83136 Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike Nr. 5 RIMEKEMBJA E NGADALTE 9 Dhjetor 2013 Falënderime Ky Raport i Zhvillimeve Ekonomike mbulon zhvillimet, perspektivat dhe politikat ekonomike në gjashtë vende të Evropës Juglindore (EJL6) Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia. Raporti nxirret dy herë në vit nga stafi i ekonomistëve në Departamentin për Reduktimin e Varfërisë dhe Menaxhimin Ekonomik të rajonit të Evropës dhe Azisë Qendrore në Bankën Botërore (ECA PREM). Ekipi i autorëve është udhëhequr nga Gallina Andronova Vincelette, Željko Bogetić dhe Abebe Adugna; anëtarët e mëposhtëm të ekipit kanë detyra tematike dhe/ose të vendeve: Simon Davies (zhvillimet fiskale dhe borxhi; dhe Bosnjë Herzegovina); Agim Demukaj (sektori i jashtëm; dhe Kosova); Doerte Doemeland, Nikola Kojucharov, dhe Ivan Kusen (tregu i punës; politika monetare; zhvillimet e inflacionit); Raquel Letelier (financial sector); Anil Onal (menaxher i databazës; dhe Shqipëria); Lazar Sestović (sektori real; dhe Serbia); Sanja Madzarević-Sujster (Mali i Zi); Bojan Shimbov (sektori financiar, Maqedonia), Ekaterine Vashakmadze dhe Mizuho Kida (zhvillimet dhe perspektiva globale); Maria Andreina Clower, Christopher Pala, dhe Budy Wirasmo ofruan asistencë të paçmuar në redaktimin dhe dizenjimin e këtij raporti.. Shpërndarja e raportit dhe marrëdhëniet me jashtë dhe median është menaxhuar nga Lundrim Aliu, Anita Bozinovska, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadzić, Andrew Kircher, Vesna Kostić, Sanja Tanic; Boris Balabanov, Mirjana Popović, John Mackedon, Kristyn Schrader-King, dhe Dragana Varezić. Ekipi i është mirënjohës Ellen Goldstein (Drejtore e Vendit, Evropa Juglindore), Roumeen Islam (Drejtor Sektori në Detyrë, ECA PREM), Satu Kähkönen (Menaxher Sektori, ECA PREM2), dhe Njësia e Menaxhimit të Vendit për Evropën Juglindore për udhëheqjen e tyre në përgatitjen e këtij raporti. Ekipi falënderon për komentet në draftet e mëparshme të këtij raporti të marra nga Bankat Qendrore dhe Ministritë e Financave në vendet e EJL6. Ky dhe raportet e tjera SEE RER mund të gjenden në: www.worldbank.org/eca/seerer Deklaratë standard: . Ky volum është një produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore. Gjetjet, interpretimet, dhe përfundimet e shprehura në këtë raport nuk reflektojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutivë të Bankës Botërore ose qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë punim. Kufijtë, ngjyrat, emërtimet, dhe informacionet e tjera të pasqyruara në cilëndo hartë në këtë punim nuk nënkuptojnë asnjë paragjykim nga ana e Bankës Botërore sa i përket statusit ligjor të ndonjë territori apo pajtimin me/ose pranimin e kufijve të tillë. . Deklaratë e të Drejtave të Autorit: . Materiali në këtë publikim mbrohet nga e drejta e autorit. Kopjimi dhe/ose transmetimi i pjesëve apo i tërë këtij punimi pa leje mund të jetë shkelje e ligjeve përkatëse. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore nxit shpërndarjen e punës së saj dhe normalisht e jep menjëherë lejen për riprodhimin e pjesëve të punimit. Për lejen për të fotokopjuar ose rishtypur cilëndo pjesë të këtij punimi, ju lutem dërgojeni me informacion të plotë tek Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telephone 978-750-8400, fax 978-750-4470, http://www.copyright.com/. Të gjitha kërkesat për të drejtat dhe licencat, përfshirë të drejtat e varura, duhet të adresohen tek Zyra e Publikuesit, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org. PERMBAJTJA KAPITULLI 1: ..................................................................................................................................................... 9 ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË FUNDIT ................................................................ 9 RRITJE MODESTE PAS RECESIONIT TË DYFISHTË .....................................................................................................10 PËRMIRËSIME TË VAZHDUARA NË TREGTI DHE BORXHIN E JASHTËM ......................................................................14 PËRFITIMET E PUNËSIMIT QË PO RIFILLON ...............................................................................................................16 RËNIA E INFLACIONIT ..............................................................................................................................................18 RRITJA E DOBËT E KREDISË .....................................................................................................................................21 PRESIONE NGULMUESE FISKALE ..............................................................................................................................27 KAPITULLI 2: ................................................................................................................................................... 32 PERSPEKTIVA MAKROEKONOMIKE ......................................................................................................... 32 RRITJE E DOBËT NË TË ARDHMEN ............................................................................................................................33 NGA RRITJA E DOBËT DREJT NJË RRITJEJE MË TË FORTË EKONOMIKE: PËRMIRËSIMI I PRODUKTIVITETIT DHE KONKURRUESHMËRISË ............................................................................................................................................. 34 KLIMË E PËRMIRËSUAR BIZNESI, POR NEVOJITEN REFORMA TË MËTEJSHME ..........................................................35 SHTOJCA I: ....................................................................................................................................................... 38 SHTOJCË: INDIKATORËT MAKROEKONOMIKË .................................................................................... 38 IV | P Ë R M B A J T A Përmbledhje rimëkëmbur në mënyrë të konsiderueshme që nga 2010, përfitimet nuk kishin bazë të gjerë Zhvillimet ekonomike të kohëve të fundit dhe u përqendruan kryesisht tek shërbimet. Rritja ekonomike afatshkurtër do të jetë tepër Rajoni i Evropës Juglindore (EJL6) doli nga e dobët për të mbështetur përmirësime të recesioni i dyfishtë në gjysmën e parë të vitit rëndësishme në punësim. 2013, e mbështetur nga një rimëkëmbje në fillimet e saj në në zonën e Euros. Industria-- Ndërkohë që performanca e eksporteve u veçanërisht eksportet e produkteve dhe forcua dhe importet ranë, bilancet e energjia--ishin shtysë e rimëkëmbjes. Rajoni llogarisë korente u ngushtuan. Rimëkëmbja përjetoi një ngritje të mirëpritur të eksporteve graduale në Zonën e Euros ndihmoi që në 2013, veçanërisht eksportet e makinave nga eksportet e kombinuara (mesatare e Serbia. Kushtet e favorshme të motit ponderuar) të mallrave të EJL6 të rriten me mbështetën një kontribut të fortë të prodhimit afër 13 për qind (bazë vjetore), duke dhënë bujqësor në rritjen ekonomike dhe ndihmoi të një kontribut të fortë në rritjen e përgjithshme dobësohen presionet inflacioniste. Megjithatë, ekonomike. Rritja e eksporteve filloi kudo, e kërkesa e brendshme mbeti e dobët në shtyrë nga kapacitetet e eksportit të bazuara shumicën e rajonit, duke pasqyruar në investimet e huaja direkte (IHD). papunësinë e lartë, rritjen e ngadaltë të të Megjithatë, qëndrueshmëria e kësaj rritjeje të ardhurave dhe kredisë familjare dhe një klimë lartë të eksporteve është e pasigurt duke pasur të vështirë investimesh. Vetëm në Kosovë dhe parasysh bazën e ngushtë të eksporteve të Maqedoni investimet publike kontribuan në rajonit dhe problemet e konkurrueshmërisë. njëfarë forcimi të kërkesës së brendshme. Kërkesa e dobët e brendshme i tkurri Përtej këtyre faktorëve afatshkurtër, një importet në të gjithë vendet përveç Serbisë, ku ngadalësim në rritjen e produktivitetit dhe rritja e tyre u udhëhoq nga lëndët e para dhe kostot në rritje të njësisë së fuqisë punëtore pjesët që përdoren në industritë me orientim prekën negativisht rritjen ekonomike, duke eksportin. Investimet e huaja direkte (IHD) ulur konkurrueshmërinë dhe kërkesën për fuqi mbetën të ngadalta në EJL6, duke u rritur punëtore. vetëm me 0.7 për qind të prodhimit të brendshëm bruto (PBB), por përqindja e tyre Papunësia në rajon, me një mesatare prej në financimin e llogarisë korente u rrit. rreth 24 përqind1, filloi të bjerë në gjysmën Remitancat vazhduan të rezistonin e parë të vitit 2013 nga nivelet e saj përgjithësisht, por kriza greke filloi të kishte kulmore të krizës. Ndërkohë që punësimi u ndikim, veçanërisht mbi Shqipërinë. rrit në Shqipëri, Maqedoni dhe Malin e Zi, ai mbeti i ulët në Serbi dhe Bonjë dhe Tkurrja e kreditimit të bankave të huaja Hercegovinë. Por edhe aty ku punësimi është nga EJL6, kreditë e këqija (NPL-të) në ngritje dhe rritja e dobët e kredisë, përforcojnë nevojën për reforma të 1 Të gjithë agregatet mesatare në nivel rajonal në EJL6 vrullshme për reduktimin e janë mesatare të thjeshta përveç rasteve kur vihet në dukje ndryshe. vulnerabiliteteve në sektorin financiar. PËRMBLEDHJA |V Bankat evropiane vazhduan të tkurrin fiskal mbeti i pamjaftueshëm për të përmbysur kreditimin dhe reduktuan ekspozimin e tyre dinamikën negative të borxhit në disa vende. në rajonin e EJL6. Me synimin për të Borxhi publik mesatar u rrit në EJL6 dhe përmirësuar elasticitetin dhe kapacitetin pritet të arrijë në 45 për qind të PBB deri në mbikëqyrës të tyre, vendet e EJL6 bënë fund të vitit 2013, nga 42 për qind një vit më përparim në zbatimin e reformave bankare parë. Borxhi publik mbeti në mbi 60 për qind gjatë vitit të kaluar. Bankat mbeten të mirë- e PBB në Shqipëri, Malin e Zi dhe Serbi. kapitalizuara me treguesit e mjaftueshmërisë së kapitalit mbi kërkesat e rregullatorëve në të Normat e Rritjes Ekonomike, 2012-2014 gjashtë vendet. Likuiditeti ishte i lartë në 25- 2012 2013f 2014f 35 për qind të aseteve totale. Megjithatë, Shqipëria 1,6 1,3 2,1 Kreditë e këqija (NPL) arritën në nivele Bosnja dhe Hercegovina -1,1 0,8 2,0 shqetësuese me rreth 20 për qind të kredive Kosova 2,7 3,0 4,0 totale në Shqipëri dhe Serbi dhe rreth 18 për Maqedonia -0,4 2,5 3,0 qind në Malin e Zi. Rritja e tyre erdhi nga Mali i Zi -2,5 1,8 2,5 gjendja e ngadaltë e ekonomisë, regjimet e Serbia -1,7 2,0 1,0 dobëta të paaftësisë paguese dhe mungesa e EJL6* -0,7 1,8 1,8 përhapur e disiplinës së sektorit privat në pagesa, të përkeqësuara nga pagesat e Zona e Euros -0,6 -0,4 1,1 prapambetura të sektorit publik për bizneset Burimi: Parashikime të stafit të Bankës Botërore. në disa prej vendeve të EJL6. Në këtë mjedis, Shënim: (mesatare e ponderuar) pavarësisht nga likuiditeti i gjerë dhe shkurtimet në normat bazë të interesit, bankat mbetën hezituese në lëshimin e