-ի մոտ 36 տոկոսը՝ 2011 թվականից սկսած դանդաղ ունը կարող է քննության առնել օրենքը վերանայելու հարցը՝ տեմպերով իջնելով 40 տոկոսից: Հայաստանում դրանում ներառելով դրույթներ բոլոր էլ-ստորագրությունն­ ստվերային (ոչ ֆորմալ) տնտեսությունը, տարածաշրջանի երի ճանաչման ու դատական վարույթներում դրանց այլ երկրների համեմատ, շատ ավելի փոքր է (Վրաստանում վավերության և իսկության ճանաչման մասին: 34  |  ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ Կիբերանվտանգության ապահովումը կարող է պետք է քննության առնի այնպիսի շրջանակ, որը նպաստել առցանց տվյալների պաշտպանության ՀՀ հստակորեն կարգավորում է առցանց միջնորդ օղակների իրավական դաշտի հետագա հզորացմանը: 2015 թ. հետ կապված հարցերը և պարունակում է Հայաստանը ներդրեց առցանց անձնական տվյալների «ապահովության» դրույթներ՝ պաշտպանելու նրանց գաղտնիության պաշտպանությանն ուղղված երրորդ անձանց կողմից տեղադրված բովանդակության համապարփակ օրենսդրություն, որը ներառում է 1995 թ. խախտման, այդ թվում մտավոր սեփականության ԵՄ Տվյալների պաշտպանության կանոնակարգի որոշ իրավունքի խախտման դեպքերից բխող տարրեր: Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին պատասխանատվությունից: օրենքը պարունակում է կարևոր դրույթներ, օրինակ՝ հատուկ կանոններ անձնական փակ տվյալների 3.4 ճանաչման մասին, տվյալների հավաքման ու վերլուծության իրավական հիմքերը, տվյալների ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ և ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ սուբյեկտների՝ մուտք գործելու և իրենց տվյալները ջնջելու իրավունքը և տվյալների անդրսահմանային Գիտահետազոտական բնագավառում ՀՀ փոխանցումների վերաբերյալ կանոնները: Օրենքը կառավարության աջակցությունը մեծապես ուղղված է ներառում է կիբերանվտանգությանը վերաբերող ենթակառուցվածքներում կատարվող ներդրումներին: պահանջներ, ինչպիսիք են տվյալների կոդավորումը և Մինչ օրս Հայաստանի գիտական, տեխնոլոգիական և խախտումների մասին ծանուցումը: Սակայն օրենքը չի հետազոտական ներուժի զարգացման նպատակով պարունակում առաջարկվող որոշ դրույթներ: Անձնական տրամադրվող պետական ֆինանսավորումը հիմնականում տվյալների պաշտպանության գործակալությունը կարող է ուղղվել է ենթակառուցվածքներին (օր.՝ տեխնոպարկեր, քննության առնել կիբերանվտանգության մասին հատուկ գերազանցության կենտրոններ, լաբորատորիաներ): կարգավորումներ և որոշակի պահանջներ (օր.՝ տվյալների Օրինակները ներառում են Գյումրիի տեխնոպարկը և կառավարչի նշանակման և ռիսկերի կառավարման Վանաձորի տեխնոպարկը: Վերջերս Երևանում սկսվել է ընթացակարգերի մասին) օրենքում ներառելու հարցը: «Ինժեներական քաղաքի» կառուցումը, որի նպատակն է ՀՀ կառավարությունը միջնորդ օղակների միջավայր ստեղծել ինժեներական ընկերությունների պատասխանատվության հետ կապված հարցերը համար բարդ ինժեներական լուծումներ մշակելու գործում: կարգավորող դաշտ չունի: Միջնորդ օղակների Քաղաքը կունենա հետազոտական և նախատիպային պատասխանատվության վերաբերյալ կարգավորումները լաբորատորիաներ, հաստոցային գործիքավորում և բաժանում են պատասխանատվությունը միջնորդ զարգացած արտադրական սարքավորումներ: օղակների (օր.՝ ինտերնետային կայքերի և հավելվածների), Հնարավորություն կա առաջնահերթության կարգով առցանց եղանակով աշխատող մատակարարների և ուշադրությունը հետազոտական բնագավառների վրա բովանդակություն մշակողների միջև ծագող վիճելի կենտրոնացնելու և գիտահետազոտական հարցերի դեպքում: Միջնորդ օղակների աշխատանքներին ուղղված հասցեական պատասխանատվության մասին կանոնները պետք է քաղաքականություն իրականացնելու համար: հավասարակշռություն ապահովեն սպառողների Բաժիններ 2.2-ում և 2.3-ում նկարագրված է Հայաստանի՝ իրավունքների պաշտպանության և թվային շուկաների բնական գիտությունների և մաթեմատիկայի (այդ թվում միջնորդ հարթակների միջոցով) ընդլայնման բնագավառում զուտ և կիրառական հետազոտություններ աջակցության միջև: Թվային միջնորդ օղակները կատարելու ներուժը: Հատկանշական է, որ Հայաստանը կառավարում են սպառողների հետ հարաբերությունները մեծ ներուժ ունի զուտ ԱԲ հետազոտությունների և և հաճախ հանդիսանում են գործարքում ներգրավված քվանտային ինֆորմատիկայի հետազոտությունների ամենախոշոր և ամենազարգացած դերակատարները: բնագավառում: Բարձր տեխնոլոգիական ոլորտներում Որպես այդպիսին՝ կարգավորումները կարող են սահմանել Հայաստանի ներուժը սերտորեն կապված է միջնորդ օղակների պատասխանատվություն կեղծ կամ նախագծահետազոտական գործունեության զարգացման թերություններ ունեցող ապրանքների կամ շրջանակի հետ: Անհրաժեշտ կլինի նաև Հայաստանի ծառայությունների, կամ էլ նրանց ծառայությունների ներուժը յուրացնելու համար մեծացնել ԳՀԱ-ին ուղղված միջոցով իրականացվող այն գործարքների համար, որոնց պետական ֆինանսավորումը: 2017 թ. ԳՀԱ-ի առարկան վիրավորական կամ անօրինական ֆինանսավորումը կազմել է ՀՆԱ-ի 0.2 տոկոսը՝ բովանդակությունն է: Հայաստանը առցանց միջնորդ աշխարհում 2.2 տոկոս միջին ցուցանիշի համեմատ: օղակների պարտավորությունների վերաբերյալ հատուկ Լրացուցիչ հատկացումների միջոցով կարելի է կարգավորող շրջանակ չունի: ՀՀ կառավարությունը ֆինանսավորել հետազոտական հասցեական 35  |  ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ քաղաքականությունները, ներառյալ կիրառական ինժեներիայի