Page 1 Raport Nr.: 32612-AL STUDIM PĖR SEKTORIN E SHĖNDETĖSISĖ TĖ SHQIPĖRISĖ Shkurt 2006 Njėsia e Sektorit tė Zhvillimit Njerėzor Njėsia e Vendeve tė Europės Juglindore Rajoni i Europės dhe i Azisė Qendrore Dokument i Bankės Botėrore ________________________ Page 2 STUDIM PĖR SEKTORIN E SHĖNDETĖSISĖ TĖ SHQIPĖRISĖ Barazvlerėsit e monedhave (norma e kėmbimit nė fuqi mė 31 janar 2006) Njėsia e monedhės = Lek 1 USD = 102.97 Lek Viti fiskal 1 janar – 31 dhjetor Shkurtime dhe inciale SIDA Sindromi i fituar i pamjaftueshmėrisė imunitare CGMP Praktika aktuale e mirė e prodhimit CIF Kosto, siguracion dhe transport CIS Bashkėsia e Vendeve tė Pavarura EAQ Evropa dhe Azia Qendrore EFPIA Federata Europiane e Shoqatave Farmaceutike EMEA Agjencia Europiane pėr Vlerėsimin e Produkteve Farmaceutike EPI Epimastigote BE Bashkimi Europian FDA Administrata e Ushqimeve dhe e Barnave GAVI Aleanca Globale pėr Vaksinat dhe Imunizimin PBB Produkti i Brendshėm Bruto GP Mjek i Pėrgjithshėm HALE Jetėgjatėsia e shėndetshme HFA Shėndet pėr tė gjithė FSSH Fondi i Sigurimeve Shėndetėsore ISKSH Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor HIV Virusi i Pamjaftueshmėrisė Imunitare te Njerėzit BNJ Burime Njerėzore INSTAT Instituti i Statistikave ISHP Instituti i Shėndetit Publik LSMS Anketa e matjes sė standarteve tė jetesės MDGs Objektivat e Zhvillimit e Mijėvjeēarit MICS Anketa me tregues tė shumėfishtė MMR Pėrqindja e vdekshmėrisė te nėnat MASH Ministria e Arsimit MSH Ministria e Shėndetėsisė NCD Sėmundjet jongjitėse QKKB Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave NIS Programi Kombėtare pėr Imunizimin SKZHESStrategjia Kombėtare pėr Zhvillim Ekonomik dhe Social OECD Organizata pėr Zhvillim dhe Bashkėpunim Ekonomik KSHP Kujdesi shėndetėsor parėsor RHS Anketa pėr shėndetin riprodhues EJL Europa Juglindore STD Sėmundjet e transmetueshme seksualisht STIs Infeksionet e transmetueshme seksualisht TB Tuberkulozi UNDP Programi pėr Zhvillimi i Kombeve tė Bashkuara UNFPA Fondi pėr Popullsinė i Kombeve tė Bashkuara UNICEFFondi i Fėmijėve i Kombeve tė Bashkuara USAID Agjencia Amerikane pėr Zhvillim Ndėrkombėtar WDI Treguesit e zhvillimit botėror WHO Organizata Botėrore e Shėndetėsisė Nėnpresident: Shigeo Katsu Drejtor pėr Vendin: Orsalia Kalantzopoulos Pėrgjegjės Sektori: Armin H. Fidler Kryetare e Grupit tė Posaēėm tė Punės: Monika Huppi Page 3 STUDIM PĖR SEKTORIN E SHĖNDETĖSISĖ NĖ SHQIPĖRI Pėrmbajtja Falenderime....................................................................................................................................................i Gjetjet Dhe Rekomandimet Kryesore............................................................................................................i A. Trashegimia.......................................................................................................................................i B. Rezultatet dhe sfidat ne fushen e shendetesise..................................................................................i C. Realizimi i kujdesit shėndetėsor.....................................................................................................iii D. Financimi i kujdesit shėndetėsor.....................................................................................................vi E. Permirėsimi i aftėsisė sė sektorit shėndetėsor pėr tė plotėsuar nevojat shėndetėsore nė ndryshim tė popullsisė..............................................................................................................................................viii Kreu 1: Gjėndja shėndetėsore e popullsisė shqiptare...........................................................................1 A. Hyrje.................................................................................................................................................1 B. Ēėshtje nė lidhje me burimet e informacionit dhe me cilėsinė e tė dhėnave....................................1 C. Profili demografik............................................................................................................................3 C.1. Emigracioni i brendshėm dhe i jashtėm...................................................................................3 C.2. Shpėrndarja gjeografike e popullsisė.......................................................................................5 C.3. Rritja e popullsisė....................................................................................................................5 C.4. Struktura e moshės sė popullsisė.............................................................................................6 D. Gjendja shėndetėsore e popullsisė....................................................................................................8 D.1. Jetėgjatėsia...............................................................................................................................8 D.2. Pėrqindjet e vdekshmėrisė dhe shkaqet e vdekjes.................................................................10 D.2.1. Pėrqindjet e vdekshmėrisė foshnjore dhe nėn pesė vjeē...............................................10 D.2.2. Vdekshmėria te tė rinjtė................................................................................................12 D.2.3. Vdekshmėria e nėnave..................................................................................................12 D.2.4. Shkaqet kryesore tė vdekjes..........................................................................................13 D.3. Sėmundshmėria dhe profili epidemiologjik...........................................................................14 D.3.1. Sėmundjet infektive......................................................................................................14 D.3.2. Sėmundjet e transmetueshme seksualisht dhe HIV/SIDA............................................16 D.3.3. Sėmundjet jongjitėse.....................................................................................................17 D.3.4. Ushqyerja......................................................................................................................17 D.3.5. Shėndeti riprodhues......................................................................................................18 E. Rrezikshmėritė dhe pėrcaktorėt shėndetėsorė................................................................................20 E.1. Pėrcaktorėt e mėnyrės sė jetesės............................................................................................20 E.1.1. Tė pirit e duhanit...........................................................................................................20 E.1.2. Konsumi i alkoolit ........................................................................................................21 E.1.3. Pėrdorimi i drogave ......................................................................................................22 E.2. Faktorėt social-ekonomikė dhe tė mjedisit............................................................................22 E.2.1. Pėrdorimi i ujit, i higjienės, strehimit dhe furnizimi me energji elektrike....................22 E.2.2. Mbeturina tė ngurta.......................................................................................................23 E.2.3. Rrugėt dhe volumet e trafikut.......................................................................................23 F. Pėrfundime dhe rekomandime .......................................................................................................23 Kreu 2: Oferta dhe shfrytėzimi i kujdesit shėndetėsor .......................................................................26 A. Hyrje...............................................................................................................................................26 B. Oferta e kujdesit shėndetėsor .........................................................................................................26 B.1. Oferta e kujdesit pėr pacientėt ambulator..............................................................................26 B.1.1. Planifikimi dhe drejtimi i objekteve shėndetėsore dhe i shėndetit publik ....................26 B.2. Disponibiliteti i kujdesit ambulator.......................................................................................26 B.3. Produktiviteti i ofruesve tė kujdesit parėsor..........................................................................29 C. Oferta e kujdesit spitalor................................................................................................................30 Page 4 C.1. Drejtimi i spitaleve................................................................................................................30 C.2. Disponibiliteti i kujdesit spitalor...........................................................................................31 C.3. Produktiviteti spitalor............................................................................................................32 D. Oferta e shėrbimeve nė sektorin privat...........................................................................................36 E. Shfrytėzimi i kujdesit shėndetėsor .................................................................................................39 E.1. Shfrytėzimi i kujdesit spitalor................................................................................................41 E.2. Kėrkesa pėr kujdesin mbėshtetur te gjetjet e anketės familjare.............................................41 E.3. Sėmundshmėria e vetėraportuar dhe kėrkimi i kujdesit nė vitet 2002 dhe 2004...................41 E.4. Vendndodhja e ofruesit tė shėrbimit......................................................................................43 E.4.1. Shtrimi nė spital............................................................................................................45 E.4.2. Niveli i kėnaqjes nga kujdesi spitalor...........................................................................45 E.4.3. Arsyet e vonesės nė kėrkimin e kujdesit ose e pėrjashtimit nga kujdesi ......................45 F. Pėrfundime dhe rekomandime .......................................................................................................46 Kreu 3: Burimet njerėzore nė shėndetėsi............................................................................................51 A. Hyrje...............................................................................................................................................51 B. Mbulimi me krah pune...................................................................................................................52 C. Motivimi.........................................................................................................................................55 D. Aftėsia............................................................................................................................................63 E. Probleme kryesore tė arsimit mjekėsor..........................................................................................66 F. Pėrfundime dhe rekomandime .......................................................................................................68 Kreu 4: Politika farmaceutike.............................................................................................................73 A. Hyrje...............................................................................................................................................73 B. Kuadri ligjor dhe politika farmaceutike.........................................................................................75 C. Rregjistrimi dhe licensimi..............................................................................................................75 D. Caktimi i ēmimeve.........................................................................................................................76 E. Kontrolli i cilėsisė..........................................................................................................................77 F. Mundėsia e pėrdorimit dhe mbulimi me barna ..............................................................................78 G. Mbikėqyrja e barnave nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor....................................79 H. Administrimi i shpenzimeve te spitaleve per barna .......................................................................81 I. Korrupsioni dhe praktikat e dėmshme tė punės.............................................................................83 J. Mjekėt dhe lėshimi i recetave.........................................................................................................84 K. Farmacia dhe farmacistėt ...............................................................................................................85 L. Sfidat qė mbeten dhe rekomandimet..............................................................................................85 Kreu 5: Financimi i sektorit shėndetėsor............................................................................................89 A. Hyrje...............................................................................................................................................89 B. Struktura e financimit tė kujdesit shėndetėsor nė Shqipėri............................................................89 C. Prirjet e shpenzimeve tė sektorit publik.........................................................................................90 D. Sigurimet Shėndetėsore..................................................................................................................94 E. Shpenzimet private pėr kujdesin shėndetėsor ................................................................................95 F. Pagesat e ofruesve tė shėrbimit....................................................................................................100 G. Fuqizimi i sistemit tė financimit tė shėndetėsisė..........................................................................100 G.1. Mobilizimi i burimeve.........................................................................................................101 G.2. Mbledhja e fondeve nė njė vend..........................................................................................104 G.3. Blerja e shėrbimeve shėndetėsore........................................................................................105 G.4. Planifikimi i investimeve.....................................................................................................109 G.5. Monitorimi i fluksit tė burimeve dhe i rezultateve tė sektorit.............................................109 G.6. Vendosja e njė ekuilibri midis shpenzimeve publike dhe atyre private nė sektorin e shėndetėsisė......................................................................................................................................110 G.7. Pėrmbledhje dhe pėrfundime...............................................................................................110 Kreu 6: Qeverisja dhe organizimi i sektorit tė shėndetėsisė.............................................................112 A. Hyrje.............................................................................................................................................112 Page 5 B. Baza ligjore dhe nėnligjore ..........................................................................................................112 B.1. Aktet kryesore ligjore dhe nėnligjore..................................................................................112 C. Roli i aktorėve kryesorė dhe ndryshimet e nevojshme.................................................................115 C.1. Modelet organizative...........................................................................................................115 C.2. Roli i Ministrisė sė Shėndetėsisė.........................................................................................120 C.3. Roli i Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor.............................................................................120 C.4. Roli i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale dhe i pushtetit vendor......................................121 C.5. Roli i siguruesve tė shėrbimeve...........................................................................................122 C.6. Roli i pjesėmarrėsve tė tjerė kryesorė..................................................................................125 D. Forcimi i kontrollueshmėrisė sė Sektorėve..................................................................................126 D.1. Kontrata mes Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe siguruesve tė shėrbimeve.............................127 D.2. Politikėbėrėsit dhe qytetarėt ................................................................................................128 D.3. Siguruesit e kujdesit shėndetsor dhe qytetarėt.....................................................................129 E. Pėrfundime dhe Rekomandime....................................................................................................130 Kreu 7: Pėrfundime – Zbatimi i Reformave nė Sektorin e Shėndetėsisė .........................................135 Bibiliografia ..............................................................................................................................................142 Kutitė Kutia 1.1: Shqetėsime nė lidhje me tė dhėnat demografike dhe pėr gjendjen shėndetėsore – ilustrim........2 Kutia 1.2: Programi Kombėtar i Shqipėrisė pėr Imunizimin .....................................................................16 Kutia 2.1: Faktorė tė cilėt prekin zhvillimin e sektorit privat nė fushėn e kujdesit shėndetėsor................37 Kutia 2.2: Licensimi dhe akreditimi i ofruesve tė kujdesit shėndetėsor.....................................................38 Kutia 3.1: Dinamika e Burimeve Njerėzore Shėndetėsore.........................................................................65 Kutia 4.1: Strategjia pėr Zhvillimin Afatgjatė tė Sektorit Farmaceutik.....................................................74 Kutia 5.1: Pėrvoja nė Kirgistan nė lidhje me uljen e pagesave informale nė spitale .................................99 Kutia 5.2: Llogjika mbėshtetėse pėr ndarjen blerės-ofrues......................................................................106 Kutia 5.3: Mekanizmat e pagesės pėr ofruesit dhe ndryshimi nė sjellje..................................................107 Kutia 6.1: Qeverisja e kujdesit shėndetėsor parėsor.................................................................................124 Kutia 6.2: Strukturat drejtuese dhe organizative tė spitaleve...................................................................125 Kutia 6.3: Kuadri qeverisės i siguruesit tė shėrbimeve, mbėshtetur tek Raporti pėr zhvillimin nė botė i vitit 2004 ...................................................................................................................................................127 Figurat Figura 1: Shpenzimet korente te Kujdesit Shendetesor dhe Indeksi i Varferise (per fryme) sipas Rajoneve…………………………………………….................................................................................viii Figura 1.1: Pėrqindja e pjellorisė nė Shqipėri, 1950-2005...........................................................................6 Figura 1.2: Evolucioni i strukturės moshore tė popullsisė...........................................................................6 Figura 1.3: Piramidal e popullsisė, 1989 dhe 2001......................................................................................7 Figura 1.4: Jetėgjatėsia: Shqipėria dhe vendet e tjera tė Evropės Juglindore...............................................9 Figura 1.5: Jetėgjatėsia e shėndetshme: Shqipėria dhe vendet e Evropės Juglindore................................10 Figura 1.6: Pėrqindja e vdekshmėrisė foshnjore nė Shqipėri dhe nė vendet fqinje....................................11 Figura 1.7: Evolucioni i vdekshmėrisė te tė rinjtė, 1990-1992 ..................................................................12 Figura 1.8: Shpeshtėsia e kequshqyerjes nė bazė Rajoni...........................................................................18 Figura 1.9: Shpeshtėsia e kequshqyerjes nė bazė tė peseshoreve tė konsumit pėr familje ........................18 Figura 1.10: Pėrhapja e pirjes sė duhanit nė Shqipėri dhe nė Rajonin e Evropės......................................21 Figura 2.1: Shtretėrit spitalor pėr 100,000 banorė, njė krahasim ndėrkombėtar, 2003..............................31 Figura 2.2: Pėrqindja pogresive e shtretėrve nė spitale..............................................................................34 Figura 2.3: Normat e vizitave nė KSHP pėr frymė nė vit, krahasim midis vendeve..................................40 Figura 2.4: Shfrytėzimi i shėrbimit spitalo pėr frymė nė qarqe, 2003........................................................41 Page 6 Figura 2.5: Sėmundjet e vetėraportuara dhe kėrkimi i kujdesit sipas pesėshoreve tė shpenzimeve familjare, 2002 ............................................................................................................................................43 Figura 2.6: Niveli i kėnaqjes nga kujesi spitalor dhe ambulator nė spitale, 2004......................................45 Figura 3.1: Kuadri i analizės sė ēėshtjeve tė burimeve njerėzore nė sektorin e shėndetėsisė....................51 Figura 3.2: Ndryshimi rajonal nė staffin e Sektorit Publik ........................................................................55 Figura 3.3: Piramidat e popullsisė sipas profesioneve...............................................................................56 Figura 3.4: Shpėrndarja e Profesioneve te Shėndetėsisė sipas vendndodhjes (2003)................................58 Figura 3.5: Pagat e sektorit te shend sipas vendit te punes ........................................................................59 Figura 3.6: Pagat mujore tė mjekėve tė familjes (‘000 lek).......................................................................61 Figura 3.7: Paga e mjekėve tė familjes kundrejt shpėrndarjes pėr frymė...................................................61 Figura 3.8: Vizia pėr ditė pėr Mjek Familje sipas Qarkut..........................................................................61 Figura 3.9a: Rastet Spitalore pėr Mjek ose Infermiere...............................................................................62 Figura 3.9b: - Ditė spitalore pėr mjek ose infermiere .................................................................................62 Figura 3.10: Pagesat formale dhe joformale ..............................................................................................63 Figura 3.11: Tė diplomuar nė 100 Profesionistė Aktivė (2002).................................................................65 Figura 3.12: Diagramė krahasuese e mbulimit me mjekė specialiste, mjeke familje dhe infermierė Shqipėria dhe vende tė tjera tė EAQ-sė.......................................................................................................71 Figura 4.1: Shpenzimet farmaceutie si pėrqindje e shpenzimeve gjithsej pėr shėndetsir ..........................73 Figura 4.2: Shpenzimet pėr barnat, si % e tė ardhurave tė pėrhersme .......................................................79 Figura 4.3: Shpenzimet farmaceutike ISKSH dhe varfėria sipas prefekturave..........................................79 Figura 4.4: Perberja e shpenzimeve te ISKSH per periudhen....................................................................80 Figura 4.5: Recetat me rimbursim..............................................................................................................80 Figura 5.1: Burimet e Financimit tė Sektorit tė Shėndetėsisė....................................................................90 Figura 5.2: Agjentėt financuar, 2003..........................................................................................................90 Figura 5.3: Shpenzimet e sektorit publik pėr shėndetėsinė dhe realizimi i buxhetit..................................91 Figura 5.4: Burimet dhe agjentėt e financimit tė shpenzimeve publike pėr shėndetėsinė..........................91 Figura 5.5: Shpenzimet Lorente tė sektorit publik pėr shėndetėsinė sipas qarqeve...................................92 Figura 5.6: Shpenzimet nė sektorin e shėndetėsisė sipas qarqeve dhe popullsisė......................................94 Figura 5.7: Burimet e te ardhurave te sigurimeve shendestore..................................................................94 Figura 5.8: Kontribuesit e sigurimeve shendetsore....................................................................................94 Figura 5.9: Pjesa e popullsisė me mbulim tė sigurime shėndetėsore sipas pesėshoreve tė konsumit dhe rajonit ..........................................................................................................................................................95 Figura 5.10: Shpenzimet nga xhepi per shpenzimet sipas peseshoreve te shpensimeve............................95 Figura 5.11: Ndikimi te varfėria i shpenzimeve pėr kujdesin shėndetėsor ................................................96 Figura 6.1: Organizimi i Sitemit Shėndetėsor (aktual).............................................................................115 Figura 6.2: Modeli A: Modeli blerės-sigurues........................................................................................117 Figura 6.3: Modeli B: Strukturat e Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale................................................118 Figura 6.4: Modeli C: Strukturat rajonale tė planifikimit dhe tė bashkėrendimit ...................................120 Tabela Tabela 1: Shperndarja e Spitaleve dhe Perdorimi sipas numrit te shtreterve, 2003…………………........iv Tabela 1.1: Shpėrndarja e popullsisė sipas qarqeve, 2001...........................................................................5 Tabela 1.2: Pėrqindja e pjellorisė nė Shqipėri dhe nė vendet fqinjė, 1990-2003.........................................6 Tabela 1.3: Struktura e moshės sė popullsisė shqiptare...............................................................................7 Tabela 1.4: Jetėgjatėsia nė lindje sipas burimeve tė ndryshme....................................................................9 Tabela 1.5: Pėrqindjet e vdekshmėrisė foshnjore dhe tė fėmijėve sipas burimeve tė tė dhnėnave............11 Tabela 1.6: Pėrqindjet e vdekshmėrisė sė nėnave e njoftuar zyrtarisht, Shqipėri dhe vendet fquinje........13 Tabela 1.7: Shkaqet kryesore tė vdekjes, 1993 dhe 2003...........................................................................14 Tabela 1.8: Pėrqindja e mbulimit me antigjenė EPI nė Shqipėri (% e grupmoshės) .................................15 Tabela 1.9: Pėrdorimi i ujit nė tė gjitha rajonet..........................................................................................22 Page 7 Tabela 2.1: Numri i objekteve tė kujdesit ambulator, 1995 dhe 2000-2003..............................................27 Tabela 2.2: Shpėrndarja e objekteve tė KSHP, si % totalit 2003...............................................................28 Tabela 2.3: Zonat e mbulimit tė popullsisė me objekte tė KSHP, sipas qarqeve.......................................28 Tabela 2.4: Numri i vizitave pėr qendėr shėndetėsore nė ditė....................................................................30 Tabela 2.5: Produktiviteti i mjekėve qė punojnė nė objektet ambulatore, sipas objekteve, 2003..............30 Tabela 2.6: Numri i spitaleve dhe i shtretėrve nė Shqipėri, 1993-2003.....................................................31 Tabela 2.7: Shpėrndarja nė qarqe e tė gjithė spitaleve qė ofrojnė kujdes spitalor nė Shqipėri, 2003........32 Tabela 2.8: Shfrytėzimi i objekteve tė kujdesit spitalor nė Shqipėri, 1993-2002 ......................................33 Tabela 2.9: Shpėrndarja e spitaleve dhe shfrytėzimi, sipas numrit tė shtretėrve, 2003..............................33 Tabela 2.10: Personeli i spitaleve sipas madhėsisė dhe tipareve tė spitaleve, 2003...................................34 Tabela 2.11: Shfrytėzimi i kujdesit spitalor nė gjithė spitalet, sipas qarqeve dhe me krahasim, 2003......35 Tabela 2.12: Shfrytėzimi i objekteve tė kujdesit spitalor, njė krahasim mes vendeve, 2002-2003............35 Tabela 2.13: Numri i objekteve private jospitalore, sipas qarqeve, 2003 ..................................................36 Tabela 2.14: Shfrytėzimi i kujdesit ambulator nė objektet KSHP nė Shqipėri, 2000-2003.......................39 Tabela 2.15: Numri i vizitave KSHP pėr frymė/vit, sipas qarqeve dhe objekteve shėndetėsore, 2003.....40 Tabela 2.16: Pėrqindja e personave me sėmundje kronike dhe akute, sipas gjinisė dhe moshės, 2002-2004 .....................................................................................................................................................................42 Tabela 2.17: Pėrqindja e personave me kujdes spitalor ose jospitalor.......................................................42 Tabela 2.18: Pėrqindja e personave me kujdes jospitalor, sipas gjendjes shėndetėsore, 2002-2004.........43 Tabela 2.19: Vendndodhja e kėrkimit tė kujdesit pėr personat qė raportojnė sėmundje akute, 2004........44 Tabela 2.20: Pėrqindja e qėndrimit nė spital, sipas tipareve shoqėroro-ekonomke, nė % tė totalit...........45 Tabela 3.1: Shpėrndarja e tė punėsuarve sipas natyrės sė punėsimit (%)..................................................52 Tabela 3.2: Numri i mjekėve dhe i infermiereve........................................................................................52 Tabela 3.3: Mjekėt dhe infermieret pėr 100,000 vetė (2003 ose viti i fundit)............................................53 Tabela 3.4: Stafi tjetėr mjekėsor pėr 100,000 (2003 ose mė vonė)............................................................53 Tabela 3.5: Numri i doktorėve sipas bazės sė specialiteteve......................................................................54 Tabela 3.6: Numri i infermiereve sipas specialiteteve bazė.......................................................................54 Tabela 3.7: Stafi mjekėsor pėr popullsinė prej 100,000 banorėsh, 2002....................................................55 Tabela 3.8a: Shpėrndarja e stafit mjekėsor sipas moshės – meshkuj (2003) .............................................56 Tabela 3.9: Numri i punėsuar nė vendndodhje me vite..............................................................................58 Tabela 3.10: Pagat mesatare mujore tė sektorit publik...............................................................................59 Tabela 3.11: Pagat mesatare nga lloji i institucionit, Sektori i Shendetėsisė (x 1,000 lek)........................60 Tabela 3.12: Strukturat urbane dhe rurale tė pagesave...............................................................................60 Tabela 3.13: Produktiviteti i Spitalit (2003 ose mė pas)............................................................................62 Tabela 3.14: Shkollat mjekėsore nė Shqipėri.............................................................................................64 Tabela 3.15: Totali i tė diplomuarve nga shkollat mjekėsore sipas vitit....................................................64 Tabela 3.16: Tė diplomuarit pėr 100 praktikantė profesionistė sipas viti..................................................64 Tabela 3.17: Regjistrimi i mjekėve me diplomė pas-universitare sipas specialitetit..................................66 Tabela 3.18: Qasje pėr pėrzierjen dhe zėvendėsimin e aftėsive nė infermieri...........................................67 Tabela 4.1: Sistemi i uljes sė marzhit pėr barnat........................................................................................77 Tabela 4.2: Dhjetė barnat kryesore qė rimbrsohen sipas vlerės.................................................................81 Tabela 5.1: Financimi sektorit tė shėndetėsisė: Shqipėria, krahasime nė planin ndėrkombėtar, 2002......90 Tabela 5.2: Pėrgjegjėsisė e financimit tė sektorit publik nė Sektorin e Shėndetėsisė................................92 Tabela 5.3: Shpėrndarja e shpenzime ve korente tė sektorit publik pėr shėndetėsinė sipas nivelit tė kujdesit, 2000-2004.....................................................................................................................................93 Tabela 5.4: Shpenzimet nga xhepi pėr kujdesin jospitalor.........................................................................97 Tabela 5.5: Pagesat nga xhepi pėr kujdesin spitalor...................................................................................98 Tabela 7.1: Propozimi i ndarjes me faza i refomave tė sektorit tė shėndetėsisė ......................................136 Page 8 i FALENDERIME Ky raport ėshtė pėrgatitur nga njė ekip i kryesuar nga Monika Huppi (Autore Kryesore dhe “Financimi i Shėndetėsisė”). Nė ekip bėnė pjesė Jan Bultman (Cilėsia e Kujdesit Shėndetėsor), Francois Decaillet (Gjendja Shėndetėsore) Dominic Haazen (Burimet Njerėzore; Organizimi dhe Drejtimi i Sistemit Shėndetėsor), Pia Schneider (Oferta dhe Shfrytėzimi i Shėrbimeve Shėndetėsore), Monique Mrazek dhe Andreas Seiter (Politika Farmaceutike), Florian Tomini, Lorena Kostallari, Shweta Jain (Mbledhja e tė Dhėnave dhe Analiza Statistikore) dhe Carmen Laurente (Pėrpunimi i Tekstit). Raporti u pėrgatit nėn mbikqyrjen e pėrgjithshme tė Armin Fidler, Menaxher i Sektorit (ECSHD) dhe u mbėshtet nga Orsalia Kalantzopoulos, Drejtoreshė pėr Vendin, (ECCU4). Kolegėt qė e kanė lexuar dhe rishkiuar ishin Akiko Maeda, Menaxher i Sektorit (MNSHD) dhe Cristian Baeza, Specialist i Lartė pėr Shėndetėsinė (LCHSS). Ekipi ėshtė mirėnjohės pėr bashkėpunimin e ofruar nga Ministria e Shėndetėsisė, nga Instituti i Shėndetit Publik, nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor dhe nga Ministria e Financave e Qeverisė sė Shqipėrisė. Page 9 i GJETJET DHE REKOMANDIMET KRYESORE A. T RASHEGIMIA 1. Sistemit i kujdesit shendetesor ne Shqiperi para tranzicionit karakterizohej nga nje kontroll i forte i qeverise qendrore ne te gjitha aspektet e sistemit. Pavaresisht nga rrjeti i perhapur (i shtrire gjeresisht) i kujdesit shendetesor paresor, i cili ishte ngritur duke u perqendruar kryesisht ne kujdesin gjate shtatzanise dhe imunizimin, sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperine e periudhes para- tranzicionit drejtohej gjeresisht nga kujdesi dytesor. Sistemi ishte teper i centralizuar, ku Ministria e Shendetesise siguronte dhe rregullonte te gjitha sherbimet shendetesore ne vend dhe vendoste per shperndarjen e burimeve dhe emerimit e personelit te kujdesit shendetesor. Ndertimi i ambjenteve (mje- teve) te reja parapelqehej me shume sesa mirembajtja dhe vazhdimi i aktiviteteve ne infrastrukturen ekzis- tuese, gje e cila ēoi ne perkeqesimin e konsiderueshem te ambjenteve dhe pajisjeve. Shpenzimet korrente te pamjaftueshme, terapi te vjeteruara te barnave dhe teknika mjekesore te vjeteruara rezultuan ne nje cilesi te ulet te kujdesit dhe perdorim joefikas te burimeve. 2. Trazirat civile dhe kriza ne Kosove e demtuan rende sistemin e kujdesit shendetesor gjate viteve 1990. Dhuna dhe trazirat civile sollen si pasoje nje demtim te madh te infrastruktures se kujdesit shendetesor dhe nderprerjen e sherbimeve themelore, duke perfshire ketu edhe imunizimin, si edhe programet e shendetit mjedisor si p.sh cilesia e rrjetit te ujesjelles-kanalizimeve. Pothuajse nje e treta e personelit mjekesor te vendit i braktisen vendet e punes gjate trazirave te vitit 1997. Kriza ne Kosove ne vitin 1999 e demtoi edhe me shume sistemin, duke qene se 4000 refugjate u shtruanne spitale, nderkohe qe te tjere u akomoduan ne spitale nga mungesa e vendeve te tjera per strehim. Kriza shkaktoi deme te metejshme, konsumoi nje sasi te konsiderueshme burimesh dhe i ndaloi reformat strukturore qe sapo kishin nisur ne kete sektor. 3. Nje sere reformash sektoriale u nisen nga mesi i viteve 90-te, por keto pese vitet e fundit eshte bere shume pak progres per ēuarjen perpara te tyre. Nderkohe qe eshte perqendruar ne rivendosjen e sherbimeve pas ngjarjeve te fillimit dhe mesit te viteve 90-te, qeveria ka nisur gjithashtu nje sere reformash per te filluar trajtimin (adresimin) e disa dobesive te sektorit ne mesin e viteve 1990. Reformat perfshinin nje ulje ne kapacitetin e rrjetit teper te gjere te sherbimeve, decentralizimin e administrimit te kujdesit paresor ne drejtorite e shendetit publik ne rrethe dhe integrimin e atij te meparshem me funksionet e shendetit publik, privatizimin e sektorit farmaceutik dhe pjeses me te madhe te atij dentar dhe ngritjen e Institutit te Sigurimit te Kujdesit Shendetesor duke pasur parasysh nje ndryshim te deshiruar gradual te sistemit financiar shendetesor. U bene gjithashtu plane per te permiresuar ndjeshem cilesine e sistemit te kujdesit paresor nepermjet investimeve fizike dhe permiresimit te teknikave (aftesive). Keto nisma u nderprene dhe shume pak progres eshte bere ne pjesen me te madhe te sferave te reformes. Disa projekte-pilote ne organizimin e sherbimeve dhe frontin e financimeve jane nisur keto kater vitet e fundit nga te cilat jane nxjerre mesime te vlefshme. Me rishtazi, eshte bere progres inkurajues ne ēeshtjet e politikes farmaceutike. B. R EZULTATET DHE SFIDAT NE FUSHEN E SHENDETESISE Rezultatet shėndetėsore tė Shqipėrisė janė disi mė mirė se ato tė vendeve me tė ardhura tė mesme jashtė trevės sė Evropes dhe Azisė Qendrore, por mbeten mbrapa atyre tė vendeve tė trevės sė Evropės Juglindore Page 10 ii 4. Pavaresisht nga progresi i arritur, rezultatet e shendetesise ne Shqiperi jane prapa atyre te vendeve ne Rajonin e Evropes Juglindore. Nderkohe qe te gjitha burimet tregojne nje permiresim te treguesve kryesore te rezultateve shendetesore, burime te tjera te dhenash japin nje tabllo te ndryshme ne lidhje me sa mire po ecen Shqiperia ne krahasim me vendet e tjera ne rajon. Sipas pjeses me te madhe te llogaritjeve, rezultatet e shendetit ne Shqiperi jane relativisht te favorshme ne krahasim me vende te tjera me te ardhura mesatare me te pakta jashte jashte rajonit te Evropes dhe Azise Qendrore, por jo me vende te tjera me te ardhura te mesatare me te pakta ne Rajonin e Evropes Juglindore. Mbi bazen e te dhenave zyrtare, Shqiperia gezon jetegjatesine me te madhe ne Ballkan – vetem dy vjet poshte mesatares Evropiane. Burime te tjera e vendosin jetegjatesine ne Shqiperi poshte asaj te vendeve te tjera ne Rajonin e Evropes Juglindore dhe tete vjet poshte mesatares evropiane. Shqiperia ka nivelin me te ulet te jetegjatesise se shendetshme ne Rajonin e Evropes Juglindore. Ne menyre te ngjashme, te dhena te vleresuara, te cilat korrigjojne raportime per shifra me te uleta qe priten, e vene Shqiperine me prapa vendeve te tjera ne Rajonin e Evropes Juglindore persa i perket vdekshmerise foshnjore. 5. Profili demografik dhe epidemiologjik i Shqiperise po ndryshon . Barra relative e semundjeve infektive po ulet nderkohe qe semundjet jo-te transmetueshme jane bere shkaku kryesor i vdekjeve ne popullesine e rritur. Semundjet infektive vazhdojne te jene nje shkak kryesor ne vdekjen e femijeve dhe foshnjave, por nuk jane me nje shkak kryesor i vdekjes tek te rriturit. Megjithese perhapja e HIV-SIDA-it vazhdon te raportohet e ulet, rreziku i transmetimit te virusit HIV eshte i larte per shkak te levizjes se popullesise dhe trafikimit te droges dhe qenieve njerezore. Semundjet jo te transmetueshme, kryesisht semundjet kardio-vaskulare dhe kanceri jane bere shkaku kryesor i vdekjeve tek te rriturit. Rastet e ketyre semundjeve priten te rriten ndjeshem, duke qene se popullesia mbi moshen 65-vjeēare do te dyfishohet ne 20 vitet e ardhshme. Disa studime tregojne se perqindja e rasteve te diabetit eshte me e larte se ne shume vende te Evropes Perendimore dhe ka te ngjare te rritet ndjeshem ne dy dhjetevjecaret e ardhshem. Nder faktoret e rinj kryesore te rrezikut shendetesor jane konsumimi i larte i duhanit, rritja e shpejte e numrit te aksidenteve rrugore dhe ndryshimi i dietave ushqimore. Sistemi i kujdesit shendetesor nuk eshte i pergatitur per t’i bere balles rritjes se semundjeve jo te transmetueshme dhe kurimin e gjate dhe te kushtueshem te tyre. Sistemi i kujdesit shėndetėsor nė Shqipėri nuk ėshtė i pėrgatitur mirė pėr t’u pėrballur me pėrqindjet e rritura tė sėmundjeve ngjitėse dhe tė rreziqeve tė tjera tė reja shėndetėsore 6. Sistemi i kujdesit shendetesor ne Shqiperi nuk eshte i pergatitur mire per te perballuar rritjen e rasteve te semundjeve jo-te transmetueshme dhe rreziqeve te tjera te reja shendetesore . Nje pjese e rendesishme e kushteve te semundjeve kronike mund te parandalohet nepermjet nxitjes se menyrave te shendetshme te jeteses, ekzaminimit dhe masave te kujdesit parandalues paresor dhe dytesor. Perqendrimi i rritur i kujdesit shendetesor parandalues po behet ne kete menyre nje nevoje e ngutshme ne Shqiperi. Kapacitetet per promovimin shendetsor dhe parandalimin paresor dhe dytesor te semundjeve kardiovaskulare dhe kancerit kerkojne nje forcim te ndjeshem. Kjo do te kerkoje perpjekje ne rritje per te ngritur kapacitetet e sherbimeve te kujdesit paresor per te vleresuar ne menyren e duhur faktoret e rrezikut te pacientit dhe per te administruar ne menyre efikase kushtet e atyre qe shfaqin rreziqe te tilla. Kerkohet te behen perpjekje te perbashketa per te permiresuar kapacitetin e nxitjes se shendetit, ne menyre qe te informohet popullesia per faktoret e rinj te rrezikut shendetesor dhe per menyrat e shmangies se tyre. Trajtimi i ketyre faktoreve kerkon bashkerendimin ndersektorial dhe ofrimin e sherbimeve ndaj komunitetit lokal, si edhe forcimin e sistemit te vezhgimit. Instituti i Shendetit Publik eshte ne pozicionin e duhur per te luajtur nje rol kryesor ne keto perpjekje, por kapaciteti i tij do te kerkoje forcim te metejshem dhe burimet qe caktohen per ēeshtjet e shendetit publik, perfshire ketu nxitjen e permiresimit te shendetit dhe nismat e reja te shendetit publik, si edhe informacioni shendetesor, do te duhen te rriten per te lejuar nje trajtim (adresim) efikas te ketyre ēeshtjeve. Page 11 iii C. R EALIZIMI I KUJDESIT SHĖNDETĖSOR Burimet fizike dhe njerėzore tė sektorit nuk janė tė harmonizuara me nevojat shėndetėsore tė popullsisė . 7. Nje shqyrtim i shperndarjes se kapaciteteve fizike dhe burimeve njerezore ne sektorin shendetesor flet per ndryshime te medha ne mbulim ne rrethe dhe rajon. Migracioni i brendshem dhe jashte vendit gjate 15 viteve te fundit ne Shqiperi, se bashku me shkaterrimin mjaft te madh te qendrave shendetesore gjate viteve 1990, ka lene nje rrjet sherbimesh te paekuilibruar/te pabarabarte te kujdesit shendetesor dhe qe nuk pershtatet me nevojat shendetesore te popullesise. Shperndarja e kapaciteteve fizike dhe burimeve njerezore ne sektor mbetet e pabarabarte ne rajone te ndryshme, si edhe brenda rajoneve. Nderkohe qe jane bere perpjekje te konsiderueshme per te rehabilituar qendrat e kujdesit shendetesor paresor pas shkaterrimit ne mase gjate fillimit dhe mesit te viteve 1990, keto perpjekje duken te jene bere pa ndonje analize teresore te nevojave te popullesise dhe pershtatshmerise se qendrave shendetesore te propozuara ne nje zone te caktuar. Ne menyre te ngjashme, investimet ne ambjentet e spitaleve vazhdojne te behen pa pasur ne mendje nje harte te qarte te spitalit, duke ēuar shpesh ne vendime oportuniste investimesh, te cilat japin shume pak kontribut ne permiresimet aq te nevojshme te konsolidimit dhe efikasitetit ne kete sektor. 8. Ekzistojne ēekuilibrime te dukshme rajonale ne mbulimin me personel mjekesor. Luhatjet (Ndryshimet) rajonale jane me te larta per specialistet dhe farmacistet dhe me te uleta, megjithate te konsiderueshme, per mjeket e kujdesit paresor. Luhatja relativisht me e ulet ne mbulimin me mjeke te pergjithshem kundrejt specialisteve duket se pasqyron perpjekjet bashkerenduese te qeverise per te riekuilibruar raportin e mjekeve te pergjithshem kundrejt specialisteve, per te rritur dhe ajo qe ka me shume rendesi per te lejuar paga shume me te larta per mjeket e pergjithshem qe sherbejne ne zonat e largeta rurale. Ka gjithashtu ēekuilibrime edhe persa i perket personelit mjekesor te spitalit kundrejt personelit mjekesor te kujdesit shendetesor paresor dhe raporti mjeke-infermiere eshte i larte sipas standardeve nderkombetare. Shperndarja jo e drejte gjeografike e personelit te sektorit shendetesor do te duhet te korrigjohet me kalimin e kohes si pjese e nje shfrytezimi te pergjithshem planifikimi per burimet njerezore te sektorit shendetesor. Produktiviteti i sektorit shėndetėsor ėshtė i ulėt dhe burimet pėrdoren pa efiēencė. 9. Produktiviteti eshte i ulet, si per kujdesin paresor, ashtu edhe per ate spitalor, dhe ndryshon ndjeshem nga nje rajon ne tjetrin dhe nga nje qender individuale ne tjetren. Te dhenat tregojne se shqiptaret kane shume me pak kontrata me paciente te jashtem me sherbime te kujdesit shendetesor sesa banoret e vendeve te tjera ne Evropen Lindore dhe Azine Qendrore, Ameriken Latine dhe Karaibet apo Evropen Perendimore. Per shkak te cilesise se ulet te perceptuar, shmangia e kujdesit paresor ne favor te kerkimit te kujdesit ne poliklinika apo ambjente spitalore me paciente te jashtem eshte i perhapur edhe per gjendje te lehta si nje e ftohur apo grip. Kjo ēon ne nje perdorim te ulet te qendrave te kujdesit paresor dhe nje produktivitet tejmase te ulet te personelit te kujdesit paresor. Mesatarisht, nje mjek i kujdesit shendetesor paresor viziton vetem rreth tete paciente ne dite, me luhatje te dukshme rajonale qe rezultojne ne tre vizita ne dite ne rajone te caktuara. Analiza e aktivitetit te kujdesit paresor ne rajonin e Tiranes tregon me tej per nje luhatje te madhe brenda qendres shendetesore ne produktivitet. Roli i portierit qe pritet te luajne mjeket e pergjithshem nuk funksionon, edhe pse Ministria e Shendetsise ka paraqitur nje sistem pagese, i cili do te kerkonte pagese per sherbim per te gjithe ata qe kerkojne te vizitohen drejtperdrejt ne nje poliklinike apo ne spital. Struktura e pageses, megjithate, eshte e tille qe nuk i siguron 60 %-it te vleresuar te popullesise nje karte te sigurimit shendetesor me pak nxitje per t’u vizituar te nje mjek i kujdesit paresor, veēanesisht nese mendohet se mjeku nuk do te jete ne gjendje te vizitoje ashtu siē jane pritshmerite. Pervoja ne vende te tjera ne tranzicion dhe te dhenat fillestare nga Page 12 iv aktivitetet pilote te zhvilluara kohet e fundit ne Shqiperi tregojne se produktiviteti i sherbimeve te kujdesit paresor, veēanerisht ne zonat rurale, mund te permiresohet mjaft nese sigurohen teknikat e permiresuara per te ofruar nje strukture sherbimesh gjitheperfshirese dhe te perqendruar tek popullesia dhe ne rast se perdoren pajisje te pershtatshme. 10. Nje numer i madh i spitaleve te vegjel me perqindje (norma) te uleta te perdorimit dhe frekuentimit flasin per nje struktrure spitalore nen-optimalen. Nderkohe qe eshte i ulet po te krahasohet me mesataret evropiane, kapacitetet spitalore ne Shqiperi (3.03 krevate per 1000 banore) krahasohen ne menyre te favorshme me shume vende te tjera me te ardhura te mesme me te uleta dhe eshte i ngjashem me ate te Spanjes dhe Turqise. Megjithate, konfiguracioni i rrjetit spitalor flet per paefektshmeri te medha. Mbi 60 % e spitaleve te Shqiperise jane teper te vogla per te perdorur ekonomite e shkalles ne ambjentin spitalor te kujdesit te pergjithshem te rendesishem. 30 nga 46 spitale kane me pak se 200 shtreter dhe se bashku perbejne vetem nje ēerek te te gjithe pranimeve ne spital, nderkohe qe vazhdojne te konsumojne nje sasi te konsiderueshme te burimeve te pakta. Perqindjet e uleta te pranimit dhe frekuentimit ēojne ne personel te larte per raportet e krevateve te zene ne spitalet me te vegjel dhe ngrejne shqetesime serioze per kostot fikse, perdorimin joefikas te burimeve te kufizuara dhe sigurimin e cilesise. Disa spitale shfaqin nje mbingarkese te departamenteve identike te cilet mund te shkrihen, duke lejuar ne kete menyre perfitime te rendesishme te efikasitetit. Administratoret e spitaleve nuk kane as nxitje, as autoritet per te marre persiper ndryshime qe te permiresojne efikasitetin dhe cilesine e operimit te tyre. Tabela 1: Shperndarja e Spitaleve dhe Perdorimi sipas numrit te shtreterve, 2003 Spitalet e MSH Shtreterit Shtrimet Nr i shtreterve Totali Ne % Total Ne % Total Ne % Perqindja e zenies se shtreterve Gjatesia mesatare e qendrimit < 49 shtretėr 11 23.9% 331 3.7% 5,392 2.0% 26.7% 6.7 50 – 99 9 19.6% 728 8.0% 16,000 6.0% 34.5% 5.6 100 -199 10 21.7% 1,386 15.3% 44,438 16.5% 47.8% 5.9 200 - 299 7 15.2% 1,774 19.6% 59,064 22.0% 67.5% 35.8 (*) 300 - 399 3 6.5% 1,072 11.8% 27,331 10.2% 53.5% 76.0 (*) 400 - 499 3 6.5% 1,236 13.7% 37,232 13.9% 39.0% 4.8 500 - 599 2 4.3% 1,099 12.1% 27,459 10.2% 48.3% 7.3 1000+ 1 2.2% 1,423 15.7% 51,609 19.2% 74.4% 7.5 Totali 46 100% 9,049 100% 268,525 100% 53.6% 6.7 Shenim: (*) perfshin spitalet psikiatrike ku secili ka nje gjatesi mesatare te qendrimit qe prek me shume se 100 dite Burimi: Ministria e Shendetsise se Shqiperise. Treguesit e Shendetit ne Shqiperi per vitet 1993-2003. Cilėsia e kujdesit ėshtė e ulėt 11. Cilesia e kujdesit shendetesor eshte e ulet, vecanerisht ne nivelin e kujdesit shendetesor paresor. Shkalla e madhe e shmangies se kujdesit paresor dhe sondazheve cilesore tregojne mungesa serioze ne cilesine e kujdesit shendetesor, vecanerisht ne nivelin e kujdesit paresor. Cilesia e standardeve te kujdesit shendetesor dhe protokollet e trajtimit te standardeve nuk jane zhvilluar dhe nuk jane perdorur per kujdesin e pacienteve te jashtem dhe personeli mjekesor nuk ka nje sistem te vendosur per permiresimin e vazhdueshem te cilesise. Kuadri aktual i stimujve te perdorur per ofruesit e sherbimit nuk i jep aspak rendesi cilesise se kujdesit. Ēeshtjet e cilesise te identifikuara nga pjesemarresit e grupeve te fokusimit dhe sondazhe te tjera perfshijne aftesi te uleta te personelit mjekesor, mungese barnash, furnizimesh dhe pajisjesh, infrastrukture te dobet, mundesi te kufizuara te sherbimeve te siguruara ne qendrat e kujdesit shendetesor paresor dhe niveli i cilesise kushtezohet nga sasia jozyrtare qe eshte i gatshem te paguaje pacienti. Te dhenat e sondazhit per familjet tregojne se shmangia e kujdesit paresor Page 13 v eshte me e perhapur ne popullesine rurale dhe grupet me te ardhura te pakta, megjithese kerkimi i kujdesit ne nje klinike me te shtrenjte rezulton ne pagesa me te larta nga xhepi i vet dhe kohe me te gjate udhetimi. Kjo tregon se cilesia dhe mundesia e dhenies se sherbimit ne qendrat e kujdesit shendetesor ne zonat rurale dhe ne periferi te qendrave urbane me nje perqendrim te madh te familjeve te varfera eshte veēanerisht shqetesuese. 12. Nje sondazh i fundit per shendetin riprodhues konstatoi se cilesia dhe mbulimi i kujdesit te paralindjes eshte shume shqetesues dhe renditet nder me te uletit ne Rajonin e Evropes dhe Azise Qendrore. Sondazhi konstatoi se nderkohe qe mbulimi i raportuar zyrtarisht i kujdesit te paralindjes eshte i larte, nje ne pese gra te cilat linden nga viti 1997 deri ne vitin 2002 nuk kishin pasur kujdes shendetesor gjate shtatzanise. Ky eshte nje nga raportet me te larta ne Rajonin e Evropes dhe Azise Qendrore dhe eshte i ngjashem me Azine Qendrore. Sondazhi tregoi gjithashtu se 70 % e kujdesit paralindjes i ofruar, ishte i papershtatshem dhe vetem nje ne pese gra kishin bere vizita pas lindjes. Megjithese te dhenat rajonale per vdekshmerine foshnjore jane te diskutueshme, ka te dhena qe shkalla e vdekshmerise eshte me e larte ne rajonet e varfera malore. Permiresimeve ne cilesine e kujdesit paralindjes dhe ate obstetrik do te duhet t’u jepen perparesi me e larte, veēanerisht ne zonat me shume te pafavorizuara, nese Shqiperia deshiron t’u afrohet mesatareve evropiane per rezultatet e kujdesit te nenes dhe femijes. 13. Personeli shendetesor ne Shqiperi vazhdon te mbetet i izoluar dhe i mungon trajnimi gjate punes per te permiresuar aftesite. Ne te njejten kohe shpesh ata jane teper te specializuar per llojin e popullesise te cilen mbulojne, e cila ka te nevojshme kujdesin e mjekut per te siguruar qe njerezit mund te marrin sherbime te pergjithshme ne nivelin e kujdesit shendetesor paresor. Perpjekjet e pakta per te forcuar aftesite e personelit te kujdesit paresor deri me sot kane qene te pakoordinuara dhe te shperndara. Mjeket dhe infermieret e kujdesit paresor ne Shqiperi kane njohuri te pamjaftueshme per parandalimin, pikasjen dhe menaxhimin e semundjeve te patransmetueshme si dhe rreziqeve te tjera shendetesore ne rritje si HIV-SIDA-i. Ekziston gjithashtu nevoja per te rishqyrtuar me kujdes dhe per te percaktuar qellimin e sherbimeve qe mund te ofroje personeli mjekesor i kujdesit paresor dhe per te siguruar manaxhimin e permiresuar te pacientve. 