33020 "INDIGENOUS PEOPLE, POVERTY AND HUMAN DEVELOPMENT: 1994-2004" Translated into Mayan language -Kiché- Uk'u'x Utzijoxik Chakunik Enaturalib' taq tinamit, meb'a'il xuquje' winaqil k'iyem pa América Latina: 1994 ­ 2004. Enaturalib' taq tinamit, meb'a'il xuquje' winaqil k'iyem pa América Latina: 1994 ­ 2004. Gillete Hall Harry Anthony Patrinos Uk'u'x Utzijoxik Chakunik Q'alijsanik: Le enaturalib' taq tinamit 10% le kik'iyal che le tinamit pa le sepaj ulew xuquje' le unimal le kich'akpwaq, junam kuk' le k'utb'al rech le winaqil k'iyem. Jacha' le tijonik xuquje' le taq ub'anik le utzwachil, ekanajnaq kanoq chirij le kech nik'aj chik winaq le ek'isb'al lajuj junab' kilom unimarik le kilixik le kirajawaxik le enaturalib' taq tinamit pa ronojel le uwachulem. Xa jeri' chi pa ir 10 rech kab'laj ik' rech 1994, le molaj amaq' xkib'an ujaqik le lajuj junab' kemamaq' kech le enaturalib' taq tinamit pa uwach ulew xuquje' pa América Latina, wine are nim chi uwach pa jun chik sepaj ulew le pajq'ij la' sib'alaj ek'i naturalib' taq walijem xek'ulmataj chi xkichakub'ej jun choq'ab'il wokkomon nim ub'antajik rumal le walijem rech Chiapas k'a pa le kelesax taq k'amal b'e rech Bolivia Xuquje' Ecuador. Le kraj we ya'oj b'ixik are unik'oxik wi chi upam le lajuj junab' kech le enaturalib' taq tinamit (1994-2004) xekowinb'ex taq k'iyem che jastaqil k'iyem xuquje' winaqil k'iyem kech we taq tinamit we ya'oj b'ixik uk'ak'arsam le taq riqitajem etz'ib'atal pa jun wuj rech 1994 chi xuk'iysaj jun yuqjuch' wokaj le kutzijoj le uwach kik'aslemal le taq enaturalib' tinamit rech América Latina chi umajib'al le 1990. Le nuk'solinik le ktzijox waral kuya' ub'ixik le uk'iyem le uwach k'aslemal pa jo'ob' amaq' aj Latinoamérica le k'i uwinaq enaturalib' jacha' Bolivia, Ecuador, Paxil Kayala, México xuquje' Perú. Le nuk'solinik kuya' kajib' enima'q k'otoj chi'aj: · ¿La nimarnaq on qajnaq le unimal le meb'a'il rech kich'akpwaq le naturalib' pa le k'isb'al lajuj junab' xuquje' jachike le enima'q esilob'isanelab' b'enik kiltajik? · ¿Jas ujunamaxik we k'iyem ruk' le k'exoj kiltajik pa unimal kimeb'a'il le uch'aqapil le tinamit? · ¿La xetzir le enima'q taq k'utb'al rech winaqil chakub'al (wachinik rech tijonik xuquje' kunanik) pa we q'ij la' chkech le enaturalib' xuquje' le enaturalib' taj? ¿Jachike jastaq kkitzijoj we b'enik? · ¿Jas k'exoj rech okem kech le enaturalib' tinamit chike le tinamit tob'anik xuquje' unich'arem le meb'a'il jacha' le tinamit natural taj? We ya'oj ub'ixik kutzijoj le meb'a'il ruk' ajilanik xuquje' chakub'al, rumal la' kuya' uchuq'ab' xuquje' kuq'ataj uwach. Kiye'xik chi le kb'ix waral kopan kuk' e q'atb'al tzij are chi xuquje' kopan pa kik'alemal le naturalib'. Etamatalik chi le enaturalib' nich' le kitijonik, kikunaxik, kichak xuquje' le xutuxik are taq la' kutzijoj we ya'oj b'ixik. Xuquje' le enaturalib' tinamit kkib'ij chi eq'inomab' rumal le kib'anikil xuquje' le kikojb'al, man jeri' taj chi kiwach nik'aj chi winaq xuquje' man kb'antaj retaxik ruk'ajilanik. Are taq ketax le meb'a'il weya'oj b'xik xewi kutzijoj le kb'an retaxik che kik'aslemal le enaturalib' kamik rumal la' man ktzijox taj ronojel le kik'aslemal xewi le qas rajawaxik pa America Latina. Le kik'olem le naturalib' pa q'atb'al tzij xnimar pa le lajuj junab' 1990. wa' kk'utun kumal le naturalib' wokkomonelab', echa'om, taqanik kech naturalib' on nuk'komon rech kunanik xuquje' tijonik sib'alaj xnimar pa le k'isb'al 15 junab'. Le junamil xuquje' le kkita nik'aj chik tinamit xetob'an che we k'iyem. Pa le k'isb'al 20 junab' le ejuxunelab' rech Bolivia, Paxil Kayala xuquje' nik'aj chik tinamit xkinimarisaj kik'iyal le enaturalib' pa taq q'atb'al tzij xuquje'. Le naturalib' tinamit kokisam k'amal taq b'e pa ronojel America Latina. Xa ne' sib'alaj ek'i taj le enaturalib' chi kiwach le enaturalib' taj kel kub'ij chi le nturalib' maj qas kich'awem che unuk'ik le komon. xaq jub'iq' le kik'iyem. Le ONG. Sib'alaj nim le kichak che uya'ik kich'ab'al le enaturalib'. Pa México, Ecuador, Bolivia, xuquje' nik'aj chik amaq' le ONG. Kik'amom ub'e taq wa'lijem che utzukuxik k'extajik rech q'atb'al tzij. Pa nik'aj chik mul we taq ONG. Are nim kikowinem chi uwach le juxunem kb'an pa le amaq'. Le enaturalib' kikina'o chi maj kich'ab'al xuquje' q'atem kiwach pa taq q'atb'al tzij kkichomaj chi xa rumal le kimeb'a'il Le ajnaj wokchakunelab' xuquje' le ajkomon q'atb'altzij kich'ikom wokkomonib'al rech k'iyem xuquje' nim kib'antajik taq taqanik che kito'ik le enaturalib', xewi' le echeb'enik ch'ikital pa we taq wuj xa jujun taq mul kenimaxik. Ek'i taq tinamit kich'ikom taq taqanik rech le kab'ch'ab'al tijonik on taqanik rech uchupik le xutunik, xane' tajin na we xutunik xuquje' le rilixik le kab' ch'ab'al tijonik sib'alaj nich' na. Le kich'ikik we taqanik are jun nim ub'antajik nab'e aqan, xewi xaq utukel man kuch'ik taj le nimaxik. Le kab'ch'ab'al tijonik nimarnaq xewi man e'uchapom taj konojel le enaturalib' ak'alab'. Xuquje' sib'alaj utz taj uchakuxik tajin kb'anik xuquje' le rajtijab' man etijotal taj. Pa 1980, nik'aj chike le amaq' rech América Latina k'o kikab'ch'ab'al tijonik kech enaturalib' tijoxelab' xewi ejujun chik k'o taj kech. Pine' are ek'i le amaq' kijaqom ub'e we chakunik, ek'i nich' le kichapom xuquje' nik'aj chik utz taj le kichakunik. Le taq chakunik rech natural kunanik kiriqom taj kib' xewi' tajin kenimarik. Le taq chakunik rech kunanik chomatal chike enaturalib' komon sib'alaj etamatal taj kiwach xuquje' le uk'iyal tajin kya kib'e pa we k'isb'al 10 xuquje' 20 junab'. Xaq nik'aj chikech we chakunik b'anom ketaxik, xane', le nuk'solinik kkik'ut la' chi nim le kitob'anik che utzirsaxik le kunanik pa we tinamit. Ek'i taj wokkomonib'al rech komon chajinik kech konojel xuquje' xaq xewi kech le enaturalib' komon. Xane', pa k'i amaq' tajin kech'ik nim kib'antajik kex'onik che le nuk'komonib'al rech komon chajinik kech le emeb'a'ib' tinamit. We chakunik kujach chakub'al chkech le emeb'a'ib' achalaxik arechi kekitaq le ek'alab' pa tijob'al xuquje' kkecheb'ej kunanik rech utzwachil utz unimal xuquje' uwachinik. Xaq ejunam, wi qas ek'olik, le chakunik rech wokkomonib'al chi kkilij le xutunik pa taq k'ayb'al chakunib'al xuquje' ujunamaxik le ch'akoj rech chakunik. Pa ronojel América Latina le enaturalib' nich' kkich'ak chi kiwach le enaturalib' taj xuquje', ujalom rib' le kich'akoj le enaturalib' xuquje' le enaturalib' taj rumal chi le xutunik pa le k'ayb'al chakunik sib'alaj nim. Xaq jujun taq tinamit kich'ikom taqanik chi uwi' we xch'a'ik. Nima'q kib'antajik taq riqitajem. 1. Le kowinib'em che unich'arsaxik le meb'a'il le ch'akoj chi upam le kilajuj junab' le enaturalib' tinamit (1990-2004) man k'i taj. Pa kajib' chike le jo'ob' amaq' xenuk'solixik, pa le nab'e junab' uloq k'a pa le uk'isb'al junab', le k'o uk'utb'al, mam xnich'ar taj le kimeb'a'il le enaturalib' taq tinamit (Tz'alam 1) pa keb' chkech we amaq', le unimal le kimeb'a'il le enaturalib' taq tinamit xqajik (México xuquje' Bolivia). Kel kub'ij chi jawi tajin kqaj wi le unimal le meb'a'il le enaturalib' komon maj kkecheb'ej, xaq kkamulinik jacha' pa Paxil Kayala (1989-2000) amaq' jawi le natural meb'a'il xqajik xewi xa nich' uqajik chi uwach kech le natural taj komon. Pa keb' amaq' (Ecuador xuquje' Perú), chi upam le q'ij xnuk'solixik xnimar le kinimal le meb'a'il, xewi we nimarem man xub'an taj k'ax chkech le natural komon pa junamil, we riqitajem kkik'utu chi le taq ch'akoj kech le enaturalib' komon sib'alaj kb'an k'ax chkech rumal le nimpwaqil chomanik, chi e utz, chi e utz taj. Kajuxkut 1: Le unimal le meb'a'il nich' xk'extaj che kech le enaturalib' komon chi upam le lajuj junab' rech 1990, jawi' xnich'ar wi le meb'a'il, le ub'anik sib'alaj xb'eyetajik. Uk'exoj le chejok'al. Pa le retaxik le meb'a'il pa le nab'e uloq k'a pa le uk'isb'al junab' rech le nuk'solinik. Amaq' Enaturalib' taj Enaturalib' Bolivia (1997-2002) -8 K'exoj nich' chi uwach 0,1 Ecuador (1994-2003) +14 K'exoj nich' chi uwach 0,1 Paxil Kayala (1989-2000) -25 -15 México (1992-2002) -5 K'exoj nich' chi uwach 0,1 Perú (1994-2000) +3 K'exoj nich' chi uwach 0,1 2. Le enaturalib' tinamit nojimal kkiyak kib' chi uxe' le k'otaj pwaqil. Pa keb' tinamit Ecuador xuquje' México, le taq k'utb'al kkiya chi kb'an unik'oxik jas uk'iyik le meb'a'il chi upam le k'otaj pwaqil (Tz'alam 2) pa le keb' chal k'iyem ilb'al xaq junam le emeb'ai'l sitaj kb'an k'ax che rumal le k'otaj pwaqil are taq tajin knimar wa' xewi xuquje', nim q'ij kuk'am chi ke arechi kkiwalijsam kib' chi uxe' le xkitzaqo, sib'alaj naj chi le usilob'isaxik le k'otaj pwaqil chi uk'isb'al sib'alaj k'ax kub'an chech we molaj. Che we riqitajem kel keb' utz taj jastaq. Le nab'e are le taqanik rij le kurij le unich'arisaxik le meb'a'il chech ronojel le tinamit wine junam taj echeb'enik kuya chkech le enaturalib' tinamit xuquje' le ukab', le k'otaj pwaqil kkowinik chi kub'an k'ax chech we molaj, pine sitaj kub'an k'ax le uwalijisaxik kib' chik sib'alaj k'ax rumal la are sib'alaj k'ax kub'an che le natural komon chi uwach le natural taj. Kajuxkut 2: Le unimal le natural meb'ail nojim kk'iyik aretaq k'o taj pwaqil xewi le uwalijem xuquje' xb'eyetajik. K'exoj rech chejok'al pa unimal rajlaxik le meb'a'il. Amaq' Natural taj Natural Ecuador K'otaj pwaq (1998-1999) +6 +5 Walijem (2000-2003) -14 -5 México K'otaj pwaq (1994-1996) +27 +8 Walijem (1996-2000) -25 -1 3. Le unimal uxo'l le natural meb'a'il sib'alaj nim xuquje' sib'alaj nojim xnich'ar pa le lajuj junab' rech 1990. We jastaq la' sib'alaj utz taj chkech le naturalib' tinamit xyatajik rumal chi are ek'i xkimajij le lajuj junab' pa meb'a'il. Le umeb'a'il xuquje' sib'alaj "nim", wi ketax ruk' unimal le meb'a'il, kel kub'ij chi le ch'akoj pa nik'ajal kech le emeb'a' enaturalib' sib'alaj chi uxe' le unimal le meb'a'il k'o wi. Ruk' we xtzijotajik kb'anik ktayik wi le unimal le natural meb'a'il nojim xnich'arik rumal chi le enaturalib' xkimajij le lajuj junab' ruk' nich'a'q taq ch'akoj pa nik'aj chik tzij, jawi' ktzir le unimal le unimal uxo'l le meb'a'il le kowinem riqom rumal le natural tinamir rech ch'akoj xaq junam ruk' rech le ronojel le tinamit; xewi, ¿Xa rumal taq nab'e ch'akoj chi, kiwachinik we kowinem xa jujun xkiq'axej unimal uxo'l le meb'a'il? Wi jeri', we k'aslemal kub'ij chi we kowinem rech k'iyem tajin kk'ulmataj pa junamil xuquje' xewi we jun k'axk'olil rech le pajq'ij, ruk' wa' le taq kowinem keuk'am b'ik le enaturalib' achalaxik pa nima'q taq ch'akoj arechi kkiq'axej le meb'a'il xane' le k'aslemal man jeri taj (Tz'alam 3). Pa le oxib' amaq' jawi' xnicha'r wi unimal le meb'a'il (México, Paxil Kayala xuquje' Bolivia), jacha' le unajil xuquje' le unimal le meb'a'il nojim xnich'ar pa le enaturalib' komon chi kiwach le nik'aj chik winaq. Xa jeri', pa Bolivia le natural meb'a'il xnimarik. Kajuxkut 3. Pa le taq amaq' jawi' xeq'ax wi le uk'iyal le meb'ail le unajil uxo'l le menb'a'il nojim xqajim chkech le enaturalib' tinamit. Uk'exoj le chejok'al che unajil uxo'l le meb'a'il nab'e xuquje' k'isb'al junab' rech le nuk'solinik Amaq' Enaturalib' taj Enaturalib' Bolivia (1997-2002) -2 +8 Paxil Kayala (1989-2000) -29 -22 México (1992-2002) -7 -6 4. Le naturab'ilal kunimarisaj le ub'e jun winaq arechi kux meb'a', junumaxik xaq junam chi umajib'al xuquje' chi uk'isb'al le lajuj junab'. Tajin rilik le jastaq le kkiya le meb'a'il jacha le junab'il, le tijonik, le chakunik xuquje' le sepaj ulew chi upam jun amaq', wi natural le winaq kunimarisaj taq le b'e chi jun winaq kux meb'a' (Tz'alam 4) pa le jo'ob' amaq' eyujum pa we ya'oj b'ixik, wi natural jun kunimarisaj we b'e pa jun 13% xuquje' 30% are tzij le amaq'. We k'utb'al xaq ejunam kuk' le xeriq pa 1994, kel kub'ij chi we jastaq xaq junam ub'anom pa ir lajuj junab'. Le k'otoj chi'aj che uwokik wokkomonib'al are ¿Jas uwach le tajin kya'ow uchuq'ab' we k'o kub'ij wi naturab'ilal: xuquje' le meb'a'il. Kajuxkut 4. Le naturab'ilal kunimarisaj le ub'e meb'a'il, pine kb'an kikowinib'exik le nika'j chik jastaq le kkiya meb'a'il. Uk'iyem chejok'al le b'e re meb'a'il wi natural jun winaq. Amaq' Umajib'al taq junab' 1990 k'isb'al junab' k'olik Bolivia 16 13 Ecuador -- 16 Paxil Kayala 11 14 México 25 30 Perú -- 11 5. Le etab'al le kkik'utu chi q'axnaq le ch'akoj sib'alaj k'o kichuq'ab' pa le sepaj ulew, xuquje' kkik'ut jun nich' qajem. Xuquje' jun utz taj ub'anik tijonik, le alaj taq tzalijem rech chakunik k'ayib'al kuch'ik le tijonik kkik'ut le uk'extahik le kich'akpwaq le enaturalib' xuquje' enaturalib' taj (kajuxkut 5). Pa uk'isb'al le lajuj junab' le uch'aqapil le kichakunik ch'akoj le natural taj/natural le k'olik "maj utzijoxik" rumal le xutunik xuquje' nik'aj chik jastaq eriqom taj are' junukaj ch'aqapil xuquje' kuq'axej le unik'ajal le cha'koj. Wa' sib'alaj kuyak keb' k'uxaj, le jastaq wene ktzirik. Pa oxib' Amaq' (Paxil Kayala , Mexico xuquje' Bolivia). Le etaxik chikech le jastaq maj kitzijoxik kb'anik, kb'an kijunamixik ruk' le xek'ulmataj pa ir 1994. pa le oxib' jastaq, le uchejok'al le uk'exoj le ch'akoj maj utzijoxik tajin kqajik. Kajuxkut 5: le ch'aqapil maj utzijoxik rech unajil uxo'l le ch'akoj are junukaj ch'aqapil xuquje' unik'ajal le unajil uxo'l le ch'akoj chike la naturalib' winaq xuquje' le naturalib' taj, wine' kqajik. Uchejok'al le unajil uxo'l le ch'akoj kech le achijab' xuquje' k'o kitzijoxik rumal le ub'anik le wachinik. Amaq' Umajib'al taq junab'1990 uk'isb'al junab' Bolivia(xewi pa tinamit) 28 26 Ecuador 33 45 Paxil Kayala 52 42 Mexico 48 42 Perú 50 58 6. Le naturalib' tinamit nich' le ujunab' che tijonik xewi, le unajil uxo'l tajin knich'arik. Sib'alaj nim uxo'l le unimal kitijonik le naturalib' kuk' le naturalib' taj (15 kijunab') pa le jo'ob' Amaq' le xesolkixik. Le unimal uxo'l are 2,3 junab' (Perú) 3,7 junab' (Ecuador). Paxil Kayala sib'alaj nich' uchak che natural tijonik xewi k'o 2,5 junab' chi uk'isb'al le lajuj junab'; Perú sib'alaj nim le uchak 6,4 junab'. Pa konojel le Amaq' le unajil uxo'l le tijonik xqaj pa le laajuj junab' 1990, jacha' xub'an pa le lajuj junab' kanoq. Pa México le unajil uxo'l kitijonik le enaturalib' xuquje' le enaturalib' taj xqaj keb' urox ch'aqapil pa le k'isb'al 30 junab' ¿Jasche wi tajin knicha'r unajil uxo'l le tijonik je taj kub'an le mab'a'il? ¿Jasche wi k'o ch'akanem rech tijonik tajin kqaj taj le meb'a'il? Rumal chi nich' kich'akoj we taq tinamit. Kajuxkut 6: sib'alaj nim unajil uxo'l kitijonik le ematuralib' kuk' le naturalib' taj. Ujunab'il kitijonik le 15 kijunab' pa le k'isb'al junab'. Amaq' Enaturalib' taj Enaturalib' unajil uxo'l kitijonik Bolivia 9,6 5,9 3,7 Ecuador 6,9 4,3 2,6 Paxil Kayala 5,7 2,5 3,2 México 7,9 4,6 3,3 Perú 8,7 6,4 2,3 7. Le kich'akpwaq le naturalib' pa jun junab' sib'alaj nich' xuquje' le unajil uxo'l knimar pa nima'q tijonik. Le kich'akpwaq pa jun junab' rumal le tijonik nich' chikech le enaturalib' pa kajib' chikech le jo'ob' amaq' (Bolivia, Ecuador, Paxil Kayala xuquje' México), (jkajuxkut 7). Le nim uk'iyal kk'ulmataj pa Bolivia jawi' jun junab' tijonik kuk'aq jun 9% ch'akpwaq chikech le naturalib' taj xuquje' jun 6% chikech le naturalib'. Pa Ecuador le ch'akpwaq rech tijonik kopan pa 7% chikech le enaturalib' xuquje' 8% chikech le naturalib' taj. Le winaq enaturalib' taj kkich'ak 15% wi kik'isom le nimatijonik rech jun junab' xewi 9% kkich'ak le enaturalib'. Pa México le unajil uxo'l le ch'akoj xnimarik. Pa 1989 le kich'akoj chi ik' le enaturalib' xa jun urox ch'aqapil che kech le enaturalib' taj. Sib'alaj sachib'al k'uxaj rilik chi le unimarik uxo'l le ch'akpwaq xk'ulmatajik rumal le tijonik, le ya'tal chikech knimar le kich'akpwaq rumal chi xkitijoj kib' man xnimar taj: le ek'ajolab' ajchakib' le kik'isom le ukab tijonik xuquje' le tikonelab' (kajuxkut 8). kajuxkut 7: le ch'akpwaq rumal jun junab' tijonik nich' chikech le naturalib' winaq. Unimarik le ch'akpwaq rumal jun junab' tijonik, k'isb'al junab' (che jok'al) Amaq' naturalib' taj Naturalib' Bolivia 9 6 Ecuador 8 7 Paxil Kayala 13 12 México 10 8 Perú 12 13 Kajuxkut 8: Le kich'akpwaq le enaturalib' xqaj pa Mexico, jacha' le kech le ajchakib' le maja' qas kijunab' xuquje' le nima'q kitijonik. Junumaxik (pa %) rech ch'akpwaq chi ik' naturalib' xuquje' naturalib' taj rumal unimal le tinamit. México 1989 2002 20-29 kijunab' 44 36 Kich'akom le ukab' tijonik 56 50 Ajchakib' rech taj tikonik 61 48 Ronojel 36 26 8. Le uwachinik le tijonik sib'alaj e utz taj chkech le enaturalib', rumal la' kuk'ut k'axk'olil chech ub'anik le tijonik. Le unich'arik le unajil le tijonik wine kkowin tajj kuy'a nima'q ch'akoj chkech le enaturalib', rumal chi rumal le ub'anik le tijonik le kya che. Le kik'olem le amaq' pa le etanik kech nik'aj chik tinamit xuquje' nim ukojik le etanik rech komon pa le lajuj junab' kanoq kk'itu chi nim uk'extajik che le etamab'al (Kajuxkut 9). Pa konojel le jo'ob' amaq' kkesaj nich'a'q taq ch'akoj pa le etanik rech ajilanik xuquje' sik'in uwach wuj. Le taq tijob'al xuquje' kek'a'm nima'q taq unimal le elem kanoq, kamulinik xuquje' tzaqanik. Kajuxkut 9: Le ch'akoj che le etanik sib'alaj nich'a'q chkech le enaturalib' ak'alab' Ch'akoj chech le komon etanik rech ajilanik kech enaturalib' ak'alab' xuquje' enaturalib' taj, 5o. Junab' (on jun chik naqaj che) Amaq' Enaturalib' taj Enaturalib' kixo'l Bolivia 1997 (OREALC) 16 14 12% Guatemala 2000 (3ox junab') 48 40 17% México 2001(5jo junab') 463 430 7% Perú 1997 (OREALC) 14 10 27% 9. Le nima'q uk'iyal le ak'alab' chakunik xuquje' tajin kuq'at uwach le wachinik che etamanik chi kixo'l le enaturalib' ak'alab'. Pa le jo'ob' amaq' le enaturalib' ak'alab' tajin kechakunik chi kiwach le enaturalib' taj, pine' xnimar le uk'iyal le junab' rech tijonik. Kel kub'ij chi xewi taj sib'alaj ek'i le ak'alab' le kechakunik le keb'e taj pa le tijob'al xuquje' chi kkixol le chakunik ruk' le tijonik xuquje' sib'alaj nim chi kixo'l e are'. Le taq k'utb'al kech taq amaq' xuquje' kkib'ij chi le unimal le ak'alab' chakunik sib'alaj ejunam taj: Pa Paxil Kayala, le emusib' ak'alab' le kechakunik xqaj uloq pa le lajuj junab', are k'u le enaturalib' ak'alab' xaq jubiq' xqajik. (Achib'al 1). Pa konojel le amaq' le ak'alab' chakunik sib'alaj kya'taj pa tak juyub' komon xuquje' ksachan taj pine' xnimar le tz'ib'an b'i'aj pa le tijob'al, wine' xa rumal le kib'anikil le ojer taq komon, win tzij chi utz rumal chi kkik'ut chi kiwach le ak'alab' chi utz le chakunik, chkech jujun chakunem xuquje' b'enam pa tijob'al kuq'at uwach le etamanik. Le unimal le ak'alab' chakunik xuquje' le qajna'q taq ch'akoj rech tijonik sib'alaj rajawaxik knik'ox kumal le q'atb'altzij le ya'tal chkech kkinuk' le komon. Achib'al 1. Le ak'alab' chakunik pa Paxil Kayala xnich'ar chi kixo'l le ak'alab' emusib' xane' xaq junam ub'anom chkech le enaturalib' ak'alab'. 95% 90% 85 % 75% 70% 65% Emu'sib' 60% Enaturalib' 55% 50% chejok'al kech ak'alab' le nab'e mul kechakunik are taq k'o 14 kijunab' on chi uxe' kanoq, che jupuq winaq, 1940-1980 10.Le enaturalib' tinamit, le ixoqib' xuquje' le ak'alab' man k'o taj kokik che recheb'exik le tob'anik rech kunanik; rumal la' k'a k'o na k'extajem chi kixo'l le k'utb'al kikunaxik le enaturalib' xuquje' enaturalib' taj. Le k'utb'al rech kunanik rech kikamikal nanaxelab' xuquje' le alanik pa taq ja kunab'al xuquje' le ukojik le b'aq, man e utz taj pa taq le enaturalib' tinamit (Kajuxkut 10). Kel kub'ij chi le tob'anik rech kunanik xaq uwach wi jun k'axk'olil chi kixo'l le enaturalib'. Jacha', pa taq le jo'ob' amaq' le unimal le kunanik xaq uwach wi nich' rumal chi kutzaq taj che kilixik le 50% chech le tinamit. Pa oxib' chkech le jo'ob' amaq' (Bolivia, México xuquje' Paxil Kayala) le kilixik le enaturalib' sib'alaj kanajnaq kanoq chikij le kilixik le nik'aj chik winaq. Pa konojel le k'utb'al rech kunanik, le enaturalib' sib'alaj k'ax kib'anom xuquje' jun chikech le unajil uxo'l sib'alaj nim ub'antajik kuya' we ya'oj b'ixik are chi le enaturalib' ak'alab' sib'alaj k'o nim kiwayijal, jun chik jastaq chi kuq'at uwach le etamanik (Achib'al 2). Wa' are jun k'axk'olil chi kya'taj pa Amaq' jacha' México, jawi' pa ronojel komon le unimal le wayijal sib'alaj qajnaq, kuk'utu chi kowinib'em taj le tzirsanik ruk' le chak tajin kb'an che le kirajwaxik le enaturalib'. Cuadro 10. Pa le jo'ob' amaq' le uya'ik kunanik uq'atem taj unik'ajal le tinamit xuquje' sib'alaj nich' chkech le enaturalib' winaq Chejok'al chke le winaq le k'o kilixik rech kunanik, k'isb'al junab' Amaq' Enaturalib' Enaturalib' taj Bolivia (2002) 19 12 Ecuador (1998) 12 12 Paxil Kayala (2000) 18 05 México (2000) 43 17 Perú (2001) 47 41 Achib'al 2 Le uq'ateb'al le k'iyem (aqan/junab') kamul nim chkech le enaturalib' ak'alab'. K'ik'iyal le ak'alab' le q'atem le kik'iyik Enaturalib' taj Enaturalib' Emusib' 11.Jujun taq cholchak rech rilixik le meb'ail ke'opan ruk' utzwachil pa taq enaturalib' komon k'o jujun jeri' taj kkixajo. Le k'otoj chi'aj chi uwach taq ja xb'an pa oxib' chkech le jo'ob' tinamit kamik kkikoj k'otoj chi'aj chi kij le kipatan le cholchak le nima'q kib'antajik rech unich'arsaxik le meb'a'il, ruk' la' ketax le wachinik rech ilonik (México, Perú xuquje' Paxil Kayala) rumal le enaturalib' sib'alaj ek'i chi kixo'l le emeb'aib', wit xa k'o jun utz ilonik, we taq cholchak ke'opan pa taq le komon pa junumam on nima'q chkech le enaturalib'. Wi jeri', le etanik sib'alaj ejalajoj. Pa Paxil Kayala, kajib' chkech le jo'ob' enima'q taq cholchak rech chakub'al xuquje' wa'im pa tijob'al ktob'an chke le enaturalib' pine wa' sib'alaj nim chi kixo'l le emeb'a'ib', xuquje' jun chkech we cholchak ke'uto le enaturalib' taj. Rumal la' maj jun chkech we chak kuk'ut wachinik (jujun taq chak kkik'ut nima'q taq tob'anik k'a pa kajib' quintil che ujaxik le ch'akpwaq). Pa Perú, xewi jun nim ub'antajik chak rech tijonik kuk'ut jun nim tob'anik chkech le enaturalib' le nik'aj chik ke'oto' le enaturalib' taj. Pa México keb' enima'q taq chak le kech'ojin ruk' le meb'a'il kuk'ut jun nimarem tob'anik xuquje' ke'oto' le naturalib' taq achalaxik. Jun cholchak rech chakunik Pa le k'isb'al lajuj junuab', xexajtaj taq k'extajem rech nuk'komon jacha' rech taqanik, chi wine kekowinik kkik'ex le meb'a'l kech le enaturalib' tinamit. K'extajem rech q'atb'altzij taqanik xuquje' nim ch'awenem chi uwi' nuk'komon xuquje' unimarsaxik le chupuj pwaq rech tinamit xuquje' kik'iysaxik taq cholchak jacha' le kab'ch'ab'al tijonik. Xane', jacha le tz'ib'am pa we ya'oj b'ixik, jujun taq uwachinik le winaqil k'iyem jacha' le rech tijonik, kk'itu chi tajin ketzirik, kraj na chi ir' le k'exoj kkib'an unich'arsaxik le natural meb'a'il. We ya'oj b'ixik kub'an usolixik jas kb'an che kikojik taq le k'exoj rech winaqil k'iyem, arechi ketob'an aninaq' xuquje' matam le unich'arsaxik le unajil le ch'akoj xuquje' rech meb'a'il le k'utb'al xuquje' kkik'utu chi le tijonik are le sib'alaj nim upatan rech ch'akpwaq. Rumal la, le nab'e utaqanik we nuk'solinik are uk'ak'arsaxik uya'ik chike le enaturalib' tinamit jun tijonik nim uka'yik (uk'iyal) xuquje' utz' (ub'anik). Chi ukab', we nuk'solonik kuk'utu chi k'o amaq'el unajil le utzwachil chikixo'l le enaturalib' winaq xuquje' le enaturalib' taj, rumal la k'o nim unimal le utz taj kik'iyik le enich'a'q ak'alab', k'utb'al rech kiyab'ilal nanaxelab', tz'apital okem pa taq ja kunab'al. Rumal ir' le ukab' taqanik are ujunumaxik taq choq'ab' chi rij ki'utzwachil le enich'a'q ak'alab' xuquje', qas are na, "uchakuxik le nab'e alk'wa'lal", rech kito'ik le enaturalib' ak'alab' xuquje' kinich'arsaxik le nojmal kik'iyik le ak'alab' xuquje' le unajil le tijonik ya'tal rumal we k'axk'olil. Xane', le k'otaj kowinem rech unich'arsaxik le meb'a'il rech le enaturalib' winaq, sib'alaj mayajb'al, rumal chi sib'alaj k'o k'exoj pa le ch'aweneb'al rech wokkomon xuquje' rech winaqil wokkomon, pa nik'aj chik tzij, le enaturalib' tinamit man k'o taj kich'ab'al che wokkomon on che utz taq chak che ub'anik chi kiwi' le tob'anik kya chike. Le okem pa le q'atb'altzij le kenuk'uw le wokkomon sib'alaj nich'. Rumal le le urox taqanik are utzirsaxik le nimanik xuquje' uya'ik ub'ixik le chupuj pwaq rech tinamit tob'anik chikech le enaturalib' winaq arechi kb'an utzirsaxik le kib'anik xuquje' le kik'iyal le tob'anik kya'ik. Jun ukaj taqanik rech chakunik, pine sib'alaj nuk'ulik sib'alaj rajwaxik are ujunumaxik ruk' le choq'ab' rech utzukuxik ya'oj b'ixik. Pa we q'ij kamik, le komon k'otoj chi'aj le winaq k'otoj chi'aj k'o taj utz kib'anik rech uriqik le kik'axk'olil le enaturalib' winaq. Rumal ir' kya' ub'ixik chi rajawaxik uwokik xuquje' ukojik jun cholaj k'otaj chi'aj ejunumam pa taq le k'otoj chi'aj le pa nik'aj chik junab' kkikoj nik'aj chik amaq'. Pa keb' oxib' tzij, le chomanik xb'an pa taq amaq' ruk' ajawanik rech uto'ik xuquje' utzirsaxik le kichakub'al le enaturalib' winaq rech le sepaj ulew kek'iy kajib' sokaj rech chakunik: 1. Uya'ik jun tijonik nim uka'yik xuquje' utz ub'anik ruk' ajawanik rech unich'arsaxik le unajil le junab' rech tijonik xuquje' utzirsaxik le ub'anik le tijonik le kya chike le enaturalib' tinamit, ruk' cholchak jacha' le kab'ch'ab'al tijonik xuquje' kab'b'anikil. 2. Utikik le junamil kib'anik le alaj taq alitomab' xuquje' alaj taq alab'om rech utzirsaxik le ki'utzwachil -jun cholchak, uchakuxik le nab'e alk'wa'lal arechi kuya' kikowinem le enaturalib' tinamit, ruk' le utzwachil rech nanaxel-alk'wa'laxel. 3. Utzirsaxik le nimanik xuquje' le uya'ik ub'ixik le chuppwaq rech le tinamit tob'anik chikech le enaturalib' tinamit. 4. Utzirsaxik le choq'ab'il rech umulixik taq k'utb'al le kkik'ut le kik'axk'olil le enaturalib' tinamit. Utzirsaxik le ukwinem xuquje' le ub'anik le tijonik. Pa le lajuj junab' kanoq konojel le tinamit le xesolixik rech we ya'oj b'ixik, xe'il k'iyem pa le tijonik xuquje' le ch'akoj rech le chakunik k'ayb'al. Xane', k'o suk' taq k'utb'al chi kkik'ut jun nich' k'iyem rech le etanik rech sik'inik xuquje' ajilanik kech le enaturalib' ak'alab' pa ronojel le sepaj ulew. Wa' kuk'utu le nich'aq tzalijem rech kitijonik le enaturalib' tinamit pa konojel le amaq', jun taj Perú, le enaturalib' ajchakib' kkich'ak nich' pwaq ruk' jun junab' tijonik. Rech utzirsaxik le uwachinik le etamanik xuquje' rech unimarsaxik le ukowinb'exik le tijonik xuquje' rech unich'arsaxik le unajil chikixo'l le enaturalib' ajchakib' xuquje' enaturalib' taj, rajwaxik: 1. Uchakuxik cholchak rech kab'ch'ab'al tijonik chi qas kekowinik; 2. Unimarsaxik le ch'oqab'al rech kik'amik b'ik le ak'alab' pa le tijob'al ruk' tob'anik are taq rajawaxik ­ xuquje' ukowinb'exik le kitob'anik le nanaxelab'-tataxelab' rech le komon xuquje' ub'anik taq cholchak rech utz ub'anik le tijonik; 3. Utzukuxik le utzb'anik; xuquje' 4. Unimarsaxik le k'ax taj okem pa le ukab' tijonik. Uchakuxik taq cholchak pa keb' chab'al xuquje' onojelb'anikil chi qas kekowinik. We taq cholchak rajawaxik kkiyuj le taq kab'ch'ab'al tijob'al jawi' le ajtijab' kkikoj junam ch'ab'al kuk' le etijoxelab', jawi' le ajtijab' etijotal che k'utunik pa jun tijob'al rech keb' ch'ab'al xuquje' le nanaxelab'-tataxelab' xuquje' le komon k'o kitob'anik che uwokik le kk'ut chi kiwach le ak'alab' xuquje' nik'aj chik chak. Le taq cholchak rech kab'ch'ab'al tijonik erajawaxik che kik'amik le ak'alab' che ukojik le nab'e kich'ab'al xuquje' pa jun pajq'ij rech kajib' xuquje' jo'ob' junab' kk'ut chi kiwach le kaxlan tzij jacha' jun ukab' ch'ab'al arechi mojim kok pa le tijob'al jawi' xewi kkoj le Kaxlan tzij, e ch'awanelab' rech we ch'ab'al xuquje' rech le kinatural ch'ab'al. Le taq kab'ch'ab'al tijob'al rajawaxik kkik'ut le komon cholk'utuj, pine' kkikoj chakub'al wokotal rumal le alaj komon. Xuquje' utz uk'amik le uk'utik le natural ojer tzij. Le taq cholchak utz' kinuk'ik, eb'anom xuquje' sib'alaj enik'om kekowinik kkik'iysaj nima'q taq tzalijem. Xa jun k'amb'al tzij, le etijoxelab' kech taq le kab'ch'ab'al tijjob'al rech le cholchak rech kab'ch'ab'al tijonik rech Paxil Kayala kuk'ut nima'q unimal le opanem xuquje' ch'akanem xuquje' nich'aq unimal le kamulinem xuquje' elem. Le kab'ch'ab'al etijoxelab' kkikowinib'ej nima'q taq ch'akoj pa ronojel le ch'aqap k'utuj, jacha' le utz ukojik le Kaxlan tzij. Kchomaxik chi jun k'exoj pa kab'ch'ab'al tijonik, kux jun k'oloj pwaq nim, rumal le nich' kamulinem, ir' le k'oloj pwaq xaq kajlax rij pa US$ 5 millons, pa 1996, ir' kkowinik kutoj kinab'e tinonik 100,000 tijoxelab'. Unimarsaxik le choq'ab rech kik'amik b'ik le ak'alab' pa le tijob'al ­ ruk' jastaq aretaq rajawaxik ­ Xuquje' ukowinib'exik le kitob'anik le nanaxelab'-tataxelab' rech le komon xuquje' uchakuxik cholchak rech utz ub'anik le tijonik. Xb'an uriqik jun tz'ib'an ib' rech konojel le amaq' le nim taj kich'akoj xuquje' rumal le aninaq uk'iyem le tz'ib'an b'i'aj, le jujun taq ak'alab' etz'ib'atal taj pa le tijob'al are le ek'o pa nima meb'ai'l pa taq juyub' komon xuquje' pa taq tinamit, ek'i chikech e'are enaturalib' taq achalaxik. Le ak'alab' emab'a' xuquje' enatural k'i mul keb'e pa taq utz taj tijob'al, ki'lix kumal ajtijab' nich' kitijonik, k'o taj kichakub'al xuquje' k'o kinumik xuquje' yawajik pa le tijob'al. Rumal ir' man kretamaj taj chi kiwach le nik'aj chik le utz kiriqom, man kopan taj xuquje' keq'ax taj pa jun chik junab' arechi kkik'is le nab'e tijonik. Chi uk'isb'al, le chupuj pwaq rech le tinamit tijonik sipatalik, jacha', erenib'al, atz'ya'q, xajab' xuquje' chakub'al rech tijonik, man kutzaq taj chikech le emeb'a'ib'. Chikech le emeb'a' taq nanaxelab'-tataxelab' le kik'olem le alk'wa'laxelab' pa le tijob'al xuquje' kub'ij chi nim chupuj chi kiwach, rumal chi rajwaxik le ak'al chakunik rech ke'opan pa chi uk'isb'al le ik'. Le naj utayik tijonik kumal we achalaxik kub'ij chi le uchoq'ab' le q'atb'altzij rech unimarsaxik le tijonik kech le emab'a' taq komon man kech'itsax kumal taq tzalijem chi tajin knich'arik. Rumal ir', le taq cholchakunik le kkitzujuj tob'anik rech tz'ib'an ib' kekowinik kkito le meb'a'il, unich'arsaxik le utojb'alil le okem xuquje unimarisaxik le kiwokik etijotal taq winaq kumal le enaturalib' ak'alab'. Jun chikech we taq cholchak ­ man kuk'ut taj k'exoj chi ke'uto' le enaturalib' tinamit ­ chi tajin kuya ub'ixik we wachinik xuquje' tajin ke'uchap le enaturalib' winaqib' are le kb'ix che Oportunidades (on ex Progresa) de México. We cholchak b'anok unik'oxik. Kchomaxik chi ukowinib'em utz k'iyem rech tijonik xuquje' rech utzwachil, tzuqun ib' xuquje' aninaq unich'arsaxik le meb'a'il. Utz ub'anik le tijonik. Le naturalib' ak'alab' xewi taj nich' kketamaj chikiwach le naturalib' taj, xuquje' man utz taj kkib'an chech le k'otoj chi'aj rech le komon xuquje' rech nik'aj chik tinamit jacha' le cholchak rech nik'aj chik tinamit rech etanik (PISA) kchakub'ex rumal le OCDE. Le Amaq' rech America Latina le kkib'an we etamanik utz taj ke'elik. Pa PISA 2000, le jo'ob' Amaq' rech le Sepaj ulew le xkib'an le etanik (Argentina, Brasil, Chile, Mexico xuquje' Perú) xeyuj chi kixo'l le wajxaqib' Amaq' le utz taj xe'elik. Unimarisaxik le okem pa le ukab' tijonik, utz na chi kech le tinamit le kikowinb'em chik le nab'a tijonik, xuqje' uya'ik ub'e le naj k'utunik. Junam taj ruk' le unimarik letz'ib'an b'i'aj pa le nab'e tijonik, le taq Amaq' rech Anerica Latina xuquje rech Caribe kkik'ut jun utz taj kichak pa le ukab' tijonik nim taj, le tz'ib'an b'i'aj xuquje' uk'isik le tijonik. Le unimarisasik le ukab' tijonik rajawaxik rumal chi nim le tz'ib'an ib' pa le nab'e tijonik xuquje' kuya b'e chi le tijoxelab' kkik'is le nab'e tijonik rech utzukuxik le uk'ab' rumal rumal chi nim rajilal le ukab' tijonik chech le tinamit kya ub'ixik chi utz ktzukux jun chik ub'anik le naj tijonik xuquje' nik'aj chik cholchak jawi kekoj wi le k'ak taq tzilchakub'al. Uchkuxik le junamil chkech le ak'alab' enaturalib' ruk' utzirisaxik le utz wachil. Nim ujech le tob'anik rech utz wachil chkech le naturalib' winaq kuk' le naturalib' taj. Sib'al nim ub'antajik checj uk'iyem le tinamit le unimal le nojimal kik'iyik le ixoqib' xuquje' le naturalib' ak'alab' xuquje', kujaq b'e rech kekam le ak'alab', ke'uya chi uwach taq yab'il xuquje' kuqasaj uwachinik le kitijonik. Le ukowinb'exik le kajowax che le k'iyem pa le kaq'o' lajk'al junab' (ODN) rech le utzwachil xuquje' le tijonik nim ub'e k'o pa le tzuqunik xuquje' nik'aj chik jastaq rech utz wachil pa taq naturalib' komon. Rech we chak, rajawaxik kch'ik taq nuk'komon chi kkitik junamil pa taq naturalib' tinamit, chi kech enanaxelab' xuquje' alk'walaxelab' pa taq chak rech utzwachil. Sib'alaj e rajawaxik taq chak rech k'iyem xuquje' kitijoxik ak'alab' are chi knich'ar uk'iyal winaq pa jun ja. Jujun taq taqanik are': 1. Unimarisaxik le pwaq rech utzirisaxik le wachinik pa taq naturalib' komon; 2. Utzukuxik le ketamab'al le e naturlib' rech utzwachil; 3. Kitijoxik chakunelab' rech kilixik le kib'antajik le naturalib' komon; 4. Unuk'ik cholchak rech ke'opan pa taq naturalib' komon; xuquje' 5. Rilixik le wayijal pa taq naturalib' komon. Unimarisaaxik le pwaq rech cholchak are chi ktzir le wachinik pa taq naturalib' komon. Ketzukux xuquje' kenab'yejsax taq chak le e utz che uto'ik le kutzwachil le winaq rumal ir rajawaxik kenik'ox le chak tajin keb'an kamik. Utzukuxik ketamab'al le naturalib' rech utz wachil. Xe wi taj rajawaxik kb'an