WORLD BANK GROUP Kingdom of the Netherlands Realizuar nga Banka Boterore ne Bashkepunim me Ministrine e Puneve te Jashtme te Mbreterise se Holandes Qershor 2017 AL DREJT ZBATIMIT EFEKTIV TE KERKESAVE TE PAKUNDERSHTUARA PER DETYRIMET MONETARY: MESIME NGA EUROPA LINDORE E QENDORE Falënderime Ky raport shqyrton procedurat ligjore për ekzekutimin në lidhje me kërkesa kryerjen e pagesave për detyrime të papaguara për ujin, gazin dhe energjinë elektrike në Bullgari, Kroaci, Republikën Çeke, Estoni, Hungri, Letoni, Lituani, Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, Poloni, Rumani, Sllovaki e Slloveni dhe ravijëzon politikat e ndryshme që janë në dispozicion të vendeve që dëshirojnë t’i reformojnë këto procedura. Raporti u hartua nga Znj. Svetozara Petkova (Autore Kryesore dhe Eksperte Kombëtare e Bullgarisë) dhe Znj. Georgia Harley (Drejtuese Projekti dhe Specialiste e Reformës në Drejtësi). Ekspertët Kombëtarë Znj. Ana Krnic (Kroaci), Znj. Luba Beardsley (Republika Çeke dhe Sllovaki), Znj. Shirley Salm (Estoni), Z. Péter Szajlai (Hungari), Znj. Dana Rone (Letoni), Z. Mindaugas Vaiciunas (Lituani), Znj. Nena Ivanovska (Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë), Dr. Jaroslaw Beldowski (Poloni), Znj. Ana Maria Andronic (Rumani) dhe Znj. Vesna Pavlič Pivk (Slloveni) mblodhën informacion në lidhje me masat ligjore në vendet që u morën në studim dhe kontribuan me komente dhe me ide për analizën e përgjithshme. Znj. Marina Matic Boskovic dhe Z. Srdjan Svircev dhanë udhëzime dhe këshilla të vlefshme. 2 TRYEZA E LENDES Përmbledhje ekzekutive _____________________________________________________ 5 Metodologjia ______________________________________________________________ 8 1. Parashtrimi i problemit ____________________________________________________ 8 2. Parashkrimi _____________________________________________________________10 3. Parandalimi i mospagesës/evazionit _________________________________________12 4. Kërkesa monetare të pakundërshtuara ______________________________________13 5. Fazat e procedurës _______________________________________________________14 6. Llojet e procedurës për marrjen e titullit ekzekutiv _____________________________16 7. Autoriteti kompetent për të nxjerrë titujt ekzekutivë për detyrimet e pakundërshtuara _________________________________________________________________________20 8. Jurisdiksioni territorial ____________________________________________________22 9. TIK dhe mundësitë për aplikime elektronike __________________________________24 10. Formularët e standardizuar dhe nevoja për të bashkëlidhur prova _______________25 11. Tarifat e gjykatave dhe të noterisë _________________________________________26 12. Kohëzgjatja e procedurës për sigurimin e titullit ekzekutiv ______________________28 13. Dorëzimi i titullit ekzekutiv tek debitori _____________________________________28 14. Kundërshtimet/apelimet ndaj titujve ekzekutivë _____________________________32 14.1. Format e mungesës së kundërshtimit __________________________________________ 32 14.2. Format e kundërshtimit _____________________________________________________ 32 14.3. Kundërshtimet e pabazuara _________________________________________________ 33 15. Detyrimet e vogla _______________________________________________________34 16. Autoriteti kompetent që bën ekzekutimin ndaj aseteve të debitorit ______________35 17. TIK dhe ekzekutimi ndaj aseteve të debitorit _________________________________36 18. Mbrojtja e debitorëve ___________________________________________________38 18.1. Kufizimet e përdorimit të procedurës së ekzekutimit ndaj disa kategorish të aseteve të debitorëve ____________________________________________________________________ 39 18.2. Paaftësia paguese e personave fizikë __________________________________________ 41 3 19. Menaxhimi i reformës ___________________________________________________43 19.1. Menaxhimi i reformës së procesit të marrjes së titullit ekzekutiv ___________________ 43 19.2. Menaxhimi i reformës së procesit të ekzekutimit ________________________________ 47 20. Reduktimi i punës së prapambetur të akumuluar _____________________________48 21. Kundërshtimet ndaj reformave ____________________________________________50 21.1. Kundërshtimet ndaj reformimit të procesit për marrjen e titullit ekzekutiv ___________ 51 21.2. Kundërshtimet ndaj reformimit të ekzekutimit __________________________________ 52 22. Konkluzione ___________________________________________________________53 Referenca ________________________________________________________________56 4 Përmbledhje ekzekutive 1. Kjo analizë krahasuese shqyrton mënyrat se si bëhet ekzekutimi për kërkesa monetare të pakundërshtuara në BE-11 si dhe në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë (më poshtë të quajtuara “vendet e krahasuara”), dhe ravijëzon alternativat që janë në dispozicion të politikëbërësve. Përdoruesit e kësaj analize janë politikëbërësit në mjedise që vuajnë nga mbingarkesa e akumuluar në lidhje me këto kërkesa. Kryesisht, këto janë vendet e Ballkanit Perëndimor, sidomos ato të ish-Jugosllavisë. Nga kjo analizë mund të përfitojnë gjithashtu edhe politikëbërës në vende të tjera të cilët dëshirojnë të përmirësojnë situatën e ekzekutimit të detyrimeve të pakundërshtuara. 2. Gjatë eksplorimit të ekzekutimit të kërkesave për detyrime të pa kundërshtuara, raporti u kushton një vëmendje të veçantë faturave të shërbimeve si ujë, gaz, energji elektrike, pasi ato përbëjnë një pjesë të madhe të këtyre kërkesave. Gjithashtu, arkëtimi i këtyre faturave është një çështje e ndjeshme politike në sajë të domethënies sociale të këtyre shërbimeve. 3. Ekzekutimi për detyrimet e pakundërshtuara bëhet në dy faza: së pari duke marrë një titull ekzekutiv dhe së dyti duke e ekzekutuar titullin. Në të gjitha vendet e krahasuara këto dy faza realizohen nga dy autoritete të ndryshme. Asnjëri prej vendeve të krahasuara nuk ka zgjedhur të unifikojë dy fazat. Ndryshe nga sa më sipër, në Serbi dhe në Mal të Zi këto dy faza janë pjesë e një procedure të vetme ligjore që kryhet nga një agjent i përmbarimit. 4. Raporti i ndan procedurat për marrjen e një vendimi të zbatueshëm në dy lloje kryesore procedurash: një urdhër për pagesë ose dhënien e vendimit për ekzekutim bazuar në një dokument autentik. Këto të dyja kanë objekte të ndryshme (urdhri për pagesë ka një objekt më të gjerë) por bazohen në karakteristika të përbashkëta: ato janë hartuar për ekzekutimin e detyrimeve të pakundërshtuara dhe kanë natyrë jogjyqësore. 5. Natyra e marrjes së titujve ekzekutivë pa gjyq kërkon që autoritetet kompetente të ekzekutojnë shlyerjen për fatura të pakundërshtuara në një mënyrë të shpejtë, të drejtë dhe efektive në aspektin e kostos. Shumica e vendeve krahasuese ua kanë lënë këtë përgjegjësi gjykatave të shkallës së parë. Hungaria, Kroacia dhe Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë ua kanë caktuar këtë funksion noterëve. Ndryshe nga këto, në Serbi dhe në Mal të Zi, janë agjentë e përmbarimit që lëshojnë titujt ekzekutivë dhe që i ekzekutojnë ato. 6. Pak vende kanë zgjedhur një proces të centralizuar kurse të tjerat mbështeten tek jurisdiksioni territorial tradicional i autoriteteve kompetente. Disa vende që kanë jurisdiksion të kufizuar territorial raportojnë ngarkesë të pabarabartë për nëpunësit dhe ndryshime të mëdha rajonale përsa i përket afateve. Sistemet e centralizuara, nga ana tjetër, sigurojnë ngarkesë pune uniforme në të gjithë vendin. 7. Përdorimi i teknologjive të informacionit dhe komunikimit (TIK) shpesh ndihmon për të siguruar përpunim të shpejtë dhe efikas të kërkesave për lëshimin e vendimeve të zbatueshme. Në të gjitha vendet e krahasuara me sisteme të centralizuara, aplikimi elektronik është i detyrueshëm për të gjithë kreditorët që dëshirojnë të përdorin procedurat e përshpejtuara. Vendet e krahasuara me sisteme të pacentralizuara kanë ose vetëm 5 procedura aplikimi shkresore ose u ofrojnë kreditorëve të zgjedhin ndërmjet procedurës shkresore apo elektronike. 8. Një instrument i rëndësishëm për të menaxhuar sjelljen procedurale është tarifa që merret nga autoritetet kompetente. Tarifa mbulon kostot për funksionimin e sistemit dhe duhet të inkurajojë kreditorët që të zgjedhin procedurën më efikase përsa i përket kostos. 9. Procedurat për të marrë tituj ekzekutivë për kërkesa të pakundërshtuara për shlyerje detyrimesh janë hartuar për të qenë të shpejta. Në vendet e krahasuara me sisteme të centralizuara, elektronike, autoritetet e nxjerrin titullin ekzekutiv brenda disa ditësh nga kërkesa. Në vende të tjera afatet kohore janë më pak të parashikueshme. Afatet janë më të gjata kur procedurat përfshijnë elementë gjyqësorë. 10. Dorëzimi i titujve ekzekutivë tek debitorët me detyrime të pakundërshtuara është kritik për të siguruar të drejtën e debitorit për gjykim të drejtë. Dorëzimi në vendet e krahasuara kryhet nga ente të ndryshme: punonjës gjykate, nëpunës noterie, shërbimi postar. Metodat e dorëzimit të cilat nuk vërtetojnë marrjen nga debitori shpesh u japin shkas protestave. Gjithsesi, këto metoda zakonisht konsiderohen si të domosdoshme për ekzekutimin efektiv të kërkesave të pakundërshtuara për shlyerje detyrimesh. 11. Kundërshtimet kanë rëndësi kritike në ekzekutimin e kërkesave të pakundërshtuara për shlyerje detyrimesh pasi titujt hyjnë në fuqi vetëm në mungesë të kundërshtimeve. Shumica e vendeve të krahasuara lejon kundërshtim të pjesshëm, gjë që mund të rrisë kohën e përpunimit, por bën të mundur më shumë fleksibilitet. Kundërshtimet e pabaza mund të shtojnë ngarkesën e punës dhe shpenzimet për kreditorët dhe për debitorët. 12. Në të gjitha vendet e krahasuara, ekzekutimi duke përdorur asetet e debitorit kryhet nga autoritete të ndryshme nga ato që nxjerrin titullin ekzekutiv. Zakonisht, këta janë profesionistë privatë që ushtrojnë aktivitetin e tyre në mjedise me shumë rregulla. Ekzekutimi efektiv mund të ndihmohet nga TIK që mundëson menaxhim çështjesh, procedurat disiplinore, identifikimi dhe ngrirja e aseteve të debitorit ose marrja e informacionit mbi borxhin e kompanive dhe të qytetarëve. 13. Politikat kombëtare për zbatimin e ligjit duhet të sigurojnë mekanizma të përshtatshëm për të parandaluar masat që nuk janë proporcionale ose dëmin e tepërt ndaj debitorëve gjatë zbatimit të procedurës. Dy grupet kryesore të masave për mbrojtjen e debitorëve janë ndalimi ose kufizimi i zbatimit të kësaj procedure kundrejt disa kategorish asetesh të debitorëve si dhe miratimi i ligjeve mbi paaftësinë paguese të personave fizikë/familjeve. 14. Raporti eksploron menaxhimin e reformës në të dyja fazat e zbatimit. Marrja e titullit ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara përgjithësisht reformohet duke: përcaktuar një rend për procedurën e pagesës; duke u dhënë noterëve autoritetin për të nxjerrë tituj ekzekutivë; digjitalizimit; dhe/ose centralizimit të këtij funksioni. Reforma më domethënëse në këtë fushë të ekzekutimit është vendosja e agjentëve privatë të përmbarimit. 15. Raporti eksploron faktorët që kontribuojnë tek krijimi i ngarkesës së akumuluar në fushën e ekzekutimit. Ai konkludon se rregullat për ndërprerjen e periudhave të parashkrimit gjatë një ekzekutimi që pritet të ndodhë dhe rregullat në lidhje me raste 6 ekzekutimi inaktive kanë një efekt direkt ndaj gjasave për akumulimin e ngarkesës së prapambetur të çështjeve. 16. Së fundmi, raporti eksploron kundërshtimet ndaj reformave në vendet e krahasuara dhe konkludon se ndërsa në përgjithësi ka pasur pak kundërshtime ndaj reformave për marrjen e titujve ekzekutivë, përdorimi i agjentëve përmbarues privatë për ekzekutimin është pritur me kundërshtime në disa vende të krahasuara. Kundërshtimet ndaj reformave shpesh kanë ndodhur jo në kohën kur ato janë prezantuar, por në një fazë më të vonë, pasi sistemet kanë funksionuar për disa vite dhe janë vënë re mangësitë e tyre. Gjithsesi, reformat e suksesshme në rajon ofrojnë modele të mira për vendet që kalojnë probleme të ngjashme dhe që kanë tradita të përbashkëta kulturore e ligjore. 7 Metodologjia 17. Kjo analizë krahasuese shqyrton mënyrën se si është organizuar ekzekutimi për fatura të papaguara të ujit, gazit e energjisë elektrike në BE-11 1, sikurse edhe në ish- Republikën Jugosllave të Maqedonisë (referuar më poshtë si “vendet e krahasuara” ose si “shtetet e krahasuara”) dhe ravijëzon një sërë politikash që mund të shërbejnë si alternativë për vendet që duan t’i reformojnë këto sisteme. Pritet që përdoruesit kryesorë të kësaj analize të jenë vendet e Ballkanit Perëndimor ku gjykatat janë të mbingarkuara nga çështjet e pazgjidhura për ekzekutimin e faturave të papaguara të ujit, gazit dhe energjisë elektrike. Në të njëjtën kohë, efikasiteti dhe praktikat e mira të identifikuara mund të jenë me përfitim për ato vende edhe më tej, duke përfshirë edhe vendet e krahasuara që dëshirojnë të optimizojnë këto procese në kuadrin e tyre rregullator. 18. Analiza e ndan procesin e ekzekutimit të faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike në dy faza të veçanta dhe eksploron karakteristikat kryesore të të dyja fazave në vendet e krahasuara. Faza e parë është marrja e një titulli ekzekutiv në bazë të faturës së papaguar. Faza e dytë është ekzekutimi i titullit. Për vendet që kanë zbatuar reforma, studimi shqyrton procesin e menaxhimit të reformës, shtysat kryesore të reformës, kundërshtitë që përpjekjet për reformim mund të kenë hasur dhe problemet e zbatimit që mund të vazhdojnë ende të ekzistojnë. Studimi eksploron problemin e ngarkesës së akumuluar për ekzekutimin dhe diskuton faktorë të mundshëm që kontribuojnë për këtë. 19. Metodologjia për zhvillimin e kësaj analize përfshiu kërkime në tryezë dhe përdorimin e raporterëve të vendeve të cilët plotësuan pyetësorë të detajuar në lidhje me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike në vendet e krahasuara. Në secilin vend të krahasuar mund të ketë më shumë se një mënyrë për të arkëtuar faturat. Raporti eksploron mënyrat që zgjidhen nga ofruesit e shërbimeve të furnizimit me ujë, gaz, dhe energji elektrike si më të shpejtat dhe me efikasitet më të lartë kostoje. Gjithashtu, rruga optimale procedurale për arkëtimin e faturave të për furnizimin me ujë, gaz dhe energji elektrike në secilin vend të krahasuar, asnjëherë nuk është përshtatur vetëm për faturat e shërbimeve të sipërpërmendura. Zakonisht ajo aplikohet për shumë lloje të tjera detyrimesh financiare. Prandaj dobia e kësaj analize krahasuese shkon përtej faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike dhe aplikohet për shumicën e proceseve monetare, sidomos ato të pakundërshtuarat. 1. Parashtrimi i problemit 20. Procedurat për ekzekutimin e faturave të papaguara të ujit, gazit dhe energjisë elektrike janë njohur si një shkak kryesor për mbingarkesën e punës në gjykata në disa shtete të Ballkanit Perëndimor. Analiza e kryer në Serbi në vitin 2014 për Funksionimin e Gjyqësorit vlerësoi se faturat e papaguara të ujit, gazit dhe energjisë elektrike përbëjnë rreth 80 përqind të ngarkesës. Rreth 1.7 milionë prej 2 milionë procedurash për ekzekutimin e faturave që ishin në pritje në gjykatat e shkallës së parë në fund të vitit 2013 ishin fatura 1 BE-11 i referohet vendeve të ish-Bllokut Lindor të cilat aktualisht janë shtete anëtare të Bashkimit Europian (BE): Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania, Sllovakia dhe Sllovenia. 8 të papaguara uji, gazi ose energjie elektrike. 2 Në vijim të amendimeve të ligjeve, rastet e reja të kësaj natyre kanalizohen drejt agjentëve private të përmbarimit por mbetet një sfidë që të mbarohet punë me çështjet e akumuluara në gjykatat e shkallës së parë si dhe të sigurohet se modeli i çështjeve të tepërta nuk do të transferohet nga gjykatat tek agjentët privatë të përmbarimit. Analiza e Funksionimit të Gjyqësorit identifikon shkaqet kryesore për rastet e akumuluara të faturave të papaguara të ujit, gazit e energjisë elektrike 3 në Serbi 4. Kutia 1: Çfarë shkakton ngarkesën e akumuluar në lidhje me faturat e ujit, gazit e energjisë elektrike 5 në Serbi  Parashkrimi: Kompanitë kanë në dispozicion 12 muaj që të iniciojnë një rast ekzekutimi ose faturat do të skadojnë në kuadrin e parashkrimit. Për këtë shkak ato shkaktojnë “përmbytje” nëpër gjykata me mijëra raste kur kërkojnë arkëtimin e faturave duke përdorur një proces që gjenerohet automatikisht nga sistemet e tyre të programeve kompjuterike.  Mos-bashkimi i çështjeve: Vlera nominale e faturave të papaguara është shpesh e vogël (p.sh. më pak se 10 EUR). Raste të përsëritura faturash të papaguara me vlera të vogla (i njëjti kreditor, i njëjti lloj borxhi dhe i njëjti debitor) për persona që nuk paguajnë në mënyrë të përsëritur, akumulohen me kalimin e kohës por nuk asnjëherë nuk bashkohen si çështje.  Problemet sociale: Banorë të varfër që nuk kanë mundësi të paguajnë faturat e tyre akumulojnë borxhe me kalimin e kohës. 21. Bosnje-Hercegovina (BH) gjithashtu ka probleme me likujdimin e faturave të ujit, gazit e energjisë elektrike. Një Analizë Diagnostifikuese e Regjimit të Ekzekutimit të Faturave Përfundimtare në Fushën Civile në BH vlerëson se në vitin 2015 rreth 1.5 milionë raste mospagesash për shërbimet e sipërpërmendura përbënin 93.5 përqind të ngarkesës totale të procedurave për ekzekutimin në lidhje me këto lloj faturash të papaguara. 6 I njëjti studim identifikon katër shkaqe kryesore për akumulimin e rasteve të kësaj natyre në BH 7. 2 Analiza e Funksionimit të Gjyqësorit në Serbi, Trust Multi-Donatorësh për Mbështetjen e Sektorit të Sigurisë në Serbi, Banka Botërore, 2014, f.11 në linkun http://www.mdtfjss.org.rs/archive//file/Serbia%20Judicial%20Functional%20Review-Full%20Report.pdf. 3 Analiza e Funksionimit të Gjyqësorit në Serbi, Trust Multi-Donatorësh për Mbështetjen e Sektorit të Sigurisë në Serbi, Banka Botërore, 2014, f.11 në linkun http://www.mdtfjss.org.rs/archive//file/Serbia%20Judicial%20Functional%20Review-Full%20Report.pdf. 4 Po aty., f. 99 – 100. 5 Analiza e Funksionimit të Gjyqësorit në Serbi, Trust Multi-Donatorësh për Mbështetjen e Sektorit të Sigurisë në Serbi, Banka Botërore, 2014, f.11 në linkun http://www.mdtfjss.org.rs/archive//file/Serbia%20Judicial%20Functional%20Review-Full%20Report.pdf. 6 Vlerësim i Regjimit të Ekzekutimit të Çështjeve Përfundimtare Civile në Bosnje-Hercegovinë, Veprimtaria e Justice të USAID në Bosnje-Hercegovinë, mars 2016, f. 96, në linkun http://usaidjp.ba/assets/files/publication/1465828693-diagnostic-assessment-of-the-enforcement-regime-of- final-civil-claims-in-bih.pdf. 7 Po aty, f. 99. 9 Kutia 2: Çfarë shkakton ngarkesën e akumuluar në lidhje me faturat e ujit, gazit e energjisë elektrike në BH  Cilësi e dobët e të dhënave për përdoruesit e shërbimeve të furnizimit me ujë, gaz e energji elektrike: shumë raste i referohen njerëzve adresa e të cilëve është e gabuar, të cilët kanë ndërruar jetë, të cilët paguajnë me këste, ose të cilët e kanë paguar tashmë borxhin e tyre.  Situatë e vështirë socio-ekonomike e shumë shtetasve të BH.  Mungesa e një sistemi efektiv për ekzekutimin e cila inkurajon përmbushje të reduktuar të detyrimeve financiare.  Një numër shumë i madh rastesh të dërguara nga kompanitë e ujit, gazit e energjisë elektrike, për shkak të afatit të shkurtër të parashkrimit dhe rregullave shumë të ngurta që duhet të zbatohen nga kompanitë shtetërore. 22. Sikurse ilustrohet në analizat e përmendura, shtetet e Ballkanit Perëndimor kanë tipare dhe probleme të përbashkëta. Disa prej tyre mund të trajtohen duke shfrytëzuar përvojën e vendeve të krahasuara. 2. Parashkrimi 23. Një karakteristikë e veçantë e vendeve që kanë qenë pjesë e ish-Jugosllavisë është afati shumë i shkurtër i parashkrimit për likujdimin e faturave të ujit, gazit e energjisë elektrike nga persona fizikë. Në Bosnje-Hercegovinë, Kroaci, Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, Serbi dhe Slloveni, kërkesa për shlyerjen e detyrimeve duhet të bëhet brenda një viti nga data kur duhet të ishte kryer pagesa. Kjo veçanti ligjore ndikon tek sjellja proceduriale e kompanive të furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike, pasi ato shpesh bëjnë kërkesa për likujdimin e faturave në lidhje me shuma relativisht të vogla. Kërkesat e shpeshta çojnë gjithashtu në një përhapje të procedurave të ekzekutimit për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike. Ndryshe nga kjo, në të gjitha vendet e tjera të krahasuara, afati i parashkrimit për likujdimin e faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike është shumë më i gjatë, sikurse ilustrohet në Figurën 1. 8 Letonia dhe Lituania kanë afate shumë më të gjata për parashkrimin në lidhje me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike në krahasim me të 8 Për vendet në të cila periudha e parashkrimit për kërkesat për shlyerjen e faturave të ujit, gazit e energjisë elektrike është ndryshe për personat fizikë dhe ndryshe për kompanitë, grafiku ilustron periudhën e parashkrimit që zbatohet për personat fizikë. 