41074 Edukasaun Timor- Leste: Dalan ba oin Sumario relatorio ida husi Banco Mundial 1 Dezembru 2003 Akronimu no Abriviasoens KFTL/CFET Konsolidasaun Fundu ba Timor-Leste EPL/ECE Edukasaun Primeiru ba Labaraik PDG/GDP Produtu Domestiku Grosu RIG/GER Rasio Inskrisaun Grosu FMI/IMF Fundu Monetario Internasional MEJKD/MOEYCS Ministerio Edukasaun, Juventude, Kultura no Disportus PDN/NDP Planu Desemvolvimentu Nasional RIN/NER Rasio Inskrisaun Netu RSEP/PSAS Realizasaun Survei Eskola Primario APP/PTAs Asosiasoens Parentes-Profesores REP/STR Rasio husi Estudantes ba Profesores Osan Lokal: US Dolar mak dominante Tinan Fiskal: 1 de Julho to'o 30 de Junho Anu Letivu 2000: Outubru to'o Junho Vise Prezidente : Jemal-ud-din Kassum, EAPVP Direktur Nasaun : Xian Zhu, EACNF Menejer Nasaun : Elisabeth Huybens, EACDF Direktur Sektor : Emmanuel Jimenez, EASHD Menejer Ko- Servisu : Alfonso de Guzman, EASHD Kin Bing Wu, HDNED Agradesimentu Relatorio ne'e, particularmente, Survei Achievementu Eskola Primario nian ((The Primary School Acheivement Survey (PSAS), )), hanesan resultadu husi prosesu kolaborativu ida ke boot hamutuk Ministeriu Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, liu husi ni-nian Projetu Fundamental Qualidade Eskola. Ami hakarak fo obrigadu ba exselentisimu Senhor Armindo Maia, Ministru Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus, hodi suporta estudu ne'e no fo oreintasaun (guidance/bimibingan) atu garantia tempu fiksu ba kompletamentu ba estu ne'e. Ami mos hakarak atu fo obrigadu ba Senhor Antonio Pires, Deputi Direktur Geral nebe fasilita perparasaun ba kampu de invistigasaun (field trials) ba PSAS no garantu katak facilidades computadores ministerio nian bele usa hodi hatama PSAS nian dadus Staff balun husi MECYS (Ministerio Edukasaun, Kultura, Juventude no Disportus/ MEKJD) fo suporta ba estudu PSAS. Ami mos partikularmente hato'o agredesimentu ba asistensia nebe Senhor RUI da Costa Belo fo, Assistensia Direktur Kurikula nian no Senhora Delfina Borges, Asistencia Direktur Edukasaun Primaria. Senhor Belo halo tradusaun inicial husi qistionarius Engles ba Bahasa Indonesia no Senhora Borges ajuda identifica no clasifika eskolas kona ba perparasaun enkuadramentu (frame) ida kona ba eskola-estudantes-sampel. Aspetu operasional husi PSAS nian hetan suporta barak husi FSQP, nebe fo fasidades transportasaun hudi halo servisu iha kampu de trábalho, no suporta hodi print instrumentus no komputerizasaun datas. Ami mos particularmente iha tusan senhor Francisco Osler, Direktur Projetu husi FSQP, no senhora Tracey Morgan, nebe servisu voluntario ba edukasaun, nebe fo nafatin suporta ba servisu ne'e. Ba sira hotu husi FSQP nebe fo asistencia, ami hakarak mos hato'o; ami nian sinseira obrigadu. Ami fo obrigadu barak ba edifisiu Estatistika Ministerio Finansas no planeamnetu, ba sira nia kolaborasaun iha PSAS. Senhor Manuel Mendonca (Chefe edificio Estatistika nian) no Senhor Elias dos Santos Ferreira (Manager Kampu nian) nebe fo garantia kooperasaun maximu no suporta husi edifisu Estatistika ba buat hotu kona ba servisu kampu no hatama data ba komputador. Edifisui Estatistika hili Enumerador ida ke diak (ema nebe halo konta/sura) hodi servisu iha kampu de trábalo nebe fo tulun atu forma no maneja team kampu nian, diriji test ba instrumentus, treinu ba personalia sira, no halo monitor ba survey lolos (actual). Senhor Ferrerira nian kontribuisaun boot tebes no liu tan esforsu kolaborativu. Nia inisiativu, atensaun ba buat hotu, atensaun li-liu Sumario relatorio ida husi Banco Mundial ba qualidade no nesisidade ba ezekusaun tempu (pelaksanaan waktu) ba survey nian., kontribuisan boot ba projetu nian susesu. Ami mos hato'o gratitude ba team survey sira nebe toma konta halo test matemátika no qistionarius. Ba sira hirak ne'e hotu ami fo sinseiru obrigadu. Ba dala ikus ami hakarak fo abrigadu ba Senhor Aderitu Punef, ida nebe especialmente nomeia hodi fo tulun iha estudu ba PSAS nian ne'e. Senhor Punef fo asistencia ke valor teb-tebes (bantuan yang tak ternilai) ba orientasaun hot-hotu husi estudu ne'e, partukularmente hanesan tradutor iha workshops ba treinamentu, perparasaun no tradusaun qistionarius, no hatama data (data entry). Ba sira seluk hotu nebe la temi, sira nebe fo contribuisaun pa PSAS, Ami fo ami nian sinseiru obrigadu,. Ba dala ikus liu ami hato'o obrigadu ba estudantes, profesores no ema sira seluk nebe participa iha PSAS ne'e. Sira nian asistensia no dadus nebe sira fo sei usa atu hari sistema edukasaun ida ke diak liu ba Timor-Leste. EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN Konteudu Page Istoria kona ba Desemvolvimentu Edukasaun 1 Destroisaun no Hetan hikas Sistema Edukasaun 2 Dezafius Edukasaun iha Medio Praju 3 Hadia asesu no koverage 4 Garantia labarik kompletu eskola ho osan eskola rezonavel 6 Hadia realizasaun estudante nia 8 Sustensaun fianansas ba edukasaun 14 Hametin kapasidade ba jestaun sektoral 16 Dalan ba oin 17 Asesu no koverage, garantia completamente osan eskola ida rezonavel 17 Hadia realizasaun 17 Hari sistema finanseiru ida sustentavel 18 Hametin Kapasidade Jestaun 18 Tabelas Tabela 1 : Numeru Repetisaun, Promusaun no Dropout husi Klase no Generu (%), 2001 7 Tabela 2 : Distribuisaun inskrisaun husi tinan no klase (pursentangen), 2001 7 Tabela 3 : Lingua ba Instrusaun husi Quintile, 2001 12 Tabela 4 : Finanseiru ba Sector Edukasaun 2000/1 ­ 2005/6 14 Tabela 5 : Enkuadramentu gastu ba medio praju, KFTL 15 Figuras Figure 1 : Trendes Inskrisaun, 1976/77 ­ 2001/02 1 Figure 2 : Atendencia Eskola ho Quintile Rendementu no Tinan 2 Figure 3 : Inskrisaun ho Generu Quintile, 1999 no 2001 3 Figure 4a : Razoens la ba tuir Inskrisaun, Tinan 5-6, 2001 5 Figure 4b : Razoens la ba tuir Inskrisaun, Tinan 7-12, 2001 5 Figure 4c : Razoens la ba tuir Inskrisaun, Tinan 13-15, 2001 6 Figure 5a : Tes Eskor Matemátika husi Klase no husi Generu 8 Figure 5b : Pursentu Los husi Tipe Eskola no Klase 9 Figure 5c : Eskor tes husi primeira lingua husi klase 9 Figure 5d : Eskor tes husi Distritu no husi Klase 10 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Appendix 19 Sumario Dezafius no Strategia 19 Annexus Annexu 1 : Avaria pursentangen los iha tes Matemática husi Estudantes Klase 3 no 4 23 Annexu 2 : Karakteristiku Estudantes nia husi Tipe Eskola, 2003 24 Annexu 3 : Karakteristiku Profesores nian husi Tipe Eskola, 2003 27 Annexu 4 : Karekteristiku Eskola nian husi Tipe Eskola, 2003 30 Annexu 5 : Karakteristiku Edificio Distritu nian, 2003-11-20 32 Annexu 6 : Partisipasaun Parental no Kbiit foti desizaun ba Eskola, 2003 35 Annexu 7 : Efeitu Nivel hasoru Estudante no Karakteristiku Eskola husi resultadu, 2003 37 Annexu 8 : Probabilidade estimasaun relasionadu ho 50 pursentu los ou boot, 2003 38 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN T imor­Leste, nebe hetan hikas nia independencia iha 20 Maio 2002, iha ema hamutuk 828,000 mak hela ba, nebe koalia 33 lia indigenous (puru). Timor leste iha rai ekonomia agraria no nia GDP (produto domestico grossu) mais ao menus $480 cada ema (kapita). Timor leste iha vantangen ida ou sorte ida entre nasoens hirak nebe ho rendementu-ki'ik liu la hetan­reservasaun olio ho gas- ke bele usa hodi financia ba desemvolvimento. Maibe, ida nee presisa tinan barak atu realisa. kestaun importante mak nee: Nesisidades saida mak bele halo iha tinan tolu ou lima tuir mai hodi hari fundasaun diak ba desemvolvimento ba nasaun ida nee? kestaun ida ke ita labele nega mak ne'e, educasaun sai hanesan parte ida importante hodi hatan ba kestaon nee. Nia prepara fundasaun ida ba discursu democratica liu husi alfabetizasaun (literacy/ema nebe hatene hakerek no le), nia fo tulun atu hasae productivitas, no nia prepara kbiit ou kapasidade (skills) no abilidade hodi aumenta forsa ba servisu formal ida. Educasaun sai fundamental teb-tebes ba desemvolvimento ba nasaun, katak buat importante hitu husi buat sanulu nebe timor oan sira alista tiha ona sai hanesan top ba prioridade nasional., no plano ba desenvolvimento nomos alocasaun osan sai hanesan reflesaun ba funsaun central. Reportagen badak ida nee hare hikas ba prestizu iha tempo trasisaun no fo valor ba opsaun medio praju (Jangka Menengah) hodi hasae coverage, aumenta qualidade, garantia finansas ba sustensaun educasun no hametin sector ba jestaun (menagemento). Istoria desemvolvimento ba educasaun Investe ba educasaun iha periode Figura 1: Trende Inskrisaun nian, 1976/77 ­ 2001/02 ba pre-independencia insufisiente hela no nia resultado, mak oras nee ema nebe lahatene le no hakarek as teb- tebes, liu 40 prosentu husi populasaun adultus lahatene hakerek no le, incluindo metade husi feto, no mais ou menus un terso hosi feto adultus. Iha tempo ocupasaun Indonesia, manage- rial, administrativo, professional, no posisaun teknicos mesak ema Indonesia mak okupa (ense) hotu. Iha sector edukasun nian, 20 pursento husi profesores sira iha escola primario no 80 purcentu iha escola secundario laos timor oan. 1 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Iha tinan 1976 no 1999, Figura 2: Atendencia eskola ho rendementu Quintile Educasaun primario aumenta (moris tan), mas escola sekundario junior no escola sekundario senior aumenta neneik-neneik (figura 1) resultado ba ne'e mak, geresaun foinsae sira hetan nivel ba educasaun as liu fali gerasaun katuas sira. Iha tinan 2001, 57 prosentu hosi populasaun adultus hetan scola ituan, ou la escola, 23 procentu hetan educasaun promario deit, 18 procentu escola sekundario, no 1.4 procentu hetan educasaun boot. Distancia (gap) jerasaun kona ba hetan edukasaun en- tre sira nebe tinan 30 ba kraik no sira hirak tinan 30 baleten hanesan evidente iha figura 2. Figura nebe ke hanesan hatudu mos katak ema nebe kiak liu Quintiles rua katak sira nebe ituan liu ba atende scola, no sira nee grupu ida ke diak liu, numeru inskrisaun husi sira la to'o100 prosentu. Nee sai hanesan dificuldade no dezafiu particular atu cria (forma) recursu umano. Destroisaun no hetan hikas sistema educasaun Referendu ba independencia husi Indonesia liu tiha, mais ou menus 90 purcentu husi escola hirak mak estraga (aat) no mais ou menus entre escola hat husi lima mak destroi no profesores hirak nebe laos timor oan fila hikas ba sira nin rai, sistema educasaun estraga ho lalais. Nasaun hahu campaina rapido ida hari-hikas lakleur Nasoens Unidas nia forca manutensaun ba pas to'o, no administrasaun transitorio hari. Ho tulun mai husi educador dedicadu Timoroan barak ho tecknikal no suporta finanseiru husi comunidade internasional, hodi tinan rua badak nia laran, rehabilatasaun ba escolas, selu profesores foun, no sistema edukasaun hala'o hikas fali. Aluga (selu) profesores sira iha tinan ida nia laran ( 4000 ba leten to'o fulan Augustu 2000) no sistema edukasaun hala'o husi tinan foun ba eskola nian hahu komesa fulan Outubro 2000, kondisoens eskolas hirak lai sai hanesan obstaklus atu komesa tinan foun eskola nian. Inscrisaun aumenta ho rapido, no barak, husi inskrisoens foun hirak nee mesak feto, labarik kiak no labarik rural oan sira, rame-rame ho optimismo no osan escola temporariomente halakon (figura 3). 1To encourage speedy reenrolment when the schools reopened, fees were cancelled for all returning students. Since that time there has been a reintroduc- tion of fees. There is as yet no clear policy on this nor regulation of imposition or exemption. The impact of the reintroduced fees should be monitored. 