      Հայաստան. Կանան�? համար հավասար
    պայմանների ապահովում բնագիտության,
      տեխնոլոգիայի, ճարտարագիտության և
    մաթեմատիկայի (STEM) բնագավառներում

Հնարավորությունների և ելքերի տարբերություն�? կրթության մեջ և
                                         աշխատաշուկայում

                                                 2017թ. մարտ
Բովանդակություն

Երախտիքի խոսք ....................................................................................................................... vii
Հապավումներ ............................................................................................................................ viii
Ամփոփ ակնարկ .......................................................................................................................... ix
I.       Կանայք և աշխատանքը. Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա ...................................... 1
II.      Կանայք Հայաստանում. Միտումների համառոտ նկարագրություն ........................ 6
      II.1      Հայաստանի �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալանհավասարության միավորը 6
      II.2      Հայաստանի գենդերային քաղաքականութունն ապահովող օրենսդրական
      դաշտը ........................................................................................................................................ 9
      II.3      �?եռերի անհամամասնությունը Հայաստանում ................................................... 11
      II.4      Հայաստանում հողի և ֆինանսական միջո�?ների հասանելիությունը կանան�?
      համար ..................................................................................................................................... 12
III.         Ինչու է Հայաստանում STEM-ը կարևոր կանան�? համար ..................................... 14
IV.          Ակադեմիական հաջողությունը�? աշխատանքի շուկայում մասնակ�?ության
վերածելու խոչընդոտները ...................................................................................................... 17
V.       Կանայք և կրթությունը Հայաստանում ......................................................................... 22
      V.1       Հայաստանի կրթական համակարգի ընդհանուր նկարագրություն ................ 22
      V.2       STEM կրթությունը Հայաստանում .......................................................................... 27
      V.3       «Թումո» ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոն.............................................. 30
      V.4       Հայաստանում կանան�? ուսմանը խոչընդոտող գործոնները ............................ 33
         V.4.1         Հասանելիություն ................................................................................................ 33
         V.4.2         �?եղեկատվական անհամաչափություն ........................................................... 33
         V.4.3         Ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումներ կիրարկման ընթա�?քում ......................... 33
             V.4.3.1           Կանան�?                և        տղամարդկան�?                       հավասարությանն                         ուղղված
             գործողությունների ներգծում ..................................................................................... 33
             V.4.3.2 Դասագրքեր ....................................................................................................... 35
             V.4.3.3 Ուսու�?չական կազմ.......................................................................................... 37
             V.4.3.4 Արձագանքը տղամարդկան�? խրախուսման միջո�?ներին ........................ 38



                                                                           ii
       V.4.4       Կարծրատիպեր ................................................................................................... 39
          V.4.4.1 Գենդերային կողմնակալություն ................................................................... 39
          V.4.4.2 STEM կարծրատիպեր ...................................................................................... 40
VI.       Կինը և աշխատանքային գործունեությունը Հայաստանում ................................ 44
   VI.1         Ընդհանուր տեղեկատվություն Հայաստանում կանան�? զբաղվածության
   մասին 44
   VI.2         STEM աշխատատեղերը�? ըստ տնտեսության ճյուղերի ................................... 46
       VI.2.1 �?եղեկատվական և հաղորդակ�?ական տեխնոլոգիաներ ............................. 53
       VI.2.2 Շինարարություն ................................................................................................. 54
       VI.2.3 Հանքարդյունաբերություն ................................................................................. 55
       VI.2.4 Գիտահետազոտական ինստիտուտներ ......................................................... 55
       VI.2.5 Էլետրամատակարարում .................................................................................. 55
   VI.3         Հայաստանում կանան�? զբաղվածությանը խոչընդոտող գործոնները ......... 56
       VI.3.1 Ժամանակային սահմանափակումներ ........................................................... 56
       VI.3.2 Համակարգային թերա�?ումներ ......................................................................... 58
          VI.3.2.1       Կարծրատիպերի վտանգը. Ի՞նչ է կանան�? աշխատանքը: .................. 58
          VI.3.2.2 STEM բնագավառւ և «սոված ինժեները» ................................................... 61
          VI.3.2.3 Աշխատավայրերում ընդունված պրակտիկան ....................................... 63
          VI.3.2.4 Ապակե առաստաղը ...................................................................................... 64
VII.      Եզրակա�?ություններ. ի՞նչ կարելի է անել STEM ոլորտում հավասար
հնարավորությունների և ելքերի բարելավման համար .................................................... 65
ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1. �?ղամարդկան�? և կանան�? միջև առկա անհավասարությունը կրթության
մեջ և աշխատանքում ............................................................................................................... 72
   Կրթության մեջ առկա անհավասարության բա�?ատրությունը .................................... 72
       Հասանելիություն .............................................................................................................. 72
       �?եղեկատվական գործոններ ........................................................................................... 73
       Կրթության համակարգի թերություններ. ..................................................................... 73
       Կարծրատիպերի ներգործություն.................................................................................. 74



                                                                  iii
  Աշխատավայրում առկա անհավասարության բա�?ատրությունը ............................... 75
      Ժամանակ ........................................................................................................................... 76
      Հասանելիություն .............................................................................................................. 78
          Հողի հասանելիություն ................................................................................................ 78
          Ֆինանսական միջո�?ների հասանելիություն ........................................................... 80
      Շուկայական մեխանիզմի և ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումներ ................................. 80
          �?եղեկատվական բա�?.................................................................................................... 81
          Կառու�?վածքներ ............................................................................................................ 81
          Կողմնակալություն ....................................................................................................... 82
          •      �?անը… ...................................................................................................................... 82
          •      Աշխատավայրում… ............................................................................................... 83
  Այս գործոնների համեմատական կարևորությունը�? միասին վեր�?րած. ամփոփում 86
ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2. Որակական հետազոտության մեթոդների ամփոփ նկարագրություն 87
  Մեթոդաբանական մոտե�?ումը ........................................................................................... 87
  Հետազոտության մասնակի�?ները ...................................................................................... 89
  Հար�?ազրույ�?ներ հիմնական հար�?վածների հետ ........................................................... 90
  Խորքային հար�?ազրույ�?ներ շարքային աշխատակի�?ների հետ .................................. 91
  Ֆոկուս խմբեր ........................................................................................................................ 91
ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3. Հավասարություն և արդարություն կրթության մեջ և աշխատավայրում.
աշխարհում ընդունված լավագույն աշխատակարգերը ................................................... 93
  �?ՂԱՄԱ�?ԴԿԱՆՑ ԵՎ ԿԱՆԱՆՑ ՀԱՎԱ�?Ա�?ՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՊ�?ՈՑՈՒՄ ...................... 95
  o       Համակարգերի փոփոխում .......................................................................................... 96

  o       Կարծրատիպերի բա�?ասական ներգործության հաղթահարում ......................... 98
      o       STEM-ին վերաբերող քաղաքականություններ ................................................... 100
  ՀԱՎԱ�?Ա�?ՈՒԹՅՈՒՆ �?ՂԱՄԱ�?ԴԿԱՆՑ ԵՎ ԿԱՆԱՆՑ ՀԱՄԱ�? ԱՇԽԱ�?ԱՎԱՅ�?ՈՒՄ
  ................................................................................................................................................. 106
      o       Գենդերային ասպեկտների ներգծում ................................................................... 106
      o       Ժամանակ .................................................................................................................. 106



                                                                         iv
       o     Հասանելիություն ...................................................................................................... 107
   o       Շուկայում և                հաստատություններում                         առկա կողմնակալ                       մոտե�?ումների
   վերա�?ում .............................................................................................................................. 110
       Վարքագծային կառու�?վածքի խոստումը ................................................................... 110
   STEM քաղաքականություններ ......................................................................................... 112
ՕԳ�?ԱԳՈ�?ԾՎԱԾ Գ�?ԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ .............................................................................. 114



Պատկերներ

Պատկեր 1. Աշխատուժի կազմում ընդգրկվածության �?ու�?անիշ. 15+ տարիքի կին
բնակչության %-ը ........................................................................................................................ 2
Պատկեր 2. �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալանհավասարությունը ............................... 3
Պատկեր 3. Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի տղամարդկան�? և կանան�? գլոբալ
անհավասարության միավորները ԵԿԱ-ում, 2016թ. ............................................................ 6
Պատկեր 4. �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալ անհավասարության Հայաստանի
միավորը
Պատկեր 5. Հայաստանի բալային միավորների աղյուսակ ................................................. 8
Պատկեր 6. Նորածինների սեռերի հարաբերակ�?ությունը Ասիայի զարգա�?ող
տնտեսություններում. նորածին տղաներ և աղջիկներ ...................................................... 12
Պատկեր 7. Հայաստանի մասնավոր դպրո�?ների տեսակարար կշիռը�? պետական
դպրո�?ների համեմատ .............................................................................................................. 22
Պատկեր 8. Հայաստանի կրթական համակարգի կառու�?վածքը ..................................... 23
Պատկեր 9. Իգական և արական սեռերի ուսանողները նախնական մասնագիտական
ծրագրեր               իրականա�?նող                       ուսումնական                    հաստատություններում�?                             ըստ
մասնագիտությունների խմբերի 2015 ուս. տարում ........................................................... 25
Պատկեր 10. Բակալավրիատ ավարտած իգական և արական սեռի ուսանողները, 2015
ուստարի ..................................................................................................................................... 26
Պատկեր 11. Մագիստրոսական ծրագրերի շրջանավարտների թիվը�? ըստ սեռի և
մասնագիտությունների խմբերի, 2010 ուստարի ................................................................ 27
Պատկեր 12. �?ղամարդ և կին աշխատողների թիվը�? ըստ ոչ գյուղատնտեսական
տնտեսական գործունեության ոլորտների, 2012թ. ............................................................. 45
Պատկեր            13.      �?ղամարդկան�?                  և     կանան�?            տեսակարար                 կշիռը�?         տնտեսական
գործունեության մեջ, 2015թ. ................................................................................................... 47
Պատկեր 14. Զբաղվածները�? ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների .............. 48


                                                                       v
Պատկեր 15. Միջին ամսեկան աշխատավարձի մակարդակը 2015թ.-ին և իրական աճը
2013-ի�? 2015թթ. ընթա�?քում�? ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների .............. 49
Պատկեր 16. �?ղամարդկան�? և կանան�? ժամավճարը և կանան�? տեսակարար կշիռը
զբաղվածների ընդհանուր կազմում�? ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների,
2015թ. ........................................................................................................................................... 50
Պատկեր             17.      �?ահմանված                  STEM          և     ոչ-STEM            ոլորտների               աշխատատեղերի
աշխատավարձերը�? ըստ սեռերի, 2015թ. .............................................................................. 51
Պատկեր              18.      �?ահմանված                   STEM          և      ոչ-STEM            ոլորտներում                 աշխատանքի
պարգևատրումների փաթեթը�? ըստ սեռերի, 2015թ. ........................................................... 52
Պատկեր 19. Պատկերա�?ումներ առ այն, թե որքանով է կրթությունն օգտակար
սահմանված STEM և ոչ-STEM ոլորտներում աշխատանք գտնելու հար�?ում, 2015թ. .. 53



Աղյուսակներ

Աղյուսակ 1. Հայաստանում STEM ոլորտում հավասար հնարավորություններին և
ելքային արդյունքներին խոչընդոտող գործոնները ............................................................ 19
Աղյուսակ 2. Դասագրքերում արական և իգական սեռի անհատականությունների և
կերպարների                   ներկայա�?վածության                           հաճախականությունը                           (տեքստերում                  և
պատկերներում, 2015թ.)........................................................................................................... 36
Աղյուսակ 3. Հայաստանի STEM ոլորտներում հավասար հնարավորությունների և
ելքերի բարելավման քաղաքականության տարբերակներ ............................................... 67




                                                                         vi
Երախտիքի խոսք

�?ույն ուսումնասիրությունը պատրաստվել է Կեյկո Ինոույի ղեկավարությամբ և
գենդերային հար�?երում երկու առաջատար անձան�?�? ՀԲ Հայաստանի գրասենյակի
ղեկավար Լորա Բեյլիի և Եվրոպայի ու Կենտրոնական Ասիայի (ԵԿԱ)
տարածաշրջանի Կրթության վարչության ղեկավար Քրիստիան Աեդոյի ընդհանուր
ուղղորդմամբ: Փաստաթուղթը կազմել են Կեյկո Ինոուին և Էմիլի Բրերլին. որակական
տվյալների     հավաքագրման      դաշտային    աշխատանքներին         նշանակալի
մասնակ�?ություն է ունե�?ել Յուլիանա Մելքումյանը, աշխատուժի հետազոտության
արդյունքների վերլուծությանը�? Լուրդես Ռոդրիգես Չամուսին, և Հայաստանի
կրթական     համակարգի    վերաբերյալ տվյալների      հավաքագրմանը�?      Անուշ
Շահվերդյանը:

Թիմն իր երախտագիտությունն է հավաստում Օնի Լուսկ-�?տովերին, Ռոբերտա
Գատտիին և Դեբորա Միկեսելին, ովքեր տարբեր փուլերում անկախ փորձագիտական
կարծիք են հայտնել ուսումնասիրության վերաբերյալ: Թիմը երախտագիտությունն է
հայտնում նաև Լուիս Բենվենիստեին, Աննա Մարիա Մունոս Բուդետին, Լուրդես
Ռոդրիգես Չամուսիին, Դանդան Չանին, Ալեքսան Հովհաննիսյանին, Նիսթա
�?ինհային և Վիկտորա �?իրյաչենկոյին�? դիպուկ խորհուրդների, դիտողությունների և
առաջարկությունների համար:

Ուսումնասիրության    իրականա�?ումը      հնարավոր    է   դարձել   Գենդերային
հավասարության հավատարմագրային ֆոնդի�? ԵԿԱ տարածաշրջանային ծրագրի
ֆինանսական աջակ�?ությամբ: Հայաստանյան իրավիճակին վերաբերող այս
ուսումնասիրությունն իրականա�?վել է «Կանայք STEM ոլորտներում. Գենդերային
տարբերությունները ԵԿԱ երկրների մասնագիտական կրթության ոլորտներում և
աշխատաշուկներում» տարածաշրջանային ուսումնասիրության շրջանակներում, որը
ղեկավարել են Աննա Մարիա Մունոս Բուդետին և Լուրդես Ռոդրիգես Չամուսին: Ի
լրումն Հայաստանին վերաբերող ուսումնասիրության�? տարածաշրջանային
ուսումնասիրության շրջանակներում վերլուծության են ենթարկվել նաև Բոսնիա և
Հեր�?եգովինայի, Բուլղարիայի, Մոլդովայի և Թուրքիայի իրավիճակները:




                                    vii
Հապավումներ

ԱԶԲ      Ասիական զարգա�?ման բանկ
ՀՌԿԿ     Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն
ԵԿԱ      Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա
ԳԳԱ      �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալանհավասարություն
�?Հ�?      �?եղեկատվական հաղորդակ�?ական տեխնոլոգիաներ
ԱՀ       Աշխատուժի հետազոտություն
ՀԿ       Հասարակական կազմակերպություն
ՀՀ ԱՎԾ   Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական
         ծառայություն
�?ՀԶԿ     �?նտեսական համագործակ�?ության և զարգա�?ման
         կազմակերպություն
PISA     �?ովորողների միջազգային գնահատման ծրագիր
STEM     Բնագիտություն, տեխնոլոգիա, ճարտարագիտություն և
         մաթեմատիկա
ԹՈՒՄՈ    «ԹՈՒՄՈ» ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոն
ՄԿՈւ     Մասնագիտական կրթություն և ուսու�?ում
Հ�?Ֆ      Համաշխարհային տնտեսական ֆորում




                         viii
Ամփոփ ակնարկ

�?ույն զեկույ�?ում ամփոփված են Հայաստանի դպրո�?ներում և աշխատավայրերում
կանան�? առջև ծառա�?ող մարտահրավերները�? հատուկ անդրադարձ կատարելով
զբաղվածությանը STEM ոլորտներում: Աշխարհն ան�?ում է կատարում զարգա�?ող
թվային տնտեսության, և այդ հանգամանքով պայմանավորված�? քսանմեկերորդ դարի
տնտեսական    աճի   հզոր   շարժիչ   է   դառնում   աշխատանքը   բնագիտության,
տեխնոլոգիայի, ճարտարագիտության և մաթեմատիկայի (STEM) բնագավառներում:
Ինովա�?իոն    տեխնոլոգիաների     շնորհիվ     տնտեսական    արդյունավետության
փոփոխությունը պահանջ է առաջադրում, որպեսզի երկրներն իրեն�? ուշադրությունը
կենտրոնա�?նեն STEM բնագավառների վրա. համաշխարհային տնտեսության մեջ
գնալով աճում է պահանջարկը բարձր արտադրողականություն ապահովող այս
ոլորտների նկատմամբ, որոնք, ըստ էության, մր�?ունակության ու համախառն ներքին
արդյունքի (ՀՆԱ) աճի բանալիներն են: Ժողովրդագրական սպառնալիքների, այդ
թվում�? կախվածության գործակի�?ների կտրուկ աճի խնդիրներ ունե�?ող երկրներում
STEM աշխատանքի ծավալն ու ճկունությունը կարող է հատկապես գրավիչ
առաջնահերթություն հանդիսանալ զարգա�?ման քաղաքականությունների առումով:

STEM բնագավառում առաջարկվող աշխատատեղերը հարմար են նաև կանան�?
համար: Այլ ոլորտների համեմատ�? դրանք ժամանակի առումով ավելի մեծ
ճկունություն են առաջարկում, ինչը խիստ կարևոր գործոն է կանան�? համար, ովքեր
ընտանիքի անդամների հիմնական        խնամատարներն են: Այս աշխատանքները
կարիերայի ավելի լավ հեռանկարներ և փոխան�?ելի հմտությունների զարգա�?ման
հնարավորություն են ընձեռում, քանի որ այդ հմտությունները կարելի է հեշտությամբ
հարմարե�?նել տարատեսակ աշխատանքներին�? կանան�? կյանքի �?իկլի ընթա�?քում:

Արևմտյան Եվրոպայում և Կենտրոնական Ասիայում սո�?իալիստական համակարգերի
գլխավոր ձեռքբերումների�? մեկը տղամարդկան�? և կանան�? իրավահավասարությունն
էր: Այդուհանդերձ, ան�?ումային փուլը աշխատուժի կազմում, մասնավորապես, STEM
բնագավառներում կանան�? ներգրավվածության առումով անբարենպաստ է եղել:
Հայաստանում կանան�? աշխատավարձի չափը զգալիորեն նվազել է, և կանայք այլևս
թվով չեն գերազան�?ում տղամարդկան�? STEM բնագավառներում: �?ույն զեկույ�?ը
պատրաստելիս կիրառվել են տարբեր մեթոդներ�? կանան�? առջև դպրո�?ում և
աշխատավայրում ծառա�?ող այն խնդիրները հասկանալու համար, որոնք նրան�? ետ են
պահում աշխատուժի կազմում ընդգրկվելու�?:



                                       ix
Հայաստանում կանան�? և տղամարդկան�? հավասարությանը խոչընդոտող ամենի�?
նշանակալի գործոնը ազգային մշակույթում առկա կարծրատիպերն են�? կանան�?
ընտանեկան պարտականությունների և այն մասին, թե ինչ տեսակի աշխատանք
պետք է նրանք կատարեն: Դա պայմանավորված է Խորհրդային Միության փլուզումի�?
հետո պահպանողական կողմնակալ               մոտե�?ումների վերածննդով�? զուգակ�?ված
հավասարության       անհասանելիության         մասին     գաղափարներով,      ինչպես     նաև
ֆինանսական       ճգնաժամով      և   տնտեսական        անկմամբ:     Գործազրկությունն    ու
թերզբաղվածությունը մարտահրավեր են դարձել ինչպես տղամարդկան�?, այնպես էլ
կանան�? համար: Ավելին, STEM ոլորտի հեղինակությունը տուժե�?, երբ ի հայտ եկավ
այսպես կոչված «սոված ինժեներ» կարծրատիպը, որը ենթադրում է խորհրդային
կրթություն ստա�?ած մասնագետ�? աշխատանքի խիստ սահմանափակ հեռանկարով:

Թեև      Հայաստանում       հասանելիության,       ընդունելության   և   առաջադիմության
�?ու�?անիշները սեռային առումով հավասար են, սակայն կանան�? և աղջիկների
շրջանում առկա է STEM ոլորտում սովորելու�? և կարիերայի�? կամավոր հրաժարվելու
միտում: Այս օրինաչափությունը ոչ միայն զրկում է կանան�? բարձր վարձատրվող և
ճկուն աշխատանքի ընձեռած բազմաթիվ օգուտների�? (լիարժեք չի օգտագործվում
նրան�? հմտություններն ու բերում է մի իրավիճակի, երբ նրանք ստանձնում են
չվարձատրվող տնային գործերի մեծ մասը), այլև սպառնում է երկրի մր�?ունակությանը
և թույլ չի տալիս, որպեսզի Հայաստանն իրագործի աղքատության նվազե�?ման և
տնտեսական աճի իր նպատակները:

«Լավ լուրն» այն է, որ այս կարծրատիպերը կարելի է հաղթահարել երեք հիմնական
ուղիներով     քաղաքականության        հաս�?եական        միջո�?առումների     իրականա�?ման
միջո�?ով.    դրանք    են�?   ուսումնական    հաստատությունները,          աշխատավայրը      և
հասարակությունը: �?տորև թվարկված քաղաքականության միջո�?առումների հիմքում
ընկած են համաշխարհային գրականության ուսումնասիրությունի�? վեր�?ված հաջող
աշխատակարգերը,         ինչպես       բաև   հայաստանյան        վերջին    զարգա�?ումները:
Առաջարկվող տարբերակներում արտա�?ոլված են տարատեսակ մոտե�?ումներ,
որոն�?ի�? մի քանիսի իրագործումն իրատեսական է կարճաժամկետ կտրվածքով�?
երկուսի�? երեք տարում, թեև դրա համար պահանջվում է բավարար քաղաքական
կամք և խրախուսման համարժեք միջո�?ներ:

(1) Կրթական հաստատություններում քաղաքականության միջո�?առումները կարելի է
ուղղել     հասանելիության,     տեղեկատվության,        խտրականության       հար�?երին     և
համակարգային        փոփոխություններին�?       սեռերի    նկատմամբ       չեզոք   մոտե�?ումը



                                             x
խթանելու նպատակով: Կարճաժամկետ հեռանկարում դպրո�?ներում կարելի է
ուսու�?իչների և աշակերտների մասնակ�?ությամբ քննարկումներ ծավալել                     STEM
բնագավառներում ուսման և կարիերայի օգուտների շուրջ, խրախուսել աղջիկներին
խորա�?նել   իրեն�?    հետաքրքրվածությունը            մաթեմատիկայով      և    բնագիտական
առարկաներով և ներկայա�?նել STEM մասնագիտություններով աշխատող կանան�?
դրական դերային օրինակներ: Միջնաժամկետի�? երկարաժամկետ հեռանկարում
առաջարկվող միջո�?առումներ են�?

  •   Նպատակ       սահմանել        տղաների     և     աղջիկների     համար        հավասար
      հնարավորությունների             ստեղծումը�?       STEM       առարկաների        գծով
      առաջադիմության հասնելու համար
  •   �?արրական/հիմնական դպրո�?ի STEM առարկայական ծրագրերում ներառել
      սեռերի հավասարության պրոբլեմատիկան�? մշակելով գենդերային առումով
      չեզոք/զգայուն ուսումնական նյութեր
  •   Ուսումնական         ծրագրի      շրջանակներում        ապահովել          գենդերային
      խտրականությունը և տանն ու աշխատավայրում հնարավորությունների վրա
      դրա բա�?ասական ազդե�?ությունը քննարկելու հնարավորություն
  •   Իրականա�?նել    ուսու�?իչների      մշտադիտարկում          և   ուղղորդում�?    օգնելով,
      որպեսզի նրանք պահպանեն չեզոք գենդերային դիրքորոշում
  •   Զարգա�?նել ««Թումո»» ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոնի STEM
      ծրագրերի սկզբունքները և տեղեկատվական ու բա�?ատրական աշխատանք
      տանել�?    պետական            քաղաքականությունների            մշակման        համար
      տեղեկատվական հիմք ապահովելու և ՄԿՈւ մյուս հաստատություններին
      օրինակներ տալու համար
  •   Կիրառել խրախուսման ֆինանսական միջո�?ներ (ուսման վարձավճարների
      զեղչեր և կրթաթոշակեր), որոնք կոգևորեն կանան�?, հատկապես հեռավոր
      գյուղական շրջանների�?, կրթություն ստանալ STEM մասնագիտություններով:

(2) Քաղաքականության միջո�?առումները կարող են օգնել կանան�? ուսում-
աշխատանք ան�?ման փուլը հաղթահարելու հար�?ում և նպաստել կարիերայի
առաջընթա�?ին�? արդեն աշխատելու փուլում: Որպես «դյուրին իրագործելի» տարբերակ
կարելի է դիտարկել STEM ճյուղերում աշխատող կանան�?�? որպես իրեն�? կին
կոլեգաների և բուհերի ուսանողների մենթոր ներգրավելը, այն ընկերություններին
պարգևատրելը, որոնք կմշակեն գենդերային միջո�?առումների պլաններ և այնուհետև
կմշտադիտարկեն       այդ     պլանների         իրականա�?ումը,        ինչպես     նաև     այն
ընկերություններին խրախուսելը, որոնք պայմանագրային հարաբերությունների մեջ


                                         xi
կմտնեն բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների հետ�? կին ուսանողների
համար տեղայ�?եր, պրակտիկաներ և կապերի ստեղծման այլ հնարավորություններ
ստեղծելու       նպատակով:        Քաղաքականության          հարթությունում       հետագա
միջո�?առումները      կարելի   է    նպատակաուղղել         հասանելիության,      ժամանակի,
շուկայական      մեխանիզմի        թերա�?ումների      խնդիրների     լուծմանը:     Այդպիսի
միջո�?առումներ են�?

  •   STEM ոլորտում գործող ընկերությունների կադրերի բաժիններում սեռերի
      հավասարության մոտե�?ումների ներգծում�? գործընթա�?ի սկզբում սահմանելով
      տնօրենների խորհրդում և բարձրաստիճան ղեկավար պաշտոններում կանան�?
      թիրախային        թիվ        և     այնուհետև        ապահովելով          գենդերային
      հավասարակշռությունը ողջ համակարգում
  •   «Edge Certification» գործընթա�?ը Հայաստանում ներդնելու հնարավորության
      գնահատում
  •   STEM մասնագիտությունների մասին�? որպես կանան�? համար ճկունություն
      ընձեռող կարիերայի հնարավորություններ, իրազեկվածության բարձրա�?ում
  •   Օգնություն գործատուներին�? աշխատավայրում կանան�? համար նպաստավոր
      միջավայր և պայմաններ ապահովելու գործում, և այնուհետ�? հաջողված
      ծրագրերի առաջ մղում, որոնք կփոխեն հանրության կարծիքը STEM
      մասնագիտություններով աշխատող կանան�? մասին
  •   STEM ոլորտի գործատուների խրախուսում, որպեսզի վերջիններս ապահովեն
      աշխատավայրում �?երեկային խնամքի լուծումներ, ճկուն աշխատանքային
      գրաֆիկ, հեռավար եղանակով աշխատելու տարբերակներ, կանան�? համար կես
      դրույքով աշխատանք�? միաժամանակ խրախուսելով, որպեսզի տղամարդիկ
      հայրության արձակուրդ վեր�?նեն:

(3) Պետական մակարդակում քաղաքականության և կարգավորիչ միջո�?առումները
կարելի      է   նպատակաուղղել         խտրականության,       շուկայական        մեխանիզմի
թերա�?ումների հետ կապված պարբերական խնդիրների լուծմանը և տեղեկա�?մանը:
Կառավարությունը, միգու�?ե, քննարկի հանրային տեղեկատվական միջո�?առումների
անհրաժեշտությունը�? STEM մասնագիտությունների դրական կողմերը, ինչպիսիք են�?
ավելի բարձր եկամուտ, ճկունություն և կարգավիճակ, միջին դպրո�?ի և դրանի�? բարձր
աստիճաններում սովորողներին            ներկայա�?նելու     համար,   ինչպես      նաև   STEM
ոլորտներում      կանան�?      դրական       դերային        օրինակները       զանգվածային
լրատվամիջո�?ներով      ներկայա�?նելու      և      դրանք   արժևորելու    միջո�?առումների
անհրաժեշտությունը: Հնարավոր է, որ Կառավարությունը դիտարկի նաև կրթության


                                          xii
ֆինանսավորման հար�?ում կանան�? և տղամարդկան�? միջև առկա խզվածքը (օրինակ�?
ֆինանսական օժանդակության փաթեթների�? բխող չնախատեսված հետևանքները)
կրճատելու հար�?ը: Քաղաքականության այլ միջո�?առումներ են�?

  •   Աջակ�?ություն      Գենդերային      քաղաքականության            հայե�?ակարգում        (2010)
      ներկայա�?ված           առաջարկությունների          իրականա�?մանը             և     հստակ
      ժամանակա�?ույ�?         ունե�?ող   գործողությունների          ծրագիր    իրականա�?նելու
      հանձնառության ստանձնում�? կոնկրետ նպատակների իրագործման համար
  •   Կանան�?     և    տղամարդկան�?           համար     հավասար        հնարավորությունների
      ապահովման        սկզբունքի,     այդ    թվում�?     բոլոր     առարկաների         կրթական
      չափորոշիչներում, ուսումնական ծրագրերում և դասագրքերում և կրթական
      համակարգի բոլոր մակարդակներում գենդերային չեզոքության ապահովման
      գործընթա�?ի կենսագործում ներկայումս մշակվող Կրթության զարգա�?ման
      2016-2025թթ.-ի պետական ծրագրի միջո�?ով
  •   «Օրենսդրական          բա�?ի»     լրա�?ում        երկու      ուղղություններով,       որտեղ
      իրավակարգավորումների             բա�?ակայությունը            կարող      է       գրան�?ված
      կազմակերպություններում կանան�? աշխատանքի վեր�?նելու գործընթա�?ի
      խոչընդոտ       հանդիսանալ.       արգելել        գործատուներին�?         հավաքագրման
      գործընթա�?ում հար�?եր տալ ընտանեկան կարգավիճակի վերաբերյալ, և
      սահմանել       սեռի    հատկանիշով        խտրականությունի�?           ձեռնպահ      մնալու
      պարտավորություն
  •   Ժաման�?ային        ուսու�?ողական         միջո�?առումները          որպես       կանան�?     և
      տղամարդկան�? ավանդական դերերի մասին պատկերա�?ումները փոխելու
      միջո�? (օրինակ�? հայկական սիթքոմեր կամ լրատվական այլ միջո�?ներ)
      կիրառելու տարբերակի գնահատում
  •   Հետևել   Համաշխարհային          բանկի         կողմի�?   իրականա�?ված�?            հայկական
      դասագրքերի ուսումնասիրությամբ առաջ քաշված առաջարկություններին
  •   Դիտարկել քվոտավորման համակարգ ներդնելու հնարավորությունը�? STEM
      ամբիոններում կանան�? գերներկայա�?վածությունը դասախոսական ստորին
      օղակներում և թերներկայա�?վածությունը�? վերին օղակներում վերա�?նելու
      համար
  •   Վերլուծել STEM ֆակուլտետներ ընդունելության պահանջները, որոնք ավելի
      մեղմ են, քան այլ մասնագիտությունների պարագայում է:

Ժամանակի ընթա�?քում այս եռատարր մոտե�?ումը պետք է որ նպաստի Հայաստանում
կանան�? մուտքին STEM մասնագիտություններ�? բարելավելով նրան�? բարեկե�?ությունը


                                             xiii
և նպաստելով Հայաստանի ընդհանուր մր�?ունակության բարձրա�?մանն ու լիարժեք
զարգա�?մանը: STEM բնագավառը աճի կարևորագույն բանալի է Հայաստանի համար�?
հաշվի առնելով երկրի աշխարհագրական դիրքն ու փակ սահմանները: Նաև
Հայաստանում    առկա   ժողովրդագրական    ոչ   նպաստավոր    միտումների
պայմաններում�? աստիճանաբար է′լ ավելի է կարևորվում աճի ներուժ ունե�?ող
հիմնական, նաև�? STEM, ոլորտներում կանան�? ներգրավվածության աստիճանի
բարձրա�?ումը:




                                 xiv
I. Կանայք և աշխատանքը. Եվրոպա և Կենտրոնական
Ասիա


Արևմտյան     Եվրոպայի      և    Կենտրոնական          Ասիայի       (ԵԿԱ)     սո�?իալիստական
համակարգերի      գլխավոր       ձեռքբերումների�?       մեկը    տղամարդկան�?         և   կանան�?
հավասարությունն էր: Մեր օրերում ԵԿԱ տարածաշրջանի�? �?ածր և միջին եկամուտ
ունե�?ող    երկրներում     կանան�?      կրթվածության            և      աշխատուժի       կազմում
ներգրավվածության        �?ու�?անիշները       համադրելի           են     �?ՀԶԿ     (�?նտեսական
համագործակ�?ության և զարգա�?ման կազմակերպություն) բարձր եկամուտ ունե�?ող
երկրներում գրան�?ված �?ու�?անիշներին (Համաշխարհային բանկի տվյալներ, 2014թ.):
Թեև տարածաշրջանը բնութագրվում է անհամասեռության բարձր աստիճանով,
այդուհանդերձ, գենդերային խնդիրներ բնորոշ են բոլոր երկրներին:

ԵԿԱ տարածաշրջանում կանան�? գործազրկության և աղքատության աստիճանն աճել
է կոմունիստական համակարգի�? ան�?ում կատարելու�? հետո, իսկ կանան�?
զբաղվածության      �?ու�?անիշներն       էականորեն             զիջում     են    տղամարդկան�?
զբաղվածության �?ու�?անիշներին: Արևելյան Եվրոպայում կանան�?�? աշխատուժի
կազմում ընդգրկվածությունն անկում է գրան�?ել�? 1980թ.-ի 56 տոկոսի�? հասնելով 50
տոկոսի�?    2009թ.-ին.   ըստ     ամենայնի   սա        արտա�?ոլում        է    ինստիտու�?իոնալ
փոփոխությունները�?       պայմանավորված          (1)     ռեժիմի        փոփոխությամբ,       երբ
մասնակ�?ությունը աշխատանքի շուկայում այլևս չէր մտնում կանան�? մեծ մասի
պարտականությունների շրջանակի մեջ, և (2) որոշ օժանդակ ծառայությունների
մասով, օրինակ�? երեխաների խնամք, կատարվող հատկա�?ումների կրճատմամբ
(Համաշխարհային բանկ, 2012թ.): Դրան գումարած առկա է նաև տղամարդկան�? և
կանան�? միջև խզվածք աշխատանքի վարձատրության հար�?ում�? տարբերությունները
տատանվում են 7-53 տոկոսի միջակայքում (ՄԱԶԾ, 2016թ.):




                                           1
Պատկեր 1. Աշխատուժի կազմում ընդգրկվածության �?ու�?անիշ. 15+ տարիքի կին
                         բնակչության %-ը




        100
         90
         80
         70
         60
         50
         40
         30
         20
         10
          0




    Աղբյուրը�? Համաշխարհային բանկի տվյալներ, 2014թ.:




                                    2
           Պատկեր 2. �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալանհավասարությունը1


  Արևելյան Ասիա և Խաղաղ օվկ.

  Արևելյան Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա

  Լատինական Ամերիա և Կարիբյան երկր.

  Միջին Արևելք և Հյուսիսային Աֆրիկա

  Հյուսիսային Ամերիկա

  Հարավային Ասիա

  Հարավային �?ահարայի Աֆրիկյան երկր.

  Արևմտյան Եվրոպա


Աղբյուրը�? Հ�?Ֆ 2016թ.:

ԵԿԱ-ում կանան�? կողմի�? ղեկավարվող կազմակերպություններն ավելի բարձր
տոկոսադրույքներ         են     վճարում,   քան       տղամարդկան�?      կողմի�?     ղեկավարվող
հավասարակի�?             կազմակերպությունները           (միջինում�?     0.6     տոկոս),      իսկ
տարածաշրջանի�? ֆինանսապես թերզարգա�?ած երկրներում կին ձեռներե�?ների
նկատմամբ է′լ ավելի բարձր գնային խտրականություն է կիրառվում (Muravyev, Schafer
և Talavera, 2009թ.): Արդյունքում�? քաղաքային բնակավայրերում մեկ աշխատողի
հաշվով ավելա�?ված արժեքը 34 տոկոսով �?ածր է կանան�? կողմի�? ղեկավարվող
կազմակերպություններում�?                տղամարդկան�?              կողմի�?          ղեկավարվող
կազմակերպությունների համեմատ (Sabarwal, Terrell և Bardasi, 2009թ.):

�?արածաշրջանի 10 երկրների ազգային ժողովներում կանան�? տեսակարար կշիռը
համաշխարհային 22 տոկոս �?ու�?անիշի�? �?ածր է, իսկ բռնության է ենթարկվում
կանան�? մոտ 29 տոկոսը` երկրների միջև նշանակալի տարբերությամբ (ՄԱԶԾ,
2016թ.):



1Գլոբալգենդերային անհավասարության համաթիվը ներդրվել է 2006թ.�? Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի
կողմի�? գենդերային հավասարությունը չափելու և ժամանակի ընթա�?քում երկրի առաջընթա�?ին հետևելու
նպատակով: Համաթվի մեծությունը �?ույ�? է տալիս կանան�? և տղամարդկան�? միջև առկա անհավասարության այն
տոկոսը, որը վերա�?վել է: Համաթիվը չափում է գենդերային հավասարությունը�? համաթվի չորս
ենթաբաղադրիչներով. դրանք են�? �?նտեսական մասնակ�?ություն և հնարավորություն, Կրթվածության աստիճան,
Առողջապահություն և կենսագործունեություն ու քաղաքական լիազորություններ: Առ այսօր գլոբալ մասշտաբով
«�?նտեսական մասնակ�?ություն և հնարավորություն» գենդերային շերտադասման վերա�?ման աստիճանը կազմում
է 59%:


                                                3
Համաշխարհային բանկի տվյալներով (2013թ.)�? առաջիկա 20 տարիներին ԵԿԱ
տարածաշրջանն        առերեսվելու   է       կանան�?   վրա   անհամաչափ     բա�?ասական
ազդե�?ություն ունե�?ող չորս կարևոր մարտահրավերների. դրանք են�?

  •   Ժողովրդագրական փոփոխությունների հետևանքով կգերակշռի տարե�? կին
      բնակչության թիվը (60 տոկոս), ինչին կենսաթոշակային և սո�?իալական
      ապահովության համակարգերը պատրաստ չեն:
  •   Աշխատուժի թվականքի կրճատման և աշխատուժի կազմում տղամարդկան�?
      ընդգրկվածության  �?ու�?անիշի անկման պայմաններում հարկ կլինի
      իրականա�?նել այնպիսի քաղաքականություններ, ինչպիսին է, օրինակ,
      երեխաների խնամքի ապահովումը, ինչը թույլ կտա կանան�? մուտք գործել և
      մնալ աշխատուժի կազմում:
  •   Արտադրողականության աճին խոչընդոտում է բարձրագույն մասնագիտական
      կրթության որակն ու քանակը: Թեև բուհերի ուսանողական համակազմում
      կանայք մեծամասնություն են կազմում, սակայն նրան�? շրջանում ավելի փոքր է
      կայուն    և    լավ   աշխատավարձով            կարիերայի   հետամուտ    լինելու
      հավանականությունն այնպիսի բնագավառներում, ինչպիսիք են�? բնական
      գիտությունները, տեխնոլոգիան, ճարտարագիտությունը և մաթեմատիկան
      (STEM):
  •   Կանան�? մոտ չի նկատվում սեփական բիզնես ունենալու միտում, ինչի
      հետևանքով ձեռնարկատիրական այս ռեսուրսը չի իրա�?վում:

Թեև կանայք զբաղե�?նում են ԵԿԱ տարածաշրջանի շատ տնտեսություններում առկա
աշխատատեղերի գրեթե կեսը, նրան�? շրջանում նկատվում է STEM ոլորտներին
չառնչվող   աշխատատեղերում         (օր.�?    սպասարկման     ոլորտի   աշխատանքներ),
անհամաչափ կենտրոնա�?վածության միտում, իսկ STEM ոլորտներին առնչվող
մասնագիտություններում կանան�? զբաղվածությունը շատ փոքր մաս է կազմում:

Խորհրդային ժառանգությունը ենթադրում է, որ մյուս տարածաշրջանների համեմատ
ԵԿԱ տարածաշրջանում ավելի շատ կանայք են սովորում STEM ուղղություններում:
Եվրոպայում      և   �?ՀԶԿ    շատ       երկրներում     բուհերի   STEM,   հատկապես,
ճարտարագիտություն մասնագիտության կրթական ծրագրերի շրջանավարտ կանան�?
թիվն ավելի փոքր է: ԵԿԱ տարածաշրջանի առանձնահատկությունն այն է, որ
Խորհրդային ժամանակաշրջանի�? հարուստ մշակութային ժառանգություն ստա�?ած
երկրներում կրթության մեջ տղամարդկան�? և կանան�? հավասարությունն ավելի
կայա�?ած է, քան համարժեք եկամտային մակարդակ ունե�?ող այլ երկրներում: Շատ
ԵԿԱ երկրներում �?ՀԶԿ-ի�? Աշակերտների միջազգային գնահատման ծրագրի (PISA)

                                            4
2015թ.-ի արդյունքները �?ույ�? են տալիս, որ ընթեր�?անությունի�?, մաթեմատիկայի�? և
բնագիտությունի�? 15 տարեկան աղջիկների արդյունքները ավելի բարձր են, քան նույն
տարիքի տղաներինը: Այդուհանդերձ, կարողությունների այս ուժեղ կողմը չի
զարգանում և բերում նրան, որ կանայք ընդունվեն բուհերի STEM ֆակուլտետներ կամ
ընտրեն   այդ   մասնագիտա�?ումները.    իսկապես,   այս   երկրների�?    շատերում
կոմունիստական    համակարգի    փլուզմանը   հաջորդած    ան�?ումային   շրջանում
հետմիջնակարգ կրթության մակարդակում�? STEM ֆակուլտետներ ավարտող կանան�?
տոկոսային �?ու�?անիշի անկում է գրան�?վել:




                                     5
II. Կանայք Հայաստանում. Միտումների համառոտ
նկարագրություն

II.1   Հայաստանի տղամարդկան�? և կանան�? անհավասարության գլոբալ միավորը

Վերջին տասնամյակում Հայաստանը 20 կետով զիջել է իր դիրքերը Համաշխարհային
տնտեսական ֆորումի (Հ�?Ֆ) �?ղամարդկան�? և կանան�? անհավասարության գլոբալ
վարկանիշային աղյուսակում�? 144 երկրների շարքում զբաղե�?նելով 102-րդ տեղը:
2016թ.-ի համաթվով երկիրը ստա�?ել է 0.669 միավոր և աղյուսակում �?ածր դիրք է
գրավում�? Հունգարիայի և Բրունեյի միջև (Պատկեր 3):

   Պատկեր 3. Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի�? �?ղամարդկան�? և կանան�?
            անհավասարության գլոբալ միավորները ԵԿԱ-ում, 2016թ.
            Ա�?ԵՎԵԼՅԱՆ ԵՎ�?ՈՊԱ ԵՎ ԿԵՆ�?�?ՈՆԱԿԱՆ Ա�?ԻԱ
 Երկիրը                            Վարկանիշային Ընդհանուր
                                   դիրքը         միավորը
 �?լովենիա                          8             0.786
 Լատվիա                            18            0.755
 Էստոնիա                           22            0.747
 Լիտվա                             25            0.744
 Մոլդովա                           26            0.741
 Բելառուս                          30            0.737
 Լեհաստան                          38            0.727
 Բուլղարիա                         41            0.726
 �?երբիա                            48            0.720
 Ղազախստան                         51            0.718
 Ալբանիա                           62            0.704
 Խորվաթիա                          68            0.700
 Ուկրաինա                          69            0.700
 Մակեդոնիա                         73            0.696
 Ռուսաստանի Դաշնություն            75            0.691
 Ռումինիա                          76            0.690
 Չեխիայի Հանրապետություն           77            0.690
 Ղրղզստանի Հանրապետություն         81            0.687
 Բոսնիա և Հեր�?եգովինա              83            0.685
 Ադրբեջան                          86            0.684
 Մոնտենեգրո                        89            0.681
 Վրաստան                           90            0.681


                                      6
�?աջիկստան                                     93                 0.679
�?լովակիայի Հանրապետություն                    94                 0.679
Հունգարիա                                     101                0.669
Հայաստան                                      102                0.669

Համաթվի չորս ենթա�?ու�?անիշների մասով�? Հայաստանն ամենա�?ածր գնահատականն
է ստա�?ել «Առողջապահություն և կենսագործունեություն» (երկրորդն է վերջի�?�?
Չինաստանի�? հետո, ինչը պայմանավորված է երկու երկրներում էլ�? նորածինների
սեռերի     խեղված        հարաբերակ�?ությամբ)       և    «Քաղաքական        լիազորությունների
շնորհում» ենթա�?ու�?անիշներով�? զբաղե�?նելով 125-րդ վարկանիշային տեղը (Պատկեր
4): �?նտեսական մասնակ�?ության առումով Հայաստանը 69-րդ տեղում է, ինչը
պայմանավորված է աշխատավարձերի անհամաչափությամբ և աշխատուժի կազմում
ներգրավվածության խնդիրներով: �?ղամարդկան�? և կանան�?�? աշխատուժի կազմում
ընդգրկվածության տարբերությունը կազմում է մոտավորապես 17 տոկոսային կետ, և
չնայած վաստակի առումով տարբերության կրճատմանը�? կանան�? վաստակը
միջինում 36 տոկոսով քիչ է տղամարդկան�? վաստակի�? (Համաշխարհային բանկ,
2016ա): Ամենաուժեղը եղել է «Կրթվածության աստիճան» �?ու�?անիշը, որով երկիրը 27-
րդ վարկանիշային տեղում է�? գրան�?ելով կանան�? և աղջիկների գրաճանաչության
բարձր      մակարդակ,        տարրական,     միջնակարգ      և    բարձրագույն    ուսումնական
հաստատություններում           ընդգրկվածության         բարձր    �?ու�?անիշ�?    հավասարակի�?
արական սեռի ներկայա�?ու�?իչների համեմատ:
Հ�?Ֆ-ի�? �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալ անհավասարության Հայաստանի միավորը
�?ույ�? է տալիս, որ հայ կանայք չափազան�?                        կրթված են,    սակայն նրան�?
ընդգրկվածությունը աշխատաշուկայում և ներկայա�?վածությունը քաղաքական
որոշումների կայա�?ման դաշտում շարունակում է համեմատաբար �?ածր մնալ,
մինչդեռ     սեռի       ընտրությունը   և   իգական      պտղի    արհեստական      ընդհատման
�?ու�?անիշները լուրջ մտահոգության տեղիք են տալիս:
Վերջին տասնամյակում տղամարդկան�? աշխատավարձերի համեմատ�? կանան�?
աշխատավարձերի տարբերությունն աստիճանաբար նվազում է. կանան�? ամսեկան
աշխատավարձը 2004-ին կազմել է տղամարդկան�? աշխատավարձի 53 տոկոսը, իսկ
2012-ին�?    64.4    տոկոսը:    Այնուամենայնիվ,        աշխատավարձերի        տարբերությունն
էականորեն աճել է 1990-ականներին, երբ այն սկսե�? նվազել 1989թ.-ի 74 տոկոս
�?ու�?անիշի�?:        Այսպես,    տղամարդկան�?         աշխատավարձի        համեմատ        կանան�?
աշխատավարձերը դեռևս չեն վերականգնել մինչանկախա�?ման մակարդակը (ՀՀ
ազգային վիճակագրական ծառայություն, 2013թ.): Ավելին, այս տարբերությունը
շարունակում        է    ամենամեծը     լինել   ԵԿԱ     տարածաշրջանում        (ԱԶԲ,   2015թ.):


                                              7
             Աշխատավարձերի տարբերությունը նույնիսկ ավելի արտահայտված է ստվերային
             ոլորտում (ԱՄԿ, 2012թ.):