10 gjitha vendet e tjera të krahasuara. Figura 1: Parashkrimi (ne vite) 12 10 10 10 8 6 4 3 3 3 3 3 3 2 2 1 1 1 0 24. Periudhat e parashkrimit për kërkesat për shlyerje faturash të ujit, gazit e energjisë elektrike janë zakonisht më të shkurtra sesa periudhat e përgjithshme të parashkrimit në jurisdiksionet e krahasuara. Gjithsesi, këto periudha më të shkurtra parashkrimi janë të zbatueshme vetëm në lidhje me fazën e parë të procedurës, d.m.th gjatë marrjes së një titulli ekzekutiv. Zakonisht, me t’u marrë titulli ekzekutiv, pretendohet se baza për kërkesën është transformuar (d.m.th. nuk konsiderohet më një kërkesë bazuar tek një faturë e papaguar, por një kërkesë bazuar në një titull ekzekutiv) dhe bëhet e zbatueshme periudha e përgjithshme dhe zakonisht më e gjatë. Kështu, në Bullgari periudha e parashkrimit për kërkesat për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike është tre vjet por me të marrë një titull ekzekutiv, fillon një periudhë e re parashkrimi pesë vjeçare; në Poloni, është tre vjet por me marrjen e titulli ekzekutiv, kohëzgjatja e periudhës së rinovuar të parashkrimit është dhjetë vjet; në Kroaci, për kërkesat në lidhje me fatura të papaguara uji, gazi e energjie elektrike ka një periudhë parashkrimi një vjeçare por me marrjen e vendimit, periudha e parashkrimit është dhjetë vjet. 25. Parashkrimi që ndikon vendimin e kreditorëve se kur duhet të kërkojnë ekzekutimin për shlyerjen e detyrimeve ndaj tyre është periudha më e shkurtër e parashkrimit e cila aplikohet para marrjes së titullit ekzekutiv. Kjo periudhë parashkrimi për kërkesat në lidhje me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike është veçanërisht e shkurtër në shtetet e ish- Jugosllavisë (d.m.th. një vit). Kjo politikë ndoshta u përzgjodh në bazë të arsyeve që lidhen me mbrojtjen sociale. Gjithsesi, kjo gjë çon në kërkesa të shpeshta për nxjerrjen e titujve ekzekutivë për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike dhe mund të kontribuojë drejt mbingarkesës së gjykatave/autoriteteve të përmbarimit. Në varësi të strukturës së tarifës për një veprim të caktuar ekzekutimi, kjo gjë mund të bëjë që edhe debitorët të mbingarkohen tej mase 9. 9 Ndërsa tarifat për fatura relativisht të larta zakonisht përllogariten si përqindje e detyrimit që kërkohet të shlyhet, në shumë vende ka tarifa me shuma fikse (p.sh.2% por jo më pak se 20 EUR). Kështu, kur disa kërkesa 11 3. Parandalimi i evazionit 26. Vendet të cilat kanë në funksion masa efektive për të parandaluar evazionin mund të parandalojnë një sërë problemesh me ekzekutimin për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike. Masa më e zakontë që parandalon mos kryerjen e pagesave është mundësia që kompanitë e furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike të ndalojnë dhënien e shërbimit në rast se nuk kryhen pagesat. Atje ku ndërprerja e shërbimit është e pranueshme, kjo inkurajon nivele më të larta të pagesave vullnetare të faturave. Gjithsesi, në sajë të domethënies sociale të shërbimit, ndërprerja e këtyre lloj shërbimesh mund të jetë e ndaluar ose e kufizuar nga ligji, duke u lënë kompanive si alternativë të vetme kërkesën për shlyerjen e detyrimeve ndaj tyre përmes sistemit ligjor. 27. Rumania, Estonia dhe Republika Çeke lejojnë ndërprerjen e shërbimeve të ujit, gazit e energjisë elektrike në rast mos-pagese. Edhe në Kroaci, Letoni dhe Bullgari, sipas ligjit kompanitë e furnizimit me ujë, gaz e energji elektrike kanë të drejta të tilla. Mirëpo, në këto vende ndërprerja mund të rezultojë e pamundur për t’u realizuar në praktikë atëherë kur nevojitet që të hyhet në mjediset e debitorit (p.sh. ngrohja për shtëpitë në Bullgari) pasi debitori nuk mund të detyrohet që të lejojë hyrjen. Gjithashtu, nëse ofrimi i shërbimit është teknikisht i lidhur me shtëpi të tjera - për shembull, në ngrohjen e përbashkët të komplekseve të apartamenteve - ndërprerja mund të jetë gjithashtu e pamundur në praktikë. 28. Në vende të tjera ndërprerja e shërbimit është e kufizuar me ligj. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë dhe Hungaria e ndalojnë me ligj ndërprerjen e furnizimit me ujë për banesat për shkaqe higjene (por kufizimi i furnizimit me ujë është i mundur në Hungari). Në Lituani, furnizimi me energji elektrike për konsumatorë të cënueshëm në planin social 10 nuk do të ndërpritet nëse detyrimi i tyre është me pak se tre pagesa minimale asistence sociale 11(d.m.th. më pak se 114 EUR). Energjia elektrike e konsumatorëve të cënueshëm nuk mund të ndërpritet të premteve, gjatë fundjavave, para festivaleve, gjatë festave zyrtare ose në situatë emergjence (kur maksimumi i temperaturës ditore është me i ulët se - 15 ose më i lartë se +30 gradë Celsius). Legjislacioni lituanez lejon ndërprerjen e shërbimit vetëm në ato raste kur ekzistojnë kushtet teknike për ta ndërprerë shërbimin vetëm për atë shtëpi të caktuar. Në Sllovaki është e mundur ndërprerja e energjisë elektrike dhe e gazit. Por nuk lejohet ndërprerja e furnizimit me ujë dhe e shërbimit për ujrat e zeza për pallatet e banimit ku kontrata për këto shërbime është ndërmjet furnizuesit dhe një administratori të ndërtesës. për shlyerje pagesash të vogla nuk bashkohen (si në rastin e kërkesave të shpeshta), tarifa që do të rezultonte do të ishte më e madhe sesa do të ishte nëse kërkesat do të ishin unifikuar. Në disa vende (Estoni) ka një tarifë të vetme, të sheshtë për përpunimin elektronik të urdhër pagesave. Edhe në këto raste, mos-bashkimi do të sillte kosto shumë më të larta. Nëse kreditori ka sukses në procedurën e likujdimit të faturës, këto tarifa paguhen nga debitori. 10 Këta janë persona që për shkak të kushteve shumë të këqija financiare marrin mbështetje financiare nga Shteti. 11 Në Lituani, vlera aktuale e një asistence sociale bazë është 38 EUR, d.m.th. tre asistenca sociale bazë janë afërsisht 114 EUR. 12 29. Një tjetër masë që parandalon mos-shlyerjen e detyrimeve në lidhje me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike është parapagimi. Në Hungari, një zhvillim i kohëve të fundit ka si synim të parandalojë akumulimin e faturave të papaguara të ujit, gazit dhe energjisë elektrike duke u lejuar ofruesve publikë të shërbimeve të instalojnë (kur u kërkohet) matës me parapagim në ambientet e grupeve të caktuara me rrezik të lartë (d.m.th. individë me histori faturash të papaguara, etj.) Matësit e tillë me parapagesë duhet të “rimbushen” në të njëjtën mënyrë si kartat SIM të celularëve të cilat janë me parapagim. Si pasojë, nëse një debitor nuk e rimbush matësin, shërbimi automatikisht pezullohet por nuk akumulohen borxhe kundrejt ofruesit publik të shërbimit. Kutia 3: Lidhja e faturave për shërbimet e ujit, gazit, energjisë elektrike me dosjet e krediteve Një shembull interesant i një mase që ka pasur efektivitet në reduktimin e pagesave të prapambetura ndaj kompanive të furnizimit me ujë, gaz e energji elektrike citohet në buletinin Të Bësh Biznes 2017. Në SHBA, DTE Energy – një kompani energjie elektrike dhe gazi natyral – filloi raportimin e plotë të të dhënave të pagesave të klientëve pranë zyrave të krediteve në gusht 2006. Klientë që nuk kishin histori të mëparshme krediti (8.1% e totalit) përfituan ose një dosje krediti ose një rezultat krediti dhe filluan që t’u jepnin përparësi pagesave për DTE. 12 Brenda gjashtë muajve DTE kishte me pak llogari që kishin pagesa të prapambetura. Kjo praktikë e mirë po zbatohet gjithashtu në disa ekonomi në zhvillim. 13 30. Masat parandaluese luajnë rol në reduktimin e volumit të kërkesave për shlyerjen e faturave të papaguara të ujit, gazit, energjisë elektrike, por shkalla e efektit që ato kanë nuk është e mjaftueshme për të reduktuar volumin e kërkesave që vazhdojnë të gjenerohen për ekzekutimin e shlyerjes së faturave të kësaj natyre. 4. Kërkesa monetare të pakundërshtuara 31. Shpesh faturat e papaguara të ujit, gazit dhe energjisë elektrike janë në kategorinë e kërkesave të pakundërshtuara monetare. Me fjalë të tjera, edhe pse debitorët nuk i paguajnë faturat e tyre, ata nuk i kundërshtojnë ato aktivisht në gjykatë. Si rezultat, procedura për ekzekutimin e shlyerjes së një fature të papaguar të këtij lloji zakonisht fillon me procedurën për të ekzekutuar një kërkesë të pakundërshtuar në vendin respektiv. Nëse debitori nuk kundërshton, një titull ekzekutiv mund të merret shpejt dhe pa shumë kosto. Nga ana tjetër, nëse debitori kundërshton, natyra e procedurës ndryshon dhe rasti ndjek rrugën e një çështjeje civile. Ky raport eksploron kryesisht procedurat për ekzekutimin e shlyerjes së faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike si detyrime të pakundërshtuara duke qenë se zakonisht kjo është rruga që ndiqet për rastet e faturave të papaguara të kësaj natyre. 12 Konferencë e Bankës Botërore. Java e Infrastrukturës Financiare. Brazil, 15-17 mars, 2010. 13 Marrja e kreditit: Informacion për kreditin: Hedhja e një rrjete të madhe për të zgjeruar përfshirjen financiare, Të Bësh Biznes 2017: Mundësi të Barabarta për të Gjithë Publikuar në tetor 2016, faqet 58-64 në linkun http://elibrary.worldbank.org/doi/10.1596/978-1-4648-0948-4_Case3. 13 32. Idealisht, një procedurë kombëtare për likujdimin e detyrimeve të pakundërshtuara monetare duhet të përputhet me Standardet Minimale për Detyrimet Monetare të parashtruar në Regulloren (KE) Nr. 805/2004 të Parlamentit dhe Këshillit Europian të 21 prillit 2004 duke krijuar një Urdhër Ekzekutimi Europian për Detyrimet e Pakundërshtuara (në vijim quajtur Rregullorja (KE) Nr. 805/2004). Kjo përputhshmëri do të siguronte që titujt ekzekutivë të nxjerra në shtete anëtare të BE-së të mund të ekuivalentohen si Urdhra Ekzekutimi Europiane. Kutia 4: Cilat detyrime janë të pakundërshtuara? Neni 3 i Rregullores (KE) Nr. 805/2004 përcakton situatat në të cilat detyrimet mund të konsiderohen të pakundërshtuara. Këto janë: (a) debitori shprehimisht ka rënë dakord për detyrimin duke pranuar ose nëpërmjet një marrëveshjeje që është miratuar nga një gjykatë ose që është lidhur para gjykatës gjatë procedimit; ose (b) debitori asnjëherë nuk e ka kundërshtuar, në përputhje me kriteret procedurale ligjore të Shtetit Anëtar të origjinës, gjatë procedimit në gjykatë; ose (c) debitori nuk është paraqitur apo përfaqësuar në seancë gjyqësore në lidhje me detyrimin pasi fillimisht e ka kundërshtuar në gjykatë, në rast se një sjellje e tillë vlen njëlloj si një pranim i heshtur i detyrimit ose i fakteve të pretenduara nga kreditori sipas legjislacionit të Shtetit Anëtar të origjinës; ose (d) debitori ka rënë shprehimisht dakord me të në një dokument autentik. 33. Kështu, kur zbatohen procedurat për ekzekutimin e shlyerjes së faturave të papaguara, kompania e furnizimit me ujë, gaz, energji elektrike inicion procedurën duke u bazuar në prezumimin se debitori nuk do të kundërshtojë detyrimin. Gjatë kësaj procedure kërkesa për shlyerjen e detyrimit duhet të plotësojë kushtet e renditura më sipër që të kualifikohet për lëshimin e një titulli ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara. 5. Fazat e procedurës 34. Në të gjitha vendet e krahasuara, faturat e papaguara të ujit, gazit dhe energjisë elektrike nuk janë direkt të ekzekutueshme. Prandaj, procedura për ekzekutimin e tyre përfshin dy faza të ndryshme: e para marrja e një titulli ekzekutiv; dhe e dyta, ekzekutimi i atij titulli. 35. Në të gjitha vendet e krahasuara, këto faza të procesit për likujdimin e detyrimit përfaqësojnë dy procedura të ndryshme të cilat realizohen nga autoritete të ndryshme. Autoriteti kompetent për të nxjerrë një titull ekzekutiv zakonisht është gjykata ose noteri, kurse përgjegjësia për ta ekzekutuar atë është e agjentëve të përmbarimit. Vendet rrallëherë i kombinojnë këto dy faza. Rast të veçantë përbëjnë Serbia dhe Mali i Zi ku këto faza janë të kombinura dhe janë pjesë e një procedure të vetme që realizohet nga një agjent përmbarimi. Kjo politikë vihet në pikëpyetje për disa arsye që do të dikutohen më poshtë në këtë analizë, sikurse edhe gjatë analizës së autoriteteve kompetente në vendet e krahasura. 14 36. Caktimi i përgjegjësisë për lëshimin e titullit ekzekutiv dhe për ekzekutimin dy autoriteteve të ndryshme shërben për disa qëllime. Së pari, kur autoritetet janë të ndryshme, autoriteti që nxjerr titullin ekzekutiv nuk ka interes se si do të mbyllet çështja. Kur kreditori paguan tarifën për kërkesën, vendimi për të nxjerrë ose jo titullin ekzekutiv nuk e prek ngarkesën e punës apo të ardhurat e ardhshme të autoritetit kompetent. Së dyti, shumica e vendeve të krahasuara kanë procedura për nxjerrjen e titujtve ekzekutivë të cilat shumë shpejt dallojnë ndërmjet detyrimeve të kundërshtuara nga ato të pakundërshtuara dhe u lejojnë këtyre të fundit të procedohen në një rrugë të veçantë, të përshpejtuar. Nëse detyrimet janë të pakundërshtuara, nxirret një titull ekzekutiv. Nëse detyrimet kundërshtohen, procedura e likujdimit realizohet si një ankesë që ndiqet në gjykatë. Së treti, specializimi i autoriteteve kompetente arrihet më lehtë me dy procedura të veçanta nga njëra-tjetra. Së fundmi, kur dy fazat përfaqësojnë procedura të veçanta, e para mbyllet shpejt dhe nuk mbetet më kot pezull për shkak të vështirësive të ekzekutimit që nuk kanë lidhje me kundërshtueshmërinë ndaj detyrimit. 37. Sipas sistemeve të Serbisë dhe të Malit të Zi, të cilat i përfshijnë të dyja fazat e ekzekutimit në një të vetme, një nga arsyet për numrin e lartë të rasteve është mos- bashkimi i rasteve të ngjashme 14. Në parim ka mekanizma ekonomikë që inkurajojnë bashkimin e rasteve, një prej të cilave është tarifa e parapaguar nga kreditori për çdo shlyerje detyrimi që do të ekzekutohet. Tarifa zakonisht është një përqindje e detyrimit por nëse vlera e detyrimit është e vogël, sikurse ndodh shpesh me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike, tarifa është një vlerë minimale fikse që e tejkalon atë përqindje. Kjo lloj strukture e tarifës inkurajon kreditorin të bashkojë kërkesat identike dhe jo të kërkojë procedura të veçanta likujdimi. 38. Gjithsesi, kur titujt ekzekutivë për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike nxirren nga profesionistë privatë të cilët edhe realizojnë ekzekutimin e tyre, disa prej këtyre profesionistëve kërkojnë të tërheqin kreditorë të mëdhenj duke propozuar stimuj ekonomikë të cilët mund të dekurajojnë bashkimin e kërkesave. Shembuj të stimujve të tillë do të ishin që kreditori të lejohet të mos e paguajë tarifën paraprakisht ose të përfitojë një ulje kur paguan tarifën. Në këtë situatë, kompanitë e furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike nuk do të ishin të stimuluara për të bashkuar kërkesat. Nga ana tjetër, si kompania e furnzimit me këto shërbime, ashtu edhe agjenti privat i përmbarimit mund të ndihen të stimuluar që të kryejnë procedurat për një numër të madh kërkesash për detyrime identike të vogla sesa për një detyrim të vetëm të madh duke qenë se me t’u arritur me sukses ekzekutimi, debitorit do t’i duhet të paguajë tarifa dhe/ose kosto ligjore më të larta. Nuk ka stimuj për paraqitjen e shumë kërkesave për detyrime të vogla veç e veç kur lëshimi i titullit ekzekutiv dhe ekzekutimi vetë janë dy procedura të veçanta të realizuara nga autoritete të ndryshme. 14 Termi “raste të ngjashme” sikurse përdoret këtu do të thotë raste që përfshijnë të njëjtin kreditor, të njëjtin debitor dhe të njëjtin lloj borxhi, d.m.th. raste që sipas legjislacionit përkatës procedural mund të bashkohen por që për të cilat kreditori ka bërë kërkesa të veçanta. 15 6. Llojet e procedurës për marrjen e titullit ekzekutiv 39. Ka dy lloje kryesore procedurash që përdoren për të marrë titullin ekzekutiv për fatura të papaguara të ujit, gazit e energjisë elektrike në vendet e krahasuara: e para, urdhër për pagesë; dhe e dyta, lëshimi i një autorizimi për ekzekutim i bazuar tek një dokument autentik. Ndërsa këto janë të ndryshme nga njëri shtet i krahasuar tek tjetri, ato bazohen në karakteristika të përbashkëta. Tipari kryesor i këtyre procedurave është që ato janë krijuar për të siguruar ekzekutimin në lidhje me detyrime të pakundërshtuara. Për këtë arsye, ato janë të një natyre jogjyësore.Gjatë këtyre procedurave, autoriteti kompetent shqyrton kërkesën e kreditorit dhe vendos pa pjesëmarrjen e debitorit. Shqyrtimi ka natyrë administrative, pavarësisht nëse autoriteti kompetent është ose jo autoritet gjyqësor. Nëse gjatë këtyre procedurave shfaqet një element kundërshtues, si p.sh. kundërshtimi i debitorit, atëherë mosmarrveshja zgjidhet si cështje gjyqësore civile. Tabela 1: Procedurat per ekzekutimin e detyrimeve te ujit, gazit, energjise Llojet e procedures elektrike ne vendet e krahasuara Bullgaria Urdher per pagese 8% Vendim bazuar ne 17% Kroacia dokument autentik 50% Republika 25% Çeke Urdher per pagese Estonia Urdher per pagese Hungaria Urdher per pagese Urdher per pagese Letonia Civil case Vendim bazuar ne dokument autentik Lituania Urdher per pagese Vendim bazuar ne Urdher i pjesshem per pagese Maqedonia dokument autentik Ceshtje civile Polonia Urdher per pagese Urdher i pjesshem per Rumania pagese Urdher i pjesshem per Sllovakia pagese Vendim bazuar ne Sllovenia dokument autentik 40. Procedura me Urdhër për Pagesë përdoret për të marrë tituj ekzekutivë për ujin, gazin e energjinë elektrike në shumicën e vendeve të krahasuara. Ajo përdoret gjithashtu gjerësisht në shumicën e shteteve anëtare të BE-së. Kjo procedurë është krijuar që të sigurojë një proces të shpejtë dhe pa kosto për marrjen e një titulli ekzekutiv për një gamë të gjerë detyrimesh monetare të pakundërshtuara. Në disa prej vendeve të krahasuara (Estoni, Bullgari, Poloni, Republika Çeke) ka një tavan për vlerën e detyrimit; në vende të tjera (Lituania, Rumania, Sllovakia) shuma e detyrimit nuk ka rëndësi. Në Hungari, vlera tavan për përdorimin e procedurës është aq e lartë (1.33 milionë EUR) sa që nuk ka ndikim në likujdimin e faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike (për qëllime praktike, Figura 2 tregon që Hungaria nuk ka vlerë tavan/dysheme për ndërmarrjen e procedurës). Një tjetër 16 tipar i veçantë i sistemit hungarez është se për detyrime monetare me një vlerë deri në rreth 3,300 EUR, përdorimi i procedurës me urdhër për pagesë është i detyrueshëm 15. Figura 2: Vlera tavan per perdorimin e procedure me urdher per pagese 40,000 € 35,000 € 30,000 € 25,000 € 20,000 € 15,000 € 10,000 € 5,000 € 0€ Lituania Rumania Sllovakia Hungaria Estonia Bullgaria Polonia Republika Ceke 41. Kreditorët paraqesin një kërkesë të standardizuar për të vënë në lëvizje një procedurë me urdhër për pagesë. Kërkesa shqyrtohet nga autoriteti kompetent dhe nëse i plotëson të gjitha kriteret formale, nxirret një urdhër për pagesë. Normalisht, debitori ka një periudhë të shkurtër kohe në dispozicion për të apeluar zbatimin e urdhrit. Nëse nuk apelohet, urdhri për pagesë bëhet përfundimtar 16 dhe shkakton lëshimin e një titulli ekzekutiv (ose vetë urdhri përfundimtar përfaqëson një titull ekzekutiv). Nëse apelohet, kjo procedurë ndalohet ose pezullohet dhe kërkesa kthehet në një çështje gjyqësore civile. Kështu, në një proces tipik me urdhër për pagesë nuk duhet të ketë asnjë element gjyqësor. Çdo apelim do ta nxirrte çështjen jashtë procedurës me urdhër për pagesë dhe do të fillonte një çështje të re civile. Në disa vende të krahasuara, një kundërshtim do ta transformonte çështjen automatikisht në gjyqësore (Poloni, Kroaci). Në vende të tjera, në vijim të apelimit kreditori do të duhet të vendosë nëse do të hapë një proces gjyqësor ose jo brenda afateve të shkurtra nga moment i apelimit (Bullgari, Estoni). Masa e fundit ku kreditori duhet që ta ndjekë aktivisht çështjen në gjykatë kontribuon drejt një politike që i dekurajon çështjet gjyqësore dhe u lejon kreditorëve më shumë fleksibilitet për të menaxhuar kostot e tyre dhe sjelljen procedurale. 15 Përdorimi i detyruar i procedurës në Hungari do të thotë se për një detyrim me vlerë më të vogël se 3,300 EUR, duhet që fillimisht të ndiqet rruga e detyrimeve të pakundërshtuara edhe pse kreditori mund të besojë se do të ketë një kundërshtim nga ana e debitorit dhe çështja gjithsesi do të përfundojë si çështje civile në gjykatë. 16 Në shumicën e vendeve të krahasuara, autoriteti nxjerr urdhrin për pagesë ne dhe rast se ky nuk apelohet, urdhri bëhet përfundimtar. Në vende të tjera të krahasuara (p.sh. në Estoni), autoriteti nxjerr një propozim për urdhër pagese dhe në rast se ky nuk apelohet, e nxjerr po vetë urdhrin për pagesë. Këto ndryshime janë krejtësisht teknike dhe nuk e ndryshojnë natyrën e procedurës. 17 42. Procedura për nxjerrjen e një vendimi/autorizimi të bazuar në një dokument autentik është aktualisht në përdorim për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike në ato vende të krahasuara që kanë qenë pjesë e ish-Jugosllavisë. 