2 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN Atu fo coragen rapido ba reinskrisaun wainhira escola hirak loke Figura 3: Inskrisaun ho Quintile no Gender, 1999 no 2001 hikas, osan escola cancela ba alunus hotu ke fila hikas ona. Iha tempo nee comesa ona re-introdusaun kona ba osan escola. To oras nee sidauk iha papel pulitiku (policy) ida ke claro kona ba nee no sei dauk iha regulamento ba imposisaun ou exepsaun. Impacto husi reintrodusaun osan escola nian tenke halo monitorio. Iha edukasaun primaria, rasio grosu inskrisaun (GER) aumenta husi 89 pursentu antes transisaun ba 110 pursentu ba tinan 2001, no rasio ba net inskrisaun (NER) husi 51 ba 70 pursentu. Ne'e prestiso ida ke significante, fo skala destroisaun no periode trasisaun badak. Progresu tuir mai halo entre tinan 2001 no 2003. Ne'e evidensia ida kona ba aumenta numero profesores ba escola primario husi 2,992 ba 4, 080, no rasio ida kona ba coresponde tun husi alunus-profesores husi 67 ba 45; iha nivel secundario junior, numero alunus aumenta husi 29,586 ba 38,180, numeru ba profesores sira aumenta husi 884 ba 1,103. Planu Desmvolvimentu Nasional (NDP), formuladu (dirumuskan) baseia ba konsultasaun nasional, iha mediu praju ida ho tinan-tolu tau focus ba enkuadramentu (framework) planea- mentu fiscal no planeamentu ba desmvolvimentu ida ba tinan lima nia laran, husi 1 Julho 2002 to'o 30 Junho 2007. Hetene (recognizing) katak perstizu edukasaun ne'e ki'ik, ne'e tamba nivel investimentu publiku dala uluk ba edukasaun mos kiik no insifisiencia (la efisiensia), NDP halo edukasaun sai hanesan aliserse (landasan) ida atu hamenus ou halo kman kiak no hari nasaun. NDP iha hanoin ( hare ba oin) katak to'o' 2020, ema Timor-leste nia oan sira sei sai edukadu, hetan saudi diak(sehat), sai productivu boot, fiar an, hasa'e valores nasionalismu, la halo diskriminasaun no egualidade (equity) iha kontestu global ida nia 3 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial laran. Objetivus mak: atu halo diak status edukasaun ba ema Timor-Leste nian; atu contribuí hadia economía, social no cultural moris diak ba individuals, familias no comunidades tomak iha Timor-Leste; no atu promove egualidade generu no garantia puder ba feto Timor-Leste.The eight key programs are to: (1) expand education access and improve internal efficiency; (2) to improve the quality of education; (3) to build internal management capacity and improve service delivery; (4) to promote non-formal education and adult literacy; (5) to promote Timor-Leste culture and arts; (6) to pro- mote physical education and school sports; (7) to promote youth welfare; and (8) to develop tertiary education. Esensia husi programas walu (8) mak: (1) atu haluan asesu ba educasaun no halo diak efisiensi husi laran ( internal efficiency); (2) atu halo diak qualidade ba educasaun; (3) atu hari'i capaisdade jestaun (manegementu) internal no halo diak servisu ke halo (delivery/pelayanan yang diberikan); (4) atu promove edukasaun non- formal noalfabetisasaun (literacy) ba adultus sira; (5) atu promove artes no cultura Timor- Leste nian; (6) atu promove edukasaun fizika no disportu eskola nian, (7) atu promove isin diak ba foinsae (juventudi) sira; no (8) atu desemvolve edukasaun tertiario. Challenges to Education in the Medium Term Atu realiza NDP nia visaun ne'e, numeru husi dezafiu balun sei persiza atu inderesu ba (tau matan ba) iha tinan tolu to'o tinan lima tuir mai: buat hirak ne'e inclui: (i) hadia asesu no sustentaveis (coverage) (pencapain); (ii) garantia katak labarik sira completo sira nia scola ho osan escola ida ke ho rasaun diak (ho osan eskola ida ke rezonabel). (iii) aumenta prestiso alunus sira nian, pertikularmente le alfabetizasaun no numerasun (iv) sustensaun financas ba educasaun; no (v) hametin capasidade ba jestaun sektoral. Hadia Asesu no coverage (pencakupan) Maske impresaun ba progreso halo kona ba haluan inscrisaun, asesu ba escola primario sei sai hanesan problema (isu) ida. Labarik hamutuk 67,000 entre tinan 6 no tinan 11 la ba escola, barak liu husi sira hirak ne'e tinan entre 6 no 7. Problema ke serius no barak liu iha areas rural: metade la conta populasaun escola nian hela iha Centru Rurais no 20 prosentu hela iha rural parte leste nian (parte loron sa'e). Populasaun labarik nebe mak clasifika la conta escola hanesan deit, fahe ba mane ho feto. Iha nivel sekundario junior, GER tun ba 51 pursento no NER tun ba 25 pursento. Iha nivel sekundario senior GER contunua tun ba 28 pursento no NER tun ba 17 pursento. Labarik barak mak tama escola tarde no hasoru obstaklu (resiku) atu drop out (hasai husi escola) sedu. Rasaun laba atende escola (la mai escola) ne'e importante atu considera hodi desenvolve strategia ke susesu hodi atinji objetivo ba educasaun. Figuras 4a, 4b, no 4c hatudu katak labarik sira la ba escola diferente iha tinan ho rasaun. Labarik hirak tinan 4 EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN 5-6 hamutuk, 70 pursentu considera katak sira nia tinan laos tinan ba escola nian. Labarik hirak tinan 7-12, hamutuk 22 pursentu considera katak sira nian tinan laos tinan ba escola nian. Ba grupu hirak tinan hanesan, hamutuk 32 pursentu husi sira ke kiak liu no 26 pursentu husi riku oan sira la iha interese atu ba escola. Husi parte procura (demand/permintaan), sira hirak laiha enterese temi hanesan rasaun maioria hodi la atende escola, particularmente ba gropu tinan bot sira. Fo pursentangen kiik liu husi salario servisu nian ba iha economia, ne'e dificuldade ba parentes barak atu hare sira nia oan nia educasaun relasionadu ba kresementu Figura 4a: Rasoens la tuir inskrisoens, Tinan 5-6, 2001 Figura 4b: Rasoens la tuir inskrisaun, Tinan 7-12,2001 2Malaria sai hanesan problema ida no profesores barak hetan tuberkulosus aktivu, tes kaben ba mestres nain 400 liu iha fulan Agustu 2000, hetan katak profesores hamutuk nain 4 to'o 5 maka positivu hetan tuberkulosu. Barak mak laiha lensa corektivu ( oklu lensa ba matan) tamba sira nian oklu rahun ou at iha tinan 1999 liu ba no sira la bele (la mampu) / ou hela fatin dok difícil ba sira atu hetan hikas oklu foun. 5 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Figura 4c: Rasun la tuir inskrisaun, Tinan 13-15, 2001 rendementu (growth income/ pertumbuhan pendapatan) ba futuru. Fracu husi pedidu/oferta (permintaan)) ba escola tenke resolve ba bainhira economia comesa funsiona ho diak no hamosu insentivo ke forca hodi bele hetan educasaun. Husi parte oferta (suply), distancia entre uma ho escola sai hanesan factor importante temi hanesan non-inscrisaun (non-enroll- ment). Maioria alunus lao deit ba escola. hola tempo 30 minutus atu bele to'o iha escola. Maibe, alunus barak, ke la'o oras ida nia laran. Parte seluk husi oferta (suply) relasiana ho factores nebe afeta ba prokura (demand/permintaa) ba Source: TLSS 2001. educasaun: fizikalmente condisaun eskola nian kiak (ladiak), limitasaun ba material atu aprende/estuda, lingua sai hanesan parede, qualidade kona ba instrusaun, profesores la mai hanorin (falta) no relevancia kona ba kurricula. Garantia labarik completu escola ho rasaun osan escola ida ke rezonavel. Prepara coverage universal ba labarik hotu importante, maibe garantia katak sira completo escola siclu primario no hetan kbiit (skills) ba alfabetizasaun (hate le no hakerak) no numerasaun (hatene sura) basiku dalaruma importante liu. Oras ne'e, hamutuk 20 no 25 pursentu studante repete, no hamutuk 10 pursentu drop out ( sai husi eskola) kada nivel clase iha edukasaun primario no edukasaun sekundario junior. Edukasaun sekundario senior ladun drop out ( ladun sai) no numeru ba repetesaun aparte tamba studantes hirak mak sobrevive ba nivel ne'e iha tendencia atu continua no sira hirak ne'e mai husi familia riku sira nia oan nebe bele selu sira hodi mantein sira nia escola. Feto iha repetisaun ladun no numeru drop out (sai husi escola) no numeru ba promusaun a'as (boot) (Tabela 1). Se nivel internal efisiensia sei nune'e nafatin (persist), ne'e dala ruma 47 pursentu deit hosi sira hirak tama iha primeira clase (Grade 1) mak sei completo Sexta clase (six grade), 53 pursentu sei drop out (seisai husi escola). Mais ou menus, sira hirak drop out sei completu quearta clase (four grade) husi sira nia escola wainhira halo repetesaun. Criticalmente, nivel skills hetan husi labarik hirak ne'e kiik teb-tebes, ne'e hanesan sira la ho loron naruk iha escola hodi bele aprende literasaun no alfabetizasaun basiku. Wainhira repetesaun no drop out boot, labarik ituan deit mak hetan kbiit (skills) nebe mak persisa no sai trabalhador productivo, particularmente iha sector formal (tabela 2). 6 EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN Tabela 1: Repetesaun, Promusaun no numeru ba dropout husi klase no generu niain (%), 2001 Klase primario K-1 K-2 K-3 K-4 K-5 K-6 Feto Repetente 20 24 25 25 25 23 Promusaun 70 68 66 67 66 68 Sai escola (dropout) 11 9 9 9 10 9 Mane Repetente 20 23 24 24 23 20 Promusaun 70 69 68 68 69 72 Dropout (sai husi escola) 10 8 8 8 9 8 Clase sekundario K-7 K-8 K-9 K-10 K-11 K-12 Mane Repetente 23 25 24 9 10 11 Promusaun 71 68 69 87 86 87 Dropout (sai husi escola) 6 6 7 3 4 2 Feto Repetente 21 23 24 9 8 8 Promusaun 75 70 70 89 90 90 Dropout (sai husi escola) 5 7 6 2 3 2 Source: School Mapping 2001. Tabela 2: Distribuisaun ba Inskrisaun kona ba tinan ho Klase (%), 2001. Tinan Pre-primario Klase 1 Klase 2 Klase 3 Klase 4 Klase 5 Klase 6 Klase 7 Klase 8 Klase 9 Klase 10 Klase 11 Klase 12 3 10.1 0.1 4 26.7 0.3 5 34.7 2.2 0.2 0.1 6 24.4 31.1 2.3 0.2 7 3.7 29.1 16.8 1.5 0.2 0.1 8 0.4 17.8 26.1 11.3 1.1 0.1 9 9.1 20.8 20.7 9.3 1.1 0.1 10 5.2 14.0 23.1 19.9 8.6 0.9 11 2.4 8.2 16.3 21.0 16.7 6.3 0.4 0.1 12 1.4 5.6 12.1 20.2 22.2 14.6 6.0 0.8 0.1 13 0.7 2.8 7.2 13.8 20.3 20.4 12.3 5.9 1.0 0.1 14 0.4 1.6 3.4 8.6 15.9 21.6 19.2 13.1 4.9 1.6 0.9 0.1 15 0.3 1.0 1.8 4.2 8.9 17.9 22.6 20.9 13.5 9.4 4.2 0.6 16 0.1 0.5 1.3 2.2 4.5 12.7 18.0 24.5 23.3 20.9 9.5 5.5 17 0.2 0.7 0.4 1.2 3.6 13.4 19.4 26.2 27.2 26.1 12.3 18 0.4 0.2 0.4 1.2 6.0 10.9 18.7 24.4 32.3 36.7 19 0.2 0.1 0.1 0.7 2.2 4.5 12.3 16.5 27.0 44.9 20 0.4 0.8 3.0 6.4 15.1 34.8 21 0.1 0.4 1.4 2.4 6.6 21.9 22 0.1 0.1 0.2 0.4 2.1 9.1 23 0.1 0.1 0.6 5.0 24 0.1 0.3 2.9 25 0.1 0.1 0.1 2.1 Total % 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 No. of Studantes 2,484 69,772 33,593 24,129 18,706 15,606 14,944 10,743 7,968 6,958 5,535 3,580 2,101 Source: School Mapping 2001. Note: katak numeru hirak iha box metak indica pursentagen alunus nebe komesa tama escola ho tinan 6, ne'e tinan normal ba escola nian hanesan most nasaun barak seluk. Box boot ho kores naroman indika siri hirak ofisialmente tama eskola ho tinan hitu. 7 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Repetisaun boot no drop out mos caro teb-tebes. Estimasaun osan/cost (biaya) cada studante oras ne'e da-daun ba alunus tinan 6 iha edukasaun primario hamutuk $ 300, maibe osan lolos (actual) ba alunus completor husi escola primario $600, deve ba adisional cost mosu wainhira studantes repete clase. Hadiah realizasaun (achievement) ba estudante Numeru ba repetisaun no drop out boot iha relasaun besik entre kualidad at no estudante nia realizasaun (achievement) ki'ik (tun). Survei Achiementu Escola Primario (PSAS 2003) husi Ministerio Edukasaun, Cultura no Disportu Juventudi (MECYS) komfirma resultadu ne'e. PSAS avalia sample ida kompostu husi estudantes 3,478 iha 3 klase no 4 klase iha eskolas 95 usa tes anesan iha matemática. Qistoens testu ho Portuguese . Acompanhamentu qistinarios fo (aplica) ba eskolas, profesores no estudantes sira iha sample nia laran atu halibur informasain kona ba sira nian hahalaok (karakteristiku) atu avalia determinantes husi realizasaun (achievement). Temuan ( finding ) ne'e prepara evidencia ba nesisidades ba educador sira atu fo atensaun liu ba maneiras nebe atu halo diak kualidades. Figura 5a: Skore tes Matematika husi klase no Gender Test halo ho Portuguese tamba portuguese hanesan lingua ofisial ba instrusaun. Terseira no quarta clase sira nebe iha tinan eskola 2002/2003 tuir los hanorin ho Portuguese wainhira sira komesa hahu eskola iha tinan 2000. qistoens kona ba test halo baseia ba buat nebe ofisiais husi Ministerio Edukasaun Cultura Juventude i Disportus konsidera hanesan estandar ke apropriadu ba terseira klase. Quistoens kompostu misturadu problemas artimetika no problemas versus (word) Exersisio hamusu desafiu kona ba fo instrusaun iha ligua ida nebe maioria profesores no Source: PSAS 2003. alunis sira la toman (la familiar). 3The tests were conducted in Portuguese because it is the official language of instruction. Third and fourth graders in the 2002/03 school years were supposed to have been taught in Portuguese ever since they started school in 2000. The questions were set according to what MECYS officials consid- ered to be the appropriate standard for Grade 3. The questions contained a mixture of arithmetic problems and word problems. The exercise thus revealed the challenges of providing instruction in a language that is not familiar to the vast majority of the teachers and the students. 4However, due to the differences in the characteristics of these two cohorts mentioned above, and also due to high dropout rate between Grades 3 and 4, it is impossible to separate what might be attributable to differences in the cohorts, what might be due to selection, and what might be due to the effect of a smaller student-teacher ratio in Grade 4. 