               Պատկեր 4. �?ղամարդկան�? և կանան�? գլոբալ   Հայաստանը           ժառանգել     է     կանան�?        և
               անհավասարության Հայաստանի միավորը
                                                       տղամարդկան�?           միջև     հավասարության
                       Աղբյուրը�? Հ�?Ֆ, 2016թ.
                                                       Խորհրդային                   ժամանակաշրջանի
Կրթություն
                                                       պաշտոնական              քաղաքականությունը:
                                                       Դրա           արդյունքում             էականորեն
                                                       բարելավվել է կանան�? իրավական և
                                                       սո�?իալական կարգավիճակը, ինչպես նաև
                                                       նրան�?          ակտիվ           մասնակ�?ությունն
                                                       աշխատաշուկայում:               Խրախուսվել            է
                                                       կրթությունը և վճարովի աշխատանքը�?
Առողջապ
ահություն                                              տանի�? դուրս. ամուսնության պարտադիր
                                                       պայման          է     դարձվել         փոխադարձ
                                                       համաձայնությունը և արգելվել է oժիտ
                                                       ասվածը:         Այդուհանդերձ,             մասնավոր
                                                       կյանքում       կանան�?        շարունակում          են
                                                       ընդունել      որպես     երեխաների           խնամքը
             հոգա�?ողներ ու տնային բոլոր գործերը կատարողներ (�?ՀԶԿ, 2014թ.):

                          Պատկեր 5. Հայաստանի բալային միավորների աղյուսակ
             Ե�?Կ�?Ի ԲԱԼԱՅԻՆ ՄԻԱՎՈ�?Ը
                                                           Վարկա     Բալային    Մի          Կին         �?ղա
                                                           նիշային   միավոր     ջին                     մարդ
                                                           դիրք
             �?նտեսական մասնակ�?ություն և                    69        0.671      0.586
             հնարավորություն
             Ընդգրկվածություն աշխատուժի կազմում            83        0.769      0.665       59     76
             Նույնատիպ աշխատանքի դիմա�?                     50        0.681      0.622       -      -
             վարձատրության համաչափությունը
             (հար�?ում
             Վաստակած մոտավոր եկամուտը (ԱՄՆ                96        0.526      0.502       5,68   10,823
             դոլար, PPP)                                                                    9
             Օրենսդիրներ, բարձրաստիճան                     62        0.463      0.358       32     68
             պաշտոնյաներ և ղեկավարներ
             Մասնագետներ և տեխնիկ-բանվորներ                1         1.000      0.862       64     36



                                                       8
                                             Վարկա      Բալային   Մի      Կին   �?ղա
                                             նիշային    միավոր    ջին           մարդ
                                             դիրք
 Կրթվածության աստիճան                        27         1.000     0.955
 Գրաճանաչության �?ու�?անիշ                     52         0.999     0.897   100   100
 �?տա�?ել է տարրական կրթություն                1          1.000     0.980   89    80
 �?տա�?ել է միջնակարգ կրթություն               1          1.000     0.970   91    79
 �?տա�?ել է բարձրագույն կրթություն             1          1.000     0.930   48    40
                                             Վարկա      Բալային   Մի      Կին   �?ղա
                                             նիշային    միավոր    ջին           մարդ
                                             դիրք
 Առողջապահություն և կենսապահովում            143        0.939     0.957

 Նորածինների սեռերի հարաբերակ�?ություն        143        0.885     0.918   -     -
 Առողջ կյանքի ակնկալվող տևողություն          1          1.060     1.043   66    59
                                             Վարկա      Բալային   Մի      Կին   �?ղա
                                             նիշային    միավոր    ջին           մարդ
                                             դիրք
 Քաղաքական լիազորությունների շնորհում        125        0.068     0.233
 Կանայք ազգային ժողովում                     117        0.120     0.269   11    89
 Կանայք նախարարական պաշտոններում             103        0.125     0.238   11    89
 Կնոջ կողմի�? պետության ղեկավարման            68         0.000     0.204   0     50
 տարիներ (վերջին 50 տարի)


Աղբյուրը�? Հ�?Ֆ, 2016թ.:

II.2 Հայաստանում տղամարդկան�? և կանան�? իրավահավասարության
քաղաքականութունն ապահովող օրենսդրական դաշտը

Խորհրդային       Միության   փլուզումի�?   հետո          հանրային   կյանքում      կանան�?
դերակատարությունը նվազել է: Հայ հասարակությունը հիմնականում մերժել է այն
ամենն ինչն իր էությամբ համարվում էր «սովետական» և դրանով պայմանավորված�?
զարթոնք են ապրել հայրիշխանական տեսակետներն ու ավանդույթները (ԱԶԲ,
2015թ.): Մեր օրերում�? ան�?ումը շուկայական տնտեսության, �?ածր տնտեսական
արդյունավետությունը և գործազրկության բարձր �?ու�?անիշն իր ազդե�?ությունն է
ունե�?ել հատկապես կանան�? վրա (�?ՀԶԿ, 2014թ.): Բայ�?ևայնպես, հետխորհրդային
տասնամյակների ընթա�?քում երկրում նկատվել է կանան�? տարբեր քաղաքա�?իական
կազմակերպությունների թվի աճ, որոնք զբաղվում են կանան�? իրավունքների առաջ
մղման և կանան�? ու տղամարդկան�? հավասարության խնդիրներով (ԱԶԲ, 2015թ.):
Հայաստանը նաև մշակել է հավասար իրավունքների պաշտպանություն ապահովող
կայա�?ած օրենսդրական դաշտ և քաղաքականության շրջանակ, ինչպես նաև 1993


                                         9
թվականին վավերա�?րել է «Կանան�? նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի
վերա�?ման մասին» կոնվեն�?իան (CEDAW), իսկ 2006 թվականին�? «Կանան�? դեմ
բռնության մասին» կամընտրական արձանագրությունը:

�?ղամարդկան�?     և    կանան�?     իրավահավասարության           քաղաքականության
պատասխանատու հիմնական կառույ�?ներն են�? ՀՀ վարչապետին կի�? Կանան�?
հար�?երով խորհուրդը և ՀՀ աշխատանքի և սո�?իալական հար�?երի նախարարության
ընտանիքի, կանան�? և երեխաների վարչությունը, որը պարբերաբար ներգրավում է
միջազգային     կազմակերպություններին         և    տեղական      հասարակական
կազմակերպություններին      (ՀԿ-ներ):        Վերջերս   ուժի      մեջ    մտած�?
Իրավահավասարության մասին օրենքը կոչ է անում ստեղծել մի կառույ�?, որը կմշակի
կանան�? և տղամարդկան�? հավասարությանը նպաստող քաղաքականությունը (և
կմշտադիտարկի դրա իրականա�?ումը):

Ասիական զարգա�?ման բանկի կողմի�? վերջերս իրականա�?ված գենդերային
ուսումնասիրության համաձայն (ԱԶԲ, 2015թ.)�? կոնկրետ ոլորտների�? դուրս «գենդեր»
եզրույթը լայնորեն չի ընկալվում. դրանք են�? մի քանի պետական կառույ�?ներ,
քաղաքա�?իական հասարակության կազմակերպություններ և գիտական համայնք:
Շատերը դա դիտում են որպես այլ տեղի�? Հայաստան ներմուծված հասկա�?ություն:
Գենդերային տերմինաբանության անծանոթ բնույթով է մասամբ բա�?ատրվում այն
հանգամանքը, որ բոլոր ճյուղերում բա�?ակայում են սեռային տարանջատված
տվյալներն ու գենդերային վիճակագրությունը: Այդպիսի տվյալների հավաքագրման
գործառույթն առկա է միայն ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայությունում (ՀՀ ԱՎԾ)
և չի զարգա�?ել այլ պետական գերատեսչություններում:

ՀՀ սահմանադրությունն ամրագրում է կանան�? և տղամարդկան�? հավասարության
իրավունքը և արգելում է սեռի կամ այլ հատկանիշի հիմքով խտրականության
�?անկա�?ած դրսևորում (Հոդված 14.1): 2013թ. ընդունվել է «�?ղամարդկան�? և կանան�?
հավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին»
ՀՀ օրենքը, որը վերահաստատում է երկրի�? �?ահմանադրությամբ և միջազգային
պայմանագրերի շրջանակներում ստանձնած պարտավորությունները: Թեև օրենքի
ընդունումը կարևոր առաջան�?իկ քայլ է, սակայն մարտահրավերն այժմ դրա
կիրարկումն ապահովելն ու համակողմանիորեն մշտադիտարկելն է:

Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանն արդեն իսկ ունի լավ պրակտիկա տղամարդկան�? և
կանան�? հավասարության և օրենքի առումով�? մի քանի կարևոր բա�?առություններով:
Հայաստանում բա�?ահայտ խտրական օրենքներ գրեթե չկան, սակայն առկա են երկու


                                       10
կոնկրետ «օրենսդրական սողան�?քներ», որոնք նպաստավոր միջավայր են ստեղծում
այն գործատուների համար, որոնք գերադասում են աշխատանքի չվեր�?նել կանան�?�?
սեռի հատկանիշով պայմանավորված կողմնակալ մոտե�?ումների կամ ավելի �?ածր
արտադրողականության մասին պատկերա�?ումների պատճառով: Ավելի կոնկրետ�?
չկա որևէ իրավակարգավորում, որը կարգելի պոտեն�?իալ գործատուին հար�?եր տալ
ընտանեկան կարգավիճակի մասին, ինչպես նաև չկա հավաքագրման պրո�?եսում
գենդերային հիմքով խտրականությունն արգելող ամրագրված պարտավորություն:
Կանան�? և տղամարդկան�? իրավահավասարությունը խթանող օրենսդրությունը
(ՄՖԿ, Գենդերը և օրենքը, 2016թ.) ներառում է հետևյալը.

       •   Կանան�? և տղամարդկան�? միջև իրավական տարբերություններ չկան (եզակի է
           տարածաշրջանում)
       •   Պատգամավորական տեղերի քվոտավորում (պարտադիր 20 տոկոսը պետք է
           լինեն կանայք)
       •   ՀՀ սահմանադրական դատարանի ինը դատավորների�? երկուսը կանայք են
       •   Կանայք     ունեն   սեփականության       և   ժառանության     նկատմամբ     նույն
           իրավունքներն, ինչ տղամարդիկ
       •   Երեխայի խնամք է նախատեսված նախադպրո�?ական տարիքի երեխաների
           համար, ՀՀ կառավարությունը ծնողներին տրամադրում է երեխայի խնամքի
           նպաստ, իսկ գործատուները պարտավոր են հիվանդության արձակուրդ
           տրամադրել ծնողներին
       •   Հղիության և ծննդաբերության արձակուրդը (140 օր) և հայրության արձակուրդը
           (60) օր�? լիարժեք վճարվում է:
       •   Թեև օրենքով սահմանված չեն ընտանեկան բռնությունի�? պաշտպանության
           միջո�?ներ    կամ    ընտանեկան     բռնության      դեպքերի    համար   քրեական
           պատժամիջո�?ներ�? գործում է աշխատավայրում սեռական ոտնձգության
           վերաբերյալ օրենսդրություն:


II.3       �?եռերի անհամամասնությունը Հայաստանում

Հայաստանում սեռերի անհամամասնությունը մտահոգության տեղիք է տալիս.
Նորածինների սեռերի հարաբերակ�?ության տատանումը բնականոն է, մինչդեռ
հղիության        վաղ    շրջանում     պտղի    սեռը      պարզելու�?   լայնորեն   հասանելի
հնարավորությունները           հանգե�?րել     են    սեռերի    հարաբերակ�?ության       լուրջ
խաթարումների:          Ծնելիության   անկումային       �?ու�?անիշները�?   զուգակ�?ված   տղա



                                             11
երեխային      գերապատվություն        տալու        տարածված         սո�?իալական     նորմով,
նախածննդյան փուլում ախտորոշիչ տեխնոլոգիան դարձրել են նախածննդյան
փուլում սեռն ընտրելու գործիք: Յուրաքանչյուր 100 աղջկա հաշվով 113 տղա է ծնվում
(ինչը�? շատ ավելի բարձր է, քան հաճախակի հանդիպող 106 հենանիշը), ինչն
արտա�?ոլում է բազմաթիվ ծնողների�? տղա երեխա ունենալու գերապատվությունը
(Համաշխարհային           բանկ,    2016ա)        (Պատկեր      6):   Այս    երևույթը      մեծ
արտահայտվածություն          է    ստա�?ել    վերջին       20   տարիներին,     իսկ      սեռերի
անհամաչափությունը Հայաստանում շատ ավելի արագ տեմպերով է աճում, քան այլ
երկրներում: Հայաստանում զանգվածային լրատվամիջո�?ներով պրոպագանդա է
տարվում այս հիմնախնդիրը շտկելու համար. թեև այս ջանքերը դեռևս ֆորմալ չեն
գնահատվել, սակայն այլ վայրերում հաստատվել է այդպիսի միջո�?առումների
արդյունավետությունը�? նորմերի և վարքագծային դրսևորումների մի լայն շրջանակ
փոխելու առումով (Das Gupta, 2015թ.):

    Պատկեր 6. Նորածինների սեռերի հարաբերակ�?ությունը Ասիայի զարգա�?ող
              տնտեսություններում. նորածին տղաներ և աղջիկներ
             1.18
             1.16
             1.14
             1.12
             1.10
             1.08
             1.06
             1.04
             1.02
             1.00




                                    1990-1995    2010-2015



Աղբյուրը�? ԱԶԲ, 2015թ.:

II.4 Հայաստանում հողի և ֆինանսական միջո�?ների հասանելիությունը կանան�?
համար




                                            12
ՀՀ օրենքով երաշխավորված են կանան�? և տղամարդկան�?�? հողի և այլ գույքի
նկատմամբ սեփականության և տնօրինման հավասար իրավունքներ, սակայն
գործնականում կանայք գրան�?ված սեփականատերերի շարքում փոքրամասնություն
են կազմում: Մասամբ դա պայմանավորված է գույքն ընտանիքի արական սեռի
անդամի     անվամբ    գրան�?ելու    և   հետագայում   արական      սեռի   ժառանգներին
փոխան�?ելու հանգամանքով: Կանան�?�? վաստակելու հնարավորությունները շատ
ավելի փոքր են, քան տղամարդկան�? պարագայում է, ինչն էլ սահմանափակում է
ինքնուրույնաբար գույք, օրինակ�? հող, շենք-շինություն կամ տրանսպորտային միջո�?
ձեռք    բերելու   նրան�?    հնարավորությունը:   1990-ականներին     պետական      հողի
մասնավորե�?ման       շրջանակներում      հողակտորները         սեփականաշնորհվել     են
ընտանիքի գխավորի անունով�? անկախ սեռի�?: Իրականում, սակայն, կանայք հողի
նկատմամբ սեփականության իրավունք ստա�?ել են միայն ընտանիքի արական սեռի
ներկայա�?ու�?չի բա�?ակայության դեպքում միայն (ԱԶԲ, 2015թ.):

Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոնի (ՀՌԿԿ) կողմի�? կատարված
հետազոտության արդյունքներով�? Հայաստանում կրկնապատկվել է բանկային հաշիվ
ունե�?ող կանան�? թիվը�? 2011թ.-ի 15 տոկոս �?ու�?անիշի�? հասնելով 34 տոկոսի�? 2012թ.-
ին, և այս վերջին �?ու�?անիշը մոտենում է բանկային հաշիվ ունե�?ող տղամարդկան�?
թվին: Չնայած այդպիսի աճ չի նկատվում անձնական խնայողություններ ունենալու
մասին     նշած    կանան�?    տեսակարար     կշռում   (նույն    ժամանակահատվածում
փոփոխությունը կազմել է 7.1 տոկոսի�?�? 10.3 տոկոս)�? այս թվերը ևս համադրելի են
տղամարդկան�? հաղորդած խնայողության պատկերին (ԱԶԲ, 2015թ.): ԱԶԲ-ի կողմի�?
վերջերս կատարված�? կին ձեռներե�?ների հետազոտության արդյունքները վկայում են,
որ բարձր հարկերը, վաճառքի փոքր ծավալները և կոմունալ ծառայությունների
արժեքն ու որակը կանան�? ձեռնարկատիրական գործունեությանը խոչընդոտող
գլխավոր գործոններն են�? ֆինանսավորման պակասի�? հետո: Հար�?վածները նշել են,
որ չնայած իրեն�? հասանելի են վարկային միջո�?ները, սակայն տոկոսադրույքները
հաճախ ապախրախուսիչ դեր են կատարում: Նրանք նշել են նաև, որ ֆինանսավորման
մասով, ինչպես նաև հարկային և մարքեթինգային հար�?երով խորհրդատվական
ծառայությունների կարիք ունեն (Ալանակյան, 2014թ., �?ևոյան և Աղաջանյան, 2015թ.):




                                         13
III. Ինչու է STEM-ը կարևոր Հայաստանի կանան�?
համար

�?նտեսագետները դեռևս վիճում են               այն հար�?ի շուրջ, թե աշխատուժի կազմում
կանան�? ընդլայնված մասնակ�?ությունն ինչ ճշգրիտ ազդե�?ություն է ունենում
համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ)2 վրա, թեև նորահայտ փաստերը վկայում են, որ
այդ ազդե�?ությունն էական է: Մըքինզի ընկերության վերջերս հրապարակած�?
«Հավասարության         ուժը»        զեկույ�?ի     համաձայն�?      կանան�?       հավասարության
առաջընթա�?ը համաշխարհային մասշտաբով կարող է մինչև 12 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար
հավելյալ տարեկան համախառն ներքին արդյունք ապահովել մինչև 2020 թվականը
(Մըքինզի գլոբալ ինստիտուտ, 2015թ.): Կյուբերեսի և �?այնիրի (2015թ.) մոտավոր
հաշվարկներով�? �?ՀԶԿ երկրներում ձեռնարկատիրության և ակտիվ աշխատուժի
կազմում ընդգրկվածության հարթությունում առկա սեռային անհավասարությունների
հետևանքով մեկ շնչի հաշվով եկամտի կորուստը կազմում է մոտ 15 տոկոս: Նրանք
պարզել են, որ կորուստները շատ ավելի են լինում�? մոդելը զարգա�?ող երկրների վրա
տարածելիս: Հայաստանում զբաղվածության և ձեռներե�?ության դաշտում կանան�?
մասնակ�?ության �?ածր աստիճանը հանգե�?նում է ՀՆԱ նախորոշված աճի 14 տոկոս
կորստի (Համաշխարհային բանկ, 2016ա):

Ծնելիության անկումային �?ու�?անիշ ունե�?ող տարբեր երկրների համար վճռորոշ
տնտեսական կարևորություն ունի աշխատուժի կազմում ավելի շատ կանան�?
ներգրավման համար հավասար պայմանների ապահովումը: Հետազոտությունները
�?ույ�? են տալիս, որ երբ կանան�? ընձեռվում է տնտեսական հնարավորությունների,
սո�?իալական        լիազորությունների         և    բարձր      աշխատավարձերի            հավասար
հասանելիություն, նրան�? երեխաները ևս հաճախ շահում են դրանի�?: �?ղամարդկան�?
համեմատ�? կանայք ավելի շատ են խնայողություններ անում և իրեն�? ավելա�?ված
աշխատավարձերը ներդնում են իրեն�? համայնքներում և ընտանիքներում, ինչի
արդյունքում բարելավվում է նրան�? երեխաների կրթական և առողջական վիճակը, այդ



2
  Ասիայի և Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում կանան�? համար աշխատանքի սահմանափակ
հնարավորությունների արժեքը մոտավոր հաշվարկով կազմում է տարեկան 42-46 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, և
այդօրինակ սահմանափակումները հանգե�?րել են տնտեսական ահռելի ներուժի կորստի Արաբական երկրներում,
որտեղ տնտեսական հնարավորությունների առումով գենդերային խզվածքն ամենամեծն է (�?անդոն, 2012թ.): Մեկ
այլ ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ 1960-2008 թվականներին ԱՄՆ տնտեսության մեջ տաղանդավոր կադրերի
քանակի աճի արդյունքում գրան�?վել է մեկ աշխատողի հաշվով ագրեգա�?ված արդյունքի 15-20 տոկոսով աճ`
կադրերի հավաքագրման համակարգում ապահովելով կանան�? և փոքրամասնությունների պարգևատրումը (Հզիհ
և այլք, 2013թ.):


                                                14
թվում�? աղջիկների գոյատևման գործակ�?ի բարելավում և երեխաների սնու�?ման բարձր
�?ու�?անիշ: Կանայք իրեն�? եկամուտների մոտ 90 տոկոսը ծախսում են իրեն�?
ընտանիքների վրա. ի հակադրություն դրա�? տղամարդիկ միայն 30-40 տոկոսն են
ծախսում ընտանիքի վրա (Ֆորստոն, 2003թ.): Փաստերը վկայում են նաև, որ այն
թիմերը, որոն�?ում ընդգրկված են երկու սեռերի ներկայա�?ու�?իչներ, ավելի լավ
վերջնարդյունքներ են ապահովում և, ըստ այդմ, այդ մեխանիզմը պետք է խրախուսել�?
որպես հաջող բիզնես ռազմավարությունների բաղակա�?ու�?իչ (Վուլի և այլք, 2010թ.):

Համաշխարհային տնտեսության մեջ գնալով աճում է STEM մասնագիտությունների
պահանջարկը:      Աշխարհում     ընդլայնվող     թվային    տնտեսության    ան�?մամբ
պայմանավորված�? STEM մասնագիտությունները կդառնան քսանմեկերորդ դարի
տնտեսության աճի հզոր շարժիչները: �?վյալները վկայում են, որ STEM բնագավառում
մասնագիտա�?ումը կարող է հաջող մարտավարություն լինել կանան�? համար: STEM
ոլորտում մասնագիտանալը կարող է նպաստել կանան�? հավասարությանն ու
կարգավիճակի բարձրա�?մանը�? մի քանի եղանակներով. դրանք են�?

  •   Պահանջարկ. STEM բնագավառի կարողություններով օժտված աշխատուժի
      զբաղվածության աստիճանը գնալով աճում է, և ակնկալվում է շարունակական
      աճ�?   հիմնականում      պայմանավորված       կոնկրետ   արտադրատեսակների
      պահանջարկով և թոշակի ան�?նող աշխատողների փոխարինմամբ: Իսկապես,
      այս ոլորտի վրա 2009-2010թ.-ի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամն
      ավելի քիչ է ազդել, քան մյուս ոլորտների վրա (ԵԽ, 2014թ.):
  •   Հմտությունների զարգա�?ում. �?Հ�? ուղղվածության աշխատանքները կանան�?
      ընձեռում են աճի ավելի մեծ հնարավորություններ�? կարծրատիպային «կանա�?ի
      աշխատանքների» համեմատ (Փոուել և Չանգ, 2016թ.): Զարմանալին այն է, որ ի
      սկզբանե �?Հ�? ոլորտում կանայք թվով գերազան�?ել են տղամարդկան�?. ան�?ումը
      այնպիսի    ոլորտներ,   որտեղ գերիշխում      են   տղամարդիկ,   ուղեկ�?վել է
      աշխատավարձի և հեղինակության բարձրա�?մամբ: STEM                 ոլորտներում
      աշխատանքը թույլ է տալիս զարգա�?նել այնպիսի հմտություններ, որոնք կարելի
      է փոխան�?ել ոչ միայն տվյալ ոլորտի ներսում, այլև�? այլ ոլորտներ (Փոուել և
      Չանգ, 2016թ.):

  •   Ճկունություն. STEM մասնագիտությամբ աշխատանքը թույլ է տալիս ճկուն
      լինել աշխատաժամերի և գտնվելու վայրի առումով, ինչն օգնում է կանան�?
      հավասարակշռություն       ապահովել       ընտանեկան     և    մասնագիտական
      պարտականությունների        միջև:    STEM    ոլորտն    ընձեռում   է   նաև
      ինքնազբաղվածության բազմաթիվ տարբերակներ (Գոլդին, 2015թ.):

                                         15
•   Վարձատրություն. STEM ոլորտում վարձատրությունն ավելի բարձր է, իսկ
    աշխատանքի վարձատրության�? սեռով պայմանավորված տարբերություններն
    այս մասնագիտություններում ավելի փոքր են, քայլ այլ ոլորտներում (Օլիվետի
    և Պերտոնգոլո, 2016թ.):

•   �?այնի իրավունք. Աստիճանաբար կանայք տեխնոլոգիների ավելի ակտիվ
    օգտատերեր են դառնում և նրան�? մասնակ�?ությունը տեխնոլոգիական
    պրոդուկտների նախագծման ու մշակման գործընթա�?ում կօգնի բարձրա�?նել
    տեխնոլոգիաների ակտուալությունը (Փոուել և Չանգ, 2016թ.):




                                   16
IV. Ակադեմիական      հաջողությունը�?   աշխատանքի
շուկայում մասնակ�?ության վերածելու խոչընդոտները

Հրատարակված նյութերի ուսումնասիրությունը (ամփոփված է Հավելված 1-ում) �?ույ�?
է տալիս, որ աշխատանքի շուկայում երիտասարդ կանան�? հաջող մասնակ�?ությանը
խոչընդոտ գործոնները հանդիպում են նախևառաջ դպրո�?ում, իսկ այնուհետ�?
կրկնվում աշխատավայրում: Ֆորմալ կրթության շրջանակում տղամարդիկ և կանայք
ձեռք են բերում տարբեր հմտություններ (Համաշխարհային բանկ, 2012թ.): Դպրո�?ում
կանան�? տարբեր ուղերձներ են հաղորդում�? կապված այն ամենի հետ, թե ինչն է
հնարավոր նպատակների և ապագա մասնագիտությունների առումով. դպրո�?ը չի
հանդիսանում գնահատող դատողությունների�? զերծ, չեզոք միջավայր, որտեղ բոլոր
սովորողներին հավասար կերպ են պատրաստում (�?տրոմքուիստ, 2002թ.): Այս
խոչընդոտները կարելի է դասակարգել երեք ընդհանուր խմբերի. դրանք են�?
տեղեկատվական          անհամաչափությունը,         ինստիտու�?իոնալ      թերա�?ումները   և
կարծրատիպերի բա�?ասական ներգործությունը: Որոշ դեպքերում խնդիր է նաև
հասանելիությունը:

Աշխատավայրում         դրսևորվող�?   սեռով        պայմանավորված       անհավասարության
պատճառ կարող են լինել կառու�?վածքային գործոնները, որոն�? արմատը գտնվում է
ֆորմալ և ոչ ֆորմալ տնտեսական և ինստիու�?իոնալ համակարգերում: Հաճախ այս
գործոնները միասին են դրսևորվում, ինչի հետևանքով կանայք կարող են հայտնվել
�?ածր    արտադրողականության          արատավոր         �?իկլում:      Աշխատաշուկաներում
արտադրողականության և վարձատրության�? սեռով պայմանավորված խզվածքը
բա�?ատրվում է երեք ընդգրկուն գործոններով. դրանք են�?

  •    Ժամանակային սահմանափակումները, որոնք պայմանավորված են տնային
       պարտականությունների տարբերություններով
  •    Արտադրության միջո�?ների, օրինակ, հողի և ֆինանսական միջո�?ների
       հասանելիությունը
  •    Համակարգային թերությունները, այդ թվում�? շուկայական մեխանիզմի և
       ինստիտու�?իոնալ կառույ�?ների թերա�?ումներ, որոնք սահմանափակում են
       կանան�? մուտքը և առաջընթա�?ը կոնկրետ, մասնավորապես STEM
       ոլորտներում:

Հայաստանյան      իրավիճակի         նկատմամբ         համաշխարհային        �?ու�?անիշների
գնահատման     նպատակով       կատարվել       է    վերլուծություն�?   տարբեր   մեթոդների


                                           17
կիրառմամբ: Քանակական տվյալները վեր�?վել են ՀՀ ԱՎԾ-ի�? և Աշխատուժի
հետազոտությունի�? (2014թ.)3 և կատարվել է որակական վերլուծություն, որի միջո�?ով
ուսումնասիրվել են այն գործոնները և դրան�? համեմատական                    ներգործությունը,
որոնք թույլ չեն տալիս հայ կանան�? իրեն�? ակադեմիական հաջողությունները վերածել
STEM ոլորտում արդյունավետ կարիերայի: Ֆոկուս խմբի ձևաչափով քննարկումներ են
ան�?կա�?րել STEM ուղղվածության ՄԿՈւ (մասնագիտական կրթություն և ուսու�?ում)
իրականա�?նող 23 հաստատությունների�? 4-ում, 29 բուհերի�?�? 4-ում, և STEM ոլորտի 25
առաջատար գործատու կազմակերպությունների�?�? 5-ում: Ֆոկուս խմբի ձևաչափով
քննարկումներ     են    ան�?կա�?վել     նաև         ոչ-STEM       ուղղվածության    4   ՄԿՈւ
հաստատություններում       և    բուհերում,        ինչպես    նաև     «Թումո»     ստեղծարար
տեխնոլոգիաների Երևանի կենտրոնում և Շիրակի ու Գեղարքունիքի մարզային
կենտրոններում: Ան�? են կա�?վել նաև խորքային դեմ առ դեմ հար�?ազրույ�?ներ
(մեթոդաբանությունն ամփոփ ներկայա�?ված է Հավելված 2-ում):

Աղյուսակ 1-ում ամփոփված են տարբեր գործոնները, որոնք սահմանափակում են
կանան�? ուսումնառությունը և հետագա կարիերան STEM բնագավառներում:
Յուրաքանչյուրն    ուսումնասիրվել     է   որակական          և    քանակական       տվյալների
կիրառմամբ: Կրթական սահմանափակումները քննարկվել են V բաժնում, իսկ
աշխատանքը սահմանափակող գործոնները�? VI բաժնում:




3
  2014թ. աշխատուժի հետազոտության արդյունքները վեր են հանել որոշ խնդիրներ: �?վյալները
խմբավորված են ամսեկան կտրվածքով, ամսվա ընտրությունը պատահական է: Ընտրանքի գրեթե երկու
երրորդը (63 տոկոս) տեղեկություն չունի արտադրական ճյուղի/մասնագիտության կամ բարձրագույն
մասնագիտական կրթության աստիճանի վերաբերյալ, այնպես որ դեպքերի թվաքանակը
բավականաչափ մեծ չէ վավեր հետևություններ անելու համար:


                                            18
Աղյուսակ 1. Հայաստանում STEM ոլորտում հավասար հնարավորություններին և
              ելքային արդյունքներին խոչընդոտող գործոնները




                                 19
Դպրո�?ում Հասանելիություն
            • Գյուղական շրջաններում որակյալ կրթություն ստանալու անհավասար
               հնարավորությունը
            • STEM ուղղվածության մասնավոր ավագ դպրո�?ների ուսման
               վարձավճարները
         �?եղեկատվական անհամաչափություն
            • Խորհրդատվություն մասնագիտության ընտրության հար�?ում. հոսքի
               ընտրության ազդե�?ությունը մասնագիտության հեռանկարի վրա
            • STEM մասնագիտա�?ում ստանալն ու կարիերան այդքան էլ
               ժողովրդականություն և հեղինակություն չեն վայելում Հայաստանում.
               նախապատվություն է տրվում տնտեսագիտությանն ու
               իրավագիտությանը
         Ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումներ
            • Արական սեռի ուսանողները տարկետում են ստանում պարտադիր
               զինվորական ծառայությունի�?, եթե ընդունվում են անվճար
               համակարգ, արդյունքում�? STEM ոլորտներում ավելի մեծ թիվ են
               կազմում կրթաթոշակ ստա�?ող տղաները
         Կարծրատիպերի ներգործություն
            • Ընտանիքների ճնշման և սեփական ընտրությամբ�? աղջիկներն ընտրում
               են ավանդաբար «կանա�?ի» մասնագիտական ուղղություններ
            • Հնչում են հզոր ուղերձներ առ այն, որ տղամարդիկ ավելի խելա�?ի են,
               քան կանայք
Աշխատա Ժամանակային սահմանափակումներ
վայրում     • Երեխաներ ունե�?ող կանայք ստիպված են լինում ընդհատել իրեն�?
               կարիերան հղիության և ծննդաբերության արձակուրդով, և երեխայի
               խնամքն է դրվում առաջին տեղում. նրանք կոր�?նում են
               առաջխաղա�?ման և հմտությունների զարգա�?ման
               հնարավորությունները
            • Ակնկալվում է, որ տղամարդն է ընտանիքի գլխավորը, հիմնական
               «կերակրողը» և որոշումներ կայա�?նողը, որպես այդպիսին�? նրանք
               հազվադեպ են հայրության արձակուրդ վեր�?նում
         Արտադրության միջո�?ների հասանելիություն
            • Կանայք բա�? են թողնում հմտությունները զարգա�?նելու
               հնարավորությունները, քանի որ նրանք դեմ են երկար ժամեր
               աշխատելուն և ուղևորություններին




                                     20
      Կազմակերպության կառու�?վածքի թերություններ. կարծրատիպեր և
      կողմնակալություն
         • �?ղամարդկան�? և կանան�? շերտադասում. STEM ոլորտի
            կազմակերպություններում տեխնիկական և մասնագիտական
            կարիերայում ներգրավված են տղամարդիկ, իսկ կանայք
            հիմնականում զբաղե�?նում են STEM ուղղություններին չառնչվող
            պաշտոններ (հաշվապահ, կադրերի մասնագետ, հանրային կապերի
            մասնագետ, վարչական և գրասենյակային աշխատակի�?)
         • «Ապակյա առաստաղ». STEM ուղղվածության բուհեր ավարտած
            կանայք, ընդհանուր առմամբ, միջին օղակի պաշտոններ են
            զբաղե�?նում, իսկ ղեկավար պաշտոններ զբաղե�?նում են տղամարդիկ
         • Կանայք ավելի քիչ են վաստակում, քան տղամարդիկ
         • Լայնամասշտաբ տեղեկատվություն չի տարածվում�? STEM
            ոլորտներում կանան�? հաջողությունների վերաբերյալ
Այլ      • Թեև STEM ոլորտներում աշխատանքը լավ է վարձատրվում, սակայն
            այս բնագավառում կարիերա անելը համարվում է անկայուն և
            ռիսկային
         • Երևանի�? դուրս�? մարզերում STEM ոլորտի աշխատավայրերի պակաս
            կա




                                21
V.        Կանայք և կրթությունը Հայաստանում

V.1       Հայաստանի կրթական համակարգի ընդհանուր նկարագրություն

�?ևական ժամանակ Հայաստանի ազգային ինքնության առումով կարևոր գործոն է
համարվել կրթությունը: Այժմ էլ այն խիստ արժևորվում է հանրության և կարևորվում�?
կառավարության կողմի�?: 1991թ. անկախա�?ումի�? ի վեր նշանակալի բարեփոխումներ
են իրականա�?վել կրթական համակարգի բոլոր բաղկա�?ու�?իչներում, որտեղ դեռևս
պահպանվում են Խորհրդային համակարգի որոշ նշույլներ:

1438 հանրակրթական դպրո�?ներում սովորում Պատկեր 7. Հայաստանի մասնավոր դպրո�?ների
                                                     տեսակարար կշիռը�? պետական դպրո�?ների
է 360,000 աշակերտ. գործում է 11 տարրական                         համեմատ
դպրո�?,       487        հիմնական    դպրո�?,    809      Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ, 2016թ.-ին վեր�?ված
հանրակրթական դպրո�?, 21 քոլեջ/վարժարան                                տվյալներ

(5–12-րդ դասարաններ) և 110 ավագ դպրո�?
(10–12-րդ դասարաններ):

      •   Հետմիջնակարգ կրթություն. 97                                        Պետական
          պետական և մասնավոր                                                 դպրո�?ներ
          հաստատություններում սովորում է
                                                                             Մասնավոր
          84,591 ուսանող, միջին                                                State Schools
                                                                             դպրո�?ներ
          մասնագիտական
          հաստատություններում�? 24,300
          ուսանող:
      •   Դպրո�?ների կառավարումը.
          ապակենտրոնա�?ված է և գտնվում է
          Երևանի քաղաքապետարանի և 10 մարզային իշխանությունների
          ենթակայության ներքո:

Հանրակրթության 12-ամյա համակարգում պարտադիր է, որպեսզի 9-րդ դասարանն
ավարտած աշակերտները շարունակեն ուսումը ավագ դպրո�?ում կամ իրեն�? ընտրած
ՄԿՈւ հաստատությունում (Պատկեր 8): Գործում է հոսքային մոտե�?ում, որը
պահանջում          է,   որպեսզի    աշակերտներն      ընտրեն   կա′մ    «ընդհանուր»        հոսք
(բնագիտական, մաթեմատիկական, հումանիտար, կամ ընդհանուր) կա′մ նախնական
մասնագիտական հոսք: Ընդհանուր հոսքի աշակերտներն ունեն ընտրության երեք
հնարավորություն�? հումանիտար հոսք (հիմնական առարկաներն են լեզուներն ու
պատմությունը), ֆիզիկա-մաթեմատիկական հոսք և քիմիա-կենսաբանական հոսք
(որի      պարագայում        աշակերտն    այնուհետ      ընտրում    է   «բժշկագիտություն»

                                             22
մասնագիտություն):         Մեծ        դպրո�?ներում       դասավանդվում         են      նաև    նաև
տնտեսագիտության և/կամ իրավագիտության առարկաները. Հայաստանում այս
երկու մասնագիտությունների ընտրությունն ամենատարածվածն է:

STEM կրթություն կարելի է ստանալ ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ                         նախնական
մասնագիտական հոսքերում: Որոշ աշխարհագրական շրջաններում, սակայն,
դպրո�?ներն ընձեռում են միայն մինչև 9-րդ դասարան                       կրթություն ստանալու
հնարավորություն, և աշակերտները ստիպված են լինում իրեն�? կրթությունը
շարունակել մոտակա քաղաքային համայնքում գտնվող ավագ դպրո�?ներում կամ
ՄԿՈւ հաստատություններում: Հոսքի ընտրության վրա կարող են ազդել մի շարք
գործոններ. դրանք են�? գյուղական շրջաններում կրթության �?ածր որակը և
ուսու�?իչների առկայությունը, մասնագիտական կողմնորոշման դասընթա�?ների
բա�?ակայությունը, թյուրընկալումը, թե յուրաքանչյուր հոսք ինչ է ենթադրում ապագա
կարիերայի հեռանկարի առումով:

           Պատկեր 8. Հայաստանի կրթական համակարգի կառու�?վածքը
                                Պարտադիր կրթություն (9 տարի)
   Նախադպրո�?ական (3–5 տարեկան )   �?արրական (6–9 տարեկան)        Միջին դպրո�? (10–14 տարեկան)



                                         Ավագ դպրո�?
                                                   Նախնական մասնագիտական (15–16 տարեկան)
         Ավագ դպրո�? (15–17 տարեկան)
                                                     Միջին մասնագիտական (15–16 տարեկան )



                                      Բուհական կրթություն
        Բակալավրիատ (4-ամյա ծրագիր)                    Մագիստրատուրա (2-ամյա ծրագիր)


                      Հետբուհական կրթություն. Գիտությունների թեկնածու
         Հետազոտող (3-ամյա ծրագիր)                          Գիտությունների դոկտոր


Կրթական համակարգում�? տարրականի�? մինչև բուհական, սովորող աղջիկների թիվը
տղաների համեմատ ավելի մեծ է: Բա�?ի դրանի�?, աղջիկների և տղաների ուսման
առաջադիմության առումով գրեթե տարբերություն չկա: Ըստ էության, աղջիկները
գերազան�?ում են տղաներին միջազգային ստուգատեսների արդյունքներով, ինչպիսին
է Բնագիտա-մաթեմատիկական միտումների (TIMSS) ստուգատեսը, թեև այդ
տարբերությունները վիճակագրորեն նշանակալի չեն: (Հայաստանը մասնակ�?ել է




                                              23
2003, 2007 և 2011 թվականների TIMSS ստուգատեսներին: Թեև երկիրը մասնակ�?ել է
2015թ.-ի TIMSS ստուգատեսին, սակայն արդյունքները չեն հրապարակվել:4)

Կանայք հաջողություններ ունեն ուսման մեջ ձեռքբերումների և առաջադիմության
առումով:      �?արածաշրջանում          Հայաստանն        առանձնանում         է    բարձրագույն
ուսումնական հաստատություններում սովորողների �?ու�?անիշով�? 46 տոկոս 2012
թվականին (Զոնդերգարդ և այլք, 2012թ.): �?ովորողների թիվը �?ույ�? է տալիս, որ
աղջիկները տարիների քանակով ավելի շատ են կրթություւն ստանում�? ընդհուպ
մինչև հետբուհական կրթություն: Մյուս կողմի�?, հիմնական կամ հանրակրթական
դպրո�?ն ավարտելու�? հետո ավելի շատ տղաներ են ընդունվում նախնական
մասնագիտական              հաստատություններ             (նախնական           մասնագիտական
հաստատություններում սովորողների 72.4 տոկոսը տղաներ են): (




Պատկեր      9):   Միջին     մասնագիտական           կրթության     մակարդակում�?          սեռային
հավասարակշռությունը փոփոխվում է�? 47.1 տոկոս տղաներ և 52.9 տոկոս աղջիկներ:
Բուհական կրթության մակարդակում�? ավելի շատ թվով կանայք (52.1 տոկոս) են
սովորում բարձրագույն մասնագիտական ուսումնական հաստատություններում, քան
տղամարդիկ: Այսպիսով, հստակ խոչընդոտներ, որոնք կանան�? ետ են պահում




4
  Նկատենք, որ 2015թ. TIMSS արդյունքները Հայաստանը չի հրապարակել�? տարիների              ընթա�?քում
անհամադրելիության խնդրի պատճառով: Երկիրը երբեք չի մասնակ�?ել �?ՀԶԿ-ի PISA ստուգատեսին:


                                              24
բարձրագույն կրթությունի�?, չկան: Այդուհանդերձ, կանան�? շրջանում նկատվում է
հետբուհական մակարդակում ակադեմիական ընթա�?քը դադարե�?նելու միտում:




                              Պատկեր 9.
  Արական և իգական սեռի սովորողները նախնական մասնագիտական ծրագրեր
իրականա�?նող ուսումնական հաստատություններում�? ըստ մասնագիտությունների
                        խմբերի, 2015թ. ուստարի




                                   25
600
500
                                                                                                                                                                                                    Իգա
                                                                                                                                                                                                    WOMEN                               MEN
                                                                                                                                                                                                                                        Արական
400
                                                                                                                                                                                                             կան
300
200
100
     0




                                                                                                                                                                                                                                                                           Անտառային ռեսուրսների
                                                                                                                        equipment/techn…
                                                                                                        Մեքենասարքավորումներ
                                                         Հանքարդյունաբերություն




                                                                                                                                                                                                                Շինարարություն/տնային
                                                                                                                                                                                     �?եքստիլ արտադրություն
                                                                                                                                                              Պարենի արտադրություն
                                                                                               Energy
                                         Economics/Mgt




                                                                                                                                               Service

                                                                                                                                                                       Transport
          Art and Design




                                                                                                                                                                                                                                                             Agriculture
                                                                                                                                                                                                                                                                                             Process. forest
                                                                                                                        Computer Science




                                                                                                                                                                                              Food Production

                                                                                                                                                                                                                    Textile industry
                                                                 Mineral Extraction




                                                                                                                                                                                                                                        Construction/house
                                                                                                                            Manufacture
                                                                                                                             equipment




                                                                                                                                                                                                                                        Գյուղատնտեսություն




                                                                                                                                                                                                                                                                                               resources
                                                                                                                           Mechanical
                                     �?նտեսագիտություն
                  Արվեստ և դիզայն




                                                                                                                      սարքավորումներ




                                                                                                                             and IT
                                                                                                                      Համակարգչային
                                                                                                                      Արտադրական




                                                                                                                                                                                                                                               hold
                                                                                                                      տեխնիկա և �?�?




                                                                                                                                                                                                                տնտեսություն
                                                                                                                      �?պասարկում




                                                                                                                                                                                                                                                                                        վերամշակում
                                                                                      Էներգետիկա




                                                                                                                                                  �?րանսպորտ
Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ, 2016թ.-ին վեր�?ված տվյալներ:

Կանան�? ընտրած կրթական ուղղություններում նկատվում է տղամարդկան�? և
կանան�?                              շերտադասման                                                                                ակներև   օրինաչափություն:                                                        5            Նախնական                                                        և         միջին
մասնագիտական կրթությունի�? սկսած�? կանայք կենտրոնանում են ավանդաբար
«կանա�?ի համարվող ֆակուլտետներում», ինչպիսիք են, մանկավարժությունը,
առողջապահությունը, արվեստն ու սպասարկման ոլորտը, մինչդեռ երիտասարդ
տղամարդկան�? շրջանում առկա է առավել բազմազան տեխնիկական, հատկապես,
շինարարության, տրանսպորտի, մեքենաշինության և համակարգչային տեխնիկայի
ճարտարագիտության ոլորտներ մուտք գործելու միտվածություն:

Նույն օրինաչափությունն է նկատվում բուհական կրթության համակարգում, որտեղ
կանայք                              ավելի                                             շատ                                      հումանիտար,               իսկ                         տղամարդիկ�?                                                              տեխնիկական
ֆակուլտետներում են սովորում (Պատկեր 10): Կարևոր է նկատել, որ սա վերջին
տարիներին բնորոշ երևույթ է. Խորհրդային ժամանակաշրջանում հայ կանայք թվով
գերազան�?ում էին տղամարդկան�? բուհերում, նրանք գերակշռող մեծամասնություն
էին կազմում բժշկագիտության, արվեստի, մանկավարժության, օտար լեզուների և
արևելագիտության ֆակուլտետներում (70-90 տոկոս): Աճի զգալի միտում է նկատվել
նաև այնպիսի մասնագիտությունների գծով, ինչպիսիք են, ռադիոէլեկտրոնիկան,
տեղեկատվական տեխնոլոգիաներն ու քիմիան, ինչպես նաև կառավարումը,
բանկային                                           գործը,                                          մարքեթինգը,                            միջազգային                                                            հարաբերությունները                                                                             և
իրավագիտությունը: Ակադեմիական հաստատություններում և Գիտությունների


5
    �?ովորողների և ավարտողների թիվը վեր�?ված է ՀՀ ԱՎԾ-ի�?�? 2016թ. դեկտեմբերի դրությամբ:


                                                                                                                                          26
ակադեմիայում կին և տղամարդ հետազոտողների հարաբերակ�?ությունը միջինում
39-46 տոկոս է կազմել�? 1996-ի�? 1997 թվականներին: Կին ուսանողների թիվն աճել է
նաև 2002-ի�? 2005 թվականներին: Մինչև 2005-2006թթ. կանայք թվով գերազան�?ում էին
տղամարդկան�?                                                               գրեթե      բոլոր   մասնագիտա�?ումներում�?        բա�?առությամբ
իրավագիտության,                                                                   գյուղատնտեսության,         տրանսպորտի/կապի       և
արդյունաբերության/ շինարարության ոլորտների (Խաչատրյան, Գրիգորյան և
�?երոբյան, 2015թ.):

  Պատկեր 10. Բակալավրիատ ավարտած իգական և արական սեռի ուսանողները,
                           2015 ուստարի
 2500

 2000
                                                                                                       Իգա
                                                                                                       WOMEN   MEN
                                                                                                                Արական
 1500                                                                                                  կան


 1000

  500

    0




                                                                                  Chemical…
                                                                      Geology, Mineral…



                                                                   Aviation and Missile…




                                                                                        and…
                                                                         Environmental…
         Physical/ Mathematical…




                                                                                        and…
                                                                 Electronic equipment/…
                                                                                         ICT
                                                                                     Service
                                                                         Social Sciences




                                                                        Agri-food sector
                                                                                     Health




                                                                Engineering/ electrical
                                                                              Humanities




                                                               Transportation systems
                                          Natural sciences




                                                                       Food technology
                                                              Education and Pedagogy


                                                                         արվեստ and Art




                                                                                       �?�? IT
                                                             Economics/Management




                                                                           ./ biomedical
                                                                   Metallurgy, process
                                                             �?նտեսագիտություն/կառավ.




                                                                                      and
                                                                              կենսաբժշկ
                                                             Ճարտարագիտություն/էլեկ.

                                                             Մետալուրգիա, վերամշակ.
        Ֆիզիկամաթեմատիկական




                                                             �?րանսպորտային համակ.




                                                                        Automation




                                                                       Construction
                                                              Computer Scienceտեխ. և
                                                             Հասարակագիտական




                                                             Բնապահպանություն
                                                             Մշակույթ և Culture




                                                                               և ...
                                                                              և ...