17 Ka shumë ngjashmëri me procedurën e Urdhrit për Pagesë por ka një objekt më të ngushtë. Zakonisht përdoret për faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike, bono shkëmbimi, çeqe, dokumente publike, pjesë nga të dhënat e biznesit, dokumente private të çertifikuara ligjërisht dhe dokumente që sipas ligjit konsiderohen publike. Në jurisdiksione ku nxjerrja e vendimit/autorizimit të bazuar në dokumente autentike është e vetmja 18 lloj procedure e përshpejtuar për të marrë një titull ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara, mund të ketë një numër të madh kërkesash për shlyerje detyrimesh financiare, të cilat edhe pse të pakundërshtuara, nuk bazohen në një dokument autentik. Në mungesë të një procedure me urdhër për pagesë, tituj ekzekutivë për detyrime të tilla duhet të merren përmes rrugës standard të çështjeve civile. Kjo mund të paraqesë një barrë të panevojshme për sistemin gjyqësor, të cilit do t’i duhet të përfshihet në procedime gjyqësore të shtrenjta për një çështje që mund të ishte zgjidhur pa proces gjyqësor. 43. Shkalla e ndryshimit të objektit ndërmjet procedurës bazuar në një dokument autentik dhe procedurës me urdhër për pagesë mund të ilustrohet me një shembull nga statistikat e gjykatave në Bullgari. Para se të fillonte përdorimi i proceduës me urdhër për pagesë, legjislacioni bullgar parashikonte vetëm nxjerrjen e autorizimit/vendimit bazuar në një dokument (një procedurë që atëherë aplikohej edhe për ofruesit e shërbimeve të ujit, gazit, energjisë elektrike). Sipas statistikave të gjykatave, procedurat për nxjerrjen e një vendimi/autorizimi bazuar në një dokument autentik përbënin rreth 20 përqind të procedimeve civile në gjykatat e shkallës së parë në vitin 2006. 19 Futja në përdorim e procedurës me urdhër për pagesë dhe zgjerimi që rezultoi në kategoritë e rasteve që plotësonin kriteret për titull ekzekutiv të përshpejtuar për të gjitha kërkesat për shlyerje detyrimesh financiare nën një kufi të caktuar, çoi në një rritje domethënëse të përqindjes së procedurave të tilla. Aktualisht, urdhrat për pagesë përbëjnë mbi 50 përqind të çështjeve civile në gjykatat bullgare të shkallës së parë. Është e qartë se objekti i procedurës me urdhër për pagesë është më i gjerë se objekti i procedurës bazuar në dokumente autentike, duke ofruar një alternativë të lirë financiarisht e të përshpejtuar për një numër të madh rastesh që përndryshe do të ishin përjashtuar nga shqyrtimi i përshpejtuar dhe do të duhej të përdornin rrugën standarde e më të ngadaltë për çështjet civile në gjykatë. 44. Fakti se sipas procedurës bazuar tek dokumenti autentik, faturave të ujit, gazit e energjisë elektrike u jepet statusi i dokumenteve zyrtare (të cilave iu referohemi si autentike ose të besueshme) edhe pse kompanitë e shërbimeve janë ente tregtare (shpeshherë në 17 Vende të tjera (p.sh. Bullgaria) kanë gjithashtu një procedurë të përshpejtuar për dokumente autentike (Bazuar në nenin 147 të Kodit të Procedurës Civile të Bullgarisë); gjithsesi, kjo nuk aplikohet për faturat e ujit, gazit e energjisë elektrike. 18 Për shembull, në Slloveni faturat e ujit, gazit e energjisë elektrike likujdohen përmes procedurës me dokumente autentike; gjithsesi, Sllovenia ka gjithashtu një procedurë standarde me urdhër për pagesë për detyrime të tjera të pakundërshtuara, p.sh. nxjerrja e vendimit/autorizimit bazuar në një document autentik nuk është e vetmja lloj procedure e përshpejtuar për të marrë një titull ekzekutiv për detyrimet e pakundërshtuara. 19 Statistika të detajuara të gjykatave që prej vitit 2005 janë të disponueshme në faqen e internetit të Këshillit të Lartë Gjyqësor të Bullgarisë tek http://www.vss.justice.bg/page/view/1082. 18 pronësi të plotë ose të pjesshme private), mund të krijojë perceptimin sikur ofruesit e shërbimeve trajtohen në mënyrë preferenciale kundrejt operatorëve të tjerë ekonomikë në vend. Nga ky këndvështrim, procedura me urdhër për pagesë është më përfshirëse pasi të gjithë qytetarët dhe të gjitha bizneset mund ta përdorin për të kërkuar tituj ekzekutiv për kërkesat e tyre për shlyerjen e detyrimeve financiare. 45. Sikurse ilustrohet në Tabelën 1, dy vende të krahasuara, Rumania dhe Sllovakia, kanë procedura që quhen “urdhër për pagesë”. Gjithsesi, atyre u mungon një tipar thelbësor 20 i urdhrit për pagesë, d.m.th. nuk janë domosdoshmërisht jogjyqësore. Specifikisht, në Rumani, procedura shpesh përfshin mbledhjen e provave dhe një seancë gjyqësore në të cilën thirren palët. Në Sllovaki, kur u vjen një kërkesë nga kreditorët, gjykatësit e kanë vetë në dorë vendimin se cila procedurë do të jetë e përshpejtuar e cila do të përfaqësojë një çështje civile. Për shkak të natyrës së mundshme gjyqësores të procedurës me urdhër për pagesë në Rumani dhe Sllovaki, për qëllimet e këtij studimi procedurat në këto dy vende klasifikohen si pothuajse procedura me urdhër për pagesë. 46. Një tjetër përjashtim ndaj natyrës jogjyqësore të kërkesave për ekzekutimin e detyrimeve në lidhje me shërbimin e furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike është Letonia ku faturat e këtyre shërbimeve zakonisht ekzekutohen përmes çështjeve gjyqësore standarde civile. Rregullat mund të thjeshtohen kur vlera e detyrimit është nën një kufi të caktuar por procedurat janë gjithsesi shumë më komplekse dhe të shtrenjta sesa procedurat përgjithësisht jogjyqësore të përdorura në vende të tjera të krahasuara. Është interesant fakti se në Letoni kompanitë e furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike janë të prirura të zgjedhin rrugën e çështjeve gjyqësore pavarësisht se ekziston një procedurë “paralajmëruese” që është e ngjashme me procedurën me urdhër për pagesë. Kjo mund të ndodhë për shkak të mungesës së efektivitetit të kostos në krijimin e procedurës “paralajmëruese”. Legjislacioni letonez ka dispozita që parashikojnë edhe procedurën e nxjerrjes së një vendimi/autorizimi për ekzekutim bazuar në një dokument autentik. Gjithsesi, faturat e ujit, gazit apo energjisë elektrike nuk konsiderohen dokumente autentike në Letoni. 47. Përvoja e Bullgarisë i shton një nuancë tjetër zgjedhjes së kompanive të furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike përsa i përket rrugëve procedurale për ekzekutimin e faturave të papaguara. Edhe pse procedurat për ekzekutimin e detyrimeve të pakundërshtuara janë krijuar që të jenë të pakushtueshme dhe të shpejta, ato mund të zgjaten për shkak të kundërshtimeve të debitorit ose për shkak të ngarkesës së gjykatave (sidomos në kryeqytetin Sofje). Prandaj, disa kompani të shërbimit të furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike, sikurse edhe disa operatorë privatë të telefonisë celulare, dikur përfshinin klauzola arbitrazhi në kontratat me konsumatorët duke zgjedhur gjykata arbitrazhi të panjohura. Kështu, në vend që të zgjidhnin alternativën e procedurës me urdhër për pagesë me gjykatat e përgjithshme, kreditorët nisnin bënin ankimin në gjykatën e zgjedhur të arbitrazhit. Shpesh paanësia e këtyre gjykatave vihej në pikëpyetje. Si rezultat, 20 Këndvështrimi që konsideron natyrën jogjyqësore të urdhrit për pagesë si tipar thelbësor të procedurës rrjedh nga karakteristikat e procedurës me urdhër për pagesë sipas Rregullores (KE) Nr. 1896/2006 - krijimi i një procedure Europiane me urdhër për pagesë e cila është hartuar si procedurë vetëm për detyrimet e pakundërshtuara. Shihni Hyrje e Rregullores (KE) Nr. 1896/2006, sikurse edhe Nenin 1,1 (a). 19 në janar 2017 ligjvënësit bullgarë ndaluan përdorimin e klauzolave të arbitrazhit në kontratat e konsumatorëve. 21 48. Në përgjithësi, urdhrat për pagesa të organizuara si procedura të plota jogjyqësore janë mënyra më tipike për të ekzekutuar faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike në vendet e krahasuara. Kur i krahasojmë me procedurat për nxjerrjen e vendimit/autorizimit bazuar në një titull autentik, të cilat përdoren në vendet e Ballkanit Perëndimor, procedurat me urdhër për pagesë kanë një objekt më të gjerë dhe paraqesin trajtim të barabartë për të gjithë kreditorët, pa u dhënë status të posaçëm ofruesve të shërbimeve të furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike. 7. Autoriteti kompetent për të nxjerrë tituj ekzekutivë për detyrimet e pakundërshtuara 49. Sikurse diskutuam më sipër si procedura me urdhër për pagesë edhe ajo me nxjerrjen e vendimit/autorizimit bazuar tek dokumenti autentik, si rregull kanë natyrë jogjyqësore, administrative. Kjo jep mundësinë për të përzgjedhur nëpërmjet politikës autoritetin që do të ishte kompetent për të realizuar këto procedura në një mënyrë që ka si efikasitet kostoje e po ashtu edhe mbron të drejtat e qytetarëve. Vendet e krahasuara ua kanë caktuar këtë përgjegjësi ose gjykatave të shkallës së parë, ose noterëve. Tabela 2: Autoritetet kompetente Autoritetet kompetente Bullgaria Gjykatat Kroacia Noterët Republika Çeke Gjykatat Estonia Gjykatat 25% Hungaria Noterët Letonia Gjykatat Lituania Gjykatat Maqedonia Noterët 75% Polonia Gjykatat Rumania Gjykatat Sllovakia Gjykatat Sllovenia Gjykatat Gjykatat Noteret 50. Sikurse ilustrohet në Tabelën 2 më sipër, autoriteti për të nxjerrë tituj ekzekutiv zakonisht është i gjykatës. Gjithsesi, duke pasur parasysh natyrën administrative të shqyrtimit të detyrimeve të pakundërshtuara, disa vende, aty ku janë gjykatat e shkallës së parë autoritetet kompetente për të lëshuar tituj ekzekutivë kanë bërë përpjekje për t’ua lehtësuar këtë lloj pune gjykatësve. Kështu, E-gjykata në Poloni nxjerr urdhra për të gjithë vendin por angazhon vetëm 8 gjyqtarë dhe 119 nëpunës gjykate me arsim ligjor (referendarz) të cilët janë të autorizuar të firmosin për dhënien e urdhërave për pagesa. Një tjetër shembull është Departamenti Qendror për Dokument Autentik (më poshtë i referuar 21 Amendim i Nenit 19 të Kodit të Procedurës Civile të Bullgarisë, 24 janar 2017. 20 si COVL) në Gjykatën Vendore të Lubjanës, Slloveni, që shfrytëzon vetëm 4 gjykatës dhe 62 punonjës mbështetës dhe nxjerr urdhra/vendime bazuar tek titulli autentik për të gjithë vendin. Në Estoni, departamenti i gjykatës i specializuar e i centralizuar që nxjerr urdhra për pagesa për të gjithë vendin ka 4 ndihmës gjykatës dhe 29 punonjës gjykate. Me fjalë të tjera, kur një vend zgjedh që të jenë gjykatat autoriteti kompentet për të nxjerrë tituj ekzekutivë, gjithsesi mund t’ua heqë barrën e kësaj pune gjykatësve dhe t’ua caktojë pjesën më të madhe të përgjegjësisë personelit mbështetës me arsim ligjor. Të gjitha këto departamente të specializuara të gjykatave punojnë vetëm me urdhrat për pagesat dhe për këtë arsye janë në gjendje të specializohen dhe të harmonizojnë proceset. Efikasiteti i këtyre departamenteve vjen si pasojë e specializimit të punonjësve që ka si rezultat edhe harmonizimin e proceseve, sikurse edhe si pasojë e shpërndarjes uniforme të ngarkesës së punës ndërmjet nëpunësve, gjë që garantohet nëpërmjet centralizimit. 51. Noterëve iu është caktuar përgjegjësia për nxjerrjen e një titulli ekzekutiv në tre vende të krahasuara: Hungari, Kroaci dhe Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Kjo e fundit nuk është shtet anëtar i BE-së. Gjithsesi, përsa i përket Hungarisë dhe Kroacisë është e rëndësishme që të eksplorohet përputhshmëria e kësaj politike me rregulloren (KE) Nr. 805/2004 sikurse bën kjo analizë më poshtë. 52. Në përcaktimin e situatave në të cilat një detyrim mund të konsiderohet si i pakundërshtuar, Rregullorja (KE) Nr. 805/2004 i referohet në mënyrë të përsëritur “gjykatës” dhe “procedurave gjyqësore”. Gjithashtu, Neni 4, paragrafi 7 i Rregullores thekson shprehimisht se “në Suedi, në procedimet e shkurtuara në lidhje me urdhrat për të paguar (betalningsföreläggande), shprehja “gjykatë” përfshin shërbimin suedez të përmbarimit (kronofogdemyndighet)”. Rregullorja (BE) Nr. 1215/2012 e Parlamentit dhe e Këshillit Europian, e datës 12 dhjetor 2012 mbi jurisdiksionin dhe njohjen e zbatimit të vendimeve në çështje civile dhe tregtare e shtrin këtë përjashtim dke i shtuar edhe noterët hungarezë në Nenin 3: “në Hungari, në procedimet e shkurtuara në lidhje me urdhrat për të paguar (fizetési meghagyásos eljárás), përfshin noterin (közjegyző).” 53. Duke pasur parasysh përjashtimet e qarta për Suedinë dhe Hungarinë, Kroacia ka kërkuar mendimin e Gjykatës së Bashkimit Europian nëse noterët e saj mund të konsiderohen si gjykata për qëllimin e nxjerrjes së urdhrave/vendimeve të ekzekutimit bazuar në dokumente autentike. 22 Vendimi për këtë nuk është marrë akoma në kohën e publikimit të këtij raporti. Gjithsesi, në shtator 2016 Avokati i Përgjithshëm ka dhënë mendimin e tij për këtë çështje: që një vendim/autorizim për ekzekutim të plotësojë kriterin për t’u klasifikuar si Urdhër Ekzekutimi Europian, mund të lëshohet nga një noter nëse ka pasur garanci në lidhje me pavarësinë dhe paanësinë e noterit. Mbetet për t’u parë nëse Gjykata e Bashkimit Europian do të pranojë mendimin e Avokatit të Përgjithshëm dhe do të njohë autoritetin e Shteteve Anëtare për të vendosur cilat autoritete janë të pavarura dhe të paanshme ose nëse do të duhen përjashtime specifike, të ngjashme me ato që kanë të bëjnë me Suedinë dhe Hungarinë, në mënyrë që të lejohen autoritete të tjera jashtë gjykatave për të nxjerrë tituj ekzekutivë. 22 Në një kërkesë për një vendim paraprak nga Općinski sud u Novom Zagrebu (Kroaci) regjistruar në 11 shtator 2015 — Ibrica Zulfikarpašić v Slaven Gajer (Çështja C-484/15). Shihni http://eur-lex.europa.eu/legal- content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:62015CN0484&from=EN. 21 54. Diskutimi i mësipërm për rregullat e BE-së ngre pikëpyetje në lidhje me përputhshmërinë me legjislacionin e BE-së të procedurave aktuale të Serbisë dhe Malit të Zi, ku agjenti i përmbarimit edhe e nxjerr, edhe e ekzekuton titullin ekzekutiv. Caktimi i të dyja funksioneve një profesionisti të vetëm privat vë në pikëpyetje pavarësinë dhe paanësinë e agjentit të përmbarimit. Kur agjentët e përmbarimit janë ente private, ata mund të kenë një interes të drejtpërdrejtë tregtar në nxjerrjen e titujve ekzekutivë pasi janë po ata që do ta ekzekutojnë atë. Aktualisht, i vetmi shtet anëtar i BE-së ku të dyja këto funksione kryhen nga i njëjti autoritet është Suedia. Autoriteti Suedez i Zbatimit/Përmbarimit është përgjegjës si për nxjerrjen e titujve ekzekutivë dhe për ekzekutimin e tyre. Gjithsesi, Autoriteti i Përmbarimit në Suedi është agjenci shtetërore dhe prandaj kjo është krejt e ndryshme nga një agjent përmbarimi që vepron si sipërmarrës privat, si në rastin e Serbisë dhe të Malit të Zi. 55. Është interesant fakti se në vitin 2003 nëpërmjet amendamenteve legjislative Kroacia u përpoq që t’ia caktonte të dyja, si nxjerrjen e titujve për detyrimet financiare dhe ekzekutimin e tyre noterëve. Këto dispozita nuk u zbatuan kurrë dhe u shfuqizuan në vitin 2004 për shkak të shqetësimeve se ato ishin në kundërshtim të së drejtës për gjykim të paanshëm sipas Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut. 56. Mund të konkludohet se alternativa që kanë zgjedhur shumica e vendeve është t’u caktojnë gjykatave përgjegjësinë për nxjerrjen e titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara. Gjithsesi, as vendet që ua kanë caktuar këtë përgjegjësi noterëve nuk përballen me ndonjë vështirësi të veçantë. Vendimi që pritet nga Gjykata e Bashkimit Europian për çështjen C-484/15 do të përcaktojë nëse nxjerrja e tituve ekzekutivë nga noterët do të nevojitet të trajtohet nga një përjashtim specifik në legjislacionin e BE-së që ato tituj të klasifikohen si Urdhëra Ekzekutimi Europianë sipas rregullave përkatëse të legjislacionit të BE-së. Ndërsa titujt ekzekutivë për detyrimet e faturave të ujit, gazi dhe energjisë elektrike normalisht nuk do të ishte e nevojshme të ekzekutoheshin në vende të tjera të ndryshme nga jurisdiksioni që e nxjerr titullin, për dy arsye është e rëndësishme që të sigurohet përputhja me legjislacionin e BE-së. Së pari, instrumentet e BE-së përcaktojnë standarde minimale për drejtësinë e procedurave për detyrimet e pakundërshtuara, të cilat duhet të jenë të pranishme edhe nëse nuk do të ishte e nevojshme që ato të ekzekutohen jashtë vendit. Së dyti, sikurse është diskutuar më sipër, procedurat e përdorura për detyrimet në lidhje me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike asnjëherë nuk janë të krijuara vetëm për ato lloj detyrimesh por janë të zbatueshme për një gamë më të gjerë detyrimesh. Si e tillë, mundësia për të ekzekutuar tituj të tillë në nivel të BE-së është shumë e dëshirueshme. 8. Jurisdiksioni territorial 57. Përsa i përket jurisdiksionit territorial të autoritetit kompetent për lëshimin e titujve ekzekutivë, pak vende kanë zgjedhur një proces të centralizuar ndërsa shumica mbështeten tek kufinjtë tradicionalë territorialë të jurisdiksionit. 22 Tabela 3: Jurisdiksioni Terriorial Jurisdiksioni territorial Bullgaria I kufizuar Kroacia I kufizuar Republika Çeke I kufizuar Estonia I centralizuar 33% Hungaria I centralizuar Letonia I kufizuar Lituania I kufizuar 67% Maqedonia I kufizuar Polonia I centralizuar Rumania I kufizuar Sllovakia I kufizuar I kufizuar I centralizuar Sllovenia I centralizuar 58. Vendet ku autoritetet kompetente kanë jurisdiksion territorial të kufizuar përballen me një sërë problemesh, duke përfshirë ngarkesë të pabarabartë pune për nëpunësit që vendosin për kërkesat dhe, si pasojë, dallime domethënëse rajonale përsa i përket afateve të vendimeve në lidhje me kërkesat e kreditorëve. P.sh. në Bullgari, gjykatat e shkallës së parë në qytetet e vogla janë në gjendje të vendosin për nxjerrjen e një urdhri për pagesë brenda afatit tre ditor të parashikuar nga ligji. Në zonat më të mëdha urbane për vendime të tilla duhet mesatarisht një javë kohë dhe në kryeqytetin Sofje, ku gjykatësit janë të mbingarkuar, deri në gjashtë muaj. Po ashtu, afatet kohore në Sllovaki ndryshojnë shumë dhe gjykatat në Bratislavë, që është kryeqyteti, konsiderohen më të ngadaltat. Nga ana tjetër, një sistem i centralizuar për të shqyrtuar kërkesat e kreditorëve siguron një shpërndarje uniforme të ngarkesës së punës në të gjithë vendin, sikurse dhe praktika dhe interpretim ligjor uniform. Gjithashtu, sistemi i centralizuar bën të mundur që të ketë efikasitet në organizimin e punës, si në shembujt e E-gjykatës në Poloni, COVL në Slloveni dhe Departamentit për Urdhrat për Pagesë në Estoni ku një punë e kësaj natyre realizohet kryesisht nga nëpunësit e gjykatave me arsim ligjor. 59. Në tre nga katër sistemet e centralizuara në vendet e krahasuara (Poloni, Slloveni dhe Estoni), autoriteti kompetent është përcaktuar si një strukturë brenda një gjykate ekzistuese të shkallës së parë. Kështu, në Poloni, E-gjykata është një divizion civil i gjykatës së rrethit në qytetin Lublin; në Slloveni, COVL është ngritur si department i Gjykatës Vendore të Lubjanës dhe në Estoni departamenti për urdhrat për pagesë është në gjykatën e Haapsalu në Gjykatën e Kontesë të Pärnu-së. Edhe pse sistemi aktual në Sllovaki nuk është i centralizuar, po bëhen përgatitje për të futur në punë një sistem të centralizuar të ngjashëm me modelin polak, konkretisht vënia në punë e një gjykate të specializuar elektronike (mundësisht në Banska Bystrica), që do të kishte jurisdiksion për të gjithë vendin. 60. Të gjitha sistemet e centralizuara funksionojnë duke përdorur një platformë elektronike për marrjen dhe përpunimin e kërkesave të kreditorëve, prandaj nuk është e nevojshme që të gjithë nëpunësit që marrin vendim për kërkesat të jenë duke punuar në të njëjtin vend fizik. P.sh. E-gjykata e Polonisë angazhon 50 nëpunës gjykate që janë në Lublin dhe 69 të cilët janë jashtë Lublinit. Po ashtu, në Hungari, sistemi elektronik i centralizuar për marrjen e kërkesave të kreditorëve, ua shpërndan ato në mënyrë uniforme të gjithë 23 noterëve në vend. Kështu, një noter në një pjesë të vendit mund të vendosë për një kërkesë nga një anë tjetër e vendit. Sistemi siguron ngarkesë pune të njëtrajtshme dhe vendndodhja e nëpunësit nuk ka rëndësi. 61. Bazuar në shqyrtimin e rregullave dhe të jurisdiksionit territorial të autoriteteve kompetente, mund të konkludojmë se sistemet e centralizuara për nxjerrjen e titujve ekzekutivë për detyrimet e pakundërshtuara përgjithësisht garantojnë afate më të parashikueshme, ngarkesë të barabartë pune për nëpunësit dhe mundësi për të ulur kostot. 9. TIK dhe mundësitë për aplikime elektronike 62. Për të siguruar përpunim të shpejtë dhe efikas për përpunimin e kërkesave për nxjerrjen e titujve ekzekutivë, shumë vende të krahasuara kanë sisteme të dedikuara TI-je për marrjen dhe përpunimin e kërkesave të tilla. Tabela 4: Aplikimi elektronik Figura 5: Aplikimi elektronik Bullgaria Jo Kroacia Jo Republika Çeke Po 33% Estonia Po Hungaria Po Letonia Po 67% Lituania Po Maqedonia Jo Polonia Po Rumania Jo Sllovakia Po Aplikim elektronik i mundur Sllovenia Po Aplikim elektronik i pamundur 63. Në vendet e krahasuara me sisteme të centralizuara, përdorimi i marrjes së kërkesave në mënyrë elektronike është një kriter i detyrueshëm për kreditorët që dëshirojnë të përdorin procedurën e përshpejtuar. Duhet të kihet parasysh se në Hungari aplikimet elektronike janë të detyrueshme për të gjitha entet ligjore dhe për të gjithë individët e përfaqësuar nga një avokat. Individët privatë të cilët nuk përfaqësohen nga avokatë mund të dorëzojnë kërkesat personalisht në zyrën e noterëve por kjo ndodh rrallë. Mund të ekzistojë dhe një procedurë alternative e bazuar tek shkresat, por kjo është më e shtrenjtë dhe më e ngadaltë prandaj rrallë zgjidhet për t’u përdorur nga kreditorët. P.sh. në Poloni, tarifa për procedurën e centralizuar dhe elektronike me E-gjykatën është 1.25 përqind e vlerës së detyrimit financiar ndërsa për procedurën “shkresore” në gjykatat e zakonshme kjo tarifë shkon në 5 përqind të vlerës së detyrimit. 