8 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN Diferencia entre klase (grades). Figure 5b: Pursentu Los husi tipe eskola no husiklase Figura 5ª hatudu katak rata-rata(on av- erage), skor husi 3 klase 28 pursentu los (coretu). Skor ba 4 klase ho rata-rata 37 pursentu coretu (los). Diferencia entre skor ne'e interesante tamba boot liu uituan deit ba diferencia iha realizasaun (achievement) entre klase rua ne'e hanesan mos iha nasaun seluk. Diferenca Jeneru (Gende)r. Figura 5ª mos hatudu katak feto sira nia skor ki'ik liu mane, no aumenta ituan deit entre klase 3 no 4. Difereses Urban/Rural no Publiku/Privadu. Sample stratifika (fahe) ba tipe husi eskola nen (6) urban Source: PSAS 2003. publik, urban privadu, rural publik, ru- ral pribadu, remote publik no remote privadu. Differences rata-rata skor iha Figure 5c: Eskor tes kona ba primeira lingua no Klase klase 3 entre eskolas urban no rural en- tre eskolas publiku no privadu ki'ik maibe aumenta iha klase 4 ( figura 5b). Maibe, tamba diferenses karakteristiku husi grupu rua nebe temi iha leten ne'e, no mos tamba numeru dropout boot entre klase 3 no klase 4, ne'e imposible atu separa (fahe) saida mak halo diferensa entre grupu rua ne'e, ou dala ruma tamba selesaun, no dalaruma tamba efeitu husi rasio husi estudantes­profesores iha 4 klase. Diferense entre grupu ba lingua (lia). Studantes hirak nebe mak sira nian primeira lingua (bahasa ibu) lahanesan Source: PSAS 2003. ou diferenca, diferente mos iha scor. Figura 5c hatudu katak Midiki ho kairui gropus ke hetan scor a'as teb-tebes. Sulpresa, tamba studantes balun izizi katak sira nian premeira lingua mak Portuguese e hetan score rata-rata ki'ik liu husi sira hirak nebe koalia Tetum. Exame subsequente (selanjutnya) hatudu katak estudantes hirak ne'e tradisionalmente la koalia Portuguese no mai husi familias kiak. Diferecias entre distritu. Figura 5d hatudu deferensa kona ba testu scor entre distritus. Distritu hot-hotu maioria hetan score boot iha clase 4 liu fali klase 3, exeptu 9 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Figure 5d: Eskor tes ba Distritu no ba Klase (uniku/kecuali) Ermera. Baucau ho Lautem halo scor diak liu iha klase 4 liu distritu sira seluk. Oecusi hetan score rata-rata ke ki'ik teb-tebes husi clase rua ne'e. (3 no 4) Factores saida deit mak contribui ba estudante ho realizasaun (schievement) ki'ik no repetisaun ho numeru dropout boot? Hare hikas husi resultadu nebe hetan husi Survei avaliamentu Poverti 2001 no PSAS 2003, no husi intervista ho profesores no estudantes sira, factores anesan mak limitasaun ba livrus textu no material ba hanorin ho aprende nian, oras ba instrusaun ituan deit ou badak, Source: PSAS 2003. perparasaun profesores la suficiente, difikuldade kona lingua, infrastrutura nia fisikal ladiak, no absentisimu (falta lamai eskola) entre profesores ho estudantes boot. Discusaun ba kada probleme hirak ne'e mak tuir mai ne'e" q Livros testu no materials ba aprende. Barak liu metade husi alunus mak laiha livros. Nia resultado mak, atividades kona ba aprende no hanorin barak liu hola forma husi mestre hakerek sira nia notas iha quadru no alunus kopia ba iha sira nia kadernos de exercicio. Ne'e konsumi tempo barak no ne'e prevene mestre sira atu utiliza metodu nebe mak eficiente no efektivo hodi hanorin. Tamba limitasaun husi material le nian ne'e halu profesores sira imposible atu fo trablaho decasa. q Oras ba instrusaun. Oficialmente schola prepara oras lima ba instrusaun kada loron ida ba loron 180 ba tinan ida. Kada sesaun ba klase 1 to'o klase 3 sei hotu metade husi oras nebe perpara ona, no ba klase boot (upper grade) 40 munitus. Praticamente, escola balun fahe oras lima ne'e ba oras rua troka malu.- Oras rua (8-10 dadersan) ba primeira no terseira klase, no oras tolu (10 dadersan- 1 loronkraik ba Quarta no Sexta clase, Ne'e katak labarik sira simu instrusaun ho oras ituam do que izize atu atinji objetivo curricular. q Preparasaun Mestre sira nian. Husi 3,000 profesores nebe recruta liu husi exame iha tinan 2000 liu ba, barak maka iha qualfikasaun misturadu, susesu iha tinan tolu nia laran, kandidatus hirak nebe mak selesionadu kurang husi 5About 100 had the "required" qualifications. The teachers were examined in mathematics, science, and social science, using questions taken from frequently used Grade 6 textbooks. The older teachers who had taught only in Grade 3 or Grade 4 for many years seemed to have forgotten Grade 6 mathematics and science, unlike the younger high school graduates against whom they were competing. All teachers employed had the equivalent of senior high school qualifications, although older Grade 4 primary graduates from Portuguese times were also employed. These teachers are now em- ployed at all levels to teach Portuguese, with quite a few studying for the bachillerato to upgrade their qualifications. 10 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN 10 pursentu. Profesores persiza treinu (penataran/upgrading) iha area con- tent (nebe sei musu ho kurikula primario foun), no mos iha pedagozia ke apropriadu (cocok) ba kada area ba materia no kondisoes sala ba aula Timor nian ke klot ho numeru alunus ke barak iha sala ida nia laran iha tinan crucial ba dala uluk. Iha ano letivu 2003/04, 65 pursentu profesores husi eskola primario hetan ona trinu ruma ko ba edukasaun. Mais ou menus profesores 100 iha qualifikasaun nebe keiha require ne'e. Profeores hirak ne'e hetan test matemática, sencia, no sensia social, usa provas (pertanyaan) ke frequentemente usa ihalivru textu sexta klase (kelas 6 nian. Profesores tuan sira nebe mak hanorin deit terseira klase (kelas 3) ou quarta klase (kelas 4)iha tinan barak nia laran sira hare anexan haluah tiha ona materia matemática ba sexta klase nianno sensia, au kontrario (sebaliknya) labaraik foinsae sira nebe mak foin akaba sira nian estudukompete kontra sira(profesores tuan sira). Profesores hotu neeb recruta (employed) iha equivalencia kualifikasaun SMA (SLTA) Maske acaba quarta klase antigu sira hsu Portuguese nia tempumos rekruta hotu. Profesores hirak ne'e agora ne'e da-daun honorin iha nivel klase hot-hotu. Atu hanorin Portuguese,maske balun studa bachilleradu( diploma) atu hasa'e sira nian qualifikasaun. q Lingua ba Instrusaua. Constituisaun hatudu (designa) tiha ona Portuguese ho Tetum sai lingua official no linigua Indonesia ho Engles sai hanesan lingua ba trabalho (servisu). Governo liu husi Ministerio Edukasaun Kultura Juventude no Disportus (MECYS) mandatu ona katak lingua Portuguesa sai hanesan lin- gua ba instrusaun. Implementasaun kona ba papel politika (kebijakan) ida ne'e, hahu ho clase 1 no 2 iha tinan 2000 no progresivamente muda cada tinan-tinan iha clase ida. Livros protuguese sei gradualmente troka livros hirak Indonesia nian, maibe, suplay mak ituan liu, no praticamente profesores barak sei depende ba Tetum hodi esplika lisoens ba labark sira. q Implementa papel politika (kebijakan) ba lingua foun hasoru desafiu husi rasoens balun. (i). Iha parte hot-hotu uniku profesores hirak nebe acaba educasaun secundario antes 1975 sira mak koalia Portuguese. Sira seluk, kompostu husi maioria profesores ke nebe hetan educasaun formal iha tempo Indonesia. Governo organiza treinamentu kursus hodi aprende lingua Portu- guese ho oras uituan kada semana, maibe ne'e lato'o ba prfesores sira atu hetan lingua foun ba nivel profesiency nivel sufisiente atu usa lingua ne'e hanesan medio ba instrusaun, pur exemplo, atu coalia efectivamente ho alunus, fo sencia no skils, no observa evaluasaun resultado ba materias hotu escola nian. (ii) studantes sira aprende husi profesores hirak nebe mak sira rasik la iha proficiency iha portuguese kuran liu ba sira atu compriende diak lingua ne'e. Se waihira lingua governa prosesu kona ba hanoin( ideas) no cognitivo, se karik kuran ou laiha profesiency lingua ba instrusaun ne'e sei impede atu domina ou compriende concepto, no ne bele diminui ou halo at performasaun. (iii). Ba alunus barak, mak Portuguese ba sira sai hanesa terseiro ou quartu lingua. Labarik nebe mak sira nia primeiro lingua laos Tetum, presisa 11 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Tabela 3: Lingua Instrusaun ho Quintule, 2001 (Lanugage of Instruction by Quintile, 2001) Kiak liu Quintile 2 Quintile 3 Quintile 4 Riku liu Total Tetum 52 54 42 47 37 47 Bahasa Indonesia 44 42 48 43 53 46 Portuguese 4 5 10 10 10 8 Total 100 100 100 100 100 100 Source: TLSS, 2001. atu aprende uluk lingua ne'e. (maske Tetum sai hanesan lingu primeiro ba 16 pursentu deit husi populasaun, lingua ne'e sai hanesan lingua franca ba ema barak mak no ne'e la dificil atu hatene.) Ne'e katak labarik sei aprende sira nian premeira lingua iha uma, tuir mai Tetum se ne'e laos sira nain premeira lingua ( bahasa ibu), tuir mai Protuguese, Studantes nebe comesa sira nian scola antes 1998 mos aprende lingua Indonesia. (iv) Suplay ba material hodi aprende lingua nia ituan liu. Wainhira aprende lingua la acompaina ho livro , ne'e dificil atu desemvolve literacy ba qualker lingua. (v) Oras ne'e daun- daun, Tetum mak usa liu iha escola nebe alunus hirak nebe kiak liu ba atende, no Lingua Indonesia no Portuguese usa liu iha escola nebe labarik ema riko nia oan sira mak ba atende. Introdusaun lingua foun ba instrusaun iha escola sai hanesan desafiu ida iha areas hiran kiak do que areas hirak nebe riko sira hela ba. (tabela 3) q Infrastrutura nia fisik. Maske 80 pursentu liu mak sala eskola hirak destroi no bele usa hikas iha fulan 18 nia laran depois de disturbasaun (kerusuhan) no sunu hiha 1999 nia laran, kondisaun husi eskola barak mak sei ladiak. Sala de aula barak mak laiha janela tamba ne'e iha tempu udan anin hu udan ben tama ba iha sala laran. Barak laiha eletrisidade , ituan deit mak iha. Eskola barak mak laiha be mos ou toilet, nebe indireitamente efeita kondisaun saniamentu eskola nian. Falte de toilet afeita liu ba labaik feto sira no dala ruma sai anesan halangan ba sira nian prezensa (atendensia), Mais ou menus 20 pursentu husi estudantes mak iha mesa ho banku eskola nian. q Absentismu (falta la mai tama) Profesores no Estudantes. Absentisimo (falta) profesores nian boot anesan mos estudantes sira nian. Absentisimu estudantes nian saibe-beik anesan sinal ou awal husi dropout(sai husi eskola). Tuir Survei avaliasaun Poverty (Poversty Assessment Survey/PSA), entre estudantes sira hira fal antes survey ne hala'o moras recorda (tercatat sebagai) anesan rasaun hodi lamai tama eskola, Tuir 22 pursentu estudantes husi quintile kiak liu nia oan no, sulpresamente (menherankan), 46 pursentu estudantes husi quintile riku oan sira.Resultadu hetan husi survey ne'e mos hetan apoio (membenarkan)husi PSAS 2003 (hare iha enexu 2 no 3). Hahalok (karakteristiku) husi performasio sira ke boot ( sira nebe eskor ba 50 pursentu ou liu coretu/los) fo sugestaun policy tuir mai, dala ruma efectivu hodi aburras achievementu ( anexu 8): 12 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN q Atendente pre-escola aumenta score probabilidade 50 pursentu ba leten coretu iha testo. q Mai be, entre estudantes sira nebe atende pre-escola, sira hirak nebe ni average(nilai rata-rata) (falta la mai) sira nian falta ho skor boot no sira nian test score ki'ik. q Alunus Quarta clase sira iha score probabilidade 50 pursentu coreto(los) ou liu sira hirak terseira clase. q Escola nebe mak iha numeru ba dropout ituan dala ruma iha score ba average (rata-rata) boot. q Labarik nebe repete clase hetan score ki'ik liu alunus hirak la repete clase. q Varialble hodi controla relevancia ba studantes sira nian background, compara ba sira nebe koalia mistura Portuguese ho Tetum iha sala laran, studantes nebe sira nian lingua ba instrusaun Tetum los deit (puru) iha probabilidade atu sai performer ida ke a'as to'o 9 pursentu, nebe equivalencia ho aumenta 0.96 husi standar deviasi. Instrusaun ke iha Portuguese deit ou mistura ho Portuguese, Tetum no lingua sira seluk la iha significante statistical. Ne'e fo sugestaun katak Tetum iha bareira ke ki'ik atu bele aprende do que lingua seluk ou mistura lingua seluk. Hadia qualidade ba educasaun. Maske PSAS sai hanesan primeiro modelo ba nia an rasik iha Timor ­Leste no resultado sei considera deit hanesan sugestivo ou indicativo, Findings (Temuan) indica ba isu serius balo kona ba qualidade educasaun nebe ezizi atensaun urgente. Facta katak score husi studantes terseira clase sira ki'ik teb-tebes tenke sai hanesan causa ida hodi toma consiante no subjecto ida hodi continua investigasaun. Curicula tenke hare hikas fali no test recalibra liu hodi fo garanteia katak medida test ba futuru apropriado ho studantes sira nian nivel ba estuda (educasaun). Relasaun entre necisidade kona ba profesiensi ba lingua ofisial ba instrusaun no compriende subjeto materia sei halo exame iha loron ikus, no experincia husi nasaun seluk nebe iha relasaun ho isu sensitive hirak ne'e tekne explora ba policy no practica nebe dalaruma diak ba Timor Leste. Purtantu, informasaun ke hetan bele intrudus liu husi livro orientasaun ba profesores sira (Teacher guide) no serve ba cursus treino ba profesores sira. Haluan asesu ba Pre-escola no fo coragen regular ba alunus mai tama escola (atende escola) dalaruma sei iha efeito positivo ba achievemento, Repete clase sei redus ne'e probabelidade. Wainhira moras sai hanesan rasaun boot ba estudante nia absensia (Falta la mai tama escola), intervensaun hodi prevene no cura presisa halo hamutuk ho autoridade saude sira. Redus repetente sai hanesan uniku esforsu ba promusaun autmatika, ne'e laos intervensaun ida ke efectivo. Mas, tuir mai ne'e bele halo escola efectivo liu no tulun atu redus repetisaun: (i) hanaruk oras ba instrusaun nebe fo opurtunidade ba estudantes hodi estuda; (ii) prepara livros barak, bilingual 13 