บทสรุุปสำำ�หรัับผู้้�บริิหาร ในบรรดาประเทศที่มีประชากรสูงวัยอยู่ในระดับเดียวกัน ประเทศไทยมี ความมั่งคั่งน้อยกว่าประเทศอื่นๆ ทำ�ให้มีทรัพยากรที่จะช่วยจัดการ ตลาดแรงงานของประเทศไทยกำ�ลังเผชิญหน้ากับความท้าทายหลาย กับความท้าทายของสังคมผู้สูงวัยน้อยกว่า ประเทศไทยมีผู้สูงอายุ ประการด้วยกัน แรงงานไทยมีสว ่ นร่วมในตลาดแรงงานน้อยลง เนื่องจาก ที่มีรายได้ต่ำ�กว่าประเทศอื่นๆ และบทวิเคราะห์ ในรายงานแสดงให้เห็นว่า การย้ายงานของแรงงานออกจากภาคเกษตรกรรมที่ให้ผลผลิตต่ำ�มีแนว ในทุกช่วงอายุของผู้สูงวัยในประเทศไทยนั้น มี GDP ต่อหัวต่ำ�กว่าค่า โน้มชะลอตัวลงและแรงงานนอกระบบทีพ ่ บเห็นได้โดยทัว ่ ไป การระบาดของ เฉลี่ยทั่วโลก กลุ่มประเทศเศรษฐกิจเก่าในภูมิภาคเอเชียตะวันออกและ เชือ ้ ไวรัสโควิด-19 ยิง ่ ส่งผลให้เกิดแนวโน้มดังกล่าว นอกจากนีแ ้ รงงานใน เอเชียแปซิฟิก อย่างเขตบริหารพิเศษฮ่องกง ประเทศจีน ประเทศญี่ปุ่น ประเทศไทยยังไม่ได้เปลีย ่ นไปยังประเภทของงานลักษณะไม่ประจำ� (non-rou- ประเทศเกาหลี และประเทศสิงคโปร์นั้น มี GDP ต่อหัวอยู่ที่ประมาณ tine tasks) หรืองานทีต ่อ ้ งใช้ทกั ษะการสื่อสารระหว่างบุคคล (interpersonal 41,000 ดอลลาร์ (เปรียบเทียบความเสมอภาคของอํานาจการซื้อใน communication) ซึง ่ จะช่วยผลักดันไปสูเ่ ศรษฐกิจทีข ่บ ั เคลื่อนด้วยความรูม ้ าก สกุลเงินดอลลาร์สากลในปี 2554) ซึ่งมีอัตราส่วนการพึ่งพาของผู้ ยิง ่ ขึน ้ ในขณะเดียวกัน แรงงานหญิงมีสด ั ส่วนต่�ำ กว่าแรงงานชายถึงร้อยละ สูงอายุอยู่ ในระดับเดียวกันกับประเทศไทยในปัจจุบัน ซึ่งมากกว่าระดับ 20 ซึง ่ เป็นช่องว่างทีม ่อ ี ยูม่ านานถึงสองทศวรรษ ทัง ้ นีค ้ วามจำ�เป็นในเรื่อง GDP ต่อหัวของประเทศไทยในปัจจุบันถึงสองเท่า ของการดูแลประชากรสูงอายุทม ่ี จ ำ นวนเพิม ี� ้ อาจสร้างแรงกดดันให้กบ ่ ขึน ั ผู้ หญิงวัยทำ�งานมากขึน ้ โดยสัดส่วนแรงงานผูส ้ง ู อายุทส ่ี งู ขึน ้ ในพืน ่ นบท ้ ทีช ภาวะประชากรสูงวัยส่งผลกระทบอย่างมากต่อตลาดแรงงานไทยและการ ได้สะท้อนให้เห็นถึงความจำ�เป็นทีจ ่ ะต้องทำ�งานให้นานขึน ้ เพื่อเลีย ้ งชีพแม้วา ่ จะได้ พัฒนาเศรษฐกิจโดยรวม จำ�นวนประชากรวัยทำ�งานทีล ่ ดลงของประเทศไทย รับเงินบำ�นาญสำ�หรับผูส ้งู อายุเกือบทัง ้ หมดแล้วก็ตาม ส่งผลให้รายได้เฉลี่ยของบุคคลในประเทศเติบโตลดลง และหากไม่มี การปรับเปลี่ยนหรือเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากร คาดการณ์ว่า ผู้สูงอายุต้องเผชิญกับความท้าทายหลายๆ ด้านในตลาดแรงงาน จะส่งผลให้การเติบโตของ GDP ต่อหัวลดลงอีกร้อยละ 0.86 ใน ผู้สูงอายุมักเป็นผู้ที่มีภาระหน้าที่ที่ต้องดูแล แม้จะมีชีวิตที่ยืนยาวและ ทศวรรษ 2020 ซึ่งสามารถส่งผลกระทบต่อตลาดแรงงานอย่างมาก มีสุขภาพที่ดีกว่าในอดีต แต่ก็ยังคงต้องเผชิญกับปัญหาด้านสุขภาพ นอกจากนีร ่ หากอัตราการมีสว ้ ายงานยังระบุวา ่ นร่วมในตลาดแรงงานนัน้ รายงานฉบับนี้ ได้นำ�ข้อมูลที่ ได้จากผลสำ�รวจเศรษฐกิจและสังคมมา คงที่ตามอายุและเพศแล้ว โครงสร้างประชากรของประเทศไทยจะเปลี่ยน วิเคราะห์ ให้เห็นว่าปัจจัยเหล่านี้มีความสัมพันธ์ต่อสัดส่วนแรงงานผู้สูง ไปโดยคาดการณ์วา ั ราการมีสว ่ จะส่งผลให้อต ่ นร่วมของแรงงานโดยรวมจะ อายุที่ลดลง นอกจากนี้ยังแสดงให้เห็นด้วยว่าเงินบำ�นาญสมทบของ ลดลงประมาณร้อยละ 5 ระหว่างปี 2563 ถึงปี 2603 และจำ�นวนแรงงาน ประเทศไทยไม่ ไ ด้ ส ร้ า งแรงจู ง ใจต่ อ แรงงานผู้ สู ง อายุ ใ ห้ เ ข้ า มามี ส่ ว น ลดลงถึง 14.4 ล้านคน ทั้งนี้จำ�นวนแรงงานที่ลดลงอาจส่งผลให้ประเทศ ร่วมในตลาดแรงงาน อย่างไรก็ตามเงื่อนไขความคุ้มครองของเงิน อยู่ ในภาวะขาดแคลนแรงงานซึ่งอาจขัดขวางโอกาสในการเติบโตของ บำ�นาญที่มีอัตราต่ำ�ไม่ ได้ส่งผลต่อความกังวลที่มี ในเรื่องนี้ โดยตรง ประเทศไทยได้ อย่างไรก็ตามการนำ�เทคโนโลยีออโตเมชั่น และเทคโนโลยี ความพอเพียงของเบี้ยยังชีพผู้สูงอายุซึ่งเป็นเงินบำ�นาญสังคมยัง อื่นๆ ในอุตสาหกรรม 4.0 เข้ามาใช้ อาจช่วยบรรเทาปัญหาการขาดแคลน คงเป็นประเด็นสำ�คัญที่อาจส่งผลกระทบต่อแรงจูงใจในการทำ�งานได้ แรงงานได้บางส่วน ในขณะที่ผลกระทบต่อประเทศอื่นๆ อาจทวีความ นอกจากนี้ รายงานมีการนำ�เสนอประเด็นที่ควรให้ความสำ�คัญด้าน รุนแรง เนื่องจากความต้องการแรงงานที่มีทักษะความชำ�นาญในด้าน ความพร้ อ มของผู้ สู ง อายุ ต่ อ การเปลี่ ย นแปลงที่ จ ะเกิ ด ขึ้ น ต่ อ การ นี้เพิ่มมากขึ้น ทำ�งานปัจจุบันและอนาคต การวิเคราะห์ความเข้มข้นของงานแสดงให้เห็น ว่า ผู้สูงอายุยังไม่ได้ทำ�งานในอนาคตที่เน้นการใช้ทักษะในการคิดวิเคราะห์ เราสามารถหลีกเลี่ยงผลกระทบเชิงลบที่เกิดจากภาวะประชากรสูง (cognitive skills) มากขึ้น และอาศัยทักษะด้านแรงงาน (Manual skills) วัยได้ โดยสร้างการเปลี่ยนแปลงในตลาดแรงงานในประชากรทุกช่วง น้อยลง ในขณะที่เยาวชนกำ�ลังเปลี่ยนจากการทำ�งานประจำ�ซึ่งเป็นที่ วัย การเกิดภาวะประชากรสูงวัยไม่ ใช่เรื่องของผู้สูงวัยเท่านั้น ด้วยเหตุ ต้องการในอดีตไปทำ�งานในสายอาชีพที่มีการเติบโตอย่างรวดเร็ว แต่ ที่ว่าสาเหตุของภาวะประชากรสูงวัยและวิธีการรับมือนั้นเชื่อมโยงกับ คนทีอ่ ยู่ในวัยทำ�งานซึง ่ จะเป็นคนทีม ่อี ายุมากในอนาคตอันใกล้น้ี กลับยังคง การดำ�เนินการและนโยบายที่มีผลกระทบต่อคนทุกวัย ทำ�งานประจำ�อยู่มากขึ้นในขณะที่ความต้องการลดลง การเพิ่มอุปทานแรงงานของประเทศไทย สามารถชดเชยจำ�นวน ความซับซ้อนของตลาดแรงงานเกิดจากจำ�นวนประชากรสูงอายุทเ่ี พิม ่ แรงงานที่หดตัวลงอันเนื่องมาจากภาวะประชากรสูงวัยได้ อายุขย ั ขึ้นอย่างรวดเร็วซึ่งหมายถึงจำ�นวนแรงงานที่จะมีจำ�นวนน้อยลงใน ของประชากรทีเ่ พิม ้ หมายความว่าผูส ่ ขึน ู อายุมแ ้ง ่ ะสามารถทำ�งาน ี นวโน้มทีจ อนาคต สัดส่วนของประชากรวัยทำ�งานในไทยคาดว่าจะลดลงจากร้อยละ ได้นานขึ้น ช่องว่างขนาดใหญ่ระหว่างจำ�นวนแรงงานชายและหญิง หมาย 71 ในปี 2563 เป็นร้อยละ 56 ในปี 2603 ซึง ่ เทียบเท่ากับการลดลงของ ถึงโอกาสในการเพิ่มแรงงานสตรีเข้ามาในตลาดแรงงาน แรงงานข้าม ประชากรวัยทำ�งานเกือบถึงร้อยละ 30 ซึง ่ เป็นสัดส่วนการลดลงทีม ่ ากทีส ่ด ุ ชาติได้เข้ามาเติมเต็มช่องว่างในตลาดแรงงานของประเทศไทยได้ในช่วงไม่ก่ี เป็นอันดับสามในภูมิภาคเอเชียตะวันออกและเอเชียแปซิฟิก รองจากญี่ปุ่น ทศวรรษทีผ ่ นมาและอาจเป็นเช่นนี้ ในอนาคตด้วยเช่นกัน ่ า และสาธารณรัฐเกาหลี ในขณะเดียวกันสัดส่วนของประชากรวัย 65 ปีขึ้น ไป ก็คาดว่าจะเพิม ่ ขึน ้ จากร้อยละ 13 ในปี 2563 เป็นร้อยละ 31 ในปี 2603 แบบจำ�ลองที่นำ�มาใช้ ในรายงานนี้ช้ี ให้เห็นว่าการเพิ่มอุปทานแรงงาน ซึง่ ถือเป็นสัดส่วนทีม่ ากทีส ่ดุ เป็นอันดับที่ 22 ของโลก จำ�นวนประชากรผู้ สามารถชดเชยผลกระทบเชิงลบบางประการของภาวะประชากรสูงวัย สูงอายุเพิม ่ ขึน ้ อย่างรวดเร็วโดยประชากรวัย 65 ปีขน ้ึ ไปในประเทศไทยเพิม ่ ได้ การจำ�ลองสถานการณ์ต่างๆ ของการมีส่วนร่วมในตลาดแรงงาน ขึน ้ เป็นสองเท่าระหว่างปี 2543 ถึงปี 2563 และจะเพิม ่ ขึน ้ อีกสองเท่าในปี 2583 และการย้ายถิ่นแสดงให้เห็นว่า อัตราการมีส่วนร่วมในตลาดแรงงานของ เป็นร้อยละ 26 ของประชากรทัง ้ หมด ผู้สูงอายุและสตรีที่สูงขึ้นและระบบการย้ายถิ่นแบบเสรีจะสามารถเพิ่ม อุปทานแรงงานของประเทศไทยได้ในระยะยาวเมื่อเทียบกับการคาดการณ์ ในปัจจุบันภายใต้ภาวะประชากรสูงวัย การอพยพย้ายถิ่นแบบเสรีและการ เพิ่มขึ้นของการใช้แรงงานสตรีจะช่วยเพิ่มอุปทานแรงงานได้ดีที่สุด Aging and the Labor Market in Thailand 1 อย่างไรก็ตามจำ�นวนแรงงานของประเทศไทยก็ยังคงลดลงตาม ในทางอ้อม ผ่านการเพิ่มความมั่นคงทางรายได้ของผู้สูงอายุและ อายุของประชากรที่เพิ่มสูงขึ้น ซึ่งหมายความว่าแรงงานจำ�เป็นจะ การให้สิทธิ์ลาคลอดเพื่อเลี้ยงดูบุตร ต้องทำ�งานได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น จำ�นวนแรงงานที่น้อยลง จำ�เป็นต้องทำ�งานได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้นเพื่อรักษาและยกระดับ • การพัฒนาระบบการย้ายถิน ่ จะช่วยแก้ ไขปัญหาการขาดแคลนแรงงาน มาตรฐานการครองชีพ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่ออัตราการเกิดลดลง ในอาชีพทีต ่อ ้ ต่� ้ งอาศัยทักษะขัน ้ สูงได้ การทำ�แผนหรือยุทธศาสตร์ ำ และขัน ต้องอาศัยการลงทุนอย่างมากในทุนมนุษย์ การเพิ่มอัตราการออม การย้ายถิน ่ ระดับชาติจะช่วยให้สามารถกำ�หนดนโยบายการย้ายถิน ่ย ่ ได้งา และเพิ่มสัดส่วนของทุนต่อแรงงาน (capital deepening) รวมถึงการรับ ้ นอกจากนีย ขึน ้งั สามารถปรับปรุงระบบการย้ายถิน ่ โดยอนุญาตให้ยา ้ย เอาเทคโนโลยีที่ประหยัดแรงงานมาใช้เพื่อชดเชยการขาดแคลนแรงงาน ถิน่ ฐานได้ยาวนานขึน ้ รองรับการทำ�งานของแรงงานข้ามชาติในประเทศที่ การเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ต้องอาศัยทุนมนุษย์ที่เหมาะสมเพื่อเติมเต็มการ มีผลิตภาพในการทำ�งานสูง และจูงใจให้เกิดการย้ายถิน ่ ของแรงงานทีม ่ี ลงทุนทางกายภาพ ทักษะสูง นโยบายสามารถช่วยจัดการกับความท้าทายของภาวะประชากรสูง • การส่งเสริมให้มีการเรียนรู้ตลอดชีวิต จะช่วยกระตุ้นการเพิ่มผลิต วัยได้ นโยบายสามารถช่วยกระตุ้นให้แรงงานผู้สูงอายุ สตรีและแรงงาน ภาพที่จำ�เป็นในขณะที่ประชากรวัยทำ�งานลดลง โดยสามารถพัฒนา ข้ามชาติเข้ามาทำ�งานในตลาดแรงงานมากขึน ้� ้ และผูก ำ หนดนโยบายสามารถ แนวทางใหม่ๆ ในการศึกษาด้านเทคนิค วิชาชีพ และการฝึกอบรม ส่ ง เสริ ม ให้ เ กิ ด การลงทุ น เพื่ อ เพิ่ ม คุ ณ ภาพและประสิ ท ธิ ภ าพในการ ตลอดจนการฝึกอบรมนอกระบบ (nonformal training) ทีเ่ น้นอบรม ทำ�งานของแรงงานทัง ั และอนาคต ทีส ้ ในปัจจุบน ำ คัญผูก ่� ำ หนดนโยบายยัง ้� ตามความต้องการของผู้เรียนแต่ละคนและมีความสอดคล้องกับ สามารถจัดการความท้าทายของภาวะประชากรสูงวัยและสร้างโอกาสใหม่ๆ ความต้องการของตลาดแรงงาน นอกจากนี้ การให้เงินอุดหนุน โดยพุง ่ เป้าไปที่ภาคการดูแล และ“เศรษฐกิจผู้สูงวัย” ตามผลการเรียน (Performance-based financing) และการให้เงิน อุดหนุนผู้เรียน (learner-targeted subsidies) ก็เป็นแนวทางสำ�คัญ • นโยบายในการขยายอายุการทำ�งาน สามารถกำ�หนดเป้าหมายไปที่ ที่ต้องคำ�นึงถึง ผู้สูงอายุในเขตเมืองซึ่งมีแนวโน้มที่จะเกษียณอายุก่อนวัยมากกว่า ผู้สูงอายุที่อยู่ในชนบท นโยบายเหล่านี้ ไม่จำ�เป็นต้องกำ�หนดเป้าหมาย • สร้างโอกาสจากการที่ประเทศกำ�ลังก้าวเข้าสู่ภาวะประชากรสูงวัย เฉพาะคนที่มีอายุอยู่ ในวัยหรือต่ำ�กว่าวัยเกษียณเท่านั้น แต่ยังรวม โดยจัดฝึกอบรมแรงงานในภาคการดูแล โดยเฉพาะแรงงานที่ว่างงาน ถึงคนในวัยทำ�งานซึ่งทำ�งานในอาชีพที่ ไม่เป็นที่นิยมเพื่อให้พวกเขา ้ง และแรงงานที่เปราะบาง และส่งเสริมการลงทุนในภาคบริการสำ�หรับผูสู สามารถยังคงทำ�งานต่อไปเมื่ออายุเพิ่มมากขึ้น