kredive të reja. Perspektiva dhe Rreziqet e Rritjes Si rezultat, rritja e kredisë u ngadalësua në shumicën e vendeve të EJL6. Me një kërkesë të dobët, të ardhme të paqartë të eksportit dhe rreziqe të Deficitet fiskale mbetën të larta dhe konsiderueshme të jashtme, perspektiva borxhi publik u rrit në 2013. Mesatarja e afatshkurtër e EJL6 mbetet e brishtë. Pas deficitit fiskal në EJL6 parashikohet të mbetet ringritjes së ekonomisë rajonale në gjysmën e në nivele të larta në 4.2 për qind të PBB-së në parë të vitit 2013 dhe duke marrë parasysh të 2013 (krahasuar me 4.1 për qind të PBB-së në dhënat e fundit me frekuencë të lartë, rritja 2012). Ngurtësitë strukturore në shpenzimet ekonomike për vitin pritet të jetë rreth 1.8 për publike, baza e dobët tatimore dhe të ardhurat qind. Eksportet neto do të vazhdojnë të jenë fiskale të ulëta kontribuan në këtë rezultat. shtysë e rritjes në EJL6 në afat të shkurtër. Pavarësisht nga disa përpjekje të konsolidimit Megjithatë, për shkak të bazës së kufizuar të fiskal, qeveritë në EJL6 nuk adresuan eksporteve të ekonomive të EJL6 dhe ngurtësitë kryesore si fatura e madhe e pagave kapaciteteve të reja të pasigurta të eksporteve të sektorit publik (me një mesatare 9 për qind të nxitura nga investimet e huaja direkte të PBB-së) dhe transfertat sociale të (IHD-të), rimëkëmbja e qëndrueshme e shënjestruara keq (12 për qind të PBB-së udhëhequr nga eksportet nuk është e mesatarisht). Si rezultat, ritmi i korrigjimit garantuar. Shumë varet nga zgjatja e VI | F a q e rimëkëmbjes së kërkesës së jashtme. Në rritjes? Ndërkohë që ruajtja e stabilitetit kontrast me këtë, kushtet e pafavorshme të makro-ekonomik mbetet një prioritet politik tregut të punës, një klimë e dobët e maksimal, reformat strukturore duhet të investimeve, dhe kushtet e vështira të ndiqen me vrull. Rritja ekonomike e kreditimit që shkaktojnë ulje të konsumit dhe udhëhequr nga eksportet e vitit 2013 është një investimeve do të mbajnë të mbyllur zhvillim pozitiv, por mbajtja e saj do të jetë aktivitetin e përgjithshëm ekonomik. Prandaj, një sfidë. Përveç nevojës për të përmirësuar PBB-ja reale e ponderuar e rajonit të EJL6 pozicionet e tyre fiskale, uljes së borxheve tani pritet të rritet me 1.8 për qind në 2014, publike dhe forcimit të sistemeve bankare, rreth një pikë përqindje më pak se vlerësimi i EJL6 përballen me sfida të mëdha strukturore mëparshëm në mes të 2013. Ngadalësimi në përmirësimin e produktivitetit dhe nxitet nga ekonomia e Serbisë, e cila tani pritet konkurrueshmërisë, përfshirë në fushat e të rritet me vetëm 1 për qind në 2014 klimës së investimeve, tregut të punës dhe (krahasuar me një vlerësim prej 2 për qind në sektorit publik. mes të vitit 2013) për shkak të konsolidimit të planifikuar fiskal dhe rënies së konsumit Kapërcimi i këtyre sfidave është i privat. Në kontrast me Serbinë, rritja mundshëm. Një sfidë e ngjashme të ekonomike në pesë vendet e tjera të EJL pritet transformimit strukturor është përballuar me të forcohet në 2014 dhe të kapërcejë ritmin e sukses nga vendet e Baltikut, Polonia, zgjerimit ekonomik të vitit 2013. Republika Çeke dhe Sllovakia, ndërmjet vendeve të tjera. Ato e filluan tranzicionin e Rreziqet në panoramën afatshkurtër të tyre para dy dhjetëvjeçarësh në kushte të EJL6 janë në rënie. Rreziqet kryesore të pafavorshme dhe tani kanë ekonomi jashtme lidhen me ritmin e rritjes në normat dinamike, të hapura dhe të orientuara drejt globale të interesit dhe kostot e huamarrjes eksportit me investimet e huaja direkte (IHD) sovrane që vijnë nga një reduktim i të mëdha dhe transferim përkatës të mundshëm i lehtësimit monetar në SHBA; teknologjisë dhe know-how. Me përparimin e rimëkëmbja e Zonës së Euros; dhe tkurrja e kohëve të fundit të vendeve kandidate për në kreditimit si dhe dalja e mundshme e bankave Bashkimin Evropian (BE) Mali i Zi dhe Serbi, mëmë nga vendet e EJL6. Rreziqet e dhe me marrëveshjen ndërmjet Serbisë dhe brendshme lidhen me "lodhjen nga reforma" Kosovës që sinjalizon stabilitet dhe siguri më e cila mund të vonojë zbatimin e politikave, të madhe, perceptimi i rrezikut rajonal për dhe sfidat e mëdha fiskale dhe të borxhit në investitorët mund të bjerë gradualisht në kohë. disa vende. Gjithashtu, zgjidhja e ngadaltë e Aderimi i Kroacisë në BE, hapja e procesit të kredive të këqija, grumbullimi i pagesave të aderimit me Serbinë dhe përparimi i bërë nga prapambetura në disa vende dhe rritja e dobët Mali i Zi, si dhe ndryshimet politike të kohëve e kredisë mund të mpakë më tej perspektivat e të fundit në rajon, mund të ofrojnë një nxitje rritjes. të përtërirë për reforma. Momenti për të përdorur këtë mundësi është tani. Përtej këtij horizonti të vështirë afatshkurtër, si munden vendet e EJL6 të ngrenë perspektivën e tyre afatgjatë të P Ë R M B L E D H J A | VII VIII | F a q e KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË FUNDIT Faqe |9 Rritje Modeste pas Recesionit të Dyfishtë Në gjurmët e një rimëkëmbjeje të vakët të Zonës së Euros, rajoni i EJL6 doli nga recesioni në gjysmën e parë të vitit 2013. PBB reale e kombinuar e vendeve të EJL6 u ringrit nga një rënie 0.7 për qind në vitin 2012 në një rritje 1.8 për qind (bazë vjetore) në gjysmën e parë të vitit 2013 (Figura 1). Rritja ekonomike u mbështet nga një kërkesë e jashtme për eksportet e EJL6, e cila po rimëkëmbet ngadalë (Kutia 1). Ndërkohë që rritja ekonomike në Serbi dhe Shqipëri (me 1.4 për qind) udhëhiqej nga industria, bujqësia dhe eksportet, rritja në Maqedoni (me 3.4 për qind, më e larta në rajon) pasqyroi një rimëkëmbje të fortë në ndërtim dhe shërbime në gjysmën e parë të vitit 2013. Figura 1: Rritja në EJL6, 2012-13 Industria--veçanërisht eksportet e produkteve dhe energjia--ishin shtysë e rimëkëmbjes në Percent, annual growth Percent, semi-annual y-o-y growth 4 2012 H1 2012 2013. Në dallim nga viti 2012, prodhimi industrial u 3 H1 2013 rrit në gjithë rajonin në gjysmën e parë të vitit 2013 2 (Figura 2). Në Serbi, fillimi i prodhimit dhe eksportet 1 nga FIAT kapërcyen parashikimet, me më shumë se 0 100.000 makina të eksportuara deri tani këtë vit. Në -1 vendet e tjera të EJL6, rritja e prodhimit industrial -2 -3 ishte më e dobët, por kontribuoi pozitivisht në rimëkëmbjen e përgjithshme ekonomike. SRB MKD SEE6 BIH MNE ALB KOS EU15 EU11 MKD SRB SEE6 MNE ALB BIH KOS EU15 EU11 Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore Kushtet e mira të motit mbështetën një kontribut Shënim: nuk ka të dhëna të disponueshme për Kosovën dhe të fuqishëm të bujqësisë në rritjen ekonomike në Bonjë Hercegovinën; shifrat janë parashikime për vitin. EJL6. Për shkak se vetëm një pjesë e vogël e tokës Figura 2: Rritja e Prodhimit Industrial në bujqësore është e ujitur dhe/ose e mbrojtur nga 2013 (tremujor), në % përmbytjet, prodhimi bujqësor varet në mënyrë 20 kritike nga kushtet e motit. Në Serbi, pas një rënieje Q1 Q2 me 20 për qind në vitin e mëparshëm, bujqësia u rrit 15 me 21 për qind në gjysmën e parë të vitit 2013 (bazë vjetore) me një mot më të mirë, duke kontribuar 1.6 pikë përqindjeje në rritjen e përgjithshme të PBB. Në 10 vendet e tjera, rritja ishte më pak e fortë, por pozitive. Për shembull, në Maqedoni, prodhimi bujqësor u rrit 5 me 0.7 për qind dhe të dhënat jopërfundimtare nga Kosova gjithashtu sugjerojnë një vit të mirë bujqësor 0 për shkak të motit dhe projekteve të financuara nga ALB BIH MKD MNE SRB donatorët në sektor. Oferta më e madhe ndihmoi në Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave. përmbysjen e inflacionit të çmimit të ushqimeve nga një vit më parë. 10 | F a q e Nga krahu i kërkesës, eksportet ishin shtysa e rimëkëmbjes ekonomike në EJL6. Rimëkëmbja graduale në Zonën e Euros ndihmoi që eksportet e kombinuara të mallrave të EJL6 të rriten me afër 13 për qind (bazë vjetore), duke dhënë një kontribut të fortë pozitiv në rritjen e përgjithshme ekonomike (Tabela 1). Serbia e udhëhoqi këtë ngritje të eksporteve me investime nga kompani të mëdha të huaja (përfshirë FIAT, Michelin, dhe Stada): eksportet e saj u rritën me 20.5 për qind në gjysmën e parë të 2013 krahasuar me të njëjtën periudhë në 2012), me një kontribut prej 5.1 pikë përqindje në rritjen e PBB-së reale. Të dhënat paraprake sugjerojnë që kjo ngritje e eksporteve vazhdoi në tremujorin e tretë të vitit 2013, me një rritje të vlerësuar në 38.5 për qind (bazë vjetore). Tabela 1: Rritja e Eksporteve të Mallrave, (Në Përveç rimëkëmbjes së kërkesës së jashtme Euro) nga BE, rritja e eksporteve të vendeve të ndryshim EJL6 u ndikua nga faktorë të përkohshëm. H1 2012 H1 2013 në % Për shembull, Mali i Zi dhe Bosnjë Shqipëria 720 840 16,7 Bosnja dhe Hercegovina përfituan nga një ngritje në Hercegovina 1.250 1.382 10,6 eksportet e energjisë nga hidrocentralet e tyre Kosova 135 149 10,4 duke përdorur akumulime rekord të ujërave. Maqedonia 1.507 1.523 1,1 Mali i Zi 194 209 7,7 Gjithashtu, një rritje në eksportet ushqimore Serbia 4.145 4.993 20,5 nga Bosnjë Hercegovina drejt Kroacisë lidhet EJL6 7.951 9.096 12,6 me hyrjen e këtij vendi në BE. Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore Kërkesa e brendshme mbeti kryesisht e dobët në EJL6 në 2013. Megjithëse statistikat mbi anën e shpenzimeve të PBB-së në EJL6 janë të disponueshme vetëm për Maqedoninë dhe Serbinë, disa indikatorë-kredia, pagat, inflacioni, papunësia, importet dhe borxhi i familjeve--të gjitha sugjerojnë kërkesë të brendshme të dobët. Në Serbi, konsumi i brendshëm dhe investimet kishin një kontribut veçanërisht negativ në rritjen e PBB me rreth 2 pikë përqindjeje secili në gjysmën e parë të 2013. Vetëm në Maqedoni dhe Kosovë kërkesa e brendshme u forcua, kryesisht për shkak të investimeve të shtuara. Në Maqedoni për shembull, investimet u rritën me 8.2 për qind në gjysmën e parë të vitit 2013 (bazë vjetore), e nxitur nga investimet në projektet e mëdha të sektorit publik. Përkundrejt këtyre zhvillimeve afatshkurtra, rritja e produktivitetit -- një shtysë kryesore për rritjen afatgjatë -- u ngadalësua shumë në dy vitet e fundit. Në vitet përpara krizës globale financiare, produktiviteti i fuqisë punëtore u rrit në vendet e EJL më shpejt se në BE11 dhe BE15, një tendencë që u ruajt në periudhën menjëherë pas krizës (Figura 5). 2 Megjithatë, që nga fillimi i vitit 2012, rritja e produktivitetit të fuqisë punëtore në EJL ra në një nivel poshtë atij të vitit 2008 në disa vende, meqenëse rritja e ngadaltë e prodhimit nuk e ruajti ritmin e përmirësimit në punësim (Figura 6). 