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial primers, no disionario Portuguese no disionario premeiro lingua (bahasa ibu); (iii) fo treino ba profesores konaba subjecto-espesifiku pedagosia nian no diagnosa ba problemas estuda; no (iv) husu tulun husi comunidade atu monitor absensia ba profesores sira (falta la mai hanorin) no aumenta atendencia rugular ba estudantes iha escola. Tendencia katak scor ba labarik feto ki'ik liu labarik mane sira, intrevensaun atu hadia achievemento tenke toma conderasaun ba iha desemvolvimentu kona ba cur- ricula. Skor ba alunus quarta clase boot liu numeru ida husi standard deviasi husi alunus treseira clase nia leten, mantein labarik sira estuda oras barak iha escola (loron naruk) ne'e sei bele tulun sira hodi estuda barak. Strategia effectivo ida kona ba lingua instrusaun, integra hamutuk ho suporta instruksional sai ida deit, sei hadia achievemento (pencapain) ba estudante iha eskala ida ke boot. Iha sumario, hadia qualidade ba educasaun izize hodi halo desenvolvementu ba curricula ida ke relevancia nebe enderesu ba iha nesisidade nasaun nian, Trasisaun kona ba lingua ba instrusaun husi labarik sira nian primeiro lingua (bahsa ibu/lingua Tabela 4: Finansas ba sector educasaunn 2000/1 ­ 2005/6 Tinan CFET TFET Bilateral Total GDP Ajudu External ($ Million) Total ($ Million) 2000/01 10.1 10.5 21.2 45.1 321 2001/02 11.8 8.8 23.7 50.1 385 2002/03 17.7 4.5 18.3 41.1 377 2003/04 17.6 15.8 16.8 50.2 336 2004/05 19.4 0 14.5 33.8 427* 2005/06 20.2 0 13.5 33.7 457* Divisaun husi rekursu tolu (Shares of the three sources) 2000/01 22% 23% 47% 100% 2001/02 24% 18% 47% 100% 2002/03 43% 11% 45% 100% 2003/04 35% 31% 33% 100% 2004/05 57% 0% 43% 100% 2005/06 60% 0% 40% 100% As % of GDP 2000/01 3.1% 3.3% 6.6% 14.0% 2001/02 3.1% 2.3% 6.2% 13.0% 2002/03 4.7% 1.2% 4.9% 10.9% 2003/04 5.2% 4.7% 5.0% 14.9% 2004/05 4.5% 0.0% 3.4% 7.9% 2005/06 4.4% 0.0% 3.0% 7.4% Sourse/Sumber: MOF, Menisterio Edukasaun Kultura Juventude I Disportus no Ajensia bilateral; IMF ba estimasuan GDP Note: CFET ba 2000/01 no 2001/02 Gastu aktual, no ba 2002/03 revisi orasamentu. GDP iha 2004/5 no 2005/6 estimasaun IMF nian ba dala uluk. Tinana ba dala uluk estimasaun fundus tinan ida ne'e nian. (Source: MOF, MECYS and bilateral agencies; IMF for GDP estimates. Note: CFET for 2000/01 and 2001/02 are actual expenditures, and that for 2002/03 is revised budget. GDP in 2004/5 and 2005/6 are previous IMF estimates. The earlier years are the Fund's recent estimates) 14 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN nebe ita hetan ba dala uluk husi ita nian inan ho aman) to'o ba iha lingua official Portuguese ho Tetum, prepara material aprende ho hanorin, halo avaliasaun (assess- ment/penilain) periodiku ba estudante no kontinua fo treino ba profesores. Ne'e iha implikasaun rekursu no bele realiza iha institusional no plano ba expenditure (Rencana anggaran belanja) no prepara sustensaun. Sustenta financa ba educasaun Iha competisaun pedidu barak ba investimentu ba iha sistema, husi kedas prepara infrastrutura to ba capacity building (preapara recursu umanu) no garantu suplay mate- rial ba escola. Ne'e importante ba governu atu desenvolve prosesu prioritizasaun ba investement no garantu katak cost (presu) ba sasan esensial nebe mak sosa fila-fila (mosu fil-fila) tenke financia adequadamenete ( dibiayai secara teratur) To ohin loron despesa publiku hetan suporta husi orsamentu substasial asistencia external, total maneja barak liu ba programa assistensia tecnikal no projetu standalone. Metade husi gastu (belanja) governo secara kasar taka husi revenue domestico. Recursu external taka sira restu. Educasaun sai comandu ba orsamentu boot liu husi orsamentu ba estadu, hamutuk 4 pursentu husi GDP. Trust Fund ba Timor Leste aumenta 2-3 pursentu, no Tabela 5: Enkuadramentu Gastu ba Praju Medio, Sektor Edukasaun CFET Subsector 2002/3 2003/4 2004/5 2005/6 Awal perkembangan anak 1% 1% 1% 1% Eduksaun Primarui 46% 42% 43% 43% Edukasaun sekundario junior 16% 16% 17% 17% Edukasaun sekundario senior 10% 10% 10% 10% Edukasaun teknikal no vokasiunal 4% 4% 4% 4% Edukasaun nonformal 3% 2% 2% 2% Edukasaun Universidade 6% 8% 7% 7% 100% 100% 100% 100% Total ($ million) 17.7 17.7 19.4 20.3 Source: MOF. ajudu bilateral , 6-7 pursentu, Total, ajuda external perpara equivalencia 12- 14 pursentu husi GDP hodi finacia ba educasaun iha Timor Leste. Total husi osan ajudu barak ne'e, iha possibledade atu hari hikas nasaun ne'e ba tinan rua nia laran. Tamba ne'e, investimentu hirak ne'e representa dalaruma oportunidade uniqe ida ba rekonstrusaun, Governu agora presiza atu hahu prepara orsamentu ba iha tempo nebe komitmentu husi ajudu hahu atu hotu (surut/susut). Tabela 4). Wainhira Gastu (pengeluran/capital expenditure) capital mos hatama, total rekeremento (permintaan) finanseiru aumenta ba $17.7 milaun no liu $ 20.3 milaun iha periodu hanesan. Dezafiu finansas ba edukasaun mak: (i) Maneja ajuda ba kontunuasaun no halo stabilidade ba gastu (fundus/Pembiayaan). (ii) garantu egualidade (kesamaan) 62002/3 is the revised budget, 2003-6 are the budget projections from the original budget framework. 15 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial ba gastu (belanja) ho garantia gastu suficiente iha nivel primario; (iii) Usa rekursus atu suporta unputs komplementario hanesan livru textus, material instrusan nian, no orientasaun (penunjang), desenvolvementu ba kurrikula; (iv) identifica osan eskola nian (cost/biaya) drivers no adopta strategia cost-efektivo; (v) Halo insentivo estrukturadu hodi hamosu performasaun ke diak liu. Hameting capasidade iha sector Jestaun (management) Fo atensaun ba iha areas strategia hat, sei tulun pozisaun governu atu halo to fim no progresu significante strategiamente: (i) Hameting capasidade ba manajementu no administrasaun, implementa papelpolitikus ho susesu; (ii) clarifica papel politiku ba asuntu inti no fahe comprensaun ho stakeholders, hodi servisu deit ba objetivo general ida; ( iii) prepara rekurse nebe ke bele prediksaun no adequadu hodi fo garantia ba sektor ne'e atu desemvolve tuir nia objektivo preoritario iha maneira sustentable ida; no (iv) Halao campanya publiku ida hodi informa ba inan ho aman no komunidade kona ba sira nia direitu no resposabilidade iha sistema nia laran. Iha nesisidade urjenti ida atu hari kapasidade administrativo no jestaun (manajement). Iha nivel sentral ministeriu, aspeto desenvolvimentu organizasional barak husu atensaun: Posisaun esensial sidauk ence (posisi penting belum terisi). Tenke desemvolve sistema jestaun informasaun ida. Estatisku inscrisaun (pendaftaran) basiku presisa halo recolhamento tuir tempo los ( waktu yang pasti) hodi prepara base ba planeamentu no orsamentu. Iha mos nesesidade ba sistema jestaun financial ida atu prepara informasaun kana ba usa orsamento (pelaksanaan anggaran). Iha nivel distritu, superintendentes ( superiors/kapala sekola) ho sira nia deputi ou ajudante presisa material nebe ke bele suporta sira hodi hametin sira nia relasaun ho scolas, pur exemplo, hametin sistema komunicasaun, teknicu jestaun interaktivo, no treino teknikal kona ba isu katak profesores no cefe escola nian husu ou persisa guidance (asistente). Iha nivel escola, chefe escola persisa fo autorizasaun barak (perlu diberi kuasa yang lebih banyak) ho rekursu, suporta financial no tekhnikal no autonomo hodi hetan solusaun ba sira nain problemas. Porsesu ida hodi desenvolve posisaun ba papel politiku (kebijakan) formal, informa husi peskizador no halo debate luan, ne'e tulun atu akompanya desemvolvementu tuir preoridade ba objektivo no atu ses ne-neik ou solusaun dalaruma hetok contradictorio.Toma konsiderasaun ba qistoens inti tuir mai ne'e, sei tulun hodi kria plano diak ida ba desemvolvimento: (i) Target no justifikasaun atu asesu kada nivel ba edukasaun, hodi define scope (jankauan) ba servisu nian, nivel ba fundus (Biaya), no medidamentu ba progresu; (ii) oras instruksional annual (tahunan), troka dupula (troka dala rua), livro texto nebe diside ona (ketetapan buku text) strategia ba trazisaun husi primeira lingua (bahasa ibu) ba Portuguese, gostu qualifikasaun ba profesores sira nian (hasrat keinginan guru) no rasio kona ba alunus-profesores, hodi bele kria standar ba qualidade husi imput no base orsamento ba escola; no (iii) relasaun entre governu ho sektor privadu hodi deside no financia ba edukasaun, hodi fo imagen (gambaran) kona ba total kapasidade no ezizensia kona ba rekursu ba servisu nebe ke halo. Plano lejeslativu ida nebe governa sektor ne'e sei prepara base legal ba operasaun (pelaksanaan) no atu 16 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN establese linhas autoridade no klarifica nivel husi resposabilidade iha ministerio de edukasaun vis-avis stakeholders no preparasaun servisu husi setor privadu sira. Dalan Ba Oin Iha obstaklu quadrupula hat (dalahat) maka sira hirak halo papel politiku/Pembuat- kebijakan (policy makers) hasoru: (i) halo diak liu asesu no coverage no garantia nia kompletamente ho Cust (biaya ida ke rezonavel; (ii) Hasa'e (aumenta) estudante nia realizasaun (achievement); (iii) Atinji sustennablidade financeiru husi sector publiku wainhira hasuru pedidu (permintaan) ba recursu; no (iv) hadia liu iha sektor ne'e, husi sektor central ba to'o iha distritu no iha nivel escolas nebe nesisidade atu hari kapasidade professional ba staff sira sei iha resultadu signifikante no imidiata ida. Hadia asesu no coverage, garantia nia completamente tuir cust (biaya) ida ke resonavel. Ba escola primario, nebe inskrisaun alunus universal no kompletamento, sai hanesan objektivu, parte intervensaun procura (suplay) inkluindu preparasaun profesores barak, sala ba aulas nian ( sala de aula) Material ba estuda ou aprendijajen nian no aktividades ko-kurrikular interesantes hodi halu schooling experience ( experiencia ba educasaun nebe simu iha escola) bele sai enteresante liu ba estudantes sira. Mas, buat hirak ne'e intervensaun ke karu, nebe diak liu tau tuir hamutuk ho esforsu atu halu diak efisiencia. Halu diak liu qualidade escola nian no enderesu ba kasu repetisaun (alunus repetente), sei iha potensia atu hadia diak liu efektividade ba eskola hodi prepara unquartu (ida baluk hata) ba fatin ( fatin ba escola nian ) no profesores. Iha fatin hirak nebe mak faze ba populasaun tinan escola nian buras teb-tebes ou iha areas remot hirak nebe ke la merese hetan (lahetan fatin ba escola no profesores), loke ou aumenta sala ba aulas nian ou eskolas ho multi klase ki'ik (eskola ho maioria barak liu mak klase ki'ik) dala ruma presisa atu hari'i tan no selu profesores ou redeploy (hatama hikas ba servisu) Ba populasaun hirak mak nunka atende escola, estrategia ida atu stimula pedidu ne'e ( demand ne'e) sei bele tulun, inkluindo kampaina informasaun publiku hodi informa (fo hatene) ba parentes sira kona ba tinan ba escola nian los mak oinsa no importansia kona inskrisaun (inrolamentu) no atendensia lor-loron nian ( mai escola lor-loron) Hahan eskola ou subsidio similar (hanesan) ba familias kiak sira. Hasaen plano servisu hamutuk ida entre governo-privadu sektor NGO (ONG) sei bele tulun hodi halaun provisaun servisu nian ba iha qualker nivel ba edukasaun. Hadia diak liu Realizasaun (Achievment) (pencapaian). Resultadu PSAS nian ho claro demonstra nesisidade ato fo atensaun ba qualidade. Se qualidade la bele hadiah, se la halo buat ruma signifikante wainhira hasoru objetivus seluk. Sujestaun ba strategia mak, revisaun no hafoun (halofoun) kurrikula hodi halo kurikulu ne'e sai relevant, desemvolvementu sistematika ida husi edukasaun iha primeira lingua (bahasa ibu) atu nune'e fasil halo trasisaun ba iha lingua ofisial, provisaun ( perpara) livru testus ba alunus hotu, kontinuasaun treinu jabatan (latihan jabatan) ba profesores sira, provisaun (prepara) livru orientasaun (teacher guiede) no ajudus instruksional ba profesores, halo monitorio no evaluasaun ba alunus sira nian estudu ba lor-loron nian ho sistimatiku feedback ba profesores no alunus sira, kontinuasaun treino ba profesores sira atu perpara profesores sira ho preparadu diak, ho atensaun spesifiku ba resuldatu esatudu nian no 17 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial halo monitorio input ba profesores sira, no haluan ou aumenta edukasaun pre-eskola. Tuir mai (in adition), haluan edukasaun ida ba dala uluk ba labarik ki'ik sira (ECE) ho sentru parentes sira, atividades grupu halimar no komunal seluk (ECE) bele hasa'e osan eskola-efektive (cost-effectivines) intervensaun husi nivel primario. Hari'i sistema finanseiru ida ke sustentavel. Iha mediu praju, korente de (aliran) ajudu ba jestaun (manegement) sai kritis ( susar). Ho preparasaun papel politiku ke adequadu no estrategia plano, ne'e possible atu atrai (dada) no financa donor direitamnete ba areas prioridade. Ne'e ezizi copia detalho statistikal no sistema moni- tor, hodi