բնագավառում մագիստրոսական ծրագիր հետազոտությունների գծով դրամաշնորհները, ներդնելու ուղղությամբ, ՀԱՊՀ-ում ստեղծվել է մրցակցային հետազոտական համագործակցությունը, Հայաստանի ազգային ինժեներական լաբորատորիան, մրցույթները և գիտահետազոտական աշխատանքների որը նորացրել է հնացած լաբորատոր սարքավորումները և գծով հարկային կրեդիտները: Ներկայումս նախատեսվում արդիականացրել ինժեներիայի ուսումնական ծրագիրը, է մշակել 24 առանձին ոլորտային ռազմավարություն, իսկ Երևանի պետական համալսարանում ստեղծվել է ներառյալ Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության Տեղեկատվական և հաղորդակցային տեխնոլոգիաների ռազմավարությունը (ԲՏԱՆ-ի ներքո), որը հայ-հնդկական գերազանցության կենտրոնը: Ինչևէ, տարանջատված կլինի Կրթության, գիտության և ինչպես նշվում է 2020 թ. Համաշխարհային զարգացման հետազոտությունների ռազմավարությունից (կրթության, զեկույցում, պետական հատվածի առաջընթացի փոխարեն գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության ԳԱՇ-երում գործատուների ֆինանսավորմամբ ուսուցումը ներքո): ՀՀ կառավարությունը պետք է առանձին կարող է դառնալ հմտությունների զարգացման «փոխլրացնող» ռազմավարությունների փոխարեն մեխանիզմներից մեկը: Սա հստակ երևում է «Սինոփսիսի» միավորի այս երկու ռազմավարությունները: օրինակով, որը բակալավրիատի, մագիստրատուրայի և Հայաստանի ինժեներիայի և ինֆորմատիկայի գիտական հետազոտությունների սեփական ծրագրեր ուսումնական ծրագրերը բարելավման և պարբերական ունի իր ուսումնական կենտրոնում, Հայաստանի ազգային վերանայման կարիք ունեն: Հայաստանում ինժեներիայի պոլիտեխնիկական համալսարանում (ՀԱՊՀ), Երևանի և ինֆորմատիկայի դասընթացները զգալիորեն հետ են պետական համալսարանում (ԵՊՀ), Ռուս-հայկական մնում այս բնագավառներում տեղի ունեցած (սլավոնական) համալսարանում (ՌՀՀ), Եվրոպական զարգացումներից: Ինժեներիայի դասընթացներն տարածաշրջանային համալսարանում (ԵՏՀ) և առանձնապես հնացած են, և միայն փոքրաթիվ Էլեկտրոնային տեխնիկայի ազգային հետազոտական դասընթացներ են ներառում համակարգչային դիզայնի համալսարանում (ԷՏԱՀՀ): Հայաստանում ոչ միայն ծրագրեր (օր.՝ «Autocad» կամ «Solidworks») կամ «PCB» ինժեներիայի և ինֆորմատիկայի բուհական ծրագրեր (օր.՝ «Altium» կամ «Orcad»): Թեև վերջին դասընթացները արմատական վերանայման կարիք ունեն, տարիներին ինֆորմատիկայի ուսումնական առարկաները այլև պետական համալսարանները կարող են ավելի լավ որոշակիորեն կատարելագործվել են, դրանց աշխատել մասնավոր հատվածի հետ՝ կարիերայի շրջանավարտները դեռևս պատրաստ չեն աշխատելու ընթացքում աշխատողների մասնագիտական ոլորտում, իսկ որոշ դեպքերում նրանց հմտությունները զարգացման և գործնական ուսուցման ավելի շատ նույնիսկ չեն համապատասխանում ոլորտի տարբերակներ առաջարկելու ուղղությամբ: Ուսուցումը պահանջներին: Հայտնի համալսարանները, օրինակ՝ ճկուն և դինամիկ գործիքների (օր.՝ հավաստագրման Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանը ծրագրեր, առանձին պարապմունքներ և լայն դեռևս դասավանդում է «Turbo Pascal»-ը՝ ծրագրավորման շրջանակների համար նախատեսված առցանց լեզու, որը մշակվել է 1960-ականներին և դուրս է մղվել դասընթացներ) միջոցով կօգնի համալսարաններին գործածությունից 1990-ականներին մշակված «C», «C++» արագորեն հարմարվելու փոփոխվող և նոր ձևավորվող և «Java» լեզուներով: Առանձին համալսարաններ հանդես տեխնոլոգիաներին: են գալիս սեփական նախաձեռնությամբ: Օրինակ՝ ՀԱՊՀ-ն համագործակցում է Ռատգերսի համալսարանի, «National Instruments»-ի և ՁԻՀ-ի հետ համակարգերի 36  |  ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԶՈՐԱՑՈՒՄ Գլխում 4 ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Այս գլխում ներկայացված են իրականացնելու Հայաստանի առաջարկություններ, որոնք կարող նորարարություն­ների են քաղաքականության բարեփոխ­ համընդգրկուն ռազմավարությունը: ումների, կապիտալ ներդրումների Հարկ է նաև նշել, որ և հմտությունների զարգացման կառավարու­թյան միջոցով ամրապնդել Հայաստանի քաղաքականության պարզ ներկայությունը հայթեք փոփոխությունը կարող է անբավա­ բնագավառի արժեշղթաներում: րար լինել: Հնարավոր է, որ Ինչպես ցույց է տվել նախորդ բարեփոխումների առավելագույն գլուխներում ներկայացված ազդեցություն ապահովելու համար վերլուծությունը, հայթեք բնագավ­ ՀՀ կառավարությանն անհրաժեշտ առի արժեշղթաներում լինի կիրառել փոփոխությունների Հայաստանի վերադիրքավորմանն կառավարման մոտեցումներ: ուղղված ցանկացած Օրինակ՝ պետության և մասնավոր ռազմավարական գործ­ողության հատվածների երկխոսության համար կառավարությու­նից մեխանիզմները կարող են բարձրաց­ կպահանջվի վարչական հզոր նել բարեփոխումների և դրանց կարողություն և համակարգման ազդեցության ըմբռնումն ու ունակություն: Մասնավորապես, իրազեկությունը: Բարեփոխման բարձր տեխնոլոգիական արդյուն­ ջանքերը չվտանգելու համար ՀՀ աբերության նախարարությանը և կառավարությունը պետք է նաև կրթության, գիտության, մշակույթի և ապահովի համարժեք ռեսուրսներ սպորտի նախարարությանը անհրա­ օրենսդրական (օր.