E4351 V2 Улуттук электр энергиясын өткөрүүчү жана жеткирүүчү компаниясы (УЭЭӨЖК, Пакистан) (ОАХК) «Барки Тожик» Ачык Акционердик Холдинг Компаниясы «Да Афганистан Брешна Шеркат» (Афганистан) «Кыргызстандын улуттук электртармагы»(Кыргыз Республикасы) Ачык Акционердик Коому (ААК) CASA-1000: Борбордук жана Түштүк Азиядыгы электрди өткөрүү жана соода-сатыка сунуш кылуу Долбоору Регионалдык экологиялык баалоо (РЭБ), Кыскача мазмуну Мазмуну 1  Введение ................................................................................... Error! Bookmark not defined.  1.1  Содержание Проекта .............................................................. Error! Bookmark not defined.  1.2  Отчеты по Социально -Экологической Оценке, накопленные на сегодняшний день ......... Error! Bookmark not defined.  1.2.1  Социально-Экологическая Оценка Воздействия ...................... Error! Bookmark not defined.  1.2.2  Оценка орнитологической защиты .......................................... Error! Bookmark not defined.  1.3  Цель данной РЭО ................................................................... Error! Bookmark not defined.  1.3.1  Введение ................................................................................ Error! Bookmark not defined.  1.3.2  Ограничения отчетов .............................................................. Error! Bookmark not defined.  1.3.3  Раскрываемая информация и консультации по РЭО ................ Error! Bookmark not defined.  2  Описание проекта..................................................................... Error! Bookmark not defined.  2.1  Обзор проекта ........................................................................ Error! Bookmark not defined.  2.2  Энергетический спрос в стране / Производственные мощности Error! Bookmark not defined.  2.2.1  Кыргызская Республика.......................................................... Error! Bookmark not defined.  2.2.2  Таджикистан .......................................................................... Error! Bookmark not defined.  2.2.3  Афганистан ............................................................................ Error! Bookmark not defined.  2.2.4  Пакистан ................................................................................ Error! Bookmark not defined.  2.3  Описание компонентов ........................................................... Error! Bookmark not defined.  2.4  Строительные аспекты ........................................................... Error! Bookmark not defined.  2.5  Краткое описание предлагаемых мер по реализации Проекта .. Error! Bookmark not defined.  3  Применяемая политика, правовые и административные структурыError! Bookmark not defined.  3.1  Введение ................................................................................ Error! Bookmark not defined.  3.2  Национальные законы и постановления .................................. Error! Bookmark not defined.  3.2.1  Кыргызская Республика:......................................................... Error! Bookmark not defined.  3.2.2  Таджикистан .......................................................................... Error! Bookmark not defined.  3.2.3  Афганистан ............................................................................ Error! Bookmark not defined.  3.2.4  Пакистан ................................................................................ Error! Bookmark not defined.  3.3  Основные требования действующей политики Всемирного банкаError! Bookmark not defined.  3.3.1  Экологическая политика ......................................................... Error! Bookmark not defined.  3.3.2  Социальная политика ............................................................. Error! Bookmark not defined.  4  Базовые данные ..................................................................................................................22  4.1  Введение ..............................................................................................................................22  4.2  Охват проекта ......................................................................................................................23  4.3  Кыргызская Республика........................................................................................................25  4.4  Таджикистан ........................................................................................................................25  4.5  Афганистан ..........................................................................................................................26  4.6  Пакистан ..............................................................................................................................28  5  Анализ альтернатив ...........................................................................................................29  5.1  Введение ..............................................................................................................................29  5.2  Альтернатива «Нет Проекта» ................................................................................................30  5.3  Альтернативные Проекты .....................................................................................................31  5.3.1  Новые гидроэлектростанции .................................................................................................31  5.3.2  Новые теплоэлектростанции .................................................................................................31  5.4  Альтернативный маршрут ....................................................................................................31  5.5  Альтернативные местоположения для объектов инфраструктуры ..........................................32  5.5.1  Альтернативное проектирование ..........................................................................................32  5.6  Отчеты по ТЭО ....................................................................................................................33  6  Оценка потенциальных воздействий Проекта ..................................................................33  6.1  Введение ..............................................................................................................................33  6.2  Нет ожидаемого гидрологического воздействия ниже уровня сброса .....................................34  6.3  Общее воздействие строительной фазы Проекта ...................................................................35  6.3.1  Кыргызская Республика........................................................................................................36  6.3.2  Таджикистан ........................................................................................................................36  6.3.3  Афганистан ..........................................................................................................................36  6.3.4  Пакистан ..............................................................................................................................37  7  Общественные консультации ............................................................................................37  7.1  Введение ..............................................................................................................................37  7.2  Консультации до настоящего времени ..................................................................................38  7.3  Статус консультаций и дальнейшие шаги..............................................................................38  8  План Экологического Управления ....................................................................................38  8.1  Введение ..............................................................................................................................38  8.2  Содержание ПЭУ .................................................................................................................39  8.3  Руководство по изменениям трассы ......................................................................................39  8.4  Роли и обязанности по ПЭУ..................................................................................................40  8.5  Планы по управлению ..........................................................................................................40  9  Социальные вмешательства ..............................................................................................41  Приложение 1 – Краткое содержание консультаций ........................................................................42  Кыскартуулардын таблицасы АТ Алмашма ток АТ-ТТ Алмашма ток – Туруктуу ток АөБ Азия өнүктүрүү Банкы ОБКБЖБИ Орнитологияга байланыштуу коркунучтарды баалоону жана башкарууну изилдөө АЭАөА Австралиялык эл аралык өнүгүү агенттиги БАМК Борбордук Азиядагы миграциялык каттам БАРЭК Борбор азиялык регионалдык кономикалык кызматташтык CASA-1000 Борбор жана Түштүк Азияда электрди өткөрүү жана соода-сатыка сунуш кылуу долбоору CASAREM Борбор жана Түштүк Азиядагы регионалдык электр рыногы КБП Консультацияларды башкаруу планы ТК Таасир коридору ДАМШ «Да Афганистан Брешна Шеркат» (Афганистан) ТТ Туруктуу ток ТТ-АТ Туруктуу ток - Алмашма ток ЭАөД Эл аралык өнүгүү департаменти ЧАЧАМК Чыгыш Азия – Чыгыш Африка миграциялык каттам ДСАК Долборлоо, сатып алуу, курулуш ЭБП Экологияны башкаруу планы ЭБ Экологияны баалоо АЧБТБ Айлана чөйрөөгө болгон таасирди баалоо СЭТБ Социалдык-экологиялык таасирди баалоо СЭТБ боюнча өлкө үчүн атайын СЭТБ аткарып жаткан көз каранды консультант эмес консультант СЭБТ Социалдык-экологиялык башкаруу түзүмү СЭБП Социалдык-экологиялык башкаруу планы ЭС, Э жана С, С Экологиялык жана социалдык жана Э ФБУЧ Федерация түрүндө башкарылган уруу чөлкөмдөрү ТЭН Техникалык-экономикалык негиздеме ГВт-ч Гигаватт-час НКАТ Напряжениясы күчтүү алмашма ток НКТТ Напряжениясы күчтүү туруктуу ток НОА Негизги орнитологиялык аймак ИЧ ОАО Интеграцияланган чөйрөлөр ЭМБККК Экологиялык мониторинг боюнча көз карандысыз консультант ӨАК Өкмөт аралык кеңеш ЭАКИ Эл аралык каржы институту ИӨБ Ислам Өнүгүү Банкы км километр кВ киловольт кВ/ч киловатт-час РППЗП Жерлерге ээ болуу жана көчүрүү боюнча жээктелген саясат м метр МВт Мегаватт КУЭТ Кыргызстандын улуттук электр тармактары БӨУ Бейөкмөт уюмдар УЭЭӨК Улуттук электр энергиясын өткөрүүчү компаниясы УЭЭӨЖК Улуттук электр энергиясын өткөрүүчү жана жеткирүүчү компаниясы ААХК Ачык акционердик холдинг компаниясы ДБ ОС Дүйнөлүк Банктын операциялык саясаты ДТКЖ Долбоордун таасирине кабылган жамааттар ДТКА Долбоордун таасирине кабылган адамдар ФМР Физикалык жана маданий ресурстары ааСЭТБ Алдын ала СЭТБ РЭБ Регионалдык экологиялык баалоо ЖТББ Жер тилке бөлүп берүү СЭБ Стратегиялык экологиялык баалоо АЭ Аба электрчубалгысы ТТ Техникалык тапшырма ОСВ Социалдык таасирин баалоо АКШ Америка Кошмо Штаты USAID Америкалык эл аралык өнүгүү агенттиги ЖКАССЖ Потенциалдуу жарылбай калган артиллериялык снарядтар же согуштук жабдуулар Пландардын Тизмеси ЛЭЭБП Ландшафт эстетикасын жана экологияны башкаруу планы ОКП Орнитологияны коргоо планы КИТБП Курулуш иштеринин таасирин башкаруу планы КМЖП Курулушка мониторинг жүргүзүү планы ККП Курулуш көзөмөлдөө планы Жамаатар менен мамиле түзүүнү жана ден соолукту ЖММТДСЧБП жыңдоону башкаруу планы ЭБП Экологиялык башкаруу планы СЭБП Социалдык-экологиялык башкаруу планы ЖСАП Жер сатып алуу планы ФММБП – Физикалык жана маданий менчикти башкаруу планы – АТБП Архитектуралык табылгаларды башкаруу планы АЧББП Айлана чөйрөнүн булганышын башкаруу планы КБП Коопсуздукту башкаруу планы СБП Социалдык башкаруу планы Участокту даярдоону жана калыбына келтирүүнү УДККБП башкаруу планы КБИАП Көчүрүү багытындагы иш аракеттер планы КБП Калдыктарды башкаруу планы Участокто эмгек ресурстарды, кураштырууну жана УЭРКОБП орнотууну башкаруу планы 1 Кириш сөз 1.1 Долбоордун мазмуну Бул документте улуттук тилдерге которуу жана кызыккан топтордун арасында жайылтуу максатында даярдалган CASA-1000 - Электр энергияны сатуу долбооруна таандык Регионалдык экологиялык баалоонун (РЭБ) кыскача мазмуну өзүнчө документ катары берилген. Борбор жана Түштүк Азиядагы регионалдык электр рыногынын (CASAREM) өнүгүүсү Борбордук Азияда ашыкча энергоресурстарды жана Түштүк Азиядагы жетишпеген жана муктаждыктары улам өсүп келе жаткан факторлорду байланыштыруу максатында институционалдык жана инфраструктуралык фазалык өнүгүү катары каралат. Айтылуу долбоор кээ бир өтө жарды болгон дүйнөнүн бөлүктөрүндө (алардын ичинде: Тажикстан, Афганистан жана чек арага жакын жайгашкан Пакистандын аймактары) жакырчылык деңгээлин төмөндөтүү мүмкүчүлүгүн жана андан тышкары Афганистандын стабилдүүлүгүнө жана өнүгүүсүнө салым кошууну, жана ошондой эле бардык катышкан өлкөлөрдүн жыргалчылыгын өнүктүрүүгө демилге берген экономикалык өз ара байланыштарды чыңдоону сунуштайт. Алгачкы фазалардан алынган таалимдер региондогу энергетика жана минералдык ресурстарды мындан ары өнүктүрүүгө, жана тарыхый маанилүү болгон соода-сатык жүргүзүлгөн жолдорду кайра калыбына келтирүүгө багытталган каттамдарды салууга керектүү адам жана унаа инфраструктурасын камсыздоого жеке инвестицияларды тартууга колдонулса болот. Сунуш кылылынган CASA-1000 долбоору (Долбоор) 1300 мегаватт (МВт) өлчөмүндөгү электр энергиясын алгачкы жолу сатууга көмөк көрсөтөт. Айтылган өлчөм жайкы эки региондун ортосундагы ашыкча иштетилип чыккан электр энергиясы, анын ичинде катышуучу өлкөлөргө киргендер: Борбор Азияда жайгашкан Кыргыз Республикасы жана Тажикстан, жана ошондой эле Афганистан жана Пакистан. 4 өлкөнүн министрликтеринен турган Өкмөт аралык Кеңешинин (ӨАК) жетекчилигинин алдында жана 2011-чи жылы түзүлгөн Секретариаттын көмөгү менен, жана 10 кишиден турган Борбор-Азиялык Регионалдык Экономикалык Кызматташтык (БАРЭК) программасынан консультация алуу жолу менен Долбоорду иштеп чыгуу иш аракеттери ылдамдык менен алдыга жылып жатат. Долбоордун алкагында электр энергияны төрт өлкөгө өткөрүүгө мүмкүнчүлүк берүүчү инфраструктураны куруу жана иштетүү, жана ага байланышкан жүзөгө ашыруу мезгилинде керектүү техникалык жардам камсыздоо, жана андан тышкары тапкан пайданы аба электрчубалгысы менен өткөн коридорду жээктеп жашаган жамаатардын арасында бөлүштүрүү механизмин иштеп чыгуу күтүлөт. Долбоор эки регионго тең зор стратегиялык мааниге ээ, анткени электр энергиянын Пакистанда жана Афганистанда болгон тартыштык деңгээлин төмөндөтүү менен Кыргыз Республикасында жана Тажикстанда кирешелерди жана экономикалык перспективаларды көбөйтүүгө салымын кошот (жана жаңы кошумча электр энергия соода-сытык рынокторду ачат). CASA-1000 Долбоорунун даярдалышы бир нече жылдарды талап кылган, жана айтылган убакыттын ичинде бир нече Социалдык-экологиялык (СЭ) изилдөөлөр аткарылган. 1.2 Бүгүнкүнкү күнгө болгон Социалдык-экологиялык баало жөнүндө отчеттор Долбоордун Социалдык-экологиялык (СЭ) изилдөөлөрү жана талдоолору (Error! Reference source not found.), төмөнкүлөрдү камтыйт:  Баштапкы «Техника-экономикалык негиздемеде» болгон Социалдык-экологиялык кырдаал жөнүндө маалымат;  2010 жылдын декабрь айында Дүйнөлүк Банк «Социалдык-экологиялык таасирди баалоону» жана «Социалдык-экологиялык башкаруу планын» (СЭТБ/СЭБП) бүтүрүү максатында контракты «Интегрэтид Энваэромент» (2006) (ИЭ) атту канадалык компанияга ыйгарган;  Жаңыртылган «Техника-экономикалык негиздемеде» SNC-Лавалин, февраль 2011 (SNC тарабынан аткарылган мурунку изилдөөлөрдүн жаңылоосу);  «Normandeau» тарабынан даярдалган «Орнитология коркунучтарын баалоо изилдөөсү жана башкаруусу» (ОКБИБ);  Социалдык таасирин баалоо (СТБ) алкагында 2012 жылы бир нече иш-чаралар көрүлгөн, анын арасында: максаттуу кеңеш берүү жана жааматтар арасында пайданы бөлүштүрүү багытында потенциалдуу демилгелердин үстүнөн алдын ала иш жүргүзүү жолу аркылуу социалдык багыттар жана жамааттарга тиешелүү багыттар жөнүндө отчеттор даярдалынган; жана  Концепцияны иштеп чыгуу мезгилинен баштап Долбоордун үстүнөн бир катар консультациялар өткөрүлгөн. Консультациялар учурдагы РЭБте берилген, жана алар РЭБтин акыркы вариантына киргизүү максатында РЭБ долбоорунун үстүнөн өткөрүлгөн консультациялардан кийин жаңыртылат. Негизги отчет болуп, РЭБтен мурунку, бул жерде төмөндөгүдөй кыскача көрсөтүлгөн СЭТБ эсептелет; ал өзүнө социалдык-экологиялык багытындагы аткарылган Долбоордун изилдөө иштеринин негизги бөлүгүн камтыйт. 2007 2009 2011 2012 2013 Будущее Оценка Оценка МПС  Заверше Оценка  ВБ по эко‐ Оценка  готовност подписы ние ТЭО  ВБ по  охране,  ВБ по эко‐ и проекта  вает  и  эко‐ ОСВ и  охране,  и  МоВ для  начальн охране   орнитофа РЭО решение  ТЭО ого ОСЭВ уна по  финансир ПСЭУ,  ованию Техзадан рассмотр ие для  ение  ТЭО ОСЭВ,  проект  ПРК Первичн ые  Консульт Консультации по РЭО  Составле консульт ации по  и всем ОСЭВ н ПРК ации оценке Продолжающийся диалог, Страны, ВБ и др Схема 1-1 Учурдагы Долбоордун хронологиясы 1.2.1 Социалдык-Экологиялык Таасирди Баалоо Социалдык-экологиялык таасирди баалоо ТЭН стадиясында төмөнкүлөрдү камтыган:  Бүгүнкү күнгө Долбоордун социалдык-экологиялык багытында толугу менен болгон маалыматты камтыган бир документ даярдоо;  Учурда болгон социалдык-экологиялык таасирди баалоолордун кыскача баяндамасы жана, мүмкүнчүлүкө жараша, СЭБПти ишке ашыруу учурунда курулуш фазасы баштала электе топтолушу керек болгон кошумча маалыматтарды аныктоо;  Баштан аяк 1200 километрден турган Долбоор корридоруна бөлүнгөн жер тилкесине (БЖТ) таандык болгон экологиялык жана социалдык көйгөйлөрдү камтыган социалдык-экологиялык профилдерди баяндоо жана алардын анализдерин көрсөтүү; жана  Алдын ала катышкан төрт өлкөлөрдүн ар бирөөнө мүнөздүү СЭТБ (СЭБП) даярдоо. 