                                                             �?ննդի տեխնոլոգիա




                                                             Գյուղմթերքի ոլորտ
                                                             Մանկավարժական




                                                             Շինարարություն
                                                             Ավտոմատա�?ում

                                                             Համակարգչային
                                                             Engineering/
                                                             Ճարտարագիտ
                                   Բնագիտական




                                                             Ավիա�?իա և ...
                                                             �?պասարկում




                                                             Էլեկտրոնիկա
                                                             Հումանիտար




                                                             Քիմիական ...
                                                             Բժշկական




                                                             �?Հ�?




Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ, տվյալները վեր�?վել են 2016թ.-ին:

Այսպես, հաճախ կանան�? ստա�?ած կրթությունը կապ չի ունենում աշխատաշուկայի
պահանջների հետ (ԱԶԲ, 2015թ.): Բուհ ավարտող բազմաթիվ երիտասարդ կանան�?ի�?
շատերն ավարտելու�? հետո չեն աշխատում�? կա′մ որովհետև իրեն�? որակավորումները
չեն համապատասխանում աշխատաշուկայի կարիքներին, կա′մ ամուսնանալու
արդյունքում (Համաշխարհային բանկ, 2016բ): Բոլոր դեպքերում, հուսադրող միտում է
ի հայտ գալիս մագիստրոսական կրթության մակարդակում, որտեղ ավելի մեծ
տղամարդկան�? և կանան�? հավասարություն է նկատվում առարկաների ընտրության
և ուսման ոլորտների բազմազանության, այդ թվում�? STEM, առումով (




                                                                                              27
Պատկեր 11):


  Պատկեր 11. Մագիստրոսական ծրագրերի շրջանավարտների թիվը�? ըստ սեռի և
               մասնագիտությունների խմբերի, 2010 ուստարի

V.2    STEM կրթությունը Հայաստանում
 900
 800
 700
 600                                                                                                                                                                                                                                                                                               WOMEN
                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Կին                                                         MEN
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 �?ղամարդ
 500
 400
 300
 200
 100
   0
                  Ֆիզիկամաթեմատիկա




                                                                                                                                                                                                                                                                                                            Ճարտարագիտություն
                                                                           Geology




                                                                                                                                                                  Economics




                                                                                                                                                                                                                                           Law
                                     Chemistry
                                                    Biology




                                                                                                                                                                                     Philosophy




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             Sociology
                                                                                                        Technical




                                                                                                                                                                                                                                                               Pedagogy
                                                                                                                                                                                                                                                                                    Pharmacology


                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Engineering
                                                                                                                          Agriculture




                                                                                                                                                                                                                                                                                                      Art
                                                                                                                                                                                                         Philology




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   Psychology


                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            Political Science
                                                                                                                                                  History




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  Humanities
       Physics/Maths




                                                                                                                                                                                                                         Geography
                                                                                                                    Գյուղատնտեսություն




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Քաղաքագիտություն
                                                                                                                                                                                                                                                          Մանկավարժություն
                                                                                                                                                                                                                     Աշխարհագրություն
                                                                                                                                                             �?նտեսագիտություն




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Հունանիտար գիտ.
                                                                                                                                                                                                                                        Իրավագիտություն
                                                                                                                                                                                Փիլիսոփայություն
                                                         Կենսաբանություն

                                                                               Երկրաբանություն




                                                                                                                                                                                                   Բանասիրություն




                                                                                                                                                                                                                                                                             Դեղագիտություն




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       Հոգեբանություն
                                                                                                                                         Պատմություն
                                                                                                 �?եխնիկական




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                �?ո�?իոլոգիա
                                                                                                                                                                                                                                                                                                   Արվեստ
                                            Քիմիա




Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ, տվյալները վեր�?վել են 2016թ.-ին:


Գործում են STEM ուղղվածության մի շարք ավագ դպրո�?ներ, հիմնականում�?
Երևանում: Դրան�? մեծամասնությունը մասնավոր վճարովի դպրո�?ներ են: Այս
հաստատություններում սովորողներին հիմնականում նրան�? ընտանիքներն են
խրախուսում�? ընտրել STEM կարիերայի ուղին: Այս դպրո�?ները համարվում բարձր
որակ ապահովող հաստատություններ, որտեղ սովորողները մր�?ույթների կամ
դպրո�?ական օլիմպիադաների հաղթողներ են: Այստեղ կազմակերպվում են նաև
մասնագիտական կողմնորոշման դասընթա�?ներ, որպեսզի սովորողներին օգնեն
գնահատել STEM բնագավառում իրեն�? մասնագիտական հեռանկարները: Որպես
կանոն, այս դպրո�?ների շրջանավարտներն առան�? լրա�?ու�?իչ ջանքերի, օր.�?
մասնավոր                                     պարապմունքների                                                                                                 ընդունվում                                               են                          STEM                                  ուղղվածության                                                                                ՄԿՈւ
հաստատություններ և բուհեր: �?ովորական ավագ դպրո�?ի շրջանավարտներն, ովքեր
�?անկանում են շարունակել իրեն�? ուսումը բուհում, սովորաբար լրա�?ու�?իչ մասնավոր
դասերի                               են                հաճախում,                                                                         որպեսզի                                                   կարողանան                                                                 հաջողությամբ                                                                            հանձնել
ընդունելության քննությունները:




                                                                                                                                                                                         28
Հայաստանում գործող ՄԿՈւ հաստատությունների և բուհերի թվաքանակը 2012թ.-ի�?
ի վեր մի փոքր նվազել է. նվազել է նաև այնտեղ սովորողների թիվը: Նույն կերպ, թեև
բուհերում սովորողների թիվը շատ ավելի մեծ է, քան ՄԿՈւ հաստատություններում,
սակայն STEM ֆակուլտետներում ընդգրկվածությունը նվազել է, իսկ STEM
ֆակուլտետներում              սովորողների            թիվն      ավելի       փոքր    է   հումանիտար     և
հասարակագիտական ֆակուլտետների համեմատ:                                6
                                                                          Հար�?ազրույ�?ների ընթա�?քում
հար�?ված           անձան�?           հաղորդած             տեղեկությունների          համաձայն�?       ՄԿՈւ
հաստատություններում STEM դասընթա�?ներում ներգրավված կանան�? տոկոսը
նվազել է, սակայն բուհերում STEM դասընթա�?ներում ընդգրկված կանան�? տոկոսն
աճել է:

Հայաստանի           ՄԿՈւ       հաստատություններում,              ինչպես       նաև     բուհերում   STEM
մասնագիտությամբ ուսման վարձավճարներն ավելի �?ածր են, քան այլ ոլորտներում է:
Օրինակ,       Երևանի         պետական            համալսարանում,            որտեղ   ուսանողների     թիվն
ամենամեծն է և որն առաջարկում է մասնագիտության կրթական ծրագրեր STEM և այլ
ուղղություններով, �?Հ�? ֆակուլտետի ուսման վարձավճարը կազմում է տարեկան մոտ
1200 ԱՄՆ դոլար, իսկ STEM մյուս ֆակուլտետների վարձավճարները�? տարեկան մոտ
890 ԱՄՆ դոլար�? ի տարբերություն հասարակագիտական մասնագիտությունների
ծրագրերի, որտեղ վարձավճարը կազմում է տարեկան մոտ 1320 ԱՄՆ դոլար:7 �?ույն
զեկույ�?ի կազմման նպատակով իրականա�?ված որակական հետազոտությունների
համաձայն�? STEM ծրագրերում ուսման �?ածր վարձավճարները և կրթաթոշակները
շահադրդում են արական և իգական սեռի սովորողներին�? սովորել այս կրթական
ծրագրերում:

    «Ես դիտարկում էի տարբեր բուհեր և մասնագիտություններ: Ես �?անկանում էի
    բժշկագիտություն սովորել, հետո�? իրավագիտություն: �?ակայն ուսման
    վարձավճարներն այդ ֆակուլտետներում շատ բարձր էին: Ես չէի �?անկանում, որ իմ
    ուսումը ֆինանսական բեռ դառնա ծնողներիս համար: Դրա համար էլ ընտրե�?ի
    ֆիզիկան: Այս մասնագիտությունը ինձ հնարավորություն է տալիս դառնալ �?�?
    մասնագետ, ինչպես նաև սահուն ան�?ում կատարել այլ մասնագիտություններ»:
    (Երևան, STEM բուհի ուսանողուհի)
    Աղբյուրը�? 2016թ. Համաշխարհային բանկի ան�?կա�?րած ֆոկուս խբի ձևաչափով
    քննարկումը, որի մեթոդաբանությունն ամփոփ ներկայա�?ված է Հավելված 2-ում:




6
http://www.armstat.am/file/doc/99499398.pdf (էջ�? 129–135):
7http://www.atc.am/files/Dimord%202016/masn_cucak2016.pdf:




                                                         29
ՄԿՈւ հաստատությունները փորձում են հնարավորինս շատ ուսանողներ ընդգրկել�?
ընդունելության      չափանիշների         պարզե�?ման         և    համալսարանների          հետ
համաձայնությունների կայա�?ման միջո�?ով, 8 նրանք փորձում են նաև ուսու�?անվող
առարկաները       համապատասխանե�?նել            աշխատաշուկայի         կարիքներին:       ՄԿՈւ
հաստատություններում ուսման տևողությունը երեքի�? չորս տարի է, իսկ 12-րդ
դասարան ավարտողները ՄԿՈւ հաստատություններում ավելի կարճ են սովորում:
ՄԿՈւ հաստատությունների ուսման վարձավճարներն ավելի �?ածր են, քան
համալսարաններինը, և այստեղ առաջարկվում են նաև կրթաթոշակներ�? սո�?իալական,
տնտեսական և կրթական չափանիշների հիման վրա: Բուհերում կրթաթոշակներն
ավելի քիչ են, սակայն առաջարկվում են ուսման վարձավճարի զեղչեր: Անապահով
ընտանիքների      և Ադրբեջանին սահմանակի�?               հեռավոր շրջանների ուսանողների
համար       ՄԿՈւ      հաստատություններն           ու      բուհերը     հաճախ,       անկախ
գնահատականների�?,         գտնում    են   վարձավճարները         նվազե�?նելու     եղանակներ:
Արական սեռի ուսանողներն, ովքեր մասնակ�?ել են «քառօրյա պատերազմին» 9 , ևս
ուսման վարձավճարի զեղչ են ստանում:

Աստիճանաբար STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատություններն ու բուհերը
խորա�?նում են իրեն�? կապերը համապատասխան ճյուղի հետ, որպեսզի ուսանողներն
ավելի    լավ     պատրաստվեն         աշխատանքային           միջավայրին:       Ուսանողները�?
մասնագիտական համայնքի հետ շփվելու ավելի շատ հնարավորություններ ունեն�?
ուսանողական         խորհուրդների,        միջազգային        համաժողովներին         և     այլ
միջո�?առումներին մասնակ�?ելու միջո�?ով: Նրանք նաև հնարավորություն ունեն
շփվելու մասնագիտական կազմակերպությունների ներկայա�?ու�?իչների հետ, ինչը
նպաստում է զբաղվածության հետագա հնարավորությունները: STEM ուղղվածության
մի քանի բուհերում �?ինոփսիսը, որը �?Հ�? ոլորտի ընկերություն է, աջակ�?ում է
գիտահետազոտական ծրագրերին. այն ուսանողները, որոնք հաջող հանձնում են
համապատասխան քննությունները, կարող են մասնակ�?ել այդ ծրագրին, որտեղ
լրա�?ու�?իչ դասավանդվում են �?ինոփսիսի ծրագրերը: Ուսանողներին դասավանդում
են ինչպես տվյալ բուհի ամբիոնների, այնպես էլ �?ինոփսիսի դասախոսները�? այս կերպ
առավել     ակտուալ       դարձնելով      ուսումնական        ծրագիրը:     Եվ    վերջիվերջո,
հանքարդյունաբերական ոլորտի որոշ ընկերություններ պայմանագրեր ունեն բուհերի


8
 Գրեթե բոլոր ՄԿՈւ հաստատությունները համաձայնագրեր ունեն համապատասխան բուհերի հետ: Ըստ այդ
համաձայնագրերի�? ՄԿՈւ հաստատությունների այն շրջանավարտները, ովքեր գերազան�? և լավ
գնահատականներ են ստա�?ել կարող են առան�? քննությունների ընդունվել կամ սկսել երրորդ կիսամյակի�?:
9 2016թ. ապրիլին մարտերն ուժեղա�?ան հայ-ադրբեջանական սահմանին�? ի շարունակումն արդեն երկար

ժամանակ առկախված տարածքային վեճի:


                                            30
հետ,    որոն�?           շրջանակներում       կազմակերպվում     են   դաշտային    այ�?եր    և
համաֆինանսավորվում են դրա իրավունքն ունե�?ող ուսանողների վարձավճարները,
ովքեր իրեն�? հերթին պարտավորվում են ավարտելու�? հետո մի քանի տարի
աշխատանքի ան�?նել հեռավոր շրջաններում:

V.3    STEM կրթության ոչ ֆորմալ հնարավորություններ

Աստիճանաբար ավելանում է ոչ ֆորմալ և արտադասարանական STEM ծրագրերի
թիվը. դա հիմնականում ապահովում են «Թումո» ստեղծարար տեխնոլոգիաների
կենտրոնները�? Երևանում և մի քանի մարզկենտրոններում: Թումոն հիմնադրվել է 2012
թվականին       և        նպատակ       է   հետապնդում    ազդե�?ությունների   հասնել   ֆորմալ
կրթությունի�? դուրս�? պատանիների մեջ արթնա�?նելով հետաքրքրվածությունը �?Հ�?
մասնագիտությունների նկատմամբ�? անիմա�?իայի, խաղերի ստեղծման, ֆիլմերի
ստեղծման, կայքերի մշակման կրթական ծրագրեր առաջարկելով 12-18 տարեկան
երեխաներին:        10   Թումոն առաջարկում է երկամյա կամ եռամյա ծրագիր, որի
շրջանակներում մասնակի�?ներն ան�?նում են ինքնուսու�?ողական վարժանքներ�? բոլոր
չորս ուղղություններով, որի�? հետո ան�?նում են ավելի բարդ նախագծերի
իրականա�?ման, իսկ այդուհետ�? ամփոփիչ նախագիծ են կազմում իրեն�? ընտրած մեկ
հիմնական թեմայով: Թումոն նաև զարգա�?նում է մի շարք արտիստիկ և
մասնագիտական հմտություններ, որոնք կարևոր են համարվում բոլոր չորս
ուղղություններում:

Թումոն ունի ֆինանսավորման ինքնաբավ մոդել, ինչը մեկ հիմնադրամի առատաձեռն
աջակ�?ության արդյունք է: «Inet» հեռահաղորդակ�?ային ընկերության համահիմնադիր
�?եմ �?իմոնյանը և նրա կինը�? �?իլվիան, ներդրում կատարե�?ին շենքի կառու�?ման
համար, որտեղ տեղակայված է Թումոյի երևանյան կենտրոնը: Թումոն այդ շենքում մի
քանի հարկ է զբաղե�?նում, իսկ մյուս հարկերը վարձակալության են տրված են �?�?
ոլորտի ընկերությունների: �?կզբում �?իմոնյան ընտանիքն էր ֆինանսավորում ծրագրի
կազմման ծախսերն ու բյուջեի պակասող մասը, իսկ այժմ վարձակալությունի�?
ստա�?ված եկամուտները բավարարում են հետաքրքրված պատանիների համար
ծրագիրն անվճար իրականա�?նելու համար: Երևանի�? դուրս�? «Թումո» կենտրոնների
հիմնումը      հնարավոր           է       դարձել   �?իմոնյան    ընտանիքի     և   գործընկեր
կազմակերպությունների համագործակ�?ության շնորհիվ, որոնք համաձայնե�?ին
ֆինանսավորել հիմնադրումն ու ընթա�?իկ գործունեությունը: Թումոն ձգտում է



10
 https://www.tumo.org/program/focus-areas


                                                  31
ծախսային արդյունավետության հասնել աշխատակի�?ներին տեղափոխելով մեկ
կենտրոնի�? մյուսը, միևնույն ժամանակ հենվելով այն ավելի քան 100 արհեստավարժ
մասնագետների վրա, ովքեր կամավոր հիմունքներով իրեն�? ժամանակն են ներդնում �?
ան�?կա�?նելով սեմինարներ և ուսումնական լաբեր:

Թումոյի նախագծերը պրակտիկ հնարավորություններ են ընձեռում: Մասնակի�?ներին
կոչ է արվում իրեն�? նախագծերը ներկայա�?նել միջազգային և ներպետական STEM
մր�?ույթների և փառատոների կամ հրապարակել դրանք այլ օնլայն հարթակներում և
ծրագրային ապահովումներ վաճառող խանութներում (app store): Ուսումը Թումոյում
ընդմիջվում է բազմաթիվ միջո�?առումներով�? ինչպես ներքին լսարանի, այնպես էլ
հանրության համար: STEM ոլորտի մասնագետները հրավիրվում են դասախոսելու
Թումոյի ուսումնական ծրագրին առնչվող թեմաներով:

Այն հանգամանքը, որ Թումոն իր գործունեությունն իրականա�?նում է ֆորմալ
կրթական համակարգի�? դուրս, ունի իր առավելություններն ու թերությունները:
Թումոն ճկուն է�? մասնակի�?ների հետաքրքրությունների�? ելնելով իր ուսումնական
ծրագրում փոփոխություններ կատարելու առումով և դրսևորում է շուկային
միտվածություն ու համապատասխանություն             տվյալ ճյուղի միտումներին ու
պահանջարկին: Մյուս կողմի�?, Թումոյի մասնակի�?ները երկամյա ծրագրի ընթա�?քում
ստեղծում են մանրամասն պորտֆոլիոներ, սակայն նրան�? չի տրվում ֆորմալ
հավաստագիր կամ դիպլոմ: Այսպիսով, այն պատանիները, ովքեր �?անկանում են
STEM ոլորտում ստանալ համալսարանական կրթություն, պարտադիր պետք է
բավարարեն մի շարք այլ պահանջներ: Արդյունքում հնարավոր է, որ Թումոյի 16-18
տարեկան    մասնակի�?ները    դադարեն    կենտրոն      հաճախել�?   արտադպրո�?ական
ծրագրերի համար ժամանակ չունենալու պատճառով:

Չնայած այս մարտահրավերներին�? Թումոն մեծ ժողովրդականություն է վայելում
Հայաստանում: Չորս կենտրոններում գրան�?ված են մոտ 14000 սովորողներ, որոն�?ի�?
10000-ը Թումոյի ադմինիստրա�?իայի կողմի�? համարվում են ակտիվ մասնակի�?ներ:
Թումոն ունի լավ համբավ. նրա մասին ռեպորտաժ է ներկայա�?վել միջազգային
լրատվամիջո�?ներով, ինչպիսիք են CNN-ը և Al Jazeera-ն: Կենտրոնն օգտագործում է
զանգվածային լրատվամիջո�?ներն ու սո�?իալական �?ան�?երը�? նոր մասնակի�?ների
հավաքագրելու համար:

Թումոն,   ունենալով   նպատակային     չեզոք   և    ներառական   դիրքորոշում,   չի
հավաքագրում մասնակի�?ների մասին ըստ սեռի տարանջատված տվյալներ: Այս
ուսումնասիրության     նպատակով�?    հար�?ազրույ�?ների      ընթա�?քում   հիմնական


                                     32
հար�?վողները նշել են, որ մասնակի�?ների գրեթե կեսը աղջիկներ են, ովքեր ավելի մեծ
ներկայություն ունեն ծրագրավորման և վեբ դիզայնի ծրագրերում: Կոնկրետ ոչ մի
գործողություն չի ձեռնարկվում       աղջիկներին թիրախավորելու և/կամ նրան�?
ներգրավելու համար. բոլոր դեպքերում, որոշ գործոններ կան, որոնք իրականում
Թումոյում ապահովում են սեռային հավասարակշռություն.

  1. Խտրականությունի�? զերծ միջավայր և ոգի. Թումոյի գործադիր տնօրենը կին է,
     և Թումո դիմելու ընթա�?ակարգում, որտեղ հար�? չի տրվում սեռի մասին,
     հավասարապես ողջունվում են ինչպես աղջիկները, այնպես էլ տղաները.
  2. Մասնակի�?ների հետ աշխատում են կին և տղամարդ մարզիչների հավասար
     կազմ ունե�?ող թիմեր: Թեև հատուկ միջո�?առումներ չեն ձեռնարկվում
     մարզիչների սեռային կազմի հավասարակշռությունն ապահովելու համար,
     սակայն Երևանի կենտրոնում մարզիչների կեսը կանայք են, և
  3. �?ո�?իալական կայքերով հավասարապես է տարածվում Թումոյի մասնակի�?
     աղջիկների    և   տղաների    հաջողության     պատմությունները:   Մասնակի�?
     աղջիկներին վերաբերող ուղերձներում բա�?ակայում է այն արհամարհական
     կարծրատիպը, թե�? «Նա աղջիկ է, ԲԱՅՑ խելա�?ի է» և շեշտադրվում է, որ «Նա
     խելա�?ի է»:

Ի լրումն Թումոյում առկա չեզոք սեռային մոտե�?ման�? կենտրոնի հաջողությանը
նպաստում են այլ գործոններ ևս. դրան�?ի�? են�?

  1. Թումոյի բոլոր ծառայություններն անվճար են.
  2. Ընդունելության պարզ ընթա�?ակարգ, երբ դիմորդի�? պահանջվում է միայն
     ներկայա�?նել ծննդյան վկայական և իրեն�? ծնողների անունները (քննություն
     կամ այլ պահանջներ չկան).
  3. Հարմարավետ       և   ժամանակակի�?       ֆիզիկական   միջավայր�?   զուգակ�?ված
     նորարարական ուսումնական ծրագրով, որը մշակվել ու զարգա�?ել է վերջին
     հինգ   տարիների      ընթա�?քում.   ՄԿՈւ   հաստատություններն     ու   բուհերը
     համարժեք ծրագիր չունեն.
  4. Շեշտադրված է STEM մասնագիտություններ ընտրելու առավելությունները, այդ
     թվում նաև այն, որ նրանք լավ են վարձատրվելու և ունենալու են
     զբաղվածության հնարավորությունների լայն շրջանակ ու ճկունություն, և
  5. Ծրագրերը համապատասխանե�?ված են մասնակի�?ների հմտությունների
     մակարդակին (սկսնակ, միջանկյալ և առաջան�?իկ): Ծրագրերը մոդուլային են,
     յուրաքանչյուր երեք ամիսը մեկ որևէ մակարդակ հաջողությամբ չավարտած
     մասնակի�?ները կարող է կրկնել այն:


                                       33
Այսպիսով�? Թումոն աղջիկների և տղաների շրջանում խանդավառություն է սերմանում
STEM ոլորտի նկատմամբ և է′լ ավելի է բարձրա�?նում STEM ոլորտի հեղինակությունը:
Ծրագրի վերջնարդյունքների ֆորմալ գնահատում չի կատարվել, այնպես որ դժվար է
քանակական        փաստեր       բերել,   որոնք       կհաստատեն       հաջողության       առանձին
պատմությունների հետ կապված գործոնները: Այդուհանդերձ, նույնիսկ առան�?
ֆորմալ գնահատման կարելի է ասել, որ Թումոյի ուսումնական ծրագրի կոնկրետ
բաղադրիչներն ու մոտե�?ումը կարելի է ներգծել կամ ադապտա�?նել�? Հայաստանի
ֆորմալ կրթական համակարգում ներդնելու նպատակով:

V.4    Հայաստանում կանան�? ուսմանը խոչընդոտող գործոնները

V.4.1 Հասանելիություն

Ավանդաբար, հայ ընտանիքները փորձել են խուսափել պատանի աղջիկներին
ընտանիքի�? առանձնա�?նելու�?, բայ�? իրականությունն այն է, որ որակյալ կրթություն
կարելի է ստանալ քաղաքային վայրերում, մասնավորապես, Երևանում: �?ա
նշանակում է, որ այլ շրջանների�? ավելի շատ տղա ուսանողներ են հնարավորություն
ունենում սովորել Երևանում, քան աղջիկներ: Այս անհամաչափությունն աճում է�?
ուսանողի տան և Երևանի միջև ընկած հեռավորությանը համաչափ:

V.4.2 �?եղեկատվական անհամաչափություն
2014թ. իրականա�?ված «Հայաստանի գենդերային բարոմետր» հետազոտության
շրջանակներում ուսումնասիրվել են հայաստան�?իների�? տղամարդկան�? և կանան�?
իրավահավասարության             վերաբերյալ       դիրքորոշումները:        11   Հետազոտության
շրջանակներում հար�?վածների 60 տոկոսն ընդունել է, որ հայ հասարակության մեջ
գոյություն ունի անհավասարություն տղամարդկան�? և կանան�? միջև: Հար�?վածների
կեսի�? ավելին (55 տոկոս) կարծում է, որ անհավասարության գլխավոր պատճառը
հասարակության մեջ կանան�? իրավունքների մասին իրազեկվածության �?ածր
աստիճանն է:

V.4.3 Ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումներ կիրարկման ընթա�?քում

V.4.3.1 Կանան�? և տղամարդկան�? հավասարությանն ուղղված գործողությունների ներգծում




11
  Իր տեսակի մեջ սա առաջին հանրապետական մասշտաբի հետազոտությունն է, որն իրականա�?րել է Երևանի
պետական համալսարանի (ԵՊՀ) Գենդերային հետազոտությունների և առաջնորդության կենտրոնը (ԳՀԱԿ, 2014թ.)
2014թ.-ի սեպտեմբերի�? դեկտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում�? Երևանում և Հայաստանի բոլոր մարզերում,
ընտրանքի�? թվով 2134 կազմով:


                                              34
ՀՀ       կառավարությունը    մի     շարք   քայլեր     է    ձեռնարկել,   որպեսզի    պետական
քաղաքականությունը ձևակերպելիս շեշտադրվի հավասարությունը: Ըստ էության,
տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության սկզբունքների ինտեգրումը Հայաստանի
կրթական համակարգում աներկբա հիշատակված է որպես ՀՀ կառավարության
համար առաջնահերթ ուղղություն: Այս հանձնառությունն ամրագրվել է 2010
թվականին�?   Հայաստանի Հանրապետության գենդերային քաղաքականության
հայե�?ակարգի     և 2013 թվականին�? «Կանան�? և տղամարդկան�? հավասար
իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին» ՀՀ օրենքի
ընդունմամբ,      որոնք     նախանշում       են    կրթական         համակարգի      բարեփոխման
առաջնահերթ ուղղությունները�?               տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության
խթանման առումով:

Գենդերային քաղաքականության հայե�?ակարգում (Հայաստանի Հանրապետություն,
2010թ.) ամրագրված է, որ կրթության բարեփոխումների առան�?քը պետք է լինեն�? (1)
օպտիմալ         պայմանների         ապահովումը            երկու     սեռերի    քաղաքա�?իների
ստեղծագործական և մտավոր առավելագույն զարգա�?ման համար կրթության
համակարգի հետագա կատարելագործման և ժողովրդավարա�?ման միջո�?ով, (2)
սո�?իալապես ակտիվ և պատասխանատու քաղաքա�?իների դաստիարակումը,
տղամարդկան�?           և   կանան�?    իրավահավասարության              մշակույթի   ձևավորումը,
աջակ�?ությունը հասարակությունում տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության,
սո�?իալական արդարության և սո�?իալական ազատությունների ձեռքբերմանը, և (3)
կրթության կառավարման բոլոր մակարդակներում տղամարդկան�? և կանան�?
հավասարակշռված ներկայա�?վածության հասնելը: Հայե�?ակարգում նախանշված են
կրթության        ոլորտում        տղամարդկան�?             և       կանան�?     հավասարության
քաղաքականության հիմնական ուղղությունները. դրանք են�?

     •    տղամարդկան�? և կանան�? հավասար հարաբերությունների հասկա�?ության
          ձևավորում
     •    Նոր կրթակարգի և ձեռնարկների մշակում�? ուղղված տղամարդկան�? և
          կանան�? հավասարության սկզբունքների ներդրմանը
     •    �?ղամարդկան�? և կանան�? հավասարության վերաբերյալ�? հայրիշխանական
          կարծրատիպերը խրախուսող ավանդույթների հաղթահարում
     •    Գենդերային դաստիարակության ինտեգրում կրթակարգում�? որպես կրթական
          համակարգի բոլոր մակարդակներում պարտադիր բաղադրիչ:

Թեև գենդերային քաղաքականության հայե�?ակարգի ձևակերպումը գովելի առաջին
քայլ է, որը նպաստում է կրթության ոլորտում կանան�? և տղամարդկան�?

                                                35
հավասարությանը, սակայն այս հանձնառությունը դեռևս չի վերածվել կիրառական
օրենքների, և շատ քիչ փոփոխություններ է բերել մանկավարժության մեջ կամ
կրթակարգում: Օրինակ, «(2011-2015թթ.) Կրթության զարգա�?ման պետական ծրագրի
հաստատման մասին» ՀՀ օրենքում և «2016-2025թթ. կրթության զարգա�?ման
պետական ծրագրի» երկրորդ նախագծում տղամարդկան�? և կանան�?
հավասարությունը հստակ ամրագրված չէ որպես պետական ծրագրի սկզբունք: Նույն
կերպ, կանան�? և տղամարդկան�? հավասարության սկզբունքները հետևողականորեն
ներդրված չեն կրթական համակարգի բոլոր մակարդակներում և առարկաների
կրթական չափորոշիչներում, ուսումնական ծրագրերում և դասագրքերում:

Պետական չափորոշիչները սահմանում են կրթության որակի զարգա�?ման ընդհանուր
շրջանակը, որը սակայն իրա�?ված չէ: Որպես այդպիսին, պետական չափորոշիչները
կարևոր դեր են կատարում փաստա�?ի ուսումնական ծրագրի, առարկայական
ծրագրերի,      գիտելիքի      գնահատման,          ուսու�?չի     մեթոդական        ուղե�?ույ�?ների   և
դասագրքերի         մշակման        ուղղվածությունը         սահմանելու        առումով:     �?ակայն
քաղաքականության և գործընթա�?ների (օր.�? չափորոշիչներ, առարկայական ծրագրեր,
ուսու�?իչների մեթոդական ձեռնարկներ և դասագրքեր) միջև կապը բա�?ակայում է:
Ներկայումս օգտագործվող հանրակրթական ծրագրերի և դասագրքերի մեծ մասը
մշակվել ու հրատարակվել են նախքան քաղաքականության հարթությունում այս
հանձնառությունների ստանձնումը և, այդ իսկ պատճառով, դրան�? ստեղծման
ընթա�?քում գենդերային վերլուծության չեն ենթարկվել: 12 Բուհերի գործունեությունը
կարգավորող ուղե�?ույ�?ներում ևս բա�?ակայում են կանան�? և տղամարդկան�?
հավասար հնարավորությունների վերաբերյալ կոնկրետ իրավակարգավորումները:



V.4.3.2 Դասագրքեր

Համաշխարհային բանկի կողմի�? իրականա�?ված�? հայաստանյան դասագրքերի
ուսումնասիրության շրջանակներում վերլուծության են ենթարկվել ավագ դպրո�?ի ինը
դասագրքեր�? «Հասարակագիտություն» (10-րդ, 11-րդ և 12-րդ դասարաններ),
«Պատմություն» (10-րդ, 11-րդ և 12-րդ դասարաններ) և «Հայ գրականություն» (10-րդ,
11-րդ և 12-րդ դասարաններ) (Օսիպով և �?արգիսովա, 2015թ.): Բա�?ի այդ,
վերլուծության են ենթարկվել նաև այդ առարկաների կրթական չափորոշիչները,




 Օրինակ, 2010թ.-ին�? մշակվել և 2012թ.-ին վերանայվել են կրթության պետական չափորոշիչները:
12




                                                 36
առարկայական ծրագրերն ու ուսու�?չի ձեռնարկները:                         13   Ըստ հետազոտության
արդյունքների�? դպրո�?ական դասագրքերում «հավերժա�?ված» են կանան�? մասին
գենդերային առումով խտրական հիշատակումները, դպրո�?ական դասագրքերի
հեղինակների գերակշռող մասը տղամարդիկ են, և կարծրատիպերը համատարած են
դպրո�?ական           մշակույթում:              Ուսումնասիրության              մեջ      մանրամասն
առաջարկություններ           են    ներկայա�?վել         կանան�?       պատմական           կերպարների
վերաբերյալ, ովքեր իրեն�? նպաստն են ունե�?ել արվեստի և գիտության բնագավառում
և որոն�? կարելի է հիշատակել հաջորդիվ հրատարակվելիք դասագրքերում:

     Աղյուսակ 2. Դասագրքերում արական և իգական սեռի անհատականությունների և
         կերպարների ներկայա�?վածության հաճախականությունը (տեքստերում և
                              պատկերներում, 2015թ.)
      Առարկա                            Կանան�?          �?ղամարդկան�?
                                  ներկայա�?վածություն ներկայա�?վածություն
      Հասարակագիտություն                              17.5%                       82.4%
      Հասարակագիտություն (10-րդ                    18.4% (120)                 81.6% (531)
      դասարան)
      Հասարակագիտություն (11-րդ                    16.4% (53)                  83.6% (269)
      դասարան)
      Հասարակագիտություն (12-րդ                    17.9% (103)                 82.1% (472)
      դասարան)
      Պատմություն                                      4.2%                       95.8%
      Պատմություն (10-րդ դասարան)                   5.8% (28)                  94.2% (450)
      Պատմություն (11-րդ դասարան)                   2.5% (20)                  97.4% (769)
      Պատմություն (12-րդ դասարան)                   4.4% (29)                  95.5% (625)
      Հայ գրականություն                               19.5%                       80.5%
      Հայ գրականություն (10-րդ                     18.9% (316)                81.1% (1358)
      դասարան)
      Հայ գրականություն (11-րդ                     19.9% (342)                80.1% (1376)
      դասարան)
      Հայ գրականություն (12-րդ                     19.8% (744)                 80.2% (596)
      դասարան)
                            Աղբյուրը�? Օսիպով և �?արգիսովա, 2015թ.




13Հեռազոտության մեջ կիրառվել է կոդավորման մեթոդաբանություն, որի միջո�?ով վեր են հանվում և վերլուծության
են ենթարկվում կողմնակալ և կարծրատիպային ներկայա�?վածության օրինակները:


                                                 37
Դասագրքերի վերլուծությունը �?ույ�? է տվել,        Հայաստանի գրեթե բոլոր դասագրքերում
որ      բոլոր        դասագրքերում          և    կանայք ոչ միայն ավելի քիչ են ներկայա�?ված,
                                                քան տղամարդիկ, այլև հիշատակված են
դասարաններում կանայք ավելի քիչ են               կարծրատիպային      եղանակներով�?       իբրև
ներկայա�?ված        իրեն�?   մասնագիտական         պասիվ, հպատակվող և տղամարդկան�?ի�?
գործառույթներում,      քան     տղամարդիկ:       կախված:      Կանայք       և     աղջիկները
                                                սկզբունքորեն կապված են իրեն�? ընտանեկան
Անգամ երբ կանայք հիշատակված են,                 կարգավիճակին, հատկապես, որպես մայր,
մասնագիտությունների և զբաղմունքների             կին, դուստր և թոռնուհի: 10-րդ դասարանի
                                                հայ գրականության դասագրքում կանան�?
շարքը սահմանափակվում է ուսու�?չի և
                                                պատկերները հաճախ երևում են մայրության
բուժքրոջ        մասնագիտությամբ:           Ի    համատեքստում�?        ընդգծելով      նրան�?
հակադրություն�? տղամարդիկ հիշատակ-               համեստությունը,             գեղե�?կությունը,
                                                հնազանդությունը, վայելչությունը և հանոււն
վում են որպես որոշում կայա�?նողներ,              իրեն�? ամուսինների և հայրենիքի իրեն�?
քաղաքական պատմությունը կերտողներ,               զոհաբերելու պատրաստակամությունը:
քաղաքական        և    հոգևոր       գործիչներ,
                                                Աղբյուրը�? Օսիպով և �?արգիսովա, 2015թ.:
խորհրդականներ, գեներալներ, հերոսներ
և մշակութային գործիչներ: Նրանք ներկայա�?վում են այնպիսի հեղինակային
մասնագիտություններում, ինչպիսիք են�? գիտնական, քաղաքա�?իական ծառայող,
բժիշկ, ղեկավար, պատերազմի մասնակի�?, արվեստի գործիչ, գրող, եկեղե�?ական,
փիլիսոփա և այլն:

Օրինակ,    12-րդ     դասարանի      հասարակագիտության          դասագրքում       կանան�?         և
տղամարդկան�? ձեռքբերումները քննարկվում են ծնելիության                      �?ու�?անիշի նեղ
դիտանկյունի�?, այլ ոչ�? աշխատաշուկայում ինտեգրման կամ հասարակության մեջ
ավելի մեծ հնարավորություններ ունենալու տեսանկյունի�?: Նույն կերպ, 10-րդ
դասարանի հասարակագիտության դասագրքում կինը ներկայա�?ված է մայրության
սպեկտրի�? (որպես խնամատար և երեխա ծնող) և հաճախ�? ընտանիքի և երեխաների
հետ առնչության համատեքստում: Կանան�? և տղամարդկան�? հավասարության
սկզբունքներն       արտա�?ոլված        չեն   միջնակարգ        դպրո�?ի       «Հայո�?      լեզու»,
«Գրականություն» և «Պատմություն» առարկաների պետական չափորոշիչներում և,
ըստ   այդմ,     ներառված     չեն     ուսումնական     ծրագրի      բովանդակության         մեջ,
առարկայական ծրագրերում, ուսու�?չի մեթոդական ձեռնարկներում և դասագրքերում
(Օսիպով և �?արգիսովա, 2015թ.):

V.4.3.3 Ուսու�?չական կազմ




                                           38
Թեև բուհերի պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմում տղամարդկան�? և կանան�?
թիվը հավասարակշռված է, կանայք գերներկայա�?ված դասախոսական կազմի �?ածր
պաշտոններում և թերներկայա�?ված�? ավագ գիտահետազոտական պաշտոններում:
Մեծ    է   անհամաչափությունը          առարկայական           ուղղություններում.      կանայք
թերներկայա�?ված են մի շարք մասնագիտական ուղղություններում, այդ թվում�?
ֆիզիկա     և    մաթեմատիկա,     տեխնիկական           գիտություններ,       երկրաբանություն,
գյուղատնտեսություն, ճարտարապետություն և շինարարություն, փիլիսոփայություն,
պատմություն և քաղաքագիտություն (Խաչատրյան, Գրիգորյան և �?երոբյան, 2015թ.):
Առկա այս իրավիճակը դժվար կլինի փոխել առան�? քվոտավորման համակարգի, քանի
որ    կանայք     թերներկայա�?ված       են     բուհերի     ղեկավար         խորհուրդներում    և
գիտխորհուրդներում, իսկ համաձայն գործող իրավակարգավորման` բուհական
խորհուրդների       անդամների         25      տոկոսը      պետք        է     ընտրվի       բուհի
պրոֆեսորադասախոսական կազմի�?: Ենթադրվում է, որ թեկնածուները պետք է
ունենան        համապատասխան          բարձր        գիտական     աստիճաններ,        ինչը     ևս
սահմանափակում է կանան�? մասնակ�?ությունը, քանի որ դոկտորական աստիճան
ունե�?ող կանան�?      և կին պրոֆեսորների թիվը զգալիորեն զիջում է դոկտորական
աստիճան ունե�?ող տղամարդկան�? թվին: Այն հանգամանքը, որ ակադեմիական
համակարգում դոկտորական աստիճանի հետամուտ կանայք քիչ են, ենթադրում է, որ
նրան�?ի�? շատ քչերն են կարողանում մուտք գործել գիտական համայնքի բարձր
էշելոններ: Թեև կանայք ստանում են մագիստրոսական կրթություն, սակայն նրան�?
փոքր մասն է շարունակում կրթությունը PhD աստիճան ստանալու համար. 2015թ.-ի
տվյալները �?ույ�? են տալիս, որ 11 տղամարդու հաշվով ընդամենը 2 կին է ավարտին
հաս�?նում դոկտորական կրթությունը:                         Կանան�? թիվն աստիճանաբար
                                                         նվազում է հետազոտական և
V.4.3.4 Արձագանքը տղամարդկան�? խրախուսման                 կրթական յուրաքանչյուր�? ավելի
միջո�?ներին                                               բարձր մակարդակի մասնագի-
                                                         տական պաշտոններում: Այս
Պարտադիր զինվորական ծառայությունը մեկ այլ                պատկերը �?ույ�? է տալիս, որ
վճռորոշ գործոն է, որը տղամարդկան�? դրդում է               իսկապես իրական արգելքներ
ընտրել     STEM     ոլորտում     ուսման       ուղին:     կան կանան�? ակադեմիական
                                                         կարիերայում ավելի բարձր
�?ովորաբար        արական      սեռի     ուսանողները
                                                         մակարդակի          հասնելու
պարտավոր են 18 տարեկանում ընդհատել իրեն�?                 ճանապարհին:
ուսումը    և    ան�?նել     երկամյա    զինվորական
                                                         Աղբյուրը�?        Խաչատրյան,
ծառայություն.      բոլոր     դեպքերում,           STEM
                                                         Գրիգորյան և �?երոբյան, 2015թ.:
ֆակուլտետներ      ընդունելության      պահանջներն
ավելի մեղմ են ֆակուլտետների համեմատ, ինչպես նաև անվճար համակարգ



                                             39
ընդունվելը թույլ է տալիս տարկետում ստանալ զինծառայությունի�?: 14 Այսպիսով,
արական սեռի ուսանողները կարողանում են սովորել անվճար և խուսափել
զինվորական ծառայությունի�?: Ծառայությունը հնարավոր է է′լ ավելի տարժամկետել,
եթե արական սեռի ուսանողը շարունակի իր ուսումը հետբուհական մակարդակում, և
կարող է ընդհանրապես ազատվել զինապարտությունի�?, եթե ձեռք բերի PhD ստիճան:

     «Զինվորական ծառայությունը խնդիր է: Առաջին իմպուլսն այն է, որ գաս և սովորես
     այստեղ: Մր�?ակ�?ությունը �?ածր է, ընդունվողների թիվը�? փոքր: Անվճար համակարգ
     ընդունվելու և բանակի�? խուսափելու հավանականությունը մեծ է: �?ակայն չկարծեք,
     թե բանակն է իմ այստեղ լինելու միակ պատճառը»: (Երևան, STEM ուղղվածության
     բուհ, տղա ուսանող)

     «Անվճար համակարգում սովորող տղաների թիվն ավելի շատ է: Զինվորական
     ծառայությունը խնդիր է»: (Երևան, STEM ոլորտի բուհ, աղջիկ ուսանող)

V.4.4 Կարծրատիպեր

V.4.4.1 �?եռի հատկանիշով պայմանավորված խտրականություն

Ըստ ԱԶԲ-ի (2015թ.)�? տղամարդկան�? և կանան�? վերագրվող դերերն ու նորմերը,
հատկապես կանան�? և տղամարդկան�? ընդունելի դերակատարմանը վերաբերող
հասկա�?ությունները         զգալի     ազդե�?ություն      ունեն     հայ    հասարակությունում:
Գերակշռում են կանան�?�? հիմնականում մասնավոր և ընտանեկան կյանքի ոլորտների
հետ կապող պատկերա�?ումները, որտեղ կանան�?�? հանրային կյանքում կայանալու
հնարավորությունները հաճախ տեղ չունեն: �?ղամարդկան�? և կանան�? դերային
կարծրատիպերի           հետևանքով         կանայք       ավելի      քիչ     են     ներկայա�?ված
քաղաքականության մեջ, գրան�?ված աշխատուժի կազմում և որպես բիզնես
ղեկավարներ: �?ղամարդկան�? վրա ևս կարծրատիպերը կարող են բա�?ասաբար ազդել,
հատկապես այն դեպքերում, երբ դրանք պատկերում են տղամարդուն�? իբրև
ընտանիքի ֆինանսական ապահովման միակ պատասխանատու. սրանք նորմեր են,
որոն�? համապատասխանելն աստիճանաբար ավելի է դժվարանում հայաստանյան
աշխատաշուկայի ներկայիս իրողության պայմաններում: �?եռով պայմանավորված
այս կարծրատիպերի հիմքը դրվում է ընտանիքում և դպրո�?ում:

Մեկ հետազոտության արդյունքներով, սեռի հատկանիշով պայմանավորված�?
ավանդական կարծրատիպերը համատարած են Հայաստանի ավագ դպրո�?ների


14
  Պարտադիր զինծառայությունի�? տարկետում չորս տարի բակալավրիատում սովորելու համար տրվում է
«Զինապարտության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածով: Քանի որ զինվորական տարկետման տեղերի քանակը
բուհերում սահմանափակ է, զինվորական ծառայությունի�? տարկետում շնորհվում է մր�?ութային հիմունքներով:


                                              40
ուսու�?իչների և աշակերտների շրջանում: Հար�?ված ուսու�?իչների մոտավորապես
կեսը գտնում են, որ «կանայք և տղամարդիկ պետք է պահեն ավանդական
մասնագիտությունները». ավելին, ուսու�?իչների 56 տոկոսը գտնում է, որ տղամարդիկ
կարող են ընտրել իրեն�? �?անկա�?ած մասնագիտությունը: Նույն հետազոտության
արդյունքներով հաստատվել է, որ սեռի հատկանիշով պայմանավորված ավանդական
կարծրատիպեր        առկա     են   հեն�?   ավագ     դպրո�?ի     աշակերտների        շրջանում:
Մասնավորապես, հետազոտությանը մասնակ�?ած աշակերտների ընդամենը 43
տոկոսն է գտնում, որ «կինը կարող է ընտրել իր �?անկա�?ած մասնագիտությունը»,
մինչդեռ հար�?վածների կեսը նշել է, որ «կան մասնագիտություններ, որոնք կինը չի
կարող ունենալ»: Հար�?վածների կազմում�? հետազոտությանը մասնակ�?ած տղաների
մեծամասնությունը (73 տոկոս) գտնում են, որ «կան մասնագիտություններ, որոնք կինը
չի կարող ունենալ» (Անդերսոն, 2013թ.):15

Նույն հետազոտության արդյունքներով�? ուսու�?իչները տղա և աղջիկ աշակերտներին
տարբեր կերպ են վերաբերվում: Աշակերտները հաստատել են, որ իրենք առերեսվում
են ուսու�?իչների տարբերակված վերաբերմունքին և խտրականության: Ավելին,
հետազոտության արդյունքներով�? ուսու�?իչները չեն պատկերա�?նում, թե ինչ է իրենի�?
ներկայա�?նում չեզոք գենդերային մոտե�?ումն ուսու�?ման և ուսումնառության
պրո�?եսում: Ըստ արդյունքների�? ուսու�?իչների 57 տոկոսը գտնում է, որ իրենք կարող
են փոխել ավանդական կարծրատիպերը և որ իրենք դա անում են իրեն�? աշխատանքի
պրո�?եսում, միևնույն ժամանակ 14 տոկոսը պատասխանել է, որ մանկավարժի իրեն�?
դերում իրենք կարող են փոխել ավանդական կարծրատիպերը, սակայն չեն փորձի դա
անել դասարանում, իսկ 27 տոկոսը նշել է, որ իրեն�? դերն ընդամենը կրթելն է: Երբ
հար�? է տրվել տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության պրոբլեմատիկան
ուսումնական ծրագրում ներառելու հնարավորության մասին, հար�?ված ուսու�?իչների
32 տոկոսը պատասխանել է, որ իրենք սիրով կզբաղվեն այդ հար�?երով, մինչդեռ
հար�?վածների 32 տոկոսը պատասխանել է, որ իրենք չէին �?անկանա դասավանդել դա,
իսկ 36 տոկոսը պատասխանել է, որ չգիտի:

V.4.4.2 STEM կարծրատիպեր

Բարձրագույն կրթության մեջ, որտեղ բոլոր ուսանողների մեծ մասը կանայք են, դեռևս
պահպանվում են սեռի հատկանիշով պայմանավորված�? ավանդական դերերը:
Ծնողների և սովորողների շրջանում առկա�? սեռի հատկանիշով պայմանավորված


15
  Հետազոտությանը մասնակ�?ել են ավագ դասարանների 283 աշակերտներ և 50 ուսու�?իչներ Երևանի երեք
դպրո�?ների�?:


                                           41
կարծրատիպերն ազդում են ուսման ուղու ընտրության վրա: 2013թ. Երևանի
պետական            համալսարանում         (ԵՊՀ      գենդերային       հետազոտությունների             և
առաջնորդության կենտրոնի 2014թ. ուսումնասիրություն) 16 արական և իգական սեռի
ուսանողների            շրջանում       ան�?կա�?ված         հետազոտության           արդյունքներով�?
երիտասարդների գերակշռող մեծամասնությունը (տղաների և աղջիկների ավելի քան
90 տոկոսը) կարծում է, որ «կինը պետք է լավ կրթություն ստանա»: Այդուհանդերձ,
հար�?ված ուսանողների զգալիորեն փոքր տոկոսն է համամիտ, որ կարևոր կամ շատ
կարևոր է, որպեսզի «կինը հաջող կարիերա ունենա» ( տղաների�? 46 և աղջիկների 62
տոկոսը): STEM բնագավառում սովորող կամ աշխատող կանան�? դիտում են որպես
«այրանման»: Հումանիտար ֆակուլտետների արական սեռի ուսանողները ևս տհաճ
ուղերձներ են ստանում իրեն�? ընտրության վերաբերյալ: �?ույն զեկույ�?ի կազմման
նպատակով ան�?կա�?ված ֆոկուս խմբի ձևաչափով քննարկումների և հիմնական
տեղեկատվական հար�?ազրույ�?ների                     ընթա�?քում վեր է հանվել համանման
վերաբերմունք արական և իգական սեռի ուսանողների և աշխատողների նկատմամբ:

      «Եթե կինն աշխատում է հանքարդյունաբերության և շինարարության ոլորտում, ապա
      նա ան�?նում է կանա�?իության սահմանը: Նա կոր�?նում է իր կանա�?իությունը»:
      (Գավառ, STEM ուղղվածության բուհ, հիմնական հար�?վող, կին)

      «Երբևէ տեսե՞լ եք կին մեխանիկ: Աղջիկները լսում են դիզայն բառը և կարծում են, թե
      դա կանա�?ի մասնագիտություն է»: (Երևան, STEM ուղղվածության ՄԿՈւ
      հաստատություն, վարչական աշխատակազմի արական սեռի ներկայա�?ու�?իչ)

      «Երբ ես մարդկան�? ասում եմ, որ ֆիզիկա եմ սովորում, նրանք ինձ հար�?նում են�?
      արդյոք չեմ գժվել կամ մտածկոտ հայա�?քով նայում են և ասում, որ լավ ընտրություն եմ
      կատարել: Իմ նպատակն է �?ույ�? տալ մարդկան�?, որ այս մասնագիտությունը նույնքան
      լավն է, որքան մյուս մասնագիտությունները»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի
      ուսանողուհի)

Արական և իգական սեռի տարբեր տարիքի հար�?վածները հաճախ արտահայտել են
այն համոզմունքը, թե տղա ուսանողներն աղջիկ ուսանողների�? ավելի խելա�?ի են: �?ա
է համարվում STEM կրթական ծրագրերում տղաների գերակշիռ ընդգրկվածության
պատճառը:

      «Ուսանող տղաներին ասում են�? դուք պետք է լավ սովորեք, դուք տղաներ եք, այս
      ամենը ձեզ համար է: Չե՞ք ամաչում, որ աղջիկները ձեզանի�? լավ են սովորում »:
      (Գյումրի, STEM ուղղվածության բուհի ուսանողուհի)




16   Հետազոտությունը պարունակում է 16-ի�? 25 տարեկան 205 աղջիկ և 173 տղա աշակերտների պատասխաններ:


                                                 42
     «Աղջիկ ուսանողներն ավելի ջանասեր են, իսկ տղաներն�? ավելի խելա�?ի: Նրանք են
     շահում գրեթե բոլոր մր�?անակները, հաղթում մր�?ույթներում, հատկապես�?
     միջազգային»: (Երևան, STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատություն, արական սեռի
     ներկայա�?ու�?իչ)

     «Մեզ հետ սովորող աղջիկները գերազան�? գնահատականներ ստանալու շանս չունեն,
     քանի որ նրան�? ինտելեկտը տարբերվում է տղաների ինտելեկտի�?: Պատմությունը
     ճանաչում է հարյուրավոր գիտնական տղամարդկան�?, սակայն ոչ մի կին չի
     հիշատակվում»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի տղա ուսանող)

     «Ցավոք, վերջին տարիներին մեզ մոտ սովորող աղջիկ ուսանողներն ավելա�?ել են:
     Մաթեմատիկայի ֆակուլտետի հիմնական նպատակը գիտնականներ պատրաստելն է:
     Կին մաթեմատիկոսները շատ քիչ են, 90%-ը տղամարդիկ են: Եթե աղջիկ ուսանողները
     60% կազմեն, ապա գիտնականներ պատրաստելու շանսերը նվազում են»: (Երևան,
     STEM ուղղվածության բուհի դեկան, տղամարդ)

     «Նայած, ես ունեմ կուրսե�?ի աղջիկ: Նա ամենաուժեղն է խմբում: Բայ�? այդպիսի
     դեպքերը շատ հազվադեպ են»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի դեկան, տղա
     ուսանող)

Արական սեռի ուսանողների գերակշիռ թիվը�? STEM և իգական սեռի ուսանողներինը�?
հումանիտար ուղղվածության ուսումնական հաստատություններում մի արատավոր
�?իկլ է ստեղծում, երբ ընտանիքները և ընկերները կանխում/ապախրախուսում են
կանան�?�? մուտք գործել տղամարդկան�? միջավայր և հակառակը: �?ղաներին ընկալում
են     որպես    «առնականությունի�?     զուրկ»   հումանիտար/կանան�?       ուսումնական
միջավայրերում,       իսկ    աղջիկներն      ընկալվում    են    որպես     «այրանման»�?
STEM/տղամարդկան�? ուսումնական միջավայրերում:

     «Լեզվաբանական համալսարանում բոլոր ուսանողներն աղջիկներ են: Եթե տղաներն
     այս բուհ են ընդունվում, նրանք ստիպված են լինում գործ ունենալ իրեն�? ընտանիքի
     անդամների ընդդիմադիր դիրքորոշման հետ: Նույն կարծրատիպերը կիրառվում են
     նաև, եթե աղջիկն է �?անկանում Պոլիտեխնիկական համալսարան ընդունվել»: (Երևան,
     STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատություն, ուսանող տղա)

     «Ես ուզում էի ինժեներ դառնալ: Բայ�? հայրս թույլ չտվե�?: Նա ճարտարապետ է և ասում
     է, որ դա կնոջ գործ չէ, որովհետև պետք է շփվես շինարարների հետ և մասնակ�?ես
     շինարարության պրո�?եսին: �?ղամարդկան�? հետ աշխատելը հարմար չէ: (Երևան,
     STEM ուղղվածության բուհի ուսանողուհի)

     «Մեր օֆիսում ամենալավ ծրագրավորողների�? մեկը կին է: Նա ասա�? ինձ, որ
     �?անկա�?ել է ընդունվել Պոլիտեխնիկական համալսարան, բայ�? երբ մտել է
     համալսարանի ճաշարան, տեսել է, որ աղջիկներ չկան: Բոլոր տղաները սևեռվել են իր
     վրա, և նա իրեն անհարմար է զգա�?ել: Դրա համար էլ ընդունվել է ԵՊՀ, որտեղ ավելի



                                          43
     շատ աղջիկներ են սովորում, քան Պոլիտեխնիկական համալսարանում»: (Երևան,
     STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատություն, ուսանող տղա)

Այդուհանդերձ, թե′ իգական և թե′ արական սեռի ուսանողները հավասարապես
մասնակ�?ում են բոլոր դասերին և գործնական պարապմունքներին: Երկուսին էլ
հնարավորություն          է     տրվում       մասնակ�?ելու         տարբեր         մասնագիտական
միջո�?առումների և մր�?ույթների. ըստ էության, կանայք ավելի շահադրդված են
մասնակ�?ելու այդպիսի միջո�?առումների, քան տղամարդիկ:17Ավելին, STEM սովորող
աղջիկներն      իրեն�?     ավելի    բարձր     են    համարում�?      հումանիտար         առարկաներ
սովորողների�?:       Ուսանող      աղջիկներն       իրեն�?     համարում       են   ավելի     խելա�?ի,
ինքնավստահ և, նույնիսկ, գեղե�?իկ: STEM սովորող աղջիկներն ընդհանուր առմամբ
ավելի գոհ են STEM ուղղվածության բուհերի և ՄԿՈւ հաստատությունների
տրամադրած կրթական ծառայությունների�?, քան տղա ուսանողները, ովքեր այդքան
էլ լավատես չեն STEM բնագավառում իրեն�? կրթության վերաբերյալ, ավելի շատ են
քննադատում իրեն�? կրթական ծրագրերը և վստահություն չունեն իրեն�? ապագա
զբաղվածության և եկամուտ վաստակելու հնարավորությունների հար�?ում:18

     «Ինձ դուր է գալիս, որ հասարակությունն ինձ խելա�?ի է համարում: Մարդիկ հար�?նում
     են իմ կարծիքը և հաշվի են առնում այն»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի
     ուսանողուհի)

     «Ես միշտ հպարտ եմ ասելով, որ հիդրոինժեների դիպլոմով եմ ավարտել և ունեմ
     համապատասխան աշխատանք ու պաշտոն»: (Երևան, STEM ոլորտում աշխատող կին)

     «Հումանիտար ֆակուլտետներում միայն աղջիկների ձայներ են լսվում: Այստեղ�? STEM
     ֆակուլտետում մենք կարիք չունենք անհանգստանալու, թե ինչ տեսք ունենք: Մենք
     միշտ գեղե�?իկ ենք»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի ուսանողուհի)




17
  Իրավիճակը տաբեր է ճարտարապետության ոլորտում, որտեղ աղջիկ ուսանողները հաճախ ետ են մնում իրեն�?
հավասարակի�? տղաների�?, որովհետև չեն �?անկանում զբաղվել կառու�?ապատման և հատակագծման
պարապմունքներին: Հետևաբար, նրանք նաև չեն տիրապետում բավարար պրակտիկ հմտությունների�?
հետագայում, և որոշ գործառույթներում նրան�? չեն ընդունում, որովետև նրանք միայն տեսական գիտելիքների են
տիրապետում:
18 Ուսանող աղջիկները, ում կարծիքները մեջբերված են այս բաժնում, «բա�?առիկ» են, քանի որ սովորում կամ

աշխատում են STEM բնագավառում:


                                                 44
VI. Կինը  և                  աշխատանքային                       գործունեությունը
Հայաստանում

VI.1 Ընդհանուր տեղեկատվություն Հայաստանում կանան�? զբաղվածության
մասին

Ցածր արտադրողականություն ապահովող զբաղվածությունը մարտահրավեր է
Հայաստանի        աշխատանքային          շուկայում,      որտեղ        աշխատանքի       դիմա�?
վարձատրությունը հիմնականում բավարար չէ մարդկան�? աղքատությունի�? հանելու
համար: Աշխատողների գրեթե 40 տոկոսը կենտրոնա�?ած են գյուղատնտեսության
ոլորտում, որտեղ առան�? մեխանիզա�?իայի կատարվող աշխատանքը չի ապահովում
արտադրողականության աճ: Ի հակադրություն դրա�? ժամանակակի�?, բարձր
արտադրողականության ոլորտը սաղմնային փուլում է (Ռուտկովսկի, 2012թ.): Ցածր
վաստակ ապահովող աշխատանքները այն աշխատանքներն են, որոն�? դիմա�?
վարձատրությունը միջին աշխատավարձի�? երկու երրորդով �?ածր է. Հայաստանում
աշխատատեղերի մեկ քառորդն այս խմբին է պատկանում, ինչն էականորեն բարձր է
Եվրոպական երկրների համեմատ, որտեղ �?ածր վարձատրվող աշխատատեղերի
քանակը 15-20 տոկոսի միջակայքում է: Ցածր արտադրողականություն ունե�?ող և �?ածր
վարձատրվող        զբաղվածությանը        նպաստող       մեկ     այլ   գործոն    է   նաև    ոչ
գյուղատնտեսական ոլորտներում ստվերի զգալի առկայությունը (Համաշխարհային
բանկ, 2015թ.):

Հայաստանի աշխատաշուկայում գոյություն ունի ընդգծված անհավասարություն
կանան�? և տղամարդկան�? միջև: Sնտեսապես ակտիվ է (15-75 տարեկան) կանան�?
ավելի քան կեսը (54.2 տոկոսը)�? ի տարբերություն տղամարդկան�? 72.6 տոկոսի:
Հայաստանում վարձատրության�? սեռով պայմանավորված մեծ խզվածքի պատճառն
աշխատաշուկայի շերտավորվածությունն է. տղամարդիկ ավելի շատ են զբաղվում
բազմաբնույթ      տնտեսական       գործունեությամբ      և     ավելի   բարձր    վարձատրվող
ոլորտներում, իսկ կանայք հիմնականում ընդգրկված են �?ածր վարձատրվող
ոլորտներում�? կրթություն, բուժծառայություններ և առևտուր (ԱԶԲ, 2015թ.):19




19
 Կրթության ոլորտում աշխատողների 84 տոկոսը կանայք են, սակայն նրան�?ի�? դպրո�?ի տնօրենների պաշտոն
զբաղե�?նողները առավելագույնը 40 տոկոս են կազմում (ԱԶԲ, 2015թ.):


                                            45
     Պատկեր 12. �?ղամարդ և կին աշխատողների թիվը�? ըստ ոչ գյուղատնտեսական
                  տնտեսական գործունեության ոլորտների, 2012թ.




                 Պետական       Առևտուր,        Շինարա     Փոխադրում և   Ֆինանսական,   Այլ
     Արտա        կառավարում    վերանորոգում,   րություն   պահեստ.       անշարժ գույք,
     դրություն   կրթություն,
                               սնունդ                                   գիտական
                 առողջ.

Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ 2016թ. գնահատական:

Բուհում կայա�?ված որոշումները իրականություն են դառնում աշխատաշուկայում:
Աշխատող կանայք կենտրոնա�?ած են կրթության, բուժծառայությունների և առևտրի
ոլորտներում, իսկ տղամարդիկ գերիշխում են STEM ոլորտներում և ընդհանուր
առմամբ միտված են զբաղվելու ավելի բազմազան տնտեսական գործունեությամբ:20
Վերջին տասնամյակի աշխատաշուկայի տվյալների համեմատությունը �?ույ�? է տալիս
կանան�? և տղամարդկան�? տնտեսական գործունեության միտումների խառը
պատկեր: Որոշ ոլորտներում սեռի սկզբունքով սեգրեգա�?իան միանգամայն ստատիկ
է, ինչպես օրինակ, շինարարության ոլորտում զբաղվածության պարագայում է:
Այնպիսի ոլորտները, ինչպիսիք են ֆինանսական և հյուրընկալության ոլորտները,
միշտ էլ սեռերի ներկայա�?վածության առումով ավելի հավասարակշռված են եղել, իսկ
կանայք կարևոր առաջխաղա�?ում են ունե�?ել որոշ STEM բնագավառներում, ինչպիսիք
են�? �?Հ�?-ն, ֆինանսական և ապահովագրական գործունեությունը, մեծածախ և
մանրածախ առևտուրը: �?ակայն կանայք դեռևս թերներկայա�?ված են ղեկավարման
բարձր օղակներում. ղեկավարների 67.8 տոկոսը տղամարդիկ են, իսկ բարձր ղեկավար
պաշտոններ զբաղե�?նող կանան�? թիվը նվազել է�? 2012թ. 27 տոկոսի�? հասնելով 23
տոկոսի�? 2013թ.-ին (ԱԶԲ, 2015թ.):




20Նկատենք, որ սա դուրս է թողնում զբաղվածության ամենամեծ ոլորտը�? գյուղատնտեսությունը, որտեղ զբաղված
է աշխատողների մեծամասնությունը. Հայաստանում կանան�? 44 տոկոսը և տղամարդկան�? 31 տոկոսը զբաղվում է
գյուղատնտեսությամբ (ԱԶԲ, 2015թ.):


                                                     46
Կանան�? զգալի մասը զբաղված է ստվերային աշխատանքով կամ մուտք չի գործում
աշխատաշուկա�? ամուսնության պատճառով: Դրա հետևանքով նրանք մնում են
առան�? աշխատանքային օրենսդրությամբ նախատեսված պաշտպանության (օր.�?
առան�? մայրության կամ երեխայի խնամքի արձակուրդի):

Գրան�?ված գործազուրկների թվում կանայք ավելի մեծ մաս են կազմում և ավելի
երկար ժամանակ են ծախսում աշխատանք փնտրելու վրա, քան տղամարդիկ:
�?ղամարդիկ ավելի շատ են հայտնվում գործազուրկի կարգավիճակում սեզոնային
աշխատանքի         ավարտին,      իսկ     կանայք    դադարե�?նում       են     աշխատանքային
գործունեությունը�? ընտանեկան հանգամանքների պատճառով (ԱԶԲ, 2015թ): Հարկ է
նաև նկատել, որ մեծ տարբերություններ են առաջանում երկրի գյուղական և
քաղաքային շրջաններում ապրող կանան�? միջև, իսկ գործազրկության ավելի բարձր
մակարդակ գրան�?ված է քաղաքային շրջաններում (Դալլաքյան և Բախտավորյան,
2011թ.):

VI.2   STEM աշխատատեղերը�? ըստ տնտեսության ճյուղերի

Ինչպես     շատ    այլ    երկրներում,    տղամարդկան�?        և     կանան�?     զբաղվածության
ոլորտներում        նկատվում        են      սեռի      հատկանիշով            պայմանավորված
օրինաչափություններ: Թեև տղամարդկան�? և կանան�? մեծամասնությունը զբաղված է
գյուղատնտեսության ոլորտում, տղամարդիկ ավելի շատ են դիվերսիֆիկա�?նում
իրեն�? գործունեությունը, քան կանայք, և այլ ոլորտներում ևս ներկայա�?ված են: 2015թ.
Աշխատուժի        հետազոտությունի�?       վեր�?ված     տվյալները      �?ույ�?   են   տալիս,    որ
տնտեսական            գործունեության          ճյուղերը,          որտեղ       տղամարդկան�?
ներկայա�?վածությունը գերակշիռ է (զբաղվածների 80 տոկոսը կամ ավելին
տղամարդիկ են), շինարարությունն է, հանքարդյունաբերությունը և քարհանքերի
շահագործումը, հյուրանո�?ային գործն ու սնունդը, էլեկտրամատակարարման և
գազամատակարարման             ոլորտները      (Պատկեր      13):    STEM      մասնագիտական
աշխատանքներում կանան�? տեսակարար կշիռն ավելի փոքր է տեղեկատվական և
                    21




21
  Աշխատուժի հետազոտության մեջ տրված տնտեսական գործունեության և զբաղմունքների դասակարգումը�?
NACE և ISCO դասակարգման մեկ նիշանո�? կոդով, բավականաչափ ճշգրիտ չէ և հնարավորություն չի տալիս
լիարժեք նկարագրել STEM աշխատատեղերում զբաղվածությունը: Եթե այլ բան նշված չէ, ապա STEM
աշխատատեղերը դասակարգվում են ըստ տնտեսական գործունեության երկու ոլորտի, որը նշված է ԱՎԾ 2010-
2015թթ. ԱՀ�? «մասնագիտական, գիտական և տեխնիկական գործունեություն (և ադմինիստրատիվ և օժանդակ
ծառայություններ�? զբաղվածության տվյալների մասով)» և «տեղեկատվություն և հաղորդակ�?ություն»: Այս
սահմանումը մոտարկվում է STEM բնագավառին առնչվող ներ մասնագիտական գործունեությանը�? ըստ էության
դուրս թողնելով ինժեներներին մի շարք տնտեսական գործունեությունների�?, սակայն�? սահմանափակելով
սխալանքի ներառման տեսակը:


                                             47
  հաղորդակ�?ական (35 տոկոս) ոլորտում, մինչդեռ նրանք մեծամասնություն են
  կազմում             մասնագիտական,                       գիտական          և    տեխնիկական      գործունեության
  բնագավառներում (66 տոկոս) (Պատկեր 13):

            Պատկեր 13. �?ղամարդկան�? և կանան�? տեսակարար կշիռը�? տնտեսական
                              գործունեության մեջ, 2015թ.
                                                 Construction
                                             Շինարարություն
                                          Mining,   quarrying
                                             Արդյունահանում
             Accommodation      and food service
                             Հյուրանո�?ային       գործactivities
                                                        և սնունդ
       Էլեկտրա, գազաElectricity,
                       մատակարարումgas, steam    and air cond
                                             , օդափոխություն
                                                  Real estate
                                                  Անշարժ     գույք
Պետական    կառավարում
   Public admin         և պաշտպանություն
                and defense;   compulsory social  , պարտադիր
                                                       security
                            սո�?իալական
                        Water                  ապահովություն
                                 supply; sewerage,       waste
   Ջրամատակարարում, ջրահեռա�?ում, աղբահանություն
                       Information and communication
                 �?եղեկատվություն և հաղորդակ�?ություն
                                              Manufacturing
                                         Արդյունաբերություն
        Wholesale, retail trade;  repair   of motor vehicles
Մեծածախ, մանրածախ առևտուր, ավտոմոբիլ. վերանորոգ.
                                   Transportation,
                           Փոխադրում, պահեստավորում    storage
                                               Other   services
                                        Այլ ծառայություններ
                           Arts,  entertain
                              Արվեստ           and recreation
                                         , ժաման�?    , հանգիստ
                        Agriculture,
  Գյուղատնտեսություն, անտառ             forestry and
                                  . տնտեսություն       և fishing
                                                          ձկնորս.
            Մասնագիտական           scientificև
                               , գիտական
                   Professional,                 տեխնիկական
                                                and technical
                    Ֆինանսական        և ապահովագրություն
                                  Financial    and insurance
          Ադմինիստրատիվ և օժանդակ ծառայություններ
                             Admin and support services
                                                    Կրթություն
                                                    Education
      Մարդու առողջություն և սո�?իալլական աշխատանք
                          Human health and social work
                                                                 0    10   20    30   40   50   60   70   80   90   100
                                                                                           %

                                                                     Men   Women



  Աղբյուրը�? ԱՀ 2015թ., Համաշխարհային բանկի հաշվարկներ:

  STEM բնագավառին առնչվող աշխատատեղերում զբաղված անձան�? տեսակարար
  կշիռը համեմատաբար փոքր է եղել 2010-2015թթ.-ին�? միաժամանակ նրան�?ի�? շատերը
  զբաղված են եղել ոչ պետական հատվածում և գերազան�?ապես որպես աշխատավարձ
  ստա�?ող աշխատակի�?ներ: Պատկեր 14-ում �?ու�?ադրված է, որ տնտեսական
  գործունեության երկու ոլորտների�? յուրաքանչյուրը, որոն�? հիման վրա մոտավոր
  հաշվարկվել են STEM աշխատատեղերը, ապահովում է աշխատուժի ընդամենը 1.8-2
  տոկոսը:




                                                                     48
           Պատկեր 14. Զբաղվածները�? ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների,
                                     2010–2015թթ.
               Other services
                Գյուղատնտեսություն
               Public administration; compulsory social security; Education; Human health and social work activities
                 Արդյունաբերություն
               Professional, scientific and technical activities; Administrative and support service activities
                Շինարարություն

                    estate ,activities
                Առևտուր
               Real          վերանորոգում, տրանսպորտ և պահեստ., հյուրանո�?ային գործ և սննդի սպասարկում
                 �?եղեկատվություն
               Financial            և հաղորդակ�?ություն
                         and insurance activities
                 Ֆինանսական
               Information and և ապահովագրական գործունեություն
                               communication
                 Անշարժ գույք
               Trade, repair, Transport and storage, Accommodation and food service activities
                Մասնագիտական, գիտական և տեխնիկական գործունեություն, ադմին. և օժանդակ ծառայություններ
               Construction
                Պետական կառավարում, պարտադիր սո�?. ապահովություն, կրթություն, առողջապահ. և սո�?. աշխատանք
               Industry
                Այլ ծառայություններ
               Agriculture
 100%

     80%
                 2.3                 2.5                 1.9                  2.2                 2.0             2.0
                 1.9                 1.5                 1.9                  1.8                 1.8             1.8
     60%

     40%

     20%

     0%
                2010                2011                2012                 2013                2014             2015

Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ. http://armstat.am/en/ (2017թ. մարտի 27-ի տվյալներով):

Ինչ վերաբերում է աշխատավարձերին, տեղեկատվական և հաղորդակ�?ական ոլորտը
տնտեսական գործունեության այն երեք ճյուղերի�? է, որոնք 2015թ. Հայաստանում
ամենաբարձր աշխատավարձերն են վճարել: Հայաստանում միջին ամսեկան
աշխատավարձի�?                   մի       փոքր          �?ածր         են       վարձատրվում                  մասնագիտական,
գիտատեխնիկական գործունեության տեսակները և դրանք գործունեության այն
տեսակների շարքում են, որոն�? դիմա�? աշխատավարձերը վերջին տարիներին
համեմատաբար աճել են�? միջինի�? �?ածր (Պատկեր 15):22




22
 Պատկեր 15-ի հորիզոնական առան�?քը �?ույ�? է տալիս միջին ամսեական աշխատավարձը�? առան�? ճշգրտելու
աշխատած ժամերի քանակով: Աշխատավարձերի առավել ճշգրիտ համեմատությունը�? ճշգրտված աշխատած
ժամերի քանակով, բերված է Պատկեր 16-ում:


                                                                49
  Պատկեր 15. Միջին ամսեկան աշխատավարձի մակարդակը 2015թ.-ին և իրական
  աճը 2013-ի�? 2015թթ. ընթա�?քում�? ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների
                      30

                                                          Անշարժ գույք

                                                             Առողջապահություն և
                                                             սո�?. աշխատանք
                      25


                                                                Արտադրություն


                      20                                Արվեստ, ժաման�? և
                                                        հանգիստ
   Աճի %, 2013-2015




                                                                                                                      Ֆինանս. և
                      15                                                                                              ապահովագրություն
                                                  Հյուրանո�?ային գործ և
                                                         սնունդ
                                                   Գյուղատնտ, անտառ տնտ.
                                                        և ձկնորսություն
                                                                        Շինարարություն
                      10                                              Մասնագիտական,                             Արդյունահանում
                                                                   գիտական և տեխնիկական
                                        Այլ ծառայություն. Մեծածախ առևտուր,
                                                          Ադմին և օժանդակservicesՀանրային կառավարում    �?եղեկատվություն և
                                                            �?րանսպորտ և պահեստ.                         հաղորդակ�?ություն
                                                                                      Էլեկտրա և
                      5                                                          գազամատակարարում,
                                                                                    օդափոխություն


                                                    Կրթություն Ջրամատակարարում,
                                                                  ջրահեռա�?ում և
                      0                                          աղբահանություն
                           0       50000      100000         150000        200000      250000          300000      350000        400000
                                Միջին ամսեկան աշխատավարձը 2015թ.-ին (ՀՀ դրամ�? 2011թ. հաստատ գներով)

Աղբյուրը�? ՀՀ ԱՎԾ. http://armstat.am/en/ (2017թ. մարտի 27-ի դրությամբ):

Աշխատանքային վիճակագրությունը �?ույ�? է տալիս, որ 2015թ.-ին կանայք միջինում
33.5 տոկոսով քիչ են վաստակել տղամարդկան�?ի�? (Համաշխարհային բանկ, 2016ա):
�?ղամարդկան�? և կանան�? միջին ժամավճարի մոտավոր համեմատությունը ըստ
տնտեսական գործունեության ոլորտների �?ույ�? է տալիս, որ տղամարդկան�? համար
լավագույն վարձատրություն ապահովող տնտեսական գործունեության ոլորտները
նույնը չեն կանան�? համար�? հաշվի առնելով գործունեության յուրաքանչյուր ոլորտում
վարձատրության�? սեռով պայմանավորված տարբերությունները: Մասնագիտական,
գիտատեխնիկական գործունեության և տեղեկատվական ու հաղորդակ�?ական
գործունեության տեսակները չորրորդ և հինգերորդ տեղերում են տղամարդկան�?
համար ամենաբարձր ժամավճար առաջարկող ոլորտների շարքում (Պատկեր 16):
Կանայք                         տղամարդկան�?ի�?            30     տոկոսով            �?ածր     աշխատավարձ                են     ստանում
մասնագիտական,                              գիտատեխնիկական                   գործունեության             ոլորտներում          (չորրորդ



                                                                           50
տեղում�? կանան�? համար ամենաբարձր վարձրատրություն առաջարկող ոլորտների
շարքում): �?եղեկատվական և հաղորդակ�?ական ճյուղում կանան�? աշխատավարձերը
18 տոկոսով �?ածր են տղամարդկան�? աշխատավարձերի�? և իներորդ տեղում են�?
ամենաբարձր աշխատավարձերի                                                                                                                                                                                                                      շարքում:                                                                           Թեև սրանք չեն հանդիսանում
գործունեության այն ոլորտները, որտեղ վարձատրության�? սեռով պայմանավորված
խզվածքն ամենամեծն է, դրանք կարևոր են�? հաշվի առնելով գործունեության այս երկու
ոլորտներում                                                                  կանան�?                                                                                                  ներկայությունը,                                                                                                                                               հատկապես,                                                                                           մասնագիտական,
գիտատեխնիկական գործունեության ոլորտներում, որտեղ զբաղվածների ընդհանուր
կազմում կանայք կազմում են 65 տոկոս:

Պատկեր 16. �?ղամարդկան�? և կանան�? ժամավճարը և կանան�? տեսակարար կշիռը
զբաղվածների ընդհանուր կազմում�? ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների,
                                 2015թ.
                  6.6

                  6.4
  Ժամավճարի չափ




                  6.2

                   6

                  5.8

                  5.6

                  5.4

                  5.2                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               և
                                                                                                                                                �?եղեկատվություն և հաղորդակ�?ություն
                                                                                                                Մասնագիտական, գիտական և տեխն.




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              Ադմին. և օժանդակ ծառայություններ
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Մեծածախ առևտուր, ավտոմոբ. վեր.
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   Առողջապահություն և սո�?իալական
                        Անշարժ գույքի գործառնություններ

                                                          ֆինանսական և ապահովագրական




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    ջրահեռ
                                                                                                                                                                                                                                                                                     Էլեկտրագազամատակար. և օդափ.




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 Արվեստ, ժաման�? և հանգիստ
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      Հյուրանո�?ային գործ և սնունդ
                                                                                                                                                                                      Պետական կառավարում և




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       թափոնների կառավարում
                                                                                       Հանքարդյունաբերություն




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          Փոխադրում և պահեստ.




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Ջրամատակարարում,
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Գյուղատնտեսություն




                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Այլ ծառայություններ
                                                                                                                                                                                                                               Արդյունաբերություն
                                                                                                                                                                                                             պաշտպանություն.




                                                                                                                                                                                                                                                                    Շինարարություն
                                                                                                                                                                                                                                                      Կրթություն




                                                                                                                                                                                                                                                    Male                             Female



Աղբյուրը�? 2015թ. Աշխատուժի հետազոտություն, Համաշխարհային բանկի հաշվարկներ:




                                                                                                                                                                                                                                                                   51
Էական անհամապատասխանություններ են ի հայտ գալիս, երբ քննում ենք STEM և
հումանիտար ոլորտներում աշխատանք ունե�?ողների աշխատավարձերը, բոնուսներն
ու ընկալումները�? ըստ սեռերի: STEM ոլորտում աշխատանք ունե�?ող կանայք 32
տոկոսով ավելի քիչ են վաստակում, քան իրեն�? տղամարդ գործընկերները, և 26
տոկոսով ավելի քիչ�? ոչ-STEM ոլորտում աշխատանքի պարագայում, երբ կիրառում ենք
STEM աշխատատեղ «նեղ» սահմանումը: Ավելի «լայն» սահմանման պարագայում 23
վարձատրության�? սեռով պայմանավորված խզվածքն ավելի մեծ է ոչ-STEM
աշխատատեղերի պարագայում, երբ կանայք տղամարդկան�?ի�? 18 տոկոսով քիչ են
վաստակում (




Պատկեր 17): STEM ոլորտում տարբեր տեսակի բոնուսային փաթեթների�? օգտվելու
իրավունք       ունե�?ող     աշխատողներին          ուսումնասիրելիս                տեսնում        ենք,   որ
տղամարդկան�?          և   կանան�?�?      վճարովի         արձակուրդ,     հիվանդության              վճարովի
արձակուրդ, բժշկական ապահովագրություն և հղիության/հետծննդյան արձակուրդի
հավանականությունն ավելի մեծ է (Պատկեր 18).



         Պատկեր 17. �?ահմանված STEM և ոչ-STEM ոլորտների աշխատատեղերի
                      աշխատավարձերը�? ըստ սեռերի, 2015թ.




23
     STEM ուղղություններին առնչվող աշխատատեղերին ավելի լայն մոտարկում ապահովելու համար ասյս
սահմանումը ներառում է այն անձան�?, ովքեր զբաղված են գյուղատնտեսության, արդյունահանման, էլեկտրա և
գազամատակարարման,        ջրամատակարարման     և   ջրահեռա�?ման,     շինարարության,      տրանսպորտի       և
պահեստավորման, մասնագիտական, գիտատեխնիկական գործունեության ոլորտներ, և տեղեկատվությանն ու
հաղորդակ�?ությանն առնչվող տնտեսական գործունեության ոլորտներ�? միաժամանակ դասակարգված ըստ
զբաղմունքի/պաշտոնի    մասնագիտական,    տեխնիկական       գործունեության   մեջ,   և   ներառյալ    հմտա�?ած
գյուղատնտեսական աշխատողները: Չնայած այս սահմանումը թույլ է տալիս ներառել տարբեր ոլորտների
մասնագետների, օրինակ�? ինժեներներ շինարարության, էլեկտրամատակարարման կամ գյուղատնտեսության
ոլորտներում, այն նաև մեծա�?նում է սխալի ներառման տեսակի ռիսկը:




                                                 52
                            6.6
                            6.5
                            6.4
                            6.3

                 Ժամավճար
                            6.2
                            6.1
                            6.0
                            5.9
                            5.8
                            5.7
                            5.6
                                    STEM
                                     STEMաշխ     սահ1
                                             . --def
                                          jobs           Ոչ-STEM աշխ
                                                     1. Non-STEM   jobs. -      STEMjobs
                                                                               STEM  աշխ  . - սահ
                                                                                         -def  2 2Non-STEM
                                                                                                   Ոչ-STEM աշխ
                                                                                                             jobs. -
                                                          սահ . 11
                                                             def                                    սահ .2 2
                                                                                                       def
                                                               �?ղամ.
                                                              Male             Կին
                                                                             Female

Աղբյուրը�? 2015թ. Աշխատուժի հետազոտություն, Համաշխարհային բանկի հաշվարկներ:


        Պատկեր 18. �?ահմանված STEM և ոչ-STEM ոլորտներում աշխատանքի
                պարգևատրումների փաթեթը�? ըստ սեռերի, 2015թ.

    97.7 97.7
                                                                     93.1 93.1
                                                                                          89.4
                             85.9                                                                  84.4 84.4
                                         76.5 76.5                                                                     78.7


                                                            61.5




                33.6
                                                                                                               29.9
                                                     23.4                          21.4

   STEM աշխ.                            ոչ-STEM աշխ                  STEM աշխ.                      ոչ-STEM աշխ
        STEM JOBS                           NON-STEM JOBS                    STEM JOBS                NON-STEM JOBS
                            �?ղամարդ
                               MALE                                                          Կին
                                                                                            FEMALE

             leave արձակուրդ
         Վճարովի
        Paid                                                          Վճարովի
                                                                     Paid        հիվանդության արձակուրդ
                                                                          sick leave
        Medical insurance
         Գործատուի        provided
                     կողմի�?        by the employer
                             վճարվող                                 Pregnancy
                                                                      Հղիությանleave/ child-care
                                                                                /երեխայի   խնամքիleave (up to 3 years)
                                                                                                    արձակուրդ    (մինչև
         բուժապահովագրություն                                          3 տարի)



Աղբյուրը�? 2015թ. Աշխատուժի հետազոտություն, Համաշխարհային բանկի հաշվարկներ:




                                                                    53
Աշխատուժի հետազոտության տվյալները վկայում են, որ աշխատանք գտնելու հար�?ում անձի
կրթության կամ որակավորման օգտակար լինելու գիտակ�?ումն ավելի մեծ է STEM ոլորտում
աշխատանք ունե�?ողների շրջանում (Պատկեր 19):               Ինքնագիտակ�?ման այս
տարբերությունները նշանակալի են դպրո�?-աշխատանք ան�?ումը բարելավելու և
հմտությունների ձևավորման ու աշխատաշուկայի միջև կապերն ավելի լավ հասկանալու
համատեքստում: Հաջորդ բաժնում քննարկվում են մի քանի ոլորտներ (�?Հ�?, շինարարություն,
արդյունահանում, գիտահետազոտական հաաստատություններ, էլեկտրամատակարարում)�?
սույն զեկույ�?ի կազմման նպատակով ան�?կա�?ված որակական ուսումնասիրության միջո�?ով
հավաքագրված տեղեկատվության հիման վրա:

   Պատկեր 19. Պատկերա�?ումներ առ այն, թե որքանով է կրթությունն օգտակար
  սահմանված STEM և ոչ-STEM ոլորտներում աշխատանք գտնելու հար�?ում, 2015թ.


      100

       90

       80

       70

       60
                  60.8
       50                                                       56.6
  %




       40

       30
                                                                                    32.7
                                        28.4
       20

       10
            STEM աշխ.               ոչ-STEM աշխ          STEM աշխ.               ոչ-STEM աշխ
        0
                STEM jobs   �?ղամարդ Non-STEM jobs           STEM jobs     Կին Non-STEM jobs
                             Male                                       Female
                                                Շատ
                                               Very   օգտակար
                                                    useful

Աղբյուրը�? 2015թ. Աշխատուժի հետազոտություն, Համաշխարհային բանկի հաշվարկներ:

VI.2.1 �?եղեկատվական և հաղորդակ�?ական տեխնոլոգիաներ

Բարձր վարձատրությունը և հմտությունները զարգա�?նելու հնարավորությունները
�?Հ�?-ն դարձնում են խիստ �?անկալի ոլորտ ուսանողների համար: �?Հ�?-ն զարգա�?ող և
հեղինակավոր ոլորտ է Հայաստանում, որն ունի զբաղվածության և եկամուտների մեծ




                                                    54
հեռանկարներ: 24 Դրա հայելային անդրադարձը բուհերի                              �?Հ�? ֆակուլտետներում
ուսանողների թվի աճը և ուսման բարձր վարձավճարներն են: �?ույն զեկույ�?ի
նպատակով հար�?ված կազմակերպության աշխատակազմի 40%-ը կանայք են, թեև
նրանք         հիմնականում          զբաղված        են      �?ածր     որակավորումներ             պահանջող
պաշտոններում: Թեև այդ կազմակերպությունում ստեղծարարությունն ակտիվորեն
պարգևատրվում է, ըստ իրեն�? իսկ վիճակագրության�? տղամարդ աշխատողները
գերակշիռ մաս են կազմում արտոնագրեր և պարգևներ ստանալու առումով: Այս
կազմակերպությունն                ունի     աշխատանքի            առաջադիմության             և     ջանքերի
պարգևատրման բազմատարր համակարգ�? տրամադրելով ինչպես խրախուսման
ֆինանսական,            այնպես      էլ   ոչ   ֆինանսական          միջո�?ներ,      վերապատրաստման/
որակավորումների                 կատարելագործման                հնարավորություններ,              թիմային
աշխատանքի հմտությունների զարգա�?ում և պարգևներ:

VI.2.2 Շինարարություն

Շատ քիչ կանայք են աշխատում այս ոլորտում, քանի որ այստեղ աշխատատեղերն
ընկալվում են, որպես «տղամարդու գործ»�? ամբարձիչ կռունկների վարորդ, զոդող,
ինժեներ, կառու�?ապատող, հիդրոտեխնիկ, շինարար-բանվոր, ճարտարապետ և այլն:
Կանայք խուսափում են այս գործերի�? և չեն համարվում կառու�?ապատման
աշխատանքների                արդյունավետ          ղեկավարներ�?          ունակ       համակարգելու         և
կազմակերպելու տղամարդ աշխատակի�?ների                              և հաճախորդների աշխատանքը:
Հաճախորդները հիմնականում վստահում և գերապատվություն են տալիս տղամարդ
կառու�?ապատողներին և ինժեներներին:

      «Կինը գրեթե ոչինչ չունի անելու շինհրապարակում»: (Երևան, STEM ոլորտում
      աշխատող կին, 65 տարեկան)

      «Շինարարության ոլորտում տղամարդ և կին հավասար թեկնածուների�? գործատուն
      ընտրում է տղամարդուն: Ես չեմ կարող կրել պաշտպանիչ գլխարկ և գնալ-կանգնել
      շինհրապարակում ու համակարգել տղամարդկան�? աշխատանքը: Չե′մ կարող:
      Շինհրապարակում պայմանները ինձ հարմար չեն�? անհարմար ժամանակավոր
      կա�?արաններ, հիգիենայի բա�?ակայություն և այլն: Ես չէի գնա, նույնիսկ եթե բարձր
      վարձատրեին»: (Երևան, STEM ոլորտում աշխատող կին, 33 տարեկան)




24   �?եռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի ինտերնետային կայք (http://www.eif.am/eng/researches/):


                                                     55
VI.2.3 Հանքարդյունաբերություն

Այս ճյուղում աշխատում են հիմնականում տղամարդ ինժեներներ և շինարար-
բանվորներ: Այս աշխատանքները հիմնականում պահանջում են գործնական
ուղևորություններ հեռավոր շրջաններ, արտաժամյա աշխատանք, ինչը դրանք պակաս
գրավիչ է դարձնում կանան�? համար: Կանայք աշխատում են ադմինիստրատիվ
պաշտոններում և տեխնիկական օժանդակ կազմերում, և որպես կանոն, ավելի
տարիքով են ու հանդիսանում են Խորհրդային շրջանի կին ինժեներների կազմի
ներկայա�?ու�?իչներ: Կանան�? մեծ մասն իրեն�? աշխատատեղերը կոր�?րել են
Խորհրդային Միության փլուզումի�? հետո, և շատ քչերն են կարողա�?ել պահել իրեն�?
պաշտոնները: Հանքարդյունաբերության ճյուղի համալիրները տեղակայված են
հեռավոր մարզերում�? Թեղուտ, Դրմբոն, Քաշեն և Ալավերդի, ինչը ընտանիք ունե�?ող
երևանաբնակ կանան�? համար խնդիր է: Ինչպես տղամարդկան�?, այնպես էլ կանան�?
առաջարկվում են հավաքագրման համանման պայմաններ�? բուժծառայությունների
փաթեթ, սո�?իալական փաթեթ երեխաների համար և այլն: Առանձին փաստերը
վկայում են, որ կանան�? ետ է պահում նաև հանքարդյունաբերության բա�?ասական
ներգործությունը շրջակա միջավայրի վրա:

      «Ես մերժե�?ի հանքարդյունաբերության ոլորտի կազմակերպության աշխատանքի
      առաջարկը: Գիտեմ, թե ինչ վնաս են նրանք հաս�?նում իմ գյուղին (Շնող): Ես նրան�?
      համար չեմ աշխատի»: (Երևան, ոչ-STEM բուհի ուսանողուհի)25

VI.2.4 Գիտահետազոտական ինստիտուտներ

Պետական             գիտահետազոտական                ինստիտուտներում             աշխատավարձերի
դրույքաչափերը ամենա�?ածրն են�? համեմատած այլ ոլորտների հետ, որոնք
ուսումնասիրվել են սույն զեկույ�?ի կազմման նպատակով (մոտավորապես ամսեկան
120–140 ԱՄՆ դոլար), ինչը դարձնում է այն ոչ գրավիչ և′ տղամարդկան�?, և′ կանան�?
համար: Ինչպես գիտությունը, այնպես էլ ֆիզիկան ավանդաբար ընկալվել են որպես
գերազան�?ապես                տղամարդկան�?             ոլորտ`         աստիճանաբար              նվազող
հնարավորություններով, և ըստ այդմ�? դրանք գրավիչ չեն թվում երիտասարդ սերնդին:

VI.2.5 Էլետրամատակարարում

Կազմակերպությունը, որը մասնակ�?ել է որակական հետազոտությանը, մասնավոր է
և հանդիսանում է ամենախոշոր գործատուն Հայաստանի Հանրապետությունում: Այն



25
     Այս մեջբերումը սենտիմենտալություն է, որը ֆոկուս խմբում արտահայտված կարծիքների�? տարբերվում է:


                                                   56
սպասարկում է մոտավորապես 985,000 էներգասպառողների: Էներգամատարար
կազմակերպությունը դաշտային աշխատանքի համար հիմնականում աշխատանքի է
վեր�?նում տղամարդկան�?: 24-ժամյա աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունը այս
կազմակերպությունում    որևէ    կերպ    գրավիչ     չէ   կանան�?   համար:     Ցածր
աշխատավարձերն ու զարգա�?ման փոքր հնարավորություններն այս ոլորտն
ընդհանուր առմամբ ոչ գրավիչ են դարձնում երիտասարդ սերնդի համար:


VI.3   Հայաստանում կանան�? զբաղվածությանը խոչընդոտող գործոնները

VI.3.1 Ժամանակային սահմանափակումներ

�?ույն զեկույ�?ի կազմման նպատակով հավաքագրված              և նաև�? Հետազոտական
ռեսուրսների կովկասյան կենտրոնի կատարած ուսումնասիրությունի�? (ՀՌԿԿ, 2013թ.)
վեր�?ված   տվյալները   �?ույ�?   են   տալիս,   որ   աշխատանք-ընտանիք      բալանսի
հիմնախնդիրը է′լ ավելի է խորա�?նում խտրականությունը աշխատաշուկայում: ՀՌԿԿ-
ի հետազոտությունը �?ույ�? է տվել, որ Հայաստանի ներկայիս աշխատաշուկայում
ընդգծված տարբերություններ են դրսևորվում ամուսնա�?ած և չամուսնա�?ած կանան�?
միջև�? պայմանավորված այն հանգամանքով, որը գործատուները նախընտրում են
աշխատանքի վեր�?նել չամուսնա�?ած կանան�?: Նրան�? ընկալում են որպես լավ
կրթված, հավակնոտ և կարիերայի առաջխաղա�?ման ձգտելու և, ըստ այդմ, ավելի
ժանադրաբար աշխատելու հակված�? ավելի լավ պաշտոնի և կարգավիճակի հասնելու
համար: Հետազոտության արդյունքներով�? գործազուրկ կանան�? մեծամասնությունը չի
աշխատում ընտանեկան պարտավորությունների պատճառով, կամ որովհետև
երեխաների     դաստիարակությունն       ավանդաբար        համարվում   է     կանան�?
պարտականությունը: Ժամանակը ևս իր դերն է կատարում այն հար�?ում, թե ինչպես
են տղամարդիկ և կանայք ընտրում իրեն�? աշխատանքը: Կանայք փնտրում են
աշխատանք ՀԿ-ներում, կրթության համակարգում կամ ծառայությունների ոլորտում
և նախընտրում են կես դրույքով կամ ճկուն գրաֆիկով աշխատանքը: Ի հակադրություն
դրա�? տղամարդիկ փնտրում են լավ վարձատրվող աշխատանք ֆինանսների ոլորտում
կամ տեխնիկական/ ղեկավար պաշտոններ�? պետական հաստատություններում:

Թեև հայրության արձակուրդն այլընտրանքային տարբերակ է, սակայն այն լայնորեն
չի գովազդվում, ինչպես նաև սո�?իալապես կիրառական չէ Հայաստանում: Կատարված
որակական հետազոտության համաձայն�? երբ կանայք ընդհատում են իրեն�?
մասնագիտական աշխատանքային գործունեությունը մայրության արձակուրդով,
գործատուները սկսում են ենթադրել, թե նրանք մոռանալու են այն ամենը ինչ մինչ այդ


                                       57
սովորել էին: Այդ պատճառով էլ�? մայրերը գտնում են, որ աշխատուժի կազմում կրկին
ընդգրկվելու իրեն�? շանսերը զրոյական են, հատկապես, STEM ոլորտներում,
որովհետև այստեղ բարձր է գնահատվում չընդհատված աշխատանքային ստաժը:

Հայաստանում ավանդական մոտե�?ումը հայրիշխանական է: �?ա ենթադրում է, որ
կանայք պարտավոր են տանը լինել նախքան ամուսինները կվերադառնան
աշխատանքի�?, որպեսզի բավականաչափ ժամանակ ունենան ընթրիք պատրաստելու
և այն մինչև    երեկոյան ժամը 6-ը մատու�?ելու համար: Ծնողները սովորաբար
ուղղորդում են իրեն�? դուստրերի կարիերայի ընտրությունը, և կանան�? նկատմամբ
դրսևորվող     սո�?իալական       նորմերը        հաշվի     առնելիս�?    աշխատանքային
ծանրաբեռնվածությունը կարևոր գործոն է հանդիսանում որոշման կայա�?ման
հար�?ում: Աշխատանքային ժամերը պետք է սահմանափակ լինեն, որպեսզի կինը
բավականին ճկուն լինի�? թե′ աշխատանքը և թե′ ընտանեկան գործերը հաս�?նելու
հար�?ում: Նույն կերպ, ուսանող աղջիկները կարևորել են, որ կարիերայի ուղին պետք
է ընտանեկան ու վարձատրվող աշխատանքը համատեղելու հնարավորություն
ընձեռի�? առան�? վնասելու ավանդական ընտանեկան միավորը և կնոջ դերը դրանում:
�?ա     ենթադրում   է   կարճ   աշխատանքային        օր,   օրինակ�?    մանկավարժական
գործունեություն:

  «Ես ուզում եմ դասավանդել դպրո�?ում կամ բուհում, որովհետև դա ավելի հարմար
  աշխատանք է կնոջ համար: Ժամային գրաֆիկը շատ հարմար է�? առավոտյան 8-ի�?
  մինչև երեկոյան 4-ը կամ 5-ը: �?ա նշանակում է, որ ես կարող եմ տնային բոլոր գործերն
  ավարտել մինչև ամուսնուս վերադառնալը: Ինչպես պահանջում է հայկական
  ավանդույթը, դա պետք է անի կինը: �?ղամարդն աշխատում է ընտանիքը ֆինանսապես
  ապահովելու համար: Կանայք չեն կարող իրեն�? ամուսինների�? ավել վաստակել: Ես
  երազում եմ դառնալ դասախոս կամ գիտնական: Ցածր եկամուտը նշանակություն
  չունի: Ես ամուսնա�?ած կլինեմ (ծիծաղելով): (Երևան. STEM ուղղվածության բուհի
  ուսանողուհի)

Ֆոկուս ձևաչափով քննարկումների ժամանակ բարձրաձայնված�? «կնոջ համար
իդեալական աշխատանքի» հատկանիշների�? մի քանիսը բերված են ստորև.