՝ բաժնետիրական եշտ է համատեղ գործառնական ժ­­ ընկերությունների մասին օրենքի) շրջանակ, որը հնարավորություն փոփոխությունները համապատաս­ կտա նրանց միասին նախագծելու և խան դեպքերում կիրարկելու համար: 37 ԱՂՅՈՒՍԱԿ 3 Ամփոփ առաջարկություններ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ՄԱՐՄԻՆ ԺԱՄԿԵՏ Ձեռնարկատիրություն, հետազոտություններ և նորարարություն » Մշակել նորարարությունների քաղաքականության ճանապարհային ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Երկարաժամկետ քարտեզ, որը կնախանշի գերակա ուղղությունների հետազոտությունների բնագավառում միջազգային համագործակցությունը խրախուսող քաղաքականությունները: » Վերաֆինանսավորման միջոցով աջակցել հետազոտական և ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ նորարարական ծրագրերին (օր.՝ կիրառական հետազոտություններին ուղղված դրամաշնորհներ, հետազոտությունների բնագավառում մրցակցային համագործակցություն և ստարտափների համար համատեղ դրամաշնորհային ծրագրեր): » ՀՀ կառավարության աջակցությամբ միջազգային համալսարանների, ԿԳՄՍՆ Կարճաժամկետ մասնավոր հատվածի հետ համատեղ իրականացվող հետազոտական ծրագրերի և մուտքի արտոնագրերի տրամադրման հասցեական ծրագրի միջոցով կատարելագործել մարդկային ռեսուրսները, հետազոտական գերազանցությունը և հետազոտությունների առևտրայնացումը: » Զարգացնել տեխնոլոգիաների փոխանցում իրականացնող ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Երկարաժամկետ գրասենյակների կարողությունը՝ վաղ փուլի հետազոտական արդյունքները շուկային ուղղված պատրաստի տեխնոլոգիաների վերածելու և գործարքներ կնքելու համար: » Աջակցել Հայաստանում բիզնեսի տեղացի և սփյուռքահայ ԲՏԱՆ, ԷՆ Երկարաժամկետ հովանավորների (angels) ցանցերի զարգացմանը: » Պետական աջակցությամբ սաղմնային կապիտալի ֆինանսավորման ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ ծրագրերի (այդ թվում ինկուբատորների և աքսելերատորների) թիրախավորման փոխարեն ուշադրությունը կենտրոնացնել տվյալ ծրագրերը հաջողությամբ ավարտած ընկերությունների, ոչ թե դրանցում ընդգրկված ընկերությունների թվի վրա: » Ընդունել համակարգչային ծրագրերի արտոնագրման մասին ԲՏԱՆ, Երկարաժամկետ օրենսդրություն՝ նպատակ ունենալով պաշտպանել այն ծրագրերը, որոնք Արդարադատության ակնհայտորեն պարունակում են «լրացուցիչ տեխնիկական էֆեկտ» (ԵՄ նախարարություն ուղեցույցներին համապատասխան): » Ներդնել ղեկավար կադրերի ուսուցման ծրագրեր միջին օղակի ԷՆ, ԲՏԱՆ ղեկավարների կարողությունները զարգացնելու նպատակով: Աճին ուղղված ֆինանսավորման հասանելիություն » Նախաձեռնել քննարկումներ և մշակել ֆենթեքի ռազմավարություն՝ ՖՆ, ՀՀ ԿԲ Կարճաժամկետ ուղղված այնպիսի նորարարական պրոդուկտների ներդրմանը, որոնք կարող են նպաստել ՄՓՄՁ-ների ֆինանսավորման բացը լրացնելուն: » Մշակել իրականացման ռազմավարություն (այդ թվում համարժեք ՖՆ, ՀՀ ԿԲ Կարճաժամկետ նորմատիվային երաշխիքներ և վերահսկողություն) առանցքային ֆինանսական ծառայությունները տրամադրելու համար միջնորդ կազմակերպություններ (օր.՝ Հայփոստ) ներգրավելու համար: 38  |  Գրականության ցանկ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ՄԱՐՄԻՆ ԺԱՄԿԵՏ » ՄՓՄՁ-ների՝ բանկային ծառայություններից օգտվելու մակարդակը ՖՆ, ՀՀ ԿԲ Երկարաժամկետ բարձրացնելու և ոչ ֆորմալ գործարքներն ապախրախուսելու նպատակով ընդլայնել ֆինանսական պրոդուկտների, ֆինանսական հաշվետվությունների, ֆինանսական կառավարման, բիզնես պլանավորման և մարքեթինգի վերաբերյալ խորհրդատվական ծառայությունների շրջանակը՝ դրանում ընդգրկելով ՄՓՄՁ-ներին: Բաժնետիրական ընկերությունների մասին օրենք և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ » Ներդնել պարտքային գործիքներ (օր.՝ փոխարկելի վարկեր), ԻԱՊՌ, ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ որոնք ֆինանսավորման հետագա փուլերում կարելի է փոխարկել բաժնեմասնակցության: » Գործունեության վաղ փուլի ֆինանսավորման ռիսկերն ավելի լավ ԻԱՊՌ, ԷՆ Կարճաժամկետ արտացոլելու նպատակով ներդնել այնպիսի բաժնետիրական ընկերություններ, որոնց բաժնետերերը կարող են քվեարկության ձայնի իրավունք տվող տարբեր դասերի բաժնետոմսեր ունենալ (որոնք կենթադրեն շահաբաժինների նկատմամբ տարբեր իրավունքներ և/կամ քվեարկության տարբեր մակարդակների իրավասություն): » Մշակել հստակ կանոններ փոքրամասնական բաժնետերերի ԻԱՊՌ, ԷՆ Երկարաժամկետ նկատմամբ կորպորատիվ կառավարման թիմերի ֆիդուցիար պատասխանատվության վերաբերյալ (ապահովելով նշված բաժնետերերի համարժեք պաշտպանությունը հատկապես այն դեպքում, երբ փոքրամասնական բաժնետերերի շահերն ուղղակիորեն բախվում են մեծամասնական բաժնետերերի շահերին): » Ներդնել օրենսդրություն, որը թույլ է տալիս ներդրողներին ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ արբիտարժային լուծում պահանջող վիճելի հարցերի դեպքում ընտրել տեղական կամ միջազգային դատարան: » Բարելավել աջակցությունը ներդրողներին հետներդրումային փուլում՝ ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ սահմանելով ներդրողների և պետական մարմինների միջև ծագող վիճահարույց հարցերի որոշման, հաշվառման և կառավարման հստակ մեխանիզմներ, երբ նման հարցերը դեռ չեն հանգեցրել հակասությունների կամ ներդրումների հետկանչման: » Չեղյալ համարել 1994 թ. «Օտարերկրյա ներդրումների մասին» օրենքը և ԷՆ, ՖՆ Երկարաժամկետ ընդունել ներդրումների վերաբերյալ նոր համընդգրկուն օրենսդրություն, որը կհամապատասխանի միջազգային լավագույն փորձին, այդ թվում. › կսահմանի «արդար ու հավասար վերաբերմունք» սկզբունքի կիրառման շրջանակը, › կսահմանի