1.2.2 Орнитологияны коргоону баалоо «Орнитологияны коргоону баалоо изилдөөлөрүнүн» («Normandeau» даярдаган) максаты алдын ала Долбоор менен байланышкан орнитология коркунучтарын диагностикалоо жана керектүү кошумча изилдөөлөрдү аныктоо, же болбосо коркунуч деңгээли жетишерлик төмөн болгондуктан, мындан аркы изилдөөлөрдү өткөрүүгө кажет жок деген көргөзүлгөн негиздемелердин негизинде корутунду чыгаруу. Иш жүргүзүлүп жаткан кезде ар кайсы мүмкүн болгон маалымат булактардан канаттуулардын ар кандай кезигүүчү түрлөрү, алардын кагылышуу жана электр токунан жабыр тартуу мүмкүнчүлүктөрү; алардын олуттуу жерлеринин жайгашкандыгы жөнүндө маалымат, андан тышкары «ГИС» тен алынган корридордун узатасынан жайгашкан аба электрчубалгысы жөнүндө жалпы маалымат колдонулган. Айтылган аймактарда аба электрчубалгыларынын потенциалдуу таасирин баалоого жана конкреттүү өлкөлөргө СЭТБ даярдоого кошумча изилдөөлөрдүн керектигин аныктоого таасир этчү корридордун таанылуу корулган чөлкөмдөрдүн маселен, Негизги орнитологиялык аймактар (НОА) жана Рамсар конвенсиянын участоктору, кызыкчылыктарын кесип өткөн жалпы участокторун табууга жетиштө көлөмдө маалымат бар. 1.3 Учурдагы РЭБтин максаты 1.3.1 Кириш сөз Айтылган баалоо Регионалдык экологиялык баалоо (РЭБ) дегенди билдирет жана анын аныктамасына таянса «таасирге ыкылас койгон» Стратегиялык экологиялык баалоо (СЭБ) деген түшүнүк берет. РЭБ болсо курал болуп эсептелет; анын жардамы менен өзгөчө стратегия, саясат, план же программа, же болбосо конкреттүү регионго же секторго (маселен, электр энергиясын өткөрүү «CASA-1000» Долбоорундай болгон) тиешелүү бир нече долбоорлорго байланышкан экология маселелери жана экология таасирлери изилденет. Социалдык-экологиялык баалоо ишинин негизи жөнөкөй стратегиялык же регионалдык экологиялык баалоого салыштырмалуу деталдуурак болот, бирок ошол эле убакытта конкреттүү долбоорго же өлкөгө арналган баалоого караганда анчалык деңгээлде деталдуу эмес. Учурдагы акыркы баалоо РЭБ деп аталат, анткени мүмкүнчүлүк менен пайдаланып, болгон мурунку изилдөө компонентеринин баарын ичине киргизип, бирок ошол эле учурда жаңы маалыматка ылайыктуу өзгөрүүлөрдү киргизүү жана кошумча баа берүү керек, жана андан тышкары орнитофаунанын үстүнөн иш жүргүзүүнү, жана баардык баало иштер алкагында өткөрүлгөн консультацияларды дагы киргизүү абзел. СЭТБ жана РЭБ потенциалдуу баштапкы жазылыгы 2 км турган кенен корридордун ичинен өткөн электр аба чубалгыларды куурудан келип чыккан таасирлердин кыскача баяндамасы болуп эсептелет. Акыркы каттамды иштеп чыгуу / аба электрчубалгыларды борборго далдап орнотуу жана АТ-ТТ өзгөрткүчтөрдүн, подстанциялардын жана мунаралардын таянычтары жайгашуучу так орундары кийинирээк бөдрөтчүк(төр) тарабынан «Долборлоо, Сатып алуу жана Куруу» (ДСК) фазасы учурунда жана каттамдардын деталдуу изилдөөсүнөн кийин, жана иш жүргүзүүлүп жаткан участокторго өзгөчө таандык экологиялык жана социалдык багыттар каралгандан кийин мындан аркы ар бир өлкөгө өзүнчө СЭТБ даярдоо жолу менен аныкталат. Айтылган ар бир өлкөгө таандык өзгөчө СЭТБлер Зайымчы жана ДБ тарабынан колдоого ээ болуш керек, анткени жээктүү ыкма эң ыңгайлуу болот. Ыраттуу СЭТБ жүргүзүүдө колдонуучу типикалык ыкманы системалык анализден өтүп жаткан «воронка пайда болуу» менен салыштыруу болгудай; анын жыйынтыгы болуп стратегиялык же регионалдык деңгээлде долбоор жана анын компоненттери ар бир алгылыктуу конфигурацияга текшерүүдөн жана анализден өтөт. Мындан ары ыраттуу ар бир өлкөнүн же участоктун деңгээлинде өзүнө таандык интеграцияны өткөрүүгө чара колдонулат. Айтылган иш аракеттин алкагында жергиликтүү экологиялык жана социалдык сезгичтик, жерди пайдалануу тартиби жана менчик укугуна ээ болуу, жана башкалар, андан тышкары, эң маанилүү болгон курулуш жана иштетүү багыттары анализделенет. Демек, учурдагы этапта, жазылыгы 2 километрдик корридорду тандоо экологиялык жана социалдык көз карашынын негизинде алгылыктуу деген жана бул нерсе келечекте болуучу Долбоорго катышуучу өлкөлөрдүн көз каранды эмес консультантары («СЭТБ боюнча консультант») тарабынан даярдалган СЭТБнин түп тамырын түзүш керек деген тыянакка ээ болгудай экен. Ошого карабастан, бир же бир нече катышуучу өлкөлөр аба электрчубактарына каттам түзүүгө өзгөртүү киргизүүгө мүмкүнчүлүктөрү бар. Бул мүмкүнчүлүктү эске алып, РЭБ даагы керектүү экологиялык жана социалдык милдетүү түрүндө даярдалуучу анализди камсыздоо максатында кошумча көрсөтмөлөрдү камтыйт. Айтылган анализ потенциалдуу жагдайсыз экологиялык жана социалдык таасирлерден кутулуу жана / же болбосо аларды максималдуу түрдө төмөндөтүү максатында кийинки долбоорго СЭТБ дярдоого багытталган. 1.3.2 Отчеттордун чектөөлөрү РЭБ даярдоо колдо болгон маалыматтын негизинде аткарылат, (анын ичинде ИС, СЭТБ, Техникалык- экономикалык негиздеме жана орнитафауна жөнүндө отчет) кошумча практикалык иштерин же жаңы маалымат чогултууну талап кылбайт. Бирок, РЭБ долбоорун даярдоого берилген консультациялардын натыйжалары РЭБтин акыркы вариантына сөзсүз түрдө кириши абзел. СЭТБге колдонуучу кошумча жайгашма (6 м спутник фотосүрөттөргө берилген уруксаттын негизинде) СЭТБге колдонуучу схемасынын анализи, баалоону күчөтүш багыттында каалаган маалыматты алуу максатында өткөрүлгөн. Жайгашма схеманы анализдөө учурунда РЭБте колдоно ала турган кошумча чакан пайдалуу деталдар табылган. Белгилүү, балким, Афганистанга жана Пакистанга байланыштуу коопсуздук, алсыздык жана башка ушуга окшогон маселелери пайда болушу ыктымал, бирок учурку стадияда конкретүү маалымат жоктугуна байланыштуу РЭБте тиешелүү тыянак чыгарууга мүмкүнчүлүк жок. «ИС» даярдаган СЭТБ социалдык таасирлер маселелерин өзүнчө же ар тарабтуу карабайт, анткени, жалпысынан айтканда, баало негизинен өзү «бийик» деңгээлде аткарылган. Социалдык баалоо жана жамааттарды баалоо басымдык түрүндө калк отурукташкан пунктардын далдаштыруусунан жана аны менен бирге спутник фотосүрөттөрдүн анализин чечмелөсүнөн турган. Бул маалымат калк жана инфраструктура жөнүндө маалымат чогултуу максатында аба электрчубалгысы каттам участокторуна бир нече өкүлчүлүктүү катташуу менен толукталган. Ошону менен бирге, айтылган документ маселен, аба электрчубалгысы (АЭ) каттамдардын аз элдүү же болбосо көп элдүү ар бир долбоорго катышуучу өлкөлөрдүн аймактарын аралап өтүшү жөнүнүндө түшүнмөлөрдү камтыган. Бирок, кандай болбосун, негизи айтылган анализ ар тараптуу болуп эсептелбейт, анткени анын ичинде маселен, жердин көлөмү же түрү аныкталбаган жана бааланбаган; мунун баары убактылуу же туруктуу колдонууга керек болот, андан тышкары көчүрүүгө байланыштуу компесация өлчөмү дагы көрсөтүлгөн эмес. Анализдин мындай деңгээли ТЭН («Долборлоо» компоненти) деңгээлине теңештирилген; анын алкагында аба электрчубалгылары жана баардык инфраструктура салынуучу жалаң гана өзгөчө коридор участогу аныкталган жана, башка жерде жазылгандай, айтылган негизделген коридор деталдуу долбоор түзүү мөөнөтүндө жана практикалык изилдөөлөр бүткөнсоң курулуш иштери башталардын алдында өзгөрүүгө дуушар болушун күтүүгө болот. Кеңири масштабта алганда, курулуш мөөнөтүндөгү потенциалдуу таасирлерди аныктоо жана анализдөө маселен, долбоордун таасирине кабыл болуучу элдин санын аныктоо же болбосо алардын инфраструктурага же аба электрчубалгыларына акыркы жакындыгын тактоо; жумушка тартыла турган жумушчулардын саны; керек болуучу жерлердин саны; баардык убактылуу же туруктуу колдонуучу чоң жолго кошулуучу жол тармактарынын узундугу; болгон компенсация жөнүндө келишимдер жана башка маселелер кийин баардык Долбоордун өлкөлөрүндө келечекте СЭТБ өтүүчү мезгилде такталат. Ошондуктан, учурку РЭБте отчетко колдоно турган маалыматтын негизинде ар тараптуу «Социалдык таасирди баалоону» көрсөтүүнүн жөнү жок. Ошондой эле, учурку РЭБте көрсөтүүлүүчү же анализделүүчү мурунку бир топ багыттар боюнча, айтып кетсек, жамаатардын коопсуздугу жана алсыздыгу жөнүндө маалымат жок. СЭТБ ошондой эле физикалык жана маданий ресурстар жана башка алар менен байланышкан багыттар жөнүндө маалымат камтыбайт. Алар болсо келечекте болуучу ар бир Долбоорго катышуучу өлкөгө таандык болгон СЭТБ учурунда практикалык иштерди, изилдөөлөрдү жана ылайыктуу уюмдар жана жамаатар менен консультацияларды өткөрүү жолу менен бааланышы керек. Аба электрчубалгыларынын каттамдары иштетилип чыккандан кийин маданий мурас катары бааланган объектерди сактап калуу максатында толук изилдөөлөр ар бир катышуучу өлкөгө таандык болгон СЭТБ даярдоо алкагында өткөрүлөт. Баштапкы каттам тандоо учурунда эч кандай улуттук же глобалдык деңгээлде маанилүү деп саналган физикалык маданий ресурстар (ФМР) табылган жок. Акыркы каттамды иштеп чыгуу жана аба электрчубалгыларды борборго далдап орнотуу иштери ФМРге зыян келтирбөө, эгерде андайлар болсо, аларга кирүү мүмкүнчүлүгүнө жолто болбош максатында ар бир катышуучу өлкөгө таандык болгон СЭТБ толугу менен баяндалат. Өзгөчө сактык чаралары толугу менен ар бир өлкөгө таандык болгон ЭБП баяндалынат, анын ичине кесепеттерин төмөндөтүү чаралары жана атайын чыгарылган жоболор, эгерде ФМР жолугуп калса кандай мүмкүндүктөрдү колдонуу жолдору менен керектүү процедураларды табуу. 1.3.3 РЭБ жөнүндө ачыка чыгаруучу маалымат жана консультациялар Учурдагы РЭБ долбоору англис тилинде жана башка тиешелүү ар бир өлкөнүн жергиликтүү тилдеринде берилет, тактап айтканда, пушту, дари, урду жана орус тилдеринде. Негизги РЭБтер англис жана орус тилдеринде жеткиликтүү болот. Бардыгы болгон төрт катышуучу өлкөлөр кийин РЭБтин «Кыскача мазмуну» жана РЭБтин маанилүү бөлүктөрүн өздөрүнүн өлкөлөрүндө, ар кайсы долбоор тасирине кабылган жамаатарга (ДТКЖ), жеткиликтүү долбоор жайгашкан жерлерде толугу менен ачыка чыгарышат. РЭБтин «Кыскача мазмуну» бар деген маалымат тиешелүү жергиликтүү ЖМК ачыка чыгат. Мындан тышкары, РЭБтин «Кыскача мазмунунун» толук версиясы жана РЭБтин бардык негизги отчеттору тиешелүү аткаруу мекемелердин жана «Infoshop» Банктын интернет сайтарында жайгаштырылат. Даагы, өкмөт жалпы элдик консультацияларды уюштурат; алардын жыйынтыктары жаңыртылган РЭБтин «Кыскача мазмуну» версиясына жана РЭБтин негизги версиясына киргизилет. Отчеттордун акыркы варианттары баардык региондордо ачыка чыгарылат. 2 Долбоорду баяндоо 2.1 Долбоорду серептөө Долбоор эки компоненттен турат – АТ ЖВАЧ жана ТТ ЖВАЧ:  Алмашма ток жогоруу вольттуу аба электрчубалгысы (АТ ЖВАЧ) 500 кВ ашыкча энергияны Кыргыз Республикасынан Тажикстанга өткөрүп берүүгө багытталган Даткадан Худжандка чейин (477 километр); жана энергияны эвакуациялоо максатында Тажикистандын электртармагын күчөтүүгө багытталган Регардан Сагтуда чейин 500 кВ аба электрчубалгысы. Кыргыз Республикасынын территориясында Өзбекстандын жана Тажикстандын анклавтары жайгашкандыгын эске алганда, мүмкүнчүлүкө жараша, калктык конуштары Долбоордун иш аракеттерине тартылбайт.  Туруктуу ток жогоруу вольттуу аба электрчубалгысы (ТТ ЖВАЧ), анын ичинде 500 киловольттук (кВ) кубаттуулугу 1,300 МВт түзгөн Сангтудадан Пешварга чейин Кабул аркалуу өтөт (750 километр); 1,300 МВт алмашма токту туруктуу токко (АТ– ТТ) өзгөртүүгө арналган Сангтудадагы өзгөртүүчү электр көмөкчордону; 1,300 МВт Пешавардагы (АТ-ТТ) өзгөртүүчү электр көмөкчордону; жана и 300 МВт Кабулдагы(АТ-ТТ) өзгөртүүчү электр көмөкчордону; негизги калктуу борборлор каттамды бойлой жайгашышкан, анын ичинде Кабул жана Кундуз, Багхлан, Пули- Хумри, Раки, Мехтар Лам жана Джалалабад шаарлары бар. Мүмкүнчүлүкө жараша, баардык жерлерде электр көмөкчордондору калктык конуштардан тышкары жерлерде коюлат. Дүйнөлүк Банк Экологиялык баалоо максатында Долбоорго «А» категориясын ыйгарып болжолдуу бюджетин $ 1000 миллиондун тегерегинде бекитип берген. Долбоор жалаң гана болгон электр кубатын колдонот жана мындан башка кошумча кубат иштеп чыгуучу объектерди курууну жана болгон операциялык режимдерди модификациялоону алдын ала караштырбайт, ошондуктан суу ресурстарын башкарууга же болбосо Долбоорго катышуучу өлкөлөрдүн өз ара келишимдерине эч таасир этпейт. 2.2 Өлкөдө энергетикага болгон суроо-талап / Өндүрүштүк кубат 2.2.1 Кыргыз Республикасы Учурдагы Кыргыз Республикасындагы болгон энергосистемасы, көбүнчө, гидроэлектростанциялар (716 МВт, 19 %) менен жана кургакчылык мезгилдерде, жана суроо-талап көбөйгөн мезгилдерде кошумча кубаттарды иштеп чыккан бир нече жылуулук электростанциялар (716 МВт, 19 %) менен көрсөтүлгөн. Гидросистема Токтогул суу сактагычына жана гидроэлектростанциясына (1200 МВт, 5110 ГВт / жаланы) таянат. Суу агымын жээктеп жайгашкан станциялар Токтогул турбиналык аккычтан жөндөлмө суу куймасын алуу менен чектелбестен дагы жылда бир кыйла көлөмдөгү энергияны (7235 ГВт-ч) иштеп чыгып пайда көрүшөт. 2.2.2 Тажикстан Тажикстан бир далай гидроэнергетикалык ресурстарга ээ; өлкөнүн гидроэнергетикалык дарамети (көбүнчө түштүктө) 527 млрд. кВ/ч жылына барабар деп бааланган. Өлкөнүн гидроэнергетика ресурстарында болгон бир кыйла мүмкүнчүлүктөрү өлкөгө экспорттоону жана сатууну көбөйтүүгө жана электроэнергияны интенсивдүү иштеп чыгууга демилге берет. 2.2.3 Афганистан Учурда Афганистандын энергетикалык системасы башка түндүктө жайгашкан коңшу өлкөлөр менен байланыш: Борбордук Азия өлкөлөрү – Тажикстан, Түркмөнстан жана Өзбекстан. Афганистанда жалпы орнотулган өндүрүштүк кубаттары 475 МВт тегерегиндеги көрсөткүчтү түзөт, анын ичинде гидроэнергиядан - 261 МВт, жылуулук электрстанциялардан - 151 МВт жана дизелдик кыймылдаткычтардан - 63 МВт. Тез өсүп жаткан элдин санын, 4 -5 миллион адамды түзгөн, эске алуу менен, көп жылдык согуштун жана башаламандыктын кесепетинен Кабул электрди жеткирүүдө үзгүлтүкө учурап кыйынчылыкты башынан өткөрүп жаткан кези. Энергетикалык инфраструктуранын мурунку жылдарда өнүкпөгөндүгү региондо электрди жеткирүүдө үзгүлтүкө учуроо кыйынчылыктарын дагы бир кыйла күчөттү. 2.2.4 Пакистан Пакистандын энергетикалык сектору учурда электрэнергиянын курч жетишпестигин башынан өткөрүп жаткан кези, андыктан мындай акыбал жер жерлерде пландаштырылган электрди өчүрүүгө мажбурлап жатат. 2008-09 фискалдык жылы жалпы өлкөдө орнотулган өндүрүштүк кубатты 20,306 МВт түзгөн. Жылуулук, гидро- жана ядролук кубаттуулуктарды: 13,370 МВт, 6,474 МВт и 462 МВт жараша түзгөн. Элдин саны көбөйүшүнө байланыштуу жана баардык экономикалык секторлордо электрэнергияга болгон суроо-талаптар өсүп жатканына байланыштуу электэнергияга болгон муктаждык күндөн күнгө өсүүдө. 2.3 Компонентерди баяндоо Сунуш кылынган аба электрчубалгы (АЭ) коридору Участокту изилдөө жана алдын ала Экологиялык жана социалдык таасирин баалоо негизинде белгиленген. 500кВ АТ ЖВАЧ аба электчубалгы каттамы Кыргыз Республикасында жайгашкан Даткадан башталып Тажикстандын аймагындагы Худжандта жайгашкан көмөкчордонунда үзүлөт. Аба электрчубалгысынын чалпы узундугу 477 км түзөт, анын ичинен 452 км Кыргыз Республикасынын түштүк-батыш тарабы менен жана калган 25 км Тажикстан аркалуу өтөт. 500 кВ Регардан Сангтудага чейинки аба электрчубалгысы Тажикстандын электртармактарын күчөтөт. 500кВ АТ ЖВАЧ аба электчубалгы каттамы Тажикстандагы Сагтуда гидроэлектростанциядан башталып андан кийин Афганистандын чек арасын Төмөнкү Пянджяга жакын кесип өтөт. Ошол участоктон баштап коридор чыгыш жака жайылып Саланг жана Чарика белдеринен ашып өтүп Кабулдун чет- жакаларына чейин созулат. Кабулдан коридор чыгыш жака жайылып Пешаварга (Пакистан) жетип андан ары Жалалабад (Афганистан) аркалу өтөт. Негизги калктык борборлор каттамды жеектеп жайгашкан, алардын ичине Кабул жана, андан тышкары, төмөнкү шаарлар кирет: Кундуз, Багхлан, Пул-е-Кхумри, Раки, Мехтар Лам жана Жалалабад. Өгөртүүчү электир көмөкчордондору (АТ ЖВАЧ) төмөнкү шаарларга сунушталынат: Сангтуда – 1 (1300 МВт), Кабул (300 МВт) жана Пешавар (1300 МВт). Узундугу 117 км болгон каттам Тажикстан аркалуу, 562 км Афганистан аркалуу жана акыркы 71 км Пакистан аркылуу өтөт. Жер тилке бөлүп берүү (ЖТББ) – борбордук аба электчубалгысынын эки тарабынан өтүүчү жер тилкеси; анын туурасы кадыресе 50-60м жетет ( 20 – 30 м борбордук аба электчубалгысынын эки тарабынан). Өсүмдүктөрдүн бийиктиги бөлүнүп берилген жер тилкесинин чегинде 4 м бийик болбош керек, андан тышкары, талапка жараша, жер тилкенин чегинде эч кандай туруктуу имараттарды салууга болбойт. Өзгөртүүчү электир көмөкчордонуна кетүүчү жакыңкы токту жерге кийирүүчү сым үчүн кеминде 1 километрден алыс эмес ылайыктуу жер табуу зарыл. ТЭН учурунда керек аба электрчубалгылардын, керек мунаралардын акыркы жайгашуучу жерлери аныкталган эмес. Каттам 2-1 жана 2-2 карталарында көрсөтүлгөн. Эл аралык-таанылган долбоор иштеп чыгуунун стандарттары/кодтору жана эл аралык деңгээлде таанылган IEEE, IEC же CIGRE стандарттар жана нормалар, жана тармактагы болгон алдыңкы тажрыйбалар өзгөртүүчү электир көмөкчордондорун долборлоо жана жердетүү учурларында колдонулушу зарыл. Аба электрчубалгыларына, кеминде, беш мунара типтери керек: жанышма илмеги менен, кичине бурчтуу, орточо бурчтуу, оор бурчтуу жана АЭ четтүү жөлөгү. 