14. Permiresimi i cilesise eshte nje objekiv thelbesor i strategjise se qeverise ne sektorin e shendetesise 1 . Tashme Shqiperia ka marre persiper te beje nje pune te konsiderueshme per vendosjen e standardeve te cilesise per spitalet dhe po perpiqet te krijoje nje sistem akreditimi te spitaleve. Nje sere standardesh te cilesise qe mbulojne sferat kryesore te funksionimit te spitalit aktualisht po testohen ne menyre pilote. Megjithate, para se te merret nje vendim perfundimtar per mekanizmin e duhur qe do te siguroje kontrollin e cilesise ne kontekstin shqiptar, duhet te vleresohet me tej, nese disponohet kapaciteti i burimeve njerezore dhe financiare per te mbeshtetur nje sistem akreditimi. Prezantimi i nje sistemi te permiresimit te cilesise do te kerkoje nje metode me shume degezime ku perfshihen manaxheret e qendres, personeli i caktuar i qendres, vezhguesit e jashtem dhe Instituti i Sigurimeve Shendetesore, si agjencia qe do te bleje sherbimet shendetesore. Do te kerkohet gjithashtu rritja e ndergjegjesimit per rendesine e permiresimit te cilesise ne profesionin mjekesor si dhe ne popullesine me te gjere. Perpjekjet per vendosjen dhe zbatimin e standardeve do te duhen te plotesohen nga aftesite e permiresuara te profesionisteve te kujdesit shendetesor. Me rritjen e ofertės sė kujdesit shėndetėsor privat, duhet fuqizuar kuadri rregullator pėr tė siguruar qė sektori privat do tė ndihmojė nė arritjen e qėllimeve tė pėrgjithshme tė sektorit tė shėndetėsisė. 15. Megjithese sektori privat eshte ende relativisht i vogel, rendesia e tij ne sigurimin e sherbimeve per pacientet e jashtem po rritet. Kujdesi dentar dhe sektori farmaceutik jane te privatizuar ligjerisht. 1 Qeveria e Shqiperise, Strategjia Afatgjate per Zhvillimin e Sistemit Shendetesor ne Shqiperi, Korrik 2004. Ne kete shenim ky dokument i referohet strategjise se sektorit shendetsor. Page 14 vi Parashikimi i kujdeseve te tjera shendetesore dominohet nga ofrues shteterore te sherbimeve, por rendesia e sektorit privat po rritet ne fushat e diagnostifikimit dhe sherbimeve te pacienteve te jashtem. Nderkohe qe mjekeve dhe infermiereve te sektorit publik nuk u lejohet te operojne ne praktika private (me perjashtim te profesoreve te Universitetit), te dhena jozyrtare tregojne se rastet e kujdesit shendetesor privat te ofruar nga mjeke te punesuar ne shtet mund te rriten. Te dhenat e sondazhit te vitit 2004 per familjet, konstatuan se mbi 10 % e atyre qe paten nevoje per vizita mjekesore, u vizituan nga nje mjek privat, megjithese statistikat zyrtare tregojne se ka vetem 626 zyra mjekesh private dhe 907 mjeke private te licensuar te krahasuar me mbi 2001 qendra shendetesore publike (shteterore) me nje personel mjekesor prej 10,000 vetesh. Meqe ekonomia rritet dhe sistemi shendetesor zhvillohet, ofruesit private te sherbimeve mjekesore do te behen ne menyre te pandryshueshme lojtaret me te rendesishem. Strategjia e qeverise per sektorin shendetesor parashikon se pjesa me e madhe e kujdesit paresor ne nje periudhe afatmesme deri aftatgjate do te sigurohet nepermjet mjekeve te kujdesit paresor te pavarur ose grupeve te mjekeve te pavarur. Megjithate, nje kuader rregullues i pershtatshem dhe nje sistem efikas i sigurise dhe rregullimit dhe kontrollimit te cilesise nuk eshte zhvilluar ende. Shqipėria ka bėrė hapa tė rėndėsishėm nė drejtim tė pėrmirėsimit tė funksionimit tė sektorit farmaceutik por lipsen hapa tė mėtejshėm pėr tė kufizuar kostot, pėr tė pėrmirėsuar transparencėn nė marrjen e vendimeve dhe pėr tė fuqizuar kontrollin e cilėsisė. 16. Jane bere hapa te rendesishem per te permiresuar transparencen pergjate zinxhirit te shperndarjes se produkteve farmaceutike dhe per te vendosur (nisur) kontrollimin e kostos ne barnat e rimbursuara ISKSH dhe barnat e spitalit. Nje ligji i ri per barnat, i cili u miratua ne vitin 2005, thjeshteson regjistrimin e barnave te reja, por e rrit kerkesen (pritshmerine) persa u perket standardeve te cilesise, duke kerkuar pelqimin (miratimin) ne nje treg te madh te huaj para se nje barne te tregtohet ne Shqiperi. Prodhuesit lokale duhet t’u permbahen standardeve evropiane per Praktiken e Mire te Prodhimit brenda dy vjetesh. Parregullsite ne rrjetin e shperndarjes po adresohen nga nje sistem etiketash per barna te tregtuara ne menyre te ligjshme. Tenderimi konkurrues per barnat e spitalit ka rezultuar ne kursime te medha ne kosto dhe problemet ne shperndarjen neper spitale jane adresuar nepermjet kontraktimit te nje shperndaresi privat, duke ulur ulur vjedhjen dhe devijimet dhe duke sjelle kursime te medha. Negociatat per barnat e reja te rimbursura nga ISKSH, nje sistem i brendshem ēmimesh per barnat gjenerike dhe buxhetet jozyrtare per mjekjet qe japin barna me recete jane paraqitur si nje perpjekje per te kontrolluar shpenzimet ne rritje te shpejte te barnave qe jepen me recete. Megjithate, deficiti i larte i ISKSH lidhur me barnat me recete tregon se keto masa nuk ishin te mjaftueshme per te frenuar shpenzimet qe jane rritur me vrull. Sfidat qe mbeten perfshijne futjen e masave shtese per kufizimin e kostove per barnat me recete, nevojen per te forcuar kontrollin e cilesise ne treg, nevojen per transparencen e rritur te komisioneve te ndryshme qe marrin vendime qe kane te bejne me tregun farmaceutik dhe nevojen per te shqyrtuar me tej marxhinat per barnat per te inkurajuar konsolidimin e nje sistemi te fragmentuar shitjeje me shumice dhe shperndarjeje. D. F INANCIMI I KUJDESIT SHĖNDETĖSOR Grupet me tė ardhura tė pakta janė pak tė mbrojtur nga luhatjet shėndetėsore dhe kalojnė lehtėsisht nė varfėri pėr shkak tė pagesave nga xhepi pėr kujdesin shėndetėsor. 17. 6% e PBB-se qe Shqiperia shpenzon per kujdesin shendetesor eshte e ngjashme (ne te njejtin nivel) me mesataren per vendet me te ardhurat me te uleta mesatare, por sektori publik i Shqiperise ofron nje pjese poshte mesatares te ketyre shpenzimeve. Si pasoje e shpenzimit te ulet ne sektorin publik (shteteror), shpenzimet nga xhepi gjate sherbimit perbejne 60% te financimit sektorial. Niveli i larte i shpenzimeve te drejtperdrejta te familjeve do te thote se sistemi financiar ekzistues i shendetit ofron mbrojtje te kufizuar per popullesine e Shqiperise kunder semundjeve katastrofike apo Page 15 vii plagosjeve dhe lejon nje rishperndarje te vogel te burimeve per te mbrojtur grupet me te prekshhme nga traumat shendetesore. Megjithese sigurimi shendetesor eshte i detyrueshem, te dhenat e sondazheve familjare tregojne se vetem 40-45 % e popullise kane ne te vertete nje license te sigurimit shendetesor dhe ne kete menyre perfitojne nga mbulimi. Siē pritet ne nje vend me nje treg pune joformal (jozyrtar), mbulimi eshte shume me i larte ne popullesine urbane dhe grupet me te ardhura me te larta. Kontribuesit aktive perbejne me pak se nje te treten e forces aktive te punes, gje qe flet per nje evazion te madh kontributesh. 18. Perqindja e larte e pagesave nga xhepi gjate sherbimit dhe jashte nje kuadri te pergjithshem financiar shendetesor krijon pabarazi ne akses, ka nje ndikim te konsiderueshem te varferise dhe kufizon efikasitetin e administrimit sektorial te qeverise . Familjet me te ardhura me te uleta shfaqin nje mundesi shume me te larte per t’u perballur me shpenzime katastrofike te kujdesit shendetesor, sesa familjet ne gjendje me te mire ekonomike. Shpenzimet mesatare nga xhepi per nje seance te kujdesit per paciente te jashtem arrijne deri ne 50 % te shpenzimeve mesatare mujore per fryme te kuintilit me te ulet te konsumit. Megjithese ligji parashikon kujdes falas per pacientet qe shtrohen, te dhenat tregojne se ne te vertete ēdo person i shtruar ne spital perballet me kosto te madhe dhe se pagesat jozyrtare (joformale) perbejne te pakten nje ēerek te ketyre kostove. Shpenzimet mesatare per kujdesin spitalor arrijne ne katerfishin e shpenzimeve mujore per fryme te kuintilit me te ulet te konsumit. Gjasat per te paguar per kujdesin shendetesor dhe shumat absolute te paguara jane me te uleta ne Tirane dhe me te larta ne rajonet malore. Pabarazi te tilla rajonale jane vertet shqetesuese duke pasur parasysh rastet e shumta te varferise ne rajonet malore. Te dhenat e sondazhit per familjet tregojne se te ardhurat dhe mbulimi i sigurimit jane percaktues te rendesishem per kerkimin e kujdesit shendetesor, pavaresisht nga fakti se perfitimet e sigurimit jane te kufizuara vetem per kujdesin paresor dhe perfitimet e barnave. Sistemi i financimit tė shėndetėsisė ėshtė i copėzuar dhe nuk arrin t’u japė stimuj ofruesve pėr tė rritur efiēencėn dhe cilėsinė, dhe as nuk pėrcakton qartė pėrgjegjėsinė pėr llogari-dhėnien 19. Fragmentizimi i vazhdueshem i sistemit financiar shendetesor dhe ndonjehere caktimi i paqarte i pergjegjesive financuese kane rezultuar ne nje mungese te pergjegjesise per performancen sektoriale ne pergjithesi dhe punen e ofrueseve individuale te sherbimeve mjekesore ne vecanti . Sistemit financiar i shendetit eshte i fragmentizuar ne nje menyre te tille qe Ministria e Shendetesise paguan per kujdesin spitalor, rrogat e mjekeve jo te kualifikuar ligjerisht dhe ndonjehere per kosto te tjera operuese per kujdesin paresor, nderkohe qe ISKSH paguan rrogat e mjekeve te kujdesit paresor, barnat me recete dhe diagnozat e sofistikuara. Mundesite e financimit kane ndryshuar here pas here gjate viteve te fundit, ku ndonjehere eshte pritur qe pushteti vendor te mbuloje kostot operative te kujdesit paresor. Si rrjedhoje e burimeve te shperndara te financimit, linjat e pergjegjesive jane te paqarta, sidomos ne nivelin e kujdesit paresor. Prezantimi i pagesave qe ben cdo person qe i ofrohet nje vizite per ato qe nuk mbulohen nga sigurimet shendetesore apo nga ata qe i shmangen kujdesit paresor, nuk eshte aplikuar ne menyre te barabarte dhe ka gjasa per te krijuar pasiguri mes ofrueseve te sherbimit mjekesor dhe pacienteve, duke lene hapesire te mjaftueshme per abuzime. Nderkohe qe pagesat jozyrtare jane relativisht modeste per sherbimin e pacienteve qe nuk shtrohen (ne spital), ato jane shume te perhapura dhe te medha per sherbimin e pacienteve qe shtrohen ne spital. Financimi i bazuar ne inputet nuk u jep ofrueseve te sherbimit mjekesor asnje nxitje per te permiresuar cilesine apo efikasitetin dhe ka cuar ne nje shperndarje gjeografike jo te barabarte te burimeve. Disekuilibri gjeografik ne rrjetin e ofrueseve te sherbimit dhe bazes se burimeve njerezore, se bashku me aksesin e pabarabarte ne sigurimet shendetesore, kane rezultuar ne nje shperndarje teper te pabarabarte te shpenzimeve te sektorit publik per kujdesin shendetesor, ku rajone ne te cilat varferia eshte me e madhe ne pergjithesi marrin shumen me te paket te shpenzimeve publike per shendetin per fryme, siē tregohet ne Grafikun 1 me poshte. Page 16 viii Figura 1: Shpenzimet korente te Kujdesit Shendetesor dhe Indeksi i Varferise (per fryme) sipas Rajoneve E. P E RMIRĖSIMI I AFTĖSISĖ SĖ SEKTORIT SHĖNDETĖSOR PĖR TĖ PLOTĖSUAR NEVOJAT SHĖNDETĖSORE NĖ NDRYSHIM TĖ POPULLSISĖ Sfida kryesore pėrpara sektorit shėndetėsor tė Shqipėrisė ėshtė konsolidimi i arritjeve tė deritanishme, paralelisht me ngritjen e kapaciteteve pėr tė trajtuar me efektivitet pėrqindjen e rritur tė sėmundjeve ngjitėse dhe pėr t’u dhėnė njė mbrojtje mė tė mirė grupeve me tė ardhura tė pakta. 20. Per te konsoliduar arritjet ne rezultatet e kujdesit shendetesor, nderkohe qe rriten kapacitetet per te trajtuar ne menyre efikase nevojat e reja shendetesore dhe mbrojtjen e grupeve me te ardhura te uleta nga rreziqet shendetesore, do te duhen ndryshime rrenjesore dhe sistematike ne menyren sesi financohet, shperndahet dhe organizohet kujdesi shendetesor. Kjo mund te permblidhet me mire rreth tre shtyllave kryesore: (i) mobilizim dhe shperndarje me efikase te burimeve; (ii) permiresime ne cilesine e dhenies se sherbimeve; (iii) permiresime ne menaxhimin dhe administrimin sektorial. Mobilizimmi dhe akordimi i burimeve 21. Mbledhja (grumbullimi) i te gjitha burimeve te sektorit publik nen nje agjenci financimi. Per te permiresuar efikasitetin ne mobilizimin dhe shperndarjen e burimeve dhe per te siguruar pergjegjesi maksimale nga ana e agjencive financuese dhe ofrueseve te sherbimit mjekesor, te gjitha burimet e sektorit publik, qe do te thote fondet buxhetore dhe fondet e sigurimeve shendetesore duhet te grumbullohen (mblidhen) dhe te kanalizohen nepermjet nje agjencie (Instituti i Sigurimeve Shendetesore), e cila me pas do te bleje kujdesin shendetesor nga ofruesit e sherbimeve mjekesore ne emer te popullesise se Shqiperise. Ne Shqiperi nuk plotesohen parakushtet per nje zgjerim te suksesshem te nje sistemi sigurimesh te bazuar ne tatimin mbi pagen. Parakushtet perfshijne nje treg pune te madh formal, kapacitet te forte administrative per mbledhjen e kontributit, struktura te mira rregulluese dhe mbikqyrese dhe rritje e madhe ekonomike. Nese nuk plotesohen keto kushte, dhe ato rralle plotesohen ne vende me te ardhura mesatare, sigurimi shoqeror i bazuar ne tatimin mbi pagen rezulton ne nje pabarazi te madhe ne mundesine per te marre kujdesin shendetesor, nje problem me te cilin Shqiperia tashme ka filluar te perballet. 22. Mbeshtetja ne tatimin e pergjithshem me shume sesa ne kontributet e tatimit mbi pagen si burimi kryesor i financimit publik per kujdesin shendetesor. Ky shenim rekomandon se Shqiperia duhet te marre parasysh qe te heqe gradualisht kontributin aktual te tatimit 3.4% mbi te ardhurat (pagen) Shpenzimet shendetsore sipas rajoneve dhe varferise 0% 10% 20% 30% 40% 50% 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 Shpenzimet korente per fryme (pa barnat me recete) P e r q i n d j a e v a r f e r i s e Shpenzimet shendetsore dhe varferia sipas rajoneve 0% 10% 20% 30% 40% 50% 2000 4000 6000 8000 10000 12000 Shpenzimet korente per fryme (me barnat me recete) P e r q i n d j a e v a r f e r i s e Page 17 ix per sigurimin shendetesor dhe te zhvendoset krejtesisht ne tatimin e pergjithshem si nje burim publik per te financuar kujdesin shendetesor, qe lejon hapesire me te madhe fiskale. Aktualisht, vetem 70 % e shpenzimeve te sektorit publik per shendetin vijne nga kontribute jobuxhetore ne Institutin e Sigurimeve Shendetesore, kjo arrin ne vetem 2 % te PBB-se dhe mund te thithet (merret) nga buxheti i pergjithshem ne vitet e ardhshme. Nje zgjedhje e dyte e mire do te jete dhe ruajtja, por jo rritja e perqindjes aktuale te kontributit te sigurimeve shendetesore, mbledhja e kontributeve me te ardhurat e pergjithshme nen Institutin e Sigurimeve Shendetesore dhe prezantimi i dy paketave te lidhura te perfitimeve. Megjithate, kjo zgjidhje do te rezultonte me e veshtire nga ana administrative. Duke pasur parasysh kapacitetin e kufizuar administrativ te Institutit te Sigurimeve Shendetesore, do te ishte me i kujdesshem perqendrimi ne ngritjen e kapacitetit te ISKSH-se ne anen e blerjes dhe mbeshtetjes ekskluzive ne sistemin e te ardhurave te pergjithshme ne vitet e ardhshme. 23. Percaktimi i qarte i perfitimeve te kujdesit shendetesor qe do te sigurohen nga fondet publike dhe prezantimi i bashkepagesave per nje shkalle me te gjere sherbimesh, perfshire edhe sherbimin per pacientet qe shtrohen ne spital . Shkalla e financimit te sektorit publik per kujdesin shendetesor do te mbetet pandryshueshmerisht e kufizuar. Per te rritur transparencen, per te rritur pergjegjesine e ofrueseve te sherbimit dhe per te permiresuar barazine ne akses, eshte e domosdoshme te qartesohet se ēfare sherbimesh ka te drejte te marre falas nga ofruesit publike te sherbimeve, ēfare sherbimesh do te kerkojne nje bashke-pagese nga pacienti dhe per ēfare sherbimesh popullesia duhet te paguaje plotesisht. Sasia e kufizuar e burimeve te sektorit publik te disponueshme brenda nje afati te mesem do te kerkoje qe bashke-pagesat per pjesen me te madhe te kujdesit te jene te konsiderueshme dhe disa procedura te sofistikuara te perjashtohen nga financimi publik. Duke pasur parasysh konsumin e ulet aktual te kujdesit shendetesor dhe efikasitetin e kostos se tij potenciale, bashkepagesat per nje kujdes te tille, duhet te mbeten relativisht te vogla, nderkohe qe bashkepagesa shume me te larta mund te prezantohen per kujdesin me te rendesishem, me shtesa te majme (te medha) per ata qe i drejtohen vete kujdesit me te rendesishem. Mekanizmat mbrojtes duhet te vendosen ne vendin e duhur per te zbutur ndikimin e pagesave nga xhepi per grupet me te ardhura te pakta. Kjo mund te marre formen e kufijve te bashkepagesave per marresit e ndihmes sociale apo grupet e perzgjedhura duke perdorur treguesit proxy- means. Ndikimi i madh i varferise i shpenzimeve per barnat tregon se grupeve me te ardhura te pakta duhet t’u jepen perfitime te kufizuara per barnat. Nese financimi eshte i bazuar plotesisht ne te ardhurat e pergjithshme, kjo do te thote se nje pakete e vetme baze e perfitimeve mund te prezantohet per te gjithe, me kufizime ne bashkepagesa dhe perfitime te kufizuara per barnat per grupet me te ardhura te pakta dhe perfitime te mundshme per barnat per grupe te tjera te caktuara. Nese financimi perdor te dy burimet (te ardhurat e pergjithshme plus kontributin e bazuar ne tatimin mbi te ardhurat (pagen), te ardhurat e pergjithshme do te sigurojne nje pakete baze per te gjithe, me perfitime te zgjeruara per grupet me te ardhura te pakta te barabarta (ne perpjestim te drejte) me ato qe merren nga kontribuesit e ISKSH-se. 24. Nderthurja e prezantimit te bashkepagesave te rritura me veprim te bazuar te gjere per te hequr (ērrenjosur) pagesat jozyrtare. Pagesat jozyrtare krijojne nje barre te madhe per ata qe kerkojne sherbime mjekesore, si nga ana financiare, ashtu edhe nga pasiguria qe krijojne. Per me teper, keto fonde mbeten krejtesisht jashte kontrollit menaxherial te sistemit shendetesor. Synimi i prezantimit te bashkepagesave me te gjera do te ishte zyrtarizimi i ketyre pagesave me shume sesa rritja e pagesave nga xhepi tashme te larta. Prandaj prezantimi i bashkepagesave me te gjera zyrtare duhet te nderthuret me perpjekje te forta per te frenuar pagesat jozyrtare, nepermjet fushatave per ndergjegjesimin e publikut, duke i lejuar ofrueseve te sherbimeve mjekesore te caktojne nje sasi te konsiderueshme te bashkepagesave te mbledhura me shtesa ne rroge ne baze te punes se kryer, prezantimit te mekanizmit te ankesave te pacientit dhe ndjekjen penale te shkelesve flagrante. Te dhena nga vende te tjera tregojne se nderrthurja e ketyre perpjekjeve me prezantimin e bashkepagesave zyrtare lejon ulje ne pagesat jozyrtare. Ne nje afat te mesem, do te kerkohen rishikime te metejshme ne sistemin e shperblimeve te personelit mjekesor, por kjo mund te ndermerret brenda kuadrit te pergjithshem te ndryshimeve ne pagesat e ofrueseve te sherbimeve Page 18 x mjekesore. Duke pasur parasysh perhapjen e pagesave jozyrtare ne spitale, eshte e keshillueshme qe ne fillim perpjekjet te perqendrohen ne uljen/pakesimin e pagesave jozyrtare atje. 25. Rritja e dhenies (akordimit) se burimeve per shendetin publik dhe informacionin shendetesor . Sistemi i kujdesit shendetesor mbetet i shperndare ne menyre jo te barabarte drejt kujdesit klinik, nderkohe qe nismat e shendetit publik mbeten te pazhvilluara mire dhe me pak financime. Ngarkesa gjithmone ne rritje e semundjeve jo-te transmetueshme dhe faktoret e rinj te shendetit mjekesor kerkojne nje theksim ne rritje te nxitjes (mbeshtetjes) se shendetit dhe nismave te shendetit publik. Per me teper, analizave e prirjeve epidemiologjike ne Shqiperi rrezikohet (komprometohet) rende nga disponueshmeria dhe siguria e te dhenave. Te dhena te paplota dhe te papershtatshme (jo te duhura) nuk mund te formojne bazen e politikes efikase. Ato sjellin (parashtrojne) rrezikun e theksit dhe vemendjes se shtremberuar. Kjo eshte nje fushe se ciles ne te kaluaren nuk i eshte kushtuar vemendje e mjaftueshme. Instituti i Shendetit Publik ka nje baze te mire dhe do te ishte nje organ i natyrshem per te marre pergjegjesine per mbledhjen dhe analizen e informacionit te zakonshem te shendetit si edhe rritjen e perpjekjeve per pune kerkimore. Ne menyre te ngjashme, ISHP-ja ka nje baze te mire dhe do te ishte vendi i natyrshem per rritjen e perpjekjeve ne nxitjen (mbeshtetjen) e shendetit dhe nismat e shendetit publik. Megjithate, ISHP-ja mund t’i kryeje keto detyra me efikasitet vetem nese caktohen me shume burime ne nxitjen (mbeshtetjen) e shendetit, nismave te reja te shendetit publik dhe informacionit mbi shendetin dhe nese kapaciteti i tij forcohet me tej. 26. Brenda nje afati te mesem kalimi ne nje shperndarje rajonale te bazuar mbi popullsine i fondeve te sektorit shendetesor . Sistemi aktual i shperndarjes se fondeve i bazuar kryesisht ne infrastrukturen ekzistuese dhe burimet njerezore rezulton ne shperndarjen e pabarabarte te burimeve dhe nuk u jep ofrueseve te sherbimeve mjekesore asnje nxitje per te permiresuar punen (performancen) dhe efikasitetin. Prandaj, meqe Shqiperia prezanton ndryshime ne menyren si do te financohen ofruesit e sherbimeve mjekesore dhe permireson rrjetin e ofruesve te sherbimeve, mund te deshiroje te levize drejt nje sistemi ku burimet shperndahen ne menyre rajonale mbi bazen e faktoreve te rregullimit te rrezikut sipas capitation bases , ku faktoret e rregullimit marrin parasysh faktoret demografike dhe ata shoqerore- ekonomike. 27. Brenda nje periudhe afatmesme, permiresimi i ekuilibrit mes shpenzimeve publike dhe private ne kujdesin shendetesor per te rritur mbrojtjen e popullesise nga demet shendetesore . Shqiperia shpenzon rreth 6% te PBB-se per kujdesin shendetesor. Nderkohe qe kjo eshte me pak se ēfare shpenzojne pjesa me e madhe e vendeve te Evropes dhe Azise Qendrore, eshte thuajse e njejte me mesataren per vendet me te ardhura mesatare me te uleta. Megjithate, ne Shqiperi perqindja e shpenzimeve per sektorin publik ne shpenzimet totale sektoriale (38%) eshte poshte mesatares se vendeve me te ardhura mesatare me te uleta (45%) dhe shume me poshte mesatares se vendeve me te ardhura mesatare me te larta (58%). Me kalimin e kohes Shqiperia mund te deshiroje te permiresoje ekuilibrin mes financimit publik dhe privat, duke rritur ne menyre graduale perqindjen e financimit publik. Nje rritje ne perqindjen e financimit publik mund te lidhet me zgjerimin e paketave te perfitimeve te siguruara publikisht. Perqindja e larte e fondeve private nga xhepi krijon pabarazi te renda ne akses, ka nje ndikim te konsiderueshem ne varferi dhe kufizon efikasitetin e administrimit te qeverise. Megjithate, ēdo rritje ne financimin publik duhet te lidhet ngushte me reforma rrenjesore (themelore) ne menyren e shperndarjes dhe perdormit te burimeve. 28. Perfundimi dhe perdorimi i hartes se spitaleve si nje instrument per te drejtuar investime te ardhshme ne infrastrukturen e spitaleve . Numri i madh i spitaleve te vogla me perqindje te vogla perdorimi dhe me kushte te keqija fizike, perqindjet e uleta te mbushjes se spitaleve dhe pasiguria e vazhdueshme per te cilen spitalet duhet te rritin kapacitetin per te sherbyer si spitale rajonale kerkojne nje vleresim te kujdesshem te infrastruktures se spitaleve ne vend. Duke pasur parasysh nevojat e medha per investime ne sektorin e spitaleve, ekziston nje nevoje kritike per te perfunduar harten e spitalit te bazuar Page 19 xi ne efikasitet, sigurim te cilesise dhe marrjen parasysh te disponueshmerise dhe pastaj venia ne perdorim e kesaj harte per te drejtuar investime te metejshme ne kete sektor. Nderkohe qe cilesia e dobet e rrjetit rrugor mund te mos lejoje optimizimin me te larte te rrjetit spitalor per nje afat mesatar, megjithate ekziston nje nevoje per te konsoliduar ato ambjente te cilat perdoren rralle, por vazhdojne te konsumojne nje shume te madhe sherbimesh. Duhet te shqyrtohen alternativa per te organizuar me mire departamentet e shumta te te njejtit profil ne nje zone relativisht te vogel apo ndonjehere edhe brenda nje spitali. Vendimi per te ngritur nje spital rajonal qe do te siguronte nje numer te konsiderueshem sherbimesh ne secilen nga 12 prefekturat rajonale meriton nje studim te metejshem, duke pasur parasysh burimet e kufizuara te Shqiperise per te mbajtur nje rrjet te tille. 29. Zhvillimi i planeve rajonale per kujdesin shendetesor paresor. Produktiviteti i pergjithsem i ulet por shume i luhatshem i ofrueseve te sherbimeve te kujdesit shendetesor terheq vemendjen per nje vleresim te standardeve te planifikimit te Qendrave Shendetsore te Kujdesit Paresor (QKP) dhe per rishikimin e qellimit te sherbimeve te cilat mund te sigurohen nga mjeket e familjes dhe Qendrat Shendetsore te Kujdesit Paresor. Investimet e metejeshme ne objektet e kujdesit paresor duhet te mbeshteten ne nje analize te hollesishme te shfrytezimit aktual dhe atij te pritshem te objekteve ekzistuese dhe duhet te kene si synim permireimin e eficences, dhe jo te orientohen nga standartet e mbulimit te popullsise me sherbim te zbatuar ne menryre te verber. Pėrmirėsimi i cilėsisė dhe i efiēencės sė shėrbimeve shėndetėsore 30. Permiresimet ne shperndarjen e sherbimeve do te kerkojne te ndermerren veprime ne kater fronte: (i) ne permiresimin e efektivitetit te klinikave, (ii) ne ndryshimin e kuadrit stimulues per ofruesit e sherbimeve dhe, (iii) ne krijimin e nje sistemi cilesor sigurimesh, si dhe (iv) ne konsolidimin e metejshem te reformave ne sektorin farmaceutik. 31. Konsolidimi i perpjekjeve pilot per te permiresuar efikasitetin klinik dhe cilesine e kujdesit . Perpjekjet pilot per te zhvilluar direktiva klinike, per te trejnuar ofruesit e sherbimeve te kujdesit paresor per perdorimin e tyre dhe per te prezantuar permiresimin e cilesise dhe proceset e menaxhimit te rasteve ne nivelin e ofruesit te sherbimit, duket se kane dhene rezultate premtuese, sic tregohet nga perqindjet me te uleta te shmangieve dhe nje rritje te vizitave ne qendrat e caktuara te kujdesit paresor. Keto perpjekje duhet te cohen nje hap me perpara duke institucionalizuar zhvillimin dhe perdorimin e direktivave te trajtimit (kurimit) dhe dhenies se barnave, duke krijuar nje program trajnimi kombetar per mjeket dhe infermieret dhe duke duke zhvilluar dhe zbatuar nje program trajnimi. Ky i fundit mund te perqendrohet fillimisht qe t’i siguroje personelit te sherbimit mjekesor teknikat (aftesite) e nevojshme per te permbushur me mire kerkesen e popullsise per kujdes shendetesor. Nderkohe qe ekziston gjithashtu nevoja per te permiresuar aftesite e specialisteve te pacienteve qe nuk shtrohen (ne spital/ qe bejne vetem nje vizite), shmangia teper e larte e kujdesit shendetesor dhe nevoja per te forcuar kapacitetin per mbeshtetjen e shendetit dhe parandalimi paresor dhe dytesor i semundjeve jo-te transmetueshme e bejne perparesi kryesore permiresimin e aftesive ne nivelin paresor. Megjithate, perpjekjet per te forcuar aftesite klinike te ofruesve te sherbimit mjekesor (punonjesve te shendetsise), nuk kane shume te ngjare te marrin rezultatet e deshiruara vec nese ato shoqerohen me ndryshime ne sistemin e stimulimit (nxitjes). 32. Kalimi nga financimi i bazuar ne inputet e punonjesve te shendetsise ne pagesat e bazuara ne punen e tyre . Ne sistemin aktual financiar te bazuar ne input, punonjesit e shendetesise nuk kane asnje nxitje per rritur efikasitetin dhe per te permiresuar cilesine dhe sasine e kujdesit. Prandaj sugjerohet qe pagesat per punonjesit e shendetesise te shnderrohen ne nje sistem te bazuar ne punen/performancen e tyre duke pasur kontrata me Institutin e Sigurimeve Shendetesore per nje grup/sasi/numerte caktuar sherbimesh. Pervoja ne ekonomi te tjera ne tranzicion si edhe ne vende te OECD-se tregon se pagesat e bazuara ne tatimin per fryme(me shtesa te mundshme per performancen) per kujdesin paresor dhe buxhetet e pergjithshme me rregulluesit e perzier te rasteve mund te paraqesin nje baze te mire per Page 20 xii ndryshime te tilla ne Shqiperi. Megjithate do te ishte vendimtare qe pagesat me tatim per fryme (apo nje ose nje variant i ngjashem) per kujdesin paresor te perfshijne koston e plote e sigurimit te sherbimit mjekesor (perfshire kostot operuese dhe zbritje per amortizimin e pajisjes) dhe te bazohen ne nje regjistrim actual te pacienteve me nje mjek te caktuar apo ne nje qender te caktuar. Zhvillimi i buxheteve te pergjithshme per ofruesit e sherbimeve ne spitale duhet te ndodhe ne menyre graduale. Prezantimi i rregulluesit te perzjeries se rasteve do te kushtezohej nga zhvillimi i sistemeve te informacionit te punonjesve te shendetesise ne menyre qe te sigurojne/ te japin te dhenat e nevojshme per performancen/punen financiare dhe klinike te qendres shendetesore, dhe se fundi, te departamenteve te saj. Puna ne kete menyre mund te jape rezultatet qe jane arritur deri tani ne spitalin e Durresit. Megjithate, ndryshime te tilla mund te priten qe te sjellin ndryshime te deshiruara ne sjelljen e punonjesve nese plotesohen nga ndryshime organizative te cilat u japin punonjesve autonomi te rritur administrative dhe nga perpjekje per te forcuar cilesine e kujdesit. 33. Krijimi i nje sistemi sigurimi cilesor. Perpjekjet e vazhdueshme per vendosjen e standarteve cilesore spitalore duhet te vazhdojne paralelisht me zhvillimin e standarteve te cilesise per kujdesin shendetesor paresor. Standartet duhet te mbulojne kujdesin klinik, sherbimet administrative dhe financiare si dhe pajisjet dhe ambjentet. Mundesia e krijimit te nje sistemi akreditimi meriton rishikim te metejshem te qendrueshmerise fiskale. Si prioriteti i pare, sistemi i licensimit te ofruesve do te perfitonte nga fuqizimi substancial ne menyre qe ajo te mudn t’i sherbente si nje instrument per te siguruar cilesi me te larte te kujdesit shendetesor. Kjo do te kerkonte vendosjen e standarteve te reja per licensimin si dhe zhvillimin e kapaciteteve te Ministrise se shendetesise per zbatimin e ketyre standarteve. Do te ishte me e kuptimshme qe licensat e mjekeve t’i nenshtroheshin nje procesi te rishikimit (ri-licensim) qe do te bazohej ne permbushjen e kerkesave per arsimim te vazhdueshem. 34. Konsolidimi i reformave ne sektorin farmaceutik. Zgjerimi i mundshem i perfitimeve ne nje grup me te madh popullsie, se bashku me kerkesat me te rrepta per regjistrim per barnat gjenerike, kane te ngjare te ushtrojne edhe me shume presion per shpenzimet e barnave, te cilat edhe tani po rriten me shpejtesi. Ne kete menyre lipset te merren hapa te metejshem per te frenuar rritjen e vrullshme te shpenzimeve per barnat me recete. Kjo do te kerkoje nje kujdes me te madh per modelet e dhenies se barnave/recetave, rishqyrtimi te struktures se bashke-pagesave dhe politiken e perjashtimit e bashke- pagesave, ngushtimi te listes positive te barnave te rimbursueshme dhe prezantimin e nje sistemi rimbursimi te bazuar ne grupe referimi per barnat e reja. Nje shqyrtim/rishikim i listes positive te barnave dhe politikave te bashke-pagesave mund te behet brenda kuadrit te percaktimit te pergjithshem te paketes te perfitimeve te financuara publikisht (nga shteti). Ne nje afat mesatar, struktura dhe niveli i marxhinave per shperndaresit dhe farmacistet meritojne nje shqyrtim/rishikim te metejshem. Marxhinat aktuale jane relativisht te larta dhe nuk inkurajojne konsolidimin e sistemit te fragmentizuar te shperndarjes. Perberja dhe menyra e operimit te komisioneve kryesore qe merren me regjistrimin, rimbursimin e barnave dhe licensimin e profesionisteve do te perfitonin nga nje rishikim i metejshem per te perjshtuar/larguar konfliktin e interesave dhe per te rritur transparencen ne vendimmarrje. Kapaciteti per sigurimin e cilesise duhet te fuqizohet per te shmangur perhapjen e perceptimit per cilesine e dobet te barnave gjenerike. Ne mungese te kapaciteteve te laboratoreve lokale, ky sherbim mund te kontraktohet tek laboratore ndekombetare te certifikuara, por duhen krjuar nje system rigoroz i testimit ne dogana apo farmaci te shitjes me pakice, i kombinuar ky me informacion public ne lidhje me shkeljet dhe penalizime te renda per dhunuesit e ketyre rregullave. Pėrmirėsimi i administrimit dhe i drejtimit tė sektorit 35. Rolet dhe pergjegjesite e te gjithe aktoreve kryesore te ketij sektori duhet te percaktohen qarte dhe duhet te krijohen mekanizma per pergjegjshmerine. Pergjegjshmeria ne sektorin shqiptar te shendetesise eshte i dobet per shkak te percaktimit te paqarte te pergjegjesive, mungeses se standarteve te duhura te performances dhe mjeteve te monitorimit, integrimit te pamjaftueshem te informacionit nga Page 21 xiii aktoret pjesemarres ne formulimin e politikave dhe vendimmarrje. Strategjia afatgjate e Qeverise per sektorin e Shendetesise dhe reformat e propozuara ketu perfshijne ndryshime thelbesore ne rolet dhe pergjegjesite e aktoreve te ndryshem ne kete sektor. MSH duhet te marre persiper nje rol hartimi politikash dhe udheheqes dhe ne menyre te ndjeshme te terhiqet nga ofrimi i sherbimeve dhe financimi i kujdesit shendetesor. ISKSH-ja duhet te marre persiper pergjegjesi te plota per financimin e kujdesit shendetesor, duke kanalizuar buxhetin e qeverise per shendetesine tek ofruesit e sherbimeve te kujdesit shendetesor duke i kontraktuar ata per te ofruar nje sere sherbimesh te percaktuara per popullsine perkundrejt nje ēmimi te caktuar. Ofruesve te sherbimeve duhet tu jepet nje autonomi e larte per te vendosur si te prodhojne ne menyre sa me efektive keto sherbime dhe performanca e tyre do te vleresohet perkundrejt standarteve te vendosura te performances. Keto ndryshime kerkojne nje kuader ligjor mbeshtetes, krijimin e standarteve te performances dhe mjeteve te monitorimit dhe mbi te gjitha nje percaktim te qarte te funsksioneve te secilit aktor dhe pergjegjesive te tyre. Atyre do ju kerkohet gjithshtu nje konsultim me konsulente te tjere per te siguruar mbeshtetje te gjere per ndryshimet e propozuara dhe ngritje e theksuar kapacitetesh pe Ministrine e Shendetesise, ISKSH dhe nivelit te ofruesve te tjere. to train primary care providers in their use and to introduce quality improvement and casegement process 36. Roli potencial i autoriteteve rajonale te shendetesise duhet te rishikohen ne driten e eksperiences se fituar nga pilotimet ne Tirane dhe duhet te merret nje vendim ne lidhje me te ardhmen e autoriteteve rajonale shendetesore ne Shqiperi. Autoriteti Shenedtesor Rajonal per Tiranen (TRHA) u krijua ne rrethin e Tiranes si nje eksperiment pilot me objektivin per te konsoliduar shendetin public te shperhapur, planifikimin shendetesor dhe menaxhimin e funksioneve te menaxhimit nen nje ombrella si dhe per optimizimin e shperndarjes se sherbimeve ne rajonin e Tiranes. Ky eksperiment nuk arriti rezultatet e pritura per nje sere arsyesh. Efektiviteti i Agjensise Rajonale te Shendetesise buron kryesisht nga mundesia e tyre per te levruar fondet e nevojshme midis ofruesve te tjere te sherbimeve ne rajon dhe ben shkembimet e nevojshme per permiresimin e cilesise se pergjithshme dhe aksesit te kujdesit per pacinetet. Megjithate kjo kerkon qe ARSH-it t’i jepet autonomi e plote per te bere vendime te tilla dhe kerkesa per talente menaxhuese shume te afta per t’u pergatitur, propozuar dhe pastaj per te ekzekutuar keto vendime. Eksperienca ne Tirane sugjeron qe aftesite e kerkuara mund te gjenden me shume veshtiresi ne Shqiperi dhe ka nje rrezik te vazhdueshem qe MSH te vazhdoje te mbaje te drejten per vendimmarrje duke i hequr keshtu perfitime te shumta ARSH-ve. Nese keto kushte nuk plotesohen, ka shume mundesi qe perfitimet e ARSH-ve te mos mund te perballojne kostot per sa i perket nje shtrese tjeter menaxhimi dhe vendim marrjeje dhe vecanerisht per sa i perket perdorimit te talenteve te pakta menaxheriale. Kjo do te thote qe modeli i blerjeve/prokurimeve te drejtperdrejta, ku ISSH do te kontraktonte ofruesit individuale ose grupe ofruesish ne menyre direkte do te ishte nje zgjidhje me e pershtatshme per tu marre parasysh ne kushtet e Shqiperise dhe se zgjerimi i metejshem i ARSH-ve do te duhej te mbikqyrej me kujdes. Per kete arsye, rekomandohet qe Qeveria te ushtroje/kryeje nje vleresim te jashtem te projektit pilot te ARSH mbi bazen e nje vendimi per rolin e ARSH ne Shqieri. Ky projekt fillimisht filloi si projekt pilot dhe per kete arsye kerkon nje vleresim te kujdesshem dhe veprim te sakte te bazuar mbi rezultatet e vleresimit. romising results, monstrated by lower bypass rates and an increase in visits to concerned prim care facilities. These ation based on the evaluation results. 37. Organizimi dhe Menaxhimi i Ofrueseve te Sherbimeve te Kujdesit Paresor . Strategjia afatgjate e qeverise per shendetesine thekson se kujdesi shendetesor paresor do te sigurohet me sa duket nepermjet doktoreve te pergjithshem te pavarur te kontraktuar ose nepermjet grupe te tille me doktore. Nderkohe qe ky eshte modeli qe kane pershtatur shume vende te Evropes Qendrore dhe Azise, do te ishte e rendesishme qe te vleresohej me kujdes mundesia e kryerjes se marrveshjeve te tilla per kujdesin shendetesor paresor qe sigurohet ne zonat rurale. Strukturat alternative qe mund te merren ne konsiderate per zonat rurale mund te jene organizatat komunitare shendetesore ose asociimi i ofrueseve te sherbimeve shendetesore ne fshat prane ofrueseve te sherbimeve te tilla ne qytet, te organizuara nen nje umbrelle kontraktimi me ISKSH. Ne kete kontekst, mund te kryhen konsultime me aktoret e tjere dhe ofruesit e ketyre sherbimeve ne fshat si dhe mund te shihet mundesia e rregullimeve te mundshme me organizata te ndryshme, qe duhet vleresuar me pas ne kontekstin Shqiptar. Page 22 xiv 38. Rritja e autonomise se spitaleve. Strategjita afatgjate e Qeverise per Sektorin shenetesor dhe amendamentet e propozuara per ligjin per spitalet parashikojne qe ofruesit e sherbimeve spitalore do te behen organizata jo buxhetore jo fitimprurese te pavarura te drejtuara nga nje bord, ndersa Ministria e Shendetesise do te ruaje te drejten per te caktuar drejtorin e spitalit. Kjo tregon konfliktin e natyrshem midis dhenies se pavaresise ofruesve te sherbimeve nen drejtimin e bordeve te tyre dhe hezitimit te MSH per t’u terhequr nga dhenia e sherbimeve. Ajo gjithashtu tregon nje nevoje per te vleresuar me teper strukturat drejtuese te propozuara per spitalet autonome. Rritja e pavaresise per spitalet do te kerkoje ngritje te madhe kapacitetesh si per menaxheret e spitaleve ashtu dhe per anetaret e bordeve drejtuese dhe vendimet me te rendesishme do te duhet te merren per shtrirjen e autonomise qe do ju jepet institucioneve te tilla. Ne nje periudhe afatshkurter dhenia e autonomise se plote spitaleve, perfshi edhe vendimmarrjen per profilin e deshiruar, qellimin e sherbimeve qe do te ofrohen dhe investimet e medha nuk jane te keshillueshme ne kontekstin Shqiptar. Ne menyre te ngjashme, nuk eshte e keshillueshme ne nje periudhe afatmesme qe tu jepet spitaleve autonomi e plote financiare deri ne piken sa te lejohen ato te marrin hua tregetare per investime. Nga ana tjeter, nderkohe qe kapacietet menaxhuese te ofruesve rriten, ofruesit mund t’ju jepet autonomi me e madhe per levrimin e burimeve financiare dhe atyre njerezore brenda nje buxheti te caktuar, duke perfshire personelin, pozicionet e tyre dhe rrogat, si dhe mund t’ju jepet e drejta per te perdorur kursimet e mundshme te arritura nen konktraktimet e ISKSH-se. 39. Pjesemarrja e Komunitetit dhe Informacioni i marre nga popullata. Deri me sot, si pjese- marrja e komunitetit ne sektorin e shendetesise ashtu dhe te kerkuarit e informacionit nga popullata per sa i perket performances se sektorit jane neglizhuar se tepermi. Autoritetet lokale dhe perfaqesuesit e komu- nitetit mund te luajne nje rol shume te rendesishem ne sigurimin e pergjegjshmerise te ofruesve neper- mjet, p.sh. perfaqesimit ne bordet drejtuese te ofruesve dhe nepermjet pjesemarrjes ne rishikimet / vleresimet e performances kombetare sektoriale. Ne menyre qe reformat te zbatohen gradualisht ne baza rajonale, Qeveria mund te deshiroje te insitucionalizoje konsultimet me aktoret e tjere dhe diskutimet per performancen e sektorit me perfshirjen e perfaqesuesve te sektorit dhe komunitetit. Mund te vendosen synimet e performances sektoriale per rajonin, mekanizmat e rene dakort per monitorimin dhe si rrjedhoje edhe rezultatet e rishikuara rregullisht. Objektivat mund te perfshijne treguesit e performances se ofruesve, rezultateve shendetesore dhe shtrirjen e mbrojtjes financiare per grupet me te ardhura te pakta. Ne menyre te ngjashme mekanizmat nga perdoruesit e sherbimeve shendetesore, sidomos kur reformat fillojne te zbatohen, do te jene te nje rendesie shume te madhe per te arritur/kurorezuar suksesin e ketyre reformave. Ne nje periudhe afatshkurter dhe afatmesme kjo do te kerkoje perpjekje specifike per te marre informacion nga vezhgimet per kenaqesine e pacienteve, sistemet e mundshme tabelare/ me kartela, siē jane prezantuar nga Bashkia e Tiranes, nga diskutimet e grupeve te fokusuara, vezhgimet e dobishmerise se ofruesve dhe krijimi i mekanzimave ankimore te pacienteve. Ne nje periudhe afatgjate, do te krijohet/mundesohet nje marrje informacioni me e organizuar nepermjet organizatave te te drejtave te pacienteve apo strukturave te ngjashme. Zbatimi 40. Ndryshimet ne organizimin, financimin e kujdesit shendetesor do te kerkojne nje prezantim gradual dhe pergatitje te kujdesshme si dhe ngritje te kapaciteteve te ofrueseve te kujdesit shendetesor, ISKSH-se dhe Ministrise se Shendetesise per t’u siguruar qe ata jane gati per te mare persiper rritjet e pergjegjesive qe do ju jepen. Vendime shume te rendesishme per sa i perket statusit ligjor, rregullimeve organizacionale, strukturave shteterore dhe shtrirjen e autonomies per ofruesit e sherbimeve te kujdesit shendetesor do te duhet te merren parasysh para se te fillojne te aplikohen ndryshime te tilla. Sistemet financiare te ofrueseve duhet te fuqozohen, duhet te krijohen standartet e performances dhe nje raportim i pershtatshem i ofrueseve si dhe duhet te prezantohen sisteme informacioni qe lejojne mbikqyrjen/monitorimin e duhur te performances dhe sigurojne transparence. Kapaciteti menaxhues i ofrueseve do te kete nevoje te zhvillohet dhe reformat ne pagesat do te duhet te ko-ordinohen me perpjekjet per te permiresuar cilesine e kujdesit per te permiresuar stimulimin e Page 23 xv mekanizmave pagues per ndryshimet e sjelljes se ofruesit si dhe nga ana e pacientit. Per kete arse eshte propozuar qe Qeveria te marre ne konsiderate zbatimin e reformave me faza. Faza e pare do te ishte ajo pergatitore, e cila do te perfshinte uljen e organizimit te ofrueseve dhe strukturave shteterore, zhvillimin e pergjegjshmerive te duhura dhe mekanzimat raportues, duke zhvilluar dhe nxjerre kostot e paketave perfituese te cilat do te ofrohen nga fondet publike, permiresimi i kuadrit ligjor ne mbeshtetje te ndryshimeve dhe krijimi i programeve te trajnimit per menaxhimin e ofrueseve dhe permiresimin e aftesive/njohurive mjekesore. Faza e dyte do te prezantoje ndryshimet ne organizmin e ofrueseve dhe financimin e tyre ne dy rajone paralelisht me permiresimin e aftesive menaxhuese dhe mjekesore duke i shtrire aktivitetet ne Durres dhe nje nga rajonet ku mbeshtetja e USAID ka hedhur bazat per permirsimin e performaces se menaxhimit dhe permiresimit mjekesor te njerit prej ofrueseve te sherbimeve te kujdesit shendetesor. Mbi bazen e rezultateve te nxjerra nga faza e dyte, kjo iniciative mund te shtrihet ne tre ose kater rajone dhe ne fund gjate nje faze tjeter te mevoneshme edhe ne rajonet e tjera. Paralelisht, kapacitete e ISHP per te marre persiper pergjegjesi shtese ne nxitjen e shendetit, informacionit shendetesor, inteligjeces shendetesore si dhe iniciativave te reja ne fushen e shendetit publik duhet te fuqizohen ne menyre qe te sigurojne qe ajo i ka mundesite per t’i marre ne menyre efektive keto funksine te reja te rendesishme. Page 24 1 G jėndja shėndetėsore e popullsisė shqiptare A. H YRJE Kėto pesėmbėdhjetė vitet e fundit, Shqipėria ka bėrė ndryshime tė rėndėsishme politike, ekonomike dhe shoqėrore qė kanė ndikuar thuajse nė tė gjithė aspektet e jetės sė popullsisė, pėrfshirė rezultatet te shėndeti dhe te shėrbimet e kujdesit shėndetėsor. Pavarėsisht nga njėfarė pėrparimi qė ėshtė bėrė gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit, gjendja shėndetėsore e popullsisė mbetet nėn atė tė shumicės sė vendeve tė tjera tė rajonit. Pėr mė tepėr, vitet e tranzicionit kanė ēuar nė ndryshime tė theksuara tė mėnyrės sė jetesės dhe nė pambrojtjen e popullsisė nga rreziqet e reja pėr shėndetin. Pasi ndalet pak qė tė diskutojė nė lidhje me burimet dhe kufizimet, ky kapitull pikė sė pari bėn njė vlerėsim tė ndryshimeve demografike qė kanė ndodhur gjatė kėtyre 15 vjetėve dhe shpalos gjendjen e tanishme demografike. Mė pas, ai bėn njė vlerėsim tė gjendjes shėndetėsore tė popullsisė, duke shqyrtuar treguesit thelbėsorė tė shėndetit dhe shkaqet e vdekshmėrisė dhe tė sėmundshmėrisė. Pjesa tjetėr analizon pėrcaktuesit e gjendjes shėndetėsore. Kapitulli mbyllet me njė pjesė qė parashtron sfidat kryesore qė sistemi shėndetėsor shqiptar duhet tė pėrgatitet t’i pėrballojė nė vitet e ardhshme. B. Ē ĖSHTJE NĖ LIDHJE ME BURIMET E INFORMACIONIT DHE ME CILĖSINĖ E TĖ DHĖNAVE 1. Pėr shkak tė kufizimeve tė tė dhėnave analiza e gjendjes shėndetėsore tė popullsisė shqiptare dhe i sfidave kryesore pėr shėndetin bėhet e vėshtirė . Tė dhėnat qė disponohen pėr gjendjen shėndetėsore tė popullsisė janė tė pakta dhe shpeshherė besueshmėria e tyre ėshtė e diskutueshme. Ekziston nevoja pėr krijimin e njė banke tė besueshme tė informacionit pėr shėndetin qė mund tė kontribuojė pėr tė drejtuar politikėn sektoriale dhe vendimet nė lidhje me investimet. Nė njė pėrpjekje pėr tė dhėnė njė tablo tė gjendjes shėndetėsore tė popullsisė dhe tė pėrcaktuesve tė saj kryesorė ky kapitull mbėshtetet nė njė larmi burimesh tė tė dhėnave. 2 Shpeshherė, tabloja qė paraqesin kėto tė dhėna ėshtė e pabazė dhe e vėshtirė pėr t’u interpretuar. Ndėrsa informacioni qė disponohet gjykohet i mjaftueshėm pėr tė pėrcaktuar prirjet kryesore tė gjendjes shėndetėsore dhe tė sfidave kryesore pėrsa i pėrket shėndetit, ky informacion ekzistues duhet tė pėrdoret dhe tė interpretohet me kujdes. Ndėrkohė qė kapitulli bėn krahasime me vende tė tjera tė rajonit atėherė kur e lejojnė tė dhėnat, burimet e disponueshme tė tė dhėnave nuk e bėjnė tė mundur qė tė nxirren pėrfundime tė besueshme pėrsa i pėrket ndryshimeve nė gjendjen shėndetėsore brendapėrbrenda vendeve tė rajonit. Mungojnė tė dhėnat pėr shumė aspekte themelore tė gjendjes shėndetėsore. Pėr shembull, nė thelb nuk disponohet asnjė informacion pėr shpeshtėsinė e sėmundjeve jongjitėse dhe faktorėt e tyre kryesorė tė rrezikut. Nuk ekziston asnjė informacion pėr gjendjen shėndetėsore tė grupeve kryesore tė pambrojtshme dhe nuk ekziston asnjė e dhėnė qė ta bėjė tė mundur nxjerrjen e pėrfundimeve tė besueshme pėrsa i pėrket ndryshimeve nė nivel rajoni nė rezultatet pėr shėndetin ose ndryshimeve nė rezultatet pėr shėndetin nė gjithė grupe socio- ekonomike. 3 Kutia 1.1 ilustron disa nga problemet kyē qė janė ndeshur pėrsa i pėrket tė dhėnave. 2 Tė dhėnat qė pėrdoren nė kėtė kapitull pėrfshijnė tė dhėnat administrative nga Ministria e Shėndetsisė, INSTAT dhe ISHP, tė dhėnat nga bankat ndėrkombėtare tė tė dhėnave, pėrfshirė bankėn e tė dhėnave tė OBSH “Health For All” (“Shėndeti pėr tė gjithė”) (HFA) si dhe Treguesit e Bankės Botėrore pėr Zhvillimin e Botės. Janė pėrdorur gjithashtu tė dhėnat nga Vėzhgimi i Shėndetit Riprodhues nė Shqipėri (2002), Vėzhgimi i Matjes sė Nivelit tė Jetesės (2002) dhe Vėzhgimi i UNICEF pėr Tregueist e Shumėfishtė (2000). 3 Tė dhėnat nga vėzhgimi nė familje japin ndonjė tregues tė gjendjes shėndetsore nė zonat e gjera gjeografike dhe grupet e tė dhėnave; sidoqoftė, ato mbėshteten te gjendja shėndetsore qė njoftojnė vetė personat dhe nuk kanė Page 25 2 Kutia 0.1 : Shqetėsime nė lidhje me tė dhėnat demografike dhe pėr gjendjen shėndetėsore – ilustrim Treguesit demografikė dhe tė shėndetit pėr Shqipėrinė ndikohen nga njė shumėllojshmėri problemesh, qė kėrkojnė kujdes kur interpretohen tė dhėnat. Sa mė poshtė ilustron disa prej problemeve qė ndikojnė te kėto tė dhėna: 1. Shumica e treguesve pėr periudhėn 1989-2001 janė pėrllogaritur duke pėrdorur emėrues qė mbėshteten nė parashikimet nga regjistrimi i popullsisė i vitit 1989. Ka gjasa qė valėt e mėdha tė emigracionit gjatė kėsaj periudhe tė kenė ndikuar te kėta emėrues dhe, kėshtu, hedhin njėfarė dyshimi te besueshmėria e tė dhėnave nga kjo periudhė. 2. Nė disa lokalitete, regjistrimi i ngjarjeve jetike u ndėrpre nė mėnyrė tė ndjeshme dhe tė gjatė nga veprimtaritė qė pasuan shembjen e skemave piramidale nė vitin 1997. Kjo ka ndikuar mė tej nė cilėsinė e tė dhėnave tė zakonshme tė regjistrimit qė, sidoqoftė, mbetet i paplotė. 3. Nė Shqipėri, numri i lindjeve tė regjistruara zyrtarisht ndryshon ndjeshėm nga njėri vit nė tjetrin: pėr shembull, nga 52.888 nė vitin 2001 nė 42.273 nė vitin 2002 (me njė ndryshim prej 20%). Ndėrsa ndryshime kaq tė mėdha janė konstatuar nė disa vende nė tė kaluarėn, tė cilat u janė kontribuar faktorėve tė pėrcaktuar qartė, faktorėt bazė tė njė ndryshimi kaq thelbėsor nė Shqipėri nuk janė tė qartė. 4. Nė shumicėn e vendeve ėshtė vėshtirė qė tė pėrllogaritet vdekshmėria foshnjore, e fėmijėve nėn pesė vjeē dhe e nėnave pėr shkak tė raportimit tė paplotė dhe tė ndjeshmėrisė sė numėruesit pėr shkak tė ndryshimeve sado tė vogla tė veprimtarive. Kjo ėshtė veēanėrisht e vėrtetė pėr vendet me popullsi tė vogla dhe me njė numėr tė vogėl tė ngjarjeve jetike. Kėshtu, rritja e dy vdekjeve tė nėnave nė vit nė Shqipėri mund tė ēojė nė njė rritje prej 25% tė statistikave pėr vdekshmėrinė e nėnave. 5. Metoda tė ndryshme analize qė janė pėrdorur pėr tė nxjerrė matjet e masave demografike mund tė ēojnė nė shifra tė ndryshme, qė, nė disa raste, kundėrshtojnė njėra-tjetrėn. Kjo ndodh, pėr shembull, me rastin e shifrave pėr jetėgjatėsinė nė Shqipėri. Sipas shifrave zyrtare tė Shqipėrisė, jetėgjatėsia nė lindje ishte afėrsisht 75.7 vjet nė vitin 2003, ndėrsa banka e tė dhėnave HFA e OBSH-sė tregon njė jetėgjatėsi qė nė lindje llogaritet 70.4 vjet. Mbėshtetur nė shifrat zyrtare, Shqipėria ka jetėgjatėsinė mė tė madhe nė Ballkan, mbi mesataren e tė gjithė rajonit tė Evropės dhe vetėm dy vjet nėn mesataren e vendeve tė Bashkimit Evropian. Matjet e OBSH japin njė tablo krejtėsisht tjetėr, ku jetėgjatėsia nė Shqipėria ėshtė mė e ulta nė Ballkan, tre vjet nėn mesataren e tė gjithė rajonit tė Evropės dhe tetė vjet nėn mesataren e vendeve tė Bashkimit Evropian. 6. Rezultatet e vėzhgimeve nė familje, gjithashtu, mund tė ofrojnė njė tablo shumė tė ndryshme nga ajo e tė dhėnave zyrtare dhe, nė disa raste, janė gati tė pabesueshme pavarėsisht nga forca e metodologjisė qė ėshtė pėrdorur. Pėr shembull, Vėzhgimi i Grupeve me Tregues tė Shumėfishtė, qė u zhvillua nė vitin 2000, analizoi gjendjen e imunizimit tė fėmijėve nė bazė tė tė dhėnave nga kartelat e vaksinimit dhe deklarimet e nėnave. Ai konstatoi se vetėm 17% e fėmijėve i kishin bėrė tė tetė vaksinimet e rekomanduara brenda vitit tė parė, ku shkalla e imunizimit nga fruthi ishte vetėm 61%. Shifrat zyrtare pėr tė njėjtin vit tregojnė se shkalla e vaksinimit pėr fruthi ishte 92%. Nuk ėshtė njoftuar pėr asnjė epidemi tė ndonjėrės prej sėmundjeve tė bashkėlidhura. Vėzhgimi pėr Kujdesin Riprodhues nė Shqipėri nė vitin 2002 regjistroi njė numėr tė abortimeve tė kryera qė ishte 64% mė i ulėt se tė dhėnat zyrtare, duke ēuar nė pėrfundimin se raportimi i abortimeve nė numėr mė tė vogėl do t’i bėnte rezultatet e vėzhgimit tė pabesueshme. posaēėrisht pėr qėllim qė tė ofrojnė informacion tė besueshėm pėr gjendjen shėndetsore, siē do tė ishte, pėr shembull, njė Vėzhgim pėr Demografinė dhe pėr Shėndetin. Page 26 3 C. P ROFILI DEMOGRAFIK 2. Profili demografik i Shqipėrisė karakterizohet nga tre fenomene kryesore: valėt e emigra- cionit tė madh tė brendshėm dhe tė jashtėm, pėrmirėsimi i pėrqindjes sė vdekshmėrisė dhe ulja e pėrqindjeve tė pjellorisė . Regjistrimi i populls isė i vitit 2001 pėrllogariti qė popullsia e Shqipėrisė ishte 3.063 milion. Mbėshtetur nė parashikimet nga ky regjistrim i popullsisė, nė vitin 2004 popullsia u vle- rėsua nė 3.1 milion dhe pritet qė tė shkojė nė afro 3.7 milion deri nė vitin 2025. 4 Ndėrsa Shqipėria mbetet njėri prej vendeve me moshė mė tė re tė Evropės, struktura e moshės sė popullsisė ka ndryshuar ndjeshėm gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar. Popullsia nėn 15 vjeē tani po pakėsohet dhe popullsia mbi 65 vjeē po rritet mė shpejt se pjesa tjetėr e popullsisė nė moshė tė rritur. Popullsia shqiptare ėshtė ende kryesisht fshatare, ndonėse qytetet, veēanėrisht Tirana, janė rritur me shpejtėsi shumė shpejtėsi gjatė kėtyre 15 viteve. C.1. Emigracioni i brendshėm dhe i jashtėm 3. Emigracioni ka qenė njė fakt mbizotėrues social-ekonomik kėto 15 vitet e fundit. Dyndjet e migracionit kanė qenė ndėrkombėtare dhe tė brendshme, tė pėrhershme dhe tė pėrkohshme . Me kthimin e stabilitetit politik dhe t ė rritjes ekonomike, dyndjet e migracionit kanė filluar tė stabilizohen nė njėfarė mėnyre. Pas rėnies sė regjimit tė Hoxhės, filloi njė valė e madhe migrimi 5 . Gjatė viteve nėntėdhjetė, afro 20% e popullsisė u largua nga vendi dhe tani jeton jashtė vendit. Nė fillim tė viteve nėntėdhjetė, rreth 300.000 persona u larguan nga vendi. Njė pikė e dytė kulmore e migrimit ndėrkombėtar pasoi shembjen e skemave piramidale nė vitin 1997. Shumica e banorėve tė huaj jetojnė nė Greqi, Itali dhe vende tė tjera tė Bashkimit Evropian. 