2BE11 përbëhet nga Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania, Republika Sllovake dhe Sllovenia. Grupi i vendeve të BE15 përbëhet nga: Austria, Belgjika, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Holanda, Portugalia, Spanja, Suedia dhe Mbretëria e Bashkuar. F a q e | 11 Kutia 1: Zhvillimet e Jashtme në 2013 Pas disa viteve dobësie, rritja në vendet me të ardhura të larta po forcohet, duke përfshirë Zonën e Euros (Figura 3). Rritja në vendet me të ardhura të larta u përshpejtua në T2 2013, të udhëhequr nga Shtetet e Bashkuara; Zona e Euros u rimëkëmb pas 6 tremujorëve në tkurrje, dhe rritje e fortë u shënua në Japoni. Ky përshpejtim u zbut në Zonën e Euros dhe Japoni në tremujorin e tretë. Në SHBA, një rritje e udhëhequr nga sektori privat u rrit në 2.8 për qind nga tremujori i mëparshëm, pavarësisht nga normat në rritje të interesit dhe efektet e sekuestrimit fiskal. Recesioni në Zonën e Euros ka përfunduar me rritjen me bazë vjetore në T2 në 1.2 për qind në një numër ekonomish dhe anketat e PMI sugjerojnë kërkesë më të fortë nga konsumatorët dhe importet. Megjithatë, Gjermania dhe Franca e humbën momentin në T3, duke regjistruar norma rritjeje përkatësisht 1.2 për qind dhe 0.5 për qind negative. Aktiviteti ekonomik është forcuar në Kinë në muajt e fundit (T3 deri në 9.3% nga 7.3% në T2) dhe po rimëkëmbet në ekonomitë e tjera të mëdha me të ardhura të mesme, përfshirë Afrikën e Jugut, Turqinë dhe Brazilin, megjithëse rezultatet e T2 ishin zhgënjyese në Indi dhe Meksikë. Figura 3: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Figura 4: Kostot e Huamarrjes në Vende të Globale: Në rimëkëmbje Caktuara Evropiane: Në zbutje Burimi: Banka Botërore dhe DataStream. Burimi: Banka Botërore dhe DataStream. Flukset e kapitalit drejt vendeve në zhvillim filluan të ringrihen dhe presionet mbi çmimet e aseteve dhe monedhave u lehtësuan. Megjithatë, mbeten rreziqe dhe pasiguri të lidhura me momentin eventual të reduktimit të aktivitetit bankar dhe ndikimet e tij mbi vendet në zhvillim. Flukset globale të kapitalit mbeten të paqëndrueshme: flukset globale të kapitalit drejt vendeve në zhvillim ranë në Tetor, duke e përmbysur plotësisht ringritjen më të hershme në Shtator. Tregjet duket që po bëjnë dallime në bazë të kuadrove dhe rreziqeve të brendshme politike. Tranzicioni drejt normave më të larta të interesit paraqet rreziqe të një korrigjimi të çrregullt nëse normat ngrihen tepër shpejt apo nëse një ndalim i papritur në flukset e kapitalit ekspozon dobësitë në nivel vendi. Megjithëse kanë ndodhur disa korrigjime (kostoja mesatare afatgjatë e financimit të bonove për vendet në zhvillim u shtrëngua me 50 pikë bazë që nga Maji), të ardhurat nga investimet në SHBA ndoshta do të rriten me 200-220 pikë të tjera bazë, me të ardhurat nga investimet në vendet në zhvillim ndoshta do të rriten mesatarisht 300-350 pikë bazë në afat të mesëm. Ekonomitë me vulnerabilitete thelbësore mund të shohin kostot e tyre të huamarrjes të rritet shumë më shumë. Vendimi i përkohshëm i Rezervës Federale për të mbajtur lehtësimin monetar në ritmin aktual ka vonuar ndikimin mbi vendet në zhvillim që përballen me dobësi të financimit të jashtëm. 12 | F a q e Figura 5: Produktiviteti i Fuqisë Punëtore të Figura 6: Produktiviteti i Fuqisë Punëtore të EJL, në EJL kundrejt BE11 dhe BE15, EJL, Indeks (2008=100) Indeks (2008=100) 120 Albania 110 115 Bosnia 105 110 FYR Macedonia 100 105 Montenegro 100 Serbia 95 90 95 90 85 SEE5 (ex. Kosovo) 85 80 EU-11 80 75 75 70 EU-15 70 65 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave, vlerësimet e stafit të Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave, vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Bankës Botërore. Rritja e ngadaltë e produktivitetit dhe kostot në rritje të njësisë së fuqisë punëtore në disa vende ndikuan negativisht mbi rritjen ekonomike. Vetëm në Shqipëri dhe Serbi, kostot reale të njësisë së fuqisë punëtore ranë pas vitit 2008 (Figura 7), të ndihmuara pjesërisht nga rritja më e fortë e produktivitetit në këto dy ekonomi krahasuar me pjesën tjetër të EJL. Por pagat reale në Bosnjë Hercegovinë dhe Maqedoni, për shembull, vazhduan të rriten, ndërkohë që rritja e produktivitetit ra (Figura 8). Kjo solli rritje të mëtejshme në kostot e njësisë së fuqisë punëtore në këto vende pavarësisht nga ngadalësimi ngulmues në tregjet e tyre të punës. Kërkesa për fuqi punëtore dhe kanalet e konkurrueshmërisë tregtare ndikuan negativisht mbi rritjen ekonomike. F a q e | 13 Figura 7: Kostot reale të njësisë së fuqisë Figura 8: Kontributet për ndryshimin e punëtore, Indeks (2008=100) kostove të njësisë së fuqisë punëtore që nga 120 2008 (pikë përqindjeje). 15 110 10 100 5 90 Albania 0 80 Bosnia -5 70 FYR Macedonia Real wage growth Montenegro -10 Productivity growth 60 Serbia -15 Total change in unit labor costs 50 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -20 Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave, vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave, vlerësimet e stafit të Shënim: Viti 2009 reflekton një thyerje strukturore në të dhënat Bankës Botërore. për Maqedoninë për shkak të rishikimeve në metodologji në përkufizimin e pagave bruto. Përmirësime të Vazhduara në Tregti dhe Borxhin e Jashtëm Bilancet e llogarisë korrente u ngushtuan në të gjithë vendet e EJL6 përpos kërkesës në rimëkëmbje të Bashkimit Evropian (BE) për eksporte. Si rritja në eksporte dhe rënia në importe kontribuuan në një ribalancim madhor në tregti dhe përmirësime në bilancet e llogarisë korrente (Figura 9, Figura 10 dhe Figura 11). Ndërkohë që tregtia ndërrajonale në EJL6 u rrit në vitin 2012, eksportet filluan të zhvendosen drejt BE në 2013. Kjo ishte e vërtetë veçanërisht për Bosnjë Hercegovinën, Maqedoninë dhe Serbinë; ndërsa përqindja e eksporteve të Malit të Zi dhe Kosovës drejt rajonit të EJL u rrit. Figura 9: Bilancet e Kombinuara të Llogarisë Figura 10: Bilanci i Llogarisë Korrente të Korrente dhe Tregtisë në EJL6 (Përqindje e Vendeve të EJL6 në Gjysmën e Vitit (Përqindje PBB) e PBB) MNE KOS SEE6 ALB SRB MKD BiH CAD Trade Balance 0 2011 2012 H1 2013 -10 -20 -7.0 -9.9 -11.9 -14.9 -30 H1 2011 H1 2012 H1 2013 -22.8 -22.0 -40 Burimi: Bankat Qendrore, IMF WEO dhe përllogaritjet e stafit të Burimi: Bankat Qendrore të EJL6 Bankës Botërore. Shënim: Përmirësimi i CAD në MNE ndodhi çdo vit në T3 për shkak të sezonit kryesor turistik që prodhonte një CAD vjetor mjaft më të ulët. 14 | F a q e Figura 11: Rritja e Eksporteve në EJL6 Deficitet e llogarisë korrente (CAD) u financuan (Përqindje) kryesisht nga investimet e portofolit dhe IHD. 2011 2012 H1: 2013 Investimet e portofolit ishin burimi më i madh i financimit në gjysmën e parë të vitit 2013 duke 30.0 përbërë pothuajse gjysmën e financimit të CAD. Pjesa 25.0 e IHD-ve në financimin e CAD u rrit shumë nga 18.4 20.0 për qind në 2012 në rreth 45.3 për qind në gjysmën e 15.0 parë të 2013. IHD-të financuan një të tretën e CAD 10.0 në Serbi dhe Malin e ZI, rreth gjysmës së tij në 5.0 Maqedoni, dy të tretat në Bosnjë Hercegovinë, dhe 0.0 -5.0 ALB BiH KOS MKD MNE SRB SEE6 mbi 90 për qind në Kosovë dhe Shqipëri. -10.0 Flukset mesatare të Investime të Huaja Direkte Burimi: Bankat Qendrore, IMF WEO dhe (IHD-ve) drejt vendeve të EJL6 u rritën në 2013, përllogaritjet e stafit të Bankës Botërore. megjithëse duke u nisur nga nivele të ulëta. Investimet e Huaja Direkte (IHD-të) në Serbi dhe Maqedoni—kryesisht në industrinë prodhuese—u dyfishuan, megjithëse duke u nisur nga nivele të ulëta. Në Kosovë dhe Shqipëri, IHD-të u drejtuan kryesisht drejt infrastrukturës--Aeroporti i Prishtinës dhe hidrocentralet, përkatësisht. Figura 12: Remitancat e Punëtorëve 2010--H1 Kriza e Eurozonës. Remitancat drejt rajonit 2013 (% e PBB) ranë me 0.5 pikë përqindjeje si përqindje e PBB në gjysmën e parë të vitit 2013 (Figura 12) 16 2011 2012 H1 2013 kryesisht për shkak të kushteve ekonomike me 14 të cilat përballen emigrantët në Itali dhe Greqi. 12 Rënia më e madhe ishte në Shqipëri, ku 10 madhësia e tkurrjes ishte më shumë se 2 pikë 8 përqindje të PBB, si rezultat i kthimit të shumë 6 emigrantëve nga Greqia. 4 Borxhi i jashtëm mbeti i lartë, megjithëse në 2 rënie, kryesisht për shkak të tkurrjes së 0 kreditimit të sektorit privat (shih seksionin KOS BIH SEE6 ALB MNE SRB MKD fiskal). Borxhi i jashtëm total në EJL6 ra me 2.4 pikë përqindjeje në 67.1 për qind të PBB në Burimi: Bankat qendrore të EJL6 gjysmën e parë të 2013, kryesisht për shkak të Shënim: Shqipëria, Kosova dhe Bosnjë Hercegovina i përkufizojnë remitancat që përfshijnë kompensimin e punonjësve; Serbia dhe Mali i rënies së madhe prej 5.2 pikë përqindjeje të Zi përdorin përkufizime më të ngushta. Të dhënat për Maqedoninë borxhit të jashtëm të Serbisë (Figura 13, Figura përfshijnë vetëm remitancat e punëtorëve që vijnë nga kanalet zyrtare të bankave dhe të raportuara si të tilla, por jo të gjithë transfertat private. 14). Përveç Serbisë, borxhi i jashtëm ra në Maqedoni me 0.9 për qind të PBB, dhe në F a q e | 15 Kosovë3 dhe Shqipëri me rreth 0.3 për qind të PBB përkatësisht (Figura 14). Figura 13: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6 Figura 14: Borxhi i Jashtëm Total Publik (Përqindje e PBB) dhe Privat 2010-13 (Përqindje e PBB) External debt o/w Gov. debt 2010 2011 2012 H1 2013 80 69.5 65.8 63.3 67.1 150.0 60 100.0 40 50.0 20 24.4 26.4 30.5 30.6 0.0 0 MNE SRB SEE6 MKD BiH ALB KOS 2010 2011 2012 H1 2013 Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e financave (MF) të EJL6 Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e financave të EJL6; FMN; Banka Shënim: Vija e gjelbër përfaqëson normën e Maastricht për Botërore. nivelet e borxhit. Shënim: Borxhi i jashtëm i Mali i Zi (MNE) është llogaritje e përafërt. Borxhi i jashtëm privat për Kosovën është një llogaritje e përafërt dhe mund të jetë pak i nënvlerësuar. Borxhi i saj i jashtëm përfshin gjithashtu borxhin potencial ndaj Klubeve të Londrës dhe Parisit i cili duhet të negociohet me Serbinë. Përfitimet e Punësimit që po Rifillon Ndërkohë që normat e punësimit në EJL6 u përmirësua në 2013, rritja e tyre pati vetëm një ndikim të vogël në normat e larta të papunësisë. Krahasuar me BE11 dhe BE15, ku nivelet e punësimit mbetën mjaft më të ulëta se kulmet e tyre para krizës, punësimi në EJL6 ishte pothuajse në nivelin kulmor të para krizës së 2008 në gjysmën e parë të 2013 (Figura 19). Megjithatë, përmirësimet në punësim po përkthehen ngadalë në rënie të ndjeshme të normave të papunësisë. Shqipëria, Maqedonia dhe Mali i Zi përjetuan rritjen më të fortë në vendet e punës që nga 2010, ndërkohë që punësimi në Serbi dhe Bosnjë Hercegovinë mbetet e dobët (Figura 16). Edhe aty ku punësimi është rimëkëmbur ndjeshëm që nga 2010, përmirësimet nuk kanë qenë me bazë të gjerë por të përqendruara kryesisht tek sektorët e shërbimeve. Në kontrast me këtë, industria vazhdoi të pakësojë fuqinë punëtore (Figura 17). 3 Borxhi i jashtëm privat për Kosovën është një llogaritje e përafërt dhe mund të jetë pak i nënvlerësuar. 