2.4 Курулуш багыттары Жеке сектор тарабынан комплекстүү көп-тараптуу долбоордун өнүгүүсүнө жана аны инвестициялоого, өзгөчө коопсуздук маселеси талаш жараткан региондо, анчалык кызыкчылык жаралбаганын эске алып, айтылган төрт өлкөлөр CASA-1000 Долбоорун мамлекеттик долбоор катары ишке ашыруу жөнүндө чечим кабыл алып тиешелүү улуттук электртармак компанияларын ишке тартуу менен бирге Эл аралык каржы институттардын (ЭАКИ) жана башка донорлордун жардамы менен ишке ашырмак болушту. Аткаруу агентиктери болуп төрт тиешелүү өлкөнүн Улуттук электр энергиясын өткөрүүчү компаниялары (УЭЭӨК) болуп эсептелет. Алар төмөндөгү жоопкерчиликтерди өздөрүнө алышат: (I) CASA-1000 Долбооруна электр энергиясын өткөрүүчү инфраструктурасын куруу, (II) тиешелүү өлкөлөрүнүн АТ системаларын эксплуатациялоо жана техникалык тейлөө, жана (III) жалпы CASA-1000 системасынын нормалдуу иштешин камсыз кылуу максатында туруктуу ток системасынын операторлору менен координацияны камсыз кылуу. Мүмкүнчүлүк болгондо, жергиликтүү калк ишке тартылат, андан тышкары жумушчуларды үйлөрүнөн ишке жеткирүү жана тескерисинче иштен үйлөрүнө унаа менен жеткирүү камсыздалынат. Мунаралардын фундаменти темир-бетондон салынат, жана фундаменттин типи козу карын формасындай болот. Жөлөктөрү болсо болжолдуу 2,5 м х 2,5 м х 2,5 м түзөт. Проводторду жана чагылгандан коргоо тросторду илүү «тоом-аралык напряжение» ыкмасын колдонуу менен аткарылат. Жумушчулардын саны курулуш иштери аткарылып жаткан маалда өзгөрүлүп турат. Кадыресе, жумушчулардын 10% чет элдик адистерден турушу мүмкүн, 20% дан 30% чейин – жергиликтүү кадрлар, калгандары болсо – кара жумушчулар. Эксплуатациялоо жана техникалык тейлөө, жана аба электрчубалгыларды оңдоо иштери төмөнкүлөрдү камтыйт: өсүмдүктөрдүн өсүшүн, сынган / бүлүнгөн изоляциялык материалдарды, фундаменттин бир аз жуулган жерлерин жана мунаралардын дайынсыз жоголгон элементтерин контролдоо. Кырсык же болбосо бороон же ушуга окшогон башка табигый кырсыктар болгон учурда авариялык оңдоо АЭ эксплуатациялоо мезгилинде керек болушу мүмкүн. Ар бир өлкөгө керектелчү мунаралардын божомолдуу саны төмөнкүдөй көрүнөт: Кыргыз Республикасы – 100; Тажикстан – 610; Афганистан – 1200 жана Пакистан – 150. Бөдрөтчү курулуш иштерин аткаруу жана коомдук коопсуздукту камсыз кылуу толук мөөнөтүндө эң мыкты тармактык стандарттарды колдонот. Жыл сайын техникалык тейлөө нуктаждыктарын аныктоо максатында АЭ жана баардык мунаралардын текшерүүсү жүргүзүлңп турат. Карта 2-1 АТ ЖВАЧ Аба электрчубалгысы Кыргыз Республикасы - Тажикстан Карта 2-2 ТТ ЖВАЧ Аба электрчубалгысы Тажикстан-Афганистан-Пакистан 2.5 Долбоорду ишке ашыруу боюнча сунушталган чаралардын кыскача баяндамасы Айтылган Долбоорду ишке ашыруу максатында Кыргыз Республикасы, Тажикстан, Пакистан жана Афганистан Өкмөт аралык келишимге кол коюшуп Өкмөт аралык Кеңешин жана Секретариатын түзүп, штаб-квартирасын Казахстандын Алматы шаарында жайгаштырышкан. Төрт тиешелүү өлкөнүн милдетенмелерине кошумча катарында «CASA-1000» Долбоорунун каржылоосун Дүйнөлүк Банктан, Ислам Өнүктүрүү Банкынан турган топ жана, мүмкүн, башка донордук уюмдар, алардын ичинде: Америкалык эл аралык өнүгүү агенттиги (USAID), Америкалык Мамлекеттик Департаменти, Улуу Британиянын эл аралык өнүгүү департаменти, Австралиялык эл аралык өнүгүү агенттиги (АЭАӨД) сунуш кылышты. ТЭН жыйынтыгына таянса, Долбоор, эң кеминде, 58 айдын (беш жыл) ичинде бүтүшү мүмкүн. ДСК боюнча бөдрөтчүлөр Долбоорду жылдырууга тартылышат, анын ичинде долборлоо иштерин бүтүрүү, материалдарды сатып алуу жана курулуш иштерин аткаруу. Ошол эле учурда, СЭТБ боюнча Консультантар кошумча СЭТБ даярдоонун үстүндө иш жүргүзүшөт; өлкөлөр жана долбоор участоктордун деңгээлинде деп божомолдосо болот. УЭЭӨК ар бир өлкөдө Долбоордун экологиялык жана социалдык багыттары үчүн өзү жооп берет, анын ичинде: күн сайын жүргүзүлүүчү долбоорду даярдоо жана куруу компнентердин көзөмөл жана башкаруу; долбоорду даярдоо жана ишке ашыруу мезгилинде жергиликтүү жамаатардын жана ДТКА долбоорго катышысына көмөк көрсөтүү максатында жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдары менен чогуу иштешүү; Дүйнөлүк Банктын (жана башка потенциалдуу ЭАКИ лидерлеринин талаптарын) коопсуздук саясатынын талаптарын камтуу жана ишке ашыруу, жана Долбоордун ЭБП, тиешелүү СЭТБлерде, жана башка керектүү документацияларда көрсөтүлгөн чаралардын бардыгын ишке ашыруу. Аткаруу агентиктери болуп төрт тиешелүү өлкөнүн Улуттук электр энергиясын өткөрүүчү компаниялары (УЭЭӨК) болуп эсептелет. Алар төмөндөгү жоопкерчиликтерди өздөрүнө алышат: (I) CASA-1000 Долбооруна электр энергиясын өткөрүүчү инфраструктурасын куруу, (II) тиешелүү өлкөлөрүнүн АТ системаларын эксплуатациялоо жана техникалык тейлөө, жана (III) жалпы CASA-1000 системасынын нормалдуу иштешин камсыз кылуу максатында туруктуу ток системасынын операторлору менен координацияны камсыз кылуу. Алардын ичине төмөндөгү компаниялар кирет:  Улуттук электр энергиясын өткөрүүчү жана жеткирүүчү компаниясы (УЭЭӨЖК, Пакистан)  ОАХК «Барки Тожик» (Тажикстан)  «Да Афганистан Брешна Шеркат» (Афганистан) (ДАМШ, Афганистан)  «Кыргызстандын Улуттук электртармагы» АК (КУЭТ, Кыргыз Республикасы) Таджикстандагы «Барки Тожик» АӨБ каржылган чек араны кесип өтүүчү АЭЧ (220кВ) Нуректен Пули- Хумриге чейинки жана ИӨБ каржылаган Рашт аймагындагы АЭЧ (220кВ) долбоорлорун ийгиликтүү бүтүргөн. Кыргыз Республикасындагы КУЭТ ИӨБ каржылаган Айгуль-Таштан Саматка чейинки АЭЧ (220кВ) курулушун ийгиликтүү бүтүргөн. Кытай тарабынан көрсөтүлгөн финансылык жардамдын алкагында Датка көмөкчордону жана 220кв аба электрчубалгысы Кыргызстандын түштүгүндө курулган. Пакистандагы УЭЭӨЖК азыркы учурда электрэнергияны бөлүштүрүүнү жана өткөрүүнү жакшыртууга багытталган долбоорду ишке ашыруунун үстүндө иштеп жатат, андан тышкары дагы бир гидроэнергетика кубаттарын күчөтүүгө багытталган долбоорду иштетип жатат; бул долбоордун алкагында Дүйнөлүк Банктын талабын канаттандыруу максатында экологиялык жана социалдык коопсуздугу толугу менен бааланган. Афганистандын «ДАМШ» учурда Дүйнөлүк Банктын жардамы менен эки долбоорду даярдоо үстүндө иш жүргүзүп жатат, анын ичинде гидроэнергетиканы реабилитациялоо «A» коопсуздук категориясы ыйгарылган долбоору бар; айтылган долбоордун алкагында потенциалын күчөтүүгө багытталган тийиштүү жардам алып жатышат. Айтылып кеткен УЭЭӨК институционалдык потенциалы дагы кошумча иретинде ар бир өлкөгө өзүнчө СЭТБ даярдалган мезгилде бааланат (төмөн кар. ОП 4.01 алкагындагы талкуулар) жана, керек болсо, тийиштүү потенциалды күчөтүүгө багытталган улуттук чаралар тиешелүү Экологиялык башкаруу пландарга (ЭБП) киргизилет. 3 Колдонулуучу  саясат,  укуктук  жана  администативдик  структуралар   3.1 Кириш сөз Бүгүнкү күнгө, СЭТБ алкагында төрт өлкөнүн ар биринин укуктук базасы менен таанышуу жана серептөө жүргүзүлгөн; алар болсо өзүнчө көрсөтүлгөн жана документке ар бир өлкөнүн СЭТБ бөлүгү катары киргизилген. Жалпы СЭТБ дагы Дүйнөлүк Банктын башкаруу принциптери жөнүндө маалыматты камтыйт. Акыркы CASA-1000 Долбоорунун алкагында Дүйнөлүк Банк чыгарган айлана чөйрөнү комплекстүү түрүндө коргоого арналган акыркы Таблицаларында төмөнкү пунктар ишке ашырылып жатышат: - OП ВБ 4.01 – «Экологиялык баалоо»; - OП ВБ 4.04 – «Табигый жашоочу чөйрө»; - OП ВБ 4.36 – «Токойлор»; жана - OП ВБ 4.12 – «Мажбурлап көчүрүү». Учурку РЭБте Дүйнөлүк Банктын (кийинки тексти карагыла) регионалдык офистеринде иштеген кызматчылары тарабынан берилген катышуучу өлкөлөрдүн тиешелүү мыйзамдары жөнүндө кошумча маалымат көрсөтүлгөн. Дүйнөлүк Банктын баардык долбоорлорундай эле, коргоо чаралары катары Дүйнөлүк Банктын стандарттары колдонулат; алар башка катышуучу өлкөлөрдө колдонуулучу стандарттарынын үстүнөн жабылып колдонулат. Айтылган эки типтеги стандартардын ортосундагы келишпестиктер же конфликтер толугу менен кийинки катышуучу өлкөлөрдүн СЭТБ берилет. Андан тышкары, мындан бийик стандарттарды колдонуу механизмдери бар. Айтып өткөндө, ал иш-аракеттердин түрлүү багыттарын камтыйт, анын ичинде: коомчулук менен консультация жүргүзүү жана потенциалдуу көчүрүү маселелери, реалдуу көчүрүү болобу же болбосо, көпчүлүк учурда, компенсациялар жана башка жоготууларга же айыл-чарбачылык иш-аракеттердин токтотулушуна байланыштуу келишимдер. 3.2 Улуттук мыйзамдар жана токтомдор 3.2.1 Кыргыз Республикасы: Кыргыз Республикасынын экологиялык саясаты 1995 жылы Улуттук айлана чөйрөнү коргоо иштерин жүргүзүү планын (УАЧКИЖП) түзүү менен белгиленген. Ал планда иш жүзүндө өлкөнүн айлана чөйрөнү коргоо мыйзамдарынын жана токтомдорунун эволюциясы чагылдырылган. Бардыгынан маанилүү болгон эки мыйзам бар, алар: КР 16 июнь 1999 жылы чыккан № 53 «Айлана чөйрөнү коргоо жөнүндө» жана КР 16 июнь 1999 жылы чыккан № 54 «Экологиялык экспертиза жөнүндө». «Айлана чөйрөнү коргоо жөнүндөгү» мыйзамга жараша долборлоо, жайгаштыруу, куруу, реконструкциялоо, техникалык кайра жабдуулоо, объектерди ишке киргизүү жана башка айлана чөйрөгө түз же коомай таасир эткен иш-аракеттердин түрлөрү аткарылып жаткан учурда айлана чөйрөнү коргоо, рацианалдуу колдонуу, табигый ресурстарды калыбына келтирүү, экологиялык нормаларга ылайыктап айлана чөйрөнү айыктыруу чараларын эске алууга жана аткарууга милдетүү. Айтылган мыйзам чегинде пландаштырылган иш-аракеттин айлана чөйрөгө болуучу таасирин даярдоо, баалоо жана ишке ашырууну караштырат (ОВОС) (17-чи Берене). «Айлана чөйрөгө болуучу таасирдин» (ОВОС) мааниси – долбоор чечимдеринде болжолдогон чарбалык же башка иш-аракеттеринин айлана чөйрөнүн өзгөртүүсүнө алып келүүсүн ачык көрсөтүүдө, анализ өткөрүүдө жана баалоодо деп «Экологиялык экспертиза жөнүндөгү» мыйзам баса белгилейт. (Берене 1). 10-чу Беренеде ОВОС талап кылган иш-аракеттердин түрлөрүн жана долбоордун демилгечиси камсыз кылган долбоор процесстерин аныктайт. Даярдагандан кийин, ОВОС ыйгарым укуктуу мамлекеттик экология коргоо органдары («Мамлекеттик айлана чөйрөнү коргоо жана токой чарба агенттиги» - Экологиялык экспертиза департаменти) тарабынан текшерилет жана изилденелет. ОВОСтун акыркы версиясы долбоордун же пландаштырылган иш-аракеттердин экологиялык натыйжалары жөнүндөгү отчетту көрсөтүшү керек жана ошону менен бирге ал долбоорду иштетүү же иш-аракеттерди пландаштыруу мезгилиндеги гарантияланган айлана чөйрөнү жана экологияны коргоо чараларын камтыш керек. Жогоруда көрсөтүлгөн мыйзамдарга ылайыктуу, коомчулук сунуш кылынган долбоорлордун өзүнүн жеке экологиялык экспертизасын өткөрүүгө жана / же болбосо Мамлекеттик экологиялык экспертиза департаментинин кабыл алган чечимдери жөнүндө өзүнүн пикирлерин билдирүүгө толук укуктуу. ОВОСту ишке ашырууну көзөмөлдөө милдети Кыргыз Республикасынын өкмөтү алдындагы Мамлекеттик экологиялык жана техникалык коопсуздук инспекциясына жүктөлгөн. Бул органдын өзүнүн регионалдык филиалдары бар, алар жергиликтүү мамлекеттик контролду аткарууга милдетүү, алардын ичине төмөнкүлөр кирет: эмгекти коргоо, курулуш, минералдык ресурстарды иштетүү, радиациялык жана экологиялык коргоо анын ичинде жер үстүндөгү жана биологиялык ресурстарды дагы. 3.2.2 Тажикстан «Мамлекеттик экология комитети» (МЭК) эң негизги мекеме деп эсептелет, ага экологиялык саясатын иштеп чыгуу жана аны Тажикстандын аткаруу агенттиктери тарабынан ишке ашырууну көзөмөлдөө милдеттери жүктөлгөн. ОВОСтун жоболору жана процедуралары «Айлана чөйрөнү коргоо жөнүндөгү» жана «Экологиялык экспертиза жөнүндөгү» мыйзамдарында көрсөтүлгөн. ОВОСтун алкагында өткөрүлүүчү изилдөөлөр Мамлекеттик экологиялык экспертиза тарабынан каралып бекитилет. Айтылган мекеме «Мамлекеттик экология комитетинин» бир бөлүгү болуп эсептелет. ОВОСту ишке ашырууну көзөмөлдөө даагы МЭКтин жана анын областык филиалдрынын милдетине кирет. «Айлана чөйрөнү коргоо жөнүндөгү» мыйзамы 2011жылы кабыл алынган. (21 июль, 2011, № 208) жана ал укуктук базасын, коргоо объектерин, компенсацияны жана өкмөттүн, МЭКтин жана жергиликтүү бийликтердин, коомдук уюмдардын жана жараандардын ролун аныктайт. Айтылган мыйзам андан тышкары, таза жагымдуу айлана чөйрөгө адам укугунун гарантиясын камсыздоо менен бирге айлана чөйрөгө терс таасир этчү иш-аракеттердин үстүнөн кандай болбосун чечим кабыл алган кезде экологиялык экспертиза менен ОВОСдун айкалыштырылган системасын колдонууну талап кылат. Айтылган мыйзамдын негизинде жараандардын таза жагымдуу айлана чөйрөдө жашоого жана терс экологиялык тасирлерден коргонууга укуктары бар. Жараандар экологиялык маалымат алууга укуктуу, жана экологиялык таасирлерге байланыштуу чечимдерди кабыл алуу жана ишке ашыруу процесстеринде катышууга укуктуу. «Экологиялык экспертиза жөнүндөгү» мыйзам экологиялык көзөмөлдөөнүн (так айтканда, «Мамлекеттик экологиялык экспертиза» - МЭК) принциптерин жана тартибин аныктайт. Анын максаты сунушталган иш-аракеттердин жана долбоорлордун экологиялык мыйзамдын талаптарына жана стандарттарына, жана коомчулуктун экологиялык коопсуздугуна дал келгендигин изилдөөдө турат. Мыйзам милдетүү түрүндөгү сектор аралыгындагы МЭКти камтыйт; ал илимий жактан негизделиши керек жана ар тараптуу, объективдүү болушу керек, жана мыйзамга дал келген натыйжага алып келиши керек. МЭК айлана чөйрөгө потенциалдуу терс таасирин берүүчү иш-аракеттердин үстүнөн чечим кабылалуудан мурун өткөрүлөт. Программаларды жана долбоорлорду каржылоого МЭКтин оң натыйжалары же жыйынтыктары чыгарылгандан кийин гана руксаат берилет. 3.2.3 Афганистан Учурдагы айлана чөйрөгө болгон таасирлерди баалоо натыйжаларын ишке ашыруу юридикалык жана процедуралык структуралары «Айлана чөйрөнү коргоо жөнүндөгү» (январь 2007 жыл) мыйзамга, Улуттук айлана чөйрөгө келтирилген таасирди баалоо саясатынын (ноябрь 2007 жыл) жана ортодогу Айлана чөйрөгө келтирилген таасирди баалоо жөнүндөгү токтомдордун (март 2008 жыл) негизинде түзүлгөн. Андан бөлөк, «Айлана чөйрөгө келтирилген таасирди баалоо жөнүндөгү документти даярдоо максатында ортодогу административдик колдонмо» иштетилип жатат. Анын максаты долбоордун демилгечилери үчүн ОВОСтун ортодогу процесстерин баяндап башкарууну камсыз кылууда турат. Учурда ОВОСтун ортодогу прцедуралары колдолоонуп жаткан кези, бирок УЭЭӨК негизги катышуучулар менен биргелешип ОВОСтун негизги процедураларын карап баштады, жана 2013 жылкы кеңитилген кызыккан тараптар менен өткөрүлүп жаткан талкуулор, мүмкүн, келечекте абалды туруктатууга түрткү болоор. Айлана чөйрөгө келтирилген таасирди баалоо жөнүндөгү мыйзамдар 3 Беренеде камтылган «Айлана чөйрөгө таасир эткен иш-аракетерди башкаруу» «Айлана чөйрө жөнүндөгү» мыйзамында Жалпысынан айтканда, СЭТБ алкагында эл аралык стандарттарды эффективдүү ишке ашыруу кыйла татаал милдет деп эсептелет. Айтылган милдеттин кыйынчылыгын күчөткөн факторлордун ичине төмөнкүлөр кирет: улуттук коопсуздук, жерге болгон уруу формадагы ээлик; мыйзамды тутуу жана региондо учурда болуп жаткан кырдаалдан чыккан башка факторлор. 3.2.4 Пакистан Пакистандын Конституциясына 2010 жылы киргизүүдөн 18-чи түзөтүү мурун Пакистандын федералдык өкмөтү «Пакистандын айлана чөйрөсүн коргоо жөнүндөгү» Актты (ПАЧКА) 1997 жылы кабыл алган. Ал документ жаратылышты рационалдуу колдонуунун бардык тарабын камтыган негизин аныктаган. 1997 жылкы мыйзам толуп жаткан булгоо түрлөрүнө колдонуугы негиз болуп, Пакистандын өкмөтүнө айлана чөйрөнү коргоо жөнүндөгү токтомду иштеп чыкканга жана аны ишке ашырганга түрткү болуп берди. Мындан башка, 1997 жылкы ПАЧКА өзүнө Провициалдык туруктуу өнүгүү фондусун түзүү жөнүндө токтомдорду камтыган; алардын алкагында экологиялык трибуналдар түзүлүп жана ОВОС системасы иштелип чыккан. Башка маанилүү мыйзам чыгаруу органдар Айлана чөйрөнү коргоо Агенттигин (УЭБ/ОВОС), классификация процедурасын, бардык өнүгүү тармагындагы долбоорлорго тиешелүү экологиялык баалоо жөнүндөгү отчетторду даярдоо, аларды карап чыгуу жана кабыл алуу процедурасын 2000 жылкы токтомдор камтышат. Пакистанда экологиялык саясатты иштеп чыгуу жана ишке ашырууга жоопту негизги мекемелер болуп эсептелгендер бул: Климат өзгөрүү маселери боюнча Башкармалыгы жана провинция деңгээлиндеги Пакистандын айлана чөйрөсүн коргоо Агенттиги. 3.3 Дүйнөлүк Банктын учурдагы саясатынан талаптары Дүйнөлүк Банктын ОС CASA-1000 пайдаланууга жөндөмдүү талаптары төмөндө көрсөтүлгөн. 