4. Kanė ndodhur lėvizje tė mėdha tė migrimit tė brendshėm nga zonat fshatare nė zonat qytetėse si dhe nga qytetet mė tė vogla nė qytetet mė tė mėdha. Dyndjet kryesore tė migruesve tė brendshėm nisėn nga rajonet Malore Veriore dhe Qendrore drejt Tiranės dhe Durrėsit. Si rezultat, rreth 60% e familjeve faktikisht kanė tė paktėn disa anėtarė tė cilėt nuk kanė lindur nė bashkinė ku banojnė aktualisht. Pėrveē migrimit tė pėrhershėm, edhe migrimi i pėrkohshėm ka qenė i zakonshėm tek shqiptarėt qė nga vitet nėntėdhjetė. LSMS i vitit 2002 tregoi se rreth 10% e familjeve kishin tė paktėn njė tė rritur i cili kishte munguar njė muaj ose mė shumė gjatė vitit pėrpara vėzhgimit. Shumica dėrrmuese e migruesve tė pėrkohshėm shkojnė nė Greqi. Migrimi ndėrkombėtar ka qenė pjesė e strategjisė sė familjeve pėr tė pėrballuar tranzicionin ekonomik dhe nga shumė vetė ėshtė pare si njė mėnyrė pėr tė dale nga varfėria. 5. Migrimi ndėrkombėtar dhe i brendshėm ka disa ndėrlikime tė rėndėsishme pėr sektorin e shėndetėsisė . Sė pari, forcat e punės tė sektorit tė shėndetėsisė humbėn njė numėr tė konsiderueshėm tė anėtarėve tė stafit tė cilėt migruan jashtė vendit. Megjithėse nė vitin 1992 u diplomuan rreth 2.200 mjekė, raporti i mjekėve me popullsinė ka mbetur i pandryshuar nė thelb. Gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar, Shqi- pėria ka humbur mbi 2.800 infermierė/e qė kanė migruar. Sė dyti, transfertat private nga emigrantet pėr- bėjnė njė burim tė rėndėsishėm pėr tė financuar shpenzimet nga xhepi pėr kujdesin shėndetėsor. LSMS e vitit 2002 tregoi se rreth 9% e ketyre dėrgesave private nga emigrantet janė pėrdorur pėr tė mbuluar shpe- nzimet mjeksore. Sė treti, migrimi i madh i brendshėm nga zonat fshatare nė zonat qytetėse ka ēuar nė keqkonfigurimin e mėtejshėm tė rrjetit tė ofruesve tė kujdesit shėndetėsor me nevojat e popullsisė, ndėrsa kjo gjithashtu i ka lėnė disa prej zonave mė tė largėta pa personelin e mjaftueshėm mjeksor. Sė katėrti, ndėrsa migrimi nė zonat qytetėse ka ēuar nė pėrmirėsimin e kushteve tė jetesės dhe tė pėrdorimit tė kujdesit shėndetėsor pėr disa, tė tjerėt kanė pėrfunduar nė zona perirubane ku shėrbimet bazė dhe shėr- bimet e kujdesit shėndetėsor mbeten tė papėrshtatshme. Sė fundi, transformimi ekonomik dhe migrimi i 4 Population Reference Bureau, 2003. 5 Pėr mė shumė informacion pėr emigracionin e brendshėm dhe tė jashtėm, shih Kapitullin VIII, faqet 121-134, e Albania Poverty Assessment (“Vlerėsimi i varfėrisė nė Shqipėri”) i vitit 2003, World Bank Report (“Raport i Bankės Botėrore”), nr. 26213-AL. Page 27 4 brendshėm kanė pėrshpejtuar ndryshimet nė mėnyrėn e jetesės dhe pambrojtjen nga rreziqet e reja pėr shėndetin, siē e pasqyron rritja e menjėhershme e numrit tė personave qė pijnė duhan dhe aksidentet automobilistike. Page 28 5 C.2. Shpėrndarja gjeografike e popullsisė 6. Me 58% tė popullsisė qė jeton nė zonat fshatare, Shqipėria ka njė nga pėrqindjet mė tė larta tė popullsisė fshatare nė Evropė dhe mė tė lartėn nė Ballkan . Mbėshtetur nė regjistrimin e popullsisė dhe tė shtėpive nė vitin 2001, afro 58% e popullsisė jeton nė zonat fshatare. Sidoqoftė, popullsia qytetėse ėshtė rritur me shpejtėsi, nga rreth 36% nė vitin 1989 nė 42% nė vitin 2001. Shpėrndarja e popullsisė sipas rajoneve dhe prefekturave nė vitin 2001 jepet nė Tabelėn 1.1. Qarku i Tiranės ka tani rreth njė tė pestėn e popullsisė sė pėrgjithshme. Tabela 0.1 : Shpėrndarja e popullsisė sipas qarqeve, 2001 Qarku Popullsia % e numrit tė pėrgjithshėm Berat 193.020 6.3 Elbasan 362.736 11.8 Gjirokastėr 112.831 3.7 Korēė 265.182 8.6 Shkodėr 256.473 8.4 Durrės 245.179 8.0 Fier 382.544 12.5 Lezhė 159.182 5.2 Vlorė 192.982 6.3 Dibėr 189.854 6.2 Kukės 111.393 3.6 Rajoni i Tiranės 597.899 19.5 Gjithsej 3.069.275 100 Burimi: INSTAT. C.3. Rritja e popullsisė 7. Pėrqindjet e rritjes sė popullsisė dhe pėrqindjet e pjellorisė kane qenė nė rėnie, por Shqipėria megjithatė ka njėrėn nga pėrqindjet mė tė larta tė pjellorisė nė rajonin e Evropės. Pėrqindja e rritjes sė popullsisė ka ardhur vazhdimisht nė rėnie, nga mbi 3% nė vitet gjashtėdhjetė, nė paksa mė shumė se 2% nė periudhėn 1970-1990 dhe nė rreth 0.5% qė atėherė. Pėr shkak tė emigracionit, nė periudhėn 1990-2001 numri i popullsisė sė pėrgjithshme u ul me mbi 200.000. Mbėshtetur nė regjistrimin e popullsisė nė vitin 2001, rritja natyrale e popullsisė nė njė vit sot vlerėsohet nė rreth 20.000 persona. Shifrat zyrtare tregojnė njė rėnie tė qartė tė pėrqindjes sė pjellorisė kėta pesė dhjetėvjeēarėt e fundit, nga rreth 6 nė vitet pesėdhjetė nė 3 nė vitin 1990 dhe 2.1 nė vitin 2001 (Figura 1.1). Kjo do tė ēonte nė njė pėrqindje tė pjellorisė tė barabartė me nivelin e pėrqindjes sė zėvendėsimit. Burime tė tjera tregojnė pėr njė pėrqindje pjellorie disi mė tė lartė. Vėzhgimi pėr Shėndetin Riprodhues nė vitin 2002 (RHS) e vlerėson pėrqindjen e pjellorisė nė shifrat 2.6, qė ėshtė vetėm paksa mė e lartė se pėrqindjet qė kanė pėrcaktuar OBSH (2.4) dhe Seksioni i Kombeve tė Bashkuara pėr Popullsinė (2.3). Pėrqindja bruto e lindjeve u vlerėsua zyrtarisht nė afro 15 lindje tė gjalla pėr 1.000 nė vitin 2003, njė rėnie kjo prej rreth 23 qė ishte nė fillim tė viteve nėntėdhjetė. Shqipėria ka pėrqindjen mė tė lartė tė pjellorisė nė rajonin e Evropės Juglindore (Tabela 1.2) dhe njėrėn prej mė tė lartave nė Rajonin e Evropės, por mė e ulėt se pėrqindja e pjellorisė sė Turqisė dhe Azisė Qendrore. Page 29 6 Figura 0.1 : Pėrqindja e pjellorisė nė Shqipėri, 1950-2005 0 2 4 6 8 1 950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 n o r m a e p j e l l o r i s ė Burimi: Falkingham dhe Gjonēa, 2001, INSTAT. Tabela 0.2 : Pėrqindja e pjellorisė nė Shqipėri dhe nė vendet fqinjė, 1990-2003 1990 1995 2000 2003* Shqipėri 3 2.6 2.4 2 Bosnjė-Hercegovinė 1.7 … … 1.4 Kroaci 1.6 1.6 1.4 … Greqi … 1.3 1.3 1.3 Itali … 1.2 1.2 1.2 Rumani … 1.3 1.3 1.3 Serbi dhe Mali i Zi 2.1 1.8 1.7 1.6 Slloveni 1.5 1.3 1.2 1.2 Maqedonia 2.1 2 1.8 … * 2003 ose viti mė i fundit i disponueshėm. Burimi: UNICEF Social monitor 2003 dhe banka e tė dhėnave HFA e OBSH-sė. C.4. Struktura e moshės sė popullsisė 8. Shqipėria megjithatė karak-terizohet nga njė popullsi me moshė relativisht tė re, por numri i njerėzve mbi 65 vjeē pritet tė dyfishohet gjatė 20 viteve tė ardhshme. Struktura e mo- shės sė popullsisė ka ndryshuar ndje-shėm gjatė kėtyre dhjetėvjeēarėve tė fu-ndit (Figura 1.2). Tė dhėnat e INSTAT-it tregojnė se diēka mbi njė tė katėrtėn e popullsisė ėshtė nga 0 deri 14 vjeē dhe 46% e popullsisė sė pėrgjithshme ėshtė mė pak se 25 vjeē. Rreth 1.1 milion shqiptarė janė mė pak se 18 vjeē dhe afro 300.000 janė mė pak se 5 vjeē (Tabela 1.3). Mė pak se 8% e popullsisė sė pėrgjithshme ėshtė mbi 65 vjeē dhe mė pak se 3% e popullsisė ėshtė mbi 75, njė pėrqindje shumė mė e ulėt se ajo qė ėshtė vėzhguar nė vendet fqinjė. Sidoqoftė, popullsia mbi 65 vjeē po rritet relativisht shpejt – me njė ritėm prej 3% ose rreth 9.000 njerėz nė vit. Popullsia e moshuar po rritet me njė ritėm ndjeshėm mė tė lartė se popullsia mes moshės 15 dhe 64 vjeē (1.3%) dhe, me njė ritėm tė tillė, popullsia e moshuar do tė dyfishohet gjatė 20 viteve tė ardhshėm. Nė pėrgjithėsi, piramida e Figura 0.2: Evolucioni i struktur ės moshore tė popullsisė 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 1 9 6 0 1 9 6 5 1 9 7 0 1 9 7 5 1 9 8 0 1 9 8 5 1 9 9 0 1 9 9 5 2 0 0 0 2 0 0 4 P o p u l l s i a >65 vjeē 15-64 vjeē <15 vjeē Burimi: Treguesit e zhvillimit nė botė. Page 30 7 popullsisė ėshtė prekur nga emigracioni dhe pjelloria nė rėnie. Ndėrsa maja e piramidės nuk tregon ende ndonjė shtrirje apo zgjerim tė rėndėsishm, baza e personave nė moshė tė re ka filluar tė tkurret (Figura 1.3). Tabela 0.3: Struktura e mosh ės sė popullsisė shqiptare 1990 2001 2004 0-4 11.7% 8.9% 8.2% 5-9 10.7% 10.0% 9.1% 10-14 10.1% 10.6% 10.0% 15-19 9.8% 9.6% 10.1% 20-24 9.5% 7.5% 8.3% 25-29 9.3% 7.0% 7.0% 30-34 8.2% 7.0% 6.7% 35-39 6.3% 7.3% 6.8% 40-44 4.8% 7.0% 7.1% 45-49 4.5% 5.5% 6.2% 50-54 4.0% 4.6% 4.9% 55-59 3.3% 4.0% 3.8% 60-64 2.6% 3.7% 3.9% 65-69 2.1% 2.8% 3.1% 70-74 1.4% 2.1% 2.2% 75-79 1.0% 1.3% 1.4% 80+ 0.8% 1.3% 1.3% Burimi: INSTAT. Figura 0.3: Piramidal e popullsisė, 1989 dhe 2001 Piramida e popullsisė 1989 197986 179737 169888 167368 156070 153496 130079 99116 76328 76559 66387 53100 38492 31415 19080 12841 181172 164736 157069 153639 146149 144149 122053 71452 68729 70285 58044 49420 41593 35538 23094 19052 6131 3661 10513 7656 200000 150000 100000 50000 0 50000 100000 150000 200000 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85 + Mashkul l Femė r Page 31 8 Burimi: INSTAT D. G JENDJA SHĖNDETĖSORE E POPULLSISĖ D.1. Jetėgjatėsia 9. Jetėgjatėsia e Shqipėrisė krahasohet nė mėnyrė relativisht tė kėnaqshme me atė tė vendeve tė tjera me tė ardhura tė ulėta nė tė mesme. Krahasimi me vende tė tė tjera tė rajonit ėshtė bėrė i vėshtirė nga mospėrputhjet e tė dhėnave . Statistikat zyrtare shqiptare tregojnė njė jetėgjatėsi nė lindje prej 75.7 vjeē nė vitin 2003 (Tabela 1.4), ku jetėgjatėsia e femrave ishte 76.4 vjeē dhe jetėgjatėsia e meshkujve ishte 71.7 vjeē. Kėto tė dhėna do tė sugjeronin qė shqiptarėt kanė jetėgjatėsinė mė tė gjatė nė Ballkan, pas Sllovenisė, dhe mė tė lartė se mesataren e tė gjithė rajonit tė Evropės dhe vetėm dy vjet nėn mesataren e vendeve tė Bashkimit Evropian (Figura 1.4). sidoqoftė, tė dhėnat e OBSH-sė japin njė tablo tė ndryshme, ku jetėgjatėsia nė lindje vlerėsohet nė 70.4 vjeē -- 67.3 vjeē pėr burrat dhe 74.1 vjeē pėr gratė. Mbėshtetur nė vlerėsimet e OBSH-sė, jetėgjatėsia nė Shqipėri ėshtė mė e ulta nė Ballkan, tre vjet nėn mesataren e tė gjithė rajonit tė Evropės dhe tetė vjet nėn mesataren e vendeve tė Bashkimit Evropian. 6 Sidoqoftė, nė lidhje me vende tė tjera me tė ardhura tė mesme tė ulta, jetėgjatėsia e Shqipėrisė krahasohet nė mėnyrė relativisht tė kėnaqshme, cilido tė jetė burimi i tė dhėnave. Ky “paradoks shqiptar” 7 shpesh- 6 OBSH pėrdor teknika tė veēanta pėr demografinė pėr tė vlerėsuar statistikat jetike tė vendeve ku regjistrimet e lindjeve dhe vdekjeve dihet se janė tė paplota. Pėr vende ku regjistrimi i vdekjeve ėshtė i paplotė, vlerėsimet e OBSH-sė mund tė ēojnė nė statistika jetike qė ndryshojnė nė mėnyrė tė konsiderueshme nga ato qė mbėshteten te shifrat e regjistrimit zyrtar tė lindjeve dhe tė vdekjeve. Shqipėria bėn pjesė nė kėtė kategori. Per me shume hollesi, shih OBSH, Health For All database, 2005. 7 Arjan Gjonēa, Martin Bobak: “Albanian Paradox; Another Example of Protective Effect of Mediterranean Lifestyle?” (“Paradoksi shqiptar; njė tjetėr shembull i efektit mbrojtės tė mėnyrės mesdhetare tė jetesės?”) - The Lancet , vol. 350, 1997. Piramida e popullsisė 2001 139755 155602 165782 144829 111107 101909 104517 108476 108671 87736 73840 61732 57825 45183 30802 16701 130054 147941 159288 150322 120906 111003 111658 110670 106385 83307 69707 58356 55382 42363 33606 22421 14575 9623 4592 10104 200000 150000 100000 50000 0 50000 100000 150000 200000 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85 + Meshku j Femr a Page 32 9 herė i atribuohet mėnyrės mesdhetare tė jetesės dhe, nė mėnyrė tė posaēme, dietės qė karakterizohet nga konsumi i lartė i frutave dhe perimeve dhe nga konsumi i pakėt i mishit dhe i produkteve tė qumėshtit. Ndonėse dieta duket si shpjegimi mė i mundshėm, edhe faktorė tė tjerė mund tė kenė kontribuar pėr njė vdekshmėri mė tė ulėt nė Shqipėri, pėrfshirė veprimtarinė e lartė fizike dhe pėrhapjen relativisht tė ulėt tė duhanit pėrpara tranzicionit. Mospėrputhjet e tė dhėnave e bėjnė disi tė vėshtirė tė vlerėsohet ndikimi i tranzicionit ekonomik dhe shoqėror te jetėgjatėsia. Statistikat zyrtare tregojnė se jetėgjatėsia u ul afro njė vit nė periudhėn 1990-1995, por qė atėherė ėshtė rritur tre vjet, kėshtu qė jetėgjatėsia e sotme ėshtė ndjeshėm mbi atė tė fillimit tė periudhės sė tranzicionit. Tabela 0.4: Jet ėgjatėsia nė lindje sipas burimeve tė ndryshme 1980 1985 1990 1995 2000 2003 Popullsia gjithsej Statistikat zyrtare shqiptare 69.5 71.9 72.2 71.4 74 75.7 Treguesit e Zhvillimit Botėror 72.2 71.3 74.0 Jetėgjatėsia e llogaritur nga OBSH 68.9 70.4 Popullsia mashkullore Statistikat zyrtare shqiptare 67 68.7 69.3 68.5 71.7 73.3 Treguesit e Zhvillimit Botėror 69.3 68.5 71.7 Jetėgjatėsia e llogaritur nga OBSH 65.1 67.3 Popullsia femėrore Statistikat zyrtare shqiptare 72.3 75.5 75.4 74.3 76.4 78.4 Treguesit e Zhvillimit Botėror 75.4 74.3 76.4 Jetėgjatėsia e llogaritur nga OBSH 72.7 74.1 Burimi: INSTAT, W DI, banka e tė dhėnave HFA pėr vitin 2005 e OBSH-sė. Figura 0.4: Jet ėgjatėsia: Shqipėria dhe vendet e tjera tė Evropės Juglindore 0 20 40 60 80 100 S h q i p ė r i a B o s n j a K r o a c i a H u n g a r i a R u m a n i a S e r b i & M Z S l l o v e n i a M a q e d o n i a T u r q i a T r e v a e E u r o p ė s Jetėgjatėsia sipas shifrave zyrtare Jetėgjatėsia sipas OBSH Burimi: OBSH – HFA, 2005. 10. Nė Rajonin e Evropės Juglindore Shqipėria ėshtė mė keq pėrsa i pėrket njė jetėgjatėsie tė shėndetshme. Treguesi i jetėgjatėsisė sė shėndetshme i OBSH-sė mat numrin ekuivalent tė viteve me shėndet tė plotė qė pritet tė jetojė njė fėmijė i porsalindur nė bazė tė pėrqindjeve tė tanishme tė vdekshmėrisė dhe shpėrndarjes sė gjendjes shėndetėsore tė popullsisė. Nė vitin 2002, OBSH e vlerėsoi HALE nė lindje nė Shqipėri nė 61.4 vjeē: 59.5 vjeē pėr meshkujt dhe 63.3 vjeē pėr femrat (Figura 1.5). Page 33 10 Kjo e vendos Shqipėrinė nėn vendet e tjerė tė Rajonit tė Evropės Juglindore. Hendeku i gjinisė (3.8 vjeē) ėshtė pikėrisht nėn mesataren e rajonit (4 vjeē). Figura 0.5: Jet ėgjatėsia e shėndetshme: Shqipėria dhe vendet e Evropės Juglindore 0 10 20 30 40 50 60 7 0 80 S h q i p ė r i a B o s n j e - H B u l l g a r i a K r o a c i a R u m a n i a S e r b i & M Z S l l o v e n i a M a q e d o n i a T u r q i a v j e t H A L E gjithsej meshkuj femra Burimi: OBSH-HFA, 2005. D.2. Pėrqindjet e vdekshmėrisė dhe shkaqet e vdekjes D.2.1. Pėrqindjet e vdekshmėrisė foshnjore dhe nėn pesė vjeē 11. Ndonėse tė gjithė burimet e tė dhėnave tregojnė pėr njė pėrmirėsim inkurajues tė vdekshmėrisė foshnjore gjatė dhjetėvjeēarėve tė fundit, pėrqindjet e vdekshmėrisė foshnjore nė Shqipėri vazhdojnė tė krahasohen nė mėnyrė tė kėnaqshme me ato tė vendeve tė tjera tė rajonit. Shifrat zyrtare tė Ministrisė sė Shėndetėsisė, nė bazė tė raporteve tė gjendjes civile, tregojnė se nė vitin 2000 vdekshmėria foshnjore ishte 16 pėr 1.000 lindje tė gjalla dhe 15.5 nė vitin 2003 (Tabela 1.5), kundrejt 28.3 nė vitin 1990 dhe 35.4 nė vitin 1993. Tė dhėnat e Treguesve tė Zhvillimit Botėror dhe tė dhėnat e OBSH-sė, gjithashtu, tregojnė njė rėnie tė konsiderueshme nė vdekshmėrinė foshnjore gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar, por tregojnė nivele paksa mė tė larta absolute, edhe duke u mbėshtetur te statistikat zyrtare. Sidoqoftė, burime tė tjera pėrdorin shifra shumė mė tė larta tė vdekshmėrisė foshnjore. Pėr shembull, Vėzhgimi i Grupeve me Tregues tė Shumėfishtė, qė bėri UNICEF nė vitin 2000, vlerėsoi se vdekshmėria foshnjore ishte 28 pėr 1.000 lindje tė gjalla, duke pėrdorur njė model simulimi qė korrigjon raportimin e shifrave mė tė ulta nė bazė tė vėzhgimit dhe tė dhėnave tė tjera, 75% mė e lartė se pėrqindja zyrtare. Duke pėrdorur njė model tė ngjashėm, vlerėsimet e OBSH-sė pėr vitin 2000 tregojnė njė pėrqindje tė vdekshmėrisė foshnjore prej 23 pėr 1.000 lindje tė gjalla nė vitin 2000, gati 50% mė e lartė se pėrqindja qė ka raportuar qeveria. Gjithashtu, Vėzhgimi pėr Shėndetin Riprodhues tė vitit 2002 llogariste njė pėrqindje tė vdekshmėrisė foshnjore prej 26.2 pėr 1.000 pėr periudhėn 1997-2002. Duke pasur parasysh vėshtirėsitė e njohura tė raportimit, veēanėrisht nė zonat mė tė thella, ka gjasa qė shifrat zyrtare tė paraqesin njė nėnvlerėsim tė konsiderueshėm. Mbėshtetur nė pėrllogaritjet e OBSH-sė, Shqipėria ka pėrqindjen mė tė lartė tė vdekshmėrisė foshnjore nė Rajonin e Evropės Juglindore (Figura 1.6) dhe njėrėn nga mė tė lartat nė Rajonin e Evropės. Sidoqoftė, pavarėsisht nga burimi, pėrqindjet e vdekshmėrisė foshnjore dhe tė fėmijėve krahasohen nė mėnyrė tė kėnaqshme me mesataren e vendeve qė kanė tė ardhura mesatare tė ulta dhe qė e vendosin Shqipėrinė nė nivel tė ngjashėm, pėr shembull, me Kolumbinė dhe Tailandėn. Shifrat e vdekshmėrisė nėn pesė vjeē shkojnė nga 18 nė 33 pėr 1.000 lindje tė gjalla, nė vartėsi tė burimit. Page 34 11 Tabela 0.5: P ėrqindjet e vdekshmėrisė foshnjore dhe tė fėmijėve sipas burimeve tė tė dhnėnave 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2003 P ėrqindja e vdekshmėrisė foshnjore Ministria e Shėndetėsisė/Instituti i Shėndetit Publik 28.3 30 16 15.5 Vėzhgimi MIC i UNICEF i vitit 2000 28 Tregues tė Zhvillimit Botėror 78 55 37 25 22 18 Vlerėsime tė OBSH-sė 23 Pėrqindja e vdekshmėrisė nėn pesė vjeē Ministria e Shėndetėsisė/Instituti i Shėndetit Publik 41.5 37 20.4 22.1* Vėzhgimi MIC i UNICEF i vitit 2000 33 Tregues tė Zhvillimit Botėror 109 72 45 34 25 21 * Shifra pėr vitin 2002. Burimi: Ministria e Shėndetėsisė, UNICEF, WDI, HFA e OBSH-sė. Figura 0.6: P ėrqindja e vdekshmėrisė foshnjore nė Shqipėri dhe nė vendet fqinje 0 5 10 15 20 25 30 35 40 S h q i p ė r i a B o s n j e H e r c e g o v i n a B u l l g a r i a K r o a c i a H u n g a r i a R u m a n i a S e r b i a & M a l i Z i S l l o v e n i a T u r q i a F Y R M a c e d o n i a N r v d e k j e v e p ė r 1 0 0 0 l i n d j e t ė g j a l l a ( ē m u a r j e t ė O B S H ) Shėnim: Shifrat janė vlerėsime tė OBSH-sė pėr vitin 2002 ose mė tė fundit tė disponueshme Burimi: HFA i OBSH-sė, 2005. 12. Rreth 40% e vde kjeve foshnjore ndodhin gjatė muajit tė parė tė jetės dhe njė e katėrta ndodhin gjatė javės sė parė, duke sugjeruar se duhet t’i jepet njė preparėsi mė e madhe pėrmirėsimit tė kujdesit para lindjes dhe ndjekjes pas lindjes gjatė javėve tė para tė jetės . Analiza e tė dhėnave pėr vdekshmėrinė foshnjore nė periudhėn 1995-2000, qė bėri Instituti i Shėndetit Publik (ISHP), tregoi se vdekjet e hershme tė porsalindurve (0-6 ditė) pėrbėnin rreth njė tė katėrtėn e gjithė vdekjeve tė foshnjeve, vdekjet gjatė muajit tė parė tė jetės pėrbėnin rreth 40%, ndėrsa 60% ndodhnin mes muajit tė dytė dhe vitit tė parė tė jetės. 8 Sondazhi pėr Shėndetin Riprodhues i vitit 2002 konstatoi tė njėjtat rezultate. Kjo sugjeron se pėrmirėsimet nė kujdesin para lindjes pėr tė shqyrtuar shtatzanitė me rrezik tė 8 Instituti i Shėndetit Publik, “Studime epidemiologjike pėr vdekshmėrinė foshnjore nė Shqipėri: studim pėrshkrues”, 2003, dhe “Studime epidemiologjike pėr vdekshmėrinė foshnjore nė Shqipėri: studim nė lidhje me kontrollin”, 2004. Page 35 12 lartė, tė kombinuara me kujdesin e pėrmirėsuar obstetrik dhe ndjekje me cilėsi mė tė lartė gjatė javėve tė para pas lindjes, duhet tė pėrbėjnė njė pėrparėsi relativisht tė lartė tė sistemit tė kujdesit shėndetėsor. Nuk ėshtė pėr t’u habitur qė studimi i Institutit tė Shėndetit Publik konstatoi se niveli i shkollimit tė nėnės ishte njė parathėnės i rėndėsishėm i vdekshmėrisė foshnjore, siē ishin cilėsia e banesės, prania e njė babai duhanpirės, numri i vizitave dhe operacionet cesariane. U konstatua se gjinia e fėmijės dhe rendi i lindjes nuk ishin pėrcaktues tė rėndėsishėm pėr vdekshmėrinė foshnjore. 13. Siē vėrehet mė sipėr, seritė statistikore tė vdekshmėrisė foshnjore nė bazė rrethi, qė ka nxjerrė Ministria e Shėndetėsisė, tregojnė ndryshime tė konsiderueshme gjatė viteve pėrsa i pėrket numrit tė lindjeve dhe vdekjeve tė regjistruara. Nė disa raste, kėto ndryshime vijnė pėr shkak tė njė paragjykimi statistikor (numėr i vogėl ngjarjesh), por nė shumė tė tjera ato ndoshta vijnė pėr shkak tė raportimit tė pasigurt, pėrfshirė raportimin e shifrave mė tė ulta. Prandaj, tė dhėnat e disponueshme nė shkallė qarku dhe rrethi gjykohen se nuk janė tė besueshme nė mėnyrė tė mjaftueshme qė tė lejojnė nxjerrjen e pėrfundimeve tė besueshme pėr ndryshimet rajonale nė vdekshmėrinė foshnjore. D.2.2. Vdekshmėria te tė rinjtė 14. Pėrqindja e vdekshmėrisė te tė rinjtė nė Shqipėri arriti kulmin nė vitin 1997 pėr shkak tė dhunės, por gjendja ėshtė pėrmirėsuar qė atėherė. Si kudo, tė rinjtė (15- 24 vjeēarėt) kanė pėrqindjen mė tė ulėt tė vdekshmėrisė te ēdo grupmoshė nė Shqipėri. Gjatė tranzicionit, vdekshmėria te tė rinjtė u rrit ndjeshėm, nga 74 pėr 100.000 banorė nė vitin 1989 nė 148 pėr 100.000 nė vitin 1997 qė ishte njė pikė kulmore. Pėrqindja tani ėshtė kthyer te nivelet e para tranzicionit, nė rreth 66 pėr 100.000 (Figura 1.7). Tė dhėnat nga mesi i viteve nėntėdhjetė (pėrpara ngjarjeve tė vitit 1997) tregojnė se vdekshmėria te tė rinjtė nė Shqipėri ishte ndjeshėm mė e lartė se ajo nė ekonomitė e tjera nė tranzicion dhe shkaku kryesor i saj ishin dhuna dhe aksidentet automobilistikė. 9 D.2.3. Vdekshmėria e nėnave 15. Ndonėse ėshtė bėrė pėrparim, pėrqindjet e vdekshmėrisė sė nėnave nė Shqipėri ende duken relativisht tė larta nė krahasim me vendet e tjera ballkanike. Pėrqindja e vdekshmėrisė sė nėnave qė ėshtė njoftuar zyrtarisht (MMR) ishte 18 pėr 100.000 lindje tė gjalla nė vitin 2003, duke treguar njė rėnie prej 30% gjatė 20 viteve tė fundit. Sidoqoftė, burime tė tjera, si UNICEF dhe Treguesit e Bankės Botėrore pėr Zhvillimin Botėror, llogarisin njė vdekshmėri ndjeshėm mė tė lartė tė nėnave (55 pėr 100.000 lindje tė gjalla nė vitin 2000). Nė shkallė botėrore, matja dhe analiza e vdekshmėrisė sė nėnave ėshtė problematike pėr shkak tė metodave tė ndėrlikuara pėr grumbullimin dhe pėrllogaritjen e tė dhėnave dhe, prandaj, ndryshime tė tilla pėrsa i pėrket pėrqindjeve tė vdekshmėrisė sė nėnave nuk janė ndonjė ēudi. 10 Duke 9 Burimi i tė dhėnave: “Rinia dhe tranzicioni: probleme me tė cilat pėrballet burimi kryesor i Shqipėrisė”, botuar nė vitin 2003 nga Qendra pėr Kėrkime Shoqėrore, INSTAT, me ndihmesėn e UNICEF-it. 10 OBSH e llogarit vdekshmėrinė e nėnave duke pėrdorur: (i) tė dhėna tė zakonshme pėr vdekshmėrinė nė bazė tė statistikave tė shkaqeve siē raportohet nė OBSH nga Zyrat Qendrore tė Statistikave, dhe (ii) Tė dhėnat e spitalit qė i raportohen Ministrive tė Shėndetsisė. Ekspertėt arsyetojnė se edhe nė vendet me sisteme tė mira jetike tė Figura 0.7: Evolucioni i vdekshm ėrisė te tė rinjtė, 1990-1992 0 50 100 150 200 1990 1995 2000 N r v d e k j e v e p ė r 1 0 0 . 0 0 0 Burimi: INSTAT. Page 36 13 pasur parasysh shifrat absolute relativisht tė vogla nė Shqipėri (nė vitin 2003 u njoftuan tetė vdekje), edhe njė ndryshim fare i vogėl nė emėrues mund tė ēojė nė ndryshime konkrete. Pėrsa i pėrket gjendjes sė shėrbimeve obstetrike nė Shqipėri, ka gjasa qė vdekshmėria e nėnave tė jetė mbi atė qė njoftohet zyrtarisht. Sidoqoftė, edhe me ato tė dhėna qė njoftohen zyrtarisht, Shqipėria krahasohet relativisht nė mėnyrė tė kėnaqshme me shumė vende tė tjera tė rajonit (Tabela 1.6). Tabela 0.6: P ėrqindjet e vdekshmėrisė sė nėnave e njoftuar zyrtarisht, Shqipėri dhe vendet fquinje 1996 2003* Shqipėria 32.1 18 Bosnjė-Hercegovina Bullgaria 19.3 5.7 Kroacia 1.8 7.5 Greqia 4.9 3.9 Hungaria 11.4 7.4 Italia 3.7 2 IRJ e Maqedonisė … 3.7 Rumania 41 30.5 Serbi dhe Mali i Zi 7.2 5.7 Sllovenia 26.7 17.2 Treva e Europes 20.6 15.6 * Ose mė tė fundit tė disponueshme. Burimi: HFA i OBSH-sė, 2005. D.2.4. Sh kaqet kryesore tė vdekjes 16. Gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit ka pasur njė ndryshim tė ndjeshėm tė shkaqeve tė vdekjes, problemet kardiovaskulare dhe sėmundjet kanceroze kanė zėvendėsuar sėmundjet infektive dhe parazitare duke u bėrė shkaqe kryesore tė vdekjeve. 11 Vdekjet qė janė njoftuar pėr shkak tė sėmun- djeve infektive dhe parazitare kanė vazhduar tė shėnojnė rėnie kėto dhjetė vitet e fundit dhe tani thuhet se pėrbėjnė vetėm rreth 1% tė gjitha vdekjeve (Tabela 1.7). Nė tė njėjtėn kohė, vdekjet pėr shkak tė kance- reve dhe tė sėmundjeve kardiovaskulare janė rritur 58% dhe 43% pėrkatėsisht, nė periudhėn 1993-2003. Tani sėmundjet kardiovaskulare dhe kanceret pėrbėjnė rreth dy-tė tretat e gjithė vdekjeve qė janė njoftuar dhe janė shkaqe kryesore tė vdekjeve pėr popullsinė e rritur. Pėrqindja mortore e problemeve tė sistemit tė qarkullimit tė gjakut te tė rriturit ėshtė nė njė nivel me ato tė vendeve fqinje, ndėrsa vdekshmėria nga kanceri mbetet mė e ulėt se ajo e vendeve tė tjera tė EJL 12 . Vdekjet nga kanceri i mushkėrive pėrbėn njė tė katėrtėn e tė gjitha vdekjeve nga kanceri dhe ka gjasa tė rritet nė vitet nė vijim, po tė kemi parasysh pėr- qindjen e lartė tė konsumit tė duhanit. Nė vitin 2002, aksidentet rrugore ēuan nė 8.9 vdekje pėr 100.000 veta – afėrsisht i njėjti nivel si nė Maqedoni, por mė i ulėt se nė vendet e tjera tė Evropės Juglindore. Sidoqoftė, pėrqindja e vdekjeve nga trafiku nė Shqipėri pėr kilometėr tė bėrė ėshtė nga mė tė lartat nė rajon dhe ka gjasa tė bėhet njė problem i madh i shėndetit publik ndėrsa dendėsia e automjeteve rritet. Shqipėria ka njėrėn nga pėrqindjet mė tė ulta tė vetvrasjeve (2.1 pėr 100.000 veta) nė Rajonin e Evropės. regjistrimit, vdekshmėria e nėnave ėshtė faktikisht afėrsisht 50% mė e lartė. OBSH, UNICEF dhe UNFPA kanė krijuar llogaritje tė pėrshtatura qė marrin parasysh raportimin nė shkallė mė tė vogėl tė veprimtarive. 11 Shkaqet e vdekjeve analizohen nga formularėt e vdekjeve qė pėrdorin Klasifikimin Standart Ndėrkombėtar ICD9. 12 Krahasimi i vdekshmėrisė me vendet e tjera duhet tė merret me rezerva, pėr shkak tė besuehsmėrisė sė kufizuar tė tė dhėnave. Page 37 14 Tabela 0.7: Shkaqet kryesore t ė vdekjes, 1993 dhe 2003 1993 2003 V dekjet pėr 100.000 vetė % e gjithė vdekjeve Vdekjet pėr 100.000 vetė % e gjithė vdekjeve Vdekjet gjithsej 543 574 Nga tė cilat Sėmundje infektive 11 2 3 1 Sėmundje tė sistemit tė qarkullimit 201 37 288 50 Neoplazmat 61 11 95 17 Sėmundje tė sistemit tė frymėmarrjes 72 13 33 6 Sėmundje tė sistemit tretės 21 4 10 2 Aksidente, dėmtime, helmim 48 9 39 7 Sėmundje tė sistemit nervor 22 4 15 3 Sėmundjet e pėrcaktuara jomire 72 13 65 11 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. 17. Sidoqoftė, sėmundjet infektive mbeten njėri prej shkaqeve kryesore tė vdekjes te fėmijėt. Infeksionet ak ute tė rrugėve tė frymėmarrjes dhe sėmundjet e shoqėruara me diarre vazhdojnė tė jenė shkak kryesor i vdekjes te fėmijėt. Ndėrsa nė vitet 1996-1997 dhuna ishte njė shkak kryesor i vdekjeve te adoleshentėt dhe tė rriturit e rinj (kryesisht meshkuj), tani aksidentet e automjeteve duket se pėrbėjnė problemin kryesor. D.3. Sėmundshmėria dhe profili epidemiologjik D.3.1. Sėmundjet infektive 18. S ėmundjet infektive dhe parazitare nuk pėrbėjnė mė njė shkak kryesor tė vdekshmėrisė, por mbeten njė barrė e ndjeshme sėmundshmėrie. Sėmundjet e parandalueshme me anė tė vak- sinave duket se janė kryesisht nėn kontroll. Pas epidemisė sė fundit tė poliomilitit nė vitin 1996, nė vi- tin 2002 Shqipėria u shpall vend pa poliomelit. Epidemia e fundit e fruthit ndodhi nė vitet 1989-90. Qė nga kjo kohė fruthi ka vazhduar tė qarkullojė, me epidemi sporadike dhe tė kufizuara, pa shkaktuar vde- kje. Programi Kombėtar i Qeverisė pėr Vaksinimin ka pėr synim qė ta ērrėnjosė krejtėsisht fruthin brenda vitit 2010. Edhe pse vazhdojnė tė njoftohen raste me difterit, pertusis, tetanos dhe rubeolė, shpeshtėsia vjetore e kėtyre sėmundjeve ėshtė afėr zeros. Shytat janė ėshtė ende nė qarkullim, por nė vitin 2005 qe- veria pėrfshiu vaksinimin MMR (duke zėvendėsuar MR). Pas rėnies sė pėrqindjeve tė vaksinimit nė fi- llim dhe nga mesi i viteve nėntėdhjetė, pėr shkak tė krizės sė buxhetit dhe trazirave qytetare, pėrqindjet e vaksinimit qė janė njoftuar kanė shėnuar sėrisht nivele tė larta, nė sajė tė angazhimit tė qeverisė dhe mbėshtetjes nga agjencitė ndėrkombėtare (UNICEF, OBSH dhe GAVI). Siē tregon Tabela 1.8, thuhet se mbi 95% e fėmijėve janė imunizuar pėr njė numėr sėmundjesh infektive. Thuhet gjithashtu se vaksinimet me dy faza pėr tetanozin pėr gratė shtatzėna janė bėrė nė masėn 95%. Edhe pse gjatė pesė viteve tė fundit Programi Kombėtar pėr Imunizimin e ka rifituar me sukses forcėn e vet, plani i vazhdimėsisė apo qend- rueshmerise financiare tė Shqipėrisė pėr kėtė program vė nė dukje se duhen trajtuar disa probleme qė mbeten. Ndėr to janė nevoja pėr t’i matur dhe pėr t’i njoftuar nė mėnyrė mė efektive shifrat bazė tė po- pullsisė (emėruesi) pėr mbulimin me vaksinim, detyrė kjo qė ndėrlikohet nga migrimi i pėrhapur dhe i shpeshtė i popullatės; nevoja pėr tė krijuar marrėdhėnie mė tė efektshme me popullsitė emigrante dhe tė pakicave qė ndodhen nė qytete; dhe nevoja pėr tė forcuar mė tej kontrollin pėr cilėsinė e vaksinimit. Ta- bela 1.2 shpjegon me hollėsi pikėsynimet dhe sfidat e Programit Kombėtar tė Shqipėrisė pėr Imunizimin. Page 38 15 Tabela 0.8: P ėrqindja e mbulimit me antigjenė EPI nė Shqipėri (% e grupmoshės) 1998 1999 2000 2001 2002 2003 BCG 87 93 93 93 94 95 DTP-1 98 97 98 98 DTP-3 96 97 97 97 98 97 Hepatit-B-3 94 96 96 96 96 95 Fruthi 89 85 95 95 96 94 OPV-3 97 97 97 97 98 97 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė/Instituti i Shėndetit Publik, Shqipėri, Plani i Vazhdimėsisė Financiare i Programit Kombėtar pėr Vaksinimin. 19. Semundjet qe merren prej kafsheve dhe sėmundjet parazitare nuk pėrbėjnė njė barrė tė madhe sėmundjesh, ndonėse shpeshtėsia e sėmundjeve epizotike ėshtė nė rritje .Bruceloza, pėr shembull, ka qenė nė rritje qė nga mesi i viteve nėntėdhjetė, duke nėnvizuar nevojėn e rritjes sė kontrollit veterinar tė kafshėve shtėpijake dhe monitorizimit nga afėr tė evoluimit tė sėmundjeve epizotike. Qė nga viti 1967 nuk ka njoftime pėr asnjė rast tė malaries indigjene, por leshmanoza ėshtė ende e pranishme. 20. Ndonėse janė nė rėnie, sėmundjet e pėrhapura me anė tė ujit vazhdojnė tė pėrbėjnė njė problem tė rėndėsishėm tė shėndetit publik . Gastroenteriti, shigeloza, sėmundjet e tifos dhe paratifos dhe hepatiti A janė tė pranishme nė sajė tė mungesės nė shkallė relativisht tė pėrhapur tė shėrbimeve bazė. Mė pak se gjysmės sė popullsisė i vjen uji me tubacion nė shtėpi, nuk bėhet asnjė monitorizim sistematik i cilėsisė sė ujit dhe rreziqet e ndotjes sė ujit nga mbeturinat njerėzore janė tė larta. 13 Epidemia e fundit e kolerės (ku pati njoftim pėr afro 2.000 raste) qe nė vitin 1994. Ėshtė njoftuar se shumica e rasteve tė sėmundjeve tė diarresė kanė prekur tė rinjtė. Kėto sėmundje, qė vijnė kryesisht nga furnizimi me ujė tė cilėsisė sė dobėt dhe kushtet e kėqija tė higjienės, ka gjithashtu shumė gjasa tė ndikojnė te tė varfrit nė mėnyrė zhdrejtė. 21. Edhe pse incidenca e tuberkulozit qė njoftohet pėr Shqipėrinė ėshtė mė e ulėt se ajo e vendeve tė tjera tė rajonit dhe ndjeshėm nėn mesataren e vendeve me tė ardhura mesatare mė tė ulta, gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar ajo nuk ka pasur ndonjė pėrmirėsim tė ndjeshėm . Gjatė dhjetė viteve tė fundit shpeshtėsia e njoftuar pėr tuberkulozin ka qenė mesatarisht afro 20 raste pėr 100.000 banorė, ndonėse gjatė tre viteve tė fundit ėshtė njoftuar pėr njė rėnie tė vogėl nė 17.5 raste pėr 100.000. Pėrgjithėsisht, shpeshtėsia e turberkulozit nė Shqipėri duket se krahasohet nė mėnyrė tė kėnaqshme me atė tė vendeve tė tjera tė Rajonit tė Evropės Juglindore dhe ėshtė ndjeshėm nėn mesataren e Rajonit mė tė gjerė tė Evropės (46 pėr 100.000). 14 Sidoqoftė, pasha relativisht e lartė e tuberkulozit jashtė-pulmonare tregon se ekziston nevoja pėr pėrmirėsimin e shėrbimeve veterinare. Pėrgjithėsisht, sistemet e parandalimit dhe mjekimit tė turberkulozit gjykohen tė jenė tė dobta, qė kėrkon rritjen e vėmendjes, sidomos pėrsa i pėrket lidhjeve tė sėmundjes me HIV/SIDĖ-n dhe varfėrinė. 13 Ministria e Shėndetsisė, Strategjia pėr Shėndetin Publik dhe pėr Nxitjen e Shėndetit. 14 Shifrat mbėshteten te HFA e OBSH-sė, 2005. Page 39 16 Kutia 0.2: Programi Kombėtar i Shqipėrisė pėr Imunizimin Objektivat e Programit Kombėtar pėr Imunizimin 1. Arritja dhe ruajtja e 90% ose pėrqindjeve mė tė larta tė mbulimit me vaksinim pėr ēdo antigjen EPI nė gjithė njėsitė administrative; 2. Pėrfshirja e antigjenėve tė rinj nė NIS, sidomos tė vaksinave pėr shytat dhe Hib; 3. Hartimi dhe zbatimi i politikave tė imunizimit pėr grupet me rrezik tė lartė ; 4. Forcimi i mbikėqyrjes epidemiologjike dhe monitorizimit tė sėmundjeve qė synojnė EPI; 5. Ruajtja e njė sistemi efektiv tė ftohtė zinxhir ; 6. Ulja e pėrqindjeve tė skarcitetit tė vaksinave nė nivelet e mundshme operative; 7. Pėrfshirja e analizės sė pėrzier tė paraqitjes pėr furnizimet me vaksina pėr tė siguruar ēmimet dhe kombinimet mė tė efektshme tė vaksinave; 8. Forcimi i angazhimit politik ndaj EPI; 9. Forcimi i drejtimit dhe bashkėrendimit tė EPI; dhe 10. Sigurimi i parrezikshmėrisė sė imunizimit dhe i praktikave tė sigurta tė injektimit gjatė imunizimit. Programi Kombėtar pėr Imunizimin Mosha Vizita Vaksina BCG DTP OPV Hep-B Hib M(M)R Nė lindje 1 BCG-1 Hep-B-1 2 muajsh 2 DTP-1 OPV-1 Hep-B-2 Hib* 4 muajsh 3 DTP-2 OPV-2 Hib* 6 muajsh 4 DTP-3 OPV-3 Hep-B-3 Hib* 12 muajsh 5 MMR** 24 muajsh 6 DTP-3 OPV-4 5-6 vjeē 7 DT OPV-5 MMR** 14 vjeē 8 Td * Pėrfshirja e vaksinės pėr Hib varet nga disponueshmėria e fondeve tė GAVI-t pėr tė cilat Ministria e Shėndetėsisė planifikon tė paraqesė kėrkesė nė shtator 2005. ** Vaksina MR ėshtė pėrdorur deri nė fund tė vitit 2004 dhe, duke filluar nga viti 2005, ėshtė zėvendėsuar me vaksinėn MMR. Burimi: Ministria e Shėndetėsisė/Instituti i Shėndetit Publik, Plani i Vazhdimėsisė Financiare i Programit Kombėtar pėr Imunizimin, 2004. D.3.2. Sėmundjet e transmetueshme seksualisht dhe HIV/SIDA 24. Numri i rasteve me sėmundje tė transmetueshme seksualisht ėshtė mė i madh se ai qė njoftohet dhe nga shifrat e disponueshme nuk mund tė krijohet asnjė tablo e qartė. Pavarėsisht nga disa pėrpjekje qė ka bėrė Instituti i Shėndetit Publik, pėr sėmundjet e transmetueshme seksualisht nuk ekziston njė sis-tem i besueshėm mbikėqyrjeje. Tė dhėnat nga disa sondazhe tė kufizuara tregojnė se sėmundjet e trans-metueshme seksualisht mund tė jenė rritur nga mesi i viteve 90 dhe tani mund tė pėrbėjnė njė problem tė shėndetit publik. Migrimi ėshtė njė faktor qė mund tė kontribuojė nė rritjen e pėrhapjes sė sėmundjeve tė transmetueshme seksualisht. 25. Me pėrqindjen prej mė pak se 1% e infeksionit tė HIV/SIDĖ-s qė njoftohet, Shqipėria renditet nė fund tė vendeve qė shėnojnė njė shkallė tė pėrhapjes sė HIV/SIDĖ-s, por ėshtė e mundur qė tė njoftohen shifra mė tė vogla se shifrat reale. T ė gjithė faktorėt e rrezikut qė mund tė ēojnė nė njė rritje tė shpejtė tė sėmundjes janė tė pranishėm nė Shqipėri. Incidenca e HIV/SIDĖ-s qė njoftohet (0.1%) ėshtė shumė e ulėt, por ka shenja se kjo sėmundshmėri mund tė jetė nė rritje. 60% e 116 Page 40 17 rasteve me HIV qė u regjistruan nė periudhėn 1993-2003, janė raportuar pas vitit 2000, ku 30 raste tė reja u njoftuan nė periudhėn nėntor 2003-korrik 2004. Mbi 70% e rasteve pėr tė cilat ėshtė bėrė njoftim mendohet se e kanė marrė infeksionin jashtė vendit dhe mėnyra kryesore e transmetimit ėshtė nėpėrmjet kontaktit heteroseksual. Disa faktorė rrethanorė e bėjnė Shqipėrinė tė pambrojtshme ndaj HIV/SIDĖ-s. Transmetimin e HIV-it e mundėson lėvizshmėria e popullsisė, sidomos migrimi i pėrkohshėm. Vlerėsimi i shpejtė i UNICEF-it, qė u bė nė vitin 2002, tregoi se rreth 40% e migruesve aktivė seksualisht kishin pasur marrėdhėnie seksuale me njė punėtore seksi jashtė shtetit dhe se mbi 80% e tyre nuk pėrdornin gjithmonė prezervativ. Shqipėria ėshtė njė vend origjine dhe tranziti i grave qė trafikohen pėr shfrytėzim seksual dhe marrja e drogave me injektim ėshtė nė rritje. Ndėrgjegjėsimi dhe njohuritė pėr HIV/SIDĖ-n janė nė shkallė tė ulėt dhe opinionistėt nuk e konsiderojnė HIV/SIDĖ-n si njė ēėshtje qė kėrkon vėmendje tė menjėhershme. Veprimtaritė e mbikėqyrjes, tė parandalimit dhe tė kontrollit mbeten tė kufizuara. D.3.3. Sėmundjet jongjitėse 26. Informacioni pėr shpeshtėsinė dhe pėrhapjen e sėmundjeve jongjitėse (NCDs) ėshtė tejet i paktė, me gjithė rritjen e dukshme tė numrit tė vdekjeve qė janė njoftuar pėr shkak tė kėtyre sėmundjeve . As bankat kombėtare tė tė dhėnave as bankat ndėrkombėtare tė tė dhėnave nuk e bėjnė tė mundur tė jepet njė tablo e qartė pėr shpeshtėsinė e sėmundjeve jongjitėse nė Shqipėri. Sidoqoftė, njė tregues kyē i prirjes sė pėrgjithshme nė rritje tė sėmundjeve jongjitėse ėshtė fakti se pėrqindjet e ngjashme tė vdekjeve nga sėmundjet kardiovaskulare dhe sėmundjet kanceroze janė rritur nė mėnyrė tė dukshme gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar. Njė studim i kohėve tė fundit tregon njė rritje tė shpejtė tė diabetit tė tipit II, me njė pėrhapje tė pėrgjithshme prej 6.3% dhe duke arritur kulmin me 8.3% te 55-64 vjeēarėt. Kėto janė dyfishi i shifrave tė shumė vendeve evropiano-perėndimore dhe thuhet dyfish mė tė larta se nė vitet tetėdhjetė. Nė bazė tė disa pėrllogaritjeve, pėrhapja e diabetit mund tė pritet tė dyfishohet pėrsėri gjatė 20 viteve tė ardhshėm. 15 Duke pasur parasysh rritjen e shpejtė qė ėshtė njoftuar pėr vdekjet nga sėmundjet jongjitėse dhe treguesit e rritjes relativisht tė shpejtė tė pėrhapjes sė diabetit, ekziston dukshėm nevoja pėr tė krijuar njė sistem mė tė mirė tė monitorizimit dhe tė raportimit tė kėtyre sėmundjeve dhe pėr tė bėrė pėrpjekje qė tė pėrmirėsohet aftėsia e mjekve pėr zbulimin e hershėm dhe kontrollimin e sėmundjeve. Pėr pėrhapjen e ērregullimeve tė shėndetit mendor dhe paaftėsisė ka pak informacion. D.3.4. Ushqyerja 27. Ndonėse tė dhėnat e vėzhgimeve janė tė ērregullta, ato tregojnė njė shpeshtėsi tė konsiderueshme tė kequshqyrjes tek fėmijėt e Shqipėrisė . Sipas LSMS tė vitit 2002, gati njė nė tre fėmijė ėshtė mesatarisht i pazhvilluar, ndėrsa njė nė pesė ėshtė tepėr i pazhvilluar. Rreth 8% janė mesatarisht tė paushqyer, ndėrsa rreth 1% ėshtė tepėr e paushqyer. Afro 13% dhe 3% janė, pėrkatėsisht, mesatarisht dhe tepėr nėn peshė. MICS i UNICEF-it kanė konstatur shifra tė ngjashme nė vitin 2000. Pėrhapja e kequshqyrjes (pėr tė tre treguesit) ėshtė mė e larta nė Rajonin Qendror, por nė rajonet e tjera nuk del asnjė model i qartė. Gjithashtu, duket se ka pak ndryshim nė incidencėn e kequshqyerjes te fėmijėt nga tre peseshoret mė tė ulta tė konsumit pėr familje, por kequshqyerja pa dyshim ėshtė mė e ulėt te dy peseshoret e para (Figurat 1.8 dhe 1.9). Nuk ekzistojnė njohuri tė mjaftueshme pėr tė shpjeguar shpeshtėsinė relativisht tė rėndėsishme tė atrofizimit. 15 Ministria e Shėndetsisė, Strategjia pėr Shėndetin Publik dhe Nxitjen e Shėndetit. Page 41 18 Figura 0.8: Shpesht ėsia e kequshqyerjes nė bazė Rajoni 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0 m o d . N ė n p e s h ė t e j e t n ė n p e s h ė m o d . P a z h v i l l u a r t e j e t p a z h v i l l u a r m o d . P a y s h q y e r t e j e t p a u s h q y e r Bregdet Qendror Malėsi Tirana Burimi: LSMS 2002. Figura 0.9: Shpesht ėsia e kequshqyerjes nė bazė tė peseshoreve tė konsumit pėr familje 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 m o d . N e n p e s h e t e j e t n e n p e s h e m o d . P a z h v i l l u a r t e j e t p a z h v i l l u a r m o d . P a u s h q y e r t e j e t p a u s h q y e r Peseshore 1 Peseshore 2 Peseshore 3 Peseshore 4 Peseshore 5 Burimi: LSMS 2002. 28. Sipas MICS tė UNICEF-it 2000, vetėm 9% e fėmijėve nėn moshėn 4 muajsh ushqehen krejtėsisht me qumėsht gjiri. Nė moshėn 6-9 muajsh, njė e katėrta e fėmijėve pijnė qumėsht gjiri dhe marrin ushqime tė forta ose gjysmė tė forta, ndėrsa deri nė moshėn 20-23 muajsh, vetėm 6% vazhdojnė tė ushqehen me qumėsht gjiri. Vlerėsohet se afėrsisht 3% e foshnjave peshojnė mė pak se 2.500 gram nė lindje, shifėr kjo qė nuk ndryshon shumė mes zonave qytetėse dhe fshatare ose nė bazė tė nivelit arsimor tė nėnės. Afro 80% e familjeve pėrdorin kripė me pėrmbajtjen e duhur tė jodios, por mė pak se 50% e familjeve nė zonat fshatare e bėjnė kėtė. Sipas rezultateve tė MICS, plotėsimi me vitaminė A pėr fėmijėt nėn pesė vjeē shėnon mė pak se 8%, njė nivel i ulėt ky. D.3.5. Shėndeti riprodhues 29. Pavarėsisht nga niveli i lartė i vetėdijes pėr metodat kontraceptive, vetėm njė pjesė e vogėl e grave pėrdorin metoda moderne me kontraceptivė. Njohuritė pėr problemet e shėndetit riprodhues Page 42 19 janė tė pakta te burrat dhe gratė. Vėzhgimi pėr Shėndetin Riprodhues i vitit 2002 16 konstatoi se grate shqiptare tregojnė njė ndėrgjegjėsim relativisht tė lartė si pėrsa i pėrket metodave tradicionale (87% e grave) ashtu edhe pėrsa i pėrket metodave moderne (90% e grave) tė kontracepsionit, por i pėrdorin relativisht pak metodat moderne kontraceptive. Kontracepsioni modern pėrdoret vetėm nga 8% e grave tė martuara dhe tėrheqja mbetet metoda kryesore pėr kontrollin e lindjeve (nga afro 70% e grave tė martuara). Rreth 25% e grave tė martuara njoftuan se nuk kanė pėrdorur ndonjė metodė kontraceptive. Sterilizimi femėror njoftohet nga 4% e grave tė martuara (15-44 vjeē), ku metoda me prezervativė (2.1%) ėshtė metoda e dytė moderne qė pėrdoret. Vetėm 1% e grave tė martuara njoftojnė se pėrdorin pilula kontraceptive. Nuk ėshtė ēudi, niveli i vetėdijes pėr metodat kontraceptive dhe pėr pėrdorimin e metodave kontraceptive moderne ėshtė mė i ulėt nė zonat fshatare dhe ėshtė i lidhur me nivelin e edukimit. Mė pak se njė nė pesė gra dhe vetėm njė nė dhjetė burra e dinė kur gruaja ėshtė mė pjellore dhe vetėm njė nė pesė gra e di se ushqimi me qumėsht gjiri e ul pjellorinė e gruas. 30. Ndėrsa shifrat zyrtare tregojnė njė pėrqindje tė lartė tė mbulimit me kujdes para lindjes, njė nė pesė gra qė kanė lindur fėmijė gjatė periudhės janar 1997 deri nė vitin 2002 thotė se nuk ka marrė ndonjė kujdes pėrpara lindjes nga ana e profesionistėve tė shėndetit. Kjo ėshtė njė nga pėrqindjet mė tė larta nė Rajonin e Evropės dhe e ngjashme me shifrat e Azisė Qendrore (pėr shembull, 1% nė Republikėn eke dhe nė Moldavi, 4% nė Rusi, 8% nė Armeni, 11% nė Rumani, por 30% nė Azerbaijxhan). Tė dhėnat e LSMS, gjithashtu, tregojnė se mbulimi me kujdes para lindjes ėshtė ndjeshėm mė i ulėt nė rajonin malor (qė ka incidencat mė tė larta tė varfėrisė) se nė pjesėn tjetėr tė vendit dhe ai ėshtė mė i ulėt te tė varfrit. 1 7 31. Cilėsia e kujdesit para lindjes ėshtė njė shqetėsim serioz. Vėzhgimi i kujdesit riprodhues ka konstatuar se mė pak se 10% e kujdesit qė jepet para lindje ėshtė i pėrshtatshėm dhe se 70% ėshtė i papėrshtatshėm. 18 Kjo ėshtė njė pėrqindjet mė tė larta tė kujdesit tė papėrshtatshėm para linjdes qė ėshtė konstatuar nė Evropė dhe Azinė Qendrore (EAQ). Duke e krahasuar, kujdesi para lindjes u gjykua i papė- rshtatshėm nė 53% tė rasteve nė Rumani, 13% tė rasteve nė Moldavi dhe 47% tė rasteve nė Gjeorgji. Nga ana tjetėr, mbi tre tė katėrtat e grave shqiptare shtatzėna (77%) kishin bėrė tė paktėn njė kontroll me ultra- tinguj. Vlera e kėtyre ekzaminimeve nė njė mjedis ku aftėsia teknike e ofruesve tė kujdesit ėshtė pėrgjith- ėsisht e ulėt dhe cilėsia e pėrgjithshme e kujdesit ėshtė kryesisht e papėrshtatshme ėshtė e diskutueshme. 32. Pėrfundimet e vėzhgimit tregojnė se, nė periudhėn 1997-2002, 84% lindje u bėnė nė njė objekt tė kujdesit shėndetėsor. Shumica e grave i lindin fėmijėt nė njė maternitet tė njė rrethi (71%), nė Maternitetin e Tiranės (14%) ose nė njė shtėpi lindjeje apo nė njė qendėr shėndetėsore (8%). Lindjet nė shtėpi janė mė tė mundshme nė zonat fshatare, te gratė me moshė mė tė madhe, te gratė me nivel mė tė ulėt arsimor dhe te gratė tė cilat nuk kanė kujdes para lindjes. Pėr periudhėn e vėzhguar, pėrqindja e lindjeve me operacion ēesarian ishte relativisht e lartė: 13.4%. 19 Vetėm njė nė pesė gra bėn vizitė pas lindjes. Gratė qytetėse dhe gratė me nivele mė tė larta arsimimi kishin mė shumė gjasa tė bėnin njė vizitė pas lindjes se gratė fshatare dhe gratė me nivel mė tė ulėt arsimor. Gratė tė cilat lindin nė Maternitetin e Tiranės kishin shumė mė tepėr gjasa tė bėnin njė vizitė pas lindjes (31%) se grate tė cilat lindin nė maternitetet e rretheve (19%) ose vende tė tjera (11%). Vėzhgimi tregon se 92% e grave i regjistruan fėmijėt e tyre tė porsalindur, por vetėm 20% prej tyre gjatė javės sė parė. 16 Vėzhgimi i Shėndetit Riprodhues nė Shqipėri-2002 (projekt raporti pėrfundimtar, prill 2005): INSTAT dhe Instituti i Shėndetit Publik, me mbėshtetjen e Qendrave pėr Kontrollin e Sėmundjeve (SHBA.), USAID-it, UNFPA-s dhe UNICEF-it. 17 Vlerėsimi i Varfėrisė nė Shqipėri. 18 Duke pėrdorur indeksin Kotelchuck. 19 Pėr referencė, tė dhėnat ndėrkombėtare sugjerojnė se nė qoftė se pėrqindja ėshtė mė e lartė se 7% ka pak pėrmirėsim nė rezultatet e lindjes. Page 43 20 33. Pėrpara vitit 1991 planifikimi familjar ishte praktikisht mosekzistues. Nė mungesė tė zgjidhjeve tė tjera, grate shpeshherė kanė pėrdorur abortimin, qė u legalizua nė vitin 1992. Legalizimi ēoi nė njė rritje shumė tė madhe tė pėrqindjes sė aborteve, qė arriti nė 47.6 aborte pėr 100 lindje nė vitin 1996 dhe zbriti nė 34.4 nė vitin 1999. Nga 36.000 nė vitin 1996, numri absolut i aborteve tė deklaruara zbriti nė 11.000 nė vitin 2003. Planifikimi familjar ėshtė i arritshėm lehtėsisht pėr afėrsisht 60% tė grave nė Shqipėri. Ndonėse shėrbimet e planifikimit familjar janė falas, numri i njerėzve, sidomos i adoleshentėve, qė i marrin kėto shėrbime ėshtė i ulėt, qė mund tė lidhet me pengesat kulturore dhe shoqėrore qė ekzistojnė nė shoqėrinė shqiptare dhe me nevojėn pėr ta pėrmirėsuar cilėsinė e kujdesit qė ofrojnė kėto shėrbime (UNDP, 2004). 34. Pėrfundimet e vėzhgimit tė shėndetit riprodhues vėnė nė dukje funksionimin pėrgjithėsisht tė keq tė sistemit tė kujdesit pėr shėndetin e nėnės dhe fėmijės . Nė qoftė se Shqipėria pėrpiqet t’u afrohet niveleve evropiane pėrsa i pėrket vdekshmėrisė foshnjore, cilėsia e kujdesit para lindjes dhe e kujdesit obstetrik, si dhe pėrdorimi i kujdesit pas lindjes duhet tė pėrmirėsohen nė mėnyrė tė ndjeshme. Ndėrsa njė numėr relativisht i lartė i lindjeve bėhet me ndihmėn e njė profesionisti tė kujdesit shėndetėsor, cilėsia e kujdesit para lindjes dhe e kujdesit obstetrik ėshtė e dobėt dhe vetėm njė pjesė e vogėl e grave marrin njėfarė kujdesi pas lindjes. Nė vitin 2000, UNICEF konstatoi se shumė vdekje tė foshnjave mund t’u atributoheshin kushteve tė kėqija higjienike nė spitale ku artikuj tė tillė bazė si dorezat nuk ishin tė disponueshme gjerėsisht dhe antibiotikėt nuk ishin shpėrndarė nė gjithė rrethet. 20 Gjithashtu, nga njė vlerėsim qė bėri Korpusi Ndėrkombėtar Mjeksor nė pesė rrethe dhe gjashtė maternitete nė lidhje me nevojat e njė amėsie tė sigurt u konstatua se mungonin barnat thelbėsore pėr kujdesin obstetrik dhe se ngjanjėherė pėrdoren nė mėnyrė tė papėrshtatshme barnat ekzistuese, mungonin pajisjet pėr kujdesin pėr nėnėn dhe tė porsalindurin dhe ishin minimale aftėsitė pėr mbrojtjen, praktikat e lindjes ishin nėn normat e duhura, ndėrsa mamitė e qendrave shėndetėsore nuk i kishin aftėsitė e duhura pėr tė kryer detyrat e tyre dhe rrallėherė mbikėqyreshin. 21 Qė nga koha kur janė bėrė kėto vėzhgime, janė bėrė pėrpjekje relativisht tė pakta pėr tė pėrmirėsuar gjendjen. Cilėsia e dobėt e kujdesit para lindjes dhe e kujdesit obstetrik ndihmon pėr tė shpjeguar pse njė pjesė relativisht e ndjeshme e vdekjeve foshnjore ndodhin gjatė javės sė parė tė jetės. Pėrqindjet e larta tė vdekshmėrisė foshnjore dhe shqetėsimet serioze nė lidhje me cilėsinė e kujdesit pėr shėndetin e nėnės dhe tė fėmijės tregojnė pėr nevojėn pėr pėrpjekje tė bashkėrenduara me qėllim qė tė pėrmirėsohet kujdesi para dhe pas lindjes, si dhe cilėsia e kujdesit obstetrik. E. R REZIKSHMĖRITĖ DHE PĖRCAKTORĖT SHĖNDETĖSORĖ E.1. Pėrcaktorėt e mėnyrės sė jetesės E.1.1. Tė pirit e duhanit 35. Nė Shqipėri pirja e duhanit ėshtė bėrė njė faktor kryesor rreziku pėr shėndetin . Sipas tė dhėnave tė OBSH/HFA, 39% e tė rriturve nė Shqipėri janė duhanpirės tė rregullt/tė pėrditshėm, shifėr kjo shumė mė e lartė se niveli qė konstatohet nė vendet e Bashkimit Evropian. Nė pėrmbledhjet qė pėrgatit OBSH pėr vende tė ndryshme, pėrsa i pėrket duhanit jepet njė shifėr e frikshme prej 60% e meshkujve nė moshė tė rritur qė pijnė duhan rregullisht ēdo ditė. Ky ėshtė njė nga raportet mė tė larta nė Rajonin e Evropės, vetėm pas Federatės Ruse dhe Armenisė. Pirja e duhanit ėshtė mė pak e zakontė te gratė e rritura se tek meshkujt. Pėrhapja e madhe e pirjes sė duhanit tek tė rriturit konfirmohet nga vėzhgimet, por krahasueshmėria e tė dhėnave kufizohet pėr shkak tė pėrdorimit tė metodave tė ndryshme. Ndėrsa tė dhėnat e OBSH-sė tregojnė se numri i pėrgjithshėm i cigareve qė pi njė person nė vit (rreth 750 cigare) 20 UNICEF, “Vlerėsimi i kushteve shoqėrore dhe ekonomike tė rretheve nė Shqipėri”, Tiranė, 2000. 21 International Medical Corps, “Vlerėsimi i nevojave pėr infrastrukturėn e sistemit shėndetsor”, Tiranė, 1999. Page 44 21 ėshtė ndėr mė tė ultit nė Evropė, Shėrbimi pėr Kėrkime Ekonomike ka konstatuar se konsumi pėr frymė i cigareve ishte thuajse 2.150 nė vitin 1999 dhe nė nivelin mesatar qė ishte konstatuar nė vendet e Evropės Juglindore. Kėto tė dhėna duhet marrė me rezerva meqenėse ato mbėshteten nė shifra tregu dhe nuk marrin parasysh kontrabandėn e pėrhapur tė cigareve. Vlerėsohet se ēdo vit Shqipėria shpenzon rreth 260 milion USD pėr duhan. Ka tregues se pirja e duhanit te tė rinjtė (madje edhe te fėmijėt) u rrit nė mėnyrė tė konsiderueshme pas vitit 1990. Vėzhgimet qė janė bėrė me kampionė tė kufizuar tegojnė se rreth 90% e tė rinjve dhe 47% e fėmijėve e kanė provuar duhanin dhe se 65% e tė rinjve dhe 16% e fėmijėve janė tė varur prej tij. 22 36. Vlerėsimet e Agjencisė Ndėrkombėtare tė Kėrkimeve pėr Kancerin tregojnė se Shqipėria ka njėrėn nga incidencat mė tė larta tė kancerit tė mushkėrive te meshkujt tė grupuar sipas moshės nė Rajonin e Evropės. Nė vitin 2000, kjo shpeshtėsi u vlerėsua nė 79 pėr 100.000 burra, pothuajse njėlloj si nė Serbi dhe Bosnjė, por goxha mė e lartė se incidenca nė Evropėn Perėndimore (53 pėr 100.000). Pėrqindja e shpeshtėsisė sė kancerit tė mushkėrive te femrat (nė shifrat 13 pėr 100.000) ėshtė gjithashtu ndėr mė tė lartat nė Evropė. Tė dhėnat qė disponohen tregojnė se Shqipėria tashmė po paguan njė haraē tė madh pėr pėrdorimin e duhanit. Pėrhapja e pirjes sė duhanit ishte relativisht e ulėt pėrpara viteve nėntėdhjetė. Pėr shkak tė intervalit mes fillimit tė duhanit dhe ndikimit tė tij te shėndeti, epidemia ėshtė nė njė fazė relativisht tė hershme dhe vdekshmėria nga sėmundje qė lidhen me duhanin ka gjasa tė rritet pas shumė viteve mė pas. Figura 0.10: P ėrhapja e pirjes sė duhanit nė Shqipėri dhe nė Rajonin e Evropės Burimi: Atlas for Health in Europe, OBSH, 2003. E.1.2. Konsumi i alkoolit 37. Ndryshe nga tė pirėt e duhanit, nė Shqipėri konsumi i alkoolit ėshtė nė njė nivel tė ulėt, nė shifrat 1.4 litra i ekuivalentit tė alkoolit tė pastėr pėr person nė vit. Kjo ėshtė, pėr shembull, dhjetėfish mė 22 INSTAT, “Rinia dhe tranzicioni”, 2003. Page 45 22 pak se nė Portugali dhe pesėfish mė pak se nė Gjermani. Nuk ka tregues pėrsa i pėrket prirjeve tė kėtij konsumi dhe asnjė tė dhėnė pėr numrin e personve qė vuajnė nga alkoolizmi dhe psikoza alkoolike. Njerėzit pijnė verė dhe birrė, por konsumi i pijeve alkoolike ėshtė i ulėt. E.1.3. Pėrdorimi i drogave 38. Gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar, pati njė rritje pėrsa i pėrket trafikimit tė drogave dhe tani Shqipėria njihet si vendi kryesor tranzit pėr kontrabandėn e kanabisit, heroinės dhe kokainės . Llogaritet qė 20.000-30.000 shqiptarė pėrdorin droga tė kundraligjshme. Vėzhgimet kanė konstatuar se nė qytetet kryesore (Tiranė, Shkodėr, Vlorė dhe Durrės) rreth 4% e tė rinjve pėrdorin droga. Sidoqoftė, tė dhėnat e disponueshme nuk janė mjaft tė sakta dhe shifrat nuk e bėjnė dallimin mes pėrdoruesve tė drogave tė “buta” dhe tė forta. E.2. Faktorėt social-ekonomikė dhe tė mjedisit E.2.1. Pėrdorimi i ujit, i higjienės, strehimit dhe furnizimi me energji elektrike 39. Pėrdorimi i ujit tė pastėr dhe te parrezikshem mbetet njė problem i rėndėsishėm pėr shėndetin publik nė Shqipėri. Tė dhėnat e LSMS-sė tregojnė se mė pak se gjysmės sė popullsisė i vjen uji me tubacion brenda nė shtėpi (Tabela 1.9). Mė pak se 20% e banorėve tė zonave fshatare kanė ujė tė rrjedhshem brenda nė banesėn e tyre dhe mė pak se njė nė dy vetė pėrdor ujė te rrjedhshem, brenda ose jashtė banesės sė vet. Nga ana tjetėr, nė Tiranė, gati tė gjithė kanė ujė te rrjedhshem (97%), por shumica e njerėzve mendojnė se ky ujė nuk ėshtė i cilėsisė sė mirė pėr t’u pirė. Vetėm 41% e banorėve tė zonave fshatare kanė tualet brenda nė banesė, ndėrsa 45% nuk pėrdorin tualet me kanalizime. Krahasimet nė mbarė rajonin tregojnė se rajoni malor fshatar ka problemet mė tė kėqija tė higjienės, ndėrsa mė shumė se 90% e popullsisė sė Tiranės jeton nė banesa me tė paktėn njė tualet brenda. Sidoqoftė, edhe nė zonat qytetėse, ekziston rreziku serioz i ndotjes sė furnizimit me ujė nga ujėrat e zeza. Ėshtė llogaritur se vetėm nė Tiranė ka 24.000 bashkime tė tubacioneve tė ujėrave tė bardha me tubacionet e ujėrave tė zeza pėr shkak tė prishjeve tė tubacioneve. 23 Nė pėrgjithėsi, niveli i ulėt i pėrdorimit tė ujit qė vjen me tubacione dhe i higjienės sė papėrshtatshme e te pamjaftueshme vazhdon tė paraqesė njė rrezik serioz nė Shqipėri pėrsa pėrket epidemi tė sėmundjeve qė vijnė nga uji. Tabela 0.9: P ėrdorimi i ujit nė tė gjitha rajonet Bregdetare Qendrore Malore Tirana Gjithsej Burimi kryesor i ujit pėr familjet (% e shtėpive) Ujė i pijshėm brenda 44.8 45.8 29.7 92.1 48.3 Ujė i pijshėm jashtė 15.1 19.5 28.3 4.6 17.6 Autobot 0.4 1.5 0.3 0.1 0.9 ezmė publike 6.9 9.7 18.3 2.0 9.0 Burim ose pus 30.2 21.5 23.1 1.3 22.3 Lumė, liqen, pelllg 0.1 1.7 0.3 0.0 0.9 Tė tjera 2.5 0.3 0.0 0.0 0.9 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Burimi: LSMS 2002. 