อายุในประเทศและจากต่างประเทศ • นโยบายการเพิม ่ การใช้แรงงานสตรี สามารถกระตุน้ โดยตรง เช่น จัด ตาราง ES.1 สรุปเงื่อนไขสถานการณ์แต่ละด้าน ความท้าทายที่ต้อง ให้มโี ครงการฝึกอบรมแรงงานหญิงทีแ ่ ยกตามกลุม ่ อาชีพ และกระตุน ้ เผชิญและการตอบสนองเชิงนโยบายที่เป็นไปได้ Aging and the Labor Market in Thailand 2 ตาราง ES.1 สรุปข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย 1. การขยาย อายุการ ทำ�งาน 2. เพิ่มการมี ส่วนร่วมของ แรงงานสตรี 3. ใช้กลยุทธ์ การย้ายถิ่น เพื่อเติมเต็ม ช่องว่างของ ตลาด แรงงาน 4. ลงทุนในการ เรียนรู้ตลอด ชีพเพื่อเพิ่ม ผลิตภาพ Aging and the Labor Market in Thailand 3 5. สร้างโอกาส จากการก้าว เข้าสู่สังคม ผู้สูงอายุ แม้ว่าจะมีความจำ�เป็นที่จะต้องดำ�เนินนโยบายหลายประการ แต่การ ความมั่นคงทางการเงินของผู้สูงวัยก็เป็นสิ่งสำ�คัญเช่นกัน เมื่อไม่นาน ลงทุนในทุนมนุษย์ตลอดชีวิตและการรักษาเสถียรภาพความมั่นคง มานี้ ประเทศไทยเพิ่งออกนโยบายที่เกี่ยวข้องกับผู้สูงอายุซึ่งรวมถึงการ ทางการเงินของผู้สูงอายุถือเป็นสิ่งสำ�คัญอันดับต้นๆ เทคโนโลยี ขยายเบี้ยยังชีพผู้สูงอายุและได้มีความพยายามต่างๆ ที่จะอำ�นวยความ และลักษณะการทำ�งานเปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็ว ซึ่งส่วนหนึ่งเกิด สะดวกชีวิตการทำ�งานที่ยาวนานขึ้นอีกด้วย นโยบายเหล่านี้ควรประสาน จากการระบาดของโรค COVID-19 ทำ�ให้ต้องอาศัยแรงงานที่มีทักษะ เข้ากับนโยบายด้านอื่นๆ โดยเฉพาะนโยบายบำ�นาญเพื่อคุ้มครองผู้สูง ใหม่ๆ เพื่อตอบสนองความต้องการของตลาดแรงงานที่เกิดจากภาวะ อายุที่มีความเสี่ยงทางด้านการเงิน ผู้สูงอายุจำ�นวนมากโดยเฉพาะ ประชากรสูงวัย ทักษะเหล่านี้ ไม่เพียงแต่ต้องใช้ความเข้าใจทางเทคนิค ในชนบท ยังคงต้องทำ�งานทั้งที่อยู่ ในวัยชรา แม้ว่าจะมีการจ่ายเบี้ย เกี่ยวกับเทคโนโลยีดิจิทัลที่เกิดขึ้นใหม่เท่านั้น แต่ยังต้องอาศัยทักษะ ยังชีพอย่างทั่วถึงก็ตาม แต่เบี้ยยังชีพผู้สูงอายุยังคงไม่เพียงพอที่ ที่ละเอียดอ่อน อาทิ การสื่อสาร การคิดเชิงวิเคราะห์และการโน้มน้าว จะรองรับการดำ�รงชีวิตของผู้สูงอายุ อุปสรรคในการจ้างงานผู้สูง จิตใจ ประเทศไทยจะต้องมุ่งมั่นในการพัฒนาทักษะของแรงงาน ดังนั้น อายุ ย ั ง คงอยู ่ ใ นระดั บ สู ง ตาราง ES.1 ได้ ร วบรวมคำ � แนะนำ � ด้ า น คำ�แนะนำ�ในตาราง ES.1 จึงเป็นการรวมนโยบายต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับ นโยบายหลายประการที่ จ ะช่ ว ยให้ ค วามมั่ น คงทางการเงิน ของผู้สูง การปรับปรุงและพัฒนาทักษะในด้านต่างๆ อายุดีขึ้น Aging and the Labor Market in Thailand 4