3.3.1 Экология саясаты Экологиялык баалоо OP/BP 4.01 Айтылган долбоор «А» Категориясына кирет, анткени ал кеңири жогору вольттуу аба электрчубалгыларынын (ЖВАЭЧ) участокторун «нөлдон» баштап курууну камтыйт; кээбир жерлери потенциалдуу алсыз аймактардан өтөт. Долбоорго арналган акыркы экологиялык баалоо документтердин пакети төмөнкүлөрдү камтыйт: (i) баалоону өткөрүүдөн мурун долбоор жөнүндө жалпы маалымат жана катышуучу ар бир өлкөгө арналган өзүнчө СЭТБ даярдоо колдонмосун камтыган РЭБ даярдоо; (ii) ишке ашыруу учурунда ар бир өлкөгө арналган СЭТБ/ЭБП даярдоо; жана (iii) ар бир өлкөгө арналган ЭБП жана башкаруу пландарды, алар ДСК алкагында бөдрөтчү тарабынан даярдалат жана УЭЭӨК жана дагы тиешелүү улуттук агенттиктер, жана Дүйнөлүк Банк тарабынан жактырылат. Ар бир катышуучу өлкөгө арналган жеке СЭТБлер РЭБтин жана ар бир өлкөдө өтүүчү коомдук консультацияларынын негизинде СЭТБны даярдоого арналган Техникалык тапшырманы жана СЭТБнын өзүн аяктоо учурунда даярданылышат. Андан тышкары, Долбоорго «А» Категориясы ыйгарылгандыктан, РЭБ акыркы варианты даяр болгондон кийин, жана дагы анын Кыскача мазмуну Өкмөт аралык Кеңешке баалоону өткөрүү алдында берилгенден кийин РЭБ ар бир өлкөдө «Infoshop» аркылуу ачыка чыгарылып белгиленет. Долбоорду ишке ашарып жаткан мезгилде маалыматты ачыка чыгаруу жана консультацияларга стандартуу талаптар ар бир катышуучу өлкөгө арналган жеке СЭТБ жана РЭБ анын ичинде дагы «Infoshop» аркылуу ачыка чыгарууга колдонулат. СЭТБ / ЭБП даярдоо, маалыматты ачыка чыгаруу жана консультацияларга койулган талаптар аларга тиешелүү болгон курулуш иштери башталгыча аткарылышат. Аба электрчубалгыларына берилген жер тилкемдерин жана ар бир катышуучу өлкөнүн объектилерин тейлөөгө багытталган учурда болгон процедуралар пестицид жана химикалык уулантуучу заттарды колдонуу жагынан серептелип чыкты. Айтылган төрт өлкө химикалык заттар жана пестицидтар белгиленген максатка колдонулбайт деп ишендиришти. Баштапкы каттам тандоо учурунда эч кандай улуттук же глобалдык деңгээлде маанилүү деп саналган физикалык маданий ресурстар (ФМР) табылган жок. Акыркы каттамды иштеп чыгуу жана аба электрчубалгыларды борборго далдап орнотуу иштери ФМРге зыян келтирбөө, эгерде андайлар болсо, аларга кирүү мүмкүнчүлүгүнө жолто болбош максатында ар бир катышуучу өлкөгө таандык болгон СЭТБ толугу менен баяндалат. Өзгөчө сактык чаралары толугу менен ар бир өлкөгө таандык болгон ЭБП баяндалынат, ОП 4.01 бөлүгүндө конкреттүү кесепеттерин төмөндөтүү чаралары жана атайын чыгарылган жоболор, эгерде ФМР жолугуп калса кандай мүмкүндүктөрдү колдонуу жолдору менен керектүү процедураларды табуу. Жаратылыш чөйрөсү OP/BP 4.04 Учурдагы долбоор, инвестиция мүнөзүн жана СЭТБ алдын ала иштелип чыккан жыйынтыктарын эске алганда, кооптуу жана табигый жайгашкан жерлерге өтө деле маанилүү таасирин тийгизбейт. Бирок дагы, орнитологиялык коркунучтардын баалоосун жана башкаруусун изилдөөнүн натыйжасында, бир нече орчундуу канаттуулардын отурукташкан ареалдары жана Рам конвенциясы иретке салган участоктор долбоор аймагында табылды, ошондуктан ар бир өлкөгө Социалдык экологиялык таасирин баалоону даярдоо иштеринин алкагында деталдык долбоор түзүү учурунда айтылган фактыга өзгөчө көңүл буруу абзел. Андан тышкары, курулуш мезгилинде (мүмкүн, эксплуатациялоо учурунда дагы) берилген жер тилкесин, чоң жолго кошулуучу жолдорду жана башка объектерди тейлөө алкагында өсүмдүктөрдү кыркуу иштери жүргүзүлөт. Ошондой эле, курулуш жана эксплуатациялоо иштери фаунаны бузууга же ага күчөтүлгөн кызым көрсөтүүгө алып келиши мүмкүн. Мунун барын эске алганда, тиешелүү жумшартуучу чаралар көрүлүп жана мониторинг жүргүзүлүшү керек. Мындай чаралар ОП 4.01 алкагында РЭБ жана ар бир катышуучу өлкөгө таандык болгон СЭТБ жана ЭБП каралат. Айтылган конкреттүү чаралардын ичине: фаунанын жаратылыш чөйрөсүнө кирбөө амалын табуу максатында альтернативдүү трассаларды салууну көздөө, кабелди жана мунараларды куштардан коргоо, жапайы айбанатарга мергенчиликти чектөө, жана аба электрчубалгыларын эксплуатациялоо, жана тейлөө учурунда фауна чөйрөсүнө тасирлердин тийишин максималдуу түрүндө асайтуу, жана башка потенциалдуу чаралар. Токойлор OP/BP 4.36 Учурдагы долбоор оор абалдагы жана табигый токойлого өтө деле маанилүү таасирин тийгизбейт. Ошол эле убакта, долбоор майда жер менчике ээ адамдар же жергиликтүү жамааттар жүргүзгөн плантациялык иш-аракеттерди же болбосо коммерциялык даярдоо, же түшүм жыйноо иштерин камтыбаса дагы, ага курулуш иштерин жүргүзүлүп жаткан кезде же жер тилкесин тейлөө учурунда бактарды кыркуу зарыл болушу мүмкүн. Токойлордун учурда бар болушу ОП 4.01. контекстинде РЭБ долбоор масштабында жана ар бир катышуучу өлкөгө таандык болгон СЭТБ жана ЭБП даярдоо учурунда каралат. Долбоордун токойлорго, эгерде алар долбоор иштетүүчү аймагында аныкталса, таасирлерин болтурбаа же болбосо аларды эң төмөнкү деңгээлге жеткирүү максатында тиешелүү чаралар ЭБП киргизилет. 3.3.2 Социалдык саясат Жергиликтүү элдер OP/BP 4.10 OP/BP 4.10 жергиликтүү элдерге тиешелүү CASA-1000 үчүн каралбайт, анткени долбоор иштетүүчү 4 катышуучу өлкөнүн аймактарында жана аба электрчубалгысы коридорун жээктеп жашаган жамааттар жергиликтүү элдер деген аныктамага кирбейт экен OP 4.10 (параграф 4 – жергиликтүү элдер деген аныктамоону баяндоо). Бирок, долбоор иштетүүчү аймактагы этникалык топтордун уникалдуу мүнөздөмөлөрүн эске алып, өзгөчө Афганистандагы жана Пакистандагы уруу жамааттарын, Долбоордун алкагында ошол жамаатарды идентификациялоо жана алардын социалдык экономикалык мүнөздөмөлөрүн, уникалдуу маданий жана өндүрүш системаларын түшүнүү максатында документалдык жана башка практика жүзүндө дагы изилдөөлөр жүргүзүлгөн. Бул жөнүндө кыскача маалымат ар кайсы практикалык отчеттордо жана Социалдык таасирди баалоо отчеттунда камтылган. Айтылуу өлкөлөр ар кайсы этностон турган жамаатар арасында консультацияларды жүргүзүүгө жана андай жамаатарга тиешелүү маданий артыкчылыктарын камсыз кылууга кепилдиктерин беришти. Долбоорлоо учурунда айтылган жамаатардын катышуусун камсыз кылуу жана аларга потенциалдуу болуучу терс таасирлерди төмөндөтүү, жана аларга долбоордон белгилүү пайда алуу мүмкүнчүлүгүн камсыздоо максатында керектүү механизмдер жана чаралар киргизилет. Мажбурлап көчүрүү OP/BP 4.12 OP 4.12 электропередача системасынын ар кандай компоненттерине потенциалдуу керектүү жерлерди сатып алуу; бузуп салуучу капиталдык курулмалардын бар болгондугу; жана, долбоордун аймагындагы калктуу конуштардын физикалык көчүрүүсү каралат. Мунаралардын түрткүлөрүнүн жана электропередача трассаларынын так жайгашкан орундары белгиленбегендиктен, техникалык чечимдер бүтүрүлбөйүнчө таасирлердин деңгээли дал көрсөтүлө албайт. Андан тышкары, ар бир өлкөнүн тиешелүү улуттук саясаты, мыйзамдары, түзүмдөрү жана шарттары бөлөк болгонуна байланыштуу Дүйнөлүк Банк тарабынан жерлерди сатып алуу жана көчүрүү (РППЗП) боюнча жерлерди сатып алуу / көчүрүү процессин пландаштыруу жөнүндө колдонмо сыяктуу өзүнчө жээктелген саясат иштелип чыккан. РППЗП негизинде, 4 катышуучу өлкөнүн ар бирине өзүнчө Дүйнөлүк Банктын талабына дал келген жерлерди сатып алуу пландары / көчүрүү процессин пландаштыруу документтери аба электрчубалгыларынын, электропередачанын (трассалардын, пилондордун, көмөкчордондордун жана башка курулмалардын) так жайгашкан орундары белингенден кийин даярдалат. 4. Негизги маалыматтар 4.1 Кириш сөз Техникалык-экономикалык негиздемеде көрсөтүлгөн, СЭТБде, куштардын өлүү коркунучтарын баалоосунда жана РЭБди даярдоо учурундагы Интернеттин негизинде изилдөөлөрү менен толукталган маалыматтар баштапкы маалыматтарды камтыйт. Негизги маалыматтардын көпчүлүк бөлүгү алдын ала СЭТБде, орнитофаунаны изилдөөлөрүндө (2-тиркеме), жана ошондой эле СТБда орун алган, ушул бардык маалыматтар жана бардык шилтемелер ушул РЭБдин 3-тиркемесинде камтылган. Андан тышкары, инфраструктуранын көпчүлүк элементтери, анын ичинде АЭЧти борборлоонун жана мунаралардын жана негиздемелердин тактыгы ДСК боюнча подрядчикти жана СЭТБ боюнча тиешелүү улуттук консультанттарды дайындоодон кийин деталдуу долбоорлоонун стадиясында «так аныкталат». ДСК боюнча подрядчиктин, СЭТБ боюнча улуттук консультанттардын жана тиешелүү (УЭЭӨК) долбоорду ишке ашыруу боюнча агенттиктердин ролдору жана милдеттери АЭЧтин каттамдарын, мунаралардын долбоорлорун жана башкаларды тандоодо РЭБдин алкагында көрсөтүлгөн. Даярдалган СЭТБде бүгүнкү күнгө шайкеш инфраструктуранын өнүгүү деңгээли жөнүндө деталдуу маалыматына; спутник аркылуу алынган экологиялык жана социалдык маалыматтарына, ошондой эле түздөн-түз текшерүүгө; ар бир өлкөдөгү изилденген участокторуна жана консультацияларына негизделген ар бир өлкө үчүн алдын ала СЭТБде мурун эле орун алган. Кандай болсо дагы, РЭБдин мындай "гибриди" азыркы убакытка аныкталган баштапкы маалыматтар, ошондой эле экологиялык жана социалдык таасирлердин потенциалын жана алардын азаюусун бардык жактардан баалоо үчүн толтурулганга мүмкүн болгон маалыматтардын жетишпегендиктердин бар болуусу жөнүндө маалыматтарды көрсөтөт. Алдын ала СЭТБден жана СЭТБден кийин, бөлөк изилдөөлөрдүн алкагында даярдалган мурун эле бар болгон жумуштарды толуктоо максатында УЭЭӨК Социалдык таасирди баалоону (СТБ) иштеп чыкты. Жергиликтүү коомдоштуктардын долбоорго болгон мамилелерин, алардын түшүнүктөрүн, көйгөйлөрүн билүү жана жергиликтүү региондун өнүгүүсү үчүн бул долбоор колдоо көрсөтүүсү тууралуу рекомендацияларды алуу максатында долбоордун аракеттенүү аймагында баштапкы талаа консультациялар өткөрүлдү. СТБнин баштапкы стадиялары алдын ала потенциалдуу таасирлерди жана пайда алуу боюнча демилгелерди баалоону, коомдук өнүгүүгө жардам көрсөтүү жана долбоор менен оң байланышка түрткү берүү максатында чара көргөнгө мүмкүн болуучу пландаштырылган демилгелерди изилдөөнү камтыйт. «Интеграцияланган чөйрөлөр» ААКсы тарабынан көрсөтүлгөн СЭТБде маалыматтык жетишпегендиктерге сереп жүргүзүү жөнүндө маалымат чындыгында камтылат, анда ЭБПнин колдонмосу менен катар жалпы жонунан негизги жетишпегендиктер көрсөтүлгөн, анын ичинде АЭЧти борборлоону орнотуунун керектиги, идентификация, мунаралардын аяккы позицияланышы жана орун алынышы; өсүмдүктөрдү тазалоо боюнча пландардын аяккы даярдоосу жана консультацияларды жана көчүрүүнү пландоо үчүн социалдык компоненти катары керек болгон бир катар маалыматтын жана диалогдор. Бул стадияда, коридордун каттамдаштыруусу жалпысынан орнотулганын эске алып, СЭТБ боюнча көз карандысыз консультанттар ДСК боюнча подрядчиктер менен биргеликте иштеп, бөлөк СЭТБдерди жана башка аспекттерди даярдайт. Ошентип, ырааттуу СЭТБдер жана каттамга карата демилгелерге сереп жүргүзүүнүн убагында, керек болсо, долбоорчулардын тобу менен бирдикте бардык маалыматтык жетишпегендиктердин толтурулушу мүмкүн болот. 4.2 Долбоордун камтылуусу Жалпысынан долбоорлук каттамдын масштабдуу участоктору аркылуу өткөн жерлер үчүн өтө чектелген же көрүнүштүн чоң тилкеси менен эч кандай айыл чарбалык иш-аракеттери менен көп убакытта жарым кургак жерлердин экологиялык системасы менен аскалуу тоолуу ландшафт мүнөздүү. Афганистан аркылуу өткөн каттам аябай алыстатылгын жана аябай аз калктуу, ошол эле учурда Пакистандын каттамы боюнча кээ бир райондордо, айрыкча, Пешавар жана Мачи сыяктуу куралдуу күчтөрдүн орун алынышынын жайларында калктын чоң тыгыздыгы мүнөздүү. Айдоо жерлердин тилкелери жана каттамдан алыс эмес орун алган көпчүлүк калктын борборлору бар. Орнитофаунанын көз карашы боюнча куштар жасаган мезгилдүү миграциялык көчүүлөр аркылуу эки эл аралык миграциялык каттамдардын алкагында долбоордун аракеттенүү аймагы орун алган. Бирок долбоордун таасиринин аймагы кесилишүүнүн жалпы аймагынын өтө кичине пайызын ээлейт (сүрөт 4- 1), ушунчалык кичине, тиеше боюнча терс таасир көрсөтө турган долбоордун аракеттенүүсү болгону күмөндүү деп сезилгендей көрүнөт. Бул бүтүм орнитофауна жөнүндө отчетунда орнитофауна боюнча адистер тарабынан көрсөтүлгөн. Бул отчетто миграциялык каттамдын өтүү аймагы так көрсөтүлбөгөн жерлерде масштабдын факторлоруна таянуу менен берилген, бирок миграция жана долбоордун АЭЧ убагында куштар учуп бараткан чоң аймак аркылуу кичине бөлүгү гана же бүткүл миграциялык жолдун аймагын түзөт. Сүрөт 4-1 Картада CASA-1000 долбоорунун Сүрөт 4-2 «НОА», Тажикстанда Рамсар аймагы, жана Борбордук Азиядагы миграциялык Афганистан менен чек аранын району каттамына жана Азия – Чыгыш Африка бардык миграциялык каттамдарына сунушталган таасир коридорунун өз ара мамилеси көрсөтүлгөн Долбоордун бүткүл аракеттенүү аймагында беш маанилүү негизги орнитологиялык аймак (НОА) жана бир Рамсар аймагы бар, алар РЭБде белгилүү маалыматтын негизинде каралат жана ар бир өлкө үчүн кийинки жеке СЭТБларда кылдаттуу түрдө бааланат. Сүрөт 4-2 сүрөтүндө Тажикстан менен Афганистандын ортосундагы чек арада «НОА» жана Рамсар участогу көрсөтүлгөн; башка НОАлар ТКнын жанынан же кеңирээк орун алган жана СЭТБнин алкагында бааланат. Борбордук Азиянын миграциялык каттамы (БАМК) БАМК менен 279 миграциялык популяциянын сууда сүзгөн 182 түрү, анын ичинен бүт дүйнө боюнча жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон 29 түрү пайдаланат, ошондой эле жок болуп кетүү коркунучуна жакын абалда болгон түрлөр, алар региондо көбөйөт, көчөт жана көбөйүү эмес мезгилин (кышкы убагында) өткөрөт. Жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон түрлөр, мисалы, талаа ызгыты (Vanellus gregarius), жок болуп бараткан түр – ак өөк көк кытан (Ardea insignis), жок болуп баратканга кабылган түр – кара моюн турна (Grus nigricollis) жана индиялык водорез (Rynchops albicollis), ошондой эле индиялык каз (Anser indicus), орок тумшук (Ibidorhyncha struthersii) жана күрөң баштуу ак чардак (Larus brunnicephalus) – толугу менен (же негизинен) БАМКнын кууш аймагындагы региондо жашайт. Миграциялык каттам: Чыгыш Азия – Чыгыш Африка (МКЧАЧА) МКЧАЧА менен көчүп учуп жүргөн 330 түрүнөн ашык, анын ичинен бүт дүйнө боюнча жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон 20 түрү, ошондой эле жок болуп кетүү коркунучуна жакын абалда болгон кошумча 13 түрү пайдаланат. Андан тышкары, жогоруда көрсөтүлгөн БАМК менен пайдаланган кээ бир түрлөргө МКЧАЧА менен пайдаланган жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон түрлөр кирет, ошондой эле жок болуп кетүү коркунучунун чегинде болгон түр – түндүк кашка ибис (Geronticus eremita) кирет. Куштардын жашоосунун дүйнөлүк таанылган ареалдары Куштардын кеңири жашоо ареалдары катары дүйнөлүк таанылган жашоо чөйрөнүн эки категориясы бар, анын ичинде:  Негизги орнитологиялык аймак (НОА). Бул жер бетинин же акваториянын участогу өзүнүн биотопиялык, тарыхый же башка себептери боюнча уя салуунун, кыштоонун, миграциянын мезгилинде куштардын чогулуу жайы болуп эсептелет. Мындай аймактарды табуу жана андан кийин сактоо – куштарды, анын ичинде сейрек кезигүүчү түрлөрүн, аймактык коргоонун бирден-бир натыйжалуу ыкмалары болуп эсептелет. Бул жерлер корук деп аталуу үчүн өтө чоң эмес, он аймактын ичинен тармактын бөлүгү бирден ашык төмөнкү мүнөздөмөлөрдөн турат: аймакта бүт дүйнө боюнча жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон бир же бир нече түрлөрдүн олуттуу саны дайыма жашайт, алар бирден биом менен чектелип таралган түрлөрдүн олуттуу саны жашаган категориялардын бири болуп эсептелет. Мындай аймактарды тапкан программа «Bird Life International» тарабынан демилгеленген.  Рамсар участоктору. Бул эл аралык маанидеги суу-саз жерлер боюнча конвенциянын – Рамсар Конвенциясынын алкагындагы келишимдин тараптары болуп таанылгын эл аралык маанидеги суу-саз жерлер эсептелет. Бул жерлер Рамсар Конвенциясынын критерийлеринин бирөөсүнө же ашык ылайык келет. Рамсар Конвенциясы конкреттүү экологиялык системага (мисалы, суу-саз жерлерге) мамилеси бар жалгыздан бир дүйнөлүк экологиялык келишим болуп эсептелет. 4.3 Кыргыз Республикасы Кыргыз Республикасы түндүктөн Казакстан менен, батыштан Өзбекстан менен, түштүк-батыштан Тажикстан менен, чыгыштан Кытай менен чектешкен, деңизге чыгуу жолу жок Борбордук Азияда тоолуу өлкө болуп эсептелет. Мурунку Советтер Союзунун бөлүгү болуп эсептелип, Кыргызстан Республикасы катары 1991-жылдын декабрында өлкө көз карандысыздыкты алган, бирок өзүнүн аталышын 1993-жылы Кыргыз Республикасына расмий түрдө өзгөрткөн. 2011-жылдын маалыматтарына ылайык калктын саны 5,5 миллиондон ашык киши болгон. Кыргыз Республикасы кирешенин төмөн деңгээлдеги өлкө болуп эсептелет, айыл чарбадан олуттуу даражада көз каранды, жакырдыктын деңгээли жогору жана адам өнүгүүсүнүн көрсөткүчтөрү төмөн. Республиканын аймагында долбоордун каттамы өтпөй турган өзбек жана тажик анклавдары орун алган. Долбоордун дизайны Кыргыз Республикасынын түштүгүнөн Тажикстанга чейин 477 км болгон 500 кВ линиясын камтыйт. Анын ичинен Кыргыз Республикасы аркылуу 452 км өтөт. Каттам үч түштүк областтары – Жалал-Абад, Ош жана Баткен – аркылуу калктын жыштыгы төмөн аймагын кесип өтөт. Ушуга байланыштуу потенциалдуу социалдык таасирдин деңгээли абдан төмөн болору күтүлүүдө. Жерлердин категориялары жана жерди пайдалануунун көз каршы боюнча каттам тоолуу жер аркылуу өтөт. Ал жер негизинен чөп жана бадалдуу өсүмдүктөр менен капталган, жердин ачык участоктордун аскалуу боорлору, өзөндөр жана иштетилген жерлер бар. 4.4 Тажикстан Тажикстан түндүктөн Кыргыз Республикасы менен, батыштан Өзбекстан менен, түштүктөн Афганистан менен чыгыштан Кытай менен чектешкен; ал Пакистандан Хайбер-Пахтунхва провинциясы жана Гилгит-Балтистандан кууш Вакхан коридору менен бөлүнгөн. Өлкөнүн деңизге чыгуу жолу жок, аймактын көпчүлүк бөлүгү тоолор ээлейт, ошондой эле өлкө Борбордук Азиянын бардык өлкөлөр ичинен эң кичине жана эң жакыр болуп эсептелет. Өлкөнүн аймагында жашаган 7,3 миллион киши негизинен этостук тажиктер. 1991-жылы Советтер Союзунан көз карандысыздыкты алгандан кийин Тажикстан беш жылга созулган кыйраткыч жарандык согуштан катуу азап чеккен. Согуш бүткөндөн кийин саясий туруктуулук жана тышкы жардам өлкөнүн экономикалык өсүшүнө түрткү болгон. НОАнын бир аймагы жана Рамсар Конвенциясынын алкагында бир участок Тажикстанда ТКнын участогунда орун алган. º º НОА аймагы — «Тигровая балка» табигый коругу (68 26.52'E 37 19.16'N) камтылуу 49786 га. Сүрөт 4-2 сүрөтүндө коруктун түштүк-чыгыш чети аркылуу өткөн же ага өтө жакын (2 км чегинде) болгон ТК көрсөтүлгөн. Бул чекитте корук Пянж дарыясынын төмөнкү агымында Рамсар участогу менен кесилишет. Белгилүү болгондой, ушул НОАда жок болуп баратканга кабылган түргө таандык болгон жана электр тогу тийгенге кабылган белгилүү түрү болуп эсептелген балобан (Falco cherrug) жашайт, бир жерден башка жерге учуп жүргөн популяциялар – жөнөкөй турна (Евразиялык) (Grus grus), кагылышууга жакын болгон түр, кыштоочу популяциялар – кызыл мурун балыкчы өрдөк (Netta rufina), кичи кара каз (Phalacrocorax pygmeus) жана көбөйүүчү популяциялар – чөл совкасы (Otus brucei), баары азыраак тынчсызданууну көрсөткөн катары классификацияланган. НОАнын ушул аймагы Афганистан менен чек арасында орун алган жана ТКнын Афган аймагында Имам-Сахиб НОАсы менен кесилишет. Рамсар зонасы—1084, Пянж дарыясынын төмөнкү агымы (68º 30’8.107 E 37º 10’ 30’.436 N) Бул аймакта топ-топ болуп жүргөн канаттуулардын түрлөрү жок, бирок ал саз жерлерде олуттуу болуп эсептелет. Аба электр чубалгысы Пянж дарыясын ушул зонанын борбордук орун алышын аныктап, ENE GPS координатынан 10 км аралыктан кесип өтөт. Анткени бул зонанын даана чек арасы жок жана жашоо жерлер аба электр чубалгысы менен түздөн-түз кесилишет, бул саз жерлерди жана өрдөктөр, каздар жана турналар сыяктуу түрлөрдү кагылышууга алып келиши мүмкүн. НОА жөнүндө жогоруда көрсөтүлгөн ушул түрлөрдү камтыган маалымат мындай ыктымалдыкты тастыктайт. Ушул Рамсар аймагы түз эле Афганистан менен чек арасында орун алган жана ТКнын Афган аймагында Имам-Сахиб НОАнын жашоо чөйрөсүн камтыйт (Сүрөт 4-2). Кыргыз Республикасында болгондой эле каттам тоолуу ландшафт аркылуу өтөт. Ал жер негизинен чөп жана бадалдуу өсүмдүктөр менен капталган, жердин ачык участоктордун аскалуу боорлору, өзөндөр жана иштетилген жерлердин чоң эмес участоктору бар. Картада жана СТБнин изилдөөлөрүнөн Тажикстан аркылуу аба электр чубалгысынын сунушталган каттамы абдан чектелген жайлаштыруу менен зоналар аркылуу олуттуу деңгээлде өтө турганын түшүнсө болот. Ушуга байланыштуу күтүлгөн потенциалдык социалдык таасир аябай эле кичине болот. 