40. Mbulimi me rrjetin elektrik ėshtė gati i pėrgjithshėm. Sidoqoftė, shpėrndarja e shėrbimit ėshtė akoma e pasigurt dhe gjendja ėshtė mė e keqe nė bashkėsitė fshatare. Rreth 78% e popullsisė njofton pėr 23 Ministria e Shėndetsisė/Instituti i Shėndetit Publik, Strategjia pėr Shėndetin Publik dhe Nxitjen e Shėndetit. Page 46 23 ndėrprerje ditore, mesatarisht gati nėntė orė nė ditė. Tė dhėnat nė shkallė ndėrkombėtare tregojnė pėr njė lidhje tė ngushtė mes disponueshmėrisė sė energjisė elektrike dhe vdekshmėrisė foshnjore. Sipas tė dhėnave tė LSMS, 12.5% e popullsisė i shohin kushtet e tyre tė strehimit si tė papėrshtatshme, kryesisht nė zonat fshatare (16.5%), por edhe nė Tiranė (8.5%). E.2.2. Mbeturina tė ngurta 41. Vetėm gati gjysma e tė gjithė qytetarėve i kanė shėrbimet pėr heqjen e mbeturinave tė ngurta. .24 Hapja e ekonomisė ka ēuar nė rritjen e mallrave tė paketuar tė konsumit, qė ka rritur presionin mbi sistemin tashmė tė dobėt tė administrimit tė mbeturinave, siē e ka rritur presionin lėvizja e shpejtė e popullsive fshatare nė qytete. Kur nuk hiqen, mbeturinat lihen nė rrugė, ku tėrheqin insekte dhe kafshė qė janė pėrhapės bartės tė sėmundjeve tė transmetueshme. Nuk ka asnjė vend tė kontrolluar tė grumbullimit tė plehrave apo furra djegieje. Heqja e mbeturinave tė ngurta ėshtė pėrgjegjėsi e pushteteve vendore dhe do tė kėrkojė pėrpjekje tė bashkėrenduara nė vitet qė do tė vijnė, veēanėrisht nė qytetet kryesore. E.2.3. Rrugėt dhe volumet e trafikut 42. Edhe pse Shqipėria ka ende njė pėrqindje tė ulėt automjetesh nė krahasim me popullsinė e saj, siguria nė rrugė ėshtė bėrė njė rrezik serioz pėr shėndetin publik. Shqipėria ka pėrqindjen mė tė ulėt tė automjeteve nė rajon (66) pėr 1.000 vetė (Kroacia ka 274 pėr 1.000, Maqedonia ka 170 pėr 1.000 dhe Bosnja ka 114 pėr 1.000). Nė krahasim me vende tė tjera tė rajonit, volumi i trafikut nė Shqipėri ėshtė ende i vogėl (11 milion kilometra me automjete nė vit, kundrejt 44 milion nė Kroaci, 27 milion nė Maqedoni dhe 24 milion nė Bosnjė). Sidoqoftė, nė Shqipėri siguria nė rrugė ėshtė njė shqetėsim i konsiderueshėm. Vetėm 12% e rrugėve janė tė asfaltuara dhe vetėm 8% e gjithė rrugėve mund tė konsiderohen tė mira. Kombinuar me sinjalistikėn e kufizuar, numrin e lartė tė automjeteve tė vjetra nė pėrdorim dhe mėnyrat e kėqija nė drejtimin e automjeteve, cilėsia e keqe e rrugėve ēon nė pėrqindje tė larta tė vdekshmėrisė nga aksidentet rrugore (8.9 pėr 100.000). F. P ĖRFUNDIME DHE REKOMANDIME 43. Rezultatet shėndetėsore tė Shqipėrisė mbeten prapa vendeve tė tjera tė rajonit, ndonėse krahasohen nė mėnyrė tė kėnaqshme me ato tė vendeve tė tjera me tė ardhura mesatare. Tranzicionet politike dhe ekonomike nuk kanė pasur njė ndikim negativ tė pėrhershėm tek rezultatet e shėndetit, Nė qoftė se nė fillim tė viteve nėntėdhjetė disa tregues nė lidhje me shėndetin u pėrkeqėsuan, tė gjithė tė paktėn tani janė kthyer nė nivelin qė kishin nė vitin 1989 dhe shumica e tyre janė pėrmirėsuar. Sidoqoftė, gjendja shėndetėsore e popullsisė mbetet njė shqetėsim dhe shumica e treguesve pėrsa i pėrket rezultateve pėr shėndetin nuk krahasohen nė mėnyrė tė kėnaqshme me nivelet qė konstatohen nė Rajonin e Evropės Juglindore dhe janė nėn mesataren e Rajonit tė Evropės. Ndryshimet e shumta qė kanė ndodhur 15 vitet e fundit kanė kontribuar pėr pėrshpejtimin e tranzicionit demografik dhe epidemiologjik. Si rezultat, sistemi i Shqipėrisė i kujdesit pėr shėndetin pėrballet me sfida tė ndryshme . 44. Cilėsia e kujdesit shėndetėsor pėr nėnėn dhe fėmijėn duhet tė forcohet nė mėnyrė tė ndjeshme nė qoftė se Shqipėria pėrpiqet t’i pėrafrojė pėrqindjet e vdekshmėrisė sė nėnave dhe atė foshnjore me mesataren e rajonit. Me gjithė uljen e konsiderueshme qė arriti gjatė 50 viteve tė fundit, vdekshmėria foshnjore, vdekshmėria e fėmijėve nėn pesė vjeē dhe vdekshmėria e nėnave janė ende ndėr mė tė lartat nė Rajonin e Evropės dhe pasqyrojnė mė shumė cilėsinė e ulėt tė kujdesit para lindjes, obstetric dhe pas lindjes se sa pėrdorimin e kėtij kujdesi. Pa pėrpjekje konkrete pėr ta trajtuar kėtė 24 Ministria e Shėndetsisė/Instituti i Shėndetit Publik, Strategjia e Shqipėrisė pėr Shėndetin Publik Nxitjen e Shėndetit. Page 47 24 gjendje, nuk ka gjasa qė Shqipėria t’i pėrmbushė Objektivat e Zhvillimit tė Mijėvjeēarit qė lidhen me tė. Prandaj, pėrmirėsimi i shėndetit tė nėnės dhe fėmijės duhet tė jetė pėrparėsi e masave dhe punes pėr shėndetin publik. Vėmendje e veēantė u duhet kushtuar ēėshtjeve tė shėndetit tė nėnės dhe fėmijės nė zonat malore nė tė cilat ka njė vdekshmėri mė tė lartė foshnjore dhe tė fėmijėve nė krahasim me pjesėn tjetėr tė vendit. 45. Sistemi i kujdesit shėndetėsor i Shqipėrisė lipset ta kaojė theksin nga njė fokus thuajse eksluzivisht pėr kujdsin kurues te mė shumė kujes parandalues dhe promocion shėndetėsor. Profili epidemiologjik i Shqipėrisė po ndryshon dhe sistemi i kujdesit shėndetėsor nuk ėshtė i pėrgatitur mirė pėr t’u pėrballur me sėmundshmėrinė nė rritje tė sėmundjeve jongjitėse paralelisht me vėnien nėn kontroll tė sėmundjeve infektive. Kėto tė fundit janė prevalente dhe janė njė shkak kryesor i vdekjeve foshnjore dhe tė fėmijėve, por sėmundjet kardiovaskulare dhe kanceret janė vėrė shkaqet kryesore tė vdekjeve nė popullsinė e rritur. Ato pritet tė rriten nė mėnyrė tė ndjeshme me dyfishimin e popullsisė mbi 65 vjeē gjatė 20 viteve tė ardhshme. Njė pėrqindje e ndjeshme e sėmundjeve kronike mund tė parandalohen pėrmes promovimit tė mėnyrave tė shėndetshme tė jetesėsė, depistimit dhe masave parandaluese parėsore dhe dytėsore. Fokusi i rritur te kujdesi parandalues po bėhet pėr rrjedhojė njė prioritet i lartė pėr sistemin shėndetėsor tė Shqipėrisė. Fokusi kryesor duhet tė jetė te fuqizimi i kapacitetit pėr promovim shėndetėsor, si edhe pėr paranadlim parėsor dhe dytėsor tė sėmundjeve kardiovaskulare dhe tė kancereve. Kjo do tė kėrkojė punė tė organziuar pėr tė rritur kapaitetin e ofruesve pėr tė vlerėsuar siē duhet faktorėt e riskut pėr pacientėt dhe pėr tė menaxhuar efektivisht kushtet e riskut tė identifikuar. 46. Edhe pse prevalenca e HIV/SIDA raportohet tė jetė ende e ulėt, risku i transmetimit tė HIV ėshtė i lartė pėr shkak tė lėvizjes sė popullsisė dhe pėr shkak tė trafikimit tė qenieve njerėzore . Nė kėtė kontekst, puna nuk duhet drejtuar vetėm te grupet nė rrezik tė lartė (pėrdoruesit e drogave, punonjėsit seksualė komercialė, meshkujt homoseksualė, mėrgimtarėt) por duhet ndėrhutur gjithashtu me punėn pėr tė informuar dhe edukuar popullsinė nė pėrgjithėsi. Shqipėria duhet tė forcojė edhe kapacitetin pėr survejimin dhe tė ngrejė njė sistemi survejimi tė brezit tė dytė, tė zhvillojė laboratore reference jashtė Tiranės dhe tė fillojė me zbatimin e Strategjisė pėr HIV/SIDA, 47. Shqipėria lipset tė fuqizojė sistemin e informacionit shėndetėsor pėr tė mundėsuar marrjen e vendimeve tė mbėshtetura tek informacionet dhe monitorimin e performancės sektoriale. Sistemet e mira tė shėndetit publik varen nga mundėsia pėr tė marrė informacion tė menjėhershėm rutinė pėr gjėndjen e shėndetėsisė, shpėrthimet e sėmundjeve, faktorėt e riskut pėr shėndetin, perfomancėn e ofruesve tė shėrbimit dhe flukset e burimeve brenda sektorit. Statusi aktual i sistemit tė informacionit shėndetėsor, duke pėrfshirė tė dhėnat bazė pėr rezultatet shėndetėsore, ėshtė nė pėrjgithėsi jo adekuat pėr njė monitorim tė duhur tė performancės sektoriale dhe pėr marrje tė vendimeve tė mbėshtetura nė informacione. Informacioni shėdentsor nuk ka pasur as vėmendjen e duhur as financimin e duhur gjatė viteve tė fundit. Ndėrkohė qė ka pak personel me njohuri dhe aftėsi tė duhura pėr punėn kėrkimore mjekėsore dhe pėr statistikat mjekėsore, sidomos nėnivel rrethi, ISHP ka njė bazė tė mirė dhe do tė ishte organi i natyrshėm pėr tė marrė pėgjegjėsinė pėr mbledhjen dhe analizėn e informacionit shėndetėsor rutinė. Pra duhet shqyrtuar mundėsia e kthimit tė ISHP nė nyjen qendrore tė infromacionit shėndetėsor dhe pėr transferimin e tė gjitha pėrgjegjėsive pėr mbledhjen dhe analizėn e tė dhėnave te ky institucion. Ndėrkohė qė ISHP ka fituar tashmė pėrvojė tė ndjeshme pėr shkak tė punės me partnerė tė ndryshėm ndėrkombėtarė pėr aktivitetet e informacionit shėndetėsor dhe ato kėrkimore mjekėsore, duhet fuqizuar mė shumė kapaciteti i tij pėr t’u zhvilluar nė njė organ me kapacitet tė plotė qė mund tė nxjerrė tė dhėna dhe tė analiza tė nevojshme pėr tė mbėshtetur njė sektor shėndetėsor modern. Zhvillimi i njė kapaciteti tė besueshėm pėr informacionin shėndetėsor do tė kėrkojė edhe angazhim tė rritur financiar nga ana e qeverisė. Edhe Shkolla e Shėndetit Publik e ngritur kohėt e fundit mund tė kthehej nė njė nyje qendrore pėr analizėn e informacionit shėndetėsor. Page 48 25 48. Sistemi i survejimit dhe monitorimit tė sėmundjeve kėrkon fuqizim tė mėtejshėm. Ekziston sistemi i njoftimit tė hershėm pėr shpėrthimin e sėmundjeve (Alert) por ai lipset tė fuqizohet nė dy fronte: sė pari, pėrmes trajnimit dhe ritrajnimit tė mjekėve tė pėrgjithshėm tė cilėt veprojnė si persona qė pikasin pėr herė tė parė dhe raportojnė rastet e dyshimta; sė dyti, pėrmes forcimit tė kapacitetit tė ISHP pėr tė investiguar kėto raste dhe pėr t’u dhėnė autoriteteve qeveritare informacione dhe kėshilla tė pėrshtatshme nė kohė. 49. Nevojiten gjithashtu pėrpjekje pėr tė frenuar konsumin e duhanit qė po rritet me shpejtėsi dhe aksidentet vdekjeprurėse nga trafiku. Konsumi i duhanit nė Shqipėri ėshtė i lartė dhe pirja e duhanit ėshtė njė faktor i rėndėsishėm rreziku pėr shėndetin. Duke i krahasuar me pėrmasat e problemit tė tė pirit tė duhanit, pėrpjekjet qė janė bėrė nė tė kaluarėn dhe po bėhen tani pėr tė pakėsuar pirjen e duhanit duken tė pamjaftueshme. Ndikimi i pėrdorimit tė duhanit ka gjasa tė pėrkeqėsohet nė vitet e ardhshme, duke sjellė ndėrlikime tė mėdha pėr shėndetin e popullatės dhe nė sektorin e shėndetėsisė. Prandaj, zhvillimi i veprimtarive kundėr pirjes sė duhanit duhet tė shihet si njė pėrparėsi kryesore e veprimit publik. Pėrvoja ndėrkombėtare tregon se vetėm njė zbatimi i njė metode shumėsektoriale ndaj problemit tė pirjes sė duhanit dhe pėrpjekjet e vazhdueshme mund tė jenė tė efektshme. Gjithashtu, pėrqindja e aksidenteve tė trafikut qė po rritet me shpejtėsi kėrkon pėrpjekje tė bashkėrenduara pėr edukimin publik dhe bashkėrendimin e sektorit tė shėndetėsisė, policisė, pushteteve vendore dhe Ministrisė sė Transportit dhe Ministrisė sė Arsimit. Page 49 26 O ferta dhe shfrytėzimi i kujdesit shėndetėsor A. H YRJE 50. Nė kėtė kapitull bėhet njė shqyrtim i ofertės dhe i shfrytėzimit tė shėrbimeve shėndetėsore nė Shqipėri. Ai mbėshtetet nė tė dhėna administrative, tė ofruara nga MSH posaēėrisht pėr kėtė studim dhe tė dhėna nga LSMS tė viteve 2002 dhe 2004 pėr tė analizuar shfrytėzimin e kujdesit shėndetėsor. Shtojca 1 jep hollėsi tė mėtejshme nė lidhje me tė dhėnat e LSMS tė pėrdorura nė kėtė kapitull. B. O FERTA E KUJDESIT SHĖNDETĖSOR B.1. Oferta e kujdesit pėr pacientėt ambulator B.1.1. Planifikimi dhe drejtimi i objekteve shėndetėsore dhe i shėndetit publik 51. Nga ana administrative, Shqipėria ėshtė e ndarė nė 12 qarqe tė cilat pėrfshijnė 36 rrethe, 65 bashki dhe 309 komuna. Edhe sektori i shėndetėsisė ndjek tė njėjtėn nėn-ndarje nė nivel prefecture dhe rrethi. Secila prefecture pėrfshin rreth tre rrethe tė cilėt janė pėrgjegjės pėr administrimin e spitaleve tė rretheve, tėpoliklinikave dhe tė qendrave shėndetėsore parėsore (KSHP) pėrmes drejtorive tė shėndetit publik nė qark dhe nė rreth, tė cilėt janė nė varėsi tė MSH. Kujdesi shėndetėsor ofrohet nga njė numėr i madh ofruesish publik dhe njė numėr i kufizuar ofruesish privat. Ofruesi kryesor publik ėshtė Ministria e Shėndetėsisė. Edhe ministry tė tjera (ministria e Mbrojtjes, ajo e Arsimit, ajo e Drejtėsisė) ofrojnė shėrbime tė kujdesit shėndetėsor, mirėpo kapacitetet e tyre janė tė kufizuara. 52. MSH ėshtė ofruesi kryesor i kujdesit shėndetėsor nė Shqipėri. Ajo e ofron kėtė kujdes pėrmes njė rrjeti tė gjerė spitalesh, poliklinikash dhe qendrash tė kujdesit shėndetėsor parėsor. Nė sistemin e KSHP janė integruar edhe shėrbime tė specializuara si obstretikė-gjinekologjia dhe pediatria. Institute i Shėndetit Publik (ISHP) i cili ėshtė nė varėsi tė MSH, ėshtė pėrgjegjės pėr mbrojtjen e shėndetit (psh parandalimi dhe kontrolli i sėmundjeve infektive, vaksinimi i popullsisė), dhe pėr shėndetin mjedisor; ai punon kryesisht pėrmes drejtorive tė shėndetit publik nė rrethe. Kėto drejtori japin llogari si pėrpara Institutit tė Shėndetit Publik (ISHP) ashtu edhe pėrpara Ministrisė sė Shėndetėsisė. Autoritetet vendore janė drejtpėrdrejt pėrgjegjėse pėr ēėshtje tė tilla tė shėndetit publik si psh largimi i mbeturinave, furnizimi me ujė tė pijshėm dhe disa forma tė caktuara tė mbrojtjes sė mjedisit. Inspektimet sanitare shėndetėsore janė kompetencė e MSH. MSH kryen ndėrhyrje vertikale nė programe kombėtare tė tilla si: vaksinimi i fėmijėve, shėndeti riprodhues, ndjekja e sėmundjeve epidemike, HIV/SIDA, dhe programin kombėtar kundėr tuberkulozit. Kėto programe zbatohen me ndihmėn e qendrave shėndetėsore dhe tė ambulancave si edhe pėrmes fushatave njohėse (psh kundėr HIV/SIDA) nė nivel kombėtar dhe vendor. B.2. Disponibiliteti i kujdesit ambulator 53. Njė sistem bazė KSHP i orientuar nė drejtim tė shėndetit tė nėnės dhe fėmijės ėshtė ngritur pėrpara vitit 1990 pėrmes njė rrjeti mbarėkombėtar qendrash shėndetėsore dhe ambulancash . Megjithatė, megjithė kėtė rrjet tė gjerė KSHP, pėrpara fazės sė tranzicionit, sistemi i kujdesit shėndetėsor ishte i orientuar kryesisht nga kujdesi dytėsor, dhe vazhdon tė jetė i tillė. Kujdesi shėndetėsor parėsor ofrohet pėrmes njė rrjeti qendrash shėndetėsore dhe ambulancash, i plotėsuar me poliklinika nė qytet. Poliklinikat janė pėrgjegjėsi e spitalit tė rrethit ose e spitalit rajonal nė varėsi tė tė cilit janė dhe ofrojnė Page 50 27 kujdes tė mjekut specialist. Pronėsia e disa prej objekteve tė kujdesit parėsor nė fshat iu ėshtė kaluar njėsive tė pushtetit vendor nga mesi i viteve ’90. Transferimi i pronėsisė sė objekteve qė ofrojnė kujdes parėsor nė qytet ėshtė nė vijim. Megjithatė, tė gjitha objektet e kujdesit shėndetėsor parėsor funksionojnė nėn adminsitrimin e pėrgjithėm tė degėve tė MSH nė rrethe the nė qarqe. Pėrjashtim bėn Qarku i Tiranės. Nė kuadėr tė njė projekti pilot pėr decentralizimin, ėshtė ngritur Autoriteti Shėndetėsor Rajonal i Tiranės pėr tė administruar tė gjitha KSHP, pėrfshirė poliklinikat dhe shėndetin publik nė Qark. 54. Nė vitin 1997, qeveria ka hartuar njė politikė pėr KSHP me standarte planfikimi tė cilėt synojnė tė arrijnė njė ambulancė nė ēdo fshat dhe njė qendėr shėndetėsore nė ēdo komunė, dhe tė krijojnė ekipe tė KSHP me mjekė tė familjes. Kujdesi jospitalor nė sektorin publik ofrohet nė qendrat shėndetėsore, ambulanca, poliklinika dhe me vizita nė shtėpi. Nė pėrgjithėsi, qendrat shėndetėsore gjenden nė qendrat administrative tė komunave dhe nė qytete tė vogla dhe nė fshatra. Qendrat shėndetėsore nė zonat fshatare kanė teknologji mjekėsore tė kufizuar dhe njė numėr tė vogėl shtretėrish, kryesisht pėr kujdes materniteti, edhe pse norma e zėnies sė shtretėrve nuk e kalon shifrėn 10 pėrqind. Qendrat shėndetėsore janė tė paisura me 1 deri nė 3 mjekė tė pėrgjithshėm (MjP) dhe me infermierė. Nė zonat fshatare, njė qendėr shėndetėsore tipike ka pėr personel njė infemiere dhe njė mami. Poliklinikat janė tė paisura me mjekė specialistė dhe me MjP – kėta tė fundit janė emėruar nė kėto poliklinika pėr tė shėrbyer si pika e pare e kontaktit pėr tė gjithė pacientėt qė i drejtohen polilinikės. Ekipet e kujdesit parėsor tė kryesuara nga MjP nė objektet e KSHP presupozohen tė veprojnė si portierė pėr kujdesin dytėsor. Megjithatė, kapėrcimi ėshtė i shpeshtė pėr shkak tė mendimit se cilėsia e kujdesit ėshtė e ulėt. 55. Infrastruktura e kujdesit shėndetėsor parėsor u dėmtua shumė gjatė trazirave tė viteve ’90 dhe procesi i rindėrtimit tė objekteve ende vazhdon. Trazirat civile nė fillim dhe nė mes tė viteve ’90 sollėn njė dėm tė konsiderueshėm tė rrjetit tė kujdesit parėsor, duke ēuar nė njė rėnie tė madhe tė numrit tė objekteve funksionuese. Gjatė viteve tė fundit, ėshtė bėrė njė punė intensive pėr tė rinovuar dhe modernizuar shumė objekte tė KSHP, por gati njė e dyta e tė gjitha ambulancave vazhdojnė tė jenė jofunksionuese. Aty ku personeli i emėruar vazhdon tė qėndron nė vendin e punės, ofron shėrbime nga mjedise tė tjera, qofshin kėto edhe shtėpitė e tyre. Nė vitin 2003, MSH raportoi gjithsej 2,133 objekte KSHP nga tė cilat 582 qendra shėndetėsore, 1,501 ambulanca dhe 50 poliklinika, shifra tė pėrafėrta me vitin 2000 (Tabela 2.1). Megjithatė, jo tė gjitha kėto objekte janė nė funksionim. Gati 700 ambulanca mendohet se janė nė funksionim, megjithėse nuk dihet numri i rasteve kur personeli e ofron shėrbimin nga mjedise tė tjera alternative. Tabela 0.1: Numri i objekteve t ė kujdesit ambulator, 1995 dhe 2000-2003 Vitet 1995 2000 2001 2002 2003 Popullsia gjithsej 3,185,000 3,113,000 3,132,000 3,150,000 3,169,000 Qendra shėndetėsore 622 580 604 571 582 Numri i qendrave shėndetėsore pėr 1000 pop 0.20 0.19 0.19 0.18 0.18 Ambulanca 1,832 1,505 1,433 1,375 1,501 Numri i ambulancave pėr 1000 pop 0.58 0.48 0.46 0.44 0.47 Poliklinika, qytet 53 50 50 50 50 Numri i poliklinikave pėr 1000 pop 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 Gjithsej 2,507 2135 2087 1996 2133 Page 51 28 Gjithsej /1000 pop 0.79 0.69 0.67 0.63 0.67 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. 56. Ka njė ndryshueshmėri tė theksuar rajonale pėrsa i takon disponibilitetit dhe mbulimit tė objekteve tė kujdesit shėndetėsor parėsor. Tabela 2.2 tregon se Qendra ka gati 39% tė popullsisė dhe njė pėqindje mė tė madhe tė objekteve tė KSHP (54%). Krahasuar me pėrqindjen e tyre tė popullsisė, zonat e Malėsisė dhe Tirana janė tė shėrbyera mė mirė me poliklinika. Pėrqindja e numrit gjithsej tė objekteve tė KSHP nė Tiranė ėshtė mė e vogėl se pėrqindja e popullsisė, kryesisht pėr shkak tė pėrfaqėsimit tė pakėt tė ambulancave. Megjithatė, Tirana e kompenson kėtė diferencė me numrin e spitaleve tė cilėt ofrojnė shėrbime ambulatore. Nė mėnyrė tė ngjashme, ka njė ndryshueshmėri tė madhe pėrsa i takon zonave tė mbulimit mes qarqeve, siē tregohet nga Tabela 1.3 2 5 Mesatarisht, ka 5,274 banorė pėr njė qendėr shėndetėsore, 2,045 pėr njė ambulancė dhe 62,638 pėr njė poliklinikė, qė rezulton nė njė zonė mesatare mbulimi prej 1,440 banorė pėr objekt tė kujdesit ambulator, me ndryshueshmėri tė madhe midis qarqeve. Krahasuar me rekomandimet e OBSH-sė 26 , kėto zona mbulimi janė relativisht tė vogla. Tabela 0.2: Shp ėrndarja e objekteve tė KSHP, si % totalit 2003 Zona Qendra s hėndetėsore Ambulance Poliklinika Tė gjitha objektet KSHP Pop Gjithsej Gjithsej Gjithsej Gjithsej Gjithsej Qendėr 46% 58% 35% 54% 39% Bregdet 28% 30% 20% 30% 32% Malėsi 11% 5% 12% 7% 10% Tirana 15% 7% 33% 9% 19% Shqipėria 582 1501* 50 2133 100% 100% 100% 100% 100% Shėnim: vetėm rreth 700 ambulanca janė nė funksionim. Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. Tabela 0.3: Zonat e mbulimit t ė popullsisė me objekte tė KSHP, sipas qarqeve Numri i banorėve pėr objekt tė KSHP Zona Qarku Qendra shėndetėsore Ambulance Poliklinika Tė gjitha objektet KSHP Berat 5,079 1,021 64,340 839 Elbasan 5,668 1,570 90,684 1,213 Gjirokaster 2,686 752 37,610 579 Korce 5,765 1,128 53,036 927 Qendėr Shkoder 3,288 3,612 128,237 1,698 Durres 16,345 2,452 122,590 2,096 Fier 8,139 2,161 127,515 1,685 Lezhe 3,061 2,067 53,061 1,206 Bregdet Vlore 3,860 1,892 96,491 1,253 Diber 4,868 5,753 63,285 2,531 M alėsi Kukes 4,284 2,931 37,131 1,663 25 Nė mungesė tė informacionit pėr numrin e ambulancave qė funksionojnė aktualisht, informacioni pėr zonėn totale tė mbulimit lipset tė interpretohet me rezerva, edhe pse shifrat mbi ndryshueshmėrinė e zonave tė mbulimit pėr qendrat shėndetsore dhe poliklinikat konfirmojnė ndryshueshmėrinė e madhe nė lidhje me zonat e mbulimit. 26 OBSH rekomandon njė zonė mbulimi prej 10,000 deri nė 15,000 banorė pėr qendėr shėndetsore me njė mjek; 2,000 deri nė banorė pėr ambulancat me infermiere apo mami. Page 52 29 Tirana Tirana 7,034 6,101 37,369 3,005 Mesatare pėr Shqipėrinė 5,274 2,045 62,638 1,440 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. 57. Deri nė njėfarė shkalle kėto dallime midis qarqeve janė shkaktuar nga stimujt financiar pėr ofruesit. Nė fillim tė periudhės sė tranzicionit, shumė mjekė u arguan nga zonat fshatare dhe nga zonat e thella tė joshur nga shanset mė fitimprurėse qė ofronin spitalet tretėsore dhe sektori privat nė qytete, sidomos nė Tiranė. Futja e pagesės sė re pėr MjP, e cila ofronte edhe njė pagesė pėr frymė me peshė mė tė madhe pėr popullsinė nė fshat dhe atė tė izoluar, mundi tė tėrheqė disa MjP nė zonat fshatare por me shumė vėshtirėsi nė zonat e thella. Rreth 1% e popullsisė nė 15 bashkėsi mbetet jashtė normave tė caktuara nga MSH pėr njė mjek tė pėrgjithshėm. Gati njė e dyta e kėsaj popullsie gjendet nė qarkun malor tė Lezhės. Pėr tė kufizuar numrin e mjekėve qė punojnė nė qytete, mjekėt e fshatit duhet tė rregjistrojnė tė paktėn 1,700 pacientė krahasuar me 2,000 pacientė nė qytet pėr t’u paguar nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor (ISKSH). Politika e KSHP e hartuar nė vitin 1997 propozon qė banorėt duhet tė jenė tė lire tė rregjistrohen me atė ofrues qė duan. Madhėsia e zones sė mbulimit dhe numri i banorėve tė rregjistruar nuk pėrputhen, ēka tregon njė raportim mė tė madh tė banorėve tė rregjistruar nga mjekėt pėr tė arritur shifrat minimale tė ISKSH pėr pagesėn pėr frymė dhe nevojėn pėr tė identifkuar njė grup tė pavarur pėr tė qenė pėrgjegjės pėr procesin e rregjistrimit qė pėrcakton pagsėn pėr mjekun. Njė tjetėr arsye pėr kėtė ndryshueshmėri tė madhe ėshtė lėvizja e madhe e brendshme dhe e jashtme e popullsisė nė Shqipėri gjatė dekades sė fundit. B.3. Produktiviteti i ofruesve tė kujdesit parėsor 58. Shfrytėzimi i objekteve tė kujdesit shėndetėsor parėsor nė Shqipėri ėshtė i ulėt, qė ēon nė njė produktivitet tė ulėt tė burimeve fizike dhe njerėzore tė kėtyre objekteve. Tabela 2.4 tregon ndryshueshmėrinė e madhe tė produktivetit tė qendrave shėdetsore mes qarqeve, por nė pėrgjithėsi tregon njė shfrytėzim tė ulėt. Disa qendra shėndetėsore nė fshat kanė vizita deri nė 3 pacientė nė ditė. siē tregohet edhe nė kreun 3, shfrytėzimi i ulėt i objekteve tė kujdesit parėsor ēon edhe nė njė produktivetet tė ulėt tė personelit tė kujdesit shėndetėsore, me njė numėr vizitash mesatare pėr mjek gati tetė pacientė nė ditė, ku nė disa qarqe ėshtė madje edhe 3 pacientė nė ditė. Po tė marrim njė kohė mesatare kontakti me pacientin prej 20 minutash, kjo do tė sugjeronte qė njė mjek mesatar i kujdesit parėsor shpenzon vetėm 2.5 orė nė ditė duke punuar me pacientė. 59. Njė shqyrtim edhe mė i hollėsishėm i produktivitetit tė mjekėve tė kujdesit ambulator nė qarkun e Tiranė tregon se produktiviteti i mjekėve specialistė ėshtė edhe mė i ulėt se mjekėt e pėrgjithshėm, sidomos nė qendrat shėndetėsore (tabela 2.5). Mjekėt e familjes janė paksa mė produktivė se mjekėt specialistė, ēka dėshmon pėr njė ofertė tė tepėrt me mjekė specialistė. Duke patur parasysh qė Tirana raporton norma mė tė larta pėrdorimi se qarqet e tjera, produktiviteti jashtė Tiranės duhet tė jetė edhe mė i ulėt. Tė tjerė kanė konstatuar se produktiviteti i qendrave KSHP nė qytet ėshtė ndjeshėm mė i lartė se nė fshat, dhe produktiviteti i ulėt lidhet me personel tė tepėrt dhe shfrytėzim tė pakėt tė objekteve, ēka shkakton rritje tė konsiderueshme tė kostos mesatare tė njė vzite KSHP nė njė object shėndetėsor 27 . Ndryshueshmėria e madhe e disponibilitetit dhe shfrytėzimit tė objekteve dhe tė personelit tė kujdesit parėsor nxjerr nė pah nevojėn pėr tė pare edhe njė here standartet e shėrbimit tė kujdesit tė parėsor dhe pėr tė ristrukturuar realizimin e kėtij shėrbimi nė pėrputhje me shpėrndarjen dhe nevojat e popullsisė. 27 Fairbanks, A. dhe G. Gaumer, Organizimi dhe financimi i kujdesit shėdentsor parėsor nė Shqipėri: probleme, ēėshtje dhe metoda alternative, PHR+, Tirana, 2003 Page 53 30 Tabela 0.4: Numri i vizitave p ėr qendėr shėndetėsore nė ditė Zona Qarku Qendra shėndent gjithsej Numri pacienteve per mjek ne dite Berat 14 7 Elbasan 10 7 Gjirokaster 7 5 Korce 22 9 Qendėr Shkoder 12 5 Durres 43 7 Fier 21 7 Lezhe 5 5 Bregdet Vlore 12 10 Diber 5 3 M alėsi Kukes 10 6 Tirana Tirana 9 4 Burimi : Ministria e Shėndetėsisė. Tabela 0.5: Produktiviteti i mjek ėve qė punojnė nė objektet ambulatore, sipas objekteve, 2003 Numri i vizitave nė ditė Lloji i objektit Vendndodhja nė qarkun e Tiranės Mjekė familjeje Mjek specialist Urban I 9.2 5.6 Urban II 7.1 3.0 Rural III 4.2 1.1 Rural IV 5.4 1.1 Qendra shėndetėsore Total 6.7 3.3 Poliklinika Total 11.1 6.5 Poklinika speciale Total n/a 1.8 Objekte tė tjera Total n/a 2.7 Objekte shėndetėsore gjithsej 3.6 Burimi: Plani Shėndetėsor Rajonal i Tiranės. Aneksi L: Produktiviteti i institucioneve tė kujdesit parėsor. C. O FERTA E KUJDESIT SPITALOR C.1. Drejtimi i spitaleve 60. MSH ėshtė pronarja dhe administratorja e tė gjithė spitaleve, me pėrjashtim tė Spitalit Ushtarak . Spitalet publike drejtohen nga njė kryemjek i cili ėshtė nė krye tė funksionimit dhe drejtimit tė spitalit, por nuk ėshtė i trajnuar pėr tė drejtuar spitale. Pėr rrjedhojė, shumė prej tyre u mungojnė aftėsitė drejtuese tė cilat duhet pėr tė drejtuar me efektivitet njė spital modern. Pėr mė tepėr, ata shpesh vijojnė tė punojnė si mjek nė spital ose nė praktika private, duke e pakėsuar kėshtu kohėn dhe pėrpjekjet pėr drejtimin e spitalit. Spitalet publike kanė njė autonomi tė kufizuar financiare dhe administrative. I gjithė personeli shėndetėsor rekrutohet dhe emėrohet nė spitale nga qendra (MSH), sipas kėrkesave tė kryemjekėve. OBSH-ja dhe donatorė tė tjerė po ndihmojnė MSH tė ndryshojė kėtė drejtim spitali tė kaluar kohe dhe tė ngrejė kapacitetet pėr tė pėrdorur isntrumenta modernė pėr kujdesin e urgjencės Page 54 31 (triage), metodat e duhura tė financimit, procesin e decentralizimit nė drejtim, vlerėsimin e punės pėrmes treguesve dhe standartet e cilėsisė pėr licensimin dhe akreditimin 2 8 . C.2. Disponibiliteti i kujdesit spitalor 61. Kapaciteti spitalor i Shqipėrisė (3.04 shtretėr pėr 1,000 banorė) ėshtė disi mė i mire se i shumė vendeve me tė ardhura tė mesme e tė pakta, por ėshtė nė skajin e poshtėm nė shkallėn europiane. Nė Shqipėri ka 50 spitale, nga tė cilėt 46 raportuan aktivitet me shtretėr nė vitin 2003. Me njė mesatare prej 1.53 spitale pėr 100,000 banorė, Shqipėria raporton njė dendėsi tė ngjashme spitalesh si Kroacia (1.78), Hungaria (1.76), Turqia (1.66), dhe Sllovenia (1.4), por njė dendėsi goxha mė tė lartė se Hollanda (1.2) dhe Suedia (0.9) 29 . Ndėrkohė qė Shqipėria ka dendėsinė mė tė ulėt tė shtretėrve nė trevėn e EAQ-s, disa vende perėndimore, duke pėrfshirė Suedinė, Finlandėn, Spanjėn dhe Turqinė, raportojnė dendėsi mė tė ulėta se Shqipėria (shih Figurėn 2.1). Figura 0.1: Shtret ėrit spitalor pėr 100,000 banorė, njė krahasim ndėrkombėtar, 2003 303.6 260 280 330 749 720 0 200 400 600 800 S h q i p ė r i a T u r q i a S p a n j a K a n a d a j a R u m a n i a B u l g a r i a Burimi: OECD tė dhėnat shėndetėsore 2004. Tabela 0.6: Numri i spitaleve dhe i shtret ėrve nė Shqipėri, 1993-2003 Vitet 1993 1995 2000 2001 2002 2003 Spitale 50 51 50 50 50 50 Shtretėr / 100.000 275.7 319.2 326.3 328.1 313.7 303.6 Burimi: Treguesit shėndetėsorė tė Shqipėrisė pėr vitet 1993-2003 Ministria e Shėndetėsisė. 62. Ėshtė marrė njė vendim pėr tė ngritur njė rrjet spitalor me tri nivele, me spitale rrethi dhe rajoni dhe me kujdes tretėsor nė Tiranė, i cili nuk ka gjetur ende zbatim , meqėnėse nuk ėshtė arritur gjithmonė njė marrėveshje pėr uljen nė nivel tė disa objekteve nė spital rrethi dhe nė ngritjen e disa tė tjerave njė nivel mė lart. Struktura me tri nivele parashikon 23 spitalė rrethesh tė vendosur nė qendrat e rretheve tė cilėt do tė ofronin katėr shėrbime bazė (pediatri, obstetrikė-gjinekologji, kirurgji dhe patologji), 11 spitale rajonalė tė vendosur nė qendrat e prefekturave tė cilėt do tė ofronin shėrbime tė specializuara nė okulistikė, ortopedikė, traumatologji, neuro-psikiatri, mjekėsi tė kraharorit dhe sėmundje infektive, sė bashku me shėrbimet bazė. Shėrbimi tretėsor ofrohet nė Tiranė, nė Qendrėn Spitalore Uni- versitare tė Tiranės, Spitalin Osbtretik-Gjinekologjik tė Tiranės, Spitalin e Sėmundjeve tė Mushkėrisė, i cili ofron trajtim afatgjatė pėr pacientėt me tuberkuloz; dhe Spitali Ushtarak. Ky i fundit ėshtė nė vartėsi tė Ministrisė sė Mbrojtjes, dhe ėshtė i specializuar pėr traumatologji dhe ka edhe departamentin uni- 28 WHO: Reforma spitalore nė Shqipėri. http://www.euro.who.int/hosmgt 29 WHO. Baza e tė dhėnave “shėndetsi pėr tė gjithė”. http://data.euro.who.int/hfadb/ Page 55 32 versitar tė ortopedisė. Tani mbeten edhe 9 spitale rurale, tė vartėsi tė drejtpėrdrejtė tė Spitaleve tė Rretheve dhe tė cilėt funksionojnė si pjesė integrale e spitaleve nė rrethe. Ata ofrojnė shėrbime tė pato- logjisė dhe pediatrisė. 2 spitale psikiatrikė, njė nė Vlorė dhe njė nė Elbasan, janė tė specializuar nė traj- timin e pacientėve psiqik kronikė dhe akut. Pėrveē spitaleve tretėsore, gjenden edhe tre institucione tė specializuara, Qendra Kombėtare e Mirėqėnies dhe Zhvillimit tė Fėmijėve, Klinika e VIP-ave; dhe Qen- dra e Helikopterėve. Disponibiliteti i spitaleve dhe i shtretėrve ndryshon nga njėri qark nė tjetrin, nga 0.78 spitale pėr 100,000 banorė nė Fier dhe Shkoder nė 3.6 spitale pėr 100,000 nė Gjirokaster. (Tabela 2.7). Tabela 0.7: Shp ėrndarja nė qarqe e tė gjithė spitaleve qė ofrojnė kujdes spitalor nė Shqipėri, 2003 Zona Qarqet Spitale tė MSH Spitale / 100,000 Shtretėr spitalorė Shtretėr/ 100,000 Personel gjithsej pėr shtrat Berat 4 2.07 431 223.29 1.16 Elbasan 6 1.65 1,071 295.26 1.00 Gjirokaster 4 3.55 372 329.70 1.23 Korce 4 1.51 835 314.88 1.05 Qendėr Shkoder 2 0.78 653 254.61 1.32 Durres 2 0.82 544 221.88 1.74 Fier 3 0.78 678 177.23 0.82 Lezhe 3 1.88 334 209.82 1.62 Bregdet Vlore 6 3.11 831 430.61 1.02 Diber 4 2.11 518 272.84 1.18 M alėsi Kukes 3 2.69 383 343.83 1.17 Tirana Tirana Region 6 1.00 2,399 401.24 1.88 Shqiperia gjithsej 50 1.53 9,049 303.6 1.27 Burimi : Treguesit e shėndetėsisė pėr Shqipėrinė 1993-2003 Ministria e Shėndetėsisė. 63. Konsolidimi i departamenteve tė spitaleve do tė mundėsonte rritje tė efiēencės. Disa spitale nė Shqipėri raportojnė njė numėr relativisht tė lartė departamentesh identike brenda tė njėjtit spital ose brenda tė njėjtės zonė. Pėr shembull, Spitali “Nėnė Tereza” ka katėr departamente tė patologjisė dhe ka qytete me dy ose mė shumė spitale (psh Durres, Elbasan, Skrapar) ku secili ka njė department tė patologjisė. Tirana ka gjithsej 10 departamente tė urgjencės nė 3 spitale me 8 salla urgjence nė Klinikėn Universitare “Nėnė Tereza”, 1 nė Spitalin e Sėmundjeve tė Mushkėrisė dhe 1 nė Spitalin Universitar Obstetrik. Departamentet e urgjencės janė tė kushtueshėm, pėr shkak tė intensitetit tė pėrdorimit tė burimeve, njė arsye pėrse disa vende perėndimore kanė njė numėr tė vogėl sallash urgjence nė qytete, pėr shembull nė Vankuver tė Kanadasė, qė ka njė numėr tė ngjashėm popullsie, ka vetėm 2 salla urgjence pėr tė rritur dhe njė pėr fėmijė, po ashtu nė Bazel tė Zvicrės ka 3 salla urgjence (1 pėr tė rritur, 1 pėr fėmijė dhe 1 pėr OB/GJIN). Ndėrkohė qė kjo shpėrhapje e objekteve mund ta bėjė tė vėshtirė shkrirjen e departamenteve tė ndryshme nė periudhėn afatshkurtėr, planifikimi i duhur i kėsaj ēėshtjeje duhet tė jetė njė pjesė integrale e pėrgatitjes sė hartės sė spitaleve pėr Shqipėrinė, e cila do tė orientojė investimet nė sektorin spitalor nė tė ardhmen. C.3. Produktiviteti spitalor Kapaciteti spitalor ka vazhduar tė rritet gjatė dekadės sė shkuar, megjithė numrin e pakėsuar tė shtrimeve dhe periudhave mė tė shkurtra tė qėndrimit nė spital. Rritja e kapaciteti spitalo r nė krahasim me popullsinė dhe pėrqindjet nė rėnie tė shtrimeve dhe periudhat mė tė shkurtra tė qėndrimit (ALOS) kanė ēuar nė njė rėnie me dhjetė pikė pėrqindje tė zėnies sė shtretėrve spitalorė qysh prej vitit 1993. Gjatė pesė viteve tė fundit, treguesit kryesor tė performances sė spitaleve, pėfshirė pėrqindjet e shtrimit, ALOS, zėnien e shtretėrve dhe normat e qarkullimit tė shtretėrve kanė qėndruar nė njė nivel tė ulėt (Tabela 2.8), ēka tregon mungesė efiēence nė produktivitet dhe burime tė pashfrytėzuara tė spitaleve. Page 56 33 Krahasuar me vende tė tjera europiane, spitalet shquptare raportojnė norma relavisht tė ulėta shtrimesh, operacionesh dhe zėniesh tė shtretėrve. Normat vjetore tė zėnies sė shtretėrve nė spitalet shqiptare (29.4 nė vitin 2003) janė dukshėm mė tė ulėt se ato tė spitaleve nė Austri (46.9), Hungari (41.7) dhe nė Mbretėrinė e Bashkuar (56.8) nė vitin 2002. 30 . Tabela 0.8: Shfryt ėzimi i objekteve tė kujdesit spitalor nė Shqipėri, 1993-2002 Vitet 1993 1995 2000 2001 2002 2003 Shtrimet nė spital pėr 100 ban. nė vit 8.96 8.97 8.55 8.79 8.83 8.74 Koha mesatare e qėndrimit ALOS 12.2 9.1 6.9 7 6.7 6.6 Norma e zėnies sė shtretėrve % 63 63 52.0 52.8 53.1 53.6 Norma e qarkullimi tė shtretėrve 29.0 28.11 26.9 26.4 28.6 29.4 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė, Shqipėri. Treguesit e Shėndetėsisė pėr Shqipėrinė, 1993-2003. Shėnim: normat e qarkullimi tregojnė numrin e pacientėve pėr njė shtrat nė vit = (numrin e shtretėrve tė disponueshėm – numrin e shtretėrve tė zėnė) *(numrin e ditėve tė periudhės)/ (numrin e nxjerrjeve nga spital gjatė periudhės). 64. Njė numėr i madh spitalesh tė vogla me norma tė ulėta shfrytėzimi dhe zėnieje tregojnė njė strukturė spitalore nė pėrgjithėsi jo-optimale. Mbi 60 pėrqind e Spitaleve tė Shqipėrisė janė tepėr tė vegjėl pėr tė shfrytėzuar ekonominė e shkallės. 30 nga 46 spitalet tė cilėt raportojnė aktivitet me pacientė tė shtruar kanė mė pak se 200 shtretėr, por pėrbėjnė vetėm njė tė katėrtėn e kapacitetit tė shtretėrve tė vendit dhe kanė njė pėrqindje tė barabartė shtrimesh (figura 2.2). Tė dhėnat ndėrkombėtare tregojnė se spitalet akute me mė pak se 200 shtretėr janė tepėr tė vegjėl pėr tė ofruar gamėn e gjerė tė funksioneve tė spitaleve akute dhe pėr tė arritur ekonominė e shkallės, ndėrsa spitalet qė kanė mė shumė se 600 shtretėr janė nė gjendje tė ofrojnė ekonominė e shkallės 31 . Vetėm tre spitale kanė mė shumė se 500 shtretėr, por ata kanė rreth 28% tė tė gjithė shtretėrve spitalorė dhe 30% tė numrit gjithsej tė shtrimeve. Spitali mė i madh, Spitali Universitar i Tiranės raporton normėn mė tė lartė tė zėnies dhe ka gati 20 pėqind tė tė gjitha shtrimeve nė vend. Normat e zėnies sė shtretėrve rriten disi mė shumė nė spitalet mė tė mėdhenj, ndėrsa kohėqėndrimi mesatar (ALOS) ėshtė i ngjashėm nė tė gjithė llojet dhe madhėsitė e spitaleve, me pėrjashtim tė spitalit psikiatrik (tabela 2.9). Tabela 0.9: Shp ėrndarja e spitaleve dhe shfrytėzimi, sipas numrit tė shtretėrve, 2003 Spitale tė MSH Shtretėr Shtrime Numri i shtretėrve Gjithsej % Gjithsej % Gjithsej % Norma e zėnies sė shtretėrve ALOS < 49 shtretėr 11 23.9% 331 3.7% 5,392 2.0% 26.7% 6.7 50 - 99 9 19.6% 728 8.0% 16,000 6.0% 34.5% 5.6 100 -199 10 21.7% 1,386 15.3% 44,438 16.5% 47.8% 5.9 200 - 299 7 15.2% 1,774 19.6% 59,064 22.0% 67.5% 35.8 (*) 300 - 399 3 6.5% 1,072 11.8% 27,331 10.2% 53.5% 76.0 (*) 400 - 499 3 6.5% 1,236 13.7% 37,232 13.9% 39.0% 4.8 500 - 599 2 4.3% 1,099 12.1% 27,459 10.2% 48.3% 7.3 1000+ 1 2.2% 1,423 15.7% 51,609 19.2% 74.4% 7.5 Gjithsej 46 100% 9,049 100% 268,525 100% 53.6% 6.7 Shėnim: (*) pėrfshin spitalet psikiatrike secili prej tė cilėve ka ALOS mė shumė se 100 ditė. Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. . Treguesit e Shėndetėsisė pėr Shqipėrinė, 1993-2003. 30 OECD, Health Data 2004, 2 nd edition. http://www.oecd.org/document/30/0,2340,en_2649_37407_12968734_1_1_1_37407,00.html 31 Komisioni i Makroekonomisė dhe i Shėndetsisė. Grupi i punės 5. Page 57 34 Figura 0.2: P ėrqindja pogresive e shtretėrve nė spitale 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Pėrqindja progresive e spitaleve P ė r q i n d j a p r o g r e s i v e e s h t r e t ė r v e Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 65. Spitalet e vogla kanė norma tė ulėta tė zėnies sė shtretėrve dhe njė raport ndjeshėm mė tė lartė personel/shtretėr tė shfrytėzuar se objektet mė tė mėdha, qė nxjerr mė shumė nė pah pėrdorimin e pamjaftueshėm tė kėtyre burimeve tė pakta. Spitale tė vogla me mė pak se 100 shtretėr raportojnė norma tė zėnies sė shtretėrve qė janė shumė mė tė ulėta se ato tė spitaleve mė tė mėdha. Kjo reflekton mungesėn e besimit qė kanė pacientėt te kėto objekte spitalore. Kapacitetet e pamjaftueshme njerėzore dhe paisjet e pamjaftueshme i shtyjnė njerėzit tė shfrytėzojnė spitalet e mėdha, duke i anash- kaluar kėto spitale tė vogla. Nga ana e saj, kjo ēon nė dy probleme tė efiēencės: shkaton hospitalizim joadekuat ku rastet mė pak tė rėnda trajtohen nė spitalet tretėsore dhe nė tė njėjtėn kohė ēon nė shfrytėzim tė pakėt tė shėrbimeve dhe burimeve njerėzore nė spitalet e vogla. Spitalet me mė pak se 50 shtretėr kanė thuajse 4 punonjės pėr shtrat tė zėnė dhe normat e zėnies nėn 30 pėrqind, qė tregon kosto tė larta personeli dhe produktivitet tė ulėt.. Kjo mund tė krahasohet me mesataren prej 2.5 punonjės pėr siptalet me 200 os emė shumė shtretėr. Shfrytėzimi i pakėt i objekteve tė vogla ēdon edhe nė shqetėsime nė lidhje me cilėsinė e kujdesit qė mund tė ofrojnė kėto objekte. Vėllimet e vogla tė pacientėve sjellin vėllime tė pamjaftueshme pacientėsh pėr mjekėt, ēka nga ana e vet vė nė rrezik cilėsinė e shėrbimit. Tabela 0.10: Personeli i spitaleve sipas madh ėsisė dhe tipareve tė spitaleve, 2003 Punonjės pėr shtrat Punonjės pėr shtrat tė zėnė Nr shtretėrve spitale tė MSH Norma e zėnies sė shtretėrv Mjekė Infermie re Tė tjerė Gjiths ej Mjekė Infermi erė Tė tjerė Gjithse j < 49 shtretėr 26.7% 0.14 0.55 0.34 1.03 0.52 2.07 1.26 3.85 50 – 99 34.5% 0.20 0.73 0.44 1.36 0.57 2.11 1.27 3.95 100 -199 47.8% 0.19 0.67 0.49 1.35 0.39 1.40 1.04 2.82 200 – 299 67.5% 0.17 0.49 0.52 1.19 0.26 0.73 0.77 1.76 300 – 399 53.5% 0.10 0.28 0.22 0.60 0.18 0.52 0.41 1.12 400 – 499 39.0% 0.21 0.53 0.57 1.30 0.53 1.35 1.46 3.34 500 – 599 48.3% 0.19 0.46 0.45 1.10 0.38 0.95 0.94 2.27 1000+ 74.4% 0.29 0.76 0.86 1.91 0.38 1.02 1.16 2.56 Gjithsej 53.6% 0.19 0.56 0.52 1.27 0.36 1.04 0.97 2.37 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. 66. Normat e zėnies ndryshojnė nė mėnyrė tė konsiderueshme nga njėri qark nė tjetrin, qė pasqyron dallimet rajonale tė kapaciteteve spitalore dhe normat e ndryshueshme tė shfrytėzimit. 6 nga 10 qarqe raportojnė norma zėnieje nėn 40 %. Vetėm dy qarqe, Lezha dhe Dibra nė zonėn malore raportojnė norma tė zėnies rreth 50 %. ALOS relativisht i shkurtėr pasqyron deri diku kapacitetin e kufizuar spitalor pėr tė trajtuar rastet mė pak tė rėnda jashtė Tiranės. Nė tė njėjtėn kohė, ALOS relativisht Page 58 35 i shkurtėr nė objektet e kujdesit tretėsor nė Tiranė sugjerojnė se njė pėrqindje e ndjeshme e rasteve tė trajtuara nė kėto objekte mund tė jenė raste tė thjeshta tė cilėt nuk kėrkojnė kujdes dytėsor ose tretėsor 3 2 . Tabela 0.11: Shfryt ėzimi i kujdesit spitalor nė gjithė spitalet, sipas qarqeve dhe me krahasim, 2003 Z ona Qarku Shtrime pėr 100 banorė T ė gjitha shėrbimet pėr 100,000 K irurgji / 100,000 N orma e zėnies (%) A LOS Berat 7.98 1,207.6 1,207.6 35.4 4.8 Elbasan 6.35 1,638.9 1,451.5 40.4 17.6 Gjirokaster 8.72 797.7 931.5 36.2 5.4 Korce 7.01 1,200.7 1,017.0 37.0 6.3 Qendėr Shkoder 7.24 1,407.6 1,349.5 33.2 4.4 Durres 5.97 1,377.0 1,101.6 44.7 4.9 Fier 6.57 1,214.5 1,011.4 35.0 3.9 Lezhe 7.63 1,542.3 733.8 52.4 6.3 Bregdet Vlore 10.56 1,281.5 1,622.4 42.1 39.9 Diber 7.76 1,778.2 891.2 55.4 6.8 M alėsi Kukes 10.35 1,759.5 954.3 39.2 5.6 Tirana Tirana 4.16 1,809.2 4,463.5 50.3 7.5 Shqipėria gjithsej (2003) 8.74 1,468.5 1,813.3 53.6 6.7 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė, Shqipėri. . Treguesit e Shėndetėsisė pėr Shqipėrinė, 1993-2003. Tabela 0.12: Shfryt ėzimi i objekteve tė kujdesit spitalor, njė krahasim mes vendeve, 2002-2003 Vendi Shtretėr spitalorė / 100,000 Shtrime / 100 pop ALOS Norma e zėnies (%) Operacione / 100,000 Shqipėria 2003 303.6 8.74 6.6 53.6 1,813.3 Turqia 2003 260.0 8.11 5.8 62.0 3,115.8 Rumania 2003 749 24.92 n/a n/a 17,065.3 Bullgaria 2003 720 17.54 n/a n/a n/a Spanja, 2003 280 11.94 9 77.2 5,252.1 BE 2002 795.8 18.55 9.5 76.9 7,200.7 Shėnim: Vendet e tjera kanė spitale tė kujdesit akut me njė nivel mė tė lartė tė kujdesit tretėsor i cili nuk ėshtė i pranishėm nė Shqipėri, dhe kjo shpjegon ALOS mė tė gjatė. Burimi: OBSH Baza e tė dhėnave “Shėndetėsi pėr tė gjithė”. http://data.euro.who.int/hfadb/ 67. Finalizimi i hartės sė spitaleve nė vend ėshtė njė parakusht i rėndėsishėm pėr investimet e orientuara mire nė tė ardhmen pėr tė rritur cilėsinė e ulėt tė infrastruktures spitalore tė Shqipėrisė . Ndėrkohė qė duhen marrė parasysh shqetėsimet nė lidhje me krijimin e mundėsisė pėr popullsinė pėr tė pėrdorur spitalet, ekziston nevoja pėr ta shqyrtuar me kujdes hartėn e spitaleve tė Shqipėrisė dhe pėr tė pare mundėsinė e mbylljes tė disa prej objekteve mė tė vogla ose pėr t’i kthyer ato nė objekte tė kujdesit ambulator. Duhen pare edhe mundėsitė pėr tė organizuar mė mire departamentet e shumta me tė njėjtin profil nė zonat me mbulim relativisht tė vogėl ose ndonjėherė edhe brenda tė njėjtit spital. Pėr mė tepėr, duhet shqyrtuar edhe vendimi pėr tė ngritur njė spital rajonal i cili do tė ofronte njė game tė konsiderueshme shėrbimesh nė ēdo prefekture, po tė kemi parasysh burimet e kufizuara tė Shqipėrisė pėr tė mbajtur njė rrjet tė tillė spitalesh. Duke pasur parasysh nevojat e mėdha pėr investime nė sektorin 32 Studimet nė SHBA, Kanada, Europėn Perėndimore dhe Australi kanė evidentuar pėrqindje tė ndjeshme tė ditėve tė shtrimit nė spital qė nuk ishin tė nevojshme nga ana klinike 32 , ēka rezultoi nė ulje mbresėlėnėse tė ALOS nė kėto vende. Page 59 36 spitalor, ekziston nevoja e ngutshme pėr tė finalizuar hartėn e spitaleve mbėsthetur nė efiēencėn, cilėsinė dhe mundėsinė e pėdorimit dhe pastaj tė prėdoret kjo hartė pėr tė orientuar investimet nė kėtė sektor. D. O FERTA E SHĖRBIMEVE NĖ SEKTORIN PRIVAT 68. Megjithėse sektori privat ėshtė ende relativisht i vogėl, rėndėsia e tij pėr tė ofruar shėrbime jospitalore po rritet. Sektorėt e kujdesit dental dhe ai farmaceutik janė nė pėgjithėsi tė privatizuar. Ofrimi i kujdesit tjetėr shėndetėsor mbizotėrohet ende nga ofruesit publik, por rėndėsia e sektorit privat po rritet nė fushat e diagnostikimit dhe tė shėrbimeve jospitalore. Disa shėrbime private financohen dhe organizohen nga OJQ tė huaja, agjenci private dhe organizma fetarė. Nuk ka spitale private, edhe pse ligji pėr spitalet e lejon krijimin e objekteve private spitalore. Pėrvoja ndėrkombėtare tregon qė pėr shkak tė investimeve kapitale fillestare tė larta pėr spitalet, spitalet private nė vendet me tė ardhura tė pakta nė pėrgjithėsi kėrkojnė njė tė ardhme tė sigurt pėr tė funksionuar pėrmes kontratave tė shėrbimit me blerės publik ose privat. 69. Objektet private janė tė pėrqendruara nė dy qytetet mė tė mėdha, nė Tiranė dhe nė Durrės. Shumica e objekteve tė sektorit privat janė tė paisura dhe tė organizuara mire, dhe nė pėrgjithėsi ofrojnė shėrbime diagnostikimi dhe trajtimi tė tekonologjisė sė lartė dhe njė infrastrukture mė tė mire se ajo e objekteve tė sektorit publik. Shifrat e MSH sugjerojnė se rreth 4.300 profesionistė mjekėsorė punojnė nė sektorin privat tė kujdesit shėndetėsor, ku dentisėt dhe farmacistėt zėnė rreth njė tė tretėn dhe 45 pėrqind respektivisht. Tabela 2.10 jep njė pamje pėr vitin 2003. Dy tė tretat e zyrave tė mjekėve private dhe e objekteve private tė diagonstikimit gjenden nė Tiranė dhe nė Durrės. Tabela 0.13: Numri i objekteve private jospitalore, sipas qarqeve, 2003 Lloji i kujdesit jospitalor Tirana Durres Qarqe tė tjera Shqipėria Numri gjithsej i ofruesve privat: Numri i objekteve private jospitalore, nga tė cilėt 1,212 161 1,412 2,785 Zyra mjekėsh 402 29 195 626 Qendra diganostikimi laboratorik 60 5 27 92 Dentistė 376 61 533 970 Farmaci private 374 66 657 1,097 Ofrues privat gjithsej pėr 1,000 banorė: Numri i objekteve private jospitalore, nga tė cilėt 2.03 0.66 0.63 0.91 Zyra mjekėsh 0.67 0.12 0.09 0.20 Qendra diganostikimi laboratorik 0.10 0.02 0.01 0.03 Dentistė 0.63 0.25 0.24 0.32 Farmaci private 0.63 0.27 0.30 0.36 Shpėrndarje nė pėrqindje nėpėr qarqe Numri gjithsej i objekteve private jospitalore 44% 6% 51% 100% Burimi: Sektori i Liēensimit. MSH Tirana. 70. I nformacionet gojore thonė se pėrqindja e kujdesit privat tė ofruar nga mjekė tė sektorit publik mund tė jetė duke u rritur, megjithėse mjekėve dhe infermiereve tė sektorit publik nuk u Page 60 37 lejohet tė punojnė nė praktika private 33 . Tė dhėnat e anketės familjare tė vitit 2004 ka gjetur se diēka mė shumė se 10 pėrqind atyre qė kishin kėrkuar kujdes jospitalor i ishin drejtuar njė ofruesi privat, megjithėse statistikat zyrtare thonė se ka vetėm 626 zyra mjekėsh privat dhe 907 mjekė tė licensuar privat, krahasuar me mė shumė se 2,100 objekte jospitalore publike. Strategjia afatgjatė e qeverisė pėr sektorin e shėndetėsisė parashikon se njė pjesė e mire e kujdesit parėsor mund tė ofohet nė periudhėn afatmesme dhe afatgjatė pėrmes mjekėve tė pavarur tė kujdesit parėsor ose pėmes grupeve tė mjekėve tė pavarur. Nė ttėrėsi, mund tė pritet qė sektori privat tė luajė njė rol gjithnjė e mė tė madh nė ofrimin e kujdesit shėndetėsor me rritjen e ekonomisė dhe me zhvillimin e sistemit shėndetėsor. Kutia 2.1 jep disa prej parakushteve pėr njė pėrfshirje tė suksesshme tė sektorit privat nė realizimin e kujdesit shėndetėsor. Kutia 0.1: Faktorė tė cilėt prekin zhvillimin e sektorit privat nė fushėn e kujdesit shėndetėsor Tre faktorė duhen tė ekzistojnė pėr tė mbėshtetur politikėn efektive publike pėr ofruesit privat tė kujdesit nė njė sistem shėndetėsor: (i) hartuesit e politikave tė kenė njohuri nė lidhje me aftėsitė, veprimtaritė dhe financat e sektorit privat; (ii) dialog i vazhduar midis palėve tė interesuara publike dhe private pėr pėrmirėsimin e shprehjes sė politikave; dhe, (iii) instrumenta tė institucionalizuar politikash pėr ndėrveprim (sidomos pėr financimin, rregullimin dhe pėrhapjen e informacionit) ku sektori privat tė kontribuojė nė objektivat e pėrgjithshėm tė politikės shėndetėsore. Strategjitė pėr rritjen e kontributit tė sektorit privat pėr objektivat shėndetėsorė pėrfshijnė: (a) pėrdorimin e sektorit privat ekzistues nė formėn e kontraktimit, rregullimit, njė game mekanizmash tė afrimit me publikun (pėrhapje informacioni dhe edukim), kalimi i subvencioneve te ofruesit (sidomos OJQ) tė cilėt u shėrbejnė tė varfėrve, ose e ushtrojnė aktivitetin nė zona ku banojnė tė varfėr; (b) mbėshtetjen e rritjes sė sektorit privat pėr tė kontribuar pėr objektivat e rėndėsishėm tė sektorit nė zonat e synuara pėrmes kontraktimit, subvencioneve dhe njė kuadri rregullator; dhe, (c) konvertimi/privatizimi i ofruesve publikė nė ofrues tė sektorit privat. Burimi: Harding, A. (2001): Pjesėmarrja private nė shėrbimet shėndetėsore, manual. Banka Botėrore. 71. Kuadri rregullator i Shqipėrisė ėshtė i pamjaftueshėm pėr tė pėrdorur siē duhet pėrfitimet e ofruesve tė kujdesit shėndetėsor tė sektorit privat pėr sistemin shėndetėsor. Sektori i kujdesit shėn- detsor karakterizohet nga njė asimteri informacioni, e cila ēon nė tė meta tė tregut meqėnėse konsuma- torėt e shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor kanė informacion dhe njohuri teknike tė pamjaftueshme pėr tė gjykuar nėse po shėrbehet me sasinė, llojin dhe cilėsinė e duhur tė kujdesit. Pėr rrjedhojė, qeveria duhet tė luajė rolin e vet pėr tė regulluar veprimtarinė e sektorit privat, pėr tė siguruar qė pacientėn tė mos jenė tė rrezikuar dhe pėr tė plotėsuar standartet minimale tė kujdesit. Kjo pėrfshin mes tė tjerash paisjen e ofru- esve me lejė, akreditimin dhe kontrollin e objekteve, krijimin e kėrkesave tė raportimit dhe hartimin e po- litikave tė ēmimeve pėr kujdesin privat. Shumica e kėtyre funksioneve janė ende tė zhvilluara keq nė Shq- pėri. Edhe pse ofruesit privat nė Shqipėri duhet tė kenė njė lejė pėr tė ushtruar aktivitetin, sistemi nuk zba- tohet gjithmonė dhe MSH e ka tė vėshtirė tė hartojė dhe tė zbatojė standarte pėr tė siguruar cilėsi tė mjaf- tueshme kujdesi dhe sigurinė e pacientėve. Pėr mė tepėr, as MSH as ndonjė organ tjetėr nuk mban tė dhė- na tė mjaftueshme pėr ofruesit privat; ka njė informacion tė pamjaftueshėm pėr veprimtaritė e sektorit pri- vat nė sistemin e kujdesit shėndetėsor e kapaciteti pėr tė monitoruar kėto veprimtari nė pėrgjithėsi mungon. 72. Me dhėnien e autonomisė ofruesve privat dhe me zhvillimin e sektorit privat do tė jetė e rėndėsishme qė Shqipėria tė vendosė njė kuadėr tė fuqishėm rregullator dhe tė krijojė mekanizmat pėr tė siguruar kontrollin e cilėsisė. Njė kuadėr rregullator mbėshtetės pėr ofrimin privat tė kujdesit shėndentsor ėshtė i njė rėndėsie tė veēantė pėr tė siguruar qė sektori privat ndihmon nė arritjen e qėllimeve tė pėrgjithshme tė sektorit siē janė rezultate shėndetėsore tė pėrmirėsuara, rritje e efiēencės dhe kufizim i kostove. Nevojitet njė sistem efektiv i rregullimit tė sigurisė dhe tė cilėsisė dhe i inspektimit pėr 33 Mjekeve te spitalit universitar u lejohet te angazhohen edhe ne praktike private. Page 61 38 tė siguruar standarte tė mjaftueshme tė cilėsisė pėr paisjet dhe objektet, dhe nė veēanti pėr tė mbrojtur pacientėt dhe personelin nga praktikat e rrezikshme. Ekzistojnė njė sere mekanizmash rregullatore dhe pėrzgjedhja e duhur varet kryesisht nga objektivat rregullatore, burimet financiare dhe njerėzore nė dispozicion, dhe nga niveli i njohurive teknike nė vend. Pėrveē legjislacionit dhe rregulloreve, licensimi i ofruesve, sistemi i akreditimit dhe i ēertifikimit janė instrumenta bazė qė pėrdorin vendet pėr tė rregulluar ofrimin privat (por edhe atė publik) shėndetėsor. Agjenci tė pavarura rregullatore dhe organe tė profesionistėve mund tė luajnė njė rol tė rėndėsishėm nė kėtė fushė. 73. Shqipėria ka ndėrmarrė njė punė tė madhe pėr krijimin e standarteve pėr spitalet dhe ka nisur punėn nė drejtim tė ngritjes sė sistemit tė akreditimit tė spitaleve . Me mbėshtetjen e OBSH-sė, Shqipėria ka hartuar 252 standarte gjithsej, tė cilėt mbulojnė fushat kryesore tė funksionimit tė spitaleve. MSH ka pėrgatitur gjithashtu edhe treguesit e monitorimit, tė cilėt, sė bashku me standartet, pėrbėjnė njė instrument pėr vlerėsimin e jashtėm tė spitaleve dhe njė bazė pėr ngritjen e njė programi akreditimi. Standartet po pilotohen tani nė katėr spitale tė Shqipėrisė (Berat, Lezha, Durres dhe nė Spitalin e Sėmundjeve tė Mushkėrive nė Tiranė) rezultatet e tė cilit priten nė fund tė korrikut 2005. Kėto pilotime mund tė ēojnė nė disa ndryshime dhe nė nevojėn pėr t’u miratuar. MSH mendon gjithashtu tė ngrejė njė organ akreditimi, duke nisur me njė zyrė brenda saj, e cila mė vonė mund tė jetė mė e pavarur dhe tė dale jashtė MSH. Arritjet e deritanishme janė me tė vėrtetė tė mira. Megjithatė, pėrpara se tė merret vendimi pėrfundimtar pėr mekanzimat e pėrshtatshėm pėr tė arritur kontrollin e cilėsisė nė kontekstin shqiptar, u duhet dhėnė pėrgjigje njė sere pyetjesh tė rėndėsishme, pėfshirė pyetjen nėse ekzistojnė kapacitetet e burimeve financiare dhe njerėzore pėr tė mbėshtetur njė sistem akreditimi (shih Kutinė 2.1) Kutia 0.2: Licensimi dhe akreditimi i ofruesve t ė kujdesit shėndetėsor Licensimi dhe akreditimi . Akreditimi ėshtė njė mjet pėr tė nxitur nė mėnyrė tė rregullt pėrmirėsimin e vazhdueshėm tė cilsisė sė shėrbimeve shėndetėsore. Akreditimi ndėrthur pėrmirėsimin dhe vlerėsimin e brendshėm me mekanizmat e vlerėsimit tė jashtėm dhe pėrdor njė grup standartesh, tė hartuar ose tė pėrshtatur sipas nevojave tė njė vendi. Spitalet mund tė kėrkojnė akreditimin e njė agjencie ndėrkombėtare akreditimi, por shumica e vendeve parapėlqejnė tė zhvillojnė sistemet e tyre duke pėrshtatur modelet dhe standartet ekzistuese tė shėrbimeve. Akreditimit mund t’i nėnshtrohen lloje tė ndryshme ovruesish tė kujdesit shėndetėsor: spitale, qendra tė kujdesit parėsor, praktika tė mjekėve tė pėrgjithshėm, etj., si edhe mund tė akreditohen edhe veprimtari apo departamente tė veēanta (psh laboratore). Nė shumicėn e sistemeve tė akreditimit, ofruesit kryejnė njė vlerėsim tė brendshėm, duke punuar vazhdimisht pėr tė arritur nivelin e kėrkuar tė kujdesit, ndėrsa njė organ akreditues ofron vlerėsime tė jashtme periodike dhe jep statusin e akreditimit ofruesit tė shqyrtuar. Ky status mund tė jepet me os epa kushte; pėr njė periudhė standart ose pėr njė periudhė tė kufizuar. Nė rastin e dytė, do tė shpreheshin qartė nevojat pėr pėrmirėsim. Ekzistojnė disa modele – tė detyrueshme ose vullnetare, publike ose private – dhe vendet mund tė kenė mė shumė se njė organizėm akreditues (psh veē pėr KSHP dhe veē pėr spitalet). Shumė organe akreditimi ofrojnė edhe trajnim pėr personelin drejtues tė ofruesve si edhe pėr vlerėsuesit e jashtėm. Standartet e realizimit tė shėrbimit pėrmirėsohen nė mėnyrė periodike pėr t’u pėrshtatur me zhvillimin e sektorit shėndetnsor nė pėrjgithėsi dhe me shkencėn e mjekėsisė dhe tė infermieristikės nė veēanti. Standartet mund tė mbulojnė tė gjitha aspektet e ofrimit tė kujdesit shėndetėsor, dmth burimet fizike dhe njerėzore, infrakstrukturėn, drejtimin dhe administrimin, pėrbėrėsit organizativė, procese tė ndryshme (klinike dhe administrative), si edhe rezultatet e dėshirueshme nga procesi i kujdesit. Nėse harrtohen dhe miratohen udhėzuesit e praktikės klinike, ata duhen prėfshirė nė procesin e standarteve tė akreditimit. Pėvoja ndėrkombėtare ka treguar se ēėshtjeve financiare dhe institucionale u duhet dhėnė njė zgjidhjeqysh nė fillim nė mėnyrė qė investimet pėr zhvillimin e sistemit tė akreditimit tė mos shkojnė dėm. Disa vende e kanė kuptuar se kostot e funksionimit tė njė sistemit akreditimi nuk mund tė mobilizohen pas bėrjes sė investimeve tė ngritjes dhe krijimit Futja e suksesshme e mekanizmave tė pėrmirėsimit tė cilėsisė nė pėrgjithėsi dhe i sistemve tė akreditimit tė nė veēanti kėrkojnė gjithashtu: (a) njė ndėrgjegjėsim tė personelit dhe pacientėve tė spitaleve pėr rėndėsinė e Page 62 39 pėrmirėsimit tė vazhdueshėm tė cilėsisė; (b) pėrfshirje aktive tė drejtuesve tė spitaleve nė procesin e pėrmirėsimit tė cilėsisė, (c) emėrim ose caktim tė punonjėsve tė veēantė nė spitale pėr t’u marrė pėrditė me ēėshtjet e cilėsisė dhe pėr tė ndihmuar nė pėrgatitjen pėr vlerėsimin e brendshėm si edhe pėr atė tė jashtėm; (d) trainim i njė numri tė mjaftueshėm vlerėsuesish tė jashtėm (I paraprirė nga njė programi trajnim i trajnerėve); (e) sigurimi i kuadrit ligjor; dhe (f) pėrfshirja e Fondit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor ose i ndonjė agjencie tjetėr. Me njė sistemi licensimi njė autoritet qeveritar i jep lejen njė praktikuesi individ ose njė organizate tė kujdesit shėndetėsor pėr tė funksionuar ose pėr t’u angazhuar nė profesion mbėshtetur nė disa standarte minimale. Pėrgatitja e njė sistemi tė tė forte licensimi, mbėshtetur te standarte transparente licensimi pėr tė siguruar njė nivel minimal tė kujdesit spitalor do tė paraprinte nė pėrgjithėsi pėrgatitjen e njė sistemi akreditimi i cili synon pėrmirėsimin e vazhduar tė cilėsisė. 