ГАРЧИГ Ємнєх їг 3 Товчилсон їгийн жагсаалт 4 1-Р ХЭСЭГ: Монгол улсын хот суурин газрын хєгжил, хїн амын шилжих 6 хєдєлгєєн 2-р хэсэг: Тєв суурин газрын хїндрэлтэй асуудлууд 14 3-р хэсэг. Байгаль орчинд халгїй хотжилт, эдийн засгийн хєгжлийн тєлєє 28 4-р хэсэг. Ирээдїйн чиг хандлага ба тулгамдсан асуудлууд 34 Монгол улсын талаар товчхон 35 Тэмдэглэл 36 Сэргээн босголт, хєгжлийн олон улсын банк/ ДЭЛХИЙН БАНК 1818 H гудамж, NW Вашингтон, ДС 20433 Дэлхийн банкны Монгол дахь Суурин тєлєєлєгчийн газар Улаанбаатар, 11А, Энх Тайваны єргєн чєлєє Улаанбаатар 210648, Монгол Улс Бїх эрх хуулиар хамгаалагдсан Анхны хэвлэл 2004 оны 6 дугаар сар Энэхїї баримт бичгийг Анна Корси (ESDVP), Жиованна Доре, Танви Нагпал ба Тони Виттен (EASES), Ража Лир (EASUR) нараас бїрдсэн Дэлхийн банкны баг мєн Улаанбаатар хотын нийтийн аж ахуйг сайжруулах 2 дахь тєслийн баг, Сальвадор Ривера (EASEG), "Сайжруулсан зуух" тєслийн баг хамтарч боловсруулсан болно. Нїїр хуудас, баримт бичгийн эх бэлтгэх ажлыг Жим Кантрелл хариуцаж гїйцэтгэсэн болно. Жефрей Лексел газрын зургийн дизайныг хариуцан ажиллав. Зафар Ахмад (EACIF), Кристофер Финч (EACIF), Цэвээний Бадам (Нийслэлийн захирагчийн алба), Рачел Кофман (SASES), Док. Ш.Энхцэцэг (Эрїїл мэндийн яам), Х. Ыханбай, Н.Оюундарь (Байгаль орчны яам), Житендра Шах (EASES), Док. Жиффери Спикет (Баруун Австрали, Гуртиний их сургууль-Дэлхийн эрїїл мэндийн байгууллага), Дариус Тетер (Азийн хєгжлийн банкны Монгол дахь тєлєєлєгчийн газар), Катерина Ладерчи-Ругери ба Вера Сонгвэ (EASPR), Хэнз Унгэр (EACIQ) нар хувь нэмрээ оруулж, саналаа єгсєнд талархлаа илэрхийлье. Нийслэлийн захирагчийн албанд ажлын єрєє гаргаж єгсєнд талархал илэрхийлье. Єєрєєр заагаагїй бол бїх гэрэл зургийг Тони Виттен авсан. "Байгаль орчны хяналт" баримт бичигт илэрхийлсэн їзэл бодол нь зєвхєн зохиогчдын їзэл бодол бєгєєд урьдчилж зєвшєєрєл авалгїйгээр иш татаж їл болно. Энэхїї баримт бичиг Дэлхийн банк, тїїний Гїйцэтгэх захирлууд болон тэдний тєлєєлж буй улс орнуудын їзэл бодлыг илэрхийлэхгїй. Мєн энэхїї баримтад агуулагдсан материалыг найдвартай гэгдэх эх сурвалжаас авсан боловч бїрэн бус байж болох бєгєєд їїнийг баталгаажуулахгїй. 2 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 ЄМНЄХ ЇГ Є нгєрсєн арван жилийн хугацаанд Монгол хєгжїїлэх стратегийг саяхан боловсруулж улсад эдийн засаг, улс тєрийн ихээхэн гаргалаа. Монгол улсын Их хурлаас бїс нутгийн єєрчлєлт явагдаж хїн амын шилжилт байгаль орчин, эдийн засгийн даац, чадавхид хєдєлгєєн нэмэгдэх боллоо. Зах зээлийн эдийн їндэслэн аймгийн тєв болон бїсийн хєгжлийн засагт шилжих амаргїй алхам, байгаль цаг уурын тулгуур тєвїїдийг бий болгох, мєн хєгжїїлэх єєрчлєлтєєс їїдэн гарч буй байгалийн элдэв зорилгоор Монгол улсын бїсчилсэн хєгжлийн їзэгдэл, тєв суурин газрын хєгжлийн нааштай чиг стратегийг соёрхон баталлаа. Эдгээр стратегийг хандлагын улмаас хот суурин газрыг бараадан їр дїнтэй, байгаль орчинд халгїй, тогтвортой арга нїїж ирэх хєдєєгийн ард иргэдийн тоо нэмэгдсээр замаар хэрэгжїїлэхийн тулд байгалийн байдал, байна. Эдїгээ Монгол улс 2.3 сая хїн амтай бєгєєд экологийн хувьд адилгїй суурин газруудад авч эдгээрийн 30% нь нийслэл Улаанбаатар хотод хэрэгжїїлэх бїтээн босголт, хєрєнгє оруулалтын амьдарч байна. Жил бїр олон мянган хїн їйл ажиллагааны улмаас хїрээлэн буй орчинд Улаанбаатарт шилжин суурьшиж, нийтийн аж ахуйн їзїїлэх нєлєєллийг судлах, байгаль орчны хяналт їйлчилгээний хїртээмжийг хомсдуулж хэдийн шинжилгээг тогтмол хийх шаардлагатай юм. доройтож муудсан байгаль орчны тэнцвэрт байдалд аюул нїїрлэх боллоо. Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 хэмээх энэхїї товхимол нь Монгол улсад Монгол улсад хотжих явц эрчимтэй басхїї хотжилт тєвлєрлийн улмаас байгаль орчинд учирч євєрмєц шинжтэй явагдаж байна. Хєдєє орон буй хїндрэлтэй асуудлуудын талаархи хїн амын нутгаас шилжиж ирсэн хїмїїс ихэнхдээ хотын мэдлэг боловсролыг сайжруулах зорилготой. захын гэр хороололд суурьшиж гэр хороолол асар Товхимол (тайлан) дєрвєн хэсгээс бїрдэнэ. Эхний хурдтай єргєжин тэлэх боллоо. Гэр хороололд хэсэгт Монгол улсад явагдаж буй хїн амын оршин суух зєвшєєрєлгїй айл єрхийн тоо олширч, шилжилт хєдєлгєєний онцлог, єєрчлєлтийн талаар орон сууцанд оршин суугчидтай харьцуулбал єгїїлнэ. Удаах хэсэгт хотжилт, хїн амын тэдгээр айлууд илїї тарчиг ядуу амьдарч олсон бєєгнєрлийн улмаас хїрээлэн буй орчинд нїїрлэж орлогоо ус, тїлш, эмнэлэг, сургууль зэрэг наад буй єєрчлєлт, тухайлбал агаарын бохирдол, усны захын хэрэгцээндээ зарцуулж байна. Хотын тєв чанар хїртээмж, хатуу хог хаягдлын менежмент, болон гэр хороололд ялгаагїй їйлдвэр, машин газрын доройтлын тухай єгїїлнэ. Гутгаар хэсэгт техник, айлын яндангаас олгойдох утаа тортог байгаль орчинд учирч буй бэрхшээлт асуудлуудыг дийлдэхээ байж хот тэр чигээрээ хогонд дарагдах шийдвэрлэх талаар Монгол улсын засгийн газраас боллоо. Энд тэндгїй байшин барилга баригдаж, авч хэрэгжїїлж буй янз бїрийн бодлого, арга сул чєлєєтэй газаргїй шахам болж байна. хэмжээний талаар толилуулна. Эцэст нь тєв суурин газрын байгаль орчны менежментийг Хот хєдєєгийн хєгжлийн ялгаа энэ хэвээр байсаар сайжруулахад зайлшгїй анхаарах шаардлагатай байвал хотжих хєдєлгєєн улам эрчимжиж, тэндээс асуудлуудын талаар єгїїлнэ. їїдэн гардаг хїндрэлтэй асуудлууд даамжрах тєлєвтэй байна. Монгол улсын тєр засгаас эдийн Энэхїї товхимлыг Дэлхийн банкны Зїїн Азийн засгийн єсєлтийг дэмжихийн зэрэгцээ хїрээлэн буй байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн хэлтсээс тус орчныг хамгаалах онцгой нєхцєл шаардлагыг банкны Эрчим хїч, хот суурин газрын хєгжлийн анхаарч шат дараалсан олон арга хэмжээ авч хэлтэс, Монгол улсын Байгаль орчны яам болон байна. Тухайлбал Улаанбаатар хотын хєгжил, хїн Улаанбаатар хотын захиргаатай хамтран эмхлэн амын тєвлєрлийг зохицуулах зорилгоор Хотыг гаргаж байна. Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 3 ТОВЧИЛСОН ЇГИЙН ЖАГСААЛТ АХБ АХБ Азийн хєгжлийн банк ДНБ ДНБ Дотоодын нийт бїтээгдхїїн МУЗГ Монгол Улсын Засгийн Газар га га гектар ОУХААХС Олон улсын хєдєє аж ахуйн хєгжлийн сан км км километр км2 хав. дєр. километр м3 метр куб MAP-21 Монгол Улсын Тогтвортой Хєгжил 21 дїгээр зуунд хєтєлбєр ХХААЯ ХХААЯ Хїнс, хєдєє аж ахуйн яам ДБЯ ДБЯ Дэд бїтцийн яам ЇХЯ ЇХЯ Їйлдвэр, худалдааны яам БОЯ БОЯ Байгаль орчны яам БОЇХ Байгаль орчны їндэсний хєтєлбєр ТББ ТББ Тєрийн бус байгууллага ЦТЇХ Цєлжилттэй тэмцэх їндэсний хєтєлбєр БШМТТ БШМТТ Бодод шилжїїлсэн малын тоо толгой НЇБ НЇБ Нэгдсэн Їндэстний Байгууллага НЇБ-ын ЦТК НЇБ-ын Цєлжилттэй тэмцэх конвенц НЇБХХ Нэгдсэн Їндэстний Байгууллагын Хєгжлийн Хєтєлбєр НЇББОХ Нэгдсэн Їндэстний Байгууллагын Байгаль орчны Хєтєлбєр АНУБОХА АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлаг ДЭМБ Дэлхийн эрїїл мэндийн байгууллага 4 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 5 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН Газарзїй, хїн ам, засаг захиргааны бїтэц тогтолцоо Хїснэгт 1 Монгол улс нь 1,564,000 хавтгай дєрвєлжин км Дэлхийн Хїн Амын Нягтшил газар нутагтай, 2.3 сая хїн амтай бєгєєд хїн амын нягтралаар дэлхийд хамгийн сийрэг суурьшилтай 1км.квд Эгнээ Улс улсын нэгд тооцогддог. Нийт хїн амын 30 хувь нь ногдох хїн 1 Макао Улаанбаатар хотод, 30 хувь нь тєвийн аймгуудад, 20,824.38 18 хувь нь баруун аймгуудад тєвлєрч їлдсэн 32 2 Монако 16,486.67 хувь нь л ємнє болон зїїн зїгийн нутгуудаар сийрэг 3 Хонг-Конг 6,571.14 суурьшсан байдаг. 2000 оны хїн амын тооллогоор 4 Сингапур 5,539.77 нийт хїн амын 57% нь тєв суурин газрууд буюу 5 Гибрилтар 4,486.92 Улаанбаатар хотод, 21 аймгийн тєв, 22 сумын 10 Бахрейн 1,014.66 тєвїїдэд амьдардаг болох нь тогтоогдсон байна. 20 Пуэрто-Рико 433.94 Хот суурин газрын нийт хїн амын 39% нь 50 Вьетнам 237.62 Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан, Чойбалсан зэрэг 100 Куба 100.09 томоохон хотуудад оршин суудаг ажээ. Улсын 150 Эквадор 45.38 нийслэл Улаанбаатар хот нь Монголын хувьд хїн 200 Аргентина 13.34 ам хамгийн их тєвлєрсєн, хамгийн том хот юм (3- 233 Монгол 1.67 р газрын зургийг їзнэ її) Хотжих хєдєлгєєний чиг хандлага 1999онддэлхийннийтхїнамын47%ньтєвсуурин Хїснэгт 2 газруудад амьдарч байв. 2030 он гэхэд энэ тоо Азийн Зарим Томоохон Хотуудын Хїн Ам 60% буюу 4.9 тэр бумд хїрэх бєгєєд энэ их болон Хотжилтын Хувь єсєлтийнбараг60%ньАзийнорнуудадтохиолдоно гэсэн тооцоо бий. Томоохон хотууд тєдийгїй бусад Хотын 1 сая Суурин хотуудад ч хїн амын тоо эрс нэмэгдэж, хотожсон хїн доош газраас газрыг дагалдан їїсдэг бэрхшээлтэй асуудлууд амын хїн том даамжрах тєлєвтэй байна. нийт хїн амтай хотод амд суурин оршин эзлэх газрын суух Монгол улсын хувьд ялгаагїй хотжих їйл явц тойрч хувь хїн амын хїн амын биш дайран єнгєрч байна. Гэхдээ бусад газраас Улс / 2001/ эзлэх % эзлэх % ялгагдах хоёр онцлог бий. Тухайлбал, энэ явц тус Камбужи 17 53 улсад энэ зууны дунд їеэс дєнгєж эхэлсэн, Хятад 37 14 3 харьцангїй шинэ їзэгдэл юм. Хоёрдугаарт, Индонези 42 10 13 Монголын нийслэл Улаанбаатар нь Азийн бусад Лаос 20 ** 62 орнуудын нийслэлтэй харьцуулахад харьцангїй Монгол 57 ** 56 жижиг боловч хїн амын нягтшил маш сийрэг энэ Филиппин 59 16 22 улсын хувьд хїн ам хэт бєєгнєсєн, цар хїрээ болон Тайланд 21 56 нийтийн аж ахїйн їйлчилгээ, їндэсний эдийн 12 Вьетнам 25 24 засгийн ач холбогдлоороо бусад суурин газруудтай 13 харьцуулахад давуутай байгаа юм. Тиймээс Монгол улсын бодлого боловсруулагчдын хувьд хїн амын бєєгнєрєл, хотжих їйл явцыг хїчээр зохицуулахын оронд хот хєдєєг жигд хєгжїїлэх тєлєвлєлтийг сайжруулж Азийн томоохон хотуудад 6 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН гарсан алдаа эндэгдлээс сургамж авч тїїнийг хєгжилд гїйцэтгэж буй їїрэг роль болон хотжилт, давтахгїй байх боломж бий. дэд бїтцийн хєгжлийн тївшинээсээ хамаарч тусгай статус хїлээж болно хэмээн заасан байдаг. Монгол орны хувьд хотжих хєдєлгєєн эрчимтэй, басхїї євєрмєц онцлогтой явагдаж байна. 20-р Улаанбаатар зууныг гартал нїїдэлчин ахуй зонхилж байсан тус Їндэсний нийт бїтээгдэхїїний 50 гаруй хувийг оронд 1930 оны эхээр авто зам, тємєр зам, эзэлдэг нийслэл Улаанбаатар хот тус улсын эдийн цахилгаан станцууд баригдаж жижиг хот тосгод ар засгийн єсєлтєнд голлох їїрэг гїйцэтгэдэг. араасаа боссон юм. Зам харилцаа хєгжиж нийтийн Улаанбаатарт аж їйлдвэрийн нийт бїтээгдэхїїний ахуйн їйлчилгээ нэмэгдэж Улаанбаатар, Дархан, 30 хувь, барилга байгууламжийн 50 хувь, цахилгаан Эрдэнэт зэрэг томоохон хотууд бий болсон байна. эрчим хїчний 85 хувь, нийт хєрєнгє оруулалтын Социалист дэглэмийн їед засгийн газраас хот тэнхагасньтєвлєрдєг.Засгийнгазар,тєрийнболон хєдєєгийн хєгжлийг тэнцвэржїїлэх їїднээс хїн хувийн хэвшлийн томоохон байгууллагууд, эрїїл амын шилжилт хєдєлгєєнийг хїчээр барьдаг мэндийн хамгийн сайн їйлчилгээний байсан ч 1992 онд Иргэд чєлєєтэй шилжин байгууллагууд Улаанбаатар хотод тєвлєрдєг. суурьших тухай хууль (16-р заалт) батлагдсан нь засгийн газраас нийслэл болон бусад тєв суурин 2000 оны хїн амын тооллогоор Улаанбаатар хотод газарт шилжин ирэгсдийн хєдєлгєєнийг хорьж 760 000 хїн оршин суудаг гэсэн тооцоо гарч байв. чадахгїйд хїргэсэн. Гэтэл сїїлийн їеийн мэдээгээр тус хотод 824 700 хїн амьдарч байгаа бєгєєд тїр оршин суугчид, орж 1961 оноос хойш хот суурин газрын тухай гарч буй хїмїїсийг оролцуулбал нэг сая орчим тодорхойлолт дєрвєн удаа єєрчлєгдсєн. 1992 онд хїн тус хотод ажиллаж сурч амьдарч байна. 1989- Монгол улсын шинэ їндсэн хууль батлагдсан бол 2002 оны хооронд Улаанбаатар хотын нийт хїн ам 1993 оны 12-р сард их хурлаас Хот тосгоны тухай 41%-иар нэмэгдсэн. 2010 он гэхэд 1.1 сая, 2020 хуулийг баталж хот суурин газарт нийслэл хот, онд 1.6 саяд хїрэх тооцоо бий. Улаанбаатарт аймаг, сумын тєвїїдийг оруулсан байна. Энэхїї шилжин ирэгсдийн тоо улам бїр нэмэгдэж байна. хуулиар хот гэж 15000-гаас доошгїй хїн амтай, хїн 2002 онд хотын хїн ам 22 хувиар єссєн бєгєєд амын дийлэнх нь аж їйлдвэр болон їйлчилгээний тэдний олонхи нь ажлын байр хайж, боловсрол салбарт ажилладаг, суурин газрын дэд бїтэц эмнэлгийн їйлчилгээ бараадаж ах дїї тєрєл саднаа хєгжсєн, засаг захиргааны хувьд бие даасан тїшихээрирсэнхєдєєгийниргэдбайв. Хотынзахын нэгжийг хэлнэ гэсэн байна. 50 000 ­аас дээш хїн гэр хорооллууд єдрєєс єдєрт єргєжин тэлж хїн амтай хот нь тус улсын эдийн засаг, ниймгийн амын нийтийн аж ахуйн їйлчилгээний ачааллыг хїндрїїлж хотын засаг захиргааны санхїї, менежментийн асуудлыг хурцатгаж байна. Зураг 1 Монголын Засгийн Газрын Бїтэц Бусад хот суурин газар ба аймгийн тєвїїд Tєв Засгийн Газар Улаанбаатар нь Монголын хамгийн чухал суурин газар боловч бїс нутгийн болоод орон нутгийн хєгжилд чухал байр суурь эзэлдэг хэд хэдэн хот Аймгууд Нийслэл Улаанбаатар Монголд бий. Тєвийн бїсийн тєв суурин газруудад хїнамолноортєвлєрсєнбайдагньУлаанбаатартай Сумууд Дїїрэг ойр, мєн авто зам, тємєр зам хєгжсєнтэй холбоотой ( 5-р газрын зургийг їзнэ її). Гэвч Баг Хороо єнєєдєр тєвийн бїсээс Улаанбаатар хотыг зорьсон хїмїїсийн цуваа тасралтгїй нэмэгдсээр байна. Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 7 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН Шигтгээ 1. Монгол Улсын Хїн Амын Шилжих Хєдєлгєєн Тєрєлт, нас баралт, хїн амын шилжих хєдєлгєєн зэрэг хїчин зїйлийн улмаас Монгол улсын хїн амын тоо хэлбэлзсээр ирсэн. 1918-1935, 1935-1944 оны хооронд хийгдсэн хїн амын тооллогын їеэр хїн амын єсєлт нэг хувиас хэтэрдэггїй байсан бол 1956-1989 оны хооронд жилд 2.5-3 хувь болсон. 1989-2000 онд єсєлт 1.4 хувь болтол буурсан байна. 1989 оноос хойш тєрєлтийн тоо буурч, тєрєлтийн хувь 1989 онд 36.5 хувь байсан бол 1999 онд 20.4 хувь болж буурсан байна. Гол шалтгаан нь эдийн засгийн хїндрэлтэй байдал, мєн жирэмслэлтээс хамгаалах арга зам нээлттэй болсон явдал байв. 1989 оноос хуучин Зєвлєлт Холбоот улсын 50 000 гаруй иргэд нутаг буцаж 1992 оны їеэр 60 000 орчим казак иргэд Казакстан руу шилжсэн байна. Улаанбаатар хот, Орхон, Булган, Хєвсгєл аймгуудад хїн амын тоо нэмэгдсэн нь бусад орон нутгаас хїмїїс шилжин суурьшиж эхэлсэнтэй холбоотой байв. 1990-ээд оны эхээр улсын болон нэгдлийн ємчийг хувьчлах їеэр ажилгїй болсон тєрийн албан хаагчид мал авч хєдєєг зорих болсон. 1990 оны дунд їеэс шилжилт хєдєлгєєнд єєрчлєлт орж, малчид, хєдєєгийн оршин суугчид зах зээлдээ ойртох, худалдаа наймааны зардлаа багасгах, єрх гэрийн жижиг бизнесийн нєхцєлєє сайжруулах зорилгоор тєв суурин газрыг бараадах болов. Дїїргийн захаастєв рїї чиглэсэн, сум орноос аймгийн тєв, зам дагуу суурин зорьсон, улсын хэмжээнд хєдєє орон нутаг, ялангуяа баруун аймгуудаас тєвийн аймгууд, Улаанбаатар хот руучиглэсэн шилжих хєдєлгєєн улс даяар гарах болсон юм. Эх сурвалж: 2000 оны хїн ам, орон гэрийн судалгаа. Монгол улсын їндэсний статистикийн алба, НЇБ-н хїн амын сан, НЇБ-ын статистикийн алба 2001. 2000 оны хїн амын тооллогоос їзвэл хєдєє орон нутгийниргэдтєвийнбїсийнхоттосгондсуурьшиж байгаад боломжтой нєхцєл бїрдмэгц Зураг 2 Улаанбаатар хот руу шилжин ирдэг болох нь ДНБ-ий їйлдвэрлэлд хот, суурин газруудын тогтоогдсон байна. Эрдэнэт хот нь Монголын эзлэх хувь 6 0 хоёрдогчтомхотбєгєєд75000хїнамтайэнэхотод зэсийн томоохон їйлдвэр байрладаг. Гурав дахь 5 0 том хот Дархан нь хєдєє аж ахуйн їйлдвэрлэлд 4 0 голлох їїрэг гїйцэтгэдэг. Сайншанд, Чойбалсан хувь зэрэг хотууд малчдад зуучилж мах бэлтгэлээрээ 3 0 эзлэх улсад тэргїїлдэг. Даланзадгад хотод говийн 2 0 бїсийн ноолуурын їйлдвэрлэл тєвлєрдєг ( 2-р ДНБ-ий газрын зургийг їзнэ її). 1 0 0 Хоёрдогч хотууд, аймгийн тєвїїдийн хєгжилд тэдгээрийн хуучирч элэгдсэн дэд бїтэц ихээхэн Ховд Дархан Эрдэнэт Цэцэрлэг саад болж байгаа тул сольж шинэчлэх зайлшгї Чойбалсан Улаанбаатар шаардлага байгаа юм. 2000 оны сїїлчээр тэдгээр 1999 2000 2001 суурингазрыннийтхїнамындєнгєж32%ньцэвэр усны, 27% нь дулааны тєвлєрсєн шугам сїлжээнд 48 50 55 Улаанбаатар 2.2 1.7 1.83 Чойбалсан холбогдож 37% нь хог хаягдлын їйлчилгээнд 3 2.6 3.4 Дархан хамрагдсан байв. Нийтийн аж ахуйн їйлчилгээний 6 8 4.3 Эрдэнэт хувьд нийслэл хотын адил гэр хороолол, орон 2.6 2.9 2.6 Ховд сууцны оршин суугчдын нєхцєл байдал эрс 4.3 3.8 3.6 Цэцэрлэг ялгаатай. Тєвлєрсєн хэсэг нь халуун хїйтэн ус, дулаан хангамж, бохирын тєвлєрсєн шугам 8 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН сїлжээтэй, хог хаягдлыг зайлуулах їйлчилгээнд шалтгаан болдог. Зах зээл, нийгмийн їйлчилгээг хамрагдаж, эмнэлэг сургуультай ойр дєт байхад дагаж, ажлын байр хайсан олон мянган малчин аймгийн тєвийн нийт оршин суугчдын тэн хагас єрхїїд хот суурин газрыг зорьж байна. Мєн ах болох гэр хорооллын айлууд ерєнхийдєє эдгээр дїї хамаатан саднаа бараадах, сурч боловсрох їйлчилгээний ихэнхийг авч чадахгїй байна. зэрэг шалтгаанаар олон хїн хот руу нїїж ирдэг. Улаанбаатарт шилжин ирэгсэдийн 42 хувь, Дарханд Аймгийн тєвїїдэд эдийн засгийн єсєлт, хотжилтын шилжин ирэгсэдийн 25% нь ажлын байр хайж улмаас хїрээлэн буй орчинд ямар нєлєєлєл, їр ирсэн бєгєєд сурч боловсрох нєхцєлийн хувьд илт дагавар учирч буй талаар мэдээлэл маш хомс давуу гэж їзсэн байна. байдаг. Орон нутгийн байгаль орчны асуудал эрхэлсэн албадын ус, агаарын чанарын наад захын Хот суурин газрыг бараадан ирсэн хїмїїсийн їзїїлэлтїїдийг хянах, дїн шинжилгээ хийх зохион олонхи нь нийтийн аж ахуйн їйлчилгээ тун ядмаг байгуулалт, санхїїгийн хїчин чадал дутагдалтай гэр хорооллуудад суурьшиж олсон орлогоо тїлш, байна. Эдгээр хотод Улаанбаатар хоттой адил дулаан, эмнэлэг, сургууль зэрэг наад захын байгаль орчны нєхцєл байдал доройтож бохирдол хэрэгцээнд зориулах болдог. Ажлын байр, газар авч байна гэж яригддаг боловч баталж тогтвортой орлогын эх їїсвэр хайж мєн зах зээл баталгаажуулах мэдээ баримт ховор байна бараадан, їр хїїхдийнхээ ирээдїй хойчийг бодсон хєдєєгийн олон арван иргэд шилжин ирсээр, гэр Хот хєдєєгийн ялгаа хорооллууд єсєж тэлсээр байна. Монгол улсад хот суурин газар хєгжих тусам хєдєє хотын ялгаа улам ихээр ажиглагдах боллоо. Тєв Єнгєрсєн таван жилийн хугацаанд Монгол улсын суурин газартай харьцуулахад хєдєє орон нутагт засгийн газраас эдийн засгийн єсєлт, бїтээн боловсрол, эмнэлгийн їйлчилгээ сул, мэдээлэл байгуулалтыг дэмжихийн сацуу хїрээлэн буй хомс, ажлын байр олдохгїй зэрэг олон бэрхшээл орчны эрїїл ахуйд ихээхэн анхаарч шат дараалсан байдаг. Жишээлбэл, эмнэлгийн їйлчилгээ хєдєє олон арга хэмжээ авч байна. Тухайлбал нийслэл хотод ялгаагїй хїндрэлтэй байгаа боловч хєдєє хотуудын санхїїгийн боломж, байгаль орчны орон нутагт мэргэжлийн боловсон хїчин, эмч тогтвортой єсєлтийг хангах їїднээс Улаанбаатар мэргэжилтнїїд дутмаг, эмнэлгийн газрууд ус, хотыг хєгжїїлэх мастер тєлєвлєгєє, Хотын цахилгаан байнга тасалддаг, ялангуяа сумын хєгжлийн стратеги, сонгож авсан хоёрдогч эмнэлгїїд тєсєв мєнгєний гачаалд нэрвэгдсэн хотуудын хєгжлийн стратегийг тодорхойлоход нь байдаг. Хєдєєгийн эмэгтэйчїїд жирэмслэлт, туслалцаа дэмжлэг їзїїлэх зорилгоор Хоёрдогч тєрєхийн хїндрэлээс болж эндэж осолдох нь хотуудыг хєгжїїлэх стратеги боловсруулж гаргаад олонтаа тохиолддог. Тєв суурин газрын хїн амын байна. Мєн Улаанбаатар хотоос бусад газруудад аравны нэг нь баталгаагїй худаг, булаг шанд, эдийн засгийн єсєлтийн хєгжлийн тулгуур бороо цасны усаар ундаалдаг бол хєдєєгийн хїн тєвїїдийг хєгжїїлэх їїднээс Монгол орны амын гуравны хоёр нь ийм асуудалтай байдаг. бїсчилсэн хєгжлийн стратегийг боловсруулаад байна. Хот хєдєєгийн эрс тэс ялгаатай байдал хот суурин газрыг чиглэсэн шилжилт хєдєлгєєний їндсэн Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 9 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН 10 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 11 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН Шигтгээ 2 Гэр хороолол нь Уламжлалт нїїдлийн сууцыг хотын орчинд нэвтрїїлсэн хэлбэр юм. Гэр бол Монголын малчин ардын нїїдэлчин амьдралд тохирсон, модон хийц болон эсгий бїрээсээс бїрдсэн уламжлалт сууц юм. Гэрийн модон хийц нь хана, унь, тооно, баганаас бїрдэнэ. Гэр дотор модон шалан дээр эсвэл шалгїйгээр шууд газар дээр эсгийн дэвсгэр дэвсдэг. Гэрийн багтаамж нь хана, унины тооноос хамаарна. Ихэнх малчин айлууд 16-18 м2 багтаамжтай таван ханатай гэрт амьдардаг. Том гэрїїд 12 хїртэл ханатай байдаг. Гэрийн голд айлын гал голомт буюу зуух байрлах бєгєєд тїїнийг гэр орныг дулаацуулах, хоол ундбэлтгэхэд хэрэглэдэг. Гэр ойролцоогоор 224 орчим кг жинтэй. Буулгахад хагас цаг, барихад арай илїї хугацаа ордог. Гэрийг бороо цаснаас хамгаалж гялгар цаас, брезентээр хучиж байнга арчилж тордох шаардлагатай байдаг. Зарим айлууд їїнээс тєвєгшєєж модон байшин барьж суудаг болсон байна. Єнєєдєр Монголын нийт хїн амын 78% нь гэрт, їлдсэн 22 орчим хувь нь байшин, орон сууцанд амьдардаг. Хот суурин газрын нийт хїн амын 60% нь гэрт амьдардаг. Хєдєєнєєс шилжиж ирсэн ихэнх айлууд гэр хороололд суурьшдаг байна. Гэр хороолол нь олон арван эгнээ модон хашаанаас бїрдэнэ. Хашааны голд гэр, байшин байрлах бєгєєд хашаан дотроо їхэр малаа ч байлгадаг. Улаанбаатар хотын нийт нутаг дэвсгэрийн 4.8 хувь буюу 225 км2 нутаг дэвсгэр нь хотын дїїрэгт хамрагддаг бєгєєд хотын тєвийн айлууд голдуу орон сууцанд амьдардаг. Хотын ємнєд хэсэг нь Туул голоор хязгаарлагддаг учраас хотын бусад гурван зїг рїї гэр хорооллууд єргєжин тэлсээр байна. Дархан хотын нийт хїн амын 30% нь мєн гэр хороололд амьдардаг. Гэр хороолол болон орон сууцанд оршин суугчид нь ахуйн нєхцєл тухайлбал цахилгаан, дулаан, усны хангамж, орчны эрїїл ахуй, харилцаа холбооны хїртээмжээрэрс ялгаатай. Гэр хорооллын айлууд ихэнхдээ бїртгэлгїй, нийтийн аж ахуйн маш бага, эсвэл огт їйлчилгээгїйорон сууцны айлуудтай харьцуулбал харьцангїй ядуу даржин амьдарч олсон орлогынхоо ихэнх хувийг ус, тїлш, эмнэлэг, сургууль зэрэг наад захын хэрэгцээндээ зарцуулдаг. Ихэнх айлууд цахилгаан эрчим хїчний шугаманд холбогдсон байдаг ч (92.2%) айл болгон зуухыг гэрээ дулаацуулах зорилгоор хэрэглэдэг. Гэр хорооллын айлуудын 80% нь худгаас, бусад нь задгай булаг шандаас усаа авдаг. Гэр хорооллын нэг хїн єдєрт дунджаар 4.6 л ус хэрэглэдэг нь Дэлхийн эрїїл мэндийн байгууллагын стандартын хаана ч хїрэхгїй бага їзїїлэлт юм. Гэр хорооллын айлуудын 70 гаруй хувь нь хог хаягдлаа хаях газаргїй, дийлэнх нь бохир ус зайлуулах системтэй холбогдоогїй байдаг. Гэр хороолол нь Монголчуудын уламжлалт болон орчин їеийн соёл, зан заншил, амьдралын хэв маягийн хослуулсан тєв суурин газрын нэгэн тєрх юм. Сїїлийн їед Монголчууд уламжлалт гэрийн оронд модон, болон тоосгон байшин барьж суудаг болсон байна. Гэр хорооллын малчин єрхїїд зуны гурван сар ойролцоох бэлчээр нутагт гэр барин суурьшиж мал сїргээ оторлуулах нь элбэг. 