4.5 Афганистан Афганистан – деңизге чыгуу жолу жок мамлекет, ал Борбордук да жана Түштүк да Азияда (ошондой эле Батыш Азияда) орун алган. Ал түндүктөн Түркмөнстан, Өзбекстан жана Тажикстан менен, батыштан Иран менен, түштүктөн жана чыгыштан Пакистан менен жана түндүк-чыгыштан Кытай менен чектешет. Калктын саны 30 миллион киши, бирок согуштан кийин дүйнөдөгү эң эле өнүкпөгөн жана жакыр өлкө болуп эсептелет. Өлкөдө НОАнын төрт аймагы орун алган, алар ушул контекстте географиялык тартипте түндүктөн түштүккө талкууланган ТКнын бөлүгү болуп эсептелет. Сүрөт 4-3, Таасир коридорунун алкагына кирген Афганистандын НОА аймактары НОА—Имам Сахиб (68º 49′21.183 E 37º 15′ 15.42 N) орун алган жана 20000 гектар жерди камтыйт (жогоруда Сүрөт 4-2. карагыла). Бул жер мрамор чирктин (Marmaronetta angustirostris) көбөйүү жери катары таанымал. Башка сууда сүзүүчү куштардын көп саны миграция убагында ушул жерди да пайдаланат. Мунараларды куруу үчүн орун алууларын аныктоо максатында СЭТБ боюнча улуттук консультанттар жашоо чөйрөлөрдү түздөн-түз текшерүү же таасирди азайтуу боюнча ылыйык сунуштарды көрсөтүү керек. НОА—Саланг Котал (68º 59′17.601 E 35º 25′ 50.412 N) орун алган жана 20000 гектар жерди камтыйт. 1500-3658 м бийиктикте орун алган жана жөнөкөй турнанын (Евразиялык) (Grus grus) миграциялык каттамынын жери катары белгиленген. Аба электр чубалгысы менен өзүнүн «өз ара аракеттенүүсү» менен белгилүү болгон бир жерден башка жерге учпаган кар жорусу (Gyps himalayensis), бир жерден башка жерге учкан талаа күйкөсү (Falco naumanni) жана бир жерден башка жерге учкан сибирь турнасы (Grus leucogeranus), булар жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон түрлөр болуп саналат. Сүрөт 4-2 сүрөтүндө жана Сүрөт 4-4 сүрөтүндө контур маалымат формасында Саланг Котал НОАсы аркылуу аба электр чубалгысынын схемалары көрсөтүлгөн. Рельеф жөнүндө маалыматтарга ылайык Саланг өрөөнү миграцияга учкан куштар үчүн коридор болушу мүмкүн деп божомолдосо болот. Мунараларды куруу жана долбоорлоонун ылайыктуу альтернативдүү варианттары үчүн орун алууларын аныктоо максатында аракеттенүүнүн ушул зонанын СЭТБ боюнча улуттук консультанттары жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон түрлөргө таасирден арылуу максатында жашоо чөйрөлөрдү түздөн-түз текшерүү керек. НОА—Коле Хашмат Хан (69º 12’10.337E 34º 30’2.265 N). Коле Хашмат Хан НОАсынан чыгышка карай тоонун боруу субтропикалык Жалалабад өрөөнүнө түшөт. Бул НОА Жалалабад өрөөнүндөгү НОА менен байланышат. Бул аймак уя салуучу, бир жерден башка жерге учуучу жана кыштоочу сууда сүзүүчү куштардын көптөгөн саны жашаган 250 га аянты бар саздар жана көлдөрдөн турат. Бул НОАнын аймагы Жалалабад өрөөнү менен байланыштуу болгондуктан, аны түздөн-түз изилдөө үчүн жана таасирди жумшартуу боюнча чараларды көрүү үчүн киргизүү сунушталат. НОА—Жалалабад өрөөнү (70º 24′7.039 E 34º27′43.167 N) 25,000 га камтыйт. ТК ушул өрөөндү бойлото өтөт. Бул өрөөндө «жок болуп кетүү коркунучуна жакын» категориясында болгон бир жерден башка жерге учпаган уя салган лаггара (Falco jugger) популяциялары жана «жок болуп кетүү коркунучунун астында» категориясында болгон египеттик тарпчыл (стервятник (Neophron percnopterus) жашайт. Мунараларды орнотуу үчүн ылайыктуу оңдоолорду иштеп чыгуу жана таасирди азайтуу боюнча чараларды сунуштоо максатында жашоо чөйрөсүнүн өзгөчөлүктөрүн түздөн-түз изилдөөнү жүргүзүү зарыл. Ушул дарыяга сызыктын жакындыгы Сүрөт 4-5 сүрөтүндө белгиленген. Өрөөн кызгыл сары түстө көрсөтүлгөн. Сүрөт 4-4: Саланг-Котал НОАсы Сүрөт 4-5: CASA-1000 долбоорунун электр берүү жана сунушталган электр берүү линияларынын жана Жалалабад өрөөнүнүн НОАсы өз ара линияларынын аракеттешүүсү Жалпысынан АЭЧтин каттамы тоолуу, чөлдүү, өсүмдүктөргө кедей келген жана биологиялык түрдүүлүктүн төмөн деңгээлин колдогон аймактары, ошондой эле саны чектелген калк жашаган пункттар / айылдардын жана кээ бир жерлер, иштетилип жаткан жерлер, суу аккан жерлер жана коомдоштуктардын инфраструктуралуу объекттер аркылуу өтөт. Ушуга байланыштуу долбоордун олуттуу социалдык таасири күтүлбөйт. 4.6 Пакистан Пакистан расмий түрдө Пакистан Ислам Республикасы деп аталат. Ал батыштан Иран менен, батыш жана түндүктөн Афганистан менен, түндүк-чыгыштан Кытай менен жана чыгыштан Индия менен чектешет. Пакистан 180 миллион калкы менен эң көп калкы бар өлкө катары дүйнөдө алтынчы орунду ээлейт. Стратегия жактан өлкө Борбордук, Түштүк жана Батыш Азиянын кесилишинде орун алган, ошондой эле региондо өнүгүү жана коопсуздук жаатында олуттуу маселелер мүнөздүү болгон эң эле көйгөйлүү өлкөлөрдүн бири болу эсептелет. Пакистанда буфердүү зонага же ТКга кирген НОАнын же Рамсардын участоктору жок. Рамсар 98 «Танда Дамис» участогу (71º 21′22.499E 33º 35′5.452N) Рамсар конвенциясынын эң жакынкы участогу болуп эсептелет. Бул участок ТКдан 40 км аралыкта орун алган. Көп сандагы сууда сүзгөн куштардын жазындагы жана күзүндөгү миграциянын убагында участок аркылуу учса жана кыш убагында божомол менен 500гө жакын сууда сүзгөн куштар дамбанын районунда жашаса дагы, Пакистанда ТКнын жанындагы аймагында башка саздак участоктор сыягы жок. Ошондуктан, ушул популяциялар менен CASA-1000 аба электр чубалгысынын ортосундагы өз ара аракеттешүүсүнүн болору шектүү. Өлкөлөр үчүн бөтөнчө болгон СЭТБнин алкагында альтернативалардын толук серебин, анын ичинде АЭЧти борборлоодо жана мунаралардын долбоорлорунда жана алардын орун алынышында, айрыкча кырылып жаткан түрлөр жашаган областтарында маанилүү өзгөртүүлөрдү көрсөтүү керек. 5. Альтернативаларга сереп жүргүзүү 5.1 Кириш сөз АЧТБнын стандарттарына ылайык долбоордун дизайнын иштеп чыгууда жана аны ишке ашырууда мүмкүн болуучу альтернативалардын идентификациясын жана баалоосун өткөрүү керек. Эң арзан же эң жөнөкөй варианттын (эгерде бул варианттын олуттуу терс натыйжасы болгондо) пайдасына болбогон каттамдын тандоосун, ошондой эле долбоорду иштеп чыгуу убагында ЭСтин изилденген аспекттери эске алынганын көрсөтүү мүмкүнчүлүгүн алуу максатында альтернативдүү варианттарды даярдоо зарыл. Альтернативдүү варианттарды кароодо эч бир категориялык «эрежелер» жок, анткени аныктамага ылайык жалаң гана ишке ашырылуучу альтернативалар кароого тийиш («Долбоор жок» деген сценарий менен кошо); чыгымдардын жогору деңгээлине байланыштуу ишке ашырылгыс, практикалуу эмес же жетишкидей эмес альтернативаларды түзүү жана баалоонун эч бир жөнү жок. Бул жаатта потенциалдуу альтернативдүү варианттарды жана сценарийлерди козгогон бир катар «долбоордун кыймылдаткыч күчтөрү» бар:  Инфраструктуранын негизги компоненттери (мисалы, Кыргызстандагы тармак жана Пакистанда тапшыруунун аяккы пункту) чындыгында орнотулган жана аларды бириктирүү үчүн каттамдардын чектелген гана саны бар. ТЭНдин алкагында ЭС аспекттеринин негизинде түрдүү трассалар анык салыштырылбайт, бирок жалпысынан каттамдын тандоосу мурун эле бар болгон инфраструктурада негизделген. Бул жаатта «SNC-Лавалин» тарабынан даярдалган техникалык- экономикалык негиздеменин (ТЭН) алкагында негизги чечимдер мурун эле кабыл алынган. Мында 2 км болгон «Таасир коридоруна» (ТК) карата чечим кабыл алынган. Бул ТКнын чегинде коридордун туурасы 2 км чегиндеги ийкемдүүлүктү алдын ала караштырылган АЭЧ үчүн каттам салынышы керек. Ошентип, начар объекттерден арылууга мүмкүндүк берилет жана потенциалдуу терс таасирди минимумга алып келет;  Негизги трасса ТЭНдин стадиясында аныкталса дагы, инфраструктуранын сызыктык объекттерин өнүктүрүүдө адаттагыдай практика бар, мисалы, жолдор, аба электр чубалгысы жана трубопроводдор. Деталдуу долбоорлоонун стадиясынын убагында жана кийин жумуштарды баштоонун алдында изилдөөнү жүргүзүүнүн убагында долбоорчулар жана куруу иштердин жетекчилери борборлоого тиешелүү маселелерди деталдуу карайт. Бул жумуш бир катар аспекттерди камтыйт, мисалы, геология, жердин түрү, курулуштун технологиялуулугу, мүмкүндүк алууну камсыз кылуу жана башкалар, ар бир өлкө үчүн индивидуалдык СЭТБ менен параллелдүү жүргүзүлөт. Ошентип, коридордун модификациялары күтүүлөргө ылайык киргизилет. Каттамды иштеп чыгуунун аяктоосунун убагында өзгөчөлүктөрдү эске алуу максатында СЭТБ менен алардын шайкеш келүүсүн камсыз кылуу зарыл;  Жалгыз реалдуу альтернативдүү чечим (ТЭНге «SNC-Лавалин» тарабынан сунушталган) Саланг капчыгайы жана Кабул-Пешавар АЭЧ ТТ участогу аркылуу өткөн трассада негизделген. Коосуздук маселелерди жана башка ойлорду, мисалы, миналарды алуу, ошондой эле баштапкы изилдөөдө сунушталган ремонт жана кармоо үчүн мүмкүндүк алууга карата эксплуатацияга жана кармоого талаптарды эске алып, сызыктык каттам эң эле ылайыктуу болуп эсептелет. Ал түгүл өтө жүктөлгөн Саланг капчыгайын айланып бара турган альтернативдүү каттам Шибар капчыгайы аркылуу батыш багытында болуп эсепелет. Бул вариант АЭЧтин узундугун 150-200 кмга узартат жана долбоордун жалпы чыгымдарына 50-65 миллион АКШ доллары болгон кошумча чыгымдарын кошот. Жогоруда белгиленген факторлорду эске алып, CASA-1000 долбоорунун алкагындагы потенциалдуу альтернативдүү каттамдар табигый түрдө төмөнкү аспекттер менен чектелген:  Альтернатива – «Долбоор жок»;  Альтернативдүү долбоорлор;  Ар түрдүү трассалар же аба электр чубалгысы (АЭЧ) үчүн трассанын участоктору;  Мунаралардын ар түрдүү орун алынышы жана операциялык чектөөлөрдүн алкагында башка негизги инфраструктуралуу объекттер; жана  Куруунун ар түрдүү ыкмалары, убакыт жана курулушка тиешелүү башка өзгөртүүлөр, анын ичинде орнитологиялык тобокелдерди азайтуу боюнча ыкмалар. СЭТБнин алкагында «Долбоор жок» варианттары жана альтернативдүү долбоорлордун сценарийлери, мүмкүн болуучу катары, ар кандай техникалык, экономикалык жана финансылык себептердин пикирлеринен каралган. Андан тышкары, РЭБде мурунку баалоо ишти жалпысынан колдогон альтернативдүү варианттардын жана алардын таасиринин маселелери каралган. Бирок, мурун эле талкуулангандай, УЭЭӨК долбоорду ишке ашыруу боюнча жумуштардын убагында өздөрүнүн альтернативдүү трассаларын (анын ичинде мунараларды болбоорлоодо жана аларды жайгаштырууда өзгөртүүлөрдү) сунуштаса болот. Бул чечимдер СЭТБ боюнча консультанттар менен жана ДСК боюнча подрядчиктердин тобу менен макулдашуу убагында, ошондой эле аскер зоналары (айрыкча Афганистанда) аркылуу өтүүдөн арылуу, потенциалдуу социалдык жана экологиялык таасирди азайтуу жана жок болуп кетүү коркунучунун астында болгон куштардын түрлөрүнө таасирден арылуу максатында Дүйнөлүк банктын тапшырмасын аткаруу боюнча топ менен макулдашуу убагында кабыл алынат. Жогоруда айтылганды эске алып, реквизиттерди баалоо үчүн атайын колдонмо камтылат (8-бөлүк). Мурун эле айтылгандай, трассаны категория боюнча аныктоочу эч бир абсолюттук «кыймылдаткыч күчтөр» жок, мисалы, АЭЧтин ортосундагы каралган аралык, турак райондор же айдоо жерлер. Бирок, албетте, участокто энергетикалык инфраструктурасына карата жалпы болжолдоо бар – анын орун алынышы турак пункттардан, коомдоштуктардын сезгич кыймылсыз мүлкүнөн көбүрөөк чоң аралыкта турганы керек, мисалы, мектептер, ооруканалар, ошондой эле эксплуатациялык себептер боюнча чектеле турган айыл чарба багытындагы баалуу жерлерден алыс турган, мисалы, аба электр чубалгысы астында бактар өскөндө. Каттамды уюштуруу убагында эске ала турган башка факторлор төмөнкүлөр болуп эсептелет: жер, мүмкүндүк алуу, топурак жердин түрү жана маанилүү ландшафтты кесип өткөн энергетикалык инфраструктурасы бар визуалдык кароо менен катар потенциалдуу эрозия, мисалы, улуттук парктар же маданий көз караштагы начар аймактар же салттуу ландшафттар. Анча-мынча азыраак сезилүүчү аспект – ландшафттын талашсыз айрыкчылыгы болуп эсептелген АЭЧти айланып каттамды тандоо жана энергетика ресурстарынын тартыштыгын сезген жана төмөн чыңалуудан кыйналган аймактарда электр энергия жөнүндө эскертет, долбоорго карата элдердин кыжырдануусун күчөткөн, анткени алар өлкөнүн ичиндеги ушул жогору вольттуу булакка мүмкүндүктү ала албайт. Долбоордук каттам Кыргыз Республикасынын аймагында орун алган өзбек жана тажик анклавдарын айланып өтөт. Альтернативдүү каттамдардын кийинки кароосу АЧТБнын улуттук мыйзамдарына жана Дүйнөлүк банктын стандарттарына (СЭТБ боюнча колдонмонун негизги отчетунун 8-бөлүгүн карагыла) ылайык болуу максатында ар бир өлкө үчүн керектүү болгон кошумча СЭТБнин алкагында чаралар көрүлөт. 5.2 «Долбоор жок» альтернативасы Азыркы жана келечектеги керектөөлөр үчүн Пакистанда электр энергияны өндүрүү үчүн өндүрүш күчтөр кыйла жетишпейт. Учурдагы саноолор боюнча Пакистандын 141 миллион жашоочулардын жарымы гана электр энергияны алууга мүмкүндүктөрү бар. Калктын өсүшү, урбанизациянын жана кеңири өнөр жайланышуунун көбөйүшү менен байланышкан өндүрүш күчтөрдүн учурдагы бар болгон жетишпегендигине кошумча жүк болуп эсептелет. Азыркы убакта Пакистанда электр энергиянын жетишпегендиги 3,000 МВтка барабар жана Пакистандын Өкмөтү ушул электр энергиянын жетишпегендигинин деңгээлин азайтуу үчүн мүмкүндүктөрдү активдүү кароодо. Афганистанда электр энергиянын жетишпегендиги Пакистандагыдай олуттуу болбосо дагы, ал жерде да электр энергиянын жетишпегендиги менен байланышкан маселелерди чечүү аргасыз. Канчалык Афганистан заманбап глобалдык экономикага интеграцияланып аракет кылса, урбандык борборлордун өсүшү жана жогорулаган өнөр жайланышуу өлкөдө электр энергиянын өскөн керектөөлөрүнө себеп болду. «Долбоор жок» альтернативасы Пакистан жана Афганистан үчүн өздөрүнүн чек араларынын алкагында кошумча күчтөрдү иштеп чыгуу же башка өлкөлөрдөн электр энергияны импорттоону билдирет, Тажикстандан жана Кыргыз Республикасынан эмес. Афганистан жана Пакистан өздөрүнүн өндүрүш күчтөрүн максималдуу өлчөмдөргө чейин чоңойтуу процессинде, бирок долбоордун жоктугунда алардын керектөөлөрү канааттандыра алынбайт. Тажикстан жана Кыргыз Республикасынан тышкары башка өлкөлөрдөн импорттоо, балким, көбүрөөк болгон финансылык чыгымдарды талап кылат. Пакистан үчүн башка өлкөлөрдөн импорттоо, башкалардан тышкары, өтө көп убакыт алат жана Азия өнүктүрүү банкынын жакынкы мастер-планында көрсөтүлгөндөй Афганистанга кыйла көбүрөөк инвестицияларды талап кылат. «Долбоор жок» альтернативдүү варианты Тажикстан жана Кыргыз Республикасы үчүн дагы ашыкча электр энергияны сатуу үчүн ар кандай рынокторду издөөнү же ушул энергиянын наркын жоготууну билдирет. Добоордун кыскача баяндоосуна ылайык Тажикстан жана Кыргыз Республикасы жакыр өлкөлөр болуп эсептелет жана CASA-1000 долбоору менен жасалган потенциалдуу киреше өлкөлөр жана алардын элдери үчүн олуттуу оң таасир алып келет. CASA-1000 долбоорунун жана Борбордук жана Түштүк Азиядагы региондук электр рыногу (CASAREM) долбоорунун региондук кызматташтыкты күчөтүү үчүн потенциалы бар. «Долбоор жок» альтернативасы ушул кызматташтыкты өнүктүрүү жана ал түзө ала турган кошумча пайдаларды алуу мүмкүндүгүн начарлатат. Бул жалпы Борбордук жана Түштүк Азия региондору үчүн таза жоготуу болот. Ошондуктан, «Долбоор жок» вариантын тандоосу ушул серептен четке кагылат. 5.3 Альтернативдүү долбоорлор 5.3.1 Жаңы гидроэлектр станциялары Азыркы учурда бул долбоорго альтернативдүү варианттар катары мүмкүн болуп потенциалдуу карала турган Пакистандын түндүк районунда бир катар гидроэлектр станциялар пландоодо. Бирок, гидроэлектр станцияларды куруу көп убакыт жана финансылык чыгымдарды талап кылат. Жаңы станциялардын техникалык жана экономикалык жашоо жөндөмдүүлүгү жөнүндө чечим кабыл алганга чейин кеңири техникалык, геологиялык, экологиялык жана социалдык изилдөөлөрдү өткөрүү керек болот. Пакистандын электр энергияга өсүп бараткан керектөөлөрүн канааттандыруу ГЭСтин күч- кубатты тез өндүрөөрү күмөн. Ушуга байланыштуу бул вариант CASA-1000 долбооруна олуттуу альтернатива катары каралбайт. 5.3.2 Жаңы жылуулук электр станциялары Жылуулук электр станциялардын башка түрлөрү альтернативдүү варианттар катары каралган. Салттуу жылуулук электр станциялар жана аралаш цикл менен электр станциялар үчүн айлана-чөйрөгө жылуу суунун жана булгоочу заттардын ташталышы менен кыйла көп көлөмдөгү отун жана суу керек болот. Жылуулук электр станциялардын иштетүү баасы жогору, бул чийки нефтке жана газга болгон баа менен түшүндүрүлөт жана аба электр чубалгысы катары анчалык мүмкүндүү эмес болушу ыктымал. 