փոխհատուցման վճարման առանձնահատկությունները, › կսահմանի ուղղակի և անուղղակի հարկադիր օտարման արգելանքի սահմանափակումները, › կնախատեսի ներդրողի՝ իր շահույթը տնօրինելու և իր դրամական միջոցներն արտահանելու իրավունքը: » Մշակել «ներդրողների ճանապարհային քարտեզ» ներդրումները ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ սահմանափակող թույլտվությունները, գործընթացները և վարչական փոփոխությունները վերհանելու նպատակով: 39  |  Գրականության ցանկ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ՄԱՐՄԻՆ ԺԱՄԿԵՏ » Մշակել ներդրումների խթանման ռազմավարություն՝ նեղ ԲՏԱՆ, ԷՆ, ՖՆ Կարճաժամկետ մասնագիտացված ոլորտներում համաշխարհային այն ընկերություններին ներգրավելու համար, որոնք կարող են օգտագործել Հայաստանի որոշակի գործոնային պայմանները (օր.՝ բիոտեք և քլինտեք): Թվային առևտուր » Ընդլայնել «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային Արդարադատության Երկարաժամկետ ստորագրության մասին» օրենքի կարգավորման ոլորտը՝ այդ օրենքով նախարարություն ճանաչելով բոլոր էլեկտրոնային ստրագրությունները և սահմանելով, որ դատական վարույթներում էլեկտրոնային ստորագրություններն օժտված են «վավերականության և իսկության» ուժով: » «Անձնական տվյալների պատշպանության մասին» օրենքում ներառել Արդարադատության Երկարաժամկետ կիբերանվտանգության վերաբերյալ հատուկ կարգավորումներ՝ նախարարություն ավելացնելով պահանջներ, օր.՝ տվյալների կառավարչի նշանակման և ռիսկերի կառավարման ընթացակարգերի մասին: » Մշակել օրենսդրական դաշտ, որը հստակ կարգավորում է առցանց Արդարադատության Երկարաժամկետ միջնորդ օղակների հետ կապված հարաբերությունները և պարունակում նախարարություն է «ապահովության» դրույթներ՝ երրորդ անձանց կողմից տեղադրված բովանդակության խախտման, այդ թվում՝ մտավոր սեփականության իրավունքի խախտման դեպքերից բխող պատասխանատվությունից նրանց պաշտպանության վերաբերյալ: » Աշխատել ԱՄՆ առևտրի նախարարության և միջազգային ԷՆ Երկարաժամկետ գործընկերների հետ Հայաստանի դասակարգումը բարելավելու ուղղությամբ՝ նպատակ ունենալով դյուրացնել Վասենարի միջազգային պայմանագրին համապատասխան երկակի նշանակության տեխնոլոգիաներով առևտուրն ու դրանց հետ կապված համագործակցությունը: ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ » Ներդնել վարչական և վիճակագրական տվյալների դասակարգման, ԲՏԱՆ, ԷՆ Կարճաժամկետ ֆորմատացման, պահպանման և փոխանակման հետ կապված քաղաքականություններ: » Ներդնել քաղաքականություններ, որոնք կբարձրացնեն թվային ԲՏԱՆ, ԷՆ Կարճաժամկետ տվյալների կառավարման կարողությունը և կխթանան թվայնացումը մասնավոր ընկերությունների շրջանում: » Ներդնել տեղայնացման և տվյալների սուվերենության մասին օրենքներ, ԲՏԱՆ, ԷՆ Երկարաժամկետ որոնք չեն խեղդի հետաքրքրությունը և միևնույն ժամանակ կխթանեն Հայաստանում տնտեսական ակտիվությունը: » Տրամադրել տեխնիկական աջակցություն՝ նպատակ ունենալով ԲՏԱՆ, ԷՆ Երկարաժամկետ օգնությունը մասնավոր հատվածին ԵՄ-ի Տվյալների ընդհանուր պաշտպանության կանոնակարգերին («GDPR») և միջազգային ստանդարտներին (օր.՝ ISO/IEC 27000 ստանդարտների խմբին) հետևելու համար: 40  |  Գրականության ցանկ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ՄԱՐՄԻՆ ԺԱՄԿԵՏ Կրթություն » Նախատեսվող «Բարձր տեխնոլոգիական ոլորտների ռազմավարություն» ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ փաստաթուղթը միավորել նախատեսվող «Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի ռազմավարություն» փաստաթղթի հետ: » Նորացնել ինֆորմատիկայի և ինժեներիայի բնագավառների ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ բակալավրային, մագիստրոսական և հետբուհական (PhD) ուսումնական ծրագրերը՝ ոլորտային ստանդարտներին դրանք համապատասխանեցնելու նպատակով: » Ներդնել ուսումնական ծրագրերի ամենամյա վերանայման գործընթաց, ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ որը կհիմնվի ոլորտների ներկայացուցիչների կարծիքներին ծանոթանալու նպատակով պետության և մասնավոր հատվածի միջև վարվող երկխոսության վրա և կներառի այդ ծրագրերի վերանայման և նորացման հստակ մեխանիզմներ: » Մշակել ԱԲ-ի բնագավառում ասպիրանտական ծրագիր և նախանշել ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Կարճաժամկետ այս բնագավառում առաջատար միջազգային գիտահետազոտական հաստատությունների (պետական և մասնավոր) համագործակցությամբ համատեղ հետազոտական լաբորատորիաների ստեղծման հնարավորությունները: » Մշակել քվանտային ինֆորմատիկայի ռազմավարություն և ԿԳՄՍՆ, ԲՏԱՆ Երկարաժամկետ ճանապարհային քարտեզ: Սա պետք է ներառի բոլոր երեք մակարդակներում (բակալավրիատ, մագիստրատուրա և դոկտորանտուրա) ֆորմալ բարձրագույն ուսուցումը: » Կատարելագործել «Կրթության ոլորտում հակակոռուպցիոն ՖՆ, ԷՆ, ԿԳՄՍՆ Կարճաժամկետ միջոցառումների ծրագիր» փաստաթղթի ապագա խմբագրությունները հետևյալ կերպ. › Տրամադրել համարժեք ֆինանսավորում սահմանված բոլոր հակակոռուպցիոն միջոցառումների համակարգման, մշտադիտարկման և իրականացման համար. › Կրճատել կարճաժամկետ, արտամրցութային նշանակումների թիվը՝ համալսարանների աշխատողների շրջանում աշխատանքային անվտանգությունը և կանխատեսելիությունը բարձրացնելու նպատակով. › Բուհերի հավաստագրման և վերահավաստագրման չափանիշներում ավելացնել համապատասխանության և բարեվարքության չափանիշները. › Մշակել բարձրագույն կրթության բնագավառում կոռուպցիայի դեպքերի բացահայտման և ազդարարման համապարփակ մեխանիզմներ, որոնք կապահովեն ազդարարողների պաշտպանությունը: 41  |  Գրականության ցանկ ԱՌԴԻՐ 42  |  Առդիր Առդիր A ՄՈՏԵՑՈՒՄԸ և ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Ավելի լավ միջազգային ինտեգրման և ԳԱՇ-երում ապահովելու կարողությունը պայմանավորված է մասնակցության հնարավորությունները տարբեր օտարերկրյա մրցակիցների քաղաքականություններով, ոլորտներում տարբեր են: Դրանք նաև կախված են մի ինչպես նաև երկրի ներքին ռազմավարությամբ: շարք գործոններից, ներառյալ գլոբալ պահանջարկի Արժեշղթայի մաս կազմող ոչ բոլոր աշխատանքները միտումները, աղբյուրների որոշումը և տեղայնացումը, կարող են ծառայել որպես կապող օղակ հաջորդ վերազգային կորպորացիաների ռազմավարությունները, աշխատանքների համար: Անշուշտ, արժեշղթայում ամեն շղթայի ամեն փուլի և ռազմավարական սեգմենտի աշխատանք ունի տնտեսական զարգացումն ու առանձնահատուկ մրցակցային դինամիկան և ոլորտի արտադրական փոխակերպումն արագացնելու ներսում նորարարությունների տեսակն ու մակարդակը: յուրահատուկ ներուժ: Ուստի, ինդուստրալիզացիայի նոր, Գործոններից մի քանիսը, որոնք առնվազն մասամբ ավելի անորոշ փուլ թևակոխելու պայմաններում կարևոր է գտնվում են երկրի վերահսկողության տակ, ներառում են ըմբռնել, թե ԳԱՇ-ի կառուցվածքում որտե´ղ և ինչպե´ս է նվիրաբերվող ռեսուրսների ուղղումը համապատասխան ստեղծվում արժեքը և պարզել, թե արժեշղթայի ո´ր նպատակներին և հանրային բարիքների տրամադրումը՝ սեգմենտների և աշխատանքների համար պետք է ապահովելով ծախսային պահանջվող կառուցվածքներն ու մրցակցել: նվազագույն էֆեկտիվության սանդղակը կոնկրետ փուլում Արձագանքելով այս իրողությանը՝ Համաշխարհային ազգային, տարածաշրջանային կամ համաշխարհային բանկի խումբը (ՀԲԽ) մշակել է արժեշղթայի մակարդակում մրցակցելու համար: մրցունակության վերլուծության մեջ կիրառվող որակական Ռոդրիկը (2013 թ.) ուսումնասիրել է նորագույն վերլուծական մոտեցում, որի արդյունքները կարող են դարաշրջանում կառուցվածքային փոփոխությունների ավելի արժեքավոր լինել ծրագրեր մշակողների համար և կրկնվող իրավաչափությունները, հատկապես Արևելյան օգնել ՀԲԽ շահառու երկրներին որոշելու ռազմավարական Ասիայի և բարձր եկամուտ ունեցող այլ երկրներում: այն տարբերակները, որոնք թույլ կտան ապահովել ավելի Երկրների տնտեսությունն անցում է կատարել մեծ ավելացված արժեք գլոբալ այն ոլորտներում, որոնցում գյուղատնտեսությունից և ոչ ֆորմալ տնտեսական նրանք ներկա են: գործունեությունից (որտեղ ավելացված արժեքը ցածր է) Այս որակական վերլուծությունը չի սահմանափակվում թեթև արդյունաբերությանը (օր.՝ հագուստի, կոշկեղենի, ԳԱՇ-ում մասնացող ամեն երկրի կողմից ստեղծվող պարզ էլեկտրոնային սարքերի արտադրություն), արժեքի ծավալի որոշմամբ, այլ քննության է առնում, թե այնուհետև՝ ծանր արդյունաբերությանը ինչպես է արժեքը ստեղծվում և ում կողմից: Եվ հիմնվում է (մեքենաշինություն, հաստոցաշինություն), դրանից հետո՝ այն հասկացությունների վրա, որոնց հեղինակը պրոֆ. ծառայություններին (օր.՝ ֆինանսներ, Մայքլ Է. Պորտերն է և որոնք վերջին 15 տարում ներդրվել ապահովագրություն), որոնք ապահովում են շատ ավելի են Կլաստերների գերազանցության եվրոպական բարձր արդյունավետություն և ավելացված արժեք: հիմնադրամի կողմից (ԵՄ-ի և «IESE Business School»-ի Տնտեսական զարգացումը խթանելու համար հետ համատեղ) Եվրոպայում և Լատինական քաղաքականություն ձևավորողները Ամերիկայում: ՀԲԽ-ն այս մոտեցումն իր վերլուծական համապատասխանաբար հետևել են այդ գծային գործիքակազմում ներառելու միջոցով օգնում է շահառու տրամաբանությանը: Ինչևէ, Ռոդրիկը (2014 թ.) պնդում է, երկրներին նախաձեռնելու ոլորտային պետական որ գլոբալիզացիան և աշխատանքի բաժանումը, գլոբալ քաղաքականության և ներդրումների տարբերակներ՝ պահանջարկի դինամիկան և տեխնոլոգիաների ու ուղղված մասնավոր հատվածի զարգացման տեմպերի հմտությունների հարաճուն նշանակությունն արագացմանը և նվազագույն եկամուտ ունեցող արմատապես փոխել են գծային զարգացման այդ ուղին: բնակչության 40 տոկոսի շրջանում եկամուտների աճի Ավելին, արժեշղթայի մաս կազմող աշխատանքների խթանմանը: ցրված լինելը նշանակում է, որ կոնկրետ ոլորտից արժեք 43 Առդիր B ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՔԱՅԼ 1 ՔԱՅԼ 3 ԳԼՈԲԱԼ ՈԼՈՐՏՆԵՐԻ ԽՈՐՔԱՅԻՆ ՆԱԽԱՏԻՊԱՅԻՆ ԱՐԺԵՇՂԹԱՅԻ ՆԱԽԱՆՇՈՒՄ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ Ոլորտների ֆոնային և բովանդակային խորքային Երկրորդ քայլում որոշված յուրաքանչյուր ռազմավարակ­ վերլուծություն, ներառյալ ոլորտների դինամիկան և ­ան սեգմենտի համար՝ օգտվելով համանման ռեսուրսներից. միտումները՝ կապված գլոբալ առաջարկի հետ (կոնկրետ երկրներում/տարածաշրջաններում հաջողության a. Գնորդների կողմից իրականացվող գնման գործարքի պատմական նախադրյալները, պահանջարկի չափանիշների գնահատում, որում հատուկ փոփոխմանը շուկաների արձագանքման եղանակները), ուշադրություն է դարձվում առևտրային գնորդների (և ինչպես նաև պահանջարկի զարգացման հետ (աշխարհա­ B2B, և սպառողներ) համար ընդունելի նվազագույն գ­­ րություն և ապրանքներ/ծառայություններ), ոլորտի պահանջներին (որակ, ծավալ, գին, ապահովություն, ծախսերի կառուցվածքի և շահույթների, արժեշղթայի թափանցիկություն, հետևելիություն, ֆինանսական կառուցվածքի վերջին էվոլյուցիայի հետ (օր.