prepara informasaun ne be ke presiza ba duadores sira hodi avalia nesisidades no impaktu programa. Hari'i sistema ne'e tenke continua simultanianmente ho desemvolve kapasidade atu forma papel politiku ( kebijakan-2). Fo atensaun ba intervensaun custu (biaya) efektivo, hanesan multipula (dupula/ganda), combinasaun pakote nebe kombina ho silabu foun, material ba aprendijajen, livru orientasaun ba profesores ( teacher guide) in-servis training ( latihan jabatan) testing ho feedback, no jestaun basiku ba eskola sei halo sistema ne'e servisu diak liu tan. Prepara fundus discrisiunario ba distritus no eskolas bele kria ambiente ida ke possible ba administradores, chefe eskola nian no profesores hodi bele halo sira nia servisu ho diak. Probabilade kria salario foun hodi aumenta kustu sharing ( biaya tanggunggan bersama) iha edukasaun senior sekundario no tertiario atu ba subsidio edukasaun primario. Hamentin capasidade ba jestaun (manegement). Ita hotu kompriende katak barak liu husi adminstravo Timor-Leste nian no staff professional sira relativamente sei foun ba sira nia servisu, desemvolvimentu professional kontinuamente persisa sei halo ba iha areas espesifiku no tenke plano no selu adequadamente. Akuntabilidade ba administrativo internal no kontrola persiza hametin hodi halo diak liu efisiensia sistematika. Kria sistema servisu ida ba partisipasaun Komunidade sei tulun hadia hahalok nebe mak lalos/sala (kekiliruan) ba nivel eskola nian no hametin governasuan ba iha sistema. Pedidu (permintaan) ba sector edukasaun iha numerus barak (barak liu) no iha nesisidade ke fo prioridade no intervensaun sequensia hodi tau atensaun liu ba iha parte hirak husi sistema ne'e, nebe persiza atensaun urgente no dalaruma iha impaktu significante no la hotu (laiha fim) ba desemolvimento. Ministerio Educasaun iha nasaun hotu normalmente hola tinan barak atu desemvolve kapasidade atu maneja sektor ne'e, formulasaun ba papel politiku, haluan no hadia seveisu nebe mak halo, no monitor ho halao avaliasaun ba resultados. Timor-Leste hetan ona ba ni an rasik hodi hola strutura tempo ida ke normal ba iha tinan balun, hodi nun'e bele hasuru desafius boot (extraordi- nary chalenges) nebe mosu idepois de independensia, nebe iha tempu hanesan modera magnitude husi investimentu no gastu (expenditires), atu mantein nivel nebe projetadu ona ba praju medio husi Governu nian enkuadramentu kona ba gastu (expenditure/biaya). Wainhira halo strategia intervensaun hirak ne'e, importante liu mak labele halua procesu politiku husi partisipasaun popular no kondisaun-hari. Ne'e tenke halao base regualar ida, maske ita la imidiatamente sente kedas nia resultado. Obrigatorio formulasaun ba papel poilitiku, konsultasaun barak no luan ho sociadade sivil no stake- holders sira. Jestaun gastu ( belanja) ba edukasaun no allokasaun (alokasi) tenke konsultativu. Halo informasaun publiku halo trasnparente no sitema kontabilidade ida. 18 EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN APPENDIX Sumario Desafius no Strategia Desafius Estrategias sugestadu bokan ba oin Akses no coverage limitadu- rasaun hodi latuir Halo diak asesu no coverage inscrisaun s Parental fiar katak sira nian oan nia tinan sei sHal kampaina informasaun, suporta programa ki'ik husi tinan eskolan nian ou laos tinan ke los educasaun parentes sira nian kona babenefisio para eskola nian(tuan liu ona atu ba eskola) husi ba taunaran eskola sedu no hetan edukasaun s La iha enterese ba atende ke boot. s Karu liu sHalo kurikula ke relevan hodi halo intrudusaun s Serivisu iha uma ou servisu agrikultura. barak kona ba topiku sensia-basiku (atu halo diak s Suransa, bok ema (harassment/mengoda) (li-liu saude agrikultura, ambiente) ba feto) sAdopta regulasaun ke strik no enforsa penaltu s Fatin eskokola dok husi uma (larangan) kona ba ganguan() no violencia husi profesores no estudantes sEstablese eskola ki'ik ba kumunidade iha area remote, desemvolve bilingual, foti desizaun rasik, material estuda no aprende ba alunus ho tinan oi--oin, prepara klase oi-oin (multi- grade) Repetente no drop-out bot, kompleta eskola ki'ik, Garantia hodi kompletu eskola, hasa'e estudante estudantes nia realizasaun (achievement) ki'ik nia realizasaun (achievement) (pencapaian) s Kurang (falta livru testu ba estuda/aprende. s Revisaun kurikula s Oras ba instrusaun (aprende no hanorin) badak, s Prepara livru textu ba estudantes kona ba li-liu troka malu oras dala rua `multiklase" eskola desmvolvimentu-Timor no materials ba nebe iha tempu ba instruksiona lor-loron; eskolah instruksional-rasik la usa oras ba instrusaun di-diak s Enforsa oras instruksional ihs eskola hot-hotu atu s Perparasaun ba ladiak kona ba preservasaun asae/aumenta oportunidade atu aprende/ (pemeliharaan) husi profesores eskola primario, estuda. 90% balten la iha perparasaun persevasaun oras s Desmvolve livru orientasaun ba profesores sira, da-daun ba profesores secundario sira prepara treinu servisu ( latihan jabatan) no treinu s Lingua ba instruksaun sai anexan bareira (sebagai pre-servisu, ho tau fokus liu ba diagnosa kona etmbok penghalang) atu aprende; profesores sira ba problemas aprende /estuda (learning/ la iha profeciensia iha lingua Portuguese; suplay pengetahuan) no ensinu (hanorin) multiklase. materials ba aprende-lingua ituan liu. s Desmvolve disionario Tetum no Portuguese labarik s Fisik kona ba infrastrutura ladiak, inkluindu laiha nian, disionario Tetum no varius lingua (lingua sira be mos ou toilet,direitamente afeita labarik feto seluk); Desemvolve livru bilinguan primers (livru liu labarik mane ba primeira lingua no lingua ba instrusaun), li-liu s Absentismu (falta la tama) ba profesores sira boot ba primeira klase iha insinu primario. tamba moras anesan malaria no tuberkulosu. s Halo diak/ho kompletu (regular) avaliamentu ba s Asentisimu ba estudantes sira nian boot tamba estudantes no prepara feedback ba profesores, moras. parentes no estudantes kona ba oinsa atu hadia avaliamentu ne'e. s Prepara extra klas depois de oras ba eskola nian no klas(eskola) iha tempu ferias (summer klasses) atu aselera aprende ba alunus hirak tinan boot no performers pelaku sira) 19 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial s Kordena hgo Ministerio Saude nian hodi halo intervensaun s Suporta programas osan eskola-efectivu (cost effective) ba foin hahu tama eskola s Prepara fundus diskrisionario (osan nebe ke ema tuir sira nian kemampuan atu selu) ba eskla atu sosa procura(suplay),muebiliareskolanian,nomatearia livru le nian, prepara asistencia ho jestaun finansial no orientasaun ba akontabilidade (pembukuan). s Halo kampaina informasaun publiku ba parentes sira kona ba pratuka diak hodi oinsa mak oan sira boot lalais, importancia kona atendensia eskola nian no trábalo de casa hodi hamusi realizasaun (achievement), no benefisio kona ba edukasaun. Ne'e ezizi (husu) parentes sira nian corangen partisipasaun kona ba jestaun basiku- eskola nian atu hametin invovementu komunidade iha edukasaun. Financia la klaru ba Edukasaun (uncertainty/ Hari sistema finansas ida ke sustentabilidade ketidaktentuan) sManeja korente de ajudu ba komunidade no s Dependensia liu ba finansa external. stabilidade fundus. s Prioritizasaun la sufisiemte iha finansas sGarantu egualidade kona ba gastu hodi garantia edukasaun nian. gastu suficiente iha nivel primario ne bele ezizi s Inadekuadu kapaisdade (kapasidade la to'o) atu (persisa/memerlukan) ko subsidio iha areas sira avalia intervensaun osan (biaya) efektivu no seluk ou inkrisi (aumenta). formula (merumuskan) relevant papel politiku. sSuporta inputs complementario (saling melengkapi/menigisi) anexan desemvolvimentu kurikula, livru testus, materials intruksional no orientasaun. sIdentifika (bika atu hetan) custu (biaya) drivers adapta strategia cusut-effectivu( biaya efektivu) performasia-inkluindu insentivus. Limitadu (keterbatasan) kapasidade jestaun Hametin kapaisdade manegementu sektoral sektoral s Prepara ema ke profesional kona ba planeamentu, s Problema barak iha kedas ona (inherited/ orsamentu, formulasaun papel politiku(perumusan diwariskan) husi pre-independensia; Wainhira kebijakan). indenpendensia ona experiencia la barak no staff s Hametin akontabilidade administrativu internal. atu confronta(hasuru) dezafio (tantangan s Kria enkuadramentu servisu (framework/ efectivamente). kerangka kerja) ba partisipasaun komunidade atu hadia salah (kekiliruan oversight) iha nivel eskola nian no hametin governasaun (regulasaun) kona ba sistema. 20 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN Annexus 23 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial 24 EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN ANNEXUS Annexu 1: Pursentagen Average (rata-rata) los (correto) iha test Matematika husi Klase 3 no Klase 4 Diferencia iha estandar Klase 3 Klase 4 deviasi % rata-rata Standard Variasaun % rata-rata Standard Variasaun entre los deviasi Koefisiente los deviasi Koefisente klase Rata-rata iha sample) 27.75 16.54 0.60 36.79 17.8 0.48 0.55 (n=1790) (n=1688) Mane 28.69 15.7 0.55 37.9 17.5 0.46 0.59 (n=918) (n=863) Feto 26.82 17.2 0.64 35.34 18 0.51 0.50 (n=870) (n=824) Tipe Eskola Urban:Publiku 28.65 17.3 0.60 38.68 18.7 0.48 0.58 (n=609) (n=593) Privadu 26.68 14 0.52 39.27 15.5 0.39 0.90 (n=180) (n=176) Rural: Publiku 29.51 15.4 0.56 33.62 16.1 0.49 0.27 (n=557) (n=516) Privadu 23.58 16.0 0.71 39.6 19.4 0.49 1.00 (n=191) (n=233) Remote: Publiku 23.63 15.0 0.59 36.64 16.3 0.44 0.93 (180) (n=150) Privadu 30.56 23.6 0.77 44.95 24.5 0.55 0.61 (73) (n=83) Primeira lingua Portuguese 22.40 13.5 0.60 28.62 15.3 0.53 0.46 (n=92) (n=88) Tetum 22.28 14.7 33.07 16.3 (n=375) 0.66 (n=374) 0.49 0.73 Bahasa Indonesia 30.76 11.3 - - - - - (n=4) Bunak 31.29 14.1 0.45 31.76 19.3 0.61 0.03 (n=59) (n=62) Baikeno 14.70 11.7 0.80 27.81 17.6 0.63 1.12 (n=68) (n=73) Mambae 25.61 14.8 0.58 31.58 14.3 0.45 0.40 (n=343) (n=313) Tokodede 25.33 11.9 0.47 38.25 13.8 0.36 1.09 (n=17) (n=19) Kemak 29.22 16.8 0.57 37.79 20.8 0.55 0.51 (n=152) (n=69) Makasae 33.1 17.6 0.53 46.32 17.5 0.38 0.75 (n=295) (n=342) Makalero 27.41 16.8 0.61 45.26 12.5 0.28 1.06 (n=31) (n=26) Naueti 27.43 8.5 0.31 27.32 12.1 0.44 -0.01 (n=19) (n=19) TetumTerik 40.71 11.8 0.29 36.44 19.8 0.54 -0.36 (n=29) (n=40) Galole 28.57 16.9 0.59 38.62 14.1 0.37 0.59 (n=65) (n=47) Lacede - - - 15.38 (n=2) - - Carhili 30.76 (n=1) - - - - - Waimoa 36.04 17.9 0.50 43.15 16.2 0.38 0.40 (n=62) (n=59) Midiki 46.93 19.8 0.42 70.38 14.9 0.21 1.18 (n=5) (n=10) Kairui 42.83 9.5 0.22 58.87 11.8 0.20 1.69 (n=22) (n=13) Seluk tan 34.46 16.9 0.49 40.77 16.1 0.39 0.37 (n=129) (n=108) Source: PSAS, 2003 23 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Annexu 2: Karakterisitku estudante nian husi tipe Eskola, 2003 Urban Urban Rural Rural Remote Remote Privadu Publiku Privadu Publiku Privadu Public Estudantes klase 180 609 191 557 73 180 Husi Feto 43.9% 51.9% 48.2% 47.0% 57.5% 44.4% Husi rata-rata 29.4% 39.2% 50.8% 49.9% 21.9% 45.0% Tinan rata-rata iha klase 3 Estudantes Klase 4 176 593 170 516 83 150 Husi feto 51.1% 49.2% 44.7% 48.3% 49.4% 51.3% Husi rata-rata 38.1% 48.2% 57.6% 63% 68.7% 56.0% Tinan rata-rata iha klase 4 10.60 10.85 11.35 11.35 10.88 11.05 Primeira lingua Tetum 36.0% 29.3% 11.7% 16.3% 0% 18.6% Portuguese 0% 3.0% 0% 10.2% 0% 11.3% Seluk tan 64% 67.7% 88.3% 73.5% 100% 70.1% Total familias Total familia iha uma laran 7.52 7.39 7.04 7.29 7.24 7.41 Edukasaun Parentes sira nian Inan hetan edukasaun 52.7% 55.0% 27.7% 32.0% 32.7% 33.3% Aman hetan edukasaun 58.0% 56.8% 29.6% 34.3% 30.8% 34.2% Valores boot inan etan husi edukasaun 7.65 7.76 7.04 6.57 5.91 6.55 Valores rata-rata boot aman hetan husi edukasaun 8.60 8.55 6.74 7.30 6.12 7.32 Parentes nabe le Jornais 37.3% 43.1% 16.1% 11.0% 7.1% 24.2% Rekursu uma nian Iha: Be torneira 53.9% 54.5% 34.1% 24.3% 13.5% 32.1% Eletrisidade 60.1% 61.2% 10.8% 10.2% 4.5% 8.2% Radio 62.6% 61.8% 43.5% 42.3% 25.6% 28.5% Televisaun 20.8% 27.9% 1.7% 2.6% 2.6% 1.2% Jaleira 8.7% 14.1% 0.8% 0.7% 2.6% 0% Han daderMatabisu? Be-beik 79.4% 75.4% 72.0% 74.8% 59.0% 72.7% Experiensia Eskola Tama dadersan 82.0% 71.5% 89.2% 83.2% 100% 96.1% Tuir pre-eskola 6.2% 14.7% 15.0% 15.8% 15.4% 14.8% Tinan wainhira hahu eskola 7.39 7.31 7.25 7.32 7.26 7.62 Hetan ha-han husi eskola 0.6% 1.0% 0.8% 2.8% 0.6% 5.1% La'o deit ba eskola 94.9% 95.7% 99.4% 99.1% 99.4% 97.3% Gosta ba eskola 99.7% 100.0% 98.9% 98.5% 100% 99.4% Tamba: hakarak atu aprende 94.9% 93.0% 93.4% 90.2% 94.2% 94.8% Hetan tulun atu manan osan barak 3.4% 3.1% 4.4% 5.5% 3.8% 4.2% Estudante la mai semana liu ba 32.1% 38.9% 41.0% 42.8% 44.2% 37.9% loron falta 2.19 2.23 2.38 2.33 2.33 2.15 Rasaun falta Moras 57.3% 60.4% 67.4% 54.5% 76.3% 69.4% Ajuda familia 32.3% 34.7% 26.5% 40.1% 23.7% 25.1% Ajuda maluk 2.1% 0.5% 0.8% 0.5% - - La iha enterese ba eskola 3.1% 1.2% 2.3% 1.9% 0% 0.9% Eskola dok husi uma 2.1% 0.7% 0% 0.9% 0% 1.8% Rain 3.1% 2.6% 3.0% 2.1% 0% 1.8% Profesores falta semana liu ba) 12.0% 23.4% 21.9% 21.2% 25.6% 23.6% 24 EDUKASAUN TIMOR-LESTE: DALAN BA OIN ANNEXUS Urban Urban Rural Rural Remote Remote Privadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku Profesores seluk la mai troka 74.1% 79.1% 79.2% 82.9% 67.9% 81.5% Lingua ba Instruksaun Portuguese 0.3% 3.1% 0.3% 4.2% 5.2% 7.9% Tetum 0.6% 1.4% 2% 42.0% 0% 0.3% Portuguese & Tetum 37.9% 32.0% 48.9% 30.9% 35.7% 31.5% Portuguese, Tetum & Indonesian 47.8% 53.5% 47.5% 51.5% 49.4% 43.9% Portuguese, Tetum & seluk tan 13.5% 10.0% 2.8% 9.4% 9.7% 16.4% Sasan eskola nian, livrus, no trabalho de casa) Iha: Livru textu 44.1% 36.4% 17.7% 35.7% 52.6% 40.9% Livru notas 97.2% 84.9% 86.4% 85.2% 76.3% 84.5% Lapis/lapizeras 89.6% 80.2% 77.3% 82.4% 74.4% 80.9% Fo trabalho de kasa 96.6% 98.4% 97.0% 97.8% 86.7% 80.8% Tempu/oras kada semana 2.58 2.14 2.62 2.40 1.92 2.45 Se mak fo tulun halo trabalho de casa? Lahetan tulun 70.5% 64.9% 80.9% 72.4% 85.7% 59.2% Aman 6.4% 8.8% 4.6% 6.8% 5.6% 7.7% Inan 3.2% 6.2% 4.0% 4.0% 2.4% 8.5% Maun ho alin sira 14.3% 15.9% 8.3% 15.9% 6.4% 17.9% Ema seluk 5.6% 4.2% 2.2% 0.9% 0% 6.7% Hetan livru textu husi : Eskola l 34.0% 26.0% 12.2% 29.4% 30.1% 35.2% Parentes 1.7% 4.2% 4.4% 2.8% 10.3% 2.4% Rpetente (incluindu multipula/berlipat Klase 1 15.2% 13.1% 9.2% 14.6% 6.4% 10.9% Klase 2 12.9% 14.5% 7.2% 9.6% 7.7% 8.8% Klase 3 10.1% 12.8% 8.6% 8.8% 9.6% 5.5% Klase 4 3.9% 4.5% 4.2% 2.8% 4.5% 0.6% Rata-rata abiliadde (kemampuan) profesores sira nian Diak 50.3% 35.1% 37.5% 23.5% 47.4% 22.9% Nato 44.3% 52.4% 58.9% 51.9% 41.7% 61.6% Ladiak 5.4% 12.6% 10.6% 17.7% 10.9% 15.5% Experiensia hanesan trabalhador merkadu Ita boot servisu? 