5.4 Альтернативдүү каттам Техникалык-экономикалык негиздеме (ТЭН) ТКны аныктоого алып келет. Мунун алкагында аба электр чубалгысы жана олуттуу инфраструктуралык объекттер курулат. Бул ТК каттамдардын бардык варианттарын карап чыккандан кийин тандалган. Каттамдар азыркы кезде бар болгон энергетикалык инфраструктураны байлоо жана максаттуу инфраструктурада «аяккы чекиттерге» жетүү максатында ишке ашырылуучу деп эсептелинет. Башка сөз менен айтканда, каттамды тандоо пикири боюнча ички чектөөлөр бар. Алар азыркы кезде бар болгон участоктор менен жана аларды максаттуу инфраструктура, мисалы, подстанциялар жана тармактык биригүүлөр, менен байлоо максатында ишке ашырылуучу деп эсептелинет. Сызыктуу долбоорлордо, мисалы, аба электр чубалгысын куруу, эң кыска жана эң түз каттам көпчүлүк учурда эң эле арзан болуп эсептелет. Анткени, эң эле аз материалдык чыгымдар сарпталат. Ошондуктан, каттамдын тандоосу дайыма материалдык пайдалануу (тике чыгымдар болгон) жана топография, топурак жер жана грунттун ортосунда «компромисс же тараза» болуп эсептелет. Алар технологиялуулук жана мүмкүндүк, ошондой эле бир катар башка факторлор, анын ичинде азыркы кезде бар инфраструктурага (мисалы, терс таасирдин астына болуу мүмкүндүгү менен темир жолго же телекоммуникацияларга) жакын болгон, ошондой эле экологиялык жана социалдык факторлор маселелерине таасир кылат. ТЭНдин алкагында ТКга карата чечим кабыл алынган. Ага ылайык коридор каттам боюнча жүрүшү зарыл. Каттам болсо азыркы кезде бар линиялар же, канчалык мүмкүн болсо, инфраструктураны бойлото өтөт, аны менен бирге АЭЧ үчүн курулуш жана трассанын ордун тандоодо инфраструктураны оңдоону жүргүзүү максатында ийкемдүүлүктү сактоо (туурасы 2 км болгон коридордун алкагында), начар элементтерге потенциалдуу таасирден арылуу / минимумга чейин кыскартуу эсептелет. Мындай мамиле жана бүтүм «Интеграцияланган чөйрөлөр» ААКсы тарабынан иштелип чыккан СЭТБнин алкагында колдоого алынган. «Интеграцияланган чөйрөлөр» ААКсы экологиялык жана социалдык серепти жана спутниктик сүрөттөлүштөрдү пайдалануу менен физикалык мүнөздөмөлөрдүн серебин, түздөн-түз текшерүүсүн жана кээ бир учурлардагы практикалык ишин жүргүздү. СЭТБнин алкагында бардык мүчө-өлкөлөрдүн участоктордун мүнөздүү болгон өзгөчөлүктөрү, мисалы, Афганистанда конфликтке байланыштуу айкын жерлерге түз мүмкүндүгүнө карата чектөөлөр, канчалык мүмкүн болсо, эске алынды. СЭТБ басма чыгарылыштардан же Интернеттен маалыматтарды «ысык окуялар» жөнүндө маалыматтарды эске алган эмес, бирок орнитофаунанын негизги жерлерин аныктады, мисалы, НОАлар, жана аларды баалоонун үстүндө иштөө процессинде эске алган. СЭТБ НОАларды бардык тараптуу Экологиялык башкаруу планы (ЭБП) алкагында таасирди азайтуунун ыкмаларын өнүктүрүү жактан караган. Адистер даярдаган орнитофауна жөнүндө отчетунда ошол эле жерлер жана өздөрүнүн баалоосу даярдалган. Баалоонун негизинде бир катар андан аркы баалоолор, башкаруу жана мониторингди жүргүзүү боюнча пландар сунушталды. РЭБдин алдында жасалган жумуштун негизиндеги жалпы тыянак төмөнкүлөр менен камтылат: ЭСтин толук таасири минималдуу деп эсептешет, анткени корголгон аймактар жок жана негизинен эл жашаган путкттарды кайтаруу; андан бөлөк, ийкемдүүлүк үчүн көп эле орун бар экени, ага таянып кийинки сереп жүргүзүү убагында кандайдыр бир «жергиликтүү» начарлаган мүнөздөмөлөрдөн арылуу максатында инфраструктуралуу объекттерди жана АЭЧти оңдосо болот. Деталдуу долбоорлоону иштеп чыгуу фазасында жана СЭТБнин өлкөлөрү үчүн спецификалуу болгон АЭЧтин каттамында айланып өткөнгө мүмкүн болгон начар элементтердин көбү өзгөрүлүшү мүмкүн экенин белгилеп кетүү маанилүү. Айрыкча маани бөлө турган жумуштун атайын бөлүгү экологиялык «ысык окуялар» менен жумуш болуп эсептелет, айрыкча куштардын жашоосунун негизги жерлери. Бул жумуштардын баалоосу талаа жумуштардын жана изилдөөлөрдүн алкагында бардык потенциалдуу маселелерди эске алуу менен өтүүсү керек, мисалы, куштардын тобу менен кагылышуу жана электр ток менен кабылуу, экөөнөн тең арылуу жана мүмкүндүгүн азайтуу зарыл, каттамдарды жана долбоорлоону алмаштыруу, мисалы, ылайыктуу чагылганды буруу жана мунаралардагы электрленген компоненттердин ортосундагы керектүү мейкиндик. 5.5 Инфраструктуралык объекттер үчүн альтернативдүү орун алуу 5.5.1 Альтернативдүү долбоорлоо Теорияда аяккы керектөөчү жер үчүн электр энергияны берүүнү камсыз кылууга долбоордун бардык убактысы аркылуу керектүү энергетикалык модулдарды кантип бириктирүү бир нече варианттары бар. Буларга ар түрдүү мунаралар жана алардын орун алышынына өзгөртүүлөрдү киргизүү же жер астындагы кабель жана башка мүмкүн болуучу чечимдер кириши ыктымал. Бирок, ушул сыяктуу чоң инфраструктуралуу долбоорлордо модулдардын жана мамилелердин аяккы схемалары бар. Алар чыгымдардан, жактырылган ыкмалардан жана башка факторлордон көз каранды. Ошонун натыйжасында типтүү инфраструктуранын тандоосу болот, мисалы, аныкталган мунаралар, кабель жана подстанциялар. Чынында ушул потенциалдуу мүмкүндүк четке кагылышы ыктымал жана долбоордун тандалган варианты үчүн СЭТБнин убагында стандарттуу модулдук компоненттердин өзгөрүлүшүнүн баалоосу жүргүзүлүшү мүмкүн, мисалы, жер астындагы каттамдын линиялардын же участоктордун бийиктигинин өзгөрүлүшү жана башкалар. Тажикстандан Пакистанга түштүк каттам боюнча ЧКАТтын 500 кВ линиясынын курулушу ЧКТТнын 500 кВ линияларына альтернативдүү вариант катары каралууда. ЧКАТтын аба электр чубалгысынын баасы ЧКТТнын аба электр чубалгысынан олуттуу жогору гана эмес, ал дагы туруксуз деп эсептелинет. ЧКТТнын линиялары адатта кичине «орноштуруу бети» бар, анткени алардын буруу полосасына болгон талаптар төмөнүрөөк жана алар үчүн мунаралар жана линиялар боюнча кичирээк параметрлер керектелүүдө. Жогоруда көрсөтүлгөн себептер боюнча ЧКТТнын 500 кВ линиясы тандалган. 5.6 ТЭН боюнча отчеттор Жаңыртылган ТЭНдин отчетунда социалдык-экологиялык маселелер (ЭС) айрыкча элементтер катары каралган жок. Алар үчүн базалык баштапкы маалыматтын чогултуу ыкмасын колдонуу жана потенциалдуу таасирге сереп жүргүзүү керек. Социалдык-экологиялык маселелер айлана-чөйрөнү коргоо боюнча талаптарга ылайык аларды ишке ашырууга чыгымдарды баалоо максатында гана козголгон. ТЭНдин эрте жана кеч фазалары ЭС аспекттерин, канчалык мүмкүн болсо, инфраструктуранын объекттери мурунтан эле болгон каттамдарды тандоо жолу менен каралганы түшүнүктүү. Кандай болсо дагы Дүйнөлүк банктын саясатына ылайык келүү максатында ТЭНди даярдагандан бөлөк СЭТБдин даярдыгы менен иштеген башка көз карандысыз уюм керек. 6. Долбоордун потенциалдуу таасирин баалоо 6.1 Кириш сөз Бул бөлүктө долбоордун ишке ашыруусу менен байланышкан потенциалдуу таасирлердин (оң жана терс) баалоосу каралат. Бул баалоонун алкагында бүткүл долбоор боюнча ушул баалоонун мүнөзүн, айрыкча Региондук экологиялык баалоону (РЭБ) эске алып, маселелер каралат. Бирок, өлкөлөрдүн аянтын, ошондой эле маалыматтарды жана мурун эле даяр болгон жумуштардын участоктору үчүн мүнөздүү болгон серепти эске алып, катышып жаткан өлкөлөр үчүн алдын ала СЭТБнин алкагында да көрсөтүлгөн. Спецификалуу алдын ала СЭТБлер толугу менен каралат жана СЭТБ боюнча консультанттар тарабынан иштелип чыккан ар бир өлкө үчүн кошумча СЭТБлери кайрадан баалоодон өттү. Мурун эле айтылгандай, ТЭНдин убагында скрининг жасалган жана аба электр чубалгысы курула турган коридор аныкталган. Кийинки СЭТБ бул жумушту өзүнүн сезимталдыгынан «жеңилгис бөгөттөргө» алып келүүчү потенциалдуу жергиликтүү шарттарын баалоо жолу менен толуктады. Ушул ырааттуу жумуштун алкагында потенциалдуу терс таасирлердин деңгээлин азайтуу жана даярдалган СЭБПге карата долбоорду ишке ашырууну башкаруу боюнча бир катар чаралар дагы иштелип чыкты. Орнитофауна маселелери боюнча ырааттуу (көз карандысыз) жумуш куштар үчүн ажыратылгыс тобокелдер бар экени табылды. Ал тобокелдер жалпысынан жергиликтүү маанидеги тобокелдер катары каралат, бирок алар үчүн практикалык (талаа) изилдөөлөр аркылуу кийинки баалоо жумушун өткөрүү керек. Ушул жумуштун алкагында АЭЧтин каттамынын жанында болгон бир нече участоктордун болушу дагы табылды. Участоктор табигый жашоо чөйрөсү үчүн айрыкча түрлөр болгон куштар үчүн стратегиялык маанилүүлүгү бар. Ошондуктан, СЭТБ боюнча улуттук консультанттар тарабынан жүргүзүү үчүн пландаштырылган СЭТБ өлкөлөр үчүн индивидуалдуу мүнөздүү болгон андан аркы деталдуу жумуш керек. ТЭНдин ТКга карата бүтүмүндө бардык жогоруда көрсөтүлгөн фаторлорунун баалосу жана тиешелүү талкуулар өткөрүлгөндөн кийин төмөнкүдөй айтылат: начар элементтерден арылуу максатында АЭЧтин курулушунун жана трассанын ордун тандоодо инфраструктураны оңдоону жүргүзүү үчүн (туурасы 2 км болгон коридордун алкагында) ийкемдүүлктү эске алып, экологиялык жана социалдык таасир терс натыйжаларды бербейт. Мындай мамиле жана бүтүм «Интеграцияланган чөйрөлөр» ААКсы тарабынан иштелип чыккан СЭТБнин алкагында колдоого алынган. «Интеграцияланган чөйрөлөр» ААКсы экологиялык жана социалдык серепти жана спутниктик сүрөттөлүштөрдү пайдалануу менен физикалык мүнөздөмөлөрдүн серебин, түздөн-түз текшерүүсүн жана кээ бир учурлардагы практикалык ишин жүргүздү. РЭБдин алдында жасалган жумуштун негизиндеги жалпы тыянак төмөнкүлөр менен камтылат: ЭСтин толук таасири минималдуу деп эсептешет, анткени корголгон аймактар жок жана негизинен эл жашаган путкттарды кайтаруу; андан бөлөк, ийкемдүүлүк үчүн көп эле орун бар экени, ага таянып кийинки сереп жүргүзүү убагында кандайдыр бир «жергиликтүү» начарлаган мүнөздөмөлөрдөн арылуу максатында инфраструктуралуу объекттерди жана АЭЧти оңдосо болот. СЭТБнин алкагында бардык мүчө-өлкөлөрдүн участоктордун мүнөздүү болгон өзгөчөлүктөрү, мисалы, Афганистанда конфликтке байланыштуу айкын жерлерге түз мүмкүндүгүнө карата чектөөлөр, канчалык мүмкүн болсо, эске алынды. Негизги потенциалдуу таасирлердин кыскача мазмунун төмөндө келтирилет. 6.2 Түшүүнүн деңгээлинен төмөн күтүлгөн гидрологиялык таасир жок РЭБдин алкагында CASA-1000 добоорунан агым боюнча төмөн потенциалдуу гидрологиялык таасирдин сереби көрсөтүлгөн жана серептин негизинде долбоордон эч бир күтүлгөн гидрологиялык таасирдин жоктугу тууралуу тыянак жасалды. Бул сереп техникалык-экономикалык негиздемеден маалыматка жана башка региондун изилдөөлөрүнө, ошондой эле ачык булактарга негизделген. CASA-1000 долбоорунун баштапкы чекити Борбордук Азиянын өлкөлөрү азыркы кезде (Кыргыз Республикасында) бар же (Тажикстанда) учурдагы ГЭСтер менен өндүрүлгөн потенциалдуу электр энергиянын жайкы кездеги ашыктыктары бар экендигинде негизделет жана жаңы энергетикалык установкалардын керектигине муктаж эмес. Мурунку жылдардагы суунун экспорттоонун жана түшүрүүнүн сереби Түштүк Азия өлкөлөрүндө, айрыкча, Афганистанда жана Пакистанда, электр энергиянын жетишпестигин жабуу максатында ашык электр энергия жетиштүү деп көрсөттү. Жайкы ашыктыктар Нуректе жана Токтогулдагы суу сактагычтардын иши менен байланышкан, алар Вахш (Тажикстан) дарыясына жана Нарын (Кыргыз Республикасы) дарыясына сууну түшүрүүнү жөнгө салат. Ошентип, ушул эки дарыядагы каскаддарында бардык электр энергиянын өндүрүүсүн башкарат. 2011-жылдын февралында аякталган жаңыртылган ТЭНи CASA-1000 добоорунун максатка ылайыктуулугун, мындайча айтканда Кыргызстанда жана Тажикстанда азыркы кезде бар ГЭСтерден алынган учурдагы жана потенциалдуу электр энергиянын ашыктыктарынын жетиштүү көлөмдөрү бар экенин тастыктады. Ал түгүл өндүрүү күч-кубаттарды камсыз кылуу боюнча жаңы долбоорлордун жоктугунда жаңы генерациялоочу күч-кубаттар киргизилбегенде эң эле консервативдүү сценарийде. Сереп төмөнкү маалыматка дагы негизделет:  Кыргыз Республикасы да Тажикстан да суудан көз каранды, анткени жайкы убакта өндүрүлгөн электр энергиянын бардык көлөмү ГЭСтер тарабынан иштелип чыгат. Ошентип, суунун түшүрүлүшү өндүрүлгөн электр энергиянын суммасына барабар жана өндүрүлгөн электр энергиянын кандай болбосун суунун куру бекер түшүрүлүшү эч нерсе иштеп чыкпайт.  CASA-1000 долбоорунун алкагында экспорттук тапшыруулардын күтүлгөн мөөнөтү май айынан сентябрь айына чейин чектелген. Эки өлкөдө Борбордук жана Түштүк Азия үчүн өндүрүлгөн электр энергиянын көлөмү электр энергиянын жалпы иштеп чыгуусунун чоң эмес бөлүгүн түзөт жана ылайыктыгына жараша суунун чоң эмес көлөмү электр энергияны өндүрүү үчүн түшүрүлөт. CASA-1000 долбоорунун АЭЧтин долбоорлук күч-кубаттары жана электр энергиянын экспортунун жана Кыргыз Республикасынан жана Тажикстандан CASA-1000 долбоорунун алкагында суунун тиешелүү түшүрүлүшүнүн эсептөө көлөмдөрү тарыхый максималдуу жана минималдуу көрсөткүчтөрдүн алкагында калат. 6.3 Долбоордун курулуш фазасына жалпы таасир Отчеттун бул бөлүгү төрт өлкөнүн ар бирөөсү үчүн ушул этапта каралган долбоордун конфигурациялардын жана кийинки деталдуу иштеп чыгуулардын курулушу менен байланышкан толук долбоордун масштабында маселелерди карайт, эгерде мындай бар болсо. Бардык катышкан өлкөлөр үчүн мүнөздүү болгон азыркы кездеги жалпы курулуш элементтери, мисалы:  Орун алууну орнотуу жана курулуш лагерди башкаруу;  АЭЧти колдоо үчүн керектүү болгон 3010 мунараларга жакын куруу;  Каттамды аныктоо жана долбоордун иштөөсүнүн бүткүл мөөнөтү боюнча керектүү көп сандагы жолдорду куруу;  Топурак жер ресурстары менен башкаруу жана эрозия пайда болуусунун көзөмөлдөөсүнүн керектиги;  Потенциалдуу жеңилер маданий социалдык аспекттер көп жерлерде, анткени алыскы жерлерде диний практиканы, уруу коомдоштуктарды камтыган факторлор; жана  Коопсуздуктун бир катар маселелери (анын ичинде жарылбаган артиллериялык снаряддар жана жер миналар), айрыкча, Афганистанда уланып жаткан конфликтке байланыштуу жана Пакистандын кээ бир райондорунда коопсуздуктун маселелери. Түндүктөгү ТКнын 477 км үчүн негизги потенциалдуу таасир төмөнкү себептер боюнча минималдуу болуп эсептелет:  Негизги орнитологиялык аймактардын жана миграциялык каттамдардын аныкталган региондордун чектелген саны;  Каттамдын чоң бөлүгүндө турак пункттарынын жана айыл чарбалык жерлердин чектелген саны;  Каттамдын чоң бөлүгүндө эч ким жашабайт жана эл менен пайдаланбайт. Коридордун түштүк бөлүгүндө – ЧКТТнын 750 км ошондой эле шарттар бар жана тажик электр тармагынын күчөтүүсү пландаштырылган жерлерде.  Афганистанда, Пакистанда каттамды изилдөө жана долбоорлоштуруунун калган бөлүгүнүн ийкемдүүлүгүн эске алып, терс таасирге түшкөнгө мүмкүн болгон олуттуу биологиялык ар түрдүүлүгү бар корголгон аймактар, табигый жашоо чөйрөлөр же зоналар жок.  Афган ТКнын чоң бөлүгү бош, өтө аз өсүмдүктөрү бар жана биологиялык ар түрдүүлүгү төмөн деңгээлде;  Тажикстанда бир НОА жана бир Рамсар участогу бар. Афганистанда төрт НОА бар. Ал жерде орнитологиялык коргоо планында (ОКП) кийинки изилдөөлөр аяктоодон жана керектөөнү орнотуудан кийин орнитологиялык коргоонун алкагында атайын чараларды ишке ашыруу керек болушу мүмкүн; жана  Эки түр, тарпчыл (стервятник – Neophron percnopterus, жок болуп кетүү коркунучунун астында) жана лаггар (Falco jugger, жок болуп кетүү коркунучуна жакын), Жалалабад өрөөнүнүн НОАсында табылган. Ошондуктан, бул участоктун каттамдаштыруусу индивидуалдык СЭТБнин даярдоо убагында кылдат пландаштырылышы зарыл. Негизги операциялык аспекттер төмөнкүлөрдү камтыйт:  Оңдоодо керектөөлөрдү аныктоо максатында АЭЧтин жана башка мунаралардын жыл сайынкы инспекциялоосу.  Авариялар, катуу бороондор жана башкалар болгондо, АЭЧтин ишинин убагында керек болуучу авариялык оңдоо.  АЭЧти кармоо үчүн тейлөө персоналынын алтыдан онго чейин киши керек болот, люлька менен автокөтөргүч, 4 «WD» менен бир-эки унаа каражаты жана АЭЧти кармоо үчүн ар түрдүү инструменттер. Чоң жолго кошулуучу жол тармактарды эл пайдаланбаш үчүн алар корголуш керек.  Инспекциядан, кармоодон жана оңдоодон башка аба электр чубалгысын бойлото көзгө өтө аз көрүнгөн иш-аракеттер жасалууда. СЭТБден кийинки «орнитологиялык тобокелдерди изилдөөнүн» алкагында стратегиялык миграциялык каттамдардын (куштар пайдаланган глобалдык же региондук миграциялык каттамдар), ошондой эле орнитологиялык мааниси бар бөлөк жашоо чөйрөлөрдүн областтардын, мисалы Негизги орнитологиялык аймактар (НОА) жана Рамсар аймагы сыяктуу, чегинде куштар үчүн көзгө көрүнүүчү тобокелдердин бар экени аныкталды. СЭТБни кошумча изилдөөлөр карата ишке ашыруу максатында орнитологиялык изилдөөнүн алкагында, айрыкча СЭТБнин бөлөк өлкөлөр үчүн, практикалык изилдөөлөрдү өткөрүү сунушталат. Баалоонун алкагында жасалган жумуштардын негизинде бүгүнкү күндө арылууга же индивидуалдык СЭТБни ишке ашыруу жана башкаруу система аркылуу жумшартууга болбой турган добоордун иш- аракетинин натыйжасында олуттуу жагдайсыз экологиялык жана социалдык таасир болот деп айтууга болбойт. 6.3.1 Кыргыз Республикасы Долбоордун алкагында келип чыккан потенциалдык маселелердин көп бөлүгү дарыялар менен чектешкен жерлерде коомдоштуктардын жашоосу жана чарбалык иш-аракеттери менен байланышкан, ошону менен дарыялардын жана айыл чарба жерлердин кесилишүү жерлерде инфраструктурага потенциалдык таасир көбөйөт. Тоолуу ландшафт менен участокторунда топурак жерлердин эрозиясынын потенциалдуу проблемасы бар болгон тоолуу породаларда жумуштарды ишке ашыруу менен байланышкан маселелер келип чыгат. Концепцияга ылайык азыркы кездеги бар трасса манилүү терс натыйжаларды келтирбеш керек. Натыйжалардын деңгээлин кийнки изилдөө жана көптөгөн баалоо иштер жолу аркылуу азайтууга болбойт; бирок, өлкөнүн өзү каттамды өзгөртсө болот. Аба электр чубалгысынын сунушталган каттамы жайгаштыруунун району болуп эсептелет. Ал жыйырмадан кем эмес айыл / шаарлар аркылуу өтөт. Негизги терс социалдык таасирлер иштетилип жаткан жерлерге тиешеси болот, ал эми курулуш иштеринин убагында ал таасирлер жергиликтүү коомдоштуктардын ишинин бузулушуна алып келиши мүмкүн, мисалы, фермердик жумуштарды өткөрүүдө же жолдорго жетүү мүмкүндүгүн камсыз кылууда. Ушуга байланыштуу жерлердин бир азын көчүрүү жана сатып алуу пландаштырылууда. Социалдык таасирдин жалпы деңгээли, балким, жогору эмес жана убактылуу болот жана анын даражасы алдын ала пландаштырылган интервенциялардын эсебинен азайышы мүмкүн. 