64. Vendet e krahasuara me sisteme të pacentralizuara ose kanë vetëm procedura shkresore ose u ofrojnë kreditorëve mundësinë ta paraqesin kërkesën elektronikisht. Në këto raste, procedura është identike pavarësisht se si paraqitet kërkesa, por mund të jetë me interes ekonomik që kërkesat të paraqiten elektronikisht (p.sh. tarifa të reduktuara). Për 24 shembull, Lituania ofron një skonto prej 25 përqind për kërkesat e paraqitura elektronikisht dhe nuk kërkon tarifën postare në rast shërbimi elektronik. 65. Paraqitja e kërkesave në mënyrë elektronike lehtëson punën e kreditorëve dhe të autoriteteve kompetente. Nëse një vend ka vullnetin politik dhe është i përgatitur teknikisht për ta bërë rrugën elektronike të detyrueshme për ata që dëshirojnë të përdorin procedurën e përshpejtuar (p.sh. Polonia, Sllovenia, Hungaria, Estonia), ky efikasitet mund të shumëfishohet. 10. Formularët e standardizuar dhe nevoja për të bashkëlidhur prova 66. Kohëzgjatja e procesit për të vendosur në lidhje me kërkesën e një kreditori për nxjerrjen e një titulli ekzekutiv varet nga elementë të shumtë. Një prej tyre është kompleksiteti dhe volumi i dokumenteve që autoritetet do të duhet të shqyrtojnë në mënyrë që të marrin një vendim. Për të lehtësuar procesin e shqyrtimit, shumë shtete të krahasuara përveç aplikimit elektronik përdorin edhe formularë të standardizuar. Formati i këtyre formularëve zakonisht miratohet nga Ministria e Drejtësisë. Përdorimi i formularëve të tillë garanton që të gjithë elementët e kërkesës që kërkohen me ligj do të jenë të pranishëm në mënyrë që ato të jenë lehtësisht të verifikueshme nga autoriteti kompetent. Gjithashtu, përdorimi i formularëve të thjeshtë do të thotë që kreditorët mund t’i paraqesin kërkesat e tyre pa përdorur shërbimet e avokatëve. 67. Gjithashtu, në shumë vende, mjafton që të bëhet kërkesa në mënyrë elektronike ose në mënyrë shkresore dhe nuk ka nevojë që të bashkëlidhen prova me kërkesën. Provat duhet të jenë të disponueshme në rast se debitori kundërshton duke bërë kështu që çështja të kthehet në një konflikt të plotë civil, por në fazën fillestare kur kërkohet nxjerrja e titullit ekzekutiv nuk është e nevojshme që të paraqiten prova të tilla. Ky tipar i procedurës thjeshton dhe shkurton shumë kohën që nëpunësit kompetentë duhet t’i kushtojnë kërkesës. Tabela 5: Nevoja për të bashkëlidhur prova Nevoja per te bashkelidhur me kërkesën prova Bullgaria Jo Kroacia Po Republika Ceke Po Estonia Jo Hungaria Jo 50% 50% Letonia Po Lituania Jo Maqedonia Po Polonia Jo Rumania Po Nuk nevojitet te bashkelidhen prova Sllovakia Po Provat duhet te bashkelidhen Sllovenia Jo 25 68. Sikurse ilustrohet në Tabelën 5, 23 në të gjitha vendet ku përgjegjëse për nxjerrjen e titujve ekzekutivë janë autoritetet e centralizuara, nuk ekziston detyrimi që kërkesës t’i bashkëlidhen prova. E njëjta politikë është ndjekur gjithashtu edhe nga disa vende të krahasuara të cilat kanë sisteme të pacentralizuara, si p.sh. Bullgaria dhe Lituania. 11. Tarifat e gjykatave dhe të noterisë 69. Tarifa që merret nga autoriteti kompetent për procedurën e lëshimit të titullit ekzekutiv është një instrument i rëndësishëm për menaxhimin e sjelljes së kreditorëve dhe debitorëve. Qëllimi i parë i tarifës është që të mbulohen kostot për funksionimin e sistemit. Së dyti, tarifa duhet të shërbejë si një stimul që kreditorët të zgjedhin llojin e procedurës që ka efikasitet më të lartë kostoje për ta sikurse dhe për shtetin. Kjo është arsyeja se përse tarifa për procesin elektronik mund të jetë më e ulët sesa tarifa për procesin shkresor. Për këtë shkak, aplikimi për një procedurë të përshpejtuar është zakonisht më pak i kushtueshëm sesa aplikimi për një çështje civile. Tarifa për procedurën për detyrime të pakundërshtuara duhet të jetë e ndarë nga tarifa për ankimim standard në gjykatë e cila ndërmerret në rast kundërshtimesh në mënyrë që të mos inkurajohen kundërshtime të pabazuara nga debitorët në lidhje me titujt ekzekutivë. Kështu, në shembullin e Rumanisë ku shqyrtimi i kundërshtimeve nga ana e debitorëve është i përfshirë në procedurë, debitori nuk ka asnjë stimul që të mos kundërshtojë. Nga ana tjetër, në vende ku kundërshtimet shqyrtohen si një çështje e veçantë gjyqësore, debitorët zakonisht janë të ndërgjegjshëm që një kundërshtim i pabazuar do të rriste borxhin e tij/saj me kostot e çështjes civile. 70. Figura 7 më poshtë ilustron nivelin e përafërt të tarifave për marrjen e një titulli ekzekutiv për fatura të papaguara uji, gazi e energjie elektrike në vende të krahasuara për kërkesa që shkojnë respektivisht deri në 100 EUR, 500 EUR dhe 1000 EUR. 24 23 Shumica e të dhënave në lidhje me nevojën për të bashkëlidhur prova është marrë nga portali i Rrjetit Gjyqësor Europian për Çështje Civile dhe Tregtare në linkun https://e- justice.europa.eu/content_order_for_payment_procedures-41-ee-en.do?member=1. 24 Për të bërë të mundur krahasimin, monedhat lokale janë konvertuar në Euro. Në rastet e tarifave të ndryshme për procedurat elektronike dhe shkresore, tabela reflekton tarifën për procesin elektronik. Përllogaritja e tarifave bazohet në prezumimin se debitori nuk do të ketë kundërshtime, d.m.th. janë përfshirë në llogaritje vetëm kostot për marrjen e një titulli ekzekutiv përmes procedurës së detyrimeve të pakundërshtuara, pa future aty koston e një çështjeje të mundshme civile vijuese. Përsa i përket Letonisë, grafiku reflekton tarifën e gjykatës për një ankimim standard civil pasi kjo është rruga që përdoret më shpesh për ekzekutimin e faturave të ujit, gazit e energjisë elektrike. 26 Figura 7: Tarifat e gjykatave/noterise ne EUR 160 € 140 € 120 € 100 € 80 € 60 € 40 € 20 € 0€ EUR 100 EUR 500 EUR 1000 71. Disa vende i inkurajojnë kreditorët që të përdorin procedurën për detyrime të pakundërshtuara duke siguruar që në rast kundërshtimesh, tarifa totale për adresimin e mosmarrëveshjes të mos e tejkalojë tarifën për një çështje standard civile. Kjo shërben gjithashtu për të dekurajuar debitorët që të paraqesin kundërshtime të pabaza. Specifikisht, në këto vende, tarifa totale që duhet paguar nëse kreditori zgjedh që të shkojë drejt e tek faza e ankimimit që trajtohet si çështje civile në gjykatë, është shuma e tarifës për marrjen e një titulli ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara me tarifën e çështjes civile që do të rezultonte në rast e do të paraqiteshin kundërshtime. Kur përfundon procedura, pala humbëse është përgjegjëse për pagesën e të gjitha tarifave që janë paguar në fazat e ndryshme të procedurës. P.sh. në Hungari tarifa e gjykatës për një çështje civile standard është gjashtë përqind e vlerës që kërkohet, ndërsa tarifa për të marrë një urdhër për pagesë dhe për të trajtuar detyrimin financiar si një detyrim të pakundërshtuar është vetëm tre përqind. Në rast se debitori e kundërshton urdhrin për pagesë dhe iniciohet kështu një çështje standarde civile, do të duhet të paguhet një tre përqindësh shtesë që të arrihet tarifa e zakonshme gjashtë përqind. Kështu, duke zgjedhur që të kundërshtojë ose jo urdhrin për pagesë, debitori është i ndërgjegjshëm se një kundërshtim i pabazuar do të rriste shpenzimet e tij/saj të ardhshme (në rast se e humb çështjen) me tre përqind të vlerës së detyrimit. Kjo mund të dekurajojë kundërshtimet e pabazuara. Në mënyrë të ngjashme, Bullgaria ka një tarifë standarde për çështjet civile që është katër përqind e vlerës që kërkohet dhe tarifat për një urdhër për pagesë dhe për çështjen që rezulton në rast se paraqitet kundërshtim janë dy përqind të vlerës secila. Edhe këtu, shuma e të dy tarifave është sa tarifa e një çështjeje gjyqësore standarde. Në Lituani, tarifa e gjykatës për një urdhër për pagesë ëshë sa çereku i tarifës së zakonshme gjyqësore dhe në rast se paraqiten kundërshtime, duhet të paguhet edhe tre çereku i mbetur i asaj tarife. Një raport i tillë mund të motivojë më tej debitorët që të mos paraqesin kundërshtime të pabaza. 27 12. Kohëzgjatja e procedurës për sigurimin e titullit ekzekutiv 72. Procedurat e përshpejtuara për të siguruar titullin ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara duhet të arrijnë të nxjerrin titullin ekzekutiv brenda vetëm pak ditësh nga paraqitja e kërkesës. 73. Informacioni që na u vu në dispozicion nga raporterët kombëtarë për qëllime të kësaj analize tregon se sistemet e centralizuara janë në gjendje të garantojnë më shumë parashikueshmëri për afatet dhe janë përgjithësisht më të shpejtë sesa sistemet e decentralizuara. Në Slloveni dhe Hungari, ku marrja dhe përpunimi i kërkesave bëhet në mënyrë të centralizuar dhe elektronike, periudha kohore nga paraqitja e kërkesës deri në lëshimin e titullit është deri në tre ditë. Në Estoni dhe Poloni, të cilat kanë gjithashtu sisteme të centralizuara elektronike, periudha kohore është rreth 10 ditë. Afate të shkurtra përpunimi prej pak ditësh na u raportuan gjithashtu edhe për Lituaninë dhe Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë ku sistemet nuk janë të centralizuara. Nga ana tjetër, në vende të tjera të krahasuara afatet janë më pak të parashikueshme. Sikurse diskutuam më sipër, në Bullgari dhe Sllovaki ato variojnë shumë ndërmjet gjykatave dhe mund të venë edhe deri në disa muaj në kryeqytete. Në Rumani, nëse detyrimi është i pakundërshtuar, afati maksimal është 45 ditë, por nëse bëhet ankimim natyra e procedurës së re çon në vonesa domethënëse. Në Letoni, procedurat e çështjeve civile mund të zgjasin një deri në dy vjet. 13. Dorëzimi i titullit ekzekutiv tek debitori 74. Një nga elementët më të rëndësishëm të procedurës për marrjen e titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara është dorëzimi i titullit tek debitori. Duke pasur parasysh faktin se procedura zakonisht bazohet tek dokumentet dhe është jogjyqësore, dorëzimi i titullit ekzekutiv tek debitori është momenti i parë kur debitori mëson për kërkesën për shlyerjen e detyrimit dhe mund të mbrojë veten kundrejt kësaj kërkese. Në shumë jurisdiksione, ky është gjithashtu momenti i fundit kur debitori mund të mbrohet shpejt dhe efektivisht. Në mënyrë që të sigurohet funksionimi i mirë për procesin e shlyerjes së detyrimeve të pakundërshtuara, legjislatorët në shumicën e vendeve i kufizojnë mundësitë e debitorëve për t’u mbrojtur në faza të mëvonëshme të ekzekutimit. Kështu, nëse debitori, pasi i dorëzohen titujt ekzekutivë, nuk paraqet ankimim për kundërshtimin brenda afatit, ai ose ajo do të kenë mundësi shumë të kufizuara për t’u mbrojtur më vonë. 75. Rregullorja (KE) Nr. 805/2004 vendos standarde minimale për dorëzimin e dokumentit duke hapur rrugën për procedime për detyrime të pakundërshtuara. Nëse shtetet anëtare devijojnë nga këto standarde, dokumenti rezultues nuk mund të klasifikohet si Urdhër Zbatimi Europian. Natyrisht, një klasifikim i tillë zakonisht nuk nevojitet në rastin e ekzekutimit të detyrimeve për fatura të ujit, gazit dhe energjisë elektrike pasi ato zakonisht ekzekutohen brenda territorit të shtetit. Gjithsesi, standardet minimale të shërbimit parashikojnë një model të rëndësishëm për të mbrojtur të drejtat e debitorëve në procedura të tilla dhe mund të aplikohen nga vendet edhe pa u shqetësuar nëse dokumenti mund të klasifikohet ose jo si Urdhër Ekzekutimi Europian. Rregullorja (KE) Nr. 805/2004 lejon që dorëzimi të kryhet nga çdo lloj autoriteti kompetent sikurse edhe nga shërbimi postar si dhe nga mjete elektronike, përsa kohë që këto janë të verifikueshme. 28 76. Dorëzimi i dokumenteve ligjore në vendet e krahasuara kryhet nga ente të ndryshme. Aty ku palët në një çështje kanë rënë dakord paraprakisht, mund të përdoret dorëzimi elektronik. Por kur është fjala për detyrimet në lidhje me faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike, zakonisht është e nevojshme që të kryhet dorëzimi fizik i dokumentit ligjor në ambientet e debitorit. Ndërsa ky dorëzim gjithnjë organizohet nga autoriteti që lëshon titullin ekzekutiv, realizimi i tij fizikisht nuk bëhet domosdoshmërisht nga ai autoritet (d.m.th. gjykata apo nëpunësit e noterisë). Shpesh ka efikasitet më të mirë në lidhje me koston kur dorëzimi fizik iu caktohet shërbmeve postare ose korrierëve. Bullgaria ka një strukturë të madhe me punonjës gjykate që dorëzojnë dokumentet ligjore. Në Ish- Republikën Jugosllave të Maqedonisë, dorëzimi realizohent nga nëpunës të noterisë. Nga ana tjetër, në shumicën e vendeve të krahasuara (p.sh. Estoni, Lituani, Hungari, Poloni, Rumani, Republika Çeke, Sllovaki) gjykatat dhe noterët i dërgojnë shkresat ligjore nëpërmjet postës rekomande. Tabela 6: Entet qe bejne dorezimin jo- Figura 8:Entet qe bejne elektronik te dokumenteve ligjore dorezimin jo-elektronik te Nepunes te dokumenteve ligjore Bullgaria gjykates Poste rekomande ose nepunes te 8% 9% Kroacia noterise Republika Çeke Poste rekomande Estonia Poste rekomande Hungaria Poste rekomande Letonia Poste rekomande 83% Lituania Poste rekomande Nepunes te Maqedonia noterise Poste rekomande Nepunes te gjykates Polonia Poste rekomande Nepunes te noterise Rumania Poste rekomande Sllovakia Poste rekomande Sllovenia Poste rekomande 77. Ndërsa është e vështirë që të vlerësohet cilësia e shërbimit, Bullgaria, Polonia dhe Sllovakia raportojnë ankesa të shpeshta për dorëzime të pasakta, ndërsa pjesa tjetër vendeve të krahasuara duket se nuk ka probleme domethënëse në këtë drejtim. Kutia 5: Sistemi postar i automatizuar i dërgesave në Slloveni Sllovenia ka vënë në punë një qasje novatore në lidhje me organizimin e procesit të dorëzimit. Si pjesë e COVL-së është krijuar një sistem postar i automatizuar për dërgesat dhe kjo i është kaluar një kontraktori. Kontraktori merr dokumentet nga gjykata në format elektronik, i printon ato, e mbledh e palos, printon të dhënat në zarfe, vendos në mënyrë mekanike dokumentet në zarfat korrespondues (duke përdour bar code për kombinimin), kontrollon cilësin e postës dalëse, krijon një regjistër për gjithë objektet postare që dorëzohen në Zyrën Postare, dhe i dorëzon objektet 29 postare në Zyrën Postare. 25 78. Standardet minimale për dorëzimin tek debitori sipas Rregullores (KE) Nr. 805/2004 janë mjaft të gjera dhe mbulojnë dy metoda kryesore: dorëzimin me provë marrjeje nga debitori dhe dorëzimin pa provë marrjeje nga debitori. Metodat e dorëzimit pa provë marrjeje nga debitori janë veçanërisht të rëndësishme pasi në kuadrin e procedurave për marrjen e titujve ekzekutivë, debitorët përceptohen se e shmangin në mënyrë aktive dorëzimin tek ata personalisht. Gjithashtu, në pak vende të krahasuara metodat për dorëzimin pa provë marrjeje nga debitori ishin një nga shkaqet më të shpeshta të protestave kundër ekzekutimit të faturave të ujit, gazit e energjisë elektrike. Prandaj është e rëndësishme që këto lloj metodash të plotësojnë standarde minimale të caktuara në mënyrë që të pranohen më gjerësisht nga shoqëria. Kutia 6: Rregullat e BE-së për dorëzimin pa provë marrjeje Sipas Rregullores (KE) Nr. 805/2004, që dorëzimi pa provë marrjeje të jetë i pranueshëm, adresa e debitorit duhet të dihet me siguri dhe një gamë e gjerë metodash është e pranueshme sipas Nenit 14 të Rregullores: (a) dorëzimi personalisht tek adresa personale e debitorit tek personat që jetojnë në të njëjtën banesë me debitorin ose që janë të punësuar atje; (b) në rastin e një debitori të vetëpunësuar ose të një personi juridik, dorëzimi personalisht në mjediset e biznesit të debitorit tek personat që janë të punësuar nga debitori; (c) vendosja e dokumentit në kutinë postare të debitorit; (d) depozitimi i dokumentit në një zyrë postare ose pranë autoriteteve publike kompetente dhe vendosja në kutinë postare të debitorit të një njoftimi me shkrim për atë depozitim, në rast se njoftimi me shkrim specifikon qartësisht karakterin e dokumentit si dokument gjykate ose efektin ligjor të njoftimit si realizim të dorëzimit dhe fillimit të matjes së kohës në kuadrin e afatit kohor; (e) shërbim postar pa provë në përputhje me paragrafin 3 kur debitori e ka adresën në Shtetin Anëtar të origjinës; (f) mjete elektronike të vërtetuara nga një konfirmim automatik i dorëzimit, në rast se debitori e ka pranuar shprehimisht këtë metodë dorëzimi paraprakisht. Dorëzimi në përputhje me (a) deri (d) më sipër do të vërtetohet nga: (a) një dokument i firmosur nga personi kompetent që realizoi dorëzimin, ku përshkruhet: (i) meoda e dorëzimit që u përdor; dhe (ii) data e dorëzimit; dhe (iii) atëherë kur dokumenti i është dorëzuar një personi tjetër dhe jo debitorit, emri i atij personi dhe lidhja që ka me debitorin, ose b) një pranim marrjeje nga personi të cilit i bëhet dorëzimi, për qëllime të paragrafëve 1(a) dhe (b). 25 Përshkrimi i sistemeve përdor informacion nga referati “Krijimi i Ndërveprueshmërisë në Procedurat Civile Online: Rast Studimor-Sllovenia” mbajtur nga Gregor Strojin nga Gjykata e Lartë e Sllovenisë në një konferencë studimore zhvilluar në Bolonjë në 15-16 qershor 2012 f. 31 në linkun http://www.irsig.cnr.it/BIEPCO/documents/case_studies/COVL%20Slovenia%20case%20study%2025042012.p df. 30 79. Vendet e krahasuara kanë zgjedhur një sërë zgjidhjesh për dorëzimin pa vërtetim marrjeje. Për shembull, në Hungari, Urdhri për Pagesë i dërgohet debitorit me postë rekomande dhe në rast se debitori nuk gjendet tek adresa, shërbimi postar lë një njoftim nëpërmjet të cilit e njofton atë që të vijë të marrë postën rekomande. Nëse debitori nuk i përgjigjet njoftimit, dokumentat prezumohen si të dorëzuara në ditën e pestë pas përpjekjes së dytë për dorëzimin e dokumentit nga shërbimit postar hungarez (tipikisht pas 10-14 ditë pune). Në Bullgari, dorëzimi kryhet nga një kategori nëpunësish të gjykatës. Nëse debitori nuk gjendet tek adresa, njoftimi i gjykatës mund të ngjitet tek dera e hyrjes. Në rast se debitori nuk i merr dokumentet personalisht nga autoritetet brenda dy javëve nga ngjitja e njoftimit, dokumentet konsiderohen si të dorëzuara. Në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, njoftimet që nuk arrihet të dorëzohen publikohen tek buletini i gjykatës. Në Poloni, nuk verifikohet nëse letra në fakt arriti tek debitori pasi prezumohet që ajo arriti. E- gjykata zakonisht lëshon një vendim nëse nuk ka marrë kundërshtime brenda një muaji nga dërgimi i Urdhrit për Pagesë tek debitori. 80. Estonia përbën përjashtim pasi nuk lejon dorëzimin pa vërtetim marrjeje në rastet e Urdhërave për Pagesë. Nëse dorëzimi tek debitori ka rezultuar i pamundur, procedura për urdhër për pagesë mbyllet dhe në mënyrë që të arrihet likujdimi i detyrimit duhet të bëhet një ankimim për çështje civile. 81. Në disa vende të krahasuara, dorëzimi konsiderohet problematik si për kreditorët, po ashtu edhe për debitorët. Kreditorët ankohen se debitorët e shmangin aktivisht dorëzimin ndërsa nga ana tjetër debitorët argumentojnë se dorëzimi pa vërtetim marrjeje do të thotë se ekzekutimi mund të fillojë pa dijeninë e debitorit. Një mënyrë për të reduktuar këto mosmarrëveshje janë rregullat e qarta të cilat përcaktojnë adresën për njoftime ligjore përsa i përket personave fizikë. Për shembull, në disa vende të krahasuara, adresat ku personat fizikë janë të regjistruar janë shumë të vjetra ose rregullat e dorëzimit nuk janë të pagabueshme përsa i përket adresës për dorëzimin. Si rezultat, bëhen përpjekje për dorëzimin pranë disa adresave, periudhat kohore për dorëzimin janë të gjata dhe ankesat për dorëzim të papërshtatshëm janë të shpeshta. Vende të tjera të krahasuara duket se kanë rregulla më të qarta dhe dorëzime më pak problematike. Për shembull, në Letoni ligji i vitit 2003 për Deklarimin e Vendit të Banimit detyroi çdo qytetar të regjistronte pranë qeverisë qendrore apo vendore adresën ku ai/ajo mund të gjendeshin në lidhje me marrëdhëniet ligjore. 26 Kur një adresë e tillë nuk është regjistruar, ligji parashikon disa prezumime që lehtësojnë dorëzimin. Rregulla të ngjashme janë në fuqi në Hungari. 82. Dorëzimi i titujve ekzekutivë tek debitorët është kritik si për efikasitetin e të gjithë procedurës e po ashtu edhe për pranimin e tij nga shoqëria. Prandaj, dorëzimi duhet të organizohet në një mënyrë të tillë që është si efektive dhe që pranon të drejtën e qytetarëve për të drejtën për proces gjyësor të drejtë. Vëmendje e posaçme duhet t’u kushtohet metodave të dorëzimit pa provë marrjeje nga debitori pasi ato metoda japin më shpesh shkak për pakënaqësitë e publikut dhe përceptimet e shkeljeve të të drejtave të debitorëve. 26 Ligji për deklarimin e vendit të banimit, 2003 në linkun http://www.vvc.gov.lv/export/sites/default/docs/LRTA/Likumi/Declaration_of_Place_of_Residence_Law.pdf. 31 14. Kundërshtimet ndaj titujve ekzekutivë 83. Një element i rëndësishëm i ekzekutimit të detyrimeve të pakundërshtuara është rregulli që titujt ekzekutivë hyjnë në fuqi nëse debitori nuk i kundërshton. Në rast se debitori kundërshton, shumica e sistemeve iniciojnë një çështje të re civile në gjykatë për të zgjidhur mosmarrëveshjen ndërmjet palëve. 