16 | F a q e Figura 15: Punësimi në kontekst rajonal, Figura 16: EJL: Shtigjet e rimëkëmbjes së Indeks (2008=100) punësimit Indeks (2008=100) 105 110 105 100 100 95 95 SEE5 (ex. 90 Kosovo) ALB BIH MKD 90 EU-11 85 MNE SRB 2007 2008 2009 2010 2011 2012 85 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Zyrat Kombëtare të Statistikave Burimi: Eurostat, Zyrat kombëtare të statistikave Papunësia në EJL6 ngulmon të qëndrojë në Figura 17: Shtysat sektoriale të rimëkëmbjeve nivel të lartë, pavarësisht nga rëniet e kohëve të të punësimit, pikë përqindjeje fundit në disa vende. Norma mesatare e 10 papunësisë për EJL6 ishte 23.6 për qind në mes të Services 2013, shumë mbi mesataren e BE11, dhe tregon 8 Industry pak përmirësim nga nivelet kulmore të krizës 6 Agriculture (Figura 18). Vetëm në Maqedoni papunësia ra në TOTAL 4 mënyrë të konsiderueshme, megjithëse duke u nisur nga nivele shumë të larta. Norma e papunësisë në 2 Shqipëri (12.8 për qind) mbeti më e ulëta në EJL6, 0 ndërkohë që ajo e Kosovës, në 30.9 për qind, mbeti më e larta. 4 Në kontrast me këtë, në BE11 dhe -2 BE15, normat e papunësisë kanë vazhduar të rriten -4 (Figura 19). Albania FYR Macedonia Montenegro Burimi: Eurostat, Zyrat kombëtare të statistikave 4Kosova kohët e fundit nxori shifrat e papunësisë për 2012 nga Anketa e saj për Fuqinë Punëtore, pas një hendeku 3- vjeçar në të dhëna. F a q e | 17 Figura 18: Normat e papunësisë (2013), Figura 19: Normat e papunësisë në përqindje e fuqisë punëtore kontekstin rajonal, përqindje e fuqisë punëtore 40 35 Normat 33.5 30 30 27.6 25 25.5 25 Mesatarja e 20 SEE5 (ex. Kosovo) 20.5 20 EU-11 13.8 15 15 EU-15 10 10 BE11 5 5 12.8 mesatare 19.2 23.5 27.5 28.8 30.9 0 0 ALB MNE SRB BIH MKD KOS Shënim: Të dhëna të T2 2013 për të gjithë përveç Kosovës (2012). Kosova e ndryshoi metodologjinë e saj për LFS në 2012, duke i bërë shifrat e vitit të mëparshëm të pakrahasueshme. Burimi: Anketat Kombëtare të Fuqisë Punëtore. Burimi: Eurostat, të dhëna kombëtare të LFS, vlerësime të stafit të Bankës Botërore Rënia e Inflacionit Inflacioni në EJL6 u ngadalësua në tre tremujorët e parë të 2013 si ndikim i çmimeve të energjisë dhe ushqimeve që po stabilizohen. Rënia në inflacionin e CPI—krahasuar me normat kulmore në Dhjetor 2012/Janar 2013—ishte e konsiderueshme: ajo u luhat nga 7.9 pikë përqindjeje në Serbi në 3.5 pikë përqindjeje në Kosovë, dhe 3 pikë përqindjeje në në Maqedoni (Figura 20). Pjesa më e madhe e ngadalësimit pasqyron një shpërbërje të faktorëve unikë që e ngritën inflacionin në vitin 2012—çmime të administruara, disa ngritje taksash dhe ndikimi i motit të keq mbi prodhimin bujqësor dhe furnizimin me ushqime. Inflacioni i ushqimeve ra me 9 pikë përqindjeje (Figura 21), ndërkohë që inflacioni i energjisë ra me 5 pikë përqindjeje. Serbia ishte një përjashtim ku inflacioni u ngrit përkohësisht në Gusht për arsye të një rritjeje unike në çmimet me pakicë të energjisë (Figura 22). Me këto zhvillime, deri në Shtator, inflacioni i CPI në EJL6 (2.5 për qind) konvergoi në mënyrë të konsiderueshme, vetëm një për qind më lart se ai i rajoneve të tjera (Figura 23). 18 | F a q e Figura 20: Inflacioni i CPI, përqindje (vjetore) Figura 21: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve, përqindje (vjetore) 14 20 Albania BiH Albania 12 18 Kosovo BiH Macedonia, FYR 16 10 Kosovo Montenegro 14 Macedonia, FYR Serbia 8 12 Montenegro SEE6 10 Serbia 6 SEE6 8 4 6 2 4 2 0 0 -2 -2 -4 Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Figura 22: Inflacioni i çmimit të energjisë në Figura 23: Krahasimi rajonal i inflacionit të EJL6, përqindje (vjetore) CPI, përqindje (vjetore) Albania BiH 8 Kosovo Macedonia, FYR 7 SEE6 Montenegro Serbia EU15 18 6 16 SEE6 EU11 14 5 12 10 4 8 6 3 4 2 2 0 -2 1 -4 -6 0 Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të të Bankës Botërore Bankës Botërore Me inflacion në rënie dhe kapacitet rezervë ende të lartë, disa banka qendrore të EJL6 lehtësuan politikën monetare. Në mënyrë specifike, hendeqet ende të mëdha të prodhimit në EJL6 (Figura 24) F a q e | 19 mbështetën një farë lëshimi në vendet me norma këmbimi fleksibël (Shqipëria dhe Serbia) dhe tavanet e menaxhuara (Maqedonia). Normat bazë të interesit u shkurtuan me një mesatare prej 50 pikë bazë në gjysmën e parë të viti 2013 (Figura 25). Për të mbështetur likuiditetin, vendet e "eurozuara" (Bosnjë Hercegovina, Kosova dhe Mali i Zi)5 ruajtën norma relativisht të ulëta të rezervave të kërkuara: 9.5 për qind në Malin e Zi, 10 për qind në Bosnjë dhe 10 për qind në Kosovë. Figura 24: Hendeqet e prodhimit në EJL6 Figura 25: Normat Zyrtare Bazë të Interesit (Përqindje e PBB potenciale)* (Përqindje) 10 Montenegro 8 Serbia 20 Albania 6 FYR Macedonia Albania FYR Macedonia 4 Bosnia and Herzegovina 15 Serbia Euro area (ECB refi rate) 2 0 10 -2 -4 5 -6 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Burimi: FMN WEO dhe Raportet e stafit të vendeve. Burimi: ECB, Zyrat kombëtare të statistikave. Shënim: * Të dhënat për Kosovën nuk disponohen. Figura 26: Oferta reale e parasë së gjerë, Indeks (2009:Q1=100) Pavarësisht këtyre përpjekjeve, EJL6 125 përjetoi rimëkëmbje të kufizuar të agregateve monetare, duke pasqyruar 120 aktivitetin real të ngadaltë. Oferta reale e 115 parasë së gjerë (M2) në Shqipëri, Maqedoni, Mali i Zi dhe Serbi nuk është rritur dukshëm që 110 në mes të vitit 2010. Vetëm në Bosnjë Hercegovinë dhe Kosovë ka pasur një rritje të 105 matshme në M2 reale që nga kriza, por SEE6 100 fushëveprimi për ekspansion të mëtejshëm EU15 shtrëngohet nga flukset e kufizuara të jashtme 95 EU11 brenda strukturës së këmbimit të këtyre vendeve. Megjithatë, për balancat, rimëkëmbja 90 monetare pas krizës në EJL6 ka qenë përgjithësisht e barabartë me rajonet e tjera, megjithëse mjaft më e paqëndrueshme (Figura Shënim: Të dhënat e 2013:H1 është shprehur si një normë me bazë vjetore. 26). Burimi: FMN IFS, Bankat qendrore kombëtare 5Kosova dhe Mali i Zi kanë adoptuar në mënyrë të njëanshme euron si monedhën e vetme ligjore, ndërsa Bosnjë Hercegovina ka një bord monedhe të bazuar në euro. 20 | F a q e Rritja e Dobët e Kredisë Kushtet e financimit për vendet e EJL6 u përmirësuan disi në vitin 2013. Pas masave mbështetëse të marra nga bankat qendrore madhore të botës, ndjesia e tregut u përmirësua dhe refuzimi i rrezikut ra. 6 Normat e spredeve të CDS (sigurimi ndaj moskthimit të kredive) arritën nivelet më të ulëta në shumicën e vendeve të EJL6 që nga fillimi i vitit 2011 dhe tregjet e kapitalit u ngritën (Figura 27, Figura 28). Flukset bruto të kapitalit në hyrje në rajonin EJL6 u ngritën në 2013, duke shkuar në 0.5 për qind të PBB. IHD-të panë një ngritje me 0.7 për qind të PBB-së në gjysmën e parë të vitit 2013 dhe investimet e portofolit mbetën të shëndetshme ndërsa tregjet e kapitalit mbetën mbështetëse të emetimeve të bonove sovrane të EJL6. Figura 27: Financimi dhe Kostot e Financimit Figura 28: Spredet e CDS-ve të vendeve të për Vendet e EJL6 EJL6 3,000 1,000 1,400 2,000 1,200 800 1,000 1,000 600 800 0 400 600 -1,000 400 -2,000 200 200 -3,000 0 0 Change in BIS reporting banks external position vis-à-vis SEE6 (left axis)* Parent Banks CDS spread average (right axis)** SEE6 sovereign CDS spread, bps (right axis)*** ALB MKD MNE SRB Burimi: Bloomberg, Banka për Zgjidhje Ndërkombëtare (BIS) dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Shënim: *Vendet e përfshira: Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia. ** Bankat e përfshira: Raiffeisen Bank, Erste Bank, Banca Intesa, UniCredit Bank, Societe Generale, Banka Kombëtare e Greqisë (NBG) dhe Alpha Bank. *** Vendet e përfshira: Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia. 6Një studim i Bankës për Zgjidhjet Ndërkombëtare (BIS) “Kriza e zonës së euros dhe huadhënia ndërkufitare e bankave për tregjet e reja” (http://www.bis.org/publ/qtrpdf/r_qt1212f.htm) konfirmon që ndërmjet mesit të 2011 dhe mesit të 2012 ishte kryesisht stresi i bankave mëmë që shtynte tkurrjen e kreditimit. F a q e | 21 Tabela 2: Përqindja e aseteve të bankave të huaja në EJL6, 2012 (përqindje e aseteve totale Megjithatë, bankat e huaja evropiane të vendit) vazhduan të tkurrin kreditimin nga rajoni i Austria Greqia Sllovenia EJL6. Bankat e huaja evropiane, të cilat Shqipëria 28,8 18,8 dominojnë peizazhin financiar të EJL6 (Tabela 2) mbeten nën presione të tregut dhe Bosnja dhe Hercegovina 37,2 8,5 rregullatorëve që i penguan ato të zgjeronin Kosova 24,1 16,1 bilancet e tyre dhe inkurajuan filialet e tyre të vazhdonin të diversifikonin burimet e tyre të Maqedonia 4,7 23,0 16,9 financimit. Në fakt, krahasuar me fundin e Mali i Zi 21,2 17,0 tremujorit të tretë të vitit 2012, ekspozimi ndërkombëtar të bankave të huaja ra në sektorin Serbia 16,4 14,0 3,5 financiar të EJL6 ndërkohë që bankat mëmë vazhduan të reduktojnë praninë e tyre në rajon. Burimi: Bankscope, Bankat Qendrore. Për shembull Hypo Alpe Adria Bank e Austrisë, i nxori në shitje filialet e saj në rajon (Bosnjë Hercegovinë, Mali i Zi dhe Serbi). Nova Ljubljanska Banka (NLB) e Sllovenisë arriti kohët e fundit një plan ristrukturimi me Komisionin Evropian për të reduktuar portofolin, duke rritur rrezikun e shpronësimit nga rajoni. Ndërkohë që negociatat ndërmjet Drejtorisë së Përgjithshme për Konkurrencën e Komisionit Evropian dhe Bankës Kombëtare të Greqisë (NBG) për ristrukturimin e bankës nuk kanë përfunduar ende, një nga zgjidhjet e raportuara do të ishte që NBG të tërhiqej nga Evropa Juglindore. Përballë këtij sfondi, vendet e EJL6 bënë një farë progresi në zbatimin e reformave bankare gjatë vitit të fundit me qëllimin për të përmirësuar aftësinë ripërtëritëse dhe kapacitetin mbikëqyrës të tyre, por sfidat mbetën. Kuadrot e stabilitetit makro u forcuan në shkallë të ndryshme, marrëdhëniet ndërmjet vendeve të bankave mëmë dhe vendeve të bankave degë të tyre u përmirësuan, dhe disa vende bënë përpjekje për të reduktuar nivelet e tyre të larta të kredive të këqija (NPL-ve) (përfshirë me asistencë të huaj teknike (shih Kutinë 2)). Megjithatë, mbeten katër sfida: (i) zbutja e problemit të kredive të këqija ende të rritje, (ii) ulja e treguesit të lartë kredi-depozita, në disa vende (iii) rritja e përfitueshmërisë bankare, dhe (iv) rifillimi i rritjes së kredisë. Kreditë e këqija (NPL-të)-të vazhduan të rriten në gjysmën e parë të vitit 2013, duke arritur nivele kulmore në shumicën e rajonit. Kreditë e këqija filluan të ngrihen në mes të 2012 dhe vazhduan të rriten në secilin nga vendet e EJL6 në gjysmën e parë të vitit 2013 (Figura 29). Rritja e tyre në EJL6 reflektoi një përzierje të bazave të dobëta ekonomike, cilësia e përkeqësuar e kredive (Figura 30) dhe regjimet e dobëta të paaftësisë paguese. Gjithashtu, disiplina e dobët fiskale rezultoi në pagesa të prapambetura të sektorit publik, gjë që kufizoi likuiditetin e sektorit privat dhe reduktoi aftësinë e kompanive për të shërbyer kreditë e tyre. Kreditë e këqija (NPL-të) arritën nivele shqetësuese mbi 20 për qind të kredive totale në Shqipëri dhe Serbi, dhe rreth 18 për qind në Malin e Zi. Përveç kësaj, kreditë me probleme (kreditë e Kategorisë 2), të cilat 22 | F a q e përbënin shumicën e kredive të këqija (NPL-ve) të krijuara rishtas, mbetën ende të larta në disa vende dhe kanë nevojë për monitorim më të afërt (Kutia 2). Figura 29: Kreditë e Këqija Figura 30: Cilësia e aseteve të portofolit të (përqindja e kredive totale) kredisë (përqindje e kredive totale), Dhjetor 2012 30 25 20 15 10 5 0 ALB BIH KOS MKD MNE SRB Dec-12 Jun-13 Peak since 2008 Pre crisis level (end 2007) Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Burimi: Bankat qendrore të vendeve të EJL6. Shënim: Të dhënat për nivelin e NPL-ve para krizës (2006-2008) për Serbinë i referohen vetëm nivelit të 2008. Kutia 2: Përpjekjet e Zgjidhjes së Kredive të Këqija (NPL-ve) në EJL6: Përvoja e Deritanishme Të gjashtë vendet e Evropës Juglindore kanë marrë ose kanë filluar tashmë diskutimet për asistencën e jashtme për të mbështetur zgjidhjen e kredive të këqija (NPL-ve). Kryerja e proceseve të zgjidhjes së kredive të këqija (NPL-ve) kërkon përpjekje të konsiderueshme në një numër dimensionesh kryesore, duke përfshirë ndërmjet të tjerave: i) zhvillimi i një kuptimi të qartë objektiv të pengesave ligjore dhe rregullatore në lojë, si lokale dhe ndërkombëtare, pengesat ligjore dhe rregullatore, dhe mungesat në aftësitë organizative dhe teknike në banka ii) futja e kuadrove të ristrukturimit vullnetar të borxhit, dhe një gjyqësor të përgatitur për të ekzekutuar zgjidhje për këta huamarrës jobashkëpunues, iii) një gatishmëri për të caktuar qëllime të arritshme të ndërmjetme dhe afatgjata të reduktimit të kredive të këqija (NPL-ve) dhe vendosmëri mbikëqyrëse për t'i zbatuar ato, dhe iv) angazhimi i grupeve kryesore të interesit për të adoptuar masat e nevojshme. Të gjitha këto dimensione duhet të renditen me kujdes në përputhje me një strategji të miratuar dhe të vendosur në kohë. Duke pasur parakushtet e mësipërme të vendosura, procesi i reduktimit të kredive të këqija ka të ngjarë të kërkojë të paktën 18 muaj për të demonstruar rezultate të qëndrueshme. Shqipëria: Banka e Shqipërisë (BSH) me Qeverinë ka filluar një varg të gjerë reformash në vitet e fundit për të mbështetur zgjidhjen e NPL-ve duke mbuluar çështje legjislative, procedurale dhe tatimore. Në një përpjekje për tu bazuar në praktikën më të mirë ndërkombëtare për të mbështetur zbutjen e kredive të këqija (NPL-ve), Banka e Shqipërisë hyri në një Memorandum Mirëkuptimi me Qendrën Këshillimore të Sektorit Financiar (FinSAC) të Bankës Botërore në Vienë, në Tetor 2012. Amendimet e kohëve të fundit në 2013 në Kodin e Procedurës Civile, të miratuara me mbështetjen e FinSAC synojnë të shkurtojnë dhe thjeshtojnë procedurat e zbatimit të kolateralit dhe reduktojnë në mënyrë të konsiderueshme të drejtën e gjykatave për të ndërhyrë në zbatim ose ekzekutim të pronave të paluajtshme. Megjithatë, bankat vazhdojnë të përballen me paqartësi të rëndësishme tatimore në përpjekjet e tyre për të hequr kreditë e këqija (NPL-të) e F a q e | 23 parekuperueshme. Për të qartësuar këto çështje, Ministria e Financave në emër të Autoritetit Tatimor ka krijuar në Nëntor 2013 një Grup Pune me Bankën e Shqipërisë, të mbështetur nga ekspertë ligjorë dhe kontabilistë nga institucionet përkatëse. Meqenëse bankat po vazhdojnë të ruajnë një pjesë të konsiderueshme të kredive problematike të parekuperueshme në bilancet e tyre, nëse këto paqartësi tatimore do të zgjidheshin, bankat mund të ulnin nivelet e kredive të këqija (NPL-ve) me 5-6 pikë përqindjeje. Në Tetor 2013, Banka e Shqipërisë ka njoftuar një Platformë të Zgjidhjes së kredive të këqija (NPL-ve), duke përfshirë ndërhyrje të përmirësuar rregullatore në lidhje me strategjitë për rekuperimin dhe zgjidhjen e kredive të këqija (NPL-ve) nga bankat, të mbështetur nga FinSAC. Rezultati i kësaj nisme do të jetë forcimi i aftësisë së Bankës Qendrore për të orientuar bankat për të përshkallëzuar përpjekjet e tyre për të reduktuar stokun e kredive të këqija (NPL-ve) në një kornizë kohore të ngjeshur. Bosnja dhe Hercegovina: Në përgjigje të kërkesës së autoriteteve për asistencë teknike për një kuadër të zgjidhjes së kredive të këqija (NPL-ve), në prill 2013 Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) kreu një studim për të përcaktuar masa të ndryshme afatshkurtra dhe afatgjata për të ndihmuar në pastrimin e kredive të këqija (NPL-ve). Raporti është propozuar të identifikojë hapat për forcimin e kuadrit për zgjidhjen e kredive të këqija (NPL-ve) duke hequr pengesat tatimore dhe institucionale. Fondi Monetar Ndërkombëtar po konsideron dhënien e asistencës teknike të mëpasshme në dy fusha kyç: i) fillimin e një "Qasje Stambolli" për zgjidhjen e kredive të këqija përmes së cilës borxhi i kompanive në vështirësi që kanë shumë kreditorë do të ristrukturohej në mënyrë kolektive nga një komitet kreditorësh, dhe ii) hartimi i një ligji mbi factoring dhe/ose propozimi i legjislacionit të ri mbi kompanitë e menaxhimit të aseteve për të lehtësuar shitjen e aseteve problematike nga bankat. Gjithashtu, gjetjet e ekipit diagnostikues të FMN-së venë në dukje një nevojë kritike për të përmirësuar ligjet tatimore që lidhen me ristrukturimin e kredive dhe shitjen e kredive, ristrikturimin e borxhit korporativ jashtë gjykatës, ligjin mbi paaftësinë paguese të korporatave dhe futjen e një regjimi gjithëpërfshirës të falimentimit të konsumatorit. Duke shfrytëzuar analizën e ardhshme të cilësisë së aseteve të bankave të përzgjedhura të kërkuar nga FMN, FinSAC ka propozuar të shtojë një modul të rekuperimit të kredive të këqija (NPL-ve) që do të krijonte më shumë transparencë dhe përgjegjshmëri për përpjekjet e bankave për të ulur rrezikun në bilancet e tyre. Kosova: Nga ana institucionale, nuk ka sistem funksional për zgjidhjen kolektive të Kredive të këqija (NPL-ve) dhe vështirësive të ndërmarrjeve. Statuti modern i likuidimit dhe riorganizimit, ndërkohë që është në përputhje me praktikën e mirë, është krejtësisht i fjetur për shkak të mungesës së një kuadri për trajnimin, licencimin, mbikëqyrjen apo përgjegjshmërinë e profesionistëve të falimentit. Ka vetëm një gjykatë të specializuar tregtare, e cila ka mungesë stafi dhe burimesh. Vetëm në kohët e fundit Kosova futi shërbimet noteriale dhe shërbimet e ndërmjetësimit si mekanizma alternative të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, që funksionon pranë Dhomës së Tregtisë së Kosovës dhe Dhomës Amerikane të Tregtisë. Mali i Zi: Banka Qendrore e Malit të Zi (CBCG) po udhëheq futjen e "Qasjes së Podgoricës", një program i ri i integruar për të përmirësuar reduktimin e Kredive të këqija (NPL-ve). Me asistencën teknike të ofruar nga Qendra Këshillimore e Sektorit Financiar (FinSAC) e Bankës Botërore me qendër në Vienë, CBCG është në procesin e zbatimit të një kuadri më formal për përmirësimin e aktiviteteve të reduktimit të Kredive të këqija (NPL-ve). Bazuar afërsisht në Rregullat e Londrës, qasja është hartuar për të krijuar një kuadër vullnetar me bazë stimujt për të mbështetur ristrukturimin real (operacional si dhe financiar) dhe për të dhënë zgjidhje për ristrukturimin e borxhit në një shkallë sistematike. Qasja bazohet në Lex specialis të propozuar, Ligji mbi Ristrukturimin Vullnetar Financiar të Borxheve, i cili pritet të futet në fuqi në fund të 2013. Si pjesë e bazës analitike për të vendosur kostot dhe përfitimet e ristrukturimit financiar, FinSAC ka përfunduar kohët e fundit një vlerësim të gjerë të rekuperueshmërisë së katër portofoleve bankare më të mëdha të Kredive të këqija (NPL-ve), duke përfshirë analizën nga poshtë lart të 120 huamarrësve të mëdhenj jo-performues. Rezultati ishte një demonstrim i rëndësisë kritike të një nisme të suksesshme të ristrukturimit financiar, meqenëse vetëm një pjesë e vogël e portofolit të Kredive të këqija (NPL-ve) pritet të shërohet pa veprime të forta ndreqës. 24 | F a q e Maqedonia: Në vazhdim të një projekti të Asistencës Teknike të Bankës Botërore mbi planifikimin për emergjenca në mes të vitit 2012, Banka Kombëtare e Republikës së Maqedonisë ka hartuar një plan veprimi që synon përmirësimin e përgatitjes në rast krizash. Projekti u fokusua mbi mjetet, burimet, kompetencat dhe mekanizmat e bashkërendimit ndërmjet agjencive të disponueshme për autoritetet në rast të një krize sistemike. Qëllimi kryesor i planit të propozuar të emergjencave në rast krize është të parandalojë dhe reduktojë ndikimin e një krize duke ndërmarrë veprime për: i) kuptimin më mirë të rreziqeve (përfshirë rreziqet e lidhura me NPL-të) dhe ndërlidhjet në sistemin financiar, ii) përdorimin e mbikëqyrjes për të forcuar aftësinë përtëritëse të bankave, iii) krijimin e legjislacionit dhe politikave përkatëse (përfshirë NPL-të), dhe iv) pasjen e një strategjie për të menaxhuar një krizë duke përdorur skenarët e përzgjedhur me kujdes. FinSAC po kontribuon në ngritjen e kapaciteteve në BKRM, duke u fokusuar në reduktimin e NPL në gjithë sistemin. Serbia: Megjithëse me provigjone të plota (bazuar në standardet lokale të stabilitetit dhe kontabilitetit), niveli i lartë i Kredive të këqija (NPL-ve) është një burim shqetësimi serioz në Serbi. Nëpërmjet amendimeve të vendimit mbi Klasifikimin e Aseteve të Bilanceve bankare dhe Zërave jashtë Bilancit që u miratua në Dhjetor 2012, u fut një trajtim më i butë rregullator i kredive të vonuara të garantuara plotësisht me hipotekë. Pengesat rregullatore janë lehtësuar për shitjen e aseteve të konfiskuar klientëve të tyre korporativë. Është futur ristrukturimi jashtë gjykatës i Kredive të këqija (NPL-ve), por përgjigja e bankave ka qenë mjaft e vakët, me vetëm pak ristrukturime vullnetare të regjistruara deri tani. Ka probleme me kapacitetet e ndërmjetësuesit të përcaktuar (Dhoma e Tregtisë) dhe mungesës së ndërgjegjësimit të kompanive rreth sistemit. Banka Kombëtare e Serbisë hartoi një grup amendimesh të Vendimit mbi Klasifikimin e Aseteve të Bilanceve Bankare dhe Zërave jashtë Bilancit për të hequr disa nga pengesat në trajtimin e Kredive të këqija (NPL-ve). Amendimet u hodhën për debat publik në 27 Nëntor 2013. Figura 31: Koeficientet Kredi-Depozitë Treguesit kredi ndaj depozitave vazhduan të 180 jenë të lartë në tre nga gjashtë vendet e 160 rajonit (Figura 31). Serbia e ka reduktuar 140 treguesin e saj kredi ndaj depozitave dhe bankat 120 e saj e rritën likuiditetin në mënyrë të 100 konsiderueshme, por ajo ende ka treguesin më të 80 60 lartë në rajon, me 140 për qind në mes të vitit 40 2013. Mali i Zi ka nivelin e dytë më të lartë me 20 122 për qind në mes të vitit 2013 (në rënie nga 0 ALB BIH KOS MKD MNE SRB 167 për qind në mes të vitit 2009), e ngjashme Dec-12 Jun-13 Peak level since 2006 me Bosnjë Hercegovinën. Përfitueshmëria e bankave mbeti nën Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore presion. Përfitueshmëria e bankave, e matur nëpërmjet kthimit mesatar mbi asetet (ROA) ra Shënim: Për shkak të harmonizimit të kontabilitetit me SNRF, të dhënat për Malin e Zi nuk janë të krahasueshme me raportin e fundit. në gjysmën e parë të vitit 2013 në Shqipëri, Bosnjë Hercegovinë dhe Maqedoni, dhe u rrit vetëm pak në Serbi dhe Kosovë. Në Malin e Zi, ndërkohë që rritja pozitive e kredisë rifilloi, edhe përfitueshmëria e bankave u bë pozitive për herë të parë që nga mesi i vitit 2008. Megjithatë, provigjonimi i rritur për NPL-të në ngritje, zbatimi i mëtejshëm rregullator dhe të ardhurat më të ulëta vazhduan të bëjnë presion mbi përfitueshmërinë dhe gatishmërinë e bankave për huadhënie. F a q e | 25 Pavarësisht nga likuiditeti i bollshëm dhe shkurtimet e dukshme në normat bazë të interesit gjatë 2013, rritja reale e kreditimit mbeti e pakapshme në EJL6, duke mos e mbështetur rimëkëmbjen ekonomike. Bankat në vendet e EJL6 ishin të mirë-kapitalizuara (Figura 32). Likuiditeti në sistemin bankar ishte gjithashtu i lartë në 25-35 për qind të aseteve totale (Figura 33). Likuiditeti i lartë dhe mjaftueshmëria e kapitalit shërbyen si mbrojtës kundër flukseve financiare të paqëndrueshme dhe paqartësisë rreth financimit dhe daljes së mundshme të bankave mëmë. Megjithatë, NPL-të me rritje të shpejtë, futja e standardeve të pranuara më të shtrënguara për kreditë, dhe përpjekjet e bankave për të pastruar bilancet e tyre dhe për të frenuar kostot shtuan presionin mbi huadhënien në 2013. Kjo i dekurajoi bankat që të rifillonin huadhënien, veçanërisht ndaj SME-ve. Si rezultat, rritja e përgjithshme e kredisë në vitin 2013 u dobësua më tej në rajonin e EJL6, përveç Malit të Zi (Figura 34). Figura 32: Norma e Mjaftueshmërisë së Figura 33: Treguesi i likuiditetit Kapitalit 45 40 25 35 30 20 25 20 15 15 10 10 5 0 5 0 ALB BIH KOS MKD MNE SRB ALB BIH MKD MNE SRB Dec-12 Jun-13 Average (2006-2008), quarterly Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Shënim: Të dhënat për Serbinë për mesataren tremujore 2006-2008, i referohet vetëm vitit 2008. Përkundrejt këtij sfondi, cila është Figura 34: Normat e Rritjes së Kredisë (Ndryshim axhenda e reformave prioritare të Përqindjeje) mbetura në sektorin financiar? Së pari, 60 reduktimi i suksesshëm dhe i qëndrueshëm i 50 Kredive të këqija (NPL-ve) është detyra më e 40 rëndësishme përpara. Siç u vu në dukej më 30 sipër, që nga numri i fundit i Raportit 20 (Qershor 2013), nivelet e Kredive të këqija (NPL-ve) janë rritur në mënyrë të 10 konsiderueshme dhe rritja e kredisë mbeti e 0 ALB BIH KOS MKD MNE SRB nënshtruar. Kjo thekson nevojën për masa -10 vendimtare dhe gjithëpërfshirëse për të ulur 2009 2010 2011 2012 2013:Q2 Avg. growth 2003-2005 nivelet e Kredive të këqija (NPL-ve). Së dyti, forcimi i mëtejshëm i kuadrit të stabilitetit Shënim: Norma mesatare e rritjes për periudhën 2003-2005 për Shqipërinë makro është i nevojshëm. Megjithëse është dhe Serbinë, dhe për periudhën 2004-2005 për Maqedoninë dhe Malin e Zi. bërë punë e konsiderueshme, nevojiten Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore përpjekje të mëtejshme në përforcimin e e kapaciteteve të autoriteteve rregullatore (njerëzore dhe financiare) për të zbatuar rekomandimet e vlerësimeve 26 | F a q e të bëra tashmë. Së treti, huadhënia në monedhë të huaj paraqet rreziqe të njohura jo plotësisht në vendet e prekura. Themelet e dobëta ekonomike dhe niveli i lartë i huadhënies në monedhë të huaj dhe të indeksuar në monedhën e huaj (që varjon nga 79 për qind në Serbi në 49 për qind në Maqedoni7) paraqesin një rrezik të mundshëm në vendet me monedha vendase. Këto vende duhet të monitorojnë nga afër evolucionin e ekspozimit të monedhës së huaj ndaj huamarrësve të pambrojtur, dhe të marrin masa për të kufizuar ose reduktuar huadhënien në monedhë të huaj apo huadhënien e indeksuar me monedhat e huaja. Presione Ngulmuese Fiskale Deficitet fiskale në EJL6 mbetën të larta, pjesërisht për shkak të ngurtësive strukturore në shpenzimet publike, bazave të dobëta tatimore, dhe të ardhura fiskale të ulëta. Balancat fiskale nuk u rivendosën në 2013 dhe deficitet mbetën afër niveleve kulmore të 2009. Pavarësisht përpjekjeve për të kontrolluar shpenzimet në 2013, qeveritë nuk adresuan ngurtësitë strukturore kyçe në themel të shpenzimeve të larta publike, d.m.th. shpenzimet e larta në paga dhe transfertat sociale të shënjestruara keq (Figura 35, Figura 36). Gjithashtu, ekonomia e madhe informale dhe rimëkëmbja e dobët ekonomike rajonale rezultuan në humbje të mëdha të të ardhurave në disa nga vendet (Shqipëri, Mali i Zi, Serbi) ku shkurtimet e shpenzimeve ishin të pamjaftueshme për të frenuar deficitet. Në vende të tjera (Serbia), edhe shpenzimet vazhduan të rriten, duke vonuar rregullimin e nevojshëm fiskal. Si rezultat, deficiti mesatar fiskal i EJL6 mbeti në një trajektore rritjeje dhe parashikohet të arrijë në 4.2 për qind të PBB në 2013 (Figura 37). Në lidhje me këtë, performanca fiskale e EJL6 mbeti më e keqe krahasuar me vendet e BE11, deficiti mesatar i paponderuar i të cilave qëndroi në 3.6 për qind të PBB të 2013. Figura 35: Bilanci Fiskal Strukturor Figura 36: Balancat Fiskale Strukturore Mesatar dhe Rritja Ekonomike (Përqindje) (Përqindje e PBB) 8.0 8.0 6.0 6.0 4.0 4.0 2.0 2.0 0.0 0.0 -2.0 -2.0 -4.0 -6.0 -4.0 -8.0 -6.0 -10.0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2010 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012 Structural balance ALB BiH KOS Average growth MKD MNE SRB Burimi: Qeveritë kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Shënim: Bilanci strukturor i referohet bilancit të përgjithshëm qeveritar ciklik. Bilanci i korrigjuar ciklik është bilanci fiskal i korrigjuar për ndikimet e ciklit ekonomik duke përdorur filtrin Hodrick-Prescott (HP). Për një diskutim shih Giorno et al. (1995) i disponueshëm nga: http://78.41.128.130/dataoecd/2/43/33928808.pdf 7Maqedonia arriti të ulte huadhënien në monedhën e huaj nga 56 për qind të të gjithë kredive në fund të vitit 2009 në nivelin e tanishëm prej 49 për qind, ndërkohë që rriti në të njëjtën periudhë sasinë e depozitave në monedhën vendase nga 41 për qind të të gjithë depozitave në fund të 2009 në 56 për qind në fund të Shtatorit 2013. F a q e | 27 Vendet e EJL6 me deficite fiskale në rënie në 2013 ishin ato që ishin në gjendje të shkurtonin shpenzimet (Figura 38). Në Bosnjë Hercegovinë dhe Serbi, duke supozuar zbatimin e planeve buxhetore, shkurtimet e shpenzimeve parashikohen të bëjnë më shumë se të kompensojnë rënien e të ardhurave dhe kontribuojnë në reduktimin e deficiteve fiskale ndërmjet 0,5 dhe 3 për qind të PBB. Në Serbi, deficiti fiskal parashikohet të ngushtohet nga 7 në 6.3 për qind të PBB. Deficiti fiskal i Kosovës parashikohet të ulet në 2.4 për qind të PBB, nga 2.7 për qind. Në Kosovë, futja e një rregulli fiskal përcakton një deficit maksimal statutor në 2 për qind të PBB nga viti 2014 dhe më vonë. Në kontrast me këtë, deficiti në Shqipëri pritet të rritet me 2.5 pikë përqindje të PBB në 2013 (krahasimisht me synimin origjinal) duke arritur në 5.9 për qind, për shkak të mungesave në mbledhjen e të ardhurave si dhe rritjes së shpenzimeve të lidhura me zgjedhjet. Figura 37: Deficitet Fiskale (Përqindje e Figura 38: Kontributet drejt Ndryshimit në PBB) Deficite, 2012-13 8.0 3.0 7.0 6.0 2.0 5.0 1.0 4.0 3.0 0.0 2.0 1.0 -1.0 0.0 ALB BiH KOS MKD MNE SRB EU11 SEE6 -2.0 Expenditure contribution Revenue contribution 2011 2012 2013 -3.0 ALB BiH KOS MKD MNE SRB SEE6 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Baza e dobët tatimore dhe një administratë tatimore joefiçencte e rritën më tej barrën e korrigjimit fiskal duke pakësuar të ardhurat në EJL6. Treguesi mesatar të ardhura ndaj PBB ra nga 37 për qind në 2008 në 35.1 për qind në 2012, pavarësisht nga rifillimi i rritjes. Grumbullimi i dobët i taksave ndikoi negativisht mbi bilancet fiskale në EJL6. Pavarësisht nga rritjet e kohëve të fundit në nivelin e TVSH dhe akcizës në disa vende, që solli të ardhura shtesë (kryesisht Mali i Zi dhe Serbi), të ardhurat në EJL6 u pakësuan mesatarisht me rreth 0.6 për qind të PBB në 2013. Faktorët kryesorë në bazë të të ardhurave të dobëta të EJL6 duket që janë pjesërisht strukturorë (administratë tatimore dhe të ardhura doganore të dobëta) dhe pjesërisht ciklikë, duke reflektuar kërkesën e dobët dhe të ardhura më të ulëta në TVSH. 28 | F a q e Çekuilibrat e mëdhenj fiskalë në EJL6 u nxitën Figura 39: Shpenzimet Publike, (Përqindje nga një strukturë e ngurtë e shpenzimeve e PBB) publike, të përqendruar mbi pagat publike dhe 60.0 transfertat sociale (Figura 39). Mesatarisht, fatura e pagave të vendeve të EJL6 është shumë e lartë në mbi 50.0 9 për qind të PBB në vitin 2012, dhe ishte ende në ngritje nga nivelet e para krizës (Figura 40 dhe Figura 40.0 41). Transfertat sociale, duke përfshirë asistencën 30.0 sociale mjet i fundit, pensionet dhe përfitimet e lidhura me luftën, ndërmjet të tjerave, në 12.5 për 20.0 qind të PBB-së, mbetën të mëdha dhe të shënjestruara keq, duke mos i mbrojtur të varfërit (Figura 42 dhe 10.0 Figura 43). Në Bosnjë Hercegovinë, mbi 12 për qind e përfitimeve sociale u llogarit që shkojnë në kuintilën 0.0 më të pasur dhe në Maqedoni, mbi 11 për qind. Në të MNE EU-11 KOS MKD ALB BiH SEE6 SRB kundërt, më pak se 40 për qind e përfitimeve shkuan tek kuintila e poshtme në Bosnjë Hercegovinë. Atje 2011 2012 2013 dhe në Kosovë, përfitimet e veteranëve të luftës morën një përqindje të madhe të buxheteve të Burimi: Autoritetet kombëtare, Eurostat dhe përllogaritjet e mbrojtjes sociale por nuk arritën të shkonin tek të stafit varfërit dhe ata më vulnerabël. Prandaj, ka një fushë të gjerë veprimi për të racionalizuar shpenzimet sociale në këtë fushë ndërkohë që rritet mbrojtja sociale për të varfërit dhe perspektiva për prosperitet të përbashkët e kuintilave të poshtme të popullsisë. Figura 40: Kontributet drejt Ndryshimit në Figura 41: Fatura e Pagave dhe Shpenzimet Shpenzime, 2009-12 e Përfitimeve Sociale, 2012, (Përqindje e PBB) 8.0 35.0 6.0 30.0 4.0 2.0 25.0 0.0 20.0 -2.0 -4.0 15.0 -6.0 10.0 -8.0 5.0 -10.0 -12.0 0.0 ALB BiH KOS MKD MNE SRB ALB BiH KOS MKD MNE SRB CoE G&S Interest Subsidies Grants Compensation of employees Social benefits Soc.Ben. Other Capital Total Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore. Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore. F a q e | 29 Figura 42: Mbulimi i Familjeve me Figura 43: Shënjestrimi: Përqindje e Përfitime, (Përqindje) Përfitimeve që Shkojnë tek Familjet në Kuintilat e Sipërme dhe të Poshtme 35.0 9.0 90.0 14.0 30.0 8.0 80.0 12.0 7.0 70.0 25.0 10.0 6.0 60.0 20.0 5.0 50.0 8.0 15.0 4.0 40.0 6.0 3.0 30.0 10.0 4.0 2.0 20.0 5.0 1.0 2.0 10.0 0.0 0.0 0.0 0.0 ALB BiH KOS MKD MNE SRB ALB BiH KOS MKD MNE SRB Bottom quintile (lhs) Top quintile (rhs) Bottom quintile (lhs) Top quintile (rhs) Burimi: Autoritetet Kombëtare dhe Databazat e shpenzimeve dhe vlerësimit të Mbrojtjes Sociale në Evropë dhe Azi Qendrore, Banka Botërore. Të dhënat janë nga vitet e mëposhtme ALB: 2008; Bosnja dhe Hercegovina 2007; KOS: 2009; MKD: 2010; MNE: 2011; SRB: 2010. Figura 44: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritar pa Figura 45: Garancitë Shtetërore (Përqindje Garanci (Përqindje e PBB) e PBB) 70 14 60 12 50 10 40 8 30 6 20 4 10 0 2 MNE EU-11 KOS ALB BiH SEE6 MKD SRB 0 ALB BiH KOS MKD MNE SRB 2011 2012 2013 (proj.) 2012 2013 (proj.) Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2003 dhe Ministria e Burimi: Vlerësime të autoriteteve kombëtare dhe stafit të Financave e Kosovës Shënime: Është përdorur koncepti bruto. Bankës Botërore Përjashton garancitë Nivelet e borxhit publik vazhduan të rriten në 2013 në shumicën e vendeve të EJL6. Borxhi mesatar publik (përjashtuar garancitë) u rrit nga 36.2 për qind të PBB-së në 2011, në 42 për qind në 2012 dhe 44.8 për qind të PBB-së në 2013. Nivelet e borxhit publik mbetën veçanërisht shqetësuese në Shqipëri, Malin e Zi dhe 30 | F a q e Serbi në vitin 2013. Në mënyrë të veçantë, borxhi publik i Shqipërisë parashikohet të kapërcejë nivelin 66 % të PBB-së pa përfshirë pagesën e lajmëruar të pagesave të prapambetura, e cila shkon në një 4.1 përqindësh tjetër të PBB-së. Garancitë shtetërore nuk janë të pakëta dhe mund t'i shtohen presioneve të borxhit publik (Figura 44 dhe Figura 45). Këto shkuan në rreth 7.5 për qind të PBB-së në 2012, por parashikohen të bien në 2013, për shkak të përfundimit të një garancie të madhe në Malin e Zi. Renditjet e kredisë sovrane të Standard and Poor kanë mbetur të pandryshuara që në Qershor 2013 (Tabela AI.1). F a q e | 31 KAPITULLI 2: PERSPEKTIVA MAKROEKONOMIKE 32 | F a q e Rritje e Dobët në të Ardhmen Tabela 3: Rritja Reale e PBB dhe Me kërkesë të dobët, të ardhme të pasigurt Parashikimet të eksporteve dhe rreziqe të konsiderueshme 2012 2013f 2014f të jashtme, Rajoni i EJL pritet të rritet me një Shqipëria 1,6 1,3 2,1 ritëm prej 1.8 për qind në 2013, përgjithësisht në Bosnja dhe Hercegovina -1,1 0,8 2,0 përputhje me parashikimin e raportit të EJL6 RER Kosova 2,7 3,0 4,0 në Qershor. Bosnjë Hercegovina dhe Kosova Maqedonia -0,4 2,5 3,0 mbeten përkatësisht ekonomitë që rriten më ngadalë Mali i Zi -2,5 1,8 2,5 dhe më shpejt në EJL6. Perspektiva e rritjes për vitin Serbia -1,7 2,0 1,0 2013 për Maqedoninë dhe Malin e Zi janë ngritur EJL6 -0,7 1,8 1,8 pak, ndërkohë që janë rishikuar në ulje për Memo item: Shqipërinë, Kosovën dhe Serbinë (Tabela 3). Zona e Euros -0,6 -0,4 1,1 Burimi: Parashikime të stafit të Bankës Botërore. Megjithatë, efektet unike të ringritjes së Shënim: Mesatare e ponderuar aktivitetit pas recesionit dhe kushtet e mira të motit janë duke u tretur. Aktiviteti ekonomike është duke u ulur, duke pasqyruar dobësitë madhore në kërkesën e brendshme, pavarësisht nga kërkesa e jashtme që po rimëkëmbet dhe ringritja në eksporte. Ekonomia serbe po fillon një konsolidim të madh fiskal për ta sjellë borxhin e saj në një nivel të qëndrueshëm dhe ka të ngjarë të veprojë si një frenim mbi aktivitetin. Ekonomitë e Maqedonisë, Kosovës dhe Malit të Zi kanë një farë ngritjeje në ndërtim, shërbime dhe turizëm, por pesha e tyre në ekonominë rajonale të EJL6 është tepër modeste për të ndryshuar panoramën e përgjithshme rajonale. Prandaj, perspektiva e rritjes ekonomike të EJL6 në 2014 mbetet e ndrydhur dhe varet nga vazhdimi i rimëkëmbjes së kërkesës së jashtme. Përgjithësisht, eksportet neto do të vazhdojnë të jenë shtysë e rritjes në afat të shkurtër. Megjithatë, kushtet e pafavorshme të tregut të punës, klima e dobët e investimeve dhe konsumi dhe investimet e ndrydhura do të kufizojnë aktivitetin ekonomik. Rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.8 për qind në 2014 në vend të një rritjeje të parashikuar më parë prej 2.7 për qind. Frenimi kryesor i rritjes rajonale ka mundësi të jetë një ngadalësim i ekonomisë të Serbisë.8 Serbia tani pritet të rritet vetëm 1 për qind në vitin 2014 krahasuar me 3 për qind të parashikuara më parë, për shkak të rënies së konsumit privat dhe konsolidimit fiskal. Në kontrast me Serbinë, rritja ekonomike në pesë vendet e tjera të EJL pritet të forcohet në 2014 dhe të kapërcejë ritmin e zgjerimit ekonomik të vitit 2013. Bilanci i rreziqeve ndaj kësaj perspektive është në rënie. Për shkak se ekonomitë e tregut në zhvillim dhe të reja, përfshirë dhe EJL6, po futen në një periudhë të një shtrëngimi të pritshëm financiar global, qëndrimi i zakonshëm politik nuk përbën më një alternativë: politikë-bërësit do të ishte mirë të reduktonin dobësitë makroekonomike, të ringdërtonin amortizatorët fiskalë dhe të rigjallëronin reformat strukturore të orientuara drejt rritjes. Rreziqet kryesore të jashtme ndaj perspektivës së EJL6 janë të lidhura me: (i) ritmin me të cilin normat globale të interesit mund të rriten, me pakësimin e pritshëm të lehtësimit sasior në SHBA, (ii) rimëkëmbjen e Zonës së Euros, dhe (iii) ndikimin e mundshëm të daljes së bankave mëmë mbi sistemet bankare të vendeve të EJL6. Rreziqet e brendshme lidhen me "lodhjen nga reforma", e cila mund të vonojë zbatimin e politikave, dhe sfidat e mëdha fiskale për stabilizimin dhe reduktimin e borxhit publik në disa 8 Rishikimi me ulje i parashikimeve për rritjen e Kosovës për vitin 2014 është mjaft i vogël me 0.1 pikë përqindjeje. F a q e | 33 vende. Gjithashtu, mungesa e progresit në zgjidhjen e Kredive të këqija (NPL-ve), dhe pagesat e prapambetura të sektorit privat mund të ndikojnë negativisht rimëkëmbjen e kreditimit dhe perspektivën e rritjes. Nga Rritja e Dobët drejt një Rritjeje më të Fortë Ekonomike: Përmirësimi i produktivitetit dhe konkurrueshmërisë Përtej këtij horizonti të vështirë afatshkurtër, si munden vendet e EJL6 të ngrenë perspektivën e tyre afatgjatë të rritjes? Mbajtja e stabilitetit makroekonomik mbetet një përparësi kryesore politike: Vendet e EJL6, veçanërisht ato me borxhe të larta publike, do të kenë nevojë të shpejtojnë korrigjimin fiskal dhe të rindërtojnë amortizatorët fiskalë, veçanërisht duke pasur parasysh ngritjen e mundshme në kostot e tyre të huamarrjes sovrane për shkak të ndryshimeve në kushtet e tregut ndërkombëtar (p.sh. pakësimi i lehtësimit sasior në SHBA). Me të njëjtën rëndësi, reformat strukturore do të duhet të ndiqen me vrull. Rritja e re ekonomike e udhëhequr nga eksportet është një zhvillim pozitiv, por mbajtja e saj do të jetë një sfidë. EJL6 duhet të përmirësojnë pozicionet e tyre fiskale, të ulin borxhet publike dhe të forcojnë sistemet bankare, ndërkohë që përballen me sfida të mëdha strukturore në përmirësimin e produktivitetit dhe konkurrueshmërisë, përfshirë në fushat e klimës së investimeve, tregut të punës dhe sektorit publik. Rajoni i EJL6 ende nuk del mirë në shumicën e matjeve krahasuese mbi reformat strukturore. Me një progres të madh në reduktimin e kostos të të bërit biznes, Maqedonia ka filluar të tërheqë flukse modeste të IHD-ve. Vendet e EJL6 kanë përparësi madhore krahasuar me shumë vende të tjera në zhvillim: reformat e tyre janë të lidhura me procesin e aderimit në BE dhe ato ndodhen shumë pranë një nga blloqeve më të mëdha ekonomike botërore. Për më tepër, marrëveshja e kohëve të fundit ndërmjet Serbisë dhe Kosovës ka sinjalizuar stabilitet dhe siguri më të madhe në rajon. Aderimi i Kroacisë në BE (Kutia 3), hapja e procesit të aderimit me Serbinë dhe Malin e Zi, si dhe ndryshimet politike të kohëve të fundit në rajon, mund të ofrojnë një nxitje të përtërirë për reformat dhe prosperitetin e ardhshëm për rajonin. Momenti për të përdorur këtë mundësi është tani. Kutia 3: Pasojat e Aderimit të Kroacisë në BE për EJL6 Pas aderimit të Kroacisë në BE, Marrëveshja e Tregtisë së Lirë e Evropës Qendrore (CEFTA) duhet të ndryshohet. Në 1 Korrik 2013, regjimi i ri tregtar ndërmjet EJL6 dhe Kroacisë futi një regjim asimetrik të liberalizimit të tregtisë. Kjo nënkupton që vendet e EJL6 ruajtën preferencat e eksporteve pa doganë drejt tregut kroat siç rregullohet në Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit me BE. Megjithatë, eksportet kroate janë subjekt i tarifave të vendosura mbi produktet e BE. Eksportet e tanishme drejt vendeve të CEFTA-s përbëjnë 20 për qind të eksporteve totale të Kroacisë. Në vitin 2012, Kroacia eksportoi produkte me një vlerë 1.66 miliardë Euro, dy herë më shumë se sa u importua nga CEFTA drejt Kroacisë. Kompanitë kroate kanë humbur disi përparësinë konkurruese – më të prekurat janë produktet e duhanit dhe bujqësoret. Për shembull, Agrokor Ltd. (që fokusohet në përpunimin e ushqimeve, verës dhe agro-biznesin), ju desh të transferonte 18 për qind të vlerës së investimeve të saj prej 1.38 miliardë Euro në rajonin e EJL6 (që nga 1993) në 2012, përpara aderimit të Kroacisë në BE. Serbia ka përjetuar një ngritje në investimet nga firmat kroate në vitin përpara aderimit. Për vendet e EJL6, eksporti i verë, mishit të vicit, sheqerit dhe peshkut do të kufizohet në një kuotë të caktuar, ndërkohë që produktet e tjera bujqësore do të jenë pa taksa në kuadër të marrëveshjes së Stabilizim Asociimit me BE, megjithëse duke qenë subjekt i standardeve më të larta fitosanitare dhe veterinare të harmonizuara me BE. KE ka filluar një diskutim me anëtarët e CEFTA-s rreth Nenit 7 në Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit të CEFTA-s, i cili nënkupton zbutjen e kushteve të parashkruara dhe një reduktim të normave të larta. Megjithatë, Kroacisë mund t'i 34 | F a q e kërkohet kohë për të rivendosur nivelin e tyre të mëparshëm të flukseve tregtare të prekura nga dalja nga zona e CEFTA- s, nëse ato do të mund të rivendosen. Kompanitë kroate që kanë qenë të pranishme në tregjet e EJL6, veçanërisht në industrinë ushqimore, kanë transferuar pjesë të prodhimit të tyre në EJL6 për të zbutur ndikimin e barrierave të tarifave. Rruga drejt rritjes së fortë afatgjatë kalon përmes përmirësimeve në produktivitet dhe konkurrueshmëri. Në këtë numër të RER, theksohet një fushë e tillë—përmirësimi i mjedisit të biznesit, që do të ndihmojë heqjen e barrierave ndaj ekspansionit të bizneseve dhe do të lehtësojë barrën mbi investimet private. Klimë e Përmirësuar Biznesi, por Nevojiten Reforma të Mëtejshme Vendet e EJL6 vazhduan të heqin pengesat rregullatore ndaj të bërit biznes. Treguesi i lehtësimit të përgjithshëm të të bërit biznes, siç matet nga numri i fundit i Indikatorët e të Bërit Biznes, u përmirësua në vendet e EJL6 nga 60.4 në vitin 2009 në 64.9 në 2013. Rritja ishte më e madhe se përparimi i BE11 prej 3.4 pikë përqindjeje, megjithëse mesatarja e EJL6 mbeti ende poshtë asaj të BE11. Kosova dhe Maqedonia regjistruan përmirësimet më të mëdha në rajonin e EJL6, me përkatësisht 9.8 dhe 9.1 pikë përqindjeje. Shqipëria, nga ana tjetër, mbeti i vetmi vend në rajon me një pozicion në përkeqësim me gjithë progresin e vogël të kohëve të fundit (Figura 46). Bosnjë Hercegovina performon më keq në rajon dhe duhet të kapë me shpejtësi fqinjët e saj nëse duhet të tërheqë investime dhe të përmirësojë rritjen e saj ekonomike. Figura 46: Distanca me Kufirin rreth Lehtësisë së Bërit Biznes, 2009-13 Distance to the frontier (best practice = 100) 80 2009 2010 2011 2012 2013 75 70 65 60 55 50 Albania Bosnia and Kosovo Macedonia, Montenegro Serbia SEE6 EU11 Herzegovina FYR Burimi: Banka Botërore, Raporti i Të Bërit Biznes 2013. F a q e | 35 Figura 47: Distanca me Kufirin rreth Lehtësisë së Bërit Biznes e EJL6, 2009 vs. 2013 Distance to the best practice (best practice = 100) 100 90 2009 2013 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Resolving Enforcing Dealing with Protecting Paying taxes Getting Trading Registering Getting Starting a Overall insolvency contracts construction investors electricity across property credit business permits borders Burimi: Banka Botërore, Raporti i Të Bërit Biznes 2013. Fushat specifike ku vendet e EJL6 kanë bërë progresin më të madh në pak vitet e fundit përfshijnë: fillimi i një biznesi, trajtimi i lejeve të ndërtimit dhe pagesa e taksave. Në shkallën e fillimit të një biznesi, EJL6 përmirësoi pozicionin e tij krahasuar me praktikën më të mirë botërore nga 78.8 në 2009 në 86.1 në 2013, ku Kosova regjistroi nivelin më të lartë të progresit ndërmjet vendeve të EJL6. Për sa i përket pagesës së taksave, pesë nga vendet e EJL6 vazhduan të mbyllnin hendekun e tyre me praktikën më të mirë botërore ndërmjet 2009 dhe 2013, ku Mali i Zi raportoi përparimin më të madh dhe Serbia atë më të vogël. Progresi në trajtimin e lejeve të ndërtimit ishte gjithashtu i madh: një përparim prej 8.3 pikë përqindjeje ndërmjet 2009 dhe 2013, ndërkohë që EJL6 përmirësoi pozicionin e tij nga 46.6 në 55 në vitin 2013. Progresi i EJL6 erdhi kryesisht nga Kosova dhe Maqedonia, ku kjo e fundit është bërë një udhëheqës rajonal me pozicionin e saj që u përmirësua në 80.4 në 2013 në krahasim me praktikën më të mirë botërore. Megjithatë, pavarësisht nga ky progres, nevojiten reforma të mëtejshme për të adresuar ngurtësitë strukturore dhe për të rritur konkurrueshmërinë e rajonit. Për shembull, zgjidhja e paaftësisë paguese mbeti fusha më e dobët për grupin e EJL6 me vetëm 2.5 pikë përqindjeje përmirësim të moderuar në renditje nga 2009 në 2013. Ndërkohë që të gjashtë vendet kanë bërë përmirësime ndërmjet 2009 dhe 2013, progresi është i pamjaftueshëm për të sjellë procedura efektive të paaftësisë paguese. Gjithashtu, fushat e zbatimit të kontratave dhe mbrojtjes së të drejtave të pronësisë mbeten veçanërisht shqetësuese (Figura 47). Duke e përmbledhur, ndërkohë që rritja ekonomike në rajonin e EJL6 ka rifilluar, vendet duhet të vazhdojnë të forcojnë themelet e tyre të brendshme makroekonomike dhe të ndjekin politika që nxisin produktivitetin dhe elasticitetin ndaj problemeve të jashtme. Kalimi nga një rimëkëmbje e ngadaltë të udhëhequr nga eksportet në një rritje të fortë mbetet një sfidë kryesore politike për EJL6. Përbërësi i parë i suksesit është sigurimi i stabilitetit të gjatë dhe të qëndrueshëm makroekonomik, i cili do të thotë reduktim dhe ruajtje e niveleve të moderuara të deficiteve fiskale dhe borxhit. Në frontin e politikave strukturore, rritja e fortë afatgjatë kërkon reforma të produktivitetit dhe përmirësimit të konkurrueshmërisë, përveç reformave të tregut të punës dhe sektorit publik. 36 | F a q e SHTOJCA I: INDIKATORËT MAKROEKONOMIKË 38 | F a q e Tabela AI. 1: EJL6: Indikatorë dhe Parashikime të Përzgjedhura Ekonomike, 2012-14 2012 2013f 2014f Rritja e PBB Reale (përqindje) Shqipëria 1,6 1,3 2,1 Bosnja dhe Hercegovina -1,1 0,8 2,0 Kosova 2,7 3,0 4,0 Maqedonia -0,4 2,5 3,0 Mali i Zi -2,5 1,8 2,5 Serbia -1,7 2,0 1,0 Deficitet Fiskale (përqindje e PBB) Shqipëria -3,4 -5,9 Bosnja dhe Hercegovina -2,7 -2,0 Kosova -2,7 -2,4 Maqedonia -3,9 -4,0 Mali i Zi -5,4 -4,3 Serbia -7,6 -6,5 Borxhi publik1 (përqindje e PBB) Shqipëria 59,4 66,2 Bosnja dhe Hercegovina 45,1 44,7 Kosova 8,4 9,7 Maqedonia 34,3 35,5 Mali i Zi 54,0 54,2 Serbia 50,6 55,9 Inflacioni i çmimeve të konsumit2 (përqindje, mesatare e periudhës) Shqipëria 2,0 2,1 Bosnja dhe Hercegovina 2,1 0,7 Kosova 2,5 2,2 Maqedonia 3,3 3,3 Mali i Zi 4,1 2,9 Serbia 7,3 8,2 Niveli i papunësisë3 (përqindje) Shqipëria 13,0 12,8 Bosnja dhe Hercegovina 28,0 27,5 Kosova 30,9 Maqedonia 31,0 28,8 Mali i Zi 20,0 19,2 Serbia 24,0 24,1 Bilanci i llogarisë korrente(përqindje e PBB) Shqipëria -10,9 -9,7 Bosnja dhe Hercegovina -9,6 -7,5 Kosova -7,6 -10,7 Maqedonia -3,1 -3,1 Mali i Zi -18,7 -15,0 Serbia -10,5 -6,0 Borxhi i Jashtëm4 (përqindje e PBB) Shqipëria 56,6 56,9 Bosnja dhe Hercegovina 53,0 54,2 Kosova 7,6 7,2 Maqedonia 67,0 66,1 Mali i Zi 119,2 113,4 Serbia 86,2 81,0 1 Përjashton garancitë. 2 Të dhënat e 2013 tregojnë mesataren e periudhës deri në Shtator, përveç Gushtit për Bosnjë Hercegovinës. 3 Të dhënat e 2013 tregojnë përllogaritjet e tremujorit të parë për Bosnjë Hercegovinën; dhe tremujorit të dytë për të tjerët. Të dhënat e 2012 tregojnë mesataret vjetore. 4 Të dhënat e 2013 tregojnë stokun e borxhit të jashtëm të tremujorit të dytë. Figura AI. 1: PBB Reale: Ndryshimi në Përqindje që nga Kulmi Para Krizës Percentage change from 2008 Real GDP index (2002=100) 170 Albania Albania Bosnia and Herzegovina 160 Kosovo Kosovo 150 Macedonia, FYR 140 Montenegro Montenegro Serbia 130 Macedonia, FYR 120 Bosnia and Herzegovina SEE6 110 EU11 Serbia 100 EU15 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013f -5 0 5 10 15 20 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 2: Parashikimet e Rritjes së PBB Reale për vitin 2013 Projected GDP growth in 2013, percent Percent Albania 12.5 Kosovo Bosnia and Herzegovina 10.0 Kosovo 7.5 Macedonia, FYR Macedonia, FYR 5.0 Montenegro 2.5 Montenegro Serbia 0.0 Albania -2.5 SEE6 -5.0 Bosnia and Herzegovina EU11 -7.5 EU15 Serbia 2012 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2013f 2014f -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 Burimi: Parashikime të stafit të Bankës Botërore. 40 | F a q e Figura AI. 3: Niveli i papunësisë H1 2013, percentage of labor force (aged 15-64) Percentage of labor force (aged 15-64) 40 Albania Macedonia, FYR Bosnia and Herzegovina 35 Kosovo Kosovo 30 Macedonia, FYR Bosnia and Herzegovina Montenegro 25 Serbia Serbia 20 Montenegro SEE6 15 EU11 Albania 10 EU15 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 H1 2013 0 5 10 15 20 25 30 35 Shënime: Shqipëria deri në 2012; Bosnja dhe Hercegovina deri në 2013. Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 4: Bilanci Fiskal Projected 2013, percentage of GDP Percentage of GDP 7.5 Albania Bosnia and Herzegovina Bosnia and Herzegovina 5.0 Kosovo Kosovo 2.5 Macedonia, FYR Macedonia, FYR 0.0 Montenegro Montenegro Serbia -2.5 Albania -5.0 SEE6 Serbia -7.5 EU11 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013f -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 5: Borxhi Publik Projected 2013, percentage of GDP Percentage of GDP 80 Albania Albania 70 Bosnia and Herzegovina 60 Montenegro Kosovo 50 Serbia Macedonia, FYR 40 Bosnia and Herzegovina Montenegro 30 20 Macedonia, FYR Serbia 10 Kosovo 0 SEE6 2008 2003 2004 2005 2006 2007 2009 2010 2011 2012 2013f 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 6: Rritja e Eksporteve 2012, percentage of GDP Annual growth, percent 50 Albania Serbia 40 Bosnia and Herzegovina 30 Montenegro Kosovo 20 Macedonia 10 Albania Montenegro 0 Bosnia and Herzegovina Serbia -10 -20 Macedonia -30 SEE6 Kosovo -40 EU15 2008 2003 2004 2005 2006 2007 2009 2010 2011 2012 H1 2013 0 10 20 30 40 50 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 7: Rritja e Importeve 2012, percentage of GDP Annual growth, percent 60 Albania Serbia 50 Bosnia and Herzegovina 40 Montenegro Kosovo 30 Macedonia Macedonia 20 Montenegro 10 Kosovo Serbia 0 Albania -10 SEE6 -20 Bosnia and Herzegovina 2008 2003 2004 2005 2006 2007 2009 2010 2011 2012 H1 2013 EU15 0 10 20 30 40 50 60 70 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 8: Bilanci i Llogarisë Korente Projected 2013, percentage of GDP Percentage of GDP 20 Albania Macedonia, FYR Bosnia and Herzegovina 10 Serbia Kosovo 0 Macedonia, FYR -10 Bosnia and Herzegovina Montenegro -20 Albania Serbia -30 Kosovo -40 SEE6 Montenegro -50 EU11 2007 2002 2003 2004 2005 2006 2008 2009 2010 2011 2012 2013f -20 -15 -10 -5 0 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. 42 | F a q e Figura AI. 9: Rritja e Depozitave dhe Kredive Private Private credit growth, percent Deposit growth, percent 90 50 80 Albania Albania 40 70 60 Bosnia and Herzegovina 30 Bosnia and Herzegovina 50 20 40 Macedonia, FYR Macedonia, FYR 30 10 Serbia Serbia 20 0 10 -10 Kosovo Kosovo 0 -10 -20 Montenegro Montenegro -20 -30 Aug-12 Jul-10 May-11 Jun-08 Apr-09 Dec-10 Sep-09 Oct-11 Jun-13 Nov-08 Jan-13 Mar-12 Feb-10 Jun-08 Jun-13 Feb-10 Aug-12 Jan-13 Apr-09 Dec-10 Oct-11 Nov-08 Sep-09 May-11 Jul-10 Mar-12 Burimi: Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. Figura AI. 10: Kreditë e Këqija H1 2013, percentage of total loans Percentage of total loans 25 Albania Albania 20 Bosnia and Herzegovina Montenegro Kosovo 15 Bosnia and Herzegovina Macedonia, FYR 10 Serbia Montenegro Macedonia, FYR 5 Serbia Kosovo 0 2007 2002 2003 2004 2005 2006 2008 2009 2010 2011 2012 H1 2013 0 5 10 15 20 25 Burimi: Bankat qendrore. Tabela AI.2: Renditjet e kredisë sovrane Dhj 2010 Dhj 2011 Dhj 2012 Shtat 2013 ALB B+ B+ B+ B+ Bosnja dhe Hercegovina B+ B B B MKD BB BB BB BB- MNE BB BB BB- BB- SRB BB- BB BB- BB- Burimi: Standard and Poor’s. Shënim: Kosova nuk ka një renditje të kredisë. Figura AI. 11: Lehtësia e të Bërit Biznes 2013, proximity to frontier (best practice = 100) Proximity to frontier (best practice = 100) 80 Albania Macedonia, FYR 75 Bosnia and Herzegovina 70 Montenegro Kosovo 65 Macedonia, FYR Kosovo 60 Montenegro Serbia 55 Serbia 50 Albania 45 SEE6 Bosnia and Herzegovina 40 EU11 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 40 45 50 55 60 65 70 75 80 Burimi: Të Bërit Biznes 44 | F a q e