6.3.2 Тажикстан Азыркы кезде бар трассанын жанында орун алган жашоо пункттары, жергиликтүү коомдоштуктардын инфраструктурасы жана айыл чарба жерлери болгон бир нече жерлер бар. Ушуга байланыштуу ырааттуу СЭТБни өткөрүү убагында деталдарга олуттуу маани буруу зарыл. Чоң дарыялардын кээ бир өтмөлөрү жана тоолуу ландшафты бар зоналар, куштардын жашоо жерлери («Тигровая балка» коругу жана Пянж дарыясы) СЭТБдин алкагында айрыкча изилдөө керек болот. Аба электр чубалгысынын сунушталган каттамы боюнча бойлото жайлаштырууну эске алып, айыл чарба жерлердин (бактар жана пакта талаалар) бир азы гана аба электр чубалгысынын астында түздөн-түз орун алат, жана эч бир мамлекеттик инфраструктура / курулмалар ТКнын алкагына кирбейт. Буга себептүү, долбоордун социалдык таасирдин деңгээли бир топ төмөн деп күтүлүүдө. 6.3.3 Афганистан Турак пункттардын жана инфраструктуралык курулуштардын кичине саны каттамдын тассири астына кирет, бирок, кызыкчылыктын жергиликтүү зоналары да бар. Ошондой болсо да, долбоор менен аларды, ал турсун, азыркы кезде бар таасир коридорунун алкагында айлануу пландаштырылууда. Аккан суу менен тоолуу ландшафттуу жерлер менен байланышкан маселелер дагы бар. Кээ бир жерлерде жемиш бактар жана чектелген айыл чарба жерлер бар. Аларды СЭТБнин алкагында кароо керек. Куштардын жашоо участоктору таасирди же башкарууну азайтуу боюнча каттамды өзгөртүүнүн же башка чаралардын керектиги барбы дегенди баалоо өлкөлөр үчүн СЭТБнин деңгээлинде андан аркы баалоону өткөрүүнү талап кылат. Андан ары каттам боюнча коомдоштуктун инфраструктуралуу курулуштары кезигет, мисалы, радиостанциялардын жабдуулары, аскердик окууларды өткөрүү үчүн участоктор жана конфликттердин аракеттенүү зоналар. УЭЭӨК жана СЭТБ боюнча консультанттар потенциалдуу таасирди жана башкаруу үчүн реквизиттерди аныктоо керек. Жакыр эрозияга кабылган жерлердин узартылган участоктору СЭТБнин алкагында кылдат баалоону, иштеп чыгууну жана толуктоолорду талап кылат. Мындай иштер ДСК боюнча подрядчиктердин биргелешкен катышуусунда болот, иштин жыйынтыгы катары ушундай участоктор үчүн деталдуу план жаралат. Аба электр чубалгысынын сунушталган каттамы боюнча бир катар турак пункттар / айылдар аркылуу жана кээ бир участоктордо иштетилип жаткан жерлер, суу агылмалар жана коомдоштуктун инфраструктуралык курулуштар аркылуу өтөт. Мүмкүн болуучу социалдык таасир жерлерди сатып алуу, убактылуу лизинг жана коомдоштуктардын инфраструктуралык объекттердин мүмкүн болгон кыйроо менен байланышат. Кошумча маселелер потенциалдуу жарылбаган артиллериялык снаряддар же согуштук жабдуулар (ЖАССЖ), жер миналар менен байланышкан жана коопсуздукту камсыз кылуу, уруулар жашаган аймактардагы жумуштар жөнүндө суроолор менен катар айрыкча абалдар менен байланышкан. 6.3.3 Пакистан Пакистанда мындай маселелер басымдуулук кылат, анын ичинде коомдоштуктардын инфраструктурасы, дарыялардын кесилиши, айыл чарба жерлер жана тоолуу жерлердин зоналары. Андаш тышкары, бөлөк баалоону талап кылган аскер жана диний участоктор дагы бар. Аныкталган участоктордо калктын жогору жыштыгынын себеби менен трасса коомдоштуктардын айыл чарба маанидеги жерлерине тиешелүү кыйла көбүрөөк маселелерди камтыйт. Социалдык коопсуздукка негизги таасир мүмкүн болуучу жер муктаждыгын, убактылуу же туруктуу, түшүмдүү өсүмдүктөрдү мүмкүн болуучу бузулуу, жергиликтүү инфраструктуранын кыйроосу жана башкаларды камтыйт. Потенциалдуу жарылбаган артиллериялык снаряддар же согуштук жабдуулар (ЖАССЖ), туристтик жерлер менен байланышкан, уруулардын жашоо жерлериндеги курулуш иштери аткаруу процессиндеги коопсуздук менен байланышкан айрыкча абалдар, кошумча маселелер келип чыгышы мүмкүн. Коопсуздук жөнүндө маселе келип чыгышы мүмкүн, анткени кээ бир топтор тармактуу маселелер боюнча сүйлөшүүлөрдө баалуу актив катары алардын зоналары аркылуу өткөн энергетикалык инфраструктураны пайдаланууну аракет жасашы мүмкүн. Электр энергиянын пайдалануучулар анын чыныгы баасын төлөбөгөн уруулардын кээ бир жашоо аймактарында аныкталган практикалар бар. Бирок, бул факт улуттук компаниялар – электр энергияны жеткирүүчүлөр менен чечилиши керек деп ички маселе катары бааланат жана добоордун концепциясы жана аны ишке ашыруу үчүн олуттуу тобокел катары каралбайт. 7. Коомдук консультациялар 7.1 Кириш сөз Коомдук консультациялар СЭТБнин маанилүү компоненти болуп эсептелет, анткени, башкадан тышкары, долбоордун таасирине кабылган жамааттарынын (ДТКЖ) жана долбоордун таасирине кабылган адамдарынын (ДТКА) салымдары СЭТБ бардык тараптуу айрыкча олуттуу компоненттин түзүлөөрү маанилүү. Коомдук консультациялардын принциптери болуп чечим кабыл алуу толук процессинде ДТКЖ жана ДТКА өкүлдүктөрүн камсыз кылуу эсептелет. Бирок, аларды жалдоо үчүн, түздөн-түз ким жана СЭТБнин процессинде кайсы этабында жалдайт дегенге карата абсолюттук эрежелер жок. РЭБдин стадиясында коомдук консультациялардын аспекттери баалоонун деңгээли жогору болгондуктан табигый түрдө кыскарды. Бирок, алдыга жылдырууга жараша индивидуалдык СЭТБ, УЭЭӨКди даярдоо этабында ар бир өлкө жарандык коомдун жана кызыкдар тараптын ылайыктуу өкүлдөрүн жалдоого аргасыз. РЭБдин ушул отчету боюнча консультациялардын жыйынтыктары РЭБдин акыркы долбоорунда көрсөтүлөт. 7.2 Азыркы убакытка чейинки консультациялар Азыркы убакытка чейин көп сандагы консультациялар өткөрүлдү. Консультациялар долбоордун идентификация стадиясынан баштап, айлана-чөйрөнү алдын ала изилдөөлөр көрсөтүлгөн ТЭНдин изилдөөлөрүн даярдоо убагына чейин болду. Ушул фаза аяктагандан кийин консультациялар башталган, ал эми “Intenational Environments Ltd” СЭТБни даярдоого киришкенге укук берилген. Төрт өлкөнүн ар биринен СЭТБ үчүн ТЭН боюнча УЭЭӨК консультацияларды өткөрүүгө жардам берүү үчүн чакырылган. 1-тиркемеде бүгүнкү күндө өткөрүлгөн консультациялардын кыскача баяндоо берилген. Бардык катышуучу өлкөлөрдүн Интернет пайдалануучуларына мүмкүндүктү камсыз кылган долбоордун http://www.casa-1000.org деген Интернет-баракча уюштурулган. Бул консультациялар үчүн абдан ыңгайлуу механизм болуп эсептелет, бирок, албетте, ал пайдалануучулардын кызыкчылыктар менен чектелген. 7.3 «International Environments Ltd» тарабынан СЭТБ даярдалгандан кийин коомдоштуктардын тандалган өкүлдөрү жана ДТАК тартылган долбоорго катышкан төрт өлкөнүн коомдоштуктарынын пайда алуу мүмкүндүктөрүн изилдөөгө Дүйнөлүк банк киришти. Консультациялардын макамы жана андан кийинки кадамдар Алдыга жылдыруу максатында ылайыктуу консультацияларды өткөрүү жана кызыкдар катышуучуларды тартуу үчүн бардык тараптуу мамиле керек. Бул аспекттер боюнча колдонмо «Консультацияларды өткөрүү боюнча колдонмодо» берилген. Консультациялардын максаты ылайыктуу мамлекеттик министрликтер жана департаменттер, бийликтин жергиликтүү жана региондук органдардар, БӨУ, Долбоордун таасирине кабылган жамааттар (ДТКЖ) жана Долбоордун таасирине кабылган адамдар (ДТКА), ошондой эле башка кызыкдар тараптардын катышуусу менен жалпы консультацияларды өткөрүүдө камтылат. УЭЭӨКтөр ЭАКИ менен консультацияларда мамилени жана катышуучулардын өкүлдүгүн талкуулоо керек, мисалы, Дүйнөлүк банк, консультациялар айлана-чөйрөнү коргоо жана маданиятты сактоо боюнча саясатына ылайык келүүнүн бардык тараптардын макулдугун камсыз кылуу максатында. Ушул РЭБ боюнча консультациялар аяктагандан кийин индивидуалдык СЭТБдерге «Алынган сабактар» деген бөлүктөр киргизилиши керек. Бул СЭТБ боюнча консультанттар үчүн мурунку тажрыйбалардан жана ошого таянып, конкреттүү участоктор үчүн төмөнкү атайын маселелерди караганга пайда алганга өбөлгө түзөт, мисалы, жерлерди сатып алуу, потенциалдык бир жерден башка жерге көчүү жана социалдык- экономикалык таасир, жумушчу участокторого мүмкүндүк алуу, калктын жумуштуулугунун аспекттери жана башкалар. 8. Экологиялык башкаруунун планы 8.1 Кириш сөз Бул бөлүк долбоордун социалдык-экологиялык маселелерин башкаруу максатында Экологиялык башкаруу планын (ЭБП) карайт. Ушул РЭБдин стратегиялык мүнөзүнө себептүү ЭБП бөлүгү төрт өлкө жана керектүү ЭБП үчүн алдыда боло турган СЭТБ боюнча колдонмону көрсөтүүгө көңүлдү топтоду. Ушул РЭБ бөлүгү экологиялык башкаруунун уюштуруу элементтери жана СЭТБ боюнча консультанттарды тартуу үчүн ТТны түзүү боюнча колдонмо менен катар ар бир өлкөнүн СЭТБ үчүн масштабы жана ыкмасы жөнүндө деталдуу маалымат камтыйт. СЭТБ боюнча колдонмо долбоордун презентациясын жана мазмунун камтыйт, анын ичинде жалпы маалымат, укуктук алкактар жана ченемдик база, ошондой эле донорлордун стандарттары жана саясаты, долбоор жана альтернативалардын баяндалышы, баштапкы экологиялык маалыматтар жана таасирди баалоо, ошондой эле таасирди азайтуу жана көзөмөлдөө ыкмасы. ЭБПда ЭБПнын1 спецификалуу пландарын жана суб-пландарын СЭТБ боюнча консультанттар, ДСК боюнча подрядчиктер жана ЭБПнин башка уюмдар тарабынан келечекте иштеп чыгуу үчүн алкактуу мамиле көрсөтүлгөн. ЭБП өз ара аракеттенүүнү, отчеттуулукту, окутууну, мониторингди жана пландын обзорун камтыйт. ЭБПни долбоордун бардык персоналы, подрядчиктер, суб-подрядчиктер долбоордун толук фазасынын курулуштун башталарына чейин жана курулуш жумуштардын фазасынын убагында аткарууга тийиш. ЭБПнин операциялык фазасы ырааттуу түрдө УЭЭӨК тарабынан долбоордун курулуш жумуштары аяктагандан кийин иштелип чыгат. Долбоордун аткаруусунун негизги компоненти болуп ушул ЭБПнин спецификалуу аспекттерин курулуш контрактынын жоболоруна киригилиши эсептелет. ЭБПнин бюджетинин баштапкы баасы 3,300,000 АКШ долларына2 бааланды. Ушул божомолдонгон баа айлана-чөйрөнү коргоо боюнча персоналга чыгымдарды жана ДСК боюнча ар бир подрядчикке чыгымдарды камтыбайт. ДСК боюнча подрядчик алдын ала курулуштун, ошондой эле курулуш жумуштардын убагында өзүнүн персоналын берүү керек. Көзөмөлдөөнүн негизги компоненттери, анын ичинде берилген укуктар, айып системасы жана башка аспекттер, контракттын формасында чагылдырылышы жана киргизилиши маанилүү болуп эсептелет. Антпесе, ушул ЭБПнин алкагында көрсөтүлгөн көп механизмдер иштебей калат; ушул документ бул аспекттерди да карайт. 8.2 ЭБПнин мазмуну РЭБ документинин ушул ЭБП бөлүгү принциптер, мамилелер, жол-жоболор жана ыкмалар менен колдонууну көрсөтөт. Алар көзөмөлдөөнү ишке ашыруу жана Экологиялык жана Социалдык таасирди максималдуу кыскартуу максатында пайдаланылат. План СЭТБнин ар бир төрт өлкөдө социалдык- экологиялык маселелерин башкарууну иштеп чыгуусу боюнча жетекчиликти ишке ашыруу үчүн багытталган. Алар долбоордун бардык өлкөлөрүндө аткарылыш керек. Ар бир СЭТБ потенциалдык таасирлердин баалоосун жана алардын азаюусун камтыйт, ал эми потенциалдык маселелерди башкаруу индивидуалдуу ЭБПнин негизинде ишке ашырылат. Анткени ушул РЭБ стратегиялык деңгээлдеги документ болуп эсептелет (индивидуалдуу АЧТБга караганда), эч бир ЭБП жок, анткени ушул бөлүктүн максаты келечектеги баалоо иштеринин багытталуулугун жана потенциалдык таасирлердин жана көйгөйлөрдүн башкаруусун камсыз кылуу болуп эсептелет. 8.3 Трассанын өзгөртүүлөрү боюнча колдонмо Азыркы убакка чейин техникалык-экономикалык негиздемеден башталган долбоордун иштеп чыгуусунда туурасы 2 км болгон ТК түзүлгөн. Кийин анын баалоосу СЭТБге берилген. Бирок, трассанын өзгөртүүсүн ДСК боюнча подрядчик (тер) жана СЭТБ боюнча улуттук консультанттар жасайт. Бул иш жок болуп бараткан түрлөрдүн потенциалдык таасирлерден арылтуу (мурунку талкуулоолорду карагыла), физикалык маданий ресурстар, ошондой эле коопсуздук, аскер объекттер жана маданият менен байланышкан маселелерди, ошондой эле этностук калкы бар анклавдар жана улуттук чек аралардын алардын позициялоосу менен тарыхый көйгөйлөрү бар зоналар менен байланышкан маселелерди кароо максатында жасалат. Теориялык жактан бардык начар мүнөздөмөлөрдү жана «ысык окуялардын» аныкталган тобу долбоордун кенен аймагынын картасында болу пайдалуу болмок. Мындайча айтканда, «ысык окуялардын» көрсөтүлүүсү каттамдын потенциалдуу өзгөрүшүн баалоого мүмкүндүк бермек. Бирок, практикада мындай көп боло бербейт, анткени ушул ишти аткарууга кете турган күчтөр жана чыгымдар аябай эле жогору. Андан тышкары, эгерде каттамдан олуттуу кыйшаюу жөнүндө чечим кабыл алынса, 1 Ушул РЭБдин фокусу экологиялык аспекттерге багытталган, анткени СТБнин бөлөк демилгелери ишке ашыруу стадиясында болууда. Анын жыйынтыгы Социалдык башкаруу планынын (СБП) кайсы бир формасы болот. Ушул РЭБ үчүн ЭБПга гана шилтеме берилет, кандай болсо да СЭБПтин акыркы варианты ойдогудай даярдалат деп күтүлүүдө. 2 Аяккы бюджетке таасир кыла алган өтө көп белгисиз факторлор бар, алардын ичинде контракттык макулдашуулар жана институционалдык потенциал. Ошондуктан, бул бюджетти бөлүштүрүү максаттарга багышталган эң эле божомолдонгон баалоо болуп эсептелет. каттамдын өзгөрүшү ушул кеңири зонадан бөлөк деле өтүшү мүмкүн. Ошондуктан, ушул бөлүктө каттамдын өзгөрүштөрүн баалоо ыкмасы үчүн колдонмо берилген. Трассанын өзгөрүшүн баалоо ыкмасы мыйзамдуу корголгон аймактардын бар болуусуна потенциалдуу ТКнын скринингин (текшерүүсүн) камсыз кылуу милдетүү. Мисалы, улуттук парктар, Рамсар конвенциясынын алкагындагы корголгон аймактар, табигый корголгон зоналар же эл аралык же улуттук деңгээлде корголгон түрлөрдү колдогон маанилүү участоктор жана жаратылыш зоналар, ошондой эле жеңилер түрлөр жана башкалар. Андан тышкары, РЭБдин алкагында жогоруда көрсөтүлгөн аспекттерди кароо максатында СЭТБ боюнча улуттук консультанттар үчүн ТЭНдин долбоору берилген. 8.4 ЭБП боюнча ролдор жана милдеттер Экологиялык башкаруу планы (ЭБП) СЭТБ үчүн керектүү мазмунду, ошондой эле долбоордун төрт өлкөсүнүн ар бирөөсүнө мүнөздүү болгон СЭТБди өткөрүү үчүн колдонмо жана ыкманы камтыйт. Планда дагы толук сунушталган уюштуруу чечимдер берилген, анын ичинде ЭБПни уюштуруу жана ишке ашыруу үчүн бардык негизги позициялардын ролдорунун жана квалификацисынын баяндалышы, анын ичинде УЭЭӨК жалдаган долбоордун айлана-чөйрө боюнча адиси, ДСК боюнча подрядчик жалдаган экологиялык көзөмөлдөө үчүн ролдор, ошондой эле мониторинге карата көз карандысыз чечимдер (8-1 сүрөтүн карагыла).   Национальная  п ередающая компания   Сп ециалист  Проекта по  экологии ( СПЭ)   Независимый  консультант  п о эко‐ мониторингу  (Н КЭМ)   ИПЗ и Экоконт роль  Субп одрядчики Рабочие Сүрөт 8-1 CASA-1000 долбоору үчүн көзөмөлдөө структурасы 8.5 Башкаруу боюнча пландар Башкаруу боюнча пландар (БП) башка пландардан бөлүнгөн. Алар даярдоодон кийин жана СЭТБнин бөлүгү катары (жана УЭЭӨКтүн толук жоопкерчилиги болуп эсептелет) жана «эксплуатациялык» башкаруу пландар. Аларды көзөмөлдөөнү ашыруу үчүн ДСК боюнча подрядчиктер иштеп чыгышы керек. Курулуш, анын ичинде мониторинг жана отчетторду даярдоо убагында, экологиялык (жана социалдык) маселелерди башкаруу максатында пайдалануу үчүн бир нече пландар баяндалган. РЭБ УЭЭӨКтүн атынан СЭТБ боюнча консультанттар иштеп чыккан башкаруу боюнча пландарды даярдоо үчүн колдонмону берет. Бул пландар төмөнкүлөрдү камтыйт: - Участокто эмгек ресурстарды, кураштырууну жана орнотууну башкаруу планы (УЭРКОБП); - Участокту даярдоону жана калыбына келтирүүнү башкаруу планы (УДККБП); - Курулуш иштеринин таасирин башкаруу планы (КИТБП); - Калдыктарды башкаруу планы (КБП); - Айлана-чөйрөнүн булганышын башкаруу планы (АЧББП); - Ландшафт эстетикасын жана экологияны башкаруу планы (ЛЭЭБП); - Коопсуздукту башкаруу планы (КБП); - Физикалык жана маданий менчикти башкаруу планы – Архитектуралык табылгаларды башкаруу планы (ФММБП – АТБП); - Жамааттар менен мамиле түзүүнү жана ден соолукту чыңдоону башкаруу планы (ЖМТДСЧБП). Ушул башкаруу пландарга кошумча ДСК боюнча подрядчик Курулуш көзөмөлдөө планын (ККП) иштеп чыгыш керек, ал эми Экологиялык мониторинг боюнча көз карандысыз консультант (ЭМККК) Курулушка мониторинг жүргүзүү планын (КМЖП) даярдаш керек. 9. Социалдык кийлигишүүлөр Ушул инженердик долбоорлоо боюнча аба электр чубалгысы үчүн кең коридор түзүлгөн. Бөлүп берүү полосасы үчүн так борборлоо аныкталат жана толук инженердик долбоорлоо менен демаркациялык линия жүргүзүлөт. Ушуга байланыштуу Дүйнөлүк банк тарабынан долбоордун алдын ала баалоосун алганга чейин ага таасир чек араларын аныктоо мүмкүн эмес. Ошондуктан, долбоордун төрт өлкөсүнүн ар бирөөсүнүн мыйзамдарына жана Дүйнөлүк банктын саясатына ылайык ар бир өлкө үчүн Жерлерге ээ болуу жана көчүрүү боюнча чектелген саясат (ЖЭКЧС) иштелип чыгууда. ЖЭКЧСте толук масштабдуу Жер сатып алуу планын (ЖСП) жана / же Көчүрүү багытындагы иш-аракеттер планын (КБИП) иштеп чыгуу үчүн принциптер, укуктук саясат жана пландаштырылган кадамдар берилген. Бул иштер жерлерди сатып алууда жана көчүрүүдө таасирге карата маселелерди, ошондой эле институционалдык маселелерди, арыздарды канааттандыруу жана макулдашуулар мониторингинин механизмдерин кароо максатында жасалды. Долбоордун алкагында аба электр чубалгысынын коридорун бойлото орун алган коомдоштуктарында консультациялар өткөрүлдү. Консультациялар коомдоштуктардын пикири, күтүүлөрү жана долбоордон пайда жөнүндө маалыматтарды алуу үчүн уюштурулду. Консультациялар ушул коомдоштуктарды өнүктүрүүгө колдоо көрсөтүү максатында биргелешкен пайда берүүчү демилгелерди ишке ашырууда сурап билүү жана керектөөлөргө көрсөттү. Андан ары консультациялардын алкагында коомдоштуктарды өнүктүрүү үчүн ошол күтүүлөрдүн жана муктаждыктардын баалоосу жүргүзүлдү, ошондой эле долбоордогу коридордо орун алган коомдоштуктардын пайда алуу боюнча бир катар схемалар сунушталды. Бул схемалар долбоорго катышкан өлкөлөр тарабынан каралууда. 