14.1. Format e mungesës së kundërshtimit 84. Mungesa e kundërshtimit është një parakusht i rëndësishëm për hyrjen në fuqi të titujve ekzekutivë në procedurat për detyrimet e pakundërshtuara. Paragrafi (6) i Hyrjes së Rregullores (KE) Nr. 805/2004 ravijëzon dy nga format më tipike të mungesës së kundërshtimit: (1)”mosparaqitja në një seancë në gjykatë” ose (2) mosreagimi ndaj një ftese të gjykatës për të njoftuar me shkrim synimin për t’u mbrojtur”. Në shumicën e vendeve të krahasuara, mungesa e kundërshtimit merr formën e mosrespektimit të një ftese nga gjykata (ose noteri, kur është e aplikueshme) për të njoftuar me shkrim synimin për t’u mbrojtur. Me fjalë të tjera, nëse debitorit i dorëzohet një titull ekzekutiv dhe ai/ajo nuk reagon brenda afatit kohor të parashikuar me ligj, titulli ekzekutiv bëhet efektiv. Shumë pak vende të krahasuara parashikojnë një seancë gjyqësore si pjesë të procedurës për të ekzekutuar detyrimet e pakundërshtuara. Një vend i tillë është Rumania, që parashikon një seancë gjyësore dhe mbledhjen e provave në kuadrin e çështjeve me urdhër për pagesë. 85. Një tjetër shembull interesant është Letonia, ku procedura “paralajmëruese” për detyrimet e pakundërshtuara devijon nga dy format e mungesës së kundërshtimit sikurse përshkruhet në Rregulloren (KE) Nr.805/2004. Specifikisht, në kuadrin e procedurës “paralajmëruese” në Letoni, mungesa e reagimit nga debitori do të thotë se titulli ekzekutiv nuk mund të bëhet efektiv (d.m.th. ndryshe nga vendet e tjera Letonia e trajton heshtjen si kundërshtim). E vemja mënyrë me të cilën një titull ekzekutiv i lëshuar në kuadrin e kësaj procedure mund të bëhet efektiv është me pranimin e detyrimit shprehur haptazi nga debitori. Kjo është ndoshta një nga arsyet se përse procedura paralajmëruese në Letoni përdoret shumë rrallë dhe nuk është procedura që zgjidhet për të ekzekutuar faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike. 14.2. Format e kundërshtimit 86. Duke pasur parasysh procedurat e thjeshtuara dhe jogjyqësore përmes të cilave kreditorët mund të marrin titujt ekzekutivë, është e rëndësishme që edhe debitorëve t’u ofrohen rrugë po aq të lehta për të kundërshtuar. Në shumicën e vendeve të krahasuara kundërshtimi nuk kërkon që debitori të paraqesë ndonjë justifikim. Zakonisht, mjafton një “unë kundërshtoj” që të pengohet hyrja në fuqi e titullit ekzekutiv. Gjithashtu, është e mundur që t’i jepet debitorit një formular për të dorëzuar kundërshtimin në momentin kur i dorëzohet titulli ekzekutiv (p.sh. në Bullgari). 87. Një hollësi e rëndësishme e procedurës për kundërshtimin e titullit ekzekutiv është mundësia për kundërshtim të pjesshëm. Debitori mund të pranojë një pjesë të detyrimit dhe të mos jetë dakord me një pjesë tjetër të tij (p.sh. debitori mund të konsiderojë se nuk duhet të paguajë interes apo se interesi nuk është përllogaritur saktë ose se si pasojë e parashkrimit një pjesë e shumës së pretenduar nuk duhet paguar). Në rrethana të tilla, 32 është e dobishme që debitori të jetë në gjendje të bëjë një kundërshtim të pjesshëm. Nëse kundërshtimi i pjesshëm është i pranueshëm, kreditori dhe/ose debitori do kenë mundësi të reduktojnë tarifën e gjykatës për një çështje të mundshme civile pasi nuk do të merrej për bazë shuma e plotë e titullit ekzekutiv fillestar, por vetëm pjesa e kundërshtuar. Gjithashtu, kreditori mund të pranojë kundërshtimin e pjesshëm dhe të vendosë të mos e hedhë debitorin në gjyq për pjesën e mbetur të shumës. Shumica e vendeve të krahasuara i lejojnë kundërshtimet e pjesshme. 88. Nga ana tjetër, kundërshtimet e pjesshme kërkojnë një kohë më të gjatë përpunimi sesa kundërshtimet e plota. Prandaj disa vende nuk i lejojnë këto lloj kundërshtimesh. Për shembull, në Poloni dhe Bullgari, debitorët ose mund ta pranojnë detyrimin të plotë ose të jenë të gatshëm që të hidhen në gjyq dhe të paguajnë shpenzime shtesë përmbi shumën e plotë. 14.3. Kundërshtimet e pabazuara 89. Duke qenë se është shumë e lehtë të kundërshtosh një titull ekzekutiv, disa debitorë mund të bëjnë këtë mekanikisht edhe pse mund të mos kenë argumenta për të paraqitur në një çështje të ardhshme gjyqësore. Nëse kundërshtime të tilla të pabazuara janë të shpeshta, ato do ta mbingarkonin sistemin gjyqësor me çështjet civile që do të lindnin si pasojë. Gjithashtu, kundërshtimet e pabazuara do t’i shtonin borxhit edhe tarifat e gjykatës dhe të avokatit për një çështje të plotë civile duke bërë kështu që kostot të rriten eksponencialisht. Derisa këto borxhe të kalojnë nëpër të gjitha fazat e ekzekutimit (procedura për kërkesa shlyerje detyrimesh të pakundërshtuara, çështje civile në gjykatë, ekzekutim), ato zakonisht e tejkalojnë shumëfish shumën e tyre fillestare. Kjo mund të krijojë vështirësi dhe një ndjesi padrejtësie sociale ndërmjet debitorëve të cilët nuk e kuptojnë se përse është rritur borxhi. Për këto arsye, kundërshtimet e pabazuara janë të padëshirueshme dhe të gjitha vendet duhet të hartojnë politika që i dekurajojnë ato. 90. Në mënyrë që të hartohet një reagim në nivel politike për kundërshtimet e pabazuara, vendet duhet fillimisht të bëjnë bilancin statistikor të nivelit të kundërshtimeve ndaj titujve ekzekutivë përmes procedurës për detyrime të pakundërshtuara. Edhe pse nuk është veçanërisht e vështirë që të matet statistikisht numri i çështjeve civile që kanë nisur si pasojë e një kundërshtimi, pak nga vendet e krahasuara i kanë këto lloj statistikash. Sllovenia, p.sh. e mbledh këtë lloj informacioni dhe raporton që debitorët kundërshtojnë në afërsisht 11 përqind të rasteve. 27 Në Hungari, përqindja e kundërshtimeve është pak më pak 27 Shihni Krijimi i Ndërveprueshmërisë në Procedurat Civile Europiane, rast studimor – Sllovenia, Gregor Strojin, prill 2012, faqe 39 tek linku http://www.irsig.cnr.it/BIEPCO/documents/case_studies/COVL%20Slovenia%20case%20study%2025042012.p df. Shihni gjithashtu Procedurat për ekzekutimin e detyrimeve monetare – një shembull i përdorimit efektiv në automatizimin e procedurave të gjykatës (COVL), Bojan Muršec, Drejtor, Qendra për Teknologjinë e Informacionit, Gjykata e Lartë e Republikës së Sllovenisë, faqe 8 tek linku www.nispa.org/files/conferences/2010/papers/201004221029280.mursecbojan.doc. 33 se 7 përqind (p.sh. në vitin 2013, u kundërshtuan 6.81 e kërkesave për shlyerje detyrimesh.) 28 Në Estoni, debitorët kundërshtojnë në afërsisht 10 përqind të rasteve 29. 91. Njohuritë për përqindjen e titujve ekzekutivë që kundërshtohen çdo vit lejojnë vlerësimin e efikasitetit të procedurës për detyrimet e pakundërshtuara dhe të kontributit të kësaj procedure për reduktimin e numrit të çështjeve gjyësore civile në vend. Gjithashtu, nëse statistika të tilla përcaktojnë se një përqindje e madhe e titujve ekzekutivë kundërshtohen, duhet të merren masa të caktuara për të dekurajuar kundërshtimet e pabazuara. Informacion i gjerë për rreziqet e rritjes së vlerës së detyrimit në rastin e kundërshtimeve të pabazuara duhet të vihet në dispozicion të debitorëve, në mënyrë që ata të marrin një vendim të bazuar tek informacioni për të kundërshtuar titullin ekzekutiv ose jo. Lejimi i kundërshtimeve të pjesshme mund të jetë gjithashtu një alternativë për vendet që aktualisht i ndalojnë këto lloj kundërshtimesh. Për shembull, në Slloveni ka një tarifë prej 40 EUR për depozitimin e një kundërshtimi. Në Kroaci, depozitimi i një kundërshtimi shkakton fillimin e çështjes gjyqësore civile (ndryshe nga jurisdiksionet e tjera, kreditori nuk ka të drejtë të vendosë nëse do ta mbrojë kërkesën e kundërshtuar; kundërshtimi i debitorit automatikisht shkakton fillimin e procesit gjyëqësor civil). Prandaj, tarifa për depozitimin e kundërshtimit në Kroaci është ekuivalente me tarifën që pala do të ishte e detyruar të paguante për hapjen e një procesi gjyqësor dhe varet nga shuma e pretenduar. Tarifat për të depozituar një kundërshtim mund të kërkohen në sistemet që kanë një procedurë për nxjerrjen e vendimit të ekzekutimit bazuar në një dokument autentik pasi këto procedura mbështeten tek prezumimi se ka një shkallë të lartë sigurie në lidhje me ekzekutueshmërinë e dokumentit. Vende me procedura me urdhër për pagesë (p.sh. Bullgaria, Hungaria, Polonia) zakonisht nuk kanë tarifa për depozitimin e kundërshtimit. 92. Për ta përmbledhur, çdo sistem për të ekzekutuar detyrime të pakundërshtuara duhet të ofrojë mekanizma të lehta që debitorët të mund të kundërshtojnë por në të njëjtën kohë edhe të dekurajojnë kundërshtimet e pabazuara. Në mënyrë që të arrihet kjo, politikëbërësit duet të jenë në gjendje të ndjekin përqindjet e kundërshtimeve dhe të hartojnë reagime në nivel politikash në situatat kur vihen re kundërshtime të pajustifikuara përherë e më të shpeshta që njëkohësisht ngarkojnë sistemin e gjykatës por edhe rëndojnë pozitën e debitorëve. 15. Detyrimet e vogla 93. Duke qenë se shumica e faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike janë shuma të vogla, në rastet kur një kërkesë për shlyerje detyrimi shndërrohet në çështje civile merr rëndësi fakti nëse vendi respektiv ka ndonjë procedurë të dedikuar për detyrimet e vogla që përshpejton zgjidhjen e mosmarrveshjeve të vogla. Të gjitha vendet e krahasuara, me përjashtim të Republikës Çeke dhe Bullgarisë, kanë një procedurë për detyrimet e vogla e cila mundëson zgjidhjen e rasteve më shpejt dhe në mënyrë më ekonomike. Në Hungari, 28 Informacioni në gjuhën hungareze është i disponueshëm tek linku: http://birosag.hu/sites/default/files/allomanyok/Mailath-palyazat-erdmenyek/MGyTP-P-B-3-Szabados_Janos- Kiserteku_perek_A_gyorsabb_jobb.pdf 29 Bazuar tek statistikat e vitit 2013 dhe 2014 dhe rasteve përkatëse ku debitori është person fizik. 34 procedura për detyrimet e vogla aplikohet specifikisht për mosmarrëveshjet që kanë të bëjnë me deklarimin e kundërshtimit ndaj një urdhri për pagesë. 94. Procedura për detyrimet e vogla përfshin elementë të shumtë që e bëjnë procesin më të shpejtë dhe më të lirë. Thjeshtësimi i procedurës përfshin proces të plotë me shkrim, pa seanca verbale; heqjen ose lehtësimin e rregullave për provat, përfaqësimin ligjor dhe rregullave në lidhje me formën e vendimeve; afatet më të shkurtra; dhe reduktimin e tarifave të gjykatave krahasuar me procedurat e rregullta. Përdorimi i procedurave të posaçme për detyrimet e vogla mund të kontribuojë në eliminimin e ngarkesës së grumbulluar të punës në lidhje me çështjet gjyqësore për detyrimet e ujit, gazit dhe energjisë elektrike. 30 16. Autoriteti kompetent që bën ekzekutimin ndaj aseteve të debitorit 95. Ekzekutimi ndaj aseteve të debitorit është faza e dytë e procesit për të ekzekutuar faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike. Sikurse u diskutua më sipër, në të gjitha vendet e krahasuara kjo procedurë është e veçantë nga procedura për marrjen e titullit ekzekutiv dhe realizohet nga autoritete që janë ngarkuar specifikisht me ekzekutimin. Këto mund të jenë ente private të cilave iu janë besuar funksione publike, autoritete publike ose një përzierje e të dyjave. Tabela 7: Autoritetet qe ekzekutojne titujt ekzekutive Figura 9: Autoritetet qe Bullgaria I dyfishte ekzekutojne titujt ekzekutive Kroacia Publik Republika Çeke I dyfishte Estonia Privat 17% Hungaria Privat Letonia Publik 16% Lituania Privat 67% Maqedonia Privat Polonia Privat Rumania Privat Sllovakia Privat Privat Sistem i dyfishte Publik Sllovenia Privat 96. Sikurse ilustrohet në Tabelën 7 më sipër, në shumicën e vendeve të krahasuara (Estonia, Hungaria, Lituania, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Polonia 31, Rumania, 30 Për informacion shtesë mbi procedurat për zgjidhjen e mosmarrveshjeve të vogla shihni Përshpejtimi i Zgjidhjeve të Mosmarrëveshjeve të Vogla: Përvojë nga Shtetet Anëtare të BE-së, Grupi i Bankës Botërore, në linkun http://documents.worldbank.org/curated/pt/670181487131729316/pdf/112769-ËP-P161975-PUBLIC- FasttrackingSmallClaimsinEU.pdf. 31 Për shkak të disa tipareve të veçanta të sistemit polak, status i agjentëve të përmbarimit atje shpesh herë konsiderohet miks. Pavarësisht kësaj, ata veprojnë duke marrë përsipër vetë rrezikun e biznesit dhe prandaj për qëllimet e kësaj analize, ata klasifikohen si privatë. Edhe raporti mbi “Sistemet Gjyqësore Europiane – 35 Sllovakia, Sllovenia) ekzekutimi kryhet nga profesionistë privatë. Ata zakonisht veprojnë në kuadrin e rregullave të shumta dhe shpesh caktohen pasi i nënshtrohen një provimi të realizuar nga një autoritet shtetëror (p.sh. Ministria e Drejtësisë). Në të njëjtën kohë, profesionistët marrin përsiper vetë rrezikun e biznesit të tyre dhe financojnë zyrat e shërbimet e tyre nga tarifat që mbledhin. 97. Dy vende të krahasuara, Republika Çeke dhe Bullgaria kanë një sistem të dyfishtë, që do të thotë se ekzekutimi kryhet si nga agjentë përmbarimi privatë ashtu edhe nga agjentë përmbarimi publikë. Gjithsesi, në të dyja vendet, pjesa e çështjeve që u shkon agjentëve publikë është e papërfillshme në sajë të efikasitetit më të madh që kanë ata privatë. Edhe pse agjentët e përmbarimit në Bullgari janë më efikasë sesa ata publikë, efikasiteti i tyre ka rënë kohë e fundit për shkak të rritjes së vazhdueshmë të çështjeve. Aktualisht Bullgaria ka një dispozitë që kufizon numrin e agjentëve privatë të përmbarimit (1 agjent për 30,000 banorë), që mund të jetë duke shkaktuar mbingarkësën e agjentëve dhe rënien e cilësisë së shërbimit ndaj klientëtve. 98. Dy vende të krahasuara, Letonia dhe Kroacia, mbështeten tek autoritetet publike për ekzekutimin e titujve ekzekutivë. Në këtë drejtim, Kroacia është një shembull i pazakontë. Në Kroaci, vendimi përfundimtar bazuar në dokumenta autentike për ekzekutimin ndaj aseteve monetare (në llogari bankare) ekzekutohen nga Agjencia Financiare (FINA). FINA është një kompani shtetërore e specializuar për përpunimin e pagesave dhe për të ofruar shërbime të tjera financiare. Në praktikë, kjo do të thotë se kreditori mund të paraqesë pranë FINA-s një vendim përfundimtar për ekzekutimin dhe të kryejë ekzekutimin tek të gjitha llogaritë e debitorit në Kroaci. 17. TIK dhe ekzekutimi ndaj aseteve të debitorit 99. Ekzekutimi efektiv zakonisht përfshin nivele të ndryshme digjitalizimi, të cilat lehtësojnë menaxhimin e çështjeve, procedimet disiplinore, identifikimin dhe ngrirjen e aseteve të debitorëve, ose marrjen e informacionit për borxhet e kompanive dhe të qytetarëve. 100. Fusha e parë që mund të përfitojë shumë nga përdorimi i teknologjisë së informacionit është menaxhimi i çështjeve. Idealisht, një sistem për menaxhimin e çështjeve për agjentët përmbarues do të lejonte që të bëheshin në mënyrë elektronike aplikimi dhe përpunimi i dokumentave, gjetja e instrumentave të referencës për debitorët dhe kreditorët, sikurse dhe aksesi i autorizuar tek dosjet e agjentëve të përmbarimit për të kryer procedime disiplinore në rastet kur pretendohet se ka pasur shfrytëzim detyre ose kur ka ankimime në gjykatë për veprimet e tyre. Në disa vende të krahasuara, nuk ka një sistem të unifikuar për menaxhimin e çështjeve që të përdoret nga të gjithë agjentët përmbarues dhe atyre u duhet të gjejnë zgjidhje individuale të ndryshme për TIK (p.sh. Bullgaria, Estonia 32). Botimi i vitit 2014 (të dhënat e vitit 2012: “Efikasiteti dhe cilësia e drejtësisë” i Komisionit Europian për Efikasitetin e Drejtësisë (CEPEJ) i klasifikon agjentët polakë të përmbarimit si agjentë me status privat, f.406 në linkun http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/cepej/evaluation/2014/Rapport_2014_en.pdf. 32 Edhe pse aktualisht agjentët përmabarues në Estoni përdorin një sërë sistemesh TIK, vendi është në proces e sipër të futjes në përdorim të një sistemi të unifikuar për të gjithë përmbaruesit. 36 Në vende të tjera ka një sistem të vetëm që lejon menaxhim të unifikuar të çështjeve që trajtohen nga të gjitha zyrat e agjentëve të përmbarimit (p.sh. Hungaria, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Polonia, Kroacia). 101. Agjentët e përmbarimit në vendet e krahasuara kanë nivele të ndryshme aksesi tek informacioni për debitorët. Ata shpesh kanë akses direkt tek regjistrat e gjendjes civile, regjistrat e pronave, regjistrat e automjeteve dhe tek bazat e të dhënave të autoriteteve tatimore. Aksesi mund të jetë automatik dhe i pakufizuar ose mund të nevojitet një kërkesë specifike pranë institucionit përkatës. Gjithashtu, aksesi i agjentëve të përmbarimit te këta regjistra mund të jetë falas ose kundrejt pagesës së një tarife. Niveli i aksesit që agjentët përmbarues kanë tek ky lloj informacioni, kostot përkatëse dhe lehtësia për të aksesuar informacionin si dhe për të paguar për të, të gjitha këto kanë ndikim tek shpejtësia dhe kostoja e ekzekutimit. 102. Kështu, në Estoni, në vijim të një procesi aplikimi që bëhet një herë, agjentët kanë akses direkt në shumicën e regjistrave (p.sh. regjistri i bizneseve, regjistri i tokës, regjistri i taksave dhe doganës, regjistri i popullsisë). 103. Në Bullgari, agjentët e përmbarimit kanë akses direkt në bazën e të dhënave të gjendjes civile, të sigurimeve shoqërore dhe në regjistrat e pronave. Aksesi tek regjistrat e Agjencisë së Tatimve dhe tek Regjistri i Automjeteve që mbahen nga Ministria e Brendshme jepet në bazë të kërkesave individuale. Agjentët privatë të përmbarimit në Bullgari paguajnë tarifa individuale çdo herë që hyjnë në këto regjistra. Administrimi i këtyre tarifave e ngadalëson ekzekutimin; prandaj, Dhoma Bullgare e Agjentëve Privatë të Përmbarimit aktualisht po punon për futjen në përdorim të një sistemi të bazuar tek kreditet për të bërë të mundur pagimin automatik për këto tarifa. 104. Në Hungari, përmbaruesit nuk kanë akses automatik në baza të tilla të dhënash. Gjithsesi, ata mund të lidhen me administratorët e këtyre bazave të të dhënave (duke përfshirë bankat dhe institucionet e tjera financiare, etj.) në mënyrë që t’i marrin këto të dhëna. Administratorëve iu duhet që të japin informacionet që lidhen me asetet e debitorit brenda tetë ditëve nga marrja e kërkesës së përmbaruesve. Pjesa më e madhe e komunikimit realizohet nëpërmjet një sistemi komunikimit të sigurtë elektronik të Dhomës Hungareze të Përmbaruesve. Informacioni që merret duhet të trajtohet në një mënyrë të tillë që të sigurohet konfidencialiteti i çdo të dhëne dhe duhet të fshihet dhjetë vite pasi përfundon procedura e përmbarimit. 105. Në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, agjentët përmbarues nuk kanë akses të automatizuar tek ndonjë informacion publik. Ata mund të marrin informacion për një debitor - qoftë ky person fizik apo ent ligjor - nga regjistri publik në këmbim të pagesës së tarifës përkatëse. I vetmi informacion që ata mund të aksesojnë falas është statusi i punësimit i debitorit. Ky informacion mund të merret nga Agjencia e Punësimit në bazë të një kërkese me shkrim. 106. Agjentët përmbarues në Kroaci mund të kenë akses vetëm në regjistrat publikë (toka, kompani) ose në sistemin e menaxhimit të çështjeve të gjykatës. Të gjitha llojet e tjera të informacionit duhet të kërkohen në mënyrë specifike. 37 107. Një tjetër element i rëndësishëm i digjitalizimit të përmbarimit është disponueshmëria e një instrumenti teknik për ngrirjen elektronike të llogarive bankare të debitorit në vendin respektiv. Në disa vende, kjo ngrirje elektronike e llogarive mund të bëhet individualisht për çdo bankë (p.sh. në Hungari 33) ndërsa në vende të tjera sistemi mund të projektohet në mënyrë të tillë që të lejojë ngrirjen e llogarive në të gjitha bankat në vend (p.sh. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Estonia). Ngrirja elektronike e llogarive bankare ndodh në kohë reale dhe mund të pengojë debitorin që të fshehë asetet që ka. Në vendet ku ngrirja elektronike e llogarive nuk mund të realizohet (p.sh. Rumani, Bullgari 34), agjencitë e zbatimit mund të kërkojnë tarifë të veçantë për dërgimin e një njoftimi me shkrim për ngrirjen pranë çdo banke në vend, e cila e rrit koston e procesit dhe e ngadalëson atë duke krijuar kështu një farë potenciali për fshehjen e aseteve të debitorit. 108. Së fundmi, një instrument i rëndësishëm si për përmbarim efektiv dhe për të parandaluar borxhet janë lloje të ndryshme të regjistrave të debitorëve. Regjistra të tillë zakonisht mbahen nga agjentët e përmbarimit. Ato mund të japin informacion në lidhje me faktin nëse ekzekutimi është kryer ndaj kompanive/individëve. Bullgaria, Polonia, Hungaria, Sllovakia dhe Republika Çeke mbajnë regjistra debitorësh. Në Bullgari, çdokush mund të ketë akses kundrejt pagesës së një tarife tek informacioni për personat juridikë që janë debitorë. Informacioni për individët mund të merret vetëm nga vetë individi, nga agjentët e përmbarimit dhe nga lloje të caktuara kreditorësh institucionalë që kanë politika të verifikuara për mbrojtjen e të dhënave. Në Lituani dhe Estoni, ka një sërë regjistrash privatë të debitorëve. Zakonisht, funksioni i tyre është që të publikojë debitorët dhe shërbimi mbështetet financiarisht nga kreditorët. Në Estoni ka edhe një regjistër publik të debitorëve për pagesat për fëmijët dhe një projektligj është në hartim e sipër i cili do t’i jepte Dhomës Estoneze të Përmbaruesve dhe Administratorëve të Falimentit të drejtën për të dhënë informacion për debitorët dhe shumën e borxhit. 