83136 Редовен економски извештај за Југоисточна Европа бр. 5 Бавен пат кон закрепнување 9 декември, 2013 година Признанија Редовниот економски извештај (РЕИ) ги опфаќа случувањата, изгледите и политиките во шест земји на југоисточна Европа (ЈИЕ6): Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Република Македонија, Црна Гора и Србија Извештајот се изготвува двапати годишно од страна на еконо- мисти вработени во Одделението за намалување на сиромаштијата и економско управување во рамките на регионот на Европа и централна Азија, на Светска банка (НСЕУ ЕЦА). Тимот на ав- торите го предводи Галина Андронова, Винчелет, Жељко Богетиќ и Абебе Адгуна; следниве чле- нови на тимот имаат тематски задачи и/или задачи поврзани со конкретни земји, и тоа: Сајмон Дејвис (фискални аспекти и долгови и Босна и Херцеговина); Агим Демукај (надворешен сек- тор, Косово); Доерте Доемеланд, Никола Којучаров и Иван Кусен (пазар на трудот, монетарни политики); Анил Онал (раководител на бази на податоци, Албанија); Лазар Шестовиќ (реален сектор, и Србија); Сања Маџаревиќ – Шујстер (Црна Гора); Бојан Шимбов (финансиски сектор, Република Македонија), Екатарина Вашакмадзе и Мизухо Кида (глобални состојби и изгледи); Марија Андреина Клоуер, Кристофер Пала и Буди Висармо помогнаа при уредувањето и дизај- нирањето на овој извештај. Доставувањето на извештајот, како и надворешните односи и односните со медиумите беа орга- низирани од страна на тимот за односи со јавност, и тоа Лундрим Алиу, Анита Божиновска, Ана Ѓокутај, Јасмина Хаџиќ, Ендру Кирхер, Весна Костиќ, Сања Маџаревиќ – Шујстер (Црна Гора); Мирјана Поповиќ, Џон Македон, Кристин Шрадер – Кинг и Драгана Варезиќ. Тимот е благодарен на Елен Годстин (директор за земјата, југоисточна Европа), Румен Ислам (вршител на должноста директор на секторот, НСЕУ ЕЦА), Сату Кахконен (раководител на сектор, НСЕУ2 ЕЦА) и единицата за управување на земјата за регионот Југоисточна Европа за нивните насоки при изготвувањето на овој извештај. Тимот е благодарен за коментарите на претходните нацрт верзии на овој извештај добиени од централните банки и министерствата за финансии на земјите на ЈИЕ6. Овој и претходните РЕИ за ЈИЕ можат да се најдат на интернет страницата: www.worldbank.org/eca/seerer . Стандардно оградување: Овој извештај е производ на персоналот на Меѓународната банка за обнова и развој / Светска банка. Наодите, толкувањата и заклучоците изразени во овој документ не мора да ги одразуваат гледиштата на извршните директори на Светската банка односно на владите кои ги застапуваат. Светската банка не ја гарантира точноста на податоците вклучени во овој труд. Границите , боите, деноминациите и сите други информации прикажани на било која од картите дадени во овој труд не укажуваат на никаков суд од страна на Светска банка во однос на правниот статус на било која територија ниту пак во однос на одобрувањето односно прифаќањето на таквите граници. Изјава за авторски права: Материјалот во оваа публикација е заштитен со авторски права. Умножувањето и/или пренесувањето на овој труд во целост или на негови делови без дозвола може да претставува прекршување на важечкиот закон. Меѓународната банка за обнова и развој / Светска банка го поттикнува распределувањето на својата работа и обично веднаш дава дозвола за умножување на делови од својата работа. За добивање на дозвола за фотокопирање односно препечатување на било кој дел од овој труд, ве молиме доставете барање со сите информации до „Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA“, телефон 978-750-8400, факс 978-750-4470, http:// www.copyright.com/. Сите други прашања во однос на правата и лиценците, вклучувајќи и супсидијарни права, треба да бидат упатени до Канцеларијата на издавачот, Светска банка, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, факс 202-522-2422, електронска пошта pubrights@worldbank.org. Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Содржина Резиме 7 Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 11 Умерен раст по двојната рецесија 11 Понатамошни подобрувања во трговија и надворешен долг 15 Вработувањето во зародиш 17 Дезинфлација 19 Намален кредитен раст 21 Постојани фискални притисоци 27 Поглавје 2: Макроекономски изгледи 33 Претстои слаб раст 33 Од слаб до робустен раст – подобрување на продуктивноста и конкурентноста 34 Подобрена деловна клима, но потребни се понатамошни реформи 35 Додаток: Макроекономски показатели 36 Листа на слики: Слика 1: Раст во ЈИЕ6, 2012-13 година 11 Слика 2: Раст на индустриските резултати во 2013 година (к-з-к), во % 12 Слика 3: Глобално индустриско производство и трговија: Заздравува 13 Слика 4: Трошоци за задолжување во одредени земји во Европа: Умерено 13 Слика 5: Продуктивноста на работната сила во ЈИЕ наспроти ЕУ11 и ЕУ15 14 Слика 6: Продуктивноста на работна сила во ЈИЕ 14 Слика 7: Реални единечни трошоци на трудот 15 Слика 8: Придонес кон промената на единечните трошоци на трудот од 2008 година 15 Слика 9: ЈИЕ6 Комбиниран биланс на тековна сметка и трговски биланс 16 Слика 10: Полугодишен биланс на тековните сметки на земјите во ЈИЕ6 16 Слика 11: Раст на извозот во ЈИЕ6 16 Слика 12: Дознаки од странство 2010–П1 2013 16 4 | СОДРЖИНА Бавен пат до закрепнување Слика 13: Просечен надворешен долг во ЈИЕ6 17 Слика 14: Вкупен јавен и приватен надворешен долг 2010-13 17 Слика 15: Вработување во регионален контекст 18 Слика 16: ЈИЕ: Патеки кон закрепнување на вработувањето 18 Слика 17: Секторски двигатели на закрепнувањето на вработувањето, процентни поени 18 Слика 18: Стапки на невработеност (2013), процент од работната сила 19 Слика 19: Стапки на невработеност во регионален контекст, процент од работната сила 19 Слика 20: Инфлација според ПЦИ, процент (г-з-г) 20 Слика 21: Инфлација на цените на храната, процент (г-з-г) 20 Слика 22: Инфлација на цените на енергијата во ЈИЕ6, процент (г-з-г) 20 Слика 23: Регионална споредба на инфлацијата според ПЦИ, процент (г-з-г) 20 Слика 24: Разлики во резултатите во ЈИЕ6 (процент од БДП) 21 Слика 25: Официјални стапки на политиките (процент) 21 Слика 26: Пари во поширока смисла во оптек, Индекс (2009:К1=100) 21 Слика 27: Финансирање и трошоци на финансирањето за земјите од ЈИЕ6 22 Слика 28: Распони на РКР во земјите од ЈИЕ 22 Слика 29: Нефункционални заеми (процени од вкупните заеми) 23 Слика 30: Квалитет на средствата на кредитното портфолио (процент од вкупни заеми), Декември 2012 година 23 Слика 31: Односи помеѓу заеми и депозити 26 Слика 32: Однос на адекватност на капитал 26 Слика 33: Однос на ликвидност 26 Слика 34: Стапки на кредитен раст (процентуална промена) 27 Слика 35: Просечен структурен фискален биланс и економски раст (процент) 28 Слика 36: Структурни фискални биланси (процент од БДП) 28 Слика 37: Фискални дефицити (Процент од БДП) 28 Слика 38: Придонес кон промена на дефицитите, 2012-13 28 Слика 39: Јавни расходи (процент од БДП) 29 Слика 40: Придонеси за промена на трошењето, 2009-12 29 Слика 41: Маса на плати и трошење на социјални надоместоци, 2012 година, (процент од БДП) 29 Слика 42: Опфат на домаќинства со надоместоци (Процент) 30 Слика 43: Насочување: Процент на надоместоци кои одат кај домаќинства од највисокиот и најнискиот квинтил 30 Слика 44: Општ владин долг без гаранции (проценти од БДП) 30 Слика 45: Државни гаранции (проценти од БДП) 30 Слика 46: Оддалеченост од границата во однос на колку е лесно да се води бизнис, 2009-13 година 36 Слика 47: Оддалеченост на ЈИЕ6 од границата во областите на водењето на бизнис, 2009 наспроти 2013 година 36 СОДРЖИНА 5 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Листа на табели: Табела 1: Раст на извозот на стоки (во Евра) 12 Табела 2: Удели во средствата на странските банки во ЈИЕ6, 2012 година (процент од вкупните средства на земјата) 22 Табела 3: Реален раст на БДП и проекции 33 Листа на полиња: Поле 1: Надворешни случувања во 2013 година 11 Поле 2: Напори за разрешување на НФЗ во ЈИЕ6: Досегашно искуство 24 Поле 3: Импликации од пристапувањето на Хрватска во ЕУ, за ЈИЕ6 35 6 | СОДРЖИНА Бавен пат до закрепнување но закрепна од 2010 година, придобивките не Резиме беа сеопфатни и, во најголем дел го опфатија секторот услуги. Краткорочниот економски раст е премногу слаб за да може да поддржи некои позначителни придобивки во делот на Најнови економски случувања вработувањето. Зајакнувањето на успешноста на извозот Регионот на југоисточна Европа ( ЈИЕ6) и намалувањето на увозот доведе до сте- излезе од рецесијата во првата половина на снување на балансите на тековната сметка. 2013 година, со поддршка од започнатото Постепеното закрепнување на европската об- закрепнување во Европа. Индустријата – ласт помогна комбинираниот (пондерирани- особено производството за извоз и енерге- от просек) извоз на стоки од ЈИЕ6 да порасне тиката – беа двигател на ова закрепнување. за скоро 13 проценти (година за година), со Регионот се соочи со едно добредојдено зго- што се направи силен придонес во насока на лемување на извозот во 2013 година, особе- севкупниот економски раст. Растот на извозот но извозот на возила од Србија. Поволните насекаде се зголеми под влијание на извоз- временски услови поттикнаа силен придо- ните капацитети базирани на новите стран- нес на земјоделското производство кон еко- ски директни инвестиции (СДИ). Меѓутоа, номскиот раст и помогнаа за намалување на одржливоста на толку високиот раст на из- инфлациските притисоци. Меѓутоа, домаш- возот не е сигурна со оглед на тесната основа ната побарувачка и понатаму е намалена во на извозот од регионот и проблемите со кон- најголем дел од регионот, што се одразува курентноста. Слабата домашна побарувачка со високо ниво на невработеност, бавен раст го намали увозот во скоро сите земји освен на приходите и кредитите на домаќинствата Србија каде зголемувањето се должеше најм- и отежнато деловно опкружување. Само во ногу на суровините и деловите кои се корис- Косово и Република Македонија јавните ин- тат во индустриите насочени кон извоз. СДИ вестиции придонесоа за делумно зајакнување и понатаму се мали во ЈИЕ6, зголемувајќи се на домашната побарувачка. Освен овие крат- само за 0,7 проценти од бруто домашниот корочни фактори, забавувањето на растот производ (БДП), меѓутоа нивниот удел во фи- на продуктивноста и зголемувањето на еди- нансирањето на тековната сметка се зголеми. нечните трошоци на трудот имаа негативно Дознаките од странство и понатаму се отпор- влијание врз економскиот раст што доведе до ни, меѓутоа кризата во Грција почна да го зема намалување на конкурентноста и побарувач- својот данок, особено во однос на Албанија. ката за работна сила. Раздолжувањето на ЈИЕ6 со странство, Невработеноста во регионот, од околу 24 сѐ поголемите нефункционални заеми проценти во просек1, почна да се намалува, (НФЗ) и слабиот кредитен раст укажува од својата најголема вредност во текот на на потребата за силни реформи за нама- кризата, во првата половина на 2013 годи- лување на ранливоста на финансискиот на. Иако вработеноста се зголеми во Албанија, сектор. Европските банки и понатаму се раз- Република Македонија и Црна Гора, сепак должуваа и ја намалуваа својата изложеност се намали во Србија и Босна и Херцеговина. во регионот ЈИЕ6. Со цел подобрување на Меѓутоа, и онаму каде вработеноста значител- нивната отпорност и надзорен капацитет, 1 Сите регионални вкупни просеци за ЈИЕ6 претставуваат земјите на ЈИЕ6 остварија одреден напредок аритметичка просечна вредност, освен ако не е поинаку во спроведувањето на банкарските реформи наведени. РЕЗИМЕ 7 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 во изминатата година. Банките и понатаму на јавните расходи, слабата даночна основа и се добро капитализирани со реални односи намалените фискални приходи. И покрај од- на адекватност на капиталот на ниво пого- редените напори за фискална консолидација, лемо од условите кои ги пропишуваат регу- владите на земјите во ЈИЕ6 не ги надминаа латорите во сите шест земји. Ликвидноста клучните крутости, каква што е високата беше на високо ниво од 25 – 35 проценти од маса на плати во јавниот сектор (во просек вкупните средства. Сепак, НФЗ достигнаа 9 проценти од БДП) и лошо насочените со- загрижувачки нивоа од над 20 проценти од цијални трансфери (12,5 проценти од БДП, вкупните заеми во Албанија и Србија и околу во просек). Како резултат на ова, чекорот на 18 проценти во Црна Гора. Ова зголемување фискално прилагодување и понатаму е недо- на НФЗ произлегува од тромоста на еконо- волен за да се смени насоката на негативна- мијата, слабите режими за несолвентност и та динамика на долговите во дел од земјите. распространетата недисциплина за плаќање Нивото на просечниот јавен долг се зголеми во приватниот сектор, дополнително отеж- во ЈИЕ6 и се очекува да достигне 45 процен- нато поради заостанатите обврски на јавни- ти од БДП до крајот на 2013 година, од 42 от сектор кон деловните субјекти во некои проценти една година порано. Јавниот долг и од земјите на ЈИЕ6. Во овие услови, и покрај понатаму е на ниво поголемо од 60 проценти обемната ликвидност и намалувањата на од БДП во Албанија, Црна Гора и Србија. стапките на политиките, банките и поната- му нерадо даваат нови заеми. Како резултат, кредитниот раст се намали во најголем дел од Изгледи на растот и ризици земјите на ЈИЕ6. Со оглед на намалената побарувачка, неси- Фискалните дефицити и јавниот долг се гурните изгледи на извозот и значителните зголемија во 2013 година. Просечниот фи- надворешни ризици, краткорочните изгле- скален дефицит во ЈИЕ6 се очекува и поната- ди за ЈИЕ6 и понатаму се слаби. По закреп- му да биде на зголемено ниво од 4,2 процен- нувањето на регионалната економија, во пр- ти од БДП во 2013 година (во споредба со вата половина на 2013 година и имајќи ги во 4,1 процент од БДП во 2012 година). За вак- предвид најновите податоци со висока фрек- виот исход придонесоа структурната крутост венција, економскиот раст за годината се оче- кува да биде на ниво од околу 1,8 проценти до Стапки на економски раст на БДП, крајот на годината. Нето извозот и понатаму 2012-2014 година ќе биде главен двигател на растот во ЈИЕ6 на 2012 2013f 2014f краток рок. Меѓутоа, со оглед на ограничената Албанија 1,6 1,3 2,1 база за извоз на економиите на ЈИЕ6 и неси- Босна и Херцеговина -1,1 1,3 2,1 гурниот капацитет за извоз поттикнат од но- вите СДИ, одржаното закрепнување поттик- Косово 2,7 3,0 4,0 нато од извозот, во никој случај не е обезбеде- Република но. Многу зависи од трајното закрепнување на Македонија -0,4 2,5 3,0 надворешната побарувачка. Од друга страна, Црна Гора -2,5 1,8 2,5 неповолните пазарни услови, лошото инвес- Србија -1,7 2,0 1,0 тициско опкружување и отежнатите кредитни ЈИЕ6* -0,7 1,8 1,8 услови кои доведуваат до намалување на пот- Мемо ставка: -0,6 -0,4 1,1 рошувачката и инвестициите ќе ги ограничат Европска област и севкупните економски активности. Според Извор: Проекции на персоналот на Светска банка. тоа, пондерираниот реален БДП на регионот Забелешка: пондериран просек ЈИЕ6 сега се очекува да порасне за 1,8 процен- 8 | РЕЗИМЕ Бавен пат до закрепнување ти во 2014 година, односно околу 1 процен- на банкарскиот систем, земјите на ЈИЕ6 се тен поен помалку од претходното очекување, соочуваат и со значителни структурни пре- односно од проценката на средината на 2013 дизвици во однос на подобрувањето на про- година. Забавувањето го поттикнува српската дуктивноста и конкурентноста, вклучувајќи економија, која сега се очекува да се прошири ја и областа на инвестициското опкружу- само за 1 процент во 2014 година (во споредба вање, пазарот на трудот и јавниот сектор. со проценката од 2 проценти во средината на 2013 година) поради планираната фискална Овие предизвици може да се надминат. консолидација и сѐ помалата приватна потро- Слични вакви предизвици поврзани со струк- шувачка. За разлика од Србија, економскиот турната трансформација успешно беа над- раст во другите пет земји на ЈИЕ се очекува да минати во балтичките републики, Полска, се зацврсти во 2014 година и да го надмине Чешката Република и Словачка, меѓу другите темпото на ширењето на економијата во 2013 земји. Тие ја започнаа својата транзиција пред година. две децении под неповолни услови, а сега ужи- ваат во динамични, отворени и извозно насо- Ризиците за среднорочните изгледи на ЈИЕ6 чени економии со големи СДИ и придружно- се намалуваат. Главните надворешни ризици то пренесување на технологии и умеење. Со се поврзани со чекорот на зголемување на гло- оглед на најновиот напредок на земјите кан- балните каматни стапки и трошоците на суве- дидати Црна Гора и Србија, како и договорот реното кои произлегуваат од можното нама- помеѓу Србија и Косово со што се најавува по- лувањето на квантитативното олеснување во голема стабилност и сигурност, согледувањето САД; закрепнувањето на европската област на регионалниот инвестициски ризик може и намалувањето на долговите и потенцијал- постепено да се намали со текот на времето. ниот излез на родителските банки од земјите Пристапот на Хрватска во Европската унија на ЈИЕ6. Внатрешните ризици се поврзани со (ЕУ), отворањето на процесот за пристапу- „замореноста од реформи“ што може да дове- вање на Србија и напредокот остварен од де до застој во спроведувањето на политиките, страна на Црна Гора, како и скорешните по- како и застрашувачките фискални и должнич- литички промени во регионот, можат да обез- ки предизвици во одредени земји. Исто така, бедат обновен замав за реформите. Времето за бавното разрешување на НФЗ, акумулацијата искористување на оваа можност е сега. на заостанати обврски во дел од овие земји, како и намалениот кредитен раст дополнител- но можат да ги задушат изгледите за раст. Понатаму од овој тежок краткорочен хо- ризонт, како земјите од ЈИЕ6 можат да ги зголемат своите долгорочни изгледи? Иако одржувањето на макроекономската стабил- ност и понатаму претставува врвен приори- тет на политиките, сепак треба да продолжи и енергичното спроведување на структурни- те реформи. Започнатиот раст поттикнат од извозот во 2013 година претставува позити- вен развој на состојбите, меѓутоа неговото одржување е предизвик. Освен потребата за подобрување на своите фискални позиции, намалување на јавните долгови и зајакнување РЕЗИМЕ 9 Бавен пат до закрепнување Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Умерен раст по двојната рецесија Веднаш по умереното закрепнување на одразува силно закрепнување во градежниот европската област, регионот на ЈИЕ6 из- и услужниот сектор во првата половина на лезе од рецесијата во првата половина на 2013 година. 2013 година. Комбинираниот реален БДП на земјите на ЈИЕ6 се повратни од намалу- Индустријата – особено производството вањето од 0,7 проценти во 2012 година на за извоз и енергетиката – се двигател на раст од 1,8 проценти (г-з-г) во првата поло- закрепнувањето во 2013 година. За разлика вина на 2013 година (Слика 1). Економскиот од 2012 година, индустриските резултати се раст беше поддржан со бавно закрепнување зголемени во целиот регион во првата поло- на надворешната побарувачка за производи вина на 2013 година (Слика 2). кои земјите од ЈИЕ6 ги извезуваат (Поле 1). Додека економскиот раст во Србија и Во Србија, почетокот на производството и Албанија (на ниво од 1,4 проценти) го пред- извозот на ФИАТ ги надмина очекувањата, водат индустријата, земјоделството и изво- со над 100.000 извезени автомобили досега зот, растот во Македонија (на ниво од 3,4 оваа година. Во другите земји на ЈИЕ6 рас- проценти, највисокото ниво во регионот) тот на индустриските резултати беше послаб, Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 11 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Табела 1: Раст на извозот на стоки (во Евра) П1 П1 Промена 2012 2013 во % Албанија 720 840 16,7 Босна и Херцеговина 1.250 1.382 10,6 Косово 135 149 10,4 Република Македонија 1.507 1.523 1,1 Црна Гора 194 209 7,7 Србија 4.145 4.993 20,5 ЈИЕ6 7.951 9.096 12,6 Мемо ставка: -0,6 -0,4 1,1 Европска област Извор: Национални заводи за статистика и проценки на вработените во Светска банка. меѓутоа сепак имаше позитивен придонес кон ската област помогна комбинираниот извоз на севкупното закрепнување на економијата. стоки од ЈИЕ6 да порасне за скоро 13 процен- ти (г-з-г), со што се направи силен придонес во Добрите временски услови поттикнаа силен насока на севкупниот економски раст (Табела придонес на земјоделското производство 1). Србија го предводеше ова зголемување на кон економскиот раст во ЈИЕ6. Бидејќи само извозот со инвестициите од страна на големи мал дел од обработливото земјиште се навод- странски компании (вклучувајќи ги ФИАТ, нува и/или е заштитено од поплави, земјодел- Мишелин и Стада): нејзиниот извоз порасна ското производство во најголема мерка зависи за 20,5 проценти во првата половина на 2013 од временските услови. Во Србија, по пад од година во споредба со истиот период во 2012 20 проценти минатата година, земјоделството година) со придонес од 5,1 процентни поени порасна за 21 процент во првата половина на во растот на реалниот БДП. Прелиминарните 2013 година (г-з-г), со подобри временски ус- податоци укажуваат на тоа дека ова зголему- лови, и придонесува со 1,6 процентни поени вање на извозот продолжи и во третиот квар- во севкупниот раст на БДП. На други места, тал на 2013 година со проценета стапка на раст растот беше помал, но сепак позитивен. На од 38,5 проценти (г-з-г). пример, во Република Македонија, земјодел- ското производство порасна 0,7 проценти, а Освен закрепнувањето на надворешната спорадичните докази од Косово исто така ука- побарувачка од ЕУ, растот на извозот од жуваат дека и таму земјоделската година била земјите на ЈИЕ6 беше под влијание и на добра поради временските услови и проектите привремени фактори. На пример, Црна финансирани од страна на донаторите во секто- Гора и Босна и Херцеговина придобија од рот. Поголемата понуда придонесе за менување зголемувањето на извозот на електрична на правецот на инфлацијата на цените на храна енергија од хидроцентралите исползувајќи од пред една година. го рекордното акумулирање на вода. Исто така, зголемувањето на извозот на храна од На страната на побарувачката, извозот беше Босна и Херцеговина во Хрватска беше по- двигателот на економското закрепнување во врзано со влезот на Хрватска во ЕУ. ЈИЕ6. Постепеното закрепнување на европ- 12 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување Поле 1: Надворешни случувања во 2013 година По неколку слаби години, растот во земјите со високи приходи се зацврстува, вклучувајќи и во ев- ропската област (Слика 3). Растот во земјите со високи приходи се забрза во вториот квартал од 2013 година, предводен од Соединетите американски држави, европската област заздравуваше по 6 квартали стегање а во Јапонија растот беше робустен. Ова забрзување омекна во европската област и Јапонија во третиот квартал. Во САД, растот предводен од приватниот сектор се зголеми на 2,8 проценти од прет- ходниот квартал и покрај зголемувањето на каматните стапки и ефектите на фискалната секвестрација. Рецесијата во европската област заврши со просечен годишен раст во К2 од 1,2 проценти во рамките на цел еден опсег на економии, а анкетите за ПМИ укажуваа на засилена побарувачка на добра и увоз. Сепак, Германија и Франција го загубија моментот во К3, бележејќи стапки на раст од 1,2 односно не- гативни 0,5 проценти, соодветно. Економската активност се засили во Кина во последниве неколку месеци (К3 до 9,3% од 7,3% во К2) и заздравува во другите големи економии со средни приходи вклучу- вајќи ги тука Јужна Африка, Турција и Бразил, иако резултатите за К2 разочараа во Индија и Мексико. Тековите на капитал кон земјите во развој започнаа да закрепнуваат, а притисоците врз цените на средствата и валутите се намалија. Сепак, и понатаму има ризици и несигурност во врска со динами- ката на намалувањето и неговите влијанија врз земјите во развој. Глобалните текови на капитал и пона- таму се нестабилни: бруто тековите на капитал кон земјите во развој се намалија во октомври, со што се целосно се смени трендот на закрепнување во септември. Пазарите се чини дека дискриминираат врз основа на домашни рамки на политики и ризици. Преминот кон повисоки каматни стапки носи ризик од неуредно прилагодување доколку стапките се зголемуваат премногу брзо, а ненадејниот прекин на тековите на капитал ја изложува земјата на одредени ранливости. Иако остварено е одредено прилаго- дување (просечниот долгорочен трошок на финансирањето преку обврзници се намали за 50 поени од мај), приносите во САД најверојатно можат да се зголемуваат уште 200-220 основни поени, приносите во земјите во развој најверојатно можат да се зголемуваат, во просек, за 300-350 основни поени на сре- ден рок. Економиите кои се значително ранливи може да се соочат со многу поголемо зголемување на нивните трошоци за задолжување. Привремената одлука на системот на федерални резерви да го одр- жи квантитативното олеснување на сегашната стапка го одложи влијанието врз земјите во развој кои се соочуваат надворешни финансиски тешкотии. Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 13 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Домашната побарувачка и понатаму беше, нансиска криза, продуктивноста на работна- во најголем дел, намалена во ЈИЕ6 во 2013 та сила растеше побрзо во земјите на ЈИЕ6 година. Иако, статистички податоци за рас- отколку во ЕУ11 и ЕУ15, тренд кој се одржа ходната страна на БДП на ЈИЕ6 има само и во периодот непосредно по завршувањето за Република Македонија и Србија, сепак на кризата (Слика 5).2 Меѓутоа, од почетокот неколку показатели – кредит, плати, инфла- на 2012 година, продуктивноста на работна- ција, невработеност, увоз и долг на домаќин- та сила во ЈИЕ се намали на ниво пониско ствата – укажуваат на тоа дека домашната по- од нивото во 2008 во неколку земји, бидејќи барувачка е намалена. Во Србија, домашната бавниот раст на резултатите не можеше да потрошувачка и инвестиции имаа особено држи чекор со зголемувањето на вработу- негативен придонес кон растот на БДП од вањето (Слика 6). по околу 2 процентни поени во првата по- ловина на 2013 година. Само во Република Забавениот раст на продуктивноста и сѐ Македонија и Косово се зајакна домашната поголемите единечни трошоци на трудот побарувачка, главно поради зголемените во неколку земји негативно влијаеја на еко- инвестиции. Во Република Македонија, на номскиот раст. Само во Албанија и Србија пример, инвестициите се зголемија за 8,2 реалните единечни трошоци на трудот се проценти во првата половина на 2013 година намалија по 2008 година (Слика 7), делумно (г-з-г), главно поради инвестирањето во го- потпомогнато од посилниот раст на продук- леми проекти во јавниот сектор. тивноста во овие две економии во споредба со другите земји во ЈИЕ. Меѓутоа реалните И покрај овие краткорочни подобрувања, растот на продуктивноста -- што претста- 2 ЕУ11 се состои од Бугарија, Хрватска, Чешката Република, Естонија, Унгарија, Латвија, Литванија, Полска, Романија, вува клучен двигател на долгорочниот раст Словачката Република и Словенија. Групата на земји од ЕУ15 -- значително забави во изминатите две се состои од: Австрија, Белгија, Данска, Финска, Франција, години. Во годините пред глобалната фи- Германија, Грција, Ирска, Италија, Луксембург, Холандија, Португалија, Шпанија, Шведска и Обединетото кралство. 14 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување плати во Босна и Херцеговина и Република во овие земји и покрај постојаното затишје Македонија, на пример, и понатаму растеа, на нивните пазари на трудот. Побарувачката иако растот на продуктивноста се намали за работна сила и каналите за трговска кон- (Слика 8). Ова доведе до понатамошно зго- курентност имаа негативно влијание врз еко- лемување на единечните трошоци на трудот номскиот раст. Понатамошни подобрувања во трговија и надворешен долг Билансите на тековните сметки се нама- вестиции и СДИ. Портфолио инвестиции- лија во сите земји на ЈИЕ6 како после- те беа најголемиот извор на финансирање во дица на закрепнувањето на побарувач- првата половина на 2013 година, сочинувајќи ката на Европската унија (ЕУ) за извоз. скоро половина од вкупното финансирање на Зголемувањето на извозот и намалувањето ДТС. Уделот на СДИ во финансирањето на на увозот придонесоа за обемен ребаланс ДТС имаше силен раст од 18,4 проценти во на трговијата и подобрување на билансите 2012 година до околу 45,3 проценти во прва- на тековните сметки (Слика 9, Слика 10 и та половина на 2013 година. СДИ финанси- Слика 11). Иако трговијата во рамките на раа една третина од ДТС во Србија и Црна регионот на ЈИЕ6 порасна во 2012 годи- Гора, околу половина од ДТС во Република на, извозот почна да се поместува кон ЕУ Македонија, две третини од ДТС во Босна и во 2013 година. Ова се однесува особено за Херцеговина и преку 90 проценти од ДТС во Босна и Херцеговина, Република Македонија Косово и Албанија. и Србија, додека пак уделите на Црна Гора и Косово во извозот на ЈИЕ се зголемија. Просечните текови на СДИ во земјите на ЈИЕ6 се зголемија во 2013 година, иако од Дефицитите на тековните сметки (ДТС) претходно ниски нивоа. СДИ во Србија и главно беа финансирани со портфолио ин- Република Македонија – најмногу во про- Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 15 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 изводството – се удвоија, иако од претходно Иако дознаките од странство во ЈИЕ6 се ниско основно ниво. Во Косово и Албанија, намалија во 2013 година, сепак истите се СДИ беа насочени главно кон инфраструк- и понатаму отпорни на кризата во евро- турата – аеродромот во Приштина и хидро- зоната. Дознаките во регионот се намалија централи, соодветно. за 0,5 процентни поени како дел од БДП во 16 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување првата половина од 2013 година (Слика 12) Придобивки на главно поради економските услови и со кои се соочуваа мигрантите во Италија и Грција. вработувањето во зародиш Најголемиот пад беше во Албанија, каде на- малувањето беше поголемо од 2 процентни Иако стапките на вработување во ЈИЕ6 се поени од БДП, како резултат на враќањето подобрени, сепак стапките на невработеност на голем број мигранти од Грција. и понатаму се високи и во 2013 година. Во споредба со ЕУ11 и ЕУ15, каде нивоата на вра- Надворешниот долг и понатаму е на високо ботување се и понатаму значително под најви- ниво, иако се намалува, главно поради нама- соките вредности пред кризата, вработувањето лувањето на долгот на приватниот сектор (ви- во ЈИЕ6, во првата половина на 2013 година, дете го делот за фискални аспекти). Вкупниот скоро ги достигна нивоата пред кризата од надворешен долг во ЈИЕ6 се намали за 2,4 про- 2008 година (Слика 19). Сепак, придобивките центни поени односно достигна 67,1 процент во вработувањето бавно се преточуваат во зна- од БДП во првата половина на 2013 година, чително намалување на стапките на невработе- главно поради големото намалување од 5,2 про- ност. Албанија, Република Македонија и Црна центни поени на надворешниот долг на Србија Гора се соочуваат со најсилниот раст на работ- (Слика 13, Слика 14). Освен Србија, надвореш- ните места од 2010 година, додека пак врабо- ниот долг се намали и во Република Македонија тувањето во Србија и Босна и Херцеговина и за 0,9 проценти од БДП, Косово3 и Албанија за понатаму е на ниско ниво (Слика 16). Дури и онаму каде вработувањето значително закреп- по околу 0,3 проценти од БДП (Слика 14). нало од 2010 година, сепак придобивките не се сеопфатни, туку најмногу се концентрираат на услужниот сектор. За разлика од тоа пак, секто- 3 Надворешниот приватен долг за Косово е проценка и може да рот индустрија и понатаму ги намалува работ- е малку потценет. ните места (Слика 17). Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 17 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Невработеноста во ЈИЕ6 и понатаму е твр- доглаво висока, и покрај одредени мали намалувања во некои земји. Просечната стапка на невработеност за ЈИЕ6 беше 23,6 проценти до средината на 2013 година, од- носно многу поголема од просекот во ЕУ-11, и не покажуваше големи подобрувања од нај- големите вредности достигнати пред кризата (Слика 18). Само во Република Македонија невработеноста значително се намали, иако од многу високи претходни нивоа. Стапката на невработеност во Албанија (12,8 процен- ти) и понатаму е најниска во земјите на ЈИЕ6, додека невработеноста во Косово и поната- му е највисока со 30,9 проценти.4 За разлика од тоа, во ЕУ11 и ЕУ15, стапките на неврабо- теност и понатаму растат (Слика 19). 4 Косово неодамна ја објави бројката на невработени од 2012 година во рамките на Анкетата на работната сила, по 3 годишен недостаток на податоци. 18 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување Дезинфлација Инфлацијата во ЈИЕ6 се намали во првите нократното зголемување на малопродажните три квартали на 2013 година како последи- цени за електрична енергија (Слика 22). По ца на стабилизирањето на цените на енер- овие случувања, од септември, инфлацијата гијата и храната. Намалувањето на инфла- според ПЦИ во земјите ЈИЕ6 (2,5 проценти) цијата според ПЦИ – во однос на најголеми- значително се приближи до нивото од еден те стапки во декември 2012 година / јануари процент поголемо од нивото во другите земји 2013 година – беше значително: се движеше во регионот (Слика 23). од 7,9 процентни поени во Србија до 3,5 процентни поени во Косово и 3 процентни Со намалувањето на инфлацијата и сѐ уште поени во Република Македонија (Слика 20). високото ниво на резервен капацитет, Најголем дел од ова забавување го одразува некои од централните банки во земјите исчезнувањето на одредени еднократни фак- од ЈИЕ6 ја олабавија својата монетарна тори кои ја зголемија инфлацијата во 2012 го- политика. Поконкретно, сѐ уште големите дина – администрирани цени, одредени дано- разлики во резултатите во ЈИЕ6 (Слика 24) чни зголемувања и влијанието на лошите вре- поддржаа одредено олабавување во земјите менски услови врз земјоделското производ- со флексибилен курс на валутата (Албанија ство и снабдувањето со храна. Инфлацијата и Србија) и управуван врзан курс на валу- на храната се намали за 9 процентни поени тата (Република Македонија). Стапките на (Слика 21), додека пак енергетската инфла- политиките беа намалени, во просек, за 50 ција се намали за 5 процентни поени. Србија основни поени во првата половина на 2013 беше исклучок каде инфлацијата привремено година (Слика 25). Како поткрепа на лик- се зголеми во август, што се должеше на ед- видноста, „евроизираните“ земји (Босна и Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 19 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Херцеговина, Косово и Црна Гора)5 одржу- И покрај овие напори, ЈИЕ6 се соочува со ваа релативно ниски стапки на потребните ограничено закрепнување на парите во оп- резерви: 9,5 проценти во Црна Гора, 10 про- тек, што одразува забавена реална актив- центи во Босна и 10 проценти во Косово. ност. Реалните пари во поширока смисла, во оптек (М2) во Албанија, Република Македонија, Црна Гора и Србија не се зголе- миле значително од средината на 2010 годи- 5 Косово и Црна Гора еднострано го усвоија еврото како на. Само во Босна и Херцеговина и Косово исклучиво средство за плаќање, додека пак Босна и Херцеговина спроведува валутен одбор базиран на еврото. имаше мерливо зголемување на М2 по криза- 20 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување Намален кредитен раст Финансиските услови во земјите на ЈИЕ6 донекаде се подобрија во 2013 година. По мерките за поддршка преземени од страна на главните светски централни банки, чувство- то на инвеститорите за пазарот се подобри, а избегнувањето на ризиците се намали. 6 Распоните на размената на кредитниот ризик (РКР) ги достигнаа своите најниски нивоа во најголем дел од земјите на ЈИЕ6 од почето- кот на 2011 година, а пазарите на капитал се зголемија (Слика 27, Слика 28). Бруто приливите на капитал во регионот ЈИЕ6 се зголемија во 2013 година и достигнаа ниво од 0,5 проценти од БДП. СДИ се зголемија за 0,7 проценти од БДП во првата половина та, меѓутоа обемот за понатамошно ширење на 2013 година, а портфолио инвестициите и е ограничен поради ограничените надвореш- понатаму останаа робусни бидејќи пазарите ни приливи во рамките на валутните аранж- на капитал и понатаму го поддржуваа изда- мани на овие земји. Сепак, монетарното зак- вањето на суверени обврзници во ЈИЕ6. репнување по кризата во ЈИЕ6, во најголема мера е во согласност со другите земји во ре- 6 Студија на банка за меѓународни порамнувања (БМП) гионот, иако е значително помалку стабилно „Кризата во европската област и прекуграничното давање (Слика 26). на заеми на пазарите во развој“(http://www.bis.org/publ/ qtrpdf/r_qt1212f.htm) потврдува дека помеѓу средината на 2011 година и 2012 година, намалувањето на долговите главно се должеше на стресот на родителските банки. Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 21 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Табела 2: Удели во средствата на странските банки во ЈИЕ6, 2012 година (процент од вкупните средства на земјата) Австрија Грција Словенија Албанија 720 840 16,7 Сепак, европските странски банки и поната- Босна и Херцеговина 1.250 1.382 10,6 му го намалуваат долгот од регионот ЈИЕ6. Косово 135 149 10,4 Европските странски банки, кои преовладу- Република ваат во финансиското опкружување во ЈИЕ6 Македонија 1.507 1.523 1,1 (Табела 2) и понатаму се соочуваат со пазарни Црна Гора 194 209 7,7 и регулаторни притисоци кои им овозможува- ат проширување на нивните биланси на состој- Србија 4.145 4.993 20,5 ба и ги поттикнуваат нивните подружници да ЈИЕ6 7.951 9.096 12,6 извршат диверзификација на своите извори на Мемо ставка: -0,6 -0,4 1,1 финансирање. Всушност, со споредба со крајот Европска област на третиот квартал на 2012 година, меѓународ- Извор: Банкскоуп, централни банки. ната изложеност на странските банки се намали во финансискиот сектор на ЈИЕ6 бидејќи ро- преговорите помеѓу генералниот директорат дителските банки продолжија да го намалуваат на Европската Комисија, за конкурентност и своето присуство во регионот. Австриската Националната банка на Грција (НБГ) за пре- банка Хипо Алпе Адрија, на пример, ги ста- структуирање на банката сѐ уште не се завр- ви своите подружници во регионот (Босна шени, сепак една од искажаните можности би и Херцеговина, Црна Гора и Србија) на про- била за НБГ да се повлече од југоистокот. дажба. Словенечката Нова Љубљанска Банка (НЛБ) неодамна постигна план за преструкту- Во вакви услови, земјите во ЈИЕ6 остварија ирање со Европската комисија кој предвидува одреден напредок во спроведувањето на ре- намалување на портфолиото, со што се зголему- форми во банкарскиот сектор во измина- ва ризикот за заминување од регионот. Иако тата година со цел подобрување на нивната 22 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување отпорност и капацитет за надзор, но сепак жуваат да се зголемуваат во секоја од земјите одредени предизвици остануваат и поната- на ЈИЕ6 во првата половина од 2013 година му. Мерките за мудро работење на макроеко- (Слика 29). Нивното зголемување во ЈИЕ6 номско ниво беа зајакнати до различни нивоа, одразува комбинација на економски основи, односите помеѓу земјите на потекло и земјите влошување на квалитетот на заемите (Слика домаќини се подобрени, а неколку земји на- 30) и слаби режими за несолвентност. Освен правија одредени напори да ги намалат своите тоа, слабата фискална дисциплина доведе до зголемени нивоа на НФЗ (вклучувајќи и со заостанати обврски на јавниот сектор, што странска техничка помош (видете го поле 2). пак доведе до ограничување на ликвидноста Сепак, остануваат четири предизвици: на приватниот сектор и намалување на мож- носта на компаниите да ги сервисираат своите (i) Скротување на проблемот на НФЗ кој заеми. НФЗ достигнаа загрижувачки високи сѐ уште се зголемува, нивоа од преку 20 проценти од вкупните за- (ii) Намалување на високиот однос помеѓу еми во Албанија и Србија и околу 18 процен- заемите и депозитите, во некои од ти во Црна Гора. Освен тоа, попречените за- земјите еми (заеми од категорија 2), кои го сочинуваат (iii) Зголемување на профитабилноста на најголемиот дел од новосоздадените НФЗ, и банките, и понатаму се на високо ниво во некои од земји- (iv) Обновување на кредитниот раст. те и треба внимателно да се слета (Поле 2). НФЗ и понатаму се зголемуваа во првата Односите помеѓу заемите и депозитите и половина на 2013 година, достигнувајќи понатаму се високи во три од шесте земји во најголеми вредности досега во најголем регионот (Слика 31). Србија го намали својот дел од регионот. НФЗ почнаа да се зголему- однос помеѓу заемите и депозитите, а нејзини- ваат од средината на 2012 година и продол- те банки значително ја зголемија својата лик- Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 23 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Поле 2: Напори за разрешување на НФЗ во ЈИЕ6: Досегашно искуство Сите шест земји во југоисточна Европа досега добија односно ги започнаа дискусиите за надворешна помош за поддршка на разрешувањето на НФЗ. Спроведувањето на процесите за разрешување на НФЗ бара значителни напори во низа клучни димензии, вклучувајќи, меѓу другото и: (i) развивање на јасно, објективно разбирање на финансиските и регулатурните стимулации во игра како на локално така и на меѓународно ниво, правните и регулаторните пречки и недостатоците во однос на организационите и техничките можности кај банките; (ii) воведување на рамки за доброволно преструктуирање на долговите, и судство спремно за спроведување реше- нија за заемопримачите кои не соработуваат; (iii) спремност за поставување на остварливи меѓувремени и по- долгорочни цели и посветеност кон нивното остварување, и (iii) воведување на рамки за доброволно преструк- туирање на долговите и судство спремно за спроведување решенија за заемопримачите кои не соработуваат и iv) ангажирање на одреден број клучни локални чинители и нивно поттикнување да ги усвојат потребните мерки. Сите овие димензии треба внимателно да се распоредат во согласност со претходно договорена и временски ограничеа стратегија. Со воспоставувањето на горенаведените предуслови, за спроведување на процесот на на- малување на НФЗ и постигнување на трајни резултати најверојатно ќе бидат потребни 18 месеци. Албанија: Банката на Албанија (БА), заедно со владата, во изминатите неколку години, започна со спроведување на широк опсег на реформи за поддршка на разрешувањето на НФЗ, во кои се опфатени законодавни, процедурални и даночни прашања. Во обид да ги искористи најдобрите меѓународни практики за поддршка на ублажување- то на проблемот со НФЗ, БА склучи МЗР со Советодавниот центар за финансискиот сектор на Светска банка со седиште во Виена (Фин САЦ) во октомври 2012 година. Неодамнешните измени на Законот за парнична постапка од 2013 година, усвоени со поддршка на ФинСАЦ, имаат за цел зајакнување и поедноставување на постапките за извршување на гаранциите и значително намалување на правото на судовите да интервенираат при запленување на недвижнини. Сепак, банките и понатаму се соочуваат со значајни даночни нејасности при спроведување на активностите на отпишување на нефункционалните заеми кои не можат да се наплатат. За да се разјаснат овие работи, Министерството за финансии, во име на даночната администрација, во ноември 2013 година, формираше работна група со БА, со поддршка од правни експерти и експерти по сметководство од со- одветните институции. Бидејќи банките и понатаму чуваат значителен дел од проблематичните заеми кои не можат да се наплатат, во своите биланси, кои, доколку се решат овие даночни нејасности, би го намалиле нивото на НФЗ за 5-6 процентни поени. Во октомври 2013 година, Банката на Албанија започна со спроведување на Платформата за разрешување на НФЗ која вклучува поголема супервизорска наметливост во однос на страте- гиите за наплата и разрешување на НФЗ од страна на банките, поддржана од ФинСАЦ. Исходот од оваа ини- цијатива ќе биде зајакнување на можностите на централната банка да им нареди на банките да ги зголемат своите напори за намалување на резервите на НФЗ во одреден краток временски рок. Босна и Херцеговина: Како одговор на барањето на властите за техничка помош за рамка за разрешување на НФЗ, во април 2013 го- дина, ММФ спроведе дијагностичка студија за дефинирање на различните краткорочни и долгорочни мерки кои би помогнале во расчистувањето на НФЗ. Во извештајот се идентификувани чекорите за зајакнување на рамката за разрешување на НФЗ со отстранување на даночните и институционалните пречки. ММФ ја раз- гледува можноста да обезбеди последователна техничка помош во две клучни области: i) спроведување на „ис- танбулскиот пристап“ во однос на разрешувањето на нефункционалните долгови со тоа што долгот на компа- нии во неволја, со повеќе доверители ќе се преструктуира колективно од страна на комисија на доверители, и ii) изготвување на закон за факторинг и/или предлагање на нови прописи за компании за управување со средства со што банките полесно ќе можат да ги продаваат проблематичните средства. Освен тоа, наодите на дијагностичкиот тим на ММФ укажуваат на критичната потреба за подобрување на даночните закони во од- нос на преструктуирање односно продажба на заеми, вонсудско преструктуирање на корпоративни долгови, законот за несолвентност на компании, како и воведување на сеопфатен стечаен режим. Искористувајќи го претстојниот преглед на квалитетот на средствата на избраните банки, побаран од страна на ММФ, ФинСАЦ предложи да се додаде и модул за мапирање на наплатата на НФЗ со што би се создала поголема транспарент- ност и посилна отчетност во однос на активностите на банките да ги намалат ризиците на нивните биланси. 24 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување Косово Институционално, не постои функционален систем за колективно разрешување на НФЗ и неволјите на пре- тпријатијата. Модерните прописи за ликвидација и реорганизација, иако, во поширока смисла, се усогласени со добрите практики, сепак се неактивни поради недостатокот на рамка за обука, лиценцирање, надзор од- носно отчетност на стручните лица кои се занимаваат со несолвентност. Постои само еден специјализиран трговски суд, кој нема доволно човечки и други ресурси. Дури неодамна Косово воведе услуги на нотари односно медијатори како механизми за алтернативно разрешување на спорови, кои функционираат под сто- панската комора на Косово и Американската стопанска комора. Црна Гора: Централната банка на Црна Гора (ЦБЦГ) го презеде водството во воведувањето на „подгоричкиот пристап“ односно новата интегрирана програма за поголемо намалување на НФЗ. Со техничка помош обезбедена од страна на Советодавниот центар за финансискиот сектор на Светска банка, со седиште во Виена (ФинСАЦ), ЦБЦГ е во фаза на спроведување на една поформална рамка за подобрување на активностите за намалување на НФЗ. Заснован на лондонските правила, овој пристап е осмислен да создаде доброволна рамка базирана на интерес, за поддршка на реалното преструктуирање (оператив- но како и финансиско) и да обезбеди решенија за преструктуирање на долговите на системско ниво. Пристапот е заснован во предложениот Лекс специјалис, односно Законот за доброволно преструкту- ирање на долговите, кој се очекува да биде донесен кон крајот на 2013 година. Како дел од аналитичка- та основа за утврдување на трошоците и придобивките на финансиското преструктуирање, ФинСАЦ неодамна спроведе обемна проценка на можностите за наплата на четирите најголеми портфолија на НФЗ, вклучувајќи и анализа од долу нагоре на 120 големи проблематични заемопримачи. Исходот беше укажување на критичната важност на успешното спроведување на иницијативата на финансиско пре- структуирање, бидејќи само мал дел од портфолиото на НФЗ се очекува дека ќе може да заздрави без силни поправни активности. Република Македонија: По спроведувањето на проектот на Светска банка за техничка помош за планирањето за вонредни ситуа- ции во средината на 2012 година, Народната банка на Република Македонија разви акционен план чија цел беше подобрување на спремноста за кризни услови (вклучувајќи и разрешување на НФЗ). Проектот се фо- кусираше на алатките, ресурсите, овластувањата и механизмите за меѓу агенциска координација достапни на органите во случај на настанување на системска криза. Главна цел на предложениот план за кризни ситуации е да го спречи односно намали влијанието на кризата преку преземање на мерки за: i) подобри разбирање на ризиците (вклучувајќи ги и ризиците поврзани со НФЗ) и меѓусебните врски во финансискиот систем, ii) користење на надзорот за зајакнување на отпорноста на банките, iii) воспоставување на релевантни прописи и политики (вклучувајќи и за НФЗ) и iv) имање на стратегија за управување со кризи користејќи внимателно избрани сценарија. ФинСАЦ придонесува кон градењето на капацитетот на НБРМ, со фокус на системско намалување на МФЗ. Србија Иако целосно обезбедени (врз основа на локалните стандарди за мудро работење и сметководство), висо- кото ниво на НФЗ претставува извор на сериозна загриженост во Србија. Преку измените на одлуката за класификација на средствата на банката во билансите и вонбилансните ставки, кои беа донесени во декем- ври 2012 година, беше воведен полабав регулаторен третман на достасаните, а неплатените заеми, целосно обезбедени со хипотеки, Регулаторните пречки беа олеснети за потребите на продажба на средствата кои корпоративните клиенти беа принудени да ги продадат. Воведено и вонсудско преструктуирање на НФЗ, меѓутоа реакцијата на банките е доста умерена, со само неколку евидентирани доброволни преструктуи- рања до денес. Постојат проблеми во однос на капацитетот на назначениот медијатор (стопанска комора) и недоволна свест за овој систем кај компаниите. Националната банка на Србија изготви низа измени на Одлуката за класификација на средствата на банката во билансите и вонбилансните ставки со цел да отстрани дел од пречките за справување со НФЗ. Измените беа ставени на јавна расправа на 27 ноември 2013 година. Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 25 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 ствата (ПС) се намали во првата половина на 2013 година во Албанија, Босна и Херцеговина и Република Македонија, а само малку се зголе- ми во Србија и Косово. Во Црна Гора, со обно- вувањето на позитивниот кредитен раст, про- фитабилноста на банките исто така стана пози- тивна, за прв пат по средината на 2008 година. Сепак, зголемените резерви за сѐ поголемите НФЗ, дополнителното регулаторно усогласу- вање и пониските приходи и понатаму вршат притисок врз профитабилноста на банките и нивната спремност да даваат заеми. И покрај обилната ликвидност и забележи- телните намалувања на стапките на поли- тиките во текот на 2013 година, реалниот кредите раст и понатаму е недостижен во ре- гионот ЈИЕ6 што не го поддржува економ- видност, меѓутоа сѐ уште го има највисокиот ското закрепнување. Банките во земјите на однос во регионот, односно 140 проценти во ЈИЕ6 беа добро капитализирани (Слика 32). средината на 2013 година. Црна Гора го има Ликвидноста во банкарскиот систем е исто вториот највисок однос односно 122 проценти така висока односно на ниво од 25-35 процен- во средината на 2013 година (намален од 167 ти од вкупните средства (Слика 33). Високата проценти во средината на 2009 година), што е ликвидност и адекватност на капиталот служи слично со состојбата во Босна и Херцеговина. како заштита од нестабилните финансиски те- кови и несигурноста околу финансирањето и Профитабилноста на банките и понатаму е потенцијалниот излез на родителските банки. под притисок. Профитабилноста на банките Сепак, сѐ поголемите НФЗ, воведувањето на измерена преку просечниот поврат на сред- построги стандарди за проценка на ризикот и 26 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување препораките од веќе спроведените проценки. Трето, девизното задолжување претставува ризик кој земјите кои се задолжуваат не го со- гледуваат целосно. Слабите економски осно- ви и високото ниво на девизно задолжување и девизно индексирано задолжување (кое се движи од 79 проценти во Србија до 49 про- центи во Република Македонија7) претставу- ваат потенцијален ризик во земји со домашни валути. Овие земји треба внимателно да ја сле- дат еволуцијата на девизната изложеност на необезбедените заемопримачи, и да преземат мерки да го ограничат односно намалат да- вањето на заеми во странски валути односно заеми индексирани во странски валути. Постојани фискални напорите на банките да ги исчистат своите би- притисоци ланси на состојба и да ги контролираат трошо- ците, вршат сѐ поголем притисок врз давањето на заеми во 2013 година. Ова ги обесхрабри Фискалните дефицити во ЈИЕ6 и понатаму банките да даваат кредити, особено на МСП. се на високо ниво, делумно поради крутоста Како резултат на ова, севкупниот кредитен раст на структурата на јавните расходи, слаби- во 2013 година дополнително се намали во ре- те даночни основи и намалените фискални гионот ЈИЕ6, освен во Црна Гора (Слика 34). приходи. Фискалните биланси не беа обнове- ни во 2013 година, а дефицитите и понатаму Во вакви услови, што преостанува како се на ниво блиско до нивното највисоко ниво приоритет во агендата за реформирање на во 2009 година. И покрај спроведувањето на финансискиот сектор? Прво, успешното и одредени напори за контрола на расходите во одржливото намалување на НФЗ е најваж- 2013 година, владите не ги опфатија клучните ната претстојна задача. Како што беше наве- структурни ригидности кои се во основата на дено претходно, од последното издание на високите јавни расходи, имено високото ниво Извештајот (јуни 2013 година), нивоата на на трошење на плати и на лошо насочените НФЗ значително се зголемија, а кредитниот социјалните трансфери (Слика 35, Слика 36). раст и понатаму е слаб. Ова ја нагласува пот- Освен тоа, големата неформална економија и ребата за преземање на одлучни и сеопфатни слабото економско закрепнување на регионот мерки за намалување на нивоата на НФЗ. доведе до загуби на приходи во одредени земји Второ, потребно е понатамошни зајакнување (Албанија, Црна Гора, Србија) каде намалу- на рамката на мудри политики на макроеко- вањата на расходите не беа доволни за кон- номско ниво. Иако веќе се направени значи- телни работи, сепак потребни се дополнител- 7 Република Македонија успеа да го намали девизното ни напори во насока на зајакнување на капа- задолжување од 56 проценти од сите заеми на крајот на 2009 година на сегашното ниво од 49 проценти, а истовремено цитетите на регулаторните власти (како чо- го зголеми износот на депозити во локална валута од 41 вечки така и финансиски) за спроведување на процент на крајот на 2009 година на 56 проценти на крајот на септември 2013 година. Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 27 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 тролирање на дефицитите. Во други пак земји чии просечен непондериран дефицит изнесу- (Србија) и расходите и понатаму се зголемуваа, ваше 3,6 проценти од БДП во 2013 година. одложувајќи ја потребата за фискално прила- годување. Како резултат, просечниот фискален Земјите од ЈИЕ6 во кои фискалните дефици- дефицит во ЈИЕ6 и понатаму се зголемува и ти се намалија во 2013 година беа оние кои се проектира на достигне ниво од 4,2 процен- можеа да ги намалат расходите (Слика 38). ти од БДП во 2013 година (Слика 37). Во таа Во Босна и Херцеговина и Србија, со спрове- смисла, фискалната успешност во ЈИЕ6 и пона- дувањето на буџетските планови, намалувањата таму е полоша во споредба со земјите од ЕУ11, на трошењата се предвидува да ги надоместат 28 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување недостатоците на приходите и да придонесат Албанија дефицитот се очекува да се зголеми за кон намалување на фискалните дефицити за 0,5 2,5 процентни поени од БДП во 2013 година до 3 проценти од БДП. Во Србија, фискални- (во однос на првичната цел) и да достигне 5,9 от дефицит се проектира да се намали од 7 на проценти, за сметка на недостатоците во соби- 6,5 проценти од БДП. Фискалниот дефицит рањето на приходите, како и зголемувањето на на Косово се проектира да се намали на 2,4 трошењето поврзано со изборите. проценти од БДП од претходното ниво од 2,7 проценти. Во Косово, со воведувањето на фи- Слабата даночна основа и неефикасната скалното правило се поставува задолжителен даночна администрација дополнително максимален дефицит од 2 проценти од БДП го оптовари фискалното прилагодување од 2014 година па натаму. За разлика од тоа, во со намалување на приходите во ЈИЕ6. Просечниот однос помеѓу приходите и БДП се намали од 37 проценти во 2008 година до 35,1 процент во 2012 година и покрај обно- вувањето на растот. Слабото собирање на даноците негативно се одрази на фискалните биланси во ЈИЕ6. И покрај скорешните зго- лемувања на стапките на ДДВ и акцизите во некои земји, кои доведоа до дополнителни приходи (особено во Црна Гора и Србија), приходите во ЈИЕ6 се намалија за, во про- сек, околу 0,6 проценти од БДП во 2013 година. Главните фактори зад ваквите слаби приходи во ЈИЕ6 се чинеше дека се делумно структурни (слаба даночна администрација и царински приходи), а делумно циклични што се одразува во намалената побарувачка и намалените приходи од ДДВ. Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 29 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Големите фискални разлики во ЈИЕ6 глав- цијална помош на последен избор, пензии и но се должат на ригидната структура на придобивки поврзани со воена служба, меѓу јавните расходи кои се концентрирани другите, изнесуваат 12,5 проценти од БДП на плати во јавниот сектор и социјални и понатаму се големи и лошо насочени и не трансфери (Слика 39). Во просек, масата ги заштитуваат сиромашните (Слика 42 и на плати во земјите од ЈИЕ6 е многу висока Слика 43). Во Босна и Херцеговина, преку со над 9,7 проценти од БДП во 2012 годи- 12 проценти од социјалните надоместоци на и сѐ уште се зголемува во споредба со ни- се проценува дека одат кај најбогатиот квин- вото пред кризата (Слика 40 и Слика 41). тил, а во Република Македонија оваа бројка е Социјалните трансфери, составени од со- 11 проценти. За разлика од тоа, помалку од 30 | Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања Бавен пат до закрепнување 40 проценти од надоместоците одат кај нај- нискиот квинтил во Босна и Херцеговина. Таму и во Косово, надоместоците за воени- те ветерани имаат голем удел од буџетите за социјална заштита, но сепак не стигнуваат до сиромашните и најранливите. Според тоа постои обилен опсег за рационализација на социјалните расходи во оваа област, и исто- времено зголемување на социјалната заштита на сиромашните и на изгледите за заеднички просперитет на најниските квинтили на на- селението. Нивоата на јавниот долг сѐ уште се зголе- муваат во 2013 година во најголем дел од земјите на ЈИЕ6. Просечниот јавен долг (без гаранциите) се зголеми од 36,2 процен- ти од БДП во 2011 година до 42 проценти во 2012 година односно 44,8 проценти од БДП во 2013 година. Нивоата на јавниот долг и понатаму се особено загрижувачки во Албанија, Црна Гора и Србија, во 2013 годи- на. Особено, јавниот долг на Албанија е про- ектиран да надмине 66 проценти од БДП, без вклучување на најавените плаќања на заостанатите обврски, кои изнесуваат допол- нителни 4,1 проценти од БДП. Државните гаранции не се без ризик и можат да придо- несат за зголемување на притисоците на јав- ниот долг (Слика 45). Овие достигнаа околу 7,5 проценти од БДП во 2012 година, меѓу- тоа се проектирани да се намалат во 2013 година, поради повикувањето на една голема гаранција во Црна Гора. Суверените кредит- ни рејтинзи на Стандард и Пурс и понатаму се непроменети од јуни 2013 година (Табела AI.1). Поглавје 1: Најнови макроекономски случувања 31 Бавен пат до закрепнување Поглавје 2: Макроекономски изгледи Претстои слаб раст Со намалената побарувачка, несигурните исчезнуваат. Економските активности се изгледи за извозот и значителни надво- умерени, што одразува големи слабости во до- решни ризици, регионот ЈИЕ се очекува машната побарувачка и покрај закрепнување- да расте со стапка од 1,8 проценти во 2013 то на надворешната побарувачка и големото година, што е во голема мера во согласност зголемување на извозот. Српската економија со проекциите направени во редовниот започнува да спроведува значителна фискал- економски извештај за ЈИЕ6 од јуни. Босна на консолидација за да го сведе својот долг и Херцеговина и Косово и понатаму се еко- на одржливо ниво, а ова веројатно може да номии во ЈИЕ6 кои растат најбавно односно претставува оптоварување при спроведување- најбрзо соодветно. Изгледите за раст за то на активностите. Економиите на Република Република Македонија и Црна Гора се мал- Македонија, Косово и Црна Гора имаат од- ку зголемени, додека за Албанија, Косово и реден замав во градежништвото, услугите и Србија извршени се намалувања (Табела 3). туризмот, но нивните удели во регионалната економија на ЈИЕ6 се премногу мали за да мо- Табела 3: Реален раст на БДП и проекции жат да ја променат општата регионална слика. проценти 2012 2013f 2014f Така, изгледите на економскиот раст на ЈИЕ6 во 2014 година и понатаму се намалени Албанија 1,6 1,3 2,1 и се потпираат на одржаното закрепнување Босна и Херцеговина -1,1 0,8 2,0 на надворешната побарувачка. Севкупно, Косово 2,7 3,0 4,0 нето извозот и понатаму ќе биде двигател на Република растот на краток рок. Сепак, неповолните ус- Македонија -0,4 2,5 3,0 лови на пазарот на трудот, лошото инвестици- Црна Гора -2,5 1,8 2,5 ско опкружување и намалената потрошувачка и инвестиции ќе ја ограничат економската ак- Србија -1,7 2,0 1,0 тивност. Регионот ЈИЕ6 се проектира да расте ЈИЕ6* -0,7 1,8 1,8 со стапка од 1,8 проценти во 2014 година на- Меморандум: -0,6 -0,4 1,1 место претходно проектираните 2,7 проценти. Европска област Главното оптоварување на регионалниот раст Извор: Проекции на вработените во Светска банка. претставува веројатното забавување на српска- Забелешка: пондериран просек та економија.8 Србија сега се очекува да расте со само 1 процент во 2014 година во споредба Меѓутоа, еднократните ефекти од закреп- со претходно проектираните 3 проценти како нувањето на активностите по рецесијата и подобрените временски услови, полека 8 Надолна промена на проекциите на растот на Косово во 2014 година од само маргинални 0,1 процентни поени. Поглавје 2: Макроекономски изгледи 33 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 последица на намалувањето на приватната пот- надворешни ризици во однос на изгледи- рошувачка и фискалната консолидација. За те на ЈИЕ6 се поврзани со: (1) стапката на разлика од Србија, економскиот раст во други- зголемување на глобалните каматни стапки и те пет земји на ЈИЕ се очекува да се зацврсти во очекуваното намалување на квантитативни- 2014 година и го надмине темпото на ширење те олеснувања во САД, (2) закрепнувањето на економијата во 2013 година. на европската област и (3) потенцијалното влијание од заминувањето на родителски- Билансот на ризици во однос на ваквата те банки од банкарските системи на земјите состојба е во надолна линија. Со оглед на во ЈИЕ6. Внатрешните ризици во однос на тоа дека пазарните економии во развој од- изгледите на ЈИЕ6 се поврзани со „заморе- носно во зародиш, вклучувајќи ги и ЈИЕ, вле- носта од реформи“, што може да доведе до гуваат во период на очекувани глобални фи- застој во спроведувањето и застрашувачките нансиски стеги, ставот да се продолжи како и фискални предизвици за стабилизирањето и претходно, повеќе не претставува можност: намалувањето на долговите во неколку земји. на творците на политиките топло им се пре- Исто така, недостатокот на напредок во од- порачува да ги намалат макроекономските нос на разрешувањето на НФЗ и заостанати- ранливости, да ги обноват фискалните ба- те обврски на приватниот сектор би можело фери и да ги засилат структурните реформи штетно да влијае врз кредитното закрепну- насочени кон остварување на раст. Главните вање и изгледите за раст. Од слаб до робустен раст – подобрување на продуктивноста и конкурентноста Понатаму од овој тежок краткорочен хо- теми, земјите на ЈИЕ6, додека истовремено се ризонт, како земјите од ЈИЕ6 можат да соочуваат со значителни структурни предиз- ги зголемат своите долгорочни изгледи? вици во однос на подобрувањето на продук- Одржувањето на макроекономската стабил- тивноста и конкурентноста, вклучувајќи ја и ност и понатаму претставува врвен приори- областа на инвестициското опкружување, па- тет на политиките: земјите во ЈИЕ6, особено зарот на трудот и јавниот сектор. оние со големи јавни долгови би требало да го подобрат фискалното прилагодување и да ги Регионот ЈИЕ6 сѐ уште не е доволно успе- обноват фискалните бафери, особено со ог- шен во однос на најголемиот дел на мерки- лед на веројатното зголемување на трошоци- те за споредба во врска со структурните те на нивното суверено задолжување поради реформи. Со остварувањето на голем нап- промените на пазарните услови (на пример: редок во однос на намалувањето на трошо- намалување на квантитативното олеснување ците за водење на деловен потфат, Република во САД). Исто така важно е да продолжи и Македонија почна да привлекува релативно енергичното спроведување на структурни- скромни СДИ. Земјите на ЈИЕ6 имаат го- те реформи. Започнатиот раст поттикнат од леми предности во споредба со голем број извозот претставува позитивен развој на со- други земји во развој: нивните реформи се стојбите, меѓутоа неговото одржување е пре- втемелени во процесот на пристапување дизвик. Земјите од ЈИЕ6 треба да ги подобрат во ЕУ, а тие се сместени веднаш до еден од своите фискални позиции, да ги намалат јав- најголемите економски блокови во светот. ните долгови и да ги зајакнат банкарските сис- Понатаму, неодамнешниот договор помеѓу 34 | Поглавје 2: Макроекономски изгледи Бавен пат до закрепнување Поле 3: Импликации од пристапувањето на Хрватска во ЕУ, за ЈИЕ6 По пристапувањето на Хрватска во ЕУ, Договорот за слободна трговија на централна Европа (ЦЕФТА) треба да се измени. На 1 јули 2013 година, со новиот трговски режим помеѓу ЈИЕ6 и Хрватска се воведе асиметричен режим за трговската либерализација. Тоа значи дека земјите на ЈИЕ6 ги задржаа бесцаринските извозни преференци на Хрватскиот пазар како што е регулирано според Договорите за стабилизација и асоцијација со ЕУ. Сепак, Хрватскиот извоз е предмет на тарифи кои се донесуваат на производите од ЕУ. Сегашниот извоз во земјите на ЦЕФТА сочинува 20 проценти од вкупниот извоз на Хрватска. Во 2012 година. Хрватска извезе производи во вредност од 1,66 милијарди ЕУР, што е двапати повеќе од вредноста увезена од ЦЕФТА во Хрватска. Хрватските компании изгубија дел е конкурентноста – најпогодени се тутунот и земјоделските производи. На пример, Агрокор Лтд. (кој се фокусира на преработка на храна, вино и агро бизнис), мораше да пренесе 18 проценти од своите инвестиции во вредност од 1,38 милијарди ЕУР во реги- онот на ЈИЕ6 (од 1993 година) во 2012 година, пред пристапувањето на Хрватска во ЕУ. Србија се соочи со зголемување на инвестициите од Хрватските фирми во годината пред пристапувањето. За земјите од ЈИЕ6, извозот на вино, говедско месо, шеќер и риба ќе биде ограничен на одредена квота, додека пак другите земјоделски производи ќе бидат без царински давачки согласно со договорот за Стабилизација и асоцијација со ЕУ, но ќе бидат предмет и на повисоки фитосанитарни и ветеринар- ни стандарди усогласени со ЕУ. ЕК започна дискусија со членките на ЦЕФТА во однос на Член 7 од Договорот за стабилизација и асоцијација со ЦЕФТА, кој предвидува олеснување на пропишаните услови и намалување на високите стапки. Сепак, можеби ќе биде потребно одредено време за Хрватска да ги обнови своите претходни нивоа на трговските текови погодени од излезот од подрачјето на ЦЕФТА, доколку тие воопшто може да бидат обновени. Големите Хрватски компании кои беа присутни на пазарите во ЈИЕ6, особено во прехранбената индустрија, пренесоа дел од своето производство во ЈИЕ6 за да ги ублажат влијанијата на тарифните бариери. Србија и Косово најави поголема стабилност Подобрена деловна клима, и безбедност во регионот. Пристапувањето на Хрватска во ЕУ (Поле 3), отворањето на но потребни се процесот за пристапување на Србија и Црна понатамошни реформи Гора, како и неодамнешните политички про- мени во регионот, може да обезбедат обно- вен замав за реформите и идниот проспери- Земјите на ЈИЕ6 и понатаму ги отстрану- тет на регионот. Времето да се искористи ваат регулаторните пречки за бизнисите оваа можност е токму сега. Индексот за севкупната леснотија на водење Патот кон робустен, долгорочен раст води на деловни потфати, измерено според најно- преку подобрувања на продуктивноста и вите Показатели на ДуингБизнис, се подобри конкурентноста. Во ова издание на редов- во земјите на ЈИЕ6 од 60,4 во 2009 година ниот економски извештај нагласена е една на 64,9 во 2013 година. Ова зголемување таква област – подобрувањето на деловното беше поголемо од напредокот на ЕУ11 од опкружување, кое ќе помогне во отстрану- 3,4 проценти иако просекот на ЈИЕ6 и по- вањето на и проширувањето на бизнисите и натаму остана под нивото на ЕУ11. Косово и олеснувањето на оптоварувањата на приват- Република Македонија забележаа најголеми ните инвестиции. подобрувања во регионот со 9,8 односно 9,1 Поглавје 2: Макроекономски изгледи 35 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 процентни поени, соодветно (иако за Косово со градежните дозволи беше исто така ис- подобрувањето е од ниска основа споредено клучителен: зголемување од 8,3 процентни со 2010). Албанија, од друга страна, и пона- поени помеѓу 2009 и 2013 година, а ЈИЕ6 таму е единствената земја во регионот чија ја подобри својата позиција од 46,6 на 55 во положба се влошува и покрај неодамнешни- 2013 година. Напредокот на ЈИЕ6 главно от маргинален напредок (Слика 46). Босна и доаѓа од Косово и Република Македонија, а Херцеговина е најслаба во регионот и треба Република Македонија стана лидер во регио- брзо да фати чекор со своите соседи ако сака нот со тоа што ја подобри својата позиција на да привлече инвестиции и да го подобри 80,4 во 2013 година во однос на најдобрите својот економскиот раст. светски практики. Сепак, и покрај овој напредок, потребни се понатамошни реформи за да се надмине структурната крутост и да се зголеми кон- курентноста во регионот. На пример раз- решувањето на несолвентноста и понатаму е најслабата област за земјите на ЈИЕ6 со само умерено подобрување на рангирањето од 2,5 процентни поени во периодот помеѓу 2009 и 2013 година. Иако сите шест земји направија одредени подобрувања помеѓу 2009 и 2013 година, остварениот напредок е недоволен за да се создадат ефективни постапки за несол- вентност. Освен тоа, областите на спроведу- вање на договори и заштитата на правата на Конкретните области каде земјите од ЈИЕ6 направија најголем напредок во из- минатите неколку години вклучуваат: за- почнување на деловен потфат, справување со градежни дозволи и плаќање даноци. Во однос на започнувањето на бизнис, ЈИЕ6 ја подобри својата положба во однос на нај- добрите практики од 78,8 во 2009 година на 86,1 во 2013 година. Во смисла на плаќањето на даноци, пет од земјите на ЈИЕ6 и понатаму ги затвораат јазо- вите до светските најдобри практики помеѓу 2009 и 2013 година, со тоа што Црна Гора остварува најголем напредок а Србија нај- мал напредок. Напредокот во справувањето 36 | Поглавје 2: Макроекономски изгледи Бавен пат до закрепнување сопственост и понатаму се особено пробле- матични (Слика 47). Накратко, иако економскиот раст во земјите на ЈИЕ6 е обновен, сепак земји- те треба да продолжат со зајакнување на своите домашни макроекономски основи и да спроведуваат политики кои ја зголе- муваат продуктивноста и отпорноста на надворешни превирања. Преминот од па- теката на бавен раст предводен од извозот, во насока на робустен раст и понатаму претста- вува клучен предизвик за политиките во ЈИЕ6. Првата состојка на успехот е обезбеду- вање на трајна и одржлива макроекономска стабилност, што за ЈИЕ6 значи намалување и одржување на умерено ниво, на фискалните дефицити и долговите. Во делот на струк- турите политики, за робустен и долгорочен раст, освен реформите на пазарот на трудот и јавниот сектор, потребни се и реформи за подобрување на продуктивноста и конку- рентноста, чии елементи се нагласени погоре во овој текст. Поглавје 2: Макроекономски изгледи 37 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Додаток: Макроекономски показатели Табела A1. 1: ЈИЕ6: Избрани економски 2012 2013f 2014f показатели и проекции, 2012-14 2012 2013f 2014f Стапка на невработеност3 (процент) Реален раст на БДП (проценти) Албанија 13,0 12,8 Босна и Херцеговина 28,0 27,5 Албанија 1,6 1,3 2,1 Косово 30,9 Босна и Херцеговина -1,1 0,8 2,0 Р. Македонија 31,0 28,8 Косово 2,7 3,0 4,0 Црна Гора 20,0 19,2 Р. Македонија -0,4 2,5 3,0 Србија 24,0 24,1 Црна Гора -2,5 1,8 2,5 Србија -1,7 2,0 1,0 Биланс на тековната сметка (процент од БДП) Фискален дефицит (проценти од БДП) Албанија -10,9 -9,7 Босна и Херцеговина -9,6 -7,5 Албанија -3,4 -5,9 Косово -7,6 -10,7 Босна и Херцеговина -2,7 -2,0 Р. Македонија -3,1 -3,1 Косово -2,7 -2,4 Црна Гора -18,7 -15,0 Р. Македонија -3,9 -4,0 Србија -10,5 -6,0 Црна Гора -5,4 -4,3 Србија -7,6 -6,5 Надворешен долг (процент од БДП) 4 Јавен долг1 (проценти од БДП) Албанија 56,6 56,9 Босна и Херцеговина 53,0 54,2 Албанија 59,4 66,2 Косово 7,6 7,2 Босна и Херцеговина 45,1 44,7 Р. Македонија 67,0 66,1 Косово 8,4 9,7 Црна Гора 119,2 113,4 Р. Македонија 34,3 35,5 Србија 86,2 81,0 Црна Гора 54,0 54,2 1 Со исклучок на гаранциите. Србија 50,6 55,9 2 Податоците за 2013 година го покажуваат просекот за Инфлација на малопродажните цени2 периодот до септември освен август за Босна и Херцеговина. (процент, просек за периодот) 3 Податоците за 2013 година претставуваат проценки за првиот квартал за Босна и Херцеговина; и вториот квартал Албанија 2,0 2,1 за останатите. Податоците за 2012 година покажуваат годишни просеци. Босна и Херцеговина 2,1 0,7 4 Податоците за 2013 ги покажуваат резервите на надворешен Косово 2,5 2,2 долг за вториот квартал. Р. Македонија 3,3 3,3 Црна Гора 4,1 2,9 Србија 7,3 8,2 38 | Додаток: Макроекономски показатели Бавен пат до закрепнување Додаток: Макроекономски показатели 39 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 40 | Додаток: Макроекономски показатели Бавен пат до закрепнување Додаток: Макроекономски показатели 41 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 42 | Додаток: Макроекономски показатели Бавен пат до закрепнување Додаток: Макроекономски показатели 43 Југоисточна Европа Редовен економски извештаJ бр.5 Табела A1.2: Суверен кредитен рејтинг   Дек 2010 Дек 2011 Дек 2012 Дек 2013 АЛБ Б+ Б+ Б+ Б+ Босна и Херцеговина Б+ Б Б Б МКД ББ ББ ББ ББ- ЦНГ ББ ББ ББ- ББ- СРБ ББ- ББ ББ- ББ- Извор: Стандард и Пурс. Забелешка: Косово нема кредитен рејтинг. 44 | Додаток: Макроекономски показатели