Photo by G. Gabrielyan ՁԿՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ԱՐԴԻ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ ՁԿՆԱՄԹԵՐՔԻ ԱՐՏԱՀԱՆ Մ ԵՎ Շ ԿԱՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ Սույն նյութը պատրաստվել է Հայաստանի Հանրապետության էկոնոﬕկայի նախարարության և Հայաստանի զարգացման հիﬓադրաﬕ հետ համագործակցությամբ: ՀՀ ԷԿՈՆՈՄԻԿԱՅԻ ՆԱԽԱՐԱՐ ‫﬘‬ Ն © 2015 International Finance Corporation. 2121 Pennsylvania Avenue, N.W. Washington, D.C. 20433 Internet: www.ifc.org Բո­լոր հե­ղի­նա­կային ի­րա­վունք­նե­րը պաշտ­պան­ված ե­ն: ­Սույն աշ­խա­տու­թյան հե­ղի­նա­կային ի­րա­վունք­նե­րը պաշտ­պան­ված են: Սույն աշ­խա­տու­թյու­նը կամ դրա ա­ռան­ձին մա­սե­րը պատ­ճե­նե­լը եւ (կամ) տա­րա­ծելն ա­ռանց թույլտ­վու­թյան՝ կհա­մար­վի օ­րի­նա­խախ­տում: Մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կոր­պո­րա­ցի­ան չի ե­րաշ­խա­վո­րում սույն աշ­խա­ տու­թյան մեջ ը­նդ­գրկ­ված տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի, եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րի կամ դա­տո­ ղու­թյուն­նե­րի ամ­բող­ջա­կա­նու­թյունն ու ճշգր­տու­թյու­նը եւ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն չի կրում աշ­խա­տու­թյան մեջ տեղ գտած բաց­թո­ղում ­ն ե­րի կամ սխալ­նե­րի հա­մար (նե­րա­ռյալ՝ տպագ­րա­կան եւ տեխ­նի­կա­կան սխալ­նե­րը) կամ աշ­խա­տու­թյան վրա հիմն­վե­լու հե­տե­ւ անք­նե­րի հա­մար: ­ՆԱ­ԽԱ­ԲԱՆ Յու­րա­քան­չյուր պե­տու­թյուն ա­մուր է իր տն­տե­սա­կան հիմ­քով: Մեր ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան հեն­քի կար­ևո­րա­գույն օ­ղակ­նե­րից մե­կը ձկ­նա­պա­հու­թյունն է, ո­րը ներ­կա­յաց­նում է ե­րկ­րի բնակ­չու­թյան մի հատ­վա­ծին` իր յու­րա­տե­սակ մշա­կույ­ թով: Հա­յաս­տա­նում ձկ­նա­պա­հու­թյան զար­գա­ցու­մը մե­ծա­պես պայ­մա­նա­վոր­ված է ո­լոր­տում զբաղ­ված տն­տե­սա­վա­րող սուբյեկտ­նե­րի ու­նե­ցած հա­րուստ փոր­ձով և ար­դյու­նա­վետ կա­ռա­վար­ման հմ­տու­թյուն­նե­րով, ին­չի շնոր­հիվ ո­լոր­տը դառ­նում է ի­նչ­պես շա­հու­թա­բեր, այն­պես էլ հե­ռան­կա­րային: Թեև ո­լոր­տը բա­վա­կա­նին զար­գա­ցած է, ար­ժե­քի ձևա­վոր­ման շղ­թա­նե­րը, տա­ րա­ծաշր­ջա­նային ին­տեգ­րու­մը, նոր տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի մշա­կու­մը, ռազ­մա­վա­րա­ կան պլա­նա­վո­րու­մը և, հատ­կա­պես, ար­տա­հան­ման մե­խա­նիզմ ­ն ե­րը դեռ կա­տա­ րե­լա­գործ­ման կա­րիք ու­նեն: ­Մի­ա­ժա­մա­նակ ու­սում­ն ա­սի­րու­թյուն­նե­րը փաս­տում են, որ ճյուղն ու­նի դեռևս չօգ­տա­գործ­ված զգա­լի ռե­սուրս, ին­չի ռա­ցի­ո­նալ օգ­տա­գոր­ծու­մը լուրջ ար­դյունք­ ներ կա­րող է ա­պա­հո­վել: Հե­տա­մուտ լի­նե­լով վե­րոն­շյա­լին և ել­նե­լով ո­լոր­տի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­ րից` Հա­մաշ­խար­հային բան­կի խմ­բի ան­դամ Մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կոր­ պո­րա­ցի­ան՝ ՀՀ է­կո­նո­մի­կայի նա­խա­րա­րու­թյան հետ հա­մա­տեղ ի­րա­կա­նաց­վող՝ Հա­յաս­տա­նում ներդ­րու­մային մի­ջա­վայ­րի բա­րե­փո­խում ­ն ե­րի ծրագ­րի շր­ջա­նա­ կում ներ­կա­յաց­նում է սույն գր­քույ­կը` ի լրումն 2015 թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րին հրա­ պա­րակ­ված «Ձկ­նամ­թեր­քի ար­տա­հան­ման շղ­թայի ու­սում ­ն ա­սի­րու­թյուն» աշ­խա­ տու­թյա­նը: Վս­տա­հա­բար կա­րե­լի է ա­սել, որ այս նոր ու­ղե­ցույ­ցը կա­րող է օգ­տա­կար տե­ ղե­կատ­վու­թյան աղ­բյուր հան­դի­սա­նալ Հա­յաս­տա­նում ձկ­նա­պա­հու­թյան զար­գաց­ ման և ար­տա­հան­ման խթան­ման հա­մար, ի­սկ մի­ջազ­գային փոր­ձա­գետ­նե­րի կող­ մից ներ­կա­յաց­ված ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րը կն­պաս­տեն ձկ­նա­պա­հու­թյան ճյու­ղի և նրան սպա­սար­կող ո­լորտ­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձ­րաց­ մա­նը: Այդպիսով պայ­ման­ներ կս­տեղծ­վեն ոչ մի­այն ո­լոր­տի հե­տա­գա զար­գաց­ ման, ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան բարձ­րաց­ման, այլ նաև այս արդեն ա­վան­դա­կան ­ն ե­րի, ար­տադ­րու­թյան և ար­տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րի ա­վե­լաց­ ճյու­ղում ներդ­րում ման հա­մար, ո­րն էլ իր հեր­թին կբա­ցա­հայ­տի զար­գաց­ման նո­րա­նոր հե­ռան­կար­ ներ: ­Վա­հագն Լա­լա­յան ՀՀ է­կո­նո­մի­կայի նա­խա­րա­րու­թյան ներդ­րու­մային քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վար­չու­թյան պետ ii Ե­ՐԱԽ­ՏԻ­ՔԻ ԽՈՍՔ Սույն գրքույկը պատրաստվել է ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության և Հայաստանի զարգացման հիմնադրամի դիմումի հիման վրա՝ IFC-ի «Հայաստա- նի ներդրումային միջավայրի բարեփոխումներ» ծրագրի շրջանակներում, որն իրականացվում է Համաշխարհային բանկի խմբի (ՀԲԽ) Առևտուր և մրցունակություն գլխավոր վարչության կողմից՝ համագործակցելով Ավստրիայի դաշնային ֆինանսների նախարարության և Հունգարական գործընկերության հիմնադրամ/Հունգարիայի EXIM Բանկի հետ: ­Սույն գր­քույ­կի «Ձկ­նա­պա­հա­կան ար­դի տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ» բա­ժի­նը կազ­մել է պա­րոն Մար­սել Ռո­ւի­ջը՝ ՀԲԽ-ի մի­ջազ­գային փոր­ձա­գե­տը: Գր­քույ­կի «Ձկ­նամ­ թեր­քի ար­տա­հա­նում և շու­կա­ներ» բա­ժի­նը կազ­մել է պա­րոն Է­նդ­րյու Կայե­լի­նը՝ ՀԲԽ-ի մի­ջազ­գային փոր­ձա­գե­տը: Գր­քույ­կի պատ­րաստ­ման աշ­խա­տանք­նե­րին ա­ջակ­ցել է ՀԲԽ-ի խորհր­դա­տու՝ Գա­գիկ Գաբ­րի­ե­լ յա­նը: ­Նախ­քան սույն գր­քույ­կը, ՀՀ է­կո­նո­մի­կայի նա­խա­րա­րու­թյան և Հա­յաս­տա­ նի զար­գաց­ման հիմ­ն ադ­րա­մի դի­մու­մի հի­ման վրա Հա­յաս­տա­նում ներդ­րու­ մային մի­ջա­վայ­րի բա­րե­փո­խում­ն ե­րի ծրագ­րի շր­ջա­նա­կում պատ­րաստ­վել էր «­Հա­յաս­տա­նում ձկ­նամ­թեր­քի ար­տա­հան­ման շղ­թայի վեր­լու­ծու­թյուն» աշ­խա­տու­ թյու­նը, ո­րով հիմք դր­վեց ձկ­նար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տի մաս­նա­կից­նե­րի միջև աշ­ խույժ քն­նար­կում­ն ե­րի: 2015 թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րին ծրա­գի­րը կազ­մա­կեր­պել էր «Սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան ստան­դարտ­ներ ձկ­նար­տադ­րու­թյան հա­մար, ձկ­նար­տադ­րու­ թյան տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ և ար­տա­հան­ման շու­կա­ներ» աշ­խա­տան­քային ժո­ղով, ո­րի ըն­թաց­քում մի­ջազ­գային փոր­ձա­գետ­նե­րը ներ­կա­յաց­րե­ցին ձկ­նար­տադ­րու­ թյան ո­լոր­տում ար­դի ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րա­ռու­թյան հնա­րա­վո­ րու­թյուն­նե­րը, ի­նչ­պես նաև վեր­լու­ծե­ցին մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րի ի­րա­վի­ճակն ու պա­հանջ­նե­րը, հա­յաս­տա­նյան ձկ­նա­պա­հա­կան ար­տադ­րան­քի հա­մա­պա­տաս­ խա­նու­թյունն այդ պա­հանջ­նե­րին և ար­տա­հան­ման միտ­ված հե­տա­գա զար­գաց­ ման հե­ռան­կար­նե­րը: Գր­քույ­կի հե­ղի­նակ­նե­րը և Ծրագ­րի ան­ձնա­կազ­մը շնոր­հա­կա­լու­թյուն են հայտ­ նում ձկ­նա­պա­հու­թյան ո­լոր­տի տն­տե­սա­վա­րող­նե­րին և հա­մա­պա­տաս­խան պե­ տա­կան կա­ռույց­նե­րին, մաս­նա­վո­րա­պես՝ ՀՀ է­կո­նո­մի­կայի և ՀՀ գյու­ղատն­տե­սու­ թյան նա­խա­րա­րու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին՝ քն­նար­կում­ն ե­րի ժա­մա­նակ նրանց գոր­ծուն մաս­նակ­ցու­թյան հա­մար, ի­նչ­պես նաև բո­լոր այն ան­հատ­նե­րին և կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին, ով­քեր պատ­րաս­տա­կա­մու­թյամբ ի­րենց ժա­մա­նա­կը, գի­տե­լիքն ու փոր­ձա­ռու­թյունն են տրա­մադ­րել՝ այդ­պի­սով զգա­լի ներդ­րում ու­նե­ նա­լով սույն գր­քույ­կի պատ­րաստ­ման գոր­ծում: Այս ա­ռու­մով, հա­տուկ շնոր­հա­կա­ լու­թյուն ե­նք հայտ­նում ձկ­նա­բույծ Ար­կա­դի Գևոր­գյա­նին՝ իր կար­ևոր ներդր­ման հա­ մար: EDNT iii ԲՈ­ՎԱՆ­ԴԱ­ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՁԿ­ՆԱ­ՊԱ­ՀԱ­ԿԱՆ ԱՐ­ԴԻ ՏԵԽ­ՆՈ­ԼՈ­ԳԻ­Ա­ՆԵՐ 1. ­ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ................................................................................................. 2 2. ­ԳՈՐ­ԾԱ­ՐԱ­ՆԱՅԻՆ ԳԻՆ ..................................................................................... 3 2.1. Հաս­տա­տուն ծախ­սեր ........................................................................................ 3 2.2. ­Փո­փո­խա­կան ծախ­սեր....................................................................................... 3 ­2.3. Շա­հույթ և շա­հույ­թի տո­կոս............................................................................... 3 2.4. Գ­նա­գո­յաց­ման գոր­ծոն...................................................................................... 3 2.5. Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան կա­ռա­վա­րում............................................. 4 3. ՁԿ­ՆԱ­ՊԱ­ՀՈՒԹՅԱՆ ՀԻ­ՄՈՒՆՔ­ՆԵՐ .............................................................. 5 ­3.1. Կեր.......................................................................................................................... 5 3.2. Թթ­վա­ծին ............................................................................................................. 9 3.3. Ջ­րային մի­ջա­վայր .............................................................................................17 4. ԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՍԱՐ­ՔԱ­ՎՈ­ՐՈՒՄ­ՆԵՐ...........................................................20 4.1. Բու­ծա­րան ...........................................................................................................20 4.2. Ձկն­կի­թ գնել, թե ստա­նալ սե­փա­կան տն­տե­սու­թյու­նում ......................... 24 4.3. Ձ­կան ա­ճեց­ման ար­տադ­րա­մաս .................................................................. 24 4.4. ­Ֆի­նան­սա­կան հաշ­վար­կի օ­րի­նակ­ներ..........................................................31 4.5. Ն­կա­տա­ռում ­ն եր փակ (ջ­րի շր­ջապ­տու­յտով) հա­մա­կար­գի վե­րա­բե­րյալ....................................................................................... 32 4.6. Ջ­րի հա­սա­նե­լի­ու­թյու­ն (ջ­րօգ­տա­գոր­ծում) Հա­յաս­տա­նում ....................... 34 4.7. Ջ­րի շր­ջապ­տույ­տով (փակ) հա­մա­կարգ բաց օ­դում................................... 35 5. ՁԿ­ՆԱ­ՊԱ­ՀԱ­ԿԱՆ ՏՆ­ՏԵ­ՍՈՒԹՅԱՆ ԿԱ­ՌԱ­ՎԱ­ՐՈՒՄ................................. 37 5.1. Կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից................................................................... 37 5.2. Ար­տադ­րու­թյան ծա­վալ.................................................................................... 42 ­5.3. Մո­նի­թո­րինգ....................................................................................................... 43 6. Բ­ՆԱ­ՊԱՀ­ՊԱՆ (ԿԱՅՈՒՆ) ԱՐ­ՏԱԴ­ՐՈՒԹՅՈՒՆ...........................................44 6.1. ­Շու­կա­յա­կան ար­ժեք .........................................................................................44 6.2. ­Հա­վաս­տագ­րում (սեր­տի­ֆի­կա­ցի­ա) .............................................................44 7. ­ԳՈՐԾ­ՆԱ­ԿԱՆ ՄԱՆ­ՐԱ­ՄԱՍ­ՆԵՐ ԵՎ ՀԱՇ­ՎԱՐԿ­ՆԵՐ...............................46 7.1. Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն - սցե­նար 1.................................................46 7.2. Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն - սցե­նար 2................................................ 47 ­7.3. Ֆի­նան­սա­կան հաշ­վարկ­ներ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­մար....................................................................................50 7.4. Ձ­կան կե­րի գնա­հա­տում ................................................................................. 52 7.5. Ջ­րի հոս­քի չա­փում ........................................................................................... 53 iv ՁԿ­ՆԱՄ­ԹԵՐ­ՔԻ ԱՐ­ՏԱ­ՀԱ­ՆՈՒՄ ԵՎ ՇՈՒ­ԿԱ­ՆԵՐ (Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի և թա­ռա­փի շու­կա­յա­հա­նում) ­­1. ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ ................................................................................................56 ­2. ԱՐ­ՏԱԴ­ՐՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽ­ՍԵՐ.............................................................................. 57 3. ԱՊ­ՐԱՆ­ՔԱ­ՏԵ­ՍԱԿ­ՆԵՐ ԵՎ ՆՈՐ ՆՊԱՏԱԿԱԴՐԱԾ ՇՈՒ­ԿԱ­ՆԵՐ.............60 4. ­ՇՈՒ­ԿԱՅԱ­ԿԱՆ ԳԻՆ..............................................................................................65 5.ՆՊԱՏԱԿԱՅԻՆ ՇՈՒԿԱՆԵՐ................................................................................ 67 6. ­Ա­ՌԵՎՏ­ՐԱՅԻՆ ՑՈՒ­ՑԱ­ՀԱՆ­ԴԵՍ­ՆԵՐ.............................................................68 7. ­ՎԵ­ՐԱՄ­ՇԱԿ­ՄԱՆ ԳՈՐ­ԾԸՆ­ԹԱ­ՑԻ ՀՍ­ԿՈ­ՂՈՒԹՅԱՆ ՄԻ­ՋԱԶ­ԳԱՅԻՆ ՊԱ­ՀԱՆՋ­ՆԵՐ..............................................................................69 8. ­ՀԱՄ­ԲԱ­ՎԻ (Բ­ՐԵՆ­ԴԻ) ՁԵ­ՎԱ­ՎՈ­ՐՈՒՄ ԵՎ ՇՈՒԿԱՅԱ­ՎԱ­ՐՈՒԹՅՈՒՆ ...................................................................................... 72 v Photo by M. de Rooij ՁԿ­ՆԱ­ՊԱ­ՀԱ­ԿԱՆ ԱՐ­ԴԻ ՏԵԽ­ՆՈ­ԼՈ­ԳԻ­Ա­ՆԵՐ ­ 1. ­ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ Ձկ­նա­պա­հու­թյամբ մար­դիկ զբաղ­վել են դա­րեր շա­րու­նակ: Ը­ստ է­ու­թյան, դա բա­վա­կա­նին պարզ զբաղ­մունք է, սա­կայն բար­դա­նում է, ե­րբ ձուկն ար­տադր­վում է ա­ռևտ­րային նպա­տա­կով: Ա­ռողջ ձկ­նա­պա­հա­կան ա­ռևտ­րային ձեռ­նար­կու­թյու­ նը տար­բեր­վում է սե­փա­կան սպառ­ման հա­մար ար­տադ­րող տն­տե­սու­թյու­նից ին­տեն­սիվ և ծախ­սար­դյու­նա­վետ ար­տադ­րու­թյան հետ կապ­ված բար­դու­թյուն­նե­ րի կա­ռա­վար­ման կա­րո­ղու­թյամբ: Սույն գր­քույ­կում քն­նարկ­վում են ին­տեն­սիվ և ծախ­սար­դյու­նա­վետ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան վար­ման հետ կապ­ված հիմ­ նա­կան խն­դիր­նե­րը: Հա­յաս­տա­նում ձկ­նա­պա­հու­թյան հա­մար կան ի­նչ­պես նպաս­տա­վոր, այն­պես էլ ոչ նպաս­ տա­վոր պայ­ ման­ ներ: Եր­կիրն ու­նի մա­ քուր ջրի շատ մեծ պա­ ներ: շար­ Հա­ տա­ յաս­ նյան ջրում շատ քիչ են նստ­ վածք­նե­րը, ի­ սկ ա­զոտ կամ քիչ է, կամ էլ չկա: Մի­ա­ժա­մա­նակ, ո­ւր­բա­նի­զա­ցի­այի ազ­դե­ցու­թյու­նը ջրի ո­րա­կի վրա շատ փոքր է: Ջրի հա­սա­նե­լի­ու­թյու­նը տար­բեր է` կախ­ված աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քից: Աշ­ խա­տու­ժի ար­ժե­քը Եվրոպական Միության ե­րկր­նե­րի հա­մե­մա­տու­թյամբ ցածր է: Սա­կայն, Հա­յաս­տա­նի աշ­խար­հագ­րա­կան դիրքն այն­քան էլ նպաս­տա­վոր չէ: Ձկան կե­րը, ձկն­կի­թը և սար­քա­վո­րում ­ն ե­րը ներ­մուծ­վում են ար­տերկ­րից՝ հիմ­ն ա­ կա­նում Ա­ՄՆ-ից և ԵՄ-ից: Ար­դյուն­քում, մե­ծա­նում են փո­խադր­ման ծախ­սե­րը, ո­րոնք շո­շա­փե­լի­ո­րեն ազ­դում են հատ­կա­պես կե­րի ար­ժե­քի վրա: ­ն ա­կան ձկ­նա­տե­սակ­ներից են իշ­խա­նը և սի­բի­ Հա­յաս­տա­նում բուծ­վող հիմ րյան թա­ռա­փը: Ւշ­խա­նի բուծ­ման ստան­դարտ գոր­ծե­լա­կե­րպի վե­րա­բե­րյալ շատ բան է հայտ­ նի և շատ նյու­թեր են հրա­ պա­րակ­ րի­ վել (օ­ նակ՝ www.thefishsite.com, www.fao.org), ի­սկ թա­ռա­փի բուծ­ման փոր­ձը խո­րու­թյամբ չի հե­տա­զոտ­վել, և այդ մա­սին հրա­ պա­ րակ­ված նյու­ քան էլ շատ չեն: թերն այն­ ­Թա­ռա­փը հայտ­նի է և բուծ­վում է հիմ­ն ա­կա­նում թան­կար­ժեք ձկն­կի­թի (խա­ վի­ա­րի) ստաց­ման հա­մար, ի­սկ դրա մի­սը ե­րկ­րոր­դային ար­տադ­րանք է և մի­ջազ­ գային շու­կա­յում նվազ տա­րած­ված: Մի­ջազ­գային շու­կայի մաս­նա­կից դառ­նա­լու հա­մար ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­ ­ն ա­կան ե­րեք ո­լորտ­նե­րում՝ սու­թյուն­նե­րը պետք է մր­ցու­նակ լի­նեն հետ­ևյալ հիմ ŽŽ կա­յուն ո­րակ, ŽŽ բա­վա­րար ծա­վալ, ŽŽ վա­ ճառ­ քի ճիշտ գին: Վեր­ջին ո­լոր­տի հա­մար խիստ կար­ևոր է ձկան ի­նք­նար­ժե­քը (գոր­ծա­րա­նային գի­նը): Մր­ցու­նակ գին ձևա­վո­րե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է հաշ­վի առ­նել մի շարք հար­ցեր, ո­րոնք քն­նարկ­վում են սույն գր­քույ­կում: Այդ հար­ցե­րին զու­գա­հեռ, գր­ քույ­կի 2-րդ և 3-րդ գլուխ­նե­րում ը­նդ­հա­նուր պատ­կե­րաց­ման հա­մար հա­մա­ռոտ ներ­կա­յաց­ված է ձկ­նա­պա­հու­թյու­նը: 2 2. ­ԳՈՐ­ԾԱ­ՐԱ­ՆԱՅԻՆ ԳԻՆ ­ն ա­կան բա­ղադրիչ­ից` հաս­տա­ ­Գոր­ծա­րա­նային գի­նը բաղ­կա­ցած է ե­րեք հիմ տուն ծախ­սեր + փո­փո­խա­կան ծախ­սեր + շա­հույթ: Այդ բա­ղադ­րիչ­նե­րը հա­մա­ռոտ քն­նարկ­վում են ստորև: 2.1. Հաս­տա­տուն ծախ­սեր Հաս­տա­տուն են կոչ­վում այն ծախ­սե­րը, ո­րոնք կա­տար­վում են յու­րա­քան­չյուր տա­րի` ան­կախ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան ար­տադ­րու­թյան ծա­վա­լից: Օ­րի­ ­ն ե­րի մա­սով տո­կո­սավ­ճար­ներ նակ` ան­ձնա­կազ­մի ա­նուղ­ղա­կի ծախ­սեր, ներդ­րում և այլն: 2.2. ­Փո­փո­խա­կան ծախ­սեր ­Փո­փո­խա­կան են կոչ­վում այն ծախ­սե­րը, ո­րոնց մե­ծու­թյու­նը կախ­ված է ար­ տադ­րու­թյան ծա­վա­լից, օ­րի­նակ` ան­ձնա­կազ­մի ո­ւղ­ղա­կի ծախ­սեր և կե­րի ծախ­ սեր: ­2.3. Շա­հույթ և շա­հույ­թի տո­կոս ­Շա­հույ­թը սո­վո­րա­բար վե­րա­բե­րում է այն գու­մա­րին, ո­րը մնում է ար­տադ­ րան­քի ի­րա­ցու­մից ստաց­ված ը­նդ­հա­նուր հա­սույ­թից բո­լոր ծախ­սե­րը, նե­րա­ռյալ՝ արտադրական ծախսեր, մաշ­վա­ծու­թյուն, վար­կի տո­կո­սավ­ճար և հար­կեր, հա­նե­ լուց հե­տո: Շա­հույ­թի տո­կո­սը ը­նդ­հա­նուր հա­սույ­թի նկատ­մա­մբ շահույթի տո­կո­ սային ար­տա­հայ­տու­թյունն է: 2.4. Գ­նա­գո­յաց­ման գոր­ծոն Յու­րա­քան­չյուր ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում գնա­գո­յաց­ման ո­րո­շիչ գոր­ նը կե­ ծո­ րի ար­ժեքն է` 1կգ ձուկ ա­ ճեց­ նե­ լու հաշ­վար­ կով: Դա տար­ բեր է 1կգ կե­ րի գնից: ­Մեկ կի­լոգ­րամ ձուկ ա­ճեց­նե­լու գի­նը կախ­ված է կե­րի գնի և կե­րի փո­խա­կերպ­ ման գոր­ծակ­ցի հա­մակ­ցու­թյու­նից: Կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կի­ցը (ԿՓԳ) ձկ­նե­րին տված կե­րի չոր զանգ­վա­ծի և ձկան զանգ­վա­ծի ա­ճի հա­րա­բե­րու­թյունն է: Դրա­նով չափ­վում է կե­րը ձկան զանգ­վա­ծի փո­խա­կերպ­ե­լու ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­ նը (օ­ նակ՝ ԿՓԳ=2.8 նշա­ րի­ նա­ կում է, որ մեկ կի­լոգ­ րամ կեն­ դա­նի ձկան զանգ­ ված արտադ­ լու հա­ րե­ մար պա­ հանջ­ վում է 2.8 կգ կեր): Տարածված սխալ է այն ենթադրությունը, որ ավելի էժան կեր գնելով միշտ կարելի է կատարել ծախսերի խնայողություն: 1կգ ձուկ ա­ճեց­նե­լու ար­ժեք = կե­րի գին x կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից (ԿՓԳ) 3 Ս­ ժնում քն­ տորև 3.1 ենթաբաժնում և 7-րդ բա­ վում է, թե ի­ նարկ­ պես հաշ­ նչ­ վել 1 կգ ձուկ ա­ճեց­նե­լու ար­ժե­քը: 2.5. Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան կա­ռա­վա­րում Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան ար­դյու­նա­վետ կա­ռա­վար­ման տե­սա­կե­տից կան ե­րեք կար­ևոր գոր­ծոն­ներ՝ ճ 2.5.1. Ա­ Ձ­կա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան ե­կա­մուտն ա­մեն օր ա­ճում է մի­այն այն դեպ­ րբ ձուկն ա­ քում, ե­ մեն օր: Այդ նպա­ ճում է ա­ տա­ կին կա­ րե­ նել պահ­ լի է հաս­ պա­ նե­ լով ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ճիշտ քա­նակ (զանգ­ված), ա­պա­հո­վե­լով օ­րա­կան կտր­ված­քով տր­վող կե­րի օպ­տի­մալ քա­նակ և տն­տե­սու­թյան ար­դյու­նա­վետ կա­ ռա­վա­րում: 2.5.2. Ան­կում­ Ե­թե ձու­կը սատ­կում է կամ դե­ֆոր­մաց­վում այն աս­տի­ճա­նի, որ պի­տա­նի չէ վա­ճառ­քի հա­մար, ա­պա դրա ա­ճեց­ման հա­մար ներդր­ված կե­րը հա­մար­վում է 100%-ով կորս­ված: 2.5.3. Կե­րի փո­խա­կեր­պում Ե­թե կե­րի ծախ­սը գնա­գո­յաց­ման գոր­ծոն է և դրա գն­ման գի­նը հաս­տա­տուն է, ա­պա տն­տեսա­վա­րո­ղը կա­րող է ԿՓԳ-ն վե­րահս­կել ար­դյու­նա­վետ կա­ռա­վար­ման մի­ջո­ցով: Ար­դյու­նա­վետ կա­ռա­վա­րում նշա­նա­կում է պատ­շաճ կե­րակր­ման ռե­ ժիմ, ձկ­նե­րի ճիշտ դա­սա­կար­գում, թթ­ված­նի բա­վա­րար հա­սա­նե­լի­ու­թյան ա­պա­ հո­վում և կե­րի կորս­տի նվա­զե­ցում: Ձկան գործարանային գինը կարելի է իջեցնել 1խմ ջրից ավելի շատ արտադրանք ստանալու և ավելի ցածր անկման ցուցանիշ ունենալու շնորհիվ: 4 3. ՁԿ­ՆԱ­ՊԱ­ՀՈՒԹՅԱՆ ՀԻ­ՄՈՒՆՔ­ՆԵՐ ­Ձու­կը կա­րող է ա­ճել հետ­ևյալ ե­րեք տար­րե­րի առ­կա­յու­թյան դեպ­քում` ŽŽ կեր, ŽŽ թթ­վա­ծին, ŽŽ բա­րեն­պաստ ջրային մի­ջա­վայր: Այս ե­րեք տար­րե­րը քն­նարկ­վում են ստորև: ­3.1. Կեր Ձկ­նե­րին կա­րե­լի է կե­ Պատկեր 1: Ձկան կեր հաբերով (բրիկետներով) րակ­րել մի քա­նի ե­ղա­նա­կով՝ կախ­ված ձկ­նա­պա­հու­թյան ձևից և ջրում ձկան խտու­ թյու­ նից: Խո­շոր, ա­ռևտ­րային ին­ տեն­սիվ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­ տե­սու­թյուն­նե­րի գե­րակ­շիռ մասն օգ­տա­գոր­ծում է հա­բե­ րի (բ­րի­կետ­նե­րի) ձևով ար­ Աղբյուր: GCMEC company: www.gcmec.com տադր­ված կե­րեր, ի­նչ­պես պատ­կեր­ված է 1-ին պատ­կե­րում: Կե­րե­րը տար­բեր­վում են` կախ­ված ար­տադ­րու­թյան տե­սա­կից: Լճային ձկ­ նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ձկան կե­րը տր­վում է որ­պես լճում առ­կա բնա­կան կե­րի հա­վե­լում: Որ­պես լրա­ցու­ցիչ կեր, դրա բա­նաձևն ա­վե­լի պարզ է` հա­մե­մա­տած հո­սող ջրով կամ ջրի շր­ջապ­տույ­տով աշ­խա­տող ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում տր­վող կե­րի բա­նաձ­ևի հետ, որ­տեղ ձկան ամ­բողջ (100%) ա­ճը գո­յա­նում է մի­այն տր­վող կե­րից: 3.1.1. Կե­րի հիմ­ն ա­կան ցու­ցա­նիշ­ներ ­Կախ­ված ձկան չա­փից և ձկ­նա­պա­հու­թյան ե­ղա­նա­կից, ար­տադր­վում և մա­ տա­կա­րար­վում են տար­բեր տե­սա­կի կե­րեր: Կե­րե­րը և դրանց մա­տա­կա­րար­նե­ րին հա­մե­մա­տե­լու հա­մար կի­րառ­վում են կե­րի հետ­ևյալ ցու­ցա­նիշ­նե­րը` ŽŽ ս­պի­տա­կուց­ներ (սկզբնական կեր), ŽŽ ­ճար­պեր (քա­շա­ճի կեր),­ ŽŽ ած­խաջ­րա­ծին­ներ, ŽŽ հան­քային նյու­թեր, ŽŽ ­վի­տա­մին­ներ: Այդ ցու­ցա­նիշ­նե­րը տար­բեր­վում են նաև կախ­ված ձկան ա­ճի փու­լե­րից: Սո­ վո­րա­բար, որ­քան հա­սու­նա­նում է ձու­կը, այն­քան ա­վե­լի քիչ սպի­տա­կուց և ա­վե­լի շատ ճարպ է պա­ հանջ­ վում: 5 Կախ­ ված ձկան տե­ սա­կից` ար­տադր­ վող կամ ջրի վրա լո­ վում են ջրում սուզ­ ղա­ ցող կե­րեր: Սո­վո­րա­բար, իշ­խա­նի և թա­ռա­փի բուծ­ման հա­մար ար­տադր­վում են «­սուզ­վող» կե­րեր: Թա­ռա­փի ձկն­կի­թի մեջ ճար­պի կու­տա­կու­մը կան­խե­լու հա­մար, սո­վո­րա­բար, ճար­պի պա­րու­նա­կու­թյու­նը կե­րի մեջ ցածր է, ի­սկ սպի­տա­կուց­նե­րի պա­րու­նա­կու­ թյու­նը` բարձր (45-50%): Սա­կայն իշ­խա­նի կե­րի մեջ սպի­տա­կուց­նե­րի պա­րու­նա­ կու­թյունն ա­վե­լի ցածր է` 40-44%: Սո­վո­րա­բար, ա­վե­լի է­ժան կե­րե­րի մեջ սպի­տա­ կուց­նե­րի պա­րու­նա­կու­թյունն ա­վե­լի ցածր է, ո­րով­հետև սպի­տա­կուց­նե­րի բարձր պա­րու­նա­կու­թյամբ բա­ղադ­րիչ­նե­րի գներն ա­վե­լի բարձր են: Ձ­կան կե­րի հա­բեր պատ­րաս­տելն այն­քան էլ դժ­վար չէ: Դժ­վա­րը բո­լոր վի­ տա­մին­նե­րի և 23 ա­մի­նաթ­թու­նե­րի ճիշտ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյամբ կե­րի խառ­նուրդ պատ­րաս­տելն է: Խառ­նուր­դի ո­րա­կը ո­րոշ­վում է դրա բո­լոր բա­ղադ­րիչ­նե­րի բնու­ թագ­րե­րով: Բա­ղադ­րիչ­նե­րի ո­րա­կը տար­բեր­վում է՝ ը­ստ մա­տա­կա­րար­նե­րի և կե­ րի յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի: Այդ պատ­ճա­ռով, յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի հա­մար հար­կա­վոր է ո­րո­շել ճար­պե­րի ու սպի­տա­կուց­նե­րի պա­րու­նա­կու­թյու­նը և կա­տա­րել կե­րի բա­ղադ­րա­տոմ­սի հա­մա­պա­տաս­խան ճշգր­տում: Վի­տա­մին­ներն ա­վե­լաց­վում են կե­րի օգ­տա­գործ­ման ժա­մա­նակ: Բա­ղադ­րա­տոմ­սի հա­վե­լա­նյու­ թե­րը հան­դի­սա­նում են ար­տադ­րո­ղի ա­ռևտ­րային գաղտ­նի­քը և այդ պատ­ճա­ռով չեն հրա­պա­րակ­վում: Յու­րա­քան­չյուր ար­տադ­րող մշա­կում է վի­տա­մին­նե­րի և հա­ վե­լա­նյու­թե­րի յու­րա­հա­տուկ հա­մակ­ցու­թյամբ իր սե­փա­կան բա­ղադ­րա­տոմ­սը` հիմն­վե­լով գի­տա­կան հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի ու փոր­ձար­կում­ն ե­րի ար­դյունք­նե­րի վրա: ­Բարձր ո­րա­կի ձկան կե­րի ար­տադ­րու­թյու­նը պա­հան­ջում է ար­տադ­րու­թյան կա­տա­րե­լա­գործ­ված մի­ջոց­ներ, ի­նչ­պես նաև բարձր մա­կար­դա­կի հե­տա­զո­տու­ թյուն­ներ և մշա­կում ­ն եր: Գործ­նա­կա­նո­րեն ա­նի­րա­գոր­ծե­լի կա­րող է լի­նել բարձ­ րո­րակ կե­րի ար­տադ­րու­թյու­նը որ­ևէ ե­րկ­րում, որ­տեղ տե­ղա­կան ար­տադ­րող­նե­րը չու­նեն սպի­տա­կուց­նե­րի ու ճար­պե­րի պա­րու­նա­կու­թյու­նը ո­րո­շող սար­քա­վո­րում­ ներ և հե­տա­զո­տու­թյուն­ներ կա­տա­րե­լու կա­րո­ղու­թյուն­ներ: 3.1.2. Վատ կե­րի ցու­ցա­նիշ­ներ Կե­րի բա­ղադ­րու­թյան մեջ ա­մի­նաթ­թու­նե­րի առ­կա­յու­թյունն ան­հրա­ժեշտ է, որ ձու­կը սպի­տա­կուց­ներ ար­տադ­րի: Կան 10 ա­մի­նաթ­թու­ներ, ո­րոնք չեն կա­րող ար­ տադր­վել այլ կերպ, քան կե­րակր­ման մի­ջո­ցով: Ե­թե այդ ա­մի­նաթ­թու­նե­րի բա­ ղադ­րիչ­նե­րի հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը ճիշտ չկազմ­վի, ա­պա կդառ­նա ձկ­նե­րի ա­ճը սահ­մա­նա­փա­կող գոր­ծոն, ի­նչ­պես նաև ձկ­նե­րի մարմ ­ն ի ձևա­խեղ­ման (դե­ֆոր­մա­ ցի­այի) և (կամ) լար­վա­ծու­թյան (սթ­րե­սի) ա­ռա­ջաց­ման պատ­ճառ, ո­րը կա­րող է հան­գեց­նել հի­վան­դու­թյան: Ի վեր­ջո` ձևախեղումը կամ լար­վա­ծու­թյու­նը կա­րող են հան­գեց­նել ան­կման կամ վա­ճառ­քի հա­մար ոչ պի­տա­նի ձկան ար­տադ­րու­թյան: Տես 2-րդ պատ­կե­րը՝ տձև ձկ­նե­րի օ­րի­նակ­նե­րի հա­մար: 6 Պատկեր 2: Ձկների տձևության օրինակներ (ա) Ստորին ծնոտի (բ) Ողնաշարի (գ) քթի դեֆորմացիա դեֆորմացիա դեֆորմացիա Աղբյուր` (ա) http://www.underwatertimes.com/news.php?article_id=79810532610; (բ), (գ) www.forcechange.com ­Խիստ ձևա­խեղ­ման են­թարկ­ված ձկ­նե­րը չեն ա­ճում մինչև ապ­րան­քային չա­ փը, կամ ապ­ քային քաշ հա­ րան­ քե­ վա­ լու հա­մար դրանց եր­ կար ժա­ նակ է պա­ մա­ հանջ­ կու­ վում: Ձկան ան­ մար­ մը հա­ վում է 100% կո­ րուստ, ին­ նա­ չը նշա­ կում է նաև, որ ձկան ար­տադ­րու­թյան հա­մար ներդր­ված ամ­բողջ կե­րը նույն­պես 100%-ով կորս­ վում է: Ան­կու­մը մե­ծա­պես ազ­դում է գոր­ծա­րա­նային գնի վրա: Գնե­լով լավ ո­րա­կի կեր` ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նը կա­րող է նվա­զեց­նել տձև և ան­կած ձկ­նե­րի թի­վը: 3.1.3. Մա­տա­կա­րա­րի գնա­հա­տում Ձ­կան կե­րի մա­տա­կա­րար­ներ շատ կան: Քա­նի որ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տես­ություն­նե­րում կե­րը գնա­գո­յաց­ման ո­րո­շիչ գոր­ծոնն է, կե­րի մա­տա­կա­րա­րի խո­հեմ ը­նտ­րու­թյունն է­ա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի: 1կգ ձուկ ա­ճեց­նե­լու ար­ժեք = կե­րի գին x կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից Սովորաբար, մատակարարն ընտրվում է 1կգ ձկան կերի գնի հիման վրա: Սակայն, դա կարևոր ցուցանիշներից միայն մեկն է: Շատ կարևոր է նաև կերի փոխակերպման գարծակիցը (ԿՓԳ): Չ­նա­յած մա­տա­կա­րար­նե­րը տրա­մադ­րում են ԿՓԳ-ի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն, այ­դու­հան­դերձ, այն տար­բեր տն­տե­սու­թյուն­նե­րում տար­բեր է: Կե­րի գնա­հատ­ ման լա­վա­գույն ձևը տվյալ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում այն փոր­ձար­կելն է: Փոր­ձարկ­ման ըն­թա­ցա­կար­գը նկա­րագր­ված է 7-րդ բաժ­նում: 3.1.4. Հաշ­վար­կի օ­րի­նակ­ներ Ս­տորև ներ­կա­յաց­վում է հաշ­վարկ­ման օ­րի­նակ` 7-րդ բաժ­նում նկա­րագր­ված կե­րի փոր­ձարկ­ման ար­դյուն­քում հա­վաք­ված տվյալ­նե­րի հի­ման վրա: 7 1-ին ա­վա­զան­ Ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը փոր­ձարկ­ման սկզ­բում` 100կգ ­Փոր­ձարկ­ման ըն­թաց­քում տր­ված կե­րը` 60կգ ­Կե­րի գի­նը = €1.80­ Ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը փոր­ձարկ­ման ա­վար­տին` 150կգ տրված կեր ԿՓԳ = ձկան քաշաճ 60 կգ կեր ԿՓԳ = 50 կգ ձուկ ԿՓԳ = 1.2 1կգ ձկան ար­տադ­րու­թյան ար­ժեք = կե­րի գին x կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից տադ­ 1կգ ձկան ար­ թյան ար­ րու­ ժեք = €1.80 ˟ 1.2 տադ­ 1կգ ձկան ար­ թյան ար­ րու­ ժեք = €2.16 2-րդ ա­վա­զան ­Ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը փոր­ձարկ­ման սկզ­բում` 100կգ ­Փոր­ձարկ­ման ըն­թաց­քում տր­ված կե­րը` 56կգ ­Կե­րի գին` €1.60­ Ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը փոր­ձարկ­ման ա­վար­տին` 140կգ տրված կեր ԿՓԳ = ձկան քաշաճ 56 կգ կեր ԿՓԳ = 40 կգ ձուկ ԿՓԳ = 1.4 1կգ ձկան ար­տադ­րու­թյան ար­ժեք = կե­րի գին կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից ˟ տադ­ 1կգ ձկան ար­ թյան ար­ րու­ ժեք = €1.60 ˟ 1.4 տադ­ 1կգ ձկան ար­ թյան ար­ րու­ ժեք = €2.24 Կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ չնա­յած 1-ին ա­վա­զա­նում ձկ­նե­րին տր­ված կե­րի գինն ա­վե­լի բարձր է, այ­դու­հան­դերձ, կե­րի լավ փո­խա­կերպ­ման շնոր­հիվ այն ա­պա­հո­ վում է ա­վե­լի լավ ֆի­նան­սա­կան ար­դյունք, այ­սինքն՝ ա­վե­լի ցածր ի­նք­նար­ժեք: Այնուամենայնիվ, կարևոր է իմանալ, որ կերի արդյունավետության ճիշտ գնահատման ամենալավ ձևը տվյալ ձկնապահական տնտեսությունում կերի փորձարկումն է: 8 3.1.5.Նկա­տա­ռում­ն եր ձկան կե­րի տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյան մա­սին Յու­րա­քան­չյուր ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում գնա­գո­յաց­ման հիմ ­ն ա­կան գոր­ նը ձկան կերն է: Այդ պատ­ ծո­ ճա­ռով, ան­ հրա­ ժեշտ է մտա­ րի ծախ­ ծել կե­ սե­ րը կր­ ճա­տե­լու մա­սին՝ գոր­ծա­րա­նային գինն ի­ջեց­նե­լու կամ շա­հույ­թը մե­ծաց­նե­լու նպա­ տա­ կով: Կե­ րի խառ­ նուրդ պատ­ րաս­ տելն ի­ նին այն­ նք­ քան էլ դժ­ վար չէ, քա­ նի որ դրա հիմ ­ն ա­կան բա­ղադ­րա­տոմ­սերն ու ար­տադ­րա­կան սար­քա­վո­րում ­ն ե­րը հայտ­ նի և հա­սա­նե­լի են: Սպի­տա­կուց­նե­րի ու ճար­պե­րի ճիշտ հա­րա­բե­րակ­ցու­թյամբ կե­րի տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյունն ի­րա­գոր­ծե­լի է: Դժ­վա­րը վի­տա­մին­նե­րով, ա­ճի հա­մար ան­հրա­ժեշտ այլ նյու­թե­րով հա­մալր­ված և լավ ԿՓԳ ա­պա­հո­վող կե­րի ար­ տադ­րու­թյունն է: Խո­շոր կեր ար­տադ­րող­նե­րը (օ­րի­նակ՝ «Skretting», «Coppens», «Biomar» և այլն) գաղտ­նի են պա­հում ի­րենց բա­ղադ­րա­տոմ­սե­րի ման­րա­մաս­նե­ րը, քա­նի որ բա­ղադ­րա­տոմ­սի մշակ­ման գոր­ծըն­թա­ցը պա­հան­ջում է խո­րը գի­տե­ լիք­ներ, ան­հրա­ժեշտ սար­քա­վո­րում ­ն եր և մեծ ներդ­րում ­ն եր: Հիմ ­ն ա­կան հարցն այն է, թե ի­նչ կա­րող է ա­նել ձկ­նար­տադ­րո­ղը. ձեռք­բե­րել հա­մե­մա­տա­բար թանկ (ներ­մուծ­ված) կեր, ո­րը սա­կայն ա­պա­հո­վում է կե­րի փո­ խա­կերպ­ման լավ ցու­ցա­նիշ, թե ՞ տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյան ա­վե­լի է­ժան կեր, ո­րը տա­լիս է կե­րի փո­խա­կերպ­ման ա­վե­լի ցածր ար­դյունք: Ի­նչ­պես կա­րե­լի է նկա­տել ղ յու­ 3.1 ա­ սա­կից, չնա­յած այն բա­նին, որ բարձ­ րա­ կարգ կերն ա­ լի թանկ է (€1.80` վե­ ­հա­մե­մա­տած €1.60-ի հետ), բարձ­րա­կարգ կեր օգ­տա­գոր­ծե­լու դեպ­քում մեկ կի­լոգ­ րամ ձուկ ստա­ նա­ լու ծախ­սն ա­ վե­ լի փոքր է (€2.16/կգ ձուկ՝ հա­ մա­ մե­ տած €2.24/կգ ձուկ): Այդ պատ­ճա­ռով, կե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը ճիշտ գնա­հա­տե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է կա­տա­րել փոր­ձար­կում ­ն եր և ո­րո­շել 1կգ ձկան ար­տադ­րու­թյան ար­ ժե­քը: Այդ­պի­սի գնա­հատ­ման գոր­ծըն­թաց նկա­րագր­ված է 7-րդ բաժ­նում: Ա­ղ յու­սակ 3.1 Կե­րե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան հա­մե­մա­տու­թյուն Բարձ­րա­կարգ կեր Ա­վե­լի ցած­րո­րակ կեր րի գին` €1.80/կգ Կե­ րի գին` €1.60/կգ Կե­ ­Կե­րի փո­խա­կեր­պում` 1.2 ­Կե­րի փո­խա­կեր­պում` 1.4 րի ծախս` €2.16/կգ ձուկ Կե­ րի ծախս` €2.24/կգ ձուկ Կե­ 3.2. Թթ­վա­ծին Կե­րը մար­սե­լու հա­մար ձկ­նե­րին ան­հրա­ժեշտ է թթ­վա­ծին: Իշ­խա­նը, օ­րի­նակ, սպա­ռում է մոտ 300-500գ O2 /կգ կեր: Դա նշա­ կում է, որ յու­ նա­ քան­ րա­ լոգ­ չյուր կի­ րամ կե­ր մար­սե­լու հա­մար ձկ­նե­րին ան­հրա­ժեշտ է 300-500գ թթ­վա­ծին: Թթ­ վա­ նը լուծ­ ծի­ վում է ջրում և հո­ սող ջրով (բաց) հա­ մա­ գում առ­ կար­ կա է բնա­ կա­նո­րեն՝ հո­սող ջրի մի­ջո­ցով: Ձկան ա­ճի հա­մար կար­ևոր է թթ­ված­նի հա­սա­նե­ լի­ու­թյու­նը: Թթվածնի մակարդակի և հասանելի թթվածնի միջև կա տարբերություն: 9 3.2.1. Լուծ­ված թթ­ված­նի հա­սա­նե­լի­ու­թյուն ­Հա­սա­նե­լի թթ­վա­ծի­նը ջրում առ­կա թթ­ված­նի մա­կար­դակն է՝ հա­նած թթ­ված­նի նվա­զա­գույն պա­հանջ­վող մա­կար­դա­կը, բազ­մա­պատ­կած՝ ջրի հոսքի արագությամբ, որից կախված է տե­ղա­փոխ­ված թթ­ված­նի ծա­վա­լը: Բա­նաձ­ևով` Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներ­հոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ˟ ջրի հոսք Կերաբաժին = ավազանում առկա ձկների ընդհանուր քաշ կերակրման չափաբաժին ­Կե­րա­բա­ժի­նն օր­վա ըն­թաց­քում ա­վա­զա­նի ձկ­նե­րին տր­վող կե­րի քա­նակն է: Կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժի­նը մեկ ձկան կե­րակր­ման հա­մար պա­հանջ­վող կե­րի քա­ նակն է՝ ար­տա­հայ­տած տո­կո­սով ձկան քա­շի նկատ­մամբ: Կե­րա­բաժ­նի և կե­րակր­ ման չա­փի մա­սին ա­վե­լի ման­րա­մասն խոս­վում է 5-րդ բաժ­նում: Թթ­վա­ծի­նը ջրում լու­ծե­լու հա­մար կի­րառ­վում է եր­կու ե­ղա­նակ՝ օ­դով հարս­ տա­ցում (աե­րա­ցի­ա) և թթ­ված­նով հարս­տա­ցում (օք­սի­գե­նա­ցի­ա): 3.2.2. Օ­դով հարս­տա­ցում (աե­րա­ցի­ա)­ Աե­րա­ այի մի­ ցի­ ջո­ ցով օ­ դը մղ­վում է ջրի մեջ, որ­տեղ այն լուծ­վում է ջրում: Այս դեպ­քում լուծ­վում են և թթ­ ծի­ վա­ նը, և ա­ զո­տը: Ջրի մեջ օդ մղե­ լիս պետք է զգու­ շա­ նալ ա­զո­տի գեր­հա­գե­ցու­մից: 103%-ից ա­վե­լի ա­զո­տի պա­րու­նա­կու­թյու­նը թու­նա­ նե­ վոր է ձկ­ րի հա­ մար: Պատկեր 3: Ջրի օդով հարստացման սարքավորում Աղբյուր. Catvis company: www.catvis.nl 10 3.2.3. Թթ­ված­նով հարս­տա­ցում (օք­սի­գե­նա­ցի­ա) Թթ­ված­նով հարս­տաց­ման հա­մար մա­ Պատկեր 4: Լուծված թթվածնի և ջրի քուր թթ­վա­ծի­նը մղ­վում է ջրի մեջ՝ սո­վո­րա­ ջերմաստիճանի հարաբերակցություն բար ճնշ­ման տակ: Սո­վո­րա­կան մթ­նո­լոր­տային պայ­ման­ նե­րում, կախ­ված ջրի ջեր­մաս­տի­ճա­նից, 1լ ջրում կա­րող է լու­ծվել ա­ռա­վե­լա­գույ­նը 6,7- 14 մգ թթ­վա­ծին (O2): Ջ­րի սյան ճն­շու­մը 1 մթ­նո­լորտ ճնշ­մամբ ա­վե­լաց­նե­լու դեպ­քում թթ­ված­նով հա­գեց­ վա­ծու­թյան ա­ռա­վե­լա­գույն մա­կար­դակ­նե­ րը կրկ­նա­պատկ­վում են: Պատկեր 5-ը ներ­կա­յաց­նում է ջեր­մաս­տի­ճա­նի և լուծ­ված թթ­ված­նի ա­ռա­վե­լա­գույն քա­նա­կի և ճնշ­ման միջև կա­պը: Պատկեր 5. Լուծված թթվածնի և Ջ­րի շր­ջապ­տույ­տով (կամ փակ) ձկ­նա­պա­ ջրի ճնշման հարաբերակցություն հա­կան հա­մա­կար­գում ձկ­նե­րը թթ­վա­ծի­նը սպա­ ռում են ջրից: Ջուրն օգ­տա­ գործ­վում է կր­ կին ու կր­կին, ո­ւս­տի թթ­վա­ծին չա­վե­լաց­նե­լու դեպ­քում թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը ջրում ա­րագ կընկ­նի մինչև զրո: Թթ­ված­նով հարս­տա­ցումն ա­պա­հո­վում է մա­քուր թթ­ված­նի ա­վե­լա­ցում ջրում` հե­ղուկ թթ­ված­նի պա­հես­տից կամ թթ­ված­նի գե­նե­րա­ տո­րից թթ­վա­ծին մա­տա­կա­րա­րե­լու մի­ջո­ցով: 3.2.4. ­Հե­ղուկ թթ­ված­նի պա­հեստ Հե­ղուկ թթ­վա­ծի­նը գն­վում է մա­տա­կա­րա­րից. այն Պատկեր 6: Հեղուկ -183°C ջեր­մաս­տի­ճա­նում սա­ռեց­ված վի­ճա­կով բեռ­նա­ թթվածնի պահեստ տար­նե­րով մա­տա­կար­արվում է ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­ սու­թյուն­նե­րին, որ­տեղ պա­հես­տա­վոր­վում է: Թթ­ված­նի պա­հես­տը բաղ­կա­ցած է ե­րեք հիմ ­ն ա­կան մա­սե­րից. ŽŽ պա­հես­տա­վոր­ման բաք(եր), ŽŽ ­գո­լոր­շի­աց­ման կաթ­սա, ŽŽ ճնշ­ման կար­գա­վոր­ման փա­կան: Հե­ղուկ թթ­վա­ծին ը­նտ­րե­լիս կար­ևոր է հաշ­վի առ­ նել թթ­ված­նի մա­տա­կա­րար­ման լո­գիս­տի­կան: Օ­րի­նակ, ե­թե ձմ­ռանն ավ­տո­ճա­նա­պարհ­ներն ա­նան­ցա­նե­լի են թթ­վա­ծին տե­ղա­փո­խող բեռ­նա­տար­նե­րի հա­մար, ա­պա ան­հրա­ ժեշտ է գտ­ ծում: Լու­ նել լու­ ծում րող են լի­ ­ն եր կա­ նել ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան տա­րած­քում թթ­ված­ Աղբյուր՝ հեղինակ նի գե­նե­րա­տո­րի տե­ղադ­րու­մը կամ ավ­տո­ճա­նա­պար­հի բա­րե­կար­գու­մը, որ­պես­զի բեռ­նա­տա­րը կա­րո­ղա­նա ան­վտանգ ե­րթ­ևե­կել: 11 3.2.5. Թթ­ված­նի գե­նե­րա­տոր Թթ­ված­նի գե­նե­րա­տորն օ­դից կոր­զում Պատկեր 7: Թթվածնի գեներատոր է թթ­վա­ծին գազ: Թթ­ված­նի գե­նե­րա­տո­րը բաղ­կա­ցած է 4 հիմ ­ն ա­կան մա­սե­րից` կոմպ­ րե­սոր, օ­դի չո­րա­ցու­ցիչ, գե­նե­րա­տոր և պա­ հես­տա­վոր­ման բա­քեր: Սո­վո­րա­բար, թթ­ ված­նի գե­նե­րա­տորն ար­տադ­րում է 90-94% մաք­րու­թյան թթ­վա­ծին` 5 մթ­նո­լորտ ճնշ­ման տակ: Այս սար­քա­վոր­ման թե­րու­թյունն այն է, որ ի­նչ­պես սար­քա­վո­րումն ամ­բող­ջու­թյամբ, այն­պես էլ դրա ա­ռան­ձին մա­սերն աշ­խա­տում են է­լեկտ­րա­կան հո­սան­քով, ին­չը նշա­նա­ կում է լրա­ցու­ցիչ ծախ­սեր և կախ­վա­ծու­թյուն Աղբյուր՝ http://www.oxymat.com/ է­լեկտ­րա­կա­նու­թյու­նից: Հո­սան­քի խա­փան­ ման դեպ­քում խն­դիր­նե­րից խու­սա­փե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է տե­ղադ­րել է­լեկտ­ րաէ­ներ­գի­այի պա­հուս­տային գե­նե­րա­տոր: «Oxymat»-ը (Օք­սի­մատ) տար­բեր հզո­րու­թյուն­նե­րով թթ­ված­նի գե­նե­րա­տոր­ ներ ար­տադ­րող հայտ­նի դա­նի­ա­կան ըն­կե­րու­թյուն է: Ժա­մում 1.7մ3 93% մաք­րու­ թյան թթ­վա­ծին ար­տադ­րող սար­քա­վոր­ման գի­նը կազ­մում է` մոտ €15.000, ո­րը չի նե­րա­ռում Դա­նի­այից փո­խադ­րե­լու ծախ­սե­րը: Սար­քա­վոր­ման ամ­բող­ջա­կան լրա­կազ­մը նե­րա­ռում է կոմպ­րե­սոր, չո­րաց­նող սարք, մաք­րող սարք և պա­հես­տա­ վոր­ման բա­ քեր (Պատկեր 7): http://www.oxymat.com/ ­Գա­զային թթ­վա­ծի­նը պետք է լուծ­վի ջրում: Դրա հա­մար օգ­տա­գործ­վում է սեղմ­ված թթ­վա­ծի­ն, ո­րը մա­տա­կա­րար­վում է թթ­ված­նի ռե­ակ­տո­րի ճնշ­ման կար­ գա­վոր­ման փա­կան­նե­րի մի­ջով: 8-րդ և 9-րդ պատ­կեր­նե­րում ներ­կա­յաց­ված են թթ­ված­նի ռե­ակ­տոր և մի­ջին ճնշ­ման թթ­ված­նի գե­նե­րա­տոր (MHO-Medium Head Oxygen Generator): Ռե­ակ­տորն աշ­խա­տում է պոմ­պով` ջրի ճն­շու­մը մե­ծաց­նե­լու հա­մար: Թթ­վա­ծի­նը լու­ծե­լու հա­մար մի­ջին ճնշ­ման թթ­ված­նի գե­նե­րա­տորն օգ­ տա­գոր­ծում է ջրի սյան ստա­տիկ ճն­շու­մը: Ջրի ու­ժե­ղաց­ված ճնշ­ման շնոր­հիվ ա­պա­հով­վում է մինչև 24 գ/լ թթ­ված­նի պա­րու­նա­կու­թյուն: Պատկեր 8: Թթվածնի ռեակտոր Պատկեր 9: MHO գեներատոր Աղբյուր՝ հեղինակ Աղբյուր՝ հեղինակ 12 3.2.6. Խ­տու­թյուն (կոն­ցենտ­րա­ցի­ա) և տե­ղա­փո­խում Ջ­րում թթ­ված­նի խտու­թյու­նը սո­վո­ Պատկեր 10: Թթվածնի քանակի չափիչ րա­բար չափ­վում է թթ­ված­նի խտու­թյան չա­փիչ սար­քի մի­ջո­ցով: Օ­րի­նակ՝ «Ox­ yguard handy polaris» շար­ժա­ փիչ կան չա­ սար­ քը: Թվային էկ­ րա­նի վրա ցույց է տր­վում ջրի ջեր­մաս­տի­ճա­նը, թթ­ված­նի խտու­թյու­նը և հա­գեց­վա­ծու­թյան աս­ տի­ճա­նը՝ տո­կո­սով: Սար­քի գի­նը մոտ 800 եվ­ րո է: Այն կա­ լի է պատ­ րե­ վի­րել Աղբյուր՝ Catvis company: www.catvis.nl առ­ցանց տար­բեր ար­տադ­րող­նե­րից, օ­րի­նակ՝ հետ­ևյալ կայ­քում` www.catvis.nl: Ձկ­նե­րը սպա­ռում են թթ­վա­ծին ջրից: Բա­ցի թթ­ված­նի խտու­թյու­նից` կար­ևոր է նաև բա­վա­րար քա­նա­կու­թյամբ թարմ ջրի շար­ժը (տե­ղա­փո­խու­մը): Հի­շենք հա­ սա­նե­լի թթ­ված­նի հաշ­վարկ­ման բա­նաձ­ևը` Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ˟ ջրի հոսք ­Ե­թե թարմ ջրի հո­սանքն ան­բա­վա­րար է, ա­պա մա­տա­կա­րար­վող թթ­ված­նի խտու­թյու­նը կա­րող է մի քա­նի րո­պե­ում ը­նկ­նել` կախ­ված ձկ­նե­րի խտու­թյու­նից և ջրի հոս­քից: 3.2.7. Հաշ­վար­կի օ­րի­նակ­ներ Հետ­ևյալ եր­ ­ կու օ­ րի­ նակ­ նե­ լիս թթվածնի խտու­ րը ցույց են տա­ թյան և ջրի հո­ սան­քի (տե­ղա­փոխ­ման) ազ­դե­ցու­թյու­նը: Օ­րի­նակ 1 ŽŽ Մ­ ա­տա­կա­րար­վող թթ­վա­ծին = 9.0 մգ/լ (ա­վա­զան մտ­նող ջրում) ŽŽ Թթ­ված­նի սպառ­ման նվա­զա­գույն մա­կար­դակ = 6.0 մգ/լ (տ­վ յալ ձկ­նա­տե­սա­ կի հա­մար սահ­ման­ված նվա­զա­գույն ըն­դու­նե­լի մա­կար­դա­կը) ŽŽ Ջ­ րի հոսք` 100 լ/վրկ = 360 մ3/­ժամ ­Սա նշա­նա­կում է` նե­ Ձկ­ ման հա­ րի սպառ­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 3.0 մգ/լ: Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ˟ ջրի հոսք Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (9.0 – 6.0) 100 ˟ 300 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 300 վրկ × 3600 վրկ × 12 ժամ Թթվածինհասանելի = մգ 1000 գրամ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 12,960գ 13 կանն ան­ ŽŽ Ձ­ հրա­ ժեշտ է 300գ O2 /կգ կեր: Սա նշա­նա­կում է, որ 12,960գ O2 /օր պայ­ման­նե­րում ձկ­նե­րին ան­հրա­ժեշտ է րա­ տալ ± 43կգ կեր/օ­ կան: ­Օ­րի­նակ 2 ­ ա­տա­կա­րար­վող թթ­վա­ծին = 11.0 մգ/լ (ա­վա­զան մտ­նող ջրում) ŽŽ Մ ŽŽ Թթ­ված­նի սպառ­ման նվա­զա­գույն մա­կար­դակ = 6.0 մգ/լ (տ­վ յալ ձկ­նա­տե­սա­ կի հա­մար սահ­ման­ված նվա­զա­գույն ըն­դու­նե­լի մա­կար­դա­կը) ŽŽ Ջ­րի հոսք` 40 լ/վրկ = 144 մ3/­ժամ ­Սա նշա­նա­կում է` նե­ ŽŽ Ձկ­ րի սպառ­ ման հա­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 5.0 մգ/լ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ջրի հոսք ˟ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (11.0 – 6.0) 40 ˟ 200 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 200 վրկ x 3600 վրկ x12 ժամ Թթվածին հասանելի = մգ 1000 վրկ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի =8,640 գ կանն ան­ ŽŽ Ձ­ հրա­ժեշտ է տալ 300գ O2 /կգ կեր: Դա նշա­նա­կում է, որ 8,640գ O2 /օր պայ­ման­նե­րում ձկ­նե­րին ան­հրա­ժեշտ է կեր/օր: տալ ± 28.8­ Չ­նա­յած 2-րդ օ­րի­նա­կում թթ­ված­նի խտու­թյու­նը ջրում շատ ա­վե­լի բարձր է, տր­ վող կե­րը շատ ա­ վե­լի քիչ է, քան 1-ին օ­ րի­ նա­ տեղ ջրի հոսքն ա­ կում, որ­ լի մեծ վե­ է, ի­սկ թթ­ված­նի խտու­թյունն ա­վե­լի ցածր: Ս­տորև ներ­կա­յաց­վում է կե­րակր­ման ազ­դե­ցու­թյու­նը իշ­խա­նի բուծ­ման վրա` թթ­ված­նով հարս­տաց­ման դեպ­քե­րում և ա­ռանց հարս­տաց­ման: Օ­րի­նակ 1 ŽŽ Ջ­րի ծա­վալ` 100մ3 ŽŽ Ձկ­ րի խտու­ նե­ թյուն = 80 կգ/մ3 ŽŽ ­Կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին = 1.48% ŽŽ Թթ­ված­նի նվա­զա­գույն մա­կար­դակ = 6 մգ/լ ŽŽ ­Մա­տա­կա­րար­վող թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը ջրում = 9 մգ/լ ŽŽ Ջ­րի հոսք` 100 լ/վրկ = 360 մ3/­ժամ Սա նշանակում է. կախ­ված թթ­ված­նի հա­սա­նե­լի­ու­թյու­նից, ա­ռա­վե­լա­գույն կե­ րա­բա­ժի­նը հաշվ­վում է հետ­ևյալ կերպ. 14 նե­ ŽŽ Ձկ­ րի սպառ­ման հա­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 3.0 մգ/լ: Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ջրի հոսք ˟ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (9.0 – 6.0) 100 ˟ 300 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 300 վրկ x 3600 վրկ x12 ժամ Թթվածին հասանելի = մգ 1000 վրկ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 12,960 գրամ ŽŽ Ձ­կանն ան­ հրա­ժեշտ է 300գ O2 /կգ կեր:­ Այ­սինքն` 12,960գ O2 /օր պայ­ման­նե­րում ձկ­նե­րի կե­րա­բա­ժի­նը պետք է կազ­մի ± 43 կգ կեր/օր ­Սա­կայն առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի հի­ման վրա` կե­րա­բա­ժի­նը պետք է լի­ներ՝ Կե­րա­բա­ժին = ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ x կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին Կե­րա­բա­ժին = 100մ 3 ˟ 80 կգ/մ ˟ 1,48% = 118.4կգ օ­րա­կան 3 Այսինքն՝ այս դեպքում արտադրության աճի սահմանափակող գործոն է թթվածնի հասանելիությունը, և առանց լրացուցիչ թթվածնի յուրացվում է օպտիմալ կերի միայն 36 տոկոսը (43/118.4 100=36.3%): ˟ Օ­րի­նակ 2 ŽŽ Ջ­րի ծա­վալ`100մ3 ŽŽ Ձկ­նե­րի խտու­թյուն = 80կգ/մ3 ŽŽ ­Կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին = 1.48% ŽŽ Թթ­ված­նի նվա­զա­գույն մա­կար­դակ = 6 մգ/լ ŽŽ ­Մա­տա­կա­րար­վող թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը ջրում = 9 մգ/լ ŽŽ Տն­ տե­ թյուն մուտք գոր­ սու­ քը` 100 լ/վրկ = 360 մ3/­ժամ ծող ջրի հոս­ ŽŽ ­Վե­րաշր­ջա­նա­ռու­թյուն = 56 լ/վրկ ŽŽ Թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը վե­րաշր­ջա­նառ­վող ջրում = 16մգ/լ ­Հաշ­վենք ա­վա­զա­նում հա­սա­նե­լի թթ­ված­նի քա­նա­կը` նե­ ŽŽ Ձկ­ րի սպառ­մանհա­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 3.0 մգ/լ: Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ջրի հոսք ˟ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (9.0 – 6.0) 100 ˟ 15 300 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 300 վրկ x 3600 վրկ x12 ժամ Թթվածին հասանելի = մգ 1000 վրկ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 12,960 գրամ ­Հաշ­վենք նաև վե­րաշր­ջա­նառ­վող ջրում ա­վե­լաց­ված թթ­ված­նի քա­նա­կը՝ նե­ ŽŽ Ձկ­ րի սպառ­մանհա­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 10.0 մգ/լ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ջրի հոսք ˟ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (16.0 – 6.0) 56 ˟ 560 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 560 վրկ x 3600 վրկ x12 ժամ Թթվածին հասանելի = մգ 1000 վրկ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 24,192 գրամ դա­ Ըն­ մե­ նը հա­ սա­ նե­ վա­ լի թթ­ ծին = 12,960 + 24,192 գրամ = 37,152 գրամ: կանն ան­ ŽŽ Ձ­ ժեշտ է տալ 300 գրամ O2 /կգ կեր հրա­ րա­ Դա 37,152 գրամ O2 /օր պա­ գայի դեպ­քում նշա­ կում է` 123.8 կգ կեր/օր : նա­ ­Հի­շենք, որ առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի հի­ման վրա` կե­րա­բա­ժի­նը պետք է կազ­մեր. Կե­րա­բա­ժին = ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ x կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին Կե­րա­բա­ժին = 100մ 3 ˟ 80 կգ/մ ˟ 1,48% = 118.4կգ օ­րա­կան 3 ­Կե­րա­բա­ժի­նը թթ­ված­նի հա­սա­նե­լի­ու­թյու­նից ել­նե­լով կազ­մում է 123.8 կգ կեր, այն դեպ­քում ե­րբ կե­րա­բա­ժի­նը ձկ­նե­րի ա­ռա­վե­լա­գույն ա­ճի հնա­րա­վո­րու­թյու­նից նե­ ել­ լով կազ­մում է 118.4 կգ կեր: Այսինքն՝ այս դեպքում արտադրության սահմանափակող գործոնը ձկների աճելու կարողության առավելագույն սահմանն է: 16 3.3. Ջ­րային մի­ջա­վայր պես օ­ Ինչ­ դը, այն­պես էլ ջու­ րը բաղ­ ցած է ոչ մի­ կա­ քուր ջրից: Ջրի մեջ այն մա­ վում են մեծ թվով քի­ լուծ­ մի­ա­կան նյու­ թեր, ո­ րոնց մեծ մա­ սը վտան­ գա­վոր չէ, ե­թե դրանց պա­րու­նա­կու­թյու­նը ջրում կամ հա­մակ­ցու­թյունն այլ նյու­թե­րի հետ գտն­վում է ո­րո­շա­կի սահ­ման­նե­րում: Ստո­րև քն­նար­կվում են ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան ջրային մի­ջա­վայ­րու­մի կար­ևոր քի­մի­ա­կան տար­րե­րը: 3.3.1. Ա­մո­նի­ակ Ձկ­նե­րը յու­րաց­նում են կե­րը և ար­տադ­րում են ա­մո­նի­ակ, ո­րի մեծ մա­սը ջրի հետ դուրս է գա­լիս հո­սող ջրով հա­մա­կար­գից և հայտն­վում է­կո­հա­մա­կար­գում, տեղ այն կլան­ որ­ թյան կող­ վում է բնու­ թե դրա խտու­ մից, ե­ նը շատ բարձր չէ: թյու­ Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում ան­հրա­ժեշտ է ի­րա­կա­նաց­նել ա­վա­զան­ նե­րում ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյան և կու­տակ­ման կրկ­նա­կի ստու­գում: Ա­մո­նի­ա­կի ար­տադ­րու­թյունն ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն կապ­ված է կե­րա­բա­ժ­նի հետ: Յու­րաց­վող յու­րա­ քան­չյուր կի­լոգ­րամ կե­րի դի­մաց ձուկն ար­տադ­րում է 35գ ա­մո­նի­ակ:­ Ա­մո­նի­ա­կի պա­րու­նա­կու­թյու­նը կամ խտու­թյու­նը ա­վա­զան­նե­րում չպետք է լի­նի ա­վե­լի, քան 2 մգ/լ: Այն հաշ­ վարկ­վում է կե­րա­բաժնի և ջրի հոս­քի հի­ման վրա: ŽŽ Ա­մո­նի­ա­կի օ­րա­կան ը­նդ­հա­նուր ար­տադ­րու­թյու­նը ձկ­նա­պա­հա­կան տնտեսությունում գրամ Ընդամենը ամոնիակ = կերաբաժին × կեր կգ ­ ŽŽ Ա­մո­նի­ա­կը կամ այլ որ­ևէ այլ նյութ ջրում մնա­լու ժա­մա­նակն այն ժա­մա­նակն է, ո­րը պա­հանջ­վում է ա­վա­զա­նի ջուրն ամ­բող­ջու­թյամբ թար­մաց­նե­լու հա­մար: ավազանի ծավալ Ջրում մնալու ժամանակ = × ջրի հոսք ­ Ա­վա­զա­նի ծա­վա­լը հաշ­վարկ­վում է լիտ­րով, ի­սկ ջրի հոս­քը՝ «լ/­րո­պե»-ով: ­Հա­ջորդ քայ­լը ա­վա­զա­նում մնա­ցող ա­մո­նի­ա­կի քա­նա­կի հաշ­վարկն է. Ամոնիակի քանակը ավազանում ավազանի ջրում մնալու ժամանակ = × ընդամենը ամոնիակ 24 ժամ × 60 րոպե ­ Ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյու­նը ա­վա­զա­նում հավասար է` ամոնիակի քանակ Ամոնիակի խտություն = ավազանի ծավալ ­ Ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյու­նը բարձ­րա­նա­լու դեպ­քում ան­հրա­ժեշտ է ձեռ­նար­կել այն ի­ջեց­նե­լու մի­ջոց­ներ՝ կր­ճա­տե­լով կե­րա­բա­ժի­նը կամ տե­ղադ­րե­լով կեն­սա­բա­նա­ կան զտիչ (ֆիլտր): 17 3.3.2.Ած­խած­նի եր­կօք­սիդ Բա­ցի ա­մո­նի­ա­կից ձուկն ար­տադ­րում է նաև ած­խաթ­թու գազ (ած­խած­նի եր­ ­ կօք­սիդ՝ CO2), ո­րը լուծ­վում է ջրում: Ած­խած­նի եր­կօք­սի­դը հեշ­տու­թյամբ հե­ռաց­վում է ջրից` ջուրն օ­դով հարս­տաց­նե­լու (աե­րա­ցի­այի) մի­ջո­ցով: Այդ գոր­ծըն­թա­ցը կոչ­ վում է ջու­րը «­գա­զա­հան» ա­նել կամ «­գա­զա­հա­նել» (ա­նգ­լե­րեն՝ stripping): Աե­րա­ ցի­այի կամ բնա­կան ե­ղա­նա­կով թթ­ված­նի ներմղ­ման ժա­մա­նակ գա­զա­հա­նու­մը կա­րե­լի է կա­տա­րել ա­վա­զան­նե­րում ջրի ներ­հոս­քի կե­տում ջու­րը խառ­նե­լու մի­ջո­ ցով: Թթ­ված­նով հարս­տաց­ման (օք­սի­գե­նա­ցի­այի) ժա­մա­նակ պետք է խու­սա­փել ա­վա­զան­նե­րի ներ­հոս­քի կե­տի մոտ ջու­րը խառ­նե­լուց, ո­րով­հետև ջու­րը խառ­նե­լիս դուրս է մղ­վում նաև թթ­վա­ծի­նը: Այդ պատ­ճա­ռով, գա­զա­հա­նու­մը պետք է ի­րա­կա­ նաց­վի նախ­քան ջու­րը թթ­ված­նով հարս­տաց­նե­լը: թեր 3.3.3. Պինդ նյու­ Ա­վա­զան­նե­րում կա­րող են կու­տակ­վել պինդ նստ­վածք­ներ` հատ­կա­պես հո­սող ջրով ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում: Նստ­վածք­նե­րը կա­րող են բաղ­կա­ ցած լի­նել ոչ մի­այն ա­վա­զից, ո­րը սո­վո­րա­բար վնա­սա­կար չէ, այլև օր­գա­նա­կան նյու­թե­րից, ո­րոնք կա­րող են քայ­քայ­վել` սպա­ռե­լով թթ­վա­ծին և ար­տադ­րե­լով քի­ մի­ա­կան նյու­թեր ջրում: Օր­գա­նա­կան նստ­վածք­նե­րը պետք է միշտ հե­ռաց­վեն ա­վա­զան­նե­րից ու ջրոր­դան­նե­րից: ված պինդ նյու­ 3.3.4. Ջրում կախ­ թեր ­ Կախ­ ված պինդ նյու­ թեր են այն նյու­ թե­ րոնք լո­ րը, ո­ ղում են ջրի մեջ: Սո­ վո­ րա­բար, դրանք օր­գա­նա­կան նյու­թեր են, ո­րոնք կա­րող են քայ­քայ­վել` սպա­ռե­ լով ջրում առ­կա թթ­վա­ծի­նը՝ ջրի մեջ ար­տադ­րե­լով քի­մի­ա­կան նյու­թեր, հատ­կա­ պես` ա­մո­նի­ակ: Բա­ցի դրա­նից` քայ­քայ­վող կախ­ված պինդ նյու­թե­րը խա­թա­րում են նաև ձկան շն­չա­ռա­կան օր­գան­նե­րի աշ­խա­տան­քը: Կախ­ված պինդ նյու­թե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը ձկան վրա կա­րե­լի է հա­մե­մա­տել հր­դե­հի ժա­մա­նակ մար­դու օր­ գա­նիզ­մի վրա ծխի ներշնչ­ման ազ­դե­ցու­թյան հետ Ո­ւս­տի, ջրի շր­ջապ­տույ­տի ժա­մա­նակ կախ­ված պինդ նյու­թե­րը պետք է հե­ռաց­վեն թեք միջ­նորմ ­ն ե­րի վրա նս­տեց­ման (սե­դի­մեն­տա­ցի­ա) կամ ջու­րը մա­ղով ան­ցկաց­նե­լու մի­ջո­ցով: 3.3.5. Ա­մո­նի­ա­կի քա­նա­կի հաշ­վարկ­ման օ­րի­նակ­ներ Հաշ­վար­կը կա­տա­րե­լու հիմ ­ն ա­կան նպա­տակն է հս­կել, որ ա­մո­նի­ա­կի խտու­ թյու­նը ա­վա­զա­նում բարձր չլի­նի: Ա­մո­նի­ա­կի քա­նա­կի բարձ­րաց­մա­նը նպաս­տող գոր­ծոն է ջրում մնա­ մա­ լու ժա­ նա­ կը: Հի­ շենք, որ ջրում մնա­ մա­ լու ժա­ նակն այն ժա­ մա­նակն է, ո­րը պա­հանջ­վում է ա­վա­զա­նի ջուրն ամ­բող­ջու­թյամբ թար­մաց­նե­լու հա­մար: Ա­վա­զա­նի խո­րու­թյուն` 1 մետր, լայ­նու­թյուն` 4մ, եր­կա­րու­թյուն` 20մ ­Ժա­մում մա­տա­կա­րար­վող թարմ ջուր` 20մ3 Ձկ­նե­րի խտու­թյուն` 50կգ/մ3 ­Կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին` 1.48% րի հոսք = 5.5լ/վրկ, 20 մ3/­ժամ Ջ­ 18 ­Առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ­՝ Առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ = ջրի ծա­վալ x ձկ­նե­րի խտու­թյուն Առկա ձկների ընդհանուր քաշ = (4մ x 1մ x 20մ)x 50կգ/մ3 Առկա ձկների ընդհանուր քաշ = 400 կգ ­Կե­րա­բա­ժին՝ Կերաբաժին = առկա ձկների ընդհանուր քաշ x կերակրման չափաբաժին Կերաբաժին = 400կգ x 1.48% Կերաբաժին = 5.92 կգ ­ Ըն­դա­մե­նը ա­մո­նի­ակ՝ գրամ Ընդամենը ամոնիակ = կերաբաժին × 35 կեր կգ գրամ Ընդամենը ամոնիակ = 5.92 × 35 կեր կգ Ընդամենը ամոնիակ = 207 գրամ Ջ­րում մնա­լու ժա­մա­նակ՝ ավազանի ծավալ Ջրում մնալու ժամանակ = × 60 ջրի հոսք (4մ × 1մ × 20մ) Ջրում մնալու ժամանակ = × 60 մ3 20 ժամ Ջրում մնալու ժամանակ = 240րոպե ­Ա­մո­նի­ակ՝ Ամոնիակի քանակը ավազանում ավազանի ջրում նմալու ժամանակ = × ընդամենը ամոնիակ 24 ժամ × 60 րոպե 240 րոպե Ամոնիակի քանակը ավազանում = × 207 24 ժամ × 60 րոպե Ամոնիակի քանակըավ ազանում = 34.5 գրամ ­ Ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյուն՝ ամոնիակի քանակ Ամոնիակի խտություն (կոնցենտրացիա) = ավազանի ծավալ 34.5 գրամ Ամոնիակի խտություն = 80 մ3 գրամ Ամոնիակի խտություն = 0.43 �3 մ գրամ� Ամոնիակի խտություն = 0.43 լ 19 4. ԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՍԱՐ­ՔԱ­ՎՈ­ՐՈՒՄ­ՆԵՐ 4.1. Բու­ծա­րան Ա­ճի պար­բե­րաշր­ջա­նի սկզ­բում ձկ­նե­րը շատ ար­դյու­նա­վետ են` յու­րաց­ված կե­ րը կեն­դա­նի զանգ­վա­ծի վե­րա­ծե­լու ա­ռու­մով (կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից (ԿՓԳ)՝ FCR), և ա­ճում են խիստ ա­ րագ (ձկների ա­ ճի գոր­ ծա­կից (ՁԱԳ)՝ Specific րը ներ­ Growth Rate` SGR), ո­ կա­յաց­վում է որ­պես մարմ ­ն ի քա­ կոս: շի տո­ Ծախ­սար­դյու­նա­վե­տու­թյան ա­ռու­մով կար­ևոր է, որ այս փու­լը լա­վա­գույնս օգ­ տա­գործ­վի: Կե­րի լավ փո­խա­կերպ­ման շնոր­հիվ 1կգ ձկան ար­տադ­րու­թյան ի­նք­նար­ժե­ րող է հա­ քը կա­ մե­ տա­ մա­ բար ցածր լի­ նել, նույ­ թե կե­ նիսկ ե­ նը շատ բարձր է: րի գի­ Բուծարանը (ինկուբատոր և ման­րաձ­կան ու մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մասեր) հա­ մե­մա­տա­բար փոքր է, ին­չի շնոր­հիվ դրա կա­ռա­վա­րումն ա­վե­լի հեշտ է: Բուծ­ման և ման­րա­ձկան ա­ճեց­ման հա­ջո­ղու­թյան գրա­վա­կա­նը օպ­տի­մալ ջրային մի­ջա­վայ­րի (ջեր­մաս­տի­ճան) ստեղ­ծումն է, որ­տեղ ձկ­նե­րը կա­րող են կե­րակր­վել ա­ռա­վե­լա­ գույն չա­փով: Այս գոր­ծըն­թա­ցը կարճ է տևում, օ­րի­նակ՝ իշ­խա­նի դեպ­քում ձկն­կի­ թից ծն­վե­լուց 4 ա­միս ան­ց զար­գա­ցող ման­րաձ­կան քա­շը հաս­նում է 35 գրա­մի: Ին­կու­բա­տո­րում տար­վա ըն­թաց­քում կա­րե­լի է ստա­նալ 35-գ­րամ քա­շով իշ­խանն­ նե­րի մի քա­նի խմ­բա­քա­նակ և փո­խադ­րել ա­ճեց­ման ար­տադ­րա­մաս: Կախ­ված ջրաղ­բյու­րի ջեր­մաս­տի­ճա­նից՝ ձկն­կի­թից ձկան ծնվելու հա­ մար կա­րող է հարկ լի­նել տա­քաց­նե­լու օգ­տա­գործ­վող ջու­րը: Ստորև բեր­ված 12-րդ ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­վում է իշ­խա­նի տար­բեր տե­սակ­նե­րի հա­մար ձկն­կի­թից ձկան ծն­վե­լու հա­մար պա­հանջ­վող օ­րե­րի քա­նա­կը՝ ջրի տար­բեր ջեր­ մաս­տի­ճան­նե­րի պայ­ման­նե­րում: Պատկեր 11: Իշխանի ԿՓԳ (FCR) և Պատկեր 12: Իշխան. ձկնկիթից ձկան ծնվելու ԱՀԳ (SGR) գործակիցները համար պահանջվող օրերի քանակ Աղբյուր՝ հեղինակ Աղբյուր՝ հեղինակ 20 Ս­տորև բեր­ված ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­վում են իշ­խա­նի բուծ­ման ա­ճի ցու­ցա­ նիշ­ներ: Ա­ղ յու­սակ 4.1 Իշ­խա­նի ա­ճի ցու­ցա­նիշ­ներ Չափ Չափ Մի­ջին Ա­վա­ ՁԱԳ ԿՓԳ ԿՀԳ Ար­տադ­րու­ Ա­միս (սկզ­ (վեր­ խտու­ զա­նի (SGR) (FCR) (SFR)* թյուն բում) ջում) թյուն ծա­վալ   (գ­րամ) (գ­րամ) (կգ/մ3) (%/օր)   (%/օր) (կգ կեր/մ3/օր (մ3) 1 0,1 0,7 2 6,49 0,70 4,54 0,09 6 2 0,7 5 8 6,55 0,70 4,59 0,37 10 3 5 15 16 3,66 0,75 2,75 0,44 22 4 15 35 25 2,53 0,75 1,89 0,47 32 րի հա­ * ԿՀԳ (SFR) = Կե­ ծա­ տուկ գոր­ կից = ՁԱԳ (SGR) ˟ ԿՓԳ (FCR) 4.1.1. Ձկն­կիթ ­ն ա­վոր­ված ձկն­կիթ­նե­րից, ո­րոնք կա­րե­լի է գնել կամ ­Բու­ծու­մը սկս­վում է բեղմ ստա­նալ սե­փա­կան տն­տե­սու­թյան մայ­րա­կան կազ­մից: Բեղմ ­ն ա­վոր­ված ձկն­կիթ­ներ կա­րե­լի է գնել մաս­նա­գի­տաց­ված ըն­կե­րու­թյուն­ րից, ի­ նե­ պի­ նչ­ սիք են «Тroutex» և «Troutlodge» (իշ­խա­ նի հա­մար) կամ «Sturgeon churilov» (թա­ռափ­նե­րի հա­մար): 4.1.2. Բու­ծա­րա­նի սար­քա­վո­րում­ն եր Բու­ծա­րա­նը սո­վո­րա­բար բաղ­կա­ցած է ե­րեք Պատկեր 13 հիմ ­ն ա­կան հա­մա­կար­գե­րից՝ ŽŽ ին­կու­բա­տոր (կամ ծնա­րան), ŽŽ ­ման­րաձ­կան ար­տադ­րա­մաս, ŽŽ ­մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մաս: Ին­կու­բա­տոր (ծ­նա­րան) Ձկն­կի­թի ստաց­ման հա­մար բնա­գա­վա­ռում օգ­ տա­գործ­վում են ե­րեք տե­սա­կի ին­կու­բա­տոր­ներ. ŽŽ «­կա­լի­ֆոռ­նի­ա» ին­կու­բա­տոր (տաշ­տե­րով), ŽŽ ­հո­րի­զո­նա­կան ին­կու­բա­տոր, Աղբյուր՝ www.thefishsite.com ŽŽ ուղ­ղա­հա­յաց ին­կու­բա­տոր: Փոր­ ­ ձը ցույց է տա­ լոր ե­ լիս, որ բո­ րեք տե­սա­ կի ին­ բա­ կու­ տոր­ ներն էլ լավ են աշ­ խա­տում և լայ­նո­րեն կի­րառ­վում են: Դրանց միջև տար­բե­րու­թյու­նը ջրի օգ­տա­գոր­ ծումն է, ի­նչ­պես նաև շա­հա­գործ­ման և մշակ­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րը: Ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, ջրի օգ­տա­գոր­ծումն ին­կու­բա­տո­րի ը­նտ­րու­թյան հիմ­ն ա­կան չա­փա­նիշն է: 21 «­Կա­լի­ֆոռ­նի­ա» տե­սա­կի և հո­րի­զո­նա­կան ին­կու­բա­տոր­ներն օգ­տա­գոր­ծում են մո­տա­վո­րա­պես 3-6լ ջուր 1 րո­պե­ում` յու­րա­քան­չյուր 10,000 ձկն­կի­թի բուծ­ման հա­մար, այ­սինքն` 200,000 ձկն­կի­թի հա­մար 60-120լ/­րո­պե (3.6-7.2 մ3/­ժամ): Ո­ւղ­ղա­ հա­յաց ին­կու­բա­տորն օգ­տա­գոր­ծում է մոտ 0.9-1.2 լ ջուր րո­պե­ում` յու­րա­քան­չյուր 10,000 ձկն­կի­թի բուծ­ման հա­մար, այ­սինքն` 200,000 ձկն­կի­թի հա­մար 18-24 լ/­րո­պե (1-1.4 մ3/­ժամ): Պատկեր 14: Կալիֆոռնիական Պատկեր 15: Ուղղահայաց ինկուբատոր տաշտերով ինկուբատոր Աղբյուր՝ www.aquaculture-com.net Աղբյուր՝ www.marisource.com Այս չա­փա­նի­շը կար­ևոր է, քա­նի Պատկեր 16: Հորիզոնական որ ձկն­կի­թի ստա­ցու­մը և ման­րաձ­ ինկուբատոր կան ա­ճն ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն կախ­ված են ջրի ջեր­մաս­տի­ճա­նից (տես` ա­ղ յու­ սակ 4.2): Կախ­ ված ջրաղ­ րի ջեր­ բյու­ մաս­տի­ճա­նից՝ կա­րող է կա­րիք լի­նել ջու­րը տա­քաց­նե­լու: Տա­քաց­ման հա­ մար է­ներ­գի­այի ծախսն ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն կախ­ված է տա­քաց­վող ջրի ծա­վա­լից: Աղբյուր՝ հեղինակ Ա­ղ յու­սակ 4.2 Իշ­խան. Ջրի ջեր­մաս­տի­ճան և ձկն­կի­թից ման­րա­ձուկ ստա­նա­լու օ­րե­րի քա­նակ շում՝ Rainbow = Ծի­ Ն­ ա­ծա­ նա­ խան, Brown = Կարմ­ փայլ իշ­ խայտ. Brook = Թխա­ րա­ թույր կարմ­րա­խայտ, Lake = Լճա­կային կարմ­րա­խայտ 22 Ջ­րաղ­բյու­րից աղ­տոտ­ման վտան­գը կան­խե­լու նպա­տա­կով` նախ­քան ին­կու­ բա­տոր մտ­նե­լը ջու­րը պոմ­պով քաշ­վում ու ան­ցնում է ա­վա­զի զտի­չի և ո­ւլտ­րա­մա­ նու­շա­կա­գույն (UV) ճա­ռա­գայ­թով մշակ­ման խցի մի­ջով: Ին­կու­բա­ցի­այի ա­մե­նից հա­ճախ խոր­հուրդ տր­վող հա­մա­կար­գի տե­սակն ո­ւղ­ղա­հա­յաց ին­կու­բա­տորն է: Ին­կու­բա­ցի­այի ե­րեք հա­մա­կար­գե­րի մեջ այն ա­պա­հո­վում է նվա­զա­գույն քա­նա­ կու­թյամբ ջրի սպա­ռում և նվա­զա­գույն ջե­ռուց­ման ծախ­սեր (ջու­րը տա­քաց­նե­լու դեպ­քում): ­Ման­րաձ­կան ար­տադ­րա­մաս ­Ման­րաձ­կան ար­տադ­րու­թյան հա­մա­կար­գը, ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, բաղ­կա­ցած է փոքր ջրոր­դան­նե­րից («­կա­լի­ֆոր­նի­ա» ին­կու­բա­տոր­ներ տաշ­տե­րից՝ ա­ռանց ներ­ դիր­ րի կամ փոքր ավազանների): Այս­ նե­ տեղ, նոր ծն­ ված «թր­ թուր­ րը» խնամ­ նե­ տե­ վում են (ըն­ նում են չոր կե­ լա­ րին) և ա­ճում են մինչև 0,5 գրամ: Մեկ ջրոր­ դա­նում, որ­տեղ ջրի հոս­քը ժա­մում 2,5 մ3 է, ի­սկ շր­ջա­նա­ռու­թյու­նը՝ 50%, կա­րող են բուծ­վել 50,000 ման­րաձկ­ներ: Ին­կու­բա­տո­րում տա­քաց­ված ջու­րը կա­րող է օգ­տա­գործ­վել ման­րաձ­կան ար­ տադ­րա­մա­սում, բա­ցա­ռու­թյամբ ե­րբ ջուրն ան­ցել է քի­մի­ա­կան մշա­կում կամ ձկն­կիթ­ները բեր­վել են ար­տա­քին աղ­բյուր­նե­րից: Ջրի կրկ­նա­կի օգ­տա­գոր­ծու­մը խնա­յում է է­ներ­գի­ան: Կե­րակ­րմանն ըն­տե­լա­նա­լուց հե­տո, ե­րբ ման­րաձ­կան քա­շը հաս­նում է մոտ 0.5 գրա­մի, դրանք տե­ղա­փոխ­վում են մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մաս: ­Մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մաս Ձկ­նե­րի զար­գա­ցող մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մասն իր չա­փե­րով ա­մե­նա­մեծն է բու­ծա­րա­նում: Ման­րա­ ձուկն ա­ վում է 0,5 գրա­ ճեց­ մից մինչև 15սմ չափ և 35գ քաշ ու­նե­ցող մատ­ղա­շի, ո­րից հե­տո տե­ղա­փոխ­վում է ձկան ա­ճեց­ման ար­տադ­րա­մաս: Մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մա­սը բաղ­կա­ցած է շր­ջա­նաձև ա­վա­զան­նե­րից: Ման­րաձ­ կան ար­տադ­րա­մա­սի ջու­րը կա­րող է կր­կին օգ­տա­գործ­վել այլ մատ­ղա­շի ար­ տադ­րա­մա­սում, ե­թե այն քի­մի­ա­կան մշակ­ման չի են­թարկ­վել: Ո­ւս­տի, մատ­ղա­շի ար­տադ­րա­մա­սե­րը շատ հար­մար են ջրի շր­ջապ­տույ­տի հա­մար, քա­նի որ դրանք փոքր հա­մա­կար­գեր են, որ­տեղ կա­րե­լի է ա­պա­հո­վել ա­րագ աճ: ­Բու­ծա­րա­նի հա­մար պա­հանջ­վող ներդ­րում­ն եր ­Ներդր­ման չա­փը կախ­ված է ե­րեք գոր­ծոն­նե­րից` ŽŽ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում ար­դեն առ­կա կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը (o­րի­նակ, կա­րե­լի է կր­կին օգ­տա­գոր­ծել ե­ղած ջրոր­դան­նե­րը կամ ո­ւղ­ղա­հա­յաց ին­կու­բա­ տոր­նե­րը), ŽŽ ջրի հա­սա­նե­լի­ու­թյուն և ջրաղ­բյու­րի ջեր­մաս­տի­ճան, ŽŽ կա­ռուց­ման ե­ղա­նակ (հա­մա­կար­գե­րը շա­հա­գործ­ման հա­մար պատ­րաստ վի­ ճա­կում (turn-key) գն­վե ՞լ են ար­տերկ­րում` ան­մի­ջա­պես մա­տա­կա­րա­րի՞ց, թե դրանք կա­ռուց­վում են Հա­յաս­տա­նում տե­ղա­կան մաս­նա­գետ­նե­րի կող­մից): Ս­տորև ներ­կա­յաց­վում է 100տ հզո­րու­թյամբ իշ­խա­նի բու­ծա­րա­նի մո­տա­վոր 23 գի­նը (ա­ռանց ման­րա­մասն հաշ­վարկ­նե­րի). ŽŽ Ար­տերկ­րում 100%-ով շա­հա­գործ­ման պատ­րաստ (turn-key) հա­մա­կար­գի ման գի­ գն­ նը` մոտ €300,000: ŽŽ Առ­կա տեխ­նի­կա­կան բա­զայի կր­կին օգ­տա­գոր­ծում և ին­կու­բա­ցի­այի հա­մա­ կար­գի կա­ռու­ցում տե­ղում` մոտ €100,000 (ը­ստ փոր­ձա­գի­տա­կան գնա­հա­տա­ կա­նի): 4.2. Ձկն­կի­թ գնել, թե ստա­նալ սե­փա­կան տն­տե­սու­թյու­նում Ձկն­կիթ­նե­րը կա­րող են բուծ­վել և բեղմ ­ն ա­վոր­վել սե­փա­կան տն­տե­սու­թյան մայ­րա­կան կազ­մից: Գն­ման ար­ժե­քի բա­ցա­կա­յու­թյան պա­րա­գա­յում, թվում է, որ սե­փա­կան տն­տե­սու­թյան մայ­րա­կան կազ­մից ձկն­կիթ ստա­նա­լը լա­վա­գույն տար­ բե­րակն է՝ ծախ­սե­րի խնայո­ղու­թյան տե­սան­կյու­նից: Սա­կայն, դա ճիշտ չէ. գն­ված ձկն­կիթ­նե­րի ա­ճի բնու­թագ­րե­րը բո­լո­րո­վին տար­ բեր ե­ն՝ գե­նե­տիկ ը­նտ­րու­թյան (սե­լեկ­ցի­այի), բո­լո­րը էգ լի­նե­լու, և տրիպ­լոիդ քրո­ մո­սո­մային հա­վա­քա­կազմ ու­նե­նա­լու պատ­ճա­ռով: Գն­ված բեղմ ­ն ա­վոր­ված ձկն­ կիթ­նե­րի ա­ճը և դի­մադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը հի­վան­դու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ ա­վե­լի բարձր է, ո­ րը հան­գեց­նում է ան­կման ա­ վե­լի ցածր և ա­ ճի ա­ վե­ լի բարձր ցու­ նիշ­ ցա­ նե­րի: Ար­դյուն­քում, մե­ծա­նում է 1մ3 ջրից ստաց­վող ար­տադ­րան­քի ծա­վա­լը: Մյուս ա­ռա­վե­լու­թյունն այն է, որ գն­ված բեղմ ­ն ա­վոր­ված ձկն­կիթ­նե­րը մատ­չե­լի են տար­ վա մեջ ա­վե­լի եր­կար ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում, մինչ­դեռ սե­փա­կան տն­տե­սու­թյու­ նում ձկ­նե­րի մատ­ղա­շի բու­ծու­մը կա­րե­լի է կազ­մա­կեր­պել մի քա­նի շր­ջա­նով: Ձուկ ար­տադ­րող­նե­րի հա­մար կար­ևոր է ի­մա­նալ, որ տրիպ­լոիդ քրո­մո­սո­մային հա­վա­ քա­կազմ ու­նե­ցող գն­ված ձկն­կիթ­նե­րը ստերջ են (ս­տե­րիլ են), այ­սինքն՝ դրանք չեն կա­րող օգ­տա­գործ­վել մայ­րա­կան կազմ ձևա­վո­րե­լու հա­մար: 4.3. Ձ­կան ա­ճեց­ման ար­տադ­րա­մաս Ջ­րի ո­րա­կը ո­րոշ­վում է շա­հա­գործ­վող հա­մա­կար­գով և ջրաղ­բյու­րով: Առ­կա ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան հա­մար ջրի աղ­բյուրն ար­դեն հայտ­նի է և չի ա­կն­ կալ­վում, որ այն ա­ռա­ջաց­նի ո­րա­կի հետ կապ­ված խն­դիր­ներ: Ի­սկ ջրի ծա­վա­լը կա­րող է խնդ­րա­հա­րույց լի­նել կամ չլի­նել: Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում կի­րառ­վող հա­մա­կար­գի տե­սա­կը մե­ծա­ պես ազ­դում է ԿՓԳ-ի վրա: Ը­ստ է­ու­թյան, տար­բե­րակ­վում են եր­կու հա­մա­կար­ գեր՝ ŽŽ ­Հո­սող ջրով (բաց ե­ղա­նա­կով ձկ­նա­պա­հու­թյան) հա­մա­կարգ, որ­տեղ ջուրն օգ­տա­գործ­վում է մի­այն մեկ ան­գամ (ցան­ցա­վան­դա­կային, լճա­կային և հոս­ քային հա­մա­կար­գեր), ŽŽ Ջ­րի բազ­մա­կի օգ­տա­գործ­մամբ (շր­ջապ­տույ­տով) հա­մա­կարգ, որ­տեղ ջու­րը մեկ ան­գամ օգ­տա­գոր­ծե­լուց հե­տո կր­կին օգ­տա­գործ­վում և պար­բե­րա­բար շր­ջա­նառ­վում է: 24 4.3.1. ­Հո­սող ջրով (բաց) հա­մա­կարգ Սո­վո­րա­բար, ձկ­նա­պա­հու­թյան բաց ե­ղա­նա­կով հա­մա­կար­գեր են «­հո­սող ջրով ա­վա­զա­նով», «­ցան­ցա­վան­դա­կով» և «լ­ճա­կով» հա­մա­կար­գե­րը: Պատկեր 17: Պատկեր 18: Պատկեր 19: Լճակ Հոսող ջրով ավազան Ցանցավանդակ Աղբյուր՝ հեղինակ Աղբյուր՝ հեղինակ Աղբյուր՝ հեղինակ ­Սո­վո­րա­բար, հոս­քային կամ լճա­կային հա­մա­կար­գում ջու­րը մա­տա­կա­րար­ վում է բնա­կան աղ­բյու­րից, ո­ւս­տի հա­մա­կար­գի շա­հա­գոր­ծու­մը կախ­ված է ջրի ո­րա­կից ու բնա­կան աղ­բյու­րի ջրի քա­նա­կից: Սա նշա­նա­կում է` թթ­ված­նի բա­վա­ րար մա­կար­դակ, ջրի բա­վա­րար հոսք, բնա­կան կամ մար­դա­ծին աղ­տոտ­ման բա­ ցա­կա­յու­թյուն: 4.3.2.Ջ­րի բազ­մա­կի օգ­տա­գործ­մամբ հա­մա­կարգ Ջ­րի բազ­մա­կի օգ­տա­գործ­մամբ Պատկեր 20: Փակ համակարգ հա­մա­կար­գին հա­տուկ օ­րի­նակ է Ջրի շր­ջապ­տույ­տով հա­մա­կար­գը (ՋՇՀ), որ­տեղ ջու­րը հաս­նե­լով հա­մա­կար­գի վեր­ջին` ամ­բող­ջու­թյամբ կամ մաս­ նա­կի­ո­րեն պոմ­պով հետ է մղ­վում հա­ մա­ կար­գի սկիզբ (20-րդ և 21-րդ պատ­ կեր­ներ): Ջ­րի շր­ջապ­տույ­տով աշ­խա­տե­լու Աղբյուր՝ HESY Aquaculture: դեպ­քում հարկ է ո­ շել, թե ա­ րո­ րդյոք www.hesy.com ջուրն ան­հրա­ժեշտ է մշա­կել, այ­սինքն՝ կա­տա­րել ջրի նստ­վածք­նե­րի հե­ռա­ցում, թթ­ված­նով կրկ­նա­կի հարս­տա­ցում և (կամ) լուծ­ված վնա­սա­կար նյու­թե­րի հե­ռա­ցում: 4.3.3.­Ցան­ցա­վան­դա­կային հա­մա­կարգ ­Ցան­ցա­վան­դա­կային հա­մա­կար­գը լայ­նո­րեն կի­րառ­վում է և մյուս­նե­րի հա­մե­ մա­տու­թյամբ պա­հան­ջում է ա­վե­լի քիչ ներդ­րում: Այդ հա­մա­կար­գով աշ­խա­տող ­ն եր: տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ար­ձա­նագր­վել են և´ հա­ջո­ղու­թյուն­ներ, և´ ձա­խո­ղում Ցան­ցա­վան­դա­կային հա­մա­կար­գի ա­մե­նա­մեծ ա­ռա­վե­լու­թյունն այն է, որ մեծ ներդ­րում չի պա­հան­ջում, ի­սկ թե­րու­թյուն­ներ են, մաս­նա­վո­րա­պես այն, որ. 25 ŽŽ տն­տե­սու­թյան լո­գիս­տիկ շա­հա­գոր­ծումն ա­վե­լի դժ­վար է` մաս­նա­վո­րա­պես կե­րակ­րու­մը և ձկ­նա­հա­վա­քը, ŽŽ ֆի­նան­սա­կան ար­դյունք­նե­րը մե­ծա­պես կախ­ված են կա­ռա­վար­ման փոր­ձից և ձկ­նե­րի մո­նի­թո­րին­գից, ŽŽ ջ­րային մի­ջա­վայ­րի հս­կո­ղու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման հնա­րա­վո­րու­թյու­նը սահ­մա­ նա­փակ է, ŽŽ Այդ հա­մա­կար­գը խնդ­րա­հա­րույց է ջրային մի­ջա­վայ­րի աղ­տոտ­ման ա­ռու­մով: ­ն ե­րի պատ­ճառ են դար­ձել: Ամ­ ­Վեր­ջին եր­կու թե­րու­թյուն­նե­րը մեծ ձա­խո­ղում բող­ջա­կան լճեր աղ­տոտ­վել են այն աս­տի­ճա­նի, որ այն­տեղ այլևս հնա­րա­վոր չի եղել զբաղ­վել ձկ­նա­պա­հու­թյամբ: Վատ ո­րա­կի ջրային մի­ջա­վայ­րի պատ­ճա­ռով ար­ձա­նագր­վել է մինչև 100% ան­կում: Այս հա­մա­կար­գի կի­րառ­ման խնդ­րա­հա­րույց կող­մե­րից է նաև թթ­ված­նի ցածր մա­կար­դա­կը, ո­րը կա­րող է տե­ղի ու­նե­նալ ո­ւր­բա­ նի­զա­ցի­այի կամ ձկ­նա­պա­հու­թյան ար­դյուն­քում շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի քի­մի­ա­կան աղ­տոտ­ման հետ­ևան­քով: 4.3.4. Լրիվ (փակ) շր­ջապ­տույ­տով ջրա­մա­տա­կա­րար­ման հա­մա­կարգ (փակ հա­մա­կարգ) Հսկ­վող և կա­յուն ջրային մի­ջա­վայ­րի ա­պա­հով­ման հա­մար կի­րառ­վում է ՋՇՀ հա­մա­կարգ: ՋՇՀ-ն սո­վո­րա­բար տե­ղա­կայ­վում է փակ շի­նու­թյան ներ­սում` օգ­տա­ գոր­ծե­լով սահ­մա­նա­փակ քա­նա­կու­թյամբ ջուր՝ տա­րե­կան 100տ ար­տադ­րա­մա­սի հա­մար՝ 2լ/վրկ ջուր: Ջ­րի շա­րու­նա­կա­կան շր­ջապ­տույ­տի հա­մա­կար­գում կու­տակ­վող աղ­տո­տող նյու­թե­րը հե­ռաց­վում են կեն­սա­բա­նա­կան և մե­խա­նի­կա­կան զտիչ­նե­րի մի­ջո­ցով: Ջրի ջեր­մաս­տի­ճա­նի մշ­տա­կան և ամ­բող­ջա­կան հս­կո­ղու­թյան շնոր­հիվ ձուկն ա­ճում է օպ­տի­մալ ջեր­մաս­տի­ճա­նի պայ­մա­նում և կա­րող է կե­րակր­վել ա­ռա­վե­լա­ գույն չա­փով: Կա­յուն ջեր­մաս­տի­ճա­նի պահ­պան­ման շնոր­հիվ ձմ­ռա­նը ձուկն ա­ճում է նույն­քան ա­րագ, որ­քան ամ­ռա­նը: Վա­ճառ­քի տե­սան­կյու­նից` ա­պա­հով­վում է կա­յուն ո­րակ և մա­տա­կար­ման ծա­վալ: Ե­թե ո­րո­շել եք կի­րա­ռել փակ հա­մա­ Պատկեր 21: Փակ համակարգի կարգ, ա­ պա նկա­ տի ու­ ցեք, որ կան նե­ ուրվագիծ շատ ըն­կե­րու­թյուն­ներ, ո­րոնք պն­դում են, որ կա­րող են կա­ռու­ցել այդ հա­մա­կար­ գը: Այդ­պի­սի հա­մա­կար­գի բա­ղադ­րիչ­ ներ կա­ լի է ձեռք բե­ րե­ րել տար­ բեր մա­ տա­կա­րար­նե­րից: Սա­կայն շատ կար­ևոր նշա­նա­կու­թյուն ու­նի հա­մա­կար­գի ճիշտ նա­խագ­ծու­մը, և, ցա­վոք, ոչ բո­լոր կա­ռու­ ցող­ներն ու­նեն բա­վա­րար գի­տե­լիք­ներ նա­խագծ­ման ո­լոր­տում: Խոր­հուրդ է տր­ վում օ­գտ­վել հա­մա­կար­գե­րի նա­խագծ­ման ո­լոր­տում խո­րը գի­տե­լիք­ներ և մեծ փորձ Աղբյուր՝ հեղինակ 26 ու­նե­ցող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րից: Այդ ո­լոր­տում ա­ռա­ջա­տար ըն­կե­ րու­ նե­ թյուն­ րից են «AKVA group»-ը (www.akvagroup.com) և «Hesy»-ն (www.hesy. com): 21-23-րդ պատկերներում ներ­կա­յաց­ված են փակ հա­մա­կար­գի գծա­պատ­կեր­ ներ և հա­տա­կա­գիծ: Պատկեր 22: Փակ համակարգ Պատկեր 23: Փակ համակարգի հատակագիծ Աղբյուր՝ հեղինակ Աղբյուր՝ հեղինակ 4.3.4.1. Զ­տի­չի բաղ­կա­ցու­ցիչ մա­սեր Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, կա­րե­լի է նշել ե­րեք տե­սա­կի զտիչ­ներ (ֆիլտր). ŽŽ մաղ` նստ­վածք­նե­րի, ձկ­նե­րի ար­տա­թո­րան­քի և կե­րի մնա­ցորդ­նե­րի հե­ռաց­ ման հա­մար, ŽŽ ­կա­թի­լային զտիչ` ա­մո­նի­ու­մը նիտ­րա­տի փո­խա­կեր­պե­լու և CO2 -ի հե­ռաց­ման հա­մար, ŽŽ ընկղմ­ված զտիչ` նիտ­րատ­նե­րը նիտ­րիտ­նե­րի և ա­զո­տա­կան գա­զի փո­խա­կեր­ պե­լու, ի­նչ­պես նաև մանր մաս­նիկ­նե­րը հա­վա­քե­լու հա­մար: Շար­ժա­կան հա­տա­կով զտի­չը նույն­պես լայն կի­րա­ռու­թյուն է գտ­նում, սա­կայն դրա գոր­ծա­ծու­թյան հա­մար ան­հրա­ժեշտ է հա­մակ­ցել կա­թի­լային և ը­նկղմ­ված զտիչ­նե­րը: ­Մաղ Մա­ղի հա­մար սո­վո­րա­բար օգ­տա­գոր­ծվում են թմ­բու­կային կամ սկա­վա­ռա­ կային զտիչ­ներ: Ա­վա­զա­նից ջու­րը հո­սում է թմ­բու­կի (ս­կա­վա­ռա­կի) մեջ և դուրս է հո­ ղի վրա: Մա­ սում մա­ նե­ ղերն ու­ նում են տար­ բեր չա­ փի ան­ ցքեր (40-60-100 միկ­րո­ մետր): Մա­ղի ան­ցքի չա­փը կախ­ված է դրա մի­ջով ան­ցնող մաս­նիկ­նե­րի չա­փից, սկ դրանք ի­ ի­ րենց հեր­թին ազ­դում են ջրի գույ­ նի վրա: Քա­ խա­ նի որ իշ­ նը զգա­յուն է ջրում կախ­ված մաս­նիկ­նե­րի հան­դեպ, ո­ւս­տի իշ­խա­նի ար­տադ­րու­թյան հա­մար օգ­տա­գործ­վում է մանր ան­ցքե­րով մաղ, ի­սկ մյուս ձկ­նե­րի հա­մար` մեծ ան­ցքե­րով մաղ: 27 Ջ­րի մա­կար­դա­կը թմ­բու­կի (ս­կա­վա­ռա­կի) մեջ կազ­մում է դրա տրամագծի մոտ 40%-ը: Թմ­բու­կը (ս­կա­վա­ռա­կը) պտտ­վում է այն­պես, որ մաս­նիկ­նե­րը ջրի հա­տա­ կից բարձ­րա­նում և «որս­վում» են թմ­բու­կի (ս­կա­վա­ռա­կի) մեջ տե­ղադր­ված մա­ղի վրա: Բարձր ճնշ­ ման տակ ջու­ րը դր­ սից ներս է մղում ջրի շիթ, այն­պես որ մա­ ղը շա­րու­նա­կա­բար մաքր­ վում է: Դր­ սից ներս մտ­ նող ջրի հոս­ քը տա­ նիկ­ նում է մաս­ նե­րը` հա­վա­քե­լով դրանք ջրոր­դա­նում, ո­րն այ­նու­հետև մաքր­վում է: Մա­ղը մե­խա­ նի­կա­կան զտիչ է, որ­տեղ տե­ղի չեն ու­նե­նում կեն­սա­բա­նա­կան գոր­ծըն­թաց­ներ: Պատկեր 24: Մաղով զտիչ Աղբյուր՝ Hydrotech company: www.hydrotech.com ­Կա­թի­լային զտիչ Կա­թի­լային զտի­չը կեն­սա­բա­նա­կան ու մե­խա­նի­կա­կան զտիչ­նե­րի մի­աս­նու­ րը ցող­ թյուն է: Ջու­ կեն­ վում է «­ սա­ բա­նա­կան ցան­ ցի» վրա (տես` պատ­ կեր 25): Կա­ թի­լային զտի­չը մե­խա­նի­կա­կան ե­ղա­նա­կով ջրից հա­նում է CO2 -ը, ի­սկ օ­դա­փո­խի­ չը քա­շում է թարմ օ­ դը զտի­ չի հա­տա­կից դե­պի վերև: Այդ կերպ, CO2 -ը դուրս է մղ­վում զտի­չից: Պատկեր 25: Կաթիլային զտիչ Պատկեր 26: Կաթիլային զտիչ Աղբյուր՝ հեղինակ Աղբյուր՝ հեղինակ ­Նոր կա­թի­լային զտիչ տե­ղադ­րե­լիս ան­հրա­ժեշտ է, որ զտի­չը գոր­ծարկ­վի կեն­սա­բա­նա­կան ե­ղա­նա­կով: Կեն­սա­բա­նա­կան ցան­ցի վրա ա­ճում են ման­րէ­ներ (նիտ­րո­բակ­տե­րի­ա և նիտ­րոս­պի­րե­ա), ո­րոնք թթ­վա­ծին օգ­տա­գոր­ծե­լով (աե­րոբ պայ­ման­նե­րում) ա­մո­նի­ա­կը փո­խա­կեր­պում են նիտ­րատ­նե­րի: Այդ պրո­ցե­սում ման­րէ­նե­րը սպա­ռում են թթ­վա­ծին: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում ման­րէ­նե­րի քա­նա­կը ա­ճում է կեն­սա­բա­նա­կան ցան­ցում: Կա­թի­լային զտի­չի վրա լց­վող ջրի քա­նա­կը 28 շատ կար­ևոր է: Ե­ թե այն շատ ցածր է, ման­ նե­ րէ­ րի քա­նա­ կը չա­ փա­ զանց շա­ տա­ նում է և ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում խա­փա­նում զտի­չի աշ­խա­տան­քը, ի­սկ ե­թե շատ բարձր է, ա­պա նվա­ զում է զտ­ման կա­րո­ղու­ թյու­ ռու­ նը: Այս ա­ մով շատ կար­ևոր է զտի­չի ճիշտ նա­խագ­ծու­մը: Ընկղմ­ված զտիչ Այս դեպ­քում ևս կեն­սա­բա­նա­կան ցանցն օգ­տա­գործ­վում է նաև որ­պես զտ­ ման մի­ վայր, սա­ ջա­ նկղմ­ կայն այն ը­ վում է 4մ խո­ թյամբ տա­ րու­ ռի մեջ: Հիմ կա­ ­ն ա­ կան գոր­ծըն­թա­ցը կեն­սա­բա­նա­կան է: Ջրի դան­դաղ հոսքն ան­ցնում է կեն­սա­բա­ նա­կան ցան­ցով՝ ներք­ևից դե­պի վերև: Ա­նաէ­րոբ պայ­ման­նե­րում ման­րէ­նե­րը (միկ­րո­կոկ­ներ) փո­խա­կեր­պում են նիտ­րատ­նե­րը նիտ­րա­տային գա­զի, ո­րը դուրս է գա­լիս զտի­ չից տա­կա­ րին մա­ ռի վե­ սով: Կողմ կի ազ­ ­ն ա­ դե­ թյունն այն է, որ ջրի ցու­ դան­դաղ շար­ժի պատ­ճա­ռով ջրի սյու­նա­կում առ­կա փոքր մաս­նիկ­նե­րը նս­տում և հա­վաք­վում են կեն­սա­բա­նա­կան ցան­ցի վրա: Այդ պատ­ճա­ռով յու­րա­քան­չյուր 2 շա­բա­թը մեկ, զտի­չը պետք է մաքր­վի և լվաց­վի: Զտի­չի պահ­պա­նու­թյու­նը հա­րա­ բե­րա­կա­նո­րեն հեշտ գոր­ծըն­թաց է: Տա­կա­ռի հա­տա­կին փչ­վում է սեղմ­ված օդ և մաքր­վում է կեն­սա­բա­նա­կան ցան­ցը` մի­ա­ժա­մա­նակ դա­տար­կե­լով ջու­րը: Սո­վո­ րա­բար, օգ­տա­գործ­վում են մե­կից ա­վե­լի տա­կառ­ներ: Եր­բեք չպետք է մաք­րել բո­ լոր տա­կառ­նե­րը մի­ա­ժա­մա­նակ. դրանց 50 տո­կո­սը պետք է մաքր­վեն մեկ շա­բա­ թում, ի­սկ մյուս կե­սը` հա­ջորդ շա­բա­թում: Մաք­րու­մը ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես նվա­զեց­նում է ման­րէ­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը, ո­ւս­տի մաք­րե­լով տա­կառ­նե­րը մի­այն 50 տոկոսով թույլ չենք տա­լիս, որ ման­րէ­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը չա­փա­զանց նվա­զի: Պատկեր 27: Ընկղմված զտիչ Աղբյուր՝ հեղինակ 4.3.4.2. Է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի օգ­տա­գոր­ծում Ջ­րի լրիվ շր­ջապ­տույ­տով հա­մա­կար­գի ճիշտ նա­խագ­ծու­մը շատ կար­ևոր է և այն կախ­ված է մի քա­նի գոր­ծոն­նե­րից: ՋՇՀ-ի նա­խագծ­ման հիմ ­ն ա­կան գոր­ծոն­ ներն են ձկան ար­տադ­րու­թյան պա­հանջ­վող մա­կար­դա­կը և ջրի ո­րա­կը: Ս­տորև կա­տար­ված հաշ­վարկ­նե­րը հիմն­վում են հետ­ևյալ են­թադ­րու­թյուն­նե­րի վրա`­ 29 ŽŽ իշ­խա­նի տա­րե­կան ար­տադ­րու­թյան մա­կար­դակ` 100տ, ŽŽ 100մ խո­րու­թյամբ խոր­քային ջր­հոր, որ­տեղ պա­հանջ­վում է կա­տա­րել եր­կա­թի հե­ռա­ցում, ŽŽ լ­րիվ վե­րաշր­ջա­նա­ռու­թյուն, ŽŽ 600,000 հատ մատ­ղա­շի ար­տադ­րու­թյուն` շուրջ­ տա­րի: Որ­պես օ­րի­նակ բեր­վում է իշ­խա­նի ար­տադ­րու­թյու­նը, քա­նի որ այն զգա­յուն ­ ձկ­նա­տե­սակ է, ո­րի բուծ­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ են ջրային մի­ջա­վայ­րի ո­րո­շա­կի պայ­ման­ներ: Ի­սկ, օ­րի­նակ՝ լո­քոյի ար­տադ­րու­թյան հա­մար կպա­հանջ­վի իշ­խա­նի հա­ մար ստորև նշ­ ված թվե­ րի մինչև 30%-ը: ­Բու­ծա­րան Ման­րաձ­կան 600,000 մի­ա­վոր ար­տադ­րա­կան հզո­րու­թյամբ բու­ծա­րա­նում, որ­ տեղ ման­րա­ձուկն ա­ճեց­վում է մինչև 35 գրա­մանոց մատ­ղա­շի, է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­ այի ծախ­ սը կազ­ րու­ մում է 6 կՎ: Այդ հզո­ թյունն ան­ հրա­ ժեշտ է ա­վա­ զան­նե­րում և զտիչ­նե­րում ջրի շր­ջապ­տույ­տի հա­մար: ­Քա­շաճ ­Տա­րե­կան 100տ ար­տադ­րա­կան հզո­րու­թյան հա­մար 1 ­ժա­մում ան­հրա­ժեշտ է պոմ­պով քա­շել 1000մ3 ջուր, ո­րի պա­րա­գա­յում ջրում մնա­լու ժա­մա­նա­կը կազ­մում է 30 րո­պե: Պոմ­պե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը կախ­ված է հոս­քից, բարձ­րու­թյուն­նե­րի տար­բե­րու­ թյու­նից և խո­ղո­վակ­նե­րի ու կցա­սար­քե­րի դի­մադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նից: Է­լեկտ­րա- է­ներ­գի­այի ծախ­սը կախ­ված է պոմ­պի ը­նտ­րու­թյու­նից: Պոմպ ը­նտ­րե­լիս և գնե­ լիս խոր­հուրդ է տր­վում ո­րո­շու­մը կա­յաց­նել սկզբ­նա­կան ներդ­րու­մային ար­ժե­քի և գոր­ծառ­նա­կան ծախ­սե­րի հի­ման վրա: Ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, ցածր գնով ա­ռա­ ջարկ­վող պոմ­պե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյունն ա­վե­լի պա­կաս է, ի­սկ է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­ այի ծախ­սը` ա­վե­լի մեծ: Ո­ւս­տի, խոր­հուրդ է տր­վում հաշ­վի առ­նել ներդ­րու­մային և գոր­ծառ­նա­կան ծախ­սե­րը: ­Բեր­ված իշ­խա­նի օ­րի­նա­կում պոմ­պի պա­հանջ­վող հզո­րու­թյու­նը 16 կՎ է: ­Այլ բա­ղադ­րիչ­ներ ­Փակ հա­մա­կար­գե­րում կան նաև այլ բա­ղադ­րիչ­ներ, ո­րոնք կապ չու­նեն ջրի շր­ջապ­տույ­տի հետ, սա­կայն խիստ կար­ևոր են: Դրանք նե­րա­ռում են` թմ­բու­կային զտի­չի պոմ­պեր (ջ­րի սրսկ­ման հա­մար), փչա­մաքր­ման պոմպ, հոս­քաջ­րե­րի մաքր­ ման կա­յան, ո­ւլտ­րա­մա­նու­շա­կա­գույն ճա­ռա­գայթ­ման և (կամ) օ­զո­նով հարս­տաց­ ման սարք, ստոր­ գետ­նյա ջրե­ րի ար­տամղ­ ման պոմպ և մաքր­ ման կա­ րոնց յան, ո­ շա­հա­գործ­ման հա­մար մո­տա­վոր հաշ­վար­կով պա­հանջ­վում է 4 կՎ է­լեկտ­րա- է­ներ­գի­ա: 30 Ամ­փո­փում ­Բու­ծա­րա­նի շա­հա­գործ­ման հա­մար պա­հանջ­վում է 6 կՎ հզո­րու­թյուն, այ­ սինքն` տա­րե­կան` 53,000 կՎ/­ժամ է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի սպա­ռում (1 կՎտ ժամ = €0.10)1: 600,000 հատ ման­րա­ձուկ ծա­վա­լի դեպ­քում, մեկ մատ­ղա­շի ար­տադ­րու­ թյան հա­մար պա­հանջ­վող է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի ծախ­սը կկազ­մի €0.01-ից պա­կաս: Քա­շա­ճի ար­տադ­րա­մա­սի հա­մար պա­հանջ­վում է 16կՎ հզո­րու­թյուն, ին­չը նշա­նա­կում է, որ է­ներ­գի­այի տա­րե­կան սպա­ռու­մը կկազ­մի 140,000 կՎ/ժ: Տա­րե­ կան 100000 կգ ձկան ար­ տադ­ թյան դեպ­ րու­ քում 1կգ ձկան ար­տադ­ թյան հա­ րու­ մար սպառ­վող է­լեկ­տաէ­ներ­գի­այի ծախ­սը կկազ­մի` €0.21/կգ ձուկ (113 դրամ/կգ ձուկ): Է­լեկտ­րա­կան այլ բա­ղադ­րիչ­նե­րի շա­հա­գործ­ման հա­մար պա­հանջ­վում է 4կՎ, այ­սինքն` է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի տա­րե­կան սպա­ռու­մը կկազ­մի 35,000 կՎ/ժ, այն է` տա­րե­կան €5256: 4.4. ­Ֆի­նան­սա­կան հաշ­վար­կի օ­րի­նակ­ներ Լ­րիվ շր­ջապ­տույ­տով հա­մա­կար­գի շա­հա­գործ­ման ծախ­սե­րը բարձր են հո­սող ջրով հա­մա­կար­գի շա­հա­գործ­ման ծախ­սե­րից, ո­րով­հետև բարձր են է­լեկտ­րաէ­ ներ­գի­այի, շա­հա­գործ­ման և քի­մի­ա­կան մշակ­ման ծախ­սե­րը, ո­րոնք քիչ են հո­սող ջրով հա­մա­կար­գում: Հո­սող ջրով հա­մա­կար­գե­րի կար­ևոր ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րից են աշ­խա­տու­ժի ցածր ծախ­սե­րը և ար­դյու­նա­վետ կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կի­ցը: Հա­յաս­տա­ նում 1կգ ձկան կե­րի գի­նը բարձր է, և կե­ րի վրա կա­ տա­րած ծախ­ սը դառ­ նում է ­ն ա­կան գոր­ծո­նը: ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում գնա­գո­յաց­ման հիմ Ս­տորև ներ­կա­յաց­վում է լրիվ շր­ջապ­տույ­տով հա­մա­կար­գով տա­րե­կան 100տ իշ­խա­նի ար­տադ­րու­թյան ծախ­սե­րի հաշ­վար­կի օ­րի­նակ: Մեկ կի­լոգ­րամ իշ­խա­նի ի­նք­նար­ժե­քը €2.52 է, ար­տադ­րու­թյու­նը` շուրջ ­տա­րի, հաս­տա­տուն բարձր ո­րա­ կով: Հարկ է նաև նշել, որ Իշ­ խան ձկան ճար­ պի պա­ րու­ նա­ թյու­ կու­ զում նը չի նվա­ ձմ­ռա­նը: 1 Հաշվարկի պարզության համար օգտագործվել է 1 կՎտ ժամ = €0.10 սակագինը, ինչը մոտ է Հայաստանում գործող սակագներին: 2016 թ. հունիսի դրությամբ Հայաստանում գործում էին էլեկտրաէներգիայի հետևյալ սակագները ՝ 1 կվտժ-ի համար ցերեկը 49 ՀՀ դրամ, իսկ գիշերը 39 ՀՀ դրամ (աղբյուր՝ ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողով՝ http://www.psrc.am/am/sectors/ electric/tariffs): Ենթադրելով, որ գիշերային սակագինը կիրառվում է օրվա 1/3-ի ընթացքում, միջինացված սակագինը = 49˟ 2/3 + 39˟ 1/3 = 45.66 ՀՀԴ կվտժամ ~ €0.09, հիմնվելով 2015 թ. ՀՀ դրամի նկատմամբ եվրոյի միջին տարեկան փոխարժեքի վրա՝ €1 = 530.6 ՀՀ դրամ (աղբյուր՝ ՀՀ Կենտրոնական բանկ՝ www.cba.am): 31 Ա­ղ յու­սակ 4.3 Ար­տադ­րու­թյան ծախ­սեր՝ տա­րե­կան 100 տոն­նա իշ­խա­նի Մատ­ղաշ   € 9,434 Կեր € 181,199 Այլ ներդ­րանք՝     է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն € 21,024   գազ €0   ջուր €0   թթ­վա­ծին € 5,000 քի­մի­ա­կան նյու­թեր, դե­ղա­մի­   ջոց­ներ և այլն € 5,000   բ­նա­պահ­պա­նա­կան վճար €0 ըն­դա­մե­նը € 222,253 Այլ ծախ­սեր       շա­հա­գոր­ծում/ս­պա­սար­կում € 1,500   ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն €0   ջրի ստուգում € 1,500   ընդ­հա­նուր ծախ­սեր € 3,000 ըն­դա­մե­նը € 6,000 Աշ­խա­տուժ       կա­ռա­վա­րում € 15,000   գոր­ծառ­նու­թյուն € 8,547 ըն­դա­մե­նը € 23,547 Ըն­դա­մե­նը գոր­ծառ­նա­կան ծախ­սեր € 251,800 տա­րե­կան 1կգ ձկան ի­նք­նար­ժեք € 2.52 կգ ձուկ 4.5. Ն­կա­տա­ռում­ն եր փակ (ջ­րի շր­ջապ­տու­յտով) հա­մա­կար­գի վե­րա­բե­րյալ ­Ցան­կա­ցած ձկ­նա­պա­հա­կան հա­մա­կարգ ու­նի ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ և թե­րու­ թյուն­ներ: Փակ հա­մա­կար­գի հա­տուկ ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ են. ŽŽ Աղ­տոտ­ման և ջրօգ­տա­գործ­ման նկատ­մա­մբ պե­տա­կան պա­հանջ­նե­րի կա­տա­ րում, ո­րոնք Կա­ռա­վա­րու­թյունը հնա­րա­վոր է սահ­մա­նի ա­պա­գա­յում, ա­պա­հո­ վե­լու կա­րո­ղու­թյու­նը: ŽŽ Ճ­կու­նու­թյու­նը ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան տե­ղադ­րու­թյան հար­ցում, րով­ ո­ հետև դրա հա­ հանջ­ մար պա­ վում է շատ փոքր քա­ կով ջուր: Ը­ նա­ րում՝ նդ ո­ հնա­րա­վոր է տն­տե­սու­թյուն­նե­րի տե­ղա­կա­յումն ան­գամ քա­ղա­քային ((են­թա) ուր­բա­նաց­ված) շր­ջան­նե­րում: ŽŽ Տար­վա ե­ղա­նա­կից կախ­վա­ծու­թյան վե­րա­ցու­մը, այ­սինքն՝ ŽŽ ձուկ կա­րե­լի է մա­տա­կա­րա­րել նաև ձմ­ռա­նը, 32 ŽŽ ձ­կան ո­րա­կը կա­յուն կլի­նի շուրջ­ տա­րի, ŽŽ կա­պա­հով­վի ձկան ա­րագ և ար­դյու­նա­վետ աճ: ŽŽ Ար­տադ­րու­թյան ա­վե­լի մեծ ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: ­Կա­ռա­վա­րու­թյան կա­նո­նա­կար­գեր ­Կա­ռա­վա­րու­թյան բնա­պահ­պա­նա­կան կա­նո­նա­կար­գե­րով ժա­մա­նա­կի ըն­ թաց­քում հա­յաս­տա­նյան ձկ­նա­բույծ­նե­րից կպա­հանջ­վի կի­րա­ռել ա­վե­լի բնա­պահ­ պան (կա­յուն) ար­տադ­րա­կան ե­ղա­նակ­ներ: Որ­պես հնա­րա­վոր լու­ծում կա­րող է դի­տարկ­վել առ­կա են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի փո­խա­կեր­պու­մը մաս­նա­կի (կի­սա­ փակ) շր­ջապ­տույ­տով տն­տե­սու­թյուն­նե­րի (Դա­նի­այի օ­րի­նա­կով): Դրա հա­մար կպա­հանջ­վի հե­ղուկ թթ­ված­նի օգ­տա­գոր­ծում, կեն­սա­բա­նա­կան զտիչ­նե­րի, պոմ­ պե­րի և օ­դով հարս­տաց­ման սար­քա­վո­րում ­ն ե­րի տե­ղադ­րում, ին­չի ար­դյուն­քում զգա­լի­ո­րեն կկր­ճատ­վի ջրի սպա­ռու­մը և թա­փոն­նե­րի ել­քը, ի­նչ­պես նաև կտ­րուկ կբարձ­րա­նա ար­տադ­րու­թյան ծա­վա­լը: Ձկ­նա­պա­հու­թյան ո­լոր­տում փակ հա­մա­կար­գի օգ­տա­գործ­ման հետզ­հե­տե հա­ մա­տա­րած կի­րա­ռու­թյու­նը բա­ցատր­վում է այն բա­նով, որ այն ջրի ո­րա­կա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րի հս­կո­ղու­թյան պարզ ու հու­սա­լի հա­մա­կարգ է, ո­րը հնա­րա­վո­րու­ թյուն է տա­լիս այդ ցու­ցա­նիշ­նե­րը ճշգր­տո­րեն հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նել բուծ­վող ձկ­նա­տե­սա­կի կա­րիք­նե­րին: Այդ կա­տա­րե­լա­գործ­ված, սա­կայն պարզ տեխ­նո­լո­ գի­ան սկիզբ է ա­ռել Հո­լան­դի­ա­յում և Դա­նի­ա­յում օ­ձաձ­կան՝ փակ շր­ջապ­տույ­տով բուծ­ման հա­մա­կար­գե­րի մշակ­ման ար­դյուն­քում: Ներ­կա­յում, այդ հա­մա­կար­գը լայ­նո­րեն կի­րառ­վում է ման­րաձ­կան ու մատ­ղա­շի ար­տադ­րու­թյան հա­մար: Սա­ կայն, հետզ­հե­տե ա­ճում է նաև այն տն­տե­սու­թյուն­նե­րի թի­վը, ո­րոնք կի­րա­ռում են այդ սկզ­բունք­նե­րը (մեկ անձի ս­պառ­ման բաժ­նի չա­փով) հա­սուն ձկ­նե­րի ար­տադ­ րու­թյան հա­մար: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին փակ հա­մա­կար­գի տեխ­նո­լո­գի­ան կի­րառ­վում է գործ­նա­ կա­նում բո­լոր նոր ձկ­նա­տե­սակ­նե­րի բուծ­ման հա­մար` հատ­կա­պես դրանց ա­ռա­ ջին կեն­սա­բա­նա­կան փու­լե­րից մինչև ա­ռն­վազն ման­րաձ­կան ու մատ­ղա­շի ա­ճեց­ ման փու­լե­րը: Փակ հա­մա­կար­գի հիմ ­ն ա­կան ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներն են` ŽŽ ջեր­մաս­տի­ճա­նի, ա­ղայ­նու­թյան, թթ­ված­նի և pH-ի հեշտ կար­գա­վո­րում և հս­կո­ ղու­թյուն` ա­պա­հո­վե­լով դրանց լրիվ հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյու­նը բուծ­վող ձկ­ նա­տե­սա­կի և դրա ա­ճի տար­բեր փու­լե­րի պա­հանջ­նե­րին (ձկն­կի­թից ծն­վե­լու, ման­րաձ­կա­նը չոր կե­րի սո­վո­րեց­նե­լու կամ ապ­րան­քային չա­փի ձկան ա­ճեց­ ման փու­լե­րի), ŽŽ շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րից ձկ­նե­րին փո­խանց­վող վա­րա­կիչ հի­վան­դու­թյուն­նե­րը կր­ ճա­տե­լու (կեն­սա­բա­նա­կան ան­վտան­գու­թյուն), ի­նչ­պես նաև ներ­քին ման­րէ­ա­ բա­նա­կան ճն­շու­մը նվա­զեց­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն, ŽŽ ար­տա­քին մի­ջա­վայ­րի վրա օր­գա­նա­կան մի­ա­ցու­թյուն­նե­րի, ա­զո­տի և ֆոս­ֆո­ րի ազ­դե­ցու­թյան նվա­զե­ցում: Շր­ջապ­տույ­տով (փակ) հա­մա­կար­գի այս մեծ ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րի շնոր­ հիվ վեր­ջին տաս­նա­մյա­կում սաղ­մո­նազ­գի­նե­րի բուծ­ման բնա­գա­վա­ռում փակ հա­մա­կար­գի կի­րա­ռու­թյու­նը թույլ է տվել կու­տա­կել մեծ փորձ ու գի­տե­լիք­ներ 33 («­նոու-հաու»): Այդ գի­տե­լիք­նե­րի ու տեխ­նո­լո­գի­այի հա­սա­նե­լի­ու­թյան, ի­նչ­պես նաև փակ հա­մա­կար­գով իշ­խա­նի բուծ­ման հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում ստաց­ վել են կար­ևոր գի­տա­ կան ու գործ­ նա­կան տվյալ­ րոնք վկա­ ներ, ո­ յում են հա­ մա­կար­գի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձր նե­րու­ժի մա­սին: Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան գտնվելու վայրը Այն տն­տե­սու­թյուն­նե­րում, որ­տեղ պա­հանջ­վում է սահ­մա­նա­փակ լավ ո­րա­կի ջրի հոսք, րո­պե­ում 50լ սահ­մա­նա­փակ հոս­քով ջրա­վա­զանն ա­վե­լի քան բա­վա­ րար է 100տ ար­տադ­րա­կան հզո­րու­թյան հա­մար: Լրիվ փակ հա­մա­կար­գի հա­մար 1 խո­րա­նարդ մետ­րից տա­րե­կան 178կգ ար­տադ­րանք ստա­նա­լը հա­մար­վում է լավ ցու­ցա­նիշ (178 կգ/մ3 տա­րե­կան). այս հաշ­վար­կը վե­րա­բե­րում է ձկն­կի­թից մինչև 250 գրամ ձուկ ա­ճեց­նե­լու փու­լին: Փակ հա­մա­կար­գը սո­վո­րա­բար տե­ղա­կայ­վում է շի­նու­թյան ներ­սում: Փակ հա­ մա­կար­գում ձկն­կի­թից մինչև ապ­րան­քային քա­շի ձկան ար­տադ­րու­թյան հա­մար կպա­հանջ­վի 1200մ2 մա­կե­րե­սով փակ շի­նու­թյուն: Շի­նու­թյու­նը սո­վո­րա­բար պետք է մի­աց­ված լի­նի է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի և գա­զի մա­տա­կա­րար­ման ցան­ցե­րին՝ ա­պա­ հո­վե­լով ան­վտան­գային մե­կու­սա­ցում ­ն ե­րը: Խոր­հուրդ չի տր­վում փակ հա­մա­կար­ գը տե­ղա­կայել ու­ժեղ վիբ­րա­ցի­այի հար­ևա­նու­թյամբ: ­Ա­մառ-ձ­մեռ սե­զո­նային տար­բե­րու­թյուն­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյուն Ան­խա­փան (շուրջ ­տա­րի) և կա­յուն ո­րա­կով ջրա­մա­տա­կա­րար­մամբ փակ տա­ րած­քում աշ­խա­տող փակ հա­մա­կար­գով տն­տե­սու­թյուն­նե­րում կա­րե­լի է ա­պա­հո­ վոլ ձկ­նե­րի աճ` կլոր տա­րի: Ձմ­ռա­նը, ե­րբ դր­սի ջեր­մաս­տի­ճա­նը ցածր է, ձկ­նե­րը սո­վո­րա­բար չեն կե­րակր­վում: Փակ հա­մա­կար­գում բուծ­վող ձկ­նե­րը կե­րակր­վում են ա­մեն օր, այն­պես որ ձկ­նա­հա­վա­քի հա­մար չկա որ­ևէ տա­րե­ժա­մա­նա­կային (սե­ զո­նային) սահ­մա­նա­փա­կում: Այլ նկա­տա­ռում­ն եր­ Հա­յաս­տա­նում փակ հա­մա­կար­գով ար­տադ­րու­թյու­նը մեծ նե­րուժ ու­նի հետ­ ևյալ ե­րեք ո­լորտ­նե­րում` ŽŽ մատ­ղա­շի ար­տադ­րու­թյուն, ŽŽ ­տա­րե­կան ար­տադ­րու­թյան ը­նդ­լայ­նում, ŽŽ ձմ­ռա­նը շու­կա­յում թարմ ձկան պա­հան­ջար­կի սպա­սար­կում: Այդ կա­տա­րե­լա­գործ­ված հա­մա­կար­գե­րի հիմ ­ն ա­կան թե­րու­թյու­նը քա­շա­ճի ար­ տադ­րա­մա­սի հա­մար պա­հանջ­վող ներդ­րում ­ն ե­րի մեծ լի­նելն է: 4.6. Ջ­րի հա­սա­նե­լի­ու­թյու­ն (ջ­րօգ­տա­գոր­ծում) Հա­յաս­տա­նում ­Հա­յաս­տանն ու­նի բնա­կան աղ­բյուր­նե­րի՝ քիչ աղ­տոտ­ված կամ չաղ­տոտ­ված մա­քուր ջուր: Ձուկ ար­տադ­րող­նե­րի հա­մար այդ ջու­րը հա­սա­նե­լի է, չնա­յած հա­սա­ նե­լի ջրի ծա­վա­լը ան­հա­վա­սար է նրանց միջև: Հո­սող ջրով ձկ­նա­պա­հա­կան հա­ մա­կար­գում (ո­րը ներ­կա­յում Հայաս­տա­նում ձկ­նա­պա­հու­թյան ա­մե­նա­տա­րած­ված 34 ե­ղա­նակն է) ջուրն օգ­տա­գործ­վում է մի­այն մեկ ան­գամ, հան­գեց­նե­լով ձկ­նար­ տադ­րու­թյան հա­մար ա­մե­նա­թան­կա­գին բա­ղադ­րի­չի շատ մեծ կորս­տի: Ջ­րի կա­ռա­վա­րումն այն ո­լորտն է, ո­րն ա­պա­գա­յում, ան­կաս­կած կհայտն­վի ձկ­ նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ու­շադ­րու­թյան կենտ­րո­նում: Այդ հար­ցը պետք է դի­տարկ­վի ի­նչ­պես եր­կա­րա­ժամ ­կ ետ օգ­տա­գործ­ման, այն­պես էլ շու­կա­յա­վա­րու­ թյան (մար­քե­թին­գի) տե­սան­կյու­նից: Ձկան շու­կան մի­ջազ­գային շու­կա է, որ­տեղ մա­տա­կա­րար­նե­րի գե­րակ­շիռ մասն ը­նտր­վում է գնային ա­ռա­ջար­կի հի­ման վրա: Հա­յաս­տա­նը պետք է եր­կար ու­ղի ան­ցնի, որ­պես­զի գնային ա­ռու­մով կա­րո­ղա­ նա մր­ցել մի­ջազ­գային շու­կա­յում: Սա­կայն Հա­յաս­տանն ու­նի այն­պի­սի բարձ­րո­ րակ ջուր, ին­ նեն ձկ­ չը չու­ նամ­ թերք ար­ տադ­ րող շատ այլ ե­ րկր­ներ: Այդ պատ­ ճա­ ռով, խոր­հուրդ է տր­վում որ­պես նպա­տա­կային շու­կա ը­նտ­րել այն սպա­ռող­նե­րին, ո­րոնց հա­մար բնա­պահ­պա­նու­թյու­նը (կա­յու­նու­թյու­նը) հան­դի­սա­նում է ը­նտ­րու­ թյան կար­ևոր չա­փա­նիշ: Այդ սպա­ռող­նե­րի հա­մար գինն ա­ռաջ­նային գոր­ծոն չէ: 4.7. Ջ­րի շր­ջապ­տույ­տով (փակ) հա­մա­կարգ բաց օ­դում ­Հա­յաս­տա­նում ձկ­նար­ Պատկեր 28: Ջրի կառավարման բարելավված տադ­րու­թյան հե­տա­գա զար­ համակարգ գաց­ման հա­մար կար­ևոր է կա­տա­րե­լա­գոր­ծել ներ­կա­յում գո­յու­թյուն ու­նե­ցող հո­սող ջրով (բաց) հա­մա­կար­գե­րը՝ կի­րա­ռե­լով ջրի շր­ջապ­տույ­ տով (փակ) տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ և հա­մա­կար­գեր: Հա­յաս­տա­ նում գոր­ ծող՝ հո­սող ջրով բե­ տո­նե ա­վա­զան­նե­րում ջու­րը և թթ­վա­ծի­նը ձկան ար­տադ­ Աղբյուր՝ հեղինակ րու­թյան ծա­վա­լը սահ­մա­նա­ փա­կող գոր­ծոն­ներ են: Ջրի շր­ջապ­տույ­տի տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րառ­մամբ ջու­րը քի (ար­ ել­ տա­ ման) կե­ հոս­ տից հետ է պտտ­ պի ներ­ վում դե­ հոս­ քի կետ և կր­կին օգ­ տա­գործ­վում, ին­չով հնա­րա­վո­րու­թյուն է ստեղծ­վում ջրի հետ թթ­վա­ծին փո­խադ­ րել: Ի լրումն ջրի պտույ­ տի հետ թթ­ ված­նի փո­խադր­ վա­ ման, ա­ վում մա­ զան է մղ­ քուր թթ­վա­ծին: Ջրի շր­ջապ­տույ­տով աշ­խա­տե­լու դեպ­քում հար­կա­վոր է հա­տուկ ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նել ջրի ո­րա­կին: Պտտ­վող ջու­րը պետք է ան­ցկաց­վի (կա­թի­ լային) զտի­ րը մաք­ չով, ո­ ված ա­ րում է ջրի մեջ լուծ­ զո­ տը և ած­ խաթ­ զը: թու գա­ Ջ­րի շր­ջապ­տույ­տով հա­մա­կարգ և օ­դի ջեր­մաս­տի­ճան ­Բաց հա­մա­կար­գով ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րը սո­վո­րա­բար գտն­ վում են բաց օ­դում, և ար­տա­քին ջեր­մաս­տի­ճանն ազ­դում է ջրի ջեր­մաս­տի­ճա­նի և, այդ­պի­սով, կե­րա­բաժ­նի վրա: Ար­տա­քին ջեր­մաս­տի­ճա­նը ազ­դում է նաև կա­թի­լային զտի­չի աշ­խա­տան­քի 35 վրա (ջ­րից ա­զո­տի մաքր­ման կա­րո­ղու­թյան ա­ռու­մով): Ի­նչ­քան բարձր է ջեր­մաս­ տի­ճա­նը, այն­քան ա­վե­լի գոր­ծուն են բակ­տե­րի­ա­նե­րը և ա­վե­լի շատ կա­րող են ա­զոտ մաք­րել ջրից:­ Այ­սինքն՝ ի­նչ­քան բարձր է ջեր­մաս­տի­ճա­նը, այն­քան մեծ է կե­րա­բա­ժի­նը և բարձր է ա­զո­տի ար­տադ­րու­թյու­նը, սա­կայն, մի­ա­ժա­մա­նակ, կա­թի­լային զտի­չի բակ­տե­րի­ա­ներն ա­վե­լի շատ ա­զոտ կա­րող են հե­ռաց­նել ջրից: Ձմ­ռա­նը, ե­րբ դր­սի ջեր­մաս­տի­ճա­նը ցածր է և կե­րա­բա­ժի­նը փոք­րա­նում է (և կա­րող է իջ­նել մինչև զրո), խոր­հուրդ է տր­վում դա­դա­րեց­նել ջրի շր­ջապ­տույ­տը, ո­րով­հետև լրա­ցու­ցիչ թթ­ված­նի կա­րիք չկա: Դա թույլ է տա­լիս նաև նվա­զեց­նել է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի ծախ­սը: Կա­թի­լային զտի­չը բաղ­կա­ցած է ա­ռան­ձին կտոր­նե­րից, ո­րոնց վրա տե­ղա­կայ­ ված են բակ­տե­րի­ա­նե­րը: Ձմ­ռա­նը խոր­հուրդ է տր­վում այդ կտոր­նե­րից մի քա­ նի­սը պա­հել փակ տա­րած­քում՝ >10C-ից բարձր ջեր­մաս­տի­ճա­նի պայ­ման­նե­րում, և յու­րա­քան­չյուր 2-3 օ­րը մեկ ա­մո­նի­ում ա­վե­լաց­նել այդ կտոր­նե­րի վրա: Այդ­պես կա­րե­լի է ձմ­ռա­նը բակ­տե­րի­ա­նե­րին կեն­դա­նի պա­հել, ին­չով վաղ գար­նա­նը կա­ պա­հով­վի զտի­չի աշ­խա­տան­քի սա­հուն վերսկ­սում: ­Ցան­կա­լի է դր­սում տե­ղադր­ված՝ թթ­ված­նի սար­քա­վո­րում­ն ե­րը և ջրի պոմ­պե­ րը պա­հել ծած­ կի տակ: 36 5. ՁԿ­ՆԱ­ՊԱ­ՀԱ­ԿԱՆ ՏՆ­ՏԵ­ՍՈՒԹՅԱՆ ԿԱ­ՌԱ­ՎԱ­ՐՈՒՄ 5.1. Կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից ­Քա­շա­ճի ար­տադ­րա­մա­սում ձուկն ա­ճեց­վում է մինչև ապ­րան­քային քա­շի հաս­ նե­լը: Այս փու­լում գնա­գո­յաց­ման ո­րո­շիչ գոր­ծո­նը կերն է: Կե­րի ար­դյու­նա­վետ փո­խա­կեր­պու­մը ձկան քա­շի է­ա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի: Այդ փո­խա­կեր­պումն ար­տա­հայտ­վում է կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կցով՝ ԿՓԳ (FCR), ո­րը հաշ­վարկ­ վում է հետ­ևյալ բա­նաձ­ևով՝ տրված կեր ԿՓԳ = : ձկան քաշի աճ ­ Ինչպես «տրված կերը», այնպես էլ «ձկան քաշի աճը» կախված են ժամանակից և հաշվարկվում են մեկ դասակարգումից մյուսն ընկած ժամանակի ու ձկնահավաքի ժամանակի համար: Ո­ տի, կար­ևոր է ձկ­ ւս­ նե­րի ան­ կման, դա­ սա­ կարգ­ման ար­դյունք­նե­րի և կե­րակր­ման վե­րա­բե­րյալ տվյալ­նե­րի գրան­ցու­մը և վա­րու­մը: ԿՓԳ-ի վրա ազ­դում են ջրի ո­րակն ու կա­յու­նու­թյու­նը, կե­րակր­ման ռե­ժի­մը և ա­մե­նից ա­վե­լի՝ կե­րի ո­րա­կը: Այդ­պի­սով, կա­ռա­վար­ման տե­սան­կյու­նից կար­ևոր­վում են կե­րակր­ման պատ­ շաճ ռե­ժի­մի պահ­պա­նու­մը, ձկ­նե­րի դա­սա­կար­գու­մը և դրա ար­դյունք­նե­րի ար­ձա­ նագ­րու­մը: Կար­ևոր է նաև կե­րի մա­տա­կա­րա­րի ը­նտ­րու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև 1կգ ձկան ար­տադ­րու­թյան ի­նք­նար­ժե­քի և այլ ֆի­նան­սա­կան հաշ­վարկ­նե­րը: 5.1.1. Ձկ­նե­րի առ­կա քա­նակ Յու­րա­քան­չյուր ա­վա­զա­նում ձկ­նե­րին տր­վե­լիք կե­րա­բա­ժի­նը ո­րո­շե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է ճշգ­րիտ հաշ­վար­կել առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը: Օ­րա­կան կտր­ված­քով կե­րա­բաժ­նի ճիշտ հաշ­վար­կը թույլ է տա­լիս խու­սա­փել ձկ­նե­րի թեր- կամ գեր­կե­րակ­րու­մից: Ա­ճի շր­ջա­նի ա­վար­տից հե­տո ար­դյու­նա­վետ ձկ­նա­հա­վաք ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է պահ­պա­նել առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի ճիշտ մա­կար­ դակ: «­Ճիշտ մա­կար­դակ» նշա­նա­կում է ի­նչ­պես ը­նդ­հա­նուր քա­շը, այն­պես էլ քա­ շի բաշ­խու­մը: Այդ տե­սա­կե­տից առ­կա ձկ­նե­րը կա­րող են դի­տարկ­վել որ­պես պա­ շար (inventory): Տա­րած­ված սխալ է այն, որ տն­տե­սու­թյուն­նե­րը մեկ տար­վա ըն­թաց­քում հա­ վա­քում են չա­փա­զանց շատ ձուկ, այն­ պես որ հա­ ջորդ տա­ ճառ­ րում վա­ քի հա­ մար նա­խա­տես­ված ձկ­նե­րի պա­շարն ան­բա­վա­րար է լի­նում: Մեկ այլ սխալ վե­րա­բե­ րում է ներդ­րան­քին: Ե­րբ տն­տե­սու­թյան մայ­րա­կան կազ­մից հնա­րա­վոր չէ հա­վա­ քել (կամ չեն հա­վաք­վում) բա­վա­րար քա­նա­կու­թյամբ ձկն­կիթ­ներ կամ զար­գա­ցող մատ­ղա­շի ար­տադ­րու­թյու­նում ան­կման տո­կո­սը մեծ է, ա­պա խա­թար­վում է ձկ­նե­ րի բաշ­խումն ը­ստ քա­շային կար­գե­րի: 37 Ան­կում Ձկն­կիթ­նե­րի բու­ծու­մը բա­վա­կա­նին նուրբ գոր­ծըն­թաց է, սա­կայն դրա մա­սին շատ բան է հայտ­նի: Ձկն­կի­թի ո­րա­կը, ին­կու­բա­ցի­այի ըն­թաց­քում և դրա­նից հե­տո ձկն­կի­թի և ման­րաձ­կան նկատ­մամբ խնամ­քը, ման­րաձ­կա­նը չոր կե­րի սո­վո­րեց­ նե­լու ու քա­շա­ճի գոր­ծըն­թաց­նե­րի կա­ռա­վա­րու­մը, այն հիմ­ն ա­կան գոր­ծոն­ներն են, ո­րոն­ցով պայ­մա­նա­վոր­վում է ձկ­նե­րի կեն­սու­նա­կու­թյան ցու­ցա­նի­շը: Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի բուծ­ման փոր­ձը ցույց է տա­լիս, որ գրանց­վում է 24% լրիվ կո­րուստ՝ հիմ ­ն ա­կա­նում ձկն­կի­թի ստաց­ման և վաղ խնամ­քի փու­լե­րում: Թա­ ռա­փի հա­մար այդ ցու­ցա­նի­շը տա­տան­վում է 50-ից 80 տո­կո­սի սահ­ման­նե­րում: Բուծ­ման փու­լում ան­կու­մը հա­մե­մա­տա­բար քիչ ծախս է ա­ռա­ջաց­նում, քա­նի որ այդ փու­լում ձկ­նե­րին տր­վում է սահ­մա­նա­փակ կեր: Սա­կայն քա­շա­ճի փու­լում ան­կու­մը բա­վա­կա­նին թանկ է նս­տում, քա­նի որ ձկ­նե­րին տր­վում է մեծ քա­նա­ կով կեր (գ­նա­գո­յաց­ման ո­րո­շիչ գոր­ծոն): Օ­րի­նակ՝ յու­րա­քան­չյուր 1կգ-ի ան­կու­մը նշա­նա­կում է մոտ 1.80 եվ­րոյի կո­րուստ: Ա­նկ­ման ցու­ցա­նի­շը քա­շա­ճի փու­լե­րում չպետք է գե­րա­զա­նցի 10%-ը: Ամ­փո­փե­լով նշենք, որ գոր­ծա­րա­նային գի­նը հնա­րա­վոր է կր­ճա­տել կե­րի ո­ւղ­ ղա­կի կորս­տի նվա­զեց­ման մի­ջո­ցով: 5.1.2. Դա­սա­կար­գում Ձ­կան ա­ճի ըն­թաց­քում դի­տարկ­վում է դան­դաղ և ա­րագ ա­ճող ձկ­նե­րի բնա­ կան բաշխ­վածք, ո­րը պայ­մա­նա­վոր­վում է գե­նե­տի­կայով, սե­ռով, հի­վան­դու­թյան ժամ­կ ե­տով և ագ­րե­սիվ կամ ոչ ագ­րե­սիվ վար­քով: Ձկ­նե­րի դա­սա­կար­գու­մը կար­ևոր է ձկ­նե­րին ճիշտ տե­սա­կի կեր տա­լու հա­մար, ո­րը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ձկ­նե­րի ա­ճի փուլին, ի­սկ կե­րի հա­բի չա­փը հա­մա­պա­ տաս­խա­նում է ձկան բե­րա­նի չա­փին: Դա­սա­կար­գում կա­տա­րե­լը դրա­կա­նո­րեն է ազ­դում կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծակ­ցի վրա, ո­րն իր հեր­թին նվա­զեց­նում է ձկան գոր­ծա­րա­նային գի­նը: ­Դա­սա­կարգ­ման հա­ճա­խա­կա­նու­թյուն Ա­վե­լի ե­րի­տա­սարդ ձկ­նե­րը պետք է դա­սա­կարգ­վեն ա­վե­լի հա­ճախ, քան ա­վե­ լի մեծ ձկ­նե­րը: Դրա ա­մե­նա­լավ ձևը ա­վա­զան­նե­րում քա­շային կար­գի բաշխ­մա­ նը հետ­ևելն է, ին­չը գործ­նա­կա­նո­րեն կա­րե­լի է ա­նել տե­սո­ղա­կան դի­տար­կու­մով, կամ փոքր ձկ­նե­րին այլ ա­վա­զան տե­ղա­փո­խե­լով և դրանց դա­սա­կար­գե­լով: Դա­սա­կարգ­ման գործ­նա­կան լու­ծում­նե­րից մե­կը ձկ­նե­րի բա­ժա­նումն է եր­կու խմ­բե­րի՝ մի­ջի­նից բարձր և ցածր խմ­բե­րի: Ե­թե առ­կա ձկ­նե­րի չա­փե­րը մե­ծա­թիվ են, ա­պա ձկ­նե­րը կա­րե­լի է բա­ժա­նել ե­րեք, այլ ոչ թե եր­կու խմ­բե­րի: Դա­սա­կար­գու­մից հե­տո ա­վա­զան­նե­րում առ­կա ձկ­նե­րը սո­վո­րա­բար հա­մալր­ վում են` ը­ստ ստորև ներ­կա­յաց­ված ձկ­նե­րի խտու­թյան սանդ­ղա­կի, հաշ­վի առ­նե­ լով, որ պետք է մա­տա­կա­ րար­վի բա­ վա­ րար թթ­վա­ ծին: Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ին­տեն­սիվ բուծ­ման հա­մա­կար­գե­րում ձկ­նե­րի խտու­ 38 նը նշ­ թյու­ րա­ վում է խո­ նարդ մետ­ րով, քա­ նի որ ձկ­ րը բաշխ­ նե­ նում ջրի ված են լի­ սյան տար­բեր խո­րու­թյուն­նե­րում: Ա­ղ յու­սակ 5.1 Ձկ­նե­րի խտու­թյան ա­ղ յու­սակ Ձ­կան չափ, Մեկ­նար­կային Վերջ­նա­կան գրամ խտու­թյուն, կգ/մ3 խտու­թյուն, կգ/մ3 1–5 4–5 20 – 25 5 – 15 10 – 15 30 – 40 15 – 50 15 – 20 45 – 60 50 – 100 25 – 40 50 – 70 100 – 200 35 – 50 70 – 90 200 – 300 50 – 70 80 – 100 ­Թա­ռա­փը լո­ղում է ջրի հա­տա­կում, ո­ւս­տի խտու­թյունն ար­տա­հայտ­վում է քա­ ռա­կու­սի մետ­րով: Ջրում թա­ռա­փի խտու­թյան ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը քիչ են ու­սում­ն ա­սիր­վել, և դրա վե­րա­բե­րյալ տվյալ­նե­րը սահ­մա­նա­փակ են: Ա­ղ յու­սակ 5.2 Թա­ռա­փի խտու­թյան ա­ղ յու­սակ Ձ­կան չափ, գրամ Խ­տու­թյուն, կգ/մ2 0-200 1.5 200 – 3000 60-70 3000-8000 80 Ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­վում են օպ­տի­մալ խտու­թյուն­նե­րը՝ ար­տադ­րու­թյան նպա­տակ­նե­րով, թթ­ված­նի մա­տա­կա­րար­ման պայ­ման­նե­րում: ­Դա­սա­կարգ­ման սար­քա­վա­րում­ն եր Ձկ­նե­րի դա­սա­կարգ­ման հա­մար կան տար­բեր գոր­ծիք­ներ՝ կախ­ված ձկ­նե­րի փե­ չա­ րից: Պատկեր 29: Ձկների դասակարգման Պատկեր 30: Ձկների դասակարգման սեղան արկղ Աղբյուր՝ Catvis company: www.catvis.nl Աղբյուր՝ Catvis company: www.catvis.nl 39 Մինչև մատ­ղաշ հա­սա­կի հաս­նե­լը ձկ­նե­րի դա­սա­կարգ­ման հա­մար օգ­տա­ գործ­վում է ոչ ավ­տո­մատ դա­սա­կարգ­ման ա­րկղ: Ձկ­նե­րը զգու­շու­թյամբ դր­վում րկ­ են ա­ րկ­ ղի մեջ, ա­ ղը թափ տա­ լու դեպ­քում մանր և ա­ լի փոքր ձկ­ վե­ նկ­ ներն ը­ նում են ա­րկ­ղի տակ, ի­սկ մե­ծե­րը մնում են ե­րե­սին և տե­ղա­փոխ­վում այլ ա­վա­զան: ­Տա­րե­կան մինչև 100տ ար­տադ­րա­կան հզո­րու­թյուն ու­նե­ցող ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում օգ­տա­գործ­վում են ա­վե­լի մեծ չա­փե­րի դա­սա­կարգ­ման սե­ ղան­ներ: Ա­ռա­վե­լա­գույն ար­դյուն­քի հաս­նե­լու հա­մար դա­սա­կարգ­ման գոր­ծըն­թա­ ցում պետք է ներգ­րավ­վեն նվա­զա­գույ­նը ե­րեք աշ­խա­տող: Ա­վե­լի մեծ ծա­վալ­նե­րի հա­մար կան կի­սաավ­տո­մատ դա­սա­կարգ­ման մե­քե­նա­ ներ: Դրանց գն­ ման հա­ մար մեծ ներդ­ րում է պա­հանջ­ ւս­ վում, ո­ տի կար­ևոր է հաշ­ վի առ­նել, թե հնա­րա­վո՞ր է վե­րա­դարձ­նել այդ ներդ­րու­մը՝ աշ­խա­տու­ժի ծախ­սե­րի կր­ ճատ­ ման հաշ­ վին: Հա­ յաս­տա­նի պայ­ման­նե­րում, դա այն­ նի: ­ քան էլ հեշտ չի լի­ Պատկեր 31: Ձկների դասակարգման սարքավորում Աղբյուր՝ հեղինակի արխիվ Ե­թե դա­սա­կարգ­ման գոր­ծըն­թա­ցը կազ­մա­կերպ­վում է դույ­լե­րով կամ թա­սե­ րով, ա­պա շատ կար­ևոր է հետ­ևել թթ­ված­նի մա­կար­դա­կին: Դա­սա­կարգ­ման ըն­ թաց­քում ձկ­նե­րի ան­կումն ան­սո­վոր եր­ևույթ չէ՝ թթ­ված­նի ան­բա­վա­րա­րու­թյան պատ­ճա­ռով: Ուս­տի, դա­սա­կարգ­ման ժա­մա­նակ խոր­հուրդ է տր­վում թթ­վա­ծի­նը մա­տա­կա­ րա­րել ան­մի­ջա­պես դույ­լե­րի ու թա­սե­րի մեջ: Դա­սա­կարգ­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րը պետք է ի­րա­կա­նաց­վեն ա­րագ, ար­դյու­նա­վետ և խնամ­քով: Պատ­շաճ ի­րա­կա­ նաց­ման դեպ­քում ան­կման ցու­ցա­նի­շը գրե­թե զրո է, ձկ­նե­րը քիչ ցն­ցում (սթ­րես) են տա­նում ա­րագ վե­րա­դառ­նում են կե­րակր­ման ի­րենց ռե­ժի­մին: Այս մի­ջոց­նե­րի պահ­պա­նու­մը թույլ է տա­լիս գոր­ծա­րա­նային գի­նը ցածր պա­հել: Դա­սա­կարգ­ման ըն­թաց­քում կար­ևոր է գրան­ցել դա­սա­կարգ­ման տա­րա մտ­ նող (դուրս ե­կող) ձկ­նե­րի քա­նա­կը և չա­փը, ի­նչ­պես նաև այն ա­վա­զա­նի հա­մա­ րը, որ­տեղ դա­սա­կար­գու­մից հե­տո տե­ղա­փոխ­վում են ձկ­նե­րը: Ձկ­ներն ըն­դու­նող ա­վա­զա­նի հա­մար կար­ևոր է գրան­ցել ձկ­նե­րի թիվն ու մի­ջին քա­շը: Մի­ջին քա­շը պետք է ճշգ­րիտ չափ­վի, այլ ոչ թե մո­տա­վո­րա­պես գնա­հատ­վի: Ձկ­նե­րի քա­նա­կով 40 և մի­ջին քա­շով ո­րո­շվում է տվյալ պա­հին ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը, ո­րը հիմք է հան­դի­սա­նում կե­րա­բա­ժին սահ­մա­նե­լու հա­մար, ո­րով էլ պայ­ մա­նա­վոր­վում են ա­ճն ու ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: Ու­նե­նա­լով դա­սա­կարգ­ման գոր­ծըն­թա­ցի գրա­ռում ­ն ե­րը յու­րա­քան­չյուր ա­վա­ զա­նի մա­սով՝ կա­րե­լի է հաշ­վար­կել ձկ­նե­րի ա­ճի գոր­ծա­կի­ցը (SGR), ո­րը ա­ճի կա­ տա­րո­ղա­կա­նի հիմ ­ն ա­կան ցու­ցա­նիշն է: ­Բա­նաձ­ևում քա­շը չափ­վում է կի­լոգ­րամ­ն ե­րով, ի­սկ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծը՝ օ­րե­րով Ա­ղ յու­սակ 5.3 Ձկ­նե­րի դա­սա­կարգ­ման ա­ղ յու­սակ Ա­վա­զա­նի հա­մա­րը Դա­սա­կարգ­ման կամ Ձկ­նե­րի փո­խադր­ման ա­վա­զան Քա­շային կարգ X գրամ Y գրամ # # # # # # # # ­Դա­սա­կարգ­ման ըն­թաց­քում մի­ջին քա­շը ո­րո­շե­լու հա­մար կա­րե­լի է օգ­տա­գոր­ ծել հետ­ևյալ ըն­թա­ցա­կար­գը. 1. ­Դույ­լի ծա­վա­լի 30%-ը լց­րեք ջրով: 2. Տե­ղադ­ րեք այն կշեռ­քի վրա. կշ­ եռքի ն­ ժա­ րեք զրո նի­ րը բե­ շի վրա: 3. Կախ­ ված դույ­լի կամ ձկան չա­ փից՝ դույ­ րեք ջրով մինչև դրա ծա­ լը լց­ լի 60%-ը: վա­ 4. Հաշ­վար­կեք (ա­վե­լաց­ված) ձկ­նե­րի քա­շը: 5. Հաշ­վեք ձկ­նե­րի քա­նա­կը դույ­լում: 6. Քա­շը բա­ժա­նե­լով քա­նա­կի վրա կս­տա­նաք մի­ջին թի­վը: 7. Դա­սա­կարգ­ման ըն­թաց­քում կրկ­նեք այս գոր­ծըն­թա­ցը 8-15 ան­գամ՝ յու­րա­քան­ չյուր քա­շային կար­գի հա­մար: 8. Հաշ­վար­կեք վերջ­նա­կան մի­ջին քա­շը՝ դա­սա­կարգ­վող ձկ­նե­րի յու­րա­քան­չյուր կար­գի հա­մար: 41 5.2. Ար­տադ­րու­թյան ծա­վալ 5.2.1. Կե­րա­բա­ժին ­Կե­րի օ­րա­կան բաժ­նի՝ կե­րա­բաժ­նի, հաշ­վար­կը կա­տար­վում է ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի հի­ման վրա: Դա­սա­կար­գու­մից հե­տո հայտ­նի է ­ն ի քա­շը: դառ­նում ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի թի­վը, մի­ջին քա­շը և մարմ 5.4 աղյուսակում ներ­կա­յաց­վում են կե­րակր­ման օ­րա­կան չա­փա­բա­ժին­ներ`­ տար­բեր պայ­ման­նե­րի հա­մար: ­Կե­րա­բա­ժին = ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ x կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին Ա­ղ յու­սակ 5.4 Օ­րա­կան կե­րակր­ման չա­փա­բաժ­նի ա­ղ յու­սակ (տո­կո­սով) Ձ­կան քաշ, Կե­րի չափ, Ջ­րի ջեր­մաս­տի­ճան գրամ մմ 6 °C 8 °C 10 °C 12 °C 14 °C 16 °C 18 °C 35-100 3.0 0.79 0.95 1.15 1.4 1.69 2.04 1.65 100-200 3.0/4.5 0.63 0.77 0.93 1.12 1.35 1.64 1.33 200-300 4.5 0.57 0.69 0.84 1.01 1.22 1.48 1.2 300-400 4.5 0.53 0.65 0.78 0.95 1.14 1.38 1.12 400-500 6.0 0.51 0.61 0.74 0.90 1.09 1.32 1.07 500-750 6.0 0.48 0.58 0.70 0.85 1.03 1.24 1.01 750-1000 6.0 0.45 0.54 0.65 0.79 0.96 1.16 0.94 http://www.coppens.eu/gallery/Engelse_brochures/2016/իշ­խան2016_en_mail.pdf ­Օ­րի­նակ, ե­թե ա­վա­զա­նում 450գ քաշ ու­նե­ցող ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շը 250 կգ է, ի­սկ ջրի ջեր­մաս­տի­ճա­նը ա­վա­զա­նում 16°C, ա­պա կե­րի հա­րա­բե­րու­թյու­նը կկազ­մի 1.32%: ­Կե­րա­բա­ժին = ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ընդհանուր քաշ x կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին Կե­ ­ բա­ րա­ րա­ ժին = 250կգ x 1.32% = օ­ կան 3.3կգ ­Մեկ օր ձկ­նե­րին կե­րակ­րե­լուց հե­տո, կե­րա­բա­ժի­նը բազ­մա­պատ­կեք կե­րի փո­ խա­կերպ­ման գոր­ծակ­ցով (ԿՓԳ, FCR - Food Conversion Ratio)` ստա­նա­լով ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի ա­վե­լաց­ման ար­դյուն­քը: Ստաց­ված թի­վը գու­մար­վում է ձկ­նե­րի նա­խորդ օր­վա ը­նդ­հա­նուր քա­շին՝ այդ կերպ հաշ­վար­կե­լով նոր օր­վա կե­րա­բա­ ժի­նը: Ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ (2) = նդ­ ը­ նուր քաշ (1) + (ԿՓԳ x կե­ հա­ րա­բա­ կում: ժին) – ան­ 42 ­5.3. Մո­նի­թո­րինգ ­Մո­նի­թո­րինգն է­ա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան կա­տա­րո­ղա­կա­նի հա­մար: Ար­ձա­նագր­ված տվյալ­նե­րը կա­րող են օգ­տա­գործ­վել ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան կա­տա­րո­ղա­կա­նը գնա­հա­տե­լու հա­մար՝ կե­րի փո­ խա­կերպ­ման գոր­ծակ­ցի (ԿՓԳ) հաշ­վարկ­ման մի­ջո­ցով: Ար­ձա­նագր­ված տվյալ­ նե­րը կա­րող են օգ­տա­գործ­վել նաև ծա­գած խն­դիր­նե­րը լու­ծե­լու հա­մար: Օ­րի­ նակ՝ գրա­ռում ­ն ե­րի առ­կա­յու­թյան դեպ­քում հայտ­նի է տն­տե­սու­թյան աշ­խա­տան­քի սկզբ­նա­կան տվյալ­նե­րը, ին­չը թույլ է տա­լիս նկա­տե­լու փո­փո­խու­թյուն­ներն ու խն­ դիր­նե­րը, ի­նչ­պի­սիք են ա­ճի դան­դա­ղու­մը կամ ան­կման ա­ճը: Ո­րոշ ցու­ցա­նիշ­ներ ար­ձա­նագր­վում են ը­ստ ա­ռան­ձին ա­վա­զան­նե­րի, մինչ­դեռ մյուս­ներն ա­ռա­վել կի­րա­ռե­լի են ամ­բողջ տն­տե­սու­թյան մա­կար­դա­կով: Ամ­բողջ տն­տե­սու­թյան հա­մար կի­րառ­վող ցու­ցա­նիշ­ներ են, մաս­նա­վո­րա­պես՝ ŽŽ ջ­րի ջեր­մաս­տի­ճան, ŽŽ ջ­րի հոսք, ŽŽ թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը ջրի մուտ­քի կե­տում: Ա­ղ յու­սակ 5.5 Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան կա­տա­րո­ղա­կա­նի ա­ղ յու­սակ O2*, կե­րակ­րե­լուց Կե­րի մա­ Ան­կում O2*, կե­րակ­րե­լուց Ա­վա­զան 30 րո­պե հե­տո, տա­կա­րա­ (թիվ/­զանգ­ ա­ռաջ, մգ/լ մգ/լ րում, կգ ված) 1 08:00 12:00 17:00 2 08:00 12:00 17:00 3 08:00 12:00 17:00 *O2-ի մա­կար­դա­կը չափ­վում է ա­վա­զա­նի ջրի ար­տա­հոս­քի կե­տում: 43 6. Բ­ՆԱ­ՊԱՀ­ՊԱՆ (ԿԱՅՈՒՆ) ԱՐ­ՏԱԴ­ՐՈՒԹՅՈՒՆ ­Ո­րոշ շու­կա­նե­րում` մաս­նա­վո­րա­պես հյու­սի­սային Եվ­րո­պայի շու­կա­նե­րում, բնա­պահ­պա­նու­թյու­նը (կամ կա­յու­նու­թյու­նը) դառ­նում է ը­նտ­րու­թյան և գնի ո­րոշ­ ման ա­վե­լի ու ա­վե­լի կար­ևոր գոր­ծոն: Կեն­դա­նի­նե­րի խնամ­քը, դե­ղա­մի­ջոց­նե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը, ջրօգ­տա­գոր­ծու­մը և շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի աղ­տո­տու­մը այդ ե­րկր­ նե­րում շատ կար­ևոր հար­ցեր են: Սպա­ռող­նե­րը պատ­րաստ են վճա­րել ա­վե­լի թանկ գին` բնա­պահ­պան ե­ղա­նա­կով ար­տադր­ված ապ­րան­քի դի­մաց: Այս ա­ռու­ մով, կի­սա­փակ կամ փակ շր­ջապ­տույ­տով հա­մա­կար­գը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ջրի կա­ռա­վար­ման պատ­շաճ գոր­ծե­լա­կեր­պին և շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի պահ­պան­ ման պա­հանջ­նե­րին: 6.1. ­Շու­կա­յա­կան ար­ժեք Հա­ ­ տաում առ­ յաս­ կա է բարձ­ րո­ րակ ջուր, և շատ կար­ ևոր է, որ շու­կա­յա­ հան­ման և շու­կա­յա­վա­րու­թյան ժա­մա­նակ որ­պես ար­ժեք շեշ­տադր­վի այն, որ ձկ­նա­պա­հու­թյան հա­մար օգ­տա­գործ­վում է բարձ­րո­րակ ջուր, ի­նչ­պես նաև այն, որ այդ ջրի նկատ­ մամբ ձուկ ար­ տադ­րող­նե­ գա­ րը հո­ տար են և խնայող: Հո­սող ջրով հա­մա­կար­գում ջրի մե­կան­գա­մյա օգ­տա­գոր­ծու­մը` ա­ռանց ջուրն օգ­ տա­գոր­ծե­լուց հե­տո զտե­լու, ար­դյու­նա­վետ գոր­ծե­լա­կերպ չէ: Կար­ևոր է, որ ջու­րը զտ­վե­լով բազ­մա­կի ան­գամ օգ­տա­գործ­վի (վե­րաշր­ջա­նառ­վի): 6.2. ­Հա­վաս­տագ­րում (սեր­տի­ֆի­կա­ցի­ա) Մի­ջազ­գային աս­պա­րե­զում գոր­ծում են ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­վաս­տագր­ման մաս­նա­գի­տաց­ված կա­ռույց­ներ, ի­նչ­պի­սին է ձկ­նա­պա­հու­թյան հո­գա­ծու­թյան խոր­հուր­դը (Aquaculture Stewardship Council (ASC)2: Հա­վաս­տագ­ րու­մը տր­վում է ար­տադ­րա­կան գոր­ծըն­թա­ցի հա­մար` բնա­պահ­պա­նա­կան և սո­ ցի­ա­լա­կան հար­թու­թյուն­նե­րում: Բնա­պահ­պա­նա­կան հար­թու­թյու­նը, օ­րի­նակ, վե­րա­բեր­վում է աղ­տոտ­վա­ծու­թյան կա­ռա­վար­մա­նը և ջրօգ­տա­գործ­մա­նը, ի­սկ սո­ցի­ա­լա­կա­նը`աշ­խա­տան­քային պայ­ման­նե­րին, ան­վտան­գու­թյա­նը և վճա­րում­ նե­րին: Իշ­խա­նի բուծ­ման հա­մար կա հա­վաս­տագր­ման ստան­դարտ, ո­րը մշա­կվել է ASC -ի3 կողմից:­ 2 Ձկ­նա­պա­հու­թյան հո­գա­ծու­թյան խոր­հուրդ (Aquaculture Stewardship Council): ASC-ը հիմ ­ն ադր­վել է Բնա­պահ­պա­նու­թյան հա­մաշ­խար­հային հիմ ­ն ադ­րա­մի (World Wide Fund for Nature (WWF)) և Կա­յուն ա­ռևտ­րի դա­նի­ա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյան (IDH (Dutch Sustainable Trade Initiative) կող­մից 2010 թվա­կա­նին: ASC-ն հա­ մաշ­ խար­հային ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցող շա­հույթ չհե­տապն­դող ան­կախ կազ­մա­կեր­պու­ թյուն է: Այն նպա­տակ ու­նի ծա­ռայե­լու որ­պես մի­ջազ­գային ա­ռա­ջա­տար՝ բնա­պահ­ պա­նա­կան և սո­ցի­ա­լա­կան պա­տաս­խա­նատ­վու­թյամբ ար­տադր­ված ձկ­նամ­թեր­քի հա­վաս­տագր­ման և պի­տա­կա­վոր­ման հար­ցում: ASC-ի գլ­խա­վոր դե­րը ձկ­նա­պա­ հու­թյան գլո­բալ ստան­դարտ­նե­րի կա­ռա­վա­րումն է, ո­րոնք մշակ­վում են WWF-ի կող­մից. www.asc-aqua.org: 3 http://www.asc-aqua.org/upload/ASC%20Freshwater%20Իշխան%20Standard_v1.0.pdf. 44 Իշ­խա­նի բուծ­ման հա­մար հա­վաս­տագր­վել են մի­այն ո­րոշ եվ­րո­պա­կան ձկ­ նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­ներ, ո­րոնք գոր­ծում են Դա­նի­ա­յում, Գեր­մա­նի­ա­յում, Հու­նաս­տա­նում և Ի­տա­լի­ա­յում: Թառափի բուծման ոլորտում դեռևս չեն սահմանվել հավաստագրման ստանդարտներ և չի ակնկալվում, որ դրանք սահմանվեն միչև 2019 թվականը: Հավաստագրման գործընթացի արժեքը մեծապես կախված է տնտեսության զարգացման վիճակից և տատանվում է €5.000 - €15.000 սահմաններում: Հայաստանյան ձկնապահական տնտեսությունների հավաստագրման ծախսը մոտ կլինի €15.000 եվրոյին` հաշվի առնելով ներկայում հավաստագրման սահմանափակ իրականացումը: 45 7. ­ԳՈՐԾ­ՆԱ­ԿԱՆ ՄԱՆ­ՐԱ­ՄԱՍ­ՆԵՐ ԵՎ ՀԱՇ­ՎԱՐԿ­ՆԵՐ 7.1. Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն - սցե­նար 1 Թթ­վա­ծին չի մա­տա­կա­րար­վում, ջու­րը չի վե­րաշր­ջա­նառ­վում, կե­րակ­րու­մը` ա­ռա­վե­լա­գույն: Են­թադ­րու­թյուն­ներ՝ ŽŽ Ջ­րի մա­կար­դակ` 500 մ3 ŽŽ Ձկ­ րի խտու­ նե­ թյուն = 60 կգ/մ3 * ŽŽ ­Կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին = 1.48% ŽŽ Թթ­ված­նի նվա­զա­գույն մա­կար­դակ= 6 մգ/լ ŽŽ Թթ­ նի մա­ ված­ կար­ դա­ քում = 9 մգ/լ կը ջրի հոս­ ŽŽ րի հոս­ Ջ­ քը տն­տե­ թյուն 100 լ/վրկ= 360 մ3/­ժամ սու­ ŽŽ ­Կե­րակր­ման ժամ ­կ ետ = 8 ա­միս ŽŽ ԿՓԳ = 1.2­ Այս պայ­ման­նե­րում և հա­սա­նե­լի թթ­ված­նի քա­նա­կով ա­ռա­վե­լա­գույն կե­րա­բա­ ժի­նը կազ­մում է. նե­ ŽŽ Ձկ­ րի սպառ­ ման հա­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 3.0 մգ/լ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ˟ ջրի հոսք Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (9.0 – 6.0) ˟ 100 300 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 300 վրկ × 3600 վրկ × 12 ժամ Թթվածինհասանելի = մգ 1000 գրամ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 12,960 գրամ ŽŽ Ձ­կանն ան­հրա­ ժեշտ է 300 գրամ O2 /կգ կեր Սա նշա­ ŽŽ ­ նա­ կում է, որ 12,960 գրամ O2 /օր պայ­ման­նե­րում ձկ­նե­րին ան­հրա­ժեշտ է տալ ± 43կգ կեր/օր: Առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի հի­ման վրա` կե­րա­բա­ժի­նը պետք է լի­նի. ­Կե­րա­բա­ժին = ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ընդհանուր քաշ x կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին ­Կե­րա­բա­ժին = 500մ 3 x 60կգ/մ 3 x 1.48% = 444 կգ/օր­ Օ­րա­կան հա­սա­նե­լի թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը սահ­մա­նա­փա­կող գոր­ծոն է: ­կ ե­տի հի­ման վրա տա­րե­կան Կե­րակր­ման ա­ռա­վե­լա­գույն կա­րո­ղու­թյան և ժամ ա­ռա­վե­լա­գույն ար­տադ­րու­թյու­նը կազ­մում է. 46 տարեկան կերաբաժին Առավելագույն արտադրություն = ԿՓԳ 8 աﬕս 12 աﬕս × 365օր × 43 կգ / օր Առավելագույն արտադրություն = 1.2 Առավելագույն արտադրություն = 8.7 տոննա/տարի նե­ * Ձկ­ րի 60 կգ/մ3 խտու­թյու­նը չի կա­րող ա­պա­հով­վել, ո­րոշ սահ­մա­նա­փա­կում­ն ե­ նե­ րից ել­ լով: 60 կգ/մ3 խտու­ թյու­նը դա հնա­ րա­վոր խտու­ րը այս սցե­ թյունն է, ո­ նա­ րում հնա­րա­վոր չէ թթ­վա­ծին չմա­տա­կա­րա­րե­լու պատ­ճա­ռով: 7.2. Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն - սցե­նար 2 ­Մա­տա­կա­րար­վում է թթ­վա­ծին, ջու­րը վե­րաշր­ջա­նառ­վում է, կե­րակ­րու­մը` ա­ռա­վե­լա­գույն: Են­թադ­րու­թյուն­ներ ŽŽ Ջ­ րի ծա­ վալ` 500 մ3 ŽŽ Ձկ­ րի խտու­ նե­ թյուն = 60 կգ/մ3 ŽŽ ­Կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին = 1.48% ŽŽ Թթ­ված­նի նվա­զա­գույն մա­կար­դակ = 6 մգ/լ ŽŽ Թթ­ ված­նի մա­կար­ դա­ կը ջրի հոս­ քում = 9 մգ/լ ŽŽ Ջ­ րի հոս­ քը տն­տե­ սու­թյուն 100 լ/վրկ = 360մ3/­ժամ ŽŽ ­Վե­րաշր­ջա­նա­ռու­թյուն = 300 լ/վրկ= 1080մ3/­ժամ ŽŽ Թթ­ված­նի մա­կար­դա­կը վե­րաշր­ջա­նառ­վող ջրում = 16մգ/լ ŽŽ ­Կե­րակր­ման ժամ ­կ ետ = 8 ա­միս ŽŽ ԿՓԳ = 1.2 ­Սա նշա­նա­կում է. Տն­տե­սու­թյուն մտ­նող թթ­վա­ծին` ŽŽ Ձկ­ րի սպառ­ նե­ ման հա­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 3.0 մգ/լ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ˟ ջրի հոսք Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (9.0 – 6.0) ˟ 100 300 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 300 վրկ × 3600 վրկ × 12 ժամ Թթվածինհասանելի = մգ 1000 գրամ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 12,960 գրամ Վե­րաշր­ջա­նառ­վող ջրում ա­վե­լաց­ված թթ­վա­ծին. նե­ ŽŽ Ձկ­ մանհա­ րի սպառ­ մար ի լրումն նվազագույնի կմնա 10.0 մգ/լ 47 Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (թթ­վա­ծին­ներհոսք – թթ­վա­ծինն­վազ.) ˟ ջրի հոսք Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = (16.0 – 6.0) ˟ 300 3000 մգ Թթվածին հասանելի = վրկ մգ 3000 վրկ x 3600 վրկ x12 ժամ Թթվածին հասանելի = մգ 1000 վրկ Թթ­վա­ծին­հա­սա­նե­լի = 129,600 գրամ Ըն­ ­ մե­ դա­ նը հա­ սա­ նե­ վա­ լի թթ­ ծին = 12,960 + 129,600 գրամ = 142,560 գրամ կանն ան­ ŽŽ Ձ­ հրա­ ժեշտ է տալ 300 գրամ O2 /կգ կեր ŽŽ Սա նշա­նա­ կում է, որ 142,560 գրամ O2 /օր պայ­ման­նե­րում ձկ­նե­րին ան­հրա­ ժեշտ է տալ 475 կգ կեր/օր: Առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քա­շի հի­ման վրա` կե­րա­բա­ժի­նը պետք է կազ­մի. Կե­րա­բա­ժին = ա­վա­զա­նում առ­կա ձկ­նե­րի ը­նդ­հա­նուր քաշ x կե­րակր­ման չա­փա­բա­ժին ­Կե­րա­բա­ժին = 500մ 3 x 60կգ/մ 3 x 1,48% = 444 կգ/օր Թթ­ված­նի հա­սա­նե­լի­ու­թյան հի­ման վրա` ձկ­նե­րի կե­րա­բա­ժի­նը կազ­մում է 475կգ: Ա­ռա­վե­լա­գույն ա­ճի հի­ման վրա` կե­րա­բա­ժի­նը կազ­մում է 444կգ: Այս դեպ­քում սահ­մա­նա­փա­կող գոր­ծո­նը ձկ­նե­րի ա­ճի կարողությունն է: ­կ ե­տի հի­ման վրա տա­րե­կան ­Կե­րակր­ման ա­ռա­վե­լա­գույն կա­րո­ղու­թյան և ժամ ա­ռա­վե­լա­գույն ար­տադ­րու­թյու­նը կազ­մում է. տարեկան կերաբաժին Առավելագույն արտադրություն = ԿՓԳ 8 աﬕս 12 աﬕս 365օր 444 կգ / օր Առավելագույն արտադրություն = 1.2 Առավելագույն արտադրություն = 90տոննա/տարի ­ Ըն­դա­մե­նը ա­մո­նի­ակ՝ գրամ Ընդամենը ամոնիակ = կերաբաժին 35 կեր կգ գրամ Ընդամենը ամոնիակ = 444 35 կեր կգ Ընդաﬔնը ամոնիակ = 15,540գրամ 48 Ջ­րում մնա­լու ժա­մա­նակ՝ ավազանի ծավալ Ջրում մնալու ժամանակ = 60 ջրի հոսք 3 500 մ Ջրում մնալու ժամանակ = 60 100 մ 3 /ժամ Ջրում մնալու ժամանակ = 300 րոպե ­ Ա­մո­նի­ակ՝ ջրում մնալու ժամանակ Ամոնիակ ավազանում = ընդամենը ամոնիակ 24 ժամ 60 րոպե 300 րոպե Ամոնիակ ավազանում = 15540 գրամ 24 ժամ 60րոպե Ամոնիակ ավազանում = 3,237 գրամ ­ Ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյուն (կոն­ցենտ­րա­ցի­ա)՝ ամոնիակ Ամոնիակի խտություն = ավազանի ծավալ 3,237 գրամ Ամոնիակի խտություն = 3 500 մ Ամոնիակի խտություն = 6.5 գրամ/մ 3 Ամոնիակի խտություն = 6.5 մգ/լ ­ Ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյու­նը գե­րա­զան­ցում է իշ­խա­նի բուծ­ման հա­մար ա­ռա­վե­լա­ գույն թույ­լատ­րե­լի սահ­մա­նը (2 մգ/լ):­ Այս­պի­սով, ա­վե­լաց­նե­լով թթ­վա­ծին և ա­պա­հո­վե­լով ջրի շր­ջա­նա­ռու­թյուն` լուծ­ վում է հա­սա­նե­լի թթ­ված­նի հար­ցը: Այդ պայ­ման­նե­րում ձկ­նե­րը կա­րող են այն­ քան կե­րակր­վել, որ հաս­նեն ա­ռա­վե­լա­գույն ա­ճի: Ջրի շր­ջա­նա­ռու­թյամբ ա­մո­նի­ ա­կը պահ­պան­վում է հա­մա­կար­գում, ո­րն ա­ռա­ջաց­նում է ա­մո­նի­ա­կի խտու­թյան հետ կապ­ված նոր սահ­մա­նա­փա­կող գոր­ծոն: Այս հար­ցը կա­րե­լի է լու­ծել բա­վա­կա­նին հեշտ` թթ­ված­նով հարս­տաց­ման (օք­ սի­գե­նա­ցի­այի) քայ­լից ան­մի­ջա­պես ա­ռաջ կեն­սա­բա­նա­կան զտիչ ա­վե­լաց­նե­լու մի­ջո­ցով: Կեն­սա­բա­նա­կան զտի­չի նա­խագծ­ման և կա­ռուց­ման հա­մար կար­ևոր է դի­մել բա­նի­մաց և փոր­ձա­ռու ըն­կե­րու­թյան: Նա­խագ­ծու­մը կախ­ված է ջրի ջեր­մաս­տի­ ճա­նից, շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րի ջեր­մաս­տի­ճա­նից, պոմ­պի ընտ­րու­թյու­նից, ար­տադ­ րա­մա­սի տար­բեր հար­թու­թյուն­նե­րի բարձ­րու­թյուն­նե­րից, ի­նչ­պես նաև տն­տե­սու­ թյան հա­տա­կագ­ծից: 49 ­7.3. Ֆի­նան­սա­կան հաշ­վարկ­ներ ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­մար Ս­ցե­նար 1 Ար­տադ­րու­թյան Թթ­ված­նի սահ­ման Իշ­խան ծախ­սեր Ման­րա­ձուկ   € 820.75 Կեր € 15,795 Այլ ներդ­րանք     է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն € 1,500   գազ €0   ջուր € 5,950   թթ­վա­ծին €0 Քիմ.նյու­թեր, դե­ղա­մի­ջոց­ներ և   այլն €0   մաքր­ման վճար €0 ըն­դա­մե­նը € 24,065 Տն­տե­սու­թյան այլ ծախ­սեր       շա­հա­գոր­ծում/ս­պա­սար­կում €0   ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն €0   ջրի ստուգում € 1,500   ընդ­հա­նուր ծախ­սեր € 3,000 ըն­դա­մե­նը € 4,500 Աշ­խա­տուժ       կա­ռա­վա­րում € 10,000   գոր­ծառ­նու­թյուն € 6,755 ըն­դա­մե­նը € 16,755 Ըն­դա­մե­նը գոր­ծառ­ նա­կան ծախ­սեր € 45,320 տա­րե­կան 1կգ ձկան ի­նք­նար­ժեք € 5.21 կգ ձուկ Ար­տադ­րու­թյուն 8,700 կգ/­տա­րի 50 Ս­ցե­նար 2 Ար­տադ­րա­կան ծախ­սեր Ա­ռա­վե­լա­գույն աճ Ւշ­խան Ման­րա­ձուկ   € 8,490 Կեր € 163,079 Այլ ներդ­րանք     է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն € 21,024   գազ €0   ջուր € 595   թթ­վա­ծին € 4,698 Քիմ.նյու­թեր,   դե­ղա­մի­ջոց­ներ և այլն € 5,000   մաքր­ման վճար €0 ըն­դա­մե­նը € 202,886 Տն­տե­սու­թյան այլ ծախ­սեր     շա­հա­գոր­ծում/ս­պա­սար­   կում € 1,500   ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն €0   ջրի ստուգում € 1,500   ընդ­հա­նուր ծախ­սեր € 3,000 ըն­դա­մե­նը € 6,000 Աշ­խա­տուժ       կա­ռա­վա­րում € 15,000   գոր­ծառ­նու­թյուն € 8,547 ըն­դա­մե­նը € 23,547 Ըն­դա­մե­նը գոր­ծառ­նա­կան ծախ­սեր € 232,434 տա­րե­կան 1կգ ձկան ի­նք­նար­ժեք € 2.58 կգ ձուկ Ար­տա­դրու­թյուն 90,000 կգ/­տա­րի Եզ­րա­կա­ցու­թյուն Այսպիսով, նույն ձկնապահական տնտեսությունում, նույն ավազաններում և ջրի նույն հոսքի պայմաններում արտադրությունը մի դեպքում կազմում է 8.7 տոննա (սցենար 1), իսկ մյուս դեպքում` 90 տոննա (սցենար 2)` պոմպ, թթվածնի գեներատոր և կենսաբանական զտիչ ավելացնելու շնորհիվ: Չնայած 2-րդ սցենարում մեծանում են գործառնական ծախսերը և ավելի շատ շրջանառու միջոցներ են պահանջվում, 1կգ իշխանի արտադրության ինքնարժեքը նվազում է €5.21-ից €2.58: 51 7.4. Ձ­կան կե­րի գնա­հա­տում Ձ­կան կեր ար­տադ­րող­նե­րի միջև ը­նտ­րու­թյուն կա­տա­րե­լիս հա­ճախ ել­նում են րի գնից: Սա­ 1կգ կե­ կայն, դա ը­նտ­րու­ թյան մի­ այն մեկ չա­ փա­ նի որ ձկան նիշ է, քա­ ա­ քան կար­ևոր է, որ­ ճը նույն­ քան կե­րի գի­նը: Ի վեր­ ջո՝ կար­ևոր այն է, թե որ­քան ներդ­րում պետք է կա­տա­րել 1կգ ձուկ ար­տադ­րե­լու կե­րը գնե­լու հա­մար: Ճիշտ ո­րո­շում կա­յաց­նե­լու լա­վա­գույն ու­ղին զու­գա­հեռ փոր­ձար­կում ­ն ե­րի ան­ ցկա­ ցումն է: Դա նշա­ կում է, որ հա­ նա­ մե­ մատ­ վում և գնա­ հատ­վում են միև­ նույն ժա­ մա­նա­կա­հատ­վա­ծում եր­կու կամ ա­վե­լի ա­ռան­ձին ա­վա­զան­նե­րում բուծ­վող նույն տե­սա­կի ձկ­նե­րի նույն խմ­բա­քա­նա­կի կե­րակր­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րը: Ստորև տր­վում են ո­րոշ ցու­ցում ­ն եր այդ կա­պակ­ցու­թյամբ. ŽŽ ­Դա­սա­կար­գեք ձկ­նե­րի մեկ խմ­բա­քա­նակ: ŽŽ Ա­ռանձ­նաց­րեք նույն քա­շային կար­գի ձկ­նե­րը, բա­ժա­նեք եր­կու հա­վա­սար մա­ սե­րի և տե­ղադ­րեք դրանք եր­կու կամ ա­վե­լի նույն չա­փի ա­վա­զան­նե­րում: Այդ­ պի­սով, ա­վա­զան­նե­րում կլի­նեն նույն խմ­բա­քա­նա­կով, նույն ը­նդ­հա­նուր քա­շով և խտու­թյամբ ձկ­ներ: ŽŽ Ձկ­նե­րին կե­րակ­րեք մինչև հա­գե­նա­լը, այ­սինքն՝ մինչև այն պա­հը, ե­րբ ձկ­նե­րը դեռ ցան­ կա­նում են ու­տել, սա­կայն ա­ վե­ լի քիչ, քան կե­ րակր­ման սկզ­ բում: Ձկ­ նե­րին մինչև հա­գե­նա­լը կե­րակ­րե­լիս կեր­ևա խմ­բա­քա­նակ­նե­րին տր­վող կե­րե­ րի տար­բե­րու­թյու­նը: ŽŽ Գ­րան­ցեք յու­րա­քան­չյուր ա­վա­զա­նում տր­ված կե­րի քա­նա­կը և ձկ­նե­րի ան­կման ցու­ցա­նի­շը (թիվ և քաշ): ŽŽ Պահ­պա­նեք կե­րակր­ման նույն ռե­ժի­մը մինչև հա­ջորդ դա­սա­կարգ­ման պա­հը: ŽŽ Դա­սա­կար­գեք ձկ­ներն ը­ստ ա­վա­զան­նե­րի և ո­րո­շեք յու­րա­քան­չյուր կար­գի ձկ­նե­րի թի­վը՝ ը­ստ քա­շի: ŽŽ Յու­րա­քան­չյուր ա­վա­զա­նի մա­սով կա­տա­րեք հետ­ևյալ հաշ­վարկ­նե­րը՝­ ŽŽ ա­ճը կգ-ով, ŽŽ տր­ված կե­րի քա­նա­կը, ŽŽ կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կի­ցը (ԿՓԳ), ŽŽ 1 կգ ձկան կե­ ժե­ րի ար­ քը: Մեկ կի­լոգ­րամ ձկան կե­րի ար­ժե­քը հաշ­վար­կե­լուց հե­տո կա­յաց­րեք կե­րի մա­ տա­կա­րա­րի ը­նտ­րու­թյան մա­սին ո­րո­շում: Պատկեր 32: Ձկան աճ և ԿՓԳ Գնա­հա­տումն ի­րա­կա­նաց­վում է ել­նե­լով յու­րա­քան­չյուր ար­տադ­րո­ղի ա­ռա­ջար­կած՝ ա­ռա­վե­լա­գույն ա­ճի ցու­ցա­նիշ­նե­րի ա­ղ յու­ սա­կից: Կախ­ված տն­տես­վա­րո­ղի հա­վակ­ նու­թյու­նից` մա­տա­կա­րա­րի ը­նտ­րու­թյու­նը կա­րող է կա­տար­վել ա­ռա­վե­լա­գույն ա­ճի ցու­ցա­նի­շի կամ օպ­տի­մալ կե­րի փո­խա­ կերպ­ման գոր­ծակ­ցի (ԿՓԳ) հի­ման վրա: Տես՝ 32-րդ պատ­կե­րը: Գործ­նա­կա­նում, ա­ռա­վե­լա­գույն ա­ճի կամ օպ­տի­մալ կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծակ­ցի միջև տար­բե­ Աղբյուր՝ հեղինակ րու­ թյունն այն­քան էլ մեծ չէ: 52 7.5. Ջ­րի հոս­քի չա­փում ­Կան տար­բեր տե­սա­կի չա­փիչ սար­քեր, ո­րոնց օգ­նու­թյամբ չափ­վում է ջրի հոս­ քը, սա­կայն դրանք, եր­բեմն հա­սա­նե­լի չեն ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյու­նում: Ստորև նկա­րագր­ված է ջրի հոս­քի չափ­ման ար­դյու­նա­վետ մի ե­ղա­նակ: Դ­րա հա­մար ձեզ ան­հրա­ժեշտ է­՝ ŽŽ լ­ ո­ղա­ցող ա­ռար­կա (փայ­տի կտոր), ŽŽ ­վայր­կյա­նա­չափ, ŽŽ ­չափ­ման ժա­պա­վեն (սան­տի­մետր): Այս ե­ղա­նակն աշ­խա­տում է, ե­թե տն­տե­սու­թյու­նում կա ֆիքս­ված չա­փե­րով բաց ջրանցք, այն­ պես, ի­ պես եր­ևում է ներք­ևի պատ­ նչ­ կե­րում: Հոս­քի ա­րա­գու­թյան չա­փում ­Լո­ղա­ցող ա­ռար­կան ջրի մեջ դնե­լով չա­փում եք ո­րո­շա­կի տա­րա­ծու­թյուն ան­ ցնե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ ժա­մա­նա­կը: Որ­քան եր­կար է չափ­ման ժա­մա­նա­կը, այն­քան ա­վե­լի հու­սա­լի է ար­դյուն­քը: Ա­ռար­կան դրեք հաշ­վարկ­ման սկզ­բից ա­ռաջ, այն­պես որ այն ա­րա­գու­թյուն հա­վա­քի: Սկ­սեք վայր­կյա­նա­չա­փի աշ­խա­ տան­քը, ե­րբ ա­ռար­կան հա­տում է հաշ­վարկ­ման սկզբ­նա­կե­տը, և ան­ջա­տեք այն, ե­րբ հաս­նում է ա­վար­տի կե­տին: Որ­քան քիչ է լո­ղա­ցող ա­ռար­կան դիպ­չում ջրանց­ քի պա­տե­րին, այն­քան ա­վե­լի ճշգ­րիտ է չա­փու­մը: Այ­նու­հետև, հաշ­վար­կեք մա­կե­ րե­սային ա­րա­գու­թյունն ը­ստ հետ­ևյալ բա­նաձ­ևի՝ տարածություն[մ] մակերեսային = ժամանակ [վրկ] ­ Այս բա­նաձ­ևով հաշ­վարկ­վում է մա­կե­րե­սային ա­րա­գու­թյու­նը, ո­րը նույն ա­րա­ գու­թյու­նը չէ, ի­նչ-որ ամ­բողջ հո­սան­քի մի­ջին ա­րա­գու­թյու­նը: Մի­ջին ա­րա­գու­թյու­ նը հաշ­վարկ­վում է հետ­ևյալ բա­նաձ­ևով՝ vմի­ջին = v­ մա­կե­րե­սային ˟ 0,87: ­Հո­սան­քի մա­կե­րես Պատկեր 33: Ջրի հոսքի արագության Հո­սան­քի մա­կե­րե­սը հաշ­վար­ չափում կե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է ու­նե­ նալ հետ­ևյալ չա­փում ­ն ե­րը (մետ­ րով). ŽŽ ­Լայ­նու­թյու­նը ջրանց­քի հա­տա­ կում (a), ŽŽ ­լայ­նու­թյու­նը ջրի վե­րին մա­ կար­դա­կում (b), ŽŽ ջ­րի խո­րու­թյու­նը (h): Աղբյուր՝ հեղինակ 53 Մա­կե­րե­սը հաշ­վար­վում է հետ­ևյալ բա­նաձ­ևով՝ 1 = × ( × ) × ℎ 2 Ջ­րի ներ­հոս­քի հաշ­վարկ ­Հո­սան­քի ա­րա­գու­թյու­նը և հո­սան­քի մա­կե­ Պատկեր 34: Ջրի հոսանքի րե­սը ո­րո­շե­լուն հա­ջոր­դող քայ­լը ջրի ներ­հոս­քի մակերեսի չափում հաշ­վարկն է­՝ Q = v­ մի­ջին ˟ A­ մակ. ˟ 3600 (մ3/­ժամ) «մ3/ժ»-ը «լ/ժ»-ի փո­խա­կեր­պե­լու հա­մար բազ­մա­պատ­կեք 16.66-ով (1000/60) «մ3/ժ»-ը «լ/վրկ»-ի փո­խա­կեր­պե­լու հա­մար բազ­մա­պատ­կեք 0.277-ով (1000/3600): Աղբյուր՝ հեղինակ 54 Photo by G. Gabrielyan ՁԿ­ՆԱՄ­ԹԵՐ­ՔԻ ԱՐ­ՏԱ­ՀԱ­ՆՈՒՄ ԵՎ ՇՈՒ­ԿԱ­ՆԵՐ (Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի և թա­ռա­փի շու­կա­յա­հա­նում) 55 ­1. ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ Ձ­կնա­պահության ո­լոր­տում Հա­յաս­տա­նի հիմ ­ն ա­կան մր­ցակ­ցային ա­ռա­վե­լու­ թյուն­ներն են բարձր լեռ­նային տե­ղադ­րու­թյու­նը, կլի­ման և մա­քուր ջրի ռե­սուրս­ նե­րը, ո­րոնք վճ­ռո­րոշ նշա­նա­կու­թյուն ու­նեն մա­քուր, հա­կա­բի­ո­տիկ­նե­րից զերծ բարձ­րո­րակ ար­տադ­րանք ա­ռա­ջար­կող ե­րկ­րի համ­բավ ձևա­վո­րե­լու հա­մար: Նոր շու­կա­նե­րում մր­ցու­նակ լի­նե­լու հա­մար Հա­յաս­տա­նը պետք է ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նի վճ­ռո­րոշ այլ գոր­ծոն­նե­րի` ար­տադ­րու­թյան ծախ­սե­րի կր­ճա­տում, շու­կա­ յում պա­հան­ջարկ վայե­լող, մր­ցու­նակ գնով, սնն­դի ան­վտան­գու­թյան և ո­րա­կի մի­ջազ­գային ստան­դարտ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նող հա­տուկ ձևի ապ­րան­քի ար­տադ­րու­թյուն, գնորդ­նե­րի ցան­ցի զար­գա­ցում և վս­տա­հե­լի համբավի (բրենդի) ստեղ­ծում: Սույն ու­ղե­ցույ­ցում ներ­կա­յաց­վում են կար­ևոր տե­ղե­կու­թյուն­ներ, ո­րոնք կօգնեն ձուկ և ձկ­նամ­թերք ար­տադ­րող հա­յաս­տա­նյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին մուտք գոր­ծելու ար­տա­հան­ման նոր շու­կա­ներ և մր­ցելու այն­տեղ: Տե­ղե­կու­թյուն­նե­րը վե­ րա­բե­րում են հետ­ևյալ շու­կա­նե­րին, որ­տեղ կա իշ­խա­նից ու թա­ռա­փից ստաց­ված ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի պա­հան­ջարկ՝ ŽŽ Ծ­ ի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի թարմ և սա­ռեց­ված մսակ­տոր­ներ (ֆի­լե­ներ)` ար­տա­ հա­նում Չի­նաս­տա­նի, Եվ­րո­պա­կան Մի­ու­թյան և Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի շու­ կա­ներ ŽŽ Թարմ ոս­կե­փայլ իշ­խան` Չի­նաս­տան ŽŽ ­Վե­րամ­շակ­ված թա­ռա­փի սթեյք և սու­կի` Ա­սի­ա ŽŽ Թա­ռա­փի ձկն­կի­թի (խա­վի­ար) ար­տահան­ման նե­րուժ Ա­սի­ա­յի նոր շու­կա­ ներում: Ու­ղե­ցույ­ցում նկա­րագր­վում են քայ­լեր, ո­րոնց հա­յաս­տա­նյան ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րը կա­րող են հետ­ևել այն­պի­սի ապ­րան­քա­տե­սակ մշա­կե­լու հա­ մար, ո­րը կա­րող է մր­ցու­նակ և շա­հա­վետ լի­նել նշ­ված շու­կա­նե­րում: Պատկեր 1: Ապրանքատեսակի ստեղծման և շուկայահանման առանցքներ Արտադրություն (արտադրության ծախսեր) Ապրանքի ձև ու տեսակ Նպատակային շուկայի մեծություն ու գներ Ցուցահանդեսներ Արտադրության հսկողության միջազգային պահանջներ Երրորդ կողմի՝ որակի և բնապահպանական հավաստագրեր Համբավի (բրենդի) ձևավորում և շուկայավարություն 56 ­2. ԱՐ­ՏԱԴ­ՐՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽ­ՍԵՐ Ս­տորև բեր­ված ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­վում է 1կգ թարմ և սա­ռեց­ված ծի­ ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ար­տադ­րու­թյան ծախ­սե­րի բաշխ­ված­քը Չի­նաս­տա­նում, Ա­ՄՆ-ո­ւմ և Հա­յաս­տա­նում: Ար­տադ­րու­թյան ծախ­սե­րը նե­րա­ռում են բո­լոր ներդ­ րանք­նե­րը` նե­րա­ռյալ ձկն­կիթ, կեր, վե­րամ­շա­կում, փա­թե­թա­վո­րում և ապ­րանքն ար­տա­քին շու­կա հասց­նե­լու փո­խադր­ման ծախ­սեր: Ի­նչ­պես ա­կն­հայտ եր­ևում է ա­ղ յու­սա­կում, թարմ ձկան ար­տադ­րու­թյան ծախ­սե­րի մա­սով Հա­յաս­տա­նը զի­ջում է և Չի­նաս­տա­նին և Ա­ՄՆ-ին, ի­սկ սա­ռեց­ված ար­տադ­րան­քի մա­սով` Չինաստանին: Սա­ տեղ հաշ­ կայն, այս­ վի չի ա­ռն­ ված այն հան­ գա­ քը, որ ներ­ ման­ կա­յում Չի­նաս­տանն ար­տադ­րում է մի­այն սահ­մա­նա­փակ քա­նա­կով իշ­խան, ո­րը մա­տա­կա­րար­վում է մեծ թվով բնակ­չու­թյուն ու­նե­ցող շր­ջան­նե­րի կեն­դա­նի ձկան շու­կա­ներ, ի­սկ սու­շի­ի պատ­րաստ­ման հա­մար նա­խա­տես­ված («­սու­շի կար­գի») ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ֆի­լեն հիմ­ն ա­կա­նում մա­տա­կա­րար­վում է Քին­հայի բարձ­ րա­դիր հար­թա­վայ­րե­րից, որ­տե­ղից փո­խադր­ման ծախ­սե­րը մեծ են: ԱՄՆ-ո­ւմ այլևս հա­սա­նե­լի չեն ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ար­տադ­րու­թյան հա­ մար ան­հրա­ժեշտ ջրային ռե­սուրս­ներ: Ար­տադր­ված թարմ ձկան գե­րակ­շիռ մասն ան­մի­ջա­պես թարմ տես­քով ա­ռաք­վում է ներ­քին շու­կա, ի­սկ ներ­քին շու­կայի մնա­ ցած պա­հան­ջար­կը բա­վա­րար­վում է Հա­րա­վային Ա­մե­րի­կայի ե­րկ­րնե­րից ծի­ա­ծա­ նա­փայլ իշ­խա­նի սա­ռեց­ված ձկ­նամ­սե­րի ներ­մուծ­մամբ: Ո­ւս­տի, հնա­րա­վոր է, որ Հա­յաս­տա­նը կա­րո­ղա­նա մր­ցել Չի­նաս­տա­նի «­սու­շի կար­գի» թարմ ձկ­նամ­սի (ֆի­լե) մեծ շու­կա­յում և Ա­ՄՆ-ի սա­ռեց­ված ձկ­նամ­թեր­քի շու­կա­յում: Ա­ղ յու­սակ 2.1 Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ծախ­սեր (թարմ ձկ­նա­միս դե­պի Չի­նա­կա­նի, և սա­ռեց­ված ձուկ դե­պի Ա­ՄՆ շու­կա­ներ) Սա­ռեց­ված ֆի­լե լե Թարմ ֆի­ Ծախս (Ա­ՄՆ դո­լար/կգ) Չի­նաս­ Հա­յաս­ Չի­նաս­ ԱՄՆ ԱՄՆ Հա­յաս­տան տան տան տան Ար­տադ­րու­թյան ներդ­րանք­ներ Ձկն­կիթ $0.60 $0.35 $0.10 $0.60 $0.35 $0.10 Կեր $1.50 $1.45 $2.00 $1.50 $1.45 $2.00 Այլ $0.40 $0.50 $0.40 $0.40 $0.50 $0.40 Աշ­խա­տուժ $0.50 $0.85 $0.50 $0.50 $0.85 $0.50 Ֆ­րան­կո-ֆեր­մա $2.90 $3.15 $3.00 $2.90 $3.15 $3.00 գին Վե­րամ­շակ­ման 39% 40% 40% 39% 40% 40% ե­լք Ար­տադ­րու­թյան $7.43 $7.87 $7.50 $7.43 $7.87 $7.50 ծախ­սեր Վե­րամ­շակ­ման $0.40 $0.66 $0.50 $0.40 $0.66 $0.50 ծախ­սեր 57 Փո­խադ­րում Ցա­մա­քային (բեռ­ $0.07 $0.35 $0.17 $0.07 $0.55 $0.00 նա­տար­նե­րով) Օ­դային $0.00 $0.00 $0.00 $1.55 $0.00 $2.20* Ծո­վային (սառ­ $0.35 $0.00 $0.40 $0.00 $0.00 $0.00 նա­րա­նային կոն­ տեյ­նե­րով) Փո­խադր­ման $0.42 $0.35 $0.30 $1.62 $0.55 $2.50 ծախ­սեր Ըն­դա­մե­նը ծախ­ $8.25 $8.89 $8.57 $9.45 $9.08 $10.20 սա­ծած­կում Աղ­բյու­րը` ա­ռան­ձին ար­տադ­րող­ներ Հա­յաս­տա­նում, Ա­ՄՆ-ո­ւմ և Չի­նաս­տա­ նում: * Նշում. Սույն ա­ղ յու­սա­կում նշ­ված է Հա­յաս­տա­նից ո­ւ ղ­ևո­րա­տար օ­դա­նա­վով փո­ խադր­ման գի­նը: Բեռ­նա­տար օ­դա­նավ վար­ձե­լու և բե­ռը փո­խադ­րե­լու դեպ­քում այդ ծախ­սը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի մեծ կլի­նի: Հաշ­վի առ­նե­լով ե­րկ­րի աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քը` փո­խադր­ման բարձր ծախ­ սը հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րան­քի ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կու­թյան թույլ կող­մե­ րից է, քա­նի որ սա­ռեց­ված ձկ­նամ­թեր­քը Վրաս­տան փո­խադ­րե­լու, ի­նչ­պես նաև թարմ ար­տադ­րան­քը Եր­ևա­նից օ­դային ճա­նա­պար­հով ար­տա­հա­նե­լու հա­մար ան­ հրա­ժեշտ են սառ­նա­րա­նային կոն­տեյ­ներ­ներ: Եվ քա­նի որ ներ­կա պա­հին չկան փո­խադր­ման այ­լընտ­րան­քային ա­վե­լի է­ժան տար­բե­րակ­ներ, հա­յաս­տա­նյան ար­ տադ­րող­նե­րը պետք է կենտ­րո­նա­նան ծախ­սային մր­ցու­նա­կու­թյու­նը բարձ­րաց­նե­ լուն ո­ւղղ­ված այլ ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րի վրա, մաս­նա­վո­րա­պես. Բարձրացնելու արտադրության արդյունավետությունը` ելքի (արտադրանքի) և ձկնամսի կտորների (ֆիլեի) չափերի մեծացման միջոցով: Ար­տադ­րանքի քանակը (ել­ քը) մե­ ծա­ նում է, ե­ րբ ձուկն ա­ վե­լի շատ քաշ է հա­ վա­քում կե­րի մեկ մի­ա­վո­րի դի­մաց: Այս հա­րա­բե­րակ­ցու­թյու­նը կոչ­վում է կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից (ԿՓԳ): Որ­քան բարձր է կե­րի ո­րա­կը, այն­քան ա­վե­ լի մեծ է դրա մեկ մի­ վո­ ա­ րից ստաց­ վող ձկան ա­ ճը: Ծախ­ սե­ րի ա­ռու­մով Հա­ յաս­ տա­նի հա­մար ան­բա­րեն­պաստ գոր­ծոն­ներ են ներ­մուծ­ված կե­րի թան­կա­ցու­մը` մաք­սային տուր­քե­րի, հար­կե­րի և մաք­սային ձևա­կեր­պում ­ն ե­րի գոր­ծըն­թաց­նե­րի պատ­ճա­ռով: Մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կոր­պո­րա­ցի­այի (IFC) կող­մից ի­րա­կա­ նաց­ված «­Հա­յաս­տա­նում ձկ­նամ­թեր­քի ար­տա­հան­ման շղ­թայի ու­սում ­ն ա­սի­րու­ թյան» հա­մա­ձայն` մաք­սային ձևա­կերպ­ման (մաս­նա­վո­րա­պես, մաք­սային գնա­հատ­ման) ըն­թա­ցա­կար­գերն ա­ռն­վազն 10-15%-ով ա­վե­լաց­նում են կե­րի գի­նը: Ծախ­սե­րը կր­ճա­տե­լու լա­վա­գույն ու­ղին մամ­լած կե­րի հաբերի տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյունն է` հնա­րա­վո­րինս շատ տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյան բա­ղադ­րիչ­ նե­րի օգ­տա­գործ­ման մի­ջո­ցով, մի­ա­ժա­մա­նակ բա­րե­լա­վե­լով ձկ­նա­պա­հա­կան տն­ 58 տե­սու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը և բա­րե­փո­խե­լով մաք­սային ըն­թա­ցա­կար­գե­րը: Մամ­ րի ԿՓԳ-ն ա­ լած կե­ վե­ լի բարձր է. կե­ րը ջրում կախ­ ված է մնում բա­վա­կա­ նին եր­կար ժա­մա­նակ` նախ­քան սուզ­վե­լը, այն­պես որ ձու­կը հասց­նում է ու­տել այն: Տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյան բարձ­րո­րակ կեր ար­տադ­րե­լու հա­մար ան­հրա­ ժեշտ են հետ­ևյալ քայ­լե­րը. ŽŽ Պար­զել, թե կե­րի բա­ղադ­րիչ­նե­րից, ո­րոնք են հնա­րա­վոր շա­հա­վե­տո­րեն ստա­նալ Հա­յաս­տա­նում, օ­րի­նակ՝ ցո­րեն, գա­րի և գա­րեջ­րի ար­տադ­րու­թյան կողմ ­ն ա­կի ար­գա­սիք­ներ: ŽŽ Ի­րա­կա­նաց­նել տե­ղա­կան բա­ղադ­րիչ­նե­րից պատ­րաստ­ված տար­բեր «­կե­ րի բա­ղադ­րա­տոմ­սե­րի» փոր­ձար­կում ­ն եր` կե­րի փո­խա­կերպ­ման գոր­ծա­կից­ նե­րը ո­րո­շե­լու և դրանք ներ­կա­յում օգ­տա­գործ­վող ներ­մուծ­ված բարձ­րո­րակ հա­բե­րով կե­րե­րի ԿՓԳ-նե­րի հետ հա­մե­մա­տե­լու նպա­տա­կով: ŽŽ Ի­րա­կա­նաց­նել լո­ղա­ցող և դան­դաղ սուզ­վող կե­րե­րի ար­տադ­րու­թյան հա­մար օգ­տա­գործ­վող սար­քա­վոր­ման ծախս-օ­գուտ վեր­լու­ծու­թյուն (նե­ րա­ռյալ՝ ներ­մուծ­ման ծախ­սե­րը): Մամ­լած կե­րը կար­ևոր նշա­նա­կու­թյուն ու­նի ցան­ցա­վան­դա­կային ար­տադ­րու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյան հա­մար, քա­նի որ դան­դաղ սուզ­վող և լո­ղա­ցող կե­րը կր­ճա­տում է կե­րի նստ­ված­քը: Այն նվա­ զեց­նում է կե­րի նստ­ված­քը ա­վա­զա­նում և կր­ճա­տում է ջրի ֆիլտ­րու­մը, ո­րն օգ­տա­գործ­վում է շր­ջապ­տույ­տով ա­վա­զա­նային հա­մա­կար­գե­րում (փակ հա­ մա­կարգ)՝ ջրի խնայո­ղու­թյան և մաք­րու­թյան պահ­պա­նու­թյան հա­մար: Ներ­ կա­յում, Հա­յաս­տա­նում ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում հո­սում է մեծ քա­նա­կու­թյամբ ջուր, ո­րը չի վե­րաշր­ջա­նառ­վում. այս հան­գա­ման­քը մտա­հո­ գու­թյուն է ա­ռա­ջաց­նում ջրի գե­րօգ­տա­գործ­ման և աղ­տոտ­ման ա­ռու­մով: ŽŽ Ո­րո­շել, թե ա­րդյոք կե­րի ստաց­ման սար­քա­վոր­մամբ հա­գե­ցած նո­րա­կա­ ռույց կե­րի գոր­ծա­րա­նը կա­րող է ար­տադ­րել կեր` ներ­մուծ­ված կե­րից ա­վե­ լի է­ժան գնով: ŽŽ Գ­նա­հա­տել կե­րի ար­տադ­րու­թյան սար­քա­վոր­ման մի­ջո­ցով ար­տադր­վող կե­րի մր­ցու­նա­կու­թյու­նը՝ դրա­նով ստաց­ված ձկան ի­նք­նար­ժե­քի ա­ռու­մով: Դրա հա­մար հարկ է ի­րա­կա­նաց­նել փոր­ձար­կում ­ն եր ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­ սու­թյուն­նե­րում` հա­մե­մա­տե­լով տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյան ու ներ­մուծ­ված կե­ րե­րը և գնա­հա­տե­լով, թե ա­րդյոք տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյան կերն ա­պա­հո­ վում է ա­վե­լի բարձր ԿՓԳ կամ ձկ­նե­րի կեն­սու­նա­կու­թյան ցու­ցա­նիշ­ներ: ŽŽ Գ­նա­հա­տել, թե ա­րդյոք բա­րե­լավ­ված կե­րի և ար­տադ­րու­թյան ար­դյու­նա­ վե­տու­թյան բարձ­րաց­ման մի­ջո­ցով կա­րե­լի է ա­ճեց­նել ա­վե­լի մեծ չա­փի ձկ­ներ, ո­րի ար­դյուն­քում կմ­շակ­վեն ա­վե­լի մեծ չա­փի ձկան ֆի­լե­ներ: Ար­տադ­րու­թյան նոր ե­ղա­նակ­նե­րի և բա­րե­լավ­ված ար­տադ­րու­թյան ար­դյու­ նա­վե­տու­թյան տեխ­նի­կա­կան հար­ցե­րը քն­նարկ­ված են «Ձկ­նա­պա­հու­թյան ար­դի տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ» գլ­խում: Դրանք ար­ծարծ­վել են նաև այս­տեղ, քա­նի որ ար­տադ­ րու­թյան բարձր ծախ­սե­րը սահ­մա­նա­փա­կում են ի­նչ­պես ար­տա­հան­ման շու­կա­ներ մտ­նե­լու կա­րո­ղու­թյու­նը, այն­պես էլ մր­ցու­նա­կու­թյունն այդ շու­կա­նե­րում: 59 3. ԱՊ­ՐԱՆ­ՔԱ­ՏԵ­ՍԱԿ­ՆԵՐ ԵՎ ՆՈՐ ՆՊԱՏԱԿԱԴՐԱԾ ՇՈՒ­ԿԱ­ՆԵՐ ­Ապ­րան­քա­տե­սա­կը կամ ապ­րան­քի ձևը ո­րո­շում է նպա­տա­կադ­րած շու­կան: Ապ­րան­քի ձևն ա­ռանց­քային գոր­ծոն է, ո­րն ան­հրա­ժեշտ է հաշ­վի առ­նել հա­յաս­ տա­նյան ար­տադ­րան­քը նպա­տա­կադ­րած շու­կա ար­տա­հա­նե­լիս: Մր­ցու­նակ լի­նե­ լու հա­մար հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րող­նե­րը պետք է կա­րո­ղա­նան պատ­վի­րա­տուի կող­մից տար­բեր ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի հա­մար ա­ռա­ջադր­վող տեխ­նի­կա­կան բնու­թագ­րե­րին հա­մա­պա­տաս­խան չա­փե­րի ձուկ ա­ճեց­նել, ի­նչ­պես նաև մշա­կել ու վե­րամ­շա­կել այն: Այ­սինքն՝ շու­կա­յում տար­բեր ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ ի­րաց­նե­ լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նը ո­րոշ­վում է ար­տադր­վող ձկան չա­փով և ո­րա­կով, ո­րոնք րենց հեր­ ի­ թին ո­րոշ­վում են ձկան ա­ պով, ԿՓԳ-ով և հա­ ճի տեմ­ վաք­ված ձկան չա­ փե­րով: Մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րի մեծ մա­սը բնու­թագր­վում է ապ­րան­քա­տե­սակ­նե­րի ար­դեն ձևա­վոր­ված նա­խընտ­րու­թյամբ, ը­նդ ո­րում՝ յու­րա­քան­չյուր ապ­րան­քա­տե­ սա­կի հա­մար սահ­ման­ված են ստան­դարտ­ներ և պատ­վի­րա­տո­ւի տեխ­նի­կա­կան բնու­թագ­րեր, ո­րոնք պետք է ա­պա­հո­վի ար­տադ­րո­ղը: Հետ­ևա­բար, աշ­խա­տե­լով հա­կա­ռակ հա­ջոր­դա­կա­նու­թյամբ` «­շու­կայից դե­պի ար­տադ­րու­թյուն», հա­յաս­տա­ նյան ար­տադ­րող­նե­րը կա­րող են գնա­հա­տել յու­րա­քան­չյուր ապ­րան­քա­տե­սա­կի հա­մար սահ­ման­ված ստան­դարտ­նե­րը բա­վա­րա­րե­լու և շու­կայի այլ մա­տա­կա­ րար­նե­րի հետ մր­ցե­լու ի­րենց կա­րո­ղու­թյու­նը: Կար­ևոր գոր­ծոն­ներն են չա­փը, ո­րա­կը և գույ­նը. ŽŽ ­Չափ` եր­կա­րու­թյուն, քաշ, ֆի­լե­ի հաս­տու­թյուն, ձկան կտո­րի լայ­նա­ցող մա­ սի հաս­տու­թյուն, ի­նչ­պես նաև դրան­ցից ստաց­վող ել­քը պատ­րաս­տե­լուց (օ­րի­ նակ՝ ե­փե­լուց կամ տա­պա­կե­լուց) հե­տո: ŽŽ Ո­րակ` ֆի­լե­ի խո­նա­վու­թյուն, յու­ղայ­նու­թյուն, պատ­րաս­տած ֆի­լե­ի պն­դու­թյուն. Բո­լոր այս փո­փո­խա­կան­ներն ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն ազ­դում են ապ­րան­քի վերջ­նա­կան գնի վրա: Հետ­ևա­բար, ձկան ա­ճի կորն ու­նի հա­տուկ կար­ևո­րու­թյուն, ո­րով­հետև դրա­նով է ո­րոշ­վում ձկ­նա­հա­վա­քի այն ժամ ­կ ետ­նե­րը, ե­րբ ձկան չա­փը և ո­րա­կը հաս­նում են օպ­տի­մալ մա­կար­դա­կի: Ա­ղ յու­սակ 3.1 Ապ­րան­քի շու­կայի պա­հանջ­ներ և բնու­թագ­րեր Կեն­դա­նի ձկան կա Թարմ ձկան շու­ Սա­ռեց­ված ձկան շու­կա շու­կա Մի­այն բարձ­րար­ժեք Ֆի­լե­ներ կամ ամ­բող­ջա­կան Վե­րամ­շակ­ման հա­մա­պա­ ձկան տե­սակ­ներ ձուկ` գլ­խով և փո­րո­տի­քը տաս­խա­նու­թյու­ն HACCP-ին մաք­րած Հ­նա­րա­վոր է օ­դային Վե­րամ­շակ­ման հա­մա­պա­ Ան­հա­տական  ա­րագ ­ փո­խադ­րում տաս­խա­նու­թյու­ն HACCP-ին սա­ռեց­ման ար­դյունք (IQF) Օ­դով հարս­տա­ցում Սառ­նա­րան­ներ` գեր­պա­ղեց­ Մ­շա­կում և վե­րամ­շա­կում` ը­ստ (աէ­րա­ցի­ա) ման հա­մար տեխ­նի­կա­կան բնու­թագ­րի Օ­դային փո­խադ­րում ­ն եր և ար­դյու­նա­վետ լո­գիս­տի­կա 60 Օպ­տի­մալ չա­փի և ո­րա­կի ձկ­նե­ Պատկեր 2: Իշխանի կատարողականի րի ար­տադ­րու­թյան պլա­նա­վո­րում. գրաֆիկ Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­ րում բուծ­վող ա­վե­լի մեծ չա­փի ձկ­նե­ րի ա­ճի կա­տա­րո­ղա­կա­նի և ձկ­նամ­սի (ֆի­լե­ի) ո­րա­կի վեր­ջերս կա­տար­ված մի հե­տա­զո­տու­թյու­նում4 ստաց­ված ար­դյունք­նե­րը կա­րե­լի է օգ­տա­գոր­ ծել ձկ­նե­րի ար­տադ­րու­թյան և ձկ­նա­ հա­վա­քի ծրագր­ման հա­մար այն­պես, որ ստաց­վեն մեծ չա­փե­րով ձկ­ներ՝ ա­պա­հո­վե­լով բարձր ո­րակ և ցածր ի­նք­նար­ժեք: Ձկ­նա­պա­հա­կան տն­ տե­սու­թյուն­նե­րում պահ­վող ծի­ա­ծա­ Աղբյուր՝ Davidson, et al “Growth Perfor­ նա­փայլ իշ­խա­նի՝ թա­վային հար­մար mance, Fillet Quality, and Reproductive կտո­րի ա­մե­նա­տա­րած­ված չա­փը՝ մեկ Maturity of Rainbow Trout Cultured to 5 Kilograms within Freshwater Recirculat­ ֆունտ է (≈450գրամ) կամ դրա­ նից ing Systems” միքիչ պա­կաս: Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­ Նշում՝ Live weight (g flesh) = Կենդանի նի ա­վե­լի մեծ չա­փի ֆի­լե­ներն այն­քան քաշ (գրամ միս), Days = oրեր էլ տա­րած­ված չեն շու­կա­յում, սա­կայն դրանց դի­ մաց կա­ րե­լի է ստա­ նալ հա­ վե­լ յալ գին: Նշ­ված հե­տա­զո­տու­թյու­նում հե­ղի­նակ­ներն ու­սում ­ն ա­սի­րել են «­մի­այն ի­գա­կան սե­ռի ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ա­ճի կա­տա­րո­ղա­կա­նը՝ թարմ ջրի շր­ջապ­ տույ­տով հա­մա­կար­գում, 13°C ջրի մի­ջին ջեր­մաս­տի­ճա­նում, շուր­ջօ­րյա լու­սա­վո­ րու­թյան և կա­նո­նա­վոր կե­րակր­ման պայ­ման­նե­րում»: Հե­տա­զո­տու­թյու­նը ցույց տվեց, ո­ր՝ ŽŽ Ծն­վե­ լուց 22 ա­միս ան­ ց իշ­ խա­ նի քա­շը հաս­նում էր մինչև 4.8կգ: ŽŽ Ա­ճի տեմ­պե­րը նվա­զում է­ին վե­րար­տադ­րո­ղա­կան հա­սու­նու­թյու­նից հե­տո. 26 ամ­սա­կան ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի քա­շը կազ­մում էր 5.2կգ: ŽŽ ԿՓԳ-ն կազ­մում էր 1.36:1` ա­ռա­ջին կե­րակ­րու­մից մինչև 22-րդ ա­մի­սը, հե­տո զգա­լի­որ­ են ա­վե­լա­նում էր ձկ­նե­րի 23-25 ամ­սա­կան հա­սա­կում: ŽŽ Վե­րար­տադ­րո­ղա­կան հա­սու­նու­թյան հաս­նե­լուց հե­տո գնա­հատ­վե­ցին ծի­ա­ ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի ֆի­լե­ի ո­րա­կա­կան հատ­կա­նիշ­նե­րը. ŽŽ Ֆի­լե­ի ել­քը հա­սավ գա­գաթ­նա­կե­տին 20-22 ամ­սա­կան հա­սա­կում, ե­րբ ձկ­նե­րի քա­շը 3.8-4.8 կգ էր: ŽŽ Ե­փե­լու ել­քը, եփ­ված ֆի­լե­ի պն­դու­թյու­նը, հում յու­ղի պա­րու­նա­կու­թյու­նը նվա­ զե­ց, ի­սկ հում ֆի­լե­ի պն­դու­թյունն ա­ճեց 24-26 ամ­սա­կան հա­սա­կում: 4 Davidson, J.W., P.B. Kenne, M. Manor, C.M. Good, G.M. Weber, A. Aussanasuwannakul, P.J. Turk, C. Welsh և S.T. Summerfelt. (2014) “Growth Performance, Fillet Quality, և Reproductive Maturity of Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss) Cultured to 5 Kilograms within Freshwater Recirculating Systems.” Aquaculture Research & Development 5(4). 61 ŽŽ Ֆի­լե­ի ո­րա­կի փո­փո­խու­թյուն­նե­րը հա­մընկ­նում է­ին ա­ճի տեմ­պե­րի նվազ­մա­նը, կե­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյան ան­կմա­նը և չա­փի ա­վե­լաց­մա­նը` վե­րար­տադ­րո­ղա­ կան խցուկ­նե­րի ա­ճի դեպ­քում (հա­սու­նու­թյան ցու­ցա­նիշ): Ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խան. Ա­ՄՆ-ո­ւմ ա­մե­նա­խո­շոր Իշ­խան ձուկ ար­տադ­րողն ու մա­տա­կա­րա­րը «Clear Spring Foods» ըն­կե­րու­թյունն է: Պատ­կե­ր 3-ում ներ­կա­յաց­ ված են ըն­կե­րու­թյու­նում ար­տադր­վող ո­րոշ ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նից, նե­րա­ռյալ՝ ձկան սպի­տակ ֆի­լե­ներ և պաք­սի­մա­տով մշակ­ված (վ­րան ար­ժեք ա­վե­լաց­րած) ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ, ո­րոնց ար­տադ­րու­թյան հա­մար պա­ հանջ­վում են վե­րամ­շակ­ման ա­վե­լի բարդ տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ: «Clear Springs Foods» (www.clearsprings.com) ըն­ կե­ թյու­ րու­ նը փնտ­ րում է ար­ տադ­րու­թյան նոր աղ­բյուր­ներ և վեր­ջերս հիմ ­ն ադ­րել է հա­մա­տեղ ձեռ­նար­կու­թյուն Ար­գեն­տի­նա­յում: Ըն­կե­րու­թյան հետ կա­րե­լի է կապ հաս­տա­տել ըն­կե­րու­թյան՝ գլո­ բալ մա­տա­կա­րար­ման շղ­թայի զար­գաց­ման վար­չու­թյան փոխ­նա­խա­գահ Դոն Ե. Ռայֆ­լի մի­ջո­ցով` don.riffle@clearsprings.com: Հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ կան ապ­րանք վա­ճա­ռե­լու նաև ա­մե­րի­կյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, ո­րոնք մաս­նա­գի­տաց­ված են ծխեց­րած ձկան ար­տադ­րու­թյան և վա­ճառ­քի ո­լոր­տում. Ծխեց­րած ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նը պա­հան­ջարկ վայե­լող ար­տադ­րա­տե­սակ է, և ծխեց­րած ձկ­նամ­թեր­քի ար­ տադ­րու­թյամբ և վա­ճառ­քով զբաղ­վող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մեծ մա­սը փնտ­րում է ո­րա­կյալ իշ­խա­նի նոր մա­տա­կա­րար­նե­ր: Ա­ՄՆ-ո­ւմ մի­ջին չա­փի տն­տե­սու­թյան օ­րի­նակ է «Ducktrap River of Maine» ըն­կե­րու­թյու­նը` www.ducktrap.com: Ըն­կե­րու­ թյու­նում կա­պի հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու աշ­խա­տակ­ցի էլ.փոս­տի հասցե` Jason. thibodeau@marineharvest.com: Թա­ռափ. Թա­ռա­փը վա­ճառ­վում է մի­այն որ­պես ամ­բող­ջա­կան ձուկ ռու­սա­ ­ կան շու­կա­յում կամ ար­տադր­վում ու կեն­դա­նի ձկան տես­քով մա­տա­կա­րար­վում է չի­նա­կան շու­կաում: Ռու­սա­կան շու­կային մա­տա­կա­րար­վում է բո­լոր չա­փե­րի կեն­դա­նի թա­ռափ, ի­սկ չի­նա­կան շու­կային` հիմ­ն ա­կա­նում 500-750գ քա­շով ձկ­ներ: Եվ­րո­պա­կան կամ Ա­ՄՆ շու­կա­նե­րում թա­ռա­փը հազ­վա­դեպ ապ­րանք է, սա­կայն վա­ճառ­քի հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ կա­րող են լի­նել թա­ռա­փի վե­րամ­շակ­ված ար­ ­ն ա­սի­ տադ­րան­քի (օ­րի­նակ` սու­կի կամ սթեյք) հա­մար: Այդ շու­կան կա­րե­լի է ու­սում րել Ծո­վամ­թեր­քի ա­ռևտ­րային ցու­ցա­հան­դե­սում, որ­տեղ ի­րենց ապ­րանք­ներն են ներ­կա­յաց­վում Ա­ՄՆ և Եվ­րո­պա­կան ձկ­նամ­թերք ներ­մու­ծող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը: 62 Պատկեր 3: Իշխանից ստացված ապրանքատեսակների օրինակներ* Աղբյուր՝ www.clearsprings.com * CLEAR-CUT® BUTTERFLY STYLE – Թիթեռանման կտրվածքով ձկնամիս (ֆիլե) CLEAR-CUT® NATURAL FILLETS – Սովորական կտրվածքով ձկնամիս CRUNCHY POTATO CRUSTED RAINBOW TROUT FILLETS – Խրթխրթան կարտոֆիլով պատած ծիածանափայլ իշխանի ձկնամիս HARISSA CRUSTED RAINBOW TROUT – «Հարիսսա»` թացանով (սոուս) պատած ծիածանափայլ իշխան MUSTARD PRETZEL CRUSTED RAINBOW TROUT – Մանանեխով համեմած, պաքսիմատով պատած ծիածանափայլ իշխան 63 Ար­տադ­րու­թյան ծա­վալ. Տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­մար կար­ևոր է պլա­նա­վո­ րել ի­րենց ար­տադ­րու­թյու­նը, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նան կա­նո­նա­վոր կեր­պով շու­կա մա­տա­կա­րա­րել պա­հանջ­վող քա­նա­կու­թյուն` ը­ստ ապ­րան­քա­տե­սա­կի, ծա­վա­լի և ա­ռաք­ման ե­ղա­նա­կի: Թարմ ձկ­նամ­թերքն ա­ռաք­վում է օ­դային ճա­նա­պար­հով` բեռ­նարկ­ղե­րի (կոն­տեյ­ներ­նե­րի) մեջ: Թարմ ար­տադ­րան­քի փո­խադր­ման նվա­ զա­գույն ստան­դարտ չափն օ­դային բեռ­նա­փո­խադր­ման LD3 կոն­տեյ­ներն է` մոտ 1000կգ տա­րո­ղու­թյամբ փրփ­րապ­լաս­տե ա­րկ­ղե­րով, ո­րոնց ներ­սում տե­ղադր­վում են ջրա­մե­կու­սիչ պա­հոց­նե­րով պա­ղեց­ման խցիկ­ներ: Այ­նու­հետև, փրփ­րապ­լաս­ տե ա­րկ­ղե­րը տե­ղադր­վում են ստ­վա­րաթղ­թե ա­րկ­ղե­րի մեջ, ի­սկ դրանք ի­րենց հեր­թին դր­վում են օ­դային փո­խադր­ման բեռ­նարկ­ղե­րում: Սա­ռեց­ված ապ­րան­քը փո­խադր­վում է մեծ պլաս­տիկ տոպ­րակ­նե­րում կամ ապ­րան­քանշ­ված ա­րկ­ղե­րում, ո­րոնք այ­նու­հետև դա­սա­վոր­վում են մեծ ա­րկ­ղում (15-20կգ տա­րո­ղու­թյամբ): Սո­ վո­րա­բար ա­ռաք­վող ապ­րանք­նե­րի փա­թե­թա­վո­րու­մը և դարս­ված­քը կա­տար­վում է ը­ստ գնոր­դի պա­հան­ջած կար­գի: Այ­նու­հետև, այդ շար­ժա­կան մեծ ա­րկ­ղե­րը տե­ ղադր­վում են 20 տոն­նա տա­րո­ղու­թյամբ ծո­վային բեռ­նա­փո­խադր­ման սառ­նա­րա­ նային բեռ­նարկ­ղե­րում: 64 4. ­ՇՈՒ­ԿԱՅԱ­ԿԱՆ ԳԻՆ ­Ար­տադ­րու­թյան ծրագ­րում` շու­կա­յա­կան մր­ցակ­ցու­թյան հա­մար. Շու­կա­ յա­կան գի­նը կա­րե­լի է ո­րո­շել օ­գտ­վե­լով գնո­րոշ­ման ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րից, օ­րի­նակ` ա­մե­րի­կյան «Urner Barry» գնո­րոշ­ման ծա­ռա­յու­թյու­նը (տես` ստորև հղու­մը), կամ ստու­գե­լով առ­ցանց մր­ցակ­ցային գնային ա­ռա­ջարկ­նե­րը, օ­րի­նակ, «Ա­լի­բա­բա» կայ­ քում (alibaba@service.alibaba.com): Այդ կերպ կա­ լի է պատ­ րե­ կե­րա­ցում կկազ­ մել, թե ի­նչ գներ են ա­ռա­ջար­կում ա­սի­ա­կան ե­րկր­նե­րի ձկ­նամ­թեր­քի ա­ռաջ­նային և ե­րկ­րոր­դային վե­րամ­շակու­թյամբ զբաղ­վող ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը մի­ջազ­գային շու­ կային: Ուղ­ղա­կի վա­ճառք. Պատ­կե­րա­ցում կազ­մե­լու հա­մար, թե ար­տադ­րու­թյան գոր­ծոն­ներն ի­նչ դեր են կա­տա­րում շու­կա­յում, ստորև ներ­կա­յաց­վում է ծի­ա­ծա­ նա­փայլ իշ­խան ար­տադ­րող պե­րո­ւա­կան ձկ­նա­պա­հա­կան տն­տե­սու­թյան տի­պիկ ա­ռա­ջար­կի ձևը Ա­ՄՆ ներ­մու­ծող ըն­կե­րու­թյա­նը: Ապ­րանք` Ա­ռաջ­նա­կարգ ո­րա­կի ձկան ֆի­լե­ներ, սա­ռեց­ված, C Trim5, IQF6, PBO7, master carton 10kg (10կգ տա­ ղու­ րո­ րկղ): թյամբ մեծ ա­ ւն­ Ֆի­լե­ի չա­փը` 3-5, 5-7, 7-9, 9-11 oz (ո­ ա, 1 oz = 28.3 գր): ցի­ ՄՆ $8.47/կգ CFR8, մինչև Ա­ՄՆ-ո­ւմ հիմ Գին` Ա­ ­ն ա­կան նա­վա­հան­գիստ­նե­րից մե­կը: Ա­նուղ­ղա­կի վա­ճառք. Ստորև ներ­կա­յաց­վում է Ա­ՄՆ ներ­մու­ծող ըն­կե­րու­ թյան վա­ճառ­քի գնային ա­ռա­ջար­կը Ա­ՄՆ մե­ծա­ծախ շու­կա­յում: Ծագ­ման եր­կիր` Կո­լում­բի­ա, մարտ, 2016թ. ԾԻ­Ա­ԾԱ­ՆԱ­ՓԱՅԼ ԻՇ­ԽԱ­ՆԻ ՍՊԻ­ՏԱԿ ՖԻ­ԼԵ թի­թե­ռաձև կտր­ված­քով, HOF9, PBO, չմաշ­կած թե­ IQF փա­ վոր­ թա­ մամբ` 10 կամ 50 lb տա­ րո­ ղու­ րկ­ թյամբ ա­ րում (1 lb ≈ 450 գր): ղե­ 7/9         $4.45/lb ($9.79/կգ) 9/11       $4.45/Lb ($9.79/կգ) ­ԾԻ­Ա­ԾԱ­ՆԱ­ՓԱՅԼ ԻՇ­ԽԱ­ՆԻ ՖԻ­ԼԵ­ՆԵՐ Ա­ՌԱՆՑ ՓՇԵ­ՐԻ, D-TRIM (կտ­րատ­ րկ­ ման ձև) PBO IQF 10 կամ 50 lb ա­ րում ղե­ 3/5         $5.60/Lb ($12.32/կգ) Լ­րա­ցու­ցիչ վա­կո­ւու­մային փա­թե­թա­վո­րում` $0.15/lb ($0.675 կգ) 5 C Trim նշանակում է «C» կարգի մշակվածության և կտրվածքի ֆիլե, ինչն, ըստ էության, նշանակում է ոսկրահան ու լողակահան արված ձկնամիս, պոչը կտրած, սակայն չմշակած: 6 IQF – Individually Quick Frozen, արագ սառեցման եղանակ, որտեղ ամեն մսակտոր սառեցվում է առանձին: 7 PBO – Pin Bone Off, նշանակում է, որ ֆիլեից հեռացված են նաև մանր գնդասեղանման փշերը, որոնք սովորաբար դժվար է հեռացնել և գտնվում են փափկամսի միջնագծի երկայնքով: 8 CFR – Cost and Freight փոխադրման պայման է, որտեղ մատակարարը վճարում է մինչև առաքման վայր փոխադրման ծախսերը: 9 HOF - head off, նշանակում է գլխատած: 65 ­Պե­րո­ւի ար­տադ­րո­ղի կող­մից մա­տա­կա­րար­վող նույն չա­փե­րի ապ­րան­քի հետ մր­ցե­լու հա­մար, հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րող­նե­րը պետք է նվա­զեց­նեն ի­րենց ար­ տադ­րու­թյան ծախ­սե­րը և ա­վե­լաց­նեն կե­րա­ծախ­սի ու ար­տադ­րու­թյան ար­դյու­նա­ վե­տու­թյու­նը, որ­պես­զի ազ­դեն ի­րենց ձկան ա­ճի կո­րի, չա­փի և ո­րա­կի վրա: Ա­վե­լի մեծ չա­փի ձուկ ար­տադ­րե­լու հա­մար (ո­րը հե­տա­գա վե­րամ­շակ­ման ար­դյուն­քում կդառ­նա ա­վե­լի մեծ չա­փի թարմ կամ սա­ռեց­ված ձկ­նամ­թերք), Հա­յաս­տա­նում առ­կա ձկ­նա­պա­հա­կան հա­մա­կար­գե­րը պետք է բա­րե­լա­վվեն, որ­պես­զի դրան­ ցով ա­պա­հով­վի ձկան ա­ճի ա­վե­լի բարձր կո­ր, օ­րի­նակ` ա­վա­զան­նե­րում կամ մեծ լճային ցան­ցա­վան­դակ­նե­րում: Պատ­կե­ր 4-ում ներ­կա­յաց­ված է Չի­նաս­տա­նի շու­կա­յում «­սու­շի կար­գի» (Sushi Grade) ծի­ա­ծա­նա­փայլ իշ­խա­նի գնային տի­րույ­թը («­սու­շի կար­գի» ձու­կը դա­սա­ կարգ­վում է որ­պես ա­մե­նա­բարձր ո­րա­կի ձուկ, ո­րն ան­վտանգ է հում վի­ճա­կում սպա­ռե­լու հա­մար): Պատկեր 4: Իշխանի մսակտորներ (ֆիլեներ) $2.00 to $3.00/k ??????????? Աղբյուր՝ հեղինակ 66 5. ՆՊԱՏԱԿԱՅԻՆ ՇՈՒԿԱՆԵՐ Հա­յաս­տա­նյան ձկ­նամ­թեր­քի ար­տա­հան­ման այ­լընտ­րան­քային շու­կա­ներ կա­րող են լի­նել նաև այն ե­րկր­նե­րը, որ­տեղ դեռ պա­հան­ջար­կը բա­վա­րար­ված չէ ջրային ռե­սուր­սի սահ­մա­նա­փա­կու­թյան պատ­ճա­ռով: Այս դեպ­քում, հա­յաս­ տա­նյան ար­տադ­րող­նե­րի հա­մար ար­դա­րաց­ված կլի­նի օ­դային և ծո­վային փո­ խադր­ման բարձր ծախ­սեր ստանձ­նե­լը: Այդ­պի­սի ե­րկր­ներ կա­րող են լի­նել հիմ­ նա­կա­նում Ա­ՄՆ-ը` սա­ռեց­ված ձկ­նամ­թեր­քի մա­սով, Չի­նաս­տա­նը, որ­տեղ կա­րե­լի է մա­տա­կա­րա­րել թարմ «­սու­շի կար­գի» իշ­խա­նի մեծ կտոր­ներ, և ա­սի­ա­կան այլ շու­կա­նե­րը, օ­րի­նակ` Մա­լա­զի­ան, Սին­գա­պու­րը և Հոն­կոն­գը, որ­տեղ բնակ­չու­թյան ե­կամ­տի մա­կար­դա­կը թույլ է տա­լիս վճա­րել ա­վե­լի բարձր գին հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րան­քի` հատ­կա­պես թա­ռա­փի խա­վի­ա­րի հա­մար: Ս­տորև, ներ­կա­յաց­վում են ա­սի­ա­կան շու­կա­յում լավ դիրք ու­նե­ցող մի քա­նի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տվյալ­ներ, ո­րոնք կա­րող են հու­սա­լի գոր­ծըն­կեր լի­նել հա­յաս­ տա­նյան ար­տադ­րող­նե­րի հա­մար. ­Սին­գա­պուր. «Rong Yao Group» ՍՊԸ, Սին­գա­պուր` http://www.rongyao.com. sg/, Նոր գոր­ ծա­րար կա­ պե­ րի զար­ գաց­ ման գծով տնօ­ րեն պրն. Էդ­ մունդ Չու` ed­ mundchookl@gmail.com, edmundchoo@rongyao.com.sg: Այս ըն­ կե­ թյունն ու­ րու­ նի սնն­դամ­թեր­քի բազ­մա­թիվ մաս­նա­ճյու­ղեր` նե­րա­ռյալ՝ «Fresh & Natural», «Rong Yao Fisheries» և «Meidi-Ya»: Այն սնն­ դամ­ թերք է մա­տա­ կա­րա­ րում «Food Service» սնն­դի ծա­ռա­յու­թյա­նը Սին­գա­պու­րում և Հոն­կոն­գում: Ըն­կե­րու­թյու­նը կա­րող է դառ­նալ թա­ռա­փի խա­վի­ա­րի և հնա­րա­վո­րու­թյան դեպ­քում նաև նոր ար­տադ­րա­ տե­սակ­նե­րի (թա­ռա­փի սու­կի և սթեյք) հու­սա­լի գնորդ: ­Մա­լա­զի­ա. «TexChem Group»` http://texchemgroup.com/index.aspx, պրն. Պոհ Կիթ Ո­ւոնգ` wong.pk@texchemfood.com, «TexChem Group» ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի խումբն ու­նի ռես­տո­րա­նե­րի և սնն­դի կե­տե­րի ցան­ցեր Մա­լա­զի­այի ամ­բողջ տա­ րած­քում, ի­նչ­պես նաև մաս­նա­ճյու­ղեր Հոն­կոն­գում: Ընդ­հա­նուր շու­կա­յա­կան և գնային տե­ղե­կու­թյուն­ներ. Շու­կա­նե­րի և դրան­ ցում գոր­ծող գնե­րի վե­րա­բե­րյալ տվյալ­նե­րը կա­րե­լի է գտ­նել մեծ թվով հան­րային և մաս­նա­վոր աղ­բյուր­նե­րից. ŽŽ Նպա­տա­կադ­րած ե­րկ­րի մաք­սային ծա­ռա­յու­թյան հրա­պա­րա­կած տվյալ­ նե­րը ներ­մուծ­ման վե­րա­բե­րյալ (Customs Import Data) - նոր շու­ կան հաս­ կա­նա­լու լա­վա­գույն աղ­բյուրն է: Օ­րի­նակ՝ Ա­ՄՆ շու­կա­ներ` http://www.ers.usda. gov/data-products/aquaculture-data.aspx, Եվ­րո­պա­կան շու­կա­ներ` http://ec.eu­ ropa.eu/fisheries/market-observatory/ ŽŽ ­ ՄԱԿ-ի պա­րե­նի և գյու­ղատն­տե­սու­թյան կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը (FAO) տրա­ մադ­րում է ձկ­նամ­թեր­քի ար­տադ­րու­թյան վե­րա­բե­րյալ տվյալ­ներ ը­ստ ե­րկր­նե­ րի` www.fao.org ŽŽ Annual Global Marketing Seafood Conference (GMSC` Ծո­վամ­թեր­քի մար­քե­ թին­գի մի­ջազ­գային տա­րե­կան գի­տա­ժո­ղով), Շու­կա­նե­րի հե­տա­զո­տու­թյան բա­ժին` http://www.aboutseafood.com/about/global-seafood-market-conference ŽŽ Global Aquaculture Alliance (GAA` Ձկ­նա­պա­հու­թյան գլո­բալ դա­շինք) GOAL http://gaalliance.org/goal/ ŽŽ Urner Barry՝ գնե­րի մաս­նա­վոր բա­ժա­նոր­դային ծա­ռա­յու­թյուն` http://www.ur­ nerbarry.com/ 67 6. ­Ա­ՌԵՎՏ­ՐԱՅԻՆ ՑՈՒ­ՑԱ­ՀԱՆ­ԴԵՍ­ՆԵՐ ­Նոր շու­կա­ներ մուտ­քը կա­րող է ա­վե­լի դյու­րին լի­նել ա­ռևտ­րային ցու­ցա­հան­ դես­նե­րին մաս­նակ­ցե­լու մի­ջո­ցով` հատ­կա­պես, ե­րբ նման մաս­նակ­ցու­թյու­նը ներ­կա­յաց­նում է ե­րկ­րի որ­ևէ տա­րա­ծաշր­ջա­նի ար­տադ­րող­նե­րի լայն շր­ջա­նակ և ֆի­նան­սա­վոր­վում է ար­տա­հա­նու­մը խթա­նող մարմ ­ն ի կող­մից: Ծո­վամ­թեր­քի բնա­գա­վա­ռի ա­մե­նա­կար­ևոր ա­ռևտ­րային ցու­ցա­հան­դես­նե­րից են. Ա­ղ յու­սակ 6.1 Ձկ­նամ­թեր­քի ա­մե­նա­բարձր վար­կա­նիշ ու­նե­ցող ցու­ցա­հան­դես­ներ Շու­կա Ա­միս Վայր China Fisheries and Seafood Expo Նոյեմ­բեր Քինգ­դաո, Չի­նաս­տան (Չի­նաս­տա­նի ձկ­նամ­թեր­քի և ծո­վամ­թեր­քի ա­ռևտ­րային ցու­ցա­ հան­դես) http://chinaseafoodexpo.com Seafood Expo North America Մարտ Բոս­տոն, Մա­սա­չու­սեթս, Ա­ՄՆ (Հյու­սի­սային Ա­մե­րի­կայի ծո­վամ­ թեր­քի ա­ռևտ­րային ցու­ցա­հան­դես) http://seafoodexpo.com/north-amer­ ica Seafood Expo Global Ապ­րիլ Բ­րյու­սել, Բել­գի­ա (Ծո­վամ­թեր­քի հա­մաշ­խար­հային ա­ռևտ­րային ցու­ցա­հան­դես) http://www.seafoodexpo.com/global/ Global Marketing Seafood Con­ Հուն­վար Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի ference (GMSC) (Ծո­վամ­թեր­քի տար­բեր քա­ղաք­նե­րում հա­մաշ­խար­հային շու­կայի գի­տա­ ժո­ղով) http://www.aboutseafood.com/ about/global-seafood-market-con­ ference 68 7. ­ՎԵ­ՐԱՄ­ՇԱԿ­ՄԱՆ ԳՈՐ­ԾԸՆ­ԹԱ­ՑԻ ՀՍ­ԿՈ­ՂՈՒԹՅԱՆ ՄԻ­ՋԱԶ­ԳԱՅԻՆ ՊԱ­ՀԱՆՋ­ՆԵՐ ­Աշ­խար­հի գրե­թե բո­լոր ար­տա­հան­ման շու­կա­նե­րը ու­նեն վե­րամ­շակ­ված ար­ տադ­րան­քին ներ­կա­յաց­վող ստան­դարտ­ներ և պար­տա­դիր պա­հանջ­ներ, մաս­նա­ վո­րա­պես` ŽŽ Hazard Analysis և Critical Control Point (HACCP) - Վտանգ­նե­րի աղ­բյուր­նե­րի վեր­լու­ծու­թյուն և կրի­տի­կա­կան կե­տե­րի հս­կում (ՎԱՎԿԿՀ ) http://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/HACCP/ ŽŽ Standard Sanitary Operations Procedures (SSOP) – Սա­նի­տա­րա­կան մի­ջո­ցա­ ռում ­ն ե­րի ստան­դարտ ըն­թաց­ակարգեր http://www.fsis.usda.gov/wps/wcm/connect/4cafe6fe-e1a3-4fcf-95ab-bd- 4846d0a968/13a_IM_SSOP.pdf?MOD=AJPERES ­Եվ­րո­պա­կան Մի­ու­թյուն (ԵՄ). Ներ­ կա­յումս Հա­ տանը դեռ ան­ յաս­ ցնում է ձկ­նա­պա­հա­կան ար­տադ­րան­քի ԵՄ հա­վաս­տագր­ման գոր­ծըն­թաց, ո­րն ան­հրա­ ժեշտ է այդ ար­տադ­րան­քը ԵՄ շու­կա ար­տա­հա­նե­լու հա­մար: Գոր­ծըն­թա­ցը նա­ խա­ձեռ­նել է ՀՀ գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րու­թյու­նը և ա­կն­կալ­վում է, որ այն կա­վարտ­վի 2016-2017-ին: ԵՄ-ի, ի­նչ­պես նաև Չի­նաս­տա­նի շու­կա դուրս գա­լու սկզբ­նա­կան ու­ղին պետք է հարթ­վի ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից: Դրան զու­գա­ հեռ, ձկ­նամ­թեր­քի ար­տա­հան­ման հա­մար վե­րամ­շա­կող ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րը պետք է ստա­ նան HACCP և SSOP պա­հանջ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյան հա­ վաս­տագ­րեր: Եվ­րո­պա­յում սպառ­վող սաղ­մո­նազ­գի­նե­րի ձկ­նե­րի ա­մե­նա­տա­րած­ված տե­ սա­կը Նոր­վե­գի­ա­յում ար­տադր­վող սաղ­մոնն է, ո­րոնց հա­մե­մա­տու­թյամբ ա­վե­լի փոքր չա­փի իշ­խա­նի ֆի­լե­նե­րը հա­մար­վում են ա­վե­լի ցած­րար­ժեք ձկ­նա­տե­սակ­ ներ: Ի­նչ­պես եր­ևում է ստորև ներ­կա­յաց­ված ա­ղ յու­սա­կում, ծո­վում ո­րս­ված ձկ­ նե­րի, փոքր պե­լա­գիկ­նե­րի (սար­դի­նա­ձուկ, Mackerel), թյու­նո­սի և բուծ­ված այլ ծո­ վամ­թեր­քի սպա­ռումն ա­վե­լի է, քան սաղ­մո­նազ­գի ձկ­նե­րի սպա­ռու­մը: 69 Պատկեր 5: Ձկան սպառումը Եվրամիությունում Արտադրությունը (տ) Ներմուծում (տ) Արտահանում (տ) Սպառում (տ) Մեկ շնչի հաշվով (կգ) Ապրանքային Ձկնա- Ձկնա- Ձկնա- Ձկնա- Ձկնա- խումբ Ձկնոր- Ձկնոր- Ձկնոր- Ձկնոր- Ընդա- Ձկնոր- Ընդա- պահու- պահու- պահու- պահու- պահու- սություն սություն սություն սություն մենը սություն մենը թյուն թյուն թյուն թյուն թյուն Ոստրեներ և այլ կակղա- մորթներ ու 244,268 627,392 307,054 147,656 6,291 6,962 545,031 768,085 1,313,116 1,08 1,53 2,61 ջրային անողնաշա- րավորներ Գլխոտանիներ 114,972 3 539,468 0 27,610 0 626,830 3 626,833 1.25 < 0.01 1.25 Խեցեմորթներ 214,364 242 407,295 292,323 99,890 1,774 521,769 290,791 812,560 1.04 0.58 1.62 Տափակաձուկ 203,941 11,039 54,635 1,307 50,475 4 208,102 12,342 220,440 0.41 0.02 0.44 Քաղցրահամ 37,700 89,927 130,727 497,149 4,925 2,948 163,502 584,128 747,630 0.33 1.16 1.49 ջրի ձկներ 70 Խորջրյա ձկներ 516,110 0 2,468,617 21,184 136,557 87 2,848,170 21,097 2,869,267 5.67 0.04 5.71 Զանազան ջրա- 34,137 55 317,719 0 9,006 0 342,850 55 342,905 0.68 < 0.01 0.68 յին մթերքներ Ծովային այլ 512,132 148,432 576,016 30,775 165,074 6,024 923,074 173,183 1,096,257 1.84 0.34 2.18 ձկներ Սաղմո- 8,437 357,497 72,709 764,749 38,083 66,815 43,064 1,055,431 1,098,494 0.09 2.1 2.19 նազգիներ Փոքր պելագիկ ձկներ 2,084,872 1 454,628 0 690,152 0 1,849,347 1 1,849,348 3.68 < 0.01 3.68 (սարդին) Թյունոս և թյունոսանման 340,160 5,060 1,298,329 1 294,130 421 1,344,360 4,640 1,349,000 2.68 0.01 2.68 ձկնատե- սակներ Ընդամենը 4,311,093 1,239,648 6,627,143 1,755,143 1,522.19 85,035 9,416,099 2,909,756 12,325,855 18.74 5.79 24.53 Աղբյուր՝ EUMOFA – European Market Observatory for Fisheries and Aquaculture Products. www.eumofa.eu ­Չի­նաս­տան. Չի­նաս­տա­նի պե­տա­կան գոր­ծա­կա­լու­թյուն­ներ, ո­րոնց հետ պետք է հա­մա­գոր­ծակ­ցի ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­մը՝ չի­նաս­տա­նյան շու­կա մուտ­քի ա­պա­հով­ման հա­մար. ա) Ո­րա­կի վե­րահս­կո­ղու­թյան, ստու­գում ­ն ե­րի և կա­րան­տի­նի գլ­խա­վոր վար­չու­թյուն (AQSIQ). ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նը` Հա­յաս­տա­նում Չի­նա­սա­ տա­նի Ժո­ղովր­դա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան դես­պա­նու­թյան մի­ջո­ցով, պետք է բա­նակ­ցի Ձկ­նամ­թեր­քի ա­ռևտ­րի մա­սին ար­ձա­նագ­րու­թյուն ստո­րագ­րե­ լու շուրջ, որ­տեղ կսահ­ման­վեն եր­կու ե­րկր­նե­րի միջև ձկ­նամ­թեր­քի ա­ռևտ­ րի ի­րա­կա­նաց­ման պայ­ման­նե­րը` http://english.aqsiq.gov.cn/ բ) Սեր­տի­ֆի­կաց­ման և հա­վաս­տագր­ման վար­չու­թյուն (CNCA). Ձկ­ նամ­ թեր­քի ա­ռևտ­րի մա­սին ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը ստո­րագ­րե­լուց հե­տո, հա­ յաս­տա­նյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը կա­րող են գրանց­վել CNCA-ո­ւմ` ան­կախ գոր­ծա­կա­լու­թյուն, ո­րը հա­վաս­տում է եր­կիր ներ­մուծ­վող ձկ­նամ­թեր­քի հա­ մա­պա­տաս­խա­նու­թյու­նը կնք­ված ար­ձա­նագ­րու­թյամբ սահ­ման­ված պայ­ ման­նե­րին, ի­նչ­պես նաև հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյու­նը սա­նի­տա­րա­կան և վե­րամ­շակ­ման կա­նո­նա­կար­գե­րի պա­հանջ­նե­րին (HACCP), ո­րից հե­տո տր­ վում է Հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյան սեր­տի­ֆի­կատ, http://www.ccc-certificate. org/en/renzhengjigou/guojiarenjianwei-cn գ) Մուտ­քի-ել­քի տես­չա­կան և կա­րան­տի­նի ադ­մի­նիստ­րա­ցի­ա (QIC). Հա­ յաս­տա­նյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը պետք է ստա­նան Տես­չա­կան և կա­րան­ տինի սեր­տի­ֆի­կատ եր­կիր ներ­մուծ­վող բո­լոր սնն­դամ­թերք­նե­րի հա­մար (http://en.ciqcid.com/): ­Ճա­պո­նի­ա. Ճա­պո­նի­այի շու­կա­յում գե­րիշ­խում են խո­շոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, ո­րոն­ ցից են` «Mitsubishi Marine Products» (http://www.mitsubishicorp.com/us/en/ bg/ps/mp.html) և «Marubeni» (https://www.marubeni.com/business/life_industry/ foods/) կոր­պո­րա­ցի­ա­նե­րը: Դրանք ու­նեն ո­րո­շա­կի ապ­րանք­նե­րի նա­խընտ­րու­ թյուն­ներ: Այդ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հետ կա­րե­լի է կապ հաս­տա­տել այդ­տեղ ար­դեն ծա­նոթ ան­ձանց մի­ջո­ցով կամ դրանց դուստր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի մի­ջո­ցով, ո­րոնք կա­րող են հե­տաքրքր­վել ապ­րան­քի մա­տա­կա­րար­ման նոր աղ­բյուր­նե­րով: Ե­րբ որ­ևէ ճա­պո­նա­կան ըն­կե­րու­թյուն բա­ցա­հայ­տում է բարձ­րար­ժեք ապ­րան­քի մա­ տա­կա­րար­ման հու­սա­լի աղ­բյուր` հու­սա­լի ա­ռաք­մամբ, ա­պա այն հազ­վա­դեպ է հրա­ժար­վում նման մա­տա­կա­րա­րից: Այս­տեղ գինն ա­մե­նա­կար­ևոր գոր­ծո­նը չէ, ի­նչ­պես դա ըն­դուն­ված է այլ շու­կա­նե­րում: Բարձ­րո­րակ ապ­րան­քը և հու­սա­լի մա­ տա­կա­րա­րումն ա­վե­լի մեծ դեր են կա­տա­րում այս շու­կա­յում: Այդ ըն­կե­րու­թյուն­նե­ րի հետ պետք է կապ հաս­ տա­տել ան­ձամբ, և պետք է ժա­ մա­նակ ծախ­ ցե­ սել այ­ լե­ լու ձկ­նամ­թեր­քի աշ­խար­հի ա­մե­նա­մեծ շու­կա (Ցու­կի­ջի շու­կա, Տո­կի­ո, Ճա­պո­նի­ա): Շու­կայի մա­սին պատ­կե­րա­ցում կա­րե­լի է կազ­մել նաև այ­ցե­լե­լով Ծո­վամ­թեր­քի և տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի մի­ջազ­գային ցու­ցա­հան­դե­սը Ճա­պո­նի­ա­յում` (https://www. jetro.go.jp/j-messe/tradefair_en/The18th_49214): Սա­ կայն, հարկ է նշել, որ այդ շու­ կա­յում մար­քե­թին­գը եր­կար և ժա­մա­նա­կա­տար գոր­ծըն­թաց է, ի­սկ շու­կա մուտք գոր­ծե­լը` դան­դաղ: 71 Եր­րորդ կող­մի ո­րա­կի և բնա­պահ­պա­նա­կան հա­վաս­տագ­րեր Ար­տա­հան­ման նպա­տա­կային շու­կա­նե­րում ա­ռևտ­րային գնորդ­նե­րը հա­ճախ պա­հան­ջում են ներ­կա­յաց­նել ո­րա­կի և բնա­պահ­պա­նա­կան հա­վաս­տագ­րեր: Ա­ղ յու­սակ 7.1 Հա­վաս­տագ­րող գոր­ծա­կա­լու­թյուն­ներ Շու­կա Պա­հանջ Եվ­րո­պա British Retail Consortium (BRC` Ման­րա­ծախ ա­ռևտ­րա­կան­նե­րի բրի­ տա­նա­կան կոն­սոր­ցի­ում)` http://www.brcglobalstandards.com/ ղատն­ Global Good Agriculture Practices (GAP` գյու­ տե­սա­կան պատ­ շաճ գոր­ծե­լա­կերպ)` http://www.globalgap.org/uk_en/index.html SociétéGénérale de Surveillance (SGS – Վե­րահս­կո­ղու­թյան գլ­խա­վոր քար­տու­ղա­րու­թյուն)` http://www.sgs.com/ Հյու­սի­սային Ա­մե­ Best Aquaculture Practices (BAP` ձկ­նա­պա­հու­թյան պատ­շաճ գոր­ծե­ րի­կա լա­կերպ)` http://bap.gaalliance.org/ Չի­նաս­տան Նոր «­Կա­նաչ Չի­նաս­տան» (օր­գա­նա­կան) ազ­գային սխե­մայի մշա­ կում 72 8. ­ՀԱՄ­ԲԱ­ՎԻ (Բ­ՐԵՆ­ԴԻ) ՁԵ­ՎԱ­ՎՈ­ՐՈՒՄ ԵՎ ՇՈՒԿԱՅԱ­ՎԱ­ՐՈՒԹՅՈՒՆ Այն շու­կա­նե­րում, որ­տեղ հիմ ­ն ա­կան գնորդ­ներն ա­ռայժմ չեն ճա­նա­չում Հա­ յաս­տա­նը, որ­պես խա­վի­ար և բարձ­րո­րակ ձուկ ար­տադ­րող եր­կիր, հա­յաս­տա­ նյան ար­տադ­րող­նե­րը պետք է ստեղ­ծեն ու­րույն ի­նք­նու­թյուն` ապ­րան­քի ծագ­ման, ո­րա­կի համ­բա­վի և ան­վտան­գու­թյան հի­ման վրա: Յու­րա­հա­տուկ տե­ղադ­րու­ թյու­նը, կլի­ման և մա­քուր ջրի ռե­սուրս­ներն այն ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րից են, ո­րոնց հի­ման վրա հա­յաս­տա­նյան ձկ­նա­պա­հու­թյու­նը կա­րող է ձևա­վո­րել իր համ­ բա­վը (բ­րեն­դը): ԱՄՆ-ի և Ա­սի­այի բնակ­չու­թյան մեծ մա­սը չգի­տի, թե որ­տեղ է Հա­յաս­տա­նը գտն­վում կամ ծա­նոթ չէ նրա աշ­խար­հագ­րու­թյանն ու պատ­մու­թյա­նը: Հա­յաս­տա­նը իր «բ­րեն­դի» կա­ նի որ­ րիքն ու­ պես եր­կիր, այն­պես, ի­ պես «Boston Lobster» (բոս­ նչ­ տո­նյան ծո­վա­խեց­գե­տին) բրեն­դը, ո­րը ներ­կա­յաց­նում է Չի­նաս­տա­նի շու­կային հայտ­նի ա­մե­րի­կյան ծո­վա­խեց­գե­տին­նե­րի ըն­տա­նի­քի ձկ­նա­տե­սակ­նե­րի (Homrus Americanus) ը­նդ­հան­րա­կան ա­նու­նը, ան­գամ այն պա­րա­գա­յում, ե­րբ դրանք մա­ տա­կա­րար­վում են և´ Ա­ՄՆ-ից, և´ Կա­նա­դայից: Այդ ապ­րան­քը բնու­թագր­վում է ծո­վա­խեց­գե­տին մեծ ճան­կե­րով, ե­փե­լիս ստաց­վող վառ կար­միր գույ­նով և հա­ րուստ հա­մային հատ­կա­նիշ­նե­րով: Լա­վա­գույն ո­րա­կի ա­մե­նա­բարձր ար­ժե­քով ծո­վա­խեց­գե­տին­ներն ար­տադր­վում են կա­նա­դա­կան «Clearwater» ըն­կե­րու­թյան կող­մից, ո­րին հա­ջող­վեց փո­խել «Boston Lobster» ը­նդ­հան­րա­կան ա­նու­նը և ստա­ նալ ար­տո­նա­գիր, ո­րը թույլ է տա­լիս օգ­տա­գոր­ծել լրա­ցու­ցիչ ջեր­մա­մե­կու­սիչ փա­ թե­թա­վո­րում, ո­րի վրա նշ­վում է «Clearwater» բրեն­դը և ծագ­ման եր­կի­րը` Կա­նա­ դան: Դա հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ըն­կե­րու­թյա­նը ստա­նալ հա­վե­լ յալ գին` իր կող­մից մա­տա­կա­րար­վող ծո­վա­խեց­գե­տին­նե­րի դի­մաց: ­Հա­յաս­տա­նի համբավը կա­րող է ձևա­վոր­վել այն­պի­սի գոր­ծոն­նե­րի հի­ման վրա, ի­նչ­պի­սիք են` ե­րկ­րի բարձր լեռ­նային տե­ղադ­րու­թյու­նը, քաղց­րա­համ ջրի աղ­բյուր­նե­րը, յու­րա­հա­տուկ մշա­կույ­թը և պատ­մու­թյու­նը, ո­րն ու­ղեկց­վում է հս­ տակ ան­վան­մամբ և Հա­յաս­տա­նի ու դրա սահ­ման­նե­րից դուրս ճա­նա­չե­լի վի­զո­ւալ ապ­րան­քա­նի­շով, օ­րի­նակ` Մա­սիս սա­րը: Այ­դու­հան­դերձ, գե­ղե­ցիկ ապ­րան­քա­նի­ շի ստեղ­ծումն ար­ժեք չու­նի, ե­թե այն չի ներ­կա­յաց­նում ո­րա­կյալ ար­տադ­րանք: Սա սո­վո­րա­բար կա­տար­վում է շու­կայի ա­ռա­ջա­տար ըն­կե­րու­թյան կող­մից, ո­րն իր ապրանքն ա­ռանձ­նաց­նում է շու­կայի բո­լոր այլ ար­տադ­րող­նե­րի ապ­րանք­նե­րից` իր ա­նու­նով և տե­սո­ղա­կան ապ­րան­քա­նի­շով: 73 Սեպտեմբեր 2016թ.