96.2% 95.3% 93.6% 92.6% 87.2% 91.5% Servisu saida mak ita halo? Hare, tau matan ba ita boot nia maun alin sira 30.3% 30.9% 23.8% 30.2% 37.2% 29.7% Ajuda halo servisu uman nian 53.9% 57.6% 61.8% 63.6% 57.1% 55.5% Ajuda halo servisu agrikultura (to'os no natar) 23.3% 27.6% 23.5% 20.6% 19.2% 26.7% Servisu tuir Estrada 0.7% 0 0% 0.3% - - Source: PSAS 2003 Hahalok (Karakteristiku) familia estudante nian. Ladun iha variasaun barak kona ba back- ground (latarbelakang) hahalok estudantes nian ba tipe eskola neen ne'e. Kona ba numeru ema iha uma laran (house school size), tinan wainhira hahu tama eskola, la'o deit ba eskola, relaciona ba eskola, relaciona ba aprende/estuda, no halo servisu hodi ajuda familia. Maibe iha diferencia boot entre edukasaun parentes sira nian iha fatin urba no rural ( ho parentes estudantes sira nian iha urban hetan point benefisio 20 pursentagen barak liu estudantes rural sira), Parentes hirak nebe le jornais no iha rekursu uma nian. Iha mos diferencia boot entre areas urban no rural atu asesu ba fasiliaddes: liu metade estudantes husi area urban nain hetan asesu ba be (we) no eletrisidade, compara ba 5 to'o 8 pursentu deit husi estudantes iha area remote. 25 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Lingua(lia) nebe mak koalia iha uman. Tetum anesan primeira lingua (bahasa ibu) ba 36 pursentu husi estudantes eskola privadus, 29 pursentu husi estudantes eskola publiku, no kurang husi 20 pursentu estudantes eskola rural no remote.Maioría estudantes barak husi eskola hot-hotu kualia lingua seluk ida do queTetum no Portuguese. Laiha labarik iha eskola privadu koalia portuguese iha uma, nune'e mos iha eskolas urban publiku, 3 pursentu deit husi estudantes hirak ne'e mak koalia Portuguese. Lingua ba Instrusaun (bahasa Pengantar pendidikan) iha relatorio hateten katak, hamutuk 40 to'o 50 pursentu husi estudantes hirak ne'e katak lingua nebe usa iha eskola laran mak combinasaun Portuguese, Tetum ho Bahasa Indonesia. Estudantes ho pursentangen ituan teb- tebes (0.3- -08 pursentu) fo hatene katak Portuguese diet mak usa anesan lingua ba instrusaun (bahasa pengantar). Absentisimo estudantes nia (Kealpaan siswa). Iha reportagen fo hatene katak, 32 pursentu estudantes husi eskola urban privadu to'o 39 pursentu eskola urban publiku, no 40-43 pursentu estudantes husi eskola rural sira falta (latama eskola) iha semana ba dala uluk. Numeru kona loron falta nian rata-rata liu loron 2.2 ba tipe eskola hot-hotu, nebe besik metade husi loron-lima ba semana ida. Rasaun inti husi falta mak moras, numeru falta nian ne'e sa'e husi 55 pursentu estudantes husi eskola rural publiku to'o 76 pursentu estudantes husi eskola remote privadu. Rasaun inti ikus mai mak ajuda familia. Estudantes sira fo hatene falta (absentisimu) barak husi proifesores sira, faltas profesores sira nian sa'e husi 12 pursentu iha eskola privadu to'o 25 pursentu iha eskola remote. Mais ou menus 70-80 pursentu estudantes fo hatene katak la iha profesores seluk troka hodi mai hanorin. Loron eskola nian nebe lakon deit tamba falta husi estudantes ou profesores boot teb-tebes. Repetente no tinan boot. Entre 10 no 15 pursentu estudantes repete klase 1; 9-15 pursentu repete klase 2; 7.5 ­13 pursentu repete klase 3 no 5 pursentu ba kraik repete klase 4. Eskolas rural privadu no remote privadu iha numeru ba repetente ki'ik liu husi eskola sira seluk. Tinan boot sai anesan problema boot liu husi buat hotu, maibe boot liu iha klase 4 ( 38-63 pursentu) liu fali klase 3 (29-51 pursentu). Katak Ne'e mos problema serius boot iha eskola publiku do que eskola privadu. 26 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN ANNEXUS Annexu 3: Karasteristiku Profesores nain husi Tipe Eskola 2003 Urban Urban Rural Rural Remote Remote Privadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku Demografia Numeru proferes iha sample laran 28 104 22 60 10 19 % Feto 50.0% 54.8% 31.8% 20.0% 10.0% 10.5% % hanorin ba shits dader nian 71.4% 66.3% 95.5% 86.7% 100% 73.7% Tinan 40.0 42.3 37.3 35.9 35.7 38.3 % Koalia Portuguese diak liu 3.6% 10.6% 3.3% - - - % Koalia Teteum diak liu 14.3% 26.0% 18.2% 35.0% - 10.5 % Kolia Indonesia diak liu 10.7% 15.4% 10.7% 15.4% 9.1% 26.7% Moris iha distritu 89.3% 73.1% 95.5% 86.7% 100% 73.7% Qualificasaun academikus Primario (SD) - 10.6% 4.5% - - 5.3% Pre-sekundario (SMP) 3.6% 6.7% 4.5% 1.7% 10.0% 5.3% Sekondary (SMU) 14.3% 11.5% 27.3% 35.0% 10.0% 10.5% Tekhnikal-vokational (SMK) 46.4% 50.0% 45.5% 35.0% 40.0% 68.4% Universidade - 1.9% 4.5% 5.0% - - Seluk tan 35.7% 19.3% 13.7% 23.3% 40.0% 10.5% Experiancia tinan hanorin nian 12.3 14.6 9.7 9.0 11.00 8.68 Hanorin iha tempu Indonesia nian 64.3% 76.0% 81.8% 65.0% 90.0% 63.2% NLa atende treino professional (latihan jabatan) 1.11 1.94 1.32 1.20 0.70 0.95 Hetan treino Protuguese 53.6% 62.5% 50.0% 35.0% 50.0% 36.8% Atu hakarak husik hela (sai husi) hanorin 21.4% 5.8% 22.7% 25.0% 30.0% 5.3% Kondisoens Servisu Tipe kontrat nian Permanente 60.7% 95.2% 77.3% 95.0% 70.0% 84.2% Kontractu tinan ida 1.0% 14.3% 4.5% 1.7% - 10.5% Voluntario 1.9% 10.7% 13.6% - 10.0% 5.3% Oras hanorin iha eskola kada semana 33.2 30.5 30.2 29.4 33.2 31.3 Oras prepara lisoens 2.93 2.76 2.93 2.77 2.82 2.21 Fo trabalho de kasa ba alunus 100.0% 100.0% 100% 100% 100% 100% Oras avalia trabalho de casa 2.20 2.17 2.21 2.20 2.18 2.21 Hadia/tarde simu salario 3.6% - 4.5% 5.0% 20.0% 5.3% Materials hanorian nian Iha: Orientasoens ba lingua Protuguese ke iha 14.3% 26.9% 31.8% 28.3% 20.0% 21.1% Orientasoens ba livru matematika 10.7% 24.0% 22.7% 35.0% 20.0% 36.8% Studantes la iha ba livrus testu Livrus textus ba Portuguese 64.3% 65.4% 54.5% 65.0% 80.0% 84.2% Livru textus ba matematuka 75.0% 57.7% 40.9% 55.0% 60.0% 73.7% Absentenisimo profesores (latama) Absent semana uluk 10.7% 8.7% 9.1% 16.7% 30.0% 5.3% Loron absent(latama) 3.33 3.43 1.0 3.5 1.6 1.0 Halo sevisu seluk ke hetan pagamentu 3.6% 5.8% 9.1% 5.0% 10.0% 15.8% Oras halo servisu seluk hetan pagamentu 3.0 1.3 3.0 2.33 2.0 14.3 Sintimentu ba problema iha edukasaun (boot or boot liu): Kiak ba infrastrutura 32.1% 32.7% 36.3% 51.6% 50.0% 52.6% Kuran be(we) no sanitasi 17.8% 21.2% 18.2% 30.0% 40.0% 21.1% Kuran livru testus 60.7% 46.1% 50.0% 65.0% 80.0% 68.4% Usa Portuguese 17.8% 17.3% 18.1% 41.7% 30.0% 36.9% La adequado hetan treino profesores 7.2% 15.4% 31.7% 50.0% 30.0% 47.4% 27 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Urban Urban Rural Rural Remote Remote Privadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku Konfusaun ba direction (Petunjuk )ministerio nian - 16.3% 31.8% 26.7% 40.0% 26.3% Kurikula la relevan 14.3% 25.9% 27.2% 41.7% 70.0% 42.1% Kurang transporte ba prefesores 21.4% 26.9% 50.0% 51.6% 70.0% 63.2% Abstenismo ba Alunus (Alunus faltador) - 6.7% 36.4% 58.3% - 26.3% Kurang inan-aman nia involvementu 3.6% 12.5% 4.5% 13.4% - 36.9% Kuran ou falta rekursu ba disionario 42.4% 39.2% 31.8% 56.7% 50.0% 52.6% Lack of contact with district 17.9% 25.9% 22.7% 35.0% 50.0% 26.4% Razaun inti ba realizasaun (achievement) kiik studantes nian Kurang suporta husi familia 21.4% 39.4% 9.1% 28.3% 20.0% 21.1% Matearial kurang/inadequado 53.6% 47.1% 72.7% 46.7% 70.0% 73.7% Bareira(parede) ba lingua 25.0% 9.6% 13.6% 18.3% 10.0% 5.3% Persiza barak buat hirak tuir mai ne'e hodi tuluh imi nia servisu? Livru testu ba matematika 67.9% 64.4% 54.5% 58.3% 40.0% 78.9% Livru testu ba Portuguese 71.4% 65.4% 45.5% 58.3% 50.0% 73.7% Livru testu ba bilingual 75.0% 73.1% 54.5% 58.3% 60.0% 78.9% Material ba audio visual 71.4% 76.9% 59.1% 63.3% 40.0% 84.2% Matearial ba aprendijajen distansia/ Distance learning materials 75.0% 77.9% 59.1% 61.7% 50.0% 89.5% Material le ba biblioteka/Reading materials for library 78.6% 67.3% 50.0% 58.3% 30.0% 78.9% Hakarak liu fo treino ba iha /Would like training on: Hanorin matematika/ 67.9% 70.2% 77.3% 85.0% 100% 73.7% Hanorin Portuguese 60.7% 71.2% 77.3% 88.3% 100% 73.7% Determina hanorin multiklase (kelas ganda) 53.6% 70.2% 68.2% 76.7% 80.0% 68.4% Evaluasaunn ba studante realizasaun 28.6% 51.9% 40.9% 76.7% 60.0% 63.2% Jestaun Aula/Classroom management 35.7% 52.9% 36.4% 75.0% 60.0% 57.9% Desemvolvimentu psikolosikal 60.7% 56.7% 36.4% 85.0% 60.0% 68.4% Karakteristiku pricipais/Principals' characteristics Tinan 42.8 39.2 37.0 39.2 40.0 40.2 Feto 44.4% 22.6% 10.0% 10.0% 30.0% - Qualifikasaun akademiku Primario - - 3.3% - - - Pre-sikundario - - - 10.0% 10.0% - Sikundariu - 9.7% 3.3% - 10.0% - Profesores sira nian colegio / Teacher's college - 71.0% 90.0% 90.0% 70.0% 100% Universidade - 19.4% 3.3% - 10.0% - Sertifikadu hanorin 88.9% 83.9% 90.0% 90.0% 90.0% 100% Experiensia tinan hanorin ba profesores 17.78 19.42 13.67 11.30 10.80 14.20 Tinan experiansia hanesan diretur ba eskola 6.22 5.48 4.36 3.90 3.90 4.00 Source: PSAS 2003 Notas kona ba profesores sira nian karakteristiku (Hahalok) Tinan,jeneru (gende)r no moris fatin. Hamutuk metade ou liu mak porfesores urban sira mesak feto, maibe tiur informasaun, feto 23 pursentu deit mak sai mestra ou profesora iha eskola rural no 10 pursentu iha eskola remote, indikasaun possible katak ne'e limitasaun ida husi grupu edukadu husi feto iha areas rural. Profesores iha areas urban mesak ferik ho katuas, ho tinan 40, no profesores iha areas rural mesak ho tinan mid-30 (tinan 35). Tinan experiencia ba anorin nian kompostu husi average (rata-rata) 12 iha eskola privadu to'o tinan 15 iha eskola publiku no tinan 9-10 iha kada eskola rural no remote. Barak tebes ke sira moris iha fatin distritu ida nebe sira hanorin ba, la lika hare husi tipu eskola nian, partikularmente sira ne'e mesak profesores entre 28 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN ANNEXUS eskola rural no remotu. Nomos, entre 63 ­ 90 pursentu iha tipu eskola o-oin mak profesores sira mesak profesores hirak tempo Indonesia nian. Qualificasoens. 11 pursentus husi profesores iha eskolas urban publiku, 5 pursentu profesores iha eskola privadu rural no 4.3 pursentu mak iha eskola publiku remute nebe iha deit edukasaun primario. Qualifikasaun katak numeru barak liu husi profesores hetan ba tipu eskola hot-hotu mesak treino tekniku/vokasional (SMKK)- 72 pursentu iha eskolas privadu 62 pursentu iha eskolas publiku urban, 46 pursentu iha eskolas rural no 74 pursentu iha eskola remote.Numeru boot liu ba dala rua (segundu) mak edukasaun sekundario geral (SMU), konta ba 22 pursentu iha eskolas privadus, 14 pursentu iha eskola publiku urban, 40 pursentu iha eskola rural no 13 pursentu iha eskola remote. Motivasaun. Entre 86 no 93 pursentu sai profesores tamba sira gosta ( hakarak) hanorin. Barak liu husi profesores urban sira iha sitimentu ne'e ( gosta hanorin) do que profesores rural sira. Hamutuk 10 pursentu profesores husi eskola remute dehan katak sira hili hanorin tamba laiha oportunidade servisu seluk tan. Entre 14 no 24 pursentu husi profesores rural hakarak atu husik hela hanorin (sai husi hanorin) vs, 6 pursentu iha eskola publiku urban no 21 pursentu iha eskola remote. Material ba hanorin no aprende. Pursentangen ki'ik liu husi profeores mak iha livru orientasaun Portuguese, matematika, Sensia social no Sensia, no studantes ho pursentangen ida ke boot liu mak laiha livru testu ba materia rua ne'e (Portuguese ho matematika). 