74. Si prioritet tė parė, sistemi i licensimit tė ofruesve duhet tė fuqizohet ndjeshėm pėr tė shėrbyer si njė instrument qė do tė siguronte njė cilėsi mė tė lartė tė kujdesit. Kjo do tė kėrkojė njė veprim tė shpejtė pėr tė hartuar standartet e duhura tė licensimit. Po ashtu duhet pare mundėsia pėr tė futur procedure tė vėrtetimit tė nevojave pėr paisjet e nivelit tė lartė dhe pėr procedurat me rrezikshmėri tė lartė. Kjo do tė ndihmonte mbėshtetjen e vendimeve tė qarta dhe tė informuara pėr investime tė tilla dhe pėr tė planfikuar me kujdes futjen dhe shprėndarjen e njė teknologjie tė tile mjekėsore, e cila do tė ishte thelbėsore pėr kufizimin e kostove. E. S HFRYTĖZIMI I KUJDESIT SHĖNDETĖSOR 75. Tė dhėnat administrative sugjerojnė se shqiptarėt kanė mė pak kontakte jospitalore me ofruesit e kujdesit shėndetėsor se banorėt e vendeve tė tjera tė trevės sė EAQ. Tabela 2.10 tregon normėn mesatare vjetore tė vizitave te objektet shėndetėsore tė KSHP nė sektorin publik e cila ka rėnė nga 1.78 nė vitin 2000 nė 1.6 vizita pėr frymė nė vitin 2003. Kjo mund tė jetė pjesėrisht njė reflektim i shfrytėzimit nė rritje (paēka tė vogėl) tė objekteve private nga ata tė cilėt janė tė acaruar prej cilėsisė sė ulėt tė kujdesit qė ofrohet nė objekteve publike. Norma e vizitave pėr frymė e Shqipėrisė ėshtė mė poshtė se normat mesatare tė vizitave tė raportuara nė EAQ, dhe mė poshtė se vlerat e raportuar anė Maqedoni dhe Turqi dhe nė Finlandė me njė prej sistemeve shėndetėsore mė efiēente (Figura 2.3). Tabela 0.14: Shfryt ėzimi i kujdesit ambulator nė objektet KSHP nė Shqipėri, 2000-2003 Vitet Vizita nė KSHP 2000 2001 2002 2003 Vizita gjithsej, nė mijė 5,547 5,524 4,835 5,099 Vizita pėr frymė / vit 1.78 1.76 1.53 1.61 Vizita gjithsej / objekt/ ditė (300 ditė pune) 8.66 8.82 8.07 7.97* Shėnim: Vizita/objekt/ditė mbėshtetet nė tė gjitha objektet e raportuara. Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. Page 63 40 Figura 0.3: Normat e vizitave n ė KSHP pėr frymė nė vit, krahasim midis vendeve 1.61 2.6 2.96 4.3 : 6.48 : 6.69 : 2.35 0 2 4 6 8 S h q i p ė r i a 2 0 0 3 T u r q i a ( 2 0 0 1 ) M a q e d o n i a ( 1 9 9 5 ) F i n l a n d a ( 2 0 0 1 ) E A Q ( 2 0 0 2 ) B E ( 2 0 0 2 ) A L K ( : 2 : 0 : 0 : 2 : ) Burimi: Statistikat HNP, Banka Botėrore. http://devdata.worldbank.org/hnpstats. 76. Shfrytėzimi ambulator ndyrshon nė mėnyrė tė konsiderueshme mes qarqeve. Vizitat shkojnė nga 3.2 vizita pėr frymė nė Durrės nė mė pak se njė nė Dibėr dhe Elbasan. Ėshtė interesente qė Durrėsi, i cili shfaq njė normė mė tė madhe kontakti nė tėrėsi, shfaq edhe vizitat mė tė ulėta pėr frymė nė poliklinika, ēka ēon nė ngarkesė mė tė madhe pėr mjekėt e kujdesit parėsor dhe pak kapacitet tė pavėnė nė punė nė kėtė qark. Kjo mund tė jetė pjesėrisht njė pasqyrim i faktit qė projekti pilot i sigurimeve shėndetėsore me Spitalin e Durrėsit mund tė ketė dhėnė rezultate tė mira pėrsa i pėrket rolit portier tė mjekėve tė pėrgjithshme. Nga ana tjetėr, tė dhėnat tregojnė gjithashtu pamundėsinė pėr ta luajtur kėtė rol nga sistemi i kujdesit parėsor nė Qarkun e Tiranės ku janė 80 % e kontakteve nė poliklinika, me gjithė punėn e organziuar pėr tė pėrmirėsuar infrastrukturėn e kujdesit parėsor. Normat mė tė larta tė vizitave vjetore raportohen nė qendrat shėndetėsore dhe poliklinkat dhe nė dy qarqet me zonat mė tė mėdha tė mbulmit, Durrės dhe Tiranė, ēka tregon se zonat e mėdha tė mbulimit nuk i pengojnė njerėzit tė pėrdorin kujdesin shėndetėsor. Kėto norma mė tė larta tė raportuara tė kontakteve nė Durrės dhe Tiranė kanė gjasa tė rriten edhe mė, po tė kemi parasysh praninė krahasueshmėrisht tė lartė tė ofruesve formal privat nė kėto qytete. Ato mund tė pasqyrojnė njė mbulim mė tė lartė me sigurime shėndetėsore dhe nė tėrėsi probabilitetin mė tė ulėt pėr tė paguar pėr kujdesin ambulatory nė kėto qytete krahasuar me pjesėn tjetėr tė vendit (shih kreun 5). Tabela 0.15: Numri i vizitave KSHP p ėr frymė/vit, sipas qarqeve dhe objekteve shėndetėsore, 2003 Zona Qarqet Qendrat shėndetėsore Ambulan cat Poliklinikat Vizita nė shtėpi HC Vizita nė shtėpi HP Vizita gjithsej Berat 0.80 0.22 0.38 0.02 0.01 1.43 Elbasan 0.53 0.13 0.32 0.01 0.01 0.99 Gjirokaster 0.86 0.09 0.51 0.01 0.00 1.49 Korce 1.13 0.28 0.57 0.03 0.01 2.02 Qendėr Shkoder 1.10 0.45 0.30 0.16 0.05 2.07 Durres 0.78 1.37 0.24 0.02 0.75 3.16 Fier 0.77 0.27 0.48 0.02 0.01 1.56 Lezhe 0.47 0.14 0.72 0.02 0.03 1.39 Bregdet Vlore 0.93 0.18 0.32 0.03 0.01 1.47 Diber 0.29 0.18 0.31 0.03 0.01 0.82 M alėsi Kukes 0.71 0.04 0.25 0.06 0.01 1.06 Tirana Tirana 0.39 0.07 1.78 0.01 0.01 2.26 Vizita vjetore pėr frymė 0.70 0.28 0.67 0.03 0.07 1.75 Burimi: Treguesit shėndetėsor tė Shqipėrisė pėr vitet 1993-2003 Ministria e Shėndetėsisė. Page 64 41 E.1. Shfrytėzimi i kujdesit spitalor 77. Edhe pse janė nė fund tė shkallės europiane, normat e shtrimit nė spital nė Shqipėri janė tė ngjashme me vende tė tjera tė EJL. Normat e shtrimeve nė spital duken se kanė mbetur tė qėndrueshme gjatė dhjetėvjeēarit tė shkuar, me gjithė rritjet nė fillim dhe nė mes tė viteve ’90. ka ndryshueshmėri tė theksuar nė normat e shtrimit nė spital (figura 2.4). Pėrqindja mė e lartė e operacioneve kirurgjike nė Durrės dhe nė Tiranė sugjerojnė se njė pėrqindje e madhe e popullsisė pėrreth shkojnė nė kėto qytete pėr trajtim spitalor, meqėnėse shėrbimet qė kėrkohen nuk gjenden ose nėse cilėsia e spitaleve qė ndodhen mė pranė mendohet si e pamjaftueshme. Figura 0.4: Shfryt ėzimi i shėrbimit spitalo pėr frymė nė qarqe, 2003 Shfrytėzimi i shėrbimit spitalor nė qarqe, 2003 0 10 20 30 40 50 B e r a t E l b a s a n G j i r o k a s t e r K o r c e S h k o d e r D u r r e s F i e r L e z h e V l o r e D i b e r K u k e s T i r a n a Shtrime / 100 banorė Lindje / 1,000 banorė Operacione / 1,000 banorė Burimi: Ministria e Shėndetėsisė E.2. Kėrkesa pėr kujdesin mbėshtetur te gjetjet e anketės familjare 78. Nė kėtė pjesė shqyrtohet shfrytėzimi i kujdesit spitalor dhe jospitalor mbėshtetur te tė dhėnat e anketės familjare nga LSMS tė viteve 2002 dhe 2004. Analiza ofron informacion shtesė pėr rrethanat shoqėrore, demografike dhe ekonomike tė individėve tė cilėt janė tė sėmurė, tė cilėt kėrkojnė kujdes, sjelljen e tyre pėr tė kėrkuar kujdes dhe kėnaqėsinė nga kujdesi. Kjo analizė e shqyrton shfrytėzimin mbėshtetur te tė gjithė individėt si edhe dike pėfshirė vetėm tė gjithė individėt e sėmurė. Pėr tė siguruar krahasueshmėri tė dy grupeve tė tė dhėnave, analiza ėshtė kryer duke marrė pėr bazė anketėn e vitit 2002 dhe jo LSMS e plotė. Anketa e vitit 2004 nuk pėrfshin informacion pėr tė ardhurat apo shpenzimet familijare. Duke pėdorur ndryshoret e pesėshoreve tė statusit shoqėror dhe ekonomik tė cilat janė identifikuar nė LSMS e vitit 2002 pėr t’i klasifikuar familjet e intervistuara nė vitin 2004 mund tė shkaktojė rezultate tė padėshiruara meqėnėse presupozon qė familjet nuk e kanė ndryshuar pozicionin e tyre nė renditjen shoqėrore dhe ekonomike qysh prej vitit 2002. Pėr rrjedhojė, analiza shoqėrore ekonomike ėshtė e kufizuar me tė dhėnat e vitit 2002. E.3. Sėmundshmėria e vetėraportuar dhe kėrkimi i kujdesit nė vitet 2002 dhe 2004 79. Sipas LSMS 2002 rreth 16 % e tė gjithė personave tė intervistuar raportuan sėmundje kronike gjatė tre muajve pėrpara intervistės dhe 14 % kishin njė sėmundje tė papritur gjatė katėr javėve pėrpara intervistės 34 . Femrat kanė mė shumė gjasa pėr t’u sėmurur se meshkujt, dhe sėmundjet kronike janė mė tė shpeshta mes atyre qė jetojnė nė zona tė tjera qytetėse krahasuar me Tiranėn dhe me zonat fshatare dhe 34 Banka Botėrore: Njė vlerėsim i varfėrisė nė Shqipėi. Nėntor 2003. Shih Tabelėn 5.4, faqe 75. Page 65 42 midis jo tė varfėrve; ndėrsa sėmundja e papritur ishte mė e shpeshtė mes popullsisė fshatare dhe tejet tė varfėrve. 80. Tabela 2.16, qė shfrytėzon tė dhėnat bazė vetėm pėr vitet 2002 dhe 2004, tregon njė pėrqindje mė tė madhe tė personave tė intervistuar nė vitin 2004 se nė vitin 2002 qė raportojnė se kanė pasur njė sėmundje. Ky dallim mund tė lidhet me faktin qė njerėzit e kanė tė vėshtirė tė bėjnė njė vetėvlerėsim tė gjendjes sė tyre shėndetėsore dhe tė pėrcaktojnė sėmundjen, sidomos nėse nuk janė diagnostikuar nga njė ofrues i kujdesit shėndetėsor, ose nėse nuk informohen pėr diagnozėn. Nė tė dy vitet, sėmundjet kronike dhe ato tė papritura ishin ndjeshėm mė tė shpeshta te femrat se te meshkujt, dhe fshatarėt kanė raportuar njė numėr ndjehsėm mė tė madh sėmundjesh tė papritura se banuesit nė qytet. Tabela 0.16: P ėrqindja e personave me sėmundje kronike dhe akute, sipas gjinisė dhe moshės, 2002-2004 Gjinia Zona Viti anketės Sėmundje Femra Meshkuj Fshat Qytet Kronike 16.09** 11.96 14.05 14.16 Tė papritura 14.89** 12.76 15.72* 10.33 2002 Gjithsej 26.62** 21.97 25.64* 21.95 Kronike 25.92** 19.04 22.71 22.68 Tė papritura 12.52** 5.15 11.08** 6.13 2004 Gjithsej 33.69** 21.73 29.21 26.46 Pėr njė krahasim me LSMS, shih Tabelėn 5.4 nė Vlerėsimin e Varfėrisė. Niveli i ndjeshmėrisė midis ndryshoreve urban/rural, femra/meshkuj: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Burimi: LSMS 2002 dhe 2004. 81. Nė vitin 2004 ka pasur njė pėrqindje mė tė vogėl tė atyre qė raportuan se ishin sėmurur e qė kishin kėrkuar kujdes se nė vitin 2002. Tė qenit i mbuluar nga sigurimet i rrit gjasat pėr tė kėrkuar kujdes. Tabelat 2.17 dhe 2.18 tregojnė pėqindjen e individėve tė cilėt kanė pasur kontakte spitalore ose ambulatore (me pėrjashtim tė dentistėve dhe tė farmacistėve) sipas tipareve shoqėrore, demografike dhe ekonomike pėr tė gjithė popullsinė. Nė tė dy vitet, personat e siguruar kanė raportuar njė normė mė tė lartė kontakti se tė sėmurėt e pasiguruar, ndėrkohė qė nuk ka asnjė dallim pėrsa i takon vendbanimit apo grupeve shoqėroro-ekonomike 35 . Tė dhėnat tregojnė po ashtu njė rėnie tė kėrkimit tė kujdesit nga tė sėmurėt, me njė rėnie mė tė theksuar te popullsia nė fshat dhe te tė pasiguruarut. Kėto rezultate nuk ndryshojnė qoftė kur pėrfshijmė tė gjithė kujdesin shėndetėsor qoftė kur marrim vetėm kujdesin spitalor. Kur merren vetėm ata qė sėmuen papritur, edhe vendi i banimit ka njė ndikim, me njė rritje tė ndjeshme tė pėqindjes sė popullsisė nė qytet qė kėrkon kujdes nė tė dy vitet. Tabela 0.17: P ėrqindja e personave me kujdes spitalor ose jospitalor Viti Femra Meshkuj Qytet Fshat Siguruar Pasiguruar Tė gjithė Nė pėrqindje tė tė gjithė personave 2002 19.38** 14.35 16.01 17.31 22.06** 15.26 16.86 2004 18.44** 10.96 15.90 14.29 21.67** 8.31 14.94 Nė pėqindje tė personave tė sėmurė 2002 38.61 38.48 37.48 39.12 44.84** 34.45 38.56 2004 34.50 30.94 34.20 32.47 39.41** 23.63 33.19 Niveli i ndjeshmėrisė midis ndryshoreve shoqėroro-demografike: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Burimi: Tė dhėna tė panelit LSMS 2002 dhe 2004. 35 Nė vitin 2002, u bė pyetja nėse njė person kishte kėrkuar kujdes gjatė katėr javėve tė fundit pavarėsisht gjendjes shėndetsore; ndėrsa nė vitin 2004 pyetja lidhej drejtpėrdrejt me njė sėmundje tė raportuar. Page 66 43 82. Tė dhėnat e vitit 2002 konfirmojnė probabilitetin e rritjes sė pėrqindjes sė personave qė kėrkojn kujdes me rritjen e statusit shoqėroro-ekonomik , pavarėsisht nėse e gjithė popullsia merret nė konsiderate apo vetėm ata tė cilėt thonė se kanė qenė tė sėmurė. Tė dhėnat tregojnė edhe njė pėrqindje mė tė lartė sėmundjesh kronike nė grupet me tė ardhura mė tė larta, ēka mund tė lidhet me njė diagnostikim mė tėmirė nė grupet me tė ardhura tė larta. Analiza me shumė ndryshore e konfirmon faktin se gjasat pėr tė kėrkuar kujdes rriten me rritjen e nivelit tė tė ardhurave, tė nivelit arsimor dhe tė mbulimit me sigurime tė njė personi 36 . Figura 0.5: S ėmundjet e vetėraportuara dhe kėrkimi i kujdesit sipas pesėshoreve tė shpenzimeve familjare, 2002 0% 5% 10% 15% 20% 25% mė tė varfėrit q2 q3 q4 q5 n ė % t ė t ė g j i t h ė p e r s o n a v e kronikė papritur kujdes Burimi: LSMS 2002 E.4. Vendndodhja e ofruesit tė shėrbimit 83. Pjesa mė e madhe e atyre qė kėrkojnė kujdes shėndetėsor e kėrkojnė nė njė objekt publik, por shfrytėzimi i ofruesve privat u rrit paksa nga viti 2002 nė vitin 2004. Ta bela 2.17 tregon se nė tė dy vitet rreth 90 pėrqind e popullsisė kėrkuan kujdes nė njė object publik, por pėrqindja e atyre qė kėrkuan kujdes privat u rrit si pėr tė qėmurėt kronik ashtu edhe pėr ata akut gjatė dy viteve. Kjo rritje u bė kryesisht nė kurriz tė atyre qė kėrkuan kujdes nga njė infermiere. Tabela 0.18: P ėrqindja e personave me kujdes jospitalor, sipas gjendjes shėndetėsore, 2002-2004 Nėse kanė kėrkuar kujdes nė njė object jospitalor Personi ka pasur: Objekt publik Kujdes infermieristik Kujdes privat Tė dyja, publik dhe privat Sėmundje kronike 2002 90.32 17.75 12.20 8.29 2004 87.14 10.01 15.66 7.65 Sėmundje e papritur 2002 88.01 27.04 8.80 5.54 2004 88.62 14.92 11.00 5.08 Burimi: Tė dhėna tė panelit LSMS 2002 dhe 2004. 36 Njė vlerėsim i varfėrisė nė Shqipėri. Page 67 44 84. Njė pėrqindje e ndjeshme e atyre qė kanė kėrkuar kujdes e kapėrcejnė kujdesin parėsor dhe kėrkojnė kujdes nė poliklinika dhe spitale. Tė dhėnat e vitit 2004 mundėsojnė dallimin midis objekteve publike dhe tregojnė se mbi 40 pėrqind e tė sėmurėve e kanė kėrkuar kujdesin nė njė poliklinikė ose spital, dhe jo nė nivelin e kujdesit parėsor (tabela 2.17 dhe Aneksi 1). Ndėrkohė qė tė dhėnat nuk mundėsojnė pėrcaktimin e numrit tė atyre qė i janė drejtuar poliklinikės pa rekomandim, tė dhėnat nxjerrin nė pah njė pėrqindje tejet tė lartė tė popullsisė qė kėrkon kujdes nė objekte tė niveleve mė tė larta ku kanė mė shumė gjasa tė paguajnė mė shumė pagesa nga xhepi si pėr udhėtim ashtu edhe pėr trajtim. Tė dhėnat tregojnė edhe se te tė sėmurėt kronikė, fshatarėt dhe tė pasiguruarit kanė mė shumė gjasa tė t’i drejtohen njė poliklinike. Edhe studime tė tjera kanė gjetur se njė pėrqindje e madhe e personave e kapėrcejnė kujdesin parėsor duke u drejtuar nė njė poliklinikė ose spital. Kėto studime kanė gjetur gjithashtu qė ata qė banojnė nė fshat dhe grupet me tė ardhura mė tė pakta kanė mė shumė gjasa se tė tjerėt pėr tė bėrė kėtė kapėrcim 37 , edhe pse gjasat pėr tė paguar pėr kujdesin ishin ndjeshėm mė tė larta nė poliklinika dhe spitale se nė qendrat e KSHP. 85. Kjo sugjeron se sistemi i pritės qė pret qeveria tė luajnė MjP nuk po funksionon . Grupet me tė ardhura mė tė pakta, tė pasiguruarit dhe fshatarėt e kėrkojnė kujdesin nė objekte tė niveleve mė tė larta ku shpresojnė tė gjejnė kujdes tė njė cilėsie mė tė lartė, pasije mė tė mira dhe njė gamė mė tė gjerė shėrbimesh. Normat e ulėta tė vizitave pėr frymė nė KSHP tė ndėrthurura me informacionet gojore tregojnė se shumica e personave tė cilėt u drejtohen ofruesve KSHP shkojnė vetėm pėr tė marrė receta pėr barna tė rimbursueshme nga ISKSH-ja. Pėr 60 pėrqind tė popullsisė qė nuk pėrfiton nga skema e barnave e ISKSH-sė, cilėsia e ulėt e ofruar nė KSHP ia vlen mė mire tė harxhohet mė shumė kohė e para pėr t’iu drejtuar drejtpėrdrejt objekteve tė niveleve mė tė larta ose ofruesve private. Anketat me grupe diskutimi treguan se problemet e cilėsisė nė nivel QSHP pėrfshijnė mungesėn e paisjeve, tė barnave dhe tė materialeve mjekėsore, kapacitet teknik tė pamjaftueshėm tė personelit mjekėsor, mungesė tė pastėrtisė dhe tė njė mjedisi tė pėrshtatshėm si edhe kushte tė kėqija fizike tė objekteve shėndetėsore 38 . Ata treguan gjithashtu qė cilėsia e kujdesit pėrmirėsohet kur bėhen pagesa informale. I njėjti studim ka konstatuar se MjP shpesh i drejtojnė pacientėt nė objektet e nivelit mė tė lartė sepse nuk u lejohet ose nuk kanė aftėsinė pėr tė ofruar njė shėrbim tė caktuar. Tabela 0.19: Vendndodhja e k ėrkimit tė kujdesit pėr personat qė raportojnė sėmundje akute, 2004 Lloji i ofuesit gjatė 4 javėve tė fundit pėrpara intervistės Prevalence e sėmundjeve tė papritura Ofrues privat Klinikė publike Poliklinikė, Spital (ambulatory) Spital (me shtrim) Farmaci Femra 12.52** 7.22 40.66 36.55 4.25 11.32 Meshkuj 5.15 11.03 38.75 41.77 5.85 2.60 Qytet 6.13 4.88 45.49 32.71 4.02 12.9 Fshat 11.08** 9.75 37.57 40.33 4.94 7.42 Siguruar 9.75 10.60 46.20 26.70 7.07 9.43 Pasiguruar 8.41 4.92 32.38 52.26 1.47 8.97 Pearson Chi2(4) = 11.042; p<0.05 Gjithsej 9.07 8.13 40.2 37.80 4.63 9.23 Niveli i ndjeshmėrisė: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Burimi: Tė dhėna tė panelit LSMS 2004 37 Hotchkiss (2005) 38 ACHO (2003): Shikimi i shėndetsisė nė nivel vendor: rezultatet e njė vlerėsimi cilėsor me palėt e interesuara nė Shqipėri. Raporti Pėrfundimtar. Page 68 45 E.4.1. Shtrimi nė spital 86. Normat e shtrimit nė spital tė vetėraportuara janė mė tė ulėta nė Tiranė se nė pjesėn tjetėr tė vendit. Gjatė vitit 2002, rreth 4 % e tė gjithė personave tė intervistuar ishin shtruar gjatė vitit tė fundit pėrpara intervistės. Tė dhėnat e plota tė LSMS 2002 treguan se banorėt e Qarkut tė Tiranės raportuan norma mė tė ulėta tė shtrimit nė spital gjatė vitit tė fundit (2.5%) krahasuar me zonat e tjera qytetėse (4.7%) dhe me zonat fshatare (4.6%); njė konstatim qė mbėshtetet edhe nga anketa tė tjera tė cilat sugjerojnė qė familjet fshatare kanė mė shumė gjasa pėr tė kėrkuar kujdes spitalor se familjet qytetėse 39 . Tabela 2.20 (e cila mbėshtetet vetėm te tė dhėnat e panelit) tregon shtrimi nė spital hasej mė shumė te femrat se te meshkujt si edhe mė shumė te tė siguruarit se te tė pasiguruarit nė vitin 2004. Tabela 0.20: P ėrqindja e qėndrimit nė spital, sipas tipareve shoqėroro-ekonomke, nė % tė totalit Viti Femra Meshkuj Qytet Fshat Siguruar Pasiguruar Tė gjithė 2002 4.83** 3.27 3.85 4.19 3.61 4.31 4.07 2004 5.20* 3.71 5.00 4.16 6.58** 2.45 4.50 Niveli i ndjeshmėrisė midis ndryshoreve shoqėroro-ekonomike: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Burimi: Tė dhėnat e panelit LSMS 2002 dhe 2004. E.4.2. Niveli i kėnaqjes nga kujdesi spitalor 87. Edhe pse pjesa mė e madhe e popullsisė ėshtė e kėnaqur me kujdesin e pėrfituar, njė nė pesė pacientė spitalorė janė tė pakėnaqur. Nė vitin 2004, pjesa mė e madhe e pacientėve ishin tė kėnaqur ose shumė tė kėnaqur me kujdesin ambulatory dhe spitalor tė marrė nė spitale, ndėrsa rreth 15% nuk ishin aspak tė kėnaqur. Nuk ka dallime midis grupeve shoqėroro-demografike. Figura 0.6: Niveli i k ėnaqjes nga kujesi spitalor dhe ambulator nė spitale, 2004 13.7 70.7 15.7 18.4 62.6 19.0 0 20 40 60 80 tė pakėnaqur tė kėnaqur shumė tė kėnaqur P ė r q i n d j a e p a c i e n t ė v e ambulator tė shtruar Burimi: Tė dhėna tė panelit LSMS 2004 E.4.3. Arsyet e vonesės nė kėrkimin e kujdesit ose e pėrjashtimit nga kujdesi 88. Tė paktėn njė e katėrta e atyre qė nuk kėrkojnė kujdes spitalor kur sėmuren vonojnė t’u drejtohen spitaleve sepse nuk kanė para pėr tė pėrballuar kėtė kujdes. Nga tė gjithė personat e intervistuar nė vitin 2002, rreth 5% pėrmendėn se iu ishte dashur ta shtynin kėrkimin e kujdesit kur kishin qenė tė sėmurė, qė ishte njėsoj nė tė gjitha grupet shoqėroro-demografike dhe ekonomike. Kur u pyetėn 39 Shih Hotchkiss et al. (2004) Page 69 46 pėr arsyen, 44% mendonin se shėndeti mund t’u pėrmirėsohej pa kujdes, ndėrsa 27% nuk kishin para pėr tė kėrkuar kujdes. Pėr 26% largėsia nga objekti shėndetėsor pėrbėnte njė pengesė. Pamundėsia financiare u pėrmend nga 65% e “vonuesve mė tė varfėr”, krahasuar me 9% tė “vonuesve mė nė gjendje”, ku kėta tė fundit ankoheshin mė shumė pėr pengesėn e largėsisė. Kjo ijep njė tjetėr prespektivė “ēėshtjes sė largėsisė”, duke sugjeruar qė personat mė nė gjendje kanė mė shumė pretendime nė lidhje me largėsinė, ndėrsa pengesat financiare tė krijuara nga pagesat formale dhe joformale janė kufuzime pėr grupet me tė ardhura mė tė pakta. Tė dhėnat e vitit 2004 tregojnė se pamundėsia financiare dhe alrgėsia ishin pėrcaktorė mė pak tė rėndėsishėm pėr moskėrkimin e kujdesit, ndėrsa pėrqindja e atyre qė mendonin se gjendja e tyre nuk ishte e rėndė ishte rritur. 89. Njė e dyta e atyre qė nuk e kėrkonin kujdesin spitalor kur merrnin rekomandim pėr tė shkuar nė spital, nuk shkojnė sepse nuk kanė para pėr ta pėrballuar kėtė kudjes. Nė vitin 2002, rreth 5% e tė gjithė personave ishin dėrguar me rekomandim nė spital gjatė 12 muajve tė fundit por nuk nuk kishin shkuar. Moszbatimi i rekomandimit pėr tė shkuar nė spital ėshtė njėsoj i hasur nė tė gjithė grupet shoqėroro-demografike dhe ekonomike, sikurse edhe arsyet pėr njė gjė tė tillė, ku 50% pėrmendin ēmimin e kujdesit si pengesė kryesore, e ndjekur nga shpresa se do tė bėhen mė mirė (20%). 90. Nė vitin 2002, rreth 1% e tė gjithė personave raportuan se nuk e kishin pranuar kujdesin nga njė ofrues i kujdesit shėndetėsor, ēka lidhej kryesisht me pamundėsinė e personave pėr tė paguar (75%) ose ngaqė objekti shėndetėsor ėshtė vetėm pėr banorėt qė jetojnė nė zonėn e mbulimit. Rreth 53% e tė gjithė personave kishin tė drejtė pėr zbritje ēmimi tė barnave, qė ka probabilitet mė tė madh (p<0.01) te personat mė nė gjendje, tė siguruarit dhe banorėt e fshatit. Megjithatė, rreth 23% e atyre qė e kishin kėtė tė drejtė nuk mund tė pėrfitonin nga kjo e drejtė kur u nevojiteshin barna. Pėrjashtimi nga pėrfitimet nga barnat kishte mė shumė probabilitet te banorėt e fshatit se te ata tė qytetit (p<0.05), dhe te tė pasiguruarit (p<0.001). Arsyet administrative janė pengesat kryesore qė personat tė shfrytėzojnė pėrfitimet pėr barnat ku 56% e atyre qė ishin tė prjashtuar nga pėrfitimet, nuk e kishin marrė dokumentin qė i identifikonte si pėfitues. 17% tė tjerė nuk mund tė pėfitonin nga zbritja e ēmimit tė barnave sepse nuk kishte barna. F. P ĖRFUNDIME DHE REKOMANDIME 91. Rrjeti ofruesve publikė tė Shqipėrisė vuan nga mosefiēenca tė konsiderueshme tė cilat pasqyrohen nė produktivitetin e ulėt nė tė gjitha nivelet e kujdesit. Shfrytėzimi i kujdesit ambulator ėshtė i ulėt krahasuar me vendet e tjera, ēka shkakton njė nėnshfrytėzim tė sistemit shėndetėsor dhe burime tė pashfrytėzuara. Pėrqindjet e vizitave apmulatore janė mė tė ulėta nė zonat malore dhe nė qarkun e Elbasanit, si edhe nėpėr ambulancat nė tė gjithė vendet. Shfrytėzimi i kujdesit ėshtė mė i vogėl te grupet me tė ardhura tė pakta, tė pasiguruarit dhe banorėt e zonave malore, qė nėnkupton njė pabarazi tė shfrytėzimit tė kujdesit dhe tė aksesit nė tė. Njė pėrqindje e madhe e atyre tė cilėt kėrkojnė kujdes u drejtohen objekteve tė niveleve mė tė larta, nė kėrkim tė njė cilėsie mė tė madhe kujdesi, edhe pse kjo nėnkupton shpenzime mė tė mėdha nga xhepi dhe largėsi mė tė mėdha udhėtimi. Banorėt e zonave fshatare, grupet me tė ardhura mė tė pakta dhe tė pasiguruarit kanė mė shumė gjasa ta kapėrcejnė KSHP. Ka njė ndryshueshmėri tė madhe midis qarqeve nė lidhje me zonat e mbulimit tė KSHP, por zona mė tė mėdha mbulimi nuk duan tė thonė me domosdo shfrytėzim mė tė ulėt pėr frymė, qė sugjeron se ka hapėsirė pėr t’i zmadhuar zonat e mbulimit, me rritjen e cilėsisė dhe tė fushės sė shėrbimeve tė ofruara nė objektet e KSHP tė cilat u shėrbejnė zonave mė tė mėdha. Nė pėrgjithėsi, ekziston nevoja pėr tė harmonizuar mė mire ofertėn e infrastruktures, paisjeve dhe burimeve njerėzore me shėndetin e popullsisė pėrmes pėrgatitjes sė hartave rajonale tė KSHP tė cilat pasqyrojnė shpėrndarjet e tanishme tė popullsisė dhe kėrkesėn pėr kujdes shėndetėsor. 92. Rrjeti i kujdesit parėsor lipset tė harmonizohet mė mirė me kėrkesėn pėr kėtė kujdes. Nė pėrgjithėsi , ekziston nevoja pėr tė harmonizuar mė mirė ofertėn e infrastrukturės, paisjeve dhe burimeve Page 70 47 njerėzore me nevojat shėndetėsore tė popullsisė pėrmes pėrgatitjes sė hartave rajonale tė KSHP tė cilat tė reflektojnė shpėrndarjen aktuale tė popullsisė, kėrkesėn ekzistuese dhe atė tė pritshme pėr kujdes shėndetėsor dhe pėrmirėsimet e efiēencės. Informacioni nė botė dhe pėrvoja e sapofituar me aktivitetet e mbėshtetura nga USAID nė Shqipėri tregojnė se produktiviteti i KSHP mund tė rritet ndjeshėm nėse pėrmirėsohen aftėsitė e personelit tė ofruesve tė KSHP, nėse furnizohen mė mirė objektet me materiale dhe paisje dhe nėse zgjerohet fusha e shėrbimeve tė ofruara. 93. Pėrgatitja dhe miratimi i njė masterplani tė rrjetit tė spitaleve ėshtė njė parakusht i rėndėsishėm pėr investimet e orientuara mirė nė tė ardhmen nė sektorin spitalor. Rrjeti i spitaleve karakterizohet nga njė numėr i madh spitalesh tė vogla me norma zėnieje tė ulėta, meqė pacientėt i anashkalojnė kėto spitale pėr shkak tė cilėsisė. Gjashtė nga 12 qarqe kanė norma zėnieje spitali mė pak se 40%, ndėrsa vetėm Tirana, Dibra dhe Lezha shfaqin norma zėneje rreth 50 pėrqind. Nosmat e zėnies do ishin edhe mė tė ulėta sikur pacientėt tė mos e anashkalonin sistemin KSHP dhe sikur spitalet tė mos bėnin shtrime tė panevojshme. Numri i madh spitaleve me norma tė ulėta tė zėnies sė shtretėrve dhe me raporte tė larta personeli ngrenė shqetėsime tė mėdha nė lidhje me kostot fikse, shfrytėzimin joefektiv tė burimeve tė kufizuara dhe me kontrollin e cilėsisė nė spitalet shqiptare. Disa spitale shfaqin njė mbiofertė tė departmentėve tė njėjtė tė cilėt mund tė shkrihen nė njė, pėr tė mundėsuar rritjen e efiēencės. Drejtuesit e spitaleve nuk kanė as shtysat as autoritetin pėr tė ndėrmarė ndryshime pėr tė pėrmirėsuar efiēencėn dhe cilėsinė e funksionimit tė tyre. Finalizimi i hartės sė spitaleve tė vendit ėshtė njė parakusht i rėndėsishėm pėr tė orientuar investimet e ardhshme nė infrastrukturėn spitalore tė Shqipėrisė. Ndėrkohė qė duhen marrė parasysh shqetėsimet e vėnies sė shėrbimeve nė dispozicion tė njerėzve, ekziston nevoja pėr tė pakėsuar numrin e madh tė spitaleve tė vogla e tė pashfrytėzuara sa ē’duhet. Duhen konsoliduar departamentet e shumta me tė njėjtin profil brenda njė zone mbulimi ose edhe brenda njė spitali. Meriton tė shqyrtohet gjithashtu edhe vendimi pėr tė ngritur njė spital rajonal i cili tė ofrojė njė gamė tė konsiderueshme shėrbimesh nė secilėn prefekture, po tė kemi parasysh buimet e kufizuara tė Shqipėrisė pėr tė mbajtur kėtė rrjet. Njė pėrdorim mė efektiv i burimeve tė kufizuara do tė thoshte njė numėr mė i vogėl spitalesh tė paisura dhe tė mbajtura mė mirė tė cilat do tė ofronin shėrbime tė njė cilėsie mė tė lartė nė mė shumė se njė qark. Funksionet e drejtimit dhe llogaridhėnia pėr burimet duhet tė unifikohen nė nivel objekti. Duhet t’u jepen shtysa drejtuesve pėr tė organizuar realizimin e shėrbimeve shėndetėsore me efektivitet tė kostos. 94. Ekziston nevoja pėr tė pėrmirėsuar ndjeshėm cilėsinė e kujdesit tė ofruar. Anketat me pacientėt e vėnė theksin te probleme tė rėnda tė cilėsisė, tė cilat pėrfshijnė: cilėsi tė ulėt tė kujdesit; papastėrti nė spitale; mungesė tė barnave, bazės materiale dhe paisjeve; fushė e kufizuar shėrbimesh tė ofruara nė objektet e KSHP; shprehi tė pakta tė personelit mjekėsor dhe nivel i cilėsisė nė kushtėzuar nga vlefta e pagesave informale. Strategjia e Qeverisė pėr Sektorin e Shėndetėsisė synon tė pėrmirėsojė gejndjen shėndetėsore tė popullsisė duke pėrmirėsuar disponibilitetin e shėrbimeve shėndetėsore me cilėsi tė lartė. Pėr tė arritur kėtė qėllim ambicioz, lipset njė punė e madhe nė objektet publike tė KSHP dhe nė spitale nė lidhje me standartet e kujdesit, kontrollin e cilėsisė, mbrojtjen e konsumatorėve dhe pėrmirėsimin e aftėsive tė personelit mjekėsor. Futja e njė sistemi tė pėrmirėsimit tė cilėsisė do tė kėrkojė njė qasje me shumė drejtime e cila pėrfshin menaxherėt e objekteve, personelin e emėruar nė to, vlerėsuesit e jashtėm dhe institutin e sigurimeve shėndetėsore si agjencia blerėse e shėrbimeve shėndetėsore. Kjo do tė kėrkojė edhe ndėrgjegjėsimin nė lidhje me rėndėsinė e pėrmirėsimit tė vazhduar tė cilėsisė si te personeli mjekėsor ashtu edhe te popullsia nė pėrgjithėsi. Puna pėr vendosjen e standarteve do tė duhet tė plotėsohet me pėrmirėsimin e aftėsive tė personelit mjekėsor. 95. L ipset tė fuqizohet kuadri rregullator i Shqipėrisė pėr tė shfrytėzuar siē duhet pėrfitimet e ofruara nga ofruesit e kujdesit tė sektorit shėndetėsor privat. Me rritjen e autonomis ė sė ofruesve publik dhe me zhvillimin e mėtejshėm tė sektorit privat, Shqipėrisė do t’i duhet tė zbatojė njė kuadėr tė forte rregullator dhe tė ngrejė mekanizma pėr kontrollin e cilėsisė. Lipset njė sistem efektiv i rregullimit dhe inspektimit tė sigurisė dhe cilėsisė pėr tė siguruar standarte tė mjaftueshme pėr paisjet dhe objektet, Page 71 48 dhe nė veēanti pėr tė mbrojtur pacientėt dhe personelin nga praktikat e rrezikshme. Si prioritet kryesor, duhet pėrmirėsuar sistemi i licensimit tė ofruesve dhe duhet pėrfunduar puna pėr krijimin e standarteve tė cilėsisė. MSH lipset gjithashtu tė krijojė kuadrin rregullator dhe tė ngrejė kapacitetet pėr tė monitoruar veprimtarinė e ofruesve tė sektorit privat. 96. Baza e informacionit e sektorit tė shėndetėsisė kėrkon fuqizim. Njė bazė mė e mire informacionesh pėr ndjekjen e rezultateve tė punės ėshtė thelbėsore pėr tė mbėshtetur vendimet pėr shfrytėzimin mė tė mire tė burimeve. Duhen mbledhur informacione pėr shfrytėzimin, koston, financat dhe disponibilitetin e barnave dhe tė bazės materiale nė objektet shėndetėsore publike dhe private. Mbėshtetur te rezultatet dhe pėr tė ndihmuar nė arritjen e qėllimeve tė pėrgjithshme tė sektorit tė shėndetėsisė, duhen marrė vendime pėr drejtimin dhe pėr akordimin e burimeve. Page 72 49 Aneksi 2.1: Ku kėrkohet kujdesi Ky aneks jep njė informacion nė lidhje me vendin ku ėshtė kėrkuar kujdes nga tė sėmurėt kronikė nė vitin 2004 dhe nga e gjithė popullsia, pavarėsisht nė kanė qenė tė sėmurė ose jo, nė vitet 2002 dhe 2004. Tabela A2.1 - Ku e kanė kėrkuar kujdesin personat qė kanė raportuar sėmundje kronike, 2004 Lloji i ofruesit gjatė 4 javėve tė fundit pėrpara intervistės Prevalenca e sėmundjeve kronike Ofrues privat Klinikė publike Poliklinikė, spital OPat Farmaci Femra 25.92** 13.71 44.49 37.90 3.90 Meshkuj 19.04 12.79 38.05 45.83 3.33 Qytet 22.68 9.07 45.26 40.76 4.91 Fshat 22.71 16.58 39.69 40.96 2.77 Siguruar 33.61** 12.87 43.73 40.83 2.57 Pasiguruar 11.96 15.02 36.47 41.02 7.49 Gjithsej 22.70 13.36 42.08 40.87 3.69 Niveli i ndjeshmėrisė: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Tabela A2.2 - Lloji i shėrbimit, sipas tipareve individuale, 2002 (N = 7,464) Treguesi Publik Ambulat Infermier Privat Dentist Blerje barnash Pėrqind e tė gjithė personave Meshkuj 12.03 3.21 1.14 16.29 14.16 Femra 14.63** 4.0 1.8* 22.54** 15.23 Siguruar 18.13** 3.16 2.05* 19.84 15.85 Pasiguruar 10.85 3.86 1.18 19.34 14.71 Qytet 12.67 2.08 1.74 21.62 12.39 Fshat 13.74 4.43** 1.34 18.4 15.93* Mė tė varfėrit 11.22 3.64 0.89 16.73 11.29 Q2 12.23 3.08 0.96 17.88 14.11 Q3 16.24 4.20 1.66 21.48 17.43 Q4 15.43 4.19 2.05 22.87 18.52 Mė nė gjendje 14.63 3.10 3.50 23.97 16.56 Pearson Chi2 P<0.05 P<0.05 P<0.01 P<0.01 Gjithsej (%) 13.37 3.62 1.48 19.51 14.71 Niveli i ndjeshmėrisė: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Page 73 50 Tabela A2.3 - Lloji i shėrbimit jospitalor, sipas tipareve individuale, 2004 (N =5,519) Treguesi Publik Ambulat Infermier Privat Dentist Spital OPat Pėrqind e tė gjithė personave Meshkuj 6.96 0.64 0.10 14.76 3.30 Femra 11.84** 2.18** 2.05* 23.25** 4.90* Siguruar 13.90** 2.24** 2.15** 18.70 5.92** Pasiguruar 5.27 0.69 0.97 19.86 2.41 Qytet 10.98 1.11 1.42 21.48 2.97 Fshat 8.58 1.69 1.65 17.79 4.96* Gjithsej (%) 9.55 1.46 1.56 19.28 4.15 Niveli i ndjeshmėrisė: * p-vlera<0.05; ** p-vlera<0.01. Shėnim: mundėsia e pėrgjigjes ėshtė po ose jo pėr secilin ofrues. Pėrshkrim i grupit tė tė dhėnave tė LSMS tė pėrdorura kėtu LSMS 2002 mbėshtetet nė njė kampion probabiliteti njėsish familjare (HUs) nė 16 grupet e kuadrit tė kampionit. Ndahet nė 3 zona: Bregdetare, Qendrore dhe Malore. Zonat urbane tė Tiranės merren si zonė mė vete. LSMS 2002 u krye me njė numėr gjithsej prej 3599 familje dhe pėrfaqėson nivelin zonal (Malore, Qendrore, Bregdetare dhe Tirana) si edhe ndarjen fshat-qytet. Anketat e Panelit tė Shqipėrisė (APS) 2002 (vala 1) pėrfshin 1,741 familje paneli (891 urban, 850 rural) me 7,475 anėtarė qė pėrfshijė fėmijė nėn moshėn 15 vjeē, tė cilėt janė zgjedhur nga familjet e pėrfshira nė LSMS 2002. Pėr APS 2004 (vala 3) ėshtė pėrdorur njė pyetėsor i vetėm pėr familjet pėr tė mbledhur informacion pėr 1,797 familje me 7,476 anėtarė, duke pėrfshirė fėmijė nėn moshėn 15 vjeē. Kampioni i APS 2004 pėrfshin 7,212 individė tė cilėt ishin pėrfshirė nė valėn e parė (viti 2002) ose tė dytė (viti 2003), dhe 264 anėtarė tė rinj. Analiza ėshtė kryer duke krahasur vlerat pėr tė gjithė individėt e intervistuar nė APS 2002 ose 2004. Tė dy APS ishin pėrfaqėsuese vetėm pėr zonat urbane dhe rurale dhe jo nė nivel rajonal. Kampionet e APS ishin hartuar pėr tė minimizuar ndryshueshmėrinė nė probabilitetet e pėrzgjedhjes sė familjeve. Kjo pjesė jep njė pėrmbledhje tė gjetjeve qė janė paraqitur nė Vlerėsimin e Varfėrisė nė Shqipėri mbėshtetur nė tė dhėnat e LSMS 2002 40 , dhe pėrdor tė dhėnat e panelit tė APS 2002 dhe 2004 pėr tė kryer analiza shtesė pėr krahasim. Analiza kryhet nė STATA8 duke pėrdorur komandat “svydes”. Pėrdoren gjetje nga studime tė tjera pėr tė interpretuar gjetjet. Pyetėsori i panelit i pėrdorur nė vitin 2004 nuk mblidhte asnjė tė dhėnė monetare apo jomonetare pėr konsumin pėr tė llogaritur statusin shoqėroro-ekonomik tė familjeve apo pėr tė testuar saktėsinė e treguesve tė tėrthortė. Pėrdorimi i ndryshoreve tė pesėshoreve tė statusit shoqėroro-ekonomik qė u identifikuan nė LSMS 2002 pėr tė klasifikuar familjet e intervistuara nė vitin 2004 mund tė sjellė rezultate jo tė kėnaqshme meqė ka pėr bazė supozimin qė familjet nuk e kanė ndryshuar renditjen e tyre sipas statusit shoqėroro-ekonomik qysh prej vitit 2002. Pėr rrjedhojė, analiza shoqėroro-ekonomike kufizohet me tė dhėnat e vitit 2002. 40 Banka Botėrore: Vlerėsimi i Varfėrisė nė Shqipėri. Nėntor 2003. Pjesa 4; 77-80. Page 74 51 B urimet njerėzore nė shėndetėsi A. H YRJE Sistemet e kuj desit shėndetėsor janė kompleks, dhe kanė nėnkomponentė tė brendėshėm dhe tė jashtėm tė ndėrlidhur me njėri-tjetrin ose nėpėrmjet rregullave tė qarta ose nėpėrmjet tė kuptuarit tė dukshėm. Vlerėsimi i ēėshtjeve tė menaxhimit tė burimeve njerėzore ėshtė i domosdoshėm pėr tė kuptuar se si funksionojnė kėto sisteme. Njė menaxhim i mirė i burimeve njerėzore shpesh nuk ėshtė pjesė e procesit strategjik tė menaxhimit nė mjaft organizata qeveritare. Kjo situatė bėhet dhe mė shumė kritike kur zbatohen ndryshime tė mėdha strukturore nė sektorin shėndetėsor. 97. Kėrkimet kanė treguar se numri, aftėsitė, shpėrblimi dhe sistemet e mbėshtetjes pėr punonjėsit e shėndetėsisė kanė njė ndikim tė drejtpėrdrejtė dhe shpeshherė domethėnės mbi performancėn e sistemit tė shėndetėsisė, dhe, si rezultat, kanė ndikim dhe mbi arritjen e rezultateve nė shėndetėsi . 41 Pėr analizimin e burimeve njerėzore shėndetėsore nė Shqipėri do tė pėrdoret si kuadėr njė kuadėr konceptual i paraqitur nė njė artikull tė fundit nė Lancet (Figura 1). 42 Ai nxjerr nė pah ndikimin e veprimeve tė burimeve njerėzore nė procesin e pėrgjithshėm tė menaxhimit tė performancės. Figura 0.1: Kuadri i analiz ės sė ēėshtjeve tė burimeve njerėzore nė sektorin e shėndetėsisė 98. Ky k apitull do tė pėrqėndrohet nė secilėn prej objektivave tė burimeve njerėsore tė krahut sė punės (mbulimi, motivacioni dhe kompetenca), duke shqyrtuar veprimet e lidhura me burimet njerėzore 41 Shih: Chen, L. et. al., “Burimet Njerėzore pėr Shėndetėsinė: Kapėrcimi i Krizės”, Lancet , vol. 364, 27 nėntor 2004, fq. 1984-1990. 42 i njėjti vend, faqe 1987. Veprimet e burimeve njerėzore Pershtatja numerike Perzierja e punonjesve Arritja e komunikimit me shoqerine Shpėrblim i kėnaqshėm Mjedisi i punės Sistemet e mbėshtetjes Aftėsi tė duhura Trajnim dhe mėsim i vazhdueshėm Leadership-i dhe ndėrmarrjet Objektivat e forcės sė punės Mbulimi: social dhe fizik Motivacioni: sistem dhe mbeshtetje Kompetenca: rajnim dhe mėsim Performanc a e sistemit tė shėndetėsisė Rezultatet e shėndetit Akses i barabartė Eficensė dhe efektivitet Cilėsi dhe pėrgjigje Shėndeti i popullsisė Page 75 52 dhe ēėshtje qė lidhen me performancėn e sistemit tė shėndetėsisė. Ky kapitull do tė mbyllet me disa konkluzione dhe rekomandime tė pėrgjithshme. B. M BULIMI ME KRAH PUNE 99. Megjithėse punėsimi nė sektorin e shėndetėsisė si pėrqindje e punėsimit total ėshtė rritur gjatė viteve tė fundit, ai pėrbėn akoma njė pjesė modeste (2.9%) tė punėsimit tė pėrgjithshėm tė paguar (T abela 3.1) Punėsimi i pėrgjithshėm nė shėndetėsi ėshtė rritur me rreth 8% nė periudhėn kohore 1997-2003, ndėrsa punėsimi i paguar total ėshtė ulur me rreth 16% nė tė njėjtėn periudhė kohe. Tabela 0.1: Shp ėrndarja e tė punėsuarve sipas natyrės sė punėsimit (%) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Kujdesi shėndetėsor 2.3 2.6 2.4 2.2 2.9 2.9 2.9 Arsimimi 4.4 4.5 4.5 4.4 5.5 5.4 5.3 Bujqėsia, pyjet, pershkimi 69.6 70.8 72.1 71.8 57.7 57.8 58.2 Ndėrtimi 1.4 1.0 1.0 1.2 6.1 6.1 6.0 Industri tė tjera 6.5 6.3 6.2 4.6 6.8 6.8 6.5 Transporti, Tragėtia, Komunikacionet 6.7 5.0 5.7 7.0 10.8 10.8 10.8 Tė tjera 9.1 9.9 8.0 8.8 10.2 10.2 10.3 100. Qė prej mesit tė viteve 1990, numri i mjekėve nė Shqipėri ka pėsuar njė ulje tė vogėl, ndėrkohė qė numri i infermierėve ėshtė ulur mė mėnyrė drastike. Tė dhėnat e WHO HFA tregojnė se numri i mjekėve ėshtė ulur nė rreth 4% (178 mjekė) ndėrmjet periudhės 1996 dhe 2002, ndėrkohė qė numri i infermiereve ėshtė ulur me rreth 1/5 (2800 infermiere) qė prej niveleve tė 1996 43 . Kjo situatė ėshtė shoqėruar me njė ulje tė raportit tė infermiereve kundrejt mjekėve nė 2.78:1 nė 2002-in. Pėr infermierėt ulja mė e madhe duket se ka ndodhur pas trazirave tė 1997-ės, megjithėse ulja duket se vazhdon dhe pas 1997-ės pasi njė numėr i madh i infermierėve shqiptarė janė larguar nga vendi. Nga ana tjetėr dhe numri i studentėve nė degėn e infermierisė ka ardhur duke u ulur. Tabela 0.2: Numri i mjek ėve dhe i infermiereve 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Doktorė 4,278 4,304 4,325 4,325 4,325 4,100 4,100 Indeksi, 96=100 100 101 101 101 101 96 96 Infermierė 14,284 14,284 12,730 12,730 12,570 11,993 11,470 Indeksi, 96=100 100 100 89 89 88 84 80 Raporti 3.34 3.32 2.94 2.94 2.91 2.93 2.78 Burimi: Baza e tė dhėnave “shėndet pėr tė gjithė”, http://www.who.dk/hfadb 101. Shqipėria ka numrin mė tė ulėt tė densitetit tė doktorėve dhe numrin mė tė ulėt tė densitetit tė infermierėve nė rajonin e EAQ-sė 44 . Megjithėse raporti i infermierėve me doktorėt nė Shqipėri ėshtė relativisht i lartė krahasur me vende tė tjera, kjo situatė ėshtė rezultat i nivelit shumė tė ulėt tė doktorėve pėr frymė, mė tepėr sesa reflektim i numrit tė bollshėm tė infermierėve. Me 3.7 infermierė dhe 1.3 doktorė pėr njė popullsi prej 1,000 vetėsh, Shqipėria renditet i katėrti vend nė rajon pas Bullgarisė, 43 Tė dhėnat e burimeve njerėzore pėr OBSH HFA pėr Shqipėrinė ndryshojnė disi prej tė dhėnave tė Ministrisė sė Shėndetėsisė, megjithėse dhe tė dhėnat e OBSH-sė janė marrė nga Ministria. Kjo gjė deshmon gjendjen e pėrgjithshme tė dobėt tė informacionit pėr sektorin shėndetėsor nė pėrgjithėsi dhe tė bazės sė tė dhėnave nė burime njerėzore nė veēanti. 44 WHO, FHA, 2005 Page 76 53 Turqisė dhe Andorras pėrsa i pėrket mbulimit me infermiere, dhe renditet i fundit vend pėrsa i pėrket mbulimit me mjekė (shih Aneksin 1). Gjithsesi, ia vlen qė tė pėrmendet qė Shqipėria renditet nė njė pozicion tė mirė pėrsa i pėrket mbulimit me mjekė tė pėrgjithshėm, gjė qė pėrbėn njė reflektim tė pėrpjekjeve tė qeverisė pėr tė pėrmirėsuar aksesin nė kujdesin parėsor. Tabela 0.3: Mjek ėt dhe infermieret pėr 100,000 vetė (2003 ose viti i fundit) Shqipėria Bullgaria Kroacia Rumania Turqia Evropa Doktorėt 132.9 359.5 243.6 195.7 136.7 358.0 Indeksi, AL=100 100 270 183 147 103 269 Infermieret 369.7 379.0 503.7 399.4 244.0 818.0 Indeksi, AL=100 100 103 136 108 66 221 Raporti 2.78 1.05 2.07 2.04 1.78 2.28 Burimi: Baza e tė dhėnave “shėndet pėr tė gjithė”, http://www.who.dk/hfadb 102. Nė dallim nga numri i mjekėve dhe i infermierėve, Shqipėria ka mė shumė dentistė dhe farma- cistė (Tabela 3.4) – tė dy kėto profesione janė privatizuar nė shkallė tė gjėrė. Mbi tė gjitha, densiteti rela- tivisht i vogėl me personel mjekėsor i Shqipėrisė kraharuar me mesataren evropiane ėshtė njė reflektim i nivelit tė ulėt tė zhvillimit tė sistemit shėndetėsor dhe ėshtė nė tė njėjtėn linje me vendet e tjera me tė ardhura tė ulta. Tabela 0.4: Stafi tjet ėr mjekėsor pėr 100,000 (2003 ose mė vonė) Shqipėri Bullgari Kroaci Rumani Turqi Evropė Dentistė 41.4 82.8 69.5 22.4 24.6 65.8 Indeksi, AL=100 100 200 168 54 59 159 Farmacistė 39.2 12.5 52.9 6.3 32.1 81.7 Indeksi, AL=100 100 32 135 16 82 208 Burimi: Baza e tė dhėnave “shėndet pėr tė gjithė”, http://www.who.dk/hfadb 103. Krahu i punės ėshtė i tejspecializuar, por niveli i aftėsive i shumė specialistėve ėshtė i ulėt nė krahasim me kolegėt e tyre nė Evropė. Ashtu si ē tregohet nga tabela 4.5, rreth 40 pėrqind e mjekėve nė Shqipėri janė mjekė familje; kjo pėrqindje ka qėnė e qėndrueshme, dhe ka ardhur duke u rritur lehtėsisht vetėm gjatė pesė viteve tė fundit. Obstetėr-gjinekologėt pėrbėjnė grupin e dytė tė madh, por pėrbėjnė vetėm 6% tė totalit, grup ky i cili ndiqet mė pas nga kirurgėt dhe nga pediatrėt. Numri relativisht i madh i mjekėve qė nuk i pėrkasin 17 specialiteteve tė tjera kryesore (750 nė 2003 ose 20 pėrqind e totalit), tregon njė shkallė tė lartė tė nėn-specializimit nė Shqipėri, e cila mund tė mos jetė e pėrshtatshme duke pasur parasysh gjendjen e pėrgjithshem tė zhvillimit tė sistemit tė shėndėtėsisė. Nga ana tjetėr, numri relativisht i vogėl i specialiteteve tė veēanta, si pėr shembull psikiatria, urologjia dhe onkologjia, nėnkupton se kėto specialitete janė tė cėnueshme dhe ndaj ndryshimeve tė vogla, dhe si rezultat nevojitet qė t’i kushtohet njė vėmendje e veēantė planifikimit pėr tė pasur staf tė specializuar nė kėto fusha dhe nė ardhmen. Page 77 54 Tabela 0.5: Numri i doktor ėve sipas bazės sė specialiteteve 1999 2000 2001 2002 2003 Mjekė familje 1557 1557 1578 1586 1590 Obstetėr/gjinekologė 229 235 227 223 2 23 Kirurgė 201 201 195 199 198 Pediatėr 139 139 145 154 154 Anestezistė 135 130 128 123 123 Specialistė laboratori, patologjistė 115 115 120 98 100 Kardiologė 120 116 110 115 89 Radiologė 81 81 81 88 88 Epidemiologė 79 79 79 68 68 Oftalmologė 54 54 54 57 57 Otolaringologė 48 48 48 54 54 Psikiatėr 33 35 40 41 46 Neurologė 55 55 55 43 43 Dermatologė / venerologė, alergologė 48 48 48 41 41 Endokrinologė 43 43 43 36 36 Urologė 18 18 18 20 20 Onkologjistė 15 15 15 17 19 Tė tjera 684 660 634 693 750 Burimi : Ministria e Shėndetėsisė 104. Nė tė kundėrt, infermierėt si grup janė shumė homogjenė; tė gjithė infermierėt punojnė si infermierė mjekėsorė, mami ose asistėntė doktorėsh. Ky fenomen ka qėnė njė fenomen qartėsisht i dukshėm gjatė pesė viteve tė fundit, megjithėse ėshtė me interes tė theksohet se kėto tė dhėna nga Ministria e Shėndetėsisė nuk dėshmojnė tė njėjtėn ulje domethėnėse nė personelin e infermierisė krahasuar me tė dhėnat e OBSH-sė (tė dhėna qė gjithashtu janė marrė nga Ministria e Shėndetėsisė). Megjithėse mbase kemi tė bėjmė me njė funksion tė gjendjes aktuale tė sistemit tė informacionit, nuk ka tė dhėna pėr numrin e infermierėve tė angazhuar nė fusha tė ndryshme specialiteti, si pėr shembull nė sistemin e shėndetit publik, kujdesit tė parėsorit dhe specialitete qė kėrkojnė njė kujdes tė veēantė. Planifikimi i personelit qė i pėrket kėtyre specialiteteve do tė bėhet mė shumė i rėndėsishėm me zhvillimin e sistemit shėndetėsor. Tabela 0.6: Numri i infermiereve sipas specialiteteve baz ė 1999 2000 2001 2002 2003 Infermiere mjekėsore 8640 8650 8650 8654 8721 Mami 2546 2450 2530 2480 2415 Ndihmės mjekė 1535 1540 1560 1578 1585 Ndihmės mjekė – asistentė laboratori 361 378 392 384 411 Tė tjera 450 360 320 392 387 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 105. Ka mungesė balance pėrsa i pėrket mbulimit tė zonave me personel mjekėsor. Ndryshimet rajonale janė mė tė larta pėrsa i pėrket specialistėve dhe farmacistėve, dhe mė tė vogla, megjithėse tė konsiderueshme, pėr mjekėt e kujdesit parėsor. Ndryshimi relativisht i ulėt nė mjekė tė familjes mund tė jetė shkaktuar pjesėrisht nga njė pėrpjkeje e qeverisė pėr tė motivuar mjekėt e familjes nė zonat Page 78 55 rurale nėpėrjet pagave mė tė larta. Edhe pse Tirana ėshtė shumė mė pėrpara se qarqet e tjera pėrsa i pėrket numrit tė specialistėve dhe tė farmacistėve pėr frymė, ky qytet nuk ka numrin mė tė madh pėr tė gjitha kategoritė e personelit shėndetėsor, duke pėrfshirė mjekėt e familjeve, infermieret dhe dentistėt. Fieri ėshtė mė pak i mbuluar se 12 qarqet e tjera, me vetėm 389 personel mjekėsor pėr 100 mijė banorė, krahasuar me raportin prej 569 personeli mjekėsor pėr 100 mijė banorė pėr vendin nė tėrėsi. Ėshtė interesant fakti se rajoni ka njė mbulim paksa mė tė mirė me mjekė tė familjes (85 pėrqind e mesatares kombėtare), mė shumė se Elbasani dhe Lezha, por ka shumė mė pak specialistė, infermierė/mami dhe dentistė sesa rajonet e tjera. Duhet tė merren masa pėr tė mbuluar kėto ndryshimeve, nė qoftė se njė ndėr objektivat do tė jetė sigurimi i qasjes pakufi dhe tė barabartė ndaj shėrbimit nė tė gjithė Shqipėrinė. Tabela 0.7: Stafi mjek ėsor pėr popullsinė prej 100,000 banorėsh, 2002 Mjekė Zona Qarku/rajoni Mjekė familje Specialistė Totali Infermieret/ Mamitė Dentistėt Farmacistėt Shqipėria 50.73 90.18 140.91 414.76 9.68 3.71 Qėndrore Berat 47.66 67.87 115.53 439.33 7.77 2.59 Elbasan 41.35 55.69 97.04 377.13 7.72 1.65 Gjirokaster 67.36 115.22 182.57 627.49 15.07 5.32 Korce 44.89 80.80 125.68 588.91 6.28 4.49 Shkoder 44.84 68.23 113.07 435.13 8.19 0.78 Bregdetare Durres 55.88 75.86 131.74 320.99 11.42 2.04 Fier 43.13 51.76 94.89 286.24 5.75 1.83 Lezhe 42.72 56.54 99.26 406.45 7.54 2.51 Vlore 60.11 100.01 160.12 462.74 10.88 2.59 Malore Diber 43.72 62.15 105.87 498.28 6.32 3.16 Kukes 60.34 89.75 150.09 455.16 13.20 3.77 Tirana Tirana 57.70 170.10 227.80 411.27 13.21 8.86 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė Figura 0.2: Ndryshimi rajonal n ė staffin e Sektorit Publik C. M OTIVIMI 106. Fuqia punėtore e sektorit tė kujdesit shėndetėsor nė Shqipėri ėshtė mjaft e re, me njė moshė mesatare prej mė pak se 45 vje ē , dhe me m odele tė pėrcaktuar pėrsa i pėrket gjinisė. (Tabela 3.8a dhe 3.8b, Figura 3.3). Infermierėt, mamitė, farmacistėt dhe dentistėt janė kryesisht femra, ndėrsa mjekėt specialistė janė kryesisht meshkuj. Praktika e pėrgjithshme duket se ėshtė mė e balancuara e profesioneve 0 50 100 150 200 250 MjP Specialist Total Mjeke infermiere Dentist Farmacist P e r q i n d e m e s a t a r e s Min Maks Page 79 56 mjekėsore nė lidhje me gjininė, megjithėse grupi mė i ri i mjekėve tė familjes ka njė pėrqindje mė tė lartė meshkujsh sesa femrash, ndryshe nga grupet mė tė vjetra tė cilat janė kryesisht femra. Si grup, mjekėt janė mesatarisht mė tė vjetėr sesa profesionet e tjera: 25 pėrqind tė tė gjithė mjekėve tė familjes dhe 26,6 pėrqind e tė gjithė specialistėve i pėrkasin moshės 50 vjeē ose mė lart. E njėjta situatė ėshtė e vėrtetė pėr 19 pėrqind tė farmacistėve, 15 pėrqind tė dentistėve dhe 17 pėrqind tė infermiereve dhe mamive. Tabela 0.8a: Shp ėrndarja e stafit mjekėsor sipas moshės – meshkuj (2003) <30 30-40 40-50 50-55 55-60 60-65 Total Mjekėt Specialistėt 110 380 450 250 98 45 1,333 Mjekėt e familjes 55 345 275 150 35 10 860 Dentistėt 45 180 245 75 35 - 580 Farmacistėt 28 75 102 55 18 - 278 Infermieret 65 890 920 54 20 - 1,949 Tabela 3.8b - Shpėrndarja e stafit mjekėsor sipas moshės - femra (2003) <30 30-40 40-50 50-55 55-60 60-65 Total Mjekė Specialistė 55 130 165 45 30 - 425 Mjekė tė pėrgjithshėm 35 190 380 180 55 12 852 Dentistė 40 350 250 65 25 - 730 Farmacistė 60 260 420 110 40 - 890 Infermiere 780 4,250 3,865 1,860 354 - 11,109 Mami 215 1,245 895 250 120 - 2,725 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 107. Qė tani duhet tė fillojė planifikimi pėr tė qėnė nė gjendje tė pėrballohet dalja e pashmangshme nė pension e fuqisė punėtore gjatė dekadės tjetėr. Rreth 900 mjekė familjeje dhe specialistė dhe pothuajse 2,700 infermiere dhe mami duket se do tė dalin nė pension gjatė dekadės tjetėr. Planifikimi pėr zėvendėsimin e pėrshtatshėm tė infermiereve ėshtė i njė rėndėsie tė veēantė pėr vetė faktin se ka njė grupim relativisht mė tė vogėl tė moshės nė grupin me moshė mė tė re (vetėm 1060 infermiere dhe mami janė nėn 30 vjeē) dhe Shqipėria vazhdon tė ketė shpėrngulje tė jashtme tė konsiderueshme tė infermiereve ndėrkohė qė pranimi nė shkollat aktuale tė infermierisė duket se ėshtė i pamjaftueshėm pėr tė mbajtur forcėn punėtore tė infermierisė nė nivelet e veta aktuale (shiko kutine 1 mė poshtė) Figura 0.3: Piramidat e popullsis ė sipas profesioneve - 400 - 200 0 200 400 <30 30- 40 40- 50 50- 55 55- 60 60- 65 Mjeke te pergjithshem F M - 500 - 400 - 300 - 200 - 100 0 100 200 <30 30- 40 40- 50 50- 55 55- 60 60- 65 Specialiste F M Page 80 57 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 108. Shpėrndarja e personelit tė kujdesit shėndetėsor nga niveli i aftėsisė tregon njė mbitheksim tė vazhdueshėm pėr sektorin spitalor. Ministria e Shėndetėsisė aktualisht llogarit se mbi 28 mijė persona janė punėsuar nė sektorin e shėndetėsisė tė financuar publikisht nė Shqipėri; nuk janė tė disponueshme tė dhėna tė sakta pėr sektorin privat tė punėsimit tė profesionistėve tė kujdesit shėndetėsor 45 . Modelet e stafit nuk kanė ndryshuar nė mėnyrė tė ndjeshme nė 5 vitet e fundit. (tabela 3.10), me vetėm njė rritje tė vogėl nė numrin e stafit tė punėsuar nė qendrat shėndetėsore dhe pikat shėndetėsore, njė ulje 2,4 pėrqind nė spitale, njė ulje 3,6 pėrqind nė shėndetin publik dhe njė ulje 2,0 pėrqind nė stafin e poliklinikave. Si njė pėrqindje e tė gjithė stafit, klinikat shėndetėsore dhe pikat shėndetėsore janė rritur nga njė deri nė mė pak se njė e treta, ndėrsa spitalet kanė pėsuar ulje nga i njėjti nivel deri nė 57 pėrqind; ndėrkohė sektorėt e tjerė kanė qėndruar njėsoj. 109. Infermieret pėrbėjnė grupin profesional mė tė madh, tė ndjekur nga stafi jo-mjekėsor, mamitė, specialistėt dhe mjekėt e familjes. (Figura 3.5). Spitalet punėsojnė thuajse tė gjithė stafin jo-mjekėsor, farmacistėt dhe mamitė, ndėrsa mjekėt e familjes dhe dentistėt zakonisht gjenden nė qendrat shėndetėsore dhe pikat shėndetėsore. Kėto shifra nuk pėrfshijnė ata dentistė dhe farmacistė tė cilėt ushtrojnė profesionin e tyre privatisht. Specialistėt dhe infermieret janė shpėrndarė nė tė gjithė sistemin e shėndetėsisė, megjithėse 60 pėrqind e specialistėve punojnė nė spitale, ndėrsa mė pak se gjysma (47 pėr qind) e infermiereve punojnė nė kujdesin parėsor. 45 Tė dhėnat e Minisrisė sė Shėndetėsisė nga 1999 sugjerojnė se 11% e forcės punėtore tė sektorit profesional tė shėndetėsisė ishin tė angazhuar zyrtarisht nė sektorin privat nė atė kohė, shumica e tė cilėve ishin dentistė dhe farmacistė. Tė dhėna tė mėvonshme nuk janė tė disponueshme sipas Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe INSTAT. Megjithatė, burime tė pakonfirmuara sugjerojnė se njė numėr domethėnės i profesionistėve tė kujdesit shėndetėsor tė angazhuar nė sektorin publik gjenden gjithashtu edhe nė atė privat, qė e bėn shumė tė mundur faktin se personat e angazhuar pjesėrisht nė sektorin privat zėnė mbi 11%. - 1,000 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 <30 30- 40 40- 50 50- 55 55- 60 60- 65 Infermiere, mami F M - 400 - 200 0 200 400 600 800 <30 30- 40 40- 50 50- 55 55- 60 60- 65 Dentist, farmacist F M Page 81 58 Tabela 0.9: Numri i pun ėsuar nė vendndodhje me vite 1999 2000 2001 2002 2003 Numri i Pėrgjithshėm i personelit Spitale 16,621 16,811 16,376 16,334 16,220 QSH, Ambulanca 8,997 9,070 9,152 9,174 9,193 Poliklinika 2,025 2,007 1,990 1,982 1,985 Shėndeti publik 1,034 1,012 975 997 997 Totali 28,677 28,900 28,493 28,487 28,395 Indeksi, 1999=100 Spitalet 100.0 101.1 98.5 98.3 97.6 QSH, Ambulanca 100.0 100.8 101.7 102.0 102.2 Poliklinikat 100.0 99.1 98.3 97.9 98.0 Shėndeti publik 100.0 97.9 94.3 96.4 96.4 Totali 100.0 100.8 99.4 99.3 99.0 Pėrqindja e punėsimit tė pėrgjithshėm Spitale 58% 58% 57% 57% 57% QSH, Abulanca 31% 31% 32% 32% 32% Poliklinika 7% 7% 7% 7% 7% Shėndeti publik 4% 4% 3% 3% 4% Totali 100% 100% 100% 100% 100% Burimi: Ministria e Shėndetėsisė. Figura 0.4: Shp ėrndarja e Profesioneve te Shėndetėsisė sipas vendndodhjes (2003) Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 0% 20% 40% 60% 80% 100% Specialist MjP Dentist Farmaciste infermiere Mami Tjeter Spitale QSH/Amb Polklinika Shendet Publik Page 82 59 110. Pagat e sektorit tė Shėndetėsisė kanė pasur tendencė tė mbeten pas nivelit tė pjesėve tė tjera tė sektorit publik, me boshllėkun qė u mbyll paksa nė 2000-02, por qė u rihap pėrsėri nė 2003 (Tabela 3.10). Vetėm ndėrtimi dhe bujqėsia kanė paga mesatare mė tė ulėta, dhe sektori shėndetėsor ėshtė ndjeshėm pas sektorit tė arsimit, i cili pėrdoret si njė sektor krahasues nė vendet e tjera. Tabela 0.10: Pagat mesatare mujore t ė sektorit publik Paga mesatare nė lek Pėrqindja e nivelit tė shėndetėsisė 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 Totali 14,963 17,218 19,659 21,325 116% 122% 129% 119% Shėndetėsia 12,847 14,148 15,280 17,985 100% 100% 100% 100% Arsimi 14,760 17,358 18,263 21,263 115% 123% 120% 118% Bujqėsia, pyjet, peshkimi 11,933 14,897 16,123 17,537 93% 105% 106% 98% Industria 13,899 15,912 17,082 20,727 108% 112% 112% 115% Ndėrtimi 12,392 13,961 15,856 16,670 96% 99% 104% 93% Tragėtia 11,588 14,204 15,677 19,204 90% 100% 103% 107% Burimi : INSTAT, Shqipėria nė Shifra, 2004. 111. Pagat e sektorit spitalor janė rritur mė shpejt se pagat e sektorėve tė tjerė tė shėndetėsisė gjatė kėtyre viteve tė fundit. Rritja e pėrgjithshme nė pagat sektoriale, nė vitet e fundit ka qėnė e pabarabartė ndėrmjet vendndodhjeve tė kujdesit, me pagat e sektorit spitalor duke u rritur shumė mė shpejt(figura 3.5). Poliklinikat dhe qendrat primare tė kuj-desit shėndetėsor kanė normat mė tė ulėta tė rritjes, megjithėse ato janė akoma rreth 10 pėr-qind nė vit. Pagat ndryshojnė pak sipas llojit tė ndėrtesės, vendndodhjes dhe stafit pėrveē ndryshimeve qė ekzistojnė ndėrmjet mjekėve dhe stafit administrativ (tabela 3.11). Brenda grupit tė stafit administrativ ekziston njė ndryshim i konsiderueshėm qė varet nga pozita drejtuese dhe administative. 112. Strukturat e pagave nė zonat urbane dhe rurale tregojnė se vetėm doktorėt kanė njė njohje tė caktuar tė ndryshimeve rajonale brenda strukturave tė tyre tė pagesės dhe reflektojnė politikėn e qeverisė pėr motivimin e mjekėve tė familjes pėr tė mbetur nė zonat rurale. Nė njė pėrpjekje pėr tė motivuar mjekėt e familjes pėr tė shėrbyer nė zona tė largėta, shpėrblimi pėr mjekėt e familjes ėshtė struktururar pėr tė lejuar shpėrblime kuptimplote nė vartėsi tė vendndodhjes, pėrveē suplementeve tė tatimeve pėr frymė tė rrogės bazė. Faktorėt e ndryshėm mund tė ēojnė nė ndryshime thelbėsore nė pagesat e mjekėve tė familjes. Pėr shembull, paga minimale pėr njė mjek tė ri me ngarkesė normale tė pacientėve (1,700) nė njė komunė jo tė largėt mund tė ishte rreth 32,000 Lek nė muaj, ndėrsa i njėjti mjek mund tė fitonte 21,000 nė njė bashki qėndrore dhe 61,000 lek nė njė komunė tė largėt malore. Kėto politika duket se janė mjaft efektive dhe janė nė pėrputhje me parimin nė rritje se mjekėt e rinj janė prodhuesit kryesorė tė kujdesit. Ata janė nė gjendje tė shpjegojnė gamėn relativisht mė tė ngushtė tė shpėrndarjes sė mjekėve tė familjes tė krahasuar me profesione tė tjera tė shėndetėsisė. Figura 3.6 tregon se gjatė nėntė viteve tė fundit, pagat e mjekėve tė familjes janė trefishuar (e mė tepėr) nė termat nominalė dhe pothuajse dyfishuar nė terma realė. Mbi tė gjitha, siē shihet dhe nė figurėn 3.7, pagesat mė tė larta janė kanalizuar nė zonat, tė cilat janė relativisht nėn shėrbim. Pėrveē rrogės bazė, profesione tė ndryshme kanė edhe shtesa tė cilat mund tė rrisin sė tepėrmi fitimet e tyre tė pėrgjithshme. Pėr shembull, infermieret kanė Figura 0.5: Pagat e sektorit te shend sipas vendit te punes 15 17 19 21 23 2002 2003 2004 P a g a m u j o r e n e m i j e l e k Poliklinik a KSHP Spital Tretesor/kombtar Total Page 83 60 mundėsi tė fitojnė shtesa pėr shėrbimin (2 pėr qind nė vit), si dhe pėr punėn me turne, shėrbimet, dhe funksione specifike si kryeinfermiere, kujdes infermieror intensiv, dhe specializime tė tjera. Dukshėm, ka mundėsi mė tė mėdha nė zonat urbane pėr tė pėrfituar kėto pagesa shtesė. Tabela 0.11: Pagat mesatare nga lloji i institucionit, Sektori i Shendet ėsisė (x 1,000 lek) Lloji i Ofruesit Mjekėt Infermieret Personeli mjekėsor i ulėt Stafi i Administratės Stafi teknik Mbėshtetja Tė gjithė ofruesit Tirana 21.8 16.7 16.6 32.6 13.4 12.9 Jashtė Tirane 21.0 16.3 16.0 26.3 13.4 12.9 Spitalet e Universitetit 23.7 17.5 17.9 44.0 13.4 12.9 Spitale tė tjera 21.7 16.8 16.8 23.9 13.4 12.9 Poliklinika 20.0 15.9 15.0 28.6 13.4 12.9 Qėndėr shėndetėsore * 42.8 15.9 15.0 n/a n/a 12.9 Ambulanca * 42.8 15.9 15.0 n/a n/a 12.9 Tė tjera (Ministria e Shėndetėsisė) 26.1 16.2 15.6 31.5 18.5 12.9 Nga tė cilat: ISHP 33.7 15.2 27.7 13.4 12.9 Qendra Kombėtare e barnave 16.2 30.1 13.4 12.9 Qendra e Shėrbimeve Mjekėsore Qeveritare 21.7 16.2 14.5 28.1 13.4 12.9 Qendra kombėtare e gjakut 22.8 16.2 16.6 24.6 13.4 12.9 Seminari biomjekėsor 22.7 13.4 12.9 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė, * pagat e mjekėsve pėr qendrat mjekėsore dhe postet mjekėsore janė nga ISKSH Tabela 0.12: Strukturat urbane dhe rurale t ė pagesave Paga Minimale Page maksimale Paga minimale Mjekė tė pėrgjithshėm nė zona urbane 25 42 33 Mjekė tė pėrgjithshėm nė zona rurale 35 60 47 Premiumi (shtesa) pėr zonat rurale 40.0% 42.9% 42.4% Specialistėt urban/ruralė 19.3 20.8 20 Infermieret nė zonat urbane/rural 19.3 20.8 20 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė Page 84 61 Figura 0.6 : Pagat mujore tė mjekėve tė familjes (‘000 lek) Figura 0.7: Paga e mjekėve tė familjes kundrejt shpėrndarjes pėr frymė Burimi : Ministria e Shėndetėsisė Burimi : Ministria e Shėndetėsisė 113. Produktiviteti i mjekėve ėshtė i ulėt dhe ndryshon ndjeshėm mes qarqeve (Figura 3.9). Shqipėria ka njėrėn prej normave mė tė ulėta tė kontaktit ambulator pėr frymė nė rajon (shih Kreun 2) dhe produktiviteti i mjekėve ambulator ėshtė tejet i ulėt. Mesatasisht njė MP nė Shqipėri viziton vetėm rreth tetė pacientė nė ditė dhe kjo bie poshtė shifrės katėr pacientė nė Tiranė dhe mė pak se pesė nė Diber, ndėrsa nė Durrės dhe nė Shkodėr njė MP viziton mesatarisht mbi 15 pacientė nė ditė. Tirana ėshtė njė rast interesant nė lidhje me kėtė, ku janė poliklinikat ato qė ofrojnė pjesėn mė tė madhe tė shėrbimeve tė kujdesit parėsor dhe qendrat shėndetėsore. Kjo tregon se edhe pse ka mjek tė pėrgjithshėm tė paguar mirė, ka njė problem tė madh nė lidhje me nxitjen e popullsisė pėr tė pėrdorur shėrbimet e mjekėve tė pėrgjithshėm. Kjo tregon se ka shumė vend pėr tė rritur produktivitetin nė sektorin e kujdesit parėsor. Nėse nuk rritet ky produktivitet, edhe dendėsia e mjekėve (qė ėshtė e pakėt) ėshtė tepėr e lartė dhe ēon nė burime tė shfrytėzuara pa efektivitet. Figura 0.8: Vizia p ėr ditė pėr Mjek Familje sipas Qarkut Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 114. Produktiviteti i stafit spitalor mbetet mbrapa atij tė shumicės sė vendeve tė tjera dhe ndryshon shumė mes qarqeve. Produktiviteti i stafit spitalor ndikohet ndjeshėm nga madhėsia e infrastrukturės spitalore, por pavarėsisht nga masat e marra, produktiviteti i stafit nė spitalet shqiptare ngelet prapa shumė vendeve tė tjera dhe tregon pėrsėri ndryshim tė konsiderueshėm rajonal. Ndryshimet janė tė shprehura kryesisht nė tė dhėnat mbi ditėt e spitalit, tė cilat reflektojnė normėn mė tė ulėt tė mbajtjes dhe zgjatjen mesatare tė qėndrimit nė Shqipėri. Edhe kėtu ka ndryshueshmėri tė konsiderueshme midis objekteve dhe qarqeve, duke ēuar drejt njė nevoje tė pėrgjithshme pėr njė kombinim mė tė mirė tė burimeve njėrėzore nė mbarė sistemin e aktivitetit spitalor aktual, si dhe tė nivelit rajonal dhe lehtėsues. Pėrveē ndikimeve tė dukshme tė kostos pėr ekzistencėn e niveleve te stafit tė tepėrt, ka gjithashtu edhe njė 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 4 0.0 4 5.0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 20 03 2004 F aktik Real, 1996=100 Vl Du Ti El Ku Di Fi Sh AL Gj Ko Le Be 30 40 50 60 70 40 50 60 70 80 MjP/100,000 banore A v P a g a m e s a t a r e ( L E K ' 0 0 0 ) 2 6 10 14 18 Berat Dibėr Durrės Elbasan Fier Gjirokastėr Korēė Kukės Lezhė Shkodėr Tiranė Vlorė Vizita/MP/Dite Mesatare Shqip[ri Page 85 62 ndikim nė moralin dhe motivimin e tė punėsuarve, duke qėnė se shumica e profesionistėve krenohen me prodhimin e shėrbimeve efektive e cilėsore. Nėn-pėrdorimi i talentit tė tillė, ėshtė njė de-motivues, dhe gjithashtu ngre kerkesėn pėr marrjen e parave nėn dorė, duke qėnė se fondi i disponueshėm ėshtė i shpėrndarė tek njė staf i shumtė nė numėr. Tabela 0.13: Produktiviteti i Spitalit (2003 ose m ė pas) Shqipėria Bullgaria Kroacia Rumania Turqia Shtretėr/MD 3.84 3.89 4.21 6.41 3.27 Indeksi, AL=100 100 101 109 167 85 Shtretėr/RN 1.93 2.50 1.74 2.60 2.36 Indeksi, AL=100 100 130 90 135 122 Ditė/MD 723 956 1,337 1,948 601 Indeksi, AL=100 100 132 185 269 83 Ditė/RN 363 614 554 790 434 Indeksi, AL=100 100 169 153 218 120 Raste/MD 110 109 122 243 104 Indeksi, AL=100 100 99 111 222 95 Raste/RN 55 70 50 99 75 Indeksi, AL=100 100 127 92 180 136 Burimi: Baza e tė Dhėnave “Shėndeti pėr tė Gjithė”, http://www.who.dk/hfadb Figura 0.9a : Rastet Spitalore pėr Mjek ose Infermiere Figura 3.9b: Ditė spitalore pėr mjek ose infermiere Source: Ministry of Health 115. Njė rėndėsi tė ve ē antė pėrsa i takon shpėrblimit dhe motivimit tė stafit mjekėsor duhet t’u jepet tė ardhurave nga pagesave jozyrtare. Ndėrsa nuk ka tė dhėna zyrtare mbi pėrfitimet jozyrtare, vėzhgime tė njohura ofrojnė disa tregues tė shtrirjes sė kėtyre praktikave (shiko kapitullin 5). Marrja e informacionit nga kėto vėzhgime mund tė japė njė tregues tė shkallės sė tė ardhurave tė tilla. Figura 3.10 46 tregon se pagesa tė tilla mund tė kenė njė efekt tė ndjeshėm mbi tė ardhurat e mjekėve, kresisht nė nivel spitalor, ku pagesat joformale janė shumė tė pėrhapura dhe tė konsiderueshme. Tė dhėnat sugjerojnė se pagesat joformale pėr doktorin e spitalit mund tė arrijnė deri nė tė paktėn dy herė shumėn zyrtare tė pagave, megjithėse ka ndryshime tė ndjeshme mes llojeve tė doktorėve, ku specialistėt kirurgė fitojnė jozyrtarisht nė mėnyrė tė konsiderueshme mė shumė sesa te tjerėt. Pėr doktorėt me pacientė tė jashtėm, ndikimi mund tė jetė pothuajse 50 pėrqind. Siē edhe diskutohet nė Kapitullin 6, ēdo pėrpjekje pėr tė 7 Shifrat nė figurėn 3.11 rrodhėn nga shumėzimi i pagesės mesatare jozyrtare pėr pėrplasje tė raportuar nė LSMS nga mundėsia e tė paguarit dhe numri i pėrgjithshėm i kontakteve mujore. Shifrat e siguruara nė kėtė mėnyrė u shpėrndanė tek doktorėt (60 %), infermieret (30 %) dhe stafi tjetėr(10%). Shifrat duhet tė pėrdoren me kujdes dhe janė pėrdorur kėtu vetėm pėr qėllime treguese. - 50 100 150 200 250 Berat Diber Durres Elbasan Fier Gjirokaster Korce Kukes Lezhe Shkoder Tirane Vlore P r o d u k t i v i t e t i m j e k - 20 40 60 80 100 120 P r o d u k t i v i t e t i i n f e r m i e r Raste mjek AL MD Raste/RN AL RN 600 800 1000 1200 1400 Berat Diber Durres Elbasan Fier Gjirokaster Korce Kukes Lezhe Shkoder Tirane Vlore P r o d u k t i v i t e t i m j e k 200 300 400 500 600 P r o d u k t i v i t e t i i n f e m r i e r tite/MD AL MD dite/RN AL RN Page 86 63 ērrėnjosur pagesėn jozyrtare do tė duhet tė bazohet nė marrjen parasysh tė mbulimit tė njė pjese tė konsiderueshme tė tė ardhurave tė nxjerra nė kėtė mėnyrė dhe tė lejojė njė korrigjim tė bazuar nė performancė me tė paktėn njė pjesė tė kėtyre tė ardhurave. Figura 0.10: Pagesat formale dhe joformale Burimi: Ministria e Shėndetėsisė dhe LSMS 2002 116. Motivimi i personelit mjekėsor shqiptar ėshtė ndikuar edhe mė tej nga mungesa e performancės drejtuese, planifikimi i karrierės dhe rekrutimi i bazuar nė merita. Njė rishikim i kohėve tė fundit mbi drejtimin e spitaleve tė Durrėsit dhe Tiranės zbuloi se 47 : Burimet njerėzore pengohen nga kushtet e imponuara nė spitale pėr numrin, llojin, dhe nivelin e pagės sė punėtorėve. Pėrshkrimet e punės.... nuk ekzistojnė dhe performanca nuk vlerėsohet. Si rredhojė, asnjė nuk pushohet ose ndėrshkohet, dhe kjo krijon njė sjellje cinike dhe lejon simulimin dhe mungesat e pajustifikuara. Ndėrsa ėshtė e vėshtirė tė dokumentohet, ėshtė e mundur qė nė kėto kushte dhėnia e punės tė bazohet mė shumė nė lidhjet personale dhe favorizimeve, sesa nė bazė tė kualifikimeve. 117. Ėshtė e qartė se do tė duhet tė trajtohen ēėshtje tė tilla nė qoftė se do t’i kushtohet vėmendje produktivitetit dhe pėrdorimit mė tė mirė tė mundshėm tė burimeve njerėzore tė disponueshme. D. A FTĖSIA 118. Ashtu si edhe me fusha tė tjera tė burimeve njerėzore tė shėndetit, ēėshtja e kompetencės ka shumė dimensione, duke qarkuar trainimin fillestar mjekėsor, trainimim pas-universitar, arsimin e vazhduar mjekėsor dhe sigurimin e vazhdueshėm tė cilėsisė dhe programet e pėrmirėsimit klinik. Ashtu si edhe nė shumicėn e vendeve nė zhvillim, kėto sisteme janė mjaft tė pazhvilluara nė Shqipėri, megjithėse Qeveria e pranon njė gjė tė tillė dhe e ka bėrė pėrmirėsimin e cilėsisė njė ēėshtje kryesore tė Strategjisė Afatgjatė tė Sektorit tė Shėndetėsisė. 47 Menaxhimi i Sektorit tė Spitaleve, Qendra Mjekėsore e Universitetit tė Tiranės “Nėnė tereza”, Raporti Pėrfundimtar, Shtator, 2004, faqe 8-9 0 2 4 6 8 Mjek ne spital Infermier ne spital Tjeter ne spital Mjek ambulator Infermier ambulator Vlera mujore x 1,000 Lek Paga zyrtare Pagesat joformale Page 87 64 Tabela 0.14: Shkollat mjek ėsore nė Shqipėri Rregjistrimi vitin e parė Tė diplomuarit Profesioni Institucioni 2001 2002 2003 2001 2002 2003 Mjekėt U. i Tiranės 198 166 285 172 193 146 Dentistėt U. i Tiranės 78 71 105 67 72 61 Farmacistėt U. i Tiranės 50 48 76 32 36 23 Totali 520 683 830 245 286 318 Vlora 104 146 180 66 60 67 Tirana 140 146 231 108 115 133 Elbasan 72 90 99 Korce 108 120 119 56 80 85 Shkoder 53 111 113 Infermieret/mamitė Gjirokaster 43 70 88 15 31 33 Burimi : INSTAT, Statistikat nga Ministria e Arsimit dhe Shkencės 119. Shifrat pėr trainimin e infermiereve tregojnė njė boshllėk tė konsiderueshėm midis rregjistrimit dhe numrit tė tė diplomuarve nė vitet nė vazhdim, duke treguar njė nivel tė lartė tė braktisjes sė shkollės (Tabela 3.14). Tabela 3.1 5, e marrė nga baza e tė dhėnave e Health- for-All (OBSH), tregon se numri i tė diplomuarve nga shkollat mjekėsore po bie ndjeshėm pėr doktorėt, rreth 50 %, qysh nga 1997, ėshtė rritur pėr infermieret dhe ka qėnė mjaft i crregullt pėr dentistėt dhe farmacistėt. Kėto shifra janė mjaft tė ndryshme nga ato tė Ministrisė sė Arsimit, e kjo ėshtė njė ēėshtje tė cilės duhet t’i kushtohet vėmendje 48 . Kuptohet qė duhet qė Ministria e Shėndetėsisė tė pėrpilojė kėto tė dhėna nė njė bazė tė rregullt pėr qėllim tė planifikimeve tė saj. Tabela 0.15: Totali i t ė diplomuarve nga shkollat mjekėsore sipas vitit 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Doktor ė 336 293 153 150 144 172 188 Infrmiere 117 140 164 188 245 - Dentistė 57 44 27 32 68 67 77 Farmacistė 39 30 19 32 12 32 36 Burimi: Baza e tė Dhėnave “Shėndeti pėr tė Gjithė”, http://www.who.dk/hfadb 120. Krahasuar me fuqinė punėtore ekzistuese, numri i tė diplomuarve ėshtė jashtėzakonisht i ulėt pėr inferemierėt dhe farmacistėt, por ėshtė rritur sė fundmi pėr doktorėt dhe dentistėt (tabela 3.16 ). Nuk ėshtė e qartė nėse numrat e rritur tė tė diplomuarve nė kėto programe reflektojnė njė rritje tė pėrhershme apo njė majė tė pėrkohėshme nė aktivitet. Krahasuar me vendet fqinje, Shqipėria ėshtė duke prodhuar numra mė tė lartė tė tė diplomuarve si doktorė dhe dentistė, si njė pėrqindje e forcės aktuale tė punės, por relativisht mė pak infermiere dhe farmacistė. (figura 3.11). Tabela 0.16: T ė diplomuarit pėr 100 praktikantė profesionistė sipas viti 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Mjekė 7.8 6.8 3.5 3.5 3.5 4.2 4.6 Infermiere 0.0 0.9 1.1 1.3 1.6 2.1 0.0 Dentistė 4.2 3.2 1.9 2.5 5.4 5.2 6.0 Farmacistė 3.1 2.4 1.5 2.6 1.0 2.6 2.9 Burimi: Baza e tė Dhėnave “Shėndeti pėr tė Gjithė”, http://www.who.dk/hfadb 48 Tė dhėnat pėr infermierėt ndryshojnė paksa nga tė dhėnat e OBSH, megjithėse kjo mund tė jetė si rrjedhojė e mamive qė janė pėrfshirė si njė total dhe jo pjesė tjetėr, ose raportim jo i plotė nga disa institucione. Page 88 65 Figura 0.11: T ė diplomuar nė 100 Profesionistė Aktivė (2002) 0 2 4 6 8 Shqiperia Kroacia Turqia Evropa Mjeke Infermiere Dentista Farmaciste Source: Data Base “Health For All”, http://www.who.dk/hfadb . Kutia 0.1: Dinamika e Burimeve Njer ėzore Shėndetėsore Pėr tė vlerėsuar ndikimin e strukturės aktuale tė moshės, normat e humbjes dhe nivelet e diplomimit mbi burimet njerėzore shėndetėsore nė Shqipėri, u ndėrtua modeli “i paisjes dhe flukseve” i fuqisė punėtore tė doktorėve dhe infermierėve, duke pėrdorur tė dhėna tė disponueshme. Ky model u pėrdor pėr tė ndėrtuar 3 skenarė, duke pėrdorur nivele tė ndryshme tė tė diplomuarve tė shkollės mjekėsore dhe normat e humbjes, si mė poshtė vijon: (i) vazhdimi i niveleve aktuale pėr tė diplomuarit dhe humbjet (ii) humbje mė e lartė si rrjedhojė e migrimit tė jashtėm ose e lėvizjes sė stafit nė sektorė tė tjerė (iii) rregullimi i niveleve tė diplomuarve pėr tė arritur numrin e njėjtė tė doktorėve dhe infermierėve pėr frymė ashtu siē ishte nė 2003. Sigurisht, ka shumė skenarė tė tjerė qė mund tė pėrdoren pėr t’ju pėrshtatur prioriteteve tė qeverisė pėr HRH dhe shumė punė duhet tė bėhet pėr tė pėrpunuar informacionin e futur dhe modelet e ndryshueshme, por kėto modele janė hartuar pėr tė ilustruar vlerėn potenciale tė pėrdorimit tė kėsaj pėrqasje. Parametrat jepen nė tabelen mė sipėr. Dy grafikėt ilustrojnė rezultatet. Gjenden rezultate tė ndryshme domethėnėse pėr tė dy profesionet, duke reflektuar struktura tė ndryshme tė moshės dhe prodhim aktual tė tė diplomuarve. Grafiku i parė tregon rezultatet e modelit lidhur me doktorėt, ku niveli aktual i prodhimit ēon drejt rritjeve domethėnėse nė furnizimin me doktorė. Furnizimi pėr frymė vazhdon tė ulet vetėm nė kohėn kur mjekėt e moshės 50-55 vjeē fillojnė tė arrijnė moshėn pėr tė dalė nė pension. Modeli tregon se nxjerrja e 150 tė diplomuarve nė vit nga shkollat mjekėsore – duke i krahasuar me nivelin aktual prej 188 vetėsh – do tė jetė i mjaftueshėm pėr tė arritur furnizimin e njėjtė pėr frymė si nė 2003-in. Gjithsesi, duke pasur parasysh nivelin relativisht tė ulėt tė mjekėve pėr frymė krahasuar me vendet fqinje (shih Tabelėn 3) mund tė tolerohet njė rritje e furnizimit me mjekė pėr aq kohė sa ata pėrdoren nė mėnyrė frytdhėnėse. Situata pėrsa i pėrket infermiereve ėshtė mjaft e ndryshme, ku niveli aktual i tė diplomuarve ēon nė njė ulje tė furnizimit prej 10% nė afatin kohor 2003- 2015. Shkollat e infermierisė duhet tė rrisin numrin e tė diplomuarve deri nė 39% nė mėnyrė qė tė ruhet niveli aktual i raportit tė infermierėve pėr frymė popullsie. Po tė marrim parasysh diskutimin e mėparshėm nė lidhje me nivelin e pėrgjithshėm tė furnizimit me infermierė, uljet e mėtejshme nuk rekomandohen. Gjithsesi, pėr kėtė zė duhet tė merret parasysh dhe ēėshtja e produktivitetit, ashtu siē u pėrmend dhe pėr shėrbimet mjekėsore. 300 320 340 360 380 400 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 I n f e r m i e r p e r 1 0 0 , 0 0 0 b a n o r e Aktual 2 x Dalje Njesoj RN/Pop 120 125 130 135 140 145 150 155 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 M j e k p e r 1 0 0 , 0 0 0 b a n o r e Aktual 2 x Dalje Njesoj MD/Pop Page 89 66 121. Nė njė pėrpjekje pėr tė pėrcaktuar sasinė e ndikimit tė dinamikės sė fuqisė punėtore mbi nevojat pėr arsim mjekėsor, u ndėrtua njė model i burimeve njerėzore tė shėndetit. Ai ėshtė pėrshkruar nė kutinė 3.1 dhe ilustron se niveli aktual i prodhimit tė infermiereve ka tendecėn tė ēojė drejt njė rėnieje tė ndjeshme nė infermierėt aktualė, ndėrsa ai i mjekėve tė ngrihet pak. Madje edhe rezultatet relativisht te thjeshta nga ky model tregojnė si vlerat ashtu dhe nevojėn e proceseve planifikuese te burimeve njerėzore shėndetėsore nė Shqipėri. E. P ROBLEME KRYESORE TĖ ARSIMIT MJEKĖSOR 122. Aktualisht, ashtu si nė shumė vende tė tjera, pėrgjegjėsia pėr arsimin mjekėsor i pėrket Ministrisė sė Arsimit, megjithėse pėrgjegjėsia pėr licensimin, punėsimin (tė paktėn deri tani), dhe planifikimin e forcės sė punės pėr kujdesin shėndetėsor i pėrket Ministrisė sė Shėndetėsisė . Nė pėrpjekje pėr tė zgjidhur kėtė problem nė ministritė e lartpėrmendura ėshtė ngritur njė grup pune, me pjėsėmarrjen e pėrfaqėsuesve tė kėtyre ministrive, tė ISKSH dhe tė aktorėve tė tjerė pėr tė trajtuar ēėshtje tė arsimit. Gjithsesi, ky komision ka tė drejtėn qė tė bėjė vetėm rekomandime, pasi vendimi pėrfundimtar mbi numrin e studentėve varet nga buxheti i Ministrisė sė Arsimit. Kjo mund tė ēojė nė papėrputhshmėri ndėrmjet nevojave klinike dhe furnizimit tė profesionistėve tė trajnuar dhe ndihet mė shumė nė fushėn e trajnimeve pasuniversitare, pasi trajnimi i specialistėve kėrkon kohė. Njė tjetėr ēėshtje ėshtė pėrzgjedhja e studentėve pėr specializimin pasunivesitar, situatė e cila pėrkeqėsohet nga pasja e pozicioneve tė cilat nuk janė tė pėrshtatshme pėr tė diplomuarit e disponueshėm. Tabela 3.17 tregon rregjistrimin aktual sipas viteve, dhe dėshmon pėr disa probleme domethėnėse, duke pėfshirė ndryshime tė mėdha nga viti nė vit (psh., gastroenterologji, oftalmologji), dhe njė tendencė nė ulje tė disa specialiteteve tė tjera” (psh., ortopedi, endokrinologji). Gjithsesi, nė mungesė tė njė informacioni tė detajuar mbi stokun aktual tė mjekėve dhe mbi daljet e pritshme nė pension nuk ėshtė e qartė se sa serioze janė kėto ēėshtje. Kėtu del mė shumė nė pah nevoja pėr tė bėrė planifikimin e burimeve njerėsore. Tabela 0.17: Regjistrimi i mjek ėve me diplomė pas-universitare sipas specialitetit SPECIALITETI Viti 1 Viti 2 Viti 3 Viti 4 Totali Pediatėr 11 15 8 9 43 Anestezistė – reanimatorė 10 13 5 8 36 Mjekė familje 14 17 3 0 34 Obstetėr - Gjinekologė 6 16 11 0 33 Kirurgė 7 7 8 8 30 Gastroenterologjistė 8 10 0 5 23 Kardiologji 6 7 4 5 22 Radiologji 5 5 5 4 19 Sėmundjet ngjithėse 6 7 3 3 19 Otolaringologji 0 7 8 0 15 Psikiatri 0 4 7 3 14 Shėndeti public 8 5 0 0 13 Laborator, bio-mjekėsi klinike 7 3 2 0 12 Ortopedi 0 0 6 4 10 Dermatologji 0 6 4 0 10 Oftalmologji 0 6 0 2 8 Neurologji 0 4 0 4 8 Page 90 67 SPECIALITETI Viti 1 Viti 2 Viti 3 Viti 4 Totali Endokrinologji 0 0 4 3 7 Reumatologji 0 0 6 1 7 Mjekėsi pulmonare 7 0 0 0 7 Nefrologji 0 6 0 0 6 Alergologji 6 0 0 0 6 Mikrobiologji 6 0 0 0 6 Hematologji 0 0 3 0 3 Patologji anatomike 0 2 0 0 2 TOTALI 107 140 87 59 393 Burimi: Ministria e Shėndetėsisė 123. Legjislacioni aktual ka kufizime pėr aftėsinė e stafit mjekėsor jo-mjek pėr tė punuar nė mėnyrė tė pavarur, duke kufizuar kėshtu zėvendėsimet e stafit. Mundėsitė pėr zėvendėsimin e stafit janė tė kufizuara si brenda ashtu edhe jashtė sistemit tė financuar nga shteti, dhe mund tė pengojė nė pėrdorimin mė efektiv tė stafit, si psh, pėrdorimi nė rritje i infermierėve pėr tė zėvendėsuar mjekėt. Ēėshtja e zėvendėsimit ėshtė ēėshtje qė po trajtohet gjerėsisht nė Evropė, pasi kjo e fundit po pėrballet me shumė probleme tė lidhura me burimet njerėzore ndėrkohė qė mjekėt e vjetėr dalin nė pension. Tabela 3.18 nxjerr nė pah disa nga zgjidhjet qė po merren parasysh pėr tė trajtuar kėtė ēėshtje nė Evropė. 49 Ajo mund tė nxjerrė nė pah gjithashtu disa nga rolet e reja dhe aftėsitė e reja qė do tė nevojiten nė spitalet shqiptare ndėrkohė qė Shqipėri aspiron tė arrijė standardet europiane, dhe nė kėtė mėnyrė ajo (tabela) pėrfaqėson dhe njė tjetėr sfidė tė trajnimit tė burimeve njerėsore. Tabela 0.18: Qasje p ėr pėrzierjen dhe zėvendėsimin e aftėsive nė infermieri Tradicional . Ndihmėsit, dhe asistentėt kryesisht tė trajnuar gjatė kohės qė janė nė punė; duke bėrė detyra tė thjeshta infermierie nė mbėshtetje tė infermierėve tė regjistruar Asistentė jo-klinikė . Nėnpunės ose kryes tė roleve ndihmėse; pėrgjithėsisht punė jo-klinike, ose mirėmbajtjeje (si njė punonjės mbėshtetės me shumė aftėsi) Teknik ose teknik infermierik . Asistent teknik ose person qė luan rolin e asistentit tė departamentit pėr procese teknologjike, si dhe pėr tė ndihmuar infermierėt Partner parėsor infermierie . Asistent infermier i shoqėruar me infermier pėr tė kryer ofrimin e shėrbimit nga infermieria parėsore Kujdestar tė trajnuar nė kurse profesionale . Njė shtesė pėr ndihmės infermierėt tradicionale nėpėrmjet ofrimit tė trajnimeve disa-javore ose disa mujore nė disa vende qė njihen pėr kualifikimet profesionale. Kujdestari ndėrmerr pėrgjegjėsi infermierie nėn drejtimin e infermierit tė regjistruar. 124. Kolegjet dhe universitetet mjekėsore, duke pėrfshirė dhe klinikat trajnuese, liēensohen nga Ministria e Shėndetėsisė. Ka udhėzime strikte pėr njohjen e stafit si instruktorė klinikė, tė cilat nė mjaft raste kufizojnė mundėsinė e trajnimeve klinike praktike, veēanėrisht pėr mjekėt e familjeve tė cilėt mund t'u nėnshtrohen ritrajnimeve. Numri i madh i njerėzve pėr t'u ritrajnuar si pjesė e njė pėrpjekje pėr tė pėrmirsuar aftėsitė dhe cilėsinė e mjekėve tė kujdesit parėsor dhe tė infermiereve ėshtė vėnia e taksave 49 Martin McKee dhe Judith Healy (eds.), Spitalet nė Evropėn nė Ndryshim , Observatori Europian mbi Sistemiet e Kujdesit Shėndetėsor; Open University Press, Buckingham, 2002, faqe 232 Page 91 68 pėr sistemin aktual tė trajnimit dhe do tė kėrkojė njė zgjidhje tė pėrkohshme pėr tė lejuar mė shumė instruktorė klinikė. F. P ĖRFUNDIME DHE REKOMANDIME 125. Megjithėse mund tė jetė e parakohshme tė themi qė ka "njė krizė" nė burimet njerėzore nė sektorin e shėndetėsisė nė Shqipėri, nuk ka dyshime qė ekzistojnė sfida tė qarta qė rrisin nevojėn pėr analiza dhe veprime tė programuar dhe tė vazhdueshme. Pėrveē plakjes normale tė forcė sė punės dhe daljes nė pension, do tė ketė presione nė rritje nė tė ardhmen pėr ruajtjen e stafit qė punon nė sektorin shėndetėsor. Nga ana tjetėr, ėshtė e qartė qė qytetarėt e Shqipėrisė e kanė tė qartė qė nė sistemin e ofrimit tė kujdesit shėndetėsor ekzistojnė probleme cilėsie dhe kompetence. Kjo gjė dėshmohet qartė nga pacientėt tė cilėt i anashkolojnė mjekėt e familjes dhe preferojnė tė shkojnė nė spital ose tė vizitohen nga mjekė tė specializuar. Ėshtė e sigurt qė kėrkesa pėr pėrmirėsim cilėsie (dhe sasie) do tė rritet ndėrkohė qė Shqipėria do t’i ofrohet mė shumė Bashkimit Evropian. 126. Shpėrndarja e pabalancuar gjeografike e stafit tė sektorit shėndetėsor do tė korrigjohet me kalimin e kohės dhe do tė jetė pjesė e ushtrimit tė planifikimit tė pėrgjithshėm tė sektorit tė burimeve njerėzore. Mbulimi ėshtė disi mė i mirė pėr kujdesin shėndetėsor parėsor dhe pėr shėrbime tė tjera bazė, por ka njė disproporcion tė dukshėm pėr specialistėt, dentistėt dhe farmacistėt. Pėr pjesėn mė tė madhe tė profesioneve tė sektorit shėndetėsor Shqipėria ėshtė pas vendeve tė tjera tė rajonit pėrsa i pėrket shkallės sė mbulimit, gjė qė dėshmon se si planifikimi i stafit ekzistues tė kujdesit shėndetėsor dhe planifikimi i stafit tė ri do tė jetė njė proces shumė i rėndėsishėm pėr tė ardhmen. Shkalla e lartė e specializimit pėr mjekėt pėrfaqėson njė sfidė domethėnėse qė duhet tė menaxhohet si pėrsa i pėrket planifikimit tė stafit tė ri dhe kufizimit tė ndikimit tė mbispecializimit. Mė shumė kujdes duhet t’i kushtohet nivelit tė specializimit infermierik. 127. Ka tregues tė qartė tė konflikteve nė faktorė tė ndryshmė motivimi pėr personelin e kujdesit shėndetėsor . Nė vende pune tė ndryshme ka preference gjinore dhe ka profile shumė tė ndryshme moshe. Kėto vende pune kanė njė shpėrndarje tė caktuar nė vendodhje tė ndryshme, dhe si rezultat kanė dhe profile tė ndryshme pagese. Gjithsesi, mbi tė gjitha pagat nė sektorin shėndetėsor mund tė shihen si qartėsisht jo motivuese, megjithėse janė bėrė ca pėrparime gjatė viteve tė fundit pėt tė trajtuar nivelet e pagave. Aty ku ėshtė e mundur, punonjėsit e kujdesit shėndetėsor duket sikur i kompensojnė kėto paga tė ulta me (a) njė produktiviteti tė kufizuar, dhe (b) duke marrė pagesa nėn dorė pėr shėrbimet e ofruara. Ėshtė e qartė se asnjė nga kėto strategji nuk do tė jetė e qėndrueshme nė tė ardhmen dhe nevojitet veprim i menjėhershėm pėr tė gjetur zgjidhjet pėrkatėse. Njė gjė e tillė do tė bėhet mė e rėndėsishme ndėrkohė qė nivelet e pagave tė pėrgjithshme do tė vazhdojnė qė tė rriten shpejt dhe sektori shėndetėsor tė luftojė pėr tė arritur ritmin. Plakja e forcės sė punė nė sektorin shėndetėsor do tė sjellė presione shtesė ndėrkohė qė 35 pėrqind e mjekėve dhe 28% e infermiereve pritet qė tė dalin nė pension ndėrmjet periudhės kohore nga tani deri nė 2015-ėn. 128. P ėrveē trajnimit dhe rritjes sė kapaciteteve, stafi i sektorit shėndetėsor do tė ketė nevojė pėr stimuj tė veēantė pėr tė rritur performancėn. Ndryshim i i strukturės sė stimujve dhe paisja e praktikuesve me aftėsitė klinike dhe menaxheriale qė nevojiten pėr pėr tė pėrmirėsuar performancėn dhe pėr tė menaxhuar me mirė burimet e disponueshme – qofshin ato njerėzore, fizike ose monetare do tė jetė kritike nėse duam tė rrisim performancėn e sektorit shėndetėsor. Puna e kufizuar qė ėshtė bėrė deri tani pėr tė pėrmirėsuar strukturėn e stimujve nė fushėn e kujdesit shėndetėsor parėsor duket se ka qėnė efektive nė trajtimin e problemeve tė ndryshme, por nevojitet njė punė mė e madhe pėr tė trajtuar produktivitetin, cilėsinė dhe pagesat nėn dorė. Page 92 69 129. Nevoja pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e kujdesit ėshtė e madhe, ve ē anėrisht nė nivelin e kujdesit parėsor. Kjo do tė ndikojė mjaft nė shkollat mjekėsore, shoqatat profesionale dhe Ministrinė e Shėndetėsisė pėr t'u siguruar se ka staf tė mjaftueshėm pėr tė ofruar kėto shėrbime dhe qė stafi tė jetė nė gjendje qė tė ofrojė njė cilėsi mė tė lartė kujdesi. Ministria po i pėrgjigjet kėsaj situate duke krijuar njė Qendėr pėr Arsimimin e Vazhueshėm Mjekėsor, por ka akoma vend pėr tė tjera ndėrmarrje nė kėtė fushė. Pėrmirėsimi i cilėsisė dhe i kompetencės ėshtė veēanėrisht i rėndėsishėm nė fushėn e kujdesit tė shėndetit parėsor ku ka njė nevojė tė madhe pėr tė bindur publikun se mjekėt e kujdesit parėsor janė tė tė vėrtetė tė aftė qė tė trajtojnė pjesėn mė tė madhe tė sėmundjeve qė duhen trajtuar prej tyre. Kjo do tė kėrkojė pėrpjekje serioze, bazuar nė njė ri-trajnim masiv tė tė gjithė mjekėve dhe infermiereve tė kujdesit parėsor, paralelisht me pėrmirėsimin e pajisjeve tė kujdesit parėsor dhe sigurimin qė reformat e pagesave tė sigurojnė disponueshmėri tė furnizimeve tė pėrshtatshme nė ndėrtesat e kujdesit parėsor. Kurrikula e tė gjitha profesioneve shėndetėsore duhet tė rishikohet me kujdes pėr tė siguruar se cilėsia e mėsimdhėnies ėshtė sipas standardeve ndėrkombėtare. 130. Nevojiten gjithashtu mekanizma pėr tė nxitur sigurimin e vazhdueshmė tė cilėsisė nė nivelin e ofruesit dhe pėr t'u marrė me ofrues qė dėshmojnė probleme kompetencash . Lėvizjet e parashikuara drejt ofrimit tė autonomisė sė furnizuesit do tė kėrkojė mekanizma tė ndryshėm nga ato qė ekzistojnė nė modelin punėmarrės-punonjės. Metodat e reja dhe rregullimet institucionale janė tė nevojshme pėr tė siguruar se ēėshtjet e kompetencės janė trajtuar ashtu siē duhet. Idealja do tė ishte krijimi i organizatave profesionale vetė-rregullatore, por mund tė nevojiten rregullime tė pėrkohshme deri sa shoqatat profesionale tė jenė tė afta tė ndėrmarrin pėrgjegjėsi tė tilla. Stimujt financiarė do tė nevojiten qė tė theksohet kompetenca dhe kujdese i lartė i cilėsisė. Kjo gjė do tė jetė dhe mė shumė e rėndėsishme ndėrkohė qė kompetenca nė rritje e profesionistėve t’i bėjė ata mė tėrheqės pėr vendet fqinjė qė mund tė paguajnė mė tepėr. 131. Kapaciteti pėr planifikimin e burimeve njerėzore shėndetėsore duhet tė zhvillohet mė mirė dhe duhet tė rritet nė tė gjithė sektorin shėndetėsor . Duke pasur parasysh lėvizjen drejt roleve tė bazuara mė shumė nė politika pėr Ministrinė e Shėndetėsisė, ekzistenca e njė Departamenti tė fuqishėm pėr Burimet Njerėzore ėshtė i rėndėsishėm. Pėr mė tepėr, mund tė nevojitet njė Grup Pune Ndėrministror pėr Burimet Njerėzore nė Shėndetėsi pėr tė vepruar si njė forum pėr tė trajtuar ēėshtje qė shkojnė pėrtej kuadrit strikt tė Ministrisė sė Shėndetėsisė. Njė grup i tillė duhet tė pėrfshijė pėrfaqėsues nga Ministria e Shėndetėsisė si dhe aktorė tė tjerė, duke pėrfshirė ISKSH, fakultetet dhe shkollat e mjekėsisė si dhe Ministrinė e Shėndetėsisė. Ēėshtjet bazė tė lidhura me burimet njerėzore nė shėndetėsi qė duhet tė shqyrohen me kujdes nga Ministria e Shėndetėsisė dhe tė cilat mund t’i referohen grupit tė punės do tė pėrfshinin (por nuk duhet tė kufizohen vetėm nė) pikat e mėposhtėme: · Shpėrndarje tė drejtė tė profesionistėve nė shėndetėsi; stimuj pėr tė pėrmirėsuar kėtė shpėrndarje dhe sistem mbėshtetje pėr ata qė do tė punojnė nė zonat mė tė largėta; · Zhvillimin e modeleve planifikues tė cilėt shqyrtojnė furnizimin, shpėrndarjen dhe ruajtjen e profesionistėve tė shėndetėsisė (duke pėrfshirė si daljen normale nė pension – vdekjet, emigrimin, lėvizjet nė profesione tė tjera, etj.) · Nivelet e duhura tė regjistrimit nė shkollat mjekėsore, duke marrė parasysh rezultatet e modeleve tė planifikimit dhe politikat e qeverisė pėrsa i pėrket niveleve tė dėshiruara tė furnizimit me burime njerėzore pėr secilin profesion. Pėr shembull, mbajtja ose rritja e furnizimit me infermierė do tė kėrkojė rritje tė ndjeshme tė numrit tė personave qė mbarojnė shkollat e infermierisė. · Strategji pėr tė vazhduar arsimimin mjekėsor dhe pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e arsimit mjekėsor sipas standardeve ndėrkombėtare. Page 93 70 132. Roli i Ministrisė nė planifikimin e burimeve njerėzore do tė bėhet dhe mė shumė i rėndėsishėm ndėrkohė qė autonomia formale e ofruesit tė konsiderohet si pjesė e strategjisė afatgjatė tė sektorit tė shėndetėsisė . Sipas kėsaj strategjie, numri i profesionistėve tė kujdesit shėndetėsor tė punėsuar drejtpėrsėdrejti nga Ministria do tė ulet, dhe do tė ketė mė shumė profesionistė tė vetėpunėsuar ose personel tė qendrave tė kujdesit shėndetėsor tė cilėt do tė kenė kontakte me Institutin e Sigurimeve Shėndetėsore. Do tė nevojitet qė tė rriten marrėdhėniet me shoqatat e profesionistėve, shkollat mjekėsore, bashkimet profesionale nė shėndetėsi dhe aktorė tė tjerė si pėr tė marrė informacion dhe pėr tė diskutuar ēėshtje dhe mundėsi tė ndryshme. Sistemet e informacionit do tė nevojitet gjithashtu tė rregullohen pėr tė reflektuar faktin qė tė gjitha tė dhėnat nuk mund tė nxirren nga burimet ekzistuese tė Ministrisė pėr burimet njerėzore ose sistemet e pagesave. Nga ana tjetėr, kėto ndryshime do t'a bėjnė procesin e kontrollit tė vendimmarrjes pėr burimet njerėzor mė tė vėshtirė pėr Ministrinė e Shėndetėsisė, duke ēuar nė nevojėn pėr tė rritur nivelin e pėrgjithshėm tė konsultimeve dhe bashkėpunimin me aktorė tė tjerė. Nė nivelin individual tė ofruesve, do tė duhet tė zhvillohet aftėsia dhe kapaciteti planifikues i burimeve njerėzore dhe menaxherėt e strukturave autonome do tė duhet tė trajnohen me njė gamė tė gjėrė tė aspekteve tė burimeve njerėzore nė mėnyrė qė kėto menaxherė tė jenė nė gjendje tė tėrheqin dhe tė mbajnė stafin mė tė mirė. 133. Njė planifikim efektiv i burimeve njerėzore kėrkon forcimin e bazės sė tė dhėnave tė burimeve njerėzore dhe ndėrtimin e kapaciteteve nė analizimin dhe pėrdorimin e tė dhėnave pėr vendimet dhe planifikimin e politikave. Nė kėtė kapitull janė pėrdorur disa burime tė dhėnash, duke pėrfshirė bazėn e tė dhėnave tė Shėndetit pėr tė Gjithė (program i OBSH-sė), tė dhėna tė Ministrisė sė Arsimit dhe Shkencės dhe arsimit mjekėsor, INSTAT si dhe tė dhėna tė Ministrisė sė Shėndetėsisė. Baza e tė dhėnave tė Ministrisė sė Shėndetėsisė ėshtė aktualisht nėn zhvillim dhe fillimisht kishte shqetėsime se mund tė kishte probleme ose papėrputhshmėri me tė dhėnat. Megjithatė ėshtė e qartė se cilėsia e tė dhėnave do tė pėrmirėsohet vetėm nėse ato pėrdoren pėr analiza dhe vendimmarrje dhe nėse Ministria ėshtė dakort qė t’i ndajė kėto tė dhėna. Page 94 71 Aneksi 3.1 Figura 0.12: Diagram ė krahasuese e mbulimit me mjekė specialiste, mjeke familje dhe infermierė Shqipėria dhe vende tė tjera tė EAQ-sė 0 100 200 300 400 500 600 700 Italy G eorgia Belarus B elgium Russian Federation Lithuania CIS Israel I celand Switzerland Kazakhstan Azerbaijan E U members before May 2004 Eur-A European Region Bulgaria Czech Republic E U Armenia G ermany France A ustria Sweden P ortugal Slovakia Hungary Finland Netherlands Estonia Eur-B+C Andorra N orway Ukraine Spain L atvia CARK Denmark Uzbekistan EU members since May 2004 Republic of Moldova Serbia and Montenegro Malta Cyprus Kyrgyzstan Luxembourg Ireland Croatia Poland Slovenia United Kingdom Tajikistan Romania Bosnia and Herzegovina Turkey Albania Physicians per 100000 2002 0 50 100 150 200 Finland France Austria Germany EU members before May 2004 Eur-A EU Italy Luxembourg Lithuania Turkey Czech Republic Denmark Croatia Switzerland Bulgaria Hungary European Region EU members since May 2004 Estonia United Kingdom Ireland Armenia Republic of Moldova Sweden Serbia and Montenegro Portugal Albania Netherlands Kyrgyzstan Slovenia Slovakia Latvia Eur-B+C Norway Ukraine Belarus Georgia CIS Bosnia and Herzegovina Russian Federation Tajikistan Azerbaijan Kazakhstan General practitioners (PP) per 100000 2002 Page 95 72 0 500 1000 1500 2000 2500 Finland Ireland Norway Netherlands Belarus Sweden Uzbekistan Germany Czech Republic Iceland H ungary E ur-A EU members before May 2004 Russian Federation C IS EU L uxembourg Lithuania C ARK U kraine A zerbaijan Denmark Slovenia Slovakia France European Region Kyrgyzstan Eur-B+C EU members since May 2004 Estonia Republic of Moldova Kazakhstan Israel Serbia and Montenegro Austria Malta Latvia Croatia Poland Tajikistan Bosnia and Herzegovina Georgia Armenia Cyprus Romania Portugal Albania Bulgaria Andorra Turkey Nurses (PP) per 100000 2002 Burimi: Baza e tė dhėnave “Shėndet pėr tė Gjithė”, http://www.who.dk/hfadb Page 96 73 Politika farmaceutike A. H YRJE 134. Sektori farmaceutik nė Shqipėri karakterizohet nga financimi dhe shpėrndarja publike dhe private . Nė vitin 2004, ka pasur afėrsisht 1.000 farmaci dhe 140 depo barnash 5 0 , nga tė cilat 700 farmaci dhe 80 depo tė shpėrndarjes me shumicė kishin kontrata me Institutin e Sigurimit tė Kujdesit Shėndetėsor (ISKSH). Shpėrndarja me shumicė dhe me pakicė sigurohet kryesisht nga sektori privat. “Profarma”, ish monopol dhe tani njė nga tre prodhuesit e barnave nė vend, u privatizua nė vitin 2001 dhe prodhon barna tė pėrgjithshme. Nė listėn pozitive pėrfshihen 164 forma tė ndryshme dozimi dhe pėrmasa tė ndryshme amballazhimi tė “Profarmės”, por vetėm disa prej kėtyre janė alternativė e zgjedhjes sė parė pėr rimbursim nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor apo kanė fituar tenderat e spitaleve. Njė numėr shoqėrish shumėkombėshe tė barnave tė reja dhe tė pėrgjithshme kanė zyra nė Shqipėri; tė tjera pėrfaqėsohen nga importues ekskluzivė ose jo-ekskluzivė. 135. Importuesit vendas e vlerėsojnė tregun e pėrgjithshėm farmaceutik nė Shqipėri nė njė shifėr tė pėrgjithshme prej afro 70 milion dollarė amerikanė, me pėrqindjen e tanishme tė rritjes prej 10% nė vit. Kjo do tė arrinte nė njė treg tė shitjes me pakicė prej afro 93 milion dollarė amerikanė me ēmimet zyrtare, ndonėse duket se ka qenė njė praktikė e zakonshme vendosja e ēmimeve shumė tė larta nga ana e farmacistėve tė shitjes me pakicė dhe shpenzimet e tanishme pėr barna mund tė jenė kėshtu mė tė larta, siē tregojnė sondazhet nė familje. 51 Nė vitin 2004, rimbursimet nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor arritėn nė 35 milion dollarė amerikanė dhe 42 milion nė vitin 2005. Ministria e Shėndetėsisė shpenzoi pėr barna nė spitale rreth 7 milion dollarė amerikanė nė vitin 2004. Diferenca kompensohet me pagesa nga xhepi. Mbėshtetur nė tė dhėnat e mėsipėrme, vlerėsimet e shpenzimeve farmaceutike pėrllogariten nė 23-32% tė shpezimeve tė pėrgjithshme pėr kujdesin shėndetėsor nė Shqipėri (Figura 4.1). Kapaciteti i dobėt pėr inspektime ka ēuar nė zbatim tė dobėt tė kėrkesave ligjore pėr lėshimin e recetės. Zyrtarisht, tė sėmurėt ambulator i marrin ilaēet me recetė me anė tė njė recete qė lėshon mjeku i pėrgjithshėm, qė dorėzohet nė njė farmaci private. Sidoqoftė, nė praktikė nuk ėshtė e pazakontė qė tė 50 Ky numėr pėrfshin si importuesit ashtu edhe shitėsit e shumicės. Shitėsit e shumicės pėrkufizohen kryesisht si rrugė e shkurtėr. 51 Sondazhet nė familje tregojnė se shpenzimet vjetore arrijnė deri nė njė ekuivalente prej 130 milion dollarė amerikanė (LSMS 2002 ėshtė mbėshtetur nė shpenzimet mesatare mujore tė njė familjeje pėr barna), kjo do tė mbėshtetej te ēmimet e shitjes me pakicė dhe do tė pėrfshinte vėnien e ēmimeve shumė tė larta nga ana e farmacistėve. Meqenėse raportimi bėhet nė baza private, ai mund tė pėrfshijė gjithashtu produkte qė industria mund tė mos i konsiderojė farmaceutike. Figura 0.1: Shpenzimet farmaceutie si p ėrqindje e shpenzimeve gjithsej pėr shėndetsir Shpenzimet pėr barna nė % tė totalit tė shpenzimeve pėr shėndetisnė 0 5 10 15 2 0 25 30 35 40 S l l o v a k i a S h q i p ė r i a m a k s H u n g a r i a S h q i p ė r i a m i i n Ē e k i a J a p o n i a M e s a t a r j a B E G r e q i a S H B A H o l l a n d a % Sh ėnime: Dy vlerat pėr Shqipėrinė pasqyrojnė gamėn e ēmuarjes tė tregut tė barnave; Shifra mė e lartė vjen nga tė dhėnat e anketės familjare, mė e ulta mbėshtetet te vlera e ēmu; konsensusin e importuesve dhe tė industrisė. Page 97 74 sėmurėt tė marrin drejtėpėrsėdrejti nga farmacia barna qė jepen me recetė, pa bėrė vizitė te mjeku i pėrgjithshėm. Ndonėse nė kėtė rast ata e paguajnė ēmimin e plotė tė ilaēit nga xhepi, kjo shpeshherė ėshtė mė pak e kushtueshme se sa pagesa formale dhe joformale qė nevojitet tė bėhet pėr vizitėn te mjeku i pėrgjithshėm. 136. Kutia 4.1 bėn njė pėrmbledhje tė fushave kyē pėr hartimin e njė strategjie nė sektorin farmaceutik qė ravijėzohet nė Strategjinė e Qeverisė pėr Zhvillimin Afatgjatė tė Sektorit tė Shėndetėsisė. Ēdo pikė orvatet tė trajtojė fushat problematike nė sektorin farmaceutik, qė pėrfshijnė legjislacionin, monitorizimin dhe zbatimin, sjelljen profesionale dhe etike nė lėshimin e recetave dhe paraqitjen e tyre, caktimin e ēmimeve pėr barnat dhe cilėsinė e shpėrndarjes sė barnave. Ndėrkohė, qeveria ka bėrė pėrparime tė ndjeshme nė zbatimin e kėsaj strategjie. Mjetet e reja pėr kontrollimin e shpenzimeve farmaceutike janė pėrfshirė pa kufizuar zgjedhjen, ėshtė miratuar njė ligj i ri pėr barnat, janė forcuar kėrkesat pėr cilėsinė e barnave tė importuara, ėshtė caktuar njė afat qė industria vendase tė zbatojė Praktikėn e tanishme evropiane tė Mirė tė Prodhimit (cGMP) dhe janė konsoliduar procedura tė ndryshme pėr pajisjen me leje pėr barnat dhe sipėrmarrjet qė lidhen me to. Sidoqoftė, sfidat mbeten kryesisht nė fushėn e sigurimit tė cilėsisė, tė kontrollimit tė vazhdueshėm tė shpenzimeve, tė ngritjes sė kapaciteteve teknike dhe administrative nė kėtė sektor, tė zbatimit tė Praktikės sė tanishme evropiane tė Prodhimit tė Mirė nga ana e industrisė vendase dhe tė pėrmirėsimit tė transparencės nė veprimet e porosive tė ndryshme pėr barna. Kutia 0.1: Strategjia p ėr Zhvillimin Afatgjatė tė Sektorit Farmaceutik 137. Pjesėt e mėposhtme bėjnė vlerėsimin e secilės prej kėtyre fushave nė mėnyrė mė tė hollėsishme. Pjesa 2 shqyrton kuadrin e pėrditėsuar ligjor pėr farmaceutikėn nė vend, qė ndiqet nga njė vlerėsim i procedurave tė tanishme pėr regjistrimin e barnave dhe sigurimin e cilėsisė nė pjesėn 3. Pjesa 4 analizon mbulimin dhe pėrdorimin e asaj pjese tė tregut pėr tė cilėn raportojnė Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor dhe Ministria e Shėndetėsisė. Fushat kyē tė korrupsionit tė mundshėm ose tė tanishėm trajtohen nė pjesėn 5. Pjesėt 6 dhe 7 marrin nė shqyrtim rolin dhe veprimtarinė e mjekėve dhe farmacistėve nė kėtė sektor. Mė sė fundi, pjesa 8 bėn disa rekomandime pėr zhvillimin e mėtejshėm tė politikės dhe ngritjen e aftėsive, duke u thelluar nė pjesėt e mėparshme. Ministria e Shėndetsisė sė Shqipėrisė, sė bashku me dy partnerėt e saj kryesorė: Bankėn Botėrore dhe Organizatėn Botėrore tė Shėndetit, nė prill 2004 formuloi dhe hartoi njė strategji pėr sektorin e shėndetsisė, qė pėrfshinte farmaceutikėn. Strategjitė qė u ravijėzuan nė fushėn e farmaceutikės ishin si mė poshtė: · Pėrmirėsimi i legjislacionit farmaceutik duke mbajtur parasysh si duhet pėrvojėn e Komunitetit Evropian. Formulimi dhe miratimi i njė dokumenti pėr politikėn kombėtare pėr barnat deri nė fund tė vitit 2004. · Forcimi i aftėsisė pėr tė monitorizuar, kontrolluar, depozituar dhe shitur barnat. Riorganizimi i Qendrės Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave nėpėrmjet miratimit tė statusit tė ri, duke forcuar kontrollin dhe duke zgjeruar veprimtaritė e saj pėrmes strukturave tė reja tė informacionit pėr barnat etj. · Krijimi dhe forcimi i Urdhrit tė Farmacistėve si partner pėr ruajtjen e etikės profesionale. · Rritja e transparencės sė ēmimeve tė barnave nėpėrmjet pėrmirėsimeve tė sistemit tė informacionit dhe vendosjes sė ēmimit nė etiketė nė gjuhėn shqipe. · Pėrmirėsimi i kushteve teknike tė farmacive tė shitjes me pakicė pėr tė arritur standartet e vendeve tė zhvilluara. · Miratimi dhe pėrdorimi i standarteve tė Praktikės sė Mirė tė Prodhimit. Page 98 75 B. K UADRI LIGJOR DHE POLITIKA FARMACEUTIKE 138. Shqipėria bėn pėrpjekje pėr ta pėrafruar legjislacionin e saj dhe administrimin e farmaceutikės me atė tė Bashkimit Evropian. Ndryshimet e kohėve tė fundit nė programin politik shkojnė nė drejtimin e politikave tė pėrcaktuara nė vende tė tjera evropiane. Nė fillim tė vitit 2005, doli njė ligj i ri pėr barnat qė kėrkon tė trajtojė mangėsitė kryesore tė ligjit tė vitit 1994 pėr barnat dhe ta afrojė mė shumė politikėn e Shqipėrisė pėr barnat me atė tė vendeve tė Bashkimit Evropian. Ndėr ndryshimet kryesore qė bėn ky ligj janė: · Thjeshtimi i procesit tė regjistrimit tė barnave tė miratuara nė Evropė ose nė SHBA; · Ndjekja e detyrueshme nga ana e prodhuesve vendas tė standarteve tė Bashkimit Evropian tė Praktikės sė Mirė tė Prodhimit brenda dy vjetėsh; · Rritja e pavarėsisė sė Qendrės Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave (QKKB); · Shoqata e tanishme e farmacistėve do tė shndėrrohet nė Urdhrin shqiptar tė Farmacistėve, pranė Ministrisė sė Shėndetėsisė. · Zhvillimi i bisedimeve nė lidhje me ēmimet e barnave mė tė shtrenjta, qė sigurohen nga njė burim i vetėm, me importuesit/prodhuesit, mbėshtetur nė ēmimet e referencės tė vendeve tė tjera. · Vendosja e sistemit tė etiketave pėr barnat. · Pėrkufizimi i hollėsishėm nga ana e Kodit Penal tė llojeve tė ndryshme tė shkeljeve, me gjoba qė shkojnė nga 100 dollarė amerikanė nė 10.000 dollarė amerikanė dhe, gjithashtu, heqjen e lejės sė ushtrimit tė profesionit nė rastet mė tė rėnda. 139. Ndėrsa trajton disa mangėsi tė rėndėsishme tė legjislacionit tė mėparshėm, ligji i ri kėrkon njė tėrėsi tė madhe aktesh nenligjore pėr tė sqaruar hollėsi tė shumė ndryshimeve qė janė bėrė nė programin politik. Ligji kėrkon njėzet akte nėnligjore, urdhėresa dhe dokumenta tė tjera teknike pėr tė siguruar zbatimin e duhur. Shumė prej kėtyre akteve nėnligjore janė ende nė hartim. Nėse do tė mund tė arrihen rezultatet e ardhshme tė kėsaj nisme legjislative do tė varet shumė nga kėto akte nėnligjore dhe nga efektshmėria me tė cilėn ato do tė vihen nė jetė dhe do tė zbatohen. Nė pėrgjithėsi, pėrditėsimi dhe miratimi i shpejtė i njė ligji tė ri pėr barnat ėshtė njė shenjė inkurajuese e angazhimit tė qeverisė pėr tė trajtuar dobėsitė nė kėtė sektor. C. R REGJISTRIMI DHE LICENSIMI 140. Ligji pėr Barnat kėrkon qė tė gjitha barnat farmaceutike qė shiten nė Shqipėri tė regjistrohen dhe pėr to tė jepet lejė nga Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave. Aktualisht, vendimet pėr regjistrimin e barnave merren nga Komisioni i Nomenklaturės i ngritur nga Ministri i Shėndetėsisė. Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave varet nga Ministria e Shėndetėsisė. Ligji i ri parashikon njė status tė pavarur pėr Qendrėn Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave shumė tė ngjashėm me atė tė agjencive tė pėrafėrta nė Bashkimin Evropian (BE). Objektivi ėshtė qė tė sigurohet autonomia e veprimeve dhe vendimeve tė saj, duke iu nėnshtruar mbikėqyrjes sė duhur. Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave financohet kryesisht nga buxheti i shtetit, duke pėrftuar financim dytėsor nga regjistrimi i barnave (tarifa e regjistrimit ėshtė 600 dollarė pėr ēdo ilaē plus 200 dollarė qė ėshtė tarifa e ripėrtėritjes sė regjistrimit), tarifat e kontrollit tė strukturave tė reja dhe analiza e barnave pėr klientė privatė. Ndėrsa niveli i rrogave tė stafit ėshtė shumė i ulėt, financimi dytėsor pėrdoret pėr tė dhene shperblime dhe pėr tė krijuar njė fond pėr t’u investuar nė strukturė. Ligji i ri parashikon rritjen e auto- nomisė financiare tė Qendrės Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave. Kjo kėrkon qė tė tė mbahet parasysh aspekti i pavarėsisė sė saj nė vendimmarrje. Pėr tė regjistruar sa mė shumė barna qė tė jetė e mundur nuk Page 99 76 duhet t ė ketė ndonjė stimul financiar. Agjencitė e tjera e kanė zgjidhur kėtė problem duke caktuar tarifa tė vogla pėr regjistrimin, por tarifa disi mė tė larta pėr vazhdimėsinė e regjistrimeve. Kjo ėshtė e drejtė edhe pėr prodhuesit, tė cilėt mund tė vendosin t’i ēregjistrojnė barnat qė nuk i pėrmbushin parashikimet e tyre tregtare, pa pasur nevojė qė tė paguajnė njė tarifė tė madhe fillestare pėr tė hyrė nė treg. 141. Numri i barnave tė regjistruara ėshtė rritur ndjeshėm gjatė dhjetėvjeēarit tė kaluar nga 400 qė ishin nė vitin 1994 nė afėrsisht 3.000 nė vitin 2005. Mjekėt dhe tė sėmurėt shqiptarė pėrdorin njė gamė te pranueshme barnash tė pėrgjithshme tė stabilizuara si dhe barnash tė reja. Thjeshtėzimet e procesit tė regjistrimit tė paraqitura kohėt e fundit synojnė t’i inkurajojnė shoqėritė farmaceutike qė t’i regjistrojnė barnat e reja nė Shqipėri. Nė bazė tė procedurave tė thjeshtėzuara, barnat qė janė miratuar nga njė agjenci e rėndėsishme si EMEA ose FDA mund tė marrin autorizim pėr t’u regjistruar dhe pėr tė tregtuar, duke marrė certifikatėn pėrkatėse pa ndonjė vlerėsim tė mėtejshėm shkencor apo teknik. Me qėllim qė tė regjistrohen nė Shqipėri, barnat e pėrgjithshme nga vendet e tjera duhet tė kenė nė fillim njė regjistrim nė njė vend anėtar tė Bashkimit Evropian, nė SHBA, Kanada ose Australi. Kjo merr parasysh aftėsinė e kufizuar tė autoriteteve shqiptare pėr tė verifikuar standartet e cilėsisė. Sidoqoftė, njė klauzolė qė pėrfshin “vendet e Ballkanit Perėndimor me tė cilat Shqipėria ka ratifikuar marrėveshje tė tregtisė sė lirė” pėrbėn shqetėsim, meqenėse kjo mund tė krijojė njė justifikim pėr produkte me cilėsi mė tė dobėt. Barnat qė janė tashmė nė treg nuk e humbasin regjistrimin e tyre, por pėr t’u ripėrtėrirė mund tė kenė nevojė tė pėrmbushin standartet e reja, ndonėse ligji nuk ėshtė i qartė pėr kėtė. Disa barna tė paregjistruara mund tė vazhdojnė tė pėrdoren nė vend me leje tė veēantė nga Ministria, por numri i tyre ėshtė ulur nga pesėdhjetė nė tetė. Pikėsynimi ėshtė qė tė regjistrohen tė gjitha barnat qė kėrkohet trajtimet me teknologji te fjales se fundit dhe tė eleminohet kėshtu nevoja pėr leje tė veēanta. 142. Pėrgjegjėsinė e pajisjes sė institucioneve private me leje, pėrfshirė prodhuesit, farmacitė dhe depot e barnave, e ka Komisioni pėr Pajisjen me Lejė nė Ministrinė e Shėndetėsisė, ndonėse ligji i ri parashikon qė kjo pėrgjegjėsi t’i kalohet Urdhrit tė Farmacistėve. Nga Komisioni pėr Pajisjen me Leje kėrkohet qė tė miratojė vendin dhe gjendjen fizike tė farmacisė. Lejet tani janė tė vlefshme pėr 5 vjet, nė rastin e ripajisjes me lejė pėr 10 vjet. Ligji i ri pėr Barnat parashikon se dhėnia e lejeve do tė kalojė nga Ministria e Shėndetėsisė te Urdhri i Farmacistėve. Pėr aq kohė sa marrėdhėniet mes Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe Urdhrit tė Farmacistėve nuk janė tė qarta dhe aktet nėnligjore ose nuk ekzistojnė procedura vepruese tė hollėsishme, ėshtė e vėshtirė tė gjykohet nėse kjo ėshtė njė zgjidhje e pėrshtatshme. Do tė jetė e rėndėsishme qė tė ekzistojė njė process i pėrcaktuar qartė dhe transparent dhe qė vlerėsimi teknik tė ndahet nga miratimi i kėrkesės pėr lejė. D. C AKTIMI I ĒMIMEVE 143. Ēmimet e barnave caktohen nė bazė tė ēmimit CIF qė jep prodhuesi, duke shtuar hapėsirat e rregulluara pėr shpėrndarjen dhe shitjen me pakicė. Marzhet e shitjes me pakicė janė relativisht tė larta dhe ofrojnė pak stimul pėr konsolidimin e njė tregu tė fragmentizuar tė shitjes me shumicė (shih Kutine 4.1). Pėr njė numėr barnash tė kushtueshėm, qė kanė njė ndikim tė ndjeshėm te shpenzimet e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave dhe Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor kanė hyrė nė bisedime me prodhuesit ose importuesit, duke pėrdorur ēmimet e referencės tė vendeve fqinje pėr tė kėrkuar ēmime mė tė ulta. Pėrzgjedhja e vendeve tė referencės ėshtė bėrė nė mėnyrė disi oportuniste deri tani, nė vartėsi tė kontakteve tė mira me administratat e tjera qė kanė dhėnė tė dhėnat pėr ēmimet. Pėr tė siguruar rezultate optimale, rekomandohet njė mėnyrė mė sistematike pėr shfrytėzimin e njė game potencialisht mė tė gjerė tė vendeve tė referencės dhe tė tė dhėnave qė sigurohen nė mėnyrė tė pavarur. Deri mė sot, bisedimet pėr ēmimet kanė qenė pjesėrisht tė suksesshme, duke ēuar nė kursime tė kostove qė llogariten deri nė 4 Page 100 77 milion dol larė amerikanė nė bazė tė 30 barnave 52 . Pritet qė me kalimin e kohės, me rritjen e tregut, forca e negocimit tė rritet. Aktualisht, prodhuesit qė nuk arrijnė tė marrin njė ēmim tė pranueshėm pėr to mund tė vendosin qė tė mos e ofrojnė njė produkt tė caktuar. 144. Pėrsa i pėrket barnave me shumė burime nuk ekziston asnjė algoritėm formal pėr caktimin e ēmimit . Sidoqoftė, ilaēi i pėrgjithshėm me ēmimin mė tė ulėt del nė krye tė listės sė rimbursimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, duke nėnkuptuar se ai do tė ketė bashkė-pagesėn mė tė ulėt dhe, pėr kėtė arsye, mundėsisht pjesėn mė tė madhe tė volumit tė shitjeve qė financohen nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor. Pra, sistemi i rimbursimit stimulon konkurrencėn e ēmimeve tė barnave tė pėrgjithshėm. Duhen analiza tė mėtejshme pėr tė parė se deri nė ēfarė mase ky sistem ēon nė ēmime tė ulta nė shkallė ndėrkombėtare, pavarėsisht nga tregu i vogėl shqiptar. 