18. Mbrojtja e debitorëve 109. Politikat kombëtare për përmbarimin duhet të njohin të drejtat e debitorit dhe efektin traumatizues që mund të kenë masat agresive të ekzekutimit ndaj debitorëve të cënueshëm. Kjo është veçanërisht e rëndësishme përsa i përket shlyerjes së faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike duke qenë se shërbimi i furnizimit me to përfaqëson një nevojë bazë në botën moderne. Duke ditur këtë, legjislacionet kombëtare shpesh parashikojnë masa për të parandaluar veprime jo proporcionale ose dëmin ndaj individëve. Kutia 7: Sllovenia urdhërohet të paguajë 80,000 EUR për masa jo proporcionale Në 25 prill 2017, Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ) u prononcua për çështjen Vaskrsić v. Sllovenisë 35 në të cilën gjykata shqyrtoi ligjshmërinë e shitjes së shtëpisë së paditësit gjatë procedimit gjyqësor për të realizuar ekzekutimin në lidhje me një borxh uji/gazi/energji 33 Fakti që ngrirja elektronike e aseteve në Hungari duhet të bëhet individualisht për secilën bankë nuk e ngadalëson shumë procesin pasi automatizimi çon në ngrirjen e menjëherëshme, pavarësisht protokolllit. 34 Legjislacioni bullgar parashikon ngrirjen elektronike të llogarive por sistemi nuk është gati ende. 35 Shihni Vendimin për Vaskrsić v. Slovenia tek http://www.bailii.org/eu/cases/EÇR/2017/375.html. 38 elektrike. Vlera fillestare e borxhit ishte 124 EUR e cila shkoi rreth 500 EUR kur iu shtuan interesat dhe shpenzimet e përmbarimit. Debitori kishte marrë njoftime të shumta për borxhin por nuk kishte vepruar gjë që kishte sjellë inicimin e procedurave të përmbarimit. Marrja e shumës përmes shitjes së pasurive të luajtshme të debitorit nuk u bë e mundur ndaj gjykata lejoi shitjen e shtëpisë së tij të vlerësuar me 140,000 EUR. Ankandi i parë publik nuk ishte i suksesshëm dhe përfundimisht shtëpia u shit në ankandin e dytë publik për një shumë prej 70,000 EUR. Në vendimin që dha GJEDNJ theksoi “mungesë të qartë të proporcionalitetit ndërmjet kësaj mase dhe shumës së borxhit për shlyerjen e të cilit ajo u mor” dhe argumentoi se gjykata sllovene kishte shkelur të drejtën e paditësit ndaj pronës. Duke marrë në konsideratë “vlerën e ulët të borxhit për të cilin u krye shitje me procedurë gjyqësore e shtëpisë dhe mos konsiderimi i masave të tjera të përshtatshme dhe më të lehta nga autoritetet kombëtare” Gjykata konkludoi se Sllovenia nuk kishte vënë në një ekulibër të drejtë synimin dhe masën e përdorur në procedurën e ekzekutimit kundër paditëist dhe urdhëroi shtetin e paditur të paguante 80,000 EUR për dëme. 110. Legjislatorët kanë krijuar masa të shumta për të mbrojtur debitorët e cënueshëm dhe për të siguruar se ekzekutimi nuk do t’i lërë ata pa mjete për të jetuar. Dy grupet kryesore të masave për të mbrojtur debitorët janë: a. ndalimet ose kufizimet për të përdorur procedurat e ekzekutimit ndaj aseteve të disa kategori debitorësh, dhe; b. miratimi i ligjeve për paaftësinë paguese të personave fizikë/familjeve. Këto do t’i shqyrtojmë veçmas më poshtë. 18.1. Kufizimet e përdorimit të procedures së ekzekutimit ndaj disa kategori asetesh të debitorëve 111. Në mënyrë që të sigurohet se procedura e ekzekutimit nuk rrezikon jetesën e debitorëve, shumica e legjislacionit kombëtar në rajon e ndalon ose e kufizon procedurën e ekzekutimit ndaj disa lloje asetesh. Këto asete të mbrojtura mund të ndahen në katër kategori të gjera. 112. Së pari ligji mund të ndalojë plotësisht rikuperimin e borxheve duke shfrytëzuar disa lloje të ardhurash, p.sh. pagesa të sigurimeve shoqërore, pagesa për fëmijët, bursa, pagesa të bëra në lidhje me vdekjen e një të afërmi, asistencë papunësie, pagesa për leje lindje, pagesa për invaliditet, etj. Pagesa të tilla zakonisht piketohen dhe bëhen nga shteti në mënyrë që të lehtësohet situata e një personi të cënueshëm. Ndalimi i sekuestrimit të këtyre lloj të ardhurash në kontekstin e ekzekutimit i shërben një funksioni të rëndësishëm social. Ndërmjet vendeve të krahasuara, Bullgaria, Kroacia, Estonia, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Hungaria, Lituania, Rumania dhe Sllovakia përjashtojnë kategori të tëra të ardhurash. Kur një mbrojtje e tillë është e disponueshme për kategori të caktuara pagesash, mund të jetë e nevojshme që debitori t’i tërheqë këto asete menjëherë sapo i jepen, pasi në rast se do të kalojnë në një llogari kursimi kjo mbrojtje mund të humbasë. Në Kroaci, nëse debitorët dëshirojnë të kursejnë të ardhura që mbrohen nga ekzekutimi, ata duhet të hapin një “llogari të mbrojtur”. Nëse debitori nuk e bën këtë, të gjitha të ardhurat – edhe ato të mbrojtura, do të ekzekutohen automatikisht. Kjo procedurë kritikohet pasi 39 debitorët shpesh nuk janë të ndërgjegjshëm se veprimi i tyre nevojitet që të parandalojnë ekzekutimit ndaj të ardhurave të mbrojtura dhe reagojnë vetëm pasi të ardhurat e tyre të mbrojtura sekuestrohen. 113. Së dyti, për kategori të caktuara pagesash, ligji mund të lejojë ekzekutimin vetëm ndaj një pjese të të ardhurave. Këto masa mbrojtëse zakonisht parashikojnë që paga e debitorit nuk mund të ngrihet plotësisht dhe se pjesë të caktuara duhet të jenë të disponueshme për debitorin. Disa vende japin mbrojtje si për lloje të tëra të ardhurash (p.sh. asistencë sociale) dhe për pjesë të të ardhurave të tjera (p.sh. paga). Në jurisdiksione të tjera, nuk ka lloje të ardhurash që gëzojnë mbrotje absolute dhe asistenca sociale mbrohet vetëm pjesërisht. Kështu, Polonia mbron vetëm pjesë të disa lloje asistence sociale, kurse Bullgaria, Kroacia, Estonia, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Hungaria, Lituania dhe Rumania edhe përjashtojnë disa lloje të ardhurash, edhe mbrojnë pjesë të llojeve të tjera të të ardhurave. 114. Së treti, shumica e vendeve nuk lejojnë që ekzekutimi të kryhet ndaj disa lloje artikujsh të luajtshëm që mund të jenë ose të nevojshëm për jetesën e debitorit, ose me vlerë emocionale. Lloje të aseteve të kësaj natyre mund të përfshijnë veshje, kafshë shtëpiake, pajisje kuzhine, pajisje mjekësore, materiale studimi, sasi të caktuara ushqimi, substanca të nevojshme për të ngrohur, gatuar dhe për ndriçim për një periudhë kohe, makineri, vegla, libra, me të cilët debitori ushtron profesionin e tij/saj, bagëti, bletë dhe kafshë të tjera ferme deri në një sasi të caktuar, sikurse edhe ushqim për to, të dhëna kontabiliteti, të dhëna të familjes, unaza martese, etj. Këto lista të aseteve të mbrojtura janë zakonisht shumë të gjera dhe mund të reflektojnë vlera kulturore ose morale të shoqërisë. 115. Së katërti, pak vende e kufizojnë të drejtën për të shitur pasuritë e paluajtshme të debitorit. P.sh. Bullgaria nuk lejon ekzekutimin ndaj shtëpisë së vetme të debitorit dhe anëtarëve të familjes së tij, dhe nëse ajo është shumë e madhe për banesë (sipas një tabele me përmasa të përcaktuar nga Këshilli i Ministrave), ndaj një pjesë të saj. Gjithashtu, ekzekutimi nuk mund t’u marrë fermerëve në Bullgari tokën bujqësore deri në një farë sipërfaqeje. Në Rumani, pasuritë e paluajtshme që kanë destinacion banimi, të blera me kredi, nuk mund të merren nga banka deri sa të paguhet kredia. Në Kroaci, debitori ka të drejtë të kërkojë pezullimin e ekzekutimit ndaj pasurisë së paluajtshme, nëse pasuria e paluajtshme është e nevojshme për të përmbushur nevojat e tij/saj bazë për strehim. Ky pezullim realizohet nëse debitori vërteton se me shumë gjasa borxhi mund të paguhet në një mënyrë tjetër (p.sh. duke arkëtuar disa nga detyrimet e tij/saj). Në Lituani, nëse është bashkëlidhur vetëm pasuria e paluajtshme që shërben si banesë për debitorin gjatë rikuperimit të shumave për shlyerjen e borxhit të ujit, gazit dhe energjisë elektrike, gjykata, me kërkesë të debitorit ose anëtarëve të familjes së tij/saj, ndalon shitjen e pronës duke marrë në konsideratë situatën materiale dhe interesat e fëmijëve, personave invalidë dhe përfituesve të asistencës. Në Sllovaki, ekzekutimi për të marrë një detyrim që nuk e kalon shumën 2,000 EUR (“ekzekutim me vlerë të ulët”), nuk mund të realizohet duke shitur pasurinë e paluajtshme të cilën debitori e ka banesë të përhershme ose të përkohshme. Në përgjithësi, kufizime të tilla për shitjen e pasurive të paluajtshme janë të rralla pasi ato i kufizojnë shumë rrugët e kreditorëve për një ekzekutim të suksesshëm. 116. Përveç parashikimit të kategorive specifike të aseteve që nuk mund të sekuestrohen, legjislacioni kombëtar mund t’u lejojë debitorëve të kundërshtojnë kur metoda e 40 ekzekutimit e përzgjedhur nga autoritetet nuk është në proporcion me masën e borxhit. Nëse aplikohen efektivisht, dispozita të tilla, janë shumë të dobishme për të garantuar pranimin e shoqërisë për legjislacionin për ekzekutimet. 18.2. Paaftësia paguese e personave fizikë 117. Në disa shembuj ekstremë, pozicioni financiar i debitorëve mund të jetë aq i vështirë sa borxhet mund të mos mblidhen brenda afateve kohore të parashikuara. Kjo situatë, e kombinuar me përpjekje aktive për ekzekutimin, mund të krijojë “debitorë konstantë”, të cilët borxhet mund t’i shoqërojnë gjatë gjithë jetës së tyre duke parandaluar kështu ndonjë pjesëmarrje domethënëse të këtyre individëve dhe/ose familjeve në veprimtari ekonomike. Për më tepër, zgjatja e situatës me borxhe të papaguara gjeneron pasiguri të padëshirueshme ligjore. 118. Objektet kryesore të regjimeve të paaftësisë paguese për familjet/personat fizikë përshkruhen shkurt në një raport të vitit 2011 të Task Forcës së Bankës Botërore për papaftësinë paguese dhe regjimet kreditor/debitor: “Regjimet e paaftësisë paguese janë krijuar kryesisht dhe funksionojnë më mirë për individë që janë të aftë të nxjerrin të ardhura të mjaftueshme për të mbështetur veten e tyre dhe familjet, por që kanë një borxh të madh që ua shteron iniciativën dhe kapacitetin e tyre prodhues.” 36 Kështu, legjislacioni i paaftësisë paguese të personave fizikë synon t’u japë këtyre individëve një fillim të ri. Në varësi të llojit të rregullave që përfshin, gjithashtu do të mund të krijojë stimuj pozitivë që debitorët të punojnë për të shlyer sa më shumë nga borxhi që të jetë e mundur. Ndërsa arsyet për përdorimin e këtij legjislacioni janë zakonisht ekonomike, këto ligje shërbejnë gjithashtu edhe për aspektet e rëndësishme humanitare dhe kulturore aq sa paaftësia paguese e familjes mund të perceptohet si një formë faljeje. Kutia 8 Përfitimet nga rregullorja për paaftësinë paguese Rreziqet nga rregullorja për paaftësinë paguese personale personale • Përforcimi i shpërndarjes së drejtë të pagesave • Rrezik moral (ofrimi i stimujve që debitorët të ndërmjet kolektivit të kreditorëve veprojnë në mënyrë të papërgjegjshme në lidhje me të ardhurat financiare dhe me • Fillim i ri për debitorët dhe për familjet e tyre detyrimet) • Përfitime për shoqërinë • Mashtrim nga debitorët (rrezik që debitorët t’i • Vlerësm i saktë i llogarive përfitojnë në mënyrë të papërshtatshme avantazhet e jashtëzakonshme të sistemit të • Reduktimi i kostove të humbura për paaftësisë paguese dhe të mos i përmbushin ekzekutimin dhe i vlerës së humbur në shitjet e 36 Banka Botërore, Task Forca për paaftësinë paguese dhe regjimet kreditor/debitor, Grupi i Punës për trajtimin e paaftësisë paguese të personave fizikë, Raporti mbi prajtimin e paaftësisë paguese të personave fizikë në linkun: http://siteresources.worldbank.org/INTGILD/Resources/WBInsolvencyOfNaturalPersonsReport_01_11_13.pdf. 41 aseteve nën vlerë detyrimet e tyre legjitime duke përdorur mashtrimin 37) • Inkurajimi i huadhënies së përgjegjshme dhe reduktimi i elementëve të jashtëm negativ • Turpi (“anketime formale dhe informale të debitorëve në sisteme që funksionojnë mirë • Përqendrimi i humbjeve drejt distributorëve më tregojnë ndjenja të përhapura e të thella faji, e efikasë dhe më efektivë të humbjeve turpi.” 38) • Reduktimi i kostove të sëmundjeve, krimeve, papunësisë dhe kostove të tjera të lidhura me mirëqenien. • Rritja e gjenerimit të të ardhurave të rregullta të taksueshme • Maksimizimi i veprimtarisë ekonomike, inkurajimi i sipërmarrjes • Rritja e stabilitetit, parashikueshmërisë në sistemin financiar në përgjithësi, në ekonomi 119. Në vitet e fundit, një numër në rritje shtetasish europianë po përdorin kuadër ligjor për paaftësinë paguese të personave fizikë. Vendet e krahasuara nuk përbëjnë përjashtim. Tabela 8: A ka dispozita ligjore per Figura 10: A ka dispozita ligjore ne paaftesine paguese te personave fizike? jurisdiksionet e krahasuara per Periudhat kohore. paaftesine paguese te personave Bullgaria Jo fizike? Kroacia Po, prej vitit 2016 Republika Çeke Po, prej vitit 2008 Estonia Po, prej vitit 2004 25% Hungaria Po, prej vitit 2015 Letonia Po, prej vitit 2008 Lituania Po, prej vitit 2013 Maqedonia Jo 75% Polonia Po, prej vitit 2015 Nuk kane hyre ende ne fuqi por Po Jo Rumania jane miratuar Sllovakia Po, prej vitit 2006 Sllovenia Po, prej vitit 2008 120. Sikurse ilustrohet në Tabelën 8 më sipër, shumica e vendeve të krahasuara ose e kanë futur në përdorim kuadrin ligjor për paaftësinë paguese të personave fizikë, ose po e konsiderojnë një reformë të tillë. Këto ligje janë ende mjaft të rinj dhe një shqyrtim i efektit 37 Vëzhgimet empirike të shumë sistemeve ekzistuese për paaftësinë paguese kanë konfirmuar në mënyrë të përsëritur se shembulli i mashtrimit të vërtetë është aq i ulët sa kjo është në zhdukje (në rangun 1-3% të të gjitha çështjeve). Shërbimi për Paaftësinë Paguese, Raportet dhe Llogaritë Vjetore në faqet 33-35, www.bis.gov.uk/insolvency/Publications; Departamenti Amerikan i Drejtësisë, Programi Amerikan i Kujdestarëve, Raporti Vjetor për Arritjet Domethënëse 2010 në faqet 17-19, www.justice.gov/ust/eo/public_affairs/annualreport/index.htm 38 Po aty, shënim në fund të faqes 43. 42 të tyre do të ishte i parakohshëm. Gjithsesi, paaftësia paguese e personave fizikë rrit rëndësinë si një mjet për të siguruar që qytetarët dhe familjet të mos lihen në harresë përgjithmonë si rezultat i borxhit. 19. Menaxhimi i reformës 121. Në vendet e krahasuara, lehtësimi i ekzekutimit për detyrimet monetare duke përfshirë faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike, zakonisht përfshin reformim të të dyja fazave, si asaj të marrjes së titullit ekzekutiv, ashtu edhe asaj të ekzekutimit. Këto reforma kanë qenë të ndryshme dhe janë varur nga regjimet e aplikueshme më parë si dhe nga traditat ligjore të jurisdiksionit respektiv. Shtytësit kryesorë për reforma ishin procesi i antarësimit në BE si dhe nevoja për të optimizuar përdorimin e burimeve të gjykatave dhe të eliminimit të ngarkesës së akumuluar të rasteve. Publikimi i raporteve të para-aderimit nga Komisioni i BE-së të cilat kritikonin proceset e ekzekutimit dhe shkëmbimi i përvojës në kuadrin e bashkëpunimit ndërkombëtar si dhe projekte të ndryshme binjakëzimi të BE-së kanë luajtur gjithashtu rol si katalizatorë të ndryshimit, bashkë me ankesat e shoqatave të biznesit përsa i përket efikasitetit të ekzekutimit. Menaxhimi i reformës në vendet e krahasuara analizohet i ndarë për të dyja fazat e procesit. 19.1. Menaxhimi i reformës së procesit të marrjes së titullit ekzekutiv 122. Vendet e krahasuara kanë realizuar lloje të ndryshme reformash të procesit për të marrë tituj ekzekutivë për detyrimet e pakundërshtuara. Një reformë e tillë përfshinte futjen e një procedurë me urdhër për pagesë. Kjo reformë tipikisht u shtri për të gjitha detyrimet monetare (ndonjëherë edhe nën një kufi të caktuar) në jurisdiksionin respektiv dhe ofron një procedurë të përshpejtuar për marrjen e titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara nga një gamë e gjerë kreditorësh. P.sh. para vitit 2007, Bullgaria i ekzekutonte faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike duke përdorur një procedurë me vendim për ekzekutim të bazuar tek dokumenti autentik, të ngjashme me atë që përdorej në vendet e ish - Jugosllavisë. Në vitin 2007, në vijim të një projekti binjakëzimi të Ministrisë së Drejtësisë të Bullgarisë me Qendrën Austriake të Kompetencave Ligjore, Bullgaria miratoi Kodin e ri të Procedurës Civile duke përfshirë aty procedurën me urdhër për pagesë. Kjo reformë i nxori faturat e ujit, gazit dhe energjisë elektrike nga kategoria e dokumenteve autentike dhe i barazoi ata me të gjitha detyrimet e tjera monetare deri në një kufi të caktuar. Sikurse diskutuam më sipër, përdorimi i procedurës me urdhër për pagesë në Bullgari është aq i gjerë sa aktualisht përbën më shumë se 50 përqind të të gjitha çështjeve civile në shkallën e pare të gjykatave. Në të njëjtën kohë, diferenca në ngarkesën e rasteve ndërmjet gjykatësve në rajone të ndryshme të vendit çoi në diferenca rajonale në afatet e përpunimmit të kërkesave të tilla nga ana e gjykatave të ndryshme të shkallës së parë. 123. Një tjetër lloj reforme përfshin caktimin e funksionit të lëshimit të titujve ekzekutivë noterëve. Reforma të tilla u kryen në Hungari, Kroaci dhe Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Ato patën si efekt lehtësimin e shpejtë të ngarkesës së gjykatave sidomos kur noterët nxjerrin tituj ekzekutivë për të gjitha llojet e detyrimeve monetare (Hungari), ndryshe nga vetëm për detyrimet e bazuara në dokumente autentike (Kroacia dhe ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë). Gjithsesi, këto masa mund ta kalojnë ngarkesën e tepërt nga gjykatat tek noterët nëse numri i noterëve nuk është i mjaftueshëm ose nëse nuk ka sisteme për të organizuar më mirë realizimin e këtij funksioni. Sikurse u 43 diskutua më sipër, mbetet për t’u parë nëse titujt ekzekutivë të njxerrë nga noterët mund të klasifikohen si Urdhra Ekzekutimi Europianë drejtpërdrejt apo nëse duhet të parashikohen përjashtime specifike në instrumentat ligjore të BE-së, si në rastin e Suedisë dhe të Hungarisë. 124. Një numër i madh i vendeve të krahasuara është përpjekur të trajtojë çështjen e numrit të tepërt të rasteve nëpërmjet digjitalizimit të këtij procesi. Aplikimi dhe përpunimi elektronik për tituj ekzekutiv është aktualisht i mundur në Estoni, Republikën Çeke, Hungari, Lituani, Poloni, Sllovaki dhe Slloveni. Sistemet e TIK ndonjëherë janë pjesë e kuadrit të përgjithshëm të E-drejtësisë të jurisdiksionit respektiv, ndërsa në raste të tjera ka një infrastrukturë të dedikuar TI specifikisht për detyrimet e pakundërshtuara (p.sh. E-gjykata në Poloni, sistemi i noterëve në Hungari, COVL në Slloveni). Aplikimet elektronike shpesh inkurajohen përmes stimujve financiarë si reduktimi i tarifave. Në vende që përdorin sistem të centralizuar për lëshimin e titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara, aplikimi/kërkesa elektronike është e vetmja alternative e mundshme nëse kreditori dëshiron të përdorë procedurën e përshpejtuar. 125. Së fundmi, reforma të gjera dhe të suksesshme janë arritur përmes centralizimit e në të njëjtën kohë dhe digjitalizimit të funksionit të lëshimit të titujve ekzekutivë, si në Poloni, Estoni, Slloveni dhe Hungari. Kjo lloj reforme shfrytëzon përvojat e Mbretërisë së Bashkuar (Kërkesa online për shlyerje detyrimesh) 39 dhe të Gjermanisë. 40 Si në MB, ashtu edhe në Gjermani, platforma elektronike dhe kërkesat janë të centralizuara kurse autoritetet kompetente vazhdojnë të aplikojnë jurisdiksionin e tyre të kufizuar territorial (d.m.th. platforma e unifikuar elektronike i drejton kërkesat tek gjykata me kompetenca territoriale). Në shtetet e krahasuara me sisteme të centralizuara, autoritetet kompetente kanë jurisdiksion në të gjithë territorin e vendit. Sisteme të tilla të centralizuara janë vënë në punë duke ia caktuar funksionin një strukture të vetme të gjykatës. Në të njëjtën kohë, në sajë të digjitalizimit, në sistemet e centralizuara nuk është e nevojshme që të gjithë nëpunësit që punojnë për këtë fushë të jenë në të njëjtin vend. Sistemi i TIK e shpërndan ngarkesën e punës në mënyrë të njëtrajtshme pavarësisht vendndodhjes së nëpunësve që shqyrtojnë kërkesat, duke siguruar kështu afate uniforme në të gjithë vendin, si në shembujt e Polonisë dhe të Hungarisë. Nëse funksione të tilla i caktohen gjykatës, një pjesë e madhe e punës mund të kryhet nga nëpunës që nuk janë gjykatës, si në shembujt e Polonisë (8 gjykatës dhe 119 nëpunës gjykate), Sllovenisë (4 gjykatës dhe 62 punojës mbështetës) dhe të Estonisë (4 ndihmës gjyqtarë dhe 29 nëpunës gjykate). 39 Shihni https://www.moneyclaim.gov.uk/web/mcol/welcome. 40 Shihni http://www.mahngerichte.de/. 44 Kutia 9: Sistemi i Automatizuar i Sllovenisë për Ekzekutimin e Dokumenteve Autentike Në vitin 2010, Çmimi i Drejtësisë Peshorja e Kristaltë e CEPEJ iu dha Sllovenisë për sistemin e saj të automatizuar për ekzekutimin e dokumenteve autentike dhe vendi raportoi elementët e mëposhtëm të efikasitetit të sistemit 41:  Vënia në punë e COVL në fillim të vitit 2008 uli numrin e çëhtjeve pezull me 6.6 përqind në vitin 2008 (në 284 nga 302) dhe me 5.94 përqind në vitin 2009 (në 267 nga 410)  Koha e vendimarrjes është ulur nga mesatarisht 6 muaj në më pak se 5 ditë pune për më shumë se 90 përqind të kërkesave.  