tzijonik kuk' le naturalib' komon xuquje' kilik chi k'o kokib'al pa taq ja' rech utzwachil. Sib'alaj rajawaxik chi le ketamb'al rech utzwachil kya ub'ixik pa ronojel le tinamit. Pa jujun taq Amaq' jach' Ecuador k'o keb' b'e tajin ktzujuxik; le k'ak' xuquje' le ojer kunab'al. Kya ub'ixik chi utz knik'ox xuquje' knimarisax we chak. Kitijoxik chakunelab' rech uch'obik kib'antajik le naturalib' winaq. Rech chi utz kilixik, rajawaxik ketijox le chakunelab' are chi kkich'ob' le kib'antajik xuquje' le kich'ab'al are chi le chakunelab' kekowinik kech'aw kuk' le winaq le xewi kkikoj le nab'e kich'ab'al. Le q'atb'al tzij rech utzwachil rajawaxik kumulij chakunelab' chi kekowinik kkilij le naturalib' taq komon. Unuk'ik taq chak rech kilixik le naturalib' komon. E k'i chi ke le naturalib' winaq sib'alaj naj e k'o wi che le kunanik xuquje' le kunanelab' man e naturlib' taj. Pa taq ir' le komon rajawaxik knimarisax lr uta'ik xuquje' utzujuxik le kunanik. Rajawaxik kya ub'ixik le chak rech ch'ajch'ojil pa taq naj taq komon rumal ir' le chak rech utzwachil rajawaxik che winaqib' kunanelab' e naturalib'. Xaq k'amab'al tzij, k'i taq Amaq' jacha' Argentina, Bolivia xuquje' Perú kikemom chak rech utzwachil nanaxelab' xuquje' ak'alab' pa qat naturalib' komon. Rilixik le wayijal pa taq naturalib' komon. Le wayijal pa taq naturalib' komon pa America Latina ktob'an taaj che le winaqil k'iyem le unimal le q'atal k'iyem pa Paxil Kayala are 44% xewi, chi kech le e naturalib' ak'alab' 58% are nim chi uwach le rech Yemen o Bangladesh xuquje' ukamulim le kech le ak'alab' e naturalib' taj. Pa Ecuador le wayijal keb mul nim chi kixo'l le naturalib' winaq chi kiwach le naturalib' taj. Rumal ir' sib'alaj rajawaxik chi le Amaq' kkilij utzirisaxik le utzwachil kech le naturalib' winaq. Le chakunik pa taq komon le kkitzujuj tzuqub'al xuquje' le kkilij kik'iyem le ak'alab' xuquje' le kkijach nojib'al rech tzuqunik chkech le nanaxelab', kkik'ut utz taq wachinik pa America Latina xuquje' nik'aj chik uch'aqapil le ulew, xuquje' kkik'utu chi sib'alaj e utz chech uk'ixik le wayijal. Le taq Amaq' le nim kiwayijal pa taq naturalib' komon rajawaxik kkitzukuj chak rech kekowinik kechakun pa taq naj taq komon jacha' kitijoxik naturalib' taq kunanelab'. Uztirisaxik le nimanik xuquje' uya'ik ub'ixik le chupuj pwaq pa taq le naturalib' komon Le k'iyem rech k'utub'al uchakub'al komon pa ir 1990 man nim taj ub'antajik chi kech le naturalib' winaq. Le uk'iyal le tijonik xuquje' utzwachil chi kech le naturalib' komon xnimarik, le unimarem wine' qastaj are' rumal chi le naturlib' man qastaj kkilij le chupuj pwaq . Le nim chakunik xetaxik jacha' kik'iyal naturalib' pa le q'atb'al tzij, wine kunimarisaj le kichakunik we molaj winaq che uto'ik le tinamit. We chak ir' wine' sib'alaj kb'eyetajik rumal chi nim unajil le komon che le q'atb'al tzij (Achib'al 3) . runal ir' rajawaxik ktzukux jun b'e qastaj nim rech ukowinb'exik le wachinik. Xa jeri' ktzir le kitob'anik le nanaxelab' tataxelab' che utzukuxik le tijob'al kech le kalk'wal on le ya'ol kunanik, le utojik le kunanik xuquje' le tijonik rumal le ta'onel kkowinik kunich'arisaj le ub'e le nimanik. Wi keya le naturalib' chi unik'ajal le tob'anik kkowinb'exik chi utz ub'anik le tob'anik pa le komon rumal chi kk'oji' kich'ab'al xuquje' kichomab'al che unuk'ik le komon xuquje' le chakunelab' utz kkib'an che le kichak Achib'al 3: Nimanik xuquje' uya'ik ub'ixik le chupuj pwaq NUK'KOMONELAB' YATAL CHIKECH KKIWOK NUK'KOMON WINAQ EQ'INOMAB' XUQUJE' E MEB'A'IB' K'O KICHOQ'AB' MAJ KICHOQ'AB' UCHUQ'AB' LE LOQ'OMANEL TINAMIT AJCHAKIB'PA KITUKELAM XUQUJE' RECH KOMON AJCHAKIB' YA'TAL CHIKECH KKIYA TOB'ANIK unimarisaxik le chakunik xewi taj kb'an utzijoxik, k'o keb' k'amab'al tzij. Le taq cholchak rech tijonik pa Mexico kkiya chike le naturalib' tinamit jun chak rech uya'ik tijonik xuquje' ub'anik etamanik. Rech utzwachil le uchak le komon kto' rumal le ya'oj b'ixik kya kumal le ONG. Xuquje' nik'aj chik molaj winaq le kkitzijoj le uriqik le utzwachil; le tob'anik pa taq komon jacha' le cholchak rech kojoj b'aq kb'an kik'amik ( Amaq'el ruk' urajil tinamit); xuquje' le utob'anik le ja kunab'al kub'an uk'amik ruk' urajil le k'o urajawaxik. Ruk' jun cholchak utz ub'anik, Nicaragua, Honduras, Salvador xuquje' Panama kkiya chak chikech le ONG. Are chi kkilij le e naj taq tinamit (E naturalib' tinamit) le maj kokb'al rech kunanik, ruk' tojonik chi junab'. Utzirsaxik uchuq'ab' le umulixik k'utb'al le kkiya ub'ixik le taq naturalib' komon. Rech umulixik kik'utb'al le naturalib' komon xb'an ukojik k'i uwach taq ya'oj b'ixik, rumal ir uya'ik suk' taq k'utb'al sib'alaj k'ax na. Rajawaxik utz taq k'utb'al rech utz unik'oxik le kik'aslemal le naturalib' tinamit. Le chak are' uch'ikik jun molaj k'utb'al rech rilik ruk' utzil le naturalib' tinamit pa taq le k'otoj chi'aj xuquje' ajilanik kb'anik. Rumal la' kya ub'ixik chi kwok xuquje' kkoj jun junam cholaj k'otb'al chi'aj pa le jalajoj tinamit rech le Sepaj ulew pa jalajoj taq junab'. We cholb'i'aj kuyuj jun k'utb'al, le ch'ab'al (le nab'e, le qas kkojik, le kkoj pa le ja xuquje' le ukab' ch'ab'al), le e k'amal ub'e le komon, le nab'e kich'ab'al le nanaxelab' tataxelab', xuquje' nik'aj chik. Kajowaxik chi jujun k'otoj chi'aj kuya b'e chike le k'otom kichi' kkil jun molaj naturalib' ( jacha' Quechua, Aymará) xewi taj utzukuxik le b'i'aj "natural". Le taq chakub'al rech ajilanik kekowinik kkiyuj jun cholaj k'otb'al chi'aj xewi chikech le naturalib' tinamit, kkowinik kuyuj le etamab'al rech kunanik rech ojer tzij, le q'ijilanik rech kojonik pa le komon, le rajaw le ulew, le unimal le kab'ch'ab'al tijonik xuquje' wi k'o k'ulanem, xuquje' nik'aj chik. Jujun taq Amaq' kikojom k'otoj chi'aj xewi chikech le naturalib' winaq, jacha' le k'otoj chi'aj rech chakunik pa naturalib' komon kojom pa ir 1997 pa Mexico xuquje' le natural k'otoj chi'aj rech Venezuela xkoj pa ir 2001. Paxil kayala ­ Nim kib'antajik taq k'utb'al Naturalib' taq tinamit, meb'a'il xuquje' winaqil k'iyem pa America Latina: 1994-2004 Naturalib' winaqib Naqaj che jun 39% chkech le aj Paxil Kayala kkib'ij chi enaturalib'. Chi kixo'l le junab' 1989 xuquje' 2000, la naturalib' winaq rech Paxil Kayala xerijob'ik xuquje' xk'iyar le ub'e rech kek'oji' pa le nima tinamit. Meb'a'il Le unimal le meb'ail xuquje' le nima meb'a'il xqajik chkech le enaturalib' xuquje' enaturalib', xewi, le naturalib' winaq man kekiriqa taj le enaturalib' taj. Le unimal le umeb'a'il le naturalib' winaq xnich'ar jun 14% chi uxo'l le 1989 xuquje' 2000 xopan pa 74% are k'u chike le musib' le unimal le meb'a'il xqaj pa jun 25% xopan pa 38%. Le unimal le nima meb'a'il rech le naturalib' xqaj jun 29% xopan pa 24,3%, arek'u chikech le musib' xqaj 34% xopan pa 6,5%. (Tanaj 5: Kajuxkut 3) Chi kixo'l le naturalib' le emam are' sib'alaj emeb'a'ib' man etamatal taj jasche. Naqaj che 72% le Q'eqchi' sib'alaj nim le kimeb'a'il arek'u le 65% chkech le mam xuquje' 37% chkech le K'iche' xuquje' le Kaqchikel xuquje' emeb'a'. Ch'akpwaq xuquje' chakunik Jun ch'aqapil xaq junam chkech le naturalib' xuquje' musib' ek'o pa le chakunik choq'ab'. 22% chkech le musib' xuquje' 15% chkech le naturalib' man kiriqom taj le qas kichak. Le naturalib' are 18% taqal chike chi le musib' chi kechakun xaq pakech wi, xane' we k'extajem xnich'ar pa jun 27% pa ir 1989 k'a pa 18% pa ir 2000. Sib'alaj k'o ub'e chi ir naturalib' ­ jacha' pa juyub' xuquje' pa tinamit ­ kechakun che tikonik, chapoj kar xuquje' tikoj wakax, pine' chi kixol le junab' 1989 xuquje' 2000 le ajchakib' naturalib' rech tikonik xqaj aninaq chi kiwach le musib'. K'exoj uwach le ch'akpwaq Le uk'exoj le ch'akpwaq chkech naturalib' xuquje' musib' rumal le k'exoj rech pwaq (chakub'al xuquje' jastaq) k'o chi uxol le 71% xuquje 83% chkech le ixoqib' xuquje' chi uxo'l le 58% xuquje' 64% chkech le achijab'. Le k'exoj rech pwaq kkitzijoj 80% rech le uk'exb'em rib' le ch'akpwaq kech le ixoqib' xuquje' 63% chkech le achijab'. El uk'extajem k'olik man etamatal taj jasche jacha' ub'anik le tijonik, junab' rech maj chakunik xuquje' xutunik (Tanaj 5: Kajuxkut 12) Le kutzalijsaj le tijonik chkech konojel le molaj jun junab' tijonik kel kub'ij chi kunimarsaj pa 13% le ch'akpwaq. Le enima'q tzalijem kek'a'm le naturalib' ixoqib' ruk' jun 14% xuquje' le sib'alaj enich'a'q le enaturalib' achijab' ruk' jun 11%. sib'alaj nim kib'antajik le tzalijem kech le naturalib' ixoqib' rumal chi man kitijom taj kib' (2,6 junab') pa ir 2000. (Tanaj 5: Kajuxkut 15). Tijonik Le aj Paxil Kayala enaturalib' le k'o 15 k'a pa 31 kijunab' are' e 3,5 junab' kitijonik are k'u le emusib' k'o 6,3 junab'. Pa le 2000, xewi 53% chech le naturalib' le k'o 15 k'a pa 64 kijunab' kekowinik kesik'inik xuquje' ketz'ibanik pa Kaxlan Tzij junamam ruk' jun 82% chkech le emusib'. Le utayik xuquje' le utz ub'anik le tijonik kurayij are kk'utuwik jasche le naturalib' aj Paxil Kayala nich' kijunab' rech tijonik. Naqaj che 44% chkech le naturalib' kekanaj kanoq pa le nab'e junab' rech tijonik junamam ruk' jun 41% chkech le emusib'. Xuquje' le naturalib' kkik'ut nich' kich'akoj pa le etanik rech Ajilanik xuquje' Kaxlan tzij pine' nik'aj chik solinik chi le kab'ch'ab'al tijonik are utz chech k'utunik chi kiwach naturalib' nich' chi uwach junoxch'aqapil chkech le naturalib' aj Paxil Kayala etz'ib'atal pa kab'ch'ab'al tijonik (Tanaj 5: Kajuxkut 20 xuquje' 22). Ak'al Chakunik Le ak'alab' ajchakib' are' ek'i le achijab' pa taq juyub', k'o taj kitijonik xuquje' enaturalib', kechakun xaq pa kitukelam xuquje' k'i mul man ktoj taj le kichak. Chi uxo'l le 1989 xuquje' 2000, le kik'iyal le ak'alab' ajchakib' le maj kitijonik xqaj jun 98% k'a pa 23% are ku' chkech le emusib' xqaj jun 38% xopan k'a pa 10%. are nich' ub'e chi le ak'alab' enaturalib' keb'e pa tojom tijob'al, chkech le keb'ek ek'i chikech xuquje' kechakunik (Tanaj 5: kajuxkut 17) Kunanik Le ukojik le tob'anik rech kunanik sib'alaj nich' chikixo'l le enaturalib', pine' we k'extajem kxajtam rumal le k'olb'al naturalib'-musib'. Xewi 5% chkech le aj Paxil Kayala enaturalib' k'o kikunab'al junamam ruk' 18% chkech le emusib'. Naqaj che jun 27% chkech le enaturalib' ixoqib' xewi 15% chkech le enaturalib' ixoqib' kk'oji kal pa le ja kunab'al are k'u jun 51 chkech le ixoqib' enaturalib' kkya taj tob'anik chkech mojo'q che'alanik, junamam ruk' jun 18% chkech le eyawab' xinulab'. Naqaj che jun 32% chkech le enaturalib' ixoqib' kkib'ij chi keta'am chi k'o q'ateb'al yawajik xewi 12% kkikoj jun q'ateb'al yawajik, junamam ruk' 51% xuquje' 57% chkech exinulab'. (Tanaj 5: Kajuxkut 34) Recheb'exik taq tob'anik Le enaturalib' rech Paxil Kayala man nim taj kecheb'enem chech le tob'anik. Xane', le k'extajem chech echeb'exik chikixo'l enaturalib' xuquje' emusib' xnich'ar pa le pajq'ij 1989-2000. Le echeb'exik pa taq juyub' xib'alaj k'ax chi uwach le pa tinamit. K'amb'al tzij, pa taq le juyub' komon, xewi jun 50% chkech le enaturalib' xuquje' jun 62% chkech le musib' k'o kich'ich'q'aq' junaman ruk' jun 89% xuquje' 97% pa taq nima'q tinamit. (Tanaj 5: Kajuxkut 39)