   •   չի պահանջում երկար աշխատանքային ժամեր կամ հաճախակի
       գործուղումներ�? տանի�? (ընտանիք, երեխաներ և ամուսին) երկար
       չբա�?ակայելու համար
   •   իդելական տեղակայվածությունը գերազան�?ապես կանան�? միջավայրն է.
       ամուսնու խանդը և ընտանեկան կոնֆլիկտներ չհրահրելու համար
   •   վարձրատրությունն ավելի �?ածր է, քան ամուսնունը. քանի որ ամուսինների�? և
       ոչ մեկի համար �?անկալի չէ, որ կինը լինի ընտանիքի կերակրողը



                                         58
   •   տալիս է օգտակար հմտություններ, նույնիսկ եթե կինը աշխատող չէ. ուսու�?ում
       ան�?նելը�? որպես բուժքույր, բժիշկ կամ ուսու�?իչ, հարմար է ընտանիքի համար,
       որտեղ երեխայի/մեծահասակի խնամք և ուսու�?ում է պահանջվում
   •   չի պահանջում ծանր ֆիզիկական աշխատանք:

Հար�?վածների մեծամասնությունը STEM ոլորտները համարել է անհամատեղելի
ընտանեկան և երեխայի խնամքի պարտականությունների հետ: Շատ հար�?վածներ�? և′
տղամարդիկ, և′ կանայք, երեխայի խնամքի տարբերակը անկենսունակ են համարում,
ինչը կանան�? աշխատելը սկզբունքորեն անհնար է դարձնում երեխա ունենալու�?
հետո: Բայ�?ևայնպես, աշխատող կանան�? օգնելու համար տարածված է մի նշանակալի
մշակութային գործոն. այն է�? լայնորեն ընդունված է տատիկների օգնությունը
երեխաների խնամքի գործում (թեև դա միշտ չէ հնարավոր լինում):

  «Եթե կինս �?անկանա շարունակել ուսումը կամ կարիերան, ես թույլ չեմ տա: Ես չեմ
  հանդուրժի դայակի ներկայությունն իմ տանը:» (Երևան, ոչ-STEM ուղղվածության
  ՄԿՈւ հաստատության տղա ուսանող)

  «Կարելի է դայակ վարձել: Բայ�? ես չեմ ուզում, որ իմ երեխային մեծա�?նի ընտանիքի
  անդամ չհանդիսա�?ող մեկը»: (Երևան, ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատության
  ուսանողուհի)

  «Իմ համակուրսե�?ին ամուսնա�?ած է, երեխա ունի, նրա մայրն օգնում է նրան երեխայի
  խնամքի հար�?ում: Նա հաս�?նում է սովորել, բայ�? չի �?անկանում շարոնակել ուսումը
  Բժշկական համալսարանում: Նա կավարտի ՄԿՈւ հաստատությունը և կաշխատի
  որպես բուժքույր»: (Երևան, ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատության
  ուսանողուհի)

  «Ե′վ կարիերան, և′ ընտանիքը կարևոր են: Բայ�? եթե ես ստիպված լինեմ ընտրել, ես
  կընտրեմ ընտանիքը: Դա ավելի կարևոր է:» (Երևան, ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ
  հաստատության ուսանողուհի)

  «Մենք կարող ենք մեր ամբողջ ժամանակը ծախսել գիտության և կարիերայի վրա:
  �?ղամարդիկ ավելի շատ ժամանակ ու ազատություն ունեն: Մենք կարող ենք
  կենտրոնանալ գիտության վրա: Բայ�? կանայք շատ խնդիրներ ունեն: Ուսանող
  աղջիկները պետք է տնային գործեր անեն նույնիսկ սովորելու տարիների ընթա�?քում:
  Եվ երբ նրանք ամուսնանում են ու իրեն�? ընտանիքն ունենում, տնային բոլոր գործերը
  շատ ժամանակ են խլում»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհ, ուսանող տղա)



VI.3.2 Համակարգային թերա�?ումներ

VI.3.2.1    Կարծրատիպերի ներգործությունը. Ի՞նչ է կանան�? աշխատանքը:



                                        59
Հայաստանում ծնողների և սովորողների ունե�?ած�? տղամարդկան�? և կանան�?
հավասարության վերաբերյալ կարծրատիպերն ազդում են կարիերայի ընտրության
վրա: Կանան�? և տղամարդկան�? ու տարիքային խմբերի շրջանում նկատվել է լուրջ
«ավանդական» թաքնված միտում, իսկ ֆոկուս ձևաչափի քննարկումները վեր են
հանել կարծիքների բազմազանություն, թեև առավել առաջադիմական տեսակետների
շուրջ համակարծություն չի եղել: Գերակշռող կարծրատիպը, որը հանգե�?նում է
կարիերայի      տարբեր   ընտրության�?   պայմանավորված      սեռային     հատկանիշով,
ավանդական այն պատկերա�?ումն է, թե ամուսինն ընտանիքի կերակրողն է, իսկ կինը�?
տնային տնտեսուհի. մի տեսակետ, որ ունեն ծնողները, ինչպես նաև որոշ ուսանողներ:
Արտահայտվել է նաև կարծիք, որ հնարավոր չէ միաժամանակ ունենալ երջանիկ
ընտանիք և հաջող կարիերա:

  «Աղջիկների կարիերան չի ստա�?վում: Երբ նրանք դառնում են ինքնավստահ
  մասնագետներ�? մինչև 30-35 տարեկան տարիքը, ոչ ոք չի �?անկանում նրան�? հետ
  ամուսնանալ և նրանք միայնակ են ծերանում�? իրեն�? կատուների հետ»: (Երևան, STEM
  ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատության տղա ուսանող)

  «Հիշում են սովետական մի ֆիլմ «Ծառայողական սիրավեպ»: Կին տնօրենը դժբախտ է:
  Երջանիկ լինելու համար կանայք ստիպված են զոհաբերել իրեն�? կարիերան»: (Երևան,
  STEM ոլորտի աշխատող, ինժեներ, տղամարդ)

  «Հայրս միշտ ասում էր, որ իր դուստրը բժիշկ է դառնալու: Եվ դա ինձ համար նպատակ
  է: Դրա համար եմ սովորում այստեղ»: (Երևան, ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ
  հաստատության ուսանողուհի)

  «Պապիկս դասախոս էր, իսկ տատիկս 40 տարվա մանկավարժ: Այսպիսով, ինձ
  լրա�?ու�?իչ մասնավոր դասեր պետք չէին: Եղբայրս ինձ բերե�? այստեղ, որովհետև նա էլ
  է այստեղ սովորում»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի ուսանողուհի)

Ֆոկուս խմբի ձևաչափով քննարկումների և հար�?ազրույ�?ների ընթա�?քում հաճախ
մեջբերվել է ամուսնու կողմի�?�? կնոջն աշխատել չթույլատրելու տարածված
պրակտիկան: Դա ավելի տարածված է համարվում Շիրակի և Գեղարքունիքի
մարզերում, որոնք համարվում են Հայաստանի ամենապահպանողական շրջանները:
Այս կարծրատիպն ունի տարբեր դրսևորումներ�? սկսած «մեղմ» տարբերակի�?, երբ
կինը   կարող    է   աշխատել,   բայ�?   ընտանիքի   ծախսերը    հոգալը    տղամարդու
պարտականությունն է, մինչև այն համոզմունքը, թե կնոջ աշխատելը տղամարդու
թերությունն է կամ նույնիսկ չկայա�?ած լինելու վկայությունը, ինչը ենթադրում է, թե նա
չի կարողանում հոգալ իր ընտանիքի ծախսերը: Հետևաբար, նա «տղամարդ» չէ և
«արժանապատվություն» չունի: Որոշ դեպքերում ամուսիններն իրեն�? կանան�? թույլ
չեն տալիս աշխատել խանդի պատճառով: Հար�?ված տղամարդիկ, ովքեր այս


                                        60
կարծրատիպային դիրքորոշումն են հայտնել կանան�? աշխատելու մասին, նաև իրեն�?
վախերն են հայտնել այն կապակ�?ությամբ, որ ամուսինների�? բարձր վարձատրվող
կանայք կփչանան, կդառնան անհնազանդ, անկախ�? իրեն�? որոշումների մեջ, ինչը վատ
կանդրադառնա իրեն�? վրա: Պարադոքսալ է այն, որ STEM մասնագիտական
պաշտոնների բարձր վարձատրությունը կարող է խոչընդոտող գործոն համարվել
կանան�? համար: Ըստ հայրիշխանական կարծրատիպերի, կինը չի կարող ավելի
բարձր աշխատավարձ          ստանալ,     քան      իր   ամուսինը,   քանի որ    տարածված
պատկերա�?ումն այն է, որ դա բա�?ասական հետևանքներ կունենա ընտանիքում
հարաբերությունների վրա և կոնֆլիկտների տեղիք կտա ու հար�?ականի տակ կդնի
տղամարդկան�? և կանան�? ավանդական դերերը: Ինչպես տղամարդիկ, այնպես էլ
կանայք այս իրավիճակում իրեն�? անհարմար են զգում:

  «Մորաքույրս քոլեջ է ավարտել, բայ�? նրա ամուսինը թույլ չի տալիս, որ աշխատի:
  Որոշ դեպքերում ամուսնա�?ած կանան�? իրեն�? ամուսինները թույլ չեն տալիս
  աշխատել»: (Երևան, STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատության ուսանողուհի)

  «Ենթադրվում է, որ տղամարդը պետք է ունենա ավելի լավ աշխատանք, ավելի բարձր
  եկամուտ և այլն, բայ�? ինչու՞ թույլ չտալ, որ կինն էլ աշխատի և անկախ լինի»: (Գյումրի,
  ոչ-STEM ուղղվածության բուհի ուսանողուհի)

  «Մեզ մոտ ձևավորված է այն կարծրատիպը, թե կանայք չպետք է աշխատեն: Ես
  գտնում եմ, որ կինը կարող է աշխատել, սակայն ի տարբերություն տղամարդու�?
  պարտավոր չէ աշխատել»: (Գյումրի, STEM ուղղվածության բուհ, հիմնական հար�?վող,
  տղա)

  «Կանայք կարող են փչանալ. եթե նրանք հաջողության են հասնում կարիերայում և
  բարձր աշխատավարձ են ստանում, նրանք չեն հնազանդվում իրեն�? ամուսիններին»:
  (Գյումրի, ոչ-STEM ուղղվածության բուհ, տղա ուսանող)

  «Ես հուսախաբ կլինեմ, եթե կինս ինձանի�? շատ եկամուտ ունենա: Նա կին է, տանը
  շատ բան ունի անելու: Անարդար կլինի, եթե նա ավելի շատ վարձատրվի, քան ես: Եթե
  նա ավել ստանալ, ապա նա′ կլինի որոշում կայա�?նողը, ինչն անընդունելի է:
  �?ղամարդը պետք է լինի ընտանիքի գլուխը: Եվ եկամուտը կարևոր գործոն է (Երևան,
  ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատություն, տղա ուսանող)

  «Եթե աղջիկը շուտ է ամուսնանում, դժվար է լինում կարիերա անելը: Եթե աղջիկն
  արդեն իսկ աշխատում է և հետո է ամուսնանում, ապա ավելի հեշտ կլինի ամուսնուն և
  նրա ծնողներին համոզելը»: (Երևան, STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատության
  ուսանողուհի)

  «Ընկերուհիս լավ ուսանող էր: Նա շատ գեղե�?իկ էր և ընկեր ուներ: Մի օր ընկերը նրան
  փախ�?րե�?, ամուսնա�?ավ հետը և թույլ չտվե�? աշխատել: Երկար բանակ�?ությունների�?
  հետո աղջկա հայրը համոզե�? ամուսնուն թույլ տալ աղջկան ավարտել ուսումը: Հիմա


                                          61
  նա շատ հաջողությունների է հասել, և հեն�? ամուսինն էլ օգնել է, որ աշխատանք գտնի
  հիվանդանո�?ում»: (Երևան, ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատության
  ուսանողուհի)

Բարձր եկամուտը շահադրդում է ինչպես տղաներին, այնպես էլ աղջիկներին իրեն�?
կրթության և կարիերայի ընտրության հար�?ում: �?ակայն եկամուտը�? որպես
հիմնական պատճառ ավելի հաճախ հիշատակվել է տղամարդկան�?, քան կանան�?
կողմի�?: Հասարակության մեջ տղամարդկան�? դերերը միանշանակ են. նրանք իրեն�?
տեսնում են և նրան�? էլ տեսնում են որպես «կերակրողներ»: Իսկ կնոջ դերը անընդհատ
կոնֆլիկտի և քննարկումների տեղիք է տալիս�? տատանվելով պրոֆեսիոնալի և
խնամատարի դերերի միջև:

  «Ընտանիքում երեխաները ուղերձ են ստանում իրեն�? ապագա կարիերայի
  վերաբերյալ: �?ղաներին ասվում է, որ իրենք մեծանալու են, ամուսնանալու և պետք է
  ապահովեն իրեն�? ընտանիքները ծախսերը: Այսօր դա հնարավոր է, եթե ունես STEM
  կրթություն: �?�?-ն է ապագան»: (Երևան, STEM ոլորտի գործատու, հիմնական հար�?վող,
  կին)

VI.3.2.2 STEM բնագավառւ և «սոված ինժեները»

Խորհրդային Միության փլուզումի�? հետո ի հայտ եկավ «սոված ինժեներ»
արտահայտությունը: Խորհրդային ժամանակաշրջանում, երբ STEM բնագավառում
կրթությունը խիստ արժեվորված էր, կրթություն ստա�?ած ինժեներները ականատես
եղան, թե ինչպես են փլուզվում աշխատանքի�? ժամանակին դրական հեռանկարները,
Խորհրդային      Միության      կազմալուծումի�?       հետո:     Հայաստանում          ողջ
արդյունաբերությունը     փլուզվե�?    և   ինժեներների     համար     աշխատանքները
հանկարծակի անհետա�?ան: Նրանք, ովքեր կարողա�?ան պահել կամ գտնել ինչ-որ
աշխատանք, ստիպված էին աշխատել շատ �?ածր վարձատրության դիմա�?: Այս
իրավիճակն իր հետևանքն ունե�?ավ այս մասնագիտության հեղինակության վրա, և
STEM ոլորտում ուսանողների թիվն էականորեն նվազե�?: Նույն ժամանակաշրջանում
լեզվաբանի, տնտեսագետի և իրավաբանի կրթությունն ու մասնագիտությունները
դարձան ամենահեղինակավորները:

�?�? և հանքարդյունաբերության ոլորտի վերջին զարգա�?ումներին զուգահեռ�? այս
կարծիատիպը փոխվում է: �?ակայն «սոված ինժեներ» կարծրատիպը դեռևս կա: �?Հ�? և
հանքարդյունաբերության ոլորտի նորաստեղծ ձեռնարկություններում աշխատանքն
ավելի   բարձր     է   վարձատրվում,      քան    պետական       գիտահետազոտական
ինստիտուտներում (Գիտությունների ազգային ակադեմիա, համալսարաններ և այլն),
որոնք ստեղծվել են Խորհրդային տարիներին և դրանի�? հետո շատ փոքր զարգա�?ում


                                        62
են     ապրել:    Զբաղվածության      հնարավորությունների      պակասը,      անապահով
աշխատանքային միջավայրը և սպասվող �?ածր վարձատրությունը երկու սեռերի
համար էլ ոչ գրավիչ են դարձնում գիտահետազոտական կարիերան:

     «Ֆիզիկայի ֆակուլտետ դիմորդները շատ քիչ են: Մեր դեկանը մեզ «սպիտակ
     ագռավներ» է կոչում: Մենք չենք պատրաստվում խորությամբ ուսումնասիրել
     ֆիզիկան: Մենք բավարար գիտելիք ունենք մաթեմատիկայի�? և կարող ենք կիրառել ու
     զարգա�?նել այն»: (Երևան, STEM ուղղվածության բուհի տղա ուսանող)

STEM ոլորտի աշխատատեղերը հավասարապես մատչելի են տղամարդկան�? և
կանան�? համար. աշխատանքի նկարագրության մեջ երբեք չի արտահայտվում որևէ
սեռի նախապատվություն: Այդուհանդերձ, հար�?ազրույ�?ի փուլում գրեթե բոլոր կին
դիմորդները դուրս են մնում, երբ քննարկվում են պարտադիր ուղևորությունները
հեռավոր շրջաններ, աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունը, գործուղումները և
աշխատաժամերը: �?ղամարդիկ սովորաբար ավելի ինքնավստահ են և պատրաստ
արտաժամյա աշխատանքի: Համարվում է, որ արտաժամյա աշխատանքը կնոջը
հարմար չէ, սակայն արտաժամյա աշխատելը շատ տարածված երևույթ է
արդյունաբերության ճյուղում:

     «Միայն մեկ դեպք ենք ունե�?ել, երբ մի կին ընդունել է աշխատանքի առաջարկը և
     տեղափոխվել է աշխատելու Լեռնային Ղարաբաղի�?�? Թեղուտ: Նա 40 տարեկան
     չամուսնա�?ած կին էր: Նա պետք է ապրեր և աշխատեր տղամարդկան�? խմբում: Որոշ
     կանայք համաձայնում են 2-3 օրով գործուղվել, բայ�? նախընտրում են, որ
     աշխատավայրը լինի Երևանում»: (Երևան, STEM ոլորտի գործատու, կադրերի
     ղեկավար, տղամարդ)

STEM ոլորտում աշխատող կանայք այն զգա�?ողությունն ունեն, որ իրենք պետք է
«կաշվի�? դուրս գան», որպեսզի ապա�?ու�?են իրեն�? դիրքը և տղամարդկան�? կողմի�?
նախասահմանված ակնկալիքներին համապատասխանելու կարողությունը: �?ա
վերաբերում է նաև          զբաղվածության այլ ոլորտներում ղեկավար պաշտոններ
զբաղե�?նող կանան�?: STEM ոլորտում աշխատելու �?անկություն ունե�?ող կանան�?
համար�? բարձրաձայնվել են տարբերակներ, որ ավելի ուշ ամուսնանան կամ
պարզապես առաջին տեղում դնեն իրեն�? կարիերան:

     «Այն կանայք, ում ծնողները կամ ամուսինները սահմանափակում կամ նույնիսկ
     արգելում են ընտրել STEM մասնագիտություն և աշխատանք, չե′ն էլ մտնում մեր
     կազմակերպություն»: (Երևան, STEM ոլորտի գործատու, կադրերի պատասխանատու,
     կին)

     «Կինը պետք է շատ լավ հիմնավորի իր կարծիքը, որպեսզի այն լսելի և ընդունելի
     դառնա մեր հայրիշխանական հասարակության մեջ: �?ղամարդիկ կարիք չունեն


                                           63
  այդքան փաստարկներ բերելու�? իրեն�? տեսակետը պնդելու համար: Իր կարծիքը
  հիմնավորելու համար կինը ստիպված է ավելի խելա�?ի լինել և վստահություն
  ներշնչել: Կոկետությունը և կանա�?իությունը կարող է �?ու�?ադրվել միայն
  ընտանիքում»: (Գավառ, STEM ուղղվածության բուհ, հիմնական հար�?վող, կին)

  «Ես դիվելոփեր եմ �?�? ընկերությունում: Մարդիկ հաճախ կատակում են�? «դու աղջիկ
  ես, չես կարող լավ կոդ գրել»: Կամ մարդիկ զարմանում են, երբ կին դիվելոփեր են
  տեսնում: Կանան�? համար դժվար է STEM ոլորտում աշխատելը: Միշտ պետք է
  ապա�?ու�?ես, որ կարող ես»: (Երևան, STEM ոլորտում աշխատող- դիվելոփեր, կին)

VI.3.2.3 Աշխատավայրերում ընդունված պրակտիկան

Նույնիսկ STEM մասնագիտության կրթական աստիճան ունե�?ող կանայք ավելի շատ
միջին օղակի պաշտոններ են զբաղե�?նում�? ավելի քիչ հմտություններ պահանջող
տեխնիկական ծրագրավորման գծով: �?ղամարդկան�? պարագայում ավելի մեծ է
ղեկավար    պաշտոններ      զբաղե�?նելու    և    հմտություններ    պահանջող        STEM
առաջադրանքներ կատարելու միտումը: Այս ուսումնասիրության համար կազմված
ընտրանքում ընդգրկվել են STEM ոլորտի հետևյալ գործատուները�? մեկ �?Հ�? ոլորտի
ընկերություն,   մեկ    հանքարդյունաբերական          ոլորտի    ընկերություն,     մեկ
էլեկտրաէներգիա        մատակարարող            ընկերություն,    մեկ       պետական
գիտահետազոտական ինստիտուտ և դիզայնով ու կառու�?ապատմամբ զբաղվող մեկ
ընկերություն:Այս ընկերություններում աշխատող կանան�? մեծ մասը զբաղված էր ոչ-
STEM   բնագավառներում,          մասնավորապես,        հաշվապահություն,     կադրեր,
հասարակության հետ կապեր և ադմինիստրա�?իա:

  «Երբ գործատուները ուսումնական հաստատություններին դիմում են կես դրույքով
  աշխատելու համար ուսանող ուղարկելու խնդրանքով, երբեմն նշում են նաև�? թե ինչ
  սեռի աշխատող են ուզում: Մարզերում և օբյեկտների վրա աշխատելու համար
  նախընտրում են տղամարդկան�?, իսկ կանայք նախընտրելի են գրասենյակային
  աշխատանքի համար: Երբեմն մենք կարողանում ենք ենթադրել�? նրան�? տղամարդ, թե
  կին աշխատող է պետք, պարզապես ելնելով աշխատանքի նկարագրությունի�?»:
  (Երևան, STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատություն, վարչական աշխատակազմի
  տղամարդ ներկայա�?ու�?իչ)

Կանան�?    կարիերայի    առաջընթա�?ը       կարճվում    է�?   սահմանափակումների        և
կարծրատիպերի պատճառով: Կանայք, որպես կանոն, խուսափում են գործուղումների
գնալ իրեն�? տղամարդ գործընկերների հետ և չեն �?անկանում աշխատել այնպիսի
գրասենյակներում, որտեղ բոլոր աշխատողները տղամարդիկ են. սա կարող է
մասնագիտական մեկուսա�?ման և նույնիսկ լճա�?ման պատճառ հանդիսանալ:




                                        64
  «Ես ափսոսում եմ, որ տղամարդ չեմ, որովհետև իմ գործում ուղևորությունները շատ
  կարևոր են և հաճախակի: Մենք գնում ենք հանքարդյունաբերական ավաններ: Իմ
  տղամարդ գործընկերները շատ հաճախ են ճամփորդում, իսկ ես չեմ կարող նրան�?
  հետ այդքան հաճախ ճամփորդել: �?ղամարդ գործընկերների հետ մարզեր մեկնելը
  դժվար է ինձ համար, և նրան�? համար: Ոչ ոք դեմ չէ, բայ�? այդքան էլ հարմար չէ: Ես մի
  քանի անգամ նրան�? հետ մեկնել եմ Թեղուտ, բայ�? նրանք տղամարդ են, իրեն�?
  պլաններն ու միջո�?առումներն ունեն: Ես խանգարում են նրան�? պլաններին: Եթե ես
  գործուղումների գնամ, ավելի շատ բան կսովորեմ և շատ ավելի կմասնագիտանամ իմ
  գործում: Աշխատանքի 5 տարիների ընթա�?քում 4 կամ 5 անգամ եմ գործուղման եղել:
  �?կզբում հաճախակի էի մեկնում ուղևորությունների, բայ�? հիմա դա հազվադեպ
  երևույթ է»: (Երևան, STEM ոլորտում աշխատող կին)

  «STEM ոլորտում նաև կանան�? կարիք կա: Նրանք աշխատում են համակարգիչների
  վրա, բայ�? համակարգիչներ չեն վերանորոգում: Կինը չի կարող գնալ ինչ-որ մեկի
  տուն�? ինչ-որ բան սարքելու»: (Գավառ, STEM ուղղվածության համալսարան,
  հիմնական հար�?վող, կին)

VI.3.2.4 Ապակե առաստաղը

STEM մասնագիտական ուղղություններում կանայք կարող են առաջ գնալ մինչև
կոնկրետ մակարդակ, սակայն հազվադեպ են ան�?նում ապակե առաստաղի�? վերև:
�?ղամարդիկ շարունակում են զբաղե�?նել գործադիր պաշտոններ և առան�?քային
որոշումներ    կայա�?նողներ     են:   Աշխատող       կանայք    և   տղամարդիկ       նույն
աշխատավարձն են ստանում նույն պաշտոնի համար, սակայն դեպքերի մեծ մասի
պարագայում կանայք կազմակերպություններում ավելի �?ածր պաշտոններ են
զբաղե�?նում և, ըստ այդմ, ավելի �?ածր եկամուտ են ունենում:

  «Իմ կին կոլեգան ավելի փորձառու և պատասխանատու է: Ես վստահում են նրան:
  Բայ�? նրա ղեկավարը, ով տղամարդ է, համարյա 10%-ով ավել է վարձատրվում: Այս
  պաշտոնի և աշխատավարձի պատճառով այդ ղեկավարն իրեն վստահ է զգում իր
  ընտանիքում և իր կնոջ առջև»: (Երևան, STEM ոլորտի գործատու, տղամարդ)

  «Ընտանիքում կանայք առաջնորդի դերը թողնում են տղամարդկան�?�? հորը,
  ամուսնուն, եղբորը, տղային: Նույն մոտե�?ումն է կիրառվում նաև աշխատավայրում.
  կանայք առաջատար պաշտոնները թողնում են տղամարդկան�?: Կինը պետք է լինի
  քողարկված լիդեր»: (Երևան, STEM ոլորտի գործատու, կին)




                                         65
VII. Եզրակա�?ություններ. ի՞նչ կարելի է անել STEM
ոլորտում հավասար հնարավորությունների և ելքերի
բարելավման համար

Այս զեկույ�?ը �?ույ�? է տալիս, որ Հայաստանը կարող է բարելավել կանան�?
ընդգրկվածությունը STEM ոլորտի մասնագիտություններում�? ազդելով դպրո�?ում և
համալսարանում ուսման ոլորտի ընտրության վրա և օգնելով կանան�? աշխատանք
ստանալ     բարձր   վարձատրվող      ոլորտներում,   միաժամանակ      օգտվելով
աշխատավայրում առաջխաղա�?ման հնարավորությունների�?:

Մինչ օրս�? Հայաստանի 2016-2025թթ. կրթության զարգա�?ման պետական ծրագրի
նախագծում աղջիկների և տղաների միջև հավասարությունը չի նշվել որպես
բա�?արձակ սկզբունք: Իրազեկման գործնական քայլերը և արդյունքում�? դրան�? արժեքը
Հայաստանի համար պետք է ներգծվեն ողջ կրթական համակարգում և դպրո�?ական
մշակույթում:

Անհրաժեշտ են քաղաքականություններ, որոնք կնվազե�?նեն կողմնակալությունը
դպրո�?ում և կապահովեն, որպեսզի աղջիկները տեղյակ լինեն ուսման կոնկրետ
ոլորտների և աշխատանքի հնարավորությունների կապերի�?, մասնավորապես, մեծ
թափով աճող տեխնոլոգիական ոլորտում: Մինչ մշակութային կարծրատիպերը,
օրինակ, «սոված ինժեներ» կարծրատիպը կամ այն պատկերա�?ումը, թե կանան�?
մուտքը որոշ    աշխատատեղեր     արգելված է,   փոխելու   համար   ժամանակ   է
պահանջվում, այդուհանդերձ, ՀՀ կառավարությունը կարող է զարգա�?նել Թումոյում
առկա STEM ծրագրերի հիմքում ընկած սկզբունքները և տարածել դրանք�? ստեղծելով
մի միջավայր, որտեղ կանայք և աղջիկներն են ընտրում իրեն�? ուսման ոլորտը:

STEM բնագավառում�? աշխատավայրում ճկուն լինելու ավելի մեծ հնարավորությունը
պետք է որ թույլ տա կանան�? ավելի քիչ ճնշվածություն զգալ, երբ պահն է գալիս
ընտրություն կատարելու շուկայում վարձատրվող աշխատանքի և չվարձատրվող
տնային գործերի միջև:

Ուշադրություն գրավող հեռուստատեսային ծրագրերը, օրինակ, նորածինների սեռերի
հարաբերակ�?ության խնդրի լուծմանն ուղղված ծրագրերը կարելի է օգտագործել
որպես STEM ոլորտում կանան�? դրական դերային մոդելների գովազդման համար:
Աղյուսակ 3-ում ամփոփ ներկայա�?ված են քաղաքականության այն տարբերակները,
որ ՀՀ կառավարությունը կարող է իրականա�?նել կարճաժամկետ և միջնաժամկետ


                                    66
հեռանկարում�? STEM ոլորտներում մասնագիտա�?ող կանան�? թիվն ավելա�?նելու և
STEM ոլորտում բարձր պոտեն�?իալ ունե�?ող աշխատանքներ ստանձնելու համար:
�?տորև   թվարկված    քաղաքականության     միջո�?առումները   հիմնված    են
հրատարակված նյութերի ուսումնասիրությունի�? քաղած հաջող աշխատակարգերի�?
բխող փաստերի, ինչպես նաև Հայաստանում նոր ի հայտ եկող արդյունքների վրա:
�?արբերակներում արտա�?ոլված են մի շարք մոտե�?ումներ, որոն�?ի�? մի քանիսն
իրագործելի են կարճաժամկետ հեռանկարում�? երկուսի�? երեք տարվա ընթա�?քում,
թեև դրան�? իրականա�?ման համար պահանջվում է բավարար մակարդակի
քաղաքական կամք և համարժեք խրախուսման մեխանիզմներ:




                                  67
Աղյուսակ 3. Հայաստանի STEM ոլորտներում հավասար հնարավորությունների և
           ելքերի բարելավման քաղաքականության տարբերակներ




                                 68
ԴՊ�?ՈՑ        Կարճաժամկետ առաջնահերթ միջո�?առումներ
                •   Ուսու�?իչներին և աշակերտներին ներգրավել STEM ոլորտներում
                    ուսման և կարիերայի օգուտների շուրջ քննարկումներում
                •   Խրախուսել աղջիկներին խորա�?նել իրեն�? հետաքրքրվածությունը
                    մաթեմատիկայով և բնագիտական առարկաներով, և ներկայա�?նել
�?արրական            այնպիսի կանան�? դրական դերային օրինակներ, ովքեր աշխատում
դասարան             են STEM մասնագիտություններով
ներում և     Համակարգերի փոփոխում
միջնակարգ       •   Նպատակ սահմանել տղաների և աղջիկների համար հավասար
դպրո�?ում            հնարավորությունների       ստեղծումը�? STEM առարկաների գծով
                    առաջադիմության հասնելու համար
�?կսել
                •   �?արրական/հիմնական դպրո�?ի STEM առարկայական ծրագրերում
հնարավո-
                    ներառել     տղամարդկան�?       և      կանան�?   հավասարության
րինս շուտ�?
դրական              պրոբլեմատիկան�? մշակելով գենդերային առումով չեզոք/զգայուն
կարծրա-             ուսումնական նյութեր
տիպերի          •   Ուսումնական ծրագրի շրջանակներում ապահովել սեռի
արմատա              հատկանիշով պայմանավորված խտրականությունը և տանն ու
�?ումն               աշխատավայրում հնարավորությունների վրա դրա բա�?ասական
ապահովելու
                    ազդե�?ությունը քննարկելու հնարավորություն
համար
             �?եղեկատվություն.
                •   �?րամադրել  կարիերայի    վերաբերյալ  չեզոք    գենդերային
                    խորհրդատվություն�? արտա�?ոլելով աշխատաշուկայի կարիքները
             Կարծրատիպերի ներգործության հաղթահարում
                •   Իրականա�?նել ուսու�?իչների մշտադիտարկում և ուղղորդում�?
                    օգնելով, որպեսզի նրանք պահպանեն չեզոք գենդերային
                    դիրքորոշում
             Համակարգերի փոփոխում
Բուհական        •   Զարգա�?նել ««Թումո»» ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոնի
մակար               STEM      ծրագրերի    սկզբունքները    և   տեղեկատվական   ու
դակ                 բա�?ատրական       աշխատանք        տանել�?    պետական
                    քաղաքականությունների մշակման համար տեղեկատվական հիմք
                    ապահովելու և ՄԿՈւ մյուս հաստատություններին օրինակներ
                    տալու համար
                •   Կիրառել խրախուսման ֆինանսական միջո�?ներ (ուսման
                    վարձավճարների զեղչեր և կրթաթոշակեր), որոնք կոգևորեն
                    կանան�?, հատկապես հեռավոր գյուղական շրջանների�?,
                    կրթություն ստանալ STEM մասնագիտություններով




                                         69
ԴՊ�?ՈՑ-     Առաջնահերթ կարճաժամկետ գործողություններ են�?
ԱՇԽԱ�?ԱՆՔ      •   STEM ճյուղերում աշխատող կանան�?�? որպես իրեն�? կին
ԱՆՑՈՒՄ            կոլեգաների և բուհերի ուսանողների մենթոր ներգրավելը,
              •   Այն ընկերություններին պարգևատրելը, որոնք կմշակեն
                  տղամարդկան�? և կանան�? իրավահավասարությանն ուղղված
                  միջո�?առումների պլաններ և այնուհետև կմշտադիտարկեն այդ
                  պլանների իրականա�?ումը,
              •   Այն ընկերություններին խրախուսելը, որոնք պայմանագրային
                  հարաբերությունների մեջ կմտնեն բարձրագույն ուսումնական
                  հաստատությունների հետ�? կին ուսանողների համար տեղայ�?եր,
                  պրակտիկաներ և կապերի ստեղծման այլ հնարավորություններ
                  ստեղծելու նպատակով
           �?եղեկատվություն.
              •   STEM մասնագիտությունների մասին�? որպես կանան�? համար
                  ճկունություն ընձեռող կարիերայի հնարավորություններ,
                  իրազեկվածության բարձրա�?ում

           Հասանելիություն.
              •   Օգնություն գործատուներին աշխատավայրում կանան�? համար
                  նպաստավոր միջավայր և պայմաններ ապահովելու գործում, և
                  այնուհետ�? հաջողված ծրագրերի առաջ մղում, որոնք կփոխեն
                  հանրության կարծիքը STEM մասնագիտություններով աշխատող
                  կանան�? մասին
              •   STEM ոլորտի գործատուների խրախուսում, որպեսզի վերջիններս
                  ապահովեն աշխատավայրում �?երեկային խնամքի լուծումներ,
                  ճկուն աշխատանքային գրաֆիկ, հեռավար եղանակով աշխատելու
                  տարբերակներ, կանան�? համար կես դրույքով աշխատանք�?
                  միաժամանակ խրախուսելով, որպեսզի տղամարդիկ հայրության
                  արձակուրդ վեր�?նեն
           Շուկայական մեխանիզմի/հաստատությունների թերա�?ումներ.
              •   STEM ոլորտում գործող ընկերությունների կադրերի բաժիններում
                  տղամարդկան�?    և    կանան�?   հավասարության     մոտե�?ումների
                  ներգծում�?   գործընթա�?ի   սկիզբ    սահմանելով    տնօրենների
                  խորհրդում և բարձրաստիճան ղեկավար պաշտոններում կանան�?
                  թիրախային թիվ և այնուհետև ապահովելով տղամարդկան�? և
                  կանան�? հավասարակշռությունը ողջ համակարգում
              •   «Edge Certification» գործընթա�?ը   Հայաստանում     ներդնելու
                  հնարավորության գնահատում




                                     70
ԿԱՌԱ     Առաջնահերթ կարճաժամկետ գործողություններ են�?
ՎԱ�?ՈՒՄ      •   Մասնակ�?ություն հանրային տեղեկատվական միջո�?առումներին�?
                STEM մասնագիտությունների դրական կողմերը, ինչպիսիք են�?
                ավելի բարձր եկամուտ, ճկունություն և կարգավիճակ, միջին
                դպրո�?ի և դրանի�? բարձր աստիճաններում սովորողներին
                ներկայա�?նելու համար
            •   STEM ոլորտներում կանան�? դրական դերային օրինակները
                զանգվածային լրատվամիջո�?ներով ներկայա�?նելու և դրանք
                արժևորելու միջո�?առումների նախաձեռնում
            •   Կրթության ֆինանսավորման հար�?ում�? սեռով պայմանավորված
                խզվածքի (օրինակ�? ֆինանսական օժանդակության փաթեթների�?
                բխող չնախատեսված հետևանքները) կրճատում
         �?եղեկատվություն.
            •   Ժաման�?ային ուսու�?ողական միջո�?առումները որպես կանան�? և
                տղամարդկան�? ավանդական դերերի մասին պատկերա�?ումները
                փոխելու միջո�? (օրինակ�? հայկական սիթքոմեր կամ լրատվական
                այլ միջո�?ներ) կիրառելու տարբերակի գնահատում)

         Հասանելիություն.
            •   Հետևել   Համաշխարհային      բանկի    կողմի�?    իրականա�?ված�?
                հայկական դասագրքերի ուսումնասիրությամբ առաջ քաշված
                առաջարկություններին
            •   Դիտարկել         քվոտավորման        համակարգ       ներդնելու
                հնարավորությունը�?          STEM     ամբիոններում    կանան�?
                գերներկայա�?վածությունը դասախոսական ստորին օղակներում և
                թերներկայա�?վածությունը�? վերին օղակներում վերա�?նելու համար
            •   Վերլուծել STEM ֆակուլտետներ ընդունելության պահանջները,
                որոնք ավելի մեղմ են, քան այլ մասնագիտությունների
                պարագայում է

         Համակարգերի փոփոխում .
            • Աջակ�?ություն Գենդերային քաղաքականության հայե�?ակարգում
                (2010) ներկայա�?ված առաջարկությունների իրականա�?մանը և
                հստակ ժամանակա�?ույ�? ունե�?ող գործողությունների ծրագիր
                իրականա�?նելու       հանձնառության    ստանձնում�?     կոնկրետ
                նպատակների իրագործման համար
            •   Կանան�?       և      տղամարդկան�?        համար       հավասար
                հնարավորությունների ապահովման սկզբունքի, այդ թվում�? բոլոր
                առարկաների       կրթական    չափորոշիչներում,    ուսումնական
                ծրագրերում և դասագրքերում և կրթական համակարգի բոլոր
                մակարդակներում   գենդերային  չեզոքության ապահովման



                                   71
    գործընթա�?ի կենսագործում Կրթության զարգա�?ման 2016-2025թթ.-
    ի պետական ծրագրի միջո�?ով
•   «Օրենսդրական բա�?ի» լրա�?ում երկու ուղղություններով, որտեղ
    իրավակարգավորումների բա�?ակայությունը կարող է գրան�?ված
    կազմակերպություններում կանան�? աշխատանքի վեր�?նելու
    գործընթա�?ի խոչընդոտ հանդիսանալ. արգելել գործատուներին�?
    հավաքագրման գործընթա�?ում հար�?եր տալ ընտանեկան
    կարգավիճակի վերաբերյալ, և սահմանել սեռի հատկանիշով
    պայմանավորված խտրականությունի�? ձեռնպահ մնալու
    պարտավորություն:




                     72
ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1. �?ղամարդկան�? և կանան�? միջև առկա
անհավասարությունը կրթության մեջ և աշխատանքում

Նախորդ դարում կանայք խոշոր առաջընթա�? են գրան�?ել աշխատանքային
շուկաներում:       Այս   ժամանակաշրջանում            մարդկային       կապիտալում        կանան�?
ներգրավվածության մակարդակը և զբաղվածության հեռանկարներն ու ելքերը
միանշանակ համընկել են տղամարդկան�? ներգրավվածության մակարդակին և
հեռանկարներին: Բայ�?ևայնպես, նույնիսկ հարուստ երկրներում, որտեղ կրթության
մեջ տղամարդկան�? և կանան�? միջև խզվածքը վերա�?ված է, դեռևս նշանակալի
տարբերություններ կան վարձատրության, զբաղվածության և հնարավորությունների
առումով:     Այս    բաժինը     հիմնված      է    Համաշխարհային         բանկի�?     Գենդերային
զարգա�?ումների վերաբերյալ զեկույ�?ի (2012թ.) վրա, ինչպես նաև դպրո�?ում և
աշխատավայրում տղամարդկան�? և կանան�? հավասարությանը խոչընդոտող
գործոնների վերաբերյալ հրատարակված նյութերի ուսումնասիրության վրա:

Կրթության մեջ առկա անհավասարության բա�?ատրությունը

Հասանելիություն

Որոշ կանայք երբեք չեն «հասնում» դպրո�?: 2010թ.-ի դրությամբ, ավելի քան 790 միլիոն
մեծահասակներ չեն ունե�?ել կարդալու և գրելու հմտություններ, և նրան�?ի�? մոտ 64
տոկոսը կանայք են: Նրան�? մեծամասնությունը ապրում է Հարավային �?ահարայի
Աֆրիկայում, Հարավային Ասիայում և Արևմտյան Ասիայում (UIS 2011): 26 Երրորդ
երկրներում շատ աղջիկներ չեն ավարտում դպրո�?ն ամուսնության և հղիության
պատճառով (Eldis 2007թ.):

Եթե անգամ կանայք            «հասնում» են դպրո�?, միևնույն է, անհավասարությունն
ակնհայտ է: Չնայած կրթության մեջ շերտադասումն աստիճանաբար վերանում է,
տղամարդիկ և կանայք դեռևս տարբեր հմտություններ են ձեռք բերում ֆորմալ
կրթության արդյունքում, և դա պայմանավորում է զբաղվածության և վարձատրության
տարբերությունները (Համաշխարհային բանկ, 2012թ.): Կանայք նաև տարբեր
ուղերձներ են ստանում դպրո�?ում�? կապված այն հար�?ի հետ, թե ինչն է հնարավոր�?


26
  Նշենք, որ Միա�?յալ ազգերի կազմակերպության արդյունաբերական կազմակերպության անդամ պետություններ
են Ադրբեջանը, Իրանը, Հայաստանը, Օմանը, Եմենը, Լիբանանը, �?իրիան, Իսրաելը, Իրաքը, Միա�?յալ
Արաբանական Էմիրությունները, Քաթարը, Բահրեյնը, Քուվեյթը, �?աուդյան Արաբիան և Ջորդանը, երբ թվարկվում
են Արևմտյան Ասիայի տարածաշրջանի պետությունները, և դուրս են մնում Թուրքիան ու Վրաստանը:


                                                73
նպատակների և ապագա կարիերայի առումով. դպրո�?ները չեն հանդիսանում
գնահատողական դատողությունների�? զերծ, չեզոք միջավայրեր, որոնք բոլոր
սովորողներին հավասար են պատրաստում (�?տրոնքուիստ, 2002թ.): Ըստ էության,
դպրո�?ում տղամարդկան�? և կանան�? անհավասարությունը բա�?ատրող երեք
ընդհանուր      պատճառներ       կան�?     տեղեկատվական       անհամաչափությունը,
ինստիտու�?իոնալ խտրականությունը և կարծրատիպերի ներգործությունը:

�?եղեկատվական գործոններ

�?ղամարդկան�? և կանան�? կարիերայի ընտրությունը հասկանալու համար կարևոր է
գնահատել, թե ինչ տեսակի և ինչ աստիճանի տեղեկատվություն են նրանք ստանում
դպրո�?ում: Մասնավորապես, ավելի անապահով անձան�? և գյուղական շրջաններում
ապրողների   քաջատեղյակությունը�?        աշխատանքի    շուկայի   հեռանկարների       և
կրթության օգուտների մասն, ավելի փոքր է (Jensen, 2012թ.): Կարծրատիպերի
ներգործությունը պատկերա�?ումն է առ այն, որ տղամարդիկ և կանայք պետք է ընտրեն
սեռային հատկանիշով որոշվող կարիերա, կարող է այնուհետև ազդել այն հար�?ի վրա,
թե ինչ տեսակի տեղեկատվություն են փորձում ստանալ կանայք կամ ինչ
տեղեկատվություն     է   նրան�?         տրվում   մանկավարժների        և     կրթական
հաստատությունների կողմի�? (Էվիթաբլ և Դե Հոյոս, 2015թ.): տղամարդկան�? և կանան�?
տարբերակվածությամբ�? տեղեկատվական անհամաչափությունը կարող է տարածվել
կյանքի այլ ոլորտներում ևս�? ան�?նելով ապագա աշխատանքի հեռանկարների�?, և
կանան�? «բեռնելով» տեղեկատվությամբ այն մասին, թե ինչպիսին պետք է լինեն
աշխատավայրի ֆիզիկական պայմանները/գտնվելու վայրը կամ ինչպես է կոնկրետ
աշխատանքն ազդելու սպասվող ամուսնության կամ ընտանիք կազմելու վրա
(Ատանասիո և Կաուֆման, 2008թ.):

Կրթության համակարգի թերություններ.