12 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 1-Р ХЭСЭГ: МОНГОЛ УЛСЫН ХОТ СУУРИН ГАЗРЫН ХЄГЖИЛ, ХЇН АМЫН ШИЛЖИХ ХЄДЄЛГЄЄН Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 13 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Х отжих явц нь байгаль орчинд сєрєг нєлєє муудаж газрын эвдрэл гарах боллоо. Мєн бусад їзїїлж нийт хїн амын, ялангуяа ядуу тєв суурин газруудад гэр хорооллууд єргєжин тэлж иргэдийн эрїїл мэнд, аюулгїй байдалд хог хаягдлыг зохицуулах асуудлыг хїндрїїлж хїндрэл учруулдаг. Тїїнчлэн хотжих явцын улмаас байна. Тайлангийн энэ хэсэг тєв суурин газрын байгаль орчин доройтож урт хугацааны, єргєн цар хїрээлэн буй орчинд учирч буй сєрєг асуудлуудын хїрээг хамарсан, ирээдїй хойчид халтай їр нєлєє талаар єгїїлж тэдгээртэй тэмцэх хууль эрх зїй, олонтаа тохиолддог. Улаанбаатар хотын хїн амын зохион байгуулалтын нєєц боломжийн талаар хэт єсєлт, бєєгнєрлийн улмаас агаар, усны чанар єгїїлнэ. Зураг 3 Суурин газар, гэр хорооллын хїн амын хуваарилалт Суурин газрын хїн амын Нийт хїн амын хуваарилалт хуваарилалт Байранд Гэрт 22% 40% Байранд Гэрт 60% 78% 14 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Агаарынбохирдол Зураг 4 Бохирдлын эх їїсвэрїїд Улаанбаатар дахь Агаар Бохирдуулагч Єнгєрсєн арван жилд агаарын бохирдол нь тус Хїчин Зїйлїїд улсын тєв суурин газруудын хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байна. Янз бїрийн тээврийн хэрэгсэл, дулаан, цахилгаан станц, уурын зуух, аж їйлдвэр, айлын яндангаас ялгарч буй утаа тортог, замын тоос, шороон шуурганаас болж агаар их Дулааны Тээврийн хэмжээгээр бохирдож байна. цахилгаан хэрэгсэл станц 39% Монголд жил бїр дулаан, цахилгаан эрчим хїч, 44% хоол хїнс болгох хэрэгцээнд 5.7 сая тонн нїїрс, 160 шоо метр мод тїлдэг. Улаанбаатар нь дэлхийн Уурын Гэр, хамгийн хїйтэн нийслэл гэгдэх бєгєєд жилийн есєн зуух байшин сарын турш тїлш, галлагаа шаарддаг. 9% 8% Улаанбаатарын гурван дулааны цахилгаан станц нийлээд жилд ойролцоогоор 5 сая нїїрс хэрэглэдэг. Нийслэлд мєн 250 орчим уурын зуух ажиллаж жилд дунджаар 400,000 тонн нїїрс тїлж, жилд 10,000тонн хїхэр хїчлийн давхар исэл, азотын давхар ислийг агаарт ялгаруулдаг. 70,000 орчим айл нийтдээ 200,000-350,000 тонн нїїрс хэрэглэдэг. Євлийн цагаар айл болгон Зураг 5 ойролцоогоор5тонннїїрс,4.7шоометрмодтїлж Монгол дахь Автомашины Тоо агаарын бохирдлын тэн хагасыг бий болгодог. Дулаан, эрчим хїчний їйлдвэрлэлээс ялгарч буй хорт утааг багасгах арга хэмжээ авч байгаа хэдий 60,000 ч хотын захын гэр хорооллын айлууд нэмэгдэж тїлшний хэрэглээ єсч байгаа тул агаарын бохирдол 50,000 буурахгїй байна. Агаарын бохирдол улирлын шинжтэй єєрчлєгддєг. Тухайлбал євлийн саруудад хїхэр хїчлийн давхар ислийн хэмжээ эрс нэмэгдэж 40,000 тоосжилт ихэсдэг. 30,000 Улаанбаатар хотод 1995- 2002 онд суудлын тэрэг, автобус, ачааны тэрэг зэрэг тээврийн хэрэгслийн 20,000 тоо 28119 байснаа 52000 болж нэмэгдсэн, цаашид ч улам нэмэгдэх хандлагатай байна. Тээврийн 10,000 хэрэгслїїдийн 80 орчим хувьнь стандартын хэм хэмжээнээс илїї тїлш хэрэглэж, хорт утаа ялгаруулж байна. Жилд 70 тонн хорт утааг агаарт 0 цацдаг гэсэн мэдээ бий. 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Агаарын чанарын хяналт шинжилгээ Улаанбаатарт агаарын чанарт хяналт мониторинг тавих зориулалтын дєрвєн станц байдаг. Гэвч Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 15 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД бохирдлын хэмжилтийг тогтмол хийж чаддаггїй Зураг 6 бєгєєд гаргасан тооцоо баримтууд єєр хоорондоо SO2, NO2-н жилийн дундаж нягшил, зєрєх нь бий. Янз бїрийн судалгаанаас їзвэл 1997-2001 Монголд євлийн 10 сараас хавар 3 сарын хооронд 3 5 6 0 тїлш, дулаан, цахилгааны хэрэгцээ нэмэгдэж 3 0 5 0 агаарын бохирдол дээд хэмжээнд хїрдэг. Энэ їед 2 5 4 0 2 0 їдээс хойш 16-20 цагийн хооронд хїхрийн хїчлийн 3 0 1 5 давхар исэл 45мг/м3-д хїрсэн тохиолдол байдаг. 1 0 2 0 Улаанбаатар хотын єсєлт єнєєгийн хурдаар 5 1 0 єргєжин тэлсээр байвал агаарын бохирдлын 0 0 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 хэмжээ тун удахгїй стандарт хэм хэмжээнээс давна S O 2 N O 2 гэсэн тооцоо бий. ДЭМБ SO2 ДЭМБ NO2 с т а н д а р т с т а н д а р т 0 1997 6 20 1990 оноос хойш Улаанбаатарт автомашинаас 5 1998 8 22 ялгарах хорт утаа нэмэгдсээр байна. Єнєєдєр 10 1999 8 23 хотын тєв зам, уулзварууд дээр азотын давхар 15 2000 9 27 ислийн хуримтлал ажиглагдах боллоо. 20 2001 9.7 25 Мониторингийн цэгїїдээс бохирдол нэмэгдэж байгаа талаарх мэдээлэл ирж байна. Хэдийгээр эдгээр бодисын хэмжээ улсын стандартаас Хїснэгт 3 хэтрээгїй мэт боловч жилээс жилд нэмэгдэж ДЭМБ, АНУБОХА, Монгол улсын баримталдаг байгааг анхаарах хэрэгтэй байна. Тухайлбал 1994- агаарын чанарын жишиг 2000 онуудын хооронд хїхрийн хїчлийн давхар ДЭМБ АНУБОХА ислийн хэмжээ 4... м3-аас 9...м3, азотын давхар Бохир- Хугацаа Монгол микро микро дуулагч /дундаж/ гр/м3 гр/м3 стандарт ислийн хэмжээ 14...м3 байснаа 25...м3 болж нэмэгдсэн байна. Дэлхийн эрїїл мэндийн Нийт Єдєр ** ** 150-200 ялгарагч тутам байгууллагаас саяхан гаргасан судалгааг авч їзвэл бодис євлийн саруудад дээрх хорт бодисын хэмжээ стандартаас хэдийнэ давдаг гэсэн тооцоо гарсан 10 Єдєр ** 150 ** байна. микроноос тутам 50 бага Тоосжилт ялгарагч бодис Улаанбаатарт тоосжилт хамгийн ноцтой асуудал Єдєр 125 365 150 їїсгэж байна. Тоосжилтын хэмжээ єдєрт дунджаар (SO2) тутам 50 80 131- 162 ... м3 хэлбэлзэж байгаа нь олон улсын нийтээр хїлээн зєвшєєрєгдєх хэм хэмжээнээс Єдєр 40 ** 40-60 даруй 2-3 дахин давсан хэмжээ юм. Судалгаа, (NO2) тутам 100 хэмжилтээс харахад євлийн улиралд тоосжилт дээд Озон цэгтээ хїрдэг байна. Хавар 4-р сард салхи ихсэж 1 цаг 120 235 120 (O3) 8 цаг 15 шороон шуурга дэгдэх нь энгийн їзэгдэл болсон. Сїїлийн жилїїдэд шороон шуурга дэгдэх давтамж 1 цаг 30 mg/m3 40 mg/m3 3 mg/m3 (CO) 8 цаг 1960 оныхтой харьцуулбал 4 дахин нэмэгдсэн 10 mg/m3 10 mg/m3 (24hrs) байна. 16 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Эрїїл мэндийн салбарт хийгдэж буй янз бїрийн Гэвч эрчим хїч, тээвэр, эрїїл мэнд зэрэг бусад судалгаанаас сїїлийн жилїїдэд тоосжилт нь хотын салбаруудтай хамтран ажилладаггїй тул хїн амын эрїїл мэндэд асар их аюул учруулж тєлєвлєгєєг хэрэгжїїлэхэд бэрхшээлтэй учирдаг байна гэсэн дїгнэлт гарч байна. Агаарын бохирдол байна. Агаарын чанарыг хянах, мониторинг дїн нэмэгдэх тусам хїїхдїїдийн дунд тохиолдох шинжилгээ хийх їйл ажиллагааг сайжруулахын амьсгалын хурц їрэвслийн тоо нэмэгддэг гэсэн зэрэгцээ хяналтын сїлжээнээс авсан мэдээ тооцоо ч байдаг. 2002 онд Дэлхийн эрїїл мэндийн материалыг тєрийн болон тєрийн бус байгууллагаас Улаанбаатар, Тїнхэл зэрэг байгууллагуудын хэрэглээнд тохируулан газруудад судалгаа хийж агаарын бохирдлын энгийнчилж єгдєг, ашигладаг байх нь чухал. Бусад хэмжээ, амьсгалын замын євчний улмаас хот суурин газарт агаарын чанарын їзїїлэлт мэдээ эмнэлэгт хэвтэж эмчлїїлсэн хїїхдийн тоо шууд сэлт хомс байдаг. Улаанбаатарт єнєєдєр нїїрлэж хамааралтай болохыг олж тогтоосон байна. 1996 буй байгаль орчны янз бїрийн тулгамдсан ба 2001 онд хийгдсэн хоёр судалгаагаар агаарын асуудлыг бусад хот суурин газарт гаргахгїй байхын бохирдлын улмаас хїїхдїїдийн бие махбодын тулд агаарын бохирдлыг хянах сїлжээг байгуулж єсєлт хєгжил муудаж байна гэсэн дїгнэлт гарчээ. хяналтын їйл ажиллагааг тогтмолжуулах шаардлагатай байна. Агаарын бохирдлыг багасгахад чиглэсэн бодлого, арга хэмжээ Улаанбаатар хотод тээврийн хэрэгслийн тоо Шигтгээ 3 нэмэгдэж їйлдвэр їйлчилгээ, бизнес аж ахуйн нэр Агаарын чанар ба тєрєл олшрох тусам агаарын бохирдол нэмэгдэх сайжруулсан зуух тєсєл нь гарцаагїй тул зохих арга хэмжээг зайлшгїй авах шаардлагатай. Монгол улсын Засгийн газраас Улаанбаатар болон бусад хот суурин газруудад дутуу шатсан тїлшний улмаас агаар бохирдож энэ талаар тодорхой арга хэмжээ авч байна. орчны эрїїл ахуй доройтож байна. Хот суурин Тухайлбал, Даян дэлхийн байгаль орчны сангийн газрын тїлшний 80%-г нїїрс эзэлдэг. Айлууд санхїїжилтээр тїлш бага хэрэглэдэг, бїрэн зууханд гал тїлж хоол ундаа бэлтгэж орон гэрээ шаталттай зуух їйлдвэрлэх засгийн газрын дулаацуулдаг. Дутуу шатсан нїїрс, мод аргал нь хєтєлбєрийг хэрэгжїїлж эхлээд байна. Тїлшинд утаа болон агаарт цацагддаг. хэмнэлттэй бїрэн шаталттай зуухыг ахуйн 2000 онд 1899 айлын 8296 хїний дунд судалгаа хэрэглээнд зориулж їйлдвэрлэхэд хувийн хийж їзэхэд хїхрийн хїчлийн давхар исэл, хэвшлийнхэн, бизнес эрхлэгчдийг татан тоосжилт, нїїрс хїчлийн дан исэл зэрэг хорт оролцуулахыг зорьж байна. Эдгээр арга хэмжээ бодис олон улсын нийтээр хїлээн зєвшєєрсєн нь хотын доторх агаарын бохирдлыг багасгахад хэм хэмжээнээс хэтэрсэн гэсэн дїгнэлт гарсан шууд нєлєє їзїїлэх юм. Мєн засгийн газраас тїлш байна. 2004 онд Даян дэлхийн байгаль орчны их хэрэглэж байгаль орчныг ихээр бохирдуулж буй сангаас санхїїжїїлж буй Сайжруулсан зуух тєслийн хїрээнд судалгаа хийж їзэхэд уламжлалт хуучин уурын зуухнуудыг шинэчлэхэд ихээхэн зуух нь сайжруулсан зуухыг бодвол тїлш их анхаарч байна. Татвар, урамшууллын бодлогоор хэрэглэдэг хэрнээ дулаан бага ялгаруулдаг, дамжуулан байгаль орчинд халгїй, тїлш эрчим тоосжилт, нїїрс хїчлийн дутуу ислийг илїїтэй хїчинд хэмнэлттэй шинэ техник технологийг ялгаруулдаг болохыг тогтоосон байна. гаднаас оруулж ирэхийг хєхїїлэн дэмжиж байна. Эх сурвалж: Дэлхийн банкны Зїїн Азийн Эрчим хїч уул уурхайн салбарын хэлтэс, 2004. Ус цаг уур орчны шинжилгээний їндэсний агентлаг нь агаарын бохирдолд хяналт мониторинг тавих, бохирдлыг хэмжих систем тогтолцоог бий болгох, агаарын бохирдлыг багасгах їйл ажиллагааны їндэсний тєлєвлєгєєг хэрэгжїїлэх їїрэг хїлээдэг. Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 17 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Хуурайхогхаягдал Зураг 7 Єнгєрсєн таван жилийн хугацаанд хуурай хог Хуурай хог хаягдлын эзлэх хувь хаягдал ихсэж хот суурин газруудыг бохирдуулах Хуурай хог хаягдлын тєрєл, 2001 болов. Хуурай хог хаягдлын асуудлыг шийдвэрлэхэд хог хаягдлыг зайлуулах Органик зориулалтын цэг дутмаг, боловсруулах байгууламж Цаас 17% байхгїй нь ихээхэн хїндрэл учруулж байна. 25% Пластик Улаанбаатар болон бусад суурин газруудад хуурай 12% хог хаягдлын тоо хэмжээ, хог хаягдлыг цуглуулах, Лааз ялгах, зайлуулах талаар мэдээ материал маш Їнс 8 % хомс байдаг. Аж їйлдвэр, хєдєє аж ахуй, ахуйн 34% Шил хэрэглээ, эмнэлэг, олон нийтийн їйлчилгээний 4 % газраас хуурай хог хаягдал их гарч байна. Улаанбаатар хотод жил бїр 600,000 м3хуурай хог хаягдал гардаг. Хотын оршин суугчид эдийн засгийн хєгжлийн хувьд ижил тєвшинд байгаа Зїїн Азийн бусад улс орны иргэдээс хавьгїй илїї хог хаягдал їйлдвэрлэдэг гэсэн мэдээ бий.. Хуурай хог хаягдал, салбараар, 2001 Хуурай хог хаягдлыг зайлуулах Гудамжны менежмент 3 % Тєр засгийн мэдээнээс їзэхэд 2002 онд Улаанбаатарт єдєрт дунджаар 1300-1500 м3 хог хаягдал цуглардаг байна. Газар газраас авчирсан Орон сууцны Їйлдвэрийн хуурай хог хаягдлыг хотын зах руу байрлах 34% 17% зориулалтын хогийн цэгт асгадаг. Хотын нийт хїн Бусад амын 40% нь хуурай хог хаягдлын їйлчилгээнд 14% хамрагддаг. Хотын дотор 200 орчим жижиг том Гэр хог цуглуулах тусгайлан заагдсан цэгїїд бий. Улсын хорооллын хэмжээнд 497 хог хаях цэг байдаг бєгєєд 100 32% орчим бага оврын хог ачигч машин хог хаягдлыг зєєвєрлєдєг. Олон давхар орон сууцны хамгийн Зураг 8 Монгол болон бусад Азийн орнуудын хуурай хог хаягдал Сингапур БНСУ 1.1 1.59 Хонконг 5.07 (%) Монгол Япон 0.6 Филиппин Малайз ам 1.47 0.72 0.81 хїн Индонез 0.76 Хятад хотын Энэтхэг 0.79 Вьетнам 0.46 Тайланд 0.45 1.1 Лаос Бангладеш0.69 Шриланк Непал 0.49 0.89 0.5 ДНБ/капита 18 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД доод давхарт хог хадгалах сав байх бєгєєд Хуурай хог хаягдлыг дахин боловсруулах тухайд тохижилт їйлчилгээний компаниуд хог хаягдлыг Гялгар уут, шил, тємрийн хаягдал зэрэг хог тээвэрлэж зайлуулах ажлыг хариуцдаг. Бусад орон хаягдлыг дахин боловсруулж ашиглах зах зээл сууц, байшингуудын гадаа хогийн сав байрлуулсан байгаа боловч ийм ажил ховорхон явагддаг. байдаг. Тэдгээрийг долоо хоногт хоёр удаа Улаанбаатар хотод 5000-7000 орчим хїн хог тїїж тээвэрлэж, зайлуулах ёстой байдаг ч энэ їйлчилгээ амьдардгийн ихэнх нь хїїхдїїд байдаг. Хог долоо хоногт ганц удаа чадан ядан хийгдэж, хог хаягдлын менежментийн єдєр тутмын їйл хаягдал їнэр танар орж орчны эрїїл ахуйг ажиллагаанд эдгээр хїмїїсийг дайчлах бохирдуулдаг. санаачлага, сэтгэл дутмаг байна. Монголын эмэгтэйчїїдийн холбооноос зарласан Цэнхэр уут Гэр хорооллуудад хог хаях тусгай заагдсан цэгїїд хэмээх компанит ажлын хїрээнд хог хаягдлыг байдаг гэвч тэдгээрт хог хаягдал зайлуулах ялган цэнхэр уут руу ангилан хийж дахин їйлчилгээ маш муу байдаг. Тухайлбал сард ганц боловсруулалтад єгєх ажил хийгдэж байна. удаа машин ирж зайлуулахаас нааш хог хаягдал овоорч сагасан байдалтай байдаг. Гэр хорооллын Хуурай хог хаягдлын асуудлыг шийдвэрлэх зардал замууд тааруу, дэгэн догон ихтэй тул хогийн Улсын болон Улаанбаатар хотын тєсвийн нийт машинууд явахад хїндрэлтэй байдаг. Тиймээс хуваарилалт, зарцуулалтын талаарх мэдээ айлууд хог хаягдлаа ойр орчмынхоо жалганд материал ховор, олдоц муутай байдаг. Хуурай аваачиж хаях нь элбэг. Гэр хорооллын айлуудын хог хаягдлын асуудал эрхэлсэн тєрийн хог хаягдлын тэн хагасыг зуухнаас гарсан їнс байгууллагууд нь нийтийн аж ахуйн эзэлдэг. їйлчилгээнийхээ єртєг зардлыг нэгтгэн хянах, тоног тєхєєрємж байгууламжийн элэгдэл Хуурай хог хаягдлыг зайлуулах тухайд хорогдлыг тооцох зэрэгт тєдийлєн анхаардаггїй 1990 он хїртэл ахуйн хог хаягдлыг шатааж дарах тул хог хаягдлын асуудлыг шийдвэрлэхэд гарах їйл явдал улс даяар нийтлэг їзэгдэл байв. Агаар ажиллагааны зардал тодорхой бус байдаг. Байгаль бохирдуулдаг энэ аргыг хориглосноос хойш хог орчныг хамгаалах яамны мэдээллээс їзвэл 1996- хаягдлын асуудлыг шийдвэрлэх тодорхой арга 2000оныхоорондулсынболонороннутгийнтєсєвт зам, шийдэлгїй явсаар, хуурай хог хаягдлыг хог хаягдлын менежментэнд зарцуулах хєрєнгє хогийн цэгїїдэд аваачиж шатаах явдал санхїї тусгагдаагїй байна. 2000 онд хог хаягдлын їргэлжилсээр ирлээ. Органик бодис задарснаас асуудал хурцаар тавигдаж хог хаягдлыг цуглуулах, болж, мєн хог тїїж амьдардаг хїмїїс дулаацах зайлуулах ажилд зориулан олон улсын хандивлагч зорилгоор гал тїлж хуурай хог хаягдлыг шатаадаг. байгууллага улс орнуудаас 1,194 сая тєгрєгийн Тэндээс голдуу хортой, хїний эрїїл мэнд амь тусламжийг зээл хандив хэлбэрээр олгосон байна. насанд аюултай хорт утаа ялгардаг. Эмнэлгийн хог хаягдлыг хогийн цэгийн тусгайлан заагдсан Хортой болон аюултай хог хаягдал хэсэгт шатаадаг ч хєрс, гїний усыг бохирдуулах Хїний амь насанд аюул учруулахуйц хортой хог аюултай хэвээр. Хуурай хог хаягдлыг зайлуулах, хаягдлын менежмент сул байна. Хортой хог асгах їйл ажиллагаа хараа хяналтгїй явагдаж хєрс, хаягдлын 20 % стандартын бус агуулах байр саванд гїний усыг хамгаалах хучлага, хамгаалалт хадгалагдаж 20% нь ил задгай хараа хяналтгїй байхгїй, хог хаягдлыг ялгах, боловсруулах, дарж хаягдсан байдаг. Монголд хортой хог хаягдлыг булах арга хэмжээ явагддаггїй зэрэг ноцтой цуглуулах, тээвэрлэх, хадгалах, хїн амын эрїїл байдал хэвээр байна. Їїнээс гадна зэрлэг ноход мэнд, орчны эрїїл ахуйд учирч болох эрсдэлийг хогийн цэгээс ойролцоох хот айл руу хог хаягдал ангилсан тогтвортой систем байхгїй бєгєєд хортой зууж ирэх явдал гардаг. хог хаягдлын зохисгїй менежментийн улмаас ус хєрс бохирдох аюул нїїрлээд байна. Аж Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 19 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД їйлдвэрийн, аюултай, хортой хог хаягдлыг бїртгэх, Усны нєєц ба чанар менежмент хийх арга хэмжээ хараахан Усны эх їїсвэрїїд хэрэгжээгїй байна. Монгол улсад 3800 гаруй гол мєрєн, тогтмол Хог хаягдлын талаархи бодлого, арга ундаргатай булаг шанд, 6500 км урт гол мєрєн, хэмжээ 3500 нуур, 186 мєнх цаст уулс байх бєгєєд эдгээр Монгол улсын Засгийн газраас саяхан "Хуурай хог эх їїсвэрїїд нийлээд гадаргын усны 63 сая шоо хаягдлыг бууруулах хєтєлбєр"- ийг боловсруулж метр нєєцийг бий болгодог. Гэсэн ч гадаргын усны хэд хэдэн аймаг хотод хэрэгжїїлж эхэлсэн билээ. нєєцийн ердєє тал хувийг аж їйлдвэр, хєдєє аж Одоогоорхєтєлбєрийнїрдїнгїнэлждїгнэхэдарай ахуй, ахуйн хэрэглээнд ашиглаж болох бєгєєд усны эрт байна. Їїнээс гадна хуурай хог хаягдлыг нийт хэрэглээний дєнгєж 20%-ыг эзэлдэг. Їлдсэн цуглуулах, зайлуулах талаар олон нийтийн їїсгэл 80%-г газрын доорх гїний усаар хангадаг. санаачилгыг дэмжиж татан оролцуулахыг зорьж байна. Мєн хогийн талбай, задгай цэгїїдэд Нэг хїнд жилд ноогдох усны хїрэлцээ дунджаар зєвшєєрєл олгож ариун цэврийн шаардлагыг 17300 м3 боловч бїс нутаг бїрт харилцан адилгїй зєрчсєн, хууль бус хогийн цэгїїдийг хаах хїртэл байна. Тухайлбал говийн бїсэд нэг хїнд дєнгєж арга хэмжээ авсан байна. 4500 м3 ус ногдож байхад хойд болон тєвийн бїсэд 46000 м3 байх жишээтэй. Туул, Хараа, Хэрлэн голын усны тївшин буурч байгаа нь хїний нєлєєлєлтэй холбоотой. Хэт ашиглалтын улмаас гїний усны тєвшин буурч ялангуяа 3, 4-р сард булаг шанд хатаж ширгэх болсон байна. Гїний усыг їйлдвэрлэлийн зориулалтаар ихээр ашиглаж байна.Їїний 60 орчим хувийг зєвшєєрєлгїй эзэмшиж байгаа бєгєєд татаж авч буй усны хэмжээг хэмжих систем байдаггїй. Зураг 9 Усны хэрэглээ, салбараар Гэр ахуйн 23% Мал аж ахуй 29% Аж їйлдвэр 30% Бусад Бусад Газар 99% тариалангийн % усалгаа Мод їржїїлэг 8 % 1 % 20 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Ундны усны хїртээмж хэрэглэдэг гэх мэт. Зарим ус тїгээх байранд усны Улаанбаатар хотын хїн амын цэвэр усны хэрэгцээг машин хїрч очих боломжгїй болдгийн улмаас Туул голын дагуу байрлах 160 гїний худгаас євлийн улиралд хаагддаг. Айлууд дунджаар 350м насосоор татаж хуримтлуулсан усны дєрвєн эх газар туулж ус тїгээх байрнаас ус авдаг. Гэр їїсвэрээс хангадаг. 2002 онд єдєрт 180000 м3 ус хороололд халуун усны газар цєєхєн бєгєєд їйлдвэрлэж байсан байна. Хотыг цэвэр усаар халуун усанд орох хагас цагийн цагийн хєлс нь хангадаг шугам сїлжээний нийт урт 350 км. 10,000 тєгрєг байдгаас ихэнх оршин суугчид Улаанбаатрын хїн амын бараг тэн хагас нь їйлчлїїлээд байх боломжгїй єндєр їнэтэй юм. (45.3%) усаа ус хангамжийн тєвлєрсєн системээс, бусад нь ус хангамжийн тєвлєрсєн бус цэгїїдээс Усны чанар ба хяналт шинжилгээ авдаг. Усны хїртээмж, хангамжийн хувьд (мониторинг) ялгаатай. Жишээлбэл орон сууцанд амьдардаг Сїїлийн їед гадаргуу болон гїний усны чанар хїмїїст єдєрт 230- 400 литр ус ноогдож байхад муудаж байгааг судалгаа харуулж байна. Усны гэр хороололд нэг хїн дунджаар 4-8 литр ус бохирдолыг нь ахуйн болон їйлдвэрийн хог хэрэглэж байгаа нь эрїїл мэндийн шаардлагыг хягдалыг хот дотор, тэдгээрийн орчинд хаях, усний хангах тївшнээс, мєн Дэлхийн эрїїл мэндийн эх їїсвэрийн ойролцоо уурхай эрхлэх зэрэгтэй байгууллагын гаргасан зєвлємжєєс гурваас дєрєв холбон їздэг. Бохирдол їїсгэгч бодисууд нь эрдэс, дахин бага байна. фосфор, азот, органик болон органик бус бодисууд, хїнд металлууд байдаг. Голын эх мал Гэрхорооллынайлуудынихэнхньнийтийн устїгээх амьтдын ялгадсаар бохирдож, бохирдсон усаар байрнаас усыг зєєж хэрэглэдэг. Нийт айл єрхийн хїн мал ундаалдаг. Ус суваг ашиглалтын 10 хїрэхгїй хувь нь хувьдаа худагтай, эсвэл булаг газар(УСАГ)-аас авсан мэдээгээр цєєн тохиолдолд шанд, голын ус хэрэглэдэг. Гэр хорооллын оршин усанд Е-coli (гэдэсний савханцар)- илэрснийг эс суугчдын усны хангамжийг дараахи бїлэгт хувааж тооцвол усны чанар хэвийн гэж їзэж байгаа боловч болох юм: ус тїгээх байранд машинаар ус їїнийг батлах мэдээ материал ховор байна. хїргэдэг; шугам сїлжээнд холбогдсон ус тїгээх Дэлхийн эрїїл мэндийн газраас Улаанбаатар байрууд; хувийн худаг; гол, булаг шандын ус хотын гурван хороонд усны шинжилгээ хийж їзэхэд янз бїрийн дїгнэлт гарсан байв. Тухайлбал, зарим тохиолдолд усанд Е- coli илрээгїй боловч заримдаа гурван шинжилгээний нэгэнд ус Хїснэгт 4 бохирдсон гэсэн їзїїлэлт гарсан байна. Туул голыг бохирдуулж буй Газруудын эзлэх хувь Усны чанарын хяналтын сїлжээ 70 гол мєрний ойролцоо байршуулсан 140-єєд дээж авах цэгээс Газрын нэр COD бїрддэг. Улсын хяналтын байцаагч нар DO BOD мониторингийн сїлжээг хааяа ашигладаг. Байгаль Тэрэлж 9.8 9.9 5.43 Налайх 116.6 12.09 6.82 хамгаалагч нар усны сорьц авч лабараторид Баянзїрхийн 29 9.61 4.54 шинжлїїлэх нь ховор. Улаанбаатар хотын тєвєєр гїїр дайрч урсдаг Туул голын хувьд усны чанарын Зайсан 32.7 11.7 6.4 хяналт шинжилгээ харьцангїй нарийн хийгддэг. Яармаг 68.6 11.9 6.04 Туул гол Монголд хамгийн их бохирдсон голд Сонсголон 58.8 11.6 6.38 тооцогддог. Голын эхээр усны чанар 2-р зэрэглэлд, Сонгинын гїїр 117.6 5.61 2.41 Шувуун фабрик 19.6 11.0 4.75 голын адагт 4-р зэрэглэлэд ордог байна. Уурхай, Алтанбулаг 49 9.12 4.31 мод бэлтгэл хєгжсєн бїс нутгаар дайрч урсдаг, мєн хїн ам олноор суурьшсан Орхон аймгаар дайран урсдаг Орхон голын усны чанар сїїлийн їед эрс Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 21 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД барьж ашигладаг. Хот суурин газруудад Шигтгээ 4 ойролцоогоор 60,000 орчим задгай жорлон бий Гадаргуугын Усны Ангилал гэсэн тооцоо бий. Газрын хєрс, гїний усны бохирдол газар сайгїй ажиглагдах боллоо. Хїн 1989 онд Монгол улсын засгийн газраас гадаргуугын усны чанарыг тодорхойлох їїднээс 5 амын нягтрал ихсэж, хотын малын тоо їлэмж зэрэглэл бїхий ангилалтын системийг бий хэмжээгээр нэмэгдэж, хуурай хог хаягдал газар болгосон байна. Усны чанарыг тогтоохдоо авч, цэвэрлэх байгууламж, бохирын татан хїчилтєрєгчийн хэмжээ, эрдэсийн бїрдэл, зайлуулах суваг дутагдалтай байгаа нь хїрээлэн органик бохирдол, биологийн бохирдол, хорт буй орчны эрїїл ахуйд хїндрэл учруулж байна. бодисын хэмжээ зэргийг харгалзан їздэг. Улсын хэмжээнд жилд гэдэсний суулга євчний 1-р зэрэглэл- Онцгой цэвэр гадаргуугийн усны 10,000-тохиолдол гарсны 60-70% нь Улаанбаатарт эх їїсвэрийг гарсан байна. Хїн амын дунд хамгийн єргєн 1. Цэвэршїїлэх шаардлага байхгїй нєєцєнд тархалттай євчнїїдийн хоёрдугаарт цусан суулга 2. Суурь организм байгалаасаа тэжээгдэж євчин орж байна. Халдварт шар євчний байдаг газарт экосистемийн нєєцєнд ашигладаг. тохиолдол олон улсын жишгээс даруй долоо дахин 2-р зэрэглэл- Маш цэвэр гадаргуугийн усны эх их байна. їїсвэрийг: 1. Ашиглахаасаа ємнє жирийн ариутгал хийх шаардлагатай хэрэглээнд, Гэр хорооллын зарим айлууд муу усны нїх 2. Загасны аж ахуй, амралт зугаалга зэрэг усны гаргалгїй муу усаа жорлондоо асгадгаас жорлон оргагнизмын нєєцєнд нь хоёр гуравхан жилийн дотор дїїрдэг. Муу усны 3-р зэрэглэл- Дунд зэргийн цэвэр усны эх нїх хэрэглэх їед жорлонг 6-7 жил ашиглах їїсвэрийг: бололцоотой байдаг. Айлууд бактери устгах 1. Энгийн ариутгал хийгээд хэрэглээнд 2. Хєдєє аж ахуйд зорилгоор жорлондоо хлорамин хэмээх нунтаг 4-р зэрэглэл- Бага зэргийн цэвэр усны эх цагаан бодис цацдаг. Гэтэл энэ бодис нь ялгадсын їїсвэрийг: задрах процессийг удаашруулж эргээд жорлон 1. Тусгай ариутгал хийгээд хэрэглээнд амархан дїїрэх нєхцєлийг бїрдїїлдэг. Сїїлийн 2. Їйлдвэрийн зориулалтаар жилїїдэд хїмїїсийн амьжиргааны чадвар муудаж 5-рзэрэглэл- Бохирдсонцэвэрусныэхїїсвэрийг хлормин авч хэрэглэж чадахаа больж оронд нь зєвхєн далайн тээвэрлэлтэд тус тус ашигладаг. Єнєєгийн байдлаар Хангал, Хараа, Хэрлэн, давс цацдаг болсон байна. Давс нь хєрсєн дэхь Орхон, Тамир, Тэрэлж, Туул, Зэлтэрийн голууд содын хэмжээг нэмэгдїїлж газрыг хатааж їржил ангилалд хамрагдсан хэдий ч усны чанарын шимийг муутгах аюултай билээ. байдалд системтей хяналт тавьж чадахгїй байна. Бохир усыг цэвэрлэх байгууламж Эх їїсвэр: Байгаль орчны яам. 1997 он Монголд улсын хэмжээгээр янз бїрийн хїчин чадал, овор хэмжээ бїхий 102 тєвлєрсєн цэвэрлэх муудсан байна. Багануурын нїїрсний уурхайн байгууламж байдаг. Сїїлийн жилїїдэд тэдгээр хажуугаар урсдаг Хэрлэн гол, Дархан хотын байгууламжийн хїчин чадал, тоног тєхєєрємж ойролцоох Хараа голын бохирдол нэмэгдсээр муудаж їйл ажиллагаа доголдох болсон байна. байна. Эдгээр голд биохимийн хїчил тєрєгчийн 2002 онд 102 байгууламжийн дєнгєж 35 нь хэвийн хэрэгцээ нэмэгдэж, хїнд металын хуримтлал ихсэж ажиллаж байв. Ихэнх байгууламжууд нєєц хїчилтєрєгчийн задрал багасан эдїгээ 3-р цахилгааны эх їїсвэргїй бєгєєд цахилгаан эрчим зэрэглэлд багтах болсон байна. хїч тасалдах бїр ахуйн болон їйлдвэрийн бохир ялгадсыг цэвэрлэх аргагїй тул шууд гол мєрєн лїї Ариун цэвэр, бохирын байгууламж хаядаг. Улаанбаатар хотын бохир ус цэвэрлэх Улаанбаатар болон бусад суурин газрын гэр байгууламж 1963 онд анх ашиглалтанд орж 1979, хорооллын айлууд хашаандаа хийц муутай жорлон 1986 онуудад тус тус єргєтгєл хийгдсэн байна. 22 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Хотын тєвєєс баруун тийш 11 км зайд байрладаг сайжруулахд зориулж 3.8 тэр бум тєгрєгийг уг цэвэрлэх байгууламж нь лагийг идэвхжїїлэх зарцуулаад байна. Гэсэн хэдий ч гол мєрєн цаашид аргаар энгийн хоёрдогч цэвэрлэгээг хийх улам илїї бохирдохоос хамгаалах, усны хангамж зориулалтаар баригдсан. Энэ байгууламжийн ариун цэврийн нєхцєл байдлыг сайжруулах їйлсэд нєхцєл байдал муу, їр ашиг нь тааруу байгаа. хувийн хэвшлийнхнийг татан оролцуулах, тэдний Єдєрт 230,000 м3 усыг цэвэрлэх хїчин чадалтай сонирхлыг татах зэрэг олон ажлыг хийх боловч єнєєдєр дєнгєж 150,000 м3 бохир ус шаардлагатай байгаа билээ. цэвэрлэж байна. Дутуу цэвэрлэгдсэн ус Туул гол руу хаягдсанаас голын усыг бохирдуулж байна. Усны бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн Харгиа хэмээх цэвэрлэх байгууламж нь ноос, арьс бодлого, арга хэмжээ Ус хангамж, бохирын системийн їйл ажиллагааны Шигтгээ 5 тухай хууль 2002 онд батлагдсан. Усны тухай хууль Улаанбаатар хотын хїн амын болон хаягдал усны тєлбєрийн тухай хуулинд нийтийн аж ахуйг сайжруулах нь нэмэлт єєрчлєлт оруулах талаар Монгол улсын Их хурал хэлэлцэж байна. Їїний зэрэгцээ аж Єсєн нэмэгдэж байгаа хотын хїн амын ихэнх нль їйлдвэрийн бохир усыг бохирын системд хотын захын гэр хорооллуудад суурьшдаг бєгєєд нийлїїлэх стандартын тухай (MNS 4288-95), тухайн гэр хорооллууд нь дэд бїтэц, байгаль цэвэрлэх байгууламжуудыг барих газрыг сонгох, орчны їйлчилгээний хувьд ихээхэн хоцрогдсон цэвэрлэх технологи, їр дїнгийн талаарх дїрэм байдаг. Монгол улсын Засгийн газар болон олон улсын журам байдаг. Гэсэн хэдий ч єргєн уудам газар хандивлагч байгууллагууд гэр хороололд учирч нутаг, тархай бутархай хот суурин газрууд, техник буй бэрхшээлт асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ихээхэн санхїїгийн бэрхшээл зэрэг нєхцєл байдлын анхаарч байна. Дэлхийн банк-Олон улсын улмаас їйлдвэрийн газруудаас гарч байгаа усанд хєгжлийн ассоциацаас санхїїжїїлж буй стандарт хэм хэмжээг мєрдїїлэхэд хїндрэлтэй Улаанбаатар хотын нийтийн аж ахуйг сайжруулах хэвээр байна. хоёр дахь тєслийн хїрээнд (УБНААСТ2) ус тїгээх байрыг шугаманд холбох, бохирын байгууламжийг сайжруулах, халуун усны газар, Засгийн газраас орчныг бохирдуулагчдад зам, явган хїний зам, далан суваг барих, ажлууд хариуцлага їїрїїлэх, хяналт мониторингийг хийгдэх юм. 21 сая ам долларын санхїїжилт єєрсдєєр нь хийлгэх їїднээс Бохир усны їндэсний бїхий уг тєсєл 1000 га газрыг хамрах юм. стратегийг шинээр гаргахаар тєлєвлєж байна. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын нийт талбай Цєєн хїн амтай тархай байрласан суурин газруудад 10 000 га бєгєєд уг тєслийн хїрээнд гэр хорооллуудыг бїхэлд нь хамруулна гэвэл наад бага оврын цэвэрлэх байгууламжийг, Улаанбаатар зах нь 200 сая ам доллар шаардлагатай гэсэн зэрэг томоохон хотуудад тєвлєрсєн цэвэрлэх тооцоо гарч байна. байгууламжийг ажиллуулах асуудлыг судалж байна. Їїнээс гадна бохир усыг цэвэрлэх тєвлєрсєн байгууламжуудаас гаргаж байгаа усны ширний їйлдвэрїїдээс гарсан 130000 м3 усыг стандартыг шинэчилж авч хэрэгжїїлэхээр цэвэрлэх хїчин чадалтай хэдий ч мєн л бїрэн хїчин хэлэлцїїлж байгаа билээ. чадлаараа ажиллаж чадахгїй, тухайн цэвэрлэх байгууламжаас стандартын шаардлага хангахуйц цэвэрлэгдээгїй, бохирдол ихтэй ус тєв цэвэрлэх байгууламж руу ирж байна. Монгол улсын засгийн газраас єнгєрсєн арван жилд тєв суурин газрын эрїїл ахуй, ариун цэврийг Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 23 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Газар ашиглалт ба хєрсний эвдрэл Хєгжиж буй орнуудад хот суурин газар асар хурдацтай хєгжиж барилга байшин, унаа тээвэр, їйлдвэрийн газрууд ил задгай газаргїй болтол нэмэгдэж байна. Алс хэтдээ хотын эдийн засаг, нийгмийн хєгжил нь ард тїмний соёл заншил, байгалийн нєєц баялаг, барилга байгууламж, тїїх дурсгалын євєрмєц шинж тєрх бїхий орчин, цэцэрлэгт хїрээлэн, усан сангаас ихээхэн шалтгаалдаг. 1986 онд боловсруулсан Улаанбаатар хотын мастер тєлєвлєгєєнд хотын цэцэрлэгжилт, ногоон бїсэд зориулж томоохон газар нутаг тєлєвлєсєн боловч санхїїгийн гачаалын улмаар тэдгээр тєсєл хєтєлбєрийн олонх нь хэрэгжээгїй юм. Улаанбаатар хотод нэг хїнд 3.2м2цэцэрлэгт талбай ноогддог нь хотын стандарт Шигтгээ 6 хэм хэмжээнээс даруй 3-5 дахин бага байдаг. Улаанбаатар хот орчины ойн бїс Їлдсэн цэцэрлэгт буюу ногоон талбайд євєл зуны туршолоннийтцугларч,спортынуралдаантэмцээн Улаанбаатар хотын нийт нутаг дэвсгэрийн тавхан зохиож албан болон албан бус їйл ажиллагаа хувийг хот суурин, їлдсэн хэсгийг тал хээр, улиас явуулдаг. Хотын дотор болон ойр орчимд Туул нарс модон ой эзэлдэг. Хотын ємнєд хэсэгт голын шугуй, Засгийн газрын ордны арын цэцэрлэг, UNESCO-н Хїн ба шим мандлын нєєц газарт багтдаг Богд хааны дархан цаазат газар, зїїн хойд Богд хаан, Тасганы овоо, Ботаникийн цэцэрлэг, хэсэгт Хан Хэнтийн тусгай хамгаалалттай газар хїїхдийн парк зэрэг нэлээн хэдэн цэцэрлэгт талбай байрладаг. Ємнєд хэсэгт хєрс хэт гїехэн учраас байдаг. Мєн орон сууцны гадна хэд хэдэн ой мод уулын хойд бэлд голдуу ургасан байдаг. цэцэрлэг бий. Эдгээр ой модонд мод бэлтгэхийг хуулиар хориглодог боловч хотын оршин суугчид 2002 онд газрын тухай хууль шинэчлэн хулгайгаар мод унагаж, тїїж тїлш бэлтгэдэг. Газрын тухай хууль шинээр гарснаас хойш айлууд батлагдсанаас хойш хотын ногоон бїсїїдэд урьд их хэмжээний хашааны мод бэлтгэх болсон юм. хожид байгаагїй дарамт учраад байна. Орон Улаанбаатар хотод їе їе аюултай ширїїн бороо сууцны гадна хїїхдийн тоглоомын талбай дээр орж їерлэх болсоныг ойр орчмын ой мод ихээр байшин барилга, машины зогсоол барих болов. сїйтгэгдэж алдагдаж байгаатай холбож Улаанбаатар болон аймгийн тєвїїдэд зах зээл тайлбарладаг. 2003 онд гэхэд Улаанбаатарт 5, бараадсан хєдєєгийн иргэд мал сїргийн хамт 9-р сард хоёр том їер болж 12 хїний аминд хїрсэн. Улаанбаатар хотын хойд хэсэгт ой мод суурьшиж бэлчээрийг талхалж газрыг доройтолд сийрэгшиж байгалийн хамгаалалт багасч хїргэж байна. борооны ус хєрсєнд шингэхээ больж їерлэн урсах болсон байна. Хєрсний эвдрэлийг арилгахад чиглэсэн бодлого, арга хэмжээ Хєрсний эвдрэлийг арилгах нь Монгол улсын засгийн газрын тулгамдсан асуудлын нэг юм. 2000 онд батлагдсан Байгаль орчныг хамгаалах їйл ажиллагааны їндэсний хєтєлбєрт хуурай хог хаягдлыг хаях, зайлуулах тусгай цэг байгуулах нь тєв суурин газрын бохирдол, хєрсний эвдрэлийг 24 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Шигтгээ 7 Уур уурхайн їйл ажиллагаанаас їїдсэн байгаль хот, орчны дарамтууд Уурхай, ашигт малтмалын олборлолт Монгол улсын эдийн засагт онцгой їїрэг гїйцэтгэдэг. Энэ салбарт 17000 орчим хїн ажилладаг бєгєєд аж їйлдвэрийн нийт бїтээгдэхїїний 30% -г эзэлж, экспортын нийт орлогын 65.5% -г бїрдїїлдэг. Зэсийн їйлдвэрлэл гэхэд дангаараа гадаадын валютын 40-50 хувийг, засгийн газрын нийт орлогын дєрєвний нэгийг бїрдїїлэх жишээтэй. Єнєєдєр Монголд барилгын материал бэлтгэдэг 35 уурхай, бусад чиглэлийн 160 орчим уурхай ажиллаж байна. Цар хїрээ, ач холбогдлын хувьд Эрдэнэтийн зэс молебдины їйлдвэр улсдаа тэргїїлдэг. Эрдэнэт хот нь Улаанбаатраас хойш 360 км-т оршдог бєгєєд 15000 оршин суугчдынх нь 6000 орчим нь зэсийн їйлдвэрт ажилладаг. Хот даяараа ажлын байр, орлогын хувьд зэсийн їйлдвэрлэлээс шууд хамааралтай гэж їзэж болно. Багануурын нїїрсний уурхай нь Улаанбаатраас баруун тийш 110 км-т Тєв аймгийн нутаг дэвсгэрт байрлах бєгєєд 1400 хїнийг ажлын байраар хангадаг. Гэвч Багануур нь Улаанбаатартай ойролцоо, шороон болон тємєр замын гарцтай тул олон зуун хїн шилжин ирж нийт оршин суугчдын тоо 30000-д хїрсэн байна. Тєв аймгийн Заамарын алтны уурхай Улаанбаатраас 250 км зайтай оршдог бєгєєд 100000 хїнийг ажлын байраар хангадаг. Газрын хїртээмж муутай бєгєєд байгаль цаг уурын єєрчлєлтєнд хїндээр нэрвэгдсэн малчдын хувьд байдал хїнд байна. Їїнээс гадна хувиараа алт угааж аж амьдралаа золгуулдаг хїмїїс олширч байна. Уурхайн їйл ажиллагааны улмаас байгаль орчинд учирч буй нєлєєлєл асар их юм. Монгол орны байгалийн экосистемїїд эмзэг бєгєєд хїний їйл ажиллагаа, байгалийн хїчин зїйлийн улмаас амархан доройтдог хэр нь дахин сэргэх чадвар сул, удаан хугацаа ордог. Уурхай, ашигт малтмал олборлолтын їйл ажиллагаа нь байгаль орчинд сєрєг нєлєє шууд їзїїлэхээс гадна ажлын байр орлогын эх сурвалж хайсан олон мянган хїмїїсийг татаж багахан хот тосгоныг бїрдїїлдэг. Тэдгээр тосгоны хїн амын аж амьдрал уурхайн эдийн засгийн орлогоос шууд хамааралтай байдаг. Малын бэлчээр байсан газар дээр ихэвчилэн уурхай нээж ажиллуулдаг энэ малчидыг хувиараа ашигт малтмал олборлох аргагїй байдалд хїргэдэг. Амь зуухын эрхээр уурхай ухаж байгаа тэдгээр хїмїїсийн эрїїл мэнд, орчны эрїїл ахуй байнга эрсдэлд байдаг билээ. Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 25 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД Хот суурин газрын зах зээл Шигтгээ 8 Монгол улсын їндсэн хуулинд монгол улсын иргэн Гэсэр сїмд аюул нїїрлэж байна. нь бэлчээрийн бус газрыг ємчилж болно хэмээн заасан байдаг боловч 2003 оныг хїртэл бїх газар 19-р зууны сїїлээр баригдсан Гэсэр сїмийн тєрийн ємчинд байсаар ирсэн билээ. 2002 онд цогцолбор Монголын буддизм, бєєгийн шашин, Монгол улсын их хурлаас тєрийн ємчийн газрыг Хятадын буддизм, Даоизмын єнгє аясыг эзэмших ба ашиглах харилцааг зохицуулах їїднээс шингээсэн байдаг. 1933 онд цэргийн анги Гэсэр газрын тухай шинэ хууль, Монгол улсын иргэнд сїмийг эзэмшилдээ авсан тул тэр їеийн сїм хийдийг устгах хєдєлгєєнд єртєєгїй їлдсэн. газар ємчлїїлэх тухай хуулийг тус тус баталсан Хотын дуу чимээнээс дайжсан олон монголчууд билээ. Газрын тухай хууль 2003 оны 1-р сард, єндєр уулын оройд сїндэрлэх Гэсэр сїмд ирж Монгол улсын иргэнд газар ємчлїїлэх тухай хууль алжаалаа тайлж амардаг . нь 2003 оны 5-р сард хїчин тєгєлдєр їйлчилж эхэлсэн юм. Саяхан их хурлаас Сууц ємчлєлийн Харамсалтай нь єнєєдєр сїмийн барилга тухай хуулийг баталсан. Їл хєдлєх хєрєнгийг муудаж, шашны эд зїйл наймаачдын гарт тоногдож хїнд байдалд ороод байна. Гэсэр сїм бїртгїїлэх тухай хууль болон Газрын тєлбєрийн нь тїїхэн дурсгалт газрын статустай бєгєєд тусгай тухай хууль 1997 онд тус тус батлагдсан бол Їл хамгаалалтанд байдаг боловч сїмийн байрлах хєдлєх хєрєнгєєс татвар авах тухай хууль 2001 уулын бэл, хажуугаар хэд хэдэн байшин барилга онд баталсан байна. Эдїгээ газрын тєлбєрийн баригдаж байна. Засгийн газар болон сїсэгтэн тухай хуулинд єєрчлєлт оруулахаар хэлэлцэж ард иргэд хамтран Гэсэр сїмийг сэргээх, ойр байна. орчмын газар нутгийг хамгаалах ажлыг зохион байгуулж байна. Мєн Шашин ба байгаль орчныг хамгаалах холбоо, Гэтти тэтгэлэгт хєтєлбєр, НЇБ- Монгол улсын иргэн бїр хууль ёсоор оршин сууж ын байгаль орчныг хамгаалах хєтєлбєр, Дэлхийн буй газраа ємчилж авах эрхтэй. Їїний тулд банк зэрэг байгууллагын санхїїжилт, Дэлхийн харъяа засаг захиргаанаасаа газрыг ємчлєх тїїхэн дурсгалт газрууын сангийн дэмжлэгтэйгээр гэрчилгээ авсан байх ёстой. Шинэ хуулиар иргэн мэргэжлийн баг ажиллаж Гэсэр сїмийн барилга єєрийн газар ээзмших эрхээ бусдад їшилжїїлэх, байгууламж, ойр орчмын газруудад судалгаа явуулж цогцолборыг сэргээх тєлєвлєгєє мєн барьцаалах эрхтэй болохыг зааж єгсєн. Гэсэн боловсруулж байна. Цаашид уг сїмийг шашны ч энэ хууль нь хувь хїн бус айл єрхїїд л зєвхєн мєргєл болон сургалт сурталчилгааны зорилгоор газар ємчлєх эрхтэй гэж заасан нь Монгол улсын ашиглах юм. Тєслийн хїрээнд (сїмийн їндсэн хуультай харшилдаж байгаа хэрэг юм. цогцолборт сэргээгдэх эрчим хїч байрлуулж?) Буддын уламжлалт загварын барилга Газрыг айлуудад олгох болсноор хувийн орон сууц байгууламж, газар ашиглалтын давуу талыг хїмїїст сурталчлах бєгєєд сїмийн ард байрлах ихээр баригдаж энэ тєрлийн бизнес эрчимтэй ард тїмний соёл, сїсэг бишрэлд чухал їїрэг хєгжиж байна. Гэхдээ газрын зах зээл дєнгєж гїйцэтгэдэг уулыг хамгаалах юм. Энэ хавь бол эхлэлийнхээ шатанд явж байна. Газар ємчлєлийн єдрєєс єдєрт єсєн тэлж буй хот суурин газарт тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар мэдээлэл хомс тунаж їлдсэн цєєхєн задгай газрын нэг юм. тул газар ємчлєлийн явц, хэв маягийг їнэлж дїгнэхэд хїндрэлтэй байна. Улаанбаатар хот болон Эх сурвалж: Зохиогчид дїїргїїдэд газар ашиглалтын тєлєвлєгєє боловсруулагдаж байгаа нь зарим талын ахиц дэвшил юм. Хувьчлах газрыг тодорхойлох, газартай холбоотой маргааныг шийдвэрлэх їїднээс газрын кадастрын судалгаа явуулж газар ємчлєх эрхийг баталгаажуулах ажил хийгдэж байна. 26 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 2-Р ХЭСЭГ: ТЄВ СУУРИН ГАЗРЫН ХЇНДРЭЛТЭЙ АСУУДЛУУД 2003 онд Газрын харилцааны албанаас гаргасан авахын ач холбогдлыг ойлгуулахад тєвєгтэй газар хувьчлах тєлєвлєгєєг Улаанбаатар хотын байдаг. Иргэдийн тєлєєлєгчдийн хурал батласан. Тїїнэээс хойш улсын болон дїїргийн газрын албад уг Газрын татварын тогтолцоог бий болгох, газрын тєлєвлєгєєнд їндэслэн газар хувьчлах їйл мэдээллийн сан байгуулах явдал мєн эхэлж байна. ажиллагааг явуулж байна. Хэдийгээр барилга Газар ашиглалт, ємчлєлтэй холбоотой маргаан байгууламжууд орших газрууд нь тєрийн ємч олноор гарч газрын асуудал эрхэлсэн албаны гэгдэх боловч Улаанбаатарын нийт орон сууц, хїмїїст барьцтай мэдээлэл байдаггїй тул байрны 90 орчим хувь нь хэдийнэ хувьчлагдсан шийдвэрлэхэд хїндрэлтай байдал їїсч байна. билээ. Газар болон орон сууцны їнэ єртєг тодорхой бус тул тэдгээрийг худалдах худалдан авахад Тєв суурин газарт буй хувьчлахаар зэхэж буй бэрхшээлтэй байна. тєрийн ємчийн газрууд нийт газар нутгийн 0.01 хувийг эзэлж байна. Нийслэлийн оршин суугч Газар хувьчлал ил тод, эрх тэгш явагдах, газрын єрхїїд 0.07 га хїртэлх газрыг, аймгийн тєвд 0.35 менежмент ба зохицуулалт їр дїнтэй байх, шинээр га газар, сумын тєвд 0.5 га газрыг їнэгїй авах їїсэн хєгжиж буй газрын зах зээлийг зєв зїйтэй эрхтэй бєгєєд тїїнээс илїї газрыг тєлбєр тєлж авах хєгжїїлэхэд шинэ хууль тогтоомжийн гїйцэтгэх ёстой. Їїнээс харахад хєдєєгийн айл єрхїїд хотын їїрэг чухал юм. Ялангуяа хотын гэр хорооллын айл єрхїїдээс 5- 7 дахин том газар ємчлєх эрхтэй хэсэгт газар ємчлєх болон бїтээн босголт, байна. хєгжлийн їйл ажиллагаа явуулах гэсэн хоёр сонирхолзєрчилдєжгэрхорооллыноршинсуугчид, Улаанбаатарт єнєєдєр 21500 хашаа хувьчлагдсан орон нутгийн засаг захиргааны хооронд маргаан бєгєєд цашид 52000 нэмэгдэх тооцоо бий. тэмцэл гарч байгаа байгаа талаар хэвлэл Хувьчлагдах цєєн хэдэн гэр хорооллуудад газрын мэдээллийн хэрэгслээр гардаг. Зарим компаниуд кадастрын судалгаа хэдийнэ хийгдэж газар гэр хорооллын айлуудыг шахаж барилга байшин ємчлєгчдєд газрын чанарын гэрчилгээ олгогдоод барих явдал гарч байна. байна. Гэр хорооллын айлуудын бараг тэн хагас нь газраа албан ёсоор бїртгїїлсэн бєгєєд хувийн Хот суурин газрын газар ашиглалтын асуудал байшин, орон сууцны бараг 80 орчим хувь нь бїсчилсэн хєгжлийн тєлєвлєгєєнїїдтэй уялдаа бїртгэлээ авсан байна. 2004 онд засгийн газраас муутай явагдаж байна. Аймгийн тєвїїд болон Улаанбаатарын ойролцоох зуслан, эдлэн нийслэл хотод ийм тєлєвлєгєє байдаг боловч гэр газруудыг хувьчлахаар зэхэж байна. хорооллын хувьд їйлдвэр орон сууцнууд холилдсон байдалтай учир дутагдалтай хэвээр байна. Монголд газрын кадастр, газар бїртгэлийн систем Чинээлэг чадалтай їйлдвэр худалдааны дєнгєж эхлэлийн шатандаа явж байгаа бєгєєд салбарынхан гэр хорооллын ядуу иргэдийн газрыг газар ємчлєл, ашиглалттай холбогдон хийгдэж буй мєнгєєр зодон худалдан авч ил задгай газаргїй томоохон єєрчлєлтїїдийг зохицуулахад хараахан болгох вий гэсэн тїгшїїр байдаг. Газар болон орон бэлэн биш байна. Гэр хорооллуудад газрын сууцны асуудал эрхэлсэн албаны тєлєвлєлтєнд, зєвшєєрєл, оршин суугчийн гэрчилгээ олгох явц мєн Хотын хєгжлийн стртаегид эдгээр асуудлаас журам тохиромжгїй, газрын жилийн тєлбєр, їїдэн байгаль орчинд учирч болох нєлєєллийн бїртгэлийн їнэ єндєр, албан ёсны бїртгэлийн талаар хангалттай сайн тусгаж чадаагїй байна. талаарх мэдээ сэлт муу зэргээс шалтгаалж газрын бїртгэлтэй холбоотой элдэв асуудал гарч байна. Тїїнээс гадна нїїдлийн соёл ахуйд дассан Монголчуудын хувьд газраа бїртгїїлж ємчилж Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 27 3-Р ХЭСЭГ. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАЛГЇЙ ХОТЖИЛТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЄГЖЛИЙН ТЄЛЄЄ Х єгжиж буй орнуудын тєв суурин газруудад Монгол улсын Байгаль орчны яам нь їндэсний багагїй хїндрэл бэрхшээл нїїрлэх боллоо. тєвшинд байгаль орчныг хамгаалах їїрэгтэй. Хїн амын хэт тїргэн єсєлтийн улмаас Аймаг сумдын засаг дарга нар тухайн орон нутагт ажилгїйдэл, гэргїйдэл нэмэгдэж нийтийн аж ахуйн байгаа байгалийн нєєцийг ашиглах зєвшєєрєл їйлчилгээ ачааллаа даахгїйд хїрч байна. Шинээр олгох, байгалийн нєєцийг зохион байгуулах їїрэг ажлын байрууд бий болж їйлдвэрлэл їйлчилгээ хариуцлага хїлээдэг. Байгаль орчны хууль нэмэгдсээр байгаа хэдий ч агаар, усны бохирдол тогтоомжийг сахиулах їїргийг аймгийн тївшинд гаарч хїрээлэн буй орчны эрїїл ахуй їлэмж байгаль орчны байцаагч нар, сум орон нутгийн доройтож байна. Тиймээс хот байгуулалт, эдийн тївшинд байгаль хамгаалагч нар хїлээдэг. засгийн хєгжлийн тєлєвлєлтєнд хэн хїнгїй Аймгийн байгаль орчны хяналтын байцаагч нар анхааарах шаардлага зїй ёсоор гарч байна. нь їйл ажиллагаагаа 2003 онд байгуулагдсан Ерєнхий сайдын дэргэдэх Улсын мэргэжлийн Монгол улсын засгийн газраас 1995 оны Байгаль хяналтын албанд тайлагнадаг. Байгаль орчныг хамгаалах їйл ажиллагааны їндэсний хамгаалагч нар сумын засаг захиргаанд хєтєлбєрийг 2000 онд шинэчлэн гаргасан билээ. тайлагнадаг. Аймагт (Улаанбаатар хотын Уг тєлєвлєгєєнд хотжилт, эдийн засгийн хєгжлийн захиргаанд) тав орчим хїний бїрэлдэхїїнтэй їйл ажиллагаанаас їїдэн гарах байгаль орчны байгаль орчныг хамгаалах алба ажилладаг. асуудлуудыг шийдвэрлэх тодорхой арга шийдлїїдийг тусгасан байдаг. Їїнээс гадна 2001 Байгаль орчны хяналтын їйл ажиллагаанд хяналт онд баталсан Хїний Аюулгїй байдлыг хангах сайн шинжилгээ, (монитринг), їйл ажиллагааны хяналт, засаглал хэмээх засгийн газрын хєтєлбєрт газрын мэдээлэл цуглуулах зэрэг їйл ажиллагаа ордог. шинэчлэлийг дэмжих, тєв суурин газрын агаар, ус, Гэтэл орон нутгийн тївшинд ажлын їїрэг хєрс, хуурай хог хаягдлын бохирдлыг багасгах хариуцлага болон тєсєв мєнгєний хуваарилалтын замаар хїрээлэн буй орчны эрїїл ахуйг хооронд уялдаа муу байдаг. Жишээлбэл 2003 онд сайжруулах, эдийн засаг, бїтээн байгуулалтын їйл Улаанбаатарт байгаль орчны хяналтын байцаагч ажиллагаанд байгаль орчны бодлогуудыг тусгах 17-хон, аймгуудад 396, тусгай хамгаалалттай замаар тогтвортой хєгжлийг дэмжих зэрэг газар нутгуудад 310 байж 320 орчим хууль, дїрэм асуудлууд тусгагдсан байна. 28 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 3-Р ХЭСЭГ. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАЛГЇЙ ХОТЖИЛТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЄГЖЛИЙН ТЄЛЄЄ Шигтгээ 9 Тєрийн Байгууллагын Удирдлага, Санхїїжилтийн Тухай Хууль 2001 онд Улаанбаатар хотын дотоодын нийт бїтээгдэхїїн 426.9 тєгрєг байв. Хотын захиргааны албан баримтаас їзвэл нийслэлийн засаг захиргааны санхїїгийн чадавхи Їндсэн хуулинд заагдсан їїрэг хариуцлагаа биелїїлэхэд хїрэлцдэггїй байна. Зах зээлийн эдийн засагт шилжихээс ємнє хотын захиргаад єєрийн харъяа компани, їйлдвэр їйлчилгээний газруудаас орлогоо бїрдїїлдэг байсан ч тєрийн ємчийн їйлдвэрїїд алгуурхан хувьчлагдаж улсаас єгдєг татаас буюу хєнгєлєлт багассаны улмаас нийслэлийн засаг захиргаа єєрийн гэх орлогын эх їїсвэргїй шахам болсон. 2003 оны 1-р сард тєрийн байгууллагын удирдлага, санхїїжилтийн тухай хууль хїчин тєгєлдєх хэрэгжиж эхэлсэн. Уг хууль нь улсын тєсєв боловсруулах, батлах, зарцуулах, тайлагнахтай холбоотой тєрийн байгууллагууд албан хаагчдын дунд їїсэх харилцаа холбоог зохицуулах замаар тєрийн байгууллагуудын удирдлага, санхїїжилтийг нэг гольдрилд оруулах зорилготой юм. Уг хуулинд тєсвийн байгууллагуудын боловсон хїчний бодлого, їйл ажиллагааны їндсэн зарчим, тєсвийн хяналт, санхїїгийн систем зэргийг зааж єгсєн байна. Тєрийн байгууллагын удирдлага, санхїїжилтийн тухай хуулийн бас нэгэн зорилго бол урьд ємнє бїрхэг байсан тєсвийн зарцуулалт, їр дїнгийн асуудлыг тодруулах явдал байв. Уг хуулиар аймаг, нийслэл хот, сум, дїїргийн Засаг дарга нарт нутаг дэвсгэртээ явагдах бїхий л їйл ажиллагаа, тєсєв хєрєнгийг нэгтгэн зангидах бєгєєд аймаг, нийслэл, сум дїїргийн иргэдийн тєлєєлєгчдийн хурлууд нь засаг даргын їйл ажиллагаа, стратегийн бизнес тєлєвлєгєєг хэлэлцэн шийдвэрлэх, батлах, хянах, мєн жилийн санхїїгийн тєсвийг батлах, хэрэгжїїлэлтэнд хяналт тавих їїрэгтэй хэмээн тусгасан байна. Засаг дарга нар нь тєсвийн байгууллагуудын їйл ажиллагааг зохицуулах тєдийгїй тэдгээр байгууллага болон орон нутгийн бусад байгууллагуудад хийх ажил буюу бїтээмжийг хуваарилах, гэрээ байгуулан ажиллах эрхтэй. Тїїнээс гадна засаг дарга нар нь хуулинд заагдсан їїрэг хариуцлагаа биелїїлэхэд нь шаардлагатай хєрєнгє нєєцийг дотоод эх сурвалжуудаасаа бїрдїїлэх эрхтэй гэж заасан. Орон нутгийн їндсэн їйл ажиллагаануудыг орон нутгаас бїрдїїлсэн татвар, татварын бус орлого болон улсын тєсвєєс хуваарилсан хєрєнгєєр санхїїжїїлнэ. Эрїїл мэнд, боловсрол болон бусад їйлчилгээг тєр орон нутгийн засаг даргатай гэрээ байгуулах замаар шийднэ гэж заажээ. Энэхїї шинэ хууль тогтоомжийн орон нутгийн санхїїгийн удирдлага, менежментэд їзїїлэх їр нєлєєг дїгнэн хэлэхэд арай эрт байна. Юутай ч хотын захиргааны їїрэг хариуцлага хуулийн дагуу орон нутаг бие даан орлого бїрдїїлэх їйл ажиллагаа явуулах эрхтэй болсон ба їїгээрээ тєвлєрсєн тєсвєєс хуваарилагдсан хєрєнгє мєнгєний дутууг нєхєх юм. Їїнээс гадна боловсрол, эрїїл мэнд зэрэг хїн амд їзїїлэх наад захын їйлчилгээг тєрєєс бусад байгууллагуудтай гэрээ байгуулан хэрэгжїїлнэ. Гэхдээ улсын тєсвийн хуваарилалт багасвал тєв суурин газрын засаг захиргаад ихээхэн хїнд байдалд орох билээ. журмын биелэлтийг сахиулах їїрэг хїлээдэг. албаны ажилтнуудад їїрэгт ажлаа гїйцэтгэхэд нь Сумын тївшинд 500 гаруй байгаль хамгаалагч нар мэргэжлийн болон хууль эрх зїйн мэдлэг чадвар ажиллаж байв. дутмаг байдгаас гадна унаа унаш, техник тоног тєхєєрємжийн дутмаг байдлаас хяналт шалгалт Байгаль орчны хууль тогтоомж зєрчигдсєн хийх, їндсэн їйл ажиллагаагаа явуулахад тохиолдолд шїїх, цагдаагийн ажилтнууд, улсын бэрхшээлтэй байдаг. байцаагч, байгаль хамгаалагч, нутгийн засаг захиргааны ажилтнуудын хооронд ажил їїргийн Тусгай хамгаалалттай газар нутгийг эс тооцвол нарийн хуваарилалт, зааг ялгаа байдаггїй нь байгаль орчны зохицуулалт менежмент явуулах хэргийг мєрдєхєд хїндрэл учруулдаг. Їїнээс гадна їїрэг хариуцлагыг орон нутгийн засаг захиргаа нь байгаль орчны хяналтын байцаагч хїлээдэг. Засгийн газраас тєсєв санхїїжилтийг мэргэжилтнїїдийн мэргэжлийн ур чадварыг хуваарилах бєгєєд орон нутгийн засаг захиргаад дээшлїїлэх сургалт явуулахад хєрєнгє санхїї шаардлагатай нийт тєсвийнхєє гуравны нэгийг л дутмаг байдаг. Хуулийн биелэлтийг сахиулах хїртдэг бєгєєд хїн хїч, материал техникийн хувьд байнгын гачаалд байдаг. Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 29 3-Р ХЭСЭГ. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАЛГЇЙ ХОТЖИЛТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЄГЖЛИЙН ТЄЛЄЄ 30 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 3-Р ХЭСЭГ. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАЛГЇЙ ХОТЖИЛТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЄГЖЛИЙН ТЄЛЄЄ Монгол улсын засгийн газраас хотжилт, эдийн болгонд хєгжлийн єєр єєр їйл ажиллагаа явагдах засгийн хєгжлийн їйл ажиллагааг тогтвортой ажээ. Нийслэл Улаанбаатар хот нь бїх тєрлийн байлгах, ялангуяа хєдєє орон нутгаас шилжин ирж їйлдвэр їйлчилгээ, мэдээллийн технологи, олон буй ядуу иргэдийн нєхцєл байдлыг сайжруулах улсын хэмжээний банк санхїїгийн сїлжээ бїхий зорилгоор шат дараалсан арга хэмжээ авч бие даасан бїс байхаар тєлєвлєгдсєн байна. Бїсчилсэн хєгжлийн тєлєвлєгєє, Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги, Дагуул хотуудыг Эдийн засгийн бїс болгон хєгжлийн тулгуур тєвтэй хєгжїїлэх стратеги зэрэг томоохон їїсгэл байх юм. Тэдгээр тєвїїд нь єєр хоорондоо болон санаачилгыг боловсруулаад байна. бусад томоохон хотуудтай авто зам, тємєр зам, агаарын замаар холбогдоно. Єнгєрсєн жилїїдэд Бїсчилсэн хєгжлийн стратеги хєдєє орон нутгийн гол зам, тємєр замууд бїгд Улаанбаатар хот руу холбогдож тєвлєрлийг 2001 онд Монгол улсын их хурлаас Бїсчилсэн їїсгэдэг байв (5-р газрын зургийг їзнэ її). хєгжлийн стратегийн їзэл баримтлалуудыг Бїсчилсэн хєгжлийн тєлєвлєгєєнд баруун чиглэлд баталсан юм. Энэхїї стратегийн гол зорилго Улаанбаатар, Цэцэрлэг, Улиастай, Ховд, зїїн Улаанбаатар хотын хїн амын хэт бєєгнєрлийг чиглэлд Улаанбаатар, Єндєрхаан, Чойбалсан сааруулах, хот хєдєєгийн хєгжлийн ялгааг арилгах, гэсэн маршрутаар авто замын харилцааг бїс нутгуудыг жигд хєгжїїлэхэд оршино. Мєн хєгжїїлэхээр санал оруулаад байна. 2010 он гэхэд їйлдвэр їйлчилгээний салбарт хєрєнгє оруулалтыг бїх замууд баригдаж дуусна. Баруун, Зїїн, Тєвийн нэмэгдїїлэх замаар Улаанбаатар хотыг гадаад бїсїїдэд Орос, Хятадтай хил залгаа боомтуудыг дотоодын зах зээлтэй холбохыг зорьж байна. хєгжїїлнэ. Їїнтэй холбогдуулан 2000-2020 оны хооронд Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх мастер Бїсчилсэнхєгжлийнстратегийнхэрамжилттайбайх тєлєвлєгєєний эхний 10 жилийн зорилго нь нийслэл хотоос бусад газруудад хот суурин зорилтуудыг бїсчилсэнг хєгжлийн стратегитэй нягт газар хєгжих їндсэн нєхцєл болсон дэд бїтцийг уялдуулан боловсруулахаар зэхэж байна. хєгжїїлэх томоохон тєсєл хєтєлбєрийн хэрэгжилтээс бїрэн шалтгаалах билээ. Бїсчилсэн Бїсчилсэн хєгжлийн стратеги нь Монгол улсыг хєгжлийн стратегид байгаль орчныг хамгаалах бїсчлэх хєгжїїлэх їзэл баримтлалд тулгуурласан талаар ерєнхий заалтууд єгєгдсєн боловч дэд баримт бичиг юм. Монголын нийт нутаг бїтцийн хєгжлийн эдгээр нїсэр їйл ажиллагааны дэвсгэрийг дєрвєн бїсэд хуваасан бєгєєд улмаас байгаль орчинд ямар нєлєє учирч болохыг Улаанбаатар хот нь бие даасан тусгай бїс болно. урьдчилан таамаглах аргагїй юм. Байгаль экологийг нєхєн сэргээх їїднээс экологийн сан Баруун бїс: Баян-Єлгий, Говь- Алтай, Завхан, хємрєг байгуулах удирдамж гарсан. Їїнээс гадна Увс, Ховд аймаг бїс болгон бие даасан тєлєвлєлт, менежментийн Хангайн бїс: Архангай, Баянхонгор, Булган, системтэй байх бєгєєд гадаад дотоодын хєрєнгє Орхон, Євєрхангай, Хєвсгєл аймаг оруулагчид нь уг системийн хїрээнд газар нутгийг Тєвийн бїс: Говь- Сїмбэр, Дархан-уул, удаан хугацаанд тїрээслэн авч уурхай, ашигт Дорноговь, Дундговь, Ємнєговь, Сэлэнгэ, Тєв малтмал олборлолт зэрэг їйл ажиллагааг бїсийн аймаг тєлєвлєлтийн албаны хараа хяналттай явуулах Зїїн бїс: Дорнод, Хэнтий, Сїхбаатар аймаг юм. Энэхїї систем нь тухайн газар нутгийн байгаль Улаанбаатар бїс: нийслэл хот, тїїний ойр орчны даац, чадавхийг їнэлж тогтвортой хєгжлийг орчмын нутаг дэвсгэр, дагуул хотууд хангах їїрэгтэй болно. Дэд бїтцийг хєгжїїлэх томоохон тєсєл хэрэгжїїлэх тухайд туршлага Тухайн бїсийн байгалийн нєєц баялаг, хїн амын дутсанаас эдийн засаг, байгаль орчинд сєрєг тєрх, ажлын байрны онцлогоос хамаарч бїс нєлєє їзїїлэх хєрєнгє оруулалтыг дэмжиж эргээд Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 31 3-Р ХЭСЭГ. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАЛГЇЙ ХОТЖИЛТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЄГЖЛИЙН ТЄЛЄЄ хїнд гарз учрах вий гэсэн тїгшїїр байдаг. Улаанбаатар хотын ихэнх їйл ажиллагааг Засгийн газар баталдаг. Тус хотын иргэдийн тєлєєлєгчдийн Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги хурал хууль эрх зїйн хувьд эрх мэдэл 2001 онд Монгол улсын засгийн газраас хязгаарлагдмал бєгєєд Улаанбаатар хотын Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратегийг жилийн тєсвийг Засгийн газар баталдаг байна. боловсруулж гаргасан. Бїтэн жилийн турш хотын Тїїнээс гадна хотын засаг захиргаа нь их хурлаас захиргаа, тєрийн бус байгууллагууд, хувийн батлуулж байж сая татвар авах эрхтэй болдог. хэвшлийнхэн, бизнес эрхлэгчид, олон улсын Тиймээс хотод єєрийн гэх орлого хомсхон байдаг. хандивлагч байгууллагууд хамтран олон арван цуврал уулзалт хэлэлцїїлэг явуулсны эцэст 2001 2001 онд батлагдсан Улаанбаатар хотын мастер оны 3-р сард стратеги бэлэн болсон юм. тєлєвлєгєє нь хотыг хєгжїїлэх стратегийн нэг хэсэг Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги 26 тунхаг юм. Мастер тєлєвлєгєє нь хїн ам нэмэгдэх тусам зорилтоос бїрдэнэ. Улаанбаатар хотын чиг хот єргєжин тэлж нийтийн аж ахуйн їйлчилгээ хандлагыг илэрхийлсэн эдгээр ерєнхий тунхаг нэмэгдэнэ гэсэн їзэлд тулгуурласан нь єнєєгийн мэдэгдлийг ажил хэрэг болгох, хэрэгжїїлэх нийгэм эдийн засгийн мэдээлэлтэй нийцэхгїй тєлєвлєгєє, хєрєнгє санхїї тодорхойгїй, байна. Їїнээс гадна дэд бїтэц хєгжїїлэхэд хариуцсан эзэн байхгїй байна. Тухайлбал, зориулсан хєрєнгє оруулалтын тєлєвлєгєє, мєн "Хїрээлэн буй орчин, нийгмийн амьдрал"-г єдрєєс єдєрт єргєжин тэлж буй хотыг байгаль сайжруулахад чиглэсэн 3-р тунхагт дараахи орчны хувьд халгїй, тогтвортой байдлаар мэдэгдлїїд орсон байна. Їїнд: хєгжїїлэхэд шаардлагатай эрх зїйн шинэчлэлтийн Орчны бохирдлыг бууруулах асуудал мастер тєлєвлєгєєнд тусгагдаагїй байна. Хатуу хог хаягдлын менежментийн нэгдсэн систем бий болгох Хоёрдогч хотуудыг хєгжїїлэх стратеги Хотын доторх ногоон бїсийг сэргээх, Бїсчилсэн хєгжлийн їзэл баримтлал нь дагуул нэмэгдїїлэх хотуудыг хєгжїїлэх стратегийн гол цєм бєгєєд Цэвэр усны хангамжийг сайжруулах хєгжлийн стратеги тєлєвлєгєєгєє боловсруулахад Байгалийн гамшигт їзэгдлээс урьдчилан нь аймгийн тєвїїдэд туслах зорилготой. Стратегид сэргийлэх, тэдгээртэй тэмцэх бэлтгэлтэй байх дараахи зїйлїїд тусгагдсан байх ёстой. Їїнд: Ядуурлыг бууруулах, ажлын байрыг Єнєєгийн хєгжлийн тївшинд їнэлэлт дїгнэлт нэмэгдїїлэх хєтєлбєрїїд хэрэгжїїлэх єгєх, давуу болон сул тал, боломж болон Хотын оршин суугчдыг гэмт хэргээс урьдчилан эрсдэлийг тодорхойлох сэргийлэх, нийгмийн єв тэгш байдлыг Хотжих їйл явцын ирээдїйн чиг хандлага, сайжруулах алсын харааг тодорхойлж хотын ядуучууд, Нийгмийн эрїїл мэндийг сайжруулах тєрийн бус байгууллага зэрэг янз бїрийн оролцогч талуудтай зєвшилцєх Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги нь Монгол Хотын хєгжлийг дэмжих стратегиудыг бататгаж улсын хувьд оролцогч талууд хамтран гаргасан (ядуурлыг бууруулах, байгаль орчныг хамгийн анхны хамтарсан тєлєвлєлтийн хамгаалах асуудалд тїлхїї анхаарч) бїтээгдэхїїн юм. Янз бїрийн салбарын шаардлагатай їйл ажиллагааг зэрэглэн зохион тєлєєлєгчид хамтдаа сууж Улаанбаатар хотод байгуулах нїїрлэж буй ноцтой асуудлуудыг хэлэлцэж Хот суурин газрыг хєгжїїлэх эдгээр тодорхойлсон байна. Хэлэлцїїлгийн їеэр хотын стргатегийн талаар семинар, зєвлєгєє, захиргааны нєлєєлєх хїрээ, эрх мэдэл хэлэлцїїлэг зохион байгуулах, вебсайт бэлтгэх хязгаарлагдмал бєгєєд орон нутаг болон тєв зэрэг аргыг хэрэглэн бусад оролцогчидод засгийн газрын хооронд эрх їїргийн хуваарилалт, таниулж хэлэлцїїлэх ялгаа сул байдаг нь ажиглагдаж байв. Тухайлбал, 32 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 3-Р ХЭСЭГ. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАЛГЇЙ ХОТЖИЛТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЄГЖЛИЙН ТЄЛЄЄ Дагуул хотуудыг хєгжїїлэх стратегийг эхний тєвєєс экологи, байгаль орчны боловсролыг ээлжинд Эрдэнэт, Дархан, Ховд, Чойбалсан, дэмжих їїднээс сургалтын хєтєлбєр боловсруулж Цэцэрлэг зэрэг хотуудад хэрэгжїїлэхээр тєлєвлєж экологийн анхан шатны мэдлэг олгох сурах бичиг байна. Тєлєвлєгєєнїїд эхний хувилбараараа 2004 гаргаад байна. оны сїїлч гэхэд боловсруулагдаж дууссан байх юм. Байгаль орчны асуудлыг хєндсєн томоохон Байгаль орчны сургалт сурталчилгаа шийдвэр гаргалтанд ард иргэдийг санаа бодлыг Байгаль орчны хїндрэлтэй асуудлуудыг тусгах, їндэсний болон орон нутгийн хэмжээнд шийдвэрлэхэд ард иргэдийн оролцоо чухал їїрэг засгийн газар, тєрийн бус байгууллагуудын їйл гїйцэтгэдэг. Ард иргэд нь засгийн газар болон ажиллагаанд ард иргэдийг татан оролцуулах байгаль орчныг бохирдуулагч талуудад шахалт зорилгоор Байгаль орчны яамны дэргэд Иргэний їзїїлж асуудлыг зохистой шийдэх нєхцєлийг нийгмийн хороо саяхан байгуулагдсан юм. Мєн бїрдїїлдэг тул байгаль орчны талаарх тэдний байгаль орчны талаарх мэдээллийг бусдад хїргэх, мэдлэг боловсролыг сайжруулах нь чухал. Хуурай байгаль орчны хууль тогтоомжийн талаарх хїн хог хаягдлыг зайлуулах, суваг шуудууг ажиллуулах амын боловсрол мэдлэгийг сайжруулах зорилгоор зэрэгїйлажиллагаагороннутгийнтївшинднутгийн мэдээллийн алба байгуулагдаад байна. Сїїлийн иргэдийн оролцоотойгоор шийдэх нь хамгийн арван жилийн хугацаанд дєч гаруй байгаль орчны зохистой байдаг. Нєгєє талаар, хот дїїргийн чиглэлийн тєрийн бус байгууллага байгуулагдсан хэмжээний асуудлуудыг шийдвэрлэхэд бєгєєд 1999 онд гуч орчим тєрийн бус байгууллага байгууллага, албан газрууд зайлшгїй оролцох нэгдэж Монголын байгаль орчны тєрийн бус шаардлагатай байдаг. Бэрхшээлтэй асуудлыг газар байгууллагуудын холбоог байгуулсан байна. дээр нь хянаж шалгах, тайлагнах зэрэг ажлыг ард "Єдрийн сонин" ­д байгаль орчны мэдээллийн иргэдийн дэмжлэгтэйгээр хямд тєсєр, зохистой булан ажиллаж, їндэсний радиогоор "Экологийн байдлаар шийдэж болдог. хамгаалалт" хэмээх тогтмол нэвтрїїлэг явагддаг. Монголчууд хїрээлэн буй орчинд нїїрлэж буй 2000 онд Дэлхийн банкнаас Улаанбаатар хотыг аюул, доголдлыг ажиглаж мэдэрч байгаа хэдий ч хєгжїїлэх стратеги боловсруулах зорилгоор бїх цаад учир шалтгааны талаарх бїрэн ойлголтгїйгээс нийтийг хамруулсан уулзалт хуралдаан, байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нєєцийг хэлэлцээрїїд зохион байгуулсан билээ. Зїїн Азийн зохистой хэрэглээг хэвшїїлэх талаар голлох їїргээ хэд хэдэн оронд хийгдэж буй уг стратегид хотын гїйцэтгэж чадахгїй байна. эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны нєхцєл байдал, цаашдын чиг хандлага болон бодлого, 1995 онд Монгол улсын засгийн газраас Соросын хєрєнгє оруулалтын талаарх баримтлах чиглэл, сантай хамтран их сургуулийн багш, оюутан, арван авч хэрэгжїїлэх їйл ажиллагаа зэргийг хамтын жилийн багш нарт байгаль орчны асуудлуудын аргаар хэлэлцэн дїгнэх зорилготой байв. улмаас эдийн засаг, нийгэмд учирч буй їр нєлєє, Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги нь хамтын хор уршгийн талаар алсын зайн сургалт зохион тєлєвлєлт хэмээх ойлголтыг Монголд анх явуулсан байна. 1997 онд Засгийн газраас хэрэгжїїлсэн билээ. "Байгаль орчны талаарх бїх нийтийн боловсролыг дэмжих їндэсний хєтєлбєр"-ийн хїрээнд байгаль орчны талаархи цуврал нэвтрїїлэг бэлтгэж олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр цацах зэрэг їйл ажиллагааг зохион байгуулах Їндэсний зєвлєлийг байгуулсан байна. 1999 онд Байгаль орчны яамнаас, Боловсрол соёл шинжлэх ухааны яамтай хамтран Экологийн сургалтын тєв байгуулсан. Тус Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 33 4-Р ХЭСЭГ. ИРЭЭДЇЙН ЧИГ ХАНДЛАГА БА ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД Є нгєрсєн арван жилийн хугацаанд Монгол нэмэгдїїлэхэд єртєг єндєртэйгээс гадна тогтвортой улс нийгэм эдийн засгийн томоохон аваад явах мэргэжлийн боловсон хїчин хомс єєрчлєлт шинэчлэлтийг даван туулсан байдаг. Бизнес эрхлэгчид, хувийн хэвшлийнхний билээ. Хєндєгдєєгїй шахам байгалийн арвин хувьд нийтийн аж ахуйн їйлчилгээний бизнес нєєцтэй байсан Монгол орон эдїгээ зах зээлийн эрхлэх туршлага бага, байгаль орчны їйлчилгээг эдийн засагт шилжиж байгалийн нєєцийн эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах мэдлэг туршлага ашиглалт, менежментийн асуудал хурцаар мєн дутмаг байна. тавигдах болсон байна. Байгаль орчны хяналт шинжилгээний талаарх бодитой, їнэн зєв мэдээ мэдээллийн хїртээмжийг Монгол улс зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоонд сайжруулах. Улаанбаатар хотын хувьд байгаль шилжиж тєрийн бїтэц зохион байгуулалт орчны чанарын талаар їнэн зєв, бодитой мэдээлэл єєрчлєгдсєнтой холбогдон хотжих їйл явц хомс, бусад хотуудын хувьд бїр ч ховор байдаг. эрчимжтэй явагдаж ирэв. Олон улсын жишгээр Байгаль орчны менежментийн асуудлыг (ялангуяа Улаанбаатар нь харьцангїй жижиг хот боловч хоёрдогч хотуудын хувьд) сайжруулахын тулд сорьц їйлдвэр їйлчилгээ, соёл боловсролын хувьд бусад дээж авах орчин їеийн тоног тєхєєрємжИЙГ тєв суурин газруудтай харьцуулшгїй давуу хєгжсєн сайжруулах, мэргэжлийн боловсон хїчний чадвар, тулороннутгийнардиргэдийгсоронзонмэттатсаар дадлага туршлагыг нэмэгдїїлэх зэрэг арга хэмжээг байна. Тєв суурин газрууд нь хєдєє орон нутгаас авах шаардлагатай байна. шилжин ирэгсэдийг гэр орон, ажлын байраар Байгаль орчны чанарын стандарт, хууль хангах, боловсрол, нийтийн аж ахуйн їйлчилгээнд тогтоомжийн биелэлтийг сайжруулах. Хууль эрх хамруулах зэрэгт хїчин мєхєстєж байна. Їїнээс зїйн бїрхэг орчин, заалтуудаас болж торгууль гадна хїн амын хэт тєвлєрєл бєєгнєрєл нь шийтгэлийг алдаг оног хїлээлгэх, ял шийтгэлийг хїрээлэн буй орчны эрїїл ахуйд сєрєг нєлєє їзїїлж хєнгєдїїлэх зэрэг асуудал гарч байгаль орчны байна. Хот хєдєєгийн ялгааг арилгаж жигдхэн хяналт шалгалтын їр нєлєєг сааруулж байна. хєгжїїлэх зорилгоор Монгол улсын засгийн Стандарт хэм хэмжээнїїд нь заримдаа газраас бїсчилсэн хєгжлийн стратеги биелїїлэхийн аргагїй хатуу, заримдаа хэт зєєлєн боловсруулсан юм. Гэвч уг стратегийг ажил хэрэг байдаг нь эргээд хууль тогтоомжийн биелэлтэнд болгох тодорхойо тєлєвлєгєє байхгїй, хєгжлийн сєргєєр нєлєєлдєг. тєсєл хєтєлбєрїїдээс байгаль орчинд учирч болох Бїсчилсэн хєгжлийн стратеги, Улаанбаатар сєрєг нєлєєллийг арилгах талаар тодорхой заалт хотыг хєгжїїлэх стратеги, Хоёрдогч (дагуул) тусгагдаагїй зэрэг учир дутагдалтай байдал бий. хотуудыг хєгжїїлэх стратеги зэрэг засгийн газрын Тайланд тусгагдсан мэдээ материалуудыг дїгнэж бодлогуудаас їїдэн гарах байгаль орчны їр їзвэл хот суурин газрын тєвлєрєл, хєгжлийн нєлєєллийн талаарх иргэдийн мэдлэг боловсролыг улмаас байгаль орчинд нїїрлэж буй сєрєг нэмэгдїїлэх. Єнєєдєр хэрэгжиж буй, мєн нєлєєлєл, аюултай тэмцэхийн тулд дараах хэрэгжїїлэхээр тєлєвлєж буй эдийн засаг, бїтээн асуудлуудыг анхаарах шаардлагатай байна. Їїнд: байгуулалтынтєсєлхєтєлбєрїїдээсбайгальорчинд ямар аюул нїїрлэж болох талаар судалгаа болон Хот суурин газрын байгаль орчны їйлчилгээний мэдээлэл хомс байна. Эдийн засгийн хєгжлийн хангамж, хїртээмжийг сайжруулах. Єнєє їед хот асуудлыг тїлхїї анхаарч байгаль орчныг суурин газруудад цэвэр усны хангамж, цэнгэг хамгаалах, байгалийн нєєц баялгийг зохистой агаар, хоггїй цэвэр орчин, эрїїл ахуйн шаардлага ашиглах асуудлыг хоёрдугаарт тавихгїй байх нь хурцаар тавигдаж байна. Ялангуяа зам харилцаа Монгол улсын хувьд нэн чухал юм. Мянганы муутай, хїн ам тархай бутархай байршдаг гэр хєгжлийн зорилтуудаа биелїїлэхийн тулд їндэсний хорооллын хувьд эдгээр асуудлыг шуурхай болон орон нутгийн тєвшинд байгаль орчныг шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Дэд бїтцийг хамгаалах, эдийн засгийг хєгжїїлэх хоёр зорилтоо хєгжїїлэх, нийтийн аж ахуйн їйлчилгээг хослуулах зайлшгїй шаардлагатай билээ. 34 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 МОНГОЛУЛСЫНТАЛААРТОВЧХОН Газар зїй Нийгэм, эдийн засаг Байршил: Хойд Азид Орос Хятад хоёр улсын дунд ЇНБ: 4.7 тэрбум ам доллар.2000 оны байдлаар Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ: 1565 сая км2 Хилийн їргэлжлэх урт: 8,161.9 км ЇНБ-ын єсєлтийн хэмжээ: 1% 2000 оны байдлаар Хил залгаа улс: Хятад 4676.9 км Орос 3485 км ЇНБ салбараар Єндєршил Хєдєє аж ахуй: 36.0% Хамгийн доод цэг: Хєх нуур 518 Аж їйлдвэр: 22.0% Хамгийн єндєр цэг: Найрамдлын оргил Їйлчилгээ: 42% 2000 оны байдлаар Ашигт малтмалын нєєц: газрын тос, нїїрс, зэс, Мєнгєн тэмдэгт: молебдин, хайлуур жонш, фосфат, тугалга, єнгєт Тєгрєг.1 ам доллар=1097 тєгрєг тємєрлєг, цайр, алт, мєнгє, тємєр Ханш уналт: 7:200 сая, 1998 оны байдлаар Газар ашиглалт Аж їйлдвэрийн бїтээгдэхїїний єсєлт: 2.4%, 2000 Тариалангийн талбай: 5.7% оны байдлаар Байнгын бэлчээр: 81% Ой мод: 11.4% Хєдєє аж ахуйн бїтээгдэхїїн: улаанбуудай, арвай, Бусад: 1.9% тємс, тэжээл, хонь, ямаа, їхэр, тэмээ, морь Усалгаатай талбай: 800 км 2 1999 оны байдлаар Экспортын нийт єртєг: 5454.3 сая, 1999 оны Уур амьсгал: эх газрын (цаг агаарын хэлбэлзэл байдлаар єдрєєр болон улирлаар их) Экспортын тїншїїд: Хятад 60%, Америк 20%, Орос 9%, Япон 2%, 2000 оны байдлаар Нийслэл хот: Улаанбаатар Импортын нийт єртєг: 510.7 сая, 1999 оны Засаг захиргааны хуваарилалт: Аймаг, орон байдлаар нутгийн засаг захиргааны хамгийн том нэгж. Импортын тїншїїд: Орос 33%, Хятад 21%, Япон Монгол 21 аймагт хуваагддаг. Аймгийн дараах 12%, имнєд Солонгос 10%, АНУ 4%, 1999 оны засаг захиргааны нэгж бол сум бєгєєд сум нь байдлаар багуудад хуваагдана. Нийслэл хот нь дїїргїїдэд, дїїрэг нь хороодод хуваагдана. Хїн ам: 2654 999, 2001 оны байдлаар Хїн амын єсєлт: 1.4%, 2001 оны байдлаар Санхїїгийн жил: 1-р сарын 1-ээс Ядуурал: ( ядуурлын тївшнээс доогуур орлоготой 12-р сарын 31 айлууд) 40, 2000 оны байдлаар Тусгаар тогтнол: 1921 оны 7-р сарын 11 (Хятадаас) Тєрєлт: 1000 хїний дунд 21.8, 2001 оны байдлаар Нас баралт: 1000 хїний дунд 7.1, 2001 оны байдлаар Хїїхдийн эндэгдэл: 1,000 амьд тєрєлт тутам 53.5, 2001 оны байдлаар Дундаж наслалт: 64 нас Цэвэр усны хїртээмж: нийт хїн амын 60% Эрїїл ахуйн хїртээмж: нийт хїн амын 25% Бичиг їсэг тайлагдсан байдал (15 нас): 97% Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004 35 ТЭМДЭГЛЭЛ 1. Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш Монгол улс анх удаа 2000 онд хїн амын дэлгэрэнгїй тооллого явуулсан. Энэхїї тооллогын мэдээ нь ємнєх тооллогуудаа бодвол илїї дэлгэрэнгїй, бодитой болсон ба 2010 оны тооллого хїртэл ашиглагдана. 2. Хєвсгєл, Євєрхангай, Сэлэнгэ, Тєв, Архангай аймгууд 3. Баян-Єлгий, Баян-Хонгор, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймгууд 4. Говьсїмбэр, Ємнєговь, Дорноговь, Дундговь аймгууд 5. Дорнод, Сїхбаатар, Хэнтий аймгууд 6. Орон нутгийн засаг захиргааны хамгийн том нэгж нь аймаг, сум (дїїрэг) гэдэг нь аймгийн доод тївшний орон нутаг дахь засаг захиргааны нэгж. Сумыг баг (дэд дїїрэг)-т хуваадаг. Нийслэл хот болон хот суурингийн бусад газарт дїїргийг Дїїрэг, дэд дїїргийг Хороо гэж нэрлэдэг. 7. 1993 онд батлагдсан "Хот тосгоны тухай хууль" -тай зохицсон. 8. Хот, тосгоны хуулийн статус нь "Хот тосгоны тухай хууль"-ийн 3-р зїйлд бий. 9. Тосгоны статус нь "Хот тосгоны тухай хууль"-ийн 4-р зїйлд бий. 10. Дэлхийн банкны "Ядуурлыг бууруулах стратеги хєтєлбєр, хамтарсан їнэлгээ" 11. Ч.Бат, Нийслэлийн захирагчийн алба, Эдийн засаг, стратеги бодлогын газрын даргын илтгэлээс. 12. Улаанбаатар хотын нийт газар нутгийн 4.8% буюу 225 кв.км нь хотжсон. Энэ хотжсон газрын эргэн тойронд гэр хороолол, ногоон бїс болон ашиглагдаагїй газар тус тус эзэлнэ. 13. НЇБХХ(2003). Хїний хєгжлийн илтгэл: Хот хєдєєгийн ялгаа, х. 25-30 14. НЇБ-н хїн амын сан, 2003 он. Шилжилт хєдєлгєєний тухай баримтууд 15. Дэлхийн банк 2003 он. Дэлхийн хєгжлийн илтгэл: Динамик ертєнцийн тогтвортой хєгжил. Хувьсан єєрчлєгдєх хїрээлэн, Амьдралын хєгжил ба чанар. Нью Йорк: Оксфордын их сургууль, х. 111 16. Дэлхийн эрїїл мэндийн байгууллага, Монголын Улсын Эрїїл мэндийн яам, Нийгмийн эрїїл мэндийн хїрээлэн 2002 он. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын эрїїл мэндэд їзїїлэх нєлєєллийн урьдчилсан їнэлгээ. 17. Дэлхийн эрїїл мэндийн байгууллага, Эрїїл мэндийн яам, Нийгмийн эрїїл мэндийн хїрээлэн, х.66 18. Б.Бурмаа, 2001 он. Монголын хїїхдийн эрїїл мэндэд экологийн доройтлын нєлєє: Онош ба урьдчилан сэргийлэх. Докторын диссертаци. Хэвлэгдээгїй. х . 54 Г.Отгон, 1996 он. Улаанбаатар хотод экологийн єєр єєр нєхцєлд амьдарч буй хїїхдїїдийн биеийн хєгжил, зарим їзїїлэлтїїд. Докторын диссертаци. Хэвлэгдээгїй. 19. Пасифик Конслтант Интернейшнл болон бусад. Дэлхийн банк, 2001 он. Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги, х.3-16 20. Дэлхийн банк, 2002 он. Монголын тєсвийн зарлага, санхїїгийн менежментийн їнэлгээ: Тєсвийн зарлагын алдагдлыг нєхєх менежментийн арга, Вашингтон, ДС, Дэлхийн банк, х 50. 21. Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги, 2001 оны 8 сар 22. Улаанбаатар хотын нийтийн аж ахуйг сайжруулах 2 дахь тєслийн техник эдийн засгийн судалгаа болон Усан хангамжийн тоног тєхєєрємжийн анхан шатны боловсруулалтад зориулсан байгаль орчны нєлєєллийн їнэлгээ. Дэлхийн банк, 2003 он 23. Хаягдал ус ашиглах їндэсний стартеги. Дэд бїтцийн яам, Усны їндэсний хороо, Байгаль орчны яамны хамтарсан баримт бичиг. Хэвлэгдээгїй 24. Улаанбаатар хотыг хєгжїїлэх стратеги, х.3-16 25. Улаанбаатар хотын малтай єрхийн малын тоо 1990 онд 180.000 байснаа 2002 онд 280.000 болж єссєн. Энэ талаар НЇБ-н байгаль орчны хєтєлбєр (2002), Байгаль орчны яамнаас гаргасан "Монгол орны байгаль орчны тєлєв байдлын тайлан"-аас їзнэ її. х. 54 26. http://www.ahrchk.net/ua/mainfile.php/2003/484; http://www.icsf-2003.mn/hot.htm; http://www.eurasianet.org/resource/mongolia/ypermail/200303/0000.sthml 27. Хїний аюулгїй байдлыг хангах сайн засаглал хєтєлбєр, Монгол улсын Засгийн газар, Улаанбаатар хот, 2001 он 28. Байцаагч нар нь байгаль орчинд халтай аливаа їйл ажиллагааг зогсоох, байгаль орчны дїрэм, журам зєрчсєн ямарваа нэг оролдлогыг таслах, торгууль ноогдуулах, байгаль орчин хамгаалах, нєхєн сэргээх орон нутгийн хєтєлбєр боловсруулах, ажиглалт судалгааны мэдээ мэдээллийг їндэсний мэдээ мэдээллийн агентлаг, газруудад явуулах, орон нутгийн бизнесийн болон їйлдвэр эрхлэгч аж ахуйн нэгжийн їйл ажиллагаанд хяналт тавих, орон нутгийн байгаль орчны байгууллагуудын їйл ажиллагааг зохицуулах эрх їїрэгтэй. 36 Монгол улсын байгаль орчны хяналт шинжилгээ 2004