10 pursentus husi profesores eskola areas remote balun fo hatene katak sira simu sira nian vencementu tarde. Hamutuk deit 14-27 pursentu profesores mak iha (hetan) orientasaun atu hanorin Portuguese, no hamutuk 10-37 pursentu mak iha (hetan) orientasaun atu hanorin Matematika. Profesores sira halo reportagen katak liu metade ba 80 pursentu husi sira nian estudantes laiha livru testu ba Portuguese, no liu 40 ­ 75 pursentu husi sira nian estudantes liha livru textu ba Matematika. Absentenismo no halo sevisu (emploimentu) seluk. Hamutuk 14-16 pursentu husi profesores rural sira absent (falta) ba primeiru semana ba loron eskola nian, mais 9 pursentu husi eskola publiku no 11 pursentu husi profesores eskola privadu falta (latama). Figuras hirak ne'e hetan husi profesores sira nian reportagen, maibe, ne'e ki'ik liu absent profesores nian nebe profesores sira nain alunus fo hatene. Alunus sira fohatene katak sira nian profesores sira absent (falta) loron tolu liu iha eskola privadu, publiku no rural, no loron 1.5 iha eskolas remote.14 pursentu profesores husi eskola remote balun iha vensementu husi servisu seluk, compara ho 6 pursentu profesores husi eskola rural no publiku urban sira, no 4 pursentu profesores iha eskola privada. Oras servisu husi servisu seluk sira halu sa'e husi 1.3 ba 11.3 oras kada semana, a'as no boot liu 30 ­33 oras ba oras eskola nian no oras 2-3 hodi halo preparasaun ba lisaun no mais ou menus oras 2 hodi halo koreksaun ou avaliasaun iha uma. Profesores sira nian persepsaun (tanggapan) ba problemas. Iha edukasaun refleta konsensus boot ida katak falta (kuran) livru testu hanesan problema boot ou boot teb-tebes iha edukasaun hasoru ba tipu eskola hot-hotu. Profesores barak iha rural no remote liu profesores urban konsidera infrastrutura ke kiak kurang be no saniamentu, kurang usa Portuguese, inadequadu treinu ba profesores, konfusaun direktivus husi minitru, kurikula irelevant falta transportes ba profesores falta (kurang) rekursus diskrisionario, no kurang ou falta kontaktu ho distritu sai hanesai problema boot ou boot teb-tebes. Ba profesores eskola urban publiku sira, sira nain avaliamentu kona ba problemas boot ou boot teb-tebes mak (tingkat permasalahan besar dan yang lebih besar, adalah) falta/kurang recursus discrisionario, infrastrutura kiak, kurikula la cocok (irelevan) kuran transporte, kurang kontaktu ho distritu no kurang be ho saniamentu. Hanesan lingua ba instrusaun, barak liu dala rua ba profesores eskola rural no remote do ke profesores urban sira dehan katak ne'e hanesan problema ida. Maske tuir indikasaun ba profesores sira rasik kona ba profesiensy ba Portuguese, ne'e laiha variasaun barak ba qualker tipe ba eskola. Profesores sira konsidera katak rasaun inti ba realizasaun (achievement) ki'k ba estudante mak material inadequadu material (material lato). Tuir mai kurang suporta husi familia, no ba dala tulu (terseiru) bareira ba lingua. Liu metade ida ho baluk ba tress-quartu husi profesores sira considera katak sira persiza barak ba livru testu metematika , livru testu Portuguese, livru testu ba bilingual, material ba audiovisual material ba estuda (aprende) distansia (distance learning materi- als) no material le nian hodi bele tulun sira nia servisu. Ne'e tipu (jenis) ba eskola hot hotu hasuru. Sira mos indica katak sira hakark treinu hanorin Matematika, Portuguese, Portuguese hanesan segundu lingua, hanorin iha multi klase, no desemvovimentu psikologia no manegementu ba eskola no aula. To'o iha fase la dun importante, sira ezizi persisa treino iha avaliasaun ba estudante. 29 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Annexu 4: Karakteristiku eskola husi tipe eskola nian, 2003 Urban Urban Rural Rural Remote Remote Privadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku No. eskolas iha sample 9 31 10 30 5 10 (rata-tata ukuran eskola) (no. estudantes)) 245 379 244 236 180 171 Klase 1 71 98 71 73 51 58 Klase 2 48 77 59 51 39 37 Klase 3 40 67 44 43 26 34 Klase 4 32 48 28 30 22 17 Klase 5 30 43 21 21 24 14 Klase 6 25 43 21 18 17 12 Rasio estudantes-profesores Klase 1 na na na na na na Klase 2 43 43 40 41 39 33 Klase 3 34 36 32 38 26 29 Klase 4 22 27 21 28 22 15 Klase 5 22 28 21 19 24 13 Klase 6 20 29 18 16 17 12 numeru Repetisaun/ Klase 1 11.7% 11.9% 24.2% 16.2% 7.0% 20.9% Klase 2 12.5% 13.5% 20.5% 12.1% 2.2% 17.0% Klase 3 13.7% 13.3% 27.0% 10.6% 1.3% 16.2% Klase 4 15.1% 10.0% 8.5% 7.2% 2.5% 7.3% Klase 5 12.3% 7.0% 2.4% 7.2% 1.0% 3.4% Klase 6 4.5% 6.0% 2.8% 3.2% 11.8% 10.3% Sai eskola/Dropout rate Klase 1 27.0% 8.4% 23.5% 13.9% 13.0% 5.0% Klase 2 21.3% 9.5% 24.1% 9.4% 14.8% 1.5% Klase 3 22.6% 10.8% 21.2% 9.2% 13.5% 0.7% Klase 4 22.3% 10.3% 27.2% 10.2% 19.2% 2.3% Klase 5 17.5% 11.4% 30.0% 14.0% 18.4% - Klase 6 14.0% 8.6% 22.9% 15.1% 41.8% 4.2% Rekursu escola/ Iha biblioteka - 22.2% 10.0% 13.3% 20.0% - Aula ba profesores 44.4% 25.8% 60.0% 30.0% 40.0% 40.0% Be hemu 88.9% 71.0% 70.0% 56.7% 20.0% 80.0% Eletrisidade 44.4% 45.2% - 3.3% - 10.0% Toilet ba alunus sira 88.9% 67.7% 80.0% 83.3% 60.0% 90.0% Each student has a desk 88.9% 64.5% 70.0% 63.3% 80.0% 90.0% Subsidio governu 55.6% 48.4% 80.0% 23.3% 40.0% 20.0% Total subsidio $29.0 $54.8 $28.5 $10.0 $14.0 - Suprevisaun escola/School Frequensia visitas Kada fulan ou liu 14.3% 12.0% 16.7% 15.0% 33.3% - Dala hat kada fulan 28.6% 16.0% - 10.0% - 50.0% Dala rua kada tinan - 12.0% - - - - Tinan-tinan 42.9% 16.0% 50.0% 25.0% - 25.0% Okasionalmente 14.3% 44.0% 33.3% 50.0% 66.7% 25.0% Inspektur ba halo observasaun Observa klase 44.4% 61.3% 50.0% 50.0% 60.0% 30.0% Revista rekords/ 44.4% 54.8% 60.0% 50.0% 20.0% 20.0% Source: PSAS 2003 Uniku sample husi eskola hirak ki'ik liu mak responde ba qistoens kona ba financa eskola nian. Figures nebe relata husi eskolas remote privadu, la los ( laiha kredibilidade) 30 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN ANNEXUS Notas karateristiku kona ba eskola nian Eskola nia medida (size) no rasio estudantes-profesores (STR). Eskolas urban nia medida boot ho numeru ba alunus to'o 379 (rata-rata) Eskolas privadu urban, no publiku rural no eskolas privadu, numeru studantes husi 235-245( rata-rata) Maske eskolas remote iha estudantes 171 to'o 180( rata-rata). Rata-rata STR iha klase tolu sa'e husi 43:1 iha publiku urban tun to ki'ik ba 26:1 iha privadu remote ou 29:1 iha eskola publiku remotu ba iha tinan tuir mai numeru drop out tuir klase. Efisiensi internal. Numeru ba repetisaun no drop out (sai husi eskola) boot, partikularmente iha klase ki'ik hat uluk. Eskola privadu iha repetisaun ki'ik liu no iha numeru ba drop out boot liu eskola publiku. Eskola rural iha repetisaun no numeru drop out boot liu eskola urban, no eskolas remote numeru drop out ki'ik. Recursus eskola. Eskolas kiak ho rekursu accorss ba board, mais eskola rural disadvatangen liu. La iha eskola privada urban no publiku remote iha biblioteka; 22 pursentu deit husi publiku urban no 13 pursentu husi eskola publiku rural iha biblioteka. Eletrisidade predominantemente urban, eskola rua ne'e 45 pursentu eskola publiku urban no privadu iha hotu eletrisidade., compara deit ho 3 pursentu eskola publiku rurais, 10 pursentus eskola remote, no eskolas rural ou remote mos laiha eltrisidade. Eskola privada barak iha fatin rua ne'e areas rural no urban, Maibe, iha fasilidade basiku ba sira nian profesores no estudantes, hanesan aula ba profesores nian, meja ba kada estudante, be hemu no toilet ba estudantes. Inspesaun ba Eskola ladun halo. Hamutuk 40 ­50 pursentu husi eskola urban no publiku rural no 25 pursentu deit husi eskolas remote mak sira ba visita (hare) ocasionalmente (dalaruma deit); 50 pursentu husi eskola remote, queatrely (visita fulan hat dala ida). Hamutuk 40-50 pursentu husi eskola privada hetan visita anualmente (kada tinan dala ida). 31 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Annexu 5: Karasteristiku edufisiu Distritu nian 2003 Mean or percentangen Chefe eskola (kepala sekolah 13 Ajudante (wakil kepala sekolah 13 Total intervista 26 Feto (%) 11.5 Tinan 44.2 30-39 23% 40-49 58% 50 /ba leten 19% Moris iha distrutu mak hanesan 77% Hela besik edifisio 50% Hela ho familia rasik 85% Nivel edukasaun ke hetan/Highest attainment Sekundario (SMU) 19% Tekhnical-vocational (SMK) 23% Universidade 58% Materia especial Matematika no sensia 8.3% Artes ho humanidade 25% Sesnsia social no jestaun 66.7% Eskola ba liur 27% Eskola iha Indonesio 23% Koalia lingua Portuguese 27% Tetum 100% Bahasa Indonesia 27% Sira seluk 50% Diak liu profesiensi iha Portuguese 15% Tetum 46% Bahasa Indonesia 31% Posisaun uluk Ministerio edukasaun 8% Edifisio edukasaun distritu 32% Kepala sekolah/Principal or head teacher 28% Teacher 32% Posisun ou jabatan nebe hetan Promusaun husi edifisio laran 90% Ho promusaun ou transfer husi edifisio/repartisaun seluk 10% Servisi iha distritu iha tempo Indonesia/ 85% Tinan experiencia ba administrador 14 Tinan sai administrador iha distritu ne'e 7 Halo ona observasaun hanorin visita ba eskola Nunca 4% Dalaruma deit 62% Be-beik 35% Fo conseilo atu hadia hanorin ba visitasaun iha eskola Nunka 4% Dalaruma deit 39% Be-beik deit 58% Fo conseilo kona ba curricula ba visitasaun eskola Nunca/ Never 12% Dalaruma deit 46% 32 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN ANNEXUS Mean or percentangen Be-beik deit 42% Reunion alunua sira nain inan ho aman tempu visitasaun ba eskola Nunka 4% Dalaruma deit 77% Be-beik deit 19% Rasaun inti(utama) saida ba visita eskola Infrastrutura 8% Prolemas ba profesores 39% Fahe livru textu 4% Inspesaun (hare) ba hanorin ho estuda 42% Reuneaun ho parentes sira 8% Transportasaun hodi halo visita ba eskola/ Ba ho motor ou vihekulus rasik/ 29% Ho motor ou vehikulus kolega nian 4% Transporte distritu nian 67% Visita eskola fulan uluk ba/ Lahalo 8% Dala 1 to 5 69% Dala 6 to 10 4% Dala sanulu liu 19% Continuasaun visita fulan uluk Oras ida liu ho kareta ou motor 23% Oras 1 to 2 ho careta ou motor 35% Kurang husi oras 2 ho careta ou motor 42% Visita ba Ministerio iha Dili fulan uluk Laiha 12% Dla 1 to 5 76% Dala 6 to 10 4% Dala 10 liu 8% Transporte atu ba visita ministru iha Dili Ba ho motor ou kareta rasik 10% Maluk sira nian kareta ou motor 5% Ba ho trans porte distritu nian 60% Ba ho Bis 25% Karik visita distritu seluk hodi troka experiensia? Nune 31% Visita kada tinan hodi troka experiesia 1 44% 2 22% 3 22% 4 11% Problemas edukasaun boot e seriu liu mak saida? Infrastrutura 15% Kuran livru testu 12% Usa Portuguese 8% Kuran be no saniamentu 12% Preparasaun Profesores inadequadu (lato'o') 15% Desizaun ke confusaun husi Ministerio 8% Kurikula la relevant 19% Kuran Tansporte 19% Kurang recursu ba diskrisionario 12% Kuran involvementu husi parentes 0 Absentizimo ba Profesores 8% Alunus nia Absentisimo (falta la mai eskola) 4% Source: PSAS, 2003 33 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Notas karakteristiku repartisaun husi distritu Ofisial distritais sira ho tinan rata-rata 44, no 12 pursentu deit mak feto. Hamutuk 77 pursentu mak moris iha distritu nebe oras ne'e dadaun sira servisu ba. Hamutuk 58 pursentu husi sira hetan educasaun universidade, 23 pursentu hetan educasaun teknikal no vokasional, 19 pursentu educasaun sekundario. Hamutuk 27 pursentu mak estuda iha (liur) estrajeiru, 23 pursentu estuda iha Indonesio. Pursentagen boot fo ba iha graduasaun husi univesidade no luar husi Timor-Leste, criteria basiku-diak ba selesaun mais ou menus ( agak) iha transparancia (jelas). Offisiais distrital hot-hotu kolia tetum, 27 pursentu mak koalia Portuguese, no 27 pursentu tan mak koalia Indonesio. Hamutuk 50 pursentu maka koalia lia (lingua) indigenous (Vernakular) hetan reportagen katak iha pursentangen ida ke ki'ik, iha profisiensia diak liu ba lingua Tetum (46 pursentu), Bhasa Indoenesia (31 Pursetu), Portuguese (15 pursentu). 8 pursentu deit husi ofisial distritais sira mak uluk servisu iha Ministerio educasaun tempu Indonesia nian. Mais, 32 pursentu uluk servisu iha repartisaun distritu, 28 pursentu mak uluk servisu hanesan chefe ba eskola (kepala sekolah), no 32 pursentu mak profesores. Hamutuk 90 pursentu tama ba posisaun oras ne'e da-daun liu husi promusaun, no sira restu liu husi transferensia. Mobilidade social cria husi governu foun ne'e mos los (jelas) husi sira nian background (latarbelakang). 85 pursentu mak servisu iha distritu iha tempu Indonesia. Rata-rata, sira iha (hetan) experinsia tinan 14 sai hanesan administrador no tinan 7 servisu ba distritu. Buat hirak nebe mak offisial distritais sira considera sai hanesan problema serio iha educasaun la consistente ho opiniaun profesores sira nian. 4 pursentu deit mak considera absentisimo estudante no 18 pursentu considera absentisimo profesores sai hanesan problema serio ida. Laiha sira ida mak considera kuran involvementu parental (ianan-aman) sai hanesah afeta (pengaruh) ba educasaun. Barak liu mak tau concern (atensaun/perhatian ba iha curricula no kurang transporte (respectivamente 19 pursentu). 