1-тиркеме – Консультациялардын кыскача мазмуну Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер Афганистан 1 «SNC-Лавалин» 2007-жыл - Афганистан Ислам Республикасынын Энергетика жана суу министрлиги; тарабынан өткөрүлгөн - Муниципалдык органдардын жана башка баштапкы министрликтердин/департаменттердин өкүлдөрү; мамлекеттик кызматкерлер; консультациялар - Коридорду бойлото орун алышы: Шир Хан чек арасы, Мадраса району, Омархайель айылы, ошли, Каньян Жабол сарайы, Кара Багх, Калире- Морэдвип, Дех Сабс, Омар молдо району, Сурубай, Танги Абришом, Машал- е-Камар, Какас, Азиз Ханка, Белла айылы, Марко, Герди Гоус, Oака жана Шахид Мол 2 СЭТБ үчүн ТТнын 2010-жылдын 8- - FPs тарабынан көпчүлүк кызыкдарлар катышты - «CASA-1000» долбооруна кызыгуунун жогору долбоору боюнча декабры деңгээли күтүлүүдө жана министрликке консультациялар - MEW өкүлдөрү комментарийлер жиберилет; Кабулдагы - БӨУлардын өкүлдөрү Чакыруулар - СЭТБ үчүн ТЭН боюнча жооптор келген жок төмөнкүлөргө Дүйнөлүк банктын жиберилди: кеңсеси - Афганистандын жарандык коомунун фонду (АЖКФ) - ACTED - GRSP - AKDN - БУУ-ХАБИТАТ - DACCAR - SDO - ACTION AID Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер - MADERA - BRAC - IRC 3 Негизги маалымат 2012-жылдын Фокус-топтордо, эң эле аз дегенде, коомдоштуктардын өкүлдөрүнүн 10 57 коомдоштукта фокус-топтор үчүн: (a) берүүчүлөр (НМБ) декабры пайызы менен талкуулоолор өткөрүлдү: (коомдоштуктарды өнүктүрүү боюнча менен пайданы борборлордун шайланган өкүлдөрү, (b) биргелешип - Барзанги молдо; Шерханбандар; Алокозай; Казаб медресеси; Бажавори; коомдоштуктардын мүчөлөрү, анын ичинде пайдалануу боюнча Лаки Хулия; Кезель Сай; Карам Коли; Меер Шех; Гулам Бай; Кандахари Хай топтор (жөндөмдүүлүктүн түрдүү деңгээлдеги БУУ-ХАБИТАТ Се; Гудан ра; Когиани; Заман Хиль; Шамрак; Чихл Гори Паян; Ахангарана; жана аялдар башкарган, качкындар, эмгек тарабынан Огорсанг; Газы; Маньяна; Дарваза; Ноч паен; Калатак; Леван; Тахман; мигранттар) жана аял-мүчөлөр, (b) өткөрүлгөн Маирхан Бала; Кази Хания; Маликом янв Хиль; Камангар Хай; Фатех Хана коомдоштуктардын мекемелери (мектептер, консультациялар Хилл; Милан Шах; Долан; Дех Пашиан; Шайли Дех молдо; Тогчи; Дех ооруканалар ж.б.); (c) долбоорго/БӨУларга жана интервью Давлат Шахи; Лангаре; Баг Алам; Ака Сарай; Дех Яха Калаи; Кара E Шах тиешеси бар энергетика боюнча жергиликтүү Мохаммад Хиль; Хилл молдо; Лоуи Калай; Каакас капчыгайы; Мансур департаменттер, жана (d) DDA жана Келай; Кжахидан; Калаи E Жанана хана; Бар Даман; Нау Абада; Балпяри; башкаруунун жергиликтүү органдары сыяктуу Калиса; Барикав Мактаб Калай; Ахунзагдан; Чарди Хусейн Хилл; Коз жергиликтүү бийликтер. Сарбанда; Зиярат Калай; Ака Зоо Бардык чогулган коомдоштуктар үчүн консультациялардын экинчи раунду: (a) коомдоштуктарды өнүктүрүү боюнча борборлордун 1 өкүлү, (b) аялдар коомдоштуктарынын 2 өкүлү, (c) мектептен 1 өкүл, (d) саламаттык сактоо системасынан 1 өкүл. Фокус-топтордун экинчи раундунун негизги максаты коомдоштуктарга энергия сарамжалдуулугу боюнча иш-чаралар жөнүндө жана эгерде ошондой мүмкүндүк болсо, кандайдыр-бир иш-чараларды келечекте пайдалануунун иш жүзүндөгү кызыгуулары тууралуу маалымдоо болуп эсептелет. Кыргыз Республикасы 1 Илимий 2007-жыл Бул консультациялар боюнча чектелген маалымат бар консультация (SCN) Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер 2 СЭТБ үчүн ТТнын 2010-жылдын 14- - А.Р. Түмөнбаев мырза, өнүктүрүү жана инновациялар департаментинин Талкуулоолордун жана пикир алмашуунун долбоору боюнча октябры жетекчиси жыйынтыктарын эске алып, катышкан БӨУлар консультациялар «Техникалык тапшырма» долбоору боюнча, - Р.С. Орозалиев мырза, менеджер, ГРП эгерде бар болсо, өздөрүнүн комментарийлерин - Э.Ж. Шүкүров мырза, «Алейне» Кыргызстан экологиялык кыймылынын даярдайт жана көрсөтөт деген чечим кабыл төрагасы алынган - Э.Э. Шүкүров мырза, учуу рейстердин орнитологиялык коопсуздугунун жетектөөчү инженери, «Манас» аэропорту - Р. Исаев мырза, адис, «КЭМП Ала-Тоо» коомдук фонду - Н. Иосипенко айым, коомдук маалымат боюнча жардамчы, Дүйнөлүк банк 3 «Кыргызстандын 2011-жылдын 16- БӨУ: бир нече кыргыз БӨУлары катышты энергетикалык марты коопсуздугу: Дүйнөлүк банк: Александер Кремер, Дүйнөлүк Банктын өкүлчүлүгүнүн «CASA-1000» Кыргыз башчысы долбоорунун Республикасы, артыкчылыктары Бишкек: «Таза жана кемчиликтери» Табигат» жана темасы боюнча «Адам укуктары коомдук угуулар жана мыйзамдуулукту тутуу боюнча бюросу» тарабынан уюштурулду 4 Казакстандан жана 2011-жылдын 2- БӨУ: Рита Карасартова (Ачык бюджет үчүн альянс, Кыргыз Республикасы), Кыргызстандан майы Сергей Белов («NKA» активдүү жаштар, Казакстан Республикасы), Айнабай энергия (CAEWDP, Иялимова («BIC») жана Сара Беди («BIC») «CASA-1000» Вашингтон, долбоорлорунун Колумбия округу, Дүйнөлүк банк: Дэрил Филдс, Ранжит Ламек, Мерназ Теймурян, Елена маселелери боюнча) Дүйнөлүк банктын Карабан «BIC» гранттарын кеңсеси алуучулары менен жолугушуу 5 «CASA-1000» 2011-жылдын 28- Өкмөт: Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер долбоору боюнча июну ‐ Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Аппараты - Айбек Калиев коомдук угуулар (отун, энергетика жана минералдык ресурстар бөлүмү); Кыргыз Республикасы, ‐ Кыргыз Республикасынын Энергетика жана өнөр жай министрлиги Бишкек: Кыргыз – Автандил Калмамбетов (энергетика жана өнөр жай министринин Республикасынын орун басары), Алмазбек Стамалиев (электр энергияны өндүрүү жана Энергетика жана берүү бөлүмүнүн башчысы), Анара Жумагулова (тышкы өнөр жай экономикалык байланыштар бөлүмүнүн башчысы), Р.Орозалиев министрлиги (долбоорлорду ишке ашыруу бөлүмүнүн башчысы) жана адистер Батырканов менен Дөөлөтов; ‐ Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлиги - Медер Соорбеков, Азамат Алмакунов, ‐ «Электр станциялар» ААКсы - Ч.Докбаев, тышкы байланыштар жана долбоорлорду ишке ашыруу тобу ‐ «Кыргызстан улуттук электр тармагы» ААКсы - М.Айткулов (башкы директор), К.Исмаилов (башкы директордун орун басары), Л.Попов (капиталдык курулуш жана келечектүү өнүктүрүү бөлүмүнүн башчысы) Донордук уюмдары: ‐ Азия өнүктүрүү банкы – А.Бердыбекова ‐ Япония эл аралык кызматташтык агенттиги - Г.Суюналиева ‐ USAID, «RESET» долбоору - О.Терентьева, З.Чаргынов ‐ Дүйнөлүк банк - Жанетта Байдөлөтова, Наталья Иосипенко Элчиликтер: ‐ Россия Федерациясынын Элчилиги - К.Верхоланцева ‐ Пакистан Ислам Республикасынын Элчилиги - Танвир Ахтар Хаскели, М. Калина ‐ Афганистан Ислам Республикасынын Элчилиги - Хамидулло Гани Бейөкмөт уюмдары жана Кыргыз Республикасынын Энергетика жана өнөр жай министрлигине караштуу Байкоочу кеңеши: ‐ Н.Абдрасулова, «Юнисон» коомдук бирикмесинин аткаруучу директору Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер ‐ Н.Кравцов, директор, «Юстин» керектөөчүлөрдүн укуктарын коргоо коомдук бирикмеси ‐ В.Касымова, Кыргыз Республикасынын энергетиктер ассоциациясынын серепчиси ‐ Р.Карасартова, финансылык серепчи, «Ачык бюджет үчүн» альянсы ‐ Зулфия Марат, Адам укуктары жана мыйзамдуулукту тутуу боюнча бюросу ‐ Ж.Түмөнбаев, "Коррупцияга каршылык көрсөтүү боюнча комиссия" коомдук бирикмеси ‐ Токтомушева, Аялдардын дискуссиялык ордосу Жалпыга маалымдоо каражаттары: ‐ С.Ахметшина, «АКИпресс» ‐ Ю.Костенко, «24.kg» ‐ А.Аманкулова, «5-канал» 6 «CASA-1000» 2011-жылдын 7- БӨУ: Төлекан Исмаилова (Жарандар коррупцияга каршы), Фарида долбоору боюнча сентябры Абдылдаева (Жарандар коррупцияга каршы) жана Кыргыз Республикасынын кыргыз БӨУлары Энергетика жана өнөр жай министрлигине караштуу Байкоочу кеңешинин менен жолугушуу Кыргыз мүчөлөрү - Нурзат Абдрасулова, Николай Кравцов Республикасы, Бишкек: БӨУнун Өкмөт: Кыргыз Республикасынын энергетика жана өнөр жай министринин кеңсеси орун басары – Кайрат Жумалиев Дүйнөлүк банк: Александер Кремер (өкүлчүлүктүн башчысы), Жылдыз Жакыпова жана Наталья Иосипенко 7 «CASA-1000» 2011-жылдын 20- БӨУ: Кыргыз Республикасынын Энергетика жана өнөр жай министрлигине долбоору боюнча сентябры караштуу Байкоочу кеңешинин мүчөлөрү - Николай Кравцов, Валентина кыргыз БӨУлары Касымова, Замира Акбагышева, Рита Карасартова жана Адам укуктары жана менен жолугушуу Кыргыз мыйзамдуулукту тутуу боюнча бюросунун өкүлү Зулфия Марат Республикасы, Бишкек: БӨУнун Дүйнөлүк банк: Теодор Ахлерс («ECA» директору, Стратегия жана кеңсеси эксплуатациялоо), Жылдыз Жакыпова 8 Кыргыз «ISN» жана 2011-жылдын 22- БӨУ: Төлекан Исмаилова (Жарандар коррупцияга каршы), Кыргыз «CASA-1000» Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер долбоору боюнча сентябры Республикасы), Айнабай Иялимова («BIC»), «BIC» жана Кыргыз Республикасынын Вашингтон, Дүйнөлүк банк: Дэрил Филдс, Ранжит Ламеш, Мерназ Теймурян, Александер БӨУлары менен Колумбия округу, Кремер, Елена Карабан жолугушуу Дүйнөлүк банктын кеңсеси Пакистан 1 SNC тарабынан 2007-жыл - Заршад Хан мырза, Агрономия департаментинин төрагасы, Пешавардагы өткөрүлгөн илимий Айыл чарба университети консультациялар - Муихаммад Муматц Малик мырза, коруктун башчысы, Тирүү табигат, Түндүк-батыш чек ара областы, Тирүү табигат департаменти - Фазал Елахи мырза, Токой башкармасы, Түндүк-батыш чек ара областы, Токой департаменти - Хэмид Хуссейн мырза, директордун жардамчысы, Экспресс жол, Пешавар - Перваиз Хан Ядун мырза, Варсак автожолунун башкы инженери, IPD - Лигат мырза, директордун жардамчысы, Айлана-чөйрөнү коргоо боюнча агенттиги, Пешавар 2 СЭТБ үчүн ТТнын УЭЭӨЖКнын долбоору боюнча вебсайтында англис консультациялар тилинде, урду жана пушту тилдеринде жарыяланды. Комментарийлер үчүн коомдоштукту маалымдоо, 2010- жылдын 14- декабрында жарыяланды 3 СЭТБ долбоору 2011-жылдын майы Консультациялык кеңешмелер Суу чарбасы жана энергетика министрлиги, боюнча Дүйнөлүк IUCN, Саясатты туруктуу өнүктүрүү институту, Катышууну күчөтүү боюнча банктын социалдык уюм, Айылды колдоо «Ага Хан» программасы жана Экология жана маселелер боюнча өнүктүрүү үчүн лидерлик сыяктуу уюмдар менен өткөрүлдү адистердин Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер консультациялык кеңешмелер 4 СЭТБ долбоору 2011-жылдын июну «CASA-1000» долбоору жөнүндө негизги маалыматтарга негизделген СЭТБ жөнүндө долбоорунун версиясы, кыскача мазмуну, көп берилүүчү суроолор, маалыматты англис техникалык суроолор жана презентациялар, англис тилинде, урду жана тилинде жана пушту тилдеринде. СЭТБ бийликтин мамлекеттик жана провинциялык жергиликтүү органдарынын негизги кызыкдар тараптардын ортосунда жана БӨУлардын тилдерде (урду, арасында бөлүштүрүлгөн пушту) таратуу 5 «ИС» тарабынан УЭЭӨЖК даярдалган СЭТБ тарабынан алынган долбоору боюнча комментарийлер консультация (2011-жылдын 28- сентябры) 6 Негизги маалымат 2012-жылдын Фокус-топтордо талкуулоолор өткөрүлдү: Жергиликтүү коомдоштуктар менен пайданы берүүчүлөр (НМБ) февралы бөлүштүрүү боюнча изилдөөнүн убагында менен пайданы - Муштарзай (эркек тобу): 7 катышуучу изилдөөчү топ изилдөө аймагындагы 5600 киши биргелешип - Шейх Мохамди: 8 катышуучу менен түз, жана ошондой эле кыйып пайдалануу боюнча консультацияларды уюштурду SABAWON - Машу Кел: 12 катышуучу тарабынан - Шейхан Келай: 9 катышуучу өткөрүлгөн консультациялр - Сулеманкел: 10 катышуучу жана интервью - Шейх: 10 катышуучу - Муштарзай (аялдар тобу): 10 катышуучу - Шейх Мохамади (аялдар тобу): 10 катышуучу - Шакас: 9 катышуучу - Tокхам: 9 катышуучу - Гагра: 9 катышуучу Тажикстан Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер 1 SNC тарабынан 2007-жыл - М. Г. Гулматов, Хатлон областынын төрагасы өткөрүлгөн илимий консультациялар - Абдурахманов мырза, төраганын орун басары (суу менен камсыздоо жана дыйкан чарба), Хатлон областы - Д. Мирзоев, Хукумат өкмөтүнүн экономика башкармасынын башчысы - Шокиров Шодмон Шокирович, областтык статистика агенттигинин төрагасы - Ражабов Хикмaтулло Фазлиддинович, Сарбанд шаарынын мэри - Мухсиддинов Зайниддин, Хукумат өкмөтүнүн башчысы, Сарбанд шаары - Хакимов Курбон, статистика департаментинин башчысы, Сарбанд шаары - Назаралиев Курбон, эмгек департаментинин башчысы, Сарбанд шаары - Кенжаев Гулям Расулович, Гулистон жамаатынын төрагасы, Ботробод айылы - Сангалиев Эмомали, айылдык комитеттин төрагасы - Журахонов Хамзай Хожамурод, айылдык комитеттин төрагасы - Сатторов Аловиддин Мирзоевич, Вахш районунун төрагасы - Хусейноз Саиджалол Рахматович, Вахш районунун төрагасынын биринчи орун басары - Давлатов Шерали, Вахш районунун башкы архитектору - Алихонов Журахон, Вахш районунун Жер башкаруу боюнча комитетинин башкы адиси - Мадмусоев Носиржон, Киров жамаатынын секретарь - Шарипов Мамади, Маршал жамаатынын төрагасы - Рахмонов Амонулло, башкы адис - Кадыров Манон, Вахш райондук комитетинин экология департаментинин төрагасы - Холбоев Алимахмад, Вахш райондук комитетинин экология департаментинин башкы адиси - Шомуродов Хожамурод, Флора жана фауна департаментинин башкы адиси Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер - Садуллоев Хабибулло Наимович, Руми районунун төрагасы - Нажмиддинов Муким Пирович, Руми районунун төрагасынын биринчи орун басары - Хамроев Олимбхужа, Статистика департаменти - Халлов Махмадшариф, Жер башкаруу боюнча комитети - Махмудов Саидали, Жаратылыш ресурстарын пайдаланууга мамлекеттик көзөмөлдөө департаментинин төрагасынын орун басары - Самадов Абдурахмон, Гулистон жамаатынын төрагасынын орун басары - Мирзоев Сжавхаршо, Тошробод айылынын катчысы - Умратуллоев Ажнулло, Кумсангир администрациясынын башчысы - Бурханов Муртазо, Пянж жамаатынын төрагасы - Бадажанов Шариф, Дусти жамаатынын төрагасы - Эшхамадов Рахим, Крупская жамаатынын төрагасы - Куганов Кучар, Якадин жамаатынын төрагасы - Бойматов Тоир, Кумсангир жамаатынын төрагасы 2 СЭТБ үчүн ТТнын 2010-жылдын 14- - Мухиддинов П.М. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр Чакырылгандардын тизмеси: долбоору боюнча октябры жай министринин биринчи орун басары консультациялар - Коомдоштуктар маалымат борбору Тажикстан, - Холназаров Н. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай Дүйшөнбү, министрлигинин энергетика бөлүмүнүн башчысы - Ренессанс Тажикстан - Зуг-Хад Республикасынын - Валамат-заде Т.Г. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр Энергетика жана жай министрлигинин энергетика бөлүмүнүн башкы адиси - Аврора өнөр жай - Салохиддинов К. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай - Интернет-провайдерлер ассоциациясы министрлиги министрлигинин энергетика бөлүмүнүн жетектөөчү адиси - Ден соолук - Азизова Т. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай министрлигинин энергетика бөлүмүнүн басма сөз катчысы - Тажикстан банктар ассоциациясы - Самиев Ф. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай - Гиплария министрлигинин куруу иштер башкы адиси - Өнүктүрүү үчүн өнөктөштүк - Зардова М. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай - Шахванд Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер министрлигинин эл аралык байланыштар бөлүмүнүн башкы адиси - Сурхоб - Дамонов Ф. - Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай - Бахтовар министрлигинин эл аралык байланыштар бөлүмүнүн адиси - Тажикстан атайын олимпиадасы - Гулов Р.Р. – «Барки Точик» ААКсынын башкы инженеринин орун басары - Орзу - Азимов Б.Р. – «Барки Точик» ААКсынын төрагасынын биринчи орун басары - XX кылымдын жаштары - Хакимов A. – Тажикстан Республикасынын Энергетика жана өнөр жай - Имон министрлигинин инвестициялар бөлүмүнүн башчысы - Психологдор глобалдык демилгеси - Абдурахимов Б. – Тажикстан Республикасынын Өкмөтүнө караштуу - Жарандык коомду өнүктүрүү борбору Айлана-чөйрөнү коргоо боюнча комитетинин айлана-чөйрө маселелери боюнча мамлекеттик экспертизасы - Тарракиет - Хабибов Б. – аткаруучу директор, Тажикстан Республикасынын - Улуттук менеджерлер жана маркетологдор керектөөчүлөр биримдиги ассоциациясы - Хаирдаров М. – «Коом жана мыйзам» БӨУнун төрагасы, Азия өнүктүрүү - Тажикстан улуттук дыйкан чарбалар банкынын алкагындагы БӨУлардын тармагынын форуму ассоциациясы - Кабутов K. – Тажикстан Республикасынын Илимдер академиясына - Ааламдын гармониясы караштуу борборунун башчысы - Тажикстан скауттар ассоциациясы -Аслиддинов Н.Б. – долбоорлорду божомолдоо директору, Башкы маалымат - Мания борбору - Коом жана мыйзам - Зоирова Д. – серепчи (байкоочу), Дүйнөлүк банк - Эл аралык коммерциялык укук борбору - Модар - Офтоб - Кары-картаңдарга жардам берүү эл аралык уюму - Мүмкүнчүлүктөрү чектелген адамдарга жардам берүү борбору - Фемида - Табиати Тоза - Тажик социалдык-экологиялык биримдиги Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер - Экономика институту - Навнихол - Кухистон фонду - Чашма - Жогору билимдүү аялдар - Асти - Гули Умед - Саясат таануучулар ассоциациясы - Само - Тажикстан куруучулар ассоциациясы - Жаңы жүз жылдыктын жаштары - Жаштар экологиялык борбор - Медсервис - Ватанам - Вахдат - Тажикстан сот консорциуму - Тажик саясат таануучулар ассоциациясы - Панорама - Жашоого карай 3 «CASA-1000» 2013-жылдын 26- - Майкл Петрушков, «Өнүктүрүү үчүн ачыктык» коалициясы долбоору боюнча апрели БӨУлар менен - Рашид Гулов, «Барки Точик» ААКсынын башкы инженери жолугушуу - Фуркат Кадыров, «Тажик-норвегиялык борбор» - Рафика Мусаева жана В. Сироев, «Тажикстан энергетиктер ассоциациясы» - М.А. Олимов, «Шарк» маалымат борбору - Т. Сохибов жана Е.В. Засыпкин, Тажикстан Республикасынын Өкмөтүнө Консультация Дата Катышуучулар Комментарийлер караштуу Түштүк-геофизика экспедициясы - Елена Щербакова, Тажик телеграф агенттиги - Абдулло Ашуров, «Озоди» радиосу - Пайрав Чоршанбиев, "Азия-Плюс" маалымат агенттиги - Кристина Эрлих, «Ховар» Тажикстан улуттук маалымат агенттиги - С. Аминов жана Нигина Алиева, "Жахоннамо" телевидениеси - Нигина Алиева жана Тахмина Мухаммедова, Дүйнөлүк банк Булак: Дүйнөлүк банк, 2013-жылдын августу