՝ ընկերությու­ կենսունակություն): նների տեղայնացում, մասնագիտացում և ինտեգրում): Այս b. Աշխարհագրական ռազմավարական տարբերակների աշխատանքը մեծ մասամբ հիմնված է երկրորդային գնահատում, որի միջոցով վեր են հանվել առանձին հետազոտությունների և երկրորդային տվյալների վրա: պրոդուկտի/ապրանքային նիշի օֆերտայի կամ ռազմավարության հիման վրա տեղական/գլոբալ ՔԱՅԼ 2 շուկայի թիրախավորման առավելություններն ու թույլ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՍԵԳՄԵՆՏԱՎՈՐՈՒՄ կողմերը: Ոլորտների «սեգմենտավորում», որի միջոցով կատարվում c. Յուրաքանչյուր ռազմավարական սեգմենտի համար է յուրաքանչյուր ոլորտի խմբավորում ոչ միայն ըստ նախանշվել են հաջողության հիմնական ապրանքների/ծառայությունների, այլև ըստ նպատակային գրավականները, այսինքն՝ լավ մրցակցելու համար շուկաների կամ օգտատերերի խմբերի՝ կիրառելով գլոբալ ընկերությանն անհրաժեշտ բնութագրերը: ոլորտների խորքային ուսումնասիրության արդյունքները (տե՛ս քայլ 1) և Պորտերի «հինգ ուժեր» վերլուծական d. (a), (b) և (c) կետերում նկարագրված քայլերի միջոցով գործիքակազմը: Վերջինս կիրառվել է նաև ոլորտի «քարտեզագրվել» է յուրաքանչյուր ռազմավարական գրավչությունը գնահատելու համար՝ որոշելով ոլորտի սեգմենտի կատարյալ արժեշղթան և որոշվել է. շահութաբերությունը և շուկայական բանակցման i. Գործունեության նվազագույն էֆեկտիվության առավելագույն կարողություն ունեցող դերակատարներին սանդղակի և արտադրական ծավալների (դրանով իսկ պարզելով, թե ո´ր դերակատարներին է առումով տեղական, տարածաշրջանային և բաժին հասնում հասանելի շահույթի մեծ մասը): Ընդ որում, գլոբալ մակարդակների միջև օպտիմալ վերլուծության շրջանակում որոշ չափով գնահատվել է բաշխվածությունը. նշված գրավչության էվոլյուցիան (պատմական և ապագա): Ավանդական երկրորդային աղբյուրներից բացի (օր.՝ ii. Արժեշղթայում յուրաքանչյուր աշխատանքի հանդեսներ և աշխատություններ), ռազմավարական տեսակը (գիտելիքատար, կապիտալատար, սեգմենտավորումը կատարվել է ոլորտի փորձագետների աշխատատար, էներգատար և բնական հետ անցկացված հարցազրույցների և տեղեկատվության պաշարների օգտագործման վրա հիմնվող) և ոչ ավանդական աղբյուրների, օրինակ՝ լրատվամիջոցների ինտենսիվության մակարդակը. (այդ թվում առցանց օրաթերթերի և ամսագրերի), iii. Արժեշղթայում այն կապերի տիպաբանությունը տարեկան հաշվետվությունների, տեղեկանքների և («ճիշտ ժամանակին», «ըստ պատվերի», բլոգերային աղբյուրների հիման վրա: «պահեստում կա»)՝ ըստ ժամանակի (24-ից 48 44 ժամ, շաբաթներ, ամիսներ) և տեղեկատվության և/կամ ինստիտուցիոնալ միջամտությունները, որոնք փոխանակման (բարձր կամ ցածր կարող են անհրաժեշտ լինել նշված սեգմենտներում փոխանակում), որոնք կոնկրետ Հայաստանի մրցունակությունը բարձրացնելու և ավելի ռազմավարական սեգմենտում պետք է բարձր արժեք ապահովելու համար: արդյունավետորեն մրցակցեն: ՔԱՅԼ 5 ՔԱՅԼ 4 ՀԵՆԱՆՇՈՒՄ և ԻՐԱԳՈՐԾԵԼԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՆԵՐԿԱ ԴԻՐՔԱՎՈՐՈՒՄԸ ՏԱՐԲԵՐԱԿՆԵՐ Համաշխարհային բանկի մասնագետներից մեկն այցելել Նախանշվել են Հայաստանի ռազմավարական էր Հայաստան և ԱՄՆ՝ պարզելու այն սեգմենտները, վերադիրքավորման տարբերակները, ներառյալ ավելի որոնցում այսօր մասնակցում են Հայաստանի ոլորտները: բարձր ավելացված արժեք ապահովող այն սեգմենտը Քննարկումներն ընդգրկել էին համարյա 50 մասնավոր (սեգմենտները), որը կարելի է թիրախավորել, քաղաքակա­ ընկերություններ և հաստատություններ Երևանում, Սան նության կենսունակ տարբերակները՝ ուղղված սեգմենտի Դիեգոյում, Սիլիկոնային հովտում և Վաշինգտոնում: (սեգմենտների) ներսում առավելագույն արժեքի ապահով­ Գնահատվել էր նախանշված ոլորտներում Հայաստանի մանը, ինչպես նաև այն ներդրումները և ինստիտուցիոնալ կատարողականը (տարածաշրջանային, ինչպես նաև փոփոխությունները, որոնք անհրաժեշտ կլինեն սեգմենտի համաշխարհային մրցակիցների կատարողականի (սեգմենտների) ներսում Հայաստանի արտադրական համեմատության մեջ), իսկ այս սեգմենտների «կատարյալ հզորության մեծացմանն աջակցելու համար: արժեշղթան» ենթարկվել էր համեմատական վերլուծության Հայաստանի համատեքստում: Նախանշվել են այն կոնկրետ քաղաքականությունները, ներդրումները 45  |  Առդիր BՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1. Բնական կամ «մաքուր» գիտություններում կա, որոնցից են Աֆղանստանը, Բելառուսը, Կենտրոնական բնական երևույթներն ուսումնասիրելու համար կիրառվում են Աֆրիկայի Հանրապետությունը, Ռուսաստանը և քանակապես որոշելի, էմպիրիկ հետազոտական մեթոդները: Զիմբաբվեն: 2. Ենթադրվում է, որ (i) 2022 թ. բակալավրիատի 12. 