12 pursentu deit mak iha considerasaun ba kuran livru testu hanesan problema seriu ida. ( faktu katak, falta ou kuran livru testu pervasiva teb-tebes (problema boot ida) katak ne'e impede tiha ona prosesu hanorin no aprende (estudu). No (sedangkan) 39 pursentu fohatene katak objectivu husi sira nian visat ba eskolas hodi hare problema profesores sira nian no 42 pursentu hodi halo inspesaun (amati) ba hanorin no aprende, kurang/falta koinhesementu (recocniza) kona na livru testu laiha (la available livru testu) no absentinsimu (falta lamai eskola) ba estudantes ho profesores sai hanesan qistaun problema ke mosu kona ba responsabilidade offisial distritu sira nian hodi tau atensaun ba problema repetisaun (repepete klase), dropout (sai husi eskola) achievementu (pencapaian) estudante sira nian. Superintendetes (kepala sekola) no sira nia ajudantes (76 pursentu) viagen ba Dili hodi ba tuir reuniaun ia menisterio iha fulan ba dala uluk (awal bulan) barak liu sira nebe ba visita eskola (69 pursentu). Tamba Estrada a'at, hola tempu loron ida ho balun ou liu hodi viagen husi distritu ba Dili. Incluindu oras ba reunian rasik, viagen ba Dili bele significa kata loron 2 ­ 3 absent (falta) husi repartisaun distritu nian (la tama kantor) Nesisidade atu viajen ba Dili ne'e sempre nesesita ho kuran komunikasaun efisiente-telefone ou mail elctronico. Qualker direktivu nebe mak hakerek (segala surat Perintah/instruksi yang ditulis) servente sira mak lori ou fahe, ho posiblidade ituan husi resposta ho feedback urgente. Purtantu, tempu ba ofisiais distrital nian la usa efisientemente atu halu maximu impactu ba sira nian lidera sira no servisu. 34 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN ANNEXUS Annexu 6: Partisipasaun Parental no foti desizaun kona ba Eskola, 2003 Urban Urban Rural Rural Remote Remote Privadu Publiku Privadu Publiku Privadu Publiku Paritsipasaunparental Iha asoiasuan paresntes-profesores/ 66.7% 80.6% 90.0% 53.3% 100% 70.0% Frequencia ba reuniaun Ful-fulan ou liu/ 22.2% 16.1% 20.0% 10.0% 50.0% 20.0% Quartalmente 44.4% 41.9% 50.0% 40.0% - 60.0% Dala rua kada tinan/ - 12.9% 20.0% - 20.0% - Anualmente - 6.5% - 3.3% - 20.0% Discusaun ba topiku inti iha asosia saun laran (la mutualmente esklusive) Bisys no orsamentu/Expenses and budget 66.7% 64.5% 60.0% 43.3% 80.0% 40.0% Facilidades 55.6% 67.7% 70.0% 33.3% 60.0% 70.0% Koleksaun ba fundus 55.6% 38.7% 60.0% 33.3% 100% 40.0% Metodus ba instruksional 22.2% 29.0% 20.0% 20.0% 20.0% - Displina estudantes nian 66.7% 64.5% 80.0% 50.0% 100% 50.0% Performance (Penampilan) estudantes 33.7% 61.3% 70.0% 46.7% 100% 40.0% Autonomia no foti desizaun Chefe eskola influnzia ou influenzia liu ba desizaun tuir mai Aluga profesores 25.0% 21.4% 26.7% 22.2% 60.0% 28.6% Hasai profesores 37.5% 24.1% 44.4% 50.0% 60.0% 50.0% Evaluasaunbaperformanceprofesoressiranian 37.5% 35.7% 37.5% 35.7% 77.8% 46.7% Disidi (Menentukan) salario ba profesores 37.5% 10.7% 33.3% 23.3% 40.0% 14.3% seleksi profesores ba treino 22.2% 25.0% 44.4% 46.7% 60.0% 42.9% Hili metudu usa ba hanorin 25.0% 26.7% 66.7% 46.7% 60.0% 42.9% Desemvolve material ba hanorin/ Developing teaching materials 37.5% 31.0% 66.7% 46.7% 80.0% 28.6% Adaptasaun cirikula ba kondisaun local 37.5% 27.6% 44.4% 43.3% 80.0% 42.9% Determina oras hanorin ba profesores 37.5% 32.5% 66.7% 40.0% 60.0% 28.6% Determina ukuran klase 25.0% 32.1% 55.6% 43.3% 60.0% 28.6% Selesaun kona ba admisaun ba estudantes/ 33.3% 41.4% 60.0% 53.3% 60.0% 25.0% Menetukan standar ba promusaun estudantes/ 50.0% 36.7% 77.8% 56.7% 60.0% 28.6% Evaluasaun ba estudantes 25.0% 35.7% 55.6% 53.3% 60.0% 28.6% Taka eskola 25.0% 32.1% 22.2% 60.0% 80.0% 28.6% Aumenta klase foun eskola hirak ke iha ona/ 33.3% 13.8% 40.0% 30.0% 60.0% - Disidi (Mnentukan) osan eskola nian 50.0% 25.0% 66.7% 40.0% 100% 28.6% Disidi estudantes ida nebe mala selu osan eskola nian/ 25.0% 31.0% 66.7% 40.0% 60.0% 28.6% Desisaun kona ba konstrusaun ba fasilidades eskola nian 25.0% 14.3% 44.4% 43.3% 60.0% 28.6% Manutensaun no rehabilitasaun fasilidades 12.5% 32.1% 66.7% 53.3% 80.0% 28.6% Desisaun hodi oin sa mak bele gasta fundus eskola nian 22.2% 32.1% 44.4% 43.3% 60.0% 28.6% Halo orario hodi reuniaun ho comunidade 50.0% 42.9% 66.7% 53.3% 60.0% 42.9% Financas ba eskola Eskola nebe studantes selu osan eskola (% husi eskola hirak nebe responde ba resposta 4 3 5 5 2 1 (44.4%) (9.7%) (50.0%) (16.7%) (40.0%) (10.0%) Rata-rata total kada alunu selu osan kada tinan ba eskola hirak ne'e ($) $15.7 $20.3 $23.4 $43.0* $6.5 $5.0 Source: PSAS 2003 35 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Notas ba partisipasaun parental no hola desizaun ba eskola PSAS hatudu variasaun ba partisipasaun parental kona ba atividades (urusan) eskola no halo-desizaun iha eskolas. Wainhira financas expenditure (biaya) publiku maioriamente salario, tendensia eskola nian mak foti dalan seluk (halo esforsu) hodi hetan fundus ho parestes sira atu suplementa (aumenta/menambah) nesisidade ba suplai no, buat seluk tan mak hetok sira aluga extra profesores. Tabela iha leten ne'e prepara descriptive (uraian) statistika balun. Partisipasaun parental. Hamutuk 80 pursentu husi eskolas publiku urban, 53 pursentu eskolas publiku rural no 100 pursentu eskolas publiku remote iha asosiasaun parentes ­profesores (PTAs). Pursentagen ida ke boot husi eskolas rural no privadu remote mos iha PTAs. Mas, PTAs husi eskola hirak ne'e mosu la activu liu, 40 pursentu 60 pursentu deit mak asuru malu quartalmente. Wainhira sira hasoru malu, discusaun ba topoku inti mak gastu (biaya), orsamentu (budget), coleksaun ba fundus, facilidades, no disiplina; pursentangen ida ki'k liu husi PATs mak discusaun ba hahalok (performance) estudantes nian no pursentangen ki'ik barak liu husi discusaun kona ba metudu ba instruksional. Finansa ba nivel-eskola. Los ke (unfortunately), eskola barak la iha abilidade atu perpara informasaun konaba osan hira mak sira cobra karik liu husi osan ba eskola nian, contribusaun husi paresntes sira no lui husi sourse (sumber seluk) hanesan impresario no duadores external sira. Tamba ne'e imformasaun mak perpara iha tabela husi leten ne'e considera la credible (non- cridible) tamba sample isze ne'e ki'ik liu. Bele oin sa, evidencia anecdotal mosu katak eskolas fila hikas ona ba pratika uluk hodi dada osan (biaya) hosi parentes, maske, ne'e para tiha iha ona periode ba transisaun. Problema atu hare ba futuru mak karik pratika hirak ne'e sei hotu hodi la fo coragen ba labarik kiak nia oan sira husi atendementu ba eskola. Autononia ba eskola. Eskola privadu iha fatin ruan urban, rural no remote aprivita forca halo desizaun iha area asai (memecat) profesores, determinasaun salario, selesaun ba profesores ba tuir treino, hili metudu atu usa, desemvolve matearial hanorin nian, adaptasaun kurikula ba kodisaun local, halo determinasaun oras servisu ba profesores, halo determinasaun (seting) standar fa estudantes, halo determinasaun (seting) ba tatol osan eskola nian, aumenta klase foun ba eskola, no perpara orario reuniaun ha sira nian comunidade. Eskolas rural, pulbliku ou privada aproveita autonomia barak liu eskola urban konaba determinasaun oras servisu ba profesores, halo determinasaun medida ba klase (Class size) , determina standar ba estudantes, evaluasaun estudantes, taka eskola, halo desisaun ba estudantes oinnusa mak labela selu osan eskola nian, halo desisaun kona ba construsaun fasilidades eskola nian, manutensaun ba eskola, no oinsa mak bela usa no gastu osan eskola nian. Forsa desisaun hirak hanesan ne'e tenke iha balansu ho acountabilidade hodi nun'e forca koko judisialmente nomantein studante sira diak diak (kesejateraan) no standar. Iha sumario, ba chefe eskola nian ho profesores atu maneja sira nia eskola ho diak, sira tenke desemvolve outreach skill ke diak liu ho comunidade, atu involve parentes sira, atu cobra fundus, atu exercicio desizaun konaba alunus nebe mak bebas husi osan eskola nian ou atu perpara suporta adisional (tambahan bantuan) ba estudantes ho manaira ida ke justu (bijaksana), haruka profesores sira ba treino, lobi atu hetan livru testu no livru orientasaun ba eskola, no sai hanesan lidera instruksional ida atu hamusu professor sira nia performasaun (penampilan) no achievementu ba estudantes. Buat hirak ne'e hotu sei inclui (badaen) skill administrativo no entrepreneiro (usahauan) husi chefe ba eskola nian (kepala sekolah). Atu desemvolve badaen (skills) hirak ne'e persisa treino especifik. Hetan conpetente ( kecakapan) kona ba lidera eskola nian sei posible possible atu desemvolve manejementu basiku-eskola ho acontabilidade ba comunidade. Pelo contrario (sebaliknya) ne'e sei halo system ne'e responsive liu ba iha nesisidade ba stakeholders no halo diak liu servisu. 36 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN ANNEXUS Annexu 7: Efeitu hasoru Nivel estudante no karasteristiku eskola nian no resultadu, 2003 Standard Efeitu Koefisientes Errus p-valor medidas Mean skores 26.72 1.66 0.000 Karakteristiku estudantes nian % (husi mane iha eskola) 2.23 0.54 0.000 0.131 % (husi rata-2 klase estudantes ba nivel eskola nian) 1.19 0.47 0.012 0.07 Primeira lingua(compara hotetum) Portuguese -4.1 1.36 0.003 0.242 Mambae -0.82 1.52 0.588 0.048 Makasae 3.63 1.17 0.002 0.214 Seluk tan 3.16 0.99 0.002 0.186 Latarbelakang familia % (husi pareantes hirak le jornais iha eskola) 1.52 0.65 0.019 0.09 Rekursu uma nian aggregated(kumpul) ba nevel eskola) 0.25 0.18 0.177 0.014 (Experiencia eskola no oportunidade atu aprende) multi klase -6.23 1.95 0.002 0.361 Atende pre-eskola 0.22 0.91 0.808 0.013 Mean eskola kona ba loron falta (1) 1.71 4.43 0.699 0.147 % Atende pre-eskola 1.92 4.83 0.690 0.123 Alunus iha livru 0.16 0.55 0.766 0.009 Alunua repete klase ida -0.38 0.55 0.485 0.022 Profesor falta uluk -1.08 0.079 0.080 0.23 Aluga mestretuir alunus abilidade 3.5 0.45 0.000 0.063 (Adisional tinan eskola liu husi inscrisaun iha Klase 4) 8.84 0.9 0.000 0.523 Mean eskola aluga professor tuir estudantes nia abilidade 2.84 2.12 0.182 0.128 Rasio Alunus-Profesor iha klase 3 -0.11 0.05 0.016 0.398 Troka iha STR entre klase 3 no 4 -2.41 2.29 0.293 0.128 Lingua ba instrusaun Kompara ho Portuguese & Tetum Portuguese 1.15 1.66 0.487 0.095 Tetum 1.62 2.04 0.426 0.043 Portuguese, Tetum, seluk tan 0.73 0.69 0.288 0.131 Source: PSAS 2003 37 Sumario relatorio ida husi Banco Mundial Annexu 8: Probabilidade estimasaun relasionadu ho 50 pursentu Los ou A'as 2003 Estimasaun Estimasaun Relativu Log Odds se p-valor Probabilidade Diferencia Estimasaun Mean -1.975 0.108 0.00 12.2% Estudantes nia karakteristiku Mane diak liu feto 0.272 0.075 0.00 15.4% 3.2% 31.3% Liu Quarta klase ba leten 0.016 0.071 0.83 12.4% 0.2% 1.6% Primeiru lingua (kompara ho Tetun Portuguese 0.098 0.176 0.58 13.3% 1.1% 10.3% Mambae -0.390 0.168 0.02 8.6% -3.6% -32.3% Makasae 0.608 0.144 0.00 20.3% 8.1% 83.7% Seluk tan 0.287 0.129 0.03 15.6% 3.4% 33.2% Aman le jornais 0.092 0.097 0.35 13.2% 1.0% 9.6% Rekursu Uma) -0.005 0.026 0.85 12.1% -0.1% -0.5% Experiensia eskola) Efeitu atende pre-eskola 0.259 0.113 0.02 15.2% 3.1% 29.6% Eskola mean loron falta (1) -0.482 0.214 0.03 10.8% -1.4% -38.2% Atende pre-eskola 0.372 0.249 0.56 18.7% 6.5% 45.1% Multiklase -0.456 0.197 0.02 8.1% 04.1% -36.6% Estudante iha livrus 0.094 0.079 0.23 13.2% 1.0% 9.9% Estudante repete klase ida -0.110 0.067 0.07 11.1% -1.1% -10.4% Mestre falta semana liu ba -0.131 0.079 0.10 10.9% -1.3% -12.3% Mester avalia estudantes nia abilidade 0.323 0.073 0.00 16.1% 3.9% 38.1% Adisional tinan ba Eskola nian Klase 4 0.806 0.099 0.00 23.7% 11.5% 123.8% Rata-rata (mean) eskola husi mester avalia ba estudante nia abilidade (2) 0.685 0.230 0.00 32.8% 20.6% 98.4% Rasio Alunus-profesor iha Klase 3 -0.020 0.005 0.00 23.5% 11.3% -2.0% Troka iha STR entre klase 3 ho 4 -0.597 -1.690 0.09 17.3% 5% -45.0% Lingua instrusaun (kompara ho misturadu Portuguese ho Tetum) Lingua instrusaun: Portuguese 0.331 0.259 0.20 16.2% 4.0% 39.2% Lingua Instrusaun: Tetum 0.671 0.228 0.00 21.3% 9.2% 95.6% Lingua instrusaun: Port,Tetum no seluk (3) 0.019 0.097 0.84 12.4% 0.2% 1.9% Source: PSAS 2003 Notas/catatan (1) Probabilidade prezente (mai/tama) hanesan efeitu husi estudante ida nebe iha sala laran katak (yaitu) numeru standar deviasi ida husi rata-rata ba leten iha absentisimo hasuru estudantes ida nebe mak iha sala laran (katak) yaitu numeru standar deviasi ida husi rata- rata ba kraik iha absentisimo estudante. (2) Probabilidade prezente katak efeitu husi estudantes ida iha sala laran katak (yaitu) numeru standar deviasi rata-rata ida ba leten iha mean aluga profesores ho abilidade hasoru estudantes ida nebe mak iha sala laran katak (yaitu) rata-rata numeru estandar deviasi ida ba kriak husi husi rata-rataiha mean mean aluga profesores abilidade. (3) Husik hela gropu instrusaun, Portuguese ho Tetum. 38 EDUKASAUN TIMOR-LESTE:DALAN BA OIN