Puna që më parë bëhej nga rreth 350 nëpunës gjykate dhe gjykatës në 44 gjykata, tani realizohet nga 4 gjykatës dhe 62 nëpunës mbështetës.  Përdorimi i një sistemi të automatizuar postar që ka përpunuar më shumë se 1 milion objekte postare në vitin 2009 e reduktoi numrin e punonjësve të nevojshëm me 60-70 punonjës gjatë një viti. 126. Të dhënat për kostot e reformave kanë rezultuar të pakta. Shumica e kostove të procesit reformues për marrjen e një titulli ekzekutiv lidhen me ndërtimin e një sistemi të dedikuar informacioni për këtë proces, si sistemet e E-gjykatës në Poloni, të noterëve në Hungari apo COVL në Slloveni. Aty ku këto sisteme punësojnë personel ligjor shtesë, p.sh. referendarz në Poloni, reforma mund të ketë edhe kosto për personel. Gjithashtu, kur ngrihet një ent i madh në lidhje me përpunimin e centralizuar të kërkesave (p.sh. E-gjykata në Poloni), mund të ketë edhe kosto për ndërtesën. OECD vlerëson se ngritja e E-gjykatës në Poloni kërkoi një investim që u bë një herë prej 5.2 milionë EUR. 42 Zhvillimi i sistemit për futjen në punë të COVL në Slloveni kushtoi 3.2 milionë EUR. 43 Gjithashtu, prej vitit 2012, kostot operative të sistemit COVL ishin afërsisht 6 milionë EUR çdo vit dhe ai gjeneroi rreth 11 milionë EUR në tarifa gjykate. 44 Kutia 10: E-gjykata e Polonisë Në Poloni, rruga më e përdorur për të marrë tituj ekzekutivë për fatura uji, gazi dhe energjie elektrike është procedura e urdhrit elektronik për pagesë. Ajo realizohet nga e ashtëquajtura E- gjykata, që është një divizion/strukturë brenda Gjykatës Rajonale Perëndimore të Lublinit. E-gjykata funksionon që prej janarit 2010. Ka jurisdikson në të gjithë territorin e Polonisë pavarësisht adresës 41 Shihni prezantimin në likun http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/cepej/events/EDCJ/Cristal/2010/Cristal2010projetsgagants_en.asp. 42 OECD 2013, Poloni: Zbatimi i Kapacitetit Strategjik Shtetëror, Analiza të Qeverisjes Publike të OECD-së Botim i OECD-së f. 241 në linkun http://www.oecd-ilibrary.org/governance/poland-implementing-strategic-state-capability_9789264201811- en. 43 Shihni “Krijimi i Ndërveprueshmërisë në Procedurat Civile Online: Rast Studimor-Sllovenia” mbajtur nga Gregor Strojin nga Gjykata e Lartë e Sllovenisë, konferencë studimore zhvilluar në Bolonjë në 15-16 qershor 2012, faqe 43 në linkun http://www.irsig.cnr.it/BIEPCO/documents/case_studies/COVL%20Slovenia%20case%20study%2025042012.p df. 44 Po aty, faqe 51. 45 së banimit apo të selisë së personit të paditur. E-gjykata punon ekskluzivisht me urdhëra elektronikë për pagesë dhe punëson 8 gjykatës dhe 119 nëpunës gjykate me arsim juridik (referendarz). 69 prej tyre banojnë jashtë Lublinit dhe punojnë në distancë. Ndërmjet viteve 2010-2015 pranë E-gjykatës u paraqitën 11.8 milionë kërkesa (në vitin 2015 rreth 2.4 milionë), u nxorën 10.3 milionë vendime për ekzekutim (në vitin 2015, rreth 2 milionë). Sipas vlerësimeve të OECD-së, ngritja e E-gjykatës në Poloni kërkoi një investim të njëhershëm prej 5.2 milionë EUR. Paditësit mund të zgjedhin nëse duan të përdorin procedurën me E-gjykatën apo procedurën tradicionale shkresore pranë gjykatave të zakonshme; megjithatë, kjo e fundit është më e kushtueshme dhe më e ngadaltë. Tarifa e gjykatës për procedurën elektronike është 1.25 përqind të vlerës së detyrimit ndërsa tarifa për procedurën “shkresore” në gjykatat e zakonshme shkon 5 përqind të vlerës së detyrimit. Kreditorët mund të aplikojnë për nxjerrjen e urdhërave për pagesë me E-gjykatën për çështje financiare civile pavarësisht se sa është shuma. Për të bërë këtë ata duhet të regjistrohen tek http://www.e-sad.gov.pl. Nuk ka nevojë për të bashkëlidhur prova tek formulari elektronik. Nëse kërkesa është e bazuar, sistemi elektronik përgatit një projekturdhër për pagesë që në vijim firmoset nga nëpunësi i gjykatës duke përdorur një firmë elektronike. Nëse kërkesa duket e pabazuar, nuk vijohet me urdhër për pagesë dhe çështja i transferohet gjykatës kompetente të zakonshme për shqyrtim të mëtejshëm. Urdhri për të paguar dorëzohet tek kërkuesi përmes sistemit elektronik ndërsa dorëzimi tek i pandehuri bëhet në mënyrën standard – nëpërmjet postës së zakonshme. I pandehuri mund të dorëzojë një kundërshtim me shkrim për urdhrin për pagesën brenda 2 javësh nga data e dorëzimit të tij. Një element i veçantë i sistemit polak është prezumimi i dorëzimit – nuk bëhet verifikim nëse dokumenti arriti tek debitori pasi ekziston prezumimi se arriti. Nëse E-gjykata nuk ka marrë një kundërshtim brenda muajit nga dërgimi i Urdhrit për Pagesë, ajo lëshon një vendim. Paraqitja e një kundërshtimi nga i pandehuri anulon urdhrin për pagesë dhe rezulton në tranferimin e çështjes për shqyrtim nga gjykata kompetente. Nëse i pandehuri nuk kundërshton, urdhri për pagesë bëhet përfundimtar dhe lëshohet vendimi për ekzekutim. 127. Vendet e krahasuara e kanë reformuar procesin e marrjes së një titulli ekzekutiv në mënyra të ndryshme: duke futur në përdorim procedurën me urdhër për pagesë; duke ia catuar funksionin noterëve, nëpërmjet digjitalizimit të funksionit dhe nëpërmjet centralizimit dhe digjitalizimit të njëhershëm të funksionit. Duket se centralizimi dhe digjitalizimi i njëhershëm i funksionit çon drejt një efikasiteti më të madh në çdo drejtim. Kutia 11: Praktikë e mirë në Estoni Në 1 shtator 2009, Estonia vuri në punë përpunimin e centralizuar elektronik të urdhërave për pagesë. Ata shqyrtohen të gjithë nga Qendra e Urdhrave për Pagesë në gjykatën Haapsalu të Gjykatës së Kontesë Pärnu. Kjo strukturë e specializuar e gjykatës funksionon punon vetëm me urdhrat elektronikë për pagesë dhe ka të punësuar vetëm 4 ndihmës gjyqtarë dhe 29 nëpunës gjykate. Në vitin 2014 kjo strukurë shqyrtoi 37,542 kërkesa për lëshimin e urdhrave të përshpejtuar për pagesë. Gjatë po atij viti, gjykatat e konteve dhanë vendime për një total prej 28,094 çështjesh civile, gjë që ilustron shkallën e përdorimit të procedurës së përshpejtuar për urdhrat për pagesë. Kreditorët mund të aplikojnë pranë Qendrës së Urdhrave për Pagesë në lidhje me çështje financiare civile me vlerë deri në 6,400 EUR. Aplikimet mund të bëhen vetëm elektronikisht nëpërmjet një portal e-aplikime ose nëpërmjet shtresave X të sistemeve të informacionit për shkëmbimin e të dhënave. Tarifa e gjykatës për procdurën është 45 EUR pavarësisht shumës që pretendohet për t’u shlyer. Sistemi kontrollon nëse aplikimi plotëson kriteret formale dhe nëse është kështu, 46 automatikisht krijon një propozim për pagesë. Nëse ka mangësi, Qendra për Urdhrat për Pagesë ose kontakton kreditorin ose e hedh poshtë aplikimin me vendim gjykate. Nuk nevojitet që gjykatës t’i parqitet ndonjë provë për borxhin; por gjithsesi, duhet të ketë një përshkrim të çështjes dhe një listë dokumentesh që vërteton detyrimin e pretenduar. Më pas propozimi për pagesë i dorëzohet kreditorit. Ndryshe nga vende të tjera të krahasuara, Estonia nuk e lejon dorëzimin pa provë marrjeje në lidhje me Urdhrat për Pagesë. Nëse është e pamundur që dorëzimi të bëhet personalisht tek debitori, procedura e urdhrit për pagesë mbyllet dhe kreditorit i mbetet alternativa për të ankimuar në gjykatë për çështje civile. Debitori ka 15 ditë kohë në dispozicion pas marrjes së propozimit për pagesë për të ankimuar ndaj propozimit. Nuk ka nevojë që të jepen arsye për kundërshtimin e detyrimit. Nëse debitori nuk e apelon propozimin, departamenti i urdhërave për pagesë do të nxjerrë një urdhër për pagesë, që është i ekzekutueshëm menjëherë. Nëse debitori apelon ndaj propozimit, mbetet në dorë të kreditorit nëse do ta çojë çështjen në gjykatën e kontesë apo do ta mbyllë çështjen. 19.2. Menaxhimi i reformës së procesit të ekzekutimit 128. Shumica e vendeve të krahasuara e kanë reformuar ekzekutimin e titujve ekzekutivë duke vënë në funksion agjentë përmbarues privatë. Kjo lloj reforme nuk është e kushtueshme për sektorin publik pasi profesionistët privatë janë përgjegjës për të mbuluar koston e pajisjes së zyrave të tyre dhe për të financuar veprimtarinë e tyre. Reforma krijon stimuj për performancën pasi të ardhurat e agjentëve varen nga shumat e arkëtuara. Në të njëjtën kohë, në të gjitha jurisdiksionet ky është një profesion për të cilin ka shumë rregulla që duhen zbatuar pasi shteti u delegon profesionistëve privatë një pjesë të pushtetit të tij shtërngues dhe prandaj duhet të garantojë që nuk do të ketë abuzime me këtë pushtet të deleguar. Suksesi i reformave të tilla varet nga masa në të cilën shteti dhe profesionistët privatë janë në gjendje të sigurojnë përputhshmëri strikte me rregullat e përmbarimit, duke përfshirë këtu rregulla të brendshme dhe masat e tyre disiplinore. 129. Të gjitha vendet e krahasuara me përjashtim të Letonisë dhe Kroacisë kanë futur në përdorim agjentë privatë përmbarimi. Kjo lloj reforme përfshin një numër zgjedhjesh për politikat që duhen ndjekur. Së pari, vendet duhet të zgjedhin nëse do i zëvendësojnë plotësisht agjentët shtetërorë të përmbarimit me agjentë privatë apo do të lejojnë që të dyja sistemet të funksionojnë paralelisht. Për shembull, Bullgaria dhe Republika Çeke kanë zgjedhur sistemin e dyfishtë ndërsa Estonia, Hungaria, Lituania, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Polonia, Rumania, Sllovakia dhe Sllovenia aktualisht kanë vetëm agjentë përmbarimi privatë. Zgjedhja e një sistemi të dyfishtë mund të reduktojë kundërshtitë ndaj reformës dhe të krijojë një valvul sigurie nëse nuk arrihet sukses. Gjithsesi, ruajtja e sistemit paralel publik angazhon burime buxhetore të cilat duke qenë se ekzistojnë agjentët privatë të përmbarimit, mund të konsiderohen se janë shpenzuar në mënyrë inefektive. Gjithashtu, si në Bullgari, ashtu edhe në Republikën Çeke, kreditorët në masë zgjedhin agjentët privatë dhe jo publikë të përmbarimit, gjë që sugjeron se ata konsiderohen si më efikasë dhe më efektivë. 130. Zgjedhja e dytë e politikave që duhet bërë në nivel politikash ka të bëjë me numrin e agjentëve të përmbarimit. Mund të jetë i kufizuar nga ligji ose mund të varet nga tregu dhe procesi i përzgjedhjes (provimi i kualifikimit) për të hyrë në atë profesion. Për shembull, Lituania, Rumania, Sllovakia, Polonia nuk kanë vendosur një numër të caktuar agjentësh 47 përmbarues që duhet të punojnë në vend kurse Bullgaria, Estonia, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Republika Çeke dhe Sllovenia e kanë të kufizuar këtë numër. Liberalizimi i numrit të agjentëve të përmbarimit lejon konkurencë dhe fleksibilitet më të madh në ofromin e shërbimeve cilësore për kreditorët. Nga ana tjetër, kjo gjë krijon vështirësi për të kontrolluar cilësinë e punës së agjentëve përmbarues. 131. Politika e tretë që duhet të vendoset në lidhje me ngritjen e sistemit të agjentëve privatë të përmbarimit ka të bëjë me kompetencën e tyre territoriale. Në disa vende, agjentët kanë jurisdiksion në të gjithë territorin e vendit, ndërsa në vende të tjera ata kanë jurisdiksion territorial të kufizuar në një rajon të caktuar. Në Sllovaki dhe Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë 45, agjentët e përmbarimit mund të kryejnë ekzekutime në të gjithë vendin, ndërsa në Bullgari, Estoni, Lituani, Hungari dhe Poloni, agjentët kanë jurisdiksion vetëm në territorin e rretheve të tyre. Përgjithësisht, jurisdiksioni i pakufizuar territorial rrit konkurencën ndërmjet agjentëve të përmbarimit dhe mund të rezultojë në shërbim më të mirë për kreditorët. Nga ana tjetër, mund të rrisë kostot e përmbarimit dhe të ulë stimujt për ngritjen e zyrave të agjentëve përmbarues në pjesë të vendit që janë më pak aktive në aspektin ekonomik, duke reduktuar kështu aksesin ndaj drejtësisë për kreditorët që janë në disavantazh ekonomik. 132. Për ta përmbledhur mund të themi se shumica e vendeve të krahasuara e kanë reformuar ekzekutimin e titujve ekzekutivë duke ia caktuar këtë funksion profesionit që i nënshtrohet shumë rregullave të agjentëve privatë të përmbarimit. Duke futur këtë profesion, vende të ndryshme kanë zgjedhur shkallë të ndryshme të liberalizimit të profesionit në lidhje me zgjedhje politikash si p.sh.: a do të zëvendësohen plotësisht agjentët e përmbarimit me agjentë privatë apo do të lejohen të dy sistemet të funksionojnë paralelisht; a do të kufizohet numri i agjentëve apo jo dhe a do të kufizohet apo jo kompetenca territoriale e agjentëve. Të gjitha këto zgjedhje i japin trajtë sistemit dhe kanë një efekt të drejtpërdrejtë për konkurencën dhe cilësinë e shërbimeve në sektor. 20. Reduktimi i punës së prapambetur të akumuluar 133. Ndërsa reformat e bazuara në alternativat e politikave të përshkruara më parë mund të përshpejtojnë përpunimin e çështjeve të reja dhe të kufizojnë grumbullimin e punës, çështjet e vjetra që mbeten të hapura për një kohë të pacaktuar mund të vazhdojnë ta mbingarkojnë sistemin. Kur diskutojmë për punën e prapambetur që është akumuluar, sërish është e dobishme që të ndajmë ekzekutimin e faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike në dy faza; marrjen e titullit ekzekutiv dhe ekzekutimin e titullit. Në mënyrë të qëllimshme, procedurat për nxjerrjen e titullit ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara nuk qëndrojnë të hapura për një kohë të pacaktuar. Çështja mbyllet relativisht shpejt pasi materializohet një nga skenaret e mëposhtme: (1) autoriteti kompetent refuzon të nxjerrë titullin ekzekutiv kur kërkesa nuk i përmbush kriteret ligjore; ose (2) gjykata nxjerr titullin ekzekutiv që i dorëzohet debitorit, debitori nuk kundërshton dhe titulli hyn në fuqi; ose (3) gjykata nxjerr titullin ekzekutiv që i dorëzohet debitorit, debitori e kundërshton dhe 45 Në ish-Republiken Jugosllave të Maqedonisë, agjentët kanë kompetecën të kryejnë veprime përmbarimi në të gjithë vendin por vetëm për titujt ekzekutivë të lëshuar në rrethin e tyre përkatës. 48 procedura për detyrime të pakundërshtuara mbyllet duke lënë që kreditori të bëjë ankimim në gjykatë për çështje civile. Prandaj, në thelb, procedura për nxjerrjen e titullit ekzekutiv bazohet në detyrime të pakundërshtuara që nuk kanë potencialin për të gjeneruar punë të prapambetura. 134. Çështja ndryshon shumë përsa i përket ekzekutimit të titujve ekzekutivë. Ekzekutimi mund të qëndrojë hapur për një kohë shumë të gjatë, sidomos nëse debitori nuk ka asete, duke gjeneruar kështu punë të prapambetur. Në Serbi dhe Malin e Zi, ku të dyja fazat janë të bashkuara në një procedurë të vetme, mundësia për një zvarritje të çështjes dhe si pasojë potenciali për punë të prapambetura prek të gjithë procedurën. 135. Dy lloje rregullash kanë potencialin për të reduktuar në mënyrë domethënëse ngarkesën e prapambetur të punës në fushën e ekzekutimit: së pari, ndërprerja e periudhës së parashkrimit për një detyrim në një çështje ekzekutimi që është pezull për të njëjtin detyrim; dhe së dyti mundësia që ekzekutimi i çështjeve të qëndrojë i hapur në mënyrë të pacaktuar nëse nuk ndërmerren veprime për ekzekutimin (p.sh. në rastet kur debitori nuk ka asete të mjaftueshme). 136. Parashkrimi gjatë ekzekutimit që ka mbetur pezull mund të ndikojë shumë tek ngarkesa e prapambetur e punës. Kështu, jurisdiksionet ku periudha e parashkrimit pezullohet për të gjithë kohëzgjatjen e një çështjeje të hapur ekzekutimi mund të favorizojë zvarritjen e çështjeve të tilla dhe pasigurinë që i shoqëron ato në lidhje me situatën financiare të debitorit. Shembuj të këtyre jurisdiksioneve janë Polonia dhe Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë. Në vende të tjera, prania e një çështjeje ekzekutimi që është pezull nuk mjafton që të pezullohet periudha e kufizimit. Kështu, në Bullgari dhe Hungari, çdo veprim në një çështje ekzekutimi të hapur ndërpret periudhën e kufizimit, por nëse çështja nuk është aktive dhe nuk ka asnjë lloj mase të ndërmarrë në kuadrin e saj, periudha e kufizimit për detyrimin nuk pezullohet. Kjo do të lejonte periudhën e kufizimit të mbarojë/skadojë për detyrime për të cilat ekzekutimi ka filluar por për nuk janë marrë masa të mëtejshme (p.sh. për shkak të mungesës së aseteve të debitorëve, mungesës së nivelit të mjaftueshëm të interesit nga kreditori, etj.) 137. Mundësia që procesi i ekzekutimit të mbetet i hapur për një periudhë të pacaktuar nëse nuk merren masa konkrete për ekzekutimin mund të kontribuojë në shtimin e punës së prapambetur. Prandaj, këshillohet që të ekzistojnë rregulla në lidhje me çështjet inaktive. P.sh. në Hungari, çështje të tilla pezullohen me një dokument të hartuar nga agjentët e përmbarimit. Në Kroaci, nëse agjenti i përmbarimit nuk ka mundur të bëjë arkëtimin, çështja mbyllet. Në Poloni, çështja mbyllet nëse kreditori nuk ka ndërmarrë asnjë veprim brenda gjashtë muajve. 138. Rregulli për mbylljen e çështjeve ku nuk janë marra masa për ekzekutimin në një periudhë dy vjeçare ekziston në Bullgari; gjithsesi, në praktikë agjentët e përmbarimit nuk i kanë pezulluar apo mbyllur çështje të tilla. Në mënyrë që të adresohej kjo situatë dhe të kishte më shumë qartësi, një Vendim Interpretues 46 i Gjykatës së Lartë të Kasacionit në 46 Vendim interpretues, Çështja Nr. 2/2013, nxjerrë në 26 qershor 2015, nga Asambleja e Përbashkët e Divizionit Civil dhe Tregtar e Gjykatës së Lartë të Kasacionit të Republikës së Bullgarisë në linkun 49 Bullgari shprehu se ekzekutimi i çështjeve për të cilat për dy vite nuk ka pasur aktivitet do të konsiderohet i mbyllur ex officio. Ndërsa ndonjëherë argumentohet se rregulla të tilla duhet të parashikohen me ligj dhe jo me vendime gjykate, vendimi solli qartësi dhe mbylli një numër të madh çështjesh inaktive duke reduktuar kështu ngarkesën e punës me çështje të vjetra. Në këtë situatë, mbyllja ex officio e çështjeve inaktive rezultoi si një instrument efektiv për të zgjidhur problemin e punëve të prapambetura në lidhje me ekzekutimin e çështjeve inaktive. 139. Si rregullat mbi periudhën e kufizimit dhe rregullat për fatin e çështjeve inaktive të ekzekutimit mund të ndikojnë tek puna e akumuluar. Situatat kur periudhat e kufizimit pezullohen për gjithë kohëzgjatjen e një ekzekutimi të hapur, pavarësisht nëse po ndërmerren veprime ose jo, kombinuar me mungesën e rregullave për mbylljen e çështjeve inaktive të ekzekutimit janë më të favorshmet për të shkaktuar akumulimin e punëve. Kutia 12: Ofruesit e shërbimeve të ujit, gazit dhe energjisë elektrike marrin nismë për reduktimin e çështjeve të prapambetura Nisma e marrë nga ofruesit e furnizimit me ujë gaz e energji elektrike mund të arrijë një reduktim domethënës të çështjeve të vjetra. Në vitin 2011, Infostan, kompania më e madhe në Beograd që furnizon me ujë, gaz e energji elektrike ftoi debitorët ndaj tyre për një kohë të gjatë që të arrinin një marrëveshje dhe të paguanin borxhet e akumuluara pa interesa. Për ata të cilët ranë dakord me këtë, Infostan tërhoqi kërkesat për ekzekutim nga Gjykata e Shkallës së Parë në Beograd, duke bërë kështu që të reduktohet shumë numri i çështjeve pezull. Në vitin 2014, Infostan e përsëriti sërish ofertën dhe edhe një herë u arrit marrëveshje për borxhe të shumta. Nismat që kombinojnë ristrukturimin e borxhit për fatura më të mëdha dhe faljen e borxhit për raste ku bëhet fjalë për shuma të vogla mund të jenë shumë të dobishme për të ulur ngarkesën e akumuluar. Në këtë mënyrë, edhe sistemet e ekzekutimit, edhe kompanitë mund të lehtësohen nga përpjekje të kota. 47 21. Kundërshtimet ndaj reformave 140. Duke pasur parasysh që reformat e synuara për të përmirësuar efikasitetin e ekzekutimit janë të tilla që prekin negativisht një numër shumë të madh personash të cilët shpesh janë të cënueshëm në planin social, ligjbërësit zakonisht u qasen këtyre reformave me një shkallë frike dhe pritshmërie për kundërshtime të mëdha. Ky raport shqyrton kundërshtimet reale që janë vënë re në shtetet e krahasuara në lidhje me këto reforma, duke përshirë kohën dhe natyrën e këtyre kundërshtimeve. Sërish, reformat e procedurës për marrjen e titullit ekzekutiv dhe reformat e procesit të ekzekutimit analizohen veç e veç duke qenë se reagimet e publikut ndaj tyre janë shumë të ndryshme. http://www.vks.bg/Dela/2013-02-%D0%9E%D0%A1%D0%93%D0%A2%D0%9A- %D0%A2%D1%8A%D0%BB%D0%BA%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BD%D0%BE%2 0%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5.pdf. 47 Po aty, shënim në fund të faqes 2, faqe 100. 50 21.1. Kundërshtimet ndaj reformimit të procesit për marrjen e titullit ekzekutiv 141. Asnjë prej vendeve të krahasuara nuk raportoi kundërshtime ndaj reformimit të procesit të marrjes së një titulli ekzekutiv në kohën kur u prezantua sistemi i ri. Në pak vende, kritikat filluan pas disa vite zbatimi të sistemit të ri dhe kishin të bënin kryesisht me dy lloje problemesh: 1) probleme me dorëzimin e titullit ekzekutiv tek debitori pa provë marrjeje, dhe 2) rritje e tepërt e borxhit si rezultat i shtimit të kostove të zbatimit të procedurës. 