Այնպիսի մանկավարժական միջավայրի առկայությունը, որը hասարակության մեջ
տարածում է տղամարդկան�? և կանան�? խտրականություն, կարող է հանգե�?նել
կանան�? համար ոչ օպտիմալ ելքերի: �?ա դրսևորվում է ոչ միայն մանկավարժների�?
սովորողներին    հաս�?եագրված�?    կարծրատիպերի       ներգործություն       պարունակող
ուղերձներով, այլև ընկած է հեն�? համակարգի և այդ համակարգի գործունեության
սկզբունքների հիմքերում: Ամենադժվարը, թերևս, համակարգում արմատա�?ած
կողմնակալությունը բա�?ահայտելը կամ անգամ որոշելն է. այն կարող է ներառել
գործածության մեջ դրված ուսումնամանկավարժական նյութերի տեսակները,


                                         74
մանկավարժական կադրերի պատրաստման եղանակները կամ պարզապես տվյալ
դպրո�?ում առկա մշակույթը: STEM առարկաներին վերաբերող ներքոնշյալ բաժնում
ավելի հանգամանորեն ուսումնասիրվում է, թե ինչպես է կրթական համակարգը
թերանում աղջիկներին և տղաներին այս առարկաների յուրա�?ման հար�?ում
հավասար հնարավորություններ տալու առումով: Դպրո�?ները տղամարդկան�? և
կանան�?     անհավասարությունն        արմատավորում        են    նաև        դասագրքերում,
ուսումնական ծրագրերում և ուսումնական նյութերում տղամարդկան�? և կանան�?�?
կարծրատիպային       պատկերման        միջո�?ով      (Լոնգվի,    1998թ.):     Դպրո�?ական
դասագրքերում կանան�? թերներկայա�?վածությունը մեծ է, և ինչպես տղամարդիկ,
այնպես   էլ   կանայք   հաճախ       նկարագրված     են    տղամարդկան�?         և   կանան�?
կարծրատիպային դերերում (Բլյումբերգ, 2007թ.,             Մագնո և �?իլովա, 2007թ.):
Դասագրքերում և ուսումնական ծրագրերում սեռի հատկանիշով խտրականությունը
շարունակում է հանդիսանալ «լավագույնս քողարկված ժայռ�? կրթության մեջ
տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ճանապարհին, որը տեղի�? շարժելն
ամենադժվար գործն է» (Բլյումբերգ, 2007թ., էջ 4):

Կարծրատիպերի ներգործություն

Կրթության համակարգերն աննկատ վերարտադրում են հասարակության մեջ
գերակշռող անտեսանելի, յուրա�?ված տղամարդկան�? և կանան�? վերաբերող
կարծրատիպերը:      Կանան�?      և    տղամարդկան�?         մոտ    առկա        բա�?ասական
կարծրատիպերն ակտիվ դեր են կատարում դրան�? հետ իրեն�? նույնականա�?նող
սովորողների ուսումնական �?ածր առաջադիմության հար�?ում (�?թիլ և Արոնսոն,
1995թ.): �?արբեր երկրներում և մշակույթներում ակնկալիքները ձուլվում են
սո�?իալական նորմերով և ընկալումներով առ այն, թե ինչն է հնարավոր. ինչ տեսակի
մասնագիտությունների     կարող են      ձգտել    կանայք    և    տղամարդիկ:        Այնպիսի
գործոնները, ինչպիսիք են ինքնաընկալումը, ինքնավստահությունը և կանան�?
դերային օրինակների առկայությունը յուրա�?վում են աղջիկների և կանան�? կողմի�? և
զարգանում են նրան�? կյանքի ընթա�?քում: Ուսու�?իչները, ևս, կարող են որոշակի
կարծրատիպեր հաղորդել ուսումնական ծրագրերի, դասավանդման մեթոդների և
սովորողներին հաղորդվող ուղերձների միջո�?ով, որոնք բոլորն էլ կարող են
բա�?ասական ազդե�?ություն ունենալ կանան�? և տղամարդկան�? միջև հավասարության
վրա և կարող են ապախրախուսել կանան�?�? բարձր վարձատրվող, տղամարդկան�?
«գերիշխանության տակ գտնվող»կարիերայի հետամուտ լինելու հար�?ում (Լևանոն,
Ինգլանդ և Ալիսոն, 2009թ., ՅՈւՆԵ�?ԿՈ 2009թ.): Մանկավարժների կողմնակալ




                                        75
մոտե�?ումները կարող են տարատեսակ դրսևորումներ ունենալ�? կա′մ բա�?ահայտ, կա′մ
քողարկված (ԴեՋեյգիր և Պելովսկի Վիգեր, 2013թ.):

Աշխատավայրում առկա անհավասարության բա�?ատրությունը

Զարգա�?ած     երկրներում    կանայք        հաղթահարել    են     սեռերի       տարանջատմամբ
պայմանավորված խոչընդոտները կրթության մեջ: Նրանք այժմ ավելի լավ են կրթված,
քան տղամարդիկ, գրեթե նույնքան աշխատանքային փորձ ունեն, որքան նրանք և
հավասար է հավանականությունը, որ նրանք կընտրեն բարձր վարձատրվող
մասնագիտական աշխատանք (Լևանոն, Ինգլանդ և Էլիսոն, 2009թ.): Բայ�?ևայնպես,
կանան�?     տարեկան     վարձատրությունը            դեռևս     �?ածր       է    տղամարդկան�?
վարձատրությունի�?, նույնիսկ երբ համեմատում ենք միատարր խմբեր (Գոլդին և Կաթ�?
2008թ., Վայնբերգեր 1998թ., Վուդ, Կորկորան և Կուրանտ, 1993թ.): �?խրահռչակ
«ապակե առաստաղը» ևս թույլ չի տալիս, որպեսզի կանայք հասնեն ղեկավար
պաշտոնների:

Խտրականությունը պարզապես տեղափոխվել է մասնագիտական գործունեության և
արդյունաբերության         ոլորտ�?         սեռի       հատկանիշով             պայմանավորված
տարբերությունների և խտրականության դրսևորմամբ (Բլաու և Կահն, 2016թ.): �?ՀԶԿ
14 երկրների բուհերի շրջանավարտների գնահատումը �?ույ�? է տվել, որ կանայք ավելի
շատ են զբաղված գրասենյակային գործում, քան տղամարդիկ, և կանան�?�? ղեկավար
լինելու հավանականությունը կիսով չափ փոքր է (Ֆլաբբի, 2011թ.): Աշխատանքային
գործունեության մեջ կանան�? և տղամարդկան�? անհավասարության պատճառը
կառու�?վածքային    գործոններն       են,    որոնք     արմատա�?ած      են      տնտեսական   և
ինստիտու�?իոնալ համակարգերում�? թե′ ֆորմալ և թե′ ոչ ֆորմալ: Հաճախ այս
գործոններն    «աշխատում        են»        միասին�?     կանան�?       թակարդելով       �?ածր
արտադրողականության անարդյունավետ �?իկլում:

Աշխատանքի շուկաներում վարձատրության�? սեռով պայմանավորված խզվածքը
բա�?ատրող երեք ընդհանուր գործոններ կան. դրանք են�?

    Ժամանակային տարբերությունները�?                  տնային     պարտականությունների
     իրականա�?ման համար
    Արտադրության միջո�?ների, օրինակ�? հողի և ֆինանսների հասանելիությունը
    Շուկայական մեխանիզմի և հաստատությունների թերա�?ումները




                                           76
Ժամանակ

�?ո�?իալական նորմերի պարտադրանքով�? կանայք իրեն�? ժամանակն այլ կերպ են
ծախսում, և նրան�? կողմի�? չվարձատրվող
տնային գործերն ազդում են աշխատավայրում                      Կանայք ավելի շատ են աշխատում,
                                                            քան տղամարդիկ: Վերջին հաշվով,
համարժեք            ջանքեր        ներդնելու      իրեն�?
                                                            գենդերը    փող     վաստակելու
ունակության          վրա:    Հավասարության            այս   հաղթաթուղթն է.... վարձատրվող
բաղկա�?ու�?իչը պատկերա�?նելու համար հարկ է                     աշխատանքին       ավելի   շատ
ուսումնասիրել ավելին, քան վարձատրության�?                    ժամանակ հատկա�?նելու գինը
                                                            կանան�?        ավելի       մեծ
սեռով        պայմանավորված          խզվածքն      է,    և
                                                            ծանրաբեռնածությունն է:
անդրադառնալ այն ամենին, ինչը տեղ է գտնում
աշխատավայրի�? դուրս և ընտանիքի ներսում: Յուրաքանչյուր տնային տնտեսություն
որոշակի ժամանակ է նախատեսում տնային գործերի կատարման համար, ինչը
ենթադրում է «կենսապահովման» առաջնային գործունեության շարք, օրինակ,
ուտելիք պատրաստելը, ջուր բերելը և քնելը, ինչպես նաև ընտանիքի անդամների
խնամքը         (Գուդինեթ      և   այլք,   2008թ.):     ժամանակատար       գործողությունների
ամբողջությունը հաշվի առնելու պարագայում տեսնում ենք, որ կանայք ավելի շատ են
աշխատում, քան տղամարդիկ. ամբողջ աշխարհում տնային գործերի մեծ մասը և
(երեխաների ու մեծահասակ ծնողների/հարազատների) խնամքը կանան�? ուսերին է,
իսկ տղամարդիկ հիմնականում կատարում են վարձատրվող աշխատանք (Բերնիլ և
�?անչես-Պարամո, 2011թ.): 27 Ամուսնության արդյունքում զգալիորեն ավելանում է
կանան�?�? տնային գործերին հատկա�?վող ժամանակը, սակայն դա այդպես չէ
տղամարդկան�? պարագայում. իսկ երեխաներ ունենալու պարագայում մեծանում է
այն ժամանակը, որը տղամարդիկ և կանայք ծախսում են երեխաների խնամքի վրա,
սակայն կանան�? դեպքում երեխայի խնամքն ավելի շատ ժամանակ է խլում, և դա
այդպես է ավելի բարձր եկամտային մակարդակների պարագայում (Համաշխարհային
բանկ, 2012թ.):

Պատկեր A1.1: �?ղամարդկան�? և կանան�? կողմի�? տնային գործերի վրա ծախսվող
ժամանակը ընտրված երկրներում




27
     Մեջբերված հետազոտության կենտրոնում միայն տարասեռ ընտանիքներն են:


                                                77
                   �?նային գործերի վրա ծախսվող ժամանակը (оրական)



                            �?ղամարդիկ                       Կանայք




Աղբյուրը�? �?ՀԶԿ վիճակագրական տվյալների բազա, վեր�?ված�? 2016թ., 2015թ.-ի տվյալներ:

Կանան�? կողմի�? կատարվող ժամանակային ընտրությունները հանգե�?նում բերում են
տղամարդկան�? և կանան�? զբաղե�?րած պաշտոնների ոչ կարևոր և համակարգված
տարբերությունների�?    ըստ      տնտեսության   ճյուղերի,    աշխատանքի    տեսակի      և
կազմակերպության: Կանան�? զբաղե�?րած պաշտոններում վարձատրությունն ավելի
�?ածր է, և կանան�? ներկայա�?վածությունը չափազան�? մեծ է չվարձատրվող և
ստվերային    ոլորտի   աշխատողների       շարքում:   Համաշխարհային       տվյալներով�?
չվարձատրվող աշխատանքի 58 տոկոսը կատարում են կանայք, իսկ ստվերային
զբաղվածության կազմում կանայք կազմում են 50 տոկոս (Համաշխարհային բանկի
տվյալներ):   Այլ   խոսքերով�?     աշխատանքային      ժամերի    հար�?ում   ավելի      մեծ
տղամարդկան�? և կանան�? հավասարությունը ոչ միայն վերաբերում է լրիվ դրույքով
աշխատող կանան�? թվի ավելա�?մանը, այլ նաև ավելի մեծ թվով տղամարդկան�?
համոզելուն, որպեսզի պակասե�?նեն իրեն�? վարձատրվող աշխատանքի երկար
աշխատանքային       ժամերը    և   հավասար     կերպով      մասնակ�?են   չվարձատրվող
աշխատանքի կատարմանը:

Ան�?ած 50 տարիների ընթա�?քում կանայք կրճատել են չվարձատրվող աշխատանքի
իրեն�? ժամերը�? միաժամանակ ավելա�?նելով վարձատրվող աշխատանքի ժամերը:


                                        78
Այնուհանդերձ, թեև տղամարդիկ այժմ ավելի շատ են կատարում տնային գործեր և
խնամում երեխաներին, ժամանակն օգտագործելու հար�?ում տղաարդկան�? և կանան�?
անհավասարությունները դեռևս մեծ են բոլոր երկրներում (�?ՀԶԿ, 2016թ.): Ունենալով
տնային գործերի անհամաչափ ծանրաբեռնվածություն և կարիերայի ընդհատումներ�?
երեխաներին         և   ընտանիքի        այլ    կախյալ       անդամներին         խնամելու       համար,
տղամարդկան�? համեմատ ավելի շատ կանայք իրեն�? ընտրությունը կատարում են ի
օգուտ ճկուտ ժամանակային գրաֆիկի (Գորլիխ և Դե Գրիպ, 2009թ.): Այս
ընտրությունների արդյունքում կանան�?�? կարիերայի հնարավորությունները տուժում
են այսպես կոչված «մայրության թակարդի» միջո�?ով (Բերտրան, Գոլդին և Կատ�?,
2010թ., Գոլդին և Կատ�?, 2008թ.): 28 Հեն�? որ կանայք դուրս են մնում լրիվ դրույքով
աշխատանքի�?, նրան�? համար դժվարանում է, որպես կապող կամուրջ, կես դրույքով
աշխատանք գտնելը: Կարիերայի ընդհատումները բերում են նաև իրական
փորձառության պակասի և արդյունքում�? ավելի �?ածր աշխատավարձերի, ինչպես նաև
աշխատավարձի դանդաղ բարձրա�?ման, քանի որ կանան�? ներգրավում են �?ածր
սորտի աշխատանքներում, նույնիսկ երբ նրանք վերադառնում են վարձատրվող
աշխատանքի (�?ՀԶԿ, 2007թ.):

Հասանելիություն

Արտադրության միջո�?ների�?, օրինակ, հողի�? և վարկային միջո�?ների�? օգտվելու
կանան�?      հնարավորություններն            ավելի       փոքր   են    տղամարդկան�?          համեմատ:
Արտադրության ամենակարևոր միջո�?ներ են համարվում հողն ու վարկային
միջո�?ները, որոնք իրեն�? հերթին պայմանավորում են ներդրվող այլ միջո�?ների�?
օգտվելու հնարավորությունը և արտադրության մասշտաբն ու եղանակը�? լինի դա
գյուղատնտեսության            մեջ,     թե     բիզնեսում:        Ներդրվող        նույն      միջո�?ների
պայմաններում�?արտադրության մեջ կանայք նույնքան արդյունավետ են, որքան
տղամարդիկ, սակայն կին ֆերմերների ու ձեռներե�?ների�? հողի�? և վարկային
միջո�?ների օգտվելու հնարավորությունն ավելի փոքր է տղամարդկան�? համեմատ
(Համաշխարհային բանկ, 2012թ.):

Հողի հասանելիություն




28Միա�?յալ Նահանգներին վերաբերող տվյալները վկայում են, որ կարիերայի վաղ փուլերում կանայք ներկայումս
1 դոլարի դիմա�? 90 �?ենտ են ստանում. սակայն, կարիերայի միջին փուլին հասած կանան�? վարձատրության
շերտադասումն ավելի մեծ է�? 88 �?ենտ, և այդ շերտադասումն էլ ավելի է ընդլայնվում նրան�? տարիքի հետ. 77 �?ենտ�?
45-ի�? 54 տարեկանների և 76 �?ենտ�? 55-ի�? 64 տարեկանների պարագայում (Liner, 2016թ.):


                                                  79
Հողի�? օգտվելու հնարավորության առումով կանայք խրոնիկ անբարենպաստ
պայմաններում         են:    Աշխարհի        երկրների       50     տոկոսի       պարագայում
քաղաքականություններն ու աշխատակարգերն ակտիվորեն խանգարում են կանան�?
կողմի�?     հողի    նկատմամբ        սեփականության,         տնօրինման       կամ     օգտվելու
հնարավորության        իրա�?մանը       (ՄՖԿ,    2016թ.):    Թեև    զարգա�?ող       երկրներում
գյուղատնտեսների ավելի քան 40 տոկոսը կանայք են, նրան�?ի�? շատերը չեն
հանդիսանում հողի սեփականատեր կամ չունեն իրեն�? ընտանիքի տնտեսական
որոշման կայա�?մանը մասնակ�?ելու իրավունք (SOFA թիմ և Դոսս, 2011թ.): Նույնիսկ
այն դեպքերում, երբ երկրներում ամրագրված է տղամարդկան�? և կանան�?
հավասարությունն օրենքի առջև, ըստ էության հողային հար�?երով զբաղվող
վարչական մարմիններում գործող ընթա�?ակարգերը հաճախ խտրականություն են
դրսևորում կանան�? նկատմամբ�? կա′մ բա�?ահայտ, կա′մ թաքնված կերպով: Էմպիրիկ
փաստերը վկայում են, որ նույնիսկ երբ իրավակարգավորումները համարժեք են,
դրան�? գործողությունը կարող է սահմանափակ լինել, եթե դրանք բախվում են
ավանդույթի նորմերին:29 Հողային իրավունքների բա�?ակայությունն ունի բազմաթիվ
բա�?ասական ճյուղավորումներ�? ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակի, այդ թվում�?
նվազում է արտադրողականությունը, այրիա�?ած կինը կոր�?նում է հողակտորը և
նույնիսկ ավելի մեծ է հավանականությունը, որ կանայք կտուժեն ֆիզիկական
բռնությունի�? (Ագրավալ, 1994թ., Դիրե և Լեոն, 2001թ., Դենինգեր, 2003թ.):

Անկախ այն հանգամանքի�?�? կանայք զբաղված են գյուղատնտեսության ոլորտում, թե
ոչ,   գույքի   նկատմամբ      ինքնուրույն     սեփականության        իրավունքը      զգալիորեն
կբարելավի նրան�? կենսապահովման հնարավորությունները: Հողի նկատմամբ
սեփականությունը       հաճախ      ֆինանսական        միջո�?ների     հասանելիության        և   ոչ
գյուղատնտեսական, փոխհատու�?ում ապահովող գործունեության բանալին է, ինչն
օգնում է ոչ միայն կանան�?, այլև նրան�? ընտանիքներին և համայնքներին:
Ապա�?ու�?ված է, որ երբ կինը հանդիսանում է գույքի սեփականատեր, դա ազդում է
ընտանիքի ծախսային դինամիկայի վրա, օր.�? աղջիների կրթության և պարենի (Դե Լա
Բրիեր, 1996թ., Դոսս, 1996թ., Ֆաֆչեմպս և Քուիսումբինգ, 1999թ. և 2002թ., Հադդադ,
1997թ.):




29Կովկասում, օրինակ, սահմանադրությամբ ամրագրված է տղամարդկան և կանան�? հավասարությունն օրենքի
առջև, սակայն գործնականում հողը հաճախ գրան�?վում է ընտանիքի գլուխ հանդիսա�?ող տղամարդու անունով,
իսկ կանայք «զսպված» են�? այս հայրիշխանական նորմը վիճարկելու հար�?ում (Բրերլի, 2015թ.):


                                             80
     Պատկեր Ա1.2. Կին գյուղատնտես-սեփականատերերի բաշխվածությունն
                               աշխարհում




Աղբյուրը�? ՄԱԿ-ի ՊԳԿ, Գենդերային և հողային իրավունքներին վերաբերող տվյալների
շտեմարան, տվյալները վեր�?ված է 2016թ.-ին:

Ֆինանսական միջո�?ների հասանելիություն

Երբ գործը հասնում է ֆինանսական միջո�?ների հասանելիությանը, կանայք
տղամարդկան�?ի�? շատ ետ են մնում: Ամբողջ աշխարհում տղամարդկան�? և կանան�?
միջև խզվածքը կազմում է 7 տոկոսային կետ, իսկ զարգա�?ող երկրներում�? 9 տոկոսային
կետ, սակայն այստեղ կան նաև տարբերություններ տարածաշրջանների միջև.
Հարավային Ասիայիում բանկային հաշիվներ ունենալու մասով խզվածքը 18
տոկոսային կետ է, իսկ Միջին Արևելքում�? 10 տոկոս: Խնայողությունների և վարկային
միջո�?ների հասանելիության առումով ևս առկա է խզվածք (Ֆինդեքս, 2014թ.):
Մշակութային նորմերը կամ իրավական խոչընդոտները հաճախ ընկած են
ֆինանսական միջո�?ների�? օգտվելու կանան�? սահմանափակ հնարավորությունների
հիմքերում, մինչդեռ ժառանգություն ստանալու մասին օրենքները ավելի նպաստավոր
են տղամարդկան�? համար�? այս կերպ նվազե�?նելով ընտանեկան գույքի�? օգտվելու
կանան�? հնարավորությունը և, իր հերթին, ֆինանսական ծառայությունների կարիքը:

Շուկայական մեխանիզմի և ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումներ

Շուկայական մեխանիզմի և ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումներ ասելով նկատի է
առնվում,    թե    այս    համակարգերում          բա�?առապես   սեռի    հատկանիշով
պայմանավորված�?      ինչպես    է   դրսևորվում     տարբերակված       վերաբերմունքը



                                           81
տղամարդկան�?       և     կանան�?           նկատմամբ:    Մեկտեղվելով           ժամանակային
սահմանափակումների          և    ներդվող     միջո�?ների�?        օգտվելու   հնարավորության
բա�?ակայության հետ�? այս թերա�?ումները կարող են ազդել զբաղվածության
հարթությունում    ելքերի       վրա   և    նպաստել    զբաղվածության        հարթությունում
անհավասարությանն ու ըստ սեռի խմբավորմանը (Ինգլանդ և այլք, 2007թ.):
Շուկայական մեխանիզմների և ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումները կարող են տեղ գտնել
երեք սկզբունքային պատճառներով:

�?եղեկատվական բա�?

Հաճախ կանայք պարզապես տեղեկա�?ված չեն, կամ աշխատանքի շուկայում
տղամարդիկ ավելի շատ կամ ավելի լավ են տեղեկա�?ված: Օրինակ, եթե կարիերայի
որոշակի դաշտում բավական թվով կանայք չկան, ապա գործատուները չեն էլ իմանա,
որ նրան�? արժե աշխատանքի վեր�?նել: Որոշ մասնագիտական ուղղություններում
կանան�? ընդգրկվածության �?ածր աստիճանը կարող է ազդել այդ շուկա մուտք գործել
փորձողների կամ արդեն իսկ այնտեղ գտնվողների վրա (Համաշխարհային բանկ
2012թ.):

Կառու�?վածքներ

Թերա�?ումները կարող են տեղ գտնել շուկաներին կամ հաստատություններին
ներհատուկ կառու�?վածքների կամ կանոնների պատճառով: Օրինակ, ծնողական
արձակուրդի կամ թոշակի ան�?նելու, աշխատանքի վեր�?նելու կամ կադրերի
կառավարման վերաբերյալ աշխատանքային օրենսդրության դրույթները կարող են
վնասել կանան�?: Լայնորեն տարածված են սեռի հատկանիշով պայմանավորված
խտրական իրավակարգավորումները. աշխարհի երկրների կեսի պարագայում
առնվազն     մեկ       օրենքով        խոչընդոտվում        են      կանան�?      տնտեսական
հնարավորությունները: Վերջերս հրապարակված�? «Գենդեր և օրենսդրություն»
զեկույ�?ի (ՄՖԿ, 2016թ.) համաձայն, 173 երկրներում գործում են ընդհանուր թվով 943`
սեռի հատկանիշով պայմանավորված�? խտրական իրավակարգավորումներ, որոնք
խմբավորված են հետևյալ կերպ�? աշխատանքի սահմանափակումներ 100 երկրներում.
գենդերային բռնության մասին օրենքների բա�?ակայություն 46 երկրներում, և 18
երկրներում այնպիսի օրենքների առկայություն, որոնք թույլ են տալիս ամուսնուն
օրինական     կերպով        արգելել       իրեն�?   կանան�?�?         աշխատել:     Իրավական
խտրականությունը, որպես կանոն, ունենում է ալիքի տարածման ազդե�?ություն. օր.�?
տղաների համեմատությամբ ավելի քիչ թվով աղջիկներ են հաճախում միջնակարգ
դպրո�?, ավելի քիչ թվով կանայք են աշխատում բիզնես ոլորտում կամ ղեկավարում


                                            82
բիզնես, և վարձատրության ավելի մեծ տղամարդկան�? և կանան�? շերտադասում:
Որպես կանոն, երբ օրենքները չեն նախատեսում պաշտպանություն ընտանեկան
բռնությունի�?, կանան�? կյանքի տևողությունն, ըստ ամենայնի, ավելի կարճ է լինում և
նույնիսկ կանան�? և տղամարդկան�? համար հավասար օրենքներ ունե�?ող երկրներում
կարող է տեղ գտնել տղամարդկան�? և կանան�? միջև մեծ անհավասարություն�? այդ
օրենքների վատ կիրարկման հետևանքով (ՄՖԿ, 2016թ.):

Կողմնակալություն

Վարձատրության�? սեռով պայմանավորված խզվածքի 38 տոկոսը պայմանավորված է
խտրականությամբ (Լևանոն, Ինգլանդ և Էլիսոն, 2009թ.), և սեռի հատկանիշով
պայմանավորված բա�?արձակ կողմնակալությունը հանգե�?նում է «վիճակագրական
խտրականության» և′ աշխատավայրում, և′ տանը: Չնայած այն հանգամանքին, որ
աշխատանքի     վարձատրության     խզվածքը     վերագրելի        է   աշխատած      ժամերի
տարբերությանը,     ընտանիքի    կազմմանը         և     մասնագիտական       զբաղմունքի
ընտրությանը�? կա մի խզվածք, որը հնարավոր չէ վերագրել որևէ նկատելի գործոնի: Այլ
խոսքերով�? կանայք դեռևս ավելի քիչ են վաստակում, քան տղամարդիկ, նույնիսկ
աշխատանքային փորձի, կրթության, աշխատած ժամերի և գտնվելու վայրի
տարբերությունները    հաշվի    առնման    պարագայում,          ինչը   վկայում   է,   որ
աշխատավայրում կողմնակալությունը նպաստում է տղամարդկան�? և կանան�?
աշխատանքի անհավասար վարձատրությանը (Լայներ, 2016թ.):

  •   �?անը…

Ընտանիք կազմելիս տվյալ ժողովրդի մշակույթին բնորոշ ակնկալիքները դեռևս
պարտադրում են կանան�?�? ետ մնալ աշխատավայրում, մինչդեռ տղամարդիկ
շարունակում են ջանադրաբար աշխատել (Լինդեն, 2016թ.): Վերջերս ան�?կա�?ված
հար�?ման արդյունքներով պարզվել է, որ Միա�?յալ Նահանգներում ամերիկա�?իների 51
տոկոսը գտնում է, որ երեխաներն ավելի ապահովված են, երբ մայրը մնում է տանը,
մինչդեռ միայն 34 տոկոսն է ասել, որ նրանք նույնքան ապահովված են, եթե մայրն
աշխատում է: �?ղամարդկան�? մասով այդ ակնկալիքները                   կտրուկ տարբեր էին�?
ընդամենը 8 տոկոսն է ասել, որ երեխաներն ավելի ապահովված են, երբ հայրն է մնում
տանը (Լիվինգսթոն, 2015թ.): Ավելին, երեխաներ ունենալու�? հետո աշխատուժի կազմ
վերադարձող    կանան�?   առջև    ծառանում     է       յուրաքանչյուր   երեխայի   համար
աշխատավարձի 4 տոկոս պահումը, որը հնարավոր չէ բա�?ատրել այլ գործոններով,
քան ընկալումը, թե նրանք պակաս արդյունավետ աշխատողներ են: Ի հակադրություն




                                       83
դրա�? երեխա ունե�?ող և աշխատող տղամարդիկ ստանում են 6 տոկոսի չափով
«հայրության պարգևավճար»�? անկախ ընտանիքի մեծությունի�? (Բուդիգ, 2015թ.):

   •   Աշխատավայրում…

2012թ.-ին   Համաշխարհային    զարգա�?ման    զեկույ�?ի   կազմման    նպատակով
Համաշխարհային բանկի ան�?կա�?րած�? ֆոկուս խմբի ձևաչափով քննարկումների
արդյունքներով�?    վիճակագրական       խտրականությամբ       պայմանավորված
անհավասարությունը զգալի է բոլոր երկրներում. աշխատանքների մոտ 50 տոկոսը
համարվում է «տղամարդու» աշխատանք կամ «կնոջ» աշխատանք: �?ղամարդկան�?
աշխատանքները հաճախ տեխնիկական բնույթի են, ենթադրում են հմտությունների
բարձր մակարդակ: Կանան�? աշխատանքները վերաբերում են մանրածախ առևտրի,
կադրերի ոլորտում աշխատանքին և կեն�?աղսպասարկմանը:




                                    84
                       Ներդիր Ա1.1: Ի՞նչ է կողմնակալությունը:

  Ո′չ թե տղամարդկան�?, այլ միմիայն կանան�? համար է ստեղծված խորշման նկատմամբ
          եզակի հակում�? ոչ ավանդական աշխատանքում հաջողության միջո�?ով*

 Ոչ ոք ազատված չէ կողմնակալությունի�?: Կարծրատիպերը ծառայում են որպես
 էվրիստիկաներ�? պրակտիկայի արդյունքում ձևավորված ընդհանուր կանոններ, որոնք
 թույլ են տալիս մեզ մշակել անհաշվելի թվով տեղեկատվական կենտրոնների�? ստա�?ված
 ինֆորմա�?իան, որ աշխարհը նետում է մեզ վրա: Որոշ դեպքերում դրանք օգտակար են,
 քանի որ մենք ոչ միշտ ենք ժամանակ ունենում հանգամանորեն վերլուծության ենթարկելու
 յուրաքանչյուր անձին կամ դեպքը, սակայն դրանք նաև երկսայր սրեր են. կարծրատիպերը
 կարող են սխալ լինել և ինչն ավելի վատ է�? երբ մենք հար�?ականի տակ չենք դնում մեր
 ենթադրությունները, կարծրատիպերը կարող են վերածվել դեղատոմսերի առ այն, թե մեր
 կարծիքով ինչպիսին պետք է լինի աշխարհը: «�?եսակավորման» այս գործընթա�?ը
 ինքնաբերաբար է կայանում, և այսպիսով երբ մենք իմանում ենք անձի սեռը, սեռի
 հատկանիշով       պայամանավորված     կողմնակալ     մոտե�?ումներն    ինքնաբերաբար
 ակտիվա�?վում են�? հանգե�?նելով ոչ դիտավորյալ և կույր խտրականության:

 �?արբեր ժողովուրդներին բնորոշ մշակույթներում գենդերային կարծրատիպերը, որպես
 կանոն, ընդհանրա�?վում են մինչև որոշակի աստիճան: Օրինակ, շատ
 հասարակություններում սո�?իալական խմբերի մասին դատողություններ անելիս
 մարդկան�? կողմի�? սիրվելու հատկանիշը առանձնա�?վում է կոմպետենտությունի�?. բարձր
 կարգավիճակ ունե�?ող խմբերը, կարծրատիպային մտածելակերպով, ընկալվում են որպես
 կոմպետենտ, սակայն�? մարդկան�? կողմի�? չսիրված, իսկ տղամարդու կարծրատիպն
 ասո�?ա�?վում է մշակութային իդեալի հետ: Մեր կողմնակալ պատկերա�?ումների
 պատճառով է, որ մենք հակված ենք հաջողությունների հասած կնոջն արձագանքելու
 այնպես, ինչպես արձագանքում ենք անազնիվ մարդուն. մենք նրան�? չենք սիրում և չենք
 �?անկանում աշխատել նրան�? հետ:

        Աղբյուրը�? Բոհնետ, 2016թ., Բորդոալո և այլք, 2015թ., Քադդի և այլք, 2015թ.
                           *Հեյլման և Փարքս-�?թամ, 2007թ.


Երբ աշխատանքի ընդունող կոմիտեն տեղյակ է լինում միայն թեկնածուի սեռի մասին,
տղամարդկան�?�? աշխատանքի ընդունվելու հավանականությունը երկու անգամ ավելի
մեծ է լինում: Նույնիսկ երբ ավելի շատ տեղեկատվություն է ներկայա�?վում
որակավորումների մասին, այս կողմնակալ մոտե�?ումը կիրառվում է: �?ղամարդիկ նաև
ավելի միտված են ավելի թանկ վաճառելու իրեն�? որակավորումները, մինչդեռ կանայք
ավելի   էժան    են    վաճառում       իրեն�?ը     (Բոհնետ,     2016թ.):    Վարքագծային
տնտեսագիտության ոլորտում վերջերս իրականա�?ված ուսումնասիրությունները
հստակ պատկերա�?ում են տալիս այն կույր և հազարավոր եղանակների մասին, երբ
սեռի հատանիշով պայմանավորված�? կողմնակալ մոտե�?ումները, որոնք դրսևորվում


                                          85
են ինչպես տղամարդկան�?, այնպես էլ կանան�? կողմի�?, գործում են ի վնաս կանան�?�?
աշխատանքի         հավաքագրման          գործընթա�?ում,        պաշտոնի       բարձրա�?ման         շուրջ
բանակ�?ելիս և կարիերայի առաջխաղա�?ման հնարավորությունները գնահատելիս:

     •   Բա�?առապես սեռի հատկանիշով պայմանավորված խտրականությունը�?
         աշխատանքի ընդունելու պրո�?եսում. Մի էքսպերիմենտի շրջանակներում
         աշխատանքի վեր�?ված կանան�? թիվը 50 տոկոսով աճե�?, երբ ան�?կա�?վե�?ին
         սինֆոնիկ նվագախմբերի կույր լսումներ (Գոլդին և Ռաուզ, 2000թ.): 30 Մեկ այլ
         էքսպերիմենտով վեր հանվե�? «մայրության տուգանքը» և այն հանգամանքը, որ
         երեխա չունե�?ող կանան�? 2.1 անգամ ավելի շատ են հրավիրում աշխատանքի
         հար�?ազրույ�?ների, քան համարժեք որակավորում ունե�?ող մայրերին (Քորել,
         Բենարդ և Փայք, 2007թ.): Երբ «ուրվական» ուսանողի կողմի�? էլեկտրոնային
         նամակներ ուղարկվե�?ին պրոֆեսորներին, որտեղ նա խնդրում էր 10 րոպեանո�?
         հանդիպում�? անկախ պրոֆեսորների դեմոգրաֆիկ հատկանիշների�?, նրանք
         ամբողջ ֆակուլտետով ավելի քիչ էին հակված պատասխանելու մի ուսանողի,
         ով սպիտակամորթ տղամարդ չէ (Միլքման, Ակինոլա և Չագհ, 2015թ.):
     •   Բանակ�?ությունները պաշտոնի բարձրա�?ման շուրջ. Կանայք, որպես կանոն,
         ավելի քիչ են դիմում պաշտոնի բարձրա�?ման խնդրանքով, քան տղամարդիկ, և
         նույնիսկ եթե նրանք դիմում են, ավելի քիչ է հավանականությունը, որ կստանան
         պաշտոնի բարձրա�?ում: Կանայք, ովքեր բանակ�?ում են, դիտվում են, որպես
         ավելի պահանջկոտ անձինք, ում հետ դժվար է աշխատել. և այդ կարծիքին են
         նրան�? թե′ տղամարդ և թե′ կին կոլեգաները (Ռիլի Բոուլզ, Բաբքոկ և
         Լաի,2015թ.):
     •   Հնարավորությունների�? օգտվելը. Կանայք հակված են ստանալու ոչ այնքան
         բարդ   ու   ոգևորող      առաջադրանքներ,          որքան     տղամարդիկ,        և   կանայք
         ինքնագնահատման ժամանակ ավելի խիստ են սեփական անձի նկատմամբ
         (�?իլվա, Քարթեր և Բենինգեր, 2013թ.):

Ի տարբերություն այնպիսի իրավիճակների, երբ խոսքը վերաբերում է մուտքային
մակարդակի պաշտոններին�? վերին օղակներում չի նկատվում տղամարդկան և
կանան�? միջև խզվածքի վերա�?ում: Առկա են բարձր կարգավիճակ կամ տղամարդկան�?
կողմի�? գերիշխվող աշխատատեղերում կանան�? նկատմամբ խտրականության մասին


30
  1970-ականների վերջի դրությամբ, ԱՄՆ լավագույն հինգ նվագախմբերու երաժիշտների ընդամենը 5 տոկոսն էր
կին: Այսօր, կանայք ամենակայա�?ած նվագախմբերում գրեթե 35 տոկոս են կազմում. դա պահանջե�? կույր լսումների
մեխանիզմի ներդրում: 2004-2013թթ. կին երաժիշտների տեսակարար կշիռը ԱՄՆ ամենաբարձր վարձատրվող
նվագախմբերում աճել է խիստ չափավոր տեմպով (Goldin և Rouse, 2000թ.):


                                                86
վկայող փաստեր, ինչը խոսում է այն մասին, որ կանայք իրապես պետք է շատ ավելի
որակավորված        կամ    կոմպետենտ         լինեն,   քան   իրեն�?   մր�?ակի�?     տղամարդիկ
(Ազմատանդ       Պետրոնգոլո,      2014թ.):     Հաջողության     հասած      կին    տնօրենների
աշխատավարձը 10 տոկոսով �?ածր է տղամարդ տնօրենների աշխատավարձի�?, և
նրանք տղամարդկան�?ի�? ավելի շատ են պատժվում, եթե իրեն�? կազմակերպությունը
վատ արդյունքներ է գրան�?ում (Ալբանեզի, Օլիվետտի և Ժոզե Պրադոս, 2015թ.): Իրեն�?
«Լաբիրինթի միջով» (Through the Labyrinth) գրքում                Իգլին և Կառլին (2007թ.)
քննարկում են, թե սեռի հատկանիշով պայմանավորված կարծրատիպերն ինչպես են
խոչընդոտում կանան�?�? ղեկավար պաշտոնների հասնելու հնարավորությանը:
Մասնավորապես, կողմնակալ մոտե�?ումներն իրեն�? ազդե�?ությունն են ունենում
բարձրաստիճան պաշտոնների համար մր�?ակ�?ող կանան�? գնահատականների վրա,
ինչը հանրահայտ «ապակե առաստաղի էֆեկտն» է:

Այս գործոնների համեմատական կարևորությունը�? միասին վեր�?րած. ամփոփում

Գործատուներն արժեզրկում են կանան�? կողմի�? կատարվող աշխատանքը (Լևանոն,
Ինգլանդ և Էլիսոն, 2009թ.): �?ղամարդիկ և կանայք տարբեր չափով են վարձատրվում
ոչ միայն որովհետև տարբեր աշխատանքներ են կատարում, այլ նաև երբ նրանք նույն
աշխատանքն են կատարում, և նաև որովհետև առկա է զբաղե�?րած պաշտոնի
վարձատրության�? սեռով պայմանավորված խզվածք (Գոլդին, 2015թ.): Օրինակ, կին
բժիշկները վաստակում են իրեն�? հավասարակի�? տղամարդկան�? աշխատավարձի
ընդամենը 71 տոկոսը, իսկ կին իրավաբանները�? 82 տոկոսը: Երբ մեծ թվով կանայք են
մուտք գործում որևէ ոլորտ, այդ ոլորտում աշխատատեղերի վարձատրությունը
սկսում է նվազել, նույնիսկ երբ հաշվի է առնվում կրթությունը, աշխատանքային
փորձը, հմտությունները, ռասան և աշխարհագրությունը (Լևանոն, Ինգլանդ և Էլիսոն,
2009թ.):31




31
  Օրինակ, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում մենեջերների (հիմնականում�? տղամարդ) միջին
վաստակը 27 տոկոսով բարձր է կադրերի ղեկավարների (հիմնականում�? կանայք) վաստակի�?, մինչդեռ պահակը
(սովորաբար�? տղամարդ) 22 տոկոսով ավել աշխատավարձ է ստանում, քան սպասուհին կամ մաքրուհին
(սովորաբար�? կին): Համակարգչային ծրագրավորման գործում�? ոլորտ, որտեղ ժամանակին գերիշխող դիրքում
կանայք էին, վարձատրությունը սկսե�?ին բարձրա�?նել և ոլորտի հեղինակությունը բարձրա�?ավ, երբ տղամարդ
ծրագրավորողները թվով սկսե�?ին գերազան�?ել կին ծրագրավորողներին:




                                              87
ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2. Որակական հետազոտության մեթոդների
ամփոփ նկարագրություն

�?ույն զեկույ�?ի կազմման նպատակով իրականա�?ված որակական հետազոտությամբ
ուսումնասիրվել են այն գործոնները, որոնք թույլ չեն տալիս, որպեսզի Հայաստանում
կանայք իրեն�? ակադեմիական հաջողությունը վերածեն STEM բնագավառում
զբաղվածության: Այս ուսումնասիրությունը կատարվել է Երևանի պետական
համալսարանի տեղա�?ի փորձագետների մի թիմի կողմի�?�? 2015թվականի նոյեմբերի�?
2017թվականի հունվարն ընկած ժամանակահատվածում: Հետազոտությունն ընդգրկել
է�? Հայաստանի STEM ուղղվածության 23 ՄԿՈւ հաստատությունների�? 4-ը, STEM
ուղղվածության 29 բուհերի�? 4-ը, STEM ոլորտի 25 առաջատար գործատուների�? 5-ը,
ոչ-STEM ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատությունների�? և բուհերի�? 4-ը և «Թումո»
ստեղծարար տեխնոլոգիաների�? Երևանի և Շիրակի ու Գեղարքունիքի մարզերի
կենտրոնները:    Շիրակի    և      Գեղարքունիքի        մարզերը   համարվում        են
ամենապրոբլեմային      մարզերը�?      սեռի        հատկանիշով     պայմանավորված
կարծրատիպերի և կրթական հնարավորությունների հասանելիության առումով:

Մեթոդաբանական մոտե�?ումը

�?վյալները   հավաքագրվել   են   STEM   և    ոչ-STEM    ուղղվածության   բուհերի    և
հետմիջնակարգ ՄԿՈւ հաստատություններում սովորող արական և իգական սեռի
ներկայա�?ու�?իչների�?, ինչպես նաև STEM ոլորտի մասնագիտական պաշտոններում
աշխատող կանան�?ի�? և տղամարդկան�?ի�?:

Աղյուսակ A2.1. �?վյալների հավաքագրման մեթոդների և ընտրանքի պատկերը�? ըստ
                           հար�?վածների տեսակի
Հար�?վածների            �?վյալների       Հար�?ված         Հար�?ված     Հար�?վածների
տեսակը               հավաքագրման       կանան�?        տղամարդկան�?    ընդհանուր
                        մեթոդը         քանակը          քանակը        քանակը
STEM ուղղվածության    Հար�?ազրույ�?         1               3             4
ՄԿՈւ                   հիմնական
հաստատության          հար�?վողների
ուսու�?իչ/տնօրեն           հետ
STEM ուղղվածության    Հար�?ազրույ�?           1             3             4
բուհերի ամբիոնների     հիմնական
պրոֆեսոր/             հար�?վողների
դեկան/ռեկտոր              հետ




                                      88
Հար�?վածների            �?վյալների        Հար�?ված     Հար�?ված     Հար�?վածների
տեսակը               հավաքագրման        կանան�?    տղամարդկան�?    ընդհանուր
                        մեթոդը          քանակը      քանակը        քանակը
STEM ոլորտի           Հար�?ազրույ�?          3           2             5
գործատու               հիմնական
կազմակերպության       հար�?վողների
կադրերի բաժնի             հետ
ղեկավար
Թումոյի               Հար�?ազրույ�?          1           -             1
ներկայա�?ու�?իչ          հիմնական
                      հար�?վողների
                          հետ

Ոչ-STEM               Հար�?ազրույ�?          2           -             2
ուղղվածության ՄԿՈւ     հիմնական
հաստատության          հար�?վողների
ուսու�?իչ/տնօրեն
                          հետ

Ոչ-STEM               Հար�?ազրույ�?          2           -             2
ուղղվածության          հիմնական
բուհերի ամբիոնների    հար�?վողների
պրոֆեսոր/
                          հետ
դեկան/ռեկտոր
STEM ոլորտում           Խորքային           5           5            10
աշխատողներ            հար�?ազրույ�?
Հար�?ազրույ�? տված անձան�? ընդհանուր թիվ                               22
STEM ուղղվածության    Ֆոկուս խումբ        31          30            61
ՄԿՈւ
հաստատության
ուսանող
STEM ուղղվածության    Ֆոկուս խումբ        29          27            56
բուհի ուսանող
Ոչ-STEM               Ֆոկուս խումբ        15          16            31
ուղղվածության ՄԿՈւ
հաստատության
ուսանող
Ոչ-STEM               Ֆոկուս խումբ        15          15            30
ուղղվածության բուհի
ամբիոններ/
ֆակուլտետներ
Ֆոկուս խմբերին մասնակ�?ած անձան�?           90          88            178
թիվը
Հար�?վածների ընդհանուր թիվը                                          200


                                    89
Հետազոտության մասնակի�?ները

Հետազոտության մասնակի�?ները դասակարգված են հինգ խմբերում.

  1. Չորս հետմիջնակարգ ՄԿՈւ հաստատություն, որտեղ ուսանողների մեծ մասը
     սովորում են STEM մասնագիտություն. Երևան (Երևանի պետական �?�? քոլեջ,
     Երևանի պետական տեխնոլոգիական քոլեջ), Շիրակ (Գյումրիի պետական
     տեխնիկական քոլեջ) և Գեղարքունիք (Գեղարքունիքի տարածաշրջանային
     պետական քոլեջ):

  2. Չորս բուհեր ընտրվել են�? հաշվի առնելով խորա�?ված ուսու�?մամբ STEM
     ամբիոնների, տրամադրված ռեսուրսների (գրադարաններ, պրոֆեսորներ,
     շնորհված աստիճաններ) և հաճախող ուսանողների քանակը: Բուհերը ընտրվել
     են Երևանի�? (Երևանի պետական համալսարան և Հայաստանի ազգային
     պոլիտեխնիկական համալսարան), Շիրակի մարզի�? (Հայաստանի ազգային
     պոլիտեխնիկական համալսարանի Գյումրիի մասնաճյուղ) և Գեղարքունիքի
     մարզի�? (Գավառի պետական համալսարան):

  3. STEM   ոլորտի     հինգ   գործատու     կազմակերպություններ     են    ընտրվել�?
     ապահովելու համար գիտության, տեխնոլոգիաների, ճարտարագիտության և
     մաթեմատիկայի       ուղղությամբ      մասնագիտա�?ած     գործատուների         և
     աշխատողների հավասար ներգրավվածությունը: Ընտրվել են STEM ոլորտի
     հինգ առաջատար կազմակերպություններ (�?ինոփսիս, «Վալեքս Գրուփ»
     հանքարդյունաբերական        ոլորտի      կազմակերպություն,      «Հայաստանի
     էլեկտրական �?ան�?եր» ՓԲԸ, «Հորիզոն-95» շինարարական ընկերություն և ՀՀ
     ազգային ակադեմիայի Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտ) (հաշվի
     է առնվել աշխատողների քանակը, կազմակերպության կառու�?վածքը և
     կորպորատիվ հիերարխիան): Հար�?ազրույ�?ներն այս գործատուների հետ
     հնարավորություն ընձեռե�?ին ուսումնասիրելու ինստիտու�?իոնալ գործոնները,
     օր.�? աշխատանքի կարգավորումներն ու գենդերային քաղաքականությունը, որ
     ազդում են STEM ոլորտում կանան�? մասնակ�?ության վրա:

  4. Ոչ   STEM   ուղղվածության     երկու     ՄԿՈւ   հաստատություն        (Երևանի
     մանկավարժական համալսարանի հենակետային ավագ դպրո�? և Երևանի
     պետական հենակետային բժշկական քոլեջ) և երկու բուհ (Երևանի պետական
     լեզվահասարակագիտական          համալսարան       և   Գյումրու        պետական
     մանկավարժական համալսարան) ընտրվել են�? STEM ոլորտում կրթությունի�?


                                      90
          ու     կարիերայի�?       հրաժարվելու        պատճառների   օրինաչափություններն
          ուսումնասիրելու համար:

       5. «Թումո» ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոնն               32
                                                                       ընտրվել է STEM
          ուղղվածության ուսումնական միավորի ներկայա�?վածությունն ապահովելու
          համար:

Հար�?ազրույ�?ներ հիմնական հար�?վողների հետ

Հիմնական հար�?վողների հետ հար�?ազրույ�?ներ են ան�?կա�?վել ոչ-STEM և STEM
ուղղվածության ՄԿՈւ հաստատությունների ուսու�?իչների/տնօրենների և բուհերի
ամբիոնների            դասախոների/ֆակուլտետների           դեկանների/ռեկտորների     հետ:
Հար�?ազրույ�?ները վերաբերում էին նրան�? դիտարկումներին�? հետևյալի շուրջ.
կանան�? և տղամարդկան�? միջև առկա տարբերությունները և թե ինչպես են նրանք
արձագանքում             ոչ-STEM    և   STEM     ոլորտներում   կարիերայի     վերաբերյալ
տեղեկատվությանն ու խրախուսման միջո�?ներին, ինչպես են ուսանողներին ուղղված
տեղեկատվությունն ու ուղերձները տարբերվում�? ըստ սեռի, որքանով են սո�?իալական
նորմերը, որոնք վերարտադրվում են կարծրատիպերի միջո�?ով, խոչընդոտում
կանան�? մուտքը STEM կրթության ոլորտներ: STEM և ոչ-STEM կրթական բաժիններում
ան�?կա�?ված            հար�?ազրույ�?ների     միջո�?ով       հավաքագրված     տեղեկատվության
համեմատությունը տալիս է այս խնդրի ավելի խորը պատկերա�?ում:

Հար�?ազրույ�?ներ են ան�?կա�?վել նաև STEM ոլորտի գործատուների/կադրերի
բաժինների ղեկավար անձնակազմի հետ: Դրանք վերաբերել են հետևյալ հար�?երին�?
տարբերություններն առ այն, թե ինչպես են կանայք և տղամարդիկ դիմում
աշխատանքի, տղամարդկան�? և կանան�? պատրաստվածության մակարդակի
տարբերությունները, երբ նրանք դիմում են միևնույն պաշտոնի համար, և կարիերայի
առումով նկրտումներն ու աճը�? ըստ սեռերի:

Թումոյի ներկայա�?ու�?իչները հար�?վել են�? STEM ուղղվածության բնագավառներում
դեռահասների հետ աշխատանքի ֆորմալ մոտե�?ումներն ուսումնասիրելու համար.
օր.�? սովորողների հավաքագրման մեթոդները, վարքագծային միտումները և տղա ու
աղջիկ մասնակի�?ների նախապատվությունները:




32
     https://www.tumo.org/


                                                91
Խորքային հար�?ազրույ�?ներ շարքային աշխատակի�?ների հետ

Հար�?ազրույ�?ներ են ան�?կա�?վել STEM ոլորտի հինգ գործատուների�? տղամարդ և կին
աշխատակի�?ների հետ STEM ոլորտում անհատական կարիերայի հաջողության
պատմություններ և տղամարդկան�? ու կանան�? միջև տարբերությունների վերաբերյալ
տեղեկատվություն         հավաքագրելու        համար:      Այս    տեղեկատվությունը     խաչաձև
ստուգվել     է    միևնույն    կազմակերպությունի�?           հիմնական      հար�?վողների   հետ
ան�?կա�?ված հար�?ազրույ�?ների�? ստա�?ված տեղեկատվության հետ:

Ֆոկուս խմբեր

Ֆոկուս     խմբի    ձևաչափով       քննարկումներ        են     ան�?կա�?վել   STEM   և   ոչ-STEM
ուղղվածության համալսարանների և ՄԿՈւ հաստատությունների ուսանող տղաների
և աղջիկների հետ: Ան�? են կա�?վել ընդամենը 24 ֆոկուս խմբի ձևաչափով
քննարկումներ�? հավասար սեգրեգա�?ված ըստ սեռերի: Յուրաքանչյուր ֆոկուս խմբում
մասնակ�?ել է առնվազն�? 6, իսկ որոշներում�? 12 անձ:

Ֆոկուս խմբի ձևաչափով քննարկումներ են ան�?կա�?վել ՄԿՈւ հաստատությունների
ուսանողների հետ, ովքեր սովորում են հետևյալ ֆակուլտետներում�? ծրագրավորում,
համակարգչային ճարտարագիտություն, �?ան�?ային օպերատոր, մեխատրոնիկա,
ավտոմեխանիկ,33 հաշվապահական հաշվառում, աուդիտ, տեխնիկայի շահագործում
բանկային գործ, հեռահաղորդակ�?ություն, խոհարարություն, վարսահարդարում և
մոդելավորում:      Ոչ-STEM      ֆակուլտետների�?         են�?    հումանիտար     գիտություններ,
լրագրություն,           նախադպրո�?ական                  կրթություն,         դեղագործություն,
մանկաբարձություն, կոսմետոլոգիա և ատամնատեխնիկ:
                       34                  35                       36



Համալսարաններում ֆոկուս խմբի ձևաչափով քննարկումներ են ան�?կա�?վել հետևյալ
STEM ֆակուլտետների ուսանողների հետ. մաթեմատիկա, կիրառական ֆիզիկա,
մեխանիկա, ռադիոֆիզիկա, ռադիոտեխնիկա, ատոմային ֆիզիկա, ատոմային
ռեակտորների ֆիզիկա, կիբեռնետիկա, կիրառական մաթեմատիկա, համակարգչային
ճարտարագիտություն, ինֆորմատիկա, թեթև արդյունաբերության, շինարարության և
կառու�?ապատման                տնտեսագիտություն,                համակարգչային         դիզայն,
տնտեսագիտություն և հաշվապահական հաշվառում: Ոչ-STEM ֆակուլտետների�?


33
  Միայն տղա ուսանողներ են սովորում փականագործի մասնագիտություն:
34Միայն աղջիկ ուսանողներ են սովորում մանկաբարձություն մասնագիտություն:
35
  Միայն աղջիկ ուսանողներ են սովորում կոսմետոլոգիա մասնագիտություն:
36
  Միայն տղա ուսանողներ են սովորում ատամնատեխնիկի մասնագիտություն:


                                                92
ընդգրկվել են�? հասարակայնության հետ կապեր, լրագրություն, միջազգային
հարաբերություններ, օտար լեզուներ (իսպաներեն, ռուսերեն, իտալերեն, անգլերեն,
չինարեն),   սո�?իալական     աշխատանք,      հոգեբանություն,     բանասիրություն,
իրավագիտություն, մանկավարժության մեթոդիկա, թարգմանություն և անգլերեն
լեզու,   ռազմական   և    ֆիզիկական   պատրաստություն,        մանկավարժություն,
թարգմանություն, պատմություն և կրթության կազմակերպում:




                                     93
ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3.     Հավասարություն և արդարություն
կրթության մեջ և աշխատավայրում. աշխարհում
ընդունված լավագույն աշխատակարգերը

    Դպրո�?ում և աշխատավայրում կանան�? և տղամարդկան�? միջև
       հավասարություն ապահովող քաղաքականություններ
                                                              Overcome Gender In
ԴՊ�?ՈՑՈՒՄ     Հասանելիություն
                • Ապահովել, որպեսզի կանայք ունենան որակյալ կրթություն
�?արրական և        ստանալու հավասար հնարավորություն
միջնակարգ    Համակարգերի փոփոխում
                • Հանրակրթության մեջ ներդնել տղամարդկան�? և կանան�?
�?կսել             հավասարության պրոբլեմատիկան ընդգրկող
հնարավո           քաղաքականություններ. կրթակարգ, դասագրքեր,
րինս   շուտ,      մանկավարժների պատրաստման ծրագրեր և մշակույթ
որպեսզի         • Օգտագործել գենդերային առումով չեզոք/զգայուն ուսու�?ման
դրական            նյութեր և ուսումնական ծրագրեր, աշխատանքային խմբեր,
կարծրա            գնահատման համակարգեր և համակարգչային ապահովում
տիպերը       Կարծրատիպերի ներգործության հաղթահարում
արմատա          •   Խոսել կարծրատիպերի ներգործության մասին. տալ
վորվեն...           տեղեկատվություն և քննարկել տղամարդկան�? և կանան�?
                    անհավասարությունն ու կողմնակալ մոտե�?ումները
                •   Խոսել «մարդկան�? դուր գալու ունակություն�? ի հակադրություն
                    ուսման առաջադիմություն» կողմնակալ մոտե�?ման մասին
                •   Հիմնավորել չափորոշիչները
             STEM-ին առնչվող
                •   STEM ուղղությունները ներդնել հանրակրթական ծրագրում�?
                    սկսած 7-րդ դասարանի�? կամ ավելի վաղ
                •   STEM առարկաների ուսումնական ծրագրերը կողմնորոշել
                    հարակի�? հիմնախնդիրների շուրջ, վերա�?ական գաղափարների
                    փոխարեն
                •   STEM առարկաները ներդնել կրթակարգում և խիստ կարևոր,
                    հարատև ուսումնառության և բազմակի «մուտքային կետերի»
                    նկատմամբ հարգանքի ապահովման եղանակներում
                •   Մերժել «մաթեմատիկական» ուղեղը. օգտագործել
                    «մասնագիտական աճի տրամադրվածությունը» (յուրաքանչյուրը
                    կարող է սովորել դա�? ճիշտ մեթոդների կիրառման պարագայում).
                    սովորե�?նել ուսանողներին�? ընդունել «սխալանքի»/
                    էքսպերիմենտի միջո�?ով ուսումնառությունը, հատկապես
                    մաթեմատիկայում
                •   Պատրաստել տեխնիկային տիրապետող ուսու�?իչներ


                                      94
                •   Կրթել սովորողներին տեխնոլոգիայի և աշխատանքի ապագայի
                    վերաբերյալ
                •   Գիտությունը «ետ վեր�?նել» տղամարդկան�? տիրույթի�? և
                    աղջիկներին ու կանան�? իմպուլս հաղորդել այդ «էշելոնում» առաջ
                    գնալու համար
Բուհական        •   Թույլ չտալ կողմնակալ մոտե�?ումներ պրոֆեսորադասախոսական
մակարդակ            կազմի կողմի�?. ապահովել ներլսարանային դիտարկման
                    մեխանիզմ և սղագրություն, բալային գնահատման
                    համակարգչային ծրագիր
                •   Պրոֆեսորադասախոսական կազմում ընդունել ավելի մեծ թվով
                    կանան�? և նրան�? պատրաստել, որպեսզի կանխատեսեն
                    վստահությունը և ջերմ վերաբերմունքը
                •   Ուսանողուհիներին պատրաստել մասնակ�?ության
                •   Փորձարկել բալային գնահատման համակարգերը, բա�?առությամբ
                    լսարանային մասնակ�?ությունի�?, այդ թվում�? խմբային աշխատանք
                •   Խոսել հարգանքի և բարեկրթության, սեռական ոտնձգության,
                    սեռի հատկանիշով պայմանավորված կողմնակալության մասին
             STEM -ին առնչվող
                •   Ուսանողուհիներին խորհրդատվություն տալ STEM բնագավառում
                    կարիերայի ընտրության մասին, քանի որ դրանք առնչվում են
                    եկամուտ վաստակելու ունակությանը, ինչպես նաև քննարկել, թե
                    ինչպես շարունակել աշխատելն ամուսնությունի�? հետո, ինչ
                    ակնկալել այն ոլորտներում, որտեղ գերիշխող դիրքերում
                    տղամարդիկ են
                                  ԱՇԽԱ�?ԱՎԱՅ�?ՈՒՄ
ԺԱՄԱՆԱԿ         •   Ներդնել ճկուն աշխատանքային գրաֆիկներ բոլորի համար.
                    ընտանիքի համար նպաստավոր քաղաքականություններ,
                    (մայրության/հայրության նույնպիսի արձակուրդ և պայմաններ),
                    երեխայի/մեծահասակի մատչելի խնամք, նկատենք, որ STEM
                    բնագավառները ժամանակի առումով կանան�? ճկունություն են
                    ընձեռում
ՀԱ�?ԱՆԵԼԻ        •   Բարելավել արտադրության միջո�?ների հասանելիությունը
ՈՒԹՅՈՒՆ             կանան�? համար�? ապահովելով սեռի հատկանիշի նկատմամբ
                    չեզոք օրենքներ և կիրարկում
                •   Թվային հասանելիության հավասարություն ընձեռող պետական
                    քաղաքականություններ
ՇՈՒԿԱՅԱ         •   �?ղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ասպեկտները
ԿԱՆ ՄԵԽԱ            լայնորեն ներդնել կադրերի հար�?երով զբաղվող բաժիններում.
ՆԻԶՄԻ   ԵՎ          վարել տղամարդկան�? և կանան�? հավաքագրման,
ԻՆ�?�?Ի�?ՈՒ            աշխատանքային պաշտոնում մնալու և պաշտոնի բարձրա�?ման
ՑԻՈՆԱԼ              հաշվառում. «Edge» հավաստագրումը այդ հաշվառումն
ԹԵ�?ԱՑՈՒՄ            իրականա�?նելու եղանակների�? մեկն է
ՆԵ�?             •    Պոզիտիվ դիսկրիմինա�?իա, քվոտավորում, կազմակերպված
                    մենթորինգ


                                     95
                 •   Օգտագործել վարքագծային պլանավորումը�? կադրերի բաժինները
                     վերափոխելու համար. աշխատանքի ընդունում, պաշտոնի
                     բարձրա�?ում, և կանան�? մենթորություն
                 •   Հաշվի առնելով STEM ոլորտի ընկերություններում կադրերին
                     պահելու խնդիրը�? ընկերությունները պետք է նախևառաջ հետևեն
                     Google-ի օրինակին և օգտագործելով ինֆորմա�?իան�? հասկանան,
                     թե ինչպես են կանայք ընդունվում աշխատանքի, պաշտոնի
                     բարձրա�?ում ստանում կամ մենթորություն ան�?նում
                 •   Ընկերությունները պետք է փորձարկեն փոխված
                     «համակարգերով» և միջավայրերում աշխատելը, որպեսզի ավելի
                     հարմար լինեն կանան�? համար. Ո՞վ է ձայն տվողը: Ո՞վ է
                     նպատակներն ու առաջնահերթությունները որոշողը: Ու՞մ
                     տեսլականն է հաշվի առնվում:


Այս բաժնում խորությամբ ներկայա�?ված են աշխարհում ընդունված լավագույն
աշխատակարգերը�? ուղղված դպրո�?ում և աշխատավայրում STEM բնագավառում
տղամարդկան�?     և    կանան�?      հավասարության      աստիճանի        բարձրա�?մանը:
Հավասարությունը ենթադրում է, որ տղամարդիկ և կանայք իրա�?նում են նույն
իրավունքները,   օգտվում    են   նույն   ռեսուրսների�?,   հնարավորությունների�?     և
պաշտպանության միջո�?ների�?, սակայն չի պահանջում, որպեսզի նրան�? նկատմամբ
դրսևորվի    միատեսակ        վերաբերմունք        (ՅՈւՆԻ�?ԵՖ,      2014թ.):     Ցածր
արտադրողականության        փակ   շղթան    կոտրելու   համար    հարկ    են    այնպիսի
քաղաքականություններ, որոնք կվերա�?նեն ժամանակային սահմանափակումները,
կմեծա�?նեն արտադրության միջո�?ների�? օգտվելու հնարավորությունը և կշտկեն
շուկայական մեխանիզմի խափանումներն ու ինստիտու�?իոնալ թերա�?ումները:

�?տորև աղյուսակում թվարկված են սույն զեկույ�?ում քննարկված�? տղամարդկան�? և
կանան�? հավասարությանը խոչընդոտող գործոնները և դպրո�?ում և աշխատավայրում
կանան�? հնարավորությունների բարելավմանն ուղղված քաղաքականությունների և
մոտե�?ումների օրինակներ: Յուրաքանչյուր քաղաքականություն, այնուհետ, ավելի
մանրամասն քննարկված է հաջորդիվ:

�?ՂԱՄԱ�?ԴԿԱՆՑ ԵՎ ԿԱՆԱՆՑ ՀԱՎԱ�?Ա�?ՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՊ�?ՈՑՈՒՄ

  o Հասանելիություն
Բազմաթիվ միջազգային համաձայնագրերում, այդ թվում�? Կայուն զարգա�?ման
նպատակները (ԿԶՆ), Հազարամյակի զարգա�?ման նպատակները (ՀԶՆ) և Կրթություն
բոլորի համար (ԿԲՀ) նախաձեռնությունը, շեշտադրվել է կրթության մեջ սեռերի
հավասար ներկայա�?վածության հասնելու կարևորությունը: Այսօրվա դրությամբ�? այս

                                        96
նպատակների հիմնական առան�?քը հասանելիության և սովորելու հար�?ում սեռերի
հավասար ներկայա�?վածության և բոլոր սովորողների համար կրթության որակի
բարձրա�?ման հասնելն է:

   o Համակարգերի փոփոխում


�?ղամարդկան�?       և   կանան�?       իրավահավասարության      ասպեկտների      ներգծում.
ՅՈւՆԵ�?ԿՈ-ի (2009թ.)�? դպրո�?ներում հավասարության թեմայով զեկույ�?ում ասվում է,
որ աղջիկներն ու տղաները պետք է օգտվեն «դասավանդման այնպիսի մեթոդների�?,
ուսումնական      ծրագրերի�?     և    ակադեմիական       կողմնորոշումի�?,   որոն�?   վրա
ազդե�?ություն չպետք է ունենա սեռի հատկանիշով խտրականությունը»: Դպրո�?ներում
տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ասպեկտների ներգծման համար
անհրաժեշտ են տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության պրոբլեմատիկան
ներգծող քաղաքականություններ, ուսումնական ծրագրեր, դասագրքեր, ուսու�?իչների
վերապատրաստում և դպրո�?ական մշակույթի վերակառու�?ում�? խտրականությունն
արմատավորող սո�?իալական նորմերի և արժեքների վերափոխման նպատակով:
Այսպիսի մոտե�?ումը իրագործելու համար պահանջվում է ժամանակ, համակարգված
գործողություններ և ֆինանսական ներդրումներ�? այդպիսի մոտե�?ումը որդեգրելու և
ինստիտու�?իոնալա�?նելու համար (Յուրիդիս, 2010թ.): Թեև հնարավոր չէ մեկ գիշերում
փոխել քաղաքականություններն ու աշխատակարգերը, փաստերը վկայում են, որ
կրթության համակարգում տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ասպեկտների
աստիճանական ներգծումն ունի�? ազգային մշակույթը, այդ թվում դատողությունները,
քաղաքականությունները,        ընթա�?ակարգերն       ու   մասնակի�?ներին     վերափոխելու
ներուժ:

Կանան�?      և   տղամարդկան�?        հավասարությունը    որպես   գերակա     սկզբունք   է
ներկայա�?ված Ավստրիայի, Լիխտենշտայնի, Մալթայի, Նորվեգիայի և Շվեդիայի
հանրակրթության կրթակարգերում: Այս երկրներում              տղամարդկան�? և կանան�?
հավասարության պրոբլեմատիկան առկա է ամբողջ կրթակարգում և հաշվի է առնված
բոլոր     դասարաններում   դասավանդվող          առարկաներում    և   բնագավառներում
(Յուրիդիս, 2010թ.): Ավստրիայում, Գերմանիայում, Իսլանդիայում, Իռլանդիայում և
Լատվիայում ուժի մեջ են տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության հար�?երի
վերաբերյալ պաշտոնական ձեռնարկներ�? դասագրքերի և ուսումնամեթոդական
նյութերի հեղինակների համար: Ֆինլանդիայում ուսու�?իչները հնարավորություն
ունեն օգտվելու մի ձեռնարկի�?, որտեղ ընդգծված է              այնպիսի դասավանդման
մեթոդներ ձևավորելու և ուսումնառության այնպիսի միջավայրեր ստեղծելու


                                          97
կարևորությունը, որոնք օգտակար կլինեն երկու սեռերի համար ավագ դպրո�?ի, այլ ոչ�?
տարրական       դպրո�?ի     մակարդակում:            Չեխիայի    Հանրապետությունում            «Բա�?
հասարակություն» ՀԿ-ն ձեռնարկ է հրատարակել ուսու�?իչների և մանկավարժական
բուհերի     ուսանողների     համար,       որտեղ      նկարագրված    է    սեռի       հատկանիշով
պայմանավորված կարծրատիպերի բա�?ասական ներգործությունը դպրո�?ական
կյանքի տարբեր բնագավառներում: Իռլանդիայում դպրո�?ների համար պատրաստվող
ռեսուրսների փաթեթներում ներառվում են դասի պլաններ, որոնք �?ու�?ադրում են, թե
ինչպես      առարկայական      բոլոր      բնագավառներում        կարելի    է       ներառել    բոլոր
դասարաններում       սովորող        և′    տղաների,       և′   աղջիկների          տեսակետները,
հետաքրքրություններն ու կենսափորձը:

Կատարել սո�?իալական փոփոխությունների հանգե�?նող էքսպերիմենտներ�? բուհերի
կրթական միջավայրերին ներազդելու նպատակով. Հարվարդի համալսարանի
բիզնեսի     ֆակուլտետում     2013       թվականին      իրականա�?ված          մի    էքսպերիմետի
շրջանակներում փորձ արվե�? փոխել ֆակուլտետում առկա այն «միջավայրը», որտեղ
կանայք, ովքեր թղթի վրա նույնքան կրթված էին որքան տղամարդիկ, շատ շուտ սկսում
էին    ետ    մնալ   իրեն�?     բալային        գնահատականներով           և        դասապրո�?եսին
մասնակ�?ությամբ. վերջինը ուսանողների գնահատման կարևոր բաղադրիչ է:
�?եռնարկվե�?ին        մի      շարք        քայլեր:      Պրոֆեսորադասախոսական                 կազմը
դասախոսություններ կարդա�? հարգանքի և բարեկրթության թեմաներով, տվե�? «ձեռք
մեկնելու» մասին մեթոդական ուղղորդում և յուրաքանչյուր լսարանում ավելա�?վե�?ին
սղագիրներ, որպեսզի դասախոսներն այլևս չհիմնվեն այն հավանականորեն
կողմնակալ հիշողությունների վրա, թե ով ինչ է ասել: Ներդրվե�? նոր դասընթա�?�?
«Պրակտիկա»,      որի     շրջանակներում        ուսանողները     խմբերով       աշխատում         էին
հիմնախնդիրների լուծման վրա�? այս կերպ նվազե�?նելով դասախոսների հնարավոր
կողմնակալությունը, որը բխում է ավանդական «անբարեխիղճ անվանականչ»
մոտե�?ումի�?: Բալային գնահատման նոր համակարգչային ծրագիրը թույլ տվե�?
պրոֆեսորադասախոսական կազմին ակնթարթորեն ստուգել նրան�? ներկայությունն
ու    գնահատման պատկերը�? ըստ սեռերի: Պարտադիր քննարկումներ ծավալվե�?ին
սեռական ոտնձգությունների և «հարբե�?ողության» ս�?ենարի ու դրա հետևանքների
շուրջ: Ամբիոններում սկսե�?ին հետևել կին դասախոսներին և նրան�? ուղղորդել, թե
ինչպես կառու�?ել ինքնավստահություն, խուսափել իրեն�? վստահարժանությունը
բարձրա�?նելու�?�?      իրեն�?     սեփական             հետազոտությունների        մասին         ներքին
մենախոսությամբ, և կանխատեսել մտերմությունն ու մեծ ակնկալիքները: Մինչև
ավարտելը�? կին դասախոսների դասավանդման գնահատականը որոշ դեպքերում
կրկնապատկվե�?: Ֆակուլտետը դարձավ նկատելիորեն ավելի լավ վայր կին


                                              98
ուսանողների համար�? համաձայն ավելի քան 70 դասախոսների, վարչական
աշխատողների և ուսանողների հետ ան�?կա�?ված հար�?ազրույ�?ների: Ավելի շատ
կանայք սկսե�?ին մասնակ�?ել լսարանային աշխատանքներին, արձանագրվե�? ավելի
շատ ակադեմիական մր�?անակներ ստա�?ած կանան�? թիվ, վերա�?ավ «բալային
միավորների խզվածքը», և «միջավայրը» դարձավ ավելի ընկալունակ կանան�?
նկատմամբ: Մասնակի�?ները նաև գիտակ�?ե�?ին, որ կարիերայի ընտրության,
եկամուտներ վաստակելու ունակության կամ ամուսնությունի�? հետո աշխատուժի
կազմում մնալու վերաբերյալ ավելի շատ խորհրդատվություն պետք է տրամադրվի
կին ուսանողներին (Կանտոր, 2013թ.):37

     o Կարծրատիպերի բա�?ասական ներգործության հաղթահարում

Մանկավարժները, առաջնորդվելով կարծրատիպերի բա�?ասական ներգործության
վերաբերյալ առկա գրականությամբ, պետք է ձևավորեն այնպիսի լսարաններ, որտեղ
սովորողներն       իրեն�?      պարտադրված            կամ   սահմանափակված             չեն    զգա
ժողովրդագրական խմբին իրեն�? պատկանելությամբ: Մանկավարժները կարող են
ակտիվ քայլեր ձեռնարկել�? �?ույ�? տալու համար, որ բոլոր խմբերի սովորողներն ունեն
ուսման մեջ գերազան�?ության հասնելու ներուժ, և կարող են խոսել սեռի հատկանիշով
պայմանավորված խտրականության մասին�? միաժամանակ կանան�? ներկայա�?նելով
իրական կյանքի�? վեր�?ված մոդելներ, որոնք կողմնորոշիչ կդառնան: Եվ վերջին
հաշվով, մանկավարժները կարող են ավելի վաղ փուլերում ձգտել նվազագույնի
հաս�?նել աղջիկների առջև ծառա�?ող կողմնակալ մոտե�?ումը. այն է�? «մարդկան�? դուր
գալու կարողություն» ի հակադրություն «խելա�?իության», ինչպես նաև թույլ չտալ,
որպեսզի նրանք պարտադրված լինեն ընտրություն կատարել բարձր ակադեմիական
առաջադիության և հավասարակի�?ների կողմի�? ընդունված լինելու միջև:

Բա�?ատրել      չափորոշիչները        և   «սովորել     սխալանքի      միջո�?ով».     Լայնածավալ
հետազոտությունները վկայում են, որ կարծրատիպերի բա�?ասական ներգործությունը
կարելի է նվազե�?նել�? փոխարինելով սովորողների համոզմունքները առ այն, որ
խելա�?իությունն ի վերուստ տրված հատկանիշ է, պատկերա�?ումներով�? առ այն, որ
խելա�?իությունը կարելի է կռել ջանադրության միջո�?ով (Արոնսոն, Ֆրիդ և Գուդ,
2002թ., Գուդ, Արոնսոն և Ինզլիխտ, 2003թ.): Եթե անձը համարում է, որ խելա�?իությունը



37
  Նկատենք, որ ամբիոնը չկարողա�?ավ պարզել այս վերջնարդյունքները պայմանավորող գործոնները. արդյո՞ք
դասախողները ազատվել են ենթագիտակ�?ական կողմնակալությունի�?: Արդյո՞ք կանայք ավելի լավ արդյունքներ
են գրան�?ում միջավայրի բարելավման արդյունքում: Թե՞ ամբիոնը ավելի մեղմ է գնահատել կանան�?, քանի որ
տեղյակ են եղել, որ դա է �?անկալի ելքը:


                                              99
հնարավոր է փոխել ջանադրության արդյունքում, դա որպես կանոն ասո�?ա�?վում է
ավելի բարձր ակադեմիական առաջադիմության հետ (�?տիպեկ և Գրալինսկի, 1996թ.):
Մի ուսումնասիրության շրջանակներում յոթերորդ դասարանի աշակերտների
մենթորությունն իրականա�?րել են քոլեջի ուսանողները, ովքեր նրան�? խրախուսել են
խելա�?իությունը համարել կոփելի կամ յոթերորդ դասարանում ուսումնական
դժվարությունները վերագրել կրթական միջավայրի նոր լինելու հանգամանքին:
Արդյունքները �?ույ�? տվե�?ին, որ այդ խմբի աղջիկները մաթեմատիկայի միօրինակ
թեստի�? ավելի բարձր բալեր հավաքե�?ին, քան համեմատվող պայմաններում գտնվող
աղջիկները (Ինզլիխտ, 2003թ.): Ուսու�?իչները կարող են նաև այնպես անել, որ աղջիկ
սովորողները վատ գնահատականները չընկալեն որպես տվյալ խմբում իրեն�?
կարգավիճակի հետևանք�? բա�?ասական խարան դնելով իրեն�? առաջադիմության վրա:
Ուսու�?իչները   պետք      է    բա�?ատրեն,   որ    բալային   միավորների      նշանակման
չափանիշները հնարավորինս հստակ են: Ցածր դասարաններում (յոթերորդ կամ
ավելի �?ածր դասարաններ) ամենակարևորը, երևի թե, աշակերտներին տեղեկա�?նելն
է, որ գործում են բարձր նշաձողով, սակայն հասանելի չափորոշիչներ, նախքան
աշակերտները      կունենան       բավականաչափ       մետաճանաչողություն,        որպեսզի
կարողանան ճիշտ դատողություններ անել իրեն�? իսկ կարողությունների մասին
(Կոհեն, �?թիլ և Ռոսս, 1999թ.):

Խոսել սեռի հատկանիշով պայմանավորված             «�?եխնոլոգիական        գրագիտություն»
կողմնակալության     մասին.      Մեծահասակ       ձեռքք բերելու համար պահանջվում են
աշակերտների       հետ         կարծրատիպերի      մի շարք կարևոր հմտություններ,
բա�?ասական      ներգործու       թյան   մասին     պատկերա�?ումներ և հիմնախնդիրներ
                                                լուծելու ունակություններ, որոնք թույլ
անկեղծ քննարկում ծավալելը կարող է               են    տալիս    լինել   ժամանակակի�?
օգտակար          լինել          հավանական       էլեկտրոնային     մշակույթի    լիիրավ
կարծրատիպային            ներգործությունները     քաղաքա�?ի: Մեր գործն է�? որպես
շտկելու համար (Ջոնս, Շմադեր և Մարտենս,          հասարակություն, ապահովել, որպեսզի
                                                աղջիկները,    այս    չափորոշիչներին
2005թ.): Մարդկան�? կողմի�? սիրվելու և             բավարարելու հար�?ում, լինեն նույնքան
ուսումնական                  առաջադիմության     կարողունակ,        որքան        իրեն�?
տարբերությունների     հարա�?ույ�?ի      մասին     հավասարակի�? տղաները:
խոսելը, ինչին աղջիկներն ու տղաներն              Աղբյուրը�? AAUW, 2000թ.:
առնչվում են դպրո�?ում և աշխատավայրում,
կարող է օգնել, որպեսզի տղաներն ու աղջիկներն իրապես զգան դրա գոյությունը, և
որպեսզի նրանք սկսեն հաղթահարել այս կողմնակալությունը�? իրեն�? ներսում (Բոնետ,
2016թ.):



                                          100
Բերել հակընդդեմ փաստարկներ. Կարծրատիպերին հակադարձող օրինակների
մասին իրազեկելը�? ներկայա�?նելով, թե իրական կյանքում կանայք ինչի են հասնում,
կարող է բարելավել վճռորոշ քննական իրավիճակներում, երբ սովորողները գիտելիքի
ստուգումը տեսնում են որպես ապագա կյանքի ելքը կանխորոշող երևույթ, կանան�? և
աղջիկների ակնկալվող արդյունքները (Ջորդան և Լովետ, 2007թ.): Այնպիսի կանան�?
դերային մոդելների ներկայա�?ումը, ում ղեկավար դիրքը կամ իշխանությունը
հակասում է կանան�? դերերի մասին կարծրատիպերին, կարող է նվազե�?նել
գենդերային նորմերի միջսերնդային փոխան�?ումը (Համաշխարհային բանկ, 2012թ.):38

     o STEM-ին վերաբերող քաղաքականություններ

Կրթության մեջ

Կատարված         հետազոտությունների            համաձայն,        STEM      ոլորտում       կանան�?
ընդգրկվածության բարձրա�?մանն ուղղված ջանքերի մեծ մասը պետք է իրականա�?վի
դպրո�?ում�? սկսած փոքր տարիքի�? (տարրական): Վաղ շրջանում ընդունած
որոշումները կարող են շրջադարձային ազդե�?ություն ունենալ կանան�?�? բուհական
մակարդակում STEM մասնագիտությունների ծրագրերով սովորելու և դրանք որպես
կարիերայի ուղղություն ընտրելու հար�?ում:

STEM-ն ինտեգրել հանրակրթության ծրագրում�? սկսած 7-րդ դասարանի�? կամ ավելի
վաղ: Կառավարությունները պետք է արդիականա�?նեն տարրական և միջնակարգ
դպրո�?ների ուսումնական ծրագրերը, և վերլուծական մտածողությունը, թվային
տեխնոլոգիաները և կոդավորումը պետք է ներառվեն հանրակրթական ծրագրերում�?
սկսած տարրական դպրո�?ի�?: �?Հ�?-ն որպես ուսումնական ծրագրի առան�?քային
բաղադրիչ ընդգրկելը օգտավետ է նաև դասարաններում աղջիկների կրիտիկական
մասսա ապահովելու առումով�? աշակերտների ինքնուրույն ընտրության վրա հենվելու
փոխարեն (Պոուել և Չանգ, 2016թ.): Ինչպես երևում է, շուտ հաղորդակի�? դարձնելը




38
   Հնդկաստանում կատարված մի էքսպերիմենտի արդյունքներով�? դրական կարծրատիպերը կարող են ահռելի
ազդե�?ություն ունենալ աղջիկների և նրան�? ծնողների վրա: Պատահականության մեթոդով ընտրված մի քանի
հեռավոր գյուղերի կանան�? առաջարկվել է երեք տարի աշխատել կադրերի հավաքագրման ծառայությունում: Այդ
ծառայության արդյունքում կանան�? շրջանում զգալիորեն բարձրա�?ել է զբաղվածության մակարդակը (առան�?
ազդելու տղամարդկան�? վրա): Բա�?ի այդ, այն գյուղերում 5-15 տարեկան աղջիկների մոտ էականորեն բարելավում
է գրան�?վել առողջության առումով և բարձրա�?ել է դպրո�? հաճախելու հավանականությունը: �?եսնելով, թե ինչպես
են կանայք աշխատում հեռախոսակապի կենտրոններում, ծնողները սկսե�?ին իրեն�? դուստրերի համար այլ
ապագա պատկերա�?նել, քան վաղ ամուսնությունն է (Ենսեն, 2012թ.):


                                               101
հատկապես օգտակար է աղջիկների շրջանում վստահության ձևավորման և
մշակութային կարծրատիպերի հաղթահարման առումով (Ֆիշեր և Մարգոլիս, 2003թ.):

STEM ուսումնական ծրագիրը կառու�?ել հարակի�? հիմնախնդիրների, այլ ոչ
վերա�?ական հասկա�?ությունների շուրջ: Շատ կանայք և աղջիկներ �?Հ�?-ն տեսնում են
որպես հիմնախնդիրների լուծման գործիք, այլ ոչ�? ինքնանպատակ: Այպիսով,
վերա�?ական հասկա�?ություններին, օր.�? ալգորիթմներ և ծրագրավորման լեզուներ,
վերաբերող ներածական դասընթա�?ները չոր և ոչ ակտուալ են թվում: Գործիքները,
որոնք թույլ կտան սովորողներին արագ գրել հետաքրքիր և օգտակար ծրագրեր և
կապահովեն պրակտիկ հետազոտական փորձ, կնպաստեն, որպեսզի սովորողները
սիրեն STEM ոլորտները և տեսնեն, թե ինչպես է այն կիրառվում իրեն�? կյանքի տարբեր
բնագավառներում: �?արբեր երեխաների առերեսումը STEM առարկաների հետ
տարբեր մուտքային կետերում է լինում. ոմանք�? արվեստի միջո�?ով, օրինակ, ոմանք�?
դիզայնի, ոմանք էլ�? մաթեմատիկայի: Այս բազմապիսի մուտքային կետերը պետք է
հարգել ու խրախուսել�? միաժամանակ մնալով զգայուն այնպիսի գործունեության կամ
հեռանկարների նկատմամբ, որոնք հետաքրքիր են աղջիկներին և երիտասարդ
կանան�?:


Մերժել «մաթեմատիկական ուղեղ» հասկա�?ությունը. Հետազոտությունները �?ույ�? են
տվել,      որ   ուսման   նկատմամբ      վերաբերմունքի       փոխմանն     ուղղված   փոքր
միջամտությունները կարող են սովորականի�? ավելի մեծ ազդե�?ություն ունենալ
արդյունքների       առումով   (Չեն,   2014թ.):    Քերոլ    Դվեքը�?    «անհատական   աճի
տրամադրվածության» վերաբերյալ իր աշխատանքի շնորհիվ դարձել է կրթության
ոլորտի հանրահայտ դեմք. նրա կատարած ուսումնասիրությունը �?ույ�? է տալիս, որ
երեխաները, ովքեր տրամադրված են                  անհատական աճի�? դժվարությունները
ընկալում են որպես բարելավման հնարավորություններ�? հավատալով, որ իրեն�?
ունակությունները կարելի է փոխել ջանադիր աշխատանքի միջո�?ով: Մյուս կողմի�?,
«անձնական աճի չտրամադրված» երեխաները գտնում են, որ իրենք ունեն
սահմանափակ չափով տաղանդ, որը հնարավոր չէ փոխել և խուսափում են
դժվարությունների�?, որոնք կարող են վեր հանել իրեն�? անընդունակությունը (Դվեք,
2016թ.):


Կիրառել         ուսու�?ման�? «անձնական աճի տրամադրող» մեթոդներ. Ջո Բոլերը
ղեկավարում        է   �?թենֆորդի      համալսարանի         YouCubed   նախաձեռնությունը.
նեյրոգիտության ոլորտի այս հետազոտությունը �?ույ�? է տալիս, որ ուժեղ կապ կա



                                          102
ուսանողի�? իր անձի վերաբերյալ մոտե�?ումների ու համոզմունքների և նրա ուսման
առաջադիմության միջև: Բոլերը առաջ է տանում դասավանդման մեթոդներով
«անձնական            աճի          տրամադրելու»               մոտե�?ումները.            դրանք             ներկայա�?ված         են
մանկավարժների, ծնողների և սովորողների համար նախատեսված ինտերնետային
կայքում:       Այստեղ             օգտագործվում                 են     այնպիսի         մեթոդներ,               ինչպիսիք      են
մաթեմատիկայի վիզուալա�?ումը, խնդիրների քննարկումը և մաթեմատիկայի մասին
գրելը: Ըստ Բոլերի�? ուղեղի տարբեր ան�?ուղիները «լուսավորվում» են, երբ մարդը
մտածում է «վիզուալ» եղանակով, այլ ոչ «թվաբանորեն»: Որքան ավելի շատ ուղեղի
ան�?ուղիներ է սովորողը աշխատե�?նում միևնույն խնդրի շուրջ, այնքան սովորածն
ավելի հաստատուն է լինում (Բոլեր, 2015թ.):

            Պատկեր Ա3.1. YouCubed նախաձեռնության առաջարկությունները

                       Ահա իմ կողմի�? սիրված 7 ուղերձներն ուղղված մաթեմատիկա առարկան
                    սովորողներին, և մի քանի առաջարկություններ Youcubed-ի կողմի�?, թե ինչպես
                                                       խրախուսել նրան�?.



                             Բոլորը կարող են                 �?խալները                 Հար�?երն իսպակես
                          սովորել մաթեմատիկա�?                                               կարևոր են
                                                          արժեքավոր են
                               ընդհուպ մինչև
                                բարձրագույն
                               մաթեմատիկա




              Մաթեմատիկան                      Մաթեմատիկան              Մաթեմատիկայի                    Խորությունն ավելի
               վերաբերում է                ենթադրում է կապեր           դասին սովորում են,                կարևոր է, քան
            ստեղծարարությանն ու
                                           և հաղորդակ�?ություն           այլ ոչ կատարում                   արագությունը
             տրամաբանությանը




Աղբյուրը�?       �?թենֆորդի           համալսարանի           YouCubed                                        նախաձեռնություն.
https://www.youcubed.org/category/teaching-ideas/growing-mindset/

Իրականա�?նել սովորողների դաստիարակությունը տեխնոլոգիայի և աշխատանքային
հեռանկարների վերաբերյալ. Դպրո�?ը մեկ ուղերձ պետք է հաղորդի աշխատանքային
հեռանկարների վերաբերյալ. դա այն է, որ բոլոր աշխատանքները, այդ թվում�?
արվեստի, բժշկության, իրավագիտության, դիզայնի, գրականության ոլորտներում, և
օժանդակ մասնագիտություններն ապագայում ավելի ու ավելի շատ են պարունակելու
տեխնոլոգիական                       տարր:               Եվ            ընդհակառակը,                        տեխնոլոգիական
մասնագիտություններն իրեն�? հերթին աստիճանաբար ավելի ու ավելի են հիմնվում
հումանիտար գիտությունների, հասարակագիտության և մարդկան�? հետ գործակ�?ելու
հմտությունների վրա: Հատկապես կարևոր է, որպեսզի աղջիկները պատկերա�?նեն


                                                                103
STEM ոլորտում կարիերայի տարբերակները և նոր տեխնոլոգիաների ներգործությունն
առավել ավանդական բնագավառների վրա:

Գիտությունը «ետ ստանալ» տղամարդկան�? տիրույթի�? և աղջիկներին ու կանան�?
իմպուլս հաղորդել այդ ոլորտում: Կարևոր է այնպես անել, որ STEM ոլորտում
ընդգրկված կնոջ հանրային կերպարը համապատասխանի իրականությանը, այլ ոչ�?
կարծրատիպին: Աղջիկները հակված են պատկերա�?նելու, թե STEM մասնագետներն
ապրում են մեկուսա�?ած, հասարակությունի�? կտրված և նստակյա�? կյանքով: �?ա
հեռա�?նում ու թյուր պատկերա�?ում է տալիս այն մասնագիտությունների մասին,
որոնք մեծավ մասամբ հիմնվում են այս դարի համակարգչային տեխնոլոգիաների և
փորձագիտության վրա: Կարևոր է աղջիկների համար հաշվողական տեխնիկայի,
կոդավորման      և    մաթեմատիկայի        ակումբների       ու   ամառային       դպրո�?ների
շրջանակներում այդպիսի դասարաններ ձևավորելն ու դրան�? գործունեությունն
ապահովելը,       մենթորության       ծրագրեր      իրականան�?ելը,         գիտելիքների      և
հմտությունների      տոնավաճառներ          կազմակերպելը         և   այնպիսի      ծրագրեր
իրականա�?նելը, որոնք կխրախուսեն աղջիկներին�? իրեն�? տեխնոլոգիական ոլորտում
կարիերայի կարողունակ զգալ:
                    Ներդիր Ա3.1. Ե՞րբ STEM-ը դարձավ տղաների տիրույթ:

 Ժամանակակի�? համակարգչային գիտության մեջ գերիշխում են տղամարդիկ, սակայն դա միշտ չէ
 այդպես եղել: Հաշվողական տեխնիկայի պիոներների�? շատերը�? մարդիկ, ովքեր ծրագրավորել են
 առաջին թվային համակարգիչները, կանայք էին: Եվ տասնամյակներ շարունակ համակարգչային
 գիտություն սովորող կանան�? թիվը շատ ավելի արագ է աճել, քան տղամարդկան�? թիվը: �?ակայն
 1984 թվականին ինչ-որ բան փոխվե�?: Համակարգչային գիտության մեջ կանան�? տոկոսային
 մասնակ�?ությունը հարթվե�? և այնուհետ ընկավ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ այլ տեխնիկական և
 մասնագիտական բնագավառներում կանան�? տեսակարար կշիռը շարունակում էր աճել:
 Համակարգչային գիտության մեջ կանան�? թիվը սկսե�? նվազել գրեթե այն պահի�? սկսած, երբ ԱՄՆ
 տներում սկսե�?ին զգալի թվաքանակներով հայտնվել առաջին անձնական համակարգիչները: Վաղ
 շրջանի այս անձնական համակարգիչները ոչ այլ ինչ էին, քան խաղալիքներ և դրան�? մարքեթինգը
 գրեթե ամբողջովին հաս�?եագրված էր տղամարդկան�? և տղաներին:

 Այս միտքը, թե համակարգիչները տղաների համար են, պատմություն դարձավ: Դա դարձավ այն
 պատմությունը, որ մենք պատմում էինք ինքներս մեզ հաշվողական տեխնիկայի հեղափոխության
 մասին: Այն օգնե�? սահմանել, թե ովքեր են ֆանատները և դա ստեղծե�? «տեխնիկի» մշակույթը: 1990-
 ականներին հետազոտող Ջեյն Մարգոլիսը հար�?ազրույ�?ներ ան�?կա�?րե�? Քարնեգի-Մելոնի
 համալսարանի (որն իրականա�?նում էր երկրի լավագույն մասնագիտական ծրագրերի�? մեկը)�?
 համակարգչային գիտություն ֆակուլտետի հարյուրավոր ուսանողների հետ: Նա պարզե�?, որ
 ընտանիքներն ավելի հակված են համակարգիչներ գնել տղաների, քան աղջիկնների համար.
 նույնիսկ երբ իրեն�? դուստրերն իրապես հետաքրքրված են համակարգիչներով (Հենն, 2014թ.):




                                           104
Հաշվողական տեխնիկան ներգծել ուսումնական ծրագրում և ուսու�?իչների կողմի�?
սիրված առարկաների շրջանակներում այնպես, որ դրանք նպաստեն քննադատական
մտածողությանը և հարատև ուսումնառությանը:        Համալսարանական կանան�?
ամերիկյան ասո�?իա�?իան (AAUW) հետևյալ առաջարկություններն է արել�? ուղղված
աղջիկների համար նույն հնարավորությունների ապահովմանը, ինչ ունեն տղաները,
որպեսզի վերջիններս օգտագործեն համակարգչային գիտության իրեն�? ողջ ներուժը:

     ➢ Հաշվողական տեխնիկան�? ուսումնական ծրագրում. Համակարգիչներին
        այլևս չի կարելի վերաբերվել որպես «մի կողմ դրված», լաբորատոր
        գործունեություն: Համակարգչային տեխնիկայով կատարվող
        օպերա�?իաները պետք է ներդրվեն ուսումնական ծրագրում, այնպիսի
        առարկայական ոլորտներում և առարկայական խմբակներում, ինչպիսիք
        են արվեստը, երաժշտությունն ու գրականությունը, ինչպես նաև
        ճարտարագիտությունը և բնագիտությունը: Այս ինտեգրման շնորհիվ
        կարելի է ապահովել ուսումնառություն բոլորի համար, միաժամանակ
        ավելի շատ աղջիկների գրավելով տեխնոլոգիայի բնագավառ�? մի շարք
        առարկաների միջո�?ով, որոնք արդեն իսկ հետաքրքրում են նրան�?:
     ➢ Վերաձևակերպել «համակարգչային գրագիտություն» հասկա�?ությունը.
        Հարկ է վերաձևակերպել «համակարգչային գրագիտություն» սահմանումը
        և այնտեղ ներառել համապատասխան կոն�?եպտների, հմտությունների և
        հիմնախնդիրների լուծման �?կյանս կիրառությունը: Ի՞նչ է սա նշանակում:
        �?ովորողներին պետք է պատրաստել�? դառնալու գնալով ավելի ու ավելի
        համակարգիչների�? կախված մշակույթի գրագետ քաղաքա�?իներ:
        �?ովորողները�? հատկապես աղջիկները, ովքեր գերակշիռ թիվ են կազմում
        գրասենյակային և ծառայությունների ոլորտում, պետք է դաստիարակվեն
        այնպես, որ բառամշակման և պրեզենտա�?իոն ծրագրերի�? զատ
        կարողանան տեխնոլոգիայի միջո�?ով լուծել իրական կյանքի խնդիրներ:
        Թեև ինֆորմատիկա սովորող դասարաններում աղջիկների որոշակի թիվ
        ապահովելը հարմար հենանիշ է, միաժամանակ, աղջիկներին և
        համակարգիչների ոչ ավանդական օգտատերերին�? համակարգչային
        տեխնոլոգիան բարդ, ինովա�?իոն նպատակներով կիրառման հար�?ում
        խրախուսելու համար պահանջվում են այս գիտելիքների ու
        ունակությունների, այլ ոչ միայն արագ ժամանակավրեպ դարձող
        ծրագրավորման հմտությունների լիարժեք տիրապետում:
     ➢ Վերանայել կրթական նշանակության համակարգչային ծրագրերն ու



                                   105
  համակարգչային խաղերը: Կրթական նշանակության համակարգչային
  ծրագրերում և խաղերում հաճախակի ենք տեսնում սեռի հատկանիշով
  պայմանավորված խտրականություն: Անհրաժեշտ է, որպեսզի աղջիկները
  տեսնեն իրեն�? հաշվողական տեխնիկայի մշակույթում: Համակարգչային
  ծրագրերը պետք է համապատասխանեն իրեն�? հետաքրքրություններին, և
  աղջիկներին հնարավորինս շուտ պետք է սկսել վերաբերվել որպես
  համակարգչային ծրագրեր և խաղեր մշակողներ, այլ ոչ միայն օգտատերեր:
➢ Պատրաստել «տեխնիկային տիրապետող» ուսու�?իչներ. Դպրո�?ներն ունեն
  հատուկ պարտականություն. նրանք պետք է ձևավորեն ուսու�?իչներ, ովքեր
  ի վիճակի են մշակել ուսումնական պլաններ, որտեղ տեխնոլոգիան
  ներդրված կլինի այնպես, որ ներառական լինի բոլոր սովորողների համար:
  Մանկավարժական ֆակուլտետները ևս պարտավոր են ունենալ
  տեխնոլոգիայով հագե�?ած դասապրո�?ես ան�?կա�?նելու�? սովորողների և
  մանկավարժների «հաջողությունը» գնահատելու ունակություն:
  Մասնագիտական որակավորումների զարգա�?ման առան�?քը պետք է
  փոխվի�? համակարգչային տեխնիկայի տիրապետումի�? դեպի ուսումնական
  նյութերի, ուսումնական պլանների մշակում և ուսու�?ման այնպիսի ոճերի
  ներդրում, որոնք փոխլրա�?նում են համակարգչային տեխնոլոգիաներին:




                             106
ՀԱՎԱ�?Ա�?ՈՒԹՅՈՒՆ �?ՂԱՄԱ�?ԴԿԱՆՑ ԵՎ ԿԱՆԱՆՑ ՀԱՄԱ�? ԱՇԽԱ�?ԱՎԱՅ�?ՈՒՄ

  o �?ղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ասպեկտների ներգծում

Ներկայումս Շվեդիան տղամարդկան�? և
                                             «Մենք գիտենք, թե ինչ պետք է լինի վերջին
կանան�?        իրավահավասարության             փոխաբերական գլխում .... այն պետք է բերի
առումով աշխարհի ամենաէգալիտար                նշանակալի տնտեսական փոփոխություն, և
հասարակությունների�? մեկն է և 1970-           չպետք է վիրակապ հանդիսանա այնպիսի
                                             կազմակերպությունների համար, որոնք
ականների�?          սկսած           երկրի     ճկուն աշխատաժամեր ու գրաֆիկներ են
քաղաքականություններում                       առաջարկում իրեն�? աշխատողներին�? �?ածր
հետևողականորեն      լուծում    է   տվել      վարձատրության դիմա�?: Այստեղի�? այնտեղ
կանան�?        և         տղամարդկան�?          հասնելու      համար       ժամանակավոր
                                             ճկունությունը պետք է քիչ ծախսատար լինի
հավասարության ապահովման խնդրին:              ընկերությունների համար:
1994 թվականի�? ի վեր տղամարդկան�? և
                                                       Կլաուդիա Գոլդին, 2015թ.
կանան�? հավասարության ասպեկտների
հանրայնա�?ումը դարձել է        կանան�? և
տղամարդկան�? միջև հավասարության
ապահովման�? Շվեդիայի ազգային քաղաքականության նպատակի իրագործման
ռազմավարության       հիմնասկզբունքը:             Ըստ    Շվեդիայի      կառավարության�?
«տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ասպեկտների ներգծում (մեյնսթրիմինգ)
նշանակում է, որ տղամարդկան�? և կանան�? հավասարության ասպեկտները պետք է
թափան�?են քաղաքականության բոլոր բնագավառներում ընդունվող որոշումների
մեջ», այդ թվում�? ռեսուրսների հատկա�?մանն ու չափորոշիչների մշակմանը
վերաբերող որոշումներ:

  o Ժամանակ

Ժամանակի առումով սեռերի միջև բա�?արձակ հավասարությունը, երևի թե,
անհասանելի նպատակ է�? հաշվի առնելով մանկածնությունը: Երբևի�?ե՞ կապրենք մի
աշխարհում, որտեղ տղամարդիկ և կանայք կունենան նույն սահմանները, խնամքի և
տնային գործերի հետ կապված նույն պարտականությունները և, ըստ այդմ,
վարձատրվող աշխատանքի վրա կծախսեն ժամանակի նույն քանակը: Գոլդինը
(2015թ.) առաջարկում է, որ կարճաժամկետ ապագայում ավելի դյուրին կլինի փոխել
ոչ թե մարդկան�?, այլ աշխատանքների բնույթը, և ինչն իրապես անհրաժեշտ է�? «դա
փոփոխություններն են առ այն, թե ինչ կառու�?վածք և ինչ վարձատրություն է
նախատեսվում       կոնկրետ     աշխատանքի          համար�?    միաժամանակ      ընդլայնելով
աշխատանքային գրաֆիկի ճկունությունը»: Հաջողության հասնելու համար այս


                                           107
փոփոխությունները պետք է բերեն գործատուների ծախսերի կրճատման�? մեկ
աշխատողի ժամաքանակը մյուսի ժամաքանակով փոխարինելիս: Վարձատրության�?
սեռով պայմանավորված խզվածքը պետք է որ վերանա, եթե երկարատև, ոչ ճկուն
աշխատանքային օրերն ու շաբաթներն այլևս գործատուների կողմի�? չդիտվեն որպես
շահութաբերության    օպտիմալ    ուղի.     այսինքն�?   եթե   կազմակերպությունները
ֆինանսական      խթաններ     չունենան�?         շաբաթական   80   ժամ   աշխատող
աշխատակի�?ներին վճարելու ավելի, քան շաբաթական 40 ժամ աշխատելու
պարագայում նրա ստա�?ածի կրկնապատիկն է: Հոլանդիայում կատարված մի
էքսպերիմենտ �?ույ�? է տվել, որ երբ բարձր վարձատրվող պաշտոններ զբաղե�?նող մի
քանի տղամարդ փորձնական ան�?ան կես դրույքով աշխատանքի, այս աշխատակարգն
աստիճանաբար ավելի ընդունելի դարձավ, և որ այդ փոփոխություններն ավելի արագ
էին կատարվում այն ընկերություններում, որտեղ ղեկավար պաշտոններում
տղամարդիկ էին (Բենհոլդ, 2010թ.):

Կապիտալիզմի հայրիշխանական կառու�?վածքը փոխելու հնարավորությունը կարող
է շատ հեռու թվալ, սակայն ըստ էության ժամանակավոր ճկունության ապահովման
ծախսը որոշ ոլորտներում սկսել է կրճատվել. դրանք են, մասնավորապես,
տեխնոլոգիայի, գիտության և առողջապահության ոլորտները: Ճնշում գործադրելով
աշխատաշուկաների վրա, որպեսզի աշխատած ժամաքանակի համեմատ ապահովեն
վարձատրություն գծայնություն, և այնուհետ երբ նրանք տեմպի մեջ մտնեն, վերա�?նել
կանան�? նկատմամբ սահմանված�? տուգանային ժամանակը: �?եխնոլոգիայի և
գիտության բնագավառի շատ աշխատատեղերի ներհատուկ է ճկունությունը, քանի որ
աշխատանքային նախագծերն արվում են ինքնուրույն և նեղ մասնագիտական են,
պահանջվող վերահսկողության աստիճանը փոքր է: �?եղեկատվական համակարգերի
տարածումը փոփոխություն է բերել այլ ոլորտներում�? ընդլայնելով աշխատողների
փոխադարձ փոխարինման հնարավորությունը:

   o Հասանելիություն

�?եռի հիմքով իրավական սահմանափակումների վերա�?ումը և աշխատուժի կազմում
կանան�? տաղանդն իրա�?նելու հնարավորությունների խրախուսումը թույլ է տալիս
կանան�? ընտրել այնպիսի հնարավորություններ, որոնք լավագույնն են նրան�?, նրան�?
ընտանիքների և համայնքների համար: Իրավակարգավորման ավելի լավ նորմերն
ասո�?ա�?վում են սեռի առումով առավել հավասար օրենքների առկայության հետ:
Կանան�? օրենսդրորեն լիազորելը կարող է նույն ներգործությունն ունենալ, ինչ
քաղաքականապես նրան�? լիազորելը�? ընձեռելով նրան�? որոշումների կայա�?ման
հար�?ում իրեն�? նախապատվություններն ավելի լավ արտա�?ոլելու հնարավորություն

                                        108
(ՄՖԿ, 2016թ.): Ավելին, փաստերը վկայում են, որ կանան�?�? ընտրական իրավունքի
շնորհումի�? հետո տարբերվող օրենսդրական որոշումներ են ընդունվել այնպիսի
բնագավառներում,      ինչպիսիք       են    երեխայի    բարեկե�?ությունը      և     հանրային
առողջապահութան        համար         կատարվող      հատկա�?ումները:     �?ա        կարող   է
պայմանավորված լինել այն հանգամանքով, որ ընտրյալ պաշտոնյաները կանան�?
նախապատվություններն ավելի լավ են ներառել իրեն�? օրինաստեղծ օրակարգերում
այն բանի�? հետո, երբ կանայք դարձան էլեկտորատի նշանակալի մաս: Օրինակ,
Ամերիկայի Միա�?յալ Նահանգներում կանան�?�? ընտրելու նահանգային իրավունքներն
ուսումնասիրող մի հետազոտությամբ պարզվել է, որ կանան�?�? ընտրական իրավունքի
շնորհման պահի�? մեկ տարվա ընթա�?քում ընտրողների ձայների բաշխվածության
պատկերը փոխվել է�? նահանգում հանրային առողջապահության ոլորտին կատարվող
հատկա�?ումներն ավելա�?ել են մոտ 35 տոկոսով: Դա թույլ է տվել ավելի մեծ շեշտ
կատարել    նահանգում      հանրային        առողջապահական        միջո�?առումների       վրա�?
մասնավորապես անդրադառնալով այնպիսի հար�?երի, ինչպիսին է հիգիենան:
Արդյունքում 8-15 տոկոսով նվազել է երեխաների վարակիչ հիվանդությունների և
երեխաների մահա�?ության �?ու�?անիշը:

Հողի հասանելիություն

Թեև   կանան�?    հողային    իրավունքների          երաշխավորմանն     ուղղված       ջանքերը
պարտադիր ենթադրում են գենդերային առումով հավասար օրենքների ընդունում, դա
ընդամենն   առաջին      քայլն    է    հավասարությունն        իրականություն      դարձնելու
ճանապարհին: Նույնիսկ այն երկրներում, որտեղ սահմանադրորեն ամրագրված է
օրենքի առջև տղամարդկան�? և կանան�? հավասարությունը, այդ դրույթների
չկիրարկման     կամ    հողային       հար�?երով      զբաղվող     վարչական        մարմինների
ընթա�?ակարգերի հետևանքով կանան�? նկատմամբ թաքույ�? կամ անթաքույ�? կերպով
խտրականություն է դրսևորվում: Այս միտումը վերա�?նելու համար հարկ է, որպեսզի
կառավարություններն ավելի ակտիվ դիրքորոշում ստանձնեն ի նպաստ կանան�?
հողային իրավունքների շնորհման�? միաժամանակ ավելի խիստ գնահատելով այն
նորարար      մոտե�?ումները,      որոնք      միտված     են     ամուսինների       համատեղ
սեփականություն       հանդիսա�?ող          հողակտորների       առնչությամբ       կանան�?   և
տղամարդկան�? միջև հավասարության ավելի մեծ աստիճանի երաշխավորմանը
(Դենինգեր, 2003թ.): Անհրաժեշտ է իրականա�?նել քարոզարշավներ և իրազեկման
միջո�?առումներ, որոնք ուշադրություն կհրավիրեն հողային քաղաքականության մեջ
գենդերային հար�?երի կարևորության վրա, ինչպես նաև այլ միջո�?առումներ, որոնք




                                           109
կանան�? առավել իրազեկ կդարձնեն իրեն�? իրավունքների մասին և նրան�? իրավական
օգնություն կտրամադրեն (Գոպալ և �?ալիմ, 1998թ.):

�?եխնոլոգիան կարելի է օպերատիվ եղանակով օգտագործել համակարգային
մերժվածության խնդիրները բա�?առելու համար, ինչպիսին է հանդիսանում կանան�?�?
հողային      իրավունքների          շնորհման        մերժումը:       �?ոգոյում      սեփականության
իրավունքների        վերաբերյալ       ուսու�?ում      է   ան�?կա�?վել       բջջային     հեռախոսների
օգտագործմամբ, ինչպես նաև դրանք օգտագործվել են սփռված ուսումնական �?ան�?եր
ձևավորելու համար (Գուրումուրթի և Չամի, 2014թ.):39 Իսկ էլեկտրոնային գրան�?ման
ծառայությունները         կարող       են    շահեկան        լինել    կանան�?        ռազմավարական
հետաքրքրությունների առումով. ամուսնու և կնոջ հողի նկատմամբ համատեղ
սեփականության իրավունքը կամ վարձակալված բնական պաշարների համատեղ
տնտեսվարումը փաստաթղթերի թվայնա�?ման գործընթա�?ում պարտադիր պահանջ
դարձնելու միջո�?ով պետական համակարգերը կարող են աննկատ առաջ տանել
ռեսուրսների նկատմամբ սեփականության իրավունքի արդարա�?ի բաշխումը,
նույնիսկ եթե դա միայն «թղթի վրա» է (Ibid):

Ֆինանսական միջո�?ների հասանելիություն

Թվայնա�?ված ֆինանսական ծառայությունների մասով                           գրան�?ված առաջընթա�?ն
ազդարարե�? կանան�? համար ֆինանսական ծառայությունների հասանելիությունն
արագա�?նող կարևոր միջո�?ի առկայության մասին: 2000-ականների կեսերի�? սկսած
բջջային      հավելվածի          միջո�?ով       դրամական            փոխան�?ումներ         կատարելու
հնարավորությունն ի հայտ եկավ որպես ֆինանսական ներառականության ան�?ուղի�?
առաջա�?նելով         ֆինանսավորող           միջազգային        կազմակերպությունների             զգալի
հետաքրքրվածությունը: Ան�?ած տասնամյակում բազմա�?ել են բջջային հավելվածի
միջո�?ով դրամական փոխան�?ումներ կատարելու ծառայությունները�? տեքստային
հաղորդագրությունների կիրառմամբ, և մանրածախ կետերի �?ան�?երը�? որպես
կանխիկի մուտքի/ելքի կետեր: Ներկայումս կան բջջային հավելվածի միջո�?ով ավելի
քան 150 ծառայություններ, որոն�?ի�? շատերը շարունակում են ընդլայնել ֆինանսական
հատվածի ծածկույթը�? զարգա�?ող երկրներում բանկերի կողմի�? դեռևս չսպասարկվող
«գրպաններին» հասնելու համար (GSMA ասո�?իա�?իա, 2015թ.): Կանան�? համար



39
 �?ոգոյի Union des Groupements des Femmes-ը ի սկզբանե հիմնել էր էլեկտրոնային հարթակ, որը պատասխանում էր
տարբեր մշակաբույսերի գներին վերաբերող SMS հար�?ումներին, բայ�? նաև ձեռնարկե�? բջջային հեռախոսների
միջո�?ով կանան�?�? իրեն�? սեփականության իրավունքների մասին ուսու�?անելու միջո�?առում�? այս կերպ որդեգրելով
կին ֆերմերներին լիազորություններ շնորհելու ամբողջական ռազմավարություն:


                                                110
ֆինանսական միջո�?ների հասանելիությունը բարելավելու առավել ակներև վայրերի�?
մեկը կանխիկով աշխատավարձ ստա�?ող աշխատողների թիրախավորումն է: Մյուս
միջո�?ը կառավարության կողմի�? անապահով անձան�? հատկա�?վող վճարումների, օր,�?
պայմանական դրամական տրանֆերտների կամ նպաստների համահարթե�?ումն է:
Findex-ի գնահատականներով�? 80 միլիոն կին սո�?իալական նպաստների շահառու է
կամ աշխատավարձերը ստանում է կանխիկով: Կառավարությունների և մասնավոր
հատվածի հետ աշխատելը�? այս վճարումները բանկային հաշիվներին փոխան�?ելու
համար, կարող է նշանակալի քայլ լինել ֆինանսական ծառայությունների ընդլայնման
գործում (Ֆինդեքս, 2014թ.):40

     o Շուկայում և հաստատություններում առկա կողմնակալ մոտե�?ումների
       վերա�?ում

Վարքագծային կառու�?վածքը խոստումը

Մեծ ծավալի տվյալները բարելավում են մեր պատկերա�?ումն այն մասին, թե ինչը չի
աշխատում և ունի շտկման կարիք. պաշտպանված լինելով կողմնակալության
հավանականություն պարունակող գնահատման ընթա�?ակարգերի�?�? տվյալները
կարող են օգնել կազմակերպություններին լավագույն թեկնածուին աշխատանքի
ընդունելու և կողմնակալությունի�? խուսափելու հար�?ում: Զարգա�?նելով այն ինչն
աշխատում է, վարքագծային կառու�?վածքը ստեղծում է ավելի լավ և արդարա�?ի
կազմակերպություններ�?            դա    հնարավոր       դարձնելով փոքր ծախսերով             և   մեծ
արագությամբ (Բոնետ, 2016թ.): Անհրաժեշտ է ստեղծել ուսումնառության այնպիսի
միջավայրեր, որտեղ մարդիկ, հատկապես աշխատանքի ընդունման հար�?երով
զբաղվող ղեկավարները, կկարողանան ինչ-որ նոր բան փորձել, ինչու չէ�? սխալվել, և
սովորել այդ սխալների�?: Վարքագծային կառու�?վածքն աշխատում է, և քանի որ
անհատները        միշտ     չէ,    որ    անում     են    այն,   ինչ   լավագույնն       է   իրեն�?,
կազմակերպությունների կամ աշխարհի համար, այս մոտե�?ումներն առաջարկում են
մի փոքր «հրում» դեպի ճիշտ ուղղություն (Թեյլեր և �?անշտեյն, 2009թ.):

Վարքագծային կառու�?վածքը կարող է օգնել քաղելու �?ածր կախված պտուղները: Այս
ջանքի հաջողության բանալին մեծամասշտաբ տվյալների հավաքագրումն ու


40
 Քենիայում M-PESA վճարումների բջջային �?ան�?ի շնորհիվ մեծա�?ավ ֆինանսական միջո�?ների հասանելիությունը
կանան�? համար�? 2011թ.-ի 39 տոկոսի�? հասնելով 51 տոկոսի�? 2014թ.-ին: Ըստ էության, Քենիան այն փոքրաթիվ
երկրների�? մեկն է, որտեղ կանայք ավելի շատ են հակված բջջային հաշիվներ ունենալու, քան տղամարդիկ:
Կապակ�?վածության էկոհամակարգը, որը երաշխավորում է կանան�?�? տեխնոլոգիայի նկատմամբ իրավունքը,
պահանջում է այնպիսի քաղաքականություններ, որոնք հանրությանն ապահովում են հանրային լայնաշերտ
�?ան�?եր և համայնքային սեփականություն հանդիսա�?ող անլար համակարգեր (Գուրումուտի և Չամի, 2014թ.):


                                               111
գործածումն է. կազմակերպությունները պետք է ուսումնասիրեն մարդկային
ռեսուրսների�? հաճախ անթափան�? աշխարհը. ինչպե՞ս են մարդիկ աշխատանքի
ընդունվում, պաշտոնի բարձրա�?ում ստանում և մարզվում: Ինչպիսի վարքագծերն են
պարգևատրվում աշխատավայրում, և արդյո՞ք դրանք արտա�?ոլում են գաղափարների
և նախկին կրթության ու փորձի լայն սպեկտրը: Այսպիսի մոտե�?ումը թույլ է տալիս
ինտուի�?իան, ոչ ֆորմալ կապերը և ավանդական պրակտիկ մեթոդները փոխարինել
քանակական տվյալներով և խիստ վերլուծությամբ: Հաջողության հասած շահութաբեր
կազմակերպություններում, ինչպիսիք են�? Credit Suisse-ը, Goldman Sachs-ը, Google-ը,
LinkedIn-ը և Microsoft-ը,   կադրերի բաժիններն ավելի ու ավելի շատ են գործում
փաստերի հիման վրա: Շատերն այժմ այդ բաժիններն անվանում են «մարդկան�?
վերաբերող մեծ ծավալի տվյալների վերլուծության բաժիններ» (Բոնետ, 2016թ.):

Հաճախ կազմակերպությունները տեղյակ չեն լինում գենդերային անհավասարության
մասին, քանի դեռ նրանք չեն ուսումնասիրում, թե կանան�? ինչպես են աշխատանքի
վեր�?նում, վարձատրում, պահում և բարձրա�?նում պաշտոնում�? ի համեմատ
տղամարդկան�?: Առաջընթա�?ի տրամաչափման և քաղաքականությունների ու
ընթա�?ակարգերի «պուլսին ձեռքը պահելու» մի եղանակ է «Edge Certification»
գործընթա�?ը,      որը   վերջերս    է    նախաձեռնել    են   Համաշխարհային   բանկը   և
Միջամերիկյան զարգա�?ման բանկը և այլ կազմակերպություններ: Edge-ը կանան�? և
տղամարդկան�? միջև հավասարությունը հավաստող համաշխարհային ընթա�?ակարգ
է,       որի   նպատակն      է     պարզել        կազմակերպության   ամենանշանակալի
հնարավորությունները�? գրավելու, զարգա�?նելու, շահադրդելու և պահելու տաղանդի�?
գենդերային առումով հավասարակշռված բազա�? միաժամանակ բիզնեսներին տալով
մր�?ակ�?ային       առավելություն:       Edge-ի     գնահատման   մեթոդաբանությունն    ու
հավաստագրման չափորոշիչը կառու�?ված է չորս հիմնասյուների վրա, որոն�?ով
սահմանվում է հաջողությունը կանան�? և տղամարդկան�? միջև հավասարության
ապահովման հար�?ում: Երկուսը քանակական են և հիմնված են արդյունքի վրա, իսկ
մյուս երկուսը որակական են և ուղղված են պրո�?եսներին.

     •    Լուրջ գենդերային հավասարակշտություն կազմակերպության բոլոր
          մակարդակներում
     •    Կազմակերպությունում արդար ու համարժեք վարձատրության ակտիվ
          կազմակերպում
     •    Քաղաքականություններում և աշխատակարգերում կանան�? և տղամարդկան�?
          միջև հավասարության արդյունավետ ապահովման լուրջ շրջանակ




                                               112
  •   Ներառական մշակույթ�? արտա�?ոլված կանան�? և տղամարդկան�? միջև
      հավասարության առումով աշխատողների բարձր վարկանիշային
      գնահատականով

Հեն�? որ կազմակերպություններն իմանան, թե որոնք են այն ոլորտները, որտեղ իրենք
թերանում   են   կանան�?    մասով,    նրանք     կարող    են   պայքարել   գենդերային
անհավասարության         դեմ   տարբեր         եղանակներով�?      սկսած     պոզիտիվ
դիսկրիմինա�?իայի�?    և    քվոտավորում    (ինչը    հաջողությամբ    վերաբաշխում      է
զբաղվածությունը�?        սպիտակամորթ           տղամարդկան�?ի�?        կանան�?         և
փոքրամասնությունների ներկայա�?ու�?իչներին�? առան�? արդյունավետության զգալի
կորստի (Հոլզեր և Նյումարկ, 2000թ.)), մենթորինգի ծրագրեր, որոնք պատրաստում են
կանան�? հասնելու ավելի բարձր ղեկավար պաշտոնների, ավանդական կադրերի
բաժինների հիմնովին վերանայում, որոնք հաճախ հիմնվում են սուբյեկտիվ և
կողմնակալ որոշումների վրա, մինչև աշխատանքի ընդունման ու պաշտոնի
բարձրա�?ման գործընթա�?ի արդի և անկողմնակալ վերլուծություն:

STEM քաղաքականություններ

Ծրագրային ապահովումներ մշակող կազմակերպությունները պետք է հրապարակեն
գենդերային ներկայա�?վածության �?ու�?անիշները. Ֆոադն (2014թ.) առաջարկում է, որ
ինժեներական     կազմակերպությունները,        որոնք   �?անկանում   են    պահել    կին
աշխատակի�?ներին, նախ հասկանան պրոբլեմն, այնուհետ ստանձնեն ղեկավարման
մակարդակում     փոփոխություն       կատարելու         հանձնառություն:   Այդ     կերպ
փոփոխությունը հնարավոր կլինի փոխան�?ել ողջ համակարգի միջով:


Հարկ է համախմբել կրթության ոլորտում կանան�? համար STEM ուղղությամբ
մենթորությունն ու աջակ�?ման �?ան�?երը           և զբաղվածության ծրագրերը: Ամբողջ
աշխարհում տեսանելի է, որ դերային մոդելների պակասն ու մեկուսա�?ումը, որը
բնորոշ է այն մասնագիտություններին, որտեղ գերիշխում են տղամարդիկ, նպաստում
է կանան�? հոսունությանը: Մենթորների և հավասարակի�?ների �?ան�?երը կարող են
աջակ�?ություն տրամադրել և պայքարել մեկուսա�?ման դեմ: Օրինակ, ԱՄՆ
պետդեպարտամենտի TechWomen ծրագիրը լիազորում, կապակ�?ում և աջակ�?ում է
Աֆրիկայի, Կենտրոնական Ասիայի և Միջին Արևելքի հաջորդ սերնդի կին լիդերներին�?
գիտության, տեխնոլոգիայի, ճարտարագիտության և մաթեմատիկայի ոլորտներում�?
ԱՄՆ-ի հետ փոխանակման ծրագրի և մենթորության �?ան�?ի միջո�?ով:




                                       113
Կադրերի բաժինները պետք է վերափոխվեն�? կիրառելով այն մոտե�?ումները, որոնք
«աշխատում» են: Միգու�?ե այս առումով ամենի�? առաջան�?իկը ինֆորմա�?իոն
տեխնոլոգիաների ոլորտի մեկ կազմակերպություն է: Google-ը հասկա�?ավ, որ իր 10
աշխատակի�?ների�? 7-ը տղամարդիկ են. ինչը �?իլիկոնյան հովտի ինֆորմա�?իոն
ընկերություններում ներկայումս տիրող փաստա�?ի իրավիճակն է: Բոլոր դեպքերում,
բիզնեսին պետք է կանան�? մտագրոհն ու նրան�? կողմի�? տեխնոլոգիական
պրոդուկտների մշակումը, այլ ոչ միայն պարզապես օգտատեր լինելը: Google-ն այժմ
իր ավանդական կադրերի բաժինը�? «մարդկան�? կառավարման» գործառույթի
վերափոխելու փուլում է. այս գործառույթը նախատեսում է իրական ժամանակում
տվյալների օգտագործում և էքսպերիմենտներ, որոն�? հիմքում ընկած է վերջին
ժամանակներում արված վարքագծային տնտեսագիտական հետազոտությունները�?
ավելի շատ կանան�? աշխատանքի ընդունելու, աշխատավայրում պահելու և
առաջխաղա�?ման նպատակով (Բոնետ, 2016թ.): Կազմակերպությունը վերջերս
ստեղծել է 50 միլիոն դոլար արժողությամբ կոդավորման նախագիծ, որտեղ Թաքնված
թվեր ֆիլմն օգտագործվում է փոխելու համար տարածված պատկերա�?ումներն առ
այն, թե ինչ տեսք ունի �?�? ոլորտի գիտնականը (USA Today, 2017թ.): Google-ն ընդունում
է, որ գենդերային և ռասայական կարծրատիպերը հաճախ ետ են պահում կանան�? և
այլ մաշկի գույն ունե�?ող անձան�? ինֆորմատիկա սովորելու�? և �?�? ոլորտի կարիերա
ընտրելու�?: Google-ը նաև ֆինանսավորել է մի հետազոտություն, որի շրջանակներում
ուսումնասիրվել են այն համակարգային և սո�?իալական խոչընդոտները, որոնք
թերներկայա�?ված ուսանողներին ետ են պահում ինֆորմատիկա սովորելու�?:




                                      114
ՕԳ�?ԱԳՈ�?ԾՎԱԾ Գ�?ԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Agarwal, B. 1994. A Field of One’s Own, Gender and Land Rights in South Asia.Cambridge,
      UK: Cambridge University Press.

Ալանակյան, Ն. 2014թ. «Հայաստանի կին ձեռներե�?ների բիզնես ծառայությունների
     կարիքների գնահատում», Ասիական զարգա�?ման բանկ, Ֆիլիպիններ

Albanesi, S, C. Olivetti, and M.J.Prados. 2015.“Gender and Dynamic Agency: Theory and
      Evidence on the Compensation of Top Executives.�? Federal Reserve Bank of New
      York Staff Reports, No. 718, Federal Reserve, New York.

American Association of University Women (AAUW). 2000. “Tech Savvy: Educating Girls in
      the New Computer Age.�?Educational Foundation Commissionon Technology,
      Gender, and Teacher Education. http://history.aauw.org/files/2013/01/TechSavvy.pdf

Andresson, A. 2013. “Gender Equality in Armenian High Schools: A Study on Gender
      Equality and Discrimination in School.�?Yerevan: Society without Violence.

Aronson, J., C. Fried, and C. Good. 2002. “Reducing the Effects of Stereotype Threat on
       African American College Students by Shaping Theories of Intelligence.�?Journal of
       Experimental Social Psychology38(2): 133–125.

Asian Development Bank (ADB). 2015. “Country Gender Assessment.�? Philippines: Asian
       Development Bank.

Attansio, O., and K. Kaufmann. 2008. “Education Choices and Returns to Schooling:
       Mothers’ and Youths’ Subjective Expectations and their Role by Gender.�?University
       College London, Institute for Fiscal Studies, NBER, CEPR and BREAD.
       http://www.homepages.ucl.ac.uk/~uctpjrt/Files/Educational%20Choices_Intrahh.pdf

Avitabile, C., and R. de Hoyos. 2015. “The Heterogeneous Effect of Information on Student
       Performance: Evidence from a Randomized Control Trial in Mexico.�?Policy Research
       Working Paper, World Bank, Washington, DC.

Azmat, G., and B.Petrongolo. 2014.“Gender and the Labour Market: Evidence From
       Experiments.�?http://voxeu.org/article/gender-and-labour-market

Bennhold, K. 2010. “Working (Part-Time) in the 21st Century�?. New York Times, December
       29.http://www.nytimes.com/2010/12/30/world/europe/30iht-dutch30.html


                                            115
Berniell, M., and C. Sanchez-Paramo. 2011. “Overview of Time Use Data Used for the
       Analysis of Gender Differences in Time Use Patterns.�?Background paper for the
       World Development Report2012, World Bank, Washington, DC.

Blau, F., and L.M. Kahn. 2016. “The Gender Wage Gap: Extent, Trends, and Explanations.�?
       NBER Working Paper No. 21913, National Bureau of Economic Research, Cambridge,
       MA.

Blumberg, R. L. 2007. “Gender Bias in Textbooks: A Hidden Obstacle on the Road to Gender
     Equality in Education.�?Background paper prepared for the Education for All Global
     Monitoring Report 2008 Education for All by 2015: Will we make it? Available at:
     http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001555/155509e.pdf

Boaler, J. YouCubed at Standford University: https://www.youcubed.org/category/teaching-
       ideas/growing-mindset/

Boaler, J. 2015. What’s Math Got To Do With It (new edition).London: Penguin.

Bohnet, I. 2016. What Works. Cambridge, MA:Harvard University Press.

Bordalo, P., K. Coffman, N.Gennaioli, and A. Shleifer. 2015. “Stereotypes.�?Working Paper,
       Harvard University, Cambridge, MA.

Budig, M.J. 2015. “The Fatherhood Bonus and The Motherhood Penalty: Parenthood and the
       Gender Gap in Pay.�?www.Third Way.org

Caucasus Research Resource Centers (CRRC). 2013. “Women in the Labor Market in
      Armenia.�?World Bank and Caucus Research Resource Center, Armenia.

Center for Gender and Leadership Studies. 2014.“Gender Attitudes of Yerevan State
       University Students.�? Yerevan: Yerevan State University Center for Gender and
       Leadership Studies.

Chen, I. 2014. “New Research: Students Benefit from Learning That Intelligence Is Not
       Fixed.�?KQED.Org. https://ww2.kqed.org/mindshift/2014/07/16/new-research-
       students-benefit-from-learning-that-intelligence-is-not-fixed/

Cohen, G. L., Steele, C. M., and Ross, L. D. 1999. “The Mentors' Dilemma: Providing Critical
       Feedback Across The Racial Divide.�?Personality and Social Psychology Bulletin25:
       1302−1318.



                                            116
Correll, S., S. Benard, and I. Paik. 2007. “Getting a Job: Is There a Motherhood
       Penalty?�?American Journal of Sociology112(5): 1297–1338.

Cuberes, D., and M. Teignier. 2015. "Aggregate Effects of Gender Gaps in the Labor Market:
       A Quantitative Estimate." Journal of Human Capital 10(1) (Spring 2016): 1-32.

Cuddy, A.J., P. Glick, S. Crotty, J. Chong, and M. Norton. 2015. “Men as Cultural Ideals:
      Cultural Values Moderate Gender Stereotype Content.�?Journal of Personality and
      Social Psychology109(4): 622–35.

Դալլաքյան, Ա. և Ռ. Բախտավորյան, 2011թ. «Հայաստանում գյուղա�?ի կանան�?�?
     աշխատուժի կազմում մասնակ�?ության վրա ազդող գործոնների
     վերլուծություն», ԱՄՆ ՄԶԳ, Վաշինգտոն Դի �?ի.

Das Gupta, M. 2015. “Missing Girls’ in the South Caucasus Countries : Trends, Possible
      Causes, and Policy Options.�? Policy Research Working Paper No. WPS 7236,World
      Bank,Washington, DC.
      http://documents.worldbank.org/curated/en/233691467992010518/Missing-girls-in-
      the-south-Caucasus-countries-trends-possible-causes-and-policy-options

de la Briere, L.B. 1996. “Household Behaviour Toward Soil Conservation and Remittances in
       the Dominican Republic.�?Working Paper, World Bank, Washington, DC.

Deere, C.D., and M. Leon. 2001. Empowering Women: Land and Property Rights in Latin
       America. Pittsburgh, PA:University of Pittsburgh Press.

Deininger, K. 2003. “Land Policies for Growth and Poverty Reduction.�? World Bank Policy
      Research Report,World Bank, Washington, DC.

DeJaeghere, J., and N.PellowskiWiger. 2013. “Gender Discourses in an NGO Education
       Project: Openings For Transformation Toward Gender Equality in
       Bangladesh.�?International Journal of Educational Development 33(6): 557-565.

Doss, C.R. 1996.“Testing Models of Intra-household Resource Allocation.�?World
       Development24(10): 1597-1609.

Dweck, C. 2016. “The False Growth Mindset.�?KQED News.
       https://ww2.kqed.org/mindshift/2016/12/16/carol-dweck-explains-the-false-growth-
       mindset-that-worries-her/




                                             117
Eagly, A.H., and L.L. Carli. 2007. Through the Labyrinth: The Truth About How Women
       Become Leaders. Center for Public Leadership.Harvard University Press. Cambridge,
       Mass.

Eldis Org. 2007.“Marriage and Childbirth as Factors in School�?leaving in Sub�?Saharan
       Africa.�?http://www.eldis.org/go/country-profiles&id=47006&type=Document

England, P., P. Allison, S. Li, N. Mark, J. Thompson, M.Budig, and H. Sun. 2007. “Why Are
       Some Academic Fields Tipping Toward Female? The Sex Composition of the US Fields
       of Doctoral Degree Receipt, 1971–2002.�?Sociology of Education 80(1): 23–42.

European Commission. 2014. “Report on Equality Between Women and Men.�? Brussels:
      Justice and Consumers.

Eurydice. 2010. “Gender Differences in Educational Outcomes: Study on the Measures Taken
      and the Current Situation in Europe.�? Brussels: Education, Audiovisual and Culture
      Executive Agency (EACEA).

Fafchamps, M., and A.Quisumbing. 1999. “Human Capital, Productivity and Labor
       Allocation in Rural Pakistan.�?Journal of Human Resources34(2): 369-406.

FAO Gender and Land Rights Data Base. Accessed 2016.

Findex. 2014.World Bank the Global FINDEX database, Measuring Financial Inclusion
       Around the World. http://www.worldbank.org/en/programs/globalfindex

Fisher, A., and J. Margolis. 2003. Unlocking the Clubhouse: Women in Computing.
       Cambridge, MA: MIT Press.

Flabbi, L. 2011. “Gender Differentials in Education, Career Choices and Labor Market
       Outcomes on a Sample of OECD Countries.�?World Bank, Washington, DC.

Fouad, N. 2014. “Leaning in, but Getting Pushed Back (and Out))�?. Presented at the
       American Psychological Association Annual Conference, Washington, DC.

Fortson, C. 2003. “Women’s Rights Vital for Developing World.�?Yale News Daily.
       http://yaledailynews.com/blog/2003/02/14/womens-rights-vital-for-developing-
       world.

Goldin, C. 2015. “How to Achieve Gender Equality.�?Milken Institute Review Q3:24–33.


                                            118
Goldin, C., and L. Katz. 2008. “Transitions: Career and Family Life Cycles of the Educational
      Elite.�?American Economic Review90(4): 715–41.

Goldin, C., and C. Rouse. 2000. “Orchestrating Impartiality: The Impact of ‘Blind’ Auditions
      on Female Musicians.�?American Economic Review98(2): 363–69.

Good, C., J. Aronson, and M.Inzlicht. 2003. “Improving Adolescents’ Standardized Test
       Performance: An Intervention to Reduce The Effects of Stereotype Threat.�?Journal of
       Applied Developmental Psychology24(6): 645–662.

Goodin, R., J. Mahmud Rice, A.Parpo, and L. Eriksson. 2008. Discretionary Time: A New
      Measure of Freedom. Cambridge,UKCambridge University Press.

Gopal, G., and M. Salim. 1998. “Gender and Law: East Africa Speaks.�?World Bank and
       Economic Commission of Africa.Washington, DC: World Bank.

Gorlich, D., and A. de Grip. 2009. “Human Capital Depreciation During Hometime.�?Oxford
       Economic Papers 61:98–121.

GSMA Association. 2015. “Bridging the Gender Gap: Mobile Access and Usage in Low- and
       Middle-Income Countries.�? Intel Corporation.
       http://www.intel.com/content/www/us/en/technology-in-education/women-in-the-
       web.html.

Gurumurthy, A., and N.Chami. 2014. “Gender Equality in the Information Society –A
     Review of Current Literature and Recommendations for Policy and Practice.�?IT For
     Change, DFID Briefing Note, United Kingdom.

Haddad, L. 1997. The Scope of Intra-household Resource Allocation. Baltimore, MD: The
       Johns Hopkins University Press.

Heilman, M. E., & Parks-Stamm, E. J. (2007). Gender Stereotypes in the Workplace:
       Obstacles to Women's Career Progress. Advances in Group Processes, 24, 47-77.

Henn, Steve. 2014. “When Women Stopped Coding.�?Morning Edition (transcript).

Holzer, H., and D.Neumark. 2000. “What Does Affirmative Action Do?�?Industrial and Labor
       Relations Review 53(2): 240–71.

Hsieh, C., E. Hurst, C. Jones, and P. Kienow. 2013. “The Allocation of Talent and US
       Economic Growth.�?NBER Working Paper, Cambridge, MA.


                                             119
International Finance Corporation (IFC). 2016. “Gender and the Law.�? World Bank,
       Washington, DC.

International Labour Organization (ILO). 2009. “Global Employment Trends for
       Women.�?ILO, Geneva.

ILO. 2010. “Work in the New Economy.�?ILO, Geneva.

ILO. 2012. “Decent Work Country Profile: Armenia.�?ILO, Geneva.

Jensen, R. 2012. “Do Labor Market Opportunities Affect Young Women’s Work and Family
       Decisions? Experimental Evidence from India.�?Quarterly Journal of Economics127:
       753–792.

Johns, M., T. Schmader, andA. Martens. 2005.“Knowing is Half the Battle: Teaching
       Stereotype Threat as a Means of Improving Women's Math Performance.�?
       Psychological Science 16: 175−179.

Jordan, A., and B. Lovett. 2007. “Stereotype Threat and Test Performance: A Primer for
       School Psychologists.�?Journal of School Psychology 45: 45–59.

Kantor, J. 2013.“Harvard Business School Case Study: Gender Equity.�?New York Times
       September 7.

Khachatryan, N., N. Grigoryan, and A. Serobyan. 2015. “Promotion Or Prevention? Socio-
      Cultural Factors In Women’s Academic Career Building In The Higher Education
      System In Armenia.�?USAID, Washington, DC.

Levanon, A., P. England, and P. Allison. 2009. “Comparative Social Mobility: Occupational
       Feminization and Pay: Assessing Causal Dynamics Using 1950–2000 U.S. Census
       Data.�?Oxford Journals, Social Sciences Social Forces 88(2): 865–891.

Liner, E. 2016. A Dollar Short: What’s Holding Women Back from Equal Pay? Third
       Way.http://www.thirdway.org/report/a-dollar-short-whats-holding-women-back-
       from-equal-pay

Livingston, G. 2015. “Growing Number of Dads Home with the Kids.�? Pew Research Center,
       June. Available at: http://www.pewsocialtrends.org/2014/06/05/growing-number-of-
       dads-homewith-the-kids/.



                                            120
Longwe, S. H. 1998. “Education for Women’s Empowerment or Schooling for Women’s
     Subordination.�?Gender and Development 6(2): 19–26.

Magno, C.,and I.Silova. 2007. “Teaching In Transition: Examining School-Based Gender
     Inequities In Central/Southeastern Europe and the Former Soviet
     Union.�?International Journal of Educational Development 27: 647–660.

McKinsey Global Institute. 2015. The Power of Parity: How Advancing Women’s Equality
     Can Add $12 Trillion to Global Growth.McKinsey Global
     Institutehttp://www.mckinsey.com/global-themes/employment-and-growth/how-
     advancing-womens-equality-can-add-12-trillion-to-global-growth

Milkman, K., M.Akinola, and D.Chugh. 2015. “What Happens Before? A Field Experiment
       Exploring How Pay and Representations Differently Shape Bias on the Pathway into
       Organizations.�?Journal of Applied Psychology 100(6): 1678–1712.

Muravyev, A., D. Schafer, and O. Talavera. 2009. “Entrepreneurs’ Gender and Financial
     Constraints: Evidence from International Data.�?Journal of Comparative Economics
     37(2):270–86.

ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն (ԱՎԾ). www.armstat.am.

Olivetti, C., and B.Petrongolo. 2016. “The Evolution of Gender Gaps in Industrialized
       Countries.�? CEP Discussion Paper, No 1410, Centre for Economic Performance,
       London School of Economics and Political Science, London, UK.

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). 2007. Employment
       Outlook.Paris: OECD Publishing.

OECD. 2014. “Armenia Social and Institutions Gender
       Index.�?http://www.genderindex.org/country/armenia#_ftn3

OECD. 2016. “Armenia Gender Overview.�?www.genderindex.org

OECD-STAT. Accessed 2016.

Osipov, V.,andJ. Sargizova. 2015. “General Assessment of the Content of the Armenian
      Literature, Armenian History, and Civics School Subjects from a Gender Perspective.�?
      World Bank,Yerevan, Armenia.




                                            121
Powell, C., and A.M. Chang. 2016. “Women in Tech as aDriver for Growth in Emerging
      Economies.�?Report published under the auspices of the Women and Foreign Policy
      Program,The Council on Foreign Relations (CFR), Washington, DC.

Republic of Armenia. 2010. “Excerpt from the Protocol of the RA Government Session. 11
      February 2010, No 5. On the Approval of the Gender Policy Concept Paper (non-
      official translation).�? http://www.un.am/up/file/Gender-Concept-
      Paper_Engl_2010.pdf

Riley Bowles, H., L. Babcock, and L. Lai. 2015. It Depends Who is Asking and Who You Ask:
       Social Incentives for Sex Differences in the Propensity to Initiate A Dollar Short:
       What’s Holding Women Back from Equal Pay?http://gap.hks.harvard.edu/social-
       incentives-gender-differences-propensity-initiate-negotiations-sometimes-it-does-
       hurt-ask

Rutkowski,J. 2012. “Promoting Productive Employment in Armenia.�?World
      Bank,Washington, DC.

Sabarwal, S., K. Terrell, and E.Bardasi. 2009. “How Do Female Entrepreneurs Perform?
      Evidence from Three Developing Regions.�?World Bank, Washington, DC.

Sevoyan, A., and V.Agadjanian. 2015. “Men’s Migration and Employment of Women Left
      Behind in Rural Armenia.�?Journal on Culture, Health and Sexuality 17(3): 296–311.

Silva, C., N.M. Carter, and A.Beninger. 2013. “Good Intentions, Imperfect Execution?
        Women Get Fewer Of The ‘Hot Jobs’ Needed To Advance.�?Harvard Business Review.
        http://www.catalyst.org/knowledge/good-intentions-imperfect-execution-women-
        get-fewer-hot-jobs-needed-advance

SOFA Team, and C. Doss 2011. “The Role of Women in Agriculture.�?Economic Development
       Analysis Division (ESA) Working Paper 11.2, Food and Agriculture Organization of
       the United Nations, http://www.fao.org/docrep/013/am307e/am307e00.pdf

Sondergaard, L.,M.Murthi, D.Abu-Ghaida, C.Bodewig, and J. Rutkowski. 2012.“Skills,Not
      Just Diplomas: Managing Education for Results in Eastern Europe and Central
      Asia.�?WorldBank, Washington, DC.

Steele, C.M., andJ.Aronson. 1995. Stereotype Threat and the Intellectual Test Performance of
        African Americans.Journal of Personality and Social Psychology 69(5): 797-811.




                                             122
Stipek, D., and H. Gralinski. 1996. “Children's Beliefs About Intelligence and School
        Performance.�? Journal of Educational Psychology 88(3): 397-407.
        http://dx.doi.org/10.1037/0022-0663.88.3.397

Stromquist, N.P. 2002. “Contributions and Challenges of Feminist Theory to Comparative
      Education Research and Methodology.�? In Discourse Formation in Comparative
      Education,ed. J. Schriewer.Oxford:Peter Lang Publishing.

Tandon, N. 2012. “A Bright Future in ICT Opportunities for a New Generation of
      Women.�?International Telecommunications Union, Geneva.

Thaler, R.H., and C.R. Sunstein. 2009. Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth,
       and Happiness. London: Penguin Books.

UIS. 2011. “Adult and Youth Literacy Fact Sheet.�?UIS Fact Sheet 16, United Nations
       Economic, Social,and Cultural Organization Institute for
       Statistics.http://www.uis.unesco.org/FactSheets/Documents/FS16�?2011�?Literacy�?
       EN.pdf

United Nations Development Programme (UNDP). 2016. Fast Facts: Gender Equality in
      Europe and Central Asia. New York:United Nations Development Programme.

United Nations. 2002. Gender Mainstreaming: An Overview. New York: United Nations.

UNESCO. 2009. Promoting Gender Equality: A Methodological Guide. Paris: UNESCO.

USA Today. 2017. “Google Teams with Hidden Figures to Bust Gender
     Stereotypes.�?http://www.usatoday.com/story/tech/news/2017/01/06/google-hidden-
       figures-diversity/96224964/

Weinberger, C. 1998. “Race and Gender Wage Gaps in the Market for Recent College
     Graduates.�?Industrial Relations: A Journal of Economy and Society 37(1): 67–84.

Wood, R., M. Corcoran, and P. Courant. 1993. “Pay Differences Among the Highly Paid: The
      Male-Female Earnings Gap in Lawyers’ Salaries.�?Journal of Labor Economics 11(3):
      417–41.

Wooley, A.W., C.Chabris, A.Pentland, N.Hashimi, and T. Malone. 2010. “Evidence for a
     Collective Intelligence Factor in the Performance of Human Groups.�?Science 330:
     686–688.




                                             123
World Bank. 2012. World Development Report 2012:Gender Equality and Development.
      Washington, DC: World Bank.

World Bank. 2013. “Europe and Central Asia Brief.�?World Bank, Washington, DC.

World Bank data. 2014. Labor force participation rate, female (% of female population ages
  15+) (modeled ILO estimate). http://data.worldbank.org/indicator/SL.TLF.CACT.FE.ZS

World Bank. 2015.“Armenia: Skills toward Employment and Productivity (STEP) Survey
      Findings (Urban Areas).�? Education Global Practice,World Bank, Washington, DC.

World Bank. 2016a. “Armenia Country Gender Assessment.�? World Bank, Washington, DC.

World Bank. 2016b. “Women, Business and the Law.�?World Bank, Washington, DC.

World Economic Forum (WEF). 2016“Gender Gap Report.�? World Economic Forum, Cologny,
      Switzerland.

Երևանի պետական համալսարանի գենդերային հետազոտությունների և
     առաջնորդության կենտրոն, 2014թ. «Երևանի պետական համալսարանի
     ուսանողների            գենդերային  մոտե�?ումները», էջ     9
     http://ysu.am/gender/en/1383045671




                                           124