24-ը հունիսի, 2019 թ.: ուսումնական ծրագրերի բաշխվածությունը 13. Կամ գործնականում հնարավոր չէ. կան խնդիրներ, համապատասխանում է 2018 թ. ըստ բակալավրիատի որոնք դասական համակարգիչը կարող է լուծել, բայց միայն ուսումնական ծրագրերում նոր ընդունված սովորողների հազարավոր տարիներ հետո: բաշխվածությանը, (ii) մագիստրատուրան և բակալավրիատն ավարտածների հարաբերակցությունը մնում է անփոփոխ, և 14. Ժամանակակից կոդավորման եղանակները (iii) մագիստրատուրայի ապագա շրջանավարտների թվերը մեծապես հիմնված են ասիմետրիկ կոդավորման հանդիսանում են առաջնային և միջնակարգ կրթության ալգորիթմների վրա, որոնք դասական հաշվարկների միջոցով համակարգում ներկա սովորողների թվերի ֆունկցիան: կոտրելու համար կպահանջվեն դարեր (կամ ավելի երկար ժամանակ): 1994 թ. ամերիկացի մաթեմատիկոս Պիտեր 3. Երևանի պետական համալսարանի «Տվյալների Շորը գրեց քվանտային հաշվարկի ալգորիթմ, որը կարող է գիտությունը բիզնեսում» մագիստրոսական ծրագիրն բազմաթիվ անգամ արագ լուծել կոդավորման ալգորիթմները: իրականացվում է Նորարարական լուծումների և Եթե գոյություն ունենար անհրաժեշտ քվանտային տեխնոլոգիաների կենտրոնի և «Ձեռնարկությունների համակարգչային տեխնիկա, ապա այն կչեղարկեր ներկա ինկուբատոր» հիմնադրամի հետ համատեղ: Կալիֆոռնիայի (ասիմետրիկ) կոդավորման ալգորիթմները: Սան Խոսե համալսարանի հետ համագործակցությունը հնարավորություն է տալիս դասախոսներին և 15. 2019 թ. ապրիլին ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագիրը հետազոտողներին հաղորդակցվելու ամերիկյան (ՄԱԶԾ) ստորագրեց պայմանագիր «Գրանատուս գործընկերների հետ և դրանով իսկ կատարելագործելու Վենտուրսի» հետ՝ «Գրանատուս Թեք-4-Էս-Դի-Ջի» հետազոտական ինստիտուտը: հիմնադրամի ստեղծման ու կառավարման խնդրում «Գրանատուսին» աջակցելու համար: Նախատեսվում է 4. Ինտեգրալային սխեմաները սովորաբար հիմնադրամի համար ներգրավել 40 մլն ԱՄՆ դոլար: ներկառուցված են կիսահաղորդչային նյութից (առավել հաճախ սիլիկոնից) պատրաստված բարակ շերտի (կամ 16. Եվրոպական արտոնագրային մարմնի չիպի) վրա: Ահա ինչու ինտեգրալային սխեմաները նաև ուղեցույցների համաձայն՝ «լրացուցիչ տեխնիկական էֆեկտը» կոչվում են սիլիկոնային չիպեր, կիսահաղորդչային չիպեր, այն տեխնիկական էֆեկտն է, որը չի սահմանափակվում «կիսահաղորդիչներ» կամ «չիպեր»: ծրագրի (ծրագրային ապահովման) և այն պարունակող համակարգչի (տեխնիկայի) միջև «նորմալ» կապով: 5. ՆԱԶԴԱՔ-ի շուկայի կապիտալիզացիան 2019 թ. հունիսի 21-ին: 17. «Թվային ստորագրությունների» համար սահմանված են հատուկ չափորոշիչներ և ստուգաճշտման 6. Նույնը: խիստ գործընթաց: Դրանք ենթադրում են փաստաթղթի 7. «Siemens»-ը «Mentor Graphics»-ը ձեռք է բերել 2017 իսկությունը ստորագրությամբ հավաստելու համար թ. մարտին 4.5 մլրդ ԱՄՆ դոլարով: ծածկագրի կամ ալգորիթմի կիրառում: 8. ՆԱԶԴԱՔ-ի շուկայի կապիտալիզացիան 2019 թ. 18. Աշխատատեղերի թիվը չի ներառում 2012 թ. հունիսի 7-ին: տվյալները: 9. «IP» նշանակում է մտավոր սեփականություն, իսկ տվյալ դեպքում այն հնացած տերմին է, վաղ տարիներին կիրառվում էր կիսահաղորդիչների ոլորտում: 10. Կիսահաղորդիչների ոլորտում «գործընթացի նոդերը (nodes)» կամ պարզապես «նոդերը» տեխնոլոգիայի մշակման նախապես սահմանված անկյունաքարերն են: 11. «E» խմբում միայն հինգ երկիր կա՝ Կուբա, Իրան, Հյուսիսային Կորեա, Սուդան և Սիրիա: «D» խմբում 49 երկիր 46  |  ծանոթագրություններ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ Allied Market Research. (2016, Sept). Remote Patient Monitoring Materials Market to Hit US$40 Billion by 2025: Global Market Market by Condition. Retrieved from https://www.allied­ Insights Inc. Retrieved from Global Markets Insights: https:// marketresearch.com: https://www.alliedmarketresearch. www.gminsights.com/industry-analysis/ com/remote-patient-monitoring-market seismic-reinforcement-materials-market Altbach, P. G., Reisberg, L., Yudkevich, M., Androushchak, G., & GrandView Research. (2019, March). Remote Patient Monitoring Pacheco, I. F. (2012). Paying the Professoriate. Routledge. System Market Size, Share & Trends Analysis Report By Retrieved from https://www.bc.edu/content/dam/files/ Product. Retrieved from https://www.researchandmarkets. research_sites/cihe/pdf/IHEpdfs/ihe68.pdf com/: Global Remote Patient Monitoring System Market Arakelyan, A., & Glorikian, H. (2019). The Armenian Genome Green, H. (2018, March 30). Chairman and CEO of IBM Asia Project Implmentation Strategy & Roadmap. Pacific. (CNBC, Interviewer) Batelle for United for Medical Research. (2013). The Impact of IARC. (2018). Global Cancer Observatory Statistics. Retrieved from Genomics on the US Economy. Retrieved from https://web. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.3322/caac.21492 ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/publica­ IP/IT Committee for Armenia. (2019). Boost Armenia’s Economic t/2013BattelleReportImpact-of-Genomics-on-the-US-Eco­ Development by Enhancing Innovation and by improving IP nomy.pdf protection and enforcement framework. Boston Consulting Group. (2018, November). Quantum Computing Lapedus, M. (2018). Foundry Challenges In 2018. Retrieved from - and How to Play. Retrieved from BCG: https://www.bcg. Semiconductor Engineering: https://semiengineering.com/ com/en-us/publications/2018/next-decade-quantum-com­ foundry-challenges-in-2018/ puting-how-play.aspx Markets & Markets. (2019, July). Geotechnical Instrumentation and Bray, F., Ferlay, J., Soerjomataram, I., Siegel, R. L., Torre, L. A., & Monitoring Market. Retrieved from https://www.market­ Jemal, A. (2018, September 12). Global cancer statistics 2018: sandmarkets.com: https://www.marketsandmarkets.com/ GLOBOCAN estimates of incidence and mortality worldwide Market-Reports/geotechnical-instrumentation-monitoring­ for 36 cancers in 185 countries. Retrieved from https://doi. -market-221101423.html org/10.3322/caac.21492 McCandless, D. (2017, February). Codebases:. Retrieved from BW Research. (2016). Cracking the Code: The Economic Impact of https://informationisbeautiful.net: https://informationis­ San Diego’s Genomics Industry. Retrieved from www. beautiful.net/visualizations/million-lines-of-code/ sandiegobusiness.org: https://www.sandiegobusiness.org/ Medina, L., & Schneider, F. (2018, January). Shadow Economies sites/default/files/Cracking%20the%20Code%20-%20 Around the World: What Did We Learn Over the Last 20 Years? The%20Economic%20Impact%20of%20San%20Diego’s%20 Retrieved from https://www.imf.org: https://www.imf.org/ Genomics%20Industry_0.pdf en/Publications/WP/Issues/2018/01/25/ Center for Applied Policy. (2015). Strengthening integrity and Shadow-Economies-Around-the-World-What-Did-We-Lear­ fighting corruption in education: Armenia. Retrieved from n-Over-the-Last-20-Years-45583 http://www.osf.am/: http://www.osf.am/wp-content/ OECD ACN. (2018, July). https://www.oecd.org. Retrieved from uploads/2016/01/Integrity-report_final_en_12.11.2015.pdf Anti-corruption reforms in Armenia: https://www.oecd.org/ Centre for Public Impact. (2017). The Electronic Health Records corruption/acn/OECD-ACN-Armenia-4th-Round-Monito­ System In the UK. Retrieved from Centre for Public Impact: ring-Report-July-2018-ENG.pdf https://www.centreforpublicimpact.org/case-study/ ON Semiconductor. (2019). Implantable Medical Devices. Retrieved electronic-health-records-system-uk/ from https://www.onsemi.com: https://www.onsemi.com/ Coherent Market Insights. (2017, August). Global Remote Patient PowerSolutions/content.do?id=16605&parentApp=16602 Monitoring Devices Market. Retrieved from https://www. PWC. (2017). Strategies for Growth in the Internet of Things Era . coherentmarketinsights.com/market-insight/ PWC. remote-patient-monitoring-market-215 Rock Health. (2019). 2018 Year End Funding Report: Is digital health Global Market Insights. (2019, February). Digital Health Market. in a bubble? Retrieved from Rock Health: https://rockhealth. Retrieved from https://www.gminsights.com: https://www. com/ gminsights.com/industry-analysis/digital-health-market reports/2018-year-end-funding-report-is-digital-health-in­ Global Markets Insights. (2019, May). Seismic Reinforcement -a-bubble/ 47  |  Գրականության ցանկ Rodrik, D. (2013). Structural Change, Fundamentals, and Growth: markets.com/research/sllx8c/global_air?w=5 An Overview. Institute for Advanced Study. Retrieved from WHO. (2018). Cancer, age-standardized death rates by country. http://j.mp/1HgaMHD Retrieved from Global Health Observatory data repository: Rodrik, D. (2014). New Growth Strategies. Retrieved from https:// http://apps.who.int/gho/data/view.main.A1110 www.theciip.org/sites/ciip/files/documents/Keynote%20 World Bank. (2013). Armenia - BEEPS at a glance 2013 (English). -%20Prof%20Dani%20Rodrik.pdf Retrieved from http://documents.worldbank.org: http:// Schmaltz, R. (2017, April 24). What Is precision Agriculture. documents.worldbank.org/curated/ Retrieved from https://agfundernews.com: https:// en/699591468218377943/Armenia-BEEPS-at-a-glance-2013 agfundernews.com/what-is-precision-agriculture.html World Bank. (2014). Building Competitive Green Industries: The SIPRI. (2019). SIPRI Military Expenditure Database. Retrieved from Climate and Clean Technology Opportunity for Developing STOCKHOLM INTERNATIONAL PEACE RESEARCH Countries. Retrieved from http://documents.worldbank.org: INSTITUTE: https://www.sipri.org/databases/milex http://documents.worldbank.org/curated/ SJR. (2019, June). Scimago Journal & Country Rank. Retrieved from en/837201468165876160/pdf/91160-REPLACEMENT­ https://www.scimagojr.com: https://www.scimagojr.com/ -Building-Competitive-Green-Industries.pdf mapgen.php?maptype=bc&country=AM&x=item&z=citas World Bank. (2019). Access to Finance - Technical Note. Sperling, E. (2017, July 20). Is 7nm The Last Major Node? Retrieved World Bank. (2019). Databank | World Development Indicators. from Semiconductor Engineering: https://semiengineering. Retrieved from http://databank.worldbank.org: http:// com/7nm-last-major-node/ databank.worldbank.org/data/reports. Statistics Market Research Consulting Pvt Ltd. (2018, November). aspx?source=world-development-indicators&preview=on Air Pollution Control Systems - Global Market Outlook World Health Organization. (2014). Noncommunicable diseases (2017-2026). Retrieved from https://www.researchand­ country profiles. 48  |  Գրականության ցանկ γå Ifeyinwa Uchenna Onugha ionugha@worldbank.org