142. Sikurse diskutuam më sipër, mundësia për të dorëzuar titullin ekzekutiv te debitori pa provë marrjeje ka rëndësi kritike për efektivitetin e zbatimit të procedurës pasi në mungesë të kësaj alternative, debitori lehtësisht mund të parandalojë zbatimin e procedurës duke shmangur dorëzimin. Në të njëjtën kohë, ky lloj shërbimi mudn të çojë në perceptimin se kufizohet e drejta e debitorit për gjykim të drejtë. Disa vende raportojnë se kanë patur kritika në lidhje me këtë problem. Në Poloni, prezumimi i dorëzimit tek debitori brenda një periudhe të caktuar kohore pas dërgimit të titullit ekzekutiv është objekt kritikash. Në Bullgari, procedura e ngjitjes së njoftimeve të tilla tek dera e debitorit në rast se ai/ajo nuk janë aty shikohet si shumë e pasigurtë pasi njoftime të tilla shpesh thuhet se “zhduken”. Edhe në Rumani ka pasur kritika ndaj procedurës në lidhje me dorëzimin. 143. Kostot e zbatimit të procedurës së ekzekutimit janë një tjetër arsye për pakënaqësi. Kur tarifat e gjykatës/noterit për lëshimin e titujve ekzekutivë kombinohen me tarifat e agjentëve të përmbarimit dhe me tarifat e avokatëve, shuma totale fare mirë mund të jetë më e madhe se principali i borxhit, veçanërisht në rastin e detyrimeve të vogla si ato të faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike. Kroacia, Bullgaria dhe Republika Çeke raportojnë pakënaqësi të lidhura me kostot e zbatimit të procedurës në përgjithësi. 144. Bullgaria na jep një shembull interesant. Edhe pse kompanitë e ujit, gazit dhe energjisë elektrike përdorin avokatët e punësuar pranë tyre me rrogë fikse për fillimin e procedurave në lidhje me shlyerjen e faturave të papaguara, në fazën e zbatimit të procedurës, shpenzimet për këtë punë llogariteshin në bazë të shpenzimeve të avokatit dhe i shtoheshin borxhit. Kjo e rriste barrën e debitorëve. Kjo nxiti Avokatin e Popullit në Bullgari të ankimonte pranë Gjykatës Kushtetuese në lidhje me dispozitat që lejonin gjyqtarët të vendosnin rimbursim shpenzimesh në bazë të tarifave të avokatëve për kompanitë e përfaqësuara nga avokatë që ishin punonjës pranë tyre. Gjykata Kushtetuese nuk e konsideroi këtë gjë antikushtetuese, 48 por për shkak të pakënaqësisë në rritje të publikut, ligjvënësit bullgarë miratuan një dispozitë të posaçme në ligj e cila reduktonte shumë tarifat që kompanitë mund të kërkonin për kompensimin e avokatëve që punonin për to. 48 Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 10 i datës 29 shtator 2016 për Çështjen Kushtetuese 3/2-16 publikuar në Gazetën Shtetërore 79 të 7 tetorit 2016. 51 21.2. Kundërshtimet ndaj reformimit të ekzekutimit 145. Reformat që futën në përdorim agjentët privatë të përmbarimit kanë shkaktuar më shumë kundërshtime sesa reformat e procesit për marrjen e titullit ekzekutiv dhe ndonjë herë kanë qenë pjesë e rëndësishme e debatit politik në disa vende të krahasuara. Duke pasur parasysh faktin se institucioni i agjentëve privatë të përmbarimit përfaqëson një delegim të kompetencave të rëndësishme shtërnguese nga shtetit tek profesionistë privatë, në disa vende të krahasuara (veçanërisht në Kroaci dhe Bullgari) kjo reformë është ballafaquar me frikë dhe mosbesim. 146. Në Kroaci ka pasur kundërshtime veçanërisht të mëdha. Vendi parashikoi të përdorte agjentët privatë të përmbarimit në vitin 2010 me Ligjin e Përmbaruesve Privatë. Sistemi duhet të ishte krijuar dhe të fillonte funksionimin brenda 1 janarit 2012. Deri në dhjetor 2011, agjentët përmbarues ishin caktuar, zyrat e tyre ishin gati dhe sistemi ishte gati që të fillonte të funksiononte. Por, për shkak të shqetësimeve të mëdha të publikut për këtë reformë, ajo u bë një nga temat më të rëndësishme të fushatës elektorale. Partia politike që e kishte përfshirë kundërshtimin e kësaj reforme në platformën e saj fitoi zgjedhjet dhe ligji u shfuqizua në fund të dhjetorit 2011, vetëm disa ditë para datës kur duhet të vihej në zbatim. 147. Protestat publike ishin shumë të mëdha edhe në Bullgari. Si rezultat i kundërshtimeve në kohën kur u prezantuan përmbaruesit privatë, Bullgaria mori vendimin që të mbajë në funksionim paralelisht edhe sistemin publik. Dhjetë vite pas kryerjes së reformës, ka një sërë organizatash joqeveritare për mbrojtjen e të drejtave të debitorëve që kanë marrë pjesë në çështje gjyqësore strategjike kundër sistemit të ekzekutimit, kanë marrë pjesë në seanca parlamentare për temën dhe kanë organizuar protesta të vogla nëpër rrugë. Aspekte të veprimtarive të agjentëve privatë të përmbarimit shpesh herë analizohen nga Avokati i Popullit i Bullgarisë. 148. Edhe në Hungari ka pasur ankesa kundër modus operandi të agjentëve përmbarues. Ndërsa veprimtaria e tyre rregullohet nga ligji në mënyrë strikte, kuadri ligjor në disa raste përceptohet se nuk është mjaftueshëm kufizues që të parandalojë abuzimet: kostot dhe shpenzimet në lidhje me veprimet e ekzekutimit shpesh janë bërë shkas për kritika pasi agjentët përmbarues kërkonin të rimbursoheshin për shpenzime të cilat nuk ishin domosdoshmërisht të justifikuara. Gjithashtu, mekanizmat për të trajtuar ankesat në lidhje me veprimet e agjentëve të përmbarimit përceptohen se nuk janë mjaftueshëm të shpejtë. Një paketë e re legjislative do të synojë të korrigjojë këto mangësi. 149. Në përgjithësi, rreziku më i rëndësishëm i lidhur me futjen në përdorim të agjentëve privatë të përmbarimit është potenciali që ata të shpërdorojnë kompetencat e tyre. Meqënëse agjentët privatë të përmbarimit kanë autoritetin të ndikojnë për keq në sferën e pronës së individëve dhe kompanive, duhet të ketë disa garanci të forta kundër shpërdorimit të kompetencave të tyre si p.sh. përgjegjësi disiplinore strikte si para dhomës profesionale të përmbaruesve, ashtu edhe para një autoriteti qeveritar; procedura për masa të gjykatës që merren në kohën e duhur për të parandaluar llojet e shkeljeve që do të shkaktonin dëme të pariparueshme ndaj debitorëve ose kreditorëve; siguracion i detyrueshëm profesional, detyrim i vazhdueshëm që të mbajnë përgjegjësi ligjore për dëme 52 që agjentët përmbarues privatë mund të kenë shkaktuar si rezultat i tejkalimit të kompetencave të tyre. 150. Kundërshtimet ndaj agjentëve privatë të përmbarimit, aty ku pati, zakonisht u kapërcyen me fushata të fuqishme të informimit të publikut për përvojë të huaj të gjerë dhe pozitive me këtë sistem. Këto kundërshtime ishin më të lehta për t’u kapërcyer aty ku sistemi i mëparshëm funksiononte shumë keq. Në disa vende kundërshtimet u kapërcyen duke modifikuar ose duke zbutur propozimet për reforma për t’i bërë ato më të pranueshme. Në përfundim, edhe pse kundërshtimet ndaj reformave në kohën kur ato prezantohen mund të jenë domethënse, këto kundërshtime nuk marrin fund me miratimin e legjislacionit të ri. Është e nevojshme që të realizohen analiza periodike për zbatimin e këtyre reformave dhe të përshtaten ato për të adresuar ndonjë problem që ka lindur gjatë zbatimit. 22. Konkluzione 151. Përvoja nga vendet e krahasuara e analizuar më sipër demonstron se ekzekutimi i faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike mund të marrë drejtime të ndryshme. Sisteme të ndryshme mund të japin rezultate krahasimisht të kënaqshme. Por gjithsesi, disa sisteme janë më efikasë. Konkluzionet janë përmbledhur në vijim: a) Periudha e parashkrimit për detyrimet e ujit, gazit dhe energjisë elektrike është veçanërisht e shkurtër në vendet e ish-Jugosllavisë. Këto afate të shkurtra mund të çojnë në mos-bashkim dhe kështu në përhapje dhe shtim të detyrimeve të vogla dhe i ngarkon debitorët me kosto të tepërta për ekzekutimin. Shumica e vendeve të krahasuara kanë zgjedhur një periudhë parashkrimi prej 3-4 vitesh. b) Mundësitë për ndërprerjen e aksesit në shërbimet e ujit, gazit dhe energjisë elektrike mund të jenë efektive për reduktimin e mos-pagimit të faturave të ujit, gazit dhe energjisë elektrike dhe mund të ndikojnë në volumin e këtyre çështjeve. Gjithsesi, për shkak të domethënies sociale të shërbimeve të furnizimit me ujë, gaz dhe energji elektrike dhe të një numri kufizimesh teknike, dhënia e mundësive të gjera për t’u vetë-ndihmuar nga ana e kompanive të këtyre shërbimeve nuk mund të konsiderohet një instrument i pranueshëm politik për të reduktuar volumin e çështjeve të kësaj natyre. c) Zakonisht, titujt ekzekutivë për fatura ujit, gazi dhe energjie elektrike të papaguara merren përmes procedurave për ekzekutimin e detyrimeve të pakundërshtuara. d) Nxjerrja e titujve ekzekutivë dhe ekzekutimi ndaj aseteve të debitorëve janë dy procedura të veçanta që zbatohen nga dy autoritete të ndryshme. Bashkimi i këtyre procedurave dhe caktimi i tyre të njëjtit autoritet, sikurse kanë bërë Serbia dhe Mali i Zi, nuk është zgjidhja e preferuar. e) Marrja e titujve ekzekutivë për fatura uji, gazi dhe energjie elektrike të papaguara nëpërmjet një procedure me urdhër për pagesë, e cila është gjithashtu e aplikueshme për një gamë të gjerë detyrimesh monetare, është zgjedhja e pranuar më gjerësisht. Kur krahasohet me procedurat për nxjerrjen e një vendimi bazuar në një titull autentik të cilat përdoren në vendet e Ballkanit Perëndimor, procedurat me urdhër për pagesë kanë një objekt më të gjerë dhe paraqesin trajtim të barabartë 53 për të gjithë kreditorët në vend, pa u caktuar një status të posaçëm ofruesve të shërbimeve të furnizimit me ujë, gaz, energji elektrike. f) Lëshimi i titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara zakonisht i është caktuar gjykatave. Gjithsesi, edhe vendet të cilat kanë zgjedhur t’ia caktojnë këtë përgjegjësi noterëve, nuk ballafaqohen me ndonjë vështirësi. Opinioni që pritet nga Gjykata e Bashkimit Europian për Çështjen C-484/15 do të përcaktojë nëse lëshimi i titujve ekzekutivë nga noterët do të duhet të trajtohet nga një përjashtim specifik në legjislacionin e BE-së, në mënyrë që këta tituj të kualifikohën si Urdhëra Europianë për Ekzekutimin. g) Sistemet e centralizuara dhe plotësisht elektronike për lëshimin e titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara, përgjithësisht sigurojnë afate kohore më të parashikueshme dhe kanë një efikasitet më të mirë të kostos. h) Një mënyrë për të siguruar përpunim të shpejtë dhe efikas të kërkesave për lëshimin e titujve ekzekutivë është përdorimi i teknologjive të informacionit. Në vendet e krahasuara me sisteme të centralizuara, aplikimi elektronik është i detyrueshëm për kreditorët të cilët dëshirojnë të përdorin procedurën e përshpejtuar. Vendet e krahasuara me sisteme të pacentralizuara ose kanë mundësi vetëm për procedurën shkresore ose u japin kreditorëve mundësinë të zgjedhin ndërmjet aplikimit elektronik apo atij shkresor. Në këto raste, mund të ketë stimuj ekonomik në favor të aplikimit elektronik. i) Në mënyrë që të lehtësohet shqyrtimi i kërkesave, shumë shtete të krahasuara kanë shfuqizuar kërkesën për të bashkelidhur prova me kërkesën për lëshimin e titullit ekzekutiv. j) Strukturat e tarifave për procedurat e marrjes së titullit ekzekutiv për detyrime të pakundërshtuara përdoren përgjithësisht si një instrument politikash, që do të inkurajonte kreditorët të përdornin rrugën procedurale me efikasitet më të lartë kostoje. k) Dorëzimi i titujve ekzekutivë tek debitorët është kritik si për efikasitetin e të gjithë procedurës, ashtu edhe për pranimin e saj nga shoqëria. Prandaj, dorëzimi duhet të organizohet në një mënyrë të tillë që është efektive dhe që njeh të drejtat e qytetarëve për gjykim të drejtë. l) Politikëbërësit duhet të regjistrojnë shpeshtësinë e kundërshtimeve ndaj titujve ekzekutivë dhe të punojnë për të realizuar mekanizma që do të lehtësonin kundërshtimet legjitime ndërsa do të dekurajonin ato të pabazuara. m) Ekzekutimi efikas ndaj aseteteve të debitorëve kërkon një nivel të lartë digjitalizimi në këtë funksion, duke përfshirë edhe aksesin e automatizuar në lloje të ndryshme informacioni për debitorët. Për të siguruar se ekzekutimi nuk do të rrezikojë jetesën e debitorit, ligjet në rajon parashikojnë kufizime ndaj ekzekutimit kundrejt lloje të caktuara asetesh. Kufizimet mund të parashikohen në lidhje me kategori të tëra të ardhurash (si pagesa për asistencën sociale), pjesë të ardhurash (si p.sh. shuma minimale e pagës), sende të luajtshme që janë të nevojshme për jetesën e debitorit ose që kanë vlerë emocionale ose pasuri të paluajtshme. Kufizimet për ekzekutimin ndaj pasurive të paluajtshme janë mjaft të rralla. 54 n) Në mënyrë që të parandalohet përjashtimi i përhershëm i debitorëve nga veprimtaritë ekonomike, shumica e vendeve të rajonit kanë miratuar ligje për paaftësinë paguese personale. Ata janë hartuar për t’u dhënë debitorëve dhe familjeve të tyre mundësinë për një fillim të ri. o) Vendet e krahasuara e kanë reformuar procesin e marrjes së një titulli ekzekutiv në disa mënyra kryesore: realizimi i procedurës me urdhër për pagesë; caktimi i funksionit noterëve; digjitalizimi i funksionit; digjitalizimi e në të njëjtën kohë centralizimi i funksionit. Duket se centralizimi dhe digjitalizimi simultan i funksionit sjell më shumë efikasitet në përgjithësi. p) Shumica e vendeve të krahasuara e kanë reformuar ekzekutimin e titujve ekzekutivë duke ua caktuar këtë funksion profesionit për të cilin ka shumë rregulla të agjentëve privatë të përmbarimit. Kur kanë vënë në funksion këtë profesion, vende të ndryshme kanë zgjedhur shkallë të ndryshme liberalizimi të profesionit në lidhje me alternativa politikash që kanë të bëjnë me: a do të zëvendësohen plotësisht agjentët shtetërore të përmbarimit me agjentë privatë apo do të lejohet që të dy sistemet të funksionojnë paralelisht; a do të kufizohet apo jo numri i agjentëve përmbarues; a do të kufizohet jurisdiksioni territorial i agjentëve. Të gjitha këto zgjedhje i japin trajtë sistemit dhe kanë një ndikim direkt tek konkurenca dhe tek cilësia e shërbimeve në sektor. Mbikqyrja e dobët e agjentë privatë, gjithsesi, mund të çojë në shpërdorim të kompetencave dhe në pakënaqësi të publikut. q) Rregullat për periudhat e parashkrimit gjatë ekzekutimit dhe rregullat për fatin e çështjeve inaktive të ekzekutimit mund të ndikojnë tek ngarkesa prej rasteve të akumuluara. Situata kur periudhat e parashkrimit pezullohen për të gjithë kohëzgjatjen e ekzekutimit që ka nisur si proces, pavarësisht nëse po ndërmerren veprime apo jo, kombinuar me mungesën e rregullave për mbylljen e çështjeve inaktive të ekzekutimit ka më shumë gjasa krijojë ngarkesë të akumuluar pune. r) Reformat e procesit për marrjen e titujve ekzekutivë për detyrime të pakundërshtuara zakonisht nuk gjenerojnë protesta nga publiku në kohën kur miratohen. Gjithsesi, vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet procesit dhe kostove nëse duam që publiku t’i perceptojë këto reforma si të drejta. s) Në disa vende të krahasuara, vënia në funksion e sistemit me agjentë privatë përmbarimi shkaktoi shqetësime dhe kundërshtime nga publiku. Rreziku më i rëndësishëm që lidhet me agjentët privatë të përmbarimit është potenciali për shpërdorim të kompetencave. Duhet të ketë garanci të forta kundër shpërdorimit të kompetencave si p.sh përgjegjësi strikte disiplinore para dhomës profesionale të agjentëve të përmbarimit dhe një autoriteti shtetëror për të parandaluar ato lloje shkeljesh që do të shkaktonin dëme të pariparueshme për debitorët apo kreditorët; siguracion i detyrueshëm profesional, detyrim i vazhdueshëm që të mbajnë përgjegjësi ligjore për dëme që përmbaruesit privatë mund të kenë shkaktuar si pasojë e tejkalimit të kompetencave të tyre. 152. Përvoja e pasur e vendeve BE-11 për përmirësimin e ekzekutimeve përmes reformave ofron modele të mira për vendet të cilat kalojnë probleme të ngjashme dhe ndajnë tradita të përbashkëta kulturore dhe ligjore. 55 Referenca Materiale të Bankës Botërore:  Përshpejtimi i zgjidhjes së konflikteve të vogla: Përvoja nga Shtetet Anëtare të BE-së, Grupi i Bankës Botërore, në linkun: http://documents.worldbank.org/curated/pt/670181487131729316/pdf/112769- WP-P161975-PUBLIC-FasttrackingSmallClaimsinEU.pdf  Analiza e Funksionimit të Gjyqësorit në Serbi, Trust Multi-Donatorësh për Mbështetjen e Sektorit të Sigurisë në Serbi, Banka Botërore, 2014 në linkun http://www.mdtfjss.org.rs/arçive//file/Serbia%20Judicial%20Functional%20Review- Full%20Report.pdf  Banka Botërore, Task Forca për Paaftësinë Paguese e Regjimet Kreditor/Debitor, Grupi i Punës për Trajtimin e Paaftësisë Paguese të Personave Fizikë, Raporti mbi Trajtimin e Paaftësisë Paguese të Personave Fizikë në linkun: http://siteresources.worldbank.org/INTGILD/Resources/WBInsolvencyOfNaturalPers onsReport_01_11_13.pdf Materiale të BE-së:  Rregullore (KE) Nr. 1896/2006 — krijimi i një procedure Europiane për udhrat për pagesë në linkun http://eur-lex.europa.eu/legal- content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32006R1896  Kërkesë për vendim paraprak nga Općinski sud u Novom Zagrebu (Kroaci) paraqitur në 11 shtator 2015 — Ibrica Zulfikarpašić v Slaven Gajer, (Çështja C-484/15), (2015/C 389/21) në linkun http://eur-lex.europa.eu/legal- content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:62015CN0484&from=EN  Opinion i Avokatit të Përgjithshëm, publikuar në datë 8 shtator 2016, Çështja C-484/15, Ibrica Zulfikarpašić v Slaven Gajer në linkun http://curia.europa.eu/juris/document/document_print.jsf;jsessionid=9ea7d2dc30d 523a964266d8b4b6cab589d30b71070ff.e34KaxiLc3qMb40Rç0SaxyKa3n0?doclang=E N&text=notary&pageIndex=0&part=1&mode=DOC&docid=183132&occ=first&dir=& cid=153610  Portali i Rrjetit Gjyqësor Europian për Çështje Civile dhe Tregtare në linkun https://e- justice.europa.eu/content_order_for_payment_procedures-41-ee-en.do?member=1 Materiale të Këshillit të Europës:  Raport mbi “Sistemet gjyqësore Europiane – Botuar 2014 (të dhënat e vitit 2012): “Efikasiteti dhe cilësia e drejtësisë” e Komisionit Europian për Efikasitetin e Drejtësisë (CEPEJ) në linkun http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/cepej/evaluation/2014/Rapport_2014_en.p df  Prezantim për dhënien e Çmimit të Drejtësisë Peshorja e Kristaltë në vitin 2010 Gjykatës së Lartë të Republikës së Sllovenisë për skemën” Sistem automatik për ekzekutimin e dokumenteve autentike (COVL)” në linkun 56  http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/cepej/events/EDCJ/Cristal/2010/Cristal2010 projetsgagants_en.asp  Vendimi për çështjen Vaskrsić v. Slovenia në linkun http://www.bailii.org/eu/cases/EÇR/2017/375.html Materiale specifike sipas vendeve në gjuhën angleze:  “Krijimi i Ndërveprueshmërisë në Procedurat Civile Online: Rast Studimor-Sllovenia”, Gregor Strojin, prill 2012 në linkun http://www.irsig.cnr.it/BIEPCO/documents/case_studies/COVL%20Slovenia%20case %20study%2025042012.pdf  Ligji për deklarimin e vendit të banimit, Letoni, 2003 në linkun http://www.vvc.gov.lv/export/sites/default/docs/LRTA/Likumi/Declaration_of_Place _of_Residence_Law.pdf  Analizë Diagnostifikuese e Regjimit të Ekzekutimit të Faturave Përfundimtare në Fushën Civile në Bosnje-Hercegovinë, Veprimtaria e programit Justice të USAID-it në Bosnje-Hercegovinë, mars 2016 në linkun http://usaidjp.ba/assets/files/publication/1465828693-diagnostic-assessment-of- the-enforcement-regime-of-final-civil-claims-in-bih.pdf  Procedurat për ekzekutimin e detyrimeve monetare – një shembull i përdorimit efektiv në automatizimin e procedurave të gjykatës (COVL), Bojan Muršec, Drejtor, Qendra për Teknologjinë e Informacionit, Gjykata e Lartë e Republikës së Sllovenisë, tek linku www.nispa.org/files/conferences/2010/papers/201004221029280.mursecbojan.doc  Kërkesat për shlyerje detyrimesh online në linkun https://www.moneyclaim.gov.uk/web/mcol/welcome  Poloni: Zbatimi i Kapacitetit Strategjik Shtetëror, Analiza të Qeverisjes Publike të OECD-s.ë Botim i OECD-së në linkun http://www.oecd-ilibrary.org/governance/poland-implementing-strategic-state- capability_9789264201811-en  Shërbimi për Paaftësinë Paguese, Raportet dhe Llogaritë Vjetore 2010-11 në linkun www.bis.gov.uk/insolvency/Publications  Departamenti Amerikan i Drejtësisë, Programi Amerikan i Kujdestarëve, Raporti Vjetor për Arritjet Domethënëse 2010 në linkun www.justice.gov/ust/eo/public_affairs/annualreport/index.htm Materiale specifike për vendet në gjuhën lokale:  Vendim interpretues, Çështja Nr. 2/2013, dhënë në 26 qershor 2015, nga Asambleja e Përbashkët e Divizionit Civil dhe Tregtar të Gjykatës së Lartë të Kasacionit të Republikës së Bullgarisë në linkun http://www.vks.bg/Dela/2013-02-%D0%9E%D0%A1%D0%93%D0%A2%D0%9A- %D0%A2%D1%8A%D0%BB%D0%BA%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0 %BB%D0%BD%D0%BE%20%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0 %B5.pdf 57  Vendim i Gjykatës Kushtetuese Nr. 10 datë 29 shtator 2016 për Çështjen Kushtetuese 3/2-16, publikuar në Gazetën Shtetërore 79 të datës 7 tetor 2016, Bullgari nw linkun http://constcourt.bg/Acts  Analizë e proceseve gjyqësore për detyrimet e vogla në Hungari: http://birosag.hu/sites/default/files/allomanyok/Mailath-palyazat- erdmenyek/MGyTP-P-B-3-Szabados_Janos-Kiserteku_perek_A_gyorsabb_jobb.pdf  Portali elektronik i Gjermanisë për urdhrat për pagesë: http://www.mahngerichte.de/ 58