145. Pėr tė rritur pengesat pėr importet e kundraligjshme dhe pėr tė eleminuar pėrhapjen e pra- ktikės qė tė sėmurėve u kėrkohet tė paguajnė ēmime tė larta pėr barnat, ėshtė futur sistemi i etike- timit tė barnave. Do tė kėrkohet qė ēdo paketė ilaēesh tė ketė etiketėn qė tė caktojė ēmimin e shitjes me pakicė, emrin e ilaēit, importuesin dhe numrin e serise. Sistemi vazhdon tė zbatohet dhe pritet qė tė hyjė plotėsisht nė treg nga mesi i vitit 2005. Nė tė njėjtėn kohė, ka hyrė njė sistem i uljes sė marzhit qė ka pėr qėllim ta pakėsojė disi stimulin pėr tė shitur barna tė kushtueshėm. Pėr shumicėn e barnave janė rritur marzhet pėr importuesit, shitėsit me shumicė dhe farmacistėt e shitjes me pakicė, ndėrsa ato tė barnave tė kushtueshėm dhe tė barnave qė shiten me sasi tė mėdha janė ulur. Pėrgjithėsisht, marzhet janė relativisht tė larta, duke pasqyruar fragmentarizimin e tregut dhe njė volum absolut tė ulėt tė shitjeve nė krahasim me vende mė tė zhvilluara. Sistemi me marzh tė qėndrueshėm me marzhe relativisht tė larta mbron strukturėn e tanishme dhe nuk ofron asnjė stimul pėr tė zvogėluar fragmentarizimin e sektorit tė shitjes me shumicė. Tabela 0.1: Sistemi i uljes s ė marzhit pėr barnat Marzhi pėr importuesit dhe i shitjes me shumicė Marzhi i shitjes me pakicė Barnat shumė tė kushtueshme 8% 15% 10% 20% 15% 30% Barnat mė pak tė kushtueshme 18% 33% Shėnim: Nė ēdo hallkė tė zinxhirit tė shpėrndarjes marzhet pėrfshijnė njė tatim prej 4%: importuesi, shitėsi me shumicė dhe farmacistėt. Tatimi i pėrgjithshem, si pėrqindje e ēmimit tė shitjes me pakicė, arrin afėrsisht nė 10%. Burimi: Ministria e Shėndetėsisė E. K ONTROLLI I CILĖSISĖ 146. Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave ka aftėsi tė kufizuara nė mjete dhe njerėz pėr tė bėrė analizat pėr cilėsinė e barnave, qė ēon nė sigurimin e kufizuar tė cilėsisė sė barnave nė vend. Nuk ekziston asnjė aftėsi pėr tė analizuar substancat biologjike, pėrfshirė produktet pėr gjakun apo vaksinat. Analizat rastėsore nuk bėhen nė qoftė se produkti nuk dėrgohet nė Qendrėn Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave, nė bazė tė ndonjė ankese. Kjo ėshtė njėra arsye pse nė Shqipėri qarkullojnė nė mėnyrė tė fshehtė barna tė paregjistruar, tė falsifikuar dhe me cilėsi tė dobėt. Nga “krehjet” e herėpashershme qė i bėjnė shoqėritė farmaceutike “tregut” deri tani janė gjetur falsifikime kryesisht nė lidhje me “barnat e mėnyrės sė jetesės”, tė tilla si Viagra. Kjo do tė thotė se ekziston njė rrjet 52 Kursimet e kostove mbėshteteten te vlerėsimet qė kanė bėrė drejtuesit e Qendrės Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave. Page 101 78 shpėrndarjeje pėr barnat e falsifikuar, qė mund tė kthehen nė njė problem mė serioz pasi tregu tė zgjerohet dhe tė bėhet mė tėrheqės nga pikėpamja tregtare. Inspektorėt qė janė pėrgjegjės pėr zbatimin e rregulloreve nė farmaci dhe nė depot e barnave marrin rroga tė ulta dhe nuk kanė mjetet e nevojshme (zyra, makina, pajisje) pėr ta bėrė si duhet punėn e tyre. Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave nuk ka qenė nė gjendje t’i plotėsojė disa nga vendet tė lira meqenėse kandidatėt e kualifikuar mund tė fitojnė tė ardhura ndjeshėm mė tė larta nė sektorin privat. 147. Si pasojė, ekziston njė mungesė e pėrgjithshme e besimit te cilėsia e barnave, sidomos nėse vijnė nga vendet nė zhvillim. Perceptimi se barnat mė tė lirė nga vendet nė zhvillim janė me cilėsi tė ulėt nxitet nga ata qė kanė interes tė tregtojnė barna mė tė kushtueshėm, qė importohen nga vendet perėndimore. Kjo mund tė shkaktojė rritje tė kostove nėpėrmjet pėrdorimit tė produkteve mė tė kushtueshme nga prodhuesit e vendeve tė zhvilluara. Kėrkesat e reja tė regjistrimit, qė kėrkojnė certifikatėn e Bashkimit Evropian pėr barna qė ofrohen nga prodhues tė vendeve tė treta, mund tė ēojė nė njė korrigjim tė pjesshėm tė kėtij perceptimi, por kontrolli pėr cilėsi mė tė mirė nė treg ėshtė thelbėsor pėr njė sistem tė plotė. Edhe pullat e reja pėr barnat e importuara nė mėnyrė tė ligjshme mund t’i nėnshtrohen falsifikimit, siē ka treguar pėrvoja nė vendet e tjera. Duhet tė hyjė sistemi pėr analizat e rregullta tė cilėsisė sė barnave, duke marrė kampionė nga partite e mallit nė doganė dhe nga farmacitė e shitjes me pakicė dhe duke i analizuar ato pėrsa i pėrket pėrputhjes me standartet e farmakologjisė. Nė mungesė tė aftėsisė vendore, pėr punėn laboratorike mund tė lidhet njė kontratė me njė furnizues tė huaj, siē bėhet nė disa vende tė tjera tė vogla. F. M UNDĖSIA E PĖRDORIMIT DHE MBULIMI ME BARNA 148. Vėzhgimet nė familje tregojnė se rreth 40-45% e popullsisė pėrfiton nga mbulimi i efektshėm nė bazė tė sistemit tė sigurimit tė detyrueshėm shėndetėsor, duke treguar se shumica e popullsisė paguan pėr barnat nga xhepi (shih kapitullin 5). Ndėrsa Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor i rimburson barnat e listės sė vet pozitive qė mbulohen me bashkė-pagesa tė ndryshme, llogaritet se 60% e popullsisė paguan pėr barnat nga xhepi. Ka njė boshllėk tė ndjeshėm pėrsa i pėrket mbulimit tė barnave mes zonave qytetėse dhe atyre fshatare, qė pasqyron dallimet nė tė ardhura si dhe zėnien e punėsimit formal. 149. Barra e pagesės pėr barnat bie vetėm te tė varfrit. Siē e tregon figura 4.2, tė varfrit shpenzojnė gati dyfishin e tė ardhurave tė tyre tė pėrhershme pėr ilaēe sa ata tė peseshoreve me tė ardhura tė larta. Pėr mė tepėr, pėr shkak tė mbulimit mė tė gjerė nė Tiranė nga ana e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, nga rimbursimi i barnave nga ana e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor popullsia e Tiranės pėrfiton nė mėnyrė shpėrpjestimore, ndėrsa rajonet me pėrqindje mė tė larta varfėrie pėrfitojnė mė pak (figura 4.3). Kjo tregon se subvencionet pėr barnat duhet tė drejtohen mė mirė ndaj tė varfėrve dhe tė pambrojturve, problem ky qė duhet trajtuar brenda kuadrit tė reformave tė pėrgjithshme tė sistemit financiar pėr shėndetin e planifikuar (shih kapitullin 5). Sidoqoftė, pėr aq kohė sa reformat financiare pėr shėndetin do t’i rrisin pėrfitimet nga rimbursimi i barnave pėr njė pjesė mė tė madhe tė popullsisė, mund tė kėrkohet njė mėnyrė mė e rreptė pėr kontrollin e kostove. Page 102 79 Figura 0.2: Shpenzimet p ėr barnat, si % e tė ardhurave tė pėrhersme Figura 0.3: Shpenzimet farmaceutike ISKSH dhe varfėria sipas prefekturave -100,000 100,000 300,000 500,000 700,000 900,000 15 20 25 30 35 40 45 50 Fakt Perqindja e varferise Burimi ISKSH, 2003 dhe LSMS, 2002 G. M BIKĖQYRJA E BARNAVE NGA I NSTITUTI I S IGURIMEVE TĖ K UJDESIT S HĖNDETĖSOR : 150. Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor (ISKSH) rimburson njė listė tė pėrcaktuar barnash ambulatore pėr njė pjesė qė pėrbėn 40-45% tė popullsisė, qė pėrfiton nga mbulimi efektiv nga ana e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor . Lista aktuale e rimbursimeve pėrfshin 402 lėndė pėrbėrėse tė ndryshme aktive. Tetė ilaēe u hoqėn kohėt e fundit sepse dolėn jashtė pėrdorimit ose sepse u bėnė tė disponueshme zgjedhje mė tė leverdishme. Vendimet pėr pėrfshirjen e barnave nė listėn pozitive tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor merren nga Komisioni pėr Rimbursimet, qė ėshtė ngritur nga Ministri i Shėndetėsisė. Janė ngritur disa shqetėsime nė lidhje me transparencėn e funksionimit tė kėtij komisioni dhe pėrbėrjen e tij. Pėrzgjedhja e produkteve pėr t’u pėrfshirė nė listėn e rimbursimeve nuk bėhet sipas kritereve tė qarta dhe transparente. Listėn e rimbursimeve e kontrollon departamenti i rimbursimeve nė Institutin e Sigurimit tė Shėndetit, dymbėdhjetė zyrat rajonale tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor kanė pėrgjegjėsi qė tė nxjerrin formularėt e koduar me numėr serie dhe me ngjyra tė recetave (ngjyrat tregojnė nivelin e rimbursimit) dhe tė bėjnė rimbursimin e farmacive tė kontraktuara. Departamenti i kontrollit analizon recetat dhe heton rastet e keqpėrdorimit apo mashtrimit tė supozuar. Lidhja e kontratave me mjekė, farmacistė dhe shitės me shumicė bėn tė mundur qė Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor tė grumbullojė tė dhėna pėr tė monitorizuar sjelljen nė lidhje me lėshimin e recetave dhe pėr tė kapur ata qė pėrpiqen ta keqpėrdorojnė sistemin nė leverdinė e tyre. 151. Pens ionistėt, fėmijėt nėn 12 muaj, jetimėt, njerėzit me aftėsi tė kufizuara dhe veteranėt e luftės pėrjashtohen nga bashkė-pagesat, siē pėrjashtohen tė sėmurėt me tuberkuloz dhe kancer, tė cilėt kanė nevojė pėr barna kundėr turberkulozit dhe kancerit. Pėr gjithė tė tjerėt, shuma e bashkė- pagesės varet nga kategoria e ilaēit. Ekzistojnė gjashtė kategori, qė shkojnė nga rimbursimi nė masėn 100% pėr njė numėr tė vogėl barnash qė shpėtojnė jetėn dhe pėr kancerin deri te rimbursimi nė masėn 50% pėr kategoritė e tjera tė barnave. Pėrfshirja e tė gjithė pensionistėve nė grupin qė merr rimbursim nė masėn 100% ishte arsyeja kryesore e rritjes sė paparė tė shpenzimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor pėr rimbursimet nė vitin 2004. Kjo ēoi edhe nė keqpėrdorime. Shumė qytetarė, tė cilėt aktualisht nuk kanė librezė nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, siē janė tė papunėt, studentėt apo njerėzit qė marrin asistencė sociale, teorikisht kanė tė drejtė tė mbulohen nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, gjė qė paraqet njė rrezik pėrsa i pėrket hartimit tė ardhshėm tė shpenzimeve. Njė person me njė sėmundje tė diagnostikuar rishtazi mund tė regjistrohet nė Institutin e Sigurimit tė Shėndetit dhe tė marrė mbulim tė menjėhershėm pa kalur periudhėn e pritjes ose pa pėrjashtim tė kushteve para-ekzistuese. 0 1 2 3 4 5 6 7 M e te varferit Te dytet Te mesem Te katert Me te pasurit % S hpenzime per barnat % e te ardhurave permanente Shenim: Shpenzimet per barnat perfshijne barnat me recete dhe pa recete jashtesiptalore dhe barnat spitalore B urimi: LSMS, 2002 Page 103 80 152. Nė vitin 2004, shpenzimet e pėrgjithshme tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor pėr barnat llogariteshin nė 63% tė shpenzimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor dhe Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor pėr here tė parė e tejkaloi buxhetin pėr barnat 53 (Figura 4.4 ). Buxheti pėr shpenzimet farmaceutike nė vitin 2004 ishte 2.8 miliard lekė; shpenzimet reale ishin 3.5 miliard lekė, kryesisht pėr shkak tė eleminimit tė bashkė-pagesave pėr pensionistėt, zgjerimin e listės sė barnave tė rimbursueshme dhe rritjes sė numrit tė recetave pėr barnat e reja. Defiēiti u mbulua nga njė subvencion i Ministrisė sė Shėndetėsisė pėr Institutin e Sigurimit tė Shėndetit. Me pėrfshirjen e njė numri mė tė madh barnash nė listėn e rimbursimit dhe duke qenė se grupe tė tjerė tė sėmurėsh u pėrjashtuan nga bashkė-pagesat, numri i recetave si dhe pėrqindja e recetave qė rimbursohen plotėsisht ėshtė rritur ndjeshėm kėto dy vitet e fundit, duke kontribuar kėshtu nė rritjen e shpejtė tė shpenzimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor pėr barnat (Figura 4.5). Figura 0.4: Perberja e shpenzimeve te ISKSH per periudhen Figura 0.5: Recetat me rimbursim 153. . Pėr produktet me shumė burime, rimbursimi kufizohet nė ēmimin e alternativės mė tė lirė me tė njėjtin pėrbėrės dhe dozė. Pra, pėr tė kontrolluar kostot Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor pėrdor tavanin e rimbursimit dhe caktimin e ēmimit tė referencės. Nė qoftė se lėshohet recetė pėr njė markė mė tė kushtueshme, i sėmuri duhet ta paguajė diferencėn nga xhepi. Produktet e reja, me ēmim mė tė lartė mund tė jenė tė rimbursueshme pėr aq kohė sa nė treg nuk ka barna tė pėrgjithshme. Produkte tė caktuara duhet tė rekomandohen nga specialisti, por ėshtė gjithmonė mjeku i familjes ai qė e mbush recetėn nė formularin e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor 154. Zhvillimi i kohėve tė fundit tregon se ka njė prirje pėr tė lėshuar receta pėr barna mė tė reja dhe mė tė kushtueshme, ky ėshtė njė shtytėsi kryesor i kostove tė shpenzimeve pėr rimbursimet. Siē ilustrohet nė tabelėn 4.2, gjashtė nga dhjetė barnat kryesore qė rimbursohen sipas vlerės grupohen nė kategorinė e burimit tė vetėm, duke ēuar kėshtu nė mėnyrė tė pandryshueshme nė kosto mė tė larta. Pėr t’iu kundėrvėnė kėtij zhvillimi, kohėt e fundit Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor ka pėrfshirė “buxhetet” informale pėr mjekėt me tė cilėt janė lidhur kontrata. Mjekėt, tė cilėt i shmangen rrugės qė pritet tė lėshohen recetat, i nėnshtrohen kontrollit nga kontrollorėt e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor. Nė qoftė se shmangia mbėshtetet nė njė nevojė tė vėrtetė mjeksore, buxheti rritet. Pėrndryshe, mjeku kėshillohet qė t’u pėrmbahet rregullave tė arsyeshme pėr lėshimin e recetave. Rastet e dukshme tė lėshimit me tepri tė recetave tė kushtueshme ose tė mashtrimit (pėrplasja 53 Siē diskutohet nė kapitullin 5, Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetsor aktualisht mbulon vetėm rrogat e mjekve tė pėrgjithshėm, rimbursimet e barnave dhe veprimtaritė pilot nė spitalin e Durrėsit dhe nė rajonin e Tiranės. Kjo shpjegon shifrat e larta tė shpenzimeve pėr barnat nė shpenzimet e pėrgjithshme tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetsor. Figura 4.5: Receta tė rimbursuara 0 500,000 1 ,000,000 1 ,500,000 2,000,000 2 ,500,000 3,000,000 3,500,000 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 0 10 20 30 4 0 50 60 70 8 0 90 Numri recetave tė rimbursuara 100% tė rimbursuara si% e totalit tė shpenzimeve farmaceutike Burimi: ISKSH, 2005 1995- 2004 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 6 0.0% 7 0.0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2 001 2 002 2 003 2 004 Rimbursim barnash Paga mjeke pergjithshem Shpenzime administrative Investime Burimi: ISKSH, 2004 Page 104 81 me tė sėmurėt ose me farmacistėt) do tė ēojė nė gjoba dhe kėrkesa pėr kompensim. Nė qoftė se ka raste pėrsėritjeje ose nė qoftė se shuma e dėmit e kalon njė masė tė caktuar, pritet qė kontrata me mjekun tė mbyllet. Gjithashtu, farmacistėt me kontratė po kontrollohen gjithnjė e mė shumė dhe duhet tė shlyejnė dėmet kur konstatohet sjellje mashtruese. Pėrsėri, nė qoftė se dėmet e kalojnė njė masė tė caktuar ose njė farmacist kapet tri herė pėr shkelje tė vogla, kontrata mbyllet. Mbetet pėr t’u parė shkalla nė tė cilėn ky sistem i ri do tė vihet nė jetė nė mungesė tė listave tė pėrditėsuara tė regjistrimit tė tė sėmurėve dhe tė udhėzuesve tė miratuar formalisht pėr mjekimin. Rritja e shpenzimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor nė vitin 2005 tregon se kėto masa pėr kontrollimin e kostove nuk janė tė mjaftueshme pėr tė kompensuar pėr pėrfshirjen kohėt e fundit tė 72 barnave tė reja nė listėn e rimbursimit. Ndėrsa qeveria po pėrpiqet ta bėjė mbulimin me sigurim shėndetėsor sa mė tė arritshėm (shih kapitullin 5), do tė nevojiten masa tė bashkėrenduara pėr tė frenuar kostot e rimbursimit. Pėrveē buxheteve pėr mjekėt, kjo do tė kėrkojė kualifikim tė mjekėve pėr lėshimin e arsyeshme tė recetave, edukimin e tė sėmurėve, rishikimin e politikės pėr bashkė-pagesat, pėrfshirjen e mundshme tė grupeve tė referencės qė mbėshteten te treguesit me tė dhėna tė pėrgjithshme qė pėrcaktojnė ēmimin e rimbursimit dhe rishikimin e mundshėm tė listės pozitive. Tabela 0.2: Dhjet ė barnat kryesore qė rimbrsohen sipas vlerės Emri Treguesi Sasia Vlera (lekė) 1. Enalapril 20 mg Frenues ACE, hipertension 21.351.668 233.511.574 2. Risperidon 2 mg Neuroleptik, psikozė 967.302 224.430.982 3. Valsartan 80 mg Antagonist angiotensin II, hipertension 1.747.126 195.308.163 4 . Interferon beta Sklerozė e shumėfishtė 14.730 137.119.170 5. Amlodipine 10 mg Antagonist i kalēiumit, hipertension 3.991.451 127.660.162 6. Fluvastatine 40 mg Ulje e kolesterolit 1.519.703 122.557.294 7. Finasteride 5 mg Hiperplazi natyrėmirė e prostatit 701.542 107.054.934 8. Tamsulosin 0.4 mg Bllokues-Alfa, hiperplazi natyrėmirė e prostatit 576.959 106.183.326 9. Olanzapine 10 mg Neuroleptik, psikozė 101.448 95.819.722 10. H-insulin bi-phasic Diabeti 87.766 90.516.449 Shėnim: Barnat me njė burim me kursive. Burimi: Statistikat e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, maj 2005 155. Barnat e rimbursuara shpėrndahen nėpėrmjet njė rrjeti prej afėrsisht 700 farmacish private nė mbarė vendin, qė kanė kontrata me Institutin e Sigurimit tė Shėndetit. Nė zonat fshatare, nė mungesė tė njė farmacisti tė kualifikuar, njė listė e kufizuar barnash depozitohet nė atė ēka quhet agjenci barnash, ku punon njė “ndihmės farmacist” me shkollė tė mesme. Dy herė muaj, farmacistėt paraqesin pranė degėve vendore tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor formularėt e plotėsuar tė recetave pėr rimbursim dhe farmacitė rimbursohen njė herė nė muaj. Ēdo formular recetash duhet tė mbajė firmėn e tė sėmurit pėr tė verifikuar se ai ėshtė plotėsuar. Shumicėn e kohės, rimbursimi i farmacive nga Instituti i Sigu-rimeve tė Kujdesit Shėndetėsor ėshtė bėrė nė kohė; pėr ēdo ditė vonese e pagesės gjoba ditore ėshtė 0.1%. H. A DMINISTRIMI I SHPENZIMEVE TE SPITALEVE PER BARNA 156. Barnat e spitaleve mbulohen nėpėrmjet buxhetit tė Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe, nė parim, u jepen falas tė shtruarve nė spital. Nė praktikė, shumė tė sėmurė paguajnė pėr barnat, Page 105 82 meqenėse furnizimi i spitaleve me barna, qė financohen nga buxheti, ėshtė i pamjaftueshėm pėr tė plotėsuar tė gjitha nevojat e tė sėmurėve . Barnat financohen si zė buxheti mbėshtetur te kostot historike. Sidoqoftė, vendosin spitalet sa nga ky zė buxheti shpenzohet aktualisht pėr barna. Afėrsisht 20% e tė gjitha shpenzimeve pėr spitalet shkon pėr barnat e tė shtruarve nė spital, por prirja ka ardhur gjithnjė nė rritje. Megjithatė, shumė tė sėmurėve prapėseprapė u duhet tė paguajnė nga xhepi pėr barnat pėr tė cilat kanė nevojė pėr t’u mjekuar nė spital. 157. Pėr tė rritur efektivitetin e prokurimit tė barnave nė nivel spitali, qė nga viti 2002 Ministria e Shėndetėsisė ka organizuar tendera tė pėrqendruar pėr barnat e spitaleve . Ēdo vit spitalet i dėrgojnė kėrkesat e tyre nė Ministrinė e Shėndetėsisė pėr llojet dhe sasinė e barnave qė do t’u nevojiten nė institucionin e tyre, mbėshtetur nė pėrdorimin e tyre nė tė kaluarėn; modelet e kaluara nuk do tė pasqyrojnė domosdoshmėrisht nevojėn e tanishme nė njė vit tė dhėnė. Spitalet kanė prirjen ta fryjnė nevojėn e tanishme meqenėse pėrgjithėsisht marrin njė sasi mė tė vogėl se ajo qė kėrkohet. Kėto kėrkesa pastaj filtrohen nga komisioni i Ministrisė sė Shėndetėsisė. Pėrdorimi i barnave nė spitale nuk ėshtė optimizuar pėr tė minimizuar luhatjet dhe pėr tė siguruar praktikėn mė tė mirė. Vlerėsimet e tanishme tė volumit dhe garancia pėr furnizuesit, qė lidhet me volumin, janė problematike. Njė zgjedhje pėr trajtimin e kėtij problemi mund tė jetė qė nė kontratėn e furnizuesit tė mos garantohet volumi, por vetėm ekskluziviteti i furnizuesve, praktikė kjo qė pėrdoret nga disa vende tė tjera (psh. Zelanda e Re). Ēdo vit organizohen tendera nė bazė tė ligjit shqiptar pėr prokurimet. Llogaritet se tenderat e pėrqendruar kanė bėrė qė pėr ēdo grup tė paraqiten 5 deri 6 konkurrentė tė cilėt kanė ofruar ulje ēmimi pėrgjithėsisht deri nė 30%. Njė ankesė e zakonshme ėshtė cilėsia e barnave qė sigurohen nga Ministria e Shėndetėsisė nėpėrmjet tenderit tė pėrqendruar. Kjo mund tė jetė njė ēėshtje perceptimi meqenėse vlerėsohet se 70% e furnizimeve fitohen nga furnizues nga India dhe Kina. Kjo thekson nevojėn pėr njė sistem mė tė qartė tė sigurimit tė cilėsisė dhe pėr edukimin e mjekėve dhe tė sėmurėve. 158. Meqenėse shpėrndarja e barnave ka qenė problematike dhe ėshtė minuar pjesėrisht nga korrupsioni gjatė dy viteve tė para tė procesit tė tenderave tė pėrqendruar, nė vitin 2004 Ministria e Shėndetėsisė pajtoi “Fufarmėn” 54 pėr tė bėrė shpėrndarjen e barnave pėr tė gjithė spitalet. “Fufarma” ėshtė tani pėrgjegjėse pėr pranimin e ngarkesave nga shitėsit e shumicės dhe pėr sigurimin e shpėrndarjes sė plotė nėpėr spitale. Pėrshtypja e tanishme ėshtė se ky sistem ka rezultate mė tė mira dhe kufizon humbjet pėr shkak tė praktikave tė korruptuara. Sipas disa llogarive, kursimet e vėna kėshtu mund tė shkojnė deri nė 25% tė volumit tė tenderave. Sidoqoftė, krijimi i monopolit tė shpėrndarjes mund tė jetė problematik nė periudhen afatgjatė. 159. Sistemet e mbikėqyrjes sė stoqeve tė barnave nė spitale janė tė vjetėruara dhe lėnė vend pėr paaftėsi dhe keqpėrdorim. Nė shumicėn e spitaleve mbikėqyrja e barnave nuk ėshtė kompjuterizuar. Kėrkesat e pavioneve dėrgohen nė farmacinė e spitaleve ēdo ditė. Kontabiliteti mbahet me dorė. Ka disa pėrjashtime si nė farmacinė qendrore tė spitalit tė Universitetit tė Tiranės, ku “Farmacitė pa Kufi” kanė kontribuar pėr kompjuterizimin e mbikėqyrjes sė stoqeve; sidoqoftė, njėsive tė departamentit shpeshherė u mungojnė pajisjet e ngjashme ose infrastruktura nė tė cilėn do tė punonin kėto pajisje. Nė farmacinė qendrore tė spitalit tė Universitetit tė Tiranės, ēdo departament ka farmacinė e vet qė porosit furnizime nga magazina qendrore e farmacisė sė spitalit. Shumė nga farmacitė e departamenteve nė kėtė spital nuk janė integruar brenda departamentit kryesor, por fizikisht ndodhen nė godina tė ndryshme. Ndonėse etiketimi i kutive tė barnave ka kontribuar pėr tė pėrcaktuar barnat e spitalit, prapėseprapė vjedhja ėshtė akoma problem, gjė qė kėrkon pėrmirėsimin e sistemeve pėr mbikėqyrjen e stoqeve tė spitaleve. 160. Procesi i tenderave tė pėrqendruar po nxit mė tej nevojėn pėr tė hartuar protokolle mė tė njėtrajtshme pėr lėshimin e recetave me qėllim qė tė minimizohet ndryshimi dhe pėr tė siguruar standarte tė kujdesit nė spitale . Fakulteti i Mjeksisė aktualisht ėshtė i angazhuar pėr hartimin e 54 “Fufarma” ėshtė ajo ēka ka mbetur nga ish sistemi publik i shpėrndarjes dhe ėshtė 65% private dhe 35% shtetėrore. Page 106 83 protokolleve qė do tė zbatohen fillimisht tė paktėn nė Spitalin e Universitetit tė Tiranės. Sfidat do tė jetė nė pėrhapjen dhe zbatimin mė tė gjerė tė kėtyre protokolleve nė spitale tė tjera. Kjo duhet tė formojė njė pjesė integrale tė pėrpjekjes sė bashkėrenduar pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e kujdesit nėpėrmjet hartimit tė protokolleve tė mjekimit dhe tė edukimit tė vazhdueshėm e tė detyrueshėm pėr mjekėt. I. K ORRUPSIONI DHE PRAKT IKAT E DĖMSHME TĖ PUNĖS 161. Zinxhiri i vlerave farmaceutike ėshtė i predispozuar ndaj njėfarė shkalle korrupsioni dhe pėrplasjeje nė shumė vende. Por edhe sjellja e pėrsosur ligjore e pjesėmarrėsve tė tregut mund tė ketė pasoja ekonomike tė padėshiruara, qė ēojnė nė shpenzime tė tepruara, nė qoftė se stimujt nuk lidhen me kujdes me rezultatet e dėshiruara. 162. Qeveria ka zb atuar disa hapa pėr tė luftuar praktikat e korruptuara nė sektorin farmaceutik . Ristrukturimi kohėt e fundit i procesit tė regjistrimit tė barnave ka eleminuar “fushat informale” qė do tė ofronin mundėsi pėr trajtim preferencial, mbėshtetur nė rryshfetet. Gjithashtu, tenderat e pėrqendruar pėr barnat e spitaleve dhe kontraktimi pėr shpėrndarjen e barnave tė spitaleve janė hapa pozitive pėr tė minimizuar mundėsinė pėr korrupsion, siē ėshtė futja e sistemit tė etiketimit pėr barnat e spitalit dhe tė shitjes me pakicė. Sidoqoftė, disa pika tė dobta vazhdojnė tė ekzistojnė. 163. Disa komisione tė veēanta veprojnė si organizma formale vendimmarrjeje. Janė ngritur shqetėsime nė lidhje me pėrbėrjen e tyre dhe mungesėn e transparencės nė vendimmarrje. Komisioni i Nomenk laturės vendos pėr regjistrimin e barnave, Komisioni i Pajisjes me Lejė miraton lejet pėr tė gjithė profesionistėt dhe sipėrmarrjet mjeksore dhe farmaceutike dhe Komisioni pėr Rimbursimet miraton barnat e reja qė pėrfshihen nė listėn e rimbursimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, cakton ēmimet dhe kufijtė e rimbursimit dhe eleminon barnat e vjetėruara ose qė kanė dalė ekonomikisht jashtė pėrdorimit. Janė ngritur shqetėsime nė lidhje me transparencėn me tė cilėn veprojnė kėto komisione. Disa komisione kanė tridhjetė anėtarė ose mė shumė, kryesisht pėrfaqėsues nga mjeksia, akademitė, ministria dhe organizma tė tjera administrative. Sidoqoftė, Komisioni pėr Rimbursimet, pėr shembull, ka dy pėrfaqėsues tė firmave farmaceutike. Kjo rrit shqetėsimet pėr konflikt interesash. Duke pasur parasysh autoritetin e kėtyre komisioneve, duhet tė zgjidhen menjėherė shqetėsimet e aktorėve pėr mungesė transparence dhe konflikt tė mundshėm interesash. Nė mėnyrė tė veēantė, anėtarėsia e tyre duhet rishqyrtuar me qėllim qė tė shmanget paragjykimi profesional dhe konflikti i interesave, duhet tė miratohen procedura standarte tė punės pėr vendimmarrjen dhe duhet tė botohen tejshkrimet e mbledhjeve tė tyre. 164. Njė tjetėr fushė e korrupsionit tė mundshėm ėshtė vėnia nė jetė e kėrkesave pėr pajisjen me lejė . Rrogat e ulta tė inspektorėve dhe marrėdhėniet ekzistuese me agjencitė qė inspektohen mund tė kompromentojnė objektivitetin dhe mund tė ēojnė nė mundėsinė e shpėrfilljes sė shkeljeve ose tė pranimit tė rryshfeteve. Ndėr masat pėr kufizimin e korrupsionit nė kėtė fushė pėrfshihen ndėrrimi i fushave tė inspektimit dhe kontrollet e befasishme tė cilėsisė sė inspektimit nga ana e kryeinspektorit ose e njė kontrollori tė pavarur. Dhėnia ose pranimi i rryshfetit duhet tė mbartė rrezikun e procedimit, ndėshkimit dhe dhėnies fund tė punėsimit ose heqjes sė lejės pėr ushtrimin e profesionit. 165. Me pėrfshirjen e tenderave tė pėrqendruar pėr barnat e tė shtruarve nė spitale Ministria e Shėndetėsisė ka bėrė njė hap tė rėndėsishėm drejt zvogėlimit tė fushės sė korrupsionit. Ministria e Shėndetėsisė zhvillon tendera ēdo vit nė bazė tė kėrkesave tė ligjit pėr prokurimet pėr tė blerė barna nė vend sipas nevojės qė pėrcaktohet pėr tė shtruarit nė spital. Uljet e ēmimeve prej 30% qė janė njoftuar pėr ēmimet e barnave gjatė dy viteve tė para tė prokurimit tė pėrqendruar, si dhe fakti qė gati dy tė tretat e kontratave u janė dhėnė prodhuesve tė barnave tė pėrgjithshme me kosto tė ulėt janė tregues se nėpėrmjet kėtij procesi janė pėrmbushur objektivat. Ka pasur disa raportime pėr korrupsion nė nivelin e spitaleve ku Page 107 84 shpėrndahen barna tė caktuara dhe pėr tė cilat paguhet. Thuhet se disa drejtues spitalesh nuk kanė pranuar shpėrndarjen e barnave tė caktuara pa u paguar fillimisht njė rryshfet. Pėr kapėrcimin e kėtij problemi, nė vitin 2004 Ministria e Shėndetėsisė lidhi kontratė me “Fufarmėn”, shpėrndarėsin gati publik tė barnave, pėr shpėrndarjen e barnave tė caktuara nė spitale. 166. Njė burim shqetėsimi ka qenė vjedhja e barnave tė spitaleve pėr t’i rishitur nė farmaci apo nė rrugė jozyrtare. Ministria e Shėndetėsisė tani kėrkon nga furnizuesit e barnave, tė cilėt i fitojnė tenderat, tė garantojnė qė pakot qė u shiten spitaleve tė kenė etiketa tė veēanta. Pėr vjedhjen nė spitale kontribuojnė ndjeshėm procedurat e dobta tė kontrollit tė stoqeve nė shumicėn e spitaleve. 167. Nė fushėn e barnave farmaceutike qė rimbursohen nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, janė pėrfshirė masa tė tjera kontrolli pėr tė eleminuar pėrplasjen mes mjekve dhe farmacistėve dhe keqpėrdorimin e sistemit nga ana e tė sėmurėve . Kėto masa duket se janė tė mjaftueshme ndonėse kjo do tė mbetet njė luftė nė vazhdim. Pėrzgjedhja e produkteve pėr listėn e rimbursimeve nuk bėhet sipas praktikave tė qarta dhe transparente. Ndonėse nuk ka akuza tė drejtpėrdrejta pėr praktika tė korruptuara, rritja e transparencės nė vendimmarrjen e komisionit duhet tė jetė njė pėrparėsi. 168. Nė nivelin e farmacive ngrihen shqetėsime pėr disa praktika sipėrmarrjeje. Farmacistėt, megjithatė, kanė njė stimul financiar pėr tė ushtruar ndikim nė pėrzgjedhjen e produkteve drejt njė ilaēi mė tė kushtueshėm, meqenėse atyre u paguhet njė marzh qė ėshtė njė pėrqindje e ēmimit tė produktit. Atyre mund t’u mbarojė stoku i produktit mė tė lirė ose ata mund t’i propozojnė tė sėmurit tė marrė njė produkt tė njė “cilėsie mė tė mirė”, sigurisht me ēmim mė tė lartė. Kontrollet e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, qė janė rritur kohėt e fundit, mund tė kontribuojnė pėr t’i pakėsuar kėto probleme. Pėr ta trajtuar kėtė problem nė mėnyrė mė themelore, vende tė tjera kanė miratuar modelet e pagesave alternative pėr farmacistėt siē janė taksat e pandryshuara tė shpėrndarjes (qė pėrdoren nė Gjermani dhe nė Mbretėrinė e Bashkuar). Sidoqoftė, disavantazhi i kėtyre modeleve ėshtė njė rritje e shpejtė e ēmimeve tė barnave me kosto tė ulėt. Nė Shqipėri kjo mund tė ketė njė efekt tė padėshiruar pėrsa i pėrket pėrdorimit tė kėtyre barnave nga tė varfrit, nė qoftė se nuk bėhen pėrpjekje tė bashkėrenduara qė subvencionet publike pėr barnat tė synojnė grupet me tė ardhura mė tė uta. 169. Nė tė kaluarėn, farmacitė dhe shitėsit e shumicės vazhdimisht u kanė vėnė ēmime shumė tė larta barnave. Pėrfshirja kohėt e fundit e etiketave tė ēmimeve e ka bėrė kėtė mė tė vėshtirė . Raportet pėr periudhen nga dhjetori 2005 tregojnė se sistemi pranohet dhe se ISKSH ėshtė nė gjendje tė ndjekė zbatimin e kontratave me farmacitė tė cilat u kėrkojnė atyre tė shesin vetėm produkte me etiketė. J. M JEKĖT DHE LĖSHIMI I RECETAVE 170. Shqetėsimet nė lidhje me cilėsinė e lėshimit tė recetave nga ana e mjekve vazhdojnė. Urdhri i Mjekve duket se merr shpeshherė ankesa nga tė sėmurėt nė lidhje me problemet e lėshimit tė recetave. Nuk dihet se deri nė ēfarė mase kėto shkaktohen nga problemet qė supozohet se lidhen me cilėsisė e barnave tė pėrgjithshme. Pėrveē kėsaj, thuhet se disa prodhues ose importues tė barnave farmaceutike pėrdorin praktika tė diskutueshme tregtimi pėr tė ndikuar nė sjelljen qė lidhet me lėshimin e recetave. E gjithė kjo ka rritur ndėrgjegjėsimin nė lidhje me nevojėn pėr kualifikim pasuniversitar tė mjekve me qėllim qė tė pėrmirėsohet lėshimi i arsyeshėm i recetave. Ėshtė hartuar formular me informacion pėrmbledhės pėr barnat dhe protokollin e mjekimit pėrsa i pėrket listės sė rimbursimeve tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor. Ai ėshtė shpėrndarė gjerėsisht te mjekėt e pėrgjithshėm. Ndonėse shpėrndarja nuk ėshtė kombinuar me veprimtari tė gjera qė lidhen me kualifikimin, tė dhėna tė pasigurta tregojnė se ajo ka qenė njė mjet i rėndėsishėm referimi gjatė lėshimit tė recetave. Page 108 85 171. Duke pasur parasysh shqetėsimet e pėrgjithshme pėrsa i pėrket cilėsisė sė dobėt tė kujdesit, nevojiten tė bėhen pėrpjekje tė bashkėrenduara pėr ta integruar kualifikimin pėr lėshimin e arsyeshėm tė recetave nė pėrpjekjet me bazė tė gjerė pėr pėrmirėsimin e aftėsive shkencore tė mjekėve tė kujdesit parėsor nėpėrmjet edukimit tė vazhdueshėm . Pėrsa i pėrket pėrdorimit tė bar- nave nga tė shtruarit nė spitale, Spitali i Universitit tė Tiranės dhe Fakulteti i Mjeksisė kanė hartuar pro- tokolle standarte tė mjekimit pėr njė gamė tė gjerė sėmundjesh. Sidoqoftė, pėr aq kohė sa kėto protokolle nuk janė tė detyrueshme, tė kuptuarit dhe pėrdorimi i tyre nė praktikėn mjeksore do tė mbetet i kufizuar. K. F ARMAC IA DHE FARMACISTĖT 172. Departamenti i Farmacisė i Fakultetit tė Mjeksisė nė Universitetin e Tiranės ofron njė program pesėvjeēar pėr marrjen e diplomės nė farmaci. Kjo ėshtė e vetmja qendėr pėrgatitore nė Shqipėri, qė ēdo vit pėrgatit rreth 60-70 tė diplomuar nė farmaci. Shkollimi nė farmaci ka shumė mungesa pėrsa i pėrket infrastrukturės fizike, pėrfshirė pajisjet dhe reaktivėt. Ndėrsa janė bėrė hapa pėr ta pėrshtatur pėrgatitjen nė mėnyrė qė t’i plotėsojė mė mirė nevojat e praktikės moderne tė farmacisė, bashkėpunimi me sektorin privat mbetet minimal dhe nuk ekziston fare pėrvojė nė prodhimin industrial. Studentėt bėjnė vetėm gjysmė viti praktikė tė mirėfilltė shkencore. Shumė farmacistė nuk kanė pėrgatitjen e mjaftueshme pėr tė drejtuar. Pėrgatitja e vazhdueshme profesionale ėshtė minimale. Parashikohet se, kur tė marrė pėrgjegjėsinė e pajisjes me leje, Urdhri i Farmacisėtve do tė luajė njė rol drejtues pėr zhvillimin e veprimtarive tė edukimit profesional nė bashkėpunim me Departamentin e Farmacisė. 173. Ka mun gesė farmacistėsh nė spitale dhe tė farmacive private nė zonat fshatare . Rrogat e farmacistėve tė spitaleve janė mė pak se gjysma e asaj qė mund tė fitojnė farmacistėt privatė, duke e bėrė tė vėshtirė plotėsimin e vendeve tė lira pėr farmacistė nė spitale. Nė zonat fshatare, pėrgjithėsisht shėrbi- met farmaceutike mbulohen nga ndihmės farmacistė tė cilėt, nė kėtė cilėsi, kanė 4 vjet shkollė tė mesme. Ata punojnė nė tė ashtuquajturat agjenci barnash, qė mund tė shpėrndajnė njė listė tė kufizuar barnash. 174. Ligji i ri vendos disa kufizime nė lidhje me strukturėn e tregut tė farmacive. Ai cakton njė farmaci pėr 3.000 vetė dhe e kufizon largėsinė mes farmacive jo mė pak se 150 m larg njėra-tjetrės. Me numrin e tanishėm prej 1.200 farmacish, ky raport ėshtė arritur mesatarisht tashmė. Sidoqoftė, dendėsia nė zonat qytetėse ėshtė mė e lartė, ndėrsa shėrbimi nė zonat fshatare ėshtė nėn nivelin e duhur. Ligji, gjithashtu, parashikon kufizimin e njė farmacie pėr njė farmacist dhe e ndalon krijimin e zinxhirėve tė farmacive. Ndonėse, nė afat tė shkurtėr, kjo mund tė ofrojė njėfarė stabiliteti pėr tregun, nė afat mė tė gjatė kjo mund tė shėrbejė vetėm pėr tė krijuar renta eknomike pėr farmacistin, duke kufizuar kėshtu konkurrencėn nė lidhje me ēmimet dhe cilėsinė. Nga ana tjetėr, duket se krijimi i shoqėrive pėr prokurimet lejohet pėr tė arritur ēmime mė tė mira. Kjo mund tė bėjė tė mundur kursime tė ndjeshme tė kostove. Sidoqoftė, sistemi me marzh tė qėndrueshėm me marzhe ndjeshėm tė larta e mbron strukturėn e tanishme dhe nuk ofron asnjė stimul pėr tė zvogėluar fragmentarizimin e sektorit tė shitjes me shumicė. L. S FIDAT QĖ MBETEN DHE REKOMANDIMET 175. Shqipėria ka bėrė hapa tė rėndėsishėm drejt rritjes sė funksionimit tė sektorit farmaceutik, por mbeten ende sfida . Ministria e Shėndetėsisė, Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave dhe Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, nė njė pėrpjekje tė bashkėrenduar, kanė bėrė njė pėrparim tė mirė pėr pėrmirėsimin e mbikėqyrjes sė shpenzimeve publike pėr barnat farmaceutike nėpėrmjet pėrfshirjes sė listės bazė tė rimbursimeve, ēmimeve tė references dhe tenderave tė pėrqendruar pėr furnizimet pėr spitalet. Ligji i ri pėr barnat trajton njė numėr problemesh qė mbeten dhe pėrfshin masa tė Page 109 86 tjera pėr pėrmirėsimin e efikasitetit. Lista e mėposhtme nėnvizon sfidat qė mbeten dhe bėn rekomandime pėr hapa tė mėtejshme pėr tė forcuar mbikėqyrjen e sektorit farmaceutik. 176. Aftėsia e sigurisė sė cilėsisė gjatė gjithė zinxhirit tė shpėrndarjes duhet tė pėrforcohet me qėllim qė tė shqyrtohet opinioni se nė Shqipėri shiten barna qė janė nėn normė ose madje tė rreme. Nga partite e mallit nė dogana dhe nga farmacitė e shitjes me pakicė duhet tė merren kampionė dhe tė analizohen nė lidhje me pėrputhjen me standartet e farmakologjisė. Nė mungesė tė aftėsisė vendore tė laboratorėve, mund tė kontraktohen laboratorė tė specializuar jashtė vendit qė mund ta bėjnė kėtė analizė. Ka tė ngjarė qė kjo tė jetė mė e leverdisshme ekonomikisht se sa krijimi i aftėsisė vendore. Njė tjetėr zgjedhje afatgjatė mund tė jetė qė tė kombinohen pėrpjekjet pėr pėrmirėsimin e aftėsisė sė shkollimit dhe pėrgatitjes sė farmacistėve nė universitet me pėrpjekjet pėr tė krijuar aftėsinė vendore pėr analizėn e barnave. Aftėsia pėr cilėsinė e barnave nė universitet mund tė shėrbejė pėr njė qėllim tė dyfishtė. Ajo mund tė shfrytėzohet qė studentėt e farmacisė tė pėrgatiten pėr tė bėrė analizat e cilėsisė sė barnave sipas Praktikave tė Mira Laboratorike dhe, gjithashtu, mund tė sigurojė analiza tė sigurisė sė cilėsisė nė bazė tė njė kontrate me Qendrėn Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave. Pavarėsisht se si do tė sigurohen shėrbimet laboratorike, inspektorėt do tė kenė nevojė tė pėrgatiten nė lidhje me metodat e pėrzgjedhjes sė kampionėve dhe tė mbajtjes sė shėnimeve me qėllim qė tė monitorizohet cilėsia e barnave. Pėr kėtė duhet tė pėrmirėsohet kompensimi dhe sigurimi i pajisjeve tė nevojshme. Inspektorėt duhet tė ndėrrohen vazhdimisht dhe tė mbulojnė fusha tė ndryshme me qėllim qė farmacistėt tė mos e parashikojnė se cili inspektor vjen. Inspektimet dhe rezultatet e analizave tė barnave duhet tė komunikohen rregullisht nė media, pėrfshirė informacionin pėr pasojat nė qoftė se gjenden barna qė nuk i plotėsojnė standartet ose qė janė tė rreme, me qėllim qė popullsia tė sigurohet se qeveria i merr seriozisht ēėshtjet e cilėsisė sė barnave. 177. Statusi dhe roli i Qendrės Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave (QKKB) duhet tė qartėsohen menjėherė, duke plotėsuar aktet e nevojshme nėnigjore. Rregulloret duhet tė jenė tė qarta nė lidhje me taksat qė Qendra Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave ka tė drejtė tė vjelė pėr kryerjen e shėrbimeve tė caktuara. Pėr zbutjen e presionit ndaj stimulit financiar pėr tė regjistruar sa mė shumė barna qė tė jetė e mundur, mund tė merrej nė shqyrtim njė sistem me anė tė tė cilit tė caktohet njė taksė regjistrimi mė e ulėt, por taksa disi mė tė larta tė ruajtjes sė regjistrimeve. Nė afat tė mesėm deri nė afat tė gjatė, i duhet kushtuar vėmendje zgjerimit tė veprimtarive tė Qendrės Kombėtare pėr Kontrollin e Barnave nė fusha tė tjera, pėrfshirė monitorizimin e reagimeve negative ndaj produkteve mjeksore dhe pajisjejve mjeksore; kontrollimit tė veprimtarive tė reklamave dhe tė nxitjes; lėshimit tė certifikatave pėr ekspertin e produkteve dhe pajisjeve mjeksore nė bazė tė kėrkesave tė Organizatės Botėrore tė Shėndetėsisė; grumbullimit dhe pėrpunimit tė tė dhėnave statistikore pėr tregtinė dhe konsumin e produkteve mjeksore dhe pajisjeve mjeksore; dhėnies sė informacionit dhe nxitjes sė pėrdorimit tė arsyeshėm tė produkteve mjeksore dhe pajisjeve mjeksore; si dhe integrimit nė rrjetet ndėrkombėtare tė informacionit pėr barnat dhe pajisjet mjeksore. 178. Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor shtrihet pėr njė pjesė mė tė madhe tė popullsisė, pėr frenimin e kostove do tė jenė tė nevojshme masa tė tjera. Ka tė ngjarė qė reformat pėr financimin e shėndetit, tė cilat synojnė tė pėrmirėsojnė mbulimin e njė grupi mė tė gjerė tė popullsisė me sigurime, sė bashku me kėrkesat mė rigoroze pėr regjistrimin e barnave tė pėrgjithshme, t’i vėnė shpenzimet pėr barnat nėn presione tė tjera. Disa barna tė pėrgjithshme me kosto tė ulėt mund tė mos i pėrmbushin kriteret e Bashkimit Evropian pėr regjistrimin, duke i pėrjashtuar ato nė afat tė mesėm nga tregu. Prandaj, do tė nevojitet tė merren masa pėr tė siguruar frenimin e kostove. Kjo do tė kėrkojė qė modelet e lėshimit tė recetave tė vėzhgohen nga afėr, duke rishikuar strukturėn e bashkė-pagesave dhe politikėn e pėrjashtimit nga bashkė-pagesat dhe, gjithashtu, duke forcuar mundėsisht listėn pozitive tė barnave tė rimbursueshme. Prirja pėr t’i zėvendėsuar barnat mė tė vjetra, por megjithatė efektive dhe tė sigurta me mjekime mė tė kushtueshme mund tė ēojė nė rritjen e kostove mė shpejt nga ē’pritet nė qoftė se pėr kėto ilaēe moderne mund tė lėshohen receta pa kufi. Vendet e tjera kanė pėrfshirė grupe reference Page 110 87 nė bazė tė treguesve me njė ēmim rimbursimi qė mbėshtetet nė njė zgjedhje tė pėrgjithshme. Pėr shembull, mjekimet pėr uljen e kolesterolit si simvastatin, lovastatin dhe atorvastatin janė tė gjitha nė njė grup, ndėrsa ēmimi i rimbursimit kufizohet nė zgjedhjen e kostos mė tė ulėt, zakonisht njė ilaē i pėrgjithshėm brenda kėtij grupi. 179. Duhet tė rishikohet mė tej struktura dhe niveli i marzheve pėr shpėrndarėsit dhe farmacistėt. Marzh et e tanishme janė relativisht tė larta nė krahasim me vendet e tjera. Nė Shqipėri ka shumė importues dhe shitės shumice tė vegjėl. Pėrqendrimi i kėtij sektori tė fragmentizuar do tė bėnte tė mundur qė ekonomika e shkallės tė sillte kursime tė kostove, por marzhet e tanishme tė qėndrueshme krijojnė pak stimul pėr konsolidim dhe kursim. Presioni mund tė rritet duke caktuar vetėm njė marzh tė pėrgjithshėm dhe, mė pas, duke e ulur atė vetėm hap pas hapi pėr dy-tre vjet. Pėrfshirja e njė marzhi tė pėrgjithshėm do tė kėrkonte qė importuesit, shitėsit e shumicės dhe farmacistėt tė zhvillonin bisedime me njėri-tjetrin pėrsa i pėrket pjesės sė tyre. Kjo ndoshta do tė ēonte nė integrimin vertikal (importuesit qė marrin pėrsipėr njė pjesė tė shpėrndarjes si dhe anasjelltas) dhe nė hyrjen e farmacistėve nė shoqėritė blerėse. Struktura e tanishme e marzhit pėr farmacistėt po krijon megjithatė njė stimul pėr shpėrndarjen e barnave me ēmime mė tė larta. Vende tė tjera kanė pėrfshirė zėvendėsimin e detyrueshėm (nė qoftė se nuk pėrjashtohet nga mjeku, farmacisti duhet tė shpėrndajė produktin mė tė lirė tė disponueshėm tė njė kategorie tė dhėnė). Nė vend tė njė marzhi tė pėrqindjes disa kanė pėrfshirė edhe tarifat e pandryshuara tė shpėrndarjes. Sidoqoftė, tarifat e pandryshuara tė shpėrndarjes pėrgjithėsisht ēojnė nė rritjen e ēmimeve tė barnave mė tė lirė, duke ulur ndjeshėm ēmimet e barnave tė kushtueshėm. Kjo do tė kėrkonte qė tė garantohej se masat pėrfshihen pėr tė mbrojtur tė varfrit nga rritjet e ēmimeve tė barnave tė lirė. 180. Bisedimet pėr ēmimet e barnave me importuesit e barnave tė reja duhet tė pėrforcohen mė tej, duke miratuar njė mėnyrė mė tė standartizuar pėr pėrdorimin e ēmimeve tė referencės. Pėrzgjedhja e vendeve tė pėrshtatshme tė referencės mund tė zgjerohet nė qoftė se pėrdoren tė dhėnat nga njė bankė e pavarur informacioni (pėr shembull, nga Instituti i Shėndetit i Austrisė – http://www.oebig.at/ ). Kjo do tė bėnte tė mundur arritjen e njė baze mė tė mirėinformuar tė bisedimeve, gjė qė ka rėndėsi tė veēantė duke pasur parasysh tregun e vogėl shqiptar dhe, pėr pasojė, ndikimin e kufizuar pėr zhvillimin e bisedimeve. Gjithashtu, mund ta vlejė tė shqyrtohen mėnyra alternative siē ėshtė zhvillimi i bisedimeve pėr njė kthim tė njė pjese tė pagesės pėr barnat qė rimbursohen nga Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, duke ruajtur njė ēmim tė caktuar pėr listėn zyrtare. Shoqėritė janė tė shqetėsuara pėr ēmimet e ulta qė pėrmban lista e botuar, sepse vendet e tjera mund t’u referohen atyre. Por, nė qoftė se ato marrin njė ēmim tė pranueshėm tė listės, mund tė jenė mė tė hapur pėr tė ofruar kthimin e njė pjese tė pagesės pėr shitjet qė mbulohen nga sigurimet shoqėrore. Kjo mund tė zbatohet nė formėn e kthimit tė parave nė fund tė ēdo viti financiar, duke u mbėshtetur te shitjet reale sipas rimbursimit tė Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor. Njė kthim i tillė i parave, gjjithashtu, mund tė mbėshtetet te volumi, nė kuptimin qė kthimi i njė pjese tė pagesės rritet nė qoftė se tejkalohet njė volum i caktuar pėr tė cilin arrihet marrėveshje. Kthimet e njė pjese tė pagesės nė bazė tė volumit janė njė mekanizėm pėr ta “garantuar” Institutin e Sigurimit tė Shėndetit nga shpėrthimi i kostove pėr shkak tė pranimit tė barnave tė reja nė mėnyrė tepėr entusiazte. Sidoqoftė, duhet tė shėnohet se nga kthimi i ndonjė pjese tė pagesės nga ana e Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor nuk do tė pėrfitonin tė gjithė ata qė blejnė barna nga xhepi dhe, kėshtu, nė qoftė se nuk ekzistojnė masa qė subvencionet pėr barnat tė synojnė grupet me tė ardhura tė pakta, mund tė ketė sėrisht njė efekt negativ pėr grupet me tė ardhura mė tė pakta. 181. Duhet tė rishikohet pėrbėrja dhe mėnyra e veprimit tė komisioneve kryesore qė merren me regjistrimin, rimbursimin e ilaēeve dhe pajisjen e profesionistėve me leje. Anėtarėt qė kanė ndonjė konflikt tė mundshėm interesash, si nė rastin e pėrfaqėsuesve tė industrive nė komisionin e rimbursimeve, duhet tė pėrjashtohen nga komisionet. Vendimmarrja nė komisione duhet tė mbėshtetet nė kritere objektive dhe procedura pune transparente standarte. Procedurat e punės duhet tė bėhen publike pėr tė rritur besimin te integriteti profesional i kėtyre organizmave, siē duhet tė jenė rezultatet e vendimmarrjes. Page 111 88 182. Aftėsia pėr mbikėqyrjen e barnave nė spital duhet tė pėrmirėsohet me qėllim qė tė rritet efikasiteti dhe tė zvogėlohet hapėsira pėr keqpėrdorime. Nė afat tė mesėm, zgjidhjet moderne qė mbėshteten te Teknologjia e Informacionit duhet tė shqyrtohen nė kuadrin e krijimit tė sistemeve tė pėrgjithshme pėr pėrmirėsimin e mbikėqyrjes nė spitale. 183. Aftėsia e mjekve pėr lėshimin e arsyeshėm tė recetave duhet tė forcohet si pjesė integrale e pėrpjekjeve pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e kujdesit dhe pėr tė krijuar njė sistem tė vazhdueshėm edukimi pėr mjekėt. Nė lidhje me kujdesin parėsor dhe kujdesin nė spitale duhet tė hartohen udhėzues standart pėr mjekimin, duke filluar me kushtet mė tė rėndėsishme. Pastaj udhėzuesit duhet tė pranohen dhe tė miratohen zyrtarisht dhe pėrdorimi i tyre duhet tė inkurajohet nėpėrmjet integrimit nė programin e vazhdueshėm tė edukimit. Pėrzgjedhja e barnave pėr listėn e rimbursimeve dhe formularėt e spitaleve duhet tė mbėshteten te kėto udhėzues pėr mjekimin. 184. Duhet tė forcohet cilėsia e arsimimit dhe e kualifikimit tė farmacistėve (arsimimi universitar, pasuniversitar dhe nė vazhdim) dhe duhet tė shtohen burimet e kualifikimit. Zhvillimi i shpejtė i sektorit privat dhe pėrfshirja e veprimeve moderne nė Shqipėri e bėjnė tė ngutshėm zhvillimin dhe rregullimin e aspektit akademik. 185. Praktikat e tregtimit tė shoqėrive farmaceutike dhe e pėrfaqėsuesve tė tyre duhet tė rregullohen sipas standarteve tė Federatės Evropiane tė Shoqatave tė Industrisė Farmaceutike. Miratimi i kodit tė Federatės Evropiane tė Shoqatave tė Industrisė Farmaceutike (EFPIA) mund tė bėhet kėrkesė pėr pajisjen e prodhuesve dhe importuesve me leje. Nė mungesė tė aftėsisė rregulluese, vetė- rregullimi mund tė sjellė rezultate nė qoftė se ka sanksionim tė pavarur (pėr shembull, pėrmes njė komisioni tė vlerėsimit me njė shumicė pjesėmarrėsish qė nuk vijnė nga fusha e industrisė dhe e kujdesit shėndetėsor, pėrfshirė konsumatorėt) dhe nė qoftė se ekzistojnė sanksione pėr shoqėritė qė shkelin kodin. Page 112 89 Financimi i sektorit shėndetėsor A. H YRJE 186. Njė objektiv kyē i politikave shėndetėsore tė shumė vendeve, pėrfshirė edhe ato tė Shqipėrisė 5 5 ėshtė tė kujdesen qė popullata tė ketė njė mundėsi tė mjaftueshme pėrdorimi tė shėrbimeve esenciale tė kujdesit shėndetėsor dhe qė popullata tė jetė sa mė shumė e mbrojtur kundrejt pasojave varfėruese tė shpenzimeve pėr shėndetin. Qeveria mund t’i influencojė ndjeshėm kėto politika pėrmes politikės sė saj pėr financimin e shėndetėsisė. Shtrirja e arritjes sė mundėsisė pėr tė pėrdorur shėrbimet dhe e mbrojtjes financiare kundrejt rreziqeve shėndetėsore influencohet ndjeshėm nga niveli i burimeve qė pėrdoren pėr sektorin e shėndetėsisė, nga mėnyra se si mobilizohen kėto burime, nga shtrirja e mbledhjes nė njė vend tė kėtyre burimeve dhe nga mėnyra se si u shpėrndahen burimet pėdoruesve. Pėrzierja e shpenzimeve publike me ato private, pėrqindja e fondeve tė mbledhura nė njė vend paraprakisht krahasuar me pagesat nga xhepi tė kryera nė pikėn e ofrimit tė shėrbimeve, mekanizmat qė shfrytėzohen pėr tė shpėrndarė fondet publike dhe ato tė mbledhura dhe pėr tė paguar ofruesit e shėrbimit tė gjitha kanė njė ndikim tė drejtpėrdrejtė tek efektiviteti dhe efiēenca me tė cilėn sistemi i kujdesit shėndetėsor arrin rezultatet shėndetėsore dhe pėrballon mbrojtjen e popullatės kundrejt pasojave varfėruese tė luhatjeve tė shėndetit. B. S TRUKTURA E FINANCIMI T TĖ KUJDESIT SHĖNDETĖSOR NĖ S HQIPĖRI 187. Shqipėria shpenzon rreth 6% tė PBB pėr kujdesin shėndetėsor, ēka ėshtė nėn mesataren e Evropės Qendrore dhe Lindore, por nuk krahasohet me domosdo pėr keq me vende tė cilat kanė nivele tė ngjashme tė ardhurash nė treva tė tjera (mesatarja e tė ardhurave tė ulėta ėshtė 6%). (Tabela 5.1). Nga kėto, vetėm diēka mbi njė tė tretėn nga buxheti i pushtetit qendror, rreth 60 pėrqind vijnė nga sektori privat dhe 40 pėrqind vijnė nga donatorėt (grafiku 5.1)56. Shpenzimi pėr frymė i Shqipėrisė pėr kujdesin shėndetėsor (rreth 126 USD nė vitin 2004) ėshtė diēka mė poshtė se ajo e vendeve tė tjera tė Evropės Qendrore dhe Lindore, por krahasohet pėr mirė me shumė prej vendeve tė CIS. Pėrqindja e shpenzimeve tė sektorit publik nė vleftėn gjithsej tė shpenzimeve pėr shėndetėsinė ėshtė ndjeshėm mė pak nga ajo e shumicės sė vendeve tė tjera nė rajon dhe krahasohet pėr keq me shumė vende qė kanė nivele tė ngjashme tė tė ardhurave (mesatarja e tė ardhurave tė ulėta ėshtė 54%). 57 Pėrqindja e ulėt e shpenzimeve tė sektorit publik dhe pėrqidja e lartė shoqėruese e shpenzimeve nga xhepi ka pasoja tė rėnda qė lidhje me vendosjen e barazisė, me varfėrinė dhe me kujdesin pėr sektorin shėndetėsor. Pėrqindja e shpenzimeve pėr kujdesin shėndetėsor tė sektorit privat (61%) ėshtė mė e lartė se ajo e vendeve tė tjera tė rajonit (mesatarja e EAQ ėshtė 33%) mė e lartė se mesatarja e vendeve me tė ardhura tė mesme (mesatarja e vendeve me tė ardhura tė ulėta e tė mesme 54%, ajo e vendeve me tė ardhura tė larta tė mesme 42%). Pėr mė tepėr, pjesa mė e madhe e shpenzimeve tė sektorit privat janė pagesa nga xhepi tė kryera nga familjet nė pikėn e marrjes sė shėrbimit. Kjo krahasohet me njė pėrqindje 55 Shih: Qeveria e Shqipėrisė, Strategjia e Sektorit tė Shėndetsisė, 2004 56 Mbėshtetur nė Llogaritė Kombėtare tė Shėndetsisė tė Shqipėrisė, Ministria e Shėndetsisė, 2004. 57 Pėrvoja ndėrkombėtare ka treguar se aftėsia e njė vendi pėr tė arkėtuar tė ardhura fiskale publike e shprehur si pėqindje e PBB rritet me rritjen e PBB. Meqėnėse aftėsia pėr tė shpėrndarė fondet publike pėr t’u pėrdorur nė shėndetsi ėshtė funksion i aftėsisė sė pėrgjithshme fiskale tė njė vendi, krahasimi i shpenzimeve tė sektorit publik si pėrqindje e PBB mes vendeve me nivele tė ngjashme tė tė ardhurave ėshtė mė shumė i pėrshtatshėm se njė krahasim i thjeshtė gjeografik. Nė mėnyrė tė ngjashme, njė krahasim i pėrqindjes mbi shumėn gjithsej tė financimit tė sektorit publik qė pėrdoren pėr kujdesin shėndetsor dhe jo shpenzimet publike pėr shėndetsinė tė shprehura si pjesė e PBB ėshtė mė e pėrshtatshme nė kėtė kontekst. Page 113 90 ndjeshėm mė tė ulėt tė shpenzimeve tė prej 36% dhe 82% pėr vendet me tė ardhura tė larta dhe tė ulėta tė mesme, respektivisht. Nevoja pėr shpenzime tė mėdha nga xhepi nė pikėn e marrjes sė shėrbimit ēojnė nė krijimin e pengesave pėr pėrdorimin e kėtyre shėrbimeve nga familjet me tė ardhura tė pakta dhe pėrbėn njė kėrcėnim pėr t’i varfėruar familjet me tė ardhura tė pakta nėse preken nga luhatje tė shėndetit tė tyre (shih mė poshtė). Pėr mė tepėr, sa mė e lartė tė jetė pėrqindja e shpenzimeve nė formėn e pagesave nga xhepi, aq mė pak mundėsi ka Qeveria pėr tė drejtuar sektorin dhe pėr tė pėrdorur instrumentat financiarė pėr tė drejtuar reformat nė shėndetėsi tė cilat janė mėse tė nevojshme pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e shėrbimit, efiēencėn e sektorit dhe pėr tė pėrmirėsuar sė fundmi rezultatet e sistemit shėndetėsor. Figura 0.1: Burimet e Financimit t ė Sektorit tė Shėndetėsisė Figura 0.2: Agjentėt financuar, 2003 34% 2 % 60% 4% M inistria e Financave Fondet punėdhėn Fonde familjare Fonde donatore Mi nistria e Mbrojtjes 1 % P ushteti vendor 1 % ISKSH 1 0% M inistria Shėndets 1 7% F amiljet (me transport) 40% A gjentė tė tjerė privat 0 % O JQ 0 .1% Burimi: NHA Shqipėri, 2003. Tabela 0.1: Financimi sektorit t ė shėndetėsisė: Shqipėria, krahasime nė planin ndėrkombėtar, 2002 C. P RIRJET E SHPENZIMEVE TĖ SEKTORIT PUBLIK 188. Shpenzimet e sektorit publik pėr shėndetėsinė tė shprehura si pėrqindje e PBB janė rritur shumė pak gjatė pesė viteve tė fundit, nga rreth 2.2% nė vitin 2000 nė 2.5% qė pritet tė jetė nė vitin 2005 (Figura 5.3), dhe mbetet ndjeshėm poshtė mesatares sė vendeve europiane dhe ayre me tė ardhura tė mesme . 2.5% e PBB qė shpenzon qeveria e Shqipėrisė pėr kujdesin shėndetėsor krahasohet me 4.8% tė vendeve tė EAQ dhe me 3.3% tė vendeve me tė ardhura tė mesme. Shpenzimet e sektorit tė shėn-detsisė janė rritur nga 7.2% e shpenzimeve tė konsoliduara tė qeverisė nė vitin 1999 nė 8.9% qė priten tė jenė nė vitin 2005, duke mbetur kėshtu mė poshtė se shumica e vendeve tė tjera tė Evropės dhe tė CIS (me mesatare 12.1%). Megjithėse SKZHES e ka veēuar shėndetėsinė si njė sektor prioritar sė Shpenz shėndetsinė Shpenz qeveritare Shpenz private Shpenzi shėndetsisė ShSh gjithsej pėr ShSh gjithsej PBB/frymė % PBB % e ShSh gjithsej %ShSh % shpenz qeveritare pėr frymė PPP$ pėr frymė $ $ metoda Atlas EJL Shqipėria 6.1 38.7 61.3 7.1 309 94 1740 Bosnja 9.2 49.8 50.2 8.8 322 130 1530 Bullgaria 7.4 53.4 46.6 10.1 499 145 2130 Kolumbia 8.1 83 17 20.4 536 151 1810 Ekuadori 4.8 36 64 8.8 191 91 1830 Kazakistani 3.5 53.2 46.8 8.9 128 56 1780 Maqedonia 6.8 84.7 15.3 14 341 124 1980 Rumania 6.3 65.9 34.1 12.7 469 128 2260 Serbia dhe Mali Zi 8.1 62.8 37.2 10.7 305 120 1910 Tajlanda 4.4 69.7 30.3 17.7 321 90 2190 Turqia 6.5 65.8 34.2 10.3 420 172 2800 Evropa dhe Azia Qendrore 7.2 66 33 12.1 1350 1117 n.a. Burimi sistemi i LlShK i OBSH WDI 2005, Shqipėria MeF Page 114 91 bashku me arsimin, raporti i realizimit tė buxhetit pėr shėndetėsinė ka mbetur mė i vogėl se ajo nė shumė sektorė tė tjerė gjatė pesė viteve tė fundit, me pėrjashtim tė vitit 2004. Kjo sugjeron se gjatė pjesės mė tė madhe tė pesė viteve tė fundit, shpenzimet e sektorit tė shėndetėsisė nuk kanė qenė tė mbrojtura kur kufizimet buri-more kanė kėrkuar rregullime tė pėrgjithshme buxhetore. Deri nė atė shkallė kur pjesa mė e madhe e kėty-re rregullimeve buxhetore janė kryer nga ana e investimeve, raporti i ulėt i realizimit tė buxhetit mund tė ketė ardhur pjesėrisht pėr shkak tė realizimit joefiēent tė buxhetit nga ana e Ministrisė sė Shėndetėsisė. Figura 0.3: Shpenzimet e sektorit publik p ėr shėndetėsinė dhe realizimi i buxhetit 189. Financimi sektorial mbetet i copėzuar dhe pėrgjegjėsitė e financimit kanė ndryshuar shpesh gjatė pesė viteve tė fundit . Burimi kryesor i financimi t tė sektorit publik ėshtė buxheti i shtetit, i cili gjatė pesė viteve tė fundit ka mbuluar rreth 93% tė shpenzimeve publike pėr kujdesin shėndetėsor, ndėrkohė qė rreth 7% kanė ardhur nga kontributet shėndetėsore tė punėdhėnėsve dhe punėmarrėsve tė sektorit jobuxhetor (Figura 5.4). Agjentėt kryesor financues tė sektorit publik janė Ministria e Shėndetėsisė (rreth dy tė tretat e shpenzimeve publike) dhe ISKSH (diēka mė shumė se njė tė katėrtėn). Ministria e Mbrojtjes dhe njėsitė e pushtetit vendor kanė kontribuar njė mesatare prej 3% secila gjatė pesė viteve tė fundit. Pėrgjegjėsitė financuese tė njėsive vendore nė sektorin e shėndetėsisė kanė ndryshuar shpesh gjatė kėtyre viteve tė fundit, duke ēuar nganjėherė nė paqartėsi dhe flukse tė ērregullta tė burimeve, sidomos nė nivelin e kujdesit parėsor. Akordimet aktuale tė fondeve nė sektorin publik jepen nė Tabelėn 5.2. Copėzimi dhe ndryshimet e shpeshta kanė pasur prirjen pėr tė krijuar paqartėsi mes ofruesve tė shėrbimit dhe pacientėve, duke lėnė hapėsirė tė gjerė pėr abuzim. Kjo ka penguar gjithashtu futjen e njė sistemi koherent tė mekanzimave tė pagesės pėr ofruesit e shėrbimit, ēka do tė nxiste rritjen e efiēencės, tė cilėsisė dhe kontrollit tė rezultateve tė punės tė ofruesve tė shėrbimit. Figura 0.4: Burimet dhe agjent ėt e financimit tė shpenzimeve publike pėr shėndetėsinė Burimi: Ministria e Financave, ISKSH. Burimi: Ministria e Financave Evolucioni I shpenzimeve te sektorit publik per shendetsine 2000-2005 0.0% 2.0% 4.0% 6.0% 8.0% 10.0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 0.0 20.0 40.0 60.0 80.0 100.0 120.0 140.0 160.0 Shp shend si % PBB Shp shend si % e shp gqeveritare Shp reale shend 2000=100 Raporti I realizimit te buxhetit s hp gjithsej te sektorit public Dhe shpen sektorit shendetsor 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Shp Total Shp shend 0% 20% 40% 60% 80% 100% 2000 2001 2002 2003 2004 Agjentet e financimit te sektorit pu blic per kujdesin shendetsor Njesite vendore e te tjera ISKSH Ministria e Shendetsise 0% 20% 40% 60% 80% 100% 2000 2001 2002 2003 2004 Burimet e financimit te sektorit publik Kontribuesit j obuxhetore te ISKSH Tatime te pergjithshm Page 115 92 Tabela 0.2: P ėrgjegjėsisė e financimit tė sektorit publik nė Sektorin e Shėndetėsisė MeSH MeM Pushteti vendor ISKSH Kujdesi parėsor dhe shėndfeti publik - Pagat e person-elit pėrveē tė mjekėve tė pėr- gjithshėm, me pėrjashtim tė Qarkut tė Tiranės - Kostot operati-ve, me pėrjash-tim tė Qarkut tė Tiranės - Investimet nė objektet e kujdeit parėsor dhe mirėmabjtja e objekteve pėrmes granteve tė pushtetit qendror - pagat e mjekėve tė pėrgjithshėm - tė gjithė KSHP nė Tiranė Kujdesi spitalor - Tė gjithė kujde-sin spitalor, me pėrjashtim tė Spitalit tė Du- rrėsit dhe tė Spi- talit Ushtarak - spitalin ushtarak - Spitalin e Durrėsit - 12 diagnostikime me kosto tė lartė tė kujdesit tretė-sor pėr pėrfituesit e skemės sė ISKSH Barnat me recetė - rimbursim pėr pėrfituesit e skemės sė ISKSH beneficiaries 190. Shpenzimet e pėrgjithshme tė sektorit publik kanė anuar disi mė shumė nga shpenzimet pėr spitalet gjatė pesė viteve tė fundit. Shqipėria i akordon kujdesit spitalor rreth njė tė dytėn e tė gjitha shpenzimeve tė sektorit publik pėr shėndetėsinė (krahasuar me njė mesatare tė OECD prej 38 pėrqind). Kjo prirje gjatė pesė viteve tė fundit ka qenė pėr njė pėrqindje tė rritur tė shpenzimeve publike pėr kujdesin spitalor dhe pėr barnat me recetė, nė kurriz tė shpenzimeve pėr kujdesin parėsor. Shpenzimet pėr kostot korente pėr spitalet kanė pasur njė normė rritjeje prej 26%, krahasuar me rritjen e shpenzimeve pėr kujdesin parėsor dhe pėr shėndetin publik prej 12%. Theksi zbritės i vendosur mbi financimin e kujdesit parėsor ėshtė shqetėsues nė njė mjedis ku popullata e ka humbur besimin te kujdesi parėsor pėr shkak tė cilėsisė dhe tė mungesės sė vazhduar tė materialeve thelbėsore nė objektet e kujdesit parėsor. Po tė pėrjashtojmė barnat me recetė, pėrqindja e shpenzimeve pėr spitalet tani e kalon 50% tė shpenzimeve korente pėr kujdesin shėndetėsor. Shqetėsim tė veēantė pėrbėn fakti qė raporti i realizimit tė buxhetit pėr kostot korente jo-paga nė nivelin e kujdesit parėsor ka qenė vazhdimisht mė i vogėl se ai i kujdesit spitalor, ēka nė shumė objekte tė kujdesit parėsor ka ēuar nė mungesė tė materialeve bazė pėr tė ofruar me efektivitet kujdes shėndetėsor, sidomos nė fshat. Kjo ka dhėnė kontributin e vet nė njė gjendje ku njė pjesė e mirė popullsisė, sidomos nė fshat, i anashkalon objektet e kujdesit parėsor pėr tė kėrkuar njė kujdes mė tė mirė nė objektet e niveleve mė tė larta. Ulja e theksit te shpenzimet pėr kujdesin parėsor duket se shkon kundėr objektivit qė ka shprehur qeveria pėr fuqizimin e rolit dhe tė punės tė kujdesit parėsor pėr tė rritur efektivitetin e pėrgjithshėm tė kostos gjatė pėdorimit tė burimeve tė sektorit publik. Kjo ngre po ashtu pytetjen se me sa efektivitet pėdoren fondet e sektorit publik. 191. Gjatė dy viteve tė fundit janė dyfishuar shpenzimet e ISKSH pėr rimbursimin e barnave me recetė . Shpenzimet pėr barnat me recetė tė rimbursuara nga ISKSH pėrbėjnė tani thuajse 20 pėrqind tė shpenzimeve korente tė sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor, edhe pse prej tyre pėrfitojnė vetėm njė Page 116 93 pakicė e popullsisė. Rritja e madhe e kėtyre shpenzimeve ka ardhur si rrjedhojė e njė gėrshetimi faktorėsh, duke pėrfshirė zgjerimin e shfrenuar tė listės sė barnave me rimbursimt ė ISKSH, njė rritje numrit tė recetave, dhe anullimin e bashkėpagesave pėr shumicėn e pėrfituesve pėrfshirė pensionistėt (shih Kreun 4). Po tė kemi parasysh se aktualisht rreth 40% e popullsisė pėrfiton nga rimbursimet e barnave tė financuara nga skema e ISKSH, ēdo lėvizje nė drejtim tė zgjerimit tė mbulimit pėr kėtė lloj pėrfitimi do tė duhej tė shoqėrohej me masa pėr tė ritur kostot e lidhura me rimbursimin e barnave dhe njė rishikim tė sistemit tė bashkėpagesave. Tabela 0.3: Shp ėrndarja e shpenzime ve korente tė sektorit publik pėr shėndetėsinė sipas nivelit tė kujdesit, 2000-2004 Rritje reale % e total % e total 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000-05 2000 2005 Kujdesi paresor dhe shendeti publik 5,083 5,068 4,813 5,722 5,932 6,603 30% 41% 32% kKujdesi spitalor 5,083 6,911 7,133 7,433 8,100 9,844 94% 41% 48% Barnat me recete 1,705 1,572 1,482 1,914 2,888 3,560 109% 14% 17% Administrata e te tjera 603 499 380 707 516 469 -22% 5% 2% Total 12,475 14,051 13,807 15,775 17,436 20,477 64% 100% 100% BURIMI: MHS, ISKSH,MEF,TRHA 192. Shpenzimet e sektorit publik pėr shėndetėsinė pėr frymė ndyshojnė ndjeshėm nga rrethi nė rreth dhe nga qarku nė qark. Edhe po tė pėrjashtojmė Tiranėn, ku janė tė vendosura objektet e kujdesit tretėsor tė cilat i shėrbejnė tė gjithė vendit, shpenzimet korente tė sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor pėr frymė ndryshojnė me njė ose me dy faktorė midis rrethit me shpenzime mė tė larta dhe atij me shpenzime mė tė ulėta (shih Aneksin 5.1). Kjo ėshtė rrjedhojė e vendimeve pėr shpėrndarjen e burimeve tė cilat mbėshteten mė shumė tek burimet dhe jo tek produkti apo te nevojat. Akordimet e zėrave tė buxhetit mbėshteten te kostot historike. Kjo ndryshueshmėri nė dendėsinė e personelit mjekėsor dhe tė numrit tė shtretėrve nėpėr qarqe ēon nė ndryshueshmėri tė shpenzimeve pėr frymė. Ka tre raste kur mund tė shpjegohet njė ndryshueshmėri e tillė: (i) nėse disa qarqe tė caktuara paraqesin tregues shėndetėsorė qė janė ndjeshėm mė tė dobėt se pjesa tjetėr e vendit, (ii) nėse burimet e sektorit publik janė tė dejtuar nė mėnyrė specifike nė drejtim tė qarqeve mė tė varfėra pėr tė siguruar njė mbrojtje tė mjaftueshme financiare pėr familjet mė tė varfėra, dhe (iii) nėse disa rrethe apo qarqe tė caktuara kanė objekte spitalore tė cilat ofrojnė shėrbime pėr njė zone mė tė madhe (psh spitale shumėrajonale dhe kombėtare). Asnjėra prej kėtyre arsyeve tė mėsipėrme nuk duket se mund tė shpjegojė ndryshueshmėrinė e shpenzimeve tė sektorit tė shėndetėsisė nė Shqipėri. 193. Shpenzimet e sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor nuk kanė nė objektivin e tyre qarqet me pėrqindjen mė tė lartė tė varfėrisė, madje, nė tė kundėrtėn, sa mė e ulėt tė jetė pėrqindja e varfėrisė aq mė tė larta duken se janė shpenzimet e sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor (shih Figurėn 5.6). Kjo ėshtė edhe mė e theksuar po tė meren parasysh rimbursimet e barnave me recetė tė financuara nga sigurimet shėndetėsore. Pėr rrjedhojė, fondet publike duken se, nė pėrgjithėsi, nuk shfrytėzohen pėr tė Figura 0.5: Shpenzimet Lorente te sektorit publik p ėr shėndetėsinė sipas qarqeve - 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 B er at Diber Dur r es Elbasan Fier Gjior kaster Kor ce Kukes Lehze Shkoder T ir ana Vlor e S p e n z i m e t p e r f r y m e 2 0 0 4 Shpernzimet per fryme pa rimbursimet e barnave Spenzimet per fryme me rimbursmet e barnave Page 117 94 siguruar mbrojtje tė mjaftueshme financiare pėr ata qė janė mė tė prekshėm prej luhatjeve tė shėndetit. Kjo konfirmohet edhe mė shumė nga fakti se shpenzimet nga xhepi pėr kujdesin shėndetėsor kanė njė pasojė tė ndjeshme pėr varfėrinė dhe pėrqindja e familjeve me tė ardhura tė pakta dhe me shpenzime shėndetėsore katastrofike ėshtė ndjeshėm mė e lartė se ajo e familjeve me tė ardhura mė tė shumta. Figura 0.6: Shpenzimet n ė sektorin e shėndetėsisė sipas qarqeve dhe popullsisė Burimi: Ministria e Financave dhe INSTAT. D. S IGURIMET S HĖNDETĖSORE 194. Edhe pse mbi dy tė tretat e financimit pėr sigurimet shėndetėsore vijnė nga tė ardhurat e pėrgjithshme tatimore, vetėm rreth 40 pėrqind e popullsisė duket se pėrfiton efektivisht nga mbulimi i sigurimeve shėndetėsore. Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor financohet nga kontributet e tatimit mbi pagėn 58 (3.4% e pagave ose rrogave deri nė njė maksimum tri here sa tė ardhurat mesatare vjetore personale tė tatueshme), kontributet nga tė vetė-punėsuarit dhe fermerėt (midis 3% dhe 7% i pages minimale, nė varėsi tė kategorisė) dhe kontributeve nga buxheti pėr popullsinė nė varėsi. Popullsia nė varėsi pėrfshin tė gjithė fėmijėt nėn njė vjeē, femrat shtatzanė, veteranėt e luftės, tė paaftėt, tė papunėt dhe pėrfituesit e ndihmės sociale, pacientėt me kancer, personat qė kryejnė shėrbimin e detyrueshėm ushtarak dhe pensionistėt. Figura 0.7: Burimet e te ardhurave te sigurimeve shendestore Figura 0.8: Kontribuesit e sigurimeve shendetsore Burimi:ISKSH - 100,000 200,000 300,000 400,000 500,000 600,000 700,000 2000 2001 2002 2003 2004 Kontribuesit e sigurimeve shendetsore Te siguruar vullnetare Fermere te vete- punesuar Te vete-punesuar Punonjes te sektorit privat Punonjes te tjere te sektorit publik Punonjes te qeverise 195. Pėrkundėr njė rritjeje prej 40% tė nu-mrit tė kontribuesve gjatė pesė viteve tė fundit, pėfshirė njė rritje tė theksuar tė kontribuesve fermerė, kontribuesit aktive vijojnė tė mbeten rreth 58 Kontributet e sigurimeve shoqėrore qė mbahen mbi pagėn (shėnim i pėrkthyesit). Shpenz shend sipas qarkut dhe varferise 0% 10% 20% 30% 40% 50% 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 Shpenz korente per fryme (pa barnat me rimbursim) P e r q i n j d j a e v a r f e r i s e Shpenz shend dhe varferia sipas qarrkut 0% 10% 20% 30% 40% 50% 2000 4000 6000 8000 10000 : 12000 Shpenz korente per fryme )*me barnat me rimbursim) P e r q i n d j a e v a r f e r i s e - 1,000,000 2,000,000 3,000,000 4,000,000 5,000,000 6,000,000 2000 2001 2002 2003 2004 Burimet e te ardhurave te sigurimeve shendetsore Te tjera Transferta nga buxheti Contribute te punonjesve te sektorit publik Contribute nga sektori privat Page 118 95 njė e treta e krahut aktiv tė punės. Numri i atyre qė mbulohen nga shteti mbetet i paqartė59. Ndėrkohė qė ligji parashikon qė tė mbulohet e gjithė popullsia, anketat me familjet tregojnė se vetėm rreth 40%- 45% e popullsisė thonė se janė tė mbuluar nga sigurimet shėndetėsore60. Tė dhėnat e anketave familjare tregojnė se ka njė ndry-shueshmėri tė ndjeshme rajonale tė normės sė mbulimit me sigurime shėndetėsore, ku mbi 60% e popullsisė qė jeton nė Tiranė thotė se kanė librezė tė sigurimeve shėndetėsore, por mė pak se 20% e popullsisė nė zonėn malore ėshtė e mbuluar (Figura 5.9). Figura 0.9: Pjesa e popullsis ė me mbulim tė sigurime shėndetėsore sipas pesėshoreve tė konsumit dhe rajonit 196. Ky mbulim i ulėt nė pėrgjithėsi ka ardhur si pasojė e dy shkaqeve. Sė pari, njė pjesė e madhe e krahut aktiv tė punės punon nė sektorin informal, duke shmangur kėshtu pagesėn e kontributeve. Sė dyti, informacione gojore tregojnė se njohuritė nė lidhje me pėrfitimet nga sigurimet shėndetėsore janė tė kufizuara tek njė pjesė e konsiderueshme e popullsisė. Kėshtu qė ka gjasa qė njė pjesė e mirė e atyre qė nė parim janė tė mbuluar nga shteti nuk e dine dhe nuk e pėrdorin kėtė tė drejtė tė tyren. Stimujt pėr kontributet pėr krahun aktiv tė punės janė nė pėrgjithėsi tė dobėt, meqėnėse skema ofron pėrfitime tė kufizuara, duke mbuluar kryesisht kujdesin parėsor (jashtė poliklinikave), rimbursimin e barnave me recetė nė pėqindje tė ndyshme dhe disa procedura tė vėshtira diagnostikimi. Kujdesi pėr pacientėt jospitalorė nėpėr poliklinika dhe spitale dhe kujdesi pėr pacientėt spitalorė ėshtė nė parim falas nėse pacienti vjen me rekomandim tė mjekut tė kujdesit parėsor, edhe pse anketat familjare kanė treguar se pjesa mė e madhe e atyre qė e kėrkojnė kujesin nė kėto nivele paguajnė shuma tė konsiderueshme nga xhepi. Tė dhėnat e anketave familjare (shih Tabelėn 5.4) tregojnė se tė pasurit e njė libreze shėndetėsore nuk i ul edhe aq shpenzimet pėr kujdesin jospitalor, sidomos jashtė Tiranės. Kjo tregon se mjekėt nė objektet e kujdesit parėsor kanė prirjen pėr tė mos zbatuar kėrkesėn qė personat e pasiguruar tė paguajnė, ndėrsa personat e siguruar janė tė detyruar tė pėrballojnė shpenzime tė konsiderueshme pėr barna, diagnostikim dhe pagesa informale sikurse edhe personat e pasiguruar. E. S HPENZIMET PRIVATE PĖR KUJDESIN SHĖNDETĖSOR 197. Njė nivel i lartė i shpenzimeve tė drejtpėrdrejta familjare do tė thotė se sistemi ekzistues i financimit tė shėndetėsisė ofron njė mbrojtje tė kufizuar pėr popullsisnė kundėr sėmundjeve apo aksidenteve katastrofike dhe le vend pėr njė rishpėrndarje shumė tė vogėl tė burimeve pėr tė 59 Tė dhėnat e ISKSH janė pėr numin gjithsej tė personave tė mbuluar, qė ėshtė e pasaktė, sepse nxjerr njė shifėr popullsie mė tė lartė se popullsia gjithsej e Shqipėrisė. 60 LSMS 2002: 40% mbulim, LSMS 2004: 46% mbulim; rezultate tė ngjashme (40% mbulim) janė nxjerrė edhe nga PHR+ nė njė anketė tė zhvillua nė Berat, Fier dhe Kuēovė. Burimi: LSMS 2002 28% 32% 36% 43% 0% 10% 20% 30% 40% 50% q1 q2 q3 q4 Peseshoret e konsumit % e popullsise me mbulim te sigu shend Sipas peseshoreve te konsumit (2002) 36% 34% 17% 6 1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% bregdet qendrore malore tirana % e popullsise me mbulim te sig shend Sipas zonave (2002) Page 119 96 mbrojtur grupet mė tė prekshme nga luhatjet e shėndetit. Nė Shqipėri, tė gjitha shpenzimet private konsistojnė nė pagesa nga xhepi nė kohėn kur ndodh sėmundja. Tė dhėnat e LSMS tregojnė se grupet me tė ardhura mė tė pakta shpenzojnė njė pėrqindje ndjeshėm mė tė lartė tė buxhetit familjar pėr kujdesin shėndetėsor sesa grupet me tė ardhura mė tė shumta, edhe pse nė shifra absolute pesėshorja me tė ardhurat mė tė pakta shpenzon vetėm njė tė dytėn e pesėshores me tė ardhurat mė tė shumta pėr kujdes shėndetėsor (Figura 5.10, Tabela 5.4). Vlerėsimi i Varfėrisė nė Shqipėri ka treguar se shpenzimet pėr shėndetėsinė kanė njė ndikim tė forte te varfėria, ku pėrqindja e varfėrisė rritet nga 25 nė 34 pėrqind nėse zbriten shpenzimet nga xhepi pėr shėndetėsinė nga tė ardhurat familjare61. Shpenzimet pėr kujdesin jospitalor kanė njė ndikim edhe mė tė madh te varfėria se shpenzimet spitalore, pėr shkak tė shpeshtėsisė sė tyre. Mirėpo, kur familjeve me tė ardhura tė pakta u duhen tė pėrballen me shtrimin nė spital, luhatja e tė ardhurave ėshtė katastrofike, sepse pagesa mesatare pėr shpenzimet nė spital ėshtė mbi katėr here mė e madhe se tė ardhurat pėr frymė tė pesėshores me tė ardhurat mė tė pakta. Familjet me tė ardhura mė tė pakta kanė njė predispozitė shumė mė tė lartė se familjet nė gjendje mė tė mirė pėr tė pėsuar shpenzime katastrofike pėrkujdesin shėndetėsor, meqėnėse edhe shpenzimet modeste pėr kujdesin jospitalor mund tė marrin deri njė tė dytėn e buxhetit tė familjes. Shpenzimet mesatare nga xhepi pėr njė episod tė kujdesit jospitalor shkojnė deri nė 50% tė shpenzimeve mesatare mujore pėr frymė tė pesėshores mė tė ulėt, ēka tregon se edhe nevoja pėr njė vizitė tė thjeshtė e kujdesit jospitalor do tė ishte njė shpenzim katastrofik pėr grupet me tė ardhura mė tė pakta. Figura 0.11: Ndikimi te varf ėria i shpenzimeve pėr kujdesin shėndetėsor 61 Varfėria pėrpara pagesės pėr kujdesin shėndetsor matet si pėrqindje e personave shpenzimet familjare tė tė cilėve bien nėn kufirin e varfėrisė. Varfėria pas pagesės pėr kujdesin shėndetsor matet si pėrqindje e persoanve shpenzimet neto familjare pa shpenzimet pėr kujdesin shėndetsore bien nėn kufirin e varfėrisė. Llogjika pas kėsaj ėshtė se shpenzimet pėr kujdesin shėndetsor mund tė ishin pėrdorur pėr konsum tjetėr thelbėsor familjar. Shih Banka Boterore: Vlersim i Varferise ne Shqiperi, 2003. Burimi: LSMS 2002 0 200 400 600 800 1000 1 2 3 4 5 Peseshoret e shpenzimeve S h p e n s h e n d p e r f r y m e 0% 2% 4% 6% 8% 10% S h p e n z s h e n d s i % e s h p e n z f a m i l j a r e Shpenz muojre mes per fryme % e shpenz familjare Burimi: Banka Boterore, Profili Varferise Shqipersie, 2003 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Te gjitha shpenz shend Shpenz ambulatore Shpenz spitalore Ndikimi te varferia I shpenzimeve shendetsor (LSMS 2002 Parapagese H1 paspagese H1 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% % e popullsise qe shpenzon me shume se % e dhene e kujdesit shend sipas peseshoreve te konsumit > 10% e shpenz gjithsej > 25% e shpenz gjithsej > 50% e shpenz gjithsej Shpenz shend katastrofike (LSMS 2002) q1 q2 q3 q4 q5 I n d e k s i I % v a r f e r i s e p a r a d h e p a s s h p e n z Figura 5.10 -Spenzimet nga shepi per shpenzimet sipas pesehoreve te shpensimeve Page 120 97 198. Pagesat nga xhepi pėr kujdesin jospitalor janė mė tė larta nė zonėn malore dhe mė tė ulėta nė Tiranė dhe pėrqindja e atyre qė paguajnė pėr kujdeisn jospitalor ėshtė mė e ulėt nė Tiranė se gjetkė nė vend. Pėrqindja e atyre qė paguajnė pėr kujdesin jospitalor, sidomos pėr medikamente dhe kosto trajtimi ėshtė mė e ulėt nė Tiranė se nė pjesėn tjetėr tė vendit, ndėrsa vleftat e shpenzuara pėr trajti- min, pagesat informale dhe transportin janė shumė mė tė ulėta nė Tiranė se kudo gjetkė (Tabela 5.4). Kjo ēon pastaj nė pagesa mesatare mė tė ulėta pėr kujdesin jospitalor nė Tiranė. Kjo mund tė shpjegohet deri diku me faktin se ata qė jetojnė nė fshat, duke pėrfshirė edhe zonėn malore, kanė prirjen pėr ta anash- kaluar kujdesin parėsor dhe t’i drejtohen njė poliklinke ose njė spitali ku kanė kosto mė tė larta pėr traj- timin dhe ku u duhet tė shpenzojnė pėr transportin. Nė Tiranė, nga ana tjetėr, pjesa mė e madhe e popull- sisė e kėrkojnė kujdesin mjekėsor nė qendrat shėndetėsore, ēka pėrbėn njė pasqyrim tė njė sistemi reko- mandimi tė zbatuar mė mirė pėr personat e siguruar dhe njė mbulim mė tė madh me sigurime shėndetėsore. Tabela 0.4: Shpenzimet nga xhepi p ėr kujdesin jospitalor (Lek tė paguar pėr njė episod tė kujdesit pėr ata qė kanė kryer pagesa) Pesėshoret Trajtim Dhuratė Barna Laborator transport total % e atyre qė kanė paguar (pa kostot e transporti) Pagesa pėr episod si % e konsumit mujor pėr frymė 1 319 92 1071 144 212 1838 95% 50% 2 344 147 1256 218 312 2277 96% 40% 3 312 146 1276 238 266 2238 97% 30% 4 294 153 1244 334 205 2231 94% 22% 5 314 158 1314 383 188 2356 95% 15% Total 319 135 1217 240 244 2155 95% 30% % e pagesės gjithsej 15% 6% 56% 11% 11% 100% Zona Bregdet 244 186 1435 346 151 2362 98% 31% Qendėr 372 104 1058 169 308 2013 94% 29% Malėsi 396 150 1239 196 401 2382 98% 42% Tirana 206 43 1146 254 13 1663 87% 20% Qytet 255 109 1101 283 85 1834 94% 23% Fshat 354 148 1279 217 331 2329 96% 35% Statusi i sigurimeve shėndetėsore Pa sigurime 329 150 1213 241 267 2200 96% 30% Me sigurime 308 117 1222 239 218 2103 95% 24% Burimi: LSMS 2002 199. Ekzis ton njė ndryshueshmėri e madhe pėrsa i takon pėrqindjes sė atyre qė paguajnė pėr kujdes jospitalor nga njė pesėshore konsumi nė tjetrėn. Edhe pse pesėshorja me tė ardhurat mė tė pakta shpenzon diēka mė pak nė terma absolut pėr njė episod tė kujdesit mjekėsor, nuk ka shumė dallim midis grupeve tė tjera. Grupi me tė ardhurat mė tė pakta duket se shpenzon diēka mė pak pėr barna dhe pagesa informale se grupet me tė ardhura mė tė shumta. Kjo ka gjasa tė jetė njė pasqyrim i faktit qė grupet me tė ardhura mė tė pakta janė tė detyruara tė marrin recetė pėr shkak tė kufizimeve tė tyre financiare. Tė qenit i mbuluar nga sigurimet shėndetėsore nuk duket se ndikon shumė nė vleftėn e paguar Page 121 98 pėr kujdes jospitalor, me pėrjashtim tė Tiranės ku pagesat qė janė nė pėrgjithėsi mė tė ulėta mund tė shpjegohen nga njė mbulim mė i madh me sigurime shėndetėsore dhe pjesėrisht nga shpenzime publike pėr kujdesin shėndetėsor pėr frymė ndjeshėm mė tė larta. Njė studim tjetėr, i cili ka pėrdorur tė dhėna nga Berati, Fieri and Kucova ka konstatuar se mbulimi me sigurime shėndetėsore nuk i ul gjasat pėr tė paguar barnat, duke mos ulur as vlerėn e paguar62. Nė pėrgjithėsi, pėrqindja mė e lartė (56%) e pagesave nga xhepi shkojnė pėr barna, tė ndjekura nga pagesat pėr konsultat (15%) dhe pėr diagnostikim (11%). 6% shkojnė pėr pagesa informale. 200. Edhe pse legjislacioni shqiptar parashikon kujdes spitalor falas pėr tė gjithė, shpenzimet nga xhepi nė rastin e shtrimit nė spital janė tė mėdha, ku pagesat informale pėrbėjnė tė paktėn njė tė katėrtėn e tė gjitha pagesave. 63 Tė dhėnat e disponueshme pėr pagesat nga xhepi pėr kujdesin spitalor duhet tė pėrdoren me kujdes tė madh pėr shkak tė shpeshtėsisė sė ulėt tė shtrimit nė spital dhe tė numrit shumė tė vogėl tė vėzhgimeve64. Tė dhėnat e LSMS tregojnė se thuajse tė gjithė ata qė shtrohen nė spital bėjnė shpenzime tė ndjeshme nga xhepi, tė cilat janė mesatarisht rreth 21,000 lek. Ndėrkohė qė grupet me tė ardhura mė tė pakta duket se paguajnė mė pak se grupet me tė ardhura mė tė shumta, shkalla katastrofike e kėtyre shpenzimeve pėr grupet me tė ardhura mė tė pakta ėshtė mė e theksuar se sa pėr grupet me tė ardhura mė tė shumta. Shpenzimet spitalore pėr pesėshoren me tė ardhurat mė tė pakta shkojnė deri nė katėr here mė shumė se shpenzimet mujore pėr frymė, ndėrkohė qė pėrbėjnė rreth dyfishin e shpenzimet mujore pėr frymė tė pesėshores me tė ardhura mė tė shumta. Tabela 0.5: Pagesat nga xhepi p ėr kujdesin spitalor 201. Pagesat informale pėrbėjnė njė pjesė relativisht modeste (6-7%) tė shpenzimeve nga xhepi pėr kujdesin jospitalor, ndėrsa janė tė paktėn njė e katėrta deri dyzetė pėqind e pagesave pėr kujdesin spitalor65. Sistemi i pagesave informale nxitet pjesėrisht nga njė politikė e hartuar dhe e 62 Hotchkiss et. al (2005) 63 Ndėrkohė qė ligji pėr kujdesin social parashikon kujdes falas, vendimet e qeverisė mundėsojnė pagesa pėr disa procedura tė caktuara diagnositikimi. Shpesh pacientėve u kėrkohet t’i sjellin vetė barnat. 64 LSMS 2002 mbulonte rreth 17,000 individė nė 3,600 familje dhe pyeste secilin individ nėse ishin shtruar nė spital gjatė 12 muajve tė fundit, nė rastet e pėrgjigjeve pozitive u mblodhėn tė dhėna pėr shpenzimet spitalore. 4.6% e tė anketuarve pranuan se ishin shtruar nė spital. Kjo ėshtė e pėrafėrt me tė dhėnat administrative prej 8.4 shtrime nė 100 persona. Mirėpo, LSMS nuk bėnte pyetje pėr rishtrimet ose pėr shtrimet e shumta gjatė njė periudhe, kėshtu qė kjo justifikon shifrėn disi mė tė vogėl se ajo adminsitrative. 65 Pagesat informale tė raportuara tė mbėshtetura te LSMS pėrbėjnė deri 26% tė kujdesit spitalor. Megjithatė, ka shumė gjasa qė njė pjesė e 41% tė cilat raportohen si kosto trajtimi tė jenė gjithashtu pagesa informale, po tė kihet parasysh qė, nė parim, trajtimi spitalor ėshtė falar. Njė anketė e PHR+ nė Berat, Fier, Kuēovė arriti nė rezultate tė Peseshorja Trajtim Dhurate Barna Diagnose Transport Total % e shpenzimeve mujore per fryme % e shpenzime ve mujore per familje 1 6,492 4,057 2,212 790 1,450 15,001 405 61 2 10,684 4,373 3,716 2,082 1,980 22,835 398 69 3 5,204 5,521 3,680 1,304 1,504 17,213 229 43 4 15,839 5,843 3,683 948 1,603 27,916 279 61 5 13,531 8,121 4,497 1,377 2,257 29,783 187 41 % e pageses gjithsej 41 26 17 7 9 100 Burimi : LSMS 2002 . Page 122 99 zbatuar keq p ėr bashkėpagesėn. Nė pėrgjithėsi rreth 30% e atyre qė kėrkojnė kujdes spitalor thonė se kanė dhėnė njė “dhuratė”. Ka gjasa qė pjesa e atyre qė paguajnė nė formė informale pėr kujdesin spitalor tė jetė edhe mė e madhe, meqėnėse tė paktėn njė pjesė e kostove tė raportuara tė trajtimit mund tė jenė edhe pagesa informale (LSMS 2002).66 Pagesat informale pėr kujdesin spitalor krijojnė njė barrė tė ndjeshme pėr grupet me tė ardhura tė pakta tė cilėt kėrkojnė kujdes shėndetėsor, duke pėrbėrė mė shumė se 100% tė konsumit mujor pėr frymė tė familjeve nė grupet me tė ardhura mė tė pakta. (Tabela xxx.) Pėr shkak se nuk dihen paraprakisht, paqartėsia nė lidhje me pagesat informale krijon njė barrė shtesė tė ndjeshme pėr ata qė shtrohen nė spitale. Pėr mė tepėr, meqėnėse kėto pagesa nuk pėrfundojnė nė arkėn e institucionit qė ofron shėrbimin, ato nuk u nėnshtrohen politikave ose kontrolleve drejtuese tė sistemit tė shėndetėsisė dhe pėrbėjnė njė burim kryesor tė mungesės sė transparences. Sistemi i pagesave informale nxitet pjesėrisht nga njė politikė e paqartė pėr bashkėpagesat e cila shumė shpesh e ka tė paqartė dallimin midis pagesave formale dhe atyre informale67. Pėrpjekjet e planifikuara tė qeverisė pėr tė ndryshuar sistemin e pagesės sė ofruesit tė shėrbimit pėr tė rritur efiēencėn dhe pėr tė pėrmirėsuar rezultatet e punės rrezikojnė tė kenė pak sukses nėse nuk zgjidhet problemi i pagesave informale, sidomos nėpėr spitale. Pėrvoja nė vende tė tjera ka treguar se ekziston mundėsia pėr tė ulur pagesat informale kur ky problem ėshtė zgjidhur si pjesė integrale e reformave tė financimit tė shėndetėsisė. (shih Kutinė 5.1). Kutia 0.1: Pėrvoja nė Kirgistan nė lidhje me uljen e pagesave informale nė spitale Reformat e financimit tė shėndetėsisė nė Kirkizstan kishin si synim pėrmirėsimin e efiēencės sė shfrytėzimit tė burimeve, tė transparences dhe tė vendosjes sė barazisė nė lidhje me shfrytėzimin e kujdesit shėndetėsor. Qeveria vendosi t’i mbledhė tė gjitha burimet publike (fondet nga buxheti i shtetit, nga buxheti i pushtetit vendor, dhe nga sigurimet shėndetėsore) nė fondin e sigurimeve shėndetėsore dhe ta bėnte kėtė tė fundit blerės tė vetėm tė shėrbimeve shėndetėsore. U pėrcaktua qartė njė paketė bazė e shėrbimeve shėndetėsore nga tė cilat kishte tė drejtė tė pėrfitonte e gjithė popullsia, ndėrsa pėrfitimet shtesė do tė pėrfitoheshin nga personat e siguruar dhe nga disa grupe tė caktuara tė prekshme. Pageta parashikonte kujdes parėsor falas nga mjekėt e familjes tė kontraktuar nga FSSH, ndėrsa kujdesi i mjekut specialist jashtė spitaleve dhe nė spital ishte me bashkėpagesė. Ata tė cilėt paguanin kontributet te FSSH kanė tė drejtė tė japin bashkėpagesa mė tė vogla dhe tė pėrfitojnė nga njė paketė barnash jashtėspitalore. Futja e bashkėpagesės formale pėr pacientėt e shtruar nė spital ka qenė pjesa qendrore e reformės me objektivin pėr tė pakėsuar pagesat informale nė spitale, pėr tė rritur transparencėn e sigurinė dhe pėr t’ia nėnshtruar kėto fonde kontrollit drejtuar tė sistemit shėndetėsor. Tė ardhurat nga bashkėpagesat mbeten nė spital i cili mund t’i pėrdorė sipas udhėzimeve tė pėrdorimit tė nxjerrė nga MSH/FSSH (50% pėr barna, 20% pėr ushqime, 20% pėr shtesė rroge pėr personlin, 10% pėr fond rezerve pėr tė ofruar barna falas pėr popullsinė e varfėr). Pėr mė tepėr FSSH parashikonte pėrjashtime ose bashkėpagesa mė tė ulėta pėr ata qė mbuloheshin nga FSSH (duke pėrfshirė edhe grupet e prekshme me tė ardhura mė tė pakta), pėrjashtime tė cilat u zbatuan mė mirė duke ulur kėshtu shpenzimet nga xhepi pėr personat qė pėrfitonin krahasuar me periudhėn pėrpara reformės. Kėshtu, duke formalizuar pagesat e pacientėve, tė ardhurat e reja formale tė spitaleve iu nėnshtruan politikave dhe direktivave drejtuese, duke i pėrdorur kėto pagesa si kontribute kryesore. Njė analizė vlerėsuese e reformės nėpėr rrethet ku ėshtė zbatuar deri tani ka nxjerrė rezultate nxitėse. Ndėrkohė qė nuk janė ulur shpenzimet gjithsej nga xhepi tė pacientėve, anketat tregojnė se pėrqindja e pacientėve me paradijeni pėr shumat qė duhen paguar u trefishua pas reformės, shpenzimet nga xhepi pėr barnat dhe materialet mjekėsore pėr kujdesin spitalor u ulėn me mbi 90% dhe pagesat informale tė kryera nė spitale ranė me mbi 70%. Burimi: Banka Botetore, Shqyrtimi i Shpenzimeve Publike tė Kirkizstanit, pėrgatitur nga Kutzin, J. dhe Chakraborty S, 2003. ngjashme pėr kujdesin parėsor (ku pagesat informale = 7% e shpenzimeve nga xhepi) por tregoi se pacienntėt raportonin se paguanin thuajse 40% nė formėn e pagesave informale pėr kujdesin spitalor. (Hotchkiss et.al. 2005) 66 Po tė kemi parasysh qė trajtimi spitalor ėshtė falas nė parim, kostot e raportuara relativisht tė rėndėsishme pėr kujdesin spitalor mund tė mbajnė brenda tyre shpenzime tė tjera informale. 67 Pėr shembull, nėse njė pacient kėrkon njė trajtim tė caktuar dhe materialet nuk mjaftojnė nė institucionin qė ofron shėrbimin, pacientėve mund t’u kėrkohet qė ose t’i blejnė vetė materialet ose ta rimbursojnė mjekun ose infermieren pėr materialet qė ata kanė blerė me paratė e tyre. Kjo, nga disa, mund tė konsiderohet si pagesė informale. Page 123 100 F. P AGESAT E OFRUESVE TĖ SHĖRBIMIT 202. Sistemi i tanishėm i pagimit tė ofruesve, i copėzuar nė nivel tė kujdesit parėsor, dhe i mbėshtetur tek kontributi pėr kujdesin e mjekut specialist dhe atė spitalor, nuk arrin t’i bėjė pėrgjegjės ofruesit pėr rezultatet e tyre tė punės, dhe as nuk u jep atyre stimuj pėr tė punuar me efektivitet dhe efiēencė. Shprėndarja e burimeve e cila mbėshtetet te normat e paisjes me personel dhe te infrastruktura duhet tė orientohet mė shuma nga mekanzimat e pagesės tė mbėshtetur te rezultatet e punės. Megjithatė, masat e futura nuk kanė qenė tė gjerėsishme dhe financimi mbetet i copėzuar, ēka ka sjellė pėr pasojė qė ofruesit e kujdesit parėsor nuk i japin llogari askujt nė veēanti pėr rezultatet qė arrijnė. Mjekėt e pėrgjithshėm tė kujdesit parėsor paguhen nga ISKSH sipas numrit tė mbuluar tė popullsisė (rroga bazė plus shtesa pėr numėr popullsie nė varėsi tė vendndodhjes dhe pacientėve tė rregjistruar), qė nė parim varet nga numri i pacientėve tė rregjistruar. Mirėpo, nė praktikė sistemi i rregjistrimit nuk ėshtė zbatuar siē duhet, siē tregohet edhe nga fakti qė numri i popullsisė qė deklarojnė mjekėt e pėrgjithshėm si tė rregjistruar ėshtė gati njė milion mė shumė se totali popullsisė sė Shqipėrisė. Ndėkohė qė ky sistem mundėson njė pagesė mė tė lartė nė zonat e thella pėr tė tėrhequr dhe pėr t’i mbajtur mjekėt e pėgjithshėm nė ato zona, ai nuk ka asnjė shpėrblim pėr rezultatet e punės dhe pėr objektivat e cilėsisė. Pėr mė tepėr, fakti qė personeli tjetėr i kujdesit parėsor si edhe kostot operative dhe tė mirėmbajtjes mbulohen nga burime tė ndryshme, u jep njė mundėsi tė pakėt kontrolli mjekėve pėr punėn e tė gjithė aktivitetit tė tyre, duke i pakėsuar kėshtu stimujt qė ka synuar tė fusė sistemi i ISKSH. 203. Me pėrjashtim tė spitalit tė Durrėsit, ofruesit spitalorė financohen pėrmes Ministrisė sė Shėndetėsisė duke pėrdorur buxhetimin sipas zėrave. Drejtuesit e spitaleve kanė njė autonomi tė kufizuar tė drejtimit tė shpenzimeve dhe drejtuese. Ata mund tė marrin dhe tė heqin nga puna personelin brenda normave qė ka vendosur MeSH me miratimin e ministrisė dhe tė pėrzgjedhin shitėsit e materialeve me pėrjashtim tė artikujve famaceutikė. Megjithatė, ata nuk mund tė bėjnė rishpėrndarje tė zėrave tė fondeve nėpėr kategori tė ndryshme tė buxhetit dhe nuk mund tė bėjnė regullime tė organikės sipas nevojave tė spitaleve tė ndryshme. Financimi i mbėshteur tek burimet nuk u jep asnjė stimul ofruesve pėr ta pėrmirėsuar punėn e tyre, dhe nuk ēon nė shpėrndarjen e burimeve sipas podukteve apo nevojave vendore. Kjo ka ēuar nė njė shprėndaje tė shtrembėr rajonale tė burimeve dhe nė njė mungesė tė llogaridhėnies nga ana e ofruesve pėr cilėsinė e ulėt tė punės dhe pėr nivelin e lartė tė pagesave informale nė nivel spitalor. Mungesa e njė sistemi formal tė bashkėpagesės pėr kujdesin spitalor i nxit edhe mė shumė pagesat informale. G. F UQIZIMI I SISTEMIT TĖ FINANCIMIT TĖ SHĖNDETĖSISĖ 204. Diskutimi i deritanishėm e vė theksin te disa ēėshtje kryesore tė sistemit shėndetėsor tė Shqipėrisė. Kėto ēėshtje pėrfshijnė (i) pėrqindjen e madhe tė shpenzimeve nga xhepi pėr kujdesin shėndetėsor jashtė njė kuadri tė pėrgjithshėm financimi qė ka ēuar nė aftėsinė e kufizuar tė qeverisė pėr tė ushtruar siē duhet funksionin e vet drejtues dhe qė ka krijuar pengesa tė tepėrta si edhe vėshtirėsi financiare pėr familjet me tė ardhura tė pakta, (ii) shpėrndaje tė pabarabartė tė burimeve tė sektorit publik; (iii) copėzim i financimit tė sektorit publik qė ka ēuar nė mungesė tė efiēencės, mungesė tė llogaridhėnies dhe nė paqartėsi, (iii) sisteme tė pagimit tė ofruesve tė cilėt nuk arrin tė ofrojnė shtysa pėr pėrmirėsimin e llogaridhėnies dhe tė rezultateve tė punės. Pėr t’u dhėnė zgjidhje kėtyre ēėshtjeve, lipset njė ndryshim i konsiderueshėm i sistemit tė financimit tė sektorit shėndetėsor. Reformat e propozuara diskutohen sipas funksioneve kyēe tė financimit tė sektorit tė shėndetėsisė, pėrdorimit tė burimeve, grumbullimit nė njė vend tė fondeve, blerjes dhe pagimit tė shėrbimeve shėndetėsore. Ato pėrqendrohen rreth Page 124 101 ¾ Eleminimit tė copėzimit tė financimit tė sektorit tė shėndetėsisė pėrmes grumbullmit nė njė vend tė tė gjithė burimeve pėr shėndetėsinė tė sektorit publik nė varėsi tė njė agjencie financuese e cila do t’i grumbullonte kėto fonde, do tė bėnte shpėrndarjen e tyre dhe do tė blinte shėrbimet shėndetėsore nė emėr tė popullsisė ¾ Mbėshtetjes te tatimi i pėrgjithshėm nė vend tė kontributeve tė tatimit mbi pagėn si burim kryesor, nė mos si burim i vetėm, i financimit tė sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor dhe kanalizimi i fondeve buxhetore tė caktuara pėr kujdesin shėndetėsor prėmes njė agjencie tė paracaktuar (ISKSH) e cila do t’i pėrdorte kėto fonde pėr tė blerė shėrbime tė kujdesit shėndetėsor drejtpėdrejt nga ofruesit ¾ Ndarjes sė financimit nga ofrimi i kujdesit shėndetėsor dhe pėrdorimit tė ISKSH si njė agjent pėr tė blerė shėrbime tė kujdesit shėndetėsor nė emėr tė popullsisė drejtpėrdrejt nga ofruesit e kujdesit shėndetėsor ¾ Shpėrndarjes sė fondeve pėr kujdesin shėndetėsor mbėshtetur te nevojat a popullsisė nė vend tė infrastrukturės sė tanishme dhe shpėrndarjes sė personelit ¾ Ndryshimit tė sistemit tė pagesės pėr ofruesit nga njė sistem i mbėshtetur te burimet te njė sistem i mbėshtetur te produkti dhe te rezultatet e punės dhe gradualisht t’u jepet ofruesve tė kujdesit shėndetėsor njė autonomi e rritur nė lidhje me pėrdorimin e burimeve ¾ Formalizimit tė pagesave nga xhepi pėr shėrbimet, duke pėrfshirė edhe kujdesin spitalor pėr pacientėt e shtruar, pėrmes pėrcaktimit qartė se ēfarė do tė mbulojnė fondet publike, pėr cilat shėrbime do tė bėjnė bashkėpagesė pacientėt dhe pėr cilat shėrbime pėdoruesit do ta mbulojnė plotėsisht vetė koston, me njė sistem bashkėpagesash mė tė ulėta dhe pagesa mė tė larta buxhetore pėr grupet e pėcaktuar qartė si grupe me tė ardhura tė pakta. ¾ Pėrmirėsimit shkallė-shkallė tė ekuilibrit tė shpenzimeve publike dhe atyre private nga xhepi pėrmes rritjes sė pjesės sė sektorit publik nė shpenzimet gjithsej pėr shėndetėsinė nė periudhėn afatmesme dhe afatgjatė ¾ Pėrgatitjes sė njė harte tė pėrcaktuar mirė tė rrjetit tė ofruesve e cila do tė ndihmojė nė tė ardhmen pėr tė oientuar investimet sipas nevojave tė popullsisė, sidomos nė sektorin e spitaleve ¾ Ngritjes sė njė sistemi monitorimi dhe analize tė rregullt tė fluksit tė burimeve nė sektorin e shėndetėsisė G.1. Mobilizimi i burimeve 205. Kosto dhe pasiguria e lartė nė lidhje me nevojėn pėr shumė prej procedurave kurative shėndetėsore kėrkon njė mekanizėm pėr t’i mbrojtur njerėzit nga tronditjet shėndetėsore. Nė vendet me tė ardhura pėr frymė relativisht tė pakta dhe me njė pėrqindje tė ndjeshme varfėrie, edhe shpenzimet pėr ndėrhyrje me kosto relativisht tė ulėta mund tė rezultojnė me shpenzime katastrofike pėr familjet me tė ardhura tė pakta. Pėr rrjedhojė, mbrojtja financiare nga varfėrimi pėr shkak tė tronditjeve shėndetėsore dhe dėshira e pjesės mė tė madhe tė shoqėrive pėr tė siguruar vendosjen e barazisė pėrsa i takon pėr-dorimit tė kujdesit shėndetėsor e bėjnė parapagimin e kujdesit shėndetėsor dhe mbledhjen nė njė vend tė kėtyre fondeve tė parapaguara njė instrument thelbėsor pėr mbrojtjen ndaj tronditjeve shėndetėsore. Nė mėnyrė tipike kėto fonde tė parapaguara mblidhen nga njė pale e tretė e cila blen pastaj njė grup shėrbimesh shėndetėsore nė emėr tė popullsisė e cila ka kryer parapagesat. Sigurimi kundėr rrezikshmėrisė sė tronditjeve shėndetėsore nuk kėrkon me domosdo qė individėt t’i paguajnė kontribute tė drejtpėrdrejta njė organizate sigurimesh shėndetėsore. Parapagimi i kujdesit shėndetėsor dhe mbledhja nė njė vend e fon-deve mund tė bėhet edhe pėrmes tatimit tė pėrgjithshėm. Koncepti i sigurimit nėnkupton Page 125 102 vetėm qė popull-sisė i jepet mbrojtje financiare gjatė luhatjeve tė shėndetit pėrmes fondeve tė parapaguara dhe tė mble-dhura nė njė vend. Nė sistemet e kujdesit shėndetėsor ku financimi vjen nga tatimi i pėrgjithshėm parapa-gimi bėhet nė kohėn kur i paguhet Qeverisė njė e ardhur tatimore me pėrdorim tė paracaktuar. Me fjalė tė tjera, ėshtė e mundur tė krijohet njė sistem ku fondet tė mblidhen nė njė vend dhe tė kanalizohen pėrmes njė blerėsi pa i ndryshuar burimet ekzistuese tė fondeve publike, nėse fondet e buxhetit mblidhen te ISKSH 206. Shqipėria duhet tė vijojė tė mbėshtetet te tatimi i pėrgjithshėm si burimi publik kryesor i financimit tė kujdesit shėndetėsor nė vend qė tė rrisė kontributet qė mblidhen nga tatimi mbi pagėn pėr kujdesin shėndetėsor. Deri mė tani, 93% e shpenzimeve tė sektorit publik vjen nga tatimi i pėrgjithshėm, ndėrsa vetėm 7% vjen nga kontributet qė mblidhen nga tatimi mbi pagėn e jobuxhetorėve e qė i shkojnė ISKSH. Vetėm njė e treta e krahut aktiv tė punės merr pjesė nė atė qė me ligj ėshtė skema e detyrueshme e sigurimeve shoqėrore, ēka sugjeron se ka njė evazion tė madh tė kontributeve. Ministria e Shėndetėsisė dhe Instituti i Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor kanė propozuar qė normat e kontributeve tė tatimit mbi pagėn pėr ISKSH tė rriten deri nė 7.5% si njė pėrpjekje pėr tė rritur sasinė e financimit tė disponueshėm pėr sigurimet shėndetėsore, qė tė zgjerohet mbulimi i sigurimeve shoqėrore edhe pėr kujdesin spitalor. Propozuesit e kėtij propozimi parashikojnė qė kontributet e rritura tė tatimit mbi pagėn pėr siguimet shėndetėsore do tė ēonin nė njė pakėsim shkallė-shkallė tė financimit buxhetor tė kujdesit shėndetėsor me njė rritje tė financimit prej kontributeve mė tė larta tė tatimit mbi pagėn. Ky propozim nuk ėshtė i kėshillueshėm pėr disa arsye: (i) Pėrvoja ndėrkombėtare ka treguar se sistemet e kujdesit shėndetėsor qė mbėshteten kryesisht te kontributet nga tatimi mbi pagėn pėr tė financuar kujdesin shėndetėsor sjellin pėr pasojė njė pabarazi mė tė lartė tė pėrdorimit tė kujdesit shėndetėsor se sa sistemet ku burimi kryesor i financimit publik ėshtė tatimi i pėrgjithshėm. Kjo ndodh sidomos nė vendet me tė ardhura tė pakta dhe mesatare ku njė pėrqindje mė e madhe krahut tė punės ėshtė ose nė sektorin informal ose pa rrogė. Nė situata tė tilla kontributet e mbėshtetura te tatimi mbi pagėn krijojnė stimuj pėr mospjesėmarrje nė skemė dhe pėr pėrzgjedhje tė padėshirueshme. Kjo e fundit do tė thotė qė vetėm ata tė cilėt parashikojnė se do tė kenė shpenzime tė mėdha pėr kujdesin shėndetėsor do tė marrin pjesė nė skemė, duke pėrbėrė njė pengesė pėr tė gjithė sistemin. Ata tė cilėt gėzojnė shėndet tė mirė shpesh i mendojnė pėrfitimet si mė tė pakta se kontributet e kėrkuara dhe pėrpiqen tė mos kontribuojnė. Familjet me tė ardhura tė pakta nė pėrgjithėsi nuk kanė para tė mjaftueshme pėr tė kontribuar rregullisht. Pėrvoja nė Shqipėri ka treguar tashmė se punėtorėt pa rrogė nė pėrgjithėsi hyjnė nė skemėn e sigurimeve shėndetėsore dhe i paguajnė kontributet kur parashikojnė se do tė kenė shpenzime tė mėdha. (ii) Nė njė pėrpjekje pėr tė arritur mbulimin me sigurime tė grupeve tė caktuara tė prekshme, shumė vende me njė sistem sigurime shoqėrore shėndetėsore tė mbėshtetura te tatimi mbi pagėn kanė krijuar kategori bujare tė pėrfituesve tė sigurimeve tė cilėve nuk u kėrkohet t’i paguajnė vetė kontributet e tyre, me synimin pėr tė pasur kontribute nominale nė emėr tė tyre nga burime tė tjera (psh fondi i pensionev epėr pensionistėt, fondi i papunėsisė pėr tė papunėt, buxheti i qeverisė), ndėrsa parashikojnė njė ndėrsubvencionim nga kontribuesit aktivė pėr ata tė cilėt pėrjashtohen nga pagesa. Ky sistem nė pėrgjithėsi e ka shtyrė njė pėrqindje tė mirė tė popullsisė tė kėrkojnė pėrjashtime nga kontributet duke u rregjistruar, pėr shembull, si tė papunė. Sė bashku me evazionin kontributiv me bazė tė gjerė nga krahu aktiv i punės, kjo ka rezultuar nė sisteme ku njė pakicė pėrfituesisht paguajnė pėr shėrbimet shėndetėsore tė konsumuara nga tė gjithė pėrfituesit. Kjo ka sjellė nevojėn pėr mbajtur norma tė larta kontributesh nga tatimi mbi pagėn pėr tė mbuluar kostot e shumicės sė kontribuesve. Page 126 103 (iii) Kontributet mbi pagėn pėr sigurimet shoqėrore nė Shqipėri, nė masėn 41.9%, janė mes normave mė tė larta nė rajon dhe njė rritje e mėtejshme e tyre mundet tė nxjerrė edhe punonjės tė tjera nga sektori formal pėr nė sektorin informal ēka do tė sillte njė rėnie tė mėtejshme tė mbulimit me sigurime. Kontributet e larta mbi pagėn e rrisin koston e krahut tė punės dhe krijojnė shtrembėrime tė tregut tė punės nė dėm tė konkurueshmėrisė sė krahut shqiptar tė punės. Propozimet pėr tė rritur kontributet pėr sigurimet shėndetėsore pėrmes rishpėrndarjes sė pėrqindjes sė kontributeve nga fonde tė tjera tė siguimeve nuk janė mbėshtetur nė njė analizė tė plotė vlerėsuese tė efektit tė mundshėm qė do tė kishte njė rishpėrndarje e tillė dhe paraqesin rrezikun e kalimit tė kėtyre fondeve tė tjera tė sigurimeve nė deficit. Pėr mė tepėr, kapacitet adminsitrative, infrastrukturore dhe tė burimeve njerėzore qė kėrkohen pėr tė ngritur njė sistem tė mbėshtetur tėrėsisht te kontributet mbi pagėn janė vėrtetė tė kushtueshme. Ekziston rreziku qė ajo pjesė e sistemit qė do tė mblidhte tė ardhurat tė hante shumė punė dhe burime tė ISKSH tė cilat duhen pėr tė rritur kapacitetet e tij blerėse. Kjo do tė vlente edhe sikur ISKSH tė mos ishte drejtpėrdrejtė mbledhėsi i tė ardhurave fiskale. (iv) Vendet tė cilat janė mbėshtetur mė shumė te tatimi i pėrgjithshėm sesa te kontributet mbi pagėn nė pėrgjithėsi janė pėrballur me njė rritje mė tė vogėl tė shpenzimeve pėr kujdesin shėndetėsor se ato vende tė cilėt janė fokusuar te skemat e sigurimeve tė mbėshtetura te kontributet mbi pagėn.68 (v) Ėshtė tėrėsisht e mundshme tė korren pėrfitimet e njė sistemi tė vetėm blerės pa i ndryshuar burimet e tanishme tė fondeve publike, nėse fondet pėr shėndetėsinė nga buxheti mblidhen nė njė vend dhe kanalizohen pėrmes ISKSH mė shumė si njė mbėshtetje pėr krahun e kėrkesės pėr kujdesin shėndetėsor se sa si njė subvencionim pėr krahun e ofertės. 207. Nga ēka u parashtrua mė sipėr, rekomandohet qė Shqipėria tė shqyrtojė mundėsinė e kalimit nė njė sistem financimi tė shėndetėsisė nė tė cilin ana e financimit publik mbėshtetet vetėm te tatimi i pėrgjithshėm nė vend tė rritjes sė tatimeve mbi pagėn dhe tė njė ulje tė financimit nga tė adhurat e pėrgjithshme fiskale. Pėr tė thjeshtuar sistemin e financimit, Shqipėria ndoshta mund tė shqyrtojė mundėsinė e heqjes shkallė-shkallė tė kontributit mbi pagėn pėr kujdesin shėndetėsor duke e zėvendėsuar me financimin nga tė ardhurat e pėrgjithshme fiskale. Po tė kemi parasysh qė kontributet jobuxhetore pėr sigurimet shoqėrore pėrbėjnė vetėm 7% tė shpenzimeve tė sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor, zėvendėsimi i kontributit mbi pagėn qė shkon pėr sigurimet shėndetėsore me tė ardhurat e pėrgjithshme fiskale do tė kėrkonte njė rritje tė shpenzimeve buxhetore pėr kujdesin shėndetėsor prej mė pak se 0.2% tė PBB. Financimi pėrmes tatimeve tė pėrgjithshme do tė vazhdonte tė kanalizohej pėrmes ISKSH nė formėn e njė subvencioni kontributiv tė pėrgjithėsuar i cili do t’i mundėsonte ISKSH tė blinte shėrbime tė caktuara shėndetėsore nė emėr tė popullsisė, duke kaluar kėshtu nga sistemi i tanishėm i subvencionimit tė krahut tė ofertės sė shėrbimeve shėndetėsore nė njė sistem i cili subvencionon konsumin sipas disa kushteve tė pėrcaktuara qartė. 208. Njė mendim i dytė do tė ishte tė ruhej (por jo tė rritej) kontributi i tanishėm pėr sigurimin shėndetėsor i mbėshtetur te kontributi mbi pagėn pėrpos kanalizimit tė tė gjitha fondeve buxhetore pėr kujdesin shėndetėsor vetiak (megjithėse jo tė gjitha veprimtaritė e shėndetit publik) pėrmes ISKSH dhe tė krijohej njė paketė pėrfitimesh me dy shtresa. Kontributet e qeverisė pėr ISKSH do tė ishin nė thelb njė subvencion kontributiv i nivelit tė pare i cili do tė plotėsonte kontributet e mbėshtetur te paga dhe/ose te tė ardhura tė tjera. Kontributet pėr ISKSH tė mbėshtetura te tė ardhurat e pėrgjithshme 68 Shih pėr shembull OECD, Sistemet e kujdesit shėndetsor – Mėsime nga pėrvoja me reformat, Studime pune pėr shėndetsinė i OECD 3, 2003 Page 127 104 fiskale do tė ofronin njė paketė tė kufizuar pėrfitimesh tė disponueshme pėr tė gjithė e cila do tė suplementohej nga bashkėpagesat, ndėrsa ata qė do tė paguanin kontributet e veta tė ISKSH dhe grupet me tė ardhura tė pakta do tė gėzonin mundėsi tė plotė pėrfitimi nga njė paketė e zgjeruar pėrfitimesh e cila do tė pėrfshinte pėrfitimin nga rimbursimi i zgjeruar i barnave ambulatore dhe bashkėpagesa mė tė ulėta ose pėrfitime mė tė zgjeruara. Pėr tė siguruar mbrojtje tė mjaftueshme financiare pėr grupet me tė ardhurat mė tė pakta, paketa e zjgeruar e pėrfitimeve do tė mund t’i vihej nė dispozicion grupeve mė tė prekshme (tė cilėt do tė identifikoheshin pėrmes njė sistemi me tregues tė tėrthortė). Njė sistem i tillė do tė ishte mė i rėnduar nga ana administrative, meqėnėse do tė kėrkonte qė ISKSH tė ngrinte dhe tė mbante njė infrasktruturė informatike e cila do tė mund tė ndiqte statusin e tė gjithė kontribuesve, pėrveē se tė rise kapacitetet e veta nė lidhje me funksionin blerės. Mund tė ofrojnė gjithashtu edhe njė hapėsirė mė tė madhe pėr abuzime. Po tė kihet parasysh pėrvoja dhe kapaciteti i kufizuar i ISKSH si blerės i shėrbimeve shėndetėsore do tė ishte mė e pėlqyeshme pėr tė rritur kapacitetet e tij pėr tė qenė njė blerės efektiv i shėrbimeve shėndetėsore nė njė mjedis mė pak tė rėnduar administrativisht duke kufizuar kėshtu financimin publik nė njė burim tė vetėm (buxheti i pėrgjithshėm). 209. Pėr tė shtuar fondet e kufizuara publike pėr kujdesin shėndetėsor dhe pėr siguruar njė transparencė mė tė madhe nė sistemin e ofruesve, nė tė gjitha shėrbimet e kujdesit shėndetėsor duhet tė futen bashkėpagesat formale . Bashkėpagesat mund tė jenė po ashtu njė mjet efektiv pėr tė zgjidhur pėrdorimin e panevojshėm tė kujdesit shėndetėsor dhe nė tė njėjtėn kohė tė ofrojė stimujt e duhur pėr t’u kujdesur qė kujdesi shėndetėsor tė kėrkohet nė mėnyrėn me mė shumė efektivitet tė kostos. Gjatė hartimit tė sistemit tė bashkėpagesave, duhet treguar kujdes pėr tė siguruar qė sistemi tė ketė stimujt e duhur pėr popullsinė qė kjo e fundit ta kėrkojė kujdesin nė nivelin e duhur (dmth tė ketė bashkėpagesa mė tė ulėta pėr tė gjithė ata qė kėrkojnė kujdes parėsor dhe pėr ata qė kėrkojnė kujdes te mjeku specialist me rekomandim tė mjekut tė kujdesit parėsor), qė tė jenė ngritur mekanizmat e mbrojtjes pėr tė zbutur efektin e pagesave nga xhepi pėr grupet me tė ardhura tė pakta dhe tė atyre me gjendje kronike. Njė mundėsi mund tė ishte tė pėrjashtoheshin grupet me tė ardhurat mė tė pakta nga bashkėpagesat dhe pėr vizitat e kujdesit parandalues pėr ata me disa gjendje tė caktuara kronike. Futja e bashkėpagesave formale do tė duhet tė lidhet me pėrpjekjet pėr t’i dhėnė zgjidhje problemit tė pagesave informale, sidomos nė sektorin spitalor, nė mėnyrė qė tė sigurohet qė bashkėpagesat to mos jenė njė barrė shtesė pėr pacientėt. kėto pėrpjekje mund tė pėrfshinin mundėsinė qė institucioni ofrues i cili bėn arkėtimin e bashkėpagesave tė mund tė akordojė tė paktėn njė pjesė tė tyre pėr tė pėrmirėsuar pagat e stafit mjekėsor, pėr tė kryer fushata tė fuqishme informacioni pėr tė informuar popullsinė nė lidhje me kėto ndryshime, nė lidhje me tė drejtat e tyre dhe detyrimet e tyre dhe nė lidhje me llogjikėn mbėshtetėse tė kėtij sistemi, si edhe nė lidhje me futjen e mekanizmave tė ankimimit nė dispozicion tė pacientėve dhe pėr pėrpjekjet e shefave tė klinikave dhe tė ISKSH si blerėsi kryesor pėr tė vepruar me tė marrė ankesat. Sė fundmi, duhet marrė njė vendim nėse bashkėpagesat do tė mbeten pronė e ofruesve tė shėrbimit ose nėse ato duhet t’i kalojnė ISKSH. Nė secilin rast, ofruesve duhet t’u kėrkhet tė japin llogari pėrpara ISKSH pėr tė gjitha tė ardhurat e arkėtuara. 210. Futja e bashkėpagesave informale do tė duhej tė lidhej me punėn pėr tė zgjidhur problemin e pagesave informale, sidomos nė sektorin spitalor , pėr tė siguruar qė bashkėpagesat nuk do tė ēojnė nė njė barrė shtesė pėr pacientėt. Njė punė e tillė mund tė pėrfshijė ndėr tė tjera qė t’i lejohet institucionit arkėtues tė bashkėpagesave qė tė akordojė tė paktėn njė pjesė tė kėsaj sasie pėr tė pėrmirėsuar shpėrblimin pėr punonjėsit mjekėsor, fushata tė fuqishme informimi tė cilat do ta informonin popullsinė nė lidhje me ndryshimet, tė drejtat dhe detyrimet e tyredhe bazėn llogjike ku mbėshteten ndryshimet, futja e mekanizmave tė ankimimit pėr pacientėt dhe pėrpjekje tė qarta nga menaxherėt e ofruesve dhe nga ISKSH si blerės kryesor pėr marrė masa nė rast tė ankimimeve. Sė fundmi, do tė duhet tė merret njė vendim nėse bashkėpagesat do tė mbeten pronė e ofruesit apo nėse do t’i kthehen ISKSH. Sido qė tė jetė, ofruesit do tė duhet t’i kėrkohet tė raportojė pėr tė gjitha tė ardhurat e arkėtuara pėrpara ISKSH. G.2. Mbledhja e fondeve nė njė vend Page 128 105 211. Shqipėria duhet tė pėrpiqet t’i grumbullojė nė njė fond tė vetėm tė gjitha financimet e sektorit publik pėr shėndetėsinė, me pėrjashtim tė financimit pėr disa ndėrhyrje tė caktuara tė shėndetit publik tė cilat ofrohen nga Instituti i Shėndetit Publik dhe nga degėt e tij nė nivel vendor. Qėllimi kyesor i mbledhjes nė njė vend tė fondeve pėr kujdesin shėndetėsor ėshtė tė rritet potenciali rishpėrndarės i sistemit tė financimit tė shėndetėsisė pėr tė rritur barazinė e financimit dhe barazinė e mundėsisė sė pėrdorimit tė shėrbimeve pavarėsisht ndodhjes gjeografike apo gjendjes shoqėrore dhe ekonomike tė personave nė nevojė. Sa mė tė mėdha tė jenė fondet e mbledhura nė njė vend aq mė e lehtė ėshtė tė riorganizohet fluksi i fondeve pėr tė arritur kėta objektiva. Kjo do tė lejonte gjithashtu rishpėrndajen e fondeve nė tė gjitha llojet e kujdesit shėndetėsor apo nė tė gjitha kategoritė e kostove. E ndėrthurur me njė sistem blerėsi tė vetėm, mbledhja e fondeve nė njė vend pėr mė tepėr mundėson strukturimin e blerjes dhe pagesės sė shėrbimeve shėndetėsore nė njė mėnyrė qė nxit efiēencėn, cilėsinė dhe transparencėn e realizimit tė shėrbimeve. Mirėpo, pėr tė garantuar arritjen e kėtij objektivi, ėshtė e rėndėsishme qė financimi nga tė gjitha burimet dhe pėr tė gjitha shėrbimet tė grumbullohet nė njė vend dhe tė kanalizohet pėr tek ofruesit pėrmes tė njėjtit blerės. Sistemi i tanishėm i pagesave tė copėzuara, sidomos pėr kujdesin parėsor, krijon mundėsi tė pabarabarta tė pėrdorimit tė shėrbimit dhe cilėsi tė pabarabartė tė kujdesit shėndetėsor. 212. Nė mėnyrė tė ngjashme, disa propozime tė cilat parashikojnė ndryshime tė ardhshme nė sistemin e financimit pėr spitalet, ku ISKSH do tė financonte shėrbimet spitalore pėr personat e siguruar, ndėrsa MeSH do tė vijonte tė financonte kujdesin e urgjencės pėr tė gjithė dhe investimet kapitale, pėrbėjnė njė kėrcėnim pėr efiēencėn e sistemit tė realizimit pėrsa i takon drejtimit tė trajtimit tė pacientėve. Do tė ofronte stimujt pėr tė rritur shfrytėzimin e shėrbimeve tė urgjencės nėse zbatohet pėrdorimi i vėrtetimit tė tė qenit i siguruar nė kujdesin parėsor dhe dytėsor, duke prishur kėshtu strukturėn e akordimit tė burimeve ndėrkohė qė kompromenton levėn e ISKSH pėr ofruesit. Njė ndarje e plotė e financimit pėr investimet nga financimi pėr kostot operative dhe tė mirėmbajtjes krijon stimujt pėr ofruesit e shėrbimeve qė kėta tė fundit tė mