88468 v1 Public Disclosure Authorized Հայաստան. Հանքարդյունաբերության ոլորտում կայուն և ռազմավարական որոշումների կայացում: Ոլորտի խնդիրների փաստաթուղթ © 2013 Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկ/Համաշխարհային բանկ 1818 H St. NW Washington, DC 20433 Telephone: (202) 473-1000 Web site: http://www.worldbank.org E-mail: feedback@worldbank.org Public Disclosure Authorized Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Հունիս 2014 թ. Սույն զեկույցը կազմել է Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկի/ Համաշխարհային բանկի աշխատակազմը: Սույն հատորում ներկայացված արդյունքները, մեկնաբանությունները և եզրակացությունները պարտադիր չէ, որ արտացոլեն Համաշխարհային բանկի գործադիր տնօրենների կամ նրանց ներկայացրած կառավարությունների տեսակետը: Համաշխարհային բանկը չի երաշխավորում սույն աշխատանքում ներառված տվյալների ճշտությունը: Սույն աշխատանքի ցանկացած քարտեզում ցուցադրված Public Disclosure Authorized սահմանները, գույները, անվանումները և այլ տեղեկությունները չեն ենթադրում որևէ տարածքի իրավական կարգավիճակի վերաբերյալ Համաշխարհային բանկի որևէ դատողություն և կամ նման սահմանների հաստատում կամ ընդունում: Իրավունքների և լիցենզիաների, այդ թվում՝ ստորադաս իրավունքների վերաբերյալ բոլոր այլ հարցերը պետք է հղվեն հետևյալ հասցեով. Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H St. NW, Washington, DC 20433, USA; fax: (202) 522-2422; e-mail: pubrights@worldbank.org. Շապիկի լուսանկարներ. Public Disclosure Authorized Հապավումներ ALAC Asociación Los Andes de Cajamarca ԴԱԶ դեպքերի անփոփոխ զարգացում (սցենար) ԿԱԳ կուտակային ազդեցության գնահատում ԿՍՊ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն ԲԳ բնապահպանական գնահատում ԲԱԳ բնապահպանական ազդեցության գնահատում ԱԹՆ Արդյունահանող արդյունաբերությունների թափանցիկության նախաձեռնություն ԲԿԾ բնապահպանական կառավարման ծրագիր ՖՏԴ ֆոնդեր, տրեստներ, դրամագլուխներ ՕՈՒՆ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ՀՆՇԱ համախառն ներքին շրջանային արդյունք ՀՄՄԽ Հանքարդյունաբերության և մետաղների միջազգային խորհուրդ ՄՖԿ Միջազգային ֆինանսական կորպորացիա ԱՄՀ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ԲՊՄՄ Բնության պահպանության միջազգային միություն ԱԹԿ առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիա ՄՀԶՏ Մոզալի համայնքի զարգացման տրեստ ՀՀ ԷԲՊՆ ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն ԲՊՆ ՀՀ բնապահպանության նախարարություն ԱԲԳԾ Ազգային բնապահպանական գործողությունների ծրագիր ՀԿ հասարակական կազմակերպություն ՀՀ ԱՎԾ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն ՏՀԶԿ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն ԵԱՀԿ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն ՏԷԾՎ տնտեսական և էկոլոգիական ծառայությունների համար վճարներ ԾԻՆ ծրագրի իրականացման ներկայություն ՀՀ Հայաստանի Հանրապետություն ՏԲԳ տարածաշրջանային բնապահպանական գնահատում ԿԶ կայուն զարգացում (սցենար) ԿԶԾ կայուն զարգացման ծրագիր ՌԲԳ ռազմավարական բնապահպանական գնահատում ՌԲՍԳ ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատում ՊՈԱԿ պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն ԸՏԳ ընդհանուր տնտեսական գնահատում ՄԱԶԾ Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 2 UNECEU Միավորված ազգերի կազմակերպության Եվրոպայի տնտեսական հանձնաժողով $ ԱՄՆ դոլար ԱՄՆ ԲՊԳ ԱՄՆ-ի բնապահպանական պաշտպանության գործակալություն WAMSSA Արևեմտյան Աֆրիկայի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական գնահատում ՎՊ վճարելու պատրաստակամություն ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 3 Բովանդակություն Հապավումներ...................................................................................................................................... 2 Երախտիքի խոսք ................................................................................................................................ 7 1. Ներածություն ............................................................................................................................... 9 Հաշվետվության կառուցվածքը .................................................................................................. 11 Մեթոդաբանություն և սահմանափակումներ.......................................................................... 13 2. Հանքարդյունաբերության քաղաքականության և ինստիտուցիոնալ դաշտը Հայաստանում .................................................................................................................................... 14 2.1. Միջազգային պարտավորությունները .......................................................................... 15 2.2. Ներպետական ռազմավարություններ և քաղաքականություն ................................ 16 2.3. Կառույցներ ......................................................................................................................... 24 2.4. Կուտակային ազդեցության գնահատում...................................................................... 30 2.5. Ռազմավարական բնապահպանական գնահատում ................................................. 34 2.6. ՌԲԳ-ի կիրառումը հանքարդյունաբերության ոլորտում .......................................... 40 2.7. Ռազմավարական բնապահպանական կառավարման կիրառումը Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտում ......................................................................................... 48 3. Բնական կապիտալի արժեքը կենսապահովման և տեղական տնտեսական զարգացման համար ......................................................................................................................... 50 3.1. Տնտեսական գնահատման սկզբունքները .................................................................... 50 3.2. Տնտեսական գնահատման կիրառումը Հայաստանում ............................................. 52 3.3. Բնապահպանական ծառայությունների արժևորումը ՌԲԳ-ներում ....................... 60 3.4. Աղքատության կրճատման և սոցիալական արդարության հարցերը ..................... 63 3.5. Էկոհամակարգի փոխհատուցում — էկոհամակարգի տնտեսական գնահատման հիմնավորում ................................................................................................................................. 66 4. Հանքարդյունաբերության միջոցով ընդհանուր բարեկեցության նպաստումը ............. 67 4.1. Ինստիտուցիոնալ կառուցվածք և կարողություններ ................................................. 68 4.2. Ազգային և տեղական զարգացման պլանավորում ..................................................... 71 4.3. Սոցիալական ռիսկերի կանխում ................................................................................... 75 4.4. Տեղական մակարդակով օգուտների յուրացումը ........................................................ 78 ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 4 5. Հայաստանում ընդերքօգտագործման սոցիալական հետևանքների գնահատումը .... 82 5.1. Հայաստանում ընդերքօգտագործման սոցիալական ծախսերը. արդյունքներ ...... 82 6. Մարտահրավերներ, եզրահանգումներ և առաջարկություններ ..................................... 88 Հավելված 1: ՌԲԳ-ները Համաշխարհային բանկի հանքարդյունաբերության ոլորտի ծրագրերում ........................................................................................................................................ 99 Հավելված 2. ՌԲԳ-ում կիրառվող գործիքները .......................................................................... 100 Հավելված 3. Ընդերքօգտագործման բնապահպանական և սոցիալական հետևանքները 102 Հավելված 4. Հայաստանում բնական պաշարների տնտեսական արժեքավորմանը վերաբերող ուսումնասիրություններ և ծրագրեր ...................................................................... 103 Հավելված 5. Ելակետային ի և իրավական փաստաթղթերի ցանկ ....................................... 106 Գծապատկերներ Պատկեր 1-1. Հանքային և մետաղյա արտադրության արտահանման տեսակարար կշիռը ընդհանուր ապրանքային արտահանման մեջ (մլն ԱՄՆ դոլարով) ........................................ 10 Պատկեր 1-2: Արդյունահանվող ոլորտների տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում (%) ............. Error! Bookmark not defined. Պատկեր 4-1. Ընդհանուր տնտեսական արժեք ........................................................................... 51 Աղյուսակներ Աղյուսակ 3-1. Ընդերքօգտագործման կուտակային հակում ունեցող հետևանքների օրինակներ ................................................................................................................................................ 33 Աղյուսակ 3-2. ՇՄԱՓ-ի և ՌԲԳ-ի միջև հիմնական տարբերությունները .................................... 35 Աղյուսակ 3-3. Ոլորտային և տարաշածրջանային բնապահպանական գնահատման առավելությունները ................................................................................................................................ 37 Աղյուսակ 3-4. Ընդերքօգտագործման բնապահպանական և սոցիալական ազդեցությունները առկա են ծրագրերի բոլոր փուլերում ............................................................... 40 Աղյուսակ 3-5. Հանքարդյունաբերության ոլորտում քաղաքականության մակարդակով կիրառված ՌԲԳ-ի արդյունքների համառոտագիր ........................................................................... 41 Աղյուսակ 4-1. Էկոհամակարգերի ծառայությունների կատեգորիաները և դրանց գնահատման մեթոդները ....................................................................................................................... 52 Աղյուսակ 4-2. Հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից շրջակա միջավայրին պատճառված վնասի վճարները (2008 և 2012թթ.) . ........................................................................... 58 Աղյուսակ 4-3. Էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատումը ՌԲԳ գործընթացում.......... 61 Աղյուսակ 5-1. Տարբեր շահակիցների խմբերի ռիսկերը և ակնկալիքները .................................. 72 Աղյուսակ 5-2. Ազդեցությունը զբաղվածության վրա ....................................................................... 79 Աղյուսակ 5-3. Ռոյալթիների ապակենտրոնացված բաշխման օրինակներ ............................... 80 ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 5 Աղյուսակ 6-1. Համայնքի բյուջեի արդյունավետության ցուցանիշները ....................................... 60 Աղյուսակ 6-2. Թունավոր տարրերի կոնցենտրացիան Ողջի գետում........................................... 61 Ներդիրներ Ներդիր 1. Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտը կարգավորող իրավական դաշտը........................................................................................................................................................ 20 Ներդիր 2. Բյուջետային օգնություն ընդերքօգտագործման գործունեությունից տուժած համայնքներին ......................................................................................................................................... 22 Ներդիր 3. Արգենտինայում ոլորտային բնապահպանական գնահատման իրականացումը ... 37 Ներդիր 4. Սիեռա Լեոնեի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատում ............................................................................. 43 Ներդիր 5. Ինդոնեզիայի Պապուա նահանգում տարածքային պլանավորման ռազմավարական գնահատումը ........................................................................................................... 45 Ներդիր 6. Արևեմտյան Աֆրիկայի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատումը .......................................................................... 46 Ներդիր 7. Ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատման գործընթացը Մավրիտանիայի նավթի և գազի արդյունաբերության ոլորտում, հունիս 2011 թ. ................................................................................................................................................................. 46 Ներդիր 8. Թեղուտի հանքավայրի համապարփակ տնտեսական վերլուծություն ..................... 53 Ներդիր 9. Նեղոսի գետաբերանի փորձը ............................................................................................. 64 Ներդիր 10. Ծիտոնգամբարիկայի անտառ, Մադագասկար ............................................................ 67 Ներդիր 11. Տարբեր երկրներում օգուտների հավասար բաշխաման մեխանիզմները ............... 70 Ներդիր 12. ԱԹՆ-ի առավելությունները ................................................Error! Bookmark not defined. Ներդիր 13. Հայաստանի ներուժը ընդերքօգտագործման գործունեության միջոցով տեղական զարգացման ծրագերի իրականացման հարցում..............Error! Bookmark not defined. Ներդիր 14. Տեղական զարգացման պլանավորումը և կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը .................................................................................................................... 74 Ներդիր 15. ՖՏԴ-ների օրինակներ ........................................................................................................ 81 Ներդիր 16. ԱԹՆ-ի սկզբունքները ........................................................................................................ 93 ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 6 Երախտիքի խոսք Սույն հաշվետվությունը պատրաստվել է Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների և խորհրդատուների կողմից, որոնք աշխատել են Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում բնապահպանական կառավարման, սոցիալական զարգացման և կայունության հարցերի շուրջ ոլորտի ղեկավար Կուլսում Ահմեդի և ECCU3 տարածաշրջանային ղեկավար Հենրի Կեռալիի գլխավորությամբ: Սույն վերլուծական աշխատանքը պատրաստվել է ՀՀ կառավարության, մասնավորապես` ՀՀ բնապահպանության նախարարության, ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության և ՀՀ ֆինանսների նախարարության հետ համատեղ աշխատանքի շնորհիվ: Այն նաև բազմաթիվ շահագրգիռ կողմերի ներդրման և խորհուրդների միասնական արդյունք է: Թիմը երախտապարտ է սույն հաշվետվության կազմման աշխատանքներին աջակցություն ցույց տված բոլոր կազմակերպություններին և անհատներին: Համաշխարհային բանկի թիմում ընդգրկված էին բնապահպանության առաջատար մասնագետ Ադրիանա Դամիանովան և բնապահպանության մասնագետ Էսմա Կրեսոն (թիմի համաղեկավարներ), սոցիալական զարգացման մասնագետ Մայքլ Ռեբոսիոն, պատասխանատու աշխատակից Արուսյակ Ալավերդյանը, տնտեսագետ Տիգրան Կոստանյանը, տնտեսագետ Գոհար Գյուլումյանը, ծրագրի օգնականներ Սաթիկ Նաիրյանը, Լին Վան Նգուենը և Ժոզեֆին Կիդան: Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հետ թիմում ընդգրկված էին խորհրդատուներ Էդիտա Վարդգեսյանը, Ալեքսանդր Գրիգորյանը և Մայա Կոլովիչ-Դաուլը: Թիմը ցանկանում է երախտագիտություն հայտնել նաև Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությանը սույն հաշվետվության պատրաստմանը ֆինանսապես աջակցելու համար: Հաշվետվության վերջնական տարբերակը լրամշակվել է` հաշվի առնելով գործընկերների, մասնավորապես՝ ընդերքօգտագործման ավագ մասնագետ Գարի Մակմահոնի, բնապահպանության առաջատար մասնագետ Հոչինե Քալալի, ընդերքօգտագործման ավագ մասնագետ Կիրստեն Լորի Հունդի և Ավստրալիայի Քվինսլանդ նահանգի համալսարանի Սոցիալապես պատասխանատու ընդերքօգտագործման կենտրոնի տնօրեն, դոկտոր Սալիմ Ալիի մեկնաբանությունները: Վերլուծության համար մի շարք կարևոր մանրամասներ ձեռք են բերվել Հայաստանի պետական հատվածի, հասարակական կազմակերպությունների, գիտնականների, ինչպես նաև հանքարդյունաբերության և արդյունաբերության ոլորտների ներքայացուցիչների հետ քննարկումների և հարցազրույցների ընթացքում: Բազմաթիվ մեկնաբանություններ են ստացվել նաև Երևանում 2013 թ. հոկտեմբերի 3-ին անցկացված խորհրդակցության ժամանակ: Կուզենայինք շնորհակալություն հայտնել նաև մեր ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 7 խմբագիրներ Լաուրի Շերերին և Աշիշ Կումար Սենին, որոնք չափազանց սեղմ ժամկետներում կարողացան մատուցել այս հաշվետվությունը բավական որակյալ տեսքով: Կարևոր ներդրում ունեցան նաև պետական և մասնավոր հատվածների շատ այլ մասնագետներ: Մենք շնորհակալ ենք բոլորին: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 8 1. Ներածություն Սույն փաստաթղթի նպատակը հանքարդյունաբերության ոլորտի բնապահպանական և սոցիալական հարցերի քաղաքականության շուրջ տարվող երկխոսության տեղեկատվական հիմքերի ստեղծումն է: Փաստաթղթի հիմքում այն եզրահանգումն է, որ Հայաստանում հանքարդյունաբերության ոլորտի երկարատև դրական ազդեցության համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել ինչպես անմիջական, այնպես էլ հեռահար բնապահպանական և սոցիալական ազդեցությունը և խթանել բնական պաշարների ռազմավարական պլանավորումն ու արդյունավետ կառավարումը: Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտում դեռևս պետք է որդեգրել համաշխարհային լավագույն գործելակերպը, և այս փաստաթուղթը ուղիներ է ներկայացնում երկրում հանքարդյունաբերության կառավարման և ընդհանուր ազդեցության բարելավմանը միտված որոշ կառուցակարգերի վերաբերյալ: Վերջին շրջանում շատ է խոսվել Հայաստանի տնտեսության վրա հանքարդյունաբերության ոլորտի դրական ազդեցության վերաբերյալ: Վերջին տարիների տնտեսական ճգնաժամի ընթացքում հանքարդյունաբերության ոլորտը Հայաստանում կայուն տնտեսական աճի ապահովման հիմնական աղբյուրներից մեկն է եղել: Ըստ Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների` 2000-2007 թթ. ընթացքում հանքարդյունաբերության ոլորտի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում կազմել է մոտ 2%, որից հետո` 2008-2010 թթ., հասել է 10%-ի 1 : Արժույթի միջազգային հիմնադրամի զեկույցում նշվում է, որ 2013 թ. տնտեսական աճը կազմել է 7.2% և այն պահպանում է իր բարձր մակարդակը հիմնականում հանքարդյունաբերության, ծառայությունների և գյուղատնտեսության ոլորտների շնորհիվ 2 : 2011 թ. հանքարդյունաբերության արտադրանքը, թանկարժեք մետաղներն ու քարերը, ոչ թանկարժեք մետաղները և դրանցից պատրաստված իրերը կազմել են ընդհանուր արտահանվող ապրանքների ավելի քան կեսը (55.2%-ը) 3 : 2010 և 2011 թթ. հանքարդյունաբերության ոլորտի տեսակարար կշիռն ընդհանուր արդյունաբերական արտադրությունում կազմել է 17% (առանց հանքաքարերի արտադրության և վերամշակման)4: Ըստ ՀՀ բնապահպանության նախարարության «Նախարարական զեկույցի»` օգտակար հանածոների համախառն արժեքը գերազանցում է 120.0 մլրդ դոլար, իսկ հետախուզված և նախնական գնահատված պաշարների (առանց քաղցրահամ ջրերի) կորզվող արժեքը կազմում է մոտ 90.0 մլրդ դոլար 5 : 2012 թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսների ընթացքում հանքարդյունաբերության ոլորտում կատարված ՕՈՒՆ-ների տեսակարար կշիռը կազմել է 45.6%, մինչդեռ 2011 թ. նույն ժամանակահատվածում այն կազմում էր ընդամենը 10.4%: Ուստի համաշխարհային շուկայում պղնձի, ոսկու, մոլիբդենի և այլ թանկարժեք մետաղների գնի աճը զգալիորեն կավելացնի դրանց նկատմամբ պահանջարկը և նոր լիցք կհաղորդի Հայաստանում հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացմանը: 1 Ալեքսանդր Գրիգորյան 2013 թ. «Հանքարդյունաբերության ոլորտի ազդեցությունը տնտեսական աճի, անհավասարության և աղքատության վրա. Հայաստանի օրինակը»: Փաստաթուղթը ներկայացվել է ապրիլի 22–23 Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում Հայաստանին նվիրված «Բնապահպանական և մասնագիտական առողջապահության ոլորտում առաջացող խնդիրները» գիտաժողովում: 2 IMF (International Monetary Fund). 2013. IMF Country Report 13/238, Republic of Armenia. http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2013/cr13238.pdf. 3 UNDP (United Nations Development Programme). 2012. Armenia Development Strategy for 2012–2025. Report. Yerevan. 4 Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն. 2012 թ. «Հայաստանը թվերով» http://www.armstat.am/en. 5 ՀՀ բնապահպանության նախարարություն. 2011 թ. «Նախարարական զեկույց» http://www.ԲՊՆ.am/images/files/nyuter/2012/report2007-2011_eng.pdf. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 9 Պատկեր 1-1. Հանքային և մետաղի արտադրության արտահանման տեսակարար կշիռը ընդհանուր ապրանքային արտահանման մեջ (մլն ԱՄՆ դոլարով) Աղբյուրը` ԱՎԾ և ԱՄՀ: Հանքարդյունաբերության ոլորտի մեծ կշիռը Հայաստանի տնտեսությունում և ներդրումների արդյունքում անմիջական ու մեծածավալ տնտեսական օգուտ կորզելու հնարավորությունը հաճախ ստվերում են թողնում հանքարդյունաբերության ոլորտի հնարավոր ազդեցությունը շրջակա միջավայրի և հասարակության վրա: Հանքարդյունաբերության սոցիալական և բնապահպանական խնդիրները հաշվի առնելու դեպքում ոլորտի դրական արդյունքն այնքան էլ միանշանակ չէ: Անարդյունավետ կառավարումը կամ սոցիալական և բնապահպանական խնդիրների անտեսումը կարող են հանգեցնել օգուտների նվազման ու վիթխարի բացասական հետևանքների, մասնավորապես` երկարաժամկետ բնապահպանական դեգրադացիայի, օգուտների անհավասար բաշխման և վատ կառավարման: Իրականում բազմաթիվ քաղաքացիներ և հասարակական կազմակերպություններ, ինչպես նաև պետական կառույցներ արդեն իսկ մտահոգություն են հայտնել Հայաստանում սոցիալական և բնապահպանական խնդիրների նկատմամբ բավարար ուշադրության բացակայության վերաբերյալ, և այն ավելի է խորանում նախկին ժամանակաշրջանից պահպանված ավանդական և պատմական հանքավայրերի պատճառով, որոնց մեծ մասը ներկայումս նույնպես շահագործվում է: Ընդ որում մասնավորեցման և ՕՈՒՆ-ների արդյունքում հին հանքավայրերի մի մասը արդիականացվում է, իսկ որոշ հանքավայրեր նաև ընդլայնվում են: Դա վերաբերում է հատկապես Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային համալիրին, որը, ձգտելով ավելացնել արտադրանքը և բարձրացնել արտադրողականությունը, 2011 թ. ներդրում կատարեց նոր արտադրամասում: Ըստ ԱՄՆ-ի Երկրաբանական ծառայության 2013 թ. հրատարակված «2011 թ. Հայաստանի օգտակար հանածոները» ձեռնարկի, Հայաստանը խոշոր մոլիբդեն արտադրող երկիր է և 2011 թ. դրությամբ արտադրության ծավալներով աշխարհում զբաղեցրել է յոթերրորդ տեղը: 2011 թ. Հայաստանը նաև 30%-ով ավելի շատ ոսկի է արտադրել, քան 2010 թ.: Այդ տարվա ընթացքում ավելացել է նաև այլ օգտակար հանածոների արտադրությունը, այդ թվում՝ աղի (21.09%), պղնձի մետաղի հումքի (16.12%), մոլիբդենի խտանյութի (11.12%), մոլիբդենի մետաղի (11.09%), բարիտի (9.0%), ցինկի խտանյութի (8.54%) և պղնձի խտանյութի (8.16%): Հետևաբար հանքարդյունաբերության ոլորտի հետագա զարգացումը պետք է ուղեկցվի առանցքային միջոցառումներով, որոնք ներառական և էկոլոգիապես կայուն տնտեսական ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 10 աճի հիմնասյունները կդառնան: Այդ միջոցառումների իրականացումը Հայաստանում կարող է պահանջել հեռահար բարեփոխումներ որոշումների կայացման գործընթացում և օժանդակող գործիքների մշակում նույնիսկ մինչև համապատասխան քաղաքականության ձևավորումը: Բարեփոխումները հանքարդյունաբերության ոլորտում արդեն իսկ մեկնարկել են: Զարգացման քաղաքականության գործառնության ծրագրերով օժանդակվող քաղաքականության և տնտեսական բարեփոխումների շրջանակում կառավարությունը Համաշխարհային բանկի օժանդակությամբ մշակել է «Ընդերքի մասին» նոր օրենսգիրքը: Օրենսգրքում կարևորվում են մի շարք բնապահպանական և սոցիալական հիմնախնդիրներ: Այն նաև սահմանում է ինստիտուցիոնալ և վարչական մեխանիզմներ, որոնց պատշաճ իրականացման դեպքում ճանապարհ կհարթվի շահախնդրության վարվելակերպի կանխարգելման և սոցիալական լարվածության մեղմացման համար: Թափանցիկության բարելավման կարելի է հասնել Արդյունահանող ոլորտների թափանցիկության նախաձեռնության շնորհիվ, որի նպատակահարմարությունը կարող է դիտարկվել կառավարության կողմից եկամուտների կառավարումը լավագույն միջազգային պրակտիկային համահունչ դարձնելու և ոլորտի կառավարումն էլ ավելի ուժեղացնելու նպատակով 6 : Ներկայումս կառավարությունը փոփոխություններ է պատրաստում «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքում, ձգտելով ապահովել շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման գործելակերպի ներդաշնակեցումը լավագույն միջազգային գործելակերպին 7 : Ներկա փաստաթղթում կսահմանվեն բնապահպանական և սոցիալական կառավարման լրացուցիչ մեխանիզմներ և գործիքներ, որոնք կարող են օգտագործվել Հայաստանի կառույցների կողմից որպես կայուն և կառավարելի հանքարդյունաբերական գործելակերպի հետագա կատարելագործման և զարգացման ուղենիշ: Այս փաստաթղթի նպատակն է տեղեկատվական աղբյուր հանդիսանալ հանքարդյունաբերության ոլորտի քաղաքականություն կերտողների և կանոնակարգերի կիրարկման համար պատասխանատու պետական պաշտոնյաների համար: Սակայն մասնավոր հատվածի շահակիցները նույնպես կարող են օգտագործել այստեղ զետեղված տեղեկությունները՝ ընդերքօգտագործման տարածքներում շրջակա միջավայրի և բնակչության պաշտպանության մեխանիզմների մշակման, ինչպես նաև համատեղ օգուտների կորզման և բնապահպանական պաշտպանության գծով ջանքերի համախմբման համար: Մասնավոր հատվածի շահակիցները և պետական պաշտոնյաները կարող են նաև օգտագործել այս փաստատթուղթը որպես սոցիալական և բնապահպանական մարտահրավերների հաղթահարման ընդհանուր ուղենիշ: Այն նաև կարող է օգտակար լինել քաղաքացիական հասարակության համար որպես ոլորտում լավագույն գործելակերպը ներկայացնող ձեռնարկ և կառավարության բարեփոխումների մշտադիտարկման գործիք: Հաշվետվության կառուցվածքը Փաստաթուղթն անդրադառնում է հանքարդյունաբերության ոլորտի տնտեսական գործունեության և շրջակա միջավայրի փոխհարաբերություններին, մասնավորապես այն ուղղություններով, որոնց դեպքում պատճաշ արձագանքումը բնապահպանական և սոցիալական հիմնախնդիրներին կարող է նպաստել ծառայությունների մատչելիությանը, 6 World Bank. 2010. Armenia—Second Development Policy Operation Program. Report. Washington, DC. 7 World Bank. 2013. Armenia—First, Second, and Third Development Policy Operations Project . Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 11 բնական պաշարների և մարդկանց առողջության պահպանման և կյանքի որակի բարելավմանը` առանց տնտեսական օգուտների կրճատման: Հաշվետվության նպատակը ոչ թե ընդերքօգտագործման տարածքներում բնապահպանական խնդիրների գնահատումն է, այլ «լավագույն գործելակերպի» օրինակների, առկա տվյալների և գրականության հիման վրա խնդրահարույց հարցերի բացահայտումը և հնարավոր քաղաքականություն ու իրավական լուծումներ առաջարկելը: Հաշվետվությունում նաև ներկայացվում է ներկայումս Հայաստանում ստեղծված իրավիճակը՝ հարցումների միջոցով իրականացված հետազոտական աշխատանքների և վիճակագրական տվյալների հիման վրա: Այս փաստաթուղթը, ներկայացնելով հանքարդյունաբերության ոլորտի արդյունքների բարելավման գործիքակազմը, գործընթացներն ու քաղաքականությունը, նպատակ է հետապնդում օժանդակելու ՀՀ կառավարությանը բնապահպանական քաղաքականության, ընթացակարգերի և գործընթացների բարեփոխման հարցերում: Փաստաթուղթն ունի հետևյալ կառուցվածքը. 1. Գլուխ 1-ում ներկայացված է ներածական մասը: 2. Գլուխ 2-ում ներկայացված է Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտի համառոտ պատկերը, մասնավորապես` հենքային ինստիտուցիոնալ և իրավական դաշտը: Առանձնացվում են նաև քաղաքականության լուծում պահանջող խնդիրները և իրավական անհամապատասխանությունները: 3. Գլուխ 3-ում ներկայացվում են ՌԲՍԳ-ի կիրառումից բխող փորձառության դասերը, որոնք գործիք են ծառայում երկրի հանքարդյունաբերության զարգացման կայուն պլանավորման համար: Այս Գլխում ՌԲՍԳ-ի կիրառումը համադրվում է շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման հետ և հիմնավորվում է ԿԱԳ-ների օգտագործման անհրաժեշտությունը: 4. Գլուխ 4-ում ներկայացվում են ավանդական ծախս-օգուտ վերլուծության միջոց հանդիսացող բնական կապիտալի գնահատման սկզբունքները և համեմատվում են զարգացման տարբերակները որոշումների կայացման գործընթացում: 5. Գլուխ 5-ում դիտարկվում են օգուտների բաշխման մեխանիզմների կառուցվածքն ու իրականացումը՝ հանքարդյունաբերության գործունեության համապետական դրական արդյունքի երաշխավորման տեսանկյունից: 6. Գլուխ 6-ում դիտարկվում են Հայաստանում հանքարդյունաբերության սոցիալական հետևանքների բացահայտման և արձագանքման գործընթացները: 7. Գլուխ 7-ում ներկայացվում են վերջնական եզրահանգումներն ու առաջարկությունները, ինչպես նաև իրականացման մարտահրավերները, որոնցով հիմնավորվում են Հայաստանի հանքարդյունաբեության ոլորտի ներկա իրավիճակի բարելավմանը միտված առաջարկությունները: Ներդիրներում բերվող օրինակները համառոտ ներկայացնում են ՌԲՍԳ-ի` որպես քաղաքականության մշակման գործիքի կիրառումը մի շարք երկրներքում, որտեղ Համաշխարհային բանկն անմիջականորեն ներգրավված է հանքարդյունաբերության ոլորտում: Այս գործընթացի լրացուցիչ ուղեցույցները, այդ թվում՝ իրականացման ընթացքում առաջացող որոշ մարտահրավերները ներկայացված են հավելված 1-ում: Հաշվետվությունում համապարփակ ներկայացված են հանքարդյունաբերության ոլորտի սոցիալական և բնապահպանական մտահոգությունները, որոնք դիտարկվում են ռազմավարական պլանավորման լույսի ներքո` շաղկապելով ընթացիկ հարցերը օրենսդրական պահանջների, կիրառելի միջազգային փորձի, և առկա լավագույն միջազգային գործելակերպի հետ: Սոցիալական հիմնախնդիրները դիտարկելիս վերլուծության են ենթարկվում ինչպես օգուտները, այնպես էլ ծախսերը, կարճ և երկար ժամանակահատվածներում: Բնապահպանական մարտահրավերների առումով փաստաթուղթն անդրադառնում է միայն բնապահպանական ծախսերին և եկամտի ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 12 հավաքման մեխանիզմներին, որոնցով դրամական միջոցները կարելի է փոխանցել կանխիչ և մեղմացուցիչ աշխատանքների իրականացման համար: Թեև ընդերքօգտագործումը զբաղվածության և տեղական ենթակառուցվածքների բարելավման տեսանկյունից կարող է դրական սոցիալական ադեցություն ունենալ, նրա ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա ընդհանուր առմամբ բացասական է, որի չեզոքացման համար անհրաժեշտ են հատուկ նպատակային ներդրումներ: Սակայն մինչ Հայաստանում հանքարդյունաբերության սոցիալական ազդեցությունը ներկայացնելը կարևոր է ընդգծել սոցիալական օգուտների և ծախսերի հաշվարկի բարդությունը, նաև մեծ նշանակությունը: Եզրափակելով կարելի է նշել, որ սոցիալական օգուտների և ծախսերի վերհանումը բարդ խնդիր է, քանի որ հաճախ հանքարդյունահանող ընկերությունների հսկողությունից դուրս առաջանում են ծայրահեղ դրսևորումներ: Սոցիալական ծախսերի աղբյուր կարող են հանդիսանալ շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցության կողմնակի հետևանքները, որոնք կարող են զգալի լինել և երկար տարիներ զգացնել մեծ բնակելի տարածքներում: Դժվար է նաև գնահատել ոլորտի ազդեցությունը մարդկանց առողջության վրա, քանի որ բացասական հետևանքները կարող են դրսևորվել տարիներ անց: Մյուս կողմից` սոցիալական օգուտների գնահատումը նույնպես հեշտ խնդիր չէ, քանի որ հաճախ այն վերացական բնույթ է ունենում. դժվար է որոշել` հանքարդյունաբերության ոլորտում առաջացող զբաղվածության հնարավորությունները որքանով են գերազանցում կամ զիջում այն հնարավորություններին, որ կարող էին ստեղծվել այլ ոլորտներում պետական կամ մասնավոր ներդրումների նույնպիսի ծավալի արդյունքում: Միգուցե ավելի հեշտ է գնահատել հանքարդյունաբերության ոլորտի ենթակառուցվածքներում կատարվող ներդրումների օգուտը, սակայն դա նույնպես դժվար է տարանջատել ընդերքօգտագործման ընդհանուր ազդեցությունից: Արդյունքների դրական կամ բացասական ազդեցությունը որոշելու համար անհրաժեշտ է նաև համապատասխան պետական կառույցների աշխատանքի որակի բարձրացում, որոնց ինստիտուցիոնալ գնահատումը նույնպես բարդ խնդիր է: Մեթոդաբանություն և սահմանափակումներ Սկզբում նախատեսվում էր, որ այս փաստաթղթի հիմքում պետք է լինի առկա գրականության դիտարկման, տվյալների հավաքման և գոյություն ունեցող տվյալների վերլուծության համադրումը: Բայց երբ որոշվեց առկա գրականության ցանկը, պարզվեց, որ տեղեկատվությունը և հատկապես Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտին վերաբերող ցուցանիշները սակավ են կամ ընդհանրապես բացակայում են: Ուսումնասիրված գրականությունը հիմնականում անդրադառնում է ընդերքօգտագործման սոցիալական և բնապահպանական լավագույն միջագային գործելակերպին: Պաշտոնական տվյալների պակասը լրացնելով, ինչպես նաև տարբեր աղբյուրներից ստացվող տվյալների և տեղեկությունների տարբերությունները հաշվի առնելով` կազմվեց և հիմնական շահագրգիռ կողմերին՝ հանքարդյունահանող ընկերություններին, հարցաշար ուղարկվեց: Հարցաշարում ընդգրկված էին բնապահպանական կառավարմանը, հանքերի փակման ծրագրերիը, համայնքների ներդրումներիը և նման խնդիրներին վերաբերող հարցեր: Ընկերությունները օրենքով պարտավորված չեն հրապարակելու այդ տեղեկությունները, և տվյալները հիմնականում ստացվում են Հայաստանում ներդրումներ կատարող միջազգային հանքային կորպորացիաներից: Նույնպիսի հարցաշար ուղարկվեց նաև հանքարդյունաբերության տարածքների մարզպետարաններ և Օրհուս կենտրոններ: Այդ հարցաշարերում կան նաև համայնքների օգուտներին նվիրված բաժիններ՝ տեղական համայնքներին հղվող ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 13 բնապահպանական և սոցիալական ներդրումների շարժը որոշելու համար: Ստացվեց միայն մեկ լրացված հարցաշար Գեղարքունիքի մարզից: Մնացած մարզպետարաններից պատասխան եկավ, որ կարող են տեղեկություններ տրամադրել տարածքային կառավարման նախարարության կողմից այդ մասին պաշտոնական թույլտվություն ստանալու դեպքում: Չնայած այդ սահմանափակումներին` առկա գրականությունմ ու տեղեկությունները հնարավորություն տվեցին ստացված տեղեկատվության որակական վերլուծություն անելու և հանգելու մի շարք կարևոր եզրակացությունների: Հաշվետվությունում նաև փորձ է արվում գնահատելու հանքարդյունաբերության ոլորտի սոցիալական ծախսերը և օգուտները: Այդ աշխատանքի իրականացման համար հավաքվեց և վերլուծվեց առկա տեղեկատվական բազան, մասնավորապես` Կովկասյան բարոմետրի (անհատական) տեղեկատվական շտեմարանի տվյալները, ՀՀ ԱՎԾ-ի Տնային տնտեսությունների հարցման արդյունքները և վերջինիս կողմից կողմից հավաքված տվյալները շրջանների մակարդակով: Կովկասյան բարոմետրի տեղեկատվական շտեմարանն օգտագործվեց հանքարդյունաբերության ոլորտում զբաղվածների՝ աշխատանքային պայմաններից և եկամտի մակարդակից գոհունակության աստիճանի գնահատման համար` համեմատելով այն այլ ոլորտներում զբաղվածների գոհունակության մակարդակի հետ: Այդ տվյալներն օգտագործվեցին նաև հասկանալու համար միգրացիայի նկատմամբ հնարավոր հետաքրքրությունը, հնարավոր առողջապահական հետևանքները և հանքարդյունաբերության ոլորտի ազդեցությունը ունակությունների կորստի/ձեռքբերման տեսանկյունից: Ստացված տեղեկությունների հիմնական թերությունն այն է, որ հարցմանը մասնակցել են հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատող համեմատաբար քիչ թվով անձինք: Տնային տնտեսությունների հարցման արդյունքներն օգտագործվեցին հանքարդյունաբերության ոլորտում զբաղվածների գոհունակության աստիճանը վարձատրությունից, կրթությունից, առողջապահական ծառայություններից և կյանքի ընդհանուր մակարդակից այլ ոլորտներում զբաղվածների գոհունակության աստիճանի հետ համեմատելու նպատակով: Այդ տվյալներն օգտագործվում են Կովկասյան բարոմետրի տվյալների վերլուծության արդյունքները հաստատելու համար: Վերջապես, ՀՀ ԱՎԾ-ի տվյալները կիրառվեցին ընդերքօգտագործման ընդհանուր սոցիալ-տնտեսական ազդեցության գնահատման համար: Վերլուծվեցին տարբեր մարզերի արդյունքների տարբերությունները, այնուհետև ընդերքօգտագործման ազդեցությունը գնահատվեց աղքատության, անհավասարության և միգրացիայի տեսանկյունից: Նույն տվյալներն օգտագործվեցին հանքարդյունաբերության ընկերությունների կողմից աշխատուժի գիտելիքների և ունակությունների զարգացման, ինչպես նաև սոցիալական և բնապահպանական կայուն ընդերքօգտագործմանը միտված ծախսերի գնահատման համար: 2. Հանքարդյունաբերության քաղաքականության և ինստիտուցիոնալ դաշտը Հայաստանում Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն կառավարումն իրականացվում է ընդերքը որպես բնական ռեսուրս կառավարող քաղաքականությունների և կառույցների, ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 14 ինչպես նաև բնապահպանության հարցերին առնչվող քաղաքականությունների և կառույցների միջոցով: Բացի այդ, Հայաստանը միացել է հանքարդյունաբերության ոլորտին վերաբերող, վերջինիս գործունեությունը կառավարող կամ իրավական կարգավումն ապահովող մի շարք միջազգային կոնվենցիաների: Թեև հանքարդյունաբերության ոլորտը, հանդիսանալով Հայաստանում տնտեսության հիմնական խթաններից մեկը, իր ուրույն տեղն է գտել ռազմավարական զարգացման ծրագրերում, այդուհանդերձ վերջինիս զարգացմանը միտված հատուկ ծրագրեր դեռևս գոյություն չունեն: Հանքարդյունաբերության ոլորտի հարաբերությունները կարգավորող իրավական դաշտը կազմում են առնվազն 16 օրենքներ և վերջերս հաստատված «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքը: Այդ դաշտի կիրառման պատասխանատվությունը հիմնականում դրված է երկու նախարարությունների վրա, թեև այդ հարցերով զբաղվում են նաև բազմաթիվ այլ պետական մարմիններ, մասնավորապես` բյուջեի և ֆինանսավորման, ինչպես նաև տեղական զարգացման համար պատասխանատու նախարարությունները: Տեղական (մարզային) ինքնակառավարման մարմինները, ինչպես նաև տեղական մակարդակով ծառայությունների տրամադրման համար պատասխանատու կառույցները (այդ թվում՝ դպրոցները և առողջապահական կենտրոնները) նույնպես գտնվում են հանքարդյունաբերության ոլորտի հետ կապված հարաբերությունների շրջանակում: Այս գլխում ներկայացվում է հանքարդյունաբերության ոլորտի քաղաքականությունն ու ինստիտուցիոնալ դաշտը Հայաստանում: 3.2 Միջազգային պարտավորությունները Հանքարդյունաբերության ոլորտը կարգավորում են մի շարք միջազգային կոնվենցիաներ և համաձայնագրեր: Դրանց մի մասը վերաբերում է շրջակա միջավայրի պաշտպանության կառավարմանը և մարդու իրավունքների պաշտպանությանը: Մյուսները վերաբերում են առանցքային ոլորտներում կառավարման և գործունեության թափանցիկության ապահովմանը: Թեև այդ կոնվենցիաների և համաձայնագրերի կատարման հետ կապված հարցերը ներպետական մարմինների և լիազորված կառույցների կողմից հիմնականում հատուկ չեն վերահսկվում կամ հայտարարագրվում, սակայն այդ կոնվենցիաների առկայությունը խթանում է միջազգային լավագույն գործելակերպին համահունչ լինելու գործելակերպը: Սոցիալական և բնապահպանական կայուն գործելակերպի ապահովման տեսանկյունից առավել համապարփակ փաստաթուղթը Միավորված ազգերի իրավական պաշտպանության, ապահովման, պահպանման և միջոցների շրջանակային փաստաթուղթն է: 2011 թ. այդ շրջանակային փաստաթուղթն արժանացել է Մարդու իրավունքների խորհրդի միաձայն հաստատմանը և այնուհետև վավերացվել է բազմաթիվ միջազգային և ներպետական կազմակերպությունների, ընկերությունների, հասարակական կազմակերպությունների և այլ շահակիցների կողմից: Շրջանակային փաստաթղթի իրականացման ղեկավար սկզբունքները կառավարությունների համար մարդու իրավունքների ակտիվ պաշտպանության ուղենիշ են և հասարակության անդամների ու գործարարների համար քաղաքականության կայունություն, հստակություն և հետևողականություն են ապահովում: Ծրագրի սկզբունքների պահպանման կորպորատիվ պատասխանատվությունն ուղեցույց է դառնում ընկերությունների համար մարդու իրավունքների մասին իրազեկության և պաշտպանության հարցերում: Միաժամանակ իրավական պաշտպանության միջոցների հասանելիությունը սահմանում է պետությունների և ընկերությունների պատասխանատվությունը և վերահսկելիությունը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 15 Միավորված ազգերի կազմակերպության իրավական պաշտպանության, ապահովման, պահպանման և միջոցների մասին շրջանակային փաստաթղթում տրվում է մարդու իրավունքների ընդգրկուն սահմանում, այդ թվում՝ հանքարդյունաբերական ոլորտի հնարավոր ազդեցությունը կրող հիմնական ուղղությունների, մասնավորապես` շրջակա միջավայրի պաշտպանության, աշխատանքային և հողային իրավունքների: Ղեկավար սկզբունքները պարզաբանում են առևտրային գործունեությունը կարգավորող և ուղղակի կամ անուղղակի ճանապարհով խթանող օրենքների կիրարկման միջոցով պետությունների պատասխանատվությունը քաղաքացիների պաշտպանության համար, նաև սահմանում են, որ շատ դեպքերում հենց ընկերությունները պետք է հետևեն, որ պաշտպանվեն այդ իրավունքները: Ղեկավար սկզբունքներում ընդգծվում է ընկերությունների կողմից իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների կիրառման, պետությունների կողմից բիզնես գործունեությունից տուժողների պաշտպանության մեխանիզմների կիրառման հարցերում քաղաքական կամքի առկայության անհրաժեշտությունը: Հայաստանը ստորագրել է հանքարդյունաբերության ոլորտի կառավարման և գործունեության հետ կապված մի շարք այլ միջազգային համաձայնագրեր: Նախ` Հայաստանը ստորագրել է Օրհուսի կոնվենցիան՝ շրջակա միջավայրի հարցերում տեղեկատվության հասանելիության, հանրային մասնակցությամբ որոշումների ընդունման և արդարադատության մատչելիության մասին: Հայաստանն այն ստորագրել է 1998 թ. հունիսի 25-ին և վավերացրել 2001 թ.: Օրհուսի կոնվենցիան բազմակողմ բնապահպանական համաձայնագիր է, որի հիմքում այն սկզբունքն է, որ քաղաքացիները և ապագա սերունդները, ինչպես նաև հանրության լայն շրջանները իրավունք ունեն օգտվելու բնապահպանական տեղեկատվությունից և ապրելու առողջ միջավայրում: Այն միտված է բնապահպանական կառավարման բարելավմանը` ստեղծելով մի մեխանիզմ, որը հնարավորություն կտա քաղաքացիական հասարակությանն անարգել օգտվելու բնապահպանական տեղեկատվությունից, մասնակցելու որոշումների կայացման գործընթացներին և կապահովի օրենքի գերակայությունը: Հայաստանը նաև ստորագրել է Կիևի արձանագրությունը ռազմավարական էկոլոգիական գնահատման մասին, որը լրացնում է ՄԱԿ-ի Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողովի կոնվենցիան Անդրսահմանային համատեքստում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին: Հայաստանն այն ստորագրել է 2003 թ. մայիսի 21-ին և վավերացրել 2011 թ.: Արձանագրության մասնակից պետությունները պարտավոր են գնահատել իրենց պաշտոնական պլանների և ծրագրերի նախագծերի բնապահպանական հետևանքները, անկախ այն հանգամանքից` այդ ազդեցությունը կարո՞ղ է հետևանքներ ունենալ տարածքի որևէ այլ պետության համար, թե՞ ոչ: Արձանագրությունը նաև անդրադառնում է քաղաքականությանը և օրենսդրությանը, թեև այդ հարցերում ՌԲՍԳ-ի կիրառումը պարտադիր չէ: 4.2 Ներպետական ռազմավարություններ և քաղաքականություն Հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն զարգացումը ենթադրում է ընդերքօգտագործման գծով ներդրումներ, որոնք ֆինանսապես շահավետ են, տեխնիկապես նպատակահարմար, էկոլոգիապես անվտանգ և սոցիալապես արդարացված: Ամբողջ աշխարհում անվերականգնելի պաշարների արդյունահանման գործընթացում ներգրավված ընկերությունները ենթարկվում են հարաճուն ճնշման՝ արտադրական գործընթացներում բնապահպանական կայունության գաղափարը և բնական պաշարների օգտագործման հարցում տնտեսավարման սկզբունքները ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 16 որդեգրելու համար: Հետևողական իրավական դաշտի առկայությունը հնարավորություն է տալիս կարգավորելու շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունը և սոցիալական պարտականությունների կատարումը` միաժամանակ պահպանելով արդյունավետ փոխհարաբերությունները կարգավորող մարմնի, արդյունաբերության և բոլոր շահագրգիռ կողմերի միջև: Քաղաքական առաջնորդների, քաղաքականություն իրականացնող և որոշումներ կայացնող օղակների կողմից գործարարության պատշաճ իրականացման սկզբունքի որդեգրումը հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման հարցում հանրության հետագա աջակցությունը վայելելու գրավականն է: Հանքարդյունաբերություն Հայաստանի Հանրապետության 2012-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիրը սահմանում է երկրի զարգացման առաջնահերթ ուղղությունները: Առաջնահերթությունների թվում է նաև հանքարդյունաբերության զարգացումը 8 , ծրագրում հատուկ ներկայացված են այդ ոլորտում իրականացվելիք գործողությունները 9 , 10 : Միաժամանակ դեռևս բացակայում են մետաղական միացությունների և այլ օգտակար հանածոների ստորգետնյա պաշարների հետագա շահագործման պաշտոնապես հաստատված ծրագրերը կամ ռազմավարությունը: ՀՀ վարչապետի որոշման և դրանից բխող կառավարության որոշումների հիման վրա միջգերատեսչական խմբի կողմից մշակվեց Հայաստանում հանքարդյունաբերության և օգտակար հանածոների օգտագործման հայեցակարգի նախագիծը, որն այդպես էլ չընդունվեց և չիրագործվեց: Այնուհետև 2010 թ. շրջանառության մեջ դրվեց Հանքարդյունաբերության ոլորտի ազգային քաղաքականության և զարգացման ռազմավարության նախագիծը (փաստաթղթերի ցանկը ներկայացված է Հավելված 4-ում): Մինչ օրս այս շրջանակային փաստաթղթի նախագիծը մնում է հանքարդյունաբերության ոլորտում ռազմավարական զարգացման գծով տեղեկատվության հիմնական աղբյուրը, թեև երբեք պաշտոնապես չի քննարկվել կամ ընդունվել: Այդ փաստաթղթի նախագիծը պարունակում է հանքաքարերի պաշարների և կորզվող հանքային պաշարների տնտեսական պիտանիության ժամկետի գնահատումը: Պղնձամոլիբդենային պաշարների համար այն կազմում է 100-120 տարի, իսկ ոսկու, կապարի և ցինկի համար` 20-25 տարի: Շրջանակային փաստաթուղթն առանձնացնում է մետաղների և օգտակար հանածոների պետական ռազմավարական պահուստային ֆոնդի ստեղծման և առևտրային նշանակություն ունեցող հանքաքարերի հարակից բաղադրիչների արդյունահանման զարգացման անհրաժեշտությունը: Շրջանակային փաստաթղթի նախագիծը դրույթներ է ներառում հանքարդյունաբերության պաշարների, ինչպես նաև կենսական նշանակություն ունեցող պաշարների պահուստների (օրինակ՝ վառելիքի, թարմ ջրի և աղի), հանքաքարերի օգտագործման ծավալների ավելացման կատարելագործված տեխնոլոգիական լուծումների, հանքերի փակման ծրագրերի, ընդերքօգտագործման նախագծերի միասնական պետական փորձաքննության համակարգի ստեղծման, բնապահպանական և սոցիալական կառավարման միջազգային չափորոշիչների, լավագույն փորձի կիրառման և այլ հարցերի 8 Հայաստանի Հանրապետության 2012-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր. 4 Տնտեսական զարգացման ռազմավարություն, 4.2. Առանձին ոլորտներին և բնագավառներին միտված «ուղղակի» Քաղաքականություններ, կետ 133, էջ 48: 9 Հայաստանի Հանրապետության 2012-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր. 4 Տնտեսական զարգացման ռազմավարություն, 4.2. Առանձին ոլորտներին և բնագավառներին միտված «ուղղակի» Քաղաքականություններ, կետ 136–141, էջ 47–49: 10 «Ընդերքի մասին» օրենսգիրք (ընդունվել է 2011 թ.), Գլուխ 1. Ընդհանուր դրույթներ, հոդված 4, կետ 1, 3), հոդված 6, կետ 1- 3; Գլուխ 2, Ընդերքօգտագործման ոլորտի պետական կարգավորումը, հոդված 15, կետ 2, 1): ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 17 մասին: Շրջանակային փաստաթղթում նաև ներկայացված են օրենսդրական բացերը և «Ընդերքի մասին» նոր օրենսգրքի մշակման հիմքում ընկած բարեփոխումների միջոցառումները: Վերջին մասը` «Բնապահպանական պաշտպանություն», ընդգծում է բնապահպանական նկատառումների կարևորությունը: Այն ոչ միայն նախատեսում է անցնել ընդերքօգտագորման միջազգային ընդունված չափորոշիչների հիման վրա, բնապահպանական կառավարում, վերահսկում ու մշտադիտարկում հանքերի շահագործման յուրաքանչյուր փուլում, այլև հանքերի բացասական էկոլոգիական ադեցության կանխման և ռիսկերի բացահայտման հարցում միասնականացված մոտեցումների կիրառում: Արդյունքում շրջանակային փաստաթղթի նախագծի բազմաթիվ դրական դրույթներ տեղ են գտել նոր «Ընդերքի մասին» օրենսգրքում: Այդուհանդերձ, առանց հանքարդյունաբերության ոլորտի պլանավորված և կայուն զարգացման ազգային ռազմավարության, Հայաստանում բնական պաշարների օգտագործումը կշարունակի զգալի բնապահպանական և սոցիալական մտահոգություններ հարուցել: Նման փաստաթուղթը կարող է նպաստել ոլորտի կառավարման բարելավմանը` ա) ապահովելով հանքային պաշարների հետազոտման և շահագործման երկարաժամկետ զարգացման տեսլականը, բ) օգուտների և ազդեցությունների, այդ թվում՝ տնտեսական, բնապահպանական և սոցիալական հետևանքների հավասարակշռման հիման վրա սահմանափակելով հանքային արդյունաբերության չպլանավորված ընդլայնումը, գ) սահմանափակելով հանքարդյունաբերության ոլորտի և ընկերությունների բնապահպանական համապատասխանության պետական կարգավորման շահադրդումը, դ) ավելացնելով հրապարակայնությունը և արագ արձագանքը հանրային մտահոգություններին: «Ընդերքի մասին» օրենսգիրք (2011 թ.) Նոր «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքը նախատեսում է կայուն զարգացման ապահովմանը միտված մի շարք դրույթներ: Օրինակ` այն խստիվ արգելում է ընդերքօգտագործումը մինչ պետական փորձաքննության դրական եզրակացությունը բնապահպանական, երկրաբանական և տեխնոլոգիական անվտանգության մասին: Ավելին, ըստ օրենսգրքի, հանքարդյունահանող ընկերության հետ պայմանագրի անբաժանելի մասն են կազմում բնապահպանական կառավարման ծրագիրը, հանքի փակման ծրագիրը, իրականացման ժամանակագույցը և հատուկ միջոցառումներ պարունակող սոցիալական ծրագիրը: Ընդերքի ուսումնասիրության ծրագրի և ուսումնասիրություն անցկացնող ընկերությունների հետ պայմանագրերի անբաժանելի մասն են կազմում նախնական բնապահպանական գնահատման և բնապահպանության ծրագրերը: «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքը ներառում է դրույթներ և սահմանումներ նախնական բնապահպանական գնահատման, բնապահպանական կառավարման ծրագրի, հողամշակման աշխատանքների և օգտակար հանածոների լիարժեք ու ողջամիտ օգտագործման մասին: Բացի այդ, «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքն ամրագրում է տուժած բնակչության սոցիալական և բնապահպանական անվտանգության սկզբունքների պահպանման անհրաժեշտությունը` փոխկապակցելով օրենքն այլ բնապահպանական և սոցիալական ընդհանուր օրենսդրության, հանքարդյունաբերական ծրագրերի պետական փորձաքննության և ազգային տեխնիկական ու բնապահպանական չափանիշների ու նորմերի կիրառման հետ: Օրենսգիրքը սահմանում է մշտական մոնիթորինգի պահանջները, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 18 պատասխանատվությունը հանքարդյունաբերական գործունեությունից շրջակա միջավայրի պաշտպանության հարցում: «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքը սահմանում է նաև, միջազգային լավագույն փորձի վրա հիմնվելով, հանքաքարի հիմնական և ուղեկցող բաղադրիչների օպտիմալ օգտագործման համար բնապահպանական և սոցիալական պատշաճ նախանձախնդրությունը` կանխելով պաշարների վատնումը, ապահովելով շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը և ավելի լավ տնտեսական արդյունքներ: Բնապահպանական կառավարման շրջանակում անհրաժեշտ է արտադրության և սպառման ապարների տեղադրման և պահպանման, ինչպես նաև վնասված տեղանքի վերականգնման լրացուցիչ միջոցառումների մշակում: Օրենսգիրքը դրույթներ է ներառում ընդերքօգտագործման ծրագրերի շրջանակների փոփոխության, ֆինանսավորման և տուգանքների, լիցենզիայի վճարների, օգտակար հանածոների արդյունահանման մոնիթորինգի և բնօգտագործման վճարների, ստուգման և վերահսկողության, վերաբնակեցման ծրագրերի սոցիալական գնահատման և տուժած բնակչության սոցիալական աջակցության, հանքարդյունաբերության ընկերությունների կողմից իրականացվող սոցիալ-տնտեսական ծրագրերի միջոցով սոցիալական բարելավումների, աշխատակիցների մասնագիտական առողջապահության և անվտանգության ապահովման մասին: Հանքարդյունահանող ընկերությունը պարտավոր է իրականացնել բնապահպանական միջոցառումներ, մասնավորապես` ջրային պաշարների (ստեղծելով նաև սանիտարական գոտիներ ստորերկրյա ջրերի պաշտպանության համար), օդի որակի, լանդշաֆտի և հողային պաշարների, բուսական և կենդանական աշխարհի պաշտպանության գծով: Հանքարդյունահանող ընկերությունը նաև պետք է նախատեսի թափոնների և վտանգավոր նյութերի պատշաճ վերամշակում, տեղադրում և պահպանում, ինչպես նաև կատարի վիճակագրական հաշվետվությունների ներկայացման, վճարումների հաշվարկների և պայմանագրային պարտավորությունների կատարման գործող ընթացակարգերի պահանջները: «Ընդերքի մասին» օրենսգրքի հանրային քննարկումների ընթացքում բազմաթիվ մտահոգություններ են հնչել հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն զարգացման վերաբերյալ: Հասարակական կազմակերպությունները հատուկ մտահոգություն են արտահայտել ընդերքօգտագործման իրավական դաշտի և Հայաստանի կայուն զարգացման ռազմավարության համապատասխանության վերաբերյալ: Մտահոգությունների մի մասն ամբողջությամբ հաշվի է առնվել «Ընդերքի մասին» օրենսգրքում և հանքարդյունաբորության ոլորտը կարգավորող այլ օրենսդրկան ակտերում: Այդուհանդերձ, հնարավոր է էլ ավելի բարելավել համապատասխանությունը 2006 թ. շրջանառության մեջ դրված ՄՖԿ-ի սոցիալական և բնապահպանական կայունության քաղաքականության և կատարողական ստանդարտների, ինչպես նաև Ընդերքի և մետաղների միջազգային խորհրդի (ICMM) կայունության սկզբունքների հետ11: Կայուն զարգացում Մինչ 2008 թ. կայուն զարգացման ծրագրիրն ընդունելը (ԿԶԾ) 12 Հայաստանում կայուն զարգացման հարցերը կարգավորող որևէ նպատակային իրավական փաստաթուղթ չկար: Առաջին Ազգային բնապահպանական գործողությունների ծրագրի (ԱԲԳԾ) 2008 թ. 11 Քանի որ ICMM-ի կայունության սկզբունքները ոչ մասնակից ընկերությունների համար պարտադիր բնույթ չունեն, կարող են օգտագործվել որպես ուղենիշ դիտարկելու համար ընդերքօգտագործման ոլորտի օրենսդրության և հանքարդյունաբերական ընկերության գործունեության համապատասխանությունը կայուն զարգացման ռազմավարության սկզբունքներին: 12 Կայուն զարգացման ծրագրիրը Հայաստանում ընդունվել է 2008 թ. համաձայն ՀՀ կառավարության 2008 թ. հոկտեմբերի 30-ի թիվ 1207-Ն որոշման: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 19 հետևեց ՄԱԶԾ-ի օժանդակությամբ իրականացվող երկրորդ ԱԲԳԾ-ն: 2008 թ. ընդունված Հայաստանի Հանրապետության կայուն զարգացման ծրագրի համաձայն` կայուն զարգացման սկզբունքները տնտեսության ճյուղերի զարգացման հենասյուներն են: Այս ծրագիրը փոխկապակցում է մի շարք գործիքներ, որոնք պետք է հիմնված լինեն առանձին ոլորտներում ընդունված տարեկան ռազմավարական ծրագրերի վրա: Տնտեսական աճի և անհամաչափությունների խնդիրների լուծման շնորհիվ հնարավոր կլինի հասնել վատ զարգացած շրջանների արագացված զարգացման վերաբերյալ ԿԶԾ-ում սահմանված նպատակներին 13 : 2011 թ. ընդունված Նպատակային տարածքային զարգացման հայեցակարգն 14 օժանդակում է տնտեսապես թերզարգացած տարածքներում հանքարդյունաբերության զարգացմանը: Կառավարությունը համարում է, որ ԿԶԾ-ն պետք է հանդիսանա հեռանկարային ռազմավարական զարգացման փաստաթուղթ և ուղենիշ ծառայի այլ ռազմավարական ծրագրերի (մասնավորապես ոլորտային զարգացման) համար: Քաղաքականության շրջանակ 2011 թ. «Ընդերքի մասին» օրենսգրքի հետ փոխկապակցված են շրջակա միջավայրի պաշտպանության հարցերը կարգավորող մի շարք օրենքներ: Ներդիր 1-ում ներկայացված է հիմնական օրենքների ցանկը: Հարկ է նշել, որ թեև այդ օրենքներն առանցքային օրենսդրության պաշտաճ իրականացման հենքն են, և դրանց հիման վրա կազմվում են համապատասխան քաղաքականությունները, վերջիններիս պատշաճ իրականացումն ապահովելու համար անհրաժեշտ են համապատասխան ենթաօրենսդրական ակտեր և կարգեր: Ներկայումս հանքարդյունաբերության ոլորտի ընթացակարգերն ու գործողությունները կարգավորվում են ՀՀ կառավարության ավելի քան 60 որոշումներով (Հավելված 4). Նեդրիր 1. Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտը կարգավորող իրավական դաշտը Հանքարդյունաբերության ոլորտը կարգավորող օրենք • «Ընդերքի մասին» օրենսգիրք, ընդունվել է 2011 թ. նոյեմբերի 28-ին 15 Շրջակա միջավայրի և տեղական բնակչության կենցաղի պաշտպանության հարցերը կարգավորող օրենքները • «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» ՀՀ օրենք (2001 թ. մայիսի 15) • «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենք (1995 թ. նոյեմբերի 20) • «Վարչական իրավախախտոմների մասին» ՀՀ օրենք (1985 թ. հունիսի 12) • «Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» ՀՀ օրենք (1998 թ. դեկտեմբերի 28) • «Բնապահպանական վճարների մասին» ՀՀ օրենք (2006 թ. դեկտեմբերի 20) 13 Հայաստանի կայուն զարգացման ծրագիր 2008 թ. 1. Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի իրականացման հիմնական արդյունքները և ռազմավարական ծրագրի վերանայման անհրաժեշտությունը, 1.4 Կայուն զարգացման ծրագրի նպատակները և ռազմավարական գերակայությունները կետ. 69, էջ. 32: 14 ՀՀ կառավարության 2011 թ. հունիսի 30-ի թիվ 25 նիստի արձանագրային որոշում: 15 Այն փոխարինեց 2002 թ. «Ընդերքի մասին» օրենսգրքին, «Ընդերքն օգտակար հանածոների շահագործման նպատակով ուսումնասիրության և արդյունահանման համար տրամադրելու (կոնցեսիայի) մասին» 2002 թ. նոյեմբերի 5-ին ընդունված ՀՀ օրենքը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 20 • ՀՀ հողային օրենսգիրք (2001 թ. մայիսի 2) • ՀՀ անտառային օրենսիրք (2005 թ. հոկտեմբերի 24) • «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք (2006 թ. նոյեմբերի 7) • «Թափոնների մասին» ՀՀ օրենք (2004 թ. նոյեմբերի 24) • «Հողի հարկի մասին» ՀՀ օրենք (1994 թ. փետրվարի 14) • «Բնապահպանական վերահսկողության մասին» ՀՀ օրենք (2005 թ. նոյեմբերի 4) • «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենք (1997 թ. դեկտեմբերի 2) • «Սևանա լճի մասին» ՀՀ օրենք (2001 թ. մայիսի 15) • «Տեխնիկական անվտանգության ապահովման պետական կարգավորման մասին» ՀՀ օրենք (2005 թ. հոկտեմբերի 24) • . «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք (2006 թ.) • «Հրդեհային անվտանգության մասին» ՀՀ օրենք (2001 թ. ապրիլի 18) Աղբյուրը՝ հեղինակներ 2001 թ. «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» ՀՀ օրենք Օրենքը սահմանում է, որ հանքարդյունահանող ընկերությունները պարտավոր են կատարել բնապահպանական վճարները: Բնապահպանության նպատակով ընկերությունների կողմից կատարվող վճարները աղտոտման համար վճարներ կամ հարկեր չեն, դրանք հաստատագրված վճարներ են, որոնք հաշվարկվում են ըստ միավոր աղտոտման, որն այնուհետև բազմապատկվում է առաջացրած, արտանետված կամ տեղադրված աղտոտման ծավալով: Վճարումները կատարվում են պետական բյուջե: Դրանց մի մասն այնուհետև առանձին բյուջետային տողով որպես սուբվենցիա հատկացվում է համայնքների վարչական և ֆոնդային բյուջեներին: Համայնքների ցանկը և հատկացումների գումարը սահմանվում են տարեկան պետական բյուջեում: Օրենքը նախատեսում է ընդերքօգտագործման գործունեության արդյունքում ուղղակի տուժած համայնքներում հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից բնապահպանական և առողջապահական միջոցառումների ֆինանսավորում: Սակայն իրականացման հստակ կանոնների բացակայության պայմաններում ֆինանսավորման ն բաշխման վերահսկողությունը, թափանցիկությունը և գնահատումը կարող են տուժել: 2012 թ. բնապահպանական վճարներ ստացվել են ընդամենը 8 խոշոր հանքարդյունահանող և վերամշակող ընկերություններից, ընդ որում դրանք գանձվել են ըստ միավոր արտանետման կամ տեղադրման` բազմապատկած ծավալով: Այդ միջոցները հղվում են համայնքներում բնապահպանական և առողջապահական միջոցառումների իրականացմանը: Ներկայումս ծրագրերը կազմվում են համայնքապետների կողմից՝ պաշտոնապես հաստատված սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրի, տեղական բնապահպանական միջոցառումների պլանի կամ մարզերում ընդերքօգտագործումից բխող բնապահպանական խնդիրների վերացման հարցերը կարգավորող այլ ռազմավարական փաստաթղթերի հիման վրա: Հնարավոր գործողությունները ներառում են համայնքի վարչական սահմաններում ջրի, օդի որակի և հողի պաշարների վրա ազդեցության չեզոքացման միջոցառումները, օրինակ՝ թափոնների և կեղտաջրերի հետևանքների չեզոքացումը, կենսաբանական պաշարների, անտառների և պահպանվող տարածքների պաշտպանությունը, ինչպես նաև բնակչության ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 21 առողջապահության և բնապահպանական իրազեկման ծրագրերի իրականացումը: 2007- 2011 թթ. բնապահպանական ծրագրերի իրականացման համար Հայաստանի 26 համայնքներին և Երևան քաղաքին հատկացված սուբվենցիաների ընդհանուր գումարը կազմել է 733.7 մլն դրամ, որը ուղղվել է ծառատունկին, Ալավերդի քաղաքում կոշտ թափոնների աղբավայրի շինարարությանը, Հաղպատ գյուղի ներքին գազամուղի ցանցի բարելավմանը, անտառային տարածքների վերականգնմանը և պահպանմանը, ջրհեղեղների դրենաժային ջրանցքների մաքրմանը, կոյուղու ցանցերի, կենտրոնացված ջեռուցման համակարգերի կառուցմանը, նաև մի շարք հանրային նշանակության շենքերում էներգախնայող արևային ջրատաքացման համակարգերի տեղադրմանը16 : Բացի այդ, «Ընդերքի մասին» նոր օրենսգիրքը սահմանում է տարբեր պարտադիր վճարներ, այդ թվում՝ ռոյալթիներ, բնապահպանական վճարներ և բնօգտագործման այլ վճարներ: Ներդիր 2. Բյուջետային օգնություն ընդերքօգտագործման գործունեությունից տուժած համայնքներին «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան` 2012 թ. բնապահպանական ծրագրերի իրականացման համար 13 համայնքների հատկացված սուբվենցիաների ընդհանուր գումարը կազմել է 271.6 մլն ՀՀ դրամ, որը կազմում է պլանավորված գումարի 98%-ը: Դա գերազանցում է 2011 թ. հատկացված սուբվենցիաների գումարը, երբ 11 համայնքների հատկացվել էր 151.2 մլն ՀՀ դրամ (պլանավորված գումարի 94.3%-ը): Բյուջետային օգնությունը 2012 թ. աճել է 79.6%-ով կամ 120.4 մլն դրամով: 2012 թ. առավելագույն մեծ չափով օգնություն՝ 94.4 մլն դրամ հատկացվել է Ալավերդի քաղաքին, 23.6 մլն դրամ` Աքորի, Հաղպատ և Օձուն համայնքներին և 8 մլն դրամ` Հաղվի համայնքին: Ընդհանուր առմամբ 126 մլն դրամ հատկացվել է Լոռու մարզու մ «ԱՐՄԵՆԻԱՆ ՔԱՓԸՐ ՓՐՈԳՐԱՄ» («ԷՅ-ՍԻ-ՓԻ») փակ բաժնետիրական ընկերությունից տուժած համայնքներին: ԷՅ-ՍԻ-ՓԻ ընկերությունը պետական բյուջե է վճարել 1.8 մլրդ դրամ: Ընկերության կողմից պետբյուջե վճարված գումարի շուրջ 10%-ը ծախսվել է հարևան համայնքներում բնապահպանական իրավիճակի բարելավման համար: Երևան քաղաքին հատկացվել է 79.2 մլն դրամ՝ «ԱՐՄԵՆԻԱՆ ՄՈԼԻԲԴԵՆ ՓՐՈԴԱՔՇՆ», «ՔԼԻՆ ՖԵՌՈՈՒԶ», «Գաջ», «Նաիրիտ» ընկերությունների կողմից պատճառված բնապահպանական վնասի հատուցման համար: Այլ համայնքներին հատկացված բյուջետային օգնությունն ընդգրկում է՝ Ախթալան (1.5 մլն դրամ), Հրազդանը (1.23 մլն դրամ), Չարենցավանը (1.5 մլն դրամ), Մեծամորը (770,000 դրամ), Սոթքը (2.33 մլն դրամ), Կապանը (14.5 մլն դրամ) և Սյունիքը (2.4 մլն դրամ): Օրենքի և «Ընդերքի մասին» նոր օրենսգրքի համաձայն` հանքարդյունահանող ընկերություններն ընդերքօգտագործման արատդրական լցակույտերի և տեխնածին հանքավայրերի համար բնապահպանական վճարներ չեն կատարում: Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության կողմից բերված հիմնավորումներից մեկն այն է, որ արտադրական լցակույտերը ոչ թե թափոններ են, այլ արտադրության ընթացքում գոյացած մնացորդներ, ուստի ՀՀ կառավարության «Թափոնների անձնագրավորման մասին» որոշման շրջանակում չեն հայտնվում, քանի որ դրանցում կուտակված ապարներից հնարավոր է օգտակար հանածոներ կորզել: Այդ իսկ պատճառով «Ընդերքի մասին» օրենսգրքում սահմանված է, որ արտադրության արդյունքնում գոյացած մնացորդների գրանցում պետական ռեգիստրում չի պահանջվում, քանի որ տեխնածին հանքավայրերը և արտադրական լցակույտերը սկզբնական սպառողական հատկությունները կորցրած արտադրության մնացորդներ են, որոնք թափոններ չեն հանդիսանում: Դա չի համընկնում միջազգային գործելակերպին: Օրինակ` 1976 թ. ԱՄՆ 16 Հայաստանի Հանրապետության 2012-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 22 ԲԳ-ի Ռեսուրսների պահպանման և վերականգնման ակտով և 1984 թ. Վտանգավոր և կոշտ թափոնների լրամշակված ակտով բոլոր տեղադրված նյութերը համարվում են կոշտ թափոններ, անկախ այն հանգամանքից` կոշտ են, հեղուկ թե գազի տեսքով: ԱՄՆ ԲԳ-ի կոշտ թափոնների սահմանումը ներառում է նաև այն նյութերը, որոնք կարող են «լքվել», «վերամշակվել» կամ «ներքուստ թափոնների նմանվել»: Դրանք սահմանված են առանձին կանոնակարգերով: ԱՄՆ ԲԳ-ի սահմանման համաձայն` բոլոր արտադրական և հարստացման թափոնները, ինչպես նաև ապարների մշակման 20 խոշոր թափոնները համարվում են անվտանգ թափոններ: Հաշվի առնելով մետաղական ապարների մնացորդների քիմիական ռեակցիաների հատկությունները` որոշում կայացնողները պետք է սահմանեն որակի չափորոշիչներ և վերահսկման մեխանիզմներ, որպեսզի հնարավոր լինի խուսափել չվերահսկվող լցակույտերից և պոչամբարներից ծագող վտանգերից և շրջակա միջավայրի վրա անցանկալի ազդեցությունից: Դա վտանգավոր օդային աղտոտիչների կանխման նպատակով ներառում է պղնձի և կապարի հումքի ձուլման գործընթացի կարգավորումը՝ առավելագույն հսկողության տեխնոլոգիաների ներդման միջոցով: 2011 թ. «Ընդերքի մասին» ՀՀ օրենսգրքի համաձայն` պոչամբարները տեխնածին հանքավայրեր են, որոնց հետագա ակնկալվող օգտահանումը պահանջում է վերամշակում, ինչը բնապահպանական տեսանկյունից դրական գաղափար է: Սակայն անհրաժեշտ է սահմանել վերամշակման ժամկետները, բացի այդ, տեղադրման ընթացքում անհրաժեշտ է լցակույտերի պատշաճ կառավարում: Այդ հարցի մասին ավելի մանրամասն խոսվում է այդ շարքի երկրորդ հաշվետվությունում, որն անդրադառնում է հանքային պոչամբարների անվտանգ բնապահպանական կառավարման հարցերին: 2001 թ. ՀՀ հողային օրենսիրք Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսգիրքը պարունակում է հողային պաշարների, համայնքի և անհատ հողատերերի շահերի պաշտպանության դրույթներ: Այդ իմաստով հողային օրենսգիրքը կարելի է համարել հանքարդյունաբերությանը վերաբերող իրավական փաստաթուղթ: Հողը կարող է օգտագործվել միայն ըստ համապատասխան հողօգտագործման կատեգորիայի: Կառավարությունն ընդերքօգտագործման նպատակով կարող է թույլատրել հողի նպատակային կատեգորիայի վերանայում: Համաձայն այս օրենքի` ընդերքօգտագործման նպատակով հողատարածքների հատկացումը պայմանավորված է ընկերության կողմից նախկինում հանձնված հողակտորների վերականգնման դրական արդյունքներով: Հողի հարկադիր օտարման, ժամանակավոր օգտագործման կամ որակի վատթարացման հետևանքով հողատիրոջ կրած վնասները և կորուստները ենթակա են փոխհատուցման: Օրենքը բովանդակում է նաև հետազոտման նպատակով ժամանակավոր օգտագործման և փոխհատուցման դրույթներ: Արևմտյան շատ պետություններում գործում են մակերևութային արդյունահանման վերահսկման և հողի վերականգնման հարցերը կարգավորող առանձին օրենքներ, որոնք խիստ պահանջներ և չափորոշիչներ են սահմանում նստվածքակուտակումների հեռացման համակարգերի կառուցման, հետարդյունահանման հողօգտագործման, տեղադրված լցակույտերի և ապարների որակավորման, հողի կայունացման և վերականգնման նպատակով թթվաջրահեռացման և թթու առաջացնող նյութերի կարգավորման գծով` սահմանելով բուսականության աճի հսկողական տեղամասեր և հողօգտագործման թույլտվության պայմաններ: Նման պայմանների կիրառման դեպքում հնարավոր կլինի արդյունավետ լուծել ընդերքօգտագործման տարածքների դեգրադացիայի հետ կապված խնդիրները: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 23 Ջրային օրենսգիրքը և այլ համապատասխան օրենքները Ջրային պաշարների օգտագործումն ու պաշտպանությունը Ջրային քաղաքականության և Ազգային ջրային ծրագրին համապատասխան` կարգավորվում է ՀՀ ջրային օրենսգրքով: Այդ օրենսգրքով նախատեսվում է, որ ջրահեռացման նպատակով ջրօգտագործման, ներառյալ ջրավազանների օգտագործման թույլտվությունները ենթակա են հանրային հրապարակման: Օրենսգրքի 7-րդ գլխում կարգավորվում է անդրսահմանային ջրերի օգտագործումը, որը սերտորեն առնչվում է ընդերքօգտագործման պատճառով ջրավազանի սահմանները հատող անցանկալի հետևանքներին: Միասնական ջրավազանի պայմաններում հանքերի թափոնների հեռացման համակարգերի ոչ պատշաճ նախագծման կամ աշխատանքի արդյունքում ջրավազանների և ջրաշերտերի կուտակային ազդեցությունը կարող է հանգեցնել լուրջ բացասական հետևանքների: Ջրահեռացման համակարգեր նախատեսվում են կոշտ թափոնների հեռացման, հանքերի պոչամբարների և ալկալահանման աշխատանքների համար: Ընդերքօգտագործման թույլտվությունը պետք է նախատեսի ջրահեռացման համապատասխանություն ջրի որակի չափորոշիչներին, ինչպես նաև ջրահեռացման չափերի մոնիթորինգի, հաշվառման, ժամկետների պահպանման և արտակարգ իրավիճակներում գործողությունների ծրագրի առկայություն: Անտառային օրենսգիրքը (2005 թ. հոկտեմբերի 4), «Բուսական աշխարհի մասին» օրենքը (1999 թ. նոյեմեբերի 23), «Կենդանական աշխարհի մասին» օրենքը (2000 թ. ապրիլի 3), «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» օրենքը (2006 թ. նոյեմբերի 27), «Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին» օրենքը (1994 թ. հոկտեմբերի 1) և «Թափոնների մասին» օրենքը (2004 թ. նոյեմբերի 24) նույնպես բովանդակում են ընդերքօգտագործման` որպես շրջակա միջավայրի վրա ազդող տնտեսական գործունեության վերաբերյալ կիրառելի դրույթներ: Օրինակ` «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» օրենքը պարունակում է դրույթներ, որոնք ուղղակիորեն արգելում են երկրաբանահետախուզական աշխատանքները, քանի որ դրանք կարող են վնաս պատճառել բնությանը և մակերևութային հողաշերտերին, ինչպես նաև արդյունահանման և ապարների վերամշակման աշխատանքները պետության կողմից պահպանվող տարածքներում և ազգային պարկերում: Բացի այդ, պետական արգելավայրերի պաշտպանության համար արգելվում է այնպիսի գործունեություն, որը կարող է բացասաբար անդրադառնալ էկոհամակարգերի վրա: Այդ օրենքների և ենթաօրենսդրական ակտերի փոխադարձ կապը պրակտիկ օրինակների հիման վրա ավելի մանրամասն ներկայացված են սույն հաշվետվության 4-րդ գլխում (4.2 «Տնտեսական փորձաքննության կիրառումը Հայաստանում»): 5.2 Կառույցներ Հանքարդյունաբերության ոլորտի ընդհանուր ինստիտուցիոնալ պատասխանատվությունը վերապահված է ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությանը (ԷԲՊՆ)17 Պետական հանքարդյունաբերության վարչության միջոցով, որը բաղկացած է հետևյալ բաժիններից. 1. Ընդերքի պետական տեսչությունն իրականացնում է ընդերքօգտագործման թույլտվությունների և լիցենզիաների տրամադրման գործընթացի օրենսդրության պահանջների համապատասխանության ստուգումները ` բացահայտելով 17 ՀՀ կառավարության 2008 թ. մայիսի 15-ի թիվ 653-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությանը նոր լիազորություններ վերապահելու մասին»: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 24 թույլատրված արդյունահանման ծավալների գերազանցման դեպքերը և կանխելով հանքերի ընտրովի շահագործման դեպքերը: 2. Ընդերքի տրամադրման գործակալությունը տրամադրում է ընդերքօգտագործման թույլտվությունները և լիցենզիաները, գրանցամատյանում հաշվառում տրված թույլտվությունները, կառավարում պետական ծրագրերի իրականացումը, ուսումնասիրում է ընդերքօգտագործման ծրագրերի հայտերը և դիմում է նախնական բնապահպանական գնահատման ու փորձաքննության համար: 3. Օգտակար հանածոների պաշարների գործակալությունն ապահովում է օգտակար հանածոների հանքավայրերի տեխնիկատնտեսական հիմնավորումը և օգտակար հանածոների պաշարների վերագնահատումը ընդերքօգտագործման աշխատանքների ընթացքում: ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը (ԲՊՆ) պատասխանատու է շրջակա միջավայրի վրա ընդերքօգտագործման աշխատանքների ազդեցության գնահատման և շրջակա միջավայրի պաշտպանության համար: Պատասխանատու են հետևյալ ստորաբաժանումները. 1. Ընդերքի և հողերի պահպանության քաղաքականության վարչությունը մշակում է հանքարդյունաբերության ոլորտի իրավական ակտերը, տեխնիկական չափորոշիչները և ընթացակարգերը, հաշվարկում ընդերքօգտագործման արդյունքում պատճառված վնասները, իրականացնում է ընդերքօգտագործման մոնիթորինգ և բացասական հետևանքների ուսումնասիրություն, եզրակացություն է տալիս ընդերքօգտագործման ՇՄԱՓ-ի վերաբերյալ, տնօրինում թափոնների հեռացման խնդիրները և այլն: 2. Պետական բնապահպանական տեսչությունն իրականացնում է ընդերքօգտագործման հետևանքով բնապահպանական օրենսդրության խախտումների ստուգումները: 3. Պետական բնապահպանական փորձաքննությունը պատասխանատու է զարգացման և ներդրումային ծրագրերի ՇՄԱՓ -ի համար: Պատշաճ ՇՄԱՓ գործելակերպի հարցում խնդիրներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է զարգացնել վերջինիս փորձագետների կարողությունները: Ընդերքօգտագործման և բնապահպանական թույլտվություններ ՀՀ Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության Ընդերքի պետական տեսչությունը տրամադրում է երեք տեսակի լիցենզիաներ: Երկրաբանական ուսումնաիսրությունների դիմումը ներկայացվում է օգտակար հանածոների նոր ուսումնասիրություն անցկացնելու համար: Այդ լիցենզիայի շնորհիվ ձեռքբերված տեղեկությունները պետք է ներկայացվեն նաև Պետական երկրաբանական հիմնադրամ: Շատ ընկերություններ նախընտրում են արդյունահանման իրավունք ձեռք բերելու համար ներկայացնել երկրաբանական ուսումնասիրությունների դիմում: Լիցենզիան տրամադրվում է այն ընկերություններին, որոնք ցանկանում են աշխատանքն իրականացնել օգտակար հանածոների պաշարների մասին Պետական երկրաբանական հիմնադրամում առկա տեղեկությունների հիման վրա: Հանքավայրի հետագա շահագործման տեխնիկատնտեսական հիմնավորման հիման վրա ընդերքօգտագործման իրավունքները շնորհվում են որպես հանքավայրի շահագործման թույլտվություն, որը համալրում է երկրաբանական ուսումնաիսրությունների թույլտվությունը: Շահագործման թույլտվությունը տրամադրվում է ընկերության կողմից նախնական բնապահպանական ուսումնասիրության և բնապահպանական կառավարման ծրագրի (ԲԿԾ) ներկայացման դեպքում, ուսումնասիրության թույլտվությունը տրամադրելուց հետո: Շահագործման թույլտվության համար ներկայացվող փաստաթղթերի փաթեթը պետք է ընդգրկի նաև ՇՄԱՓ-ի և պետական բնապահպանական փորձաքննության դիմումը: ՇՄԱՓ հաշվետվությունը կազմում է ընդերքօգտագործման ծրագիր նախաձեռնողը կամ այն ընկերությունը, որին պատվիրակվում է այդ աշխատանքը: Ընդերքօգտագործման օրենսգիրքը նախատեսում է, որ ընդերքօգտագործման ծրագրի ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 25 իրականացման համար թույլտվությունը ներառում է հանքի բացման և շահագործման թույլտվություններ (լավագույն միջազգային գործելակերպին համահունչ), ՇՄԱՓ-ը, հանքի փակման ծրագիրը և սոցիալական ծրագիրը: Ներկայումս հանքային պաշարների ցուցակում ընդգրկված են ավելի քան 670 պինդ օգտակար հանածոների հանքեր, այդ թվում` 29 մետաղական հանքեր: Ըստ պաշտոնական տվյալների` ներկայումս շահագործվում է 400 հանք, որոնցից 21-ը մետաղական հանքեր են: Դրանց թվում են 7 պղնձամոլիբդենային, 3 պղնձի, 13 ոսկու և ոսկի-բազմամետաղային, 2 բազմամետաղային, 2 գունավոր մետաղների և 1 ալյումինի հանքեր18 : Ցավոք, չկան տվյալներ այն հանքերի մասին, որոնք փակվել են կամ գործում են ոչ լրիվ հզորությամբ, ուստի ստացված տվյալները կարող են չհամընկնել իրականության հետ: Պատկեր 2-1. Ընդերքի ուսումնասիրության և հանքերի շահագործման համար տրամադրված լիցենզիաների ընդհանուր քանակը (2013 թ. հունիս-հուլիս ամիսների դրությամբ) Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննություն Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննությունը (ՇՄԱՓ) կարգավորվում է 1995 թ. ընդունված ՇՄԱՓ-ի մասին օրենքով (նոր օրենքը հաստատվել է կառավարության կողմից և ներկայումս պետք է ընդունվի Ազգային ժողովում): ՇՄԱՓ-ի մասին օրենքը սահմանում է տնտեսության տարբեր ոլորտներում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննություն պահանջող գործողությունները` դրանք միավորելով երեք խմբերում` ըստ հնարավոր ազդեցության աստիճանի: Նոր օրենքը Հայաստանում ՇՄԱՓ-ի կիրառումը համահունչ կդարձնի լավագույն միջազգային գործելակերպին` բարելավելով շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության և բնապահպանական վնասի տնտեսական գնահատման մեթոդաբանությունը, ՇՄԱՓ-ի իրականացումը և ուսումնասիրությունը, թափանցիկությունը և հանրության ներգրավումը: Նոր օրենքը կվերացնի երկար ժամանակ գոյություն ունեցող մտահոգությունը պետական բնապահպանական փորձաքննության ուսումնասիրությունների և ՇՄԱՓ-ի ուսումնասիրությունների դիմաց գանձվող վճարների ուղղակի ֆինանսական կապի վերաբերյալ19: Օրենքի վերանայման հիմնական պատճառներից էր նաև հանրության մտահոգությունը էկոլոգիական վիճակի վատթարացման վերաբերյալ: Բնապահպանական և սոցիալական կայունության մարտահրավերները 18 ՀՀ հանքարդյունաբերության ոլորտի ազգային քաղաքականության և զարգացման ռազմավարության շրջանակային փաստաթղթի նախագիծ, 2010 թ.: 19 World Bank. 2009. Armenia Country Environmental Analysis: Institutional Capacity, Incentives and Constraints. Report. Washington, DC (unpublished). ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 26 Թեև ընթացիկ ընդերքօգտագործման և բնապահպանական կայունության հարցերը կարգավորող օրենսդրությունը դրույթներ է բովանդակում սոցիալական ծրագրերի և հանքերի փակման գծով ձեռնարկությունների պարտականությունների վերաբերյալ, այդ դրույթների արդյունավետ իրականացումը հօգուտ հանքարդյունաբերության տարածքներում գտնվող համայնքների կարող է մնալ հարցականի տակ, եթե բացակայեն ծրագրերի առաջնահերթությունների, ընդգրկման, իրականացման, վերահսկման, հաշվետվությունների ներկայացման և արդյունքների մոնիթորինգի հստակ կանոնները: Բնապահպանական կառավարման ծրագրի արդյունավետ իրականացումը նաև կպահանջի ուժեղ վերահսկողություն, հաշվետվողականության ու մոնիթորինգի կանոններ և ընդերքօգտագործման աշխատանքներից տուժող համայնքների մասնակցություն: Նման ծրագրերի վերաբերյալ հանրության համար հասանելի տեղեկատվության պակասը կամ բացակայությունը նշվել է որպես այս հաշվետվության կազմումը խոչընդոտող գործոններից մեկը: ՇՄԱՓ օրենքի համաձայն` շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննություն պետք է իրականացվի և դիտարկվի յուրաքանչյուր հանքավայրի համար: Թեև մեկ հանքավայրի շահագործման ծրագրի ազդեցությունը կարող է կառավարելի լինել, սակայն բազմաթիվ նման ծրագրերի կուտակային ազդեցությունը որևէ տարածքում կամ ընդհանուր ջրավազանից ներս կարող է էական լինել և ազդել էկոհամակարգի ծառայությունների որակի վրա 20 : ԿԱԳ-ի կիրառումը նպատակահարմար է ջրավազանների շրջակայքում ձևավորված էկոլոգիապես զգայուն տարածքների «ջրթողունակության» գնահատման համար, որտեղ ջրավազանի ստորին հատվածի ջրօգտագործողները կարող են տուժել վերևի հատվածներում գտնվող հանքավայրերի բազմատեսակ գործունեությունից: Կուտակային ազդեցության գնահատումները, ըստ էության, ներկայացնում են տվյալ աշխարհագրական տարածքում տարբեր գործողությունների ազդեցության սցենարը կյանքի իրական պայմաններում: «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» օրենքում բացակայում են արտադրության մնացորդների տեղադրման և լցակույտերի դիմաց վճարները կարգավորող դրույթները: Պոչամբարների անվտանգ կառավարման նպատակով հաշվետվողականության հստակ կանոնների սահմանումը և լցակույտերի հետագա օգտագործման համապարփակ միջոցառումների ծրագիրը կապահովեն լավագույն միջազգային գործելակերպին համահունչ արդյունավետ կառավարում: Նման դրույթների բացակայության դեպքում հավանական է, որ լցակույտերը շարունակեն բացասաբար ազդել շրջակա միջավայրի բոլոր տարրերի վրա: Հիմնախնդիրները Ընդերքօգտագործումը սովորաբար համարվում է Հայաստանի էկոլոգիայի վատթարացման կարևոր պատճառներից մեկը: Չնայած բնապահպանական վճարների վերաբերյալ իրավական և գործնական դրույթների առկայությանը, որոնք պետք է բարելավվեն (տեʹ ս գլուխ 4.2 «Տնտեսական փորձաքննության կիրառումը Հայաստանում»), դրանք վերաբերում են միայն որոշ ընկերությունների և հանքարդյունաբերության ոլորտի ազդեցությանը ենթարկվող առանձին տարածքների: ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության տվյալների համաձայն` արտադրական մնացորդների տեղադրման համար գոյություն ունեն շուրջ 700 հեկտար տարածք գրավող 15 պոչամբարներ: Տեղադրված լցակույտերում զգալի ծավալով 20 ՏՀԶԿ-ն սահմանում է «էկոլոգիական ծառայություններ» հասկացությունը որպես բնական (ոչ տեխնածին) ծագում ունեցող հողի, ջրի և օդի (ներառյալ հարակից համակարգերի) որակյալ գործառույթներ և նրանց բնական միջավայր: Էկոլոգիական ծառայությունների երեք հիմնական տեսակներն են. (i) կլանիչ ներանցուկ հանդիսացող բնական միջավայրի տեղադրման գործառույթը,(ii ) արտադրական ծառայությունները և (iii) սպառողի կամ սպառման ծառայությունները՝ մարդկանց ֆիզիոլոգիական և վերարտադրողական կարիքների համար: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 27 օգտակար հանածոների ապարներ կան: Լցակույտերի մեծ մասի կառավարումը թերի է, այդ տարածքները եղանակի ազդեցությունից պաշտպանության բավարար վերահսկողություն չի իրականացվում: Բլեքսմիթի ինստիտուտի, Հայաստանի ամերիկայն համալսարանի, Համաշխարհային բանկի, Եվրոպական հանձնաժողովի և զարգացման այլ գործընկերների հետ համատեղ իրականացվող թունավորված տեղանքների բացահայտման ծրագրի շրջանակներում ուսումնասիրվում են այն տարածքները, որոնց տոքսիկ աղտոտումը կարող է վտանգ ներկայացնել մարդկանց առողջության համար: Հետազոտված տարածքներն ընդգրկում էին 7 հանք, 12 ակտիվ կամ լքված լցակույտ և 1 չգործող ձուլարան: Հարցումներ անցկացվեցին 5 մարզերի 13 համայնքներում: Վերցված ջրի և հողի նմուշների փորձաքնությունն անցկացվեց Միացյալ Թագավորության լիցենզավորված լաբորատորիայում: Մի շարք այլ դիտարկումների հետ մեկտեղ աղտոտված տեղանքների բացահայտման ծրագիրը նշում է լցակույտերի ալկալահանումների հետևանքով շրջակա միջավայրի և մարդկանց առողջության վրա բացասական անդրադարձող գործոնները, որոնք են` աղտոտված հողը, ստորերկրյա և մակերևութային ջրերը և աղտոտված հողերից ու ջրային ավազաններից երեխաների առողջության համար ծագող վտանգը: Լքված լցակույտերը որպես արոտավայրեր կամ մշակվող հողատարածքներ, իսկ աղտոտված գետերի ջուրը ոռոգման համար օգտագործելու դեպքում թունավոր քիմիկատները, ինչպիսիք են կադմիումը, քրոմը, մկնդեղը և կապարը, կարող են ներթափանցել սննդամթերքի շղթա: Տեղական համայնքներն լցակույտերի մնացորդներն օգտագործում են որպես շինարարական նյութ: Կենդանական և բուսական աշխարհի արժեքավոր տեսակներն անհետանում են աղտոտված ջրերում: Բնապահպանական վճարների ներկա համակարգը (տեʹ ս վերը նշված «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքը) հնարավորություն չի տալիս փոխհատուցելու ընդերքօգտագործման հետևանքով առաջացած վնասը և պահանջում է հետագա բարելավում: Հանքարդյունաբերության ոլորտը եղել է հասարակական կազմակերպությունների և քաղաքացիական հասարակության ուշադրության և ճնշման կիզակետում: Նախկինում և ներկայումս թափանցիկության պակասի, անբավարար տեղեկատվության հետևանքով աճում է մտահոգությունն առ այն, որ ընդերքօգտագործման հետագա զարգացման պայմաններում բնապահպանական և սոցիալական ազդեցությունը հնարավոր չի լինի պատշաճ կերպով դիտարկել և գնահատել: Թափանցիկության և տվյալների հասանելիության բարելավման համար առաջարկվում է միանալ Արդյունահանող ոլորտների թափանցիկության նախաձեռնությանը (ԱԹՆ): Հայաստանն այդ նախաձեռնության մասնակից պետություն կամ անդամակցության թեկնածու չի հանդիսանում: ԱԹՆ-ն միջազգային չափորոշիչ է, որն ապահովում է հանքարդյունաբերության ոլորտի կառավարման, ներառյալ նավթի, գազի և օգտակար հանածոների կորզման արդյունքում ստացվող եկամուտների թափանցիկությունը: Այն իրականացվում և վրահսկվում է կառավարությունների, ընկերությունների, ներդրողների և հասարակական կազմակերպությունների համատեղ ջանքերով: ԱԹՆ-ի իրականացման առավելությունների թվում են բարելավված ներդրումային կլիման, հաշվետվողականության ուժեղացումը և ավելի հաստատուն տնտեսական ու քաղաքական կայունությունը: Դա իր հերթին շահավետ է ձեռնարկությունների համար, քանի որ նեդրումները կապիտալատար են և բարձր արդյունքի հասնելու համար պահանջում են հարատև կայունություն: Մի խոսքով, հիմնական մարտահրավերները, որոնց Հայաստանը պետք է անդրադառնա մինչև հանքագործության հետագա զարգացումը, վերաբերում են ոլորտի բնապահպանական և սոցիալական ազդեցությունների կառավարմանը` շեշտը դնելով ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 28 ռազմավարական պլանավորման և ոլորտի կայունության ապահովման, ինչպես նաև իրավական վերահսկողության պրակտիկայի բարեփոխման, թափանցիկության և կիրառման կառուցակարգերի մշակման վրա, որպեսզի հանքարդյունաբերության բոլոր օպերատորներն իրենց գործունեությունը ծավալեն աշխարհում առկա հանքարդյունաբերական լավագույն գործելակերպին համահունչ: Այդուհանդերձ, առանց հանքային պաշարների օպտիմալ օգտագործման խիստ առաջնահերթությունը սահմանող և ոլորտի երկարաժամկետ, ինչպես նաև կարճաժամկետ օգուտները հաշվի առնող ռազմավարության, Հայաստանը կարող է հայտնվել «ռեսուրսային անեծքից» տուժած երկրների շարքերում: Ոլորտի ռազմավարության մշակումը կարևոր է մի քանի առումներով: Այն կնպաստի երկրաբանագիտական հետազոտմանը և ուսումնասիրությանը հանքարդյունաբերության ոլորտում, ինչպես նաև կայուն գործելակերպին, որոնք կարող են նվազեցնել արդյունաբերական և ջրի աղտոտվածությունը, օդային արտանետումները, կենսաբազմազանության կորուստը, ջրհեղեղները, էրոզիան և անապատացումը: Այն նաև կնպաստի բնապահպանության քաղաքականություններում հավասար պայմանների ստեղծմանը, որոնք ներկայումս անտեսվում են, և բնապահպանական քաղաքականություններում շեշտը կդնի հանրության առողջապահության, հասարակության և տնտեսության կարիքների կարևորության, ոչ թե վերջիններիս ծախսատարության վրա: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 29 3. Հանքարդյունաբերության զարգացման բնապահպանական և սոցիալական կայունության ապահովման քաղաքականության գործիքները Բնապահպանական ազդեցության փորձաքննությունը հնարավոր բնապահպանական հետևանքների հաշվառման, բացահայտման և կանխման գործընթաց է: Որպես քաղաքականության և կարգավորիչ գործիք` այն քաջ հայտնի է շահակիցների լայն շրջաններին: Բոլոր պետություններում ՇՄԱՓ համակարգն առկա է և կարգավորվում է ներպետական օրենքներով ու ենթաօրենսդրական ակտերով: Միաժամանակ ՇՄԱՓ գործընթացը սահմանափակված է մեկ զարգացման նպատակով կամ մեկ տեղանքով: Հայաստանում հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման ներուժը թելադրում է միասնական մոտեցումների կիրառման անհրաժեշտությունը ոլորտի ռազմավարական զարգացման և պլանավորման հարցերում: Այդ մոտեցումը նախատեսում է հնարավոր բնապահպանական հետևանքներին և մարտահրավերներին անդրադարձող որոշումների կայացման գործընթաց: Այս հաշվետվությունում ուսումնասիրվում են նույն մարտահրավերների առջև կանգնած երկրներում կիրառվող մի շարք գործիքակազմեր: Զարգացման պլանավորման համար հիմնական դիտարկվող գործիքը ՌԲՍԳ-ն է: Մեկ այլ գործիք, որն օգտագործվում է համապատասխան գործողության ազդեցության գնահատման և ավելի լայն շրջանակի գործունեության հետ, ԿԱԳ-ն է հնարավոր ընդհանրությունների բացահայտման համար: ՌԲՍԳ-ները և ԿԱԳ-ները հանդիսանում են քաղաքականության իրազեկման և որոշումների պլանավորման առանցքային կառուցակարգերը, որոնք հնարավորություն են տալիս հասնելու բնապահպանական և սոցիալական նպատակներին: 3.1 Կուտակային ազդեցության գնահատում Կուտակային ազդեցությունների բացահայտման գործընթացը պարզապես նշանակում է, որ առանձին դիտարկվող որևէ գործունեություն, օրինակ՝ ընդերքօգտագործումը, տեղափոխվում է իրական կյանքի համատեքստ, որի արդյունքում հաշվի են առնվում փոխադարձ կապերը շրջակա միջավայրի այլ տարրերի հետ և դրանց միասնական ազդեցությունը: Կուտակային ազդեցություններն առաջանում են առանձին կամ բազմակի ընդերքօգտագործման գործառնությունների ամփոփման, ինչպես նաև ՝ համապատասխան տարածքում իրականացվող ոչ ընդերքօգտագործման գործունեության հետ դրանց համակցման արդյունքում: ԿԱԳ-ի նպատակն է գոյություն ունեցող և առաջարկվող ծրագրերի հնարավոր փոխադարձ կապերի բացահայտումը` հնարավորություն ընձեռելով համապատասխան ոլորտային քաղաքականության ձևավորման շնորհիվ հնարավորինս արագ դիտարկել և վերացնել դրանցից բխող բացասական հետևանքները (ոչ թե անդրադառնալ դրանց ծրագրերի կառավարման և հետևանքների վերացման արդյունքներին21): Կուտակային ազդեցությունները կարող են լավագույնս գնահատվել ՌԲՍԳ-ով կամ ներառվել առանձին ՇՄԱՓ հաշվետվությունում: Կուտակային ազդեցությունները նախկին, ներկա և ապագա այլ գործողությունների ազդեցության հետ միասին միջամտության հետևանքով տեղի ունեցած էկոլոգիական և սոցիալական փոփոխություններն են: 21 World Bank. 2011. Strategic Environmental Assessment in Policy and Sector Reform Conceptual Model and Operational Guidance . Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 30 Հանքարդյունաբերության համատեքստում կուտակային ազդեցությունների բնույթն ու շրջանակը տարբեր է և կախված է ընդերքօգտագործման գործունեության տեսակից, միմյանցից հանքերի հեռավորությունից, այլ հարակից գործունեության ծավալներից, ինչպես նաև շրջակա բնական, սոցիալական և տնտեսական միջավայրերի բնութագրերից: Տարբեր հանքերի փակման միասնական հետևանքները կարող են խնդիրներ առաջացնել տեղի համայնքների և տնտեսության համար: ԿԱԳ-ի գործընթացի անցկացման հայեցակարգային շրջանակը ներկայացված է ստորև պատկեր 3-1-ում, այն կարող է արդյունավետ կիրառվել հանքարդյունաբերության ոլորտում: Պատկեր3-1. Հանքարդյունաբերության ոլորտի կուտակային ազդեցությունների հայեցակարգային շրջանակը Աղբյուր՝ Կուտակային ազդեցություններ – Ավստրալիայի ածխահանքային արդյունաբերության պատշաճ գործելակերպոի ձեռնարկ (Franks et al. 2010) Կուտակային ազդեցության գնահատման կիրառումը հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման համար Կուտակային ազդեցություններն առաջարկվող ծրագրի և նախկին, ներկա կամ ապագա ծրագրերից բխող հավելյալ հետևանքների համակցությունն են: Անուղղակի ազդեցություններն առանձին քաղաքականության, ծրագրի կամ նախաձաեռնության արդյունքում տեղի ունեցող տնտեսական և սոցիալական գործընթացներից բխող երկրոդական էկոլոգիական հետևանքներն են: ԿԱԳ-ի շնորհիիվ այդ ազդեցությունները հաշվի են առնվում որոշումների կայացման ժամանակ 22 : Հանքավայրերի զարգացման արդյունքում առաջացող կուտակային ազդեցությունները գնահատվում են տարբեր հանքավայրերի ու դրանց պոչամբարների և տվյալ տարածքի տարրերի ընդհանուր համակարգային փոխազդեցության հիման վրա: Ազդեցությունները գնահատվում են ըստ բնական սահամանների (օրինակ՝ օդավազանի, ջրավազանի կամ կենսագոտու) տարածքային համատեքստում և բացառությամբ օդի որակի վատթարացման (հատկապես ջերմոցային գազերի արտանետումների հետևանքով)` այդ ազդեցությունները հիմնականում տեղական բնույթ ունեն: Համախառն ազդեցությունը, ուղղակի և անուղղակի, պետք է գնահատվի, առաջարկվող ընդերքօգտագործման ծրագրից բացի, հաշվի առնելով այլ զարգացումները (առկա կամ նախատեսված) այդ տարածքի համապատասխան շրջակա միջավայրի ոլորտում: Գնահատման գործընթացում պետք է ընդգրկվեն համայնքները և ընդհանուր բնական պաշարների այլ օգտագործողները: 22 World Bank. 2012. Sample Guidelines: Cumulative Environmental Impact Assessment for Hydropower Projects in Turkey. Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 31 Կուտակային և անուղղակի ազդեցությունների գնահատումն իրականացվում է ՌԲՍԳ-ի և ՇՄԱՓ-ի բոլոր գլխավոր փուլերում23, 24: Գնահատումը, լինի այն մեկ տրածաքի (ՇՄԱՓ-ի միջոցով) թե ոլորտային ռազմավարական ծրագրի (ՌԲՍԳ-ի), մեկնարկում է առաջարկվող գործողությունների շրջանակի որոշմամբ: Ընդունող միջավայրի սահմանումը և ելակետային պայմանների վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս անցկացնելու գործունեության վայրի, առաջացող հետևանքների և արտաքին գործոնների տարածքաժամանակային սահմանազատում: Ելակետային պայմանները պետք է հաշվի առնեն տարածաշրջանում անցկացվող այլ նման աշխատանքները կամ այն գործողությունները, որոնք կարող են անուղղակի կամ առաջարկվող զարգացումների հետ միասին ազդեցություն թողնել: Հետևելով այդ քայլերին` կարելի է որոշել ազդեցությունների ծավալը և լրջության աստիճանը: Կուտակային ազդեցությունները գնահատելիս կարևոր է հաշվի առնել տնտեսական քաղաքականությունները: Այսպես, օրինակ` բնական պաշարների արդյունահանման և օգտագործման համար կիրառելի հարկերը և սուբսիդավորումը կարող են ազդել արդյունահանման ծավալների և սպառման եղանակների վրա: Այդ գործոնների փոփոխությունը, տեխնիկական կամ այլ փոփոխությունների համեմատ, կարող է ավելի մեծ բնապահպանական ազդեցության հանգեցնել: Յուրաքանչյուր փուլի մանրամասն նկարագրությունը ներկայացված է ստորև. Շրջանակի որոշում  Բացահայտել առաջարկվող քաղաքականության, ծրագրի կամ նախաձեռնության հիմնական մտահոգող հարցերը,  Սահմանել վերլուծության աշխարհագրական շրջանակը: Ուսումնասիրության ոլորտը պետք է լինի բավականաչափ ընդգրկուն, որպեսզի հնարավոր լինի գնահատել ենթադրյալ ազդեցության ենթարկվող բոլոր համապատասխան բնապահպանական և սոցիալական բաղադրիչները: Յուրաքանչյուր բաղադրիչ կարող է գնահատվել առանձին տեսանկյունից:  Բացահայտել վերլուծության ժամանակային սահմանները:  Բացահայտել տարածաշրջանի նախկին, ներկա և ողջամտորեն ակնկալվող ապագա գործողությունները, որոնք կարող են ազդել դիտարկվող պաշարների, էկոհամակարգերի և համայնքների վրա: Ազդեցությունների բացահայտում և գնահատում  Սահմանել տարածքի պաշարների ելակետային պայմաները (էկոհամակարգեր, բնակչության համայնքներ):  Բնութագրել գնահատման շրջանակում ընդգրկված պաշարները, էկոհամակարգերը և բնակչության համայնքները փոփոխությանն արձագանքելու և անցանկալի հետևանքներին դիմակայելու տեսանկյունից:  Վեր հանել կարևոր պատճառահետևանքային կապերը մարդածին գործունեության և պաշարների, էկոհամակարգերի ու բնակչության համայնքների միջև:  Գնահատել կուտակային ազդեցությունների ծավալն ու նշանակությունը: Այդ ազդեցությունները պետք է գնահատվեն քանակական մեթոդներով և արհեստավարժ մասնագիտական դատողությունների հիման վրա անցկացվող որակական քննարկումով:  Որոշել ազդեցությունների անորոշության, առանձնահատուկ կամ քողարկված ռիսկերի աստիճանը: Կանխող միջոցառումներ 23 National Oceanic & Atmospheric Administration National Marine Fisheries Service. 2012. Guidance on Cumulative Effects Analysis in Environmental Assessments and Environmental Impact Statements, by Larry W. Canter. Report. Gloucester, MA. 24 World Bank. 2012. Sample Guidelines: Cumulative Environmental Impact Assessment for Hydropower Projects in Turkey . Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 32  Ծրագրի գործողություններից առաջացող անցանկալի կուտակային ազդեցություններից խուսափելու համար վերանայել ծրագիրը կամ նախատեսել այլընտրանքային տարբերակներ:  Ծրագրի շրջանակում չընդգրկված գործողությունների անցանակլի ազդեցություններից խուսափելու կամ կանխելու նպատակով բացահայտել այլ շահակիցների հետ համագործակցության ուղիները (տարբեր ոլորտների և վարչաիրավական դաշտի): Մոնիթորինգ  Որոշել մնացորդային ազդեցությունների (այսինքն` կանխիչ միջոցառումներից հետո) կարևորության աստիճանը:  Ուսումնասիրել ընտրված այլընտրանքային ծրագրի կուտակային ազդեցությունները և կիրառել հարմարվողական կառավարում: 3-1 Աղյուսակներում ներկայացված են ընդերքօգտագործման դրական և բացասական ազդեցությունների օրինակներ, որոնք կարող են կուտակային բնույթ ունենալ: Հետևաբար ընդերքօգտագործման կուտակային ազդեցությունները ԿԱԳ-ի միջոցով գնահատելու օգտին են խոսում հետևյալ փաստարկները:  Կուտակային հետևանքներն այն են, ինչին որ համայնքները և շրջակա միջավայրն իրականում են ենթարկվում:  Հայաստանի տարբեր մարզերում ընդերքօգտագործման ծրագրերի ավելացման հետևանքով շարունակաբար կավելանա նաև դրանց կուտակային ազդեցությունը: Նոր շրջաններում նման ծրագրերի իրականացման արդյունքում կավելանան շրջակա միջավայրի և տեղական համայնքների համար արդեն իսկ առկա անցանկալի հետևանքները:  Կուտակային ազդեցությունների ակտիվ (և կանխարգելիչ) կառավարումը նպաստում է կանխման միջոցարումների պլանավորմանը և սահմանմանը որոշումների կայացման նախնական փուլերում 25 : Աղյուսակ 3-1: Ընդերքօգտագործման կուտակային հակում ունեցող հետևանքների օրինակներ Բացասական Դրական  Գնաճ (օրինակ՝ անշարժ գույքի և վարձակալության) և անհամարժեք  Լրացուցիչ աշխատատեղեր և ազդեցություն հանքարդյունաբերության ներդրումներ տնտեսությունում: ոլորտում չաշխատող բնակչության  Տեղական գործարարության զարգացում համար: հանքերի կողմից կատարվող գնումների  Լրացուցիչ բեռ առկա սոցիալական արդյունքում: ծառայությունների համար (օրինակ`  Ճանապարհների և երեխայի խնամքի, առողջապահության և ենթակառուցվածքների զարգացում: կրթության):  Ներդրումներ կենսաբազմազանության  Ժողովրդագրական փոփոխության պահպանության և վերականգնման պատճառով համայնքային ինքնության համար: կորուստ:  Ծառայությունների և  Փոշու ավելացում և դրա հետևանքով օդի ենթակառուցվածքների (օրինակ` որակի վատթարացում: կրթական հաստատությունների  Ջրի որակի անկում (հանքավայրերի մարզական ակումբների) որակի գործունեության հետևանքով բարելավում ապահովող բնակչության աճ: ազդեցություն ստորգետնյա ջրերի հոսքի և  Մարդկային կապիտալի զարգացում որակի վրա): (ունակությունների, զբաղվածության,  Երթևեկության խցանումներ և ուսումնառության): ճանապարհների վատթարացում: 25 Franks, D., M., D. Brereton, C. J. Moran, T. Sarker, and T. Cohen. 2010. Cumulative Impacts—a Good Practice Guide for the Australian Coal Mining Industry. Centre for Social Responsibility in Mining & Centre for Water in the Minerals Industry, Sustainable Minerals Institute, University of Queensland. Australian Coal Association Research Program. Brisbane. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 33 Աղբյուր. Franks et al., 2010. Կուտակային ազդեցության գնահատումը Հայաստանում «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքը ՇՄԱՓ-ի ներքո ԿԱԳ անցկացնելու վերաբերյալ հստակ օրենսդրական պահանջ չի սահմանում: Ենթադրվում է, որ այդ պարտականությունը դրված է ՀՀ բնապահպանության նախարարության «Բնապահպանական փորձաքննություն» ՊՈԱԿ-ի վրա: Մասնավորապես, օրենքով սահմանվում է, որ ՇՄԱՓ-ը պետք է կազմվի ծրագրի բոլոր դրական և բացասական հետևանքների, ինչպես նաև դրանց փոխազդեցության ուսումնասիրության հիման վրա: Հետևաբար մթնոլորտն աղտոտող արտանետումների և տեղադրումների առավելագույն չափը սահմանող թույլտվությունները պետք է ընկերություններին տրվեն կուտակային ազդեցության գնահատման հիման վրա, որը ներկայումս չի իրականացվում: Այդ են վկայում, օրինակ` ՇՄԱՓ հաշվետվությունները Թեղուտի պղնձամոլիբդենային հանքավայրի, Բարձրադիրի ոսկու հանքավայրի, Քարաբերդի ոսկու հանքավայրի, Թեժ սարի նեֆելինային սիենիտների հանքավայրի, Դաստակերտի պղնձամոլիբդենային հանքավայրի և Լիճքի պղնձի հանքավայրի, ինչպես նաև Ամուլսարի ոսկու հանքի առավել համապարփակ ՇՄԱՓ-ը: ՇՄԱՓ-ները, որպես կանոն, բաժին ունեն, որում համառոտ ներկայացվում է ծրագրային տարածքի էկոլոգիական իրավիճակը, և ԿԱԳ-ի անհրաժեշտությունը հիմնավորվում է ընդհանուր բնույթի նկարագրությամբ: Օրինակ` «ներկա բնապահպանական վիճակը կարող է գնահատվել որպես դրական», «մոտ հարևանությամբ չկան արդյունաբերական կամ այլ ձեռնարկություններ, և տարածքը ազատ է անտրոպոգեն և տեխնոգեն բացասական ազդեցությունից», «տարածքի աշխարհագրական դիրքը բարենպաստ է ընդհանուր ֆոնային աղտոտման դիսպերսիայի համար» և այլն: Որոշ դեպքերում բնական միջավայրի ընդհանուր նկարագրության բաժնում ներկայացվում են ՀՀ բնապահպանության նախարարության Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի կենտրոնի տվյալների շտեմարանից վերցված օդի և ջրի աղտոտման բազային տվյալները, իսկ միջավայրը աղտոտող ծավալների հաշվարկն արվում է շրջակա միջավայրի վրա հնարավոր ազդեցությունների բաժնում: Սակայն բացակայում են առավելագույն թույլատրելի խտությունների չափորոշիչները, թույլատրելի նորմերը գերազանցող արտանետումների վերլուծությունը և նոր վտանգավոր նյութերի արտադրության հետևանքով կուտակային ազդեցությունների հավանականության գնահատումը: 3.2. Ռազմավարական բնապահպանական գնահատում Ռազմավարական բնապահպանական (և սոցիալական) գնահատումը ՇՄԱՓ-ից հստակ տարանջատված և միաժամանակ այն լրացնող գործընթաց է: Դրանց հիմնական տարբերությունն այն է, որ ՇՄԱՓ-ը դիտարկում է միասնական միջավայրում մեկ գործառնություն կամ գործունեություն, մինչդեռ ՌԲՍԳ-ն որդեգրում է ավելի «ծավալային» մոտեցում, գնահատումը կատարվում է քաղաքականության, ծրագրի կամ պլանավորման մակարդակով: Որակյալ ՌԲՍԳ-ն հնարավորություն է տալիս սահմանելու վերջնական նպատակը և դրան հասնելու գործընթացը` միաժամանակ ներկայացնելով համապատասխան տարածաշրջանում կամ երկրում հնարավոր բնապահպանական և սոցիալական խնդիրները: Ամփոփելով կարելի է նշել, որ ՇՄԱՓ գործընթացը նպաստում է ծրագրի նախագծի բարելավմանը, իսկ ՌԲՍԳ-ն նպաստում է ռազմավարության ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 34 բնապահպանական և սոցիալական կայունության սահմանմանը և ավելացմանը: Բացի այդ, ՇՄԱՓ գործընթացի հիմքում հայտնի և հարակից ազդեցություններ են, մինչդեռ ՌԲՍԳ-ն կարող է միայն կանխատեսել և ներկայացնել տվյալ ոլորտի հետ կապված տարբեր բնապահպանական և սոցիալական ազդեցությունները: ՇՄԱՓ-ի և ՌԲՍԳ-ի կամ (կամ ՌԲԳ-ի) հիմնական տարբերությունները ներկայացված են աղյուսակ 3-2-ում: Աղյուսակ 3-2. ՇՄԱՓ-ի և ՌԲԳ-ի հիմնական տարբերությունները ՌԲԳ ՇՄԱՓ Ռազմավարական և երկարաժամկետ Կարճաժամկետ և միջնաժամկետ իրականացման ուղղվածություն: համար: Գործընթացը պարբերական և Գործընթացը դիսկրետ է և նախատեսում է շարունակական բնույթ ունի: կոնկրետ միջամտության առաջարկներ: Նպատակը ցանկալի ապագա ստեղծելն է, ոչ Միջամտության ենթակա ծրագիրը պետք է թե ապագան կանխատեսելը: բավարար մանրամասնությամբ հայտնի լինի: Ծրագրի վերջնական նպատակը հստակ չէ, Վերջնական նպատակի սահմանումը զգալի չափով անորոշություն կա, և տվյալների համեմատաբար ճշգրիտ է, տվյալների քանակը քանակը միշտ անբավարար է: ընդհանուր առմամբ բավարար է կամ կարող է ստացվել տեղում աշխատանքների շնորհիվ: Հսկողությունն իրականացվում է Հսկողությունն իրականացվում է ծրագրի կազմման քաղաքականությունների, ոլորտային և իրականացման միջոցով: պլանների, ծրագրերի և համալիր միջոցառումների մշակման միջոցով: ՌԲԳ-ի միջոցառումները չեն կարող որպես ՇՄԱՓ պահանջող ծրագրերն իրականացվում են օժանդակ գործիքներ գործնական կիրառում անմիջապես դրանց բնապահպանական ունենալ,, քանի որ զարգացման ծրագրերում և նպատակահարմարությունը հիմնավորելուց հետո: պլաններում սահմանված գործողությունները կարող են երբևէ չիրականացվել : Աղբյուր. Strategic Environmental and Social Assessment of Oil and Gas Development in Mauritania, June 2011. Ըստ էության, ՌԲԳ-ն ավելի բարձր մակարդակի որոշումների կայացման գործընթաց է, ազատ է ՇՄԱՓ-ին բնորոշ առանձին ծրագրի սահմանափակումներից, քանի որ այն, որպես կանոն, չի անդրադառնում միմյանց հետևող գործընթացների կուտակային ազդեցություններին, քաղաքականության մասին որոշումների պատեաժամությանը և հետևանքներին կամ քաղաքականության այլընտրանքների գնահատմանը: Այդ խնդիրները հատկապես կարևորվում են քաղաքականության բարեփոխումների իրավիճակներում, որոնք կարող են ազդել ոլորտի զարգացման հեռանկարներին կամ համազգային մակարդակով տնտեսական և սոցիալական օգուտների ապահովմանը միտված ռազմավարության բացակայության դեպքում: ՀՀ կառավարության կողմից վերջին ժամանակաշրջանում իրականացված մի շարք բարեփոխումները հանքարդյունաբերության ոլորտում և բնապահպանական օրենսդրական շրջանակում հնարավորություն են ընձեռում օգտագործելու ոլորտի զարգացումը կայուն հիմքերի վրա դնելուն ուղղված համատեղ ջանքերը և դրանցից բխող օգուտները: ՌԲԳ-ի կիրառումը հանքարդյունաբերության ոլորոտի ռազմավարության մշակման համար, որտեղ ոլորտի զարգացման նպատակները և բնապահպանական ու սոցիալական կայունության խնդիրները կհավասարակշռեն միմյանց, կնպաստի որոշումների կայացմանը վարչական հիերարխիայի բոլոր մակարդակներում (տեʹ ս գծապատկեր 3.2): Գոյություն ունեն կիրառելի մի քանի մոտեցումներ ՌԲԳ-ին, որոնք կազմվել են քաղաքականություն իրականացնողներին և որոշումներ կայացնողներին օժանդակելու համար: Պատկեր 3-2. ՌԲԳ-ի տեսակները ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 35 Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկ Պետական կառույցների շուրջ կենտրոնացած ՌԲԳ-ն (նաև հայտնի է որպես քաղաքականությամբ իրականացվող ՌԲԳ) բնապահպանական և սոցիալական նպատակների և քաղաքականության ու ոլորտային ռազմավարության սերտաճման նպատակով քաղաքական երկխոսությանը միտված գործընթաց է: Երբ քաղաքականությամբ իրականացվող ՌԲՍԳ-ն քաղաքականության բարեփոխումների մաս է կազմում, նպատակը պետական կառույցների կարողությունների և հնարավորությունների գնահատումն է առկա քաղաքականության շրջանակներում բնապահպանական և սոցիալական ռիսկերին արագ և արդյունավետ արձագանքելու տեսանկյունից: Ընթացքում քաղաքականության ձևավորման բարձր մակարդակում բնապահպանական և սոցիալական գերակայությունները փոխկապակցվում են տնտեսական կամ զարգացման արդյունքների հետ26, 27: Ազդեցությունների շուրջ կենտրոնացած ՌԲԳ-ն գնահատում է քաղաքականությունների, ծրագրերի և նախաձեռնությունների հնարավոր բնապահպանական և սոցիալական հետևանքները: Արդյունքները նպաստում են համապատասխան մեղմացուցիչ և պաշտպանիչ միջոցառումների մշակմանը: Ազդեցությունների շուրջ կենտրոնացած ՌԲԳ- ի մեկ այլ կիրառումը այն որպես այլընտրանքների վերլուծության գործիք օգտագործելն է: Ներդրումային տարբերակները բացահայտվում և գնահատվում են կայունության ապահովման չափորոշիչների հիման վրա, լավագույն տարբերակի ընտրությանը նպաստելու համար: Տարածաշրջանային և ոլորտային գնահատումները ազդեցությունների շուրջ կենտրոնացած ՌԲԳ-ներ են, որոնց կիզակետում տարբեր գործողությունների հնարավոր կուտակային ազդեցությունն է: Դրանք ուսումնասիրում են առաջարկվող քաղաքականության, ծրագրի, նախաձեռնության կամ դրանց շարքի ուղղակի և անուղղակի ազդեցությունները համապատասխան տարածքում (օրինակ՝ քաղաքում կամ ջրավազանում) կամ տնտեսության ոլորտում (օրինակ՝ հանքարդյունաբերություն, տրանսպորտ): Գնահատվում և համադրվում են զանազան դիտարկվող տարբերակների ազդեցությունները և առաջարկվում են համապատասխան տարածաշրջանում կամ տնտեսության ոլորտում բնապահպանական կառավարման ուժեղացմանը միտված միջոցառումներ28 : 2.1 բաժնում տրվում է ԿԱԳ-ի ավելի մանրամասն բացատրությունը: 26 Ahmed, K., and E. Sanchez-Triana. 2008. “Using Strategic Environmental Assessments to Design and Implement Public Policy.” In Strategic Environmental Assessment for Policies: An Instrument for Good Governance, eds. K. Ahmed and E. Sanchez-Triana. Washington, DC: World Bank Group. 27 World Bank. 2012. Strategic Environmental Assessment in the World Bank: Learning from Recent Experience and Challenges . Report. Washington, DC. 28 World Bank. 2012. Strategic Environmental Assessment in the World Bank: Learning from Recent Experience and Challenges. Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 36 Ոլորտային և տարաշածրջանային բնապահպանական գնահատումները «կուտակային գնահատման» գործիքի տարբերակներ են: Դրանք ուսումնասիրում են տնտեսության ոլորտի կամ տարաշածրջանի վրա հնարավոր ազդեցությունները: Աղյուսակ 3-3-ում ամփոփված են որոշումների կայացման գործընթացում այդ կառուցակարգերի հետևողական կիրառման առավելությունները, իսկ ներդիր 3-ում ներկայացված է Արգենտինայում ոլորտային բնապահպանական գնահատման իրականացման օրինակ: Աղյուսակ 3-3: Ոլորտային և տարաշածրջանային բնապահպանական գնահատման առավելությունները Ոլորտային բնապահպանական Տարածաշրջանային բնապահպանական գնահատում գնահատում • Բարձրացնում է • Հնարավորություն է ընձեռում բնապահպանական վերլուծության կարևորությունը քաղաքականության ներոլորտային պլանավորման գործընթացում, այն փուլում, երբ դեռ նոր պետք է կատարվեն բնապահպանական գնահատում հիմնական ռազմավարական որոշումները: անցկացնելու համար մինչ • Հնարավորություն ներդրումային է ընձեռում էկոլոգիական, սոցիալ-տնտեսական, վարչական կամ այլ գերակայությունների որոշումը: տեսանկյունից տարածաշրջանային վերլուծություն անցկացնելու համար: • Աջակցում է • Վերլուծում է բնապահպանական որոշակի տարածաշրջանի ինստիտուցիոնալ և իրավական շրջանակը: մտահոգությունների • Հիմք է ստեղծում ինտեգրացմանը վարչական սահմաններում և ոլորտը կարգավորող մարմինների միջև երկարաժամկետ զարգացման համագործակցության և կոորդինացման համար` դրանով իսկ նպաստելով պլանավորմամբ: քաղաքականության և պլանավորման գործընթացներում • Նպատակահարմար է ոլորտի հակասութնունների վերացմանը: ինստիտուցիոնալ, իրավական և • Խթանում է օրենսդրական խնդիրների հասարակության ներգրավումը տարաշածրջանի հետագա զարգացման վերլուծության համար: ծրագրերում, ապահովելով դրանց նկատմամբ հասարակության • Հաշվի է առնում զանազան աջակցությունը: և ընթացիկ և նախատեսված • Հնարավորությունէ ոլորտային ներդրումները, տալիս գործընթացի վաղ փուլում բացահայտելու լայն ինստիտուցիոնալ, ինչպես նաև վարվող և ռեսուրսային և տեխնոլոգիական կարիքները: փոփոխված քաղաքականության հետևանքները: • Հնարավորություն է տալիս հավաքելու և ներառելու բնապահպանական տվյալները տեղեկատվական բազայում և կիրառելու դրանք գործնականում` բացահայտելով պակասող տվյալները և առկա կարիքները գործընթացի վաղ փուլում: • Հանգեցնում է ներոլորտային մեղմացուցիչ, կառավարման և մոնիթորինգի միջոցառումների համապարփակ պլանավորման: • Հնարավորություն է տալիս գործընթացի վաղ փուլում բացահայտելու լայն ինստիտուցիոնալ, ռեսուրսային և տեխնոլոգիական կարիքները: Աղբյուր. World Bank, Environmental Assessment Sourcebook Updates 4 and 15. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 37 Ներդիր 3: Արգենտինայում ոլորտային բնապահպանական գնահատման իրականացումը29, 30 Համաշխարհային բանկը տեխնիկական աջակցություն է տրամադրել Արգենտինային (1995-2011 թթ., երկու փուլով) հանքարդյունաբերության ոլորտի բարեփոխումների համար: Նպատակն էր զարգացնել և սատարել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներին, որոնք խթանում են հանքարդյունաբերության ոլորտում էկոլոգիապես կայուն մասնավոր ներդրումների ընդլայնումը: Որպես նախնական նախապատրաստական գործունեությանի մաս` 1993 թ. իրականացվեց համապարփակ ճյուղային բնապահպանական գնահատում31 : Այն ընդգրկում էր հետևյալը.  ընդերքօգտագործման քաղաքականության, ինստիտուցիոնալ և իրավական, այդ թվում՝ կիրառելի ՇՄԱՓ ընթացակարգերը, առողջապահության և անվտանգության կարգերը,  համագործակցության եզրեր հանքարդյունաբերության ոլորտի արհմիությունների և հասարակական կազմակերպությունների հետ,  շրջակա միջավայրի վրա իրականացվող ընդերքօգտագործման աշխատանքների ազդեցության վերլուծություն,  հնարավոր ապագա բնապահպանական և սոցիալական ազդեցությունների կանխատեսումներ և  առաջարկվող առաջնային գործողությունները բնապահպանական կառավարման ծրագրում ներառելու համար: Տեխնիկական աջակցության պլանավորման փուլում հաշվի առնվեցին ոլորտային բնապահպանական գնահատման երզահանգումներն ու առաջարկությունները: Վերջիններս հիմք հանդիսացան շրջանային մակարդակով ընդերքօգտագործման գործունեության իրավական դաշտի մշակման և կիրառման, ներպետական և շրջանների մակարդակով բնապահպանական կառավարման կարողությունների զարգացման և կայուն բնապահպանական կառավարմանն օժանդակելու համար ընդերքօգտագործման հնարավոր գոտիների ֆիզիկական և սոցիալական պայմանների նպատակային բազային ուսումնասիրությունների անցկացման համար: 2003 թ. անցկացված ծրագրի գնահատման արդյունքում բացահայտվեցին տեխնիկական աջակցության շնորհիվ արձանագրված հետևյալ կարևորագույն արդյունքները.  5 տարվա ընթացքում 33% աճ հանքարդյունաբերության ոլորտում,  ընդերքօգտագորման և տեղական/շրջանային զարգացման դրական փոխկապակցվածության, ինչպես նաև ընդերքօգտագործման զարգացման վաղ փուլում համայնքի մասնացության կարևորության գիտակցման բարելավում և  ուժեղ ոլորտային աշխատանք (տվյալ դեպքում որոտային ուսումնասիրություն), որն էապես կարող է բարելավել ծրագրի կազմման որակը: Ռազմավարական բնապահպանական գնահատման կարևորությունն ու օգուտները ՌԲԳ-ն ապահովում է առաջարկվող քաղաքականությունների, ծրագրերի և նախաձեռնությունների բնապահպանական և սոցիալական հետևանքների կանոնավոր գնահատման շրջանակը` ապահովելով, որ տնտեսական և ֆինանսական նկատառումներից ելնելով` դրանք չանտեսվեն որոշումների կայացման գործընթացի փուլերից որևէ մեկում (սկսած ամենավաղ հնարավոր փուլերից): Ռազմավարական գնահատման քայլերի հերթականությունը ներկայացված է պատկեր 3-3-ում: Պատշաճ իրականացման դեպքում գործընթացը հանգեցնում է մի շարք դրական արդյունքների32, 33: 29 World Bank. 2002. Implementation Completion Report. Argentina—Second Mining Development Technical Assistance. Report. Washington, DC. 30 World Bank. 1998. Environmental Sourcebook Update 22. Environmental Department, Washington, DC. 31 World Bank. 1993. Argentina Mining Sector Review. Report. Washington, DC. 32 Sadler, B., and R. Verheem. 1996. “Strategic Environmental Assessment: Status, Challenges and Future Directions.” Publication 53. Ministry of Housing, Spatial Planning and the Environment, The Hague. 33 Floroiu, R., and A. Damianova. 2012. “World Bank SEA Experience in Europe and Central Asia: The Mixed Effects of Regulation.” In Strategic Environmental Assessment in the World Bank: Learning from Recent Experience and Challenges. Washington, DC: World Bank. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 38 Պատկեր 3-3: ՌԲՍԳ բաղադրիչներ և գործընթացներ Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկ: ՌԲԳ-ն դիտարկում է բնապահպանական խնդիրները տնտեսական և սոցիալական հեռանկարում և քաղաքականության ու ծրագրերի տարբերակների գնահատման և առանցքային զարգացման ուղղությունների որոշման համար կիրառում է քանակական մոտեցումներ, մասնավորապես` ծախս/օգուտ վերլուծություն և էկոհամակարգերի ծառայությունների տնտեսական գնահատում: Օրինակ՝ բնապահպանական վատթարացման հետևանքը ՀՆԱ-ի տոկոսի տեսքով հաշվարկելը կարող է, վերջին հաշվով, խթանել տնտեսության տարբեր ոլորտների աղտոտման մակարդակի նվազեցման ծրագրերում հատուկ բնապահպանական միջոցառումների ընդգրկումը: Տարբեր շահակիցների երկխոսության գործընթացը խրախուսելու և հասկանալու համար, թե ինչպես է շրջակա միջավայրի վատթարացումն ազդում բնակչության տարբեր, այդ թվում առավել խոցելի խմբերի վրա, ՌԲԳ-ն նախատեսում է մասնակցային մոտեցում: Շահակիցների իրարամերժ ակնկալիքները հաճախ խմորումների դրդապատճառ են դառնում: ՌԲԳ-ի կիրառումը նպաստում է մասնակցային պլանավորմանը, բանակցություններին և ներառական որոշումների կայացմանը: ՌԲԳ-ն հնարավորություն է տալիս գնահատելու ոլորտում կումուլյատիվ և անուղղակիորեն առաջացող ազդեցությունները առանձին ծրագրի կամ ավելի լայն տարածության շրջանակում, որի շնորհիվ կրճատվում է անվստահությունը ապագա զարգացումների նկատմամբ: ԿԱԳ-ի ավելի մանրամասն վերլուծությունը ներկայացված է 2.1 բաժնում: Հավելված 2-ում ներկայացված են համապարփակ գնահատման հասնելու, շահակիցների լիարժեք ներգրավումն ապահովելու, տարբերակները գնահատելու և համեմատելու համար ՌԲԳ-ի շրջանակում կիրառվող հատուկ գործիքների օրինակները: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 39 1.1 ՌԲԳ-ի կիրառումը հանքարդյունաբերության ոլորտում Կայուն զարգացումը պահանջում է հասարակության տարբեր օղակների, այդ թվում՝ կառավարության, տնտեսվարող սուբյեկտների, քաղաքացիների համատեղ ջանքեր: Ընդհանուր առմամբ կայուն զարգացման կարգավորումը պետք է հեռանկարային լինի: Հանքարդյունաբերությունը, հանդիսանալով Հայաստանի տնտեսական աճի հիմնական շարժիչ ուժերից մեկը, կշարունակի պահպանել իր տնտեսական արժեքը: Սակայն իր անտարակուսելի տնտեսական արժեքի և օգուտների հետ մեկտեղ այդ ոլորտը հանգեցնում է շրջակա միջավայրի վիճակի անխուսափելի վատթարացման և լրացուցիչ ծախսերի, ինչպես նաև սոցիալական հետևանքների: Ավելին, հանքարդյունաբերության ոլորտի կայունության ավելացման հստակ և թափանցիկ մոտեցումների բացակայության դեպքում մեծ է հավանականությունը, որ մի շարք բնապահպանական և առողջապահական խնդիրներ անհիմն կվերագրվեն այդ ոլորտին: ՇՄԱՓ-ի, ԿԱԳ-ի և ՌԲԳ-ի միջոցով որոշումներ կայացնողները կարող են լուրջ ձեռքբերումներ ունենալ ծրագրի բոլոր փուլերում շրջակա միջավայրի և հասարակության պաշտպանությանը միտված իրավական արձագանքի հարցում (ամփոփված է աղյուսակ 3-4-ում, ավելի մանրամասն ներկայացված է հավելված 3-ում): Աղյուսակ 3-4. Ընդերքօգտագործման բնապահպանական և սոցիալական ազդեցություններն առկա են ծրագրերի բոլոր փուլերում Ծրագրի փուլերը Բնապահպանական Սոցիալական հանքարդյունաբերության ազդեցությունները ազդեցությունները ոլորտում  Ուսումնասիրություն  Թթվային նյութերի  Վերաբնակեցում և  Մուտքը տարածք և առակայություն գույքի կորուստ տարածքի մաքրում մակերևութային և  Միգրացիա  Օգտակար ստորերկրյա ջրերում  Օգուտների հանածոների կորզում  Ցիանիդ և այլ անհավասար  Արտադրության քիմիական բաշխում մնացորդների ալկալահանում  Ազդեցություն տեղադրում  Էռոզիա մարդկանց  Հանքանյութի  Հողի կազմի կենսամակարդակի հարստացում փոփոխություն և առողջության  Տարածքի  Փոշու վրա հողաբարելավում արտանետումներ  Կառավարման  Հանքի փակում  Կենսամիջավայրի խնդիրներ կորուստ և մասնատում Աղբյուրը` հեղինակներ: Ընդերքօգտագործման զարգացման տարբեր փուլերում բնապահպանական և սոցիալական պաշտպանության և ազդեցությունների մեղմացման նկատառումները կարող են դրսևորվել որպես ա) վերընթաց մոտեցում` հիմնվելով ընկերություններում ձևավորված կայուն գործելակերպի վրա և բ) վայրընթաց մոտեցում` հիմք ընդունելով քաղաքականության որոշման և իրականացման գոծընթացները, որոնք խթանում և շահադրդում են կայուն գործելակերպը: ՌԲԳ-ի գործընթացի մի շարք արդյունավետ ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 40 քայլեր կարող են ուղղակիորեն օժանդակել կայուն ընդերքօգտագործմանը հետևյալի շնորհիվ34 .  բնապահպանական և սոցիալական խնդիրների քաղաքականության արժևորում՝ սոցիալական զարգաման խնդիրների հետ փոխկապակցման և բնապահպանական ու տնտեսական նախարարությունների օրակարգերի ինտեգրման միջոցով,  համապատասխան ոլորտների բարձրաստիճան պաշտոնյաների ներգրավմամբ քաղաքականության շուրջ երկխոսության խթանում` խրախուսելով տարբեր պետական գործակալությունների մասնակցությունը, որպեսզի հարթվեն բնապահպանական քաղաքականության հետ կապված լարվածությունները, բարելավվեն կոորդինացումը և միջոցների հատկացումը,  քաղաքացիներին՝ քաղաքականության ընտրության վրա ներգործելու հնարավորություն ընձեռելու նպատակով թափանցիկության ապահովման արդյունավետ կառուցակարգերի ներդրում,  ուսումնառության խթանման նպատակով քաղաքականության մշակման և իրականացման մշտադիտարկում և գնահատում և  քաղաքականության մշակման աշխատանքների ավարտից հետո երկարաժամկետ փորձառության դասերի ու երկխոսության ապահովման նպատակով շահակիցների ներգրավում և կայացած ցանցերի պահպանում: Վկայություն ՌԲԳ-ի դրական ազդեցության մասին կայուն բնապահպանական և սոցիալական ընդերքօգտագործման հարցում Աղյուսակ 3-5-ում ամփոփված են հանքարդյունաբերության ոլորտում քաղաքականության մակարդակով կիրառվող ՌԲԳ-ի որոշ արդյունքներ, և դիտարկվում է, թե որքանով են իրականում կայացել երեք ակնկալվող արգասիքները.  Բնապահպանական գերակայությունների նկատմամբ ուշադրության ավելացում : Այս արդյունքն ուղղակիորեն պայմանավորված է հանրային մասնակցությամբ, քանի որ շահագրգիռ խմբերը և համայնքները հանդիսանում են գերակայությունների ամրագրման գլխավոր օղակները:  Բնապահպանական հենասյուների ուժեղացում : Առանց ուժեղացված և արդյունավետ բնապահպանական հենասյուների. ցանակցած օրենք և կանոնակարգ կարող է կարճաժակմետ լինել, կիրառվել միայն մասնակիորեն կամ նույնիսկ լիովին անտեսվել քաղաքականության իրականացման ընթացքում:  Բարելավված սոցիալական վերահսկողություն: Սոցիալական հաշվետվողականության բարելավումն ապահովում է քաղաքականության ձևավորման համար ստանձնված պատասխանատվության կատարումն ու հարատև պահպանումը35 : Աղյուսակ 3-5. Հանքարդյունաբերության ոլորտում քաղաքականության մակարդակով կիրառված ՌԲԳ-ի արդյունքների համառոտագիր Բնապահպանական Բնապահպանական Բարելավված սոցիալական գերակայությունների նկատմամբ հենասյուների ուժեղացում վերահսկողություն ուշադրության ավելացում 34 Ahmed, K., and E. Sanchez-Triana. 2008. “Using Strategic Environmental Assessments to Design and Implement Public Policy.” In Strategic Environmental Assessment for Policies: An Instrument for Good Governance, eds. K. Ahmed and E. Sanchez-Triana. Washington, DC: World Bank Group. 35 World Bank. 2011. Strategic Environmental Assessment in Policy and Sector Reform Conceptual Model and Operational Guidance . Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 41 Ընդերքօգտագործման բարեփոխան ՌԲՍԳ-ն սկիզբ է դրել ՌԲՍԳ-ն ազդեցություն է գործել աջակցության նպատակով վարկային ընդերքօգտագործման Սիեռա Լեոնեի J4P ծրագրի վրա: J4P ծրագիրը հաշվի է առնում բարեփոխման համատեքստում ծրագիրը ճանաչել է ՌԲՍԳ-ի բնապահպանական և սոցիալական բնապահպանական և կարևորությունը սոցիալական գերակայությունները: սոցիալական խնդիրների շուրջ վերահսկողության գործընթացում Գերակայություններն ընտրվել են շահակիցների մասնակցային հանրության անմիջական շահակիցների կողմից մարզերում երկխոսությանը: Սակայն մասնակցությունն ապահովելու կայացած համաժողովներում, որտեղ տեղական համայնքների և համար: ա. դիտարկվել են գործնական իշխանությունների ուսումնասիրությունների և մասնակցությունը հարցազրույցների արդյունքները: երկխոսությունում սահմանափակ Այնուհետև մարզային էր: գերակայությունների հիման վրա կազմվել և ազգային համաժողովում մասնակիցների կողմից գնահատվել են ազգային գերայաությունները: Պիլոտային ծրագիրը նպաստել է ՌԲԳ գործընթացը սկիզբ դարձավ Շահակիցներն առաջարկեցին բնապահպանական և սոցիալական տարածաշրջանային կատարելագործված շրջանակ, որը հարցերի շուրջ կառուցողական պլանավորման և խթանեց քաղաքականության շուրջ երկխոսությանը, ներառյալ` ներդաշնակեցման ապահովման երկխոսությունը Արևեմտյան տեղական, ազգային և համար ինստիտուցիոնալ Աֆրիկայի հանքարդյունաբերության տարաշածրջանային շահակիցներին կառուցակարգերի ոլորտի ռազմավարական գերակայությունների սահմանման ուսումնասիրության համար: Այդ գնահատման խորհրդատվական գործընթացում ներգրավելու գործընթացը նոր լիցք հաղորդեց հանդիպումների ժամանակ: Այդ բ. մոտեցումների մշակմանը: Այն հիմք է հանքարդյունաբերության հանդիպումներին մասնակցեցին հանդիսացել ընդերքօգտագործման ոլորտում ներգրավված տարածաշրջանակին, ազգային և բարեփոխման համատեքստում հասարակական տեղական մակարդակով բազմաթիվ բնապահպանական և սոցիալական կազմակերպություններին` շահակիցներ,ինչրն ապահովեց գերակայությունների նկատմամբ նպաստելով ընդեքօգտագործման վերաբերյալ ընդհանուր տարածաշրջանային ընդերքօգտագործման կայացված որոշումների մոտեցման համար: բարեփոխման թափանցիկությունն ու սոցիալական տարածաշրջանային օրակարգի վերահսկողությունը: քննարկմանը: Համաժողովում շահակիցները Շահակիցների համաժողովը Խիստ թերահավատության քննարկել են բնապահպանական և քաջալերեց հասարակական մթնոլորտում արագ արձագանքման սոցիալական գերակայությունները, կազմակերպությունները ՌԲՍԳ-ի առանցքային սակայն ժամանակի սղությունը ներկայացնող ոչ հաստատակամ բնապահպանական և սոցիալական հնարավորություն չի տվել շահակիցներին ավելի վճռորոշ հիմնախնդիրների վերաբերյալ մասնակիցներին լիովին մոտեցում դրսևորել տեղեկատվության հավաքման և ուսումնասիրելու արագ հանքարդյունաբերության ոլորտի փոխանակման քայլերը մեծ չէին, գ. արձագանքման ՌԲԱԳ-ի մասը բարեփոխման և երկրում սակայն չափազանց կարևոր էին կազմող գերակայությունները: ընդերքօգտագործման սոցիալական վերահսկողության Համաժողովի շնորհիվ գործունեության նկատմամբ: ուժեղացման համար: բնապահպանական և սոցիալական խնդիրեներըն էլ ավելի մեծ ուշադրության են արժանացել բարեփոխումների օրակարգում: Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկ: Ռիսկերի գնահատման և մեղմացման ռազմավարություններում ՌԲԳ մոտեցումները, որոնք հանքարդյունաբերության ոլորտում կիրառելի սկզբունքներ են, ներկայացված են ստորև բերվող ներդիրներում: Օրինակները ներկայացնում են այն երկրները, որտեղ նկատելի է օգտակար հանածոների հարուստ պաշարների առկայությունը, և պահանջում են հանքարդյունաբերության զարգացման կայուն և համալիր մոտեցումներ: Ներդիր 3-ում ներկայացված է Սիեռա Լեոնեի հանքարդյունաբերության ոլորտի ՌԲՍԳ-ի օրինակի հիման վրա ստացված փորձառությունը: Տարածաշրջանային և ազգային գերակայությունների որոշման հարցում զգալի դեր ունեցավ ներառական երկխոսության հարթակը: Այս օրինակի գլխավոր փորձառությունն այն է, որ ՌԲՍԳ գործընթացը հնարավորություն տվեց խորացնելու քաղաքականության երկխոսությունը հանքարդյունաբերությայն ոլորտի բարեփոխման վերաբերյալ: Գլխավոր մարտահրավերը երկխոսությունը կայուն հիմքերի վրա դնելն է և առաջարկությունների ներկայացումը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 42 Այդ խնդիրները լուծելու համար ՌԲԳ-ն պետք է իրականացվի որպես շարունակական գործընթաց, որի արդյունքում կազմվում է հաշվետվության փաստաթուղթ, ինչն էլ նպաստում է որոշումների կայացմանը: ՌԲԳ-ի կիզակետում պետք է լինեն մեկ կամ մի քանի առանցքային ոլորտներ, որոնց շուրջ կծավալվի երկարաժամկետ քաղաքականության երկխոսություն և կիրականացվի ինստիտուցիոնալ բարեփոխում: ՌԲԳ-ն կարող է հասնել նախատեսված արդյունքին` բնապահպանական և սոցիալական հարատև կայունության ապահովման, միայն վերոնշյալ պայմանների առկայության դեպքում: Ներդիր 4-ում ներկայացվում է, թե ինչպես Ինդոնեզիայի Պապուա նահանգում տարածքային պլանավորման ռազմավարական գնահատումն օգտագործվեց որպես որոշումների կայացման գործընթացի առաջին քայլ: Այն բնապահպանական և սոցիալական խնդիրները միաձուլել է իրականացվող քաղաքականության հետ բնական կապիտալի և սոցիալական ազդեցությունների տնտեսական գնահատման իրականացման շնորհիվ: Այս օրինակի փորձառությունը հետևյալն է. մշակվեց չորս սցենար, որպեսզի կայացվելիք տարածքային զարգացման որոշումն առավելագույնս նպաստի Պապուա նահանգի ֆինանսական օգտին, եթե նույնիսկ այն չհանգեցնի առավելագույն ֆինանսական օգուտի կենտրոնական կառավարության համար: ՌԲԳ մեթոդաբանոթյունը հնարավորություն տվեց կառավարության, մասնավոր հատվածի և քաղաքացիական հասարակության համատեղ ջանքերի շնորհիվ մշակել մի քանի սցենարներ: Վերջում կազմվեց ՌԲԳ հաշվետվությունը, որում ներկայացվեցին վերջնական գնահատման և կոնկրետ որոշումների կայացման համար անհրաժեշտ ութ քայլերը: Ներդիր 6-ում ներկայացված է ՌԲԳ գործընթացը Արևեմտյան Աֆրիկայի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական գնահատման (անգլերեն՝ WAMSSA) համար, որն օգտագործվեց որպես Արևեմտյան Աֆրիկայի երկրներում ընդերքօգտագործման զարգացման կայունության և ընդհանուր բարեկեցության ապահովման գործիք: WAMSSA-ն ներկայացնում է ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատում, որի նպատակն է աֆրիկյան երկրների ընդերքօգտագործման զարգացման գործընթացում բնապահպանական և սոցիալական խնդիրների ինտեգրացման համար անհրաժեշտ քաղաքականության, ինստիտուցիոնալ և իրավական ճշգրտումների բացահայտումը: Ներդիր 7-ում ներկայացված է ՌԲԳ գործընթացը Մավրիտանիայի նավթի և գազի արդյունաբերության ոլորտում: Դրա նպատակն է իրավական և օրենսդրական շրջանակի ուժեղացումն ու բնապահպանական կառավարման բարելավումը: Այդ նպատակին օժանդակելու համար ՌԲԳ-ն կիրառվեց լավագույն միջազգային գործելակերպին և չափորոշիչներին համապատասխան` հանուն նավթի և գազի արդյունաբերության կայուն աճի ապահովման: Ներդիր 4. Սիեռա Լեոնեի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատում36 ՌԲՍԳ-ն անց է կացվել Սիեռա Լեոնեի հանքարդյունաբերական ոլորտի զարգացմանը միտված իրավական և քաղաքականության բարեփոխումների աջակցության և ընդերքօգտագործման զարգացման արդյունքում բնապահպանական և սոցիալական օգուտների ընդլայնման նպատակով: Գործընթացի կարևորագույն արդյունքները ներկայացված են ստորև: Երկխոսության հարթակ բոլոր առանցքային շահակիցների համար, այդ թվում՝ ավանդական շահագրգիռ կողմերի՝ տեղի գյուղական բնակչության, սոցիալական հասարակության ներկայացուցիչների և 36 Loayza, Fernando. 2012. “Sierra Leone: Strategic Environmental and Social Assessment of the Mining Sector.” In Strategic Environmental Assessment in Development Practice: A Review of Recent Experience . OECD Publishing. http://www.oecd.org/countries/vietnam/strategicenvironmentalassessmentindevelopmentpracticereviewofrecentexperience.htm. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 43 հասարակական կազմակերպությունների: Հանքարդյունաբերության ոլորտի բարեփոխումների հնարավոր արդյունքների հստակ վերլուծության համար հաշվի առնվեցին յուրաքանչյուր շահագրգիռ կողմի շարժառիթները, ինչպես նաև բարեփոխումների ընթացքի վրա վերջիններիս հնարավոր ազդեցության աստիճանը: Հատուկ ուշադրության արժանացան առավել խոցելի խմբերը՝ երեխաները, կանայք և երիտասարդները: Տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական ռիսկերի վարկանիշային գնահատման և դրանց կանխման գործողությունների մշակմանը նվիրված քննարկումներում ներգրավվեցին բոլոր շահակիցները՝ բնական պաշարների նախարարությունը, կառավարության գործակալությունները, քաղաքային իշխանությունները, հանքարդյունահանող ընկերությունները, խոցելի խմբերը (երեխաները, կանայք և երիտասարդները), հողատերերը, տեղի համայնքները և հասարակական կազմակերպությունները: Հիմնախնդիրների և տարածաշրջանների համապարփակ համեմատական վերլուծության հիման վրա կազմված վարկանիշային մեթոդաբանության միջոցով բացահայտվեցին հանքարդյունաբերության ոլորտի բնապահպանական և սոցիալական գերակայությունները: ՌԲՍԳ-ի շրջանակներում անցկացված A իրավիճակային վերլուծությունն անդրադարձավ ընդերքօգտագործման բոլոր ենթաոլորտներին (խոշոր, փոքր և տնայնագործական)` օգնելով յուրաքանչյուրի հիմնական բնապահպանական և սոցիալական խնդիրների հստակ մատնանշմանը: ՌԲՍԳ-ի վարկանիշային գնահատման մեթոդաբանությունն ապահովեց, որ վարկանշման գործընթացում խոցելի խմբերին տրվի հավասար կշիռ: Յուրաքանչյուր մասնակից երկրամասի համար վեր հանվեցին սկզբունքային խնդիրները, որոնցից հետևյալ հինգն առանձնացվեցին որպես ազգային գերակայություններ. ա) հողի և մշակաբույսերի փոխհատուցում և գյուղի վերաբնակեցում, բ) սանիտարահիգիենիկ պաշտպանություն և ջրի աղտոտվածություն, գ) անտառազրկում և հողի դեգրադացիա, դ) մանկական աշխատանք և ե) փակումից հետռո հողաբարելավում: Հանքարդյունաբերության ոլորտի առաջարկվող բարեփոխման շրջանակում գնահատվեցին կարողությունները տարածաշրջանային և ազգային առանցքային գերակայությունների առնչությամբ: Ընդերքօգտագործման բարեփոխման իրականացման ընթացքում այդ կարողությունների զարգացման համար կազմվեց միջոցառումների ծրագիր: ՌԲՍԳ-ի աշխատանքների մեկնարկային փուլում հանքարդյունաբերության ոլորտում վարվող քաղաքականությունն արդյունավետ չէր ոլորտի բնապահպանական և սոցիալական խնդիրների լուծման համար, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր հստակության, հետևողականության և իրականացման կարողությունների պակասով: ՌԲՍԳ-ն բացահայտեց նաև կառավարման լուրջ խնդիրներ, որոնք վերաբերում էին ոչ միայն հանքարդյունաբերության ոլորտին: Առաջարկություններ տրվեցին բնապահպանական կառավարման և հաստատությունների ուժեղացման, տեղական զարգացման գործընթացում հանքարդյունաբերության ոլորտի կշռի բարձրացման ու տնայնագործական ընդերքօգտագործման խթանման պիլոտային ծրագրերի ուղղությամբ: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 44 Ներդիր 5. Ինդոնեզիայի Պապուա նահանգում տարածքային պլանավորման ռազմավարական գնահատումը37 Գնահատումն անցկացվել է 2007 թ. Ինդոնեզիայի Պապուա նահանգում տարածքային պլանավորման հնարավոր տարբերակների ուրվագծման նպատակով: Սոցիալական և բնապահպանական խնդիրները որոշումների կայացման և իրականացման գործընթացների հետ համադրելու նպատակով գնահատման ընթացքում դրսևորվոլ է վերլուծական և մասնակցային մոտեցում: Շահակիցների վերլուծությունը երեք նպատակ է հետապնդել, որոնցից առաջինը զարգացման անցանկալի հետևանքների և ռիսկերի նկատմամբ խոցելիության բացահայտումն ու գնահատումն էր, մասնավորապես` բնիկ պապուացիների և այլ խոցելի խմբերի համար: ՌԲԳ-ի ողջ ընթացքում տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական գերակայությունների բացահայտման, ՌԲԳ-ի զեկույցի եզրահանգումների քննարկման և լուծումների տարբերակների ուսումնասիրության նպատակով կամակերպվեցին հարցազրույցներ և աշխատաժողովներ շահակիցների ներգրավմամբ: Մշակվեցին տարածքային զարգացման բազմաթիվ տարբերակներ, որոնցից յուրաքանչյուրը սեփական տեսանկյունից էր դիտարկում տնտեսական աճի, զարգացման քաղաքականությունների և շրջակա միջավայրի որակի հետ կապված խնդիրները: Քննարկումների խթանման և շահակիցների հիմնավորված կարծիքները ստանալու համար տարբերակների մի մասը նրանց ներկայացվեցին վիզուալ՝ քարտեզների տեսքով: Յուրաքանչյուր տարբերակ ենթադրում էր երկու սցենար. աշխատանքի անփոփոխ ընթացք (ԱԸ) և կայուն զարգացում (ԿԶ): ՌԲԳ-ի թիմը գնահատեց յուրաքանչյուր սցենարի կուտակային և անմիջական տնտեսական, բնապահպանական ու սոցիալական ազդեցությունները 5-10 տարվա ժամանակաշրջանի համար: ՌԲԳ հաշվետվությունում ներկայացված զարգացման տարբերակներն ընդգրկում էին հնարավոր միջամտության չորս ոլորտներ` տրանսպորտ, ընդերքօգտագործում, անտառային տնտեսություն և Մամբերամո շրջանի պահպանություն: Շրջանակի սահմանման աշխատանքների արդյունքում տրվեցին հետևյալ առաջարկությունները հանքարդյունաբերության ոլորտի համար. Ցանկացած նոր ընդերքօգտագործման նախագծի համար հենանիշ պետք է հանդիսանան Պապուայի բնակչության և շրջակա միջավայրի շահերը, ուստի քայլեր պետք է ձեռնարկվեն ընդերքօգտագործման գործունեությունից բխող հարկերի, ռոյալթիների և հասույթի արդարացի բաշխման համար, որպեսզի Պապուա նահանգի տնտեսական բարձր աճի ցուցանիշները հանգեցնեն աղքատության կրճատման: ԱԸ և ԿԶ սցենարների տնտեսական արդյունքների համեմատման համար, որպես հիմնական ցուցանիշներից մեկը, կիրառվեց ճշգտված համախառն ներքին տարաշածրջանային արդյունքը (ՀՆՏԱ): Ճշգրտված ՀՆՏԱ-ն, ի տարբերություն սովորական ՀՆՏԱ-ի, հաշվի է առնում բնապահպանական և սոցիալական օգուտները և տնտեսական գործունեության հետ կապված ծախսերը: ՀՆՏԱ-ի ճշգրտման համար կիրառվել է ընդհանուր տնտեսական արժեքի (ԸՏԱ) մոտեցումը: Մասնավորապես մինչև 2020 թ. անտառային տնտեսության զարգացման սցենարում կատարվել են հետևյալ կանխատեսումները. ԱԸ սցենար, սովորական ՀՆՏԱ. 5.8 մլրդ դոլար (ապավենու յուղից և փայտանյութից ստացվող եկամտի հիման վրա): ԱԸ սցենար, ճշգրտված ՀՆՏԱ. 4.6 մլրդ դոլար (սովորական ՀՆՏԱ հանած անտառազրկման բնապահպանական և սոցիալական ծախսերը): ԿԶ սցենար, ճշգրտված ՀՆՏԱ. 8.9 մլրդ դոլար (ներառյալ հասարակության նյութական և ոչ նյութական օգուտներն անտառներից, օրինակ՝ մաքուր ջուր, ածխածնի կլանում, կենսաբազմազան բնական միջավայր): 37 World Bank. 2008. A Strategic Assessment of Spatial Planning Option for Papua Province. Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 45 Ներդիր 6. Արևմտյան Աֆրիկայի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատումը WAMSSA-ն Աֆրիկայի մայրցամաքում հանքարդյունաբերության ոլորտի զարագացման շրջանակում բնապահպանական և սոցիալական գաղափարների ինտեգրացման համար անհրաժեշտ քաղաքականության, ինսիտուցիոնալ և իրավական ճշգրտումների բացահայտման նպատակով ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատում է: Ուսումնասիրության կենտրոնում Մանո գետի պետությունների միության երեք երկրներ են` Գվինեա, Լիբերիա և Սիեռա Լեոնե: Երեք երկրներում առկա են օգտակար հանածոների հարուստ պաշարներ, հետևաբար մեծ է բոքսիտների, երկաթի հանքաքարի, ռուտիլի, ոսկու, ադամանդի արտահանումից զգալի եկամուտ ստանալու ներուժը: Տարաշածրջանում հանքարդյունաբերության ոլորտի կառավարման բարելավման և ոլորտի զարգաման քաղաքականության շուրջ երկխոսության խթանման նպատակով ՌԲԳ-ն ներառում է ակտիվ խորհրդատվական գործընթաց նախատեսող վերլուծական բաղադրիչ: WAMSSA-ի աշխատանքներին մասնակցում է շահակիցների լայն շրջանակ, նրան խորհրդատվական աջակցություն է տրամադրում Աֆրիկայի հանքային կառավարման ծրագիրը և Արդյունահանող արդյունաբերության թափանցիկության «պլյուս պլյուս» նախաձեռնությունը (ԱԹՆ++): Այն միտված է հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման տարածաշրջանային ներդաշնակեցմանը և գործում է հանքարդյունաբերության ներուժը տարածաշրջանային և անդրսահմանային քլաստերներում ուսումնասիրելու սկզբունքով: Բացի այդ, WAMSSA-ն վերլուծել է փոքր և խոշոր հանքարդյունահանող ընկերությունների մոտեցումները և դրանցից յուրաքանչյուրի հնարավոր տարբերակները: Օրինակ՝ փոքր ընկերություններն ավելի քիչ հնարավորություն ունեն բնապահպանական և սոցիալական տեսանկյունից կայուն գործունեության իրականացման համար, սակայն սահմանափակ տարածքում շատ թվով փոքր ընկերությունների ներկայության դեպքում դրանց ազդեցությունը կարող է բավականին զգալի լինել: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 46 Ներդիր 7. Ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատման գործընթացը Մավրիտանիայի նավթի և գազի արդյունաբերության ոլորտում, հունիս 2011 թ. Առաջնորդվելով Արևմտյան Աֆրկայի վերջին տնտեսական վերելքին միանալու ձգտմամբ` Մավրիտանիայի Հանրապետությունն օգտագործեց 2001 թ. հայտնաբերված Չինգեթի նավթի հանքավայրի արագ շահագործման հնարավորությունը` հույս փայփայելով մեծ օգուտ ստանալու երկրի նավթային հարստությունից: Չինգեթի հանքավայրը հայտնաբերելուց 5 տարի անց սկսեց շահագործվել, որի ընթացքում հայտնաբերվեցին նաև մի շարք այլ օֆշորային գազի և նավթի հանքավայրեր: Միաժամանակ ուշադրության կենտրոնում հայտնվեցին երկրի կենտրոնական ցամաքային շրջանները, որտեղ առկա էին պարապուրդի մատնված փորատման տեղամասեր: Երկիրը ցանկանում էր իր ուրույն տեղը զբաղեցնել համաշխարհային նավթի և գազի շուկայում: Կառավարության առաջնահերթ խնդիրն իրավական և կարգավորիչ դաշտի ամրապնդումն էր և շրջակա միջավայրի կառավարման բարելավումը: Այդ իսկ պատճառով ՌԲԳ-ն կիրառվեց որպես լավագույն միջազգային գործելակերպին և չափորոշիչներին համապատասխանող նավթի և գազի արդյունաբերության ոլորտի կայուն զարգացման գործիք: Մավրիտանիայում նավթի և գազի արդյունաբերության ոլորտի ՌԲԳ-ն նախատեսում է երկու տարբեր զարգացման սցենարներ. առաջացող բնապահպանական ազդեցությունների համեմատում և առաջնահերթությունների ու հարակից ծախսերի որոշում: ՌԲԳ-ի հիմքում ընկած է հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն զարգացման կառավարության տեսլականը և ռազմավարությունը, այնտեղ ներկայացված են 20 առաջարկություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի ծախսային նախահաշվարկ, իրականացման ժամանակացույց և միջոցառումների ծրագիր: Առաջնահերթությունները բաշխված են անմիջական, կարճաժամկետ (մեկից երկու տարի) և միջնաժամկետ (երեքից հինգ տարի) կտրվածքով: Անմիջական միջոցառումներն ընդգրկում են կարողությունների զարգացումը, ինստիտուցիոնալ ուժեղացումը, թափանցիկության բարձրացումը և համագործակցությունը նավթի և զազի զարգացած արդյունաբերություն ունեցող երկրների հետ: Կուտակային ազդեցություններ: Կւտակային ազդեցությունները սահմանելիս Մավրիտանիայի ՌԲԳ-ն վկայակոչում է Նիդեռլանդների հանձնաժողովը և ընդգծում է, որ կուտակային ազդեցությունները պետք է ավելի մեծ լինեն, քան առանձին ազդեցությունների հանրագումարն է: ՌԲԳ-ում նաև կոչ է արվում կազմել կուտակային հետևանքների առանձին կառավարման պլան: Մավրիտանիայի ՌԲԳ-ն հիմնվում է այն փաստի վրա, որ ՇՄԱՓ-ները կառուցվածքային թերություն ունեն այն առումով, որ հաշվի չեն առնվում որոշումների կայացման գործընթացի սկզբնական փուլերում: Այն պահին, երբ դա տեղի է ունենում, արդեն կայացված են լինում այն որոշումները, թե որտեղ և ինչ տեսակի ծրագրեր են իրականացվելու, և հաճախ անտեսվում են բնապահպանական և սոցիալական նկատառումները: ՌԲԳ-ի մեկ այլ առավելությունն այն է, որ քաղաքականության մակարդակով կիրառվելու դեպքում կարող է զգալիորեն կրճատվել ծրագրային ՇՄԱՓ-ների թիվը, ընդ որում ինստիտուցիոնալ և/կամ փորձագիտական սահմանափակ կարողությունների պարագայում էապես մեղմանում է լարվածությունը (Dalal-Clayton and Sadler 2005): ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 47 2.1 Ռազմավարական բնապահպանական կառավարման կիրառումը Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտում Հարուստ հանքային պաշարներ ունեցող երկրներում կիրառված ՌԲԳ-ների օրինակները վկայում են, որ ընդերքօգտագործումը բազմաթիվ ճանապարներով կարող է նպաստել սոցիալական և բնապահպանական զարգացմանը` առանց շրջակա միջավայրին վնաս պատճառելու: Այն ակնկալիքները, թե ընդերքօգտագործումը կարող է մեծացնել գյուղական վայրերում տնտեսական և զբաղվածության հնարավորությունները, նպաստել ենթակառուցվածքների զարգացմանը և լիցք հաղորդել տնտեսական զարգացմանն ու գործարարությանը, ինչը բխում է համայնքների շահերից, կարող են արդարանալ միայն ոլորտի պատշաճ կառավարման շնորհիվ, որն իր հերթին կարող է նպաստել հանքարդյունաբերության ոլորտի բազմաթիվ առավելությունների օգտագործմանը հօգուտ երկրի կարիքների38: Բազմաթիվ տեղեկություններ կան, որոնք ապացուցում են, որ ՌԲԳ-ն ռազմավարական պլանավորման օգտակար կառուցակարգ է, որը նպաստում է հանքարդյունաբերության ոլորտի պլանային ռազմավարական զարգացմանը բնապահպանական և սոցիալական գործոնների, այդ թվում՝ բնական պաշարների նկատմամբ տարբեր պահանջարկների և ճնշումների ֆակտորինգի միջոցով: Հայաստանում ընդերքօգտագործման զարգացման համատեքստում ՌԲԳ-ով վերլուծության են ենթակա Հայաստանի ազգային բնապահպանական գործողությունների երկրորդ ծրագրում (ԱԲԳԾ-2) սահմանված բնապահպանական գերակայությունները: 1. Հողային պաշարներ. Հայաստանի հողային պաշարները բազմազան են և ներառում են կիսաանապատային, չոր տափաստանային, տափաստանային, անտառային և բարձրլեռնային հողերը: Գյուղատնտեսական և անտառային հողերը արդյունաբերական և քաղաքային զարգացման հարաճուն ճնշման տակ են: Ընդերքօգտագործման զարգացումն ուղղակիորեն ազդում է հողային պաշարների վրա՝ հողօգտագործման մշտական փոփոխման, լցակույտերից ծանր մետաղների տարրալվացման հետևանքով հողերի աղտոտման և հողի էրոզիայի պատճառ դարձող հողաշերտի մերկացման հետևանքով: Սահմանափակ հողային պաշարներ պարագայում այդ հարցերը պետք է մտահոգություն առաջացնեն, հատկապես` գյուղատնտեսական կամ արոտավայրերի պահպանության առումով: Պոչամբարների համատարած ազդեցությունը ջրավազանների և ջրատար հորիզոնների վրա նույնիսկ ավելի լուրջ մտահոգության տեղիք է տալիս: 2. Կենսաբազմազանություն և անտառային պաշարներ: Հայաստանում համաշխարհային կարևորություն ունեցող բուսական և կենդանական աշխարհի բազմաթիվ տեսակների առկայությունը և այն, որ երկրի տարածքի շուրջ 10%-ը զբաղեցնում են պահպանվող տարածքները, հատուկ ուշադրություն է պահանջում ընդերքօգտագործման գործունեության նկատմամբ: Ընդերքօգտագործման աշխատանքների արդյունքում պոչամբարներից ալկալահանումը, արտադրական լցակույտերը, բուսականության և անտառների ոչնչացումը, փոշին, արտադրական աղմուկն ու տատանումները կարող են ուղղակի և հարատև ազդեցություն թողնել բուսական և կենդանական աշխարհի վրա: 3. Ջրային պաշարներ: Երկրի մշտական ջրային պաշարների ռազմավարական աղբյուր հանդիսացող Սևանա լճի պահպանթյունը երկրի համար առանցքային կարևորություն ունի: Ոչ պակաս կարևոր է գետերի և ստորերկրյա ջրերի պահպանությունը, քանի որ երկրի ջրային պաշարները սակավ են: Շուրջ 560 գյուղական համայնքներ ընդգրկված չեն 38 World Bank. 2010.West Africa Mineral Sector Strategic Assessment (WAMSSA). Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 48 ազգային ջրամատակարարման համակարգում , և ջուրը ստանում են ջրատար մեքենաներից կամ ջրհորներից: Հանքարդյունաբերության զարգացման արդյունքում ջրային պաշարների պահանջարկի աճը կարող է հանգեցնել համայնքների համար կենսական նշանակություն ունեցող այդ ռեսուրսի որակի վատթարացման: Ջրային պաշարների վրա ազդեցություն են թողնում պոչամբարների արտահոսքերն ու ալկալահանումները, հանքահարստացման համակարգերը, լցակույտերի և փորումներից առաջացող հողային նստվածքների հետևանքով ջրամբարների տղմակալումները: 4. Վտանգավոր նյութերի և թափոնների կառավարում: Թափոնների կառավարման հարցերը կարգավորող օրենսդրությունը ներառում է շուրջ 29 ենթաօրենսդրական ակտեր: Թերևս հանքարդյունաբերության մնացորդային նյութերը թափոններ չեն համարվում: Սակայն պոչամբարների համար հողի օտարումները , լցակույտերը, ալկալահանումները, չոր նյութերից առաջացող փոշին և հատկապես կոշտ կենցաղային թափոնների հատկություններ դրսևորող մնացորդային նյութերը պատշաճ կառավարման կարիք ունեն: Աղտոտված նյութեր տեղափոխող ջրհեղեղների հետևանքները կարող են կործանարար լինել հարևան համայնքների համար: 5. Ստորերկրյա պաշարներ: ԱԲՄԾ 2-ում ստորերկրյա պաշարների կառավարմանը առաջնային կարևորություն է տրվում: Առանց պատշաճ երկրաբանատնտեսական վերլուծության կամ տեխնիկատնտեսական գնահատման չվերականգվող պաշարների արդյունահանումը կարող է խարխլել երկարաժամկետ տնտեսական աճի հիմքերը: Օգտակար հանածոների կորզում տեղի է ունենում պոչամբարներից, որոնք գտնվում են Սյունիքում (10), Լոռիում (1), Արարատում (1) և Արարատի ոսկու արդյունահանման ֆաբրիկայի հարևանությամբ: Այդ գործընթացին բնորոշ բնապահպանական խնդիրների լուծմանը կնպաստի հետագա վերականգման պլանների մշակումը: 6. Մթնոլորտային պաշտպանություն և կլիմայի փոփոխություն. Հանքերում ընթացող փորման և նման աշխատանքներն առաջացնում են օդն աղտոտող փոշի և մանր մասնիկներ: Ծանր շինարարական տեխնիկայի և մեքենաների օգտագործումն էլ ավելի է նպաստում օդի որակի վատթարացմանը: Ձուլարաններում ապարի երկրորդական մշակումն ընդերքօգտագործման գործոունեության հետ մեկտեղ հանգեցնում է թունավոր նյութերի արտանետումների, որոնք առաջացնում են թթվային անձրևներ, հողի և ջրային մարմինների թթվայնացում: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 49 4. Բնական կապիտալի արժեքը կենսապահովման և տեղական տնտեսական զարգացման համար Բնապահպանական քաղաքականությունն առանցքային դեր ունի կայուն զարգացմանը նպաստող բնական պաշարների արդյունավետ կառավարման տարբերակների բացահայտման համար: Այն կարևոր կամուրջ է ավանդական որոշումների կայացման մեթոդների և բնապահպանական ու սոցիալական տեսանկյունից ավելի զգայուն մոտեցումների արմատավորման համար 39 : Կարևորվում է շրջահայաց մակրոտնտեսական և ոլորտային քաղաքականության դերը պաշարների արագ սպառումը կանխելու և շրջակա միջավայրի վատթարացումը թույլ չտալու հարցերում: Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունների տնտեսական վերլուծությունն ուղենշային քայլ է համալիր բնապահպանական և տնտեսական գործընթացների փոխկապակցվածությունը հասկանալու համար: Ստորև քննարկվում են բնապահպանության ոլորտում տնտեսական որոշումների կայացման որոշ առանցքային գաղափարներն ու գնահատման սկզբունքները: 3.2 Տնտեսական գնահատման սկզբունքները Կայուն զարգացման տնտեսական գնահատման համար կիրառվող ընդհանուր տնտեսական գնահատումը (ԸՏԳ) հնարավորություն է տալիս հաշվարկելու էկոհամակարգի ծառայությունների արժեքը` գիտակցելով, որ բնապահպանական ռեսուրսի արժեքը բաղկացած է նրա օգտագործման և չօգտագործման արժեքներից, ինչպես ներկայացված է գծապատկեր 4-1-ում: Էկոհամակարգի ծառայություններն այն ուղղակի և անուղղակի օգուտներն են, որոնք մարդիկ ստանում են տոկուն և գործող էկոհամակարգերից: Ուղղակի օգտագործման արժեքը վերաբերում է պաշարների սպառողական օգտագործմանը (օրինակ` սննդամթերքի, ջրի կամ փայտանյութի) և ոչ սպառողական օգտագործմանը (օրինակ` ռեկրեացիոն): Անուղղակի օգտագործման արժեքն առաջանում է էկոհամակարգի ծառայություններից, որոնք բնական ճանապարհով կարգավորում են մթնոլորտի և կլիմայի քիմիական կազմը, մաքրազտում աղտոտումը կամ վերահսկում փոշակալումը: Այդ էկոհամակարգի ծառայությունները հաճախ աննկատելի են այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեն վատթարանում կամ վերանում: Այդ իսկ պատճառով անուղղակի օգտագործման արժեքի գնահատումը հաճախ շատ ավելի բարդ է: Հնարավոր օգտագործման արժեքն արտացոլում է կարևորությունը, որ մարդիկ տալիս են պաշարն ապագայում օգտագործելու հնարավորությանը, եթե նույնիսկ այն ներկայում չեն օգտագործում (օրինակ՝ ազգային պարկեր): Չօգտագործելու արժեքն առաջանում է այն գիտակցությունից, որ բնական էկոհամակարգը պատշաճ ձևով պահպանվում է: Պատշաճ ձևով պահպանումը կարևոր է թեʹ այն պատճառով, որ մարդիկ արժևորում են ռեսուրսը, եթե նույնիսկ այն իրականում չեն նախատեսում օգտագործել (առկայության արժեք), թեʹ որովհետև գնահատում են, որ էկոհամակարգի ռեսուրսը փոխանցվելու է ապագա սերունդներին (ժառանգելու արժեք): 39 Munasinghe, Mohan. 1993. Environmental Economics and Sustainable Development. Report. Washington, DC: World Bank. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 50 Պատկեր 4-1. Ընդհանուր տնտեսական արժեք Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկ: Գնահատման մեթոդները որոշվում են ըստ էկոհամակարգի արժեքի տեսակի: Որոշ օրինակներ բերված են աղյուսակ 4-1-ում: Բացահայտված նախընտրությունների մեթոդը գնահատում է էկոհամակարգի ծառայությունները` հաշվի առնելով մարդկանց իրական նախընտրությունները, այսինքն` շուկայական գինը վճարելու նրանց պատրաստակամությունը, կամ հաշվարկելով էկոհամակարգերի փոոխությունից բխող արդյունքի փոփոխությունը (արտադրողականության փոփոխություն): Այլ օրինակների թվում են տեղանք հասնելու ժամանակի և ծախսի հիման վրա այցելուների տեղաշարժման արժեքի հաշվարկը (տեղաշարժ-ծախս մեթոդ) և շրջակա միջավայրի բարենպաստ պայմաններից (օրինակ՝ այն փաստից, որ մաքուր գետերի հարևանությամբ գտնվող տներն ավելի շատ արժեն) բխող հավելագնի որոշումը (հեդոնիստական գնագոյացում): Հայտարարագրված նախընտրությունների մոտեցումների թվում են հարցաշարերի միջոցով հարցումները, երբ մարդկանց հարցնում են իրենց նախընտրությունների վերաբերյալ: Պայմանական գնահատման ժամանակ մարդկանց հարցնում են իրենց նախընտրելի բնապահպանական տարբերակների, օրինակ՝ ռեկրեացիոն այցերի ապահովման համար վճարելու պատրաստակամության մասին: Արժեքի հիման վրա մոտեցումները շուկայական արժեքի հիման վրա իրական արժեքի մոտարկումներն են: Դրանք առավել հարմար են ծառայությունների տրամադրման կամ կարգավորման արժեքի որոշման համար: Հեղեղումների վերահսկողության տեսանկյունից խոնավ տարածքների էկոհամակարգի արժեքը կարելի է հաշվարկել մարդու ստեղծած համարժեք համակարգի գնի հիման վրա (փոխհատուցման արժեք) կամ ելնելով հեղեղման վնասի կանխման ակնկալվող արժեքից (շրջանցված վնասի արժեք)40: 40 World Business Council for Sustainable Development. 2011. “Guide to Corporate Ecosystem Valuation.” http://www.wbcsd.org/Pages/EDocument/EDocumentDetails.aspx?ID=104&NoSearchContextKey=true. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 51 Աղյուսակ 4-1. Էկոհամակարգերի ծառայությունների կատեգորիաները և դրանց գնահատման մեթոդները Օժանդակում Մատակարարում Կարգավորում Մշակութային ծառայություններ41  Սնուցիչների   Կլիմայի կարգավորում  Էկոհամակարգի Պարեն Ռեկրեացիոն արտադրությու  Ջուր  Հեղեղումների  Էսթետիկ ն  Թելք կարգավորում  Կրթական  Հողի  Վառեիլք  Ջրի մաքրազերծում  Հոգևոր ձևավորում  Գենետիկական  Հիվանդությունների/ ռեսուրսներ վնասատուների կարգավորում  Ուղղկաի  Անուղղկաի օգտագործում  Ուղղակի օգտագործում օգտագործում  Օգտագործման  Օգտագործման Արժեք Օժանդակ  Օգտագործման հնարավորության ծառայությունները հնարավորության հնարավորության արժեք պահպանում են արժեք արժեք  Չօգտագործման այլ տեսակի արժեք ծառայությունները  Շրջանցված վնասի և արժևորվում են արժեք  Հայտարարագրված Գնահատման  Շուկայական գներ (օրինակներ) այլ մեթոդներ  Փոխհատուցման արժեք նախընտրությունն կատեգորիաների  Փոխհատուցման արժեք  Արտադրողականության երի հարցումներ միջոցով  Արտադրողականության փոփոխություն  տեղաշարժ-ծախս փոփոխություն  Հեդոնիստական մեթոդ գնագոյացում Աղբյուրը` հեղինակներ: 4.2 Տնտեսական գնահատման կիրառումը Հայաստանում Ներկայումս տնտեսական գնահատումը Հայաստանում կատարվում է տարբեր օրենսդրական ակտերով պահանջվող պարզ հաշվարկներով: 2001 թ. «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների մասին» ՀՀ օրենքը մեխանիզմներ է սահմանում վճարված գումարները համայնքներին վերադարձնելու համար: 1995 թ. «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունմանը հետևեց օդային, ջրային և հողային պաշարների, կենդանական և բուսական աշխարհի և անտառների վրա ազդեցության հարցերը կարգավորող ենթաօրենսդրական ակտերի ընդունումը, որոնք բովանդակում են նաև համապատասխան հաշվարկները 42 : ՇՄԱՓ օրենքում և համապատասխան ենթաօրենսդրական ակտերում կատարվող փոփոխությունները նույնպես նպաստում են այդ ոլորտում գործունեության հետագա կարգավորմանը: Ինչպես նշվել է, խնդիրներ կան հանքավայրերի լցակույտերի կառավարման և դրանից բխող հետևանքների առնչությամբ, ընդ որում ընդերքօգտագործման այդ հատվածին վերաբերող հաշվարկներ չեն կատարվել կամ դրանք կիրառելի չեն այս փաստաթղթի նպատակների համար: Բացի այդ, 41 Սահմանումների հիմքում Հազարամյակի էկոհամակրգի գնահատումն է: 42 Մթնոլորտի վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման կարգը հաստատելու մասին հրաման (2005թ.), Շրջակա միջավայրի վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման կարգը հաստատելու մասին հրաման (2003թ.), Բնապահպանական իրավախախտումների հետևանքով կենդանական աշխարհին պատճառված վնասի հատուցման սակագների մասին ՀՀ օրենք (2005թ.), Պետական սեփականություն համարվող անտառների վարձավճարի նվազագույն չափը սհամանելու մասին ՀՀ կառավարության որոշում (2010 թ.): ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 52 հաշվարկներում չեն արտացոլվում ընդերքօգտագործման գործունեության հեռահար ազդեցությունները, հաշվի չեն առնվում հնարավոր հետևանքները մարդկանց առողջության վրա և դրանց վերացմանն ուղղվող առողջապահական ծառայությունների ծախսերը: Ներդիր 8-ում բերվող Թեղուտի հանքավայրի օրինակի վրա կատարված գործնական ուսումանսիրությունը ներկայացնում է հաշվարկների և գնահատումների թերությունները: Այդ գործնական ուսումնասիրությունը կատարվել է Թեղուտի պղնձամոլիբդենային հանքը շահագործող «Արմենիան քափր փրոգրամ» (Եյ-Սի-Փի) ընկերության կողմից ՇՄԱՓ-ի շրջանակներում և կազմում է նաև ընկերության աշխատանքային ծրագրի մասը: Գնահատումը անդրադառնում է օդի աղտոտման վնասին, ջրային պաշարների վնասին, հողի վնասին և հողային պաշարների վնասին: Ըստ Եյ-Սի-Փի ընկերության գնահատման մեթոդաբանության` տնտեսական վնասը հաշվարկվում է հետևյալ բաղադրիչների գումարով. տարեկան վնասը օդային աղտոտող արտանետումներից, ջրի աղտոտման տարեկան վնասը, հողային ռեսուրսների ոչնչացման և աղտոտման տարեկան վնասը, հողի օտարման հետևանքով տարեկան վնասը և հողային ռեսուրսների ոչնչացման արդյուքնում տարեկան վնասը: Հաշվարկները վերլուծվել և համեմատվել են անկախ փորձաքննության ժամանակ` ըստ հողին, օդին, ջրին, անտառներին և հողային ռեսուրսներին պատճառված համապատասան վնասի: Փաստացի տվյալների հավաքում կամ չափագրումներ չեն արվել, ուստի վերահաշվարկը կարևորում է նշված փաստաթղթերում տնտեսական վնասի հաշվարկի վերանայումը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ այդ տվյալները բավարար են եղել ՀՀ բնապահպանական օրենսդրության պահանջներին համապատասխան հաշվարկ կատարելու համար: Արձանագրված թերություններից կարելի է նշել այն, որ որոշ թվերի հանրագումարներ չեն համընկնում դրանց բաղադրիչների գումարների հետ (տարածության կամ ծավալի չափման միավորով), կիրառված օդի աղտոտման գործակցի տասնորդական կետը սխալ է դրված, որը հանգեցնում է ավելի փոքր արդյունքի (ծավալների), անտառների վրա ազդեցությունը գնահատվում է զուտ սղոցված փայտանյութի հիման վրա: Բացի այդ, աշխատանքային ծրագիրը չի անդրադառնում առաջացող բնապահպանական ազդեցություններին և դրանցից բխող տնտեսական վնասներին: Հարկ է նաև նշել, որ օգտագործված ուղեցույցը (Հանքարդյունաբերության ընկերությունների ծրագրերի բնապահպանական ազդեցությունների գնահատման մեթոդական ուղեցույցներ, Սանկտ Պետերբուրգ-Մոսկվա, 1992 թ.) հնացած է և հաշվի չի առնում վերջին 20 տարիների փոփոխված տնտեսական, բնապահպանական և օրենսդրական պահանջները: Ներդիր 8. Թեղուտի հանքավայրի համապարփակ տնտեսական վերլուծություն43 Թեղուտի հանքավայրի համապարփակ տնտեսական վերլուծությունը ներառում է բնական պաշարներին պատճառված վնասի գնահատումն ու տնտեսական արժեքավորումը, մասնավորապես` հողին, օդին, ջրին, անտառներին և հողային պաշարներին: Այս վերլուծության հիմքում հեղինակի կողմից հավաքված տվյալները չեն, այլ Թեղուտի պղնձամոլիբդենային հանքավայրը շահագործող Եյ-Սի-Փի ընկերության աշխատանքային ծրագրի տվյալները և ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված հաշվարկները: Կարևոր է նշել, որ նման հաշվարկներ կատարելիս պետք է հաշվի առնվի ժամանակահատվածը, որի համար շնորհվել է կոնցեսիան և հանքավայրի պաշարների սպառման ակնկալվող ժամկետը, ոչ թե սոսկ այն ժամկետը, որի 43 Vardgesyan, Edita. 2010. Economic Evaluation of the Ecological Damage Caused by Teghut Copper Molybdenum Mining Exploitation. Report. Armenian State University of Economics. Yerevan. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 53 ընթացքում հանքավայրը շահագործվում է: Օդի աղտոտում. Օդն աղտոտող արտանետումների ընդհանուր տարեկան վնասը հաշվարկվել է Եյ-Սի-Փի ընկերության կողմից «Հանքարդյունաբերության ընկերությունների ծրագրերի բնապահպանական ազդեցությունների գնահատման մեթոդական ուղեցույցներ» (Սանկտ Պետերբուրգ-Մոսկվա, 1992 թ.) փաստաթղթի հիման վրա հետևյալ բանաձևով. n Y  J  k     f i  Ai  mi , որտեղ i 1 J – կոնկրետ վնասն է հաշվարկմած մեկ տոննայի դիմաց 2.4 խորհրդային ռուբլի պայմանական գումարով, k –1984 թ. գների մակարդակի համադրելի գնային ինդեքսով հաշվարկված բազմապատկման գործակիցն է, որը ամրագրված է որպես 400 դրամ,  - աղտոտիչ արտանետումների տարածումից բխող վտանգներն են, i – աղտոտիչ նյութի տեսակն է, fi - i-տեսակի աղտոտիչ նյութի դիֆուզիոն բնույթն է, Ai - i-տեսակի աղտոտիչ նյութի հարաբերական ագրեսիվությունն է, mi - i-տեսակի աղտոտիչ նյութի տարեկան չափն է: Հաշվարկի արդյունքը հետևյալն է. օդի աղտոտման վնասը տարեկան կազմում է 12,895,130 ՀՀ դրամ (3,223.80 ԱՄՆ դոլար): Եյ-Սի-Փի ընկերության աշխատանքային ծրագիրը բաժին ունի` «Շինարարական աշխատանքների արդյունքում պատճառված տարեկան բնապահպանական վնասը», ըստ որի` շինարարական աշխատաքների հետևանքով պատճառված տարեկան բնապահպանական վնասը կազմում է 21,010,240 ՀՀ դրամ (52,525.60 ԱՄՆ դոլար): Այդ գումարը չի ներառում օդի աղտոտման և լուծվող կամ օդով տարածվող մասնիկներից առաջացող վնասը, ինչպես նաև դրանից բխող շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության ընդհանուր վնասը: Շինարարական աշխատանքների վնասի վերահաշվարկված թիվը կազմում է 65,103,450 ՀՀ դրամ (162,758.60 ԱՄՆ դոլար): Եյ-Սի-Փի ընկերության կողմից հաշվարկված օդի աղտոտման ցուցանիշները պետք է ճշգրտվեն (ավելացվեն), որպեսզի բավարարեն գործող օրենսդրությամբ նախատեսված մեթոդաբանությանը 44 և կիրառվեն ճիշտ արժեքներ (fi- և  -ն ճիշտ չեն հաշվարկված), շինարարական աշխատանքների` շրջակա միջավայրին հասցված վնասի ծավալը հաշվի չի առնվել թեʹ օդի աղտոտման, թեʹ ընդհանուր բնապահպանական վնասի հաշվարկում: Բացի այդ, հաշվարկված արժեքները ավելի նման են տարեկան, քան շինարարության և իրականացման շրջանում պատճառված վնասի հանրագումարի: Ջրօգտագործումն ու աղտոտումը: Ջրի վնասի բաժինը նվիրված է տարբեր նյութերով աղտոտման հետևանքով ջրին պատճառված վնասին, մասնավորոպես` երկաթի, ամոնիումի, մկնդեղի, կալցիումի և այլն: Հաշվարկը հիմնված է հետևյալ կանոնի վրա. n Y  J  k     Ai  mi , որտեղ i 1  - աղտոտիչ կեղտաջրերի տարածման վտանգներն են, որոնք կրկին հաշվարկված են ըստ «Հանքարդյունաբերության ընկերությունների ծրագրերի բնապահպանական ազդեցությունների գնահատման մեթոդական ուղեցույցների» (Սանկտ Պետերբուրգ-Մոսկվա, 1992 ) և ամրագրված են որպես 2.37, Ai - i-տեսակի աղտոտիչ նյութի հարաբերական ագրեսիվությունն է, Mi - i-տեսակի աղտոտիչ նյութի տարեկան չափն է, J - կոնկրետ վնասն է հաշվարկմած մեկ տոննայի դիմաց 2.4 խորհրդային ռուբլի պայմանական գումարով, k – 1984 թ. գների մակարդակի համադրելի գնային ինդեքսով հաշվարկված բազմապատկման գործակիցն է, որը ամրագրված է որպես 400 դրամ: Այնուհետև ստացված արդյունքը բազմապատկվում է` կազմելով 165,502,500 ՀՀ դրամ կամ մոտ 413,756 ԱՄՆ դոլար: Հողային պաշարներ: Օրենքով սահմանված մեթոդաբանությամբ հաշվարկ կատարելու համար համապատասխան տվյալները չկային, ուստի ծրագրի արդյունքում շուրջ 734,598 հա հողին պատճառված վնասի և խախտված որակի արժեքի վերահաշվարկը կատարվեց Եյ-Սի-Փի ընկերության կողմից օգտագործված մեթոդաբանությամբ (հողի տարածքը որոշվել է ՀՀ կառավարության թիվ 1278-Ն որոշմամբ): Ստացված արդյունքն է 1,093,394,312 ՀՀ դրամ կամ 2,733,485.78 ԱՄՆ դոլար: Դա հաշվարկվել է տարբեր տեսակի գործունեության և հողի ազդեցության արդյունքում (ընդերքօգտագործում, բացահանք, պոչամբար և այլն) քայքայված հողային պաշարների ասիմիլիացիայի ներուժի կորուստը արտացոլող գործակիցներով: 44 ՀՀ կառավարության թիվ 91-Ն «Մթնոլորտի վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման կարգը հաստատելու մասին» որոշում: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 54 Այդուհանդերձ հողի վնասի ընդհանուր արժեքը պետք է ներառի նաև հողի նախնական կարգավիճակի վերականգնման արժեքը: Ծրագրի տարածքի հողի բերրի շերտը վնասելու կամ ոչնչացնելու դեպքում45 հողի արժեքը որոշվում է որպես հողի կապիտալացված արժեք` բազմապատկված խախտված հողի տարածքով, ծրագրի ողջ ընթացքում գյուղատնտեսական հողատեսքերի կադաստրային զուտ միջին եկամտի հիման վրա (գործողությունների մեկնարկից մինչև հողի բերրի շերտի վերականգնումը), և տվյալ հողատեսակի բնապահպանական արժեքի գոտիական, ինչպես նաև հողին հասցված տնտեսական վնասի գործակցով: Ըստ ՀՀ կառավարության 15.08.1994 թիվ 1347 «Հողային ռեսուսների օգտագործման հրամանի մասին» որոշման` հանքարդյունահանող ընկերությունը պարտավոր է վերականգնել հողի ապահով վիճակը և այն պիտանի դարձնել գյուղատնտեսական նպատակների համար: Անհրաժեշտ է նաև ավելացնել հարակից հողակտորների արտադրողականության համար արված լրացուցիչ ծախսերը, քանի որ հայտնի է` կորուստը արտադրողականության նվազումից սովորաբար ավելի մեծ է, քան խախտված հողատարածքի ուղղակի կորուստները (այն սովորաբար չորս կամ հինգ անգամ ավելի է): Նման ճշգրտումը զգալիորեն կավելացնի հողի վնասի ընդհանուր արժեքը: Ստացված գումարին պետք է ավելացնել նաև հանքավայրի կառուցման կամ շահագործման հետևանքով առաջացող և գյուղատնտեսական նպատակների համար օգտագործվող հարակից հողակտորներում փոշուց կամ այլ մասնիկներից արտադրողականության անկման արժեքը: Հաշվարկները հիմնականում կատարվել են աշնանացան ցորենի համար, սակայն պետք է հաշվի առնել նաև բարձր եկամտաբեր մի շարք այլ մշակաբույսեր (օրինակ՝ կարտոֆիլը): Անտառներ: Ըստ Եյ-Սի-Փի ընկերության սցենարի` անտառներին պատճառված վնասը սահմանափակվում է սղոցված փայտի արժեքով` անտեսելով ծրագրի ազդեցությունը անտառային էկոհամակարգի ծառայությունների վրա: Ավելին, փայտանյութի հաշվարկված ծավալը չի ընդգրկում անտառային կայուն բերքի կորստի արժեքը: Հաշվի չի առնվում կողմնակի անտառարտադրությունը (պտուղներ, հատապտուղներ, ընկույզներ, սնկեր, ուտելի բույսեր և դեղաբույսեր), թեև կողմնակի անտառօգտագործումն անփոխարինելի է տեղական բնակչության ապրուստի և կենսամակարդակի համար: Անտառը էական դեր ունի սննդարար և ածխածնային ցիկլերի, ինչպես նաև հիդրոլոգիական ցիկլի համար: Անտառային բերքահավաքի գոտին գտնվում է գետաբերանին՝ գետերի և ստորգետնյա ջրերի հոսքերի անմիջական հարևանությամբ : Այն նաև հանդիսանում է բույսերի, կենդանիների, բակտերիալ և սնկային օրգանիզմների, 46 այդ թվում՝ գենետիկական տեղեկատվության աղբյուր հանդիսացող հազվագյուտ և անհետացող տեսակների բնակության միջավայրը: Անտառը կատարում է կարևոր ռեկրեացիոն, առողջապահական, գեղագիտական և պատմամշակութային գործառույթներ: Բացի այդ, նրա հողապահպանության գործառույթը չափազանց կարևոր է հարակից գյուղատնտեսական հողատարածքների բարձր արտադրողականության ապահովման համար (ըստ որոշ համանման խնդիրների միջազգային հետազոտումների` հնարավոր է հողի արտադրողականության 15-25%-ի կորուստ): Անտառի այդ կենսական նշանակության գործառույթներն ամբողջությամբ անտեսվում են ծրագրի նախաձեռնողների կողմից: Օրինակ՝ Եյ-Սի-Փի ընկերությանը հայտնի է, որ անտառային գոտու տարածքային թեքությունը հասնում է 40 աստիճանի, այդ փաստը աշխատանքային ծրագրում բացարձակապես հաշվի չի առնվում, չնայած այն հանգամանքին, որ ՀՀ անտառային օրենսգրքով ծառահատումներն արգելված են հողի մակերևույթի 30 աստիճան թեքությունից սկսած, նույնիսկ սանիտարական նպատակներով, որպեսզի չխախտվի հողի անտառի պաշտպանության գործառույթը: Թեղուտի հանքավայրի հետազոտումից բացի, մի շարք այլ ծրագրերի և նախաձեռնությունների շրջանակներում անց է կացվել Հայաստանի էկոհամակարգի առանձին տարրերի տնտեսական արժեքավորում: Դրանցից կարելի է առանձնացնել Հրազդան գետի վերին ավազանի պիլոտային ծրագիրը, Սևանա լճի մոդելավորման 45 ՀՀ կառավարության թիվ 92-Ն «Հողային ռեսուրսների վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման կարգը հաստատելու մասին» որոշում, կետ 20: 46 Hovhannisyan Qnarik, and Artak Ghukasyan. 2008. Analysis of Protection of the Environment from the Teghut Copper-Molybdenum Deposit Exploitation: The Problem of Teghut Deposit. Opinion of NGOs and independent experts. Yerevan, p. 58. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 55 ծրագիրը, որոնք, սակայն, չեն հանգեցրել համապատասխան օրենսդրության վերանայման: Այդ ծրագրերը համառոտ ներկայացված են հավելված 4-ում: 1998 թ. «Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» և 1995 թ. «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենքները սահմանում են բնապահպանական աղտոտման կարգավորման և բնական պաշարների պահպանության գործիքակազմի համակարգը: Բնօգտագործման վճարների համակարգի հետագա զարգացման նպատակով 1998 թ. ընդունվել է ՀՀ կառավարության «Բնօգտագործման վճարների դրույքաչափերի մասին» որոշումը և 2006 թ`. «Բնօգտագործման վճարների դրույքաչափերի մասին» ՀՀ օրենքը: Այդ ոլորտում տնտեսական արժեքավորման և բնապահպանական վնասի փոխհատուցման հարցերը կարգավորող օրենսդրական դաշտն էլ ավելի է մանրամասնեցված ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներում, որոնք վերաբերում են օդի (2005 թ.), ջրի (2003 թ.), հողային ռեսուրսների (2005 թ.) որակի վրա ազդեցության գնահատմանը, կենդանական և բուսական աշխարհին վնաս պատճառող ապօրինի գործունեությանը (2005 թ.) և պետական սեփականություն հանդիսացող անտառների օգտագործման համար վճարներին (2010 թ.): Հայաստանում էկոլոգիական ներդրումների իրականացման արդյունքում ստացված եկամուտը կուտակվում է բնության պահպանության հիմնադրամներում: 2005 թ. սկսած` բնապահպանական վճարներն ուղղվում են Բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության հիմնադրամի կապիտալացման համար, որի միջոցներն օգտագործվում են միայն ընդերքօգտագործման նպատակով ուսումնասիրությունների և արդյունահանման հետևանքով խախտված հողատարածքների վերականգնան համար: 2011 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ հիմնադրամին հատկացվել է 338 մլն ՀՀ դրամ: Բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության հիմնադրամի արտաբյուջետային հաշիվը ստեղծվել և գործում է ֆիզիկական և իրավական անձանց կամավոր վճարումների, նվիրատվությունների և ներդրումների հաշվին: 2005-2010 թթ. ընթացքում ֆիզիկական և իրավական անձանց կողմից այդ կերպ հիմնադրամին հատկացվել է ավելի քան 260 մլն ՀՀ դրամ: Հայաստանի Հանրապետությունում անտառների վերականգնման գործընթացին աջակցելու և երկրում անտառների պահպանման համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծելու նպատակով 2004 թ. ստեղծվել է Անտառների վերականգնման և զարգացման հիմնադրամը: Քաղցրահամ ջրերի ռազմավարական կարևորության ռեսուրսի` Սևանա լճի էկոհամակարգի ոչնչացումը կանխելու, վերականգնելու և պահպանելու համար 2011 թ. ստեղծվել է Սևանա լճի վերականգնման, պահպանման և զարգացման հիմնադրամը: Բացի այդ, «Ընդերքի մասին» ՀՀ օրենսգրքի 61-րդ հոդվածում ասվում է, որ ընդերքն օգտագործելիս կատարվում են հետևյալ վճարները. բնապահպանական միջոցառումների իրականացման համար, բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության հիմնադրամի համալրման` ընդերքօգտագործման ընթացքում խախտված հողերի վերականգնման համար, մշտադիտարկումների իրականացման` օգտակար հանածոյի արդյունահանված տարածքի, արդյունահանման ընթացքում առաջացած արտադրական լցակույտերի տեղադիրքի և դրանց հարակից համայնքների բնակչության անվտանգության և առողջության ապահովման համար: Հանքարդյունաբերության ոլորտի` բնությանը պատճառած վնասի համար վճարների օրենսդրական դաշտը կարգավորում է հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից պետական բյուջե կատարվող վճարումները: Աղյուսակ 4-2-ում ներկայացված են առկա ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 56 տվյալների հիման վրա հաշվարկված վճարումները, այդ թվում` բնությանը պատճառած վնասի համար: Վճարված գումարների մի մասը շրջակա միջավայրի բարելավման նպատակով իրականացվող ներդրումային ծրագրերի տեսքով ուղղվում է հանքավայրերի հարևանությամբ գտնվող համայնքներին: Այդ վճարումների ավելի հասցեագրված օգտագործման համար 2001 թ. «Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ «բնապահպանական ծրագրերի համար առանձնացված բյուջետային հատկացումների ընդհանուր գումարը չպետք է ավելի փոքր լինի, քան նախորդ երկրորդ բյուջետային տարվա ընթացքում բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների ընդհանուր հավաքված գումարը»: Թեև այդ սկզբունքը համապատասխանում է չվերականգնվող ռեսուրսների օգտագործման դիմաց վճարումները հանրությանը վերադարձնելու հարկային քաղաքականությանը, այս աշխատանքում դիտարկված այդ քաղաքականության մեջ անորոշություններ կան, որոնք կարող են հանգեցնել չվերականգնվող պաշարների սպառման տեմպերի արագացման, ինչը հակասում է «գալիք սերունդների համար պայմանների վատթարացման անթույլատրելիության» սկզբունքին: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 57 Աղյուսակ 4-2: Հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից շրջակա միջավայրին պատճառված վնասի վճարները (2008 թ.47 և 2012 թ.48) Վճարումներ պետբյուջե (2008 թ.) Գումարը (ՀՀ դրամ) 2008 թ. Գումարը (ՀՀ դրամ) 2012 թ. Բնօգտագործման վճարներ 2,426.1 մլն 11.6 մլն տ 2,154.4 մլն արդյունահանված հանքաքարի համար - Բնապահպանական վճարներ 2,932.3 մլն 2,800.6 մլն 36.3 մլն 15,410 մլն ԱԱՀ 6,023.9 մլն Շահութահարկ 15,675 մլն (նոր ռոյալթիներ) 4,789.0 մլն 205 մլն (հին ռոյալթիներ) Ռոյալթիներ 935.64 մլն 123.3 մլն Բնության պահպանության նպատակով ծախսեր (պայմանագրային պարտավորություններ) Այլ ընդհանուր ցուցանիշներ Գումարը (ՀՀ դրամ) 2008 թ. Գումարը (ՀՀ դրամ) 2012 թ. Զբաղվածների ընդհանուր թիվը 3460 10,007 մետաղական հանքավայրերում (աշխատողների թիվը) Մետաղական 85.3 մլրդ 187,4261 մլրդ արդյունաբերության արտադրանք (ընդամենը) Մետաղական արտադրանքի արտադրություն 104,955.3 մլն Մետաղական արդյունաբերության 7.9 մլրդ 5,8979 մլրդ արտադրանք (ընդամենը) Ոչ մետաղական արտադրանքի արտադրություն 48,576.63 մլն Գործող համակարգին, որը նախատեսում է բնապահպանական վճարների և շրջակա միջավայրին հասցված վնասի «փոխհատուցումների» կուտակում պետական բյուջեում, բնորոշ է երկու հիմնական թերություն: Առաջինն այն է, որ միջոցներն օգտագործվում են չափազանց կենտրոնացված ձևով: Մեկ այլ խնդիր է այն, որ բնապահպանական միջոցառումներ և ծրագրեր ֆինանսավորելու նպատակով հավաքված միջոցները միայն մասամբ են օգտագործվում այդ նպատակի համար: Առկա տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ բնապահպանական նպատակներով հավաքված միջոցների կեսից շատն օգտագործվում է այլ առաջնահերթությունները ֆինանսավորելու համար: Միջավայրի դեգրադացիայի իրական չափերի թերագնահատման հետևանքով բնօգտագործման վճարները ցածր մակարդակում պահելու քաղաքականությունը վստահություն չի ներշնչում բնական պաշարների տնտեսական արժեքի և վնասների աստիճանի տվյալների նկատմամբ: Մասնավորապես, 2001 թ. «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» օրենքը 49 ճանաչում է տնտեսական (ընդերքօգտագործման) գործունեության բացասական ազդեցությունը տեղական համայնքների վրա և փոխհատուցման անհրաժեշտությունը: 47 ՀՀ հանքարդյունաբերության ոլորտի ազգային քաղաքականության և զարգացման շրջանակի նախագիծ, 2010 թ. 48 ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, 2012 թ. «Հայաստանը թվերով» http://www.armstat.am/en. 49 http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1716&lang=arm. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 58 Սակայն այդ օրենքում սահմանված վճարները հիմնված չեն էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական գնահատման վրա և չեն համապատասխանում կենսամակարդակի իրական կորստի չափին: Բնապահպանական վճարների և համայնքային մակարդակով բնապահպանական միջոցառումների համակարգի անարդյունավետությունը պաշտոնապես ճանաչվում է50 : Հետևաբար քաղաքականություն իրականացնող և որոշումներ կայացնող օղակներում պետք է կատարվի հիմնավորված ընտրություն և սահնանվեն այնպիսի դրույքաչափեր, որոնք բավարար կլինեն հանքարդյունաբերության ոլորտի բացասական ազդեցություններին հակազդելու և վարվելակերպի փոփոխությունը խթանելու համար: Այդուհանդերձ, ներկա քաղաքականությունն անդրադառնում է բնական պաշարների կայուն (կառավարելի) օգտագործումը խրախուսող իրավական կարգավորման գործիքների ձևավորմանը51: Թեև դա դրական մեկնարկ է, այդ գործիքների արդյունավետ կիրառմանն ուղղված ջանքերը պետք է հետևողական բնույթ կրեն. ՀՀ բնապահպանության նախարարության 20011 թ. հաշվետվությունից երևում է, որ վերջին տարիներին բնապահպանական վճարների ընդհանուր գումարն ավելացել է 15 անգամ՝ 1998 թ. 608 մլն դրամից 2010 թ. հասնելով 9,103 մլն դրամի: Այդուհանդերձ, այդ ցուցանիշի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում դեռ շատ փոքր է (մոտ 0.26%), որպեսզի ճշգրիտ արտացոլի տնտեսական գործունեության հետևանքով բնական պաշարների սպառման/վնասի դիմաց փոխհատուցումը: Բացի այդ, Ազգային վիճակագրական ծառայությունում կան այլ տվյալներ նույն ժամանակահատվածի համար, ըստ որոնց` այդ գումարը 2010 թ. կազմել է 4,808.6 մլն դրամ: Դա նույնիսկ նախորդ նշված գումարից էլ քիչ է և կազմում է ընդամենը ՀՆԱ-ի 0.14%-ը (ԱՎԾ-ի տվյալների համաձայն` 2011 թ. այդ ցուցանիշները փոքր-ինչ ավելացել են` կազմելով 5,596.1 մլն դրամ կամ ՀՆԱ-ի 0.15%-ը): Հայաստանի տնտեսական պայմաններին նման երկրներում շրջակա միջավայրին պատճառված վնասի փոխհատուցման չափը կազմում է ՀՆԱ-ի 2-5%-ը: Նշված տվյալները հստակ ցույց են տալիս, որ շրջակա միջավայրին փաստացի հասցված վնասի իրական արժեքը 32-40 անգամ ավելի է, քան դրա դիմաց կատարված ընդհանուր վճարները52: Բնական պաշարների օգտագործման, վերականգնման և պաշտպանության սկզբունքի ամրապնդումն անհրաժեշտ է նաև այլ իրավական փաստաթղթերի համար: Օրինակ՝ ՀՀ ջրային օրենսգիրքը սահմանում է ջրային պաշարները, ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերը և ջրօգտագործման թույլտվությունների սահմանաչափերը ջրառի և ջրահեռացման համար: Գործնականում, սակայն, ջրահեռացման վճարները գանձվում են միայն խողովակներով ջրահեռացման դեպքում: ՀՀ նոր «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքը (2011 թ.) պահանջում է հանքարդյունաբերության ընկերություններից վերականգնել խախտված հողերի սկզբնական վիճակը, սակայն հստակ չի պահանջում վնասված էկոհամակարգերի վերականգնում, հատկապես` անտառների, ջրավազանների և այլն, թեև կան ընդհանուր դրույթներ արդյունահանման և շահագործման ժամանակ շրջակա միջավայրի պահպանության վերաբերյալ: «Ընդերքի մասին» օրենսգիրքը սահմանում է բնության պահպանության համար վճարները: Այդ վճարների հաշվարկման բանաձևը ներկայացված է ՀՀ կառավարության 2012 թ. օգոգստոսի 23-ի թիվ 1079-Ն «Բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության դրամագլխի օգտագործման և հատկացումների չափերի հաշվարկման կարգը և մասնագիտական հանձնաժողովի կազմը հաստատելու մասին» որոշման մեջ: 50 ՀՀ. 2008 թ. Երկրորդ ազգային բնապահպանական գործողությունների ծրագիր: Հաշվետվություն, Երևան, էջ 19: 51 ՀՀ բնապահպանության նախարարություն , 2011 թ. «Նախարարական հաշվետվություն» http://www.MEP.am/images/files/nyuter/2012/report2007-2011_eng.pdf. 52 ՀՀ բնապահպանության նախարարություն , 2011 թ. «Նախարարական հաշվետվություն» http://www.ԲՊՆ.am/images/files/nyuter/2012/report2007-2011_eng.pdf. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 59 Եկամուտներ, զբաղվածություն և աղքատություն Հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից ներկայացվող վիճակագրական հաշվետվությունների համաձայն` 2012 թ. Հայաստանի հանքարդյունաբեությոան ոլորտում զբաղվածների թիվը կազմում էր 7,479 մարդ (այդ թվում՝ 1,219 կին), որը ընդհանուր աշխատուժի 1.8%-ն է 53 : Ըստ ԱՎԾ-ի տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտման տվյալների` 2012 թ. Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտում զբաղվածների թիվը կազմել է 10,007 մարդ (այդ թվում՝ 2,080 կին), որը աշխատանք ունեցող բոլոր մարդկանց 0.9%-ն է54 : Ակնկալվում է, որ նոր հանքավայրերի շահագործումը կավելացնի զբաղվածության թիվը, այդ թվում՝ օժանդակ ծառայությունների ոլորտում, և կնպաստի երկրում աղքատության կրճատմանը: Սակայն վերջին ուսումնասիրությունը 55 վկայում է, որ երկար ժամանակահատվածում հանքարդյունաբերության զարգացումը կարող է հակառակ արդյունքի հանգեցնել: Ըստ հետազոտման արդյունքների` հանքարդյունաբերության տեսակարար կշռի 0.1% աճը ՀՆԱ-ում հանգեցնում է աղքատության 0.07% ավելացման: Նույնը վերաբերում է նաև հակառակ միտմանը. հանքարդյունաբերության նույնպիսի կրճատումը հանգեցնում է աղքատության համաչափ կրճատմանը: Նույն հետազոտությունում ընդգծվում է սոցիալական ներառական ծրագրերի անհրաժեշտությունը և օգուտների վերաբաշխման քաղաքականության կարևորության աստիճանը հանքարդյունաբերության զարգացման պլանավորման համար, քան որ այն նպաստում է հանքավայրերի հարակից համայնքների կենսամակարդակի աճին: 5.2 Բնապահպանական ծառայությունների արժևորումը ՌԲԳ-ներում Էկոհամակարգի ծառայությունների ինտեգրացումը ՌԲԳ-ներում Էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական գնահատումը նպաստում է տնտեսական ծրագրերի նախագծմանը ծախսօգուտի գնահատման, բացասական ազդեցությունների չեզոքացման և տնտեսական օգուտների ընդլայնման տարբերակների առաջարկման միջոցով: ՌԲԳ-ն համալիր հարթակ է ապահովում էկոհամակարգի գնահատման համար: Էկոհամակարգի տնտեսական գնահատման մոտեցումը հիմնարար խնդիրների լուծում չէ, այդ թվում՝ վատ պլանավորման, կարգավորող դաշտի անկատաության կամ միջոցների անբավարար բաշխման: Սակայն կարող է հզոր գործիք լինել քաղաքականություն իրականացնողների համար բնապահպանական խնդիրների նկատմամբ ուշադրությունը մեծացնելու առումով` հնարավորություն տալով, որ նրանք ավելի հստակ պատկերացնեն այդ խնդիրների բարդությունն ու լուծմանը խանգարող հանգամանքները: Էկոհամակարգերի տնտեսական գնահատման առավելությունները, ծրագրերի, պլանների, նախաձեռնությունների և զարգացման կայուն ընթացքի ապահովման ռազմավարական գնահատման ուղիները ներկայացվում են ստորև: 53 Տեղեկյատվության աղբյուր. ԱՎԾ, հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից ներկայաված հաշվետվության հիման վրա: Ծառայողական օգտագործման տեղեկատվությունը տրամադրվել է ԱՎԾ-ի կողմից: 54 Տեղեկատվության աղբյուր. ԱՎԾ, տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտման տվյալների հիման վրա: Ծառայողական օգտագործման տեղեկատվությունը տրամադրվել է ԱՎԾ-ի կողմից: Տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը 2011 թ. կազմել է 1,440,900 մարդ, այդ թվում՝ ընդհանուր զբաղվածների թիվը 1,175,100 մարդ: 2012 թ. համար տվյալները դեռևս բացակայում են: 55 Grigoryan, Aleksandr. 2013. “The Impact of Mining Sector on Growth, Inequality, and Poverty: Evidence from Armenia. ” Paper presented at the American University of Armenia Symposium,“Emerging Issues in Environmental and Occupational Health,” April 22–23. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 60 Վերջիններս հիմնված են տեսական և գործնական տվյալների օգնությամբ գործնական դեպքերի ուսումնասիրությունների վրա56:  Շրջահայաց մտածելակերպ: Էկոհամակարգի ծառայությունները ներառում են տարբեր պահպանական բաղադրիչներ և ներքուստ հնարավորություն են ընձեռում տարբեր ազդեցությունների և բարդ պատճառահետևանքային փոխհարաբերությունների ուսումնասիրության համար: Միաժամանակ էկոհամակարգի ծառայությունների համալիր բնույթը էկոլոգիական գործընթացների բազմազանության և դրանից բխող անորոշությունների պատճառով որոշ սահմանափակումներ կարող է առաջացնել:  Բնապահպանական մտահոգությունների դերը որոշումների կայացման և գնահատման գործընթացներում: Ավանդական բնապահպանական գնահատումների շրջանակի որոշման փուլում պատասխան է տրվում այն հարցին, թե «որոնք են ծրագրի, պլանի կամ նախաձեռնության ամենակարևոր հավանական բնապահպանական ազդեցությունները»: Էկոհամակարգի ծառայության մոտեցումը հավանաբար այդ հարցը կվերաձևակերպի հետևյալ կերպ. «Որո՞նք են էկոհամակարգի ամենակարևոր ծառայությունները, որ առկա են տարածքում»: Հավանաբար դա ավելի նպատակային ձևավերպում է, որը կարող է ավելի մեծ ազդեցություն ունենալ որոշումներ կայացնողների և շահակիցների վրա, քանի որ շրջակա միջավայրը նույնպես դիտվում է որպես օգուտների աղբյուր:  Շահակիցների ներգրավում: Էկոհամակարգի գնահատման շուրջ քննարկումների ծավալումն արդյունավետ գործիք է հեշտացնելու համար պատկերացումը, թե ինչպես են համայնքներն ընկալում և գնահատում տեղական շրջակա միջավայրը :  Ավանդաբար իրարամերժ բնապահպանական և տնտեսական փաստարկների համահարթեցում: Էկոհամակարգի ծառայությունները հնարավորություն են տալիս ավելի հստակ պատկերացնելու որոշակի կենսամիջավայրերի և հողի բուսական ծածկույթների, օրինակ` խոնավ տարածքների լայն տնտեսական օգուտները: Որոշ գործիչներ կասկածներ են հայտնել իրավական տեսանկյունից էկոհամակարգի ծառայությունների դրամական արտահայտությամբ գնահատման կարևորության մասին: Ապագայի ոչ հստակ պատկերացման դեպքում փաստարկները, որ բերվում են հօգուտ էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական օգուտների, կարող են վերացնել այդ անորոշությունները` ապահովելով ապագա ռիսկերի հաշվարկումն ու տնտեսական գնահատումը:  Որոշումներ կայացնողները կարող են անկաշկանդ անդրադառնալ որևէ ծրագրի, պլանի կամ նախաձեռնության բնապահպանական ազդեցությանը. Հնարավոր է ուսումնասիրել, թե ինչպես են էկոհամակարգերը նպաստում որոշակի ծրագրի, պլանի կամ նախաձեռնության նպատակներին և ինչպես շրջակա միջավայրի պահպանությունը կամ բարելավումը կարող է հանգեցնել ցանկալի արդյունքի: Ինչպես երևում է աղյուսակ 4-3-ից, էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատումը կարող է իրականացվել ՌԲԳ գործընթացի բոլոր փուլերում: Աղյուսակ 4-3. Էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատումը ՌԲԳ գործընթացում ՌԲԳ-ով էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատումից բխող ՌԲԳ գործընթաց օգուտները  Տնտեսական գնահատումներն ավելի հստակ են կարևորում Դիտազննում էկոհամակարգի ծառայությունների դերը մարդու բարեկեցության հարցում:  Էկոհամակարգերի և առկա կամ հնարավոր շահակիցների (օգուտների առումով) փոխհարաբերությունների Գույքագրում քարտեզագրումը կարող է նպաստել գնահատման նպատակի և շրջանակի որոշմանը: Ազդեցությունների  Համապատասխան էկոհամակարգի ծառայությունների 56 Baker, J., W. R. Sheate, P. Phillips, and R. Eales. 2013. “Ecosystem Services in Environmental Assessment—Help or Hindrance?” Environmental Impact Assessment Review (40): 3–13. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 61 բացահայտում և պայմանների և միտումների վերլուծություն: գնահատում  Տարբեր շահակիցների խմբերի` էկոհամակարգի փոփոխությունների ծախսերն ու օգուտները:  Էկոհամակարգի ծառայույթյունների տնտեսական Տարբերակների գնահատման արդյունքների հիման վրա քաղաքականության համեմատում շուրջ որոշումները հաշվի են առնում առաջարկվող  Գերակայությունների միջոցառումների ամբողջական ծախսերն ու օգուտները: սահմանում Հնարավոր տարբերակներն ու սցենարները ավելի հստակ  Մեղմացում բնութագիր են ձեռք բերում:  Էկոհամակարգի ծառայություններին վերաբերող Մոնիթորինգ ցուցանիշների ներառում մոնիթորինգի համակարգերում: Աղբյուրը` հեղինակներ: Բնապահպանական ծառայությունների կիրառումը և այլընտրանքների վերլուծությունը ՇՄԱՓ օրենքի համաձայն` առաջարկվող ծրագրի ազդեցությունը գնահատելու համար պետք է կազմվի սցենար ծրագրի բացակայության դեպքում, ինչպես նաև դիտարկվեն ծրագրի նկատմամբ տարբեր այլընտրանքային մոտեցումները: ՇՄԱՓ օրենքը չի պահանջում դիտարկել տարածաշրջանի տնտեսական զարգացման այլ տարբերակներ, քանի որ այդ հարցը պետք է լուծվի շրջանային, տարածքային կամ ոլորտային ռազմավարական պլանավորման մակարդակով: Բնապահպանական ծառայություններ հասկացությունը Հայաստանի բնապահպանական օրենսդրության մեջ հազվադեպ է կիրառվում: Մի շարք ռազմավարական պլանավորման ծրագրերում այն սահմանափակվում է բնական պաշարների օգտագործման հետևանքով առաջացած վնասի հասարակ հաշվարկով` չանդրադառնալով անտառների, բնության տարածքների, հողի և էկոհամակարգերի մատուցած բնապահպանական ծառայություններին: 2008 թ. հոկտեմբերի 30-ին հաստատված Կայուն զարգացման ծրագիրն արտացոլում է երկրի տնտեսական զարգացման հիմնական ուղղություններն ու գերակայությունները և սահմանում հիմնական հենանիշները, սակայն որևէ ձևով չի անդրադառնում էկոհամակարգի ծառայությունների գնահատմանը` որպես այդ հենանիշներին հասնելու ճանապարհներից մեկի: Էկոհամակարգի ծառայություններ հասկացությունն առաջին անգամ պաշտոնապես ձևակերպված է «Ռիո+20» գագաթնաժողովին Հայաստանի Հանրապետության Առաջարկության փաստաթղթում, որում առաջարկվում է գագաթնաժողովի օրակարգում ընդգրկել էկոհամակարգի ծառայությունների համար վճարի հարցը և այն արտացոլել գագաթնաժողովի եզրափակիչ արձանագրության փաստաթղթում 57: Երկրորդ ազգային բնապահպանական գործողությունների ծրագիրը (ԱԲՄԾ-2, 2008 թ.) չի նախատեսում օրենսդրական փոփոխություններ էկոհամակարգի ծառայությունների ընդգրկման ուղղությամբ, թեև ԱԲՄԾ-2-ում նշվում է ջրի, հողի, անտառների և կենսաբազմազանության բարելավման անհրաժեշտությունը: Միաժամանակ փաստաթղթում ընդգծվում է շրջակա միջավայրի վրա մարդածին ազդեցությունների և վնասի գնահատման բարելավման անհրաժեշտությունը, որը, ըստ երևույթին, անուղղակիորեն վերաբերում էկոհամակարգի ծառայություններին: 57 United Nations Conference on Sustainable Development, Rio+20. 2011. “Armenia.” http://www.uncsd2012.org/index.php?page=view&type=510&nr=187&menu=115. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 62 4.4 Աղքատության կրճատման և սոցիալական արդարության հարցերը Էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական և սոցիալական արժեքի ճանաչումը նպաստում է թափանցիկ և մասնակցային որոշումների կայացմանը: Էկոհամակարգի արժեքավորման գործընթացը նաև մատնանշում է աղքատության և սոցիալական արդարության խնդիրների կարևորությունը: Սովորաբար որոշումների կայացան թափանցիկությունը զգալիորեն ավելանում է, երբ շահակիցներն իրազեկված են կամ նույնիսկ ուղղակիորեն հրավիրվում են մասնակցելու պլանավորման գործընթացին: Էկոհամակարգի ծառայույթունների վերլուծությունը նպաստում է համապատասխան շահակիցների բացահայտմանը, քանի որ դրանց ծախսերն ու օգուտները կարող են առաջանալ աշխարհագրական տեսանկյունից լրիվ առանձնացված տարածքում և ազդել շահակիցների տարբեր խմբերի վրա, որոնք հակառակ դեպքում չէին ընդգրկվի ՌԲԳ-ի շրջանակներում: Որոշ փոփոխությունների հնարավոր դրական և բացասական ազդեցությունների ճանաչման հնարավորությունների ընդլայնումը կարևորվում է աղքատության և սոցիալական արդարության հարցերի առնչությամբ նոր պատկերացումների ձևավորման համար: Ներդիր 9-ում համառոտ ներկայացված է որոշումների կայացման գործընթացում էկոհամակարգի գնահատման մեթոդների կիրառման օրինակ, որի արդյունքում ընդունված որոշումները կարևոր էին աղքատության կրճատման և ընդհանուր բարգավաճման տեսանկյունից: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 63 Ներդիր 9. Նեղոսի գետաբերանի փորձը58 58 Commission for Environmental Assessment. 2008. Valuation of Ecosystem Services and Strategic Environmental Assessment. Influential Case Studies. Netherlands. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 64 Եգիպտոսի կառավարությունը կազմել է Նեղոս գետի Ռոսետա վտակի քաղցրահամ ջրերի հոսքը նախկինում ամայի մի տարածք շեղելու ծրագիր, խոշոր ներդրողների կողմից իրականացվող ծրագրի տարեկան արժեքը կազմում էր 750 մլն ԱՄՆ դոլար (գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանում եվրոպական շուկա), որը հնարավորություն կտար բարձրացնելու այդ տարածքի գյուղատնտեսական արտադրանքը: Ջրահավաքը կատարվելու էր Նեղոսի գետաբերանի ցածրադիր գոտու էկոհամակարգի ծառայությունների հաշվին, հետևաբար տեղի փոքր գյուղատնտեսական և ձկնաբուծական աղքատ տնտեսությունները տուժելու էին ջրի որակի և քանակի անկումից: Թեև տնտեսապես նման ներդրումը գյուղատնտեսության ոլորտում արդարացված էր, դրա սոցիալական հետևանքները բացարձակապես անընդունելի էին: Համապատասխան էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական վերլուծությունը հնարավորություն տվեց բացահայտելու և դրամական տեսքի բերելու ջրային պաշարների համար նման քայլի հետևանքները: Տնտեսական վերլուծության մեջ դիտարկվեցին տվյալ տարածքում ջրամատակարարման երեք տարբերակներ.  Ռազմավարություն Ա0. Ներկա իրավիճակի պահպանում` ստորերկյա ջրերի ջրապոմպերի միջոցով անկայուն մատակակարմամբ,  Ռազմավարություն Ա1. Մակերևութային ջրեր ոռոգման համար (ջրի դիվերսիոն ենթակառուցվածքների ստեղծման համեստ մասշտաբներ) + ստորերկյա ջրերի օգտագործում թեժ սեզոնին,  Ռազմավարություն Ա2. Առանց ստորերկյա ջրերի օգտագործման + լայնածավալ ջրի դիվերսիոն ենթակառուցվածքների ստեղծում թեժ սեզոնին ջրի պահանջարկի ապահովման համար: Կիրառվեց պարզ հաշվարկի մեթոդը՝ զուտ ներկա արժեք և ներդրումներ ծախս/օգուտ հարաբերություն տնտեսությունների մակարդակով, աշխատատեղերի ստեղծում, տուժած բնակչության թիվ և Նեղոսի գետաբերանում ընդհանուր արտադրական կորուստներ: Արդյունքների մի մասը ներկայացվում է ստորև. Ծրագրի տարածքում միջին տնտեսության զուտ տնտեսական օգուտ (քանակական) Ծրագրի տարածքում մշտական և սեզոնային աշխատանքային տեղերի թիվը (քանակական) Ազդեցությունը խմելու ջրի առկայության վրա (քանակական) Ռոսետա վտակից սնվող Մահմուդիա ջրանցքը Ալեքսանդրիա քաղաքի կենտրոնացված ջրամատակարարման միակ աղբյուրն է, որը սպասարկում է շուրջ 6 մլն բնակչություն ձմռանը և շուրջ 8 մլն` ամռանը: Ջրամատակարարման որևէ կրճատում կհանգեցնի ծանր հետևանքների, քանի որ ջրամատակարարումն արդեն իսկ անկայուն է: Վերլուծության արդյունքները լուրջ փաստարկ հանդիսացան ջրային պաշարների և ոռոգման նախարարության համար ծրագրի սկզբնական ծավալը կրճատելու համար: Ջրի հոսքի շեղումը Նեղոսի գետաբերանից (որտեղ բնակչության հիմնական մասը համեմատաբար աղքատ փոքր տնտեսություններ էին) դեպի Արևմտյան Նեղոսի տարածք հղի էր սոցիալական արդարության խնդիրներով, ինչն անընդունելի էր թեʹ շահակիցների, թեʹ կառավարության համապատասխան մարմինների համար: ՌԲԳ ուսումնասիրության արդյունքում տրվեցին ջրի հոսքի փոխադրման ծրագիրը ազգային ջրային պաշարների կառավարման ծրագրի իրականացմանը համապատասխանեցնելու առաջարկություններ՝ սոցիալական լարվածությունից խուսափելու համար: Վերջնական որոշումը նախատեսում էր ջրհավաքի փուլային մոտեցում, որը հնարավորություն էր ընձեռում իրականացնելու ջրի տնտեսման ծրագիր: ՌԲԳ-ի կիրառումը պլանավորման առավել վաղ փուլերում երաշխիք ստեղծեց, որ ծրագրի նախագծման գործընթացում ներառվեին ծրագրով չնախատեսված բնապահպանական և սոցիալական հարցեր: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 65 4.5 Էկոհամակարգի փոխհատուցում. էկոհամակարգի տնտեսական գնահատման հիմնավորում59 Էկոհամակարգի ծառայությունների մատակարարման համար հատուկ նախատեսված փոխհատուցումները ապացուցել են իրենց կիրառման նպատակահարմարությունը այն ընկերությունների նկատմամբ, որոնց գործունեությունը վնասակար է շրջակա միջավայրի համար: Հանքարդյունաբերության ոլորտում լավագույն գործելակերպը նախատեսում է էկոհամակարգի որոշ ծառայություններին պատճառած վնասի փոխհատուցում (օրինակ՝ հիդրոլոգիային կամ համայնքի կենսապայմաններին), սակայն հաճախ նման գործողությունները որպես փոխհատուցում չեն դիտարկվում: Փոխհատուցումները շրջակա միջավայրի վնասի կանխարգելման գործիքաշարի մի մասն են: Կանխարգելման գործիքաշարը քայլերի հերթականություն է, որը հնարավորություն է տալիս խուսափելու, նվազեցնելու և մեղմացնելու ազդեցությունները և փոխհատուցելու բոլոր մնացյալ հետևանքները: Էկոհամակարգի ծառայությունների տրամադրումը հանդիսանում է կենսաբազմազանության փոխհատուցումների առաջնային կամ երկրորդական նպատակը: Շրջակա միջավայրի փոխհատուցումները պահպանության միջոցառումներ են, որոնք միտված են բացասական բնապահպանական ազդեցությունների հետևանքով կրած վնասի փոխհատուցմանը: Փոխհատուցումը կիրառվում է որպես վերջին հանգրվանի հնարավորություն, միայն խուսափելուց և կանխման միջոցառումներ անցկացնելուց հետո: Հանքարդյունաբերության ոլորտում գոյություն ունեն (կենսաբազմազանության) փոխհատուցման երեք հիմնական տնտեսական լծակներ՝ կարգավորում, ֆինանսական և գործարար ռիսկերի կառավարում: Կառավարության կողմից իրականացվող քաղաքականությունները, որպես կանոն, կենսաբազմազանության փոխհատուցման գործիք են օգտագործում են տնտեսական զարգացման և բնապահպանության միջև հավասարակշռություն ստեղծելու նպատակով: Շուրջ 30 երկրներում գործում է փոխհատուցում նախատեսող օրենսդրություն: Լրացուցիչ լծակներ են շահակիցների աճող ակնկալիքները և ֆինանսական վարկավորման ավելի խիստ պահանջները: Ներդիր 10-ում ներկայացված է կանխարգելման գործիքակազմի կիրառման լավագույն օրինակներից մեկը Մադագասկարի «Ռիո Տինտո Գրուպ» ընկերության կողմից: 59 International Council of Mining & Metals and International Union for Conservation of Nature. 2013. Independent Report on Biodiversity Offsets. Cambridge, UK: Biodiversity Consultancy. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 66 Ներդիր 10. Ծիտոնգամբարիկայի անտառ, Մադագասկար60 «Ռիո Տինտո Գրուպ» ընկերությունը ներդրումներ է կատարում Մադագասկարի Ծիտոնգամբարիկայի անտառում՝ «Քյու-Էմ-Էմ Իլմենիտ» ընկերության ընդերքօգտագործման գործունեությունից բխող կենսաբազմազանության վնասի փոխհատուցման համար հատուկ մշակված ծրագրի շրջանակներում: Միաժամանակ հանքարդյունահանող ընկերությունը երաշխավորել է էկոհամակարգի ծառայությունների լայն շրջանակի տրամադրում կենսաբազմազանության փոխհատուցման նպատակով, այդ թվում` տեղի համայնքներին, երկրի կառավարությանը, ըստ էության` նաև համաշխարհային շահակիցներին՝ անտառային ածխածնային արտանետումների նվազեցման դեպքում: Բնության պահպանության միջազգային միության կողմից (IUCN) իրականացվեց անտառի ամբողջ տարածքի էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական գնահատում (որը գերազանցում է ծրագրի համար հայցված տարածքը), ըստ որի` էկոհամակարգի օգուտներն են վայրի կենդանիների բնակությունը (2.9 մլն դոլար), հիդրոլոգիական կարգավորումը (470,000 դոլար) և ածխածնի պահեստավորումը (26.8 մլն դոլար): Էկոտուրիզմի հնարավոր օգուտները (2.5 մլն դոլար) զբոսաշրջությունից ստացվող եկամուտների մասին հստակ տվյալների բացակայության պատճառով վերլուծության մեջ չեն ընդգրկվել: Ուսումնասիրության եզրակացությունն այն էր, որ անտառի պահպանման զուտ տնտեսական օգուտները չափազանց մեծ են (շուրջ 17.3 մլն դոլար բոլոր ծախսերով հանդերձ), հիմնականում` ածխածնի պահեստավորման մեծ ծավալների պատճառով: Այս բաժնում քննարկվել են բնապահպանական և սոցիալական կայունությանն առնչվող որոշումների կայացման և պատշաճ կառավարման մի շարք գործիքներ, որոնք կարող են և ներկայումս բավարար ներառված են հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման գործընթացներում: Այսօր էլ մտահոգություն առաջացնող խնդիրը մի շարք հին հանքավայրերն են, որոնց շահագործումը սկսվել է մինչ ներկա բնապահպանական օրենսդրական դաշտի սահմանումը: Այդ հանքավայրերի և դրանց հարակից արդյունաբերական համալիրների գործունեության համապատասխանեցումը բնապահպանական և սոցիալական պաշտպանության հիմնական պահանջներին կարող է բարդ և դժվար վերահսկելի լինել: Փակված հանքավայրերի սեփականության հետ կապված և լցակույտերի ոչ բավարար կառավարման հետևանքով կարող են առաջանալ լրացուցիչ խնդիրներ: Մասնավորապես, լքված հանքավայրերի տարածքների վերականգնման ծախսերի հարցն ուղղակիորեն կապված է հանքավայրերի նկատմամբ պաշտոնական սեփակատիրության հարցի հետ: Այս շարքի երկրորդ փաստաթղթում, որն անդրադառնում է Հայաստանում ընդերքօգտագործման բնապահպանական և սոցիալական կայունության բարելավմանը, ավելի մանրամասն են քննարկվում այդ ոլորտի լավագույն գործելակերպի օրինակները, հանքավայրերի փակման հարցերը կարգավորող օրենսդրական դրույթներն ու պահանջները, ինչպես նաև ֆինանսական գործիքները՝ երաշխիքներն ու ֆինանսական երաշխավորությունները: 5 Ընդերքօգտագործման շնորհիվ ընդհանուր բարեկեցության խթանումը Բնական պաշարների արդյունահանումը մի շարք երկրներում հանգեցրել է տնտեսական աճի և աղքատության կրճատման, մասնավորապես` ԱՄՆ-ում, Ավստրալիայում և Նորվեգիայում: Այլ երկրներում, սակայն, արդյունքներն այդքան միանշանակ չեն: Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ հանքարդյունաբերության ոլորտի դրական 60 International Council of Mining & Metals and International Union for Conservation of Nature. 2013. Independent Report on Biodiversity Offsets. Cambridge, UK: Biodiversity Consultancy. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 67 սոցիալական ազդեցության ապահովման համար կան մի քանի նախապայմաններ: Դրանք են. 1. ոլորտում արդյունավետ, թափանցիկ և արդար գործընթացներ ապահովող ինստիտուցիոնալ կառուցվածքը, 2. ազգային մակարդակով երկարաժամկետ տեսլականը և պլանավորումը, 3. համայնքային ներգրավումը բացասական ազդեցությունների մեղմացման և համատեղ օգուտների ձեռքբերման գործողությունների մշակման հարցերում և 4. բնակչությանը ընդերքօգտագործման ծրագրերից բխող ռիսկերից պաշտպանելու համար միջոցառումների նախատեսումը և իրականացումը: Այս բաժնում ներկայացվում է հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումների միջոցով ընդհանուր բարեկեցությանը հասնելու լավագույն գործելակերպը: 5.1 Ինստիտուցիոնալ կառուցվածք և կարողություններ Բնապահպանության ոլորտի դրական ազդեցությունները տեղի են ունենում արդյունավետ, պատշաճ վերահսկվող և թափանցիկ պետական կառույցների առկայության դեպքում: Այդ կառույցների արդյունավետության կամ վերահսկելիության կապակցությամբ կասկածներ առաջանալու դեպքում առաջանում են անարդարության ընկալումներ, որոնք կարող են չեզոքացնել անգամ լավագույն նախաձեռնության օժանդակությունը: Երբ պետական կառույցները արդյունավետ կամ վերահսկելի չեն, ընդերքօգտագործումից ստացվող օգուտները չեն հանգեցնում զարգացման, ընդհակառակը` կարող են առաջացնել զգալի սոցիալական խնդիրներ, այդ թվում՝ անհավասարություն, սոցիալական լարվածություն, անհատների հողի և գույքի օտարում, կառավարության գործունեության լեգիտիմության աստիճանի նվազում և բացասական բնապահպանական հետևանքներ: Կարևոր է, որ պետական կառույցների բոլոր օղակները գործեն արդյունավետ, վերահսկելի և թափանցիկ:  Ներպետական ծրագրերը հաստատող կառույցները պետք է թափանցիկ գործեն ծրագրային հայտերն ուսումնասիրելիս, ծրագրերի հաստատման կամ մերժման չափանիշները հաստատելիս, ծրագրերից սպասվող բացասական բնապահպանական և սոցիալական հետևանքներև ուսումնասիրելիս և դրանք մեղմացնող միջոցառումները մշակելիս, ընդերքօգտագործման արդյունքում կենտրոնական կառավարության և տեղական մարմինների եկամուտների, ընդերքօգտագործման գործունեությունից սպասվող լրացուցիչ օգուտների և հանքարդյունահանող ընկերություններից ստացվող օգուտների գնահատման գործընթացների համատեքստում: Պետական կառույցները պետք է համաձայնեցնեն իրենց գործողությունները, այդ թվում՝ տուժած համայնքների հետ խորհրդակցությունը, բացասական ազդեցությունների մեղմացումը, տեղերում բողոքների քննությունը, տեղական ծառայությունների վրա առաջարկվող գործողույթունների ազդեցության գնահատումը և տեղական մակարդակով օգուտների համատեղ բաշխումը:  Տեղական կառույցները պետք է պատասխանատվություն կրեն տուժած համայնքներում իրականացվող հիմնական գործողությունների համար, հետևաբար ի վիճակի լինեն գործելու արդյունավետ, վերահսկելի և թափանցիկ: Կենտրոնական կառավարությունը պետք է մեծ ուշադրություն դարձնի տեղական կառույցների կարողությունների զարգացմանը ընդերքօգտագործման տարածքներում, քանի որ շատ դեպքերում այդ կառույցների պատասխանատվությունը նոր ծրագրերի պարագայում էապես ավելանում է: Տեղական կառույցները պետք է մասնակցեն խորհրդատվական գործողությունների կազմակերպմանը (և ապահովեն տարբեր սոցիալական խմբերի մասնակցությունը), վերահսկեն բացասական հետևանքների վերացման աշխատանքները և ապահովեն, որ ընկերությունները հետևեն սահմանված կարգերին և քաղաքականությանը, օգուտները ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 68 հավասարաչափ բաշխվեն տեղական մակարդակով, ընդ որում, ընդերքօգտագործման գործունեությունից բխող օգուտները կազմեն տեղական զարգացման պլանավորման անբաժանելի մասը: Քանի որ սոցիալական ազդեցությունները հիմնականում զգացվում են տեղական մակարդակով, ապակենտրոնացված որոշումների կայացումը հեշտացնում է տեղական կառույցների աշխատանքը ընդհանուր բարեկեցության և ընդերքօգտագործումից բխող օգուտների համատեղ օգտագործման հարցում: Տեղական կառույցները պետք է վերահսկողություն իրականացնեն կոնկրետ բյուջեների և գործունեության նկատմամբ և բավարար կարողություններ ունենան համայնքների մասնակցույթունը խթանելու և խրախուսելու համար: Այդ կառույցների համար նույնպես անհրաժեշտ է կիրարկման և ինստիտուցիոնալ կարողությունների զարգացում: Վերահսկելի տեղական և ներպետական կառույցների զարգացումը նաև պահանջում է սրտացավ քաղաքացիական հասարակություն: Որպեսզի քաղաքացիական հասարակությունն իր ուրույն տեղն ունենա այդ գործընթացում, պետք է ըմբռնի հանքարդյունաբերության ոլորտն ու նրա ազդեցությունները, առաջնորդվի ընդհանուր բարիքին հասելու նպատակով և ի զորու լինի վերահսկելու ներպետական ու տեղական կառույցների աշխատանքը: Այդ պահանջները կարող է բավարարվել միայն քաղաքացիական հասարակության մասնակցությամբ երկրի համար առանցքային խնդիրների լուծմանը, ինչպես նաև կառավարության գործունեության և եկամուտների թափանցիկությունը ապահովող իրավական դաշտի առկայության դեպքում, որի երաշխավորն է հանդիսանում կառավարությունը: Հանքարդյունաբերության ընկերությունները կարող են մեծ օգուտ քաղել հստակ ինստիտուցիոնալ կառույցներից և կառավարության կարողությունների ուժեղացումից հանքարդյունաբերության ոլորտի եկամուտները զարգացմանը հղելու հարցում: Երբ նման կառույցները կայացած են, հանքարդյունաբերության ընկերությունները կարող են վստահել, որ պետական կառույցները կօգտագործեն միջոցները քաղաքացիների գերակա շահերի համար: Ավելին, քաղաքացիներն ավելի հստակ են տեսնում հանքարդյունաբերական ընկերությունների գործունեության տնտեսական օգուտները և ավելի մեծ պատրաստակամությամբ են աջակցում ընդերքօգտագործման գործունեությանը: Հանքարդյունաբերության ընկերությունների աշխատակիցները, հանդիսանալով տեղական համայնքների անդամներ, մեծ հավանականությամբ նույնպես շահում են ծառայությունների որակի բարելավումից: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 69 Ներդիր 11. Տարբեր երկրներում օգուտների հավասար բաշխման մեխանիզմները Ներպետական կառույցները կարող են շատ տարբեր գործառույթներ իրականացնել հանքարդյունաբերության ոլորտի օգուտների հավասար բաշխման հարցում: Ստորև ներկայացվող երկու հարևան երկրները տարբեր ռազմավարություններ են որդեգրել օգուտների բաշխման հարցում: Կոլումբիայի կենտրոնական կառավարությունը հայտեր է ստանում տեղական մարմիններից, որոնք առաջարկում են իրենց համայնքների օգտին ծառայող ծրագրեր: Այնուհետև կենտրոնական կառավարությունը հատկացնում է օգուտների հավասար բաշխման միջոցներ` ըստ տարբեր հայտերի նպատակահարմարության: Պերուի համայնքների ղեկավարները, որտեղ իրականացվում են ընդերքօգտագործման աշխատանքներ, միջոցներ են ստանում հանքարդյունահանող ընկերություններից և օգտագործում են դրանք ըստ տեղական առաջնահերթությունների: Այդ կառուցվածքները արտացոլում են օգուտների բաշխման չափազանց տարբեր մոտեցումներ: Կոլումբիայում համայնքները, որտեղ ընդերքօգտագործման ծրագրեր չեն իրականացվում, նույնպես օգուտ են քաղում, սակայն այստեղ հարց է ծագում` արդյոք ավելի լավ հայտեր ներկայացնող համայնքները ի սկզբանե ավելլի լավ հնարավորություններ չունեի՞ն այդ նպատակի համար: Պերոոււմ համայնքները, որտեղ անց են կացվում նման ծրագրեր, ուղղակի օգուտ են ստանում, ինչը կարող է ընկալվել որպես մնացած համայնքներին այդ գործընթացից բացառում: ՄՖԿ-ն զգալի դեր է խաղում այդ երկու երկրներում իր կողմից իրականացվող ծրագրերի ընդերքօգտագործման եկամուտները տեղական զարգացման համար օգտագործման խթանման աշխատանքներում: Որոշ օրինակներ ներկայացված են ստորև: Էկոպետրոլ, Կասանարե, Կոլումբիա. Տեղական իշխանությունները խնդրել էին, որ Էկոպետրոլը ծառայություններ և ենթակառուցվածքներ տրամադրի: Ընկերությունը համագործակցել է ՄՖԿ-ի և տեղական մարմինների հետ բնական պաշարների օգտագործման բարելավման ուղղությամբ: Զարգացվել է նաև հասարակության` այդ պաշարների օգտագործումը վերահսկելու կարողությունը: Այդ ամենի արդյունքը տեղական իշխանությունների կողմից իրականացված 8.5 մլն ԱՄՆ դոլար արժեցող խմելու ջրի ծրագիրն է, որի շահառու է հանդիսացել 10,833 մարդ, 10 մլն դոլար արժեցող կրթական ծրագիրը 3,200 մարդկանց համար, 9 մլն դոլարի առողջապահական ծրագիրը ավելի քան 10,000 մարդկանց համար և 5 մլն դոլարի կոյուղագծի կառուցման ծրագիրը 2,700 շահառուների համար: Միներա Յանակոչա,Պերուի Լոս Բանոս դել Ինկա համայնք. Թեև հանքարդյունաբերության ընկերությունը աշխատանքներ էր ծավալել, տարածաշրջանում շատ էին բողոքները ընդերքօգտագործման դեմ, և տեղական համայնքները համարում էին, որ չեն շահում այդ գործունեությունից: Հարցեր էին բարձրացվում համայնքապետարանի վերահսկելիության վերաբերյալ: ՄՖԿ-ն քայլեր ձեռնարկեց համայնքապետարանի կարողությունների զարգացման համար, որպեսզի վերջինս ընդերքօգտագործումից ստացվող եկամուտն օգտագործի ներդրումների համար, նաև քայլեր քաղաքացիական հասարակության կարողությունների զարգացման ուղղությամբ`՝ կառավարության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու համար: Արդյունքում համայնքապետարանների ներդրումներն ավելացան, 2001 թ. 1.4 մլն դոլարի համեմատ` 2009 թ. կազմեցին 10.1 մլն դոլար: Ընդերքօգտագործումից ստացվող եկամուտը ներդրվեց գյուղական էլեկտրամատակարարման, ջրամատակարարման, առողջապահական և կրթական ծրագրերում, գյուղական ճանապարհաշինության և կամրջաշինության, ինչպես նաև այլ ծրագրերում: Աճեց նաև այն բնակիչների թիվը, որոնք պատկերացնում են ընդերքօգտագործման եկամուտների և համայնքապետարանի ներդրումների կապը. 2005 թ. 6.2%-ի համեմատ` նրանց թիվը կազմեց 31.2%: Տեղեկատվությունը վերցված է ՄՖԿ-ի աշխատակիցներից և IFC Sustainable Business Advisory. Revenue Management: Enhancing Local Benefits from Extractives-ի ներկայացումից: Մեկ այլ մեխանիզմ, որ կարող է զգալիորեն բարելավել հանքարդյունաբերության ոլորտի կառույցների վերահսկելիությունն ու թափանցիկությունը, Արդյունահանող ոլորտների թափանցիկության նախաձեռնությունն է (ԱԹՆ): Այն կազմվել է 2002 թ. և ներկայումս հիմնված է 2013 թ. մայիսին վերանայված չափորոշիչների փաթեթի վրա, որոնք նախատեսում են «պաշարներով հարուստ երկրներում բարելավված կառավարման խթանում և աջակցություն նավթի, գազի և հանքարդյունաբերության ոլորտներում ընկերությունների վճարումների և պետական եկամուտների լիարժեք հրապարակման ու ստուգման միջոցով»: Մասնակցելով ԱԹՆ-ին` երկրները կարող են ապացուցել, որ ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 70 հավատարիմ են պատշաճ կառավարման սկզբունքին, կարող են ուժեղացնել հսկողությունը եկամուտների հավաքման նկատմամբ և բարելավել ներդրումային մթնոլորտը: Միաժամանակ ԱԹՆ-ի կիրառումը պահանջում է ընդերքօգտագործման ոլորտի եկամուտները կառավարող տարբեր կառույցների կողմից թափանցիկության սկզբունքի որդեգրում, հանքարդյունաբերության ոլորտի ընկերությունների միջև պայմանավորվածություն եկամուտները հայտարարագրելու վերաբերյալ, վճարումները ստուգելու և եկամուտների շուրջ երկխոսությունը կառավարելու հարցերում համապատասխան կառույցների բարձր կարողություն61: Ներդիր 12. ԱԹՆ-ի առավելությունները ԱԹՆ -ն կարող է զգալիորեն բարելավել հանքարդյունաբերության ոլորտի կառավարումը: ԱԹՆ իրականացնող երկրները շահում են ներդրումային միջավայրի բարելավումից` ներդողներին և միջազգային ֆինանսական հաստատություններին հստակ ազդակ հղելով, որ կառավարությունը թափանցիկ է գործում: ԱԹՆ-նաև նպաստում է վերահսկողությանը և պատշաճ կառավարմանը, ինչպես նաև խթանում է տնտեսական և քաղաքական կայունությունը: Ընկերությունները շահում են ԱԹՆ-ից, քանի որ այն կանխում է քաղաքականության և հեղինակության ռիսկերը: Ոչ թափանցիկ կառավարման հետևանքով առաջացող քաղաքական անկայունությունը լուրջ վտանգ է ներդրումների համար: Ընդերքօգտագործման ոլորտում, որտեղ ներդրումները կապիտալատար են և կախված են երկարաժակմետ ներդրումներից, անկայունության նվազեցումը բխում է ընկերությունների շահերից: Կառավարությանը տրվող վճարների թափանցիոկւթյունը նաև ցույց է տալիս, որ ներդրումները կատարվում են հօգուտ երկրի ընդհանուր բարգավաճման: Օգուտը քաղաքացիական հասարակության համար բխում է հանրության իրազեկման բարելավումից այն եմակուտների մասին, որոնք կառավարությունը տնօրինում է քաղաքացիների անունից` դրանով իսկ բարձրացնելով կառավարության վերահսկելիությունը: Աղբյուրը` ԱԹՆ-ի կայքէջ: . 5.2 Ազգային և տեղական զարգացման պլանավորում Հայաստանի նման երկրում, որտեղ ազգային բյուջեի զգալի մասը պետք է կազմեն հանքարդյունաբերության ոլորտի եկամուտները, որոնք պետք է կարճ ժամկետում ապահովեն մեծ թվով նոր աշխատատեղեր, ընդերքօգտագործման ծրագրերը և ռազմավարությունները պետք է հաշվի առնեն երկարաժամկետ զարգացման նպատակները: Կենտրոնական կառավարության մակարդակով դա նշանակում է լավ պատկերացում ունենալ երկրի օգտակար հանածոների պաշարների, այդ պաշարներից ստացվելիք եկամուտների և այն մասին, թե երկրի որ շրջաններն են ընդգրկվելու ընդերքօգտագործման ծրագրերում: Այս պահին է, որ կառավարությունը պետք է զարգացնի սեփական տեսլականը՝ այդ բոլոր պաշարների կառավարման և բնակչությանը դրանց մասին իրազեկելու համար: Այնուհետև, բնակչության հետ միասին, կառավարությունը կարող է որոշել առաջնահերթ ներդրումների ուղղությունները` մասամբ հիմնվելով հնարավոր եկամուտների հաշվարկի վրա, նաև մանրակրկիտ հաշվի առնելով հնարավոր բացասական սոցիալական և բնապահպանական ազդեցությունները: Քաղաքացիական հասարակության ներգրավվածությունն այդ պահին շատ կարեուր է, քանի որ նրա մասնակցության և ծրագրի ընկալման արդյունքում կարող են բարելավվել 61 World Bank, 2008. Implementing the Extractive Industries Transparency Initiative: Applying Early Lessons from the Field. Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 71 սոցիալական և բնապահպանական ազդեցությունները և չեզոքացվել ծրագրի բացասական ազդեցությունները: Ընդերքօգտագործման օգուտների վերաբաշխման գործընթացը պետք է լինի պարզ և հասանելի բնակչության համար: Կարևոր է տեղեկացնել բնակչությանը, թե եկամտի որ տոկոսն է հղվում համայնքներին, որը` կենտրոնական կառավարությանը: Աղյուսակ 5-1. Տարբեր շահակիցների խմբերի ռիսկերը և ակնկալիքները Կառավարություն Արդյունաբերություն Տեղի համայնքներ  Քաղաքացիներն  Կառավարությունը և  Ակնկալվում է, որ ակնկալում են, որ քաղաքացիներն համայնքներն աջակցելու կառավարությունն ակնկալում են, որ են ընդերքօգտագործման գործունեությանը, որն օգտագործելու է ոլորտը կառավարելու է օգուտ է պարգևում իրենց: հանքարդյունաբերության սոցիալական և  Ակնկալվում է, որ եկամուտներն իրենց բնապահպանական գիտակցելու են, թե ինչպես օգտին: ռիսկերը: մասնակցել տեղերում  Հանքարդյունահանող  Կառավարությունն որոշումների կայացմանը: ընկերություններն ակնկալում է, որ ոլորտը ակնկալում են, որ կիրառելու է պատշաճ կառավարությունը գործարար կարգավորելու է գործելակերպ, գործելու հարաբերությունները է թափանցիկ և համայնքների հետ վերահսկելի: միասին և հանդես է գալու որպես քաղաքացիների ներկայացուցիչ: Աղբյուրը` հեղինակներ: Զարգացման պլանավորումը կարևորվում է նաև տեղական մակարդակով այն համայնքներում, որտեղ իրականացվելու են ընդերքօգտագործման աշխատանքները: Տեղական իշխանությունների կառույցները պետք է լինեն գլխավոր կապող օղակը հանքարդյունահանող ընկերությունների, տեղական համայնքների անդամների և կենտրոնական կառավարության միջև: Նրանք պետք է տեղեկատվություն ունենան այն մասին, թե որքան գումար է ստանալու համայնքը կենտրոնական կառավարությունից և, որոշ դեպքերում, ուղղակիորեն համայնքից: Տեղական մարմինները նաև պետք է իմանան, թե որքան աշխատող է շահագործելու ընկերությունը և նրանցից քանիսը համայնքի բնակիչներ չեն լինելու: Այդ տեղեկատվությունը նրանց պետք է լինելու դպրոցների, առողջապահական ծառայությունների և տնտեսական զարգացման պլանավորման համար: Կարևոր է, որ չանտեսվեն գենդերային խնդիրները: Շատ դեպքերում հանքավայրերը գրավում են այն մարդկանց, որոնք աշխատանք են փնտրում, սակայն շատ հաճախ այդ մարդիկ իրենց ընտանիքը համայնք չեն բերում: Դա կարող է մեծ փոփոխություններ առաջացնել հասարակության մեջ, քանի որ այդ շարժընթացը նաև կարող է իր հետ բերել նոր ժամանցի վայրերի բացում և կարող է մեծացնել տարածքում մարմնավաճառության և թրաֆիքինգի դեպքերը: Ընդերքօգտագործման տարածքների համայնքները սովորաբար խոշոր գումարներ են ձեռք բերում իրենց տարածքում ծավալվող ընդերքօգտագործման աշխատանքների արդյունքում, նաև` որպես փոխհատուցում բացասական ազդեցությունների դիմաց: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 72 Տեղական իշխանությունները պետք է պլանավորեն միջոցների ներհոսքի օգտագործումը: Համայնքի ներգրավումը պլանավորման աշխատանքներում կարևոր է որպեսզի պաշարներն օգտագործվեն բնակչության առաջնահերթ կարիքների ապահովման համար: Դա նաև կարող է բարելավել ծրագրի ընկալումը բնակչության կողմից և հարաբերությունները տեղական իշխանությունների, ինչպես նաև հանքարդյունահանող ընկերության հետ: Տեղական զարգացման ծրագրերը պետք է նախատեսեն համայնքին միջոցների բաշխման մասին տեղեկատվական մեխանիզմներ` փորձելով գործընթացում ներգրավել մեծ թվով շահակիցների (այդ թվում՝ կանանց և եիտասարդների, ինչպես նաև տարբեր սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակ ունեցող քաղաքացիների), պետք է նաև նախատեսվեն բողոքների քննության մեխանիզմներ: Տեղական զարգացման մասնակցային ծրագրերի գործընթացը կարող է հանգեցնել տևական դրական սոցիալական և կառավարչական արդյունքների, քանի որ քաղաքացիներն ու տեղական իշխանությունները սովորում են համագործակցել միմյանց հետ, սահնանել և լուծել առաջնահերթ խնդիրները: Ներդիր 13. Հայաստանի ներուժն ընդերքօգտագործման գործունեության միջոցով տեղական զարգացման ծրագերի իրականացման հարցում Հայաստանում տեղական ինքնակառավարման մարմինները նույնպես կազմում են միջնաժամկետ զարգացման ծրագրեր: Յուրաքանչյուր մարզում կազմվում է եռամյա զարգացման ծրագիր, որտեղ հաշվի են առնվում աղքատության մակարդակի, մասնավոր հատվածի կարիքների, սոցիալական խնդիրների վերլուծության, արդյունաբերական և էներգետիկ հարցերի վերլուծության, գյուղատնտեսության, շրջակա միջավայրի, զբոսաշրջության (հազվադեպ), քաղաքաշինության, մարզային և համայնքային մակարդակով ենթակառուցվածքների և տարածքային կառավարման հարցերը: Ծրագրում կատարվում է ներկա իրավիճակի վերլուծություն և ներկայացվում է իրականացման, գնահատման և ֆինանսավորման ծրագիրը: Թեև այդ ծրագրերում բնական պաշարներին և շրջակա միջավայրին նվիրված բաժին կա, էկոհամակարգի ծառայությունների և դրանց օգտագործման գնահատում չի կատարվում: Տեղական զարգացման ծրագրերը կարող են, սակայն, հիմք դառնալ տեղական մակարդակով օգուտների վերաբաշխման արդյունավետ մեխանիզմների նախագծման համար: Կարողությունների զարգացման և օժանդակության դեպքում մարզային իշխանությունները կարող են համագործակցել հանքարդյունահանող ընկերությունների հետ միջոցների օգտագործման լավագույն ուղիները որոշելու համար: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 73 Ներդիր 14. Տեղական զարգացման պլանավորումը և կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը Հաճախ թյուր կարծիք է առաջանում տեղական զարգացմանը և գործունեությանը նպաստող գործունեության մասին, թե ընկերությունները դա ծավալում են որպես կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության (ԿՍՊ) մի մաս: ԿՍՊ-ն կարելի է սահմանել այսպես. «Գնահատելու և պատասխանատվություն ստանձնելու [նախաձեռնություններ] ընկերության կողմից շրջակա միջավայրի և սոցիալական բարեկեցության վրա ազդեցությունը: Դա հիմնականում վերաբերում է ընկերության այն ջանքերին, որոնք ավելին են, քան այն, ինչ կարող են պահանջել օրենսդիրը կամ շրջակա միջավայրի պահպանության խմբերը» (Ինվեստոպեդիա): Թեև որոշ դեպքերում ԿՍՊ-ն կարող է տեղավորվել տեղական զարգացման շրջանակներում, այն, որպես կանոն, ընկերության սեփական նախաձեռնության արդյունք է: Շատ հաճախ ընկերություններն իրենք են որոշում, թե որ գործողություններին պետք է աջակցեն` առանց տեղական իշխանությունների հետ համաձայնեցնելու և տեղական առաջնահերթությունների ու պլանների մասին տեղեկատվություն հավաքելու: Ընկերությունները նաև կարող են հաշվի առնել, թե ինչպես իրենց գործողությունները կանդրադառնան իրենց հեղինակության և տեղական համայնքների կողմից ցուցաբերվող աջակցության վրա, ոչ միայն այն, թե որքանով դրանք դրական ազդեցություն կունենա համայնքի համար: Կառավարությունները պետք է ձգտեն ապահովել, որ հանքարդյունաբերության ոլորտն ավելի համապարփակ օժանդակի տեղական զարգացման ծրագրերին: Տեղական զարգացման ծրագրերի կազմումը պետք է տեղի ունենա տեղական կառավարման մարմինների մակարդակով, որտեղ տեղական իշխանությունները կարող են համախմբել քաղաքացիներին հուզող հարցերը, միջոցներ հայցել պետական բյուջեից և որոշել, թե որոնք են միջոցների օգտագործման լավագույն ուղիները (այդ թվում` ընդերքօգտագործումից առաջացող) հօգուտ ամբողջ համայնքի շահի: Հանքարդյունահանող ընկերությունները կարող են նախընտրել աջակցել այդ տեղական զարգացման ծրագրերին այնպիսի ճանապարհներով, որոնք կարող են բարելավել իրենց հարաբերությունները տեղական իշխանությունների և համայնքների հետ: Նման գործունեությունը հատում է ԿՍՊ-ի սահմանները` կենտրոնանալով համայնքի երկարատև կարիքների և զարգացման համար ֆինանսավորման լավագույն տարբերակների ընտրության վրա: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 74 5.3 Սոցիալական ռիսկերի կանխում Այն երկրներում, որտեղ պաշարները դրական սոցիալական արդյունք են բերել, կառավարությունները սահմանել են հստակ երաշխիքներ, որոնք պաշտպանում են ծրագրի ուղղակի ազդեցությանը ենթարկված բնակչությանը: Սոցիալական ռիսկերը կարելի է դասակարգել որպես հանքարդյունաբերության ոլորտի աշխատողների և նրանց ընտանիքների անդամների ռիսկեր, տեղական համայնքների ռիսկեր և ազգային մակարդակով ռիսկեր: Ընդերքօգտագործման որոշ հնարավոր բացասական ազդեցություններ ներկայացված են ստորև: Թույլ կառավարում/կոռուպցիա: Ընդերքօգտագործումը կարող է չափազանց շահութաբեր լինել և առաջացնել կոռուպցիա, քանի որ որոշ անձինք կարող են ընդհանուր եկամուտը որպես անձնական հարստացման հնարավորություն դիտել: Կոռուպցիան կարող է առաջանալ արտադրական շղթայում. անհատները կարող են սեփական շահի համար օգտագործել հողի ձեռքբերման, թույլտվությունների և լիցենզիաների տրամադրման, քաղաքականության և կանոնակարգերի կիրարկման, ընդերքօգտագործման արդյունքում ստացվող օգուտների հարկման և բաշխման գործընթացները: Մյուս կողմից` ընկերությունները կարող են նաև փորձել առաջ տանել իրենց շահերը` կաշառելով պաշտոնյաներին, շրջանցելով քաղաքականությունը և կարգերը կամ կեղծելով շահույթի չափը: Անհետևողական ոլորտային քաղաքականությունը կարող է խթանել նման վարվելակերպը և, ի վերջո, անդառնալի հետևանքներ ունենալ` թուլացնելով երկրի ընդհանուր կառավարումը: Անհավասարություն: Որպես կանոն, այն տարածքներում, որտեղ զարգացած է հանքարդյունաբերությունը, դա էլ ապահովում է աշխատատեղերի արյուծի բաժինը: Այս ոլորտում աշխատանքի համար հիմնականում բարձր մակարդակի գիտելիքներ չեն պահանջվում, թեև կառավարման որոշ պաշտոնների դեպքում պահանջվում են նեղ մասնագետներ: Ուստի բարձր մասնագիտական պատրաստվածություն չունեցող աշխատանք փնտրողների բանակցելու հնարավորությունները սահմանափակ են, քանի որ մեծ թվով մարդիկ կան, որոնք կարող են զբաղեցնել այդ աշխատատեղերը նույնիսկ ցածր աշխատավարձի դեպքում: Հետևաբար հանքարդյունահանող ընկերությունները կարող են ցածր աշխատավարձեր սահմանել և այդուհանդերձ չզրկվել աշխատուժի մեծ առաջարկից: Մյուս կողմից` հանքարդյունաբերական գոտու համայնքներում բարձրորակ մասնագետների թիվը սահմանափակ է: Դա նշանակում է, որ բարձրորակ մասնագետներն ավելի արդյունավետ կարող են բանակցել իրենց աշխատավարձերի չափի շուրջ: Դա կարող է հանգեցնել վարձատրության զգալի անհավասարության բարձր պահանջարկ ունեցող մասնագիտությունների և մնացած աշխատանքների միջև: Անապահով սեփականության իրավունքներ/վերաբնակեցում: Այն դեպքերում, երբ սեփականության իրավունքները հստակ չեն կամ դրանք պաշտպանող կառույցները թույլ են, ընդերքօգտագործման աշխատանքները կարող են բացասաբար անդրադառնալ այդ իրավունքների վրա: Նման դեպքերում հանքարդյունահանող ընկերություններն ավելի մեծ հնարավորություններ և միջոցներ ունեն, քան բնակչությունն ու համայնքները, ինչը շատերի համար կարող է հանգեցնել հողի և գույքի կորստի: Միգրացիա: Հանքարդյունաբերությունը կարող է նաև անդրադառնալ (դրական կամ բացասական) մարդկանց միգրացիայի հակումների վրա: Կարող են նոր աշխատատեղեր ստեղծվել (որը կշահագրգռի մարդկանց չլքել իրենց համայնքները), մյուս կողմից` շրջակա միջավայրի աղտոտումն ու հողի կորուստը շատերին կստիպի լքել համայնքը: Բնապահպանական վնասներ/հողօգտագործման փոփոխություններ: Ջուրը, հողը, օդը և կենսաբանական պաշարները վերարտադրելի չեն կամ վերականգնման ցածր մակարդակ ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 75 ունեն, ընդ որում, բնական պաշարների արդյունահանումը կարող է երկարատև վնաս պատճառել բնությանը: Նման վնասը և հողօգտագործման փոփոխությունները կարող են հանգեցնել նաև գյուղատնտեսական արտադրանքի կրճատման, զբոսաշրջության ոլորտի շահութաբերության անկման և այլ նման հետևանքների: Ազդեցությունը մարդկանց առողջության վրա: Ընդերքօգտագործման ծրագրերի ազդեցությունը մարդկանց առողջության վրա կարող է առաջանալ շրջակա միջավայրի աղտոտման կամ ոլորոտւմ աշխատանքային պայմանների վատթարացման պատճառով: Մասնագիտական ունակություններ: Հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատանքի համար պահանջվում են մասնագիտական ունակություններ` պայմանավորված կիրառվող տեխնոլոգիայից: Այդ ոլորտում աշխատողները կարող են ձեռք բերել անհրաժեշտ գիտելիքներ և հմտություններ, սակայն նման գիտելիքներն ու հմտություններն այնքան էլ պահանջված չեն լինի աշխատաշուկայում: Հանքավայրի շահագործման ավարտի կամ աշխատանքը լքելուց հետո այլ աշխատանքի անցնելու տարբերակները սահմանափակ են, հատկապես այն տարածքներում, որտեղ նման արտադրական ունակությունների պահանջարկ չկա: Կախվածությունը հանքարդյունաբերության ոլորտից: Որևէ տարածքում ընդերքօգտագործման աշխատանքների ծավալման դեպքում տեղական համայնքները մեծ կախվածություն են ձեռք բերում: Հանքարդյունաբերությունը զգալի ազդեցություն է թողնում համայնքի ամբողջ տնտեսական գործունեության վրա, որը կարող է տարածվել նաև տարածքում կրթական համակարգի ենթակառուցվածքների վրա: Այդ ազդեցությունները կարող են սահմանափակվել տեղական մակարդակով (օրինակ՝ տեղի համայնքապետը կարող է ներգրավվել կաշառակերության մեջ), սակայն դրանք կարող են նաև համատարած ազդեցություն թողնել (եթե տեղի է ունենում մասնագիտական գիտելիքների կողմնորոշում հօգուտ հանքարդյունաբերության ոլորտի, ապա դա կարող է ազդեցություն թողնել երկրի տնտեսական զարգացման ուղղվածության վրա): Բացասական հետևանքներից խուսափելը հեշտ չէ, սակայն նման ռիսկերից խուսափելու համար կարող են ձեռնարկվել տարբեր քայլեր: Մասնավորապես.  Սոցիալական ծախսերի գնահատում. Թեև մարդկանց վրա ներգործության բազմաթիվ դրսևորումների (ևʹ դրական, և բացասական) հետևանքների վերհանումը հեշտ չէ, կարևոր է մինչ ծրագրի սկիզբը հաշվարկել սոցիալական հետևանքները: Որոշ դեպքերում սոցիալական հետևանքները կարող են զգալիորեն գերազանցել օգուտները, և նման դեպքերում կառավարությունը պետք է որոշի, թե արդյոք այդ հետևանքներն ընդունելի են: Երբեմն որոշ հետևանքների կանխումը հնարավոր չէ , և կառավարությունը պետք է որոշի, թե արդյոք դրանք ընդունելի են: Միաժամանակ, սոցիալական հետևանքների գնահատումը, որպես կանոն, հնարավորություն է տալիս նաև խոր պատկերացում կազմելու համայնքի համար հնարավոր դրական արդյունքների, ինչպես նաև այն սոցիալական խմբերի մասին, որոնց կարող են անդրադառնալ այդ հետևանքները: Արդյունքում կարող են մշակվել այդ սոցիալական խմբերի և անհատների պաշտպանությանը միտված համապատասխան միջոցառումներ: Կարող են նաև իրականացվել դրական արդյունքների ընդլայնման միջոցառումների ծրագրեր (օրինակ՝ ապահովելով, որ կրթական համակարգը պատրաստի հանքարդյունաբերական ոլորտի համար պիտանի կադրեր):  Հանքարդյունահանման գործունեությունից տուժած անձանց փոխհատուցման համար գործընթացների կազմակերպում: Ժամանակակից փոխհատուցման քաղաքականությունները նախատսում են ոչ միայն ակտիվներից և պաշարներից օգտվելու հանարավորության կորստի ուղղակի փոխհատուցում, այլև միջոցառումներ, որոնք միտված են երկար ժամկետում ապահովելու տուժած բնակչության կենսամակարդակը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 76 Այդ մոտեցումն ամրագրված է տարբեր երկրների օրենսդրությունում, ինչպես նաև միջազգային փոխհատուցման քաղաքականություններում և ուղեցույցներում: Պետք է սահմանվի հստակ գործընթաց, որում կներկայացվեն փոխհատուցման իրավունք ունենալու չափանիշները, փոխհատուցման գումարը, փոխատուցում ստանալու ապահովման գործընթացը և կանանց ու խոցելի խմբերին բավարար փոխհատուցում ապահովելու միջոցառումները: Հաշվի առնելով, որ բնակչության համար բացասական հետևանքներից շատերը կապված են հողի և բնական պաշարների կորստի հետ, կառավարությունը կարող է էապես չեզոքացնել հանքարդյունաբերության ոլորտի գործունեության բացասական հետևանքները ` ապահովելով հողի սեփականության իրավունքի գերակայությունը և հողի ու բնական պաշարների կառավարման կառույցների թափանցիկ ու վերահսկելի աշխատանքը:  Աշխատանքային պայմանները պաշտպանող աշխատանքային օրենքների կազմում և կիրառում: Առողջության վրա ընդերքօգտագործման գործունեության բացասական ազդեցության հիմնական կրողներն այդ ոլորտում աշխատող անձինք են: Քանի որ ոլորտում աշխատողներից շատերի մասնագիտական որակավորումը ցածր է և գործատուների հետ նրանց բանակցային կարողությունները թույլ են, կարևոր է, որ երկրում սահմանված լինի աշխատողների իրավունքները պաշտպանող աշխատանքային օրենսդրություն: Կառավարությունը պետք է կազմի և գործնականում կիրառի օրենքներ, որոնք ընկերություններին պարտավորեցնում են պահպանել աշխատողների առողջությունը, վերջիններիս համար հնարավորություն ընձեռել ազատ և անկաշկանդ ներկայացնելու աշխատանքային պայմանների հետ կապված իրենց մտահոգող հարցերը ` չվախենալով հնարավոր բացասական հետևանքներից և թույլ տալ աշխատողներին ստեղծել միավորումներ, որպեսզի ավելի արդյունավետ բանակցեն գործատուների հետ իրենց իրավունքները պաշտպանելիս: Պետությունը պետք է իրականացնի նաև հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատանքային պայմաների անկախ և թափանցիկ մոնիթորինգ և պատժամիջոցներ կիրառի այն ընկերությունների նկատմամբ, որոնց աշխատանքային պայմանները չեն համապատասխանում օրենքի պահանջներին:  Ընդերքօգտագործման եկամուտների օգտագործումն այլ արդյունաբերական ոլորտների և մասնագիտական գիտելիքների զարգացման համար: Հանքարդյունաբերության ոլորտի համընդհանուր բնույթի ևրկարատև ռիսկերից շատերը կարող են չեզոքացվել հանքարդյունաբերական ոլորտին զուգահեռ այլ արդյունաբերության զարգացման և բնակչության մասնագիտական գիտելիքների բարելավման շնորհիվ: Եթե այդ ոլորտները լավ գործեն, երկրի կախվածությունը հանքարդյունաբերության ոլորտից կնվազի, ինչը հնարավորություն կտա խուսափելու այսպես կոչված «հոլանդական հիվանդություն» երևույթից, ինչպես նաև կառավարության համար հնարավոր կդարձնի իրականացվող քաղաքականության շեշտադրումը բնական պաշարների պահպանության վրա: Բնակչության շրջանում կարողությունների զարգացումը կարող է նաև նպաստել քաղաքացիների աշխատանք գտնելու հնարավորություների բարձրացմանը ինչպես հանքարդյունաբերության ոլորտում, այնպես էլ այլուր: Միաժամանակ, ինչպես նշվել էր այս աշխատանքում, կարևոր է, որ պետությունը գնահատի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունը և ստացված արդյունքների հիման վրա որոշումներ կայացնի ներդրումների նպատակահարմարության մասին: Շրջակա միջավայրի համար ընդերքօգտագործման հետևանքները կարող են հանգեցնել մեծ սոցիալական կորուստների, հատկապես հողի դեգրադացիայի և բնակչության տեղահանման, ինչպես նաև առողջապահական վտանգների: Բնապահպանական վիճակի վատթարացումը կարող է հետևանքներ ունենալ ընդերքօգտագործման տարածքից մեծ հեռավորության վրա բնակվող մարդկանց համար, քանի որ ջրի և օդի աղտոտումը աշխարհագրական սահմաններից դուրս է տարածվում: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 77 5.4 Տեղական մակարդակով օգուտների յուրացումը Հանքարդյունաբերությունը մեծ օգուտներ կարող է ընձեռել համայնքներին: Դրանց մի մասն անմիջականորեն բխում է հանքարդյունահանող ընկերությունների գործունեությունից, օրինակ` նոր աշխատատեղերի ստեղծումը կամ փոխհատուցման վճարները: Կան նաև մի շարք անուղղակի օգուտներ, օրինակ` ծրագրի արդյունքում ստեղծված նոր ենթակառուցվածքները: Համայնքների համար շահեկան է ընդերքօգտագործումից առաջացող դրամական եկամուտը, որի մասին մանրամասն խոսվել է նախորդ գլուխներում, ինչպես նաև ընկերությունների կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության գործողությունները: Այս բաժնում ներկայացված է համայնքային մակարդակով օգուտների յուրացման գործընթացը, ինչպես նաև բերվում են տարբեր իրական համատեքստերից վերցված օրինակներ: Օգուտների յուրացումը վերաբերում է ծրագրի իրականացման արդյունքում ստացվող միջոցների մի մասի հղմանը համապատասխան շրջանի/համայնքի բնակչության կաիրքներին, որտեղ արդյունահանվում են օգտակար հանածոները և կառուցվում ծրագրի ենթակառուցվածքները: Ծրագրի ազդեցության տակ հայտնվող մարդկանց մի մասը կարող է հնարավորություն ունենալ կենսամակարդակի բարելավման համար: Ընդերքօգտագործման ծրագրերը կարող են նպաստել այդ խնդրին զանազան ճանապարհներով: Որոշ օրինակներ ներկայացված են ստորև: Տեղերում ընդերքօգտագործումից բխող օգուտների յուրացման տարբեր ուղիներ Աղբյուրը` ՄՖԿ-ի շնորհանդես. Եկամուտների կառավարում. հանքարդյունահանման օգուտների տեղերում յուրացմանը նպաստելը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 78 Հանքարդյունաբերական ոլորտի գործունեությունից բխող անուղղակի օգուտները Հաճախ բնակչությունը մեծ օգուտ է ստանում հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից ստեղծվող ենթակառուցվածքների շնորհիվ` օգտագործելով դրանք սեփական կարիքների համար: Հանքարդյունահանող ընկերությունները հաճախ պետք է լավ ճանապարհներ կառուցեն, որպեսզի կարողանան փոխադրել իրենց ապրանքները, ինչպես նաև կարող են աջակցել առողջապահական կենտրոններին և կրթական հաստատություններին իրենց աշխատողների կարիքների համար: Հանքարդյունահանող ընկերությունները նաև կարող են ներդրումներ կատարել աղբանոցների, ջրահեռացման համակարգերի կամ ջրմուղի ենթակառուցվածքների կառուցման համար: Տեղի համայնքները հաճախ մեծապես շահում են այդ ներդրումներից, եթե նույնիսկ դրանց նպատակն ուրիշ է եղել: Հանքարդյունահանող ընկերությունների և տեղական իշխանությունների համագործակցությունը կարող է ավելացնել այդ օգուտները ինչպես տեղի բնակչության, այնպես էլ ընկերությունների համար: Ստեղծված ենթկառուցվածքները երկարատև օգուտներ կընձեռեն համայնքների համար, որի դիմաց կառավարությունը կհամաֆինանսավորի ծախսերի մի մասը: Զբաղվածություն և գնումներ Տեղի բնակչությունը կարող է շահել հանքարդյունաբերության զարգացման արդյունքում նոր աշխատատեղերի և կրթական հնարավորությունների առաջացման շնորհիվ: Շատ երկրների օրենսդրությունում կան դրույթներ, ըստ որոնց` ընկերությունները պարտավոր են քայլեր ձեռնարկել տեղերում նոր աշխատատեղերի և կրթական հնարավորությունների ստեղծման ուղղությամբ: Միաժամանակ կարևոր են նաև ուղղակի զբաղվածության հնարավորությունները, որոնք կարող են մասնավորապես առաջանալ հանքարդյունահանող ընկերությունների կողմից կատարվող գնումների և կնքվող պայմանագրերի արդյունքում: Համաշխարհային բանկի և ՄՖԿ-ի կողմից անցկացված ուսումնասիրությունը62 ցույց է տալիս, որ զբաղվածության աճը ենթակապալառու ընկերություններում, որոնք հանքավայրերն ապրանքներով և ծառայություններով են ապահովում, հաճախ հավասար է կամ գերազանցում է անմիջականորեն հանքարդյունահաման ընկերությունում զբաղվածության աճին, օրինակ՝ Պերուի Յանակոչա ոսկու հանքավայրում այն 14 անգամ ավելի բարձր է: Բազմապատկող գործակցի կիրառմամբ հաշվարկի դեպքում ընդերքօգտագործման հետ անուղղակի կապված զբաղվածության աճը նույնպես շատ ավելի բարձր է, քան վերջինիս հետ ուղղակի կապված զբաղվածության աճը, օրինակ՝ Բոլիվիայի Ինտի Ռայմի ոսկու հանքավայրում այն 2.5 անգամ ավելի բարձր է: Աղյուսակ 5-2-ում ամփոփված են այդ եզրահանգումները: Աղյուսակ 5-2. Ազդեցությունը զբաղվածության վրա Հանքավայ Ուղղակի Անուղղակի Տեղի Տեղական ոչ Ընդհանուր րեր զբաղվածու զբաղվածու բնակչության ընդերքօգտագոր ընդերքօգտագոր թյուն թյուն % նոր ծման ծման հետ (աշխատողն (աշխատողն աշխատատեղ զբաղվածություն կապված երի թիվը) երի թիվը) երում զբաղվածություն Գրանցված 5 խոշոր 5,100 14,500 ~ 80% 18,700 զբաղվածների 3– 25% 62 World Bank and IFC. 2002. Large Mines and Local Communities: Forging Partnerships, Building Sustainability . Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 79 3 միջին 380 865 > 30% 900 Փոքր Աղբյուրը` ՀԲ և ՄՖԿ: Ռոյալթիներ և հարկեր Հանքարդյունահանող ընկերությունները կառավարությանը վճարում են կորպորատիվ հարկեր և ռոյալթիներ: Ներկա համաշխարհային միտումը վկայում է հանքարդյունահանող ընկերությունների ընդհանուր հարկման աճի մասին, քանի որ օգտակար հանածոների գնաճի ներկա պայմաններում այդ ոլորտը չափազանց շահութաբեր է համարվում63 : Ինչպես երևում է աղյուսակ 5-3-ից, ռոյալթիների հավաքման և ծախսի ապակենտրոնացման մակարդակը պետբյուջեից տարբեր երկրներում զգալիորեն տարբեր է: Աղյուսակ 5-3. Ռոյալթիների ապակենտրոնացված բաշխման օրինակներ Մադագասկար 42% արդյունահանման տարածքի համայնքներին, 21% շրջանին, 7% նահանգին Պերու 20% արդյունահանման տարածքի համայնքներին, 20% տարածքին, 40% շրջանի այլ տարածքներին, 20% շրջանին, այդ թվում՝ 5% բուհերին Ինդոնեզիա 80% շրջանին (որից 64% համայնքներին և 16% մարզպետարանին) Աղբյուրը` Wall and Pellon: Ինչպես արդեն նշվել է, ռոյալթիների և հարկերի օգուտների բաշխումը համայնքներին ավելի արդյունավետ է, եթե այն նախատեսված է տեղական և ազգային զարգացման ծրագրերում: Ծրագրեր և նախաձեռնություններ Ընդերքօգտագործման օգուտները բաշխվում են նաև հանքարդյունահանող ընկերությունների սեփական ծրագրերի և նախաձեռնությունների շնորհիվ: Միաժամանակ հիմնականում գերադասելի է, որ ընկերություններն օգտագործեն իրենց միջոցները զարգացման ծրագրերին օժանդակելու համար: Սակայն այն դեպքերում, երբ տեղերում հնարավորությունները սահմանափակ են, պետական ծառայությունները բացակայում են կամ անբավարար են, և անհրաժեշտ է ցուցադրել, որ ծրագրի ավարտից հետո համայնքը շարունակելու է օգուտ ստանալ ընդերքօգտագործումից: Այդ նպատակի համար կարելի է ստեղծել ֆոնդեր, տրեստներ և դրամագլուխներ (ՖՏԴ) 64 : ՖՏԴ-ներն անկախ կառույցներ են ընդերքօգտագործման արդյունքում առաջացած եկամուտները համայնքներին հղելու համար: ՖՏԴ-ները կարող են օգտագործվել ընկերություններին համայնքային ներդրումային ծրագրերում ներգրավելու, ընդերքօգտագործման դիմաց կատարված վճարումները զարգացման նպատակներին ուղղելու և փոխհատուցման միջոցները կառավարելու համար: Ներդիր 15-ում ներկայացված է երկու օրինակ: 63 PWC. 2012. Corporate Income Taxes, Mining Royalties and Other Mining Taxes. Report. London. http://www.pwc.com/en_GX/gx/energy-utilities-mining/publications/pdf/pwc-gx-miining-taxes-and-royalties.pdf. 64 Wall, Elizabeth, and Remi Pelon. 2011. “Sharing Mining Benefits in Developing Countr ies: The Experience with Foundations, Trusts, and Funds.” Extractive Industries for Development Series #21, World Bank, Washington, DC . ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 80 Ներդիր 15. ՖՏԴ-ների օրինակներ Մոզամբիկի Մոզալ համայնքի զարգացման տրեստ (ՄՀԶՏ) ՄՀԶՏ-ն Մոզամբիկի ալյումինի ձուլման կոմբինատի համայնքային զարգացման մասնաճյուղն է: Կոմբինատի գլխավոր բաժնետերը «Բի-Էյչ-Փի Բիլիտոն» ընկերությունն է: ՄՀԶՏ-ն հիմնադրվել է ընկերության կողմից և ֆինանսավորվում է մինչ հարկումը շահույթի 1%-ի չափով, որը տարեկան կազմում է մոտ 2.5 մլն ԱՄՆ դոլար: ՄՀԶՏ-ն ղեկավարվում է Մոզալի ալյումինի ձուլման կոմբինատի տնօրենների խորհրդի կողմից և պատասխանատու է կոմբինատի ներդրումային վճարների իրականացման ու շահակիցների ներգրավման համար: Թեև տրեստը հիմնականում առնչվում է կոմբինատի կողմից իրականացվող ծրագրերի հետ, իրականացրել է որոշ ծրագրեր նաև երկրի հյուսիսային մասի աղքատ շրջաններում: Ծրագրերը որոշվում են տեղական կառավարման մարմինների հետ համատեղ, ընդ որում, տրեստի համաֆինանսավորմամբ իրականացվել են մի քանի ծրագրեր: Ինը աշխատակիցներով համալրված ՄՀԶՏ-ն հանքարդյունաբերության ոլորտի ՖՏԴ-ի լավ օրինակ է: Ընկերությունը մասնաճյուղի նկատմամբ լիակատար վերահսկողության պահպանման շնորհիվ կանխորոշում է վերջինիս գործունեության ուղղությունները, որը չափազանց կարևոր է, քանի որ որ ՄՀԶՏ-ն հանդիսանում է համայնքի հետ բոլոր կապերի պահպանման համար պատասխանատուն: Ուշագրավ է, որ տրեստի ստեղծման պահին Մոզամբիկի հանքարդյունաբերության ոլորտում որևէ այլ ՖՏԴ գոյություն չուներ: Ասոսիացիոն Լոս Անդես դե Կախամարկա (ԱԼԱԿ), Պերու ԱԼԱԿ-ը «Միներա Յանակոչա» ընկերության կողմից Պերուի Կախամարկա շրջանում իրականացող սոցիալական պատասխանատվության ծրագրի շրջանակներում ստեղծված կորպորատիվ կազմակերպություն է: ԱԼԱԿ-ը ստեղծվել էր «Միներա Յանակոչա» ընկերության կողմից իրականացվող ընդերքօգտագործման ծրագրերի տարածքում կորպորատիվ սոցիալական ներդրումների ավելացման նպատակով և միտված էր քաղաքացիական հասարակության, պետության և մասնավոր հատվածի ներգրվմանը կայուն զարգացման նախաձեռնություններում: Սկզբում նախատեսվում էր, որ ԱԼԱԿ-ը գործելու է որպես համայնքի հիմնադրամ, սակայն երկու տարիների խորհրդակցությունների արդյունքում համայնքի ներկայացուցիչների հետ այն, ի վերջո, հիմնադրվեց որպես կորպորատիվ հիմնադրամ` միաժամանակ պահպանելով ակտիվ ներգրավվածությունը համայնքի կյանքում: ԱԼԱԿ-ը կազմավորվեց Յանակոչա ընկերության կողմից իրականացվող համայնքային ծրագրերին զուգահեռ: Գործող ծրագրերում ներգրավվելու շնորհիվ ԱԼԱԿ հիմնադրամը կարողացավ զրագացնել սեփական մոտեցումները խորհրդատվական և ժամանակի խնայման եղանակով: Մասնակցային սկզբունքն ատացոլված է հիմնադրամի կառավարման կառուցվածքում. բաժնետերերի խորհրդի յոթ անդամներից երեքը ներկայացնում են քաղաքացիական հասարակությունը: ԱԼԱԿ-ը նախատեսում է իր ղեկավարման առանցքը շեղել «Յանակոչա» ընկերության սեփականատերերից (Նյումոնտ, Բուենավենտուրա և ՄՖԿ) դեպի քաղաքացիական հասարակությունը` փոխելով բաժնետերերի խորհրդի կառուցվածքը, քանի որ մոտենում է հանքավայրի փակման ժամկետը: Խորհրդին կից գործում է նաև քաղաքացիական հասարակության 10 ներկայացուցիչներից բաղկացած խորհրդատվական խումբը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 81 6 Հայաստանում ընդերքօգտագործման սոցիալական հետևանքների գնահատումը Ընդերքօգտագործման գործունեությունն առաջացնում է ոչ միայն շրջակա միջավայրի վրա ազդեցություն, այլև սոցիալական հետևանքներ և օգուտներ: Շատ դեպքերում ընդերքօգտագործման գործունեությունն արժանանում է համապատասխան պետական մարմինների ուղղակի օժանդակությանը, որը պայմանավորված է երկրի տնտեսության համար ակնկալվող դրական կարճաժամկետ և միջնաժամկետ ազդեցությամբ: Այս բաժնում ներկայացվում է Հայաստանում ընդերքօգտագործման սոցիալական հետևանքների նկարագրությունը` ըստ մեր իմացության: Ընդերքօգտագործման ոլորտի ակնկալվող սոցիալական հետևանքները կարելի է բաժանել երեք խմբի. ընդերքօգտագործման ոլորտի աշխատողների և նրանց ընտանիքների համար հետևանքներ, համայնքների համար հետևանքներ և պետական մակարդակով հետևանքներ: Այս ուսումանսիրության ներքո դիտարկվում են որոշ հետեևանքներ աշխատողների և ընտանիքների, ինչպես նաև համայնքների համար: Այդ հետևանքների մասին որոշակի պատկերացում կազմելու համար ուսումնասիրվել են Հայաստանի բնակչության տարբեր սոցիալական խմբերի առողջապահության, կրթության, զբաղվածության և ընդհանուր գոհունակության մակարդակի մասին մեզ հասանելի տվյալները: Փորձ է արվել նաև բացահայտելու ընդերքօգտագործման գործունեության հետևանքով առաջացող անհավասարության հնարավոր աղբյուրները: Վերլուծության նպատակով այդ հարցերի ընտրության պատճառաբանությունը ներկայացվում է ստորև: 6.1 Հայաստանում ընդերքօգտագործման սոցիալական ծախսերը. արդյունքներ Այս աշխատանքն անցկացնելու համար հավաքվել և վերլուծության են ենթարկվել առկա տեղեկատվական շտեմարանները, այդ թվում՝ «Կովկասյան բարոմետր» կազմակերպության տվյալների շտեմարանը (անհատականl), ՀՀ ԱՎԾ-ի Տնային տնտեսությունների հետազոտմուտմների տվյալների շտեմարանը և ՀՀ ԱՎԾ-ի տվյալների շտեմարանն ըստ մարզերի: Ստորև ներկայացվում են արդյունքները: Հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողների առողջությունը: 2009–2012 թթ. «Կովկասյան բարոմետր» կազմակերպության տվյալները վկայում են, որ հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողների առողջության մասին ինքնագնահատման տվյալները համընկնում են երկրի տնտեսության այլ ոլորտներում աշխատողների տվյալների հետ: Երկու դեպքում էլ 1-5 գնահատման սանդղակով աշխատողները գնահատում են իրենց առողջական վիճակը միջինը 3.2-3.3-ի սահմաններում: Հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողների տվյալներըն այլ ոլորտներում աշխատողների և գործազուրկների տվյալների հետ համեմատելիս երևում է, որ հանքարդյունաբերության ոլոտում զբաղվածներն ավելի բարձր գնահատական են տալիս իրենց առողջական վիճակին, քան նրանք, ովքեր այնտեղ չեն աշխատում: 2009 թ. ՀՀ ԱՎԾ-ի ՏՏԿԱՀ-ի տվյալները հաստատում են այդ արդյունքները: Այդ տվյաները, սակայն, կարող են տարբերվել սանդղակի տարբեր եզրերում գտնվող անձանց առողջական վիճակը վերլուծելու դեպքում: Սանդղակի վերին եզրը վերլուծելիս, ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 82 այսինքն` նրանց, ովքեր կարծում են, թե իրենց առողջական վիճակը շատ լավ է, կարելի է նկատել, որ նրանք, ովքեր աշխատանք ունեն, ավելի ցածր են գնահատում իրենց առողջական վիճակը, քան նրանք, ովքեր չեն աշխատում: Նրանց շրջանում հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողներից նույնիսկ ավելի քչերն են իրենց առողջական վիճակը գնահատում որպես շատ լավ: Դա մատնանշում է հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատանքի հնարավոր բացասական ազդեցությունը առողջության վրա: Աշխատանքի որակ: Հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատանքի որակը նույնպես գնահատվել է 2009–2012 թթ. «Կովկասյան բարոմետր» կազմակերպության տվյալների հիման վրա: Ըստ այդմ, հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողներն ավելի քիչ հավանականությամբ են գոհ իրենց աշխատանքի որակից կամ վարձատրությունից, քան տնտեսության այլ ոլորտներում աշխատողները: Միաժամանակ հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողների եկամուտն ավելի բարձր է, քան տնտեսության այլ ոլորտներում աշխատողներինը: Հանքարդյունաբերության ոլորտը նաև ավելի մեծ ծախսեր է կատարում մեկ աշխատողի հաշվարկով, քան որևէ այլ ոլորտ, բացառությամբ ֆինանսական ոլորտի, և իր ծախսերում ներառում է աշխատողների վերապատրաստումն ու մասնագիտական հմտությունների զարգացումը: Անհավասարություն: Տվյալները հստակ չեն արտացոլում հանքարդյունաբերության ոլորտի ազդեցությունը անհավասարության վրա: Մի կողմից` Գրիգորյանի աշխատությունում (2012 թ.) 2004–2010 թթ. ժամանակահատվածում զգալի բացասական հետևանքային կապ է սահմանվում հանքարդյունաբերության ոլորտի և անհավասարության միջև: Մյուս կողմից` Սյունիքի մարզում, որտեղ առավելապես զարգացած է հանքարդյունաբերությունը, Ջինիի գործակիցը ցածր է, վկայելով այն մասին, որ այդ մարզում անհավասարության չափը մեծ չէ: Սակայն այդ անհամապատասխանությունը կարող է վկայել այն մասին, որ հանքարդյունաբերության ազդեցությունը անհավասարության վրա տեղական բնույթ ունի: Թեև հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատողների կենսամակարդակն ավելի բարձր է, քան այլ ոլորտներում, հանքարդյունաբերության ոլորտի բացասական ազդեցությունը, հանքարդյունաբերության ոլորտից բացի, տնտեսության այլ ոլորտներում աշխատողների վրա (օրինակ` գյուղատնտեսության ոլորտի) ավելի բարձր է, ինչի հետևանքով նրանց կենսամակարդակն ավելի ցածր է: Հետևաբար, երբ տվյալները հավաքվում են մարզային մակարդակով, հանքարդյունաբերության ազդեցությունն անհավասարության վրա տեսանելի չէ: Բայց երբ տվյալները հավաքվում են ըստ տնտեսության ոլորտի, կարելի է տեսնել, որ հանքարդյունաերության ոլորտը նպաստում է հանքարդյունաբերության ոլորտում և տնտեսության այլ ոլորտներում աշխատողների անհավասարությանը: Բուն հանքարդյունաբերության ոլորտում, սակայն, վարձատրության մակարդակը բարձր է, և քչերն են ցածր աշխատավարձ ստանում, ուստի անհավասարության մակարդակն այնտեղ ցածր է: Պատկեր 6-1-ում ներկայացված է աշխատավարձերի բաշխվածությունը տնտեսության առանցքային ոլորտներում: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 83 Պատկեր 6-1: Աշխատավարձերի բաշխվածությունը 2010 թ. Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ Միգրացիա: Հանքարդյունաբերության ոլորտի ազդեցությունը միգրացիայի վրա հասկանալու համար այս ուսումնասիրությունում համադրվել են միգրացիայի մակարդակները Հայաստանի այլ շրջաններում, որտեղ հանքարդյունաբերության ոլորտի ներկայությունը ավելի մեծ կամ ավելի փոքր է, կիրառվել են նաև Եվրոպայի կրթական հիմանդրամի (ETF) միգրացիայի հետազոտման տվյալները հնարավոր միգրացիոն մտադրությունների մոդելի կառուցման համար: Այդ երկու մեթոդների օգնությամբ ուսումնասիրությունում բացահայտվել է, որ հանքարդյունաբերության ոլորտը կրճատում է մարդկանց միգրացիայի մտադրությունը: Դա կարող է պայմանավորված լինել այն հանգամանքով, որ հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատավարձերը բարձր են, որը մարդկանց հետ է պահում միգրացիայից: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 84 Գործնական օրինակ. սոցիալական խնդիրները Քաջարանում Քաջարանը երիտասարդ քաղաք է, հիմնադրվել է 1956 թ.: Այսօր այն ունի 8.439 բնակիչ: Աշխատուժի մոտ 65%-ն աշխատում է Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատում, որն այդ ոլորտում աշխարհի ամենամեծ ընկերությունների շարքում է, իրականացնում է մոլիբդենի և պղնձի վերամշակում (2012 թ. ընկերությունը մշակել է շուրջ 17 մլն տոննա հանքաքար): Ըստ նոր ընդլայնման ծրագրի` ընկերությունը մտադիր է ավելացնել իր արտադրությունը` հասցնելով 25 մլն տոննայի: Քաջարանի բնակչության ուժեղ կախվածությունը ընկերությունից երկկողմանի ազդեցություն ունի: Աշխատավարձերը շատ ավելի բարձր են, քան երկրում միջին աշխատավարձը (նմանատիպ աշխատանքի և հմտության մակարդակի համար): Համայնքը նույնպես որոշակի օգուտներ է ստանում ընկերությունից սոցիալական պաշտպանության և բնապահպանական ծախսերի տեսքով: Ինչ վերաբերում է սոցիալական ծախսերին, ընկերության պաշտոնական կայքում (www.zcmc.am) հրապարակված տվյալների համաձայն, 2009 թ. դրանք կազմել են 1,370,036,000 ՀՀ դրամ կամ 161,000 ՀՀ դրամ քաղաքի բնակչության մեկ շնչի համար: Այդ ծախսերի որոշ մասը (մոտ 10%-ը) հատկացվում է տեղական ինքնակառավարման մարմիններին: Բնապահպանական ծրագրերի ծախսերը 2010 թ. կազմել են 2,138,666,000 ՀՀ դրամ կամ 250,000 ՀՀ դրամ մեկ շնչի համար (2009 թ. համապատասխան ցուցանիշներն են 1,362,076,000 ՀՀ դրամ և 160,000 ՀՀ դրամ): Աշխատանքային անվատնգության և ապահովության բարելավման ընդհանուր ծախսը 2010 թ. կազմել է 214,097,000 ՀՀ դրամ: Ընկերության կողմից բնապահպանական և սոցիալական հետևանքների մեղմացման նպատակով փոխանցվող բարձր գումարներ և սոցիալական կորպորատիվ պատասխանատվություն, ինչպես նաև հողի և գույքի հարկերի ակնկալվող բարձր վճարումներ տեղական բյուջե, որոնք վերաբաշխվելու են համայնքներին. ահա սրանք են Հայաստանի այլ քաղաքաների և շրջանների մեծ մասի համեմատ բարձր կենսամակարդակի աղբյուրները: Քաջարան քաղաքի համայնքային բյուջեի եկամտի կառուցվածքը դիտարկելիս նկատելի չեն արտաքին աղբյուրներից զգալի եկամտի հոսքեր: Օրինակ՝ պետական սուբվենցիաների գումարը (նպատակային սուբսիդավորում) Քաջարանի բյուջեում կազմում է ընդամենը 314 ՀՀ դրամ մեկ շնչի համար, մինչդեռ երկրի համար այն միջինը կազմում է 150 ՀՀ դրամ` չհաշված Երևան քաղաքը: Քաջարանը ստանում է գրեթե երկու անգամ ավելի շատ գումար, քան այլ միջին համայնք, սակայն այդ թիվը նույնպես շատ փոքր է: Դա վկայում է բնապահպանական և առողջապահական վնասների փոխհատուցման նպատակով կենտրոնական բյուջեից տեղական բյուջե միջոցների վերաբաշխման արդյունավետ մեխանիզմների բացակայության մասին: Աղյուսակ 6-1. Համայնքի բյուջեի արդյունավետության ցուցանիշները Ամբողջ Ընդերքօգտագործման երկրում գոտիներում Քաջարան 2012 թ. բյուջեի փաստացի եկամուտները ներքին աղբյուրներից (ՀՀ դրամ, մեկ շնչի հաշվարկով) 8,728 11,216 20,645 2011 թ. պլանավորված 2012 թ. բյուջեի եկամուտները ներքին աղբյուրներից (ՀՀ դրամ, մեկ շնչի հաշվարկով) 9,481 11,949 20,670 2012 թ. փաստացի եկամուտը գույքահարկի գծով (ՀՀ դրամ, մեկ շնչի հաշվարկով) 1,415 1,060 4,202 Թափանցիկության/վերահսկելիության միավոր 1 (նվազագ.= 0, առավելագ. = 1) 0.386 0.305 0.5 Թափանցիկության/վերահսկելիության միավոր 2 (նվազագ. = 0, առավելագ. = 5) 1.780 1.308 2.0 Աղբյուրը` ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարություն Պատկերը փոքր-ինչ այլ է ներքին աղբյուրներից եկամուտը դիտարկելու դեպքում: Աղյուսակ 6-1-ում ամփոփված են ներքին աղբյուրներից եկամուտների մասին որոշ փաստեր, ինչպես նաև համայնքների ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 85 գործունեության գնահատման չորս չափանիշների հիման վրա համայնքների թափանցիկության ցուցանիշներ65 : Ներքին աղբյուրներից փաստացի եկամուտները 2.36 անգամ ավելի շատ են, քան Հայաստանի միջին ցուցանիշը և գրեթե երկու անգամ ավելի շատ, քան ընդերքօգտագործման այլ գոտիների համայնքների ցուցանիշները: Տարբերությունը հիմնականում պայմանավորված է պետական և համայնքային հողերի դիմաց վճարներով, որոնք կարճաժամկետ երևույթ են (դա այն չէ, ինչ որ հողի հարկահավաքը, որը չնչին գումար է կազմում): Տարբեր է նաև գույքահարկից ստացված գումարը, ըստ մեկ շնչի՝ Քաջարանում այն կազմում է 4,202 ՀՀ դրամ` միջին հանրապետական 1,415 ՀՀ դրամի և այլ ընդերքօգտագործման գոտիների 1,060 ՀՀ դրամի համեմատ: Ընդհանուր առմամբ ակնհայտ է, որ Քաջարանում բնակչությունը զգալի փոխհատուցում է ստանում հանքերում աշխատելու համար, որը, սակայն, նաև վտանգ է առաջացնում մարդկանց առողջության և շրջակա միջավայրի համար: Հարցը, որ առաջանում է հետևյալն է. «Արդյոք այդ փոխհատուցումները, որոնք հիմնականում ստացվում են ընկերությունից և բյուջետային եկամտի տեղական աղբյուրներից, ծածկո՞ւմ են հանքարդյունաբերության ոլորտի պատճառած ամբողջ վնասը (կամ նրա հիմնական մասը)»: Բնապահպանական ծախսերը կարելի է բաժանել երեք խմբի` հողի (ներառյալ ջրի), օդի և կենսաբանական: Նման ծախսերը միտված են նվազեցնելու սոցիալական հետևանքները ինչպես կարճաժամկետ, այնպես էլ (գերազանցապես) երմարաժամկետ ժամանակահատվածում: Շրջակա միջավայրը պաշտպանելու տեսանկյունից ընկերության, տեղական համայնքի և պետության կողմից իրականացվող միջոցառումների բավարար լինելու գնահատման ճանապարհներից մեկը բնական պաշարների դեգրադացիայի աստիճանի դիտարկումն է: Մենք ի վիճակի չեղանք շատ տեղեկատովություն ձեռք բերելու Քաջարանի օդի աղտոտման մասին: Քաղաքը պատված է հանքային փոշով, հատկապես` հանքավայրում պայթյուններից անմիջապես հետ, երբ փոշին արտանետվում է հանքից: Կան տեղական ԶԼՄ-ների և հետազոտողների կողմից հավաքված բազմաթիվ ապացույցներ առ այն, որ օդի աղտոտվածության չափը (մոլիբդենի, որձաքարի, կապարի և այլ մետաղների մասնիկներով) Քաջարանում անթույլատրելի է 66 : Սակայն Քաջարանում և հարևան տարածքներում օդի աղտոտման մակարդակի մասին պաշտոնական տվյալներ չկան: Մենք տեղեկություն ձեռք բերեցինք միայն 2009 թ., ըստ որի` ծծմբի երկօքսիդի մակարդակը թույլատրելի սահմաններում է, սակայն ամոնիում իոնի դեպքում այն 18 անգամ գերազանցում է թույլատրելի նորմերը: Աղյուսակ 6-2. Թունավոր տարրերի խտությունը Ողջի գետում Թույլատրելի նորմերի գերազանցումը (քանի անգամ) Ողջի գետ 2008 2009 2010 2011 2012 Քաջարան քաղաքից 1.7 կմ վերև պղինձ 3 2.5 4 3 4.1 սելեն 3 3 3.9 Քաջարան քաղաքից 1.8 կմ ներքև նիտրիտ իոններ 1.7 1.4 1.4 1.5 3.5 ամոնիում իոններ 18.5 2.6 9 11.3 17.1 ալյումին 1.7 1.6 2.3 1.7 2 վանադիում 2 մանգան 2 4.8 2.1 2.7 պղինձ 9 10 15 13 10 սելեն 3 5 5 4 1.2 Աղբյուրը` «ՀայԷկոՄոնիթորինգ» (www.armmonitoring.am) Փոխարենը մեզ մոտ կան տվյալների շարքեր մակերևութային ջրում թունավոր մետաղի և այլ տարրերի խտությն մասին, մասնավորապես` Քաջարանով հոսող Ողջի գետում: Աղյուսակ 6-2-ում ներկայացված է, թե 65 ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարություն. 2013 թ. «Համայնքային բյուջեները» http://www.mta.gov.am/hy/budgetary- performance. 66 Համեմատաբար հին վկայություններ (հոդվածներ, հարցազրույցներ, վկայություններ) կարելի է գտնել Հայաստանում ընդերքօգտագործումը լուսաբանող նորությունների հոդվածներում (որոնք վերաբերում են «Արմինիան քափր պրոգրամ» ընկերությանը, Ալավերդու պղնձաձուլական գործարանին, Teghut Forest). Compiled through May 5, 2007. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 86 գետում քիմիական տարրերի խտությունը քանի անգամ է գերազանցում թույլատրելի նորմերը: Թեև այդ ցուցանիշները բավականին բարձր են, ըստ մակերևութային ջրերի համար ընդունված մեթոդաբանության, աղտոտման բարձր մակարդակի մասին հաղորդվում է, եթե խտությունը գերազանցում է թույլատրելի սահմանը 10-100 անգամ: Աղյուսակ 6-2-ից երևում է, որ ամոնիում իոնի և պղնձի խտությունները բավականին մեծ են ջրի աղտոտման մակարդակը բարձր գնահատելու համար: Նկատելի է նաև քիմիական տարրերի հիմնական մասի խտության ավելացման միտում, որը մտահոգիչ է: Այդուհանդերձ 2011 թ. Երևանի պետական համալսարանի կողմից անցկացված «Մեղրի գետում, Ողջի և Արծվանիկ գետերում ծանր մետաղներով և ալյումինով աղտոտման մակարդակը» ուսումնասիրությունում նշվում է, որ թեև մասնավորապես Ողջի գետում առկա է աղտոտման որոշակի մակարդակ, այն կրիտիկական չէ: Ինչպես վերը նշվել է, մտահոգությունը հիմնականում առաջացնում են միտումները, ոչ թե ներկա իրավիճակը: Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը մտադիր է ընդլայնել պղնձի և մոլիբդենի մշակման ծավալները: Եթե արտադրության ընդլայնման համար օգտագործվեն ընթացիկ տեխնոլոգիաները, անկասկած բնապահպանական դեգրադացիայն հետագայում կընդլայնվի, հատկապես եթե հաշվի առնենք աղյուսակ 6-2 ցուցադրված առկա միտումները: Ըստ ոչ պաշտոնական աղբյուրների և դիտարկումների` զգալիորեն ավելացել է շրջակա միջավայրում ծանր մետաղների առկայությամբ պայմանվորված որոշ հիվանդությունների թիվը: Այդուհանդերձ, հաշվի առնելով կանոնակարգված և վստահելի տվյալների վրա հիմնված ուսումնասիրությունների բացակայությունը, այդ հարցը մեր կողմից չի հնչեցվում: Մյուս կողմից, եթե նույնիսկ ներկա իրավիճակն ակնհայտ առողջապահական խնդիրներ չի առաջացնում կամ նման խնդիրները հիմնականում արդյունավետ վերահսկվում են ընկերության և համայնքի կողմից, երկարաժամկետ հեռանկարը խնդրահարույց է, քանի որ թունավոր տարրերը կուտակվում են շրջակա միջավայրում, և նշված միտումների նկատմամբ խիստ հսկողության բացակայությունը կարող է հանգեցնել լուրջ բնապահպանական վտանգների և բացասաբար ազդել բնակչության առողջության վրա: Վիճակագրությունը վկայում է, որ Քաջարանը երկրի ամենահարուստ քաղաքներից մեկն է (եթե ոչ ամենահարուստը), սակայն բնապահպանական և առողջապահական խնդիրները քաղաքի զարգացման ներկա և ապագա օրակարգում են: Որպես առաջին քայլ անհրաժետ է անցկացնել բարձրորակ միկրո մակարդակի տվյալների հիման վրա հետազոտում քաղաքում տիրող իրավիճակը պարզելու համար, որը հնարավորություն կտա մշակելու բնապահպանական և առողջապահական խնդիրներին անդրադարձող քաղաքականություն: Սոցիալական հետևանքների և Քաջարանի օրինակի ուսումնասիրության վերոնշյալ արդյունքները ցույց են տալիս, որ Հայաստանում ընդերքօգտագործման սոցիալական հետևանքների գնահատումը դժվար է, հիմնականում` տվյալների բացակայության պատճառով: Թեև ակնհայտ են ընդերքօգտագործումից բխող դրական հետևանքները, մասնավորապես՝ ոլորտում բարձր աշխատավարձերը և կրթական/վերապատրաստման ծրագրերը, մի շարք այլ հետևանքներ դրական չեն: Ազդեցությունը ոլորտում աշխատողների առողջական վիճակի և ընդհանուր գոհունակության մակարդակի վրա, լինելով ոչ բացասական, կարող է բարելավվել աշխատանքային պայմանների կարգավորման և հսկողության քաղաքականության բարելավման արդյունքում: Անհավասարության հետ կապված հետևանքները կարելի է մեղմացնել, հանքարդյունաբերական ոլորտից բացի, այլ ոլորտների զարգացմանը միտված քայլերի շնորհիվ: Ամենամտահոգիչը, սակայն, այն է, որ առկա են ապացույցներ առ այն, որ շրջակա միջավայրին պատճառված վնասի հետևանքով առաջացած բացասական սոցիալական երևույթները, ինչպես նաև վերաբնակեցված և կենսամակարդակի անկում ապրած մարդկանց կողմից կրած վնասները հաշվի չեն առնվում: Դա կարող է նշանակել, որ քաղաքականության և կարգավորիչ դաշտի մշակման ժամանակ հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման լուրջ երկարատև հետևանքները հաշվի չեն առնվում: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 87 7 Մարտահրավերներ, եզրահանգումներ և առաջարկություններ Կայուն զարգացումը շարունակական գործընթաց է, որը ներառում է թափանցիկ և անկաշկանդ միջավայրում խարխսված բազմաինստիտուցիոնալ և զանազան շահակիցների ներգրավվածությամբ հեռանկարային պլանավորման և շրջահայաց հենքով իրականացվող գործընթաց: Հանքարդյունաբերության ոլորտում, մասնավորապես, զարգացման պլանավորման շրջանակում սոցիալական և բնապահպանական հիմնախնդիրների համախմբումը հանրային բարեկեցության և կայուն զարգացման գրավականներից է: Հանքարդյունաբերության ոլորտի հետագա զարգացման կայուն գործելակերպի, այն է` երկարաժամկետ տնտեսական աճի զագացման և բարգավաճման ապահովման համար Հայաստանում տեղի ունեցող իրական գործընթացները և ռազմավարական ծրագրերը պետք է նախատեսեն և մանրամասն պլանավորեն սոցիալական և բնապահպանական հիմնախնդիրների ինտեգրումը: Անհրաժեշտ է հստակ սահմանել և բաշխել սոցիալական և բնապահպանական ազդեցությունների արժեքը, որի դեպքում միայն նման հաշվարկների և սահմանված ցուցանիշների առկայությունը հնարավորություն կտա ապահովելու ճշգրիտ որոշումների կայացումը: Այս թեմատիկ փաստաթուղթը կազմվել է այնպիսի կառուցվածքով, որ առաջնությունը տրվել է Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտի բնապահպանական և սոցիալական խնդիրների գնահատմանը՝ օրենսդրական դաշտի և առկա գործելակերպի հիման վրա: Ներկայացվել է բնապահպանական վնասների գնահատման և տնտեսական վերլուծության գործնական օրինակ, որի նպատակն է արտացոլել ներկա գործընթացի թերի կողմերը: Բացի այդ, Համաշխարհային բանկի ծրագրերում ընդգրկված մի շարք երկրների օրինակների հիման վրա սահմանվել է ծրագրման և վերլուծական գործիքակազմը: Փաստաթղթի եզրափակիչ մասում, որպես եզրահանգումներ, ՀՀ կառավարությանը և համապատասխան ճյուղային նախարարություններին ընդհանուր առաջարկություններ են ներկայացվում` մի շարք քայլեր և գործընթացներ, որոնք, փաստաթղթի հեղինակների կարծիքով, հնարավորություն կտան ապահովելու հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն զարգացումը: Այս աշխատանքը հիմնականում հասցեագրված է ՀՀ կառավարության ներկայացուցիչներին, ընդ որում քաղաքացիական հասարակությունը, մասնավոր հատվածը (հատկապես հանքարդյունահանող ընկերությունները) և տեղի բնակչությունը կարևոր դեր են խաղում երկխոսության սահմանման, ռազմավարական պլանավորման փաստաթղթերի և գործընթացների մշակման հարցում, ինչպես որ առաջարկվում է այս փաստաթղթում: Յուրաքանչյուր առաջարկության իրականացման պարտականությունն առաջարկվում է հանձնարարել այն երկու նախարարություններից որևէ մեկին, որոնք առավել մեծ չափով են ներգրավված կայուն հանքարդյունաբերության զարգացման և ազդեցությունների գնահատման գործընթացում: Բացի այդ, առաջարկությունների հրատապությունը գնահատված է որպես «բարձր» կամ «միջին»: Բարձր հրատապության միջոցառումները վերաբերում են անհապաղ քննարկման կարիք ունեցող հարցերին կամ այն հարցերին, որոնց նախապայմանները բավարարված են: Միջին հրատապությունը նշանակում է, որ գործողությունը ենթադրում է շարունակական և երկարատև գործընթաց, կամ մինչ այն իրականացնելը պետք է լուծվեն մեկ կամ մի քանի նախապայմաններ: Առաջնահերթությունների հիմքում միջոցառումների կարիքն է և արագ իրականացման հնարավորությունը: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 88 Առաջարկություն 1. Բարելավել ռազմավարական պլանավորումը հանքարդյունաբերության ոլորտում ՌԲԳ-ի կազմման միջոցով: Պատասխանատու մարմին` ՀՀ բնապահպանության նախարարություն ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության հետ սերտ համագործակցությամբ: Հրատապության աստիճան` միջին՝ կախված հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման ռազմավարության ծրագրման փաստաթղթերի առկայությունից (նաև շարունակական և երկարատև գործընթաց է ենթադրում): Ռազմավարական բնապահպանական և սոցիալական գնահատումն ավելի շուտ գործընթաց է, քան գործիք, որը պետք է կիրառվի հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման պաշտոնական ռազմավարությանը զուգահեռ: Հնարավորություն պետք է ընձեռել ինչպես ՌԲԳ-ում ներկայացվող առաջարկությունները և դրույթները ռազմավարական փաստաթղթում ներառելու, այնպես էլ հակառակի համար, ընդ որում, այդ երկու փաստաթղթերը պետք է փոխլրացնեն միմյանց: Միաժամանակ այս աշխատանքում բերվող օրինակների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ՌԲԳ գործընթացները հաջողությամբ կարող են հանգեցնել`  ուշադրության մեծացմանը բնապահպանական առաջնահերթությունների նկատմամբ,  բնապահպանական հենասյուների ուժեղացմանը,  երրկխոսությանը և կառուցողական հանրային մասնակցության ակտիվացմանը,  սոցիալական վերահսկողության բարելավմանը: Ըստ էության, ՌԲԳ-ն հնարավորություն կտա դիտարկելու հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացումն ավելի լայն հետագծով, քան մեկ կամ բազմակի ՇՄԱՓ-ների շարքը: ՌԲԳ-ն հատուկ կանդրադառնա յուրաքանչյուր հանքավայրի զարգացման, հանքավայրերի խմբերի, կուտակային ազդեցության, հետևանքների անուղղակի և ուղղակի փոխազդեցությունների խնդիրներին և հնարավորություն կտա նաև սահմանելու զարգացման առաջնահերթությունները տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական ծրագրերի հիման վրա: ՌԲԳ-ի ամբողջ գործընթացը սահմանված է այնպիսի եղանակով, որ ապահովում և արժեքավորում է շահակիցների և հասարակության ներգրավումը և թափանցիկությունը: Ռազմավարական բնապահպանական գնահատման կազմման մարտահրավերները Հանքարդյունաբերության ոլորտում ՌԲԳ-ի կազմման մարտահրավերները ամենայն հավանականությամբ արտացոլվում են հետևյալ կերպ.  ժամանակացույցի կազմում և բոլոր ներգրավված մասնակիցների կոորդինացում, այդ թվում՝ միջոլորտային մոտեցում,  ակտիվ երկխոսություն և կառուցողական հանրային խորհրդակցությունների գործընթաց,  գործնական ուշադրություն գոյություն ունեցող էկոլոգիական և սոցիալական խնդիրներին,  Կուտակային ազդեցության վերլուծություն և բնապահպանական համակարգերի ու էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական գնահատում՝ լավագույն միջազգային գործելակերպին համահունչ: Ռազմավարական բնապահպանական գնահատումը չպետք է դիտարկվի որպես մեկ անգամ կատարվելիք պարտականություն: ՌԲԳ-ն պետք է ներկայացնի մի գործընթաց, որով համախմբվում են շահակիցների լայն շրջանակները` նպաստելով մտքերի և կարծիքների անխափան փոխանակմանը հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման հետևանքով առաջացող բնապահպանական և սոցիալական խմդիրների լուծման ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 89 ապահովման ուղղությամբ: ՇՄԱՓ-ը, ԿՀԳ-ն և ՌԲԳ-ն կարող են էապես նպաստել քաղաքականության վերաբերյալ որոշումների կայացման համար պատասխանատուներին` համապարփակ իրավական արձագանք տալու շրջակա միջավայրի և հասարակության շահերի պաշտպանությանը միտված ծրագրի բոլոր փուլերի ընթացքում: Այլ երկրներում իրականացվող կուտակային ազդեցության գնահատման և սոցիալական ու բնապահպանական ազդեցության գործընթացների օրինակները ներկայացված են սույն թեմատիկ փաստաթղթում` ներդիրներում: Առաջարկություն 2. Կատարելագործել կուտակային ազդեցության վերլուծության և էկոհամակարգի տնտեսական գնահատման հարցերը կարգավորող օրենսդրական դաշտը և գործելակերպը: Պատասխանատու մարմին` ՀՀ բնապահպանության նախարարություն: Հրատապության աստիճան` բարձր, կարող է միասնականացվել ՇՄԱՓԳ օրենքում փոփոխություններ կատարելու հետ: Անհրաժեշտ է գնահատել և հաշվարկել բնական պաշարների, էկոհամակարգի ծառայությունների և էկոլոգիական վնասների իրական տնտեսական արժեքը այդ նպատակների համար ժամանակակից մեթոդաբանության կիրառմամբ: Ուղեցույցները պետք է լինեն պարզ և թափանցիկ, որպեսզի կասեցվեն բնապահպանական վատթարացման արժեքի շահարկման ձգտումները: «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» օրենքն (2001 թ.) անդրադառնում է տնտեսական գործունեության (ընդերքօգտագործման) բացասական ազդեցությանը տեղական համայնքների վրա և այն փոխհատուցելու անհրաժեշտությանը: Սակայն օրենքով սահմանված վճարները չեն հիմնվում էկոհամակարգի ծառայությունների տնտեսական գնահատման վրա և չեն արտացոլում իրական ապրելակերպը կամ էկոլոգիական վնասը: Այս օրենքով սահմանված քաղաքականությունն ու մեթոդաբանությունը պետք է վերանայվեն և համահունչ դառնան լավագույն միջազգային գործելակերպին: Կուտակային ազդեցության գնահատումը գործընթաց է, որը կազմում է ՌԲԳ-ի անբաժանելի մասը հանքարդյունաբերության ընդհանուր ռազմավարական զարգացման համար: Միաժամանակ կուտակային ազդեցության գնահատմանը վերաբերող դրույթները պետք է ներառվեն «Շրջակա միջավայրի ազդեցության գնահատման մասին» օրենքում, դա հնարավորություն կտա միավորելու որևէ աշխարհագրական տարածքում հանքավայրի շահագործումից բխող էկոլոգիական հետևանքները և դրանց կուտակային ազդեցությունը մեկ տարածքում այլ հանքավայերի շահագործման դեպքում: ՇՄԱՓ գործընթացով կուտակային ազդեցության գնահատման հստակ ուղեցույցների սահմանումը կարող է նաև հնարավորություն տալ իրականացնելու ՇՄԱՓ և բնօգտագործման թույլտվությունների գործընթացի անբաժանելի մասը կազմող զարգացման այլընտրանքային հնարավորությունների վերլուծություն: Էկոհամակարգերի տնտեսական վերլուծության և կուտակային ազդեցության գնահատման բարելավման մարտահրավերները Կուտակային և անուղղակի ազդեցությունների գնահատումը, ըստ յուրաքանչյուր հանքավայրի, պարզ և միանշանակ գործընթաց չէ: Որևէ առանձին շրջանում կամ ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 90 ոլորտում բազմաթիվ, միմյանց հաջորդող ծրագրերի ազդեցության գնահատման հարցում հիմնական մարտահրավերներն են.  Հետևանքներն առաջանում են շատ ավելի լայն մասշտաբով, քան գնահատված տեղանքն է:  Դժվար է որոշել, թե որ պահին է բազմաթիվ փոքր ազդեցությունների կուտակային արդյունքը հասնում այն շեմին, որի անցանկալի հետևանքներից պետք է խուսափել կամ մեղմել դրանք:  Հետևանքները կարող են միաժամանակ խորացնել կամ չեզոքացնել միմյանց ազդեցությունը:  Էկոլոգիական փոփոխության և մարդկային/սոցիալական վարքագծի փոխազդեցության գնահատումը պահանջում է բազմաճյուղ մասնագիտական փորձաքննություն:  Հիմնական եզրահանգումն այն է, որ կուտակային ազդեցության գնահատումը պետք է ավելի հստակ ներառվի ՇՄԱՓ առանձին դեպքերի ուսումնասիրությունների, ինչպես նաև հանքարդյունաբերության ոլորտի ընդհանուր Ռազմավարական բնապահպանական գնահատման մեջ: Անհրաժեշտ է նաև բարելավել այդ երկու գործընթացները և իրականացնել ավելի մեծ թվով բնապահպանական և սոցիալական վնասների խաչաձև գնահատումներ ու տնտեսական վերլուծություններ:  Հետագա գնահատումների և այս թեմատիկ փաստաթղթի զարգացման գործընթացը նաև մատնանշում է թափանցիկության բարելավման, իրականացման և կարգավորման հստակ կանոնների հիման վրա կայունության ապահովման սկզբունքների շուրջ հանրությանը կառուցողական երկխոսության մեջ ներգրավելու անհրաժեշտությունը:  Ավելին, պոչամբարների պատշաճ կառավարման բացակայության խնդիրը նաև ոլորտում կայունության ապահովման գլխավոր խոչընդոտներից է, որին անհրաժեշտ է անդրադառնալ լավագույն միջազգային գործելակերպին համահունչ: Շրջակա միջավայրի պահպանության և հնարավոր բնապահպանական վնասի փոխհատուցման համար ընդերքօգտագործման եկամուտների օգտագործումը նախատեսված է ընդերքօգտագործման օրենսդրությամբ: Շատ երկրներ պահանջում են, որ անհրաժեշտ գումարներ հատկացվեն այդ նպատակի համար սահմանված պետական դրամագլխին որպես օպերատորի բնապահպանական բյուջեի տոկոս: Ֆիլիպիններում այն կազմում է 10%, իսկ Մոնղոլիայում` 50%: Գումարների բաշխման մեխանիզմը թափանցիկ է և իրականացվում է կառավարության հատուկ գործակալության կամ մասնավոր ֆինանսական հաստատության կողմից (օրինակ՝ Վիետնամում և Կամբոջայում): Առաջարկվում է, որ պետական միջոցների օգտագործման ճշգրիտ չափն առանձին ընդերքօգտագործման գործընթացների համար պայմանավորված լինի ՇՄԱՓ- ի և ԲԿԾ-ի արդյունքներով: Դա նույնպես կպահանջի հանքարդյունահանող ընկերությունների բնապահպանական գործունեության արդյունավետ մոնիթորինգ: Առաջարկություն 3. Խրախուսել երկխոսությունը և տեղեկատվության փոխանակումը Պատասխանատու մարմին` ՀՀ բնապահպանության նախարարություն և ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն: Հրատապության աստիճան` բարձր՝ պայմանավորված հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման հարցում հանրության բարձր մտահոգությամբ: Բնապահպանական և սոցիալական կայունության խնդիրները հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման և տնտեսական բարգավաճման նպատակների հետ համադրելը, անշուշտ, ենթադրում է երկխոսություն իրավական կարգավորման և պլանավորման ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 91 համար պատասխանատու պետական մարմինները ներկայացնող հաստատությունների և հանքարդյունաբերության ոլորտի միջև: Հաղորդակցման և տեղեկատվության փոխանակման շրջանակում պետք է ներգրավվեն համայնքները, տեղական հասարակական կազմակերպությունները և բոլոր մյուս օղակները, որոնք կարող են արժեքավոր ներդրում ունենալ կամ օգուտ քաղել տեղեկատվության փոխանակումից: Այդ քայլը կարող է նաև նպաստել կուտակային ազդեցությունների գնահատման, կառավարման և մշտադիտարկման մեխանիզմների հաստատմանը: Միաժամանակ, որպեսզի քաղաքականության մակարդակով ապահովվի ԲՌԳ-ի երկարաժամկետ ազդեցությունը, անհրաժեշտ է զարգացնել տեղական կարողությունները բնապահպանական առաջնահերթությունների սահմանման համար: Երկխոսության և տեղեկատվության փոխանակման խրախուսումը նաև հնարավորություն կտա ապահովելու թափանցիկությունն ու վերահսկելիությունը: Հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացումն արդեն իսկ հայտնվել է հասարակական կազմակերպությունների ուշադրության կիզակետում, որոնք տարբեր մտահոգություններ են արտահայտել գործող օրենսդրության վերանայման անհրաժեշտության վերաբերյալ: Կարևոր է ընդգծել, որ հստակ կանոնների կիրառման բացակայության դեպքում հանքարդյունաբերության զարգացման համատեղ օգուտների բաշխման նկատմամբ վերահսկողությունը, թափացիկությունը և հաշվետվողականությունը կարող են տուժել: Երկխոսության և տեղեկատվության փոխանակման խթանման մարտահրավերները Առանցքային մարտահրավերներից է կառուցողական երկխոսություն նախաձեռնելու և այն դրական ու կառուցողական ճանապարհով ուղղորդելու կարողությունը: Երբ մեկնաբանությունները, ներդրումները կամ երկխոսության արդյունքում կոնկրետ գործողությունները տեսանելի կդառնան, դա հնարավորություն կտա առաջ տանելու և խթանելու համընդանուր նպատակային և հասցեագրված երկխոսությունը: Առաջարկություն 4. Անդամակցել Արդյունահանման ոլորտների թափանցիկության նախաձեռնությանը Պատասխանատու մարմին` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն: Հրատապության աստիճան` բարձր Բնական պաշարներից ստացվող եկամուտների ադյունավետ կառավարումը տնտեսական աճի և կայուն զարգացման գրավականն է: Եկամուտների կառավարումը պատշաճ կերպով իրականացնելու դեպքում դրանք կարող են օգտագործվել ենթակառուցվածքների զարգացման, էկոլոգիայի վերականգնման և բնակչության տնտեսական ու սոցիալական բարգավաճման նպատակով, որին կաջակցեն հանքարդյունաբերության ոլորտի ծրագրերը: Արդյունահանման ոլորտների թափանցիկության նախաձեռնությունը հարկերի և եկամուտների հավաքման հարցում ենթադրում է թափանցիկության դրսևորում: ԱԹՆ-ի թափանցիկության սկզբունքները հնարավորություն են տալիս շահակիցներին օգտվելու տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական հարցերի վերաբերյալ կենսական ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 92 նշանակություն ունեցող տեղեկատվությունից, որը հիմք է դառնում ոլորտում իրականացվող քաղաքականության շուրջ շահակիցների երկխոսության համար: Ներդիր 16. ԱԹՆ-ի սկզբունքները 1. Մենք համաձայն ենք այն համոզմունքին, որ բնական պաշարների հարստության շրջահայաց օգտագործումը պետք է կարևոր լծակ լինի կայուն տնտեսական աճի համար, ինչը կնպաստի կայուն զարգացմանը և աղքատության կրճատմանը, բայց եթե պատշաճ չկառավարվի, կարող է առաջացնել բացասական տնտեսական և սոցիալական հետևանքներ: 2. Մենք հաստատում ենք, որ բնական պաշարների հարստության կառավարումը ` հօգուտ երկրի քաղաքացիների, երկրների կառավարությունների պարտավորությունն է, որը պետք է իրականացվի ի շահ նրանց ազգային զարգացման: 3. Մենք գիտակցում ենք, որ օգտակար հանածոների կորզման օգուտները առաջանում են երկար տարիների ընթացքում եկամտային հոսքի տեսքով և կարող են մեծապես կախված լինել գներից: 4. Մենք գիտակցում ենք, որ հանրության կողմից պետական եկամուտների և ծախսերի ընկալումը, ի վերջո, կարող է նպաստել հասարակության հետ երկխոսությանը և կայուն զարգացման համար բավարար ու իրատեսական տարբերակների ընտրության հիմք դառնալ: 5. Մենք ընդգծում ենք կառավարությունների և արդյունահանման ոլորտների ընկերությունների թափանցիկության կարևորությունը և պետական ֆինանսական կառավարման ու վերահսկելիության կարիքը: 6. Մենք գիտակցում ենք, որ թափանցիկության ավելացումը պետք է ապահովվի պայմանագրերի և օրենքների համատեքստում: 7. Մենք պատկերացնում ենք ներքին և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների համար միջավայրի բարելավումը, որին կարող է հանգեցնել ֆինանսական թափանցիկությունը: 8. Մենք հավատում ենք բոլոր քաղաքացիների առջև կառավարության հաշվետու լինելու գործելակերպին եկամտային հոսքերի օգտագործման և պետական ծախսերի ողջամիտ իրականացման հարցում: 9. Մենք նվիրված ենք հասարակական կյանքում, կառավարության գործունեությունում և գործարարությունում թափանցիկության բարձր մակարդակի խրախուսման սկզբունքին: 10. Մենք հավատում ենք, որ անհրաժեշտ է վճարների և եկամուտների հրապարակման հետևողական և իրագործելի մոտեցում, որը դյուրին է իրականացնել և գործադրել: 11. Մենք կարծում ենք, որ համապատասխան երկրում վճարների հրապարակումը պետք է ներառի երկրի արդյունահանման ոլորտներում գործող բոլոր ընկերություններին: 12. Որոշումներ փնտրելիս մենք հավատում ենք, որ բոլոր շահակիցները կարևոր և համապատսխան ներդրում ունեն, այդ թվում՝ կառավարություններն ու նրանց գործակալությունները, արդյունահանման ոլորտների ընկերությունները, ծառայություններ մատուցող ընկերությունները, բազմակողմ կազմակերպությունները, ֆինանսական կազմակերպությունները, ներդրողները և հասարակական կազմակերպությունները: Վերոնշյալ սկզբունքները ներառված են 2013 թ. խմբագրությամբ լույս տեսած ԱԹՆ կանոններում: Արդյունահանման ոլորտի արժեշղթան նկարագրում է բնական պաշարների արդյունավետ օգտագործման ուղղությամբ իրականացվելիք գործընթացները: Այն բաղկացած է հետևյալ հինգ փուլերից. հանքային պաշարների հայտնաբերում, կոնցեսիայի և լիցենզիայի շնորհում, կարգավորիչ վերահսկողության ուժեղացում, որը հանգեցնում է պաշարների արդյունավետ սպառման, տնտեսական զարգացման և տնտեսության դիվերսիֆիկացման ընդլայնման նպատակով արդյունահանման ոլորտում խթանող ներդրումներ: Այդ արժեշղթային սատարելու համար քաղաքականություն ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 93 իրականացնողները, մասնավոր հատվածը, շահառուները, քաղաքացիական հասարակությունը, տեղական մարմինները և այլ շահագրգիռ կողմերը կմասնակցեն պլանավորման և իրականացման քաղաքականություններին: Առաջարկություն 5. Ապահովել ընդհանուր բարեկեցությունը և տեղական զարգացումը Պատասխանատու մարմին` ՀՀ բնապահպանության նախարարություն և ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն: Հրատապության աստիճան` բարձր (երկարատև գործընթաց): Հանքարդյունաբերության ոլորտի օգուտների համընդհանուր օգտագործումը և ընդհանուր բարեկեցությունը կայունության ապահովման ռազմավարության առանցքային տարրերից են: Այդ գործընթացները հեշտությամբ կարելի է միասնականացնել ՌԲԳ գործընթացում, որը կնպաստի հանքարդյունաբերության ոլորտում դրանցից բխող օգուտների, ծախսերի, ռիսկերի և պատասխանատվության ամրագրմանը` միաժամանակ սահմանելով նման օգուտների անաչառ բաշխման ապագա ծրագիրը: Այն երկրներում, որտեղ առկա բնական պաշարների շնորհիվ արձանագրվել են դրական սոցիալական արդյունքներ, կառավարությունները սահմանել են անվտանգության ապահովման հստակ գործընթաց, որը պաշտպանում է ծրագրերի իրականացումից տուժող բնակչությանը: Անվտանգության ապահովման գործընթացը, մասնավորապես, հիմնված է. (i) ընդերքօգտագործման համար օգտագործվող հողի դիմաց պատշաճ փոխհատուցման տրամադրման և (ii) տուժած բնակչության աջակցության վրա ապրուստի աղբյուրների վերականգնման ուղղությամբ: Անվտանգության ապահովումն ու այդ ուղղությամբ իրականցվող օժանդակությունը զուգորդվում է կառավարության կողմից ստացվող եկամուտները թիրախային համայնքներին հղելու գործընթացի հետ: Անհրաժեշտ կլինի լրացուցիչ օգնություն տրամադրել, որը հնարավորություն կտա ոչ միայն լուծելու առկա առողջապահական խնդիրները, այլև պայքարելու այն առողջապահական խնդիրների դեմ, որոնք կարող են առաջանալ հանքարդյունաբերության ոլորտի գործունեությունից: Անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև ընդերքօգտագործման հետևանքով տարածքներում աղետների վտանգի առաջացման խնդրին: Զբաղվածության, ունակությունների զարգացման և իշխանության լծակների բախշման հետ կապված հարցերը տեղական համայնքներում նույնպես պետք է մանրակրկիտ պլանավորվեն և լուծվեն: Ծրագրերի արդյունքում տուժած բնակչության փոխհատուցման ժամանակակից քաղաքականությունը պետք է ներառի ոչ միայն գույքի և բնական պաշարներից օգտվելու հնարավորության կորստի դիմաց հիմնական փոխհատուցումը, այլև տուժած բնակչության ապրուստի բարելավմանն ուղղված երկարաժամկետ միջոցառումներ: Այդ հարցերն արտացոլված են բազմաթիվ երկրների օրենսդրությունում, ինչպես նաև փոխհատուցման միջազգային քաղաքականությունում և ուղեցույցներում: Ռազմավարական պետական և տեղական առաջնահերթությունների միջև հավասարակշռության սահմանման հետ կապված մարտահրավերները ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 94 ՌԲԳ-ն էլ ավելի է նպաստում որոշումենրի կայացման գործընթացին առաջնահերթությունների վերհանման և դրանց ուժեղ ու թույլ կողմերի մատնանշման շնորհիվ: Սակայն միշտ չէ, որ այդ գործընթացն ավարտվում է գործողության վերաբերյալ մեկ վերջնական առաջարկությունով: Սիեռա Լեոնեի օրինակը (ներդիր 2) ցույց է տալիս, թե ինչպես ՌԲԳ-ն կարող է նպաստել տեղական և ներպետական առաջնահերթությունների բացահայտմանը, որոնք սովորաբար միևնույն նպատակներն են հետապնդում: Սակայն միշտ չէ, որ դա այդպես է: Ինդոնեզիայի օրինակը (ներդիր 3) վկայում է, որ տարածքային զարգացման տարբերակները, որոնք առավելագույնի էին հասցրել զուտ օգուտը Պապուա նահանգի համար (ներառյալ բնապահպանական և սոցիալական գործոնները), ոչ միշտ են համաչափ ֆինանսական եկամուտ ստեղծում կենտրոնական կառավարության համար: Միաժամանակ հանքարդյունաբերության բարդ և պահանջկոտ ոլորտի համար իրականացված ՌԲԳ-ն պետք է դիտվի որպես բաց և շարունակական գործընթաց, ոչ թե մեկ անգամ ռազմավարական ծրագրման միջոցառում: Գործընթացը պետք է թափանցիկ լինի, անհրաժեշտության դեպքում` ճշգրտման ենթակա և շարունակաբար լրամշակվի: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 95 Օգտագործված գրականություն Ahmed, K., and E. Sanchez-Triana. 2008. “Using Strategic Environmental Assessments to Design and Implement Public Policy.” In Strategic Environmental Assessment for Policies: An Instrument for Good Governance, eds. K. Ahmed and E. Sanchez-Triana. Washington, DC: World Bank Group. Baker, J., W. R. Sheate, P. Phillips, and R. Eales. 2013. “Ecosystem Services in Environmental Assessment—Help or Hindrance?” Environmental Impact Assessment Review (40): 3–13. Commission for Environmental Assessment. 2008. Valuation of Ecosystem Services and Strategic Environmental Assessment. Influential Case Studies. Netherlands. Draft Design of the Framework of RA Mining Sector National Policy and Development Strategy. 2010. Floroiu, R., and A. Damianova. 2012. “World Bank SEA Experience in Europe and Central Asia: The Mixed Effects of Regulation.” In Strategic Environmental Assessment in the World Bank: Learning from Recent Experience and Challenges. Washington, DC: World Bank. Franks, D., M., D. Brereton, C. J. Moran, T. Sarker, and T. Cohen. 2010. Cumulative Impacts—a Good Practice Guide for the Australian Coal Mining Industry. Centre for Social Responsibility in Mining & Centre for Water in the Minerals Industry, Sustainable Minerals Institute, University of Queensland. Australian Coal Association Research Program. Brisbane. Grigoryan, Aleksandr. 2012. “Impact of Mining on GDP Growth, Income Inequality, and Poverty: Evidence from Armenia, Mining and Socio-economic Development, Armenia’s Choice.” Paper presented at the American University of Armenia Conference, Yerevan, November. Grigoryan, Aleksandr. 2013. “The Impact of Mining Sector on Growth, Inequality, and Poverty: Evidence from Armenia.” Paper presented at the American University of Armenia Symposium,“Emerging Issues in Environmental and Occupational Health,” April 22–23. Hovhannisyan, Qnarik, and Artak Ghukasyan. 2008. Analysis of Protection of the Environment from the Teghut Copper-Molybdenum Deposit Exploitation: The Problem of Teghut Deposit. Opinion of NGOs and independent experts. Yerevan. IMF (International Monetary Fund). 2013. IMF Country Report 13/238, Republic of Armenia. http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2013/cr13238.pdf. International Council of Mining & Metals and International Union for Conservation of Nature. 2013. Independent Report on Biodiversity Offsets. Cambridge, UK: Biodiversity Consultancy. Loayza, Fernando. 2012. “Sierra Leone: Strategic Environmental and Social Assessment of the Mining Sector.” In Strategic Environmental Assessment in Development Practice: A Review of Recent Experience. OECD Publishing. http://www.oecd.org/countries/vietnam/strategicenvironmentalassessmentindevelopmentpractice reviewofrecentexperience.htm. Ministry of Nature Protection. 2011. “Ministerial Report.” http://www.ԲՊՆ.am/images/files/nyuter/2012/report2007-2011_eng.pdf. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 96 Munasinghe, Mohan. 1993. Environmental Economics and Sustainable Development. Report. Washington, DC: World Bank. National Oceanic & Atmospheric Administration National Marine Fisheries Service. 2012. Guidance on Cumulative Effects Analysis in Environmental Assessments and Environmental Impact Statements, by Larry W. Canter. Report. Gloucester, MA. National Statistical Service of the Republic of Armenia. 2012. “Armenia in Figures.” http://www.armstat.am/en. OECD. 2006. Applying Strategic Environmental Assessment: Good Practice Guidance for Development Co-operation. Report. http://www.oecd.org/dac/environment- development/37353858.pdf. Protocol Resolution of RA Government Session N25, June 30, 2011. PWC (PricewaterhouseCoopers). 2012. Corporate Income Taxes, Mining Royalties and Other Mining Taxes. Report. London. http://www.pwc.com/en_GX/gx/energy-utilities- mining/publications/pdf/pwc-gx-miining-taxes-and-royalties.pdf. RA (Republic of Armenia). 2008. Second National Environmental Action Program. Report. Yerevan. RA. 2008. Sustainable Development Program. Report. Yerevan. ՀՀ կառավարության թիվ 91 որոշում “Order of assessment of the environmental impact of economic activity on the air,” issued January 25, 2005. ՀՀ կառավարության թիվ 92 որոշում “Order of assessment of the environmental impact of economic activity on the land resources,” issued January 25, 2005. ՀՀ կառավարության թիվ 653-N որոշում “On the new responsibilities delegated to the ministry of energy and natural resources,” issued May 15, 2008. RA Ministry of Territorial Administration. 2013. “Community Budgets.” http://www.mta.gov.am/hy/budgetary-performance. Rec Caucasus. 2011. “Support Development of Biodiversity Conservation Policies and Practices in Mountain Regions of the South Caucasus.” http://www.rec- caucasus.org/profile.php?id=1323939165&lang=en. Sadler, B., and R. Verheem. 1996. “Strategic Environmental Assessment: Status, Challenges and Future Directions.” Publication 53. Ministry of Housing, Spatial Planning and the Environment, The Hague. Strategic Plan for RA Long-Term Development for 2012–2025. 4 Economic Development Strategy, 4.2: Sector Development Direct Policies. UNDP (United Nations Development Programme). 2012. Armenia Development Strategy for 2012–2025. Report. Yerevan. United Nations Conference on Sustainable Development, Rio+20. 2011. “Armenia.” http://www.uncsd2012.org/index.php?page=view&type=510&nr=187&menu=115. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 97 Vardgesyan, Edita. 2010. Economic Evaluation of the Ecological Damage Caused by Teghut Copper Molybdenum Mining Exploitation. Report. Armenian State University of Economics. Yerevan. Wall, Elizabeth, and Remi Pelon. 2011. “Sharing Mining Benefits in Developing Countries: The Experience with Foundations, Trusts, and Funds.” Extractive Industries for Development Series #21, World Bank, Washington, DC. World Bank. 1993. Argentina Mining Sector Review. Report. Washington, DC. World Bank. 1998. Environmental Sourcebook Update 22. Environmental Department, Washington, DC. World Bank. 2002. Implementation Completion Report. Argentina—Second Mining Development Technical Assistance. Report. Washington, DC. World Bank, 2008. Implementing the Extractive Industries Transparency Initiative: Applying Early Lessons from the Field. Report. Washington, DC. World Bank. 2008. A Strategic Assessment of Spatial Planning Option for Papua Province. Report. Washington, DC. World Bank. 2009. Armenia Country Environmental Analysis: Institutional Capacity, Incentives and Constraints. Report. Washington, DC (unpublished). World Bank. 2010. Armenia—Second Development Policy Operation Program. Report. Washington, DC. World Bank. 2010. Mining Sector Strategic Environmental and Social Assessment (ՌԲՍԳ). Report. Washington, DC. World Bank. 2010.West Africa Mineral Sector Strategic Assessment (WAMSSA). Report. Washington, DC. World Bank. 2011. Strategic Environmental Assessment in Policy and Sector Reform Conceptual Model and Operational Guidance. Report. Washington, DC. World Bank. 2012. Sample Guidelines: Cumulative Environmental Impact Assessment for Hydropower Projects in Turkey. Report. Washington, DC. World Bank. 2012. Strategic Environmental Assessment in the World Bank: Learning from Recent Experience and Challenges. Report. Washington, DC. World Bank. 2013. Armenia—First, Second, and Third Development Policy Operations Project. Report. Washington, DC. World Bank and IFC (International Finance Corporation). 2002. Large Mines and Local Communities: Forging Partnerships, Building Sustainability. Report. Washington, DC. World Business Council for Sustainable Development. 2011. “Guide to Corporate Ecosystem Valuation.” http://www.wbcsd.org/Pages/EDocument/EDocumentDetails.aspx?ID=104&NoSearchContextKey =true. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 98 Հավելված 1: ՌԲԳ-ները Համաշխարհային բանկի հանքարդյունաբերության ոլորտի ծրագրերում67 Ընդերքօգտագործման ոլորտ - բնական պաշարների կայուն Աֆղանստան զարգացման ծրագիր (քաղաքականության ՌԲԳ) Ընդերքօգտագործման գործունեության ոլորտային ազդեցության Արգենտինա գնահատում Էներգետիկայի և ընդերքօգտագործման տեխնիկական Բրազիլիա աջակցություն Կամերունի ընդերքօգտագործման ոլորտի տեխնիկական Կամերուն աջակցության ծրագիր Օրիսայում հանքարդյունաբերության ոլորտի կայուն ինտենսիվ Հնդկաստան աճը Պապուա նահանգում տարածքային պլանավորման Ինդոնեզիա ռազմավարական գնահատում Հանքարդյունաբերության ոլորտի կառավարման և աճի Մալավի օժանդակության տեխնիկական աջակցության ծրագիր Հանքարդյունաբերության ոլորտի կարողությունների զարգացման Մավրիտանիա ծրագիր Հարավային Գոբիի շրջանային բնապահպանական գնահատում Մոնղոլիա Մոզամբիկի հանքարդյունաբերության ոլորտի տեխնիկական Մոզամբիկ աջակցություն Հանքարդյունաբերության ոլորտի ՌԲԳ Պերու Սիեռա Լեոնեի հանքարդյունաբերության ոլորտի բարեփոխում Սիեռա Լեոնե 67 World Bank. 2012. Strategic Environmental Assessment in the World Bank: Learning from Recent Experience and Challenges . Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 99 Հավելված 2. ՌԲԳ-ում կիրառվող գործիքները 2.1. Ռազմավարական բնապահպանական գնահատման վերլուծական և որոշումների կայացման գործիքները68 Բնապահպանական և սոցիալ-տնտեսական հետևանքների կանխատեսման գործիքներ Ուղղակի բնապահպանական ազդեցությունների մոդելավորում կամ կանխատեսում Իրավիճակային վերլուծություն (տեʹ ս WAMSSA-ի ներքո կիրառումը) Գնահատման մասնակցային մեթոդներ Հետևանքային շղթայի վերլուծություն Շահակիցների լիարժեք մասնակցության ապահովման գործիքներ Շահակիցների վերլուծություն Խորհրդատվական հարցումներ Փոխհամաձայնության հասնելու գործընթացներ Տարբերակների վերլուծության և համեմատության գործիքներ Սցենարի վերլուծություն և բազմաչափանիշ վերլուծություն Ծախս-օգուտի վերլուծություն Ռիսկի վերլուծություն և խոցելիության վերլուծություն Առաջնահերթությունների բացահայտման համար կարծիքի ուսումնասիրում 2.2. Հանքարդյունաբերության ոլորտի իրավիճակային վերլուծություն, WAMSSA69 Արևմտյան Աֆրիկայի հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարական գնահատումը տարածաշրջանային ՌԲՍԳ-էր, որն անց է կացվել 2008-2010 թթ.` օգնելով Մանո գետի միության երկրներին (Գվինեա, Լիբերիա, Սիեռա Լեոնե և Կոտ դ’Իվուար) օգտագործելու իրենց բնական հարուստ պաշարները կայուն զարգացման խթանման համար: Հանքարդյունաբերության ոլորտում ընդհանուր բնապահպանական, սոցիալական, տնտեսական և կառավարման խնդիրների գնահատման համար կիրառվել է «հանքարդյունաբերության ենթակառուցվածքների քլաստերների» մոտեցումը: Քլաստերների որոշման համար կիրառված մեթոդաբանությունը բաղկացած է երեք մակարդակից. 1. Քարտեզագրում. a. Բազային քարտեզ (1-ին մակարդակ)` երկրաբանական մարզերի, գործող հանքերի, խոշոր հանքակուտակների և հնարավոր նոր ընդերքօգտագործման ծրագրերի մասին տեղեկատվությամբ: 68 OECD. 2006. Applying Strategic Environmental Assessment: Good Practice Guidance for Development Co-operation. Report. http://www.oecd.org/dac/environment-development/37353858.pdf. 69 World Bank. 2010. Mining Sector Strategic Environmental and Social Assessment (SESA). Report. Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 100 b. Աշխարհաքաղաքական, ենթակառուցվածքային, բնապահպանական և համայնքային առանձնահատկություններ (2-րդ մակարդակ): c. Առաջարկվող ճանապարհային, երկաթուղային և էլեկտրական ծրագրեր Աֆրիկյան Միության և այլ բազմակողմ մարմինների քննության կամ իրականացման փուլում (3- րդ մակարդակ): 2. Տարածաշրջանում կայուն հնարավորույթունների ստեղծման ներուժ ունեցող նոր ծրագրերի 1– 3-րդ մակարդակների խաչաձև ուսումնասիրություն ըստ քլաստերների: 3. Յուրաքանչյուր ծրագրի հիման վրա ենթակառուցվածքների զարգացման մոտեցման փոխարեն տարաշածրջանային համակարգերի զարգացման դիֆերենցիալ արժեքների վրա հիմնված տնտեսական վերլուծություն: Այս վերլուծության շրջանակն ու խորությունը սահմանափակվում էր պլանավորված ծրագրերի մասին անբավարար տեղեկատվության պատճառով: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 101 Հավելված 3. Ընդերքօգտագործման բնապահպանական և սոցիալական հետևանքները70 Extraction and waste rock removal/disposal Water usage (all industrial and domestic) Stabilization of waste dumps and tailing Access roads, rail & transmission lines Pipelines for slurries or concentrates Wastewater treatment and disposal Use & storage of process chemicals Power sources & transmission lines Plant site, materials handling, etc. Infrastructure, access & energy Exploration and ore extraction Construction camps, town site Hydrometallurgical processing Rock blasting and ore removal Phytometallurgical processing Tailings containment/disposal Ore processing and plantsite Regrading and recontouring Small-scale artisanal mining Resettlement (if necessary) Placer and dredge mining MINING ACTIVITIES Exploration drilling Decommissioning Mine dewatering Beneficiation Mine closure Stockpiling POTENTIAL IMPACTS Air quality Increased ambient particulates (TSP,PM10) Increased ambient Sulfur dioxide (SO2) Increased ambient Oxides of Nitrogen (NOx) Increased ambient heavy metals Hydrology, hydrogeology & water quality Altered hydrologic regimes Altered hydrogeological regimes Increased heavy metals, acidity or pollution Increased turbidity (suspended solids) Risk of groundwater contamination Ecology and biodiversity Loss of natural habitats & biodiversity Loss of rare and endangered species Effects of induced development on ecology Effects on riverine ecology and fisheries Impacts due to effluents or emissions Social concerns Resettlement issues Effects on indigenous peoples Loss of cultural heritage or religious sites Loss of livelihood Induced development issues Effects on aesthetics and landform Noise issues Occupational & public health concerns Occupational health and safety concerns Hazards from process chemicals or explosives Potential increase in disease vectors Increased potential for respiratory disorders Resource issues Effects of subsidence on surface resources Agricultural land losses Loss of forestry resources Effects on surface water resources Effects on ground water resources Disruption to infrastructure Effects on fisheries 70 World Bank. 1998. Environmental Sourcebook Update 22. Environmental Department, Washington, DC. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 102 Հավելված 4. Հայաստանում բնական պաշարների տնտեսական արժեքավորմանը վերաբերող ուսումնասիրություններ և ծրագրեր Թեղուտի հանքավայրի հետազոտումից բացի, Հայաստանի էկոհամակարգի արժեքավորում է կատարվել մի շարք այլ ծրագրերում և աշխատանքներում: Մասնավորապես.  Հրազդան գետի վերին ավազանում էկոհամակագի ծառայությունների համար վճարման պիլոտային ծրագրեր (Introduction of Payment for Ecosystem Services Schemes in Upper Hrazdan Pilot River Basin of Armenia, Geoinfo LTD, October 2011) Այս ուսումնասիրության նպատակը ջրային էկոհամակարգից մատուցվող էկոլոգիական և տնտեսական ծառայությունների գնահատման հիման վրա Հայաստանում ջրային պաշարների կառավարման քաղաքականության և օրենսդրության բարելավմանը միտված վճարման ֆինանսական մեխանիզմների կիրառման վերաբերյալ առաջարկությունների փաթեթի ներկայացումն է: Ծրագրի շրջանակներում անց է կացվել պիլոտային ծրագիր Հրազդան գետի վերին ավազանում, որի տարածքը կազմում է 780 քկմ, իսկ բնակչությունը` շուրջ 99,400 մարդ: «Հրազդան գետի վերին ավազանում էկոհամակագի ծառայությունների համար վճարման պիլոտային ծրագիր» հաշվետվությունը ներառում է երեք կարևոր սկզբունք: Առաջինը ջրօգտագործման և ջրահեռացման հետևանքով ջրային պաշարներին պատճառված վնասի հաշվարկ անցկացնելու առաջարկվող մոտեցումն է: Նման հաշվարկի օրինակ է ներկայացվում հեռացված կեղտաջրերում կենսաբանական թթվածնի պահանջարկի պատճառով Ծաղկաձոր գետին պատճառված վնասի վերաբերյալ: Երկրորդը, Էկոծառայությունների վճարի դրույքաչափերի ուսումնասիրությունն է ենթադրյալ հանգստյան տան օրինակի հիման վրա` հիմք ընդունելով հեռացվող ջրերի մաքրման համակարգի կառուցման համար անհրաժեշտ ներդրումները մի կողմից և կեղտաջրերի ու կենսաբանական թթվածնի պահանջարկի բնութագրերը մյուս կողմից: Երկորդը «էկոհամակարգի ծառայությունների համար վճարի մասին» ՀՀ օրենքի ընդուման շնորհիվ օրենսդրական դաշտի ուժեղացման մասին առաջարկն է:  Պատահական գնահատման մոդելի միջոցով վճարելու պատրաստակամության գնահատում. Հայաստանի Սևանա լճի օրինակի հիման վրա (Estimating Willingness to Pay (WTP) with Random Valuation Models: An Application to Lake Sevan, Armenia, Hua Wang, Benoit Laplante, Xun Wu) Հայաստանում անցկացվել էր ուսումնասիրություն մարդկանց` Սևանա լճի պահպանության համար վճարումներ կատարելու պատրաստակամության վերաբերյալ: Սևանա լճի դերը Հայաստանի պատմության մեջ անգնահատելի է: Այն հսկայական մշակութային և պատմական կարևորություն է ներկայացնում Հայաստանի բնակչության համար: Բացի այդ , Սևանա լիճը մեծ ներդրում է ունեցել և շարունակում է ունենալ Հայաստանի տնտեսության համար` ապահովելով ջրայի պաշարներ գյուղատնտեսության, արդյունաբերության և էլեկտրաէներգիայի արտադրության կարիքների համար: Ներկայացվում է համառոտագիր վճարման պատրաստակամության մոդելների և ուսումնասիրությունում կիրառված երեք պայմանական մոտեցումների գնահատման մեթոդների վերաբերյալ: Արդյունքները ներկայացվում են մի շարք փոփոխական ցուցանիշների միջոցով, որոնք առանձին սահմանված են բաց, սահմանափակ և ստոխաստիկ վճարային քարտի համար, իսկ վերջում տրվում են դրանց համեմատական արդյունքները:  Աջակցություն կենսաբազմազանության պահպանության քաղաքականություններին և գործելակերպերին Հարավային Կովկասի լեռնային շրջաններում (Support Development of ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 103 Biodiversity Conservation Policies and Practices in Mountain Regions of the South Caucasus, REC Caucasus.) Բնական պաշարների կայուն կառավարման ծրագրի շրջանակներում 71 անդրադարձ է կատարվում Հարավային Կովկասի երեք երկրների լեռնային շրջաններին՝ Վրաստանի Ռաչա շրջանին, Ադրբեջանի Յենիյոլ և Շեհրիյար շրջաններին և Հայաստանի Կողբ և Ջուջևան շրջաններին: Իրականացվում է ընտրված շրջանների հարակից տարածքների էկոհամակարգի ծառայությունների և կենսաբազմազանության գնահատում (այդ թվում՝ անտառի էկոհամակարգերի), առկա շրջանային/տեղական քաղաքականության բացթողումների և ռազմավարության վերլուծություն՝ կենսաբազմազանության պահպանության, անտառների կայուն պահպանման և համայնքների կարիքների համար օգտագործման տեսանկյունից, առաջարկություններ են տրվում կենսաբազմազանության և համայնքների կողմից անտառների կառավարման հարցերը քաղաքականության/իրավական կարգավորման փաստաթղթերում ներառելու վերաբերյալ, տրվում է տեղական մակարդակով կենսաբազմազանության պահպանության կարողությունների զարգացման կարիքների գնահատում, և առաջարկություններ են ներկայացվում բնապահպանական պատասխանատվության ռեժիմի զարգացման համար համապատասխան կարողությունների ստեղծման և բարելավման, այդ թվում՝ բնապահպանական վնասի գնահատման համար նոր մեթոդաբանության կիրառման վերաբերյալ:  2012թ. մեկնարկած Բնապահպանական քաղաքականության և ինտեգրացման ծրագրի շրջանակներում Կովկասի ռեգիոնալ էկոլոգիական կենտրոն (անգլերեն՝REC Caucasus): Այս ծրագրի ընդհանուր նպատակը բնապահպանական պատասխանատվության համակարգերի բարելավման միջոցով Հայաստանում և Վրաստանում բնապահպանական կառավարման համակարգի բարելավումն է: Ծրագրի նպատակները ընդգրկում են շրջակա միջավայրի աղտոտման և բնական պաշարների օգտագործման հետևանքով պատճառված վնասի գնահատման ժամանակակից մեթոդաբանության ներդրումը ազգային մակարդակով, մասնավորապես` այդ մեթոդաբանությունների ցուցադրման նպատակով պիլոտային ծրագրերի կազմումը:  Ծրագրերի իրականացման ներկայություն (անգլերեն՝ PIP): ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակը 2012-ից օգնել է Սյունիքի մարզի վարչակազմին դիվերսիֆիկացնել տեղական տնտեսությունը և օգնել մեղմելու ընդերքօգտագործումից բխող տնտեսական անվտանգության ռիսկերը: Ընդերքօգտագործումը մնում է Սյունիքի մարզի հիմնական արդյունաբերական ոլորտը ` կազմելով մարզի ընդհանուր արդյունաբերական արտադրության շուրջ 90%-ը և ընդհանուր արտադրության ու ծառայությունների 60%-ը: Թեև հանքարդյունաբերության ոլորտի դերը մարզի և երկրի տնտեսության զարացման մեջ մեծ է, այն նաև պարունակում է որոշակի տնտեսական և բնապահպանական ռիսկեր, քանի որ կախվածություն է ստեղծում մեկ արդյունաբերական ոլորտից և սահմանափակում է գյուղատնտեսության ու զբոսաշրջության հնարավորությունները: Մարզի համար առաջնահերթ խնդիր է դարձել օգտակար հանածոների սպառումից հետո պլանավորել զբաղվածության այլ հնարավորությունները: ԵԱՀԿ-ն տրամադրում է խորհրդատվություն և առաջարկություններ մարզի վարչակազմին տնտեսական դիվերսիֆիկացման ծրագրի մշակման վերաբերյալ: Նոր ծրագրով նախատեսվում է, հանքարդյունաբերությունից բացի, տնտեսության այլ ոլորտների զարգացում: Առաջարկվող մոտեցումները հիմնված են մրցակցային ռեսուրսների և կապիտալացման հնարավորույթւնների վերլուծության վրա ` օգնելով կառավարությանը և դոնոր կազմակերպություններին սահմանելու ներդրումային գերակայությունները և բարձրացնելու զարգացման միջոցառումների արդյունավետությունը: Rec Caucasus. 2011. “Support Development of Biodiversity Conservation Policies and Practices in Mountain Region s of the South 71 Caucasus.” http://www.rec-caucasus.org/profile.php?id=1323939165&lang=en. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 104 ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 105 Հավելված 5. Ելակետային ի և իրավական փաստաթղթերի ցանկ Այս շրջանակային փաստաթղթի նախագիծը կազմվել է` օգտագործելով հետևյալ ելակետային նյութերը. 1. Հաշվետվություն ՀՀ հանքարդյունաբերության ոլորտի ռազմավարության հայեցակարգի մասին, Գեոէկոնոմիկա» ՍՊԸ, ԷԲՊՆ, 2007 թ. (ծառայության տրամադրման պայմանագիր ԲՆ-ԾՁԲ-07/28): 2. Հաշվետվություն արդյունահանող արդյունաբերությունների զարգացման ընդհանուր ծրագրի մասին, Ճապոնիայի միջազգային համագործակցության գործակալություն , 2003 թ. (Ճապոնիայի կառավարության ֆինանսավորում ՀՀ կառավարության խնդրանքով ): 3. ՀՀ հանքարդյունաբերության ոլորտում ազգային քաղաքականության և զարգացման ռազմավարություն, ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծ, 2007–2008 թթ.: 4. ՀՀ արդյունաբերության ոլորտի հայեցակարգային միտումները: Հաստատվել է ՀՀ կառավարության 2010 թ. հունիսի 14-ի նիստում: 5. Մետաղական հանքանյութերի վերամշակման ոլորտների զարգացման հայեցակարգ, հաստատված տնտեսական զարգացման աջակցության ծրագրերի խթանման օպերատիվ խմբի կողմից, ՀՀ վարչապետ, դեկտեմբերի 23, 2009 թ., արձանագրային որոշում թիվ 02/02.3/[28573]-10, կետ 5 (1): 6. Ճգնաժամից դեպի նոր զարգացման միտումների ճանապարհին, Հայաստանի տնտեսական հաշվետվություն, ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարություն, Երևան, 2009 թ.: 7. ՀՀ նախագահի վերահսկիչ ծառայության աշխատանքային ծրագրի հաստատման հիման վրա անցկացված ուսումնասիրությունների արդյունքները: ՀՀ նախագահի հրաման ՆԿ-9– Ա, հունվարի 21, 2009 թ.: 8. ՀՀ վարչապետի 2009 թ. հուլիսի 28-ի թիվ 627-Ա որոշման համաձայն հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման հայեցակարգի հաստատման մասին ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծ: ՀՀ կառավարության որոշումներ 2012 թ. հունվարի 1-ին «Ընդերքի մասին» ՀՀ օրենսգրքի ուժի մեջ մտնելուց հետո այն կիրառելու և գործողությունն ապահովելու նպատակով ընդունվել են ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներ (ՀՀ կառավարության նախկինում ընդունած հանքարդյունաբերության ոլորտի հարաբերությունները կարգավորող որոշումների հետ միասին դրանց թիվը 60-ից ավելի է): 1. ՀՀ կառավարության թիվ 569-Ն որոշում «Երկրաբանական տեղեկության հանձնման կարգը սահամանելու մասին», 23 մայիսի 2013 թ.: 2. ՀՀ կառավարության թիվ 439-Ն որոշում «Ռադիոակտիվ հումքի երկրաբանական ուսումնասիրության նպատակով ընդերքօգտագործման իրավունքի ձեռքբերման համար հատուկ թույլտվության տրամադրման կարգը հաստատելու մասին», 25 ապրիլի, 2013 թ.: 3. ՀՀ կառավարության թիվ 368-Ն որոշում «Ընդերքօգտագործման իրավունք հայցող կազմակերպության ֆինանսական և տեխնիկական կարողությունների ու միջոցների մասին տեղեկությանը ներկայացվող որակական չափանիշների գնահատման կարգը հաստատելու մասին» 28 մարտի, 2013թ.: 4. ՀՀ կառավարության թիվ 367-Ն որոշում «Ընդերքօգտագործման իրավունք հայցող կազմակերպության ֆինանսական և տեխնիկական կարողությունների ու միջոցների մասին տեղեկությունների բովանդակությունը և դրանց ներկայացվող պահանջները սահամանելու մասին» , 28 մարտի, 2013 թ.: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 106 5. ՀՀ կառավարության թիվ 319-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների արդյունահանման հետ կապված լեռնային փորվածքների և կառույցների սառեցման կարգը հաստատելու մասին», 4 ապրիլի, 2013 թ.: 6. ՀՀ կառավարության թիվ 243-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների հանքավայրերի երկրաբանատնտեսագիտական գնահատման կարգը հաստատելու մասին», 21 մարտի, 2013 թ.: 7. ՀՀ կառավարության թիվ 274-Ն որոշում «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի պաշարների և կանխատեսումային պաշարների դասակարգումը հաստատելու մասին», 14 մարտի, 2013 թ.: 8. ՀՀ կառավարության թիվ 203-Ն որոշում «Ընդերքօգտագործման իրավունքով տրամադրված հանքավայրում նոր հայտնաբերված օգտակար հանածոների արդյունահանում չիրականացնելու դեպքում դրանց պահուստավորման կարգը սահմանելու մասին», 7 մարտի, 2013 թ.: 9. ՀՀ կառավարության թիվ 1414-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի մասին երկրաբանական տեղեկության պահպանության կարգը հաստատելու մասին», 8 նոյեմբերի, 2012 թ.: 10. ՀՀ կառավարության թիվ 1680-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության աշխատակազմի ընդերքի պետական տեսչության կողմից անցկացվող ռիսկի վրա հիմնված ստուգումների ստուգաթերթերը հաստատելու մասին», 20 դեկտեմբերի, 2012 թ.: 11. ՀՀ կառավարության թիվ 1480-Ն որոշում «Ստորերկրյա ջրերի շահագործական պաշարների և կանխատեսումային ռեսուրսների դասակարգումը հաստատելու մասին», 22 նոյեմբերի, 2012 թ.: 12. ՀՀ կառավարության թիվ 1571-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների հանքավայրերի և երևակումների պետական կադաստրի վարման կարգը սահմանելու մասին», 22 նոյեմբերի, 2012 թ.: 13. ՀՀ կառավարության թիվ 1511-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության աշխատակազմի ընդերքի պետական տեսչության կողմից իրականացվող ռիսկի վրա հիմնված ստուգումների մեթոդաբանությունը և ռիսկայնությունը որոշող չափանիշների ընդհանուր նկարագիրը և դասակարգումը հաստատելու մասին», 8 նոյեմբերի, 2012 թ.: 14. ՀՀ կառավարության թիվ 1348-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների պաշարների շարժի վերաբերյալ տարեկան հաշվետվության ձևը սահմանելու մասին», 25 հոկտեմբերի, 2012 թ.: 15. ՀՀ կառավարության թիվ 1170-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների պաշարների պետական հաշվեկշռի վարման կարգը սահմանելու մասին», 13 սեպտեմբերի, 2012 թ.: 16. ՀՀ կառավարության թիվ 1147-Ն որոշում «Ընդերքօգտագործման իրավունքների հաշվառման կենտրոնացված մատյանից տեղեկատվության տրամադրման կարգը սահմանելու մասին», 6 սեպտեմբերի, 2012 թ.: 17. ՀՀ կառավարության թիվ 1148-Ն որոշում «Ընդերքի մասին երկրաբանական տեղեկության անկախ փորձաքննության իրականացման կարգը սահմանելու մասին», 6 սեպտեմբերի, 2012 թ.: 18. ՀՀ կառավարության թիվ 911-Ն որոշում «Մետաղական օգտակար հանածոների պաշարների ամենօրյա շարժի գրանցամատյանի ձևը սահմանելու մասին», 19 հուլիսի, 2012թ. 19. ՀՀ կառավարության թիվ 363-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների արդյունահանման նպատակով երկրաբանական ուսումնասիրության, օգտակար հանածոյի արդյունահանման թույլտվությունների ձևերի, ընդերքի երկրաբանական ուսումնասիրության համաձայնության ձևերը հաստատելու մասին», 22 մարտի, 2012 թ.: 20. ՀՀ կառավարության թիվ 437-Ն որոշում «Օգտակար հանածոյի արդյունահանման նպատակով ընդերքօգտագործման պայմանագրի օրինակելի ձևը հաստատելու մասին », 22 մարտի, 2012 թ.: 21. ՀՀ կառավարության թիվ1901-Ն որոշում «Ռոյալթիների հաշվարկման համար իրացումից հասույթի հաշվարկման կարգը հաստատելու մասին», 29 դեկտեմբերի, 2011 թ.: Նախկին շրջանում ընդունված այլ օրենսդրական ակտեր. ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 107 1. ՀՀ վարչապետի թիվ 396-Ա որոշում «Ընդերքի մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքի կիրարկումն ապահովող միջոցառումների ցանկը հաստատելու մասին», 4 ապրիլի, 2012 թ.: 2. ՀՀ կառավարության թիվ 719-Ա որոշում «Հանքարդյունաբերական ոլորտի ընկերություններին բյուջետային վարկեր տրամադրելու մասին», 26 հունիսի, 2009 թ.: 3. ՀՀ կառավարության թիվ 1782-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի պահպանության և օգտագործման ոլորտի բարելավման առաջնահերթ միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին», 30 սեպտեմբերի, 2004 թ.: 4. ՀՀ կառավարության թիվ 1782-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության ընդերքի պահպանության և օգտագործման ոլորտի բարելավման առաջնահերթ միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին», 30 սեպտեմբերի, 2004 թ.: 5. ՀՀ կառավարության թիվ 1784-Ն որոշում «Հետախուզված պաշարների և ընդերքի մասին այլ տեղեկատվության պետական ընդերքաբանական փորձաքննության կարգը հաստատելու մասին», 9 դեկտեմբերի, 2004 թ.: 6. ՀՀ կառավարության թիվ 1192-Ն որոշում «Երկրաբանական ուսումնասիրության նպատակով ընդերքն օգտագործման տրամադրելու կարգը հաստատելու մասին», 19 օգոստոսի, 2004 թ.: 7. ՀՀ կառավարության թիվ 1055-Ն որոշում «Ընդերքի երկրաբանական ուսումնասիրության աշխատանքների պետական գրանցման և հաշվառման կարգը սահմանելու մասին», 21 օգոստոսի, 2003 թ.: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 108 ՀՀ կառավարության որոշումներ և այլ իրավական կարգեր 1. ՀՀ վարչապետի թիվ 406 որոշում «Շահագործումից հանված ու ռեկուլտիվացիայի չենթարկված տարածքների մասին», 10 հուլիսի, 1996 թ.: 2. Բնապահպանության նախարարության թիվ 1-3Ա-427 ընթացակարգ «Բնօգտագործման և շրջակա միջավայրի աղտոտման վճարումների վերահսկողության մասին», 9 դեկտեմբերի, 1993 թ.: 3. ՀՀ կառավարության թիվ 864 որոշում «Բնօգտագործման վճարի դրույքաչափերը հաստատելու մասին», 30 դեկտեմբերի, 1998 թ., նոր «Ընդեքի մասին» ՀՀ օրենսգիրքն ընդունելուց հետո կիրառելի է միայն ոչ մետաղական հանքավայրերի նկատմամբ: 4. ՀՀ Ազգային ժողովի թիվ Ն-293-1 որոշում «Հանքահորերում աշխատանքի հիգիենայի և անվտանգության մասին» կոնվենցիային միանալու մասին», 12 հոկտեմբերի, 1998 թ.: 5. ՀՀ կառավարության թիվ 986 որոշում «Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի կիրարկումն ապահովող միջոցառումների մասին», 17 հոկտեմբերի, 2001 թ.: 6. ՀՀ կառավարության թիվ 874-Ն որոշում «Հայաստանի Հանրապետության վտանգավոր թափոնների ցանկը հաստատելու մասին», 20 մայիսի, 2004 թ.: 7. ՀՀ կառավարության թիվ 1089-Ն որոշում «Արտադրական միջավայրում և աշխատանքային գործընթացի վնասակար ու վտանգավոր գործոնների ազդեցությանը ենթարկվող բնակչության առանձին խմբերի առողջական վիճակի պարտադիր նախնական (աշխատանքի ընդունվելիս) և պարբերական բժշկական զննության անցկացման կարգը , արտադրական միջավայրի և աշխատանքային գործընթացի վնասակար ու վտանգավոր գործոնների, կատարվող աշխատանքների բնույթի, բժշկական զննության ծավալի և բժշկական հակացուցումների ցանկերը, աշխատանքի պայմանների հիգիենիկ բնութագրման կարգը հաստատելու մասին», 15 հուլիսի, 2004 թ.: 8. ՀՀ կառավարության թիվ1652-Ն որոշում «Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարի օբյեկտ համարվող փաստացի ծավալների չափաքանակներ սահմանելու մասին», 6 հոկտեմբերի, 2005 թ.: 9. ՀՀ կառավարության թիվ 750-Ն որոշում «Հողերի ռեկուլտիվացմանը ներկայացվող պահանջների և ռեկուլտիվացման ենթակա խախտված հողերի դասակարգման տեխնիկական կանոնակարգը հաստատելու մասին», 26 մայիսի, 2006 թ.: 8. ՀՀ կառավարության թիվ 291-Ն որոշում «Պայթեցման աշխատանքների կատարման ժամանակ անվտանգության միասնական կանոնները հաստատելու մասին», 6 մարտի, 2008 թ.: 9. ՀՀ կառավարության թիվ 1083-Ն որոշում «Ստորերկրյա եղանակով մշակվող օգտակար հանածոների հանքավայրերի անվտանգ շահագործման տեխնիկական կանոնակարգը հաստատելու մասին», 27 օգոստոսի, 2009 թ.: 10. ՀՀ կառավարության թիվ 1277-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների ջարդման, տեսակավորման և հարստացման անվտանգության կանոններ» տեխնիկական կանոնակարգը հաստատելու մասին», 29 հոկտեմբերի, 2009 թ.: 11. ՀՀ կառավարության թիվ 51-Ն որոշում «Բաց եղանակով մշակվող օգտակար հանածոների հանքավայրերի անվտանգ շահագործման տեխնիկական կանոնակարգը հաստատելու մասին», 21 հունվարի, 2010 թ.: 10. ՀՀ կառավարության թիվ 1484-Ն որոշում «Ստորերկրյա հանքային ջրերի հանքավայրերի շահագործման ժամանակ անհրաժեշտ ռեժիմային դիտարկումների, ջրային ռեսուրսներն սպառումից և աղտոտումից պահպանելու միջոցառումների կարգը սահմանելու մասին», 22 նոյեմբերի, 2012 թ.: 11. ՀՀ կառավարության թիվ 1079-Ն որոշում «Բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության դրամագլխի օգտագործման և հատկացումների չափերի հաշվարկման կարգը և մասնագիտական հանձնաժողովի կազմը հաստատելու մասին», 23 օգոստոսի, 2012 թ.: 12. ՀՀ կառավարության թիվ 22-Ն որոշում «Օգտակար հանածոների արդյունահանված տարածքի, արդյունահանման ընթացքում առաջացած արտադրական լցակույտերի ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 109 տեղադիրքի և դրանց հարակից համայնքների բնակչության անվտանգության ու առողջության ապահովման նպատակով մշտադիտարկումների իրականացման , վճարների չափերի հաշվարկման և վճարման կարգը հաստատելու մասին», 10 հունվարի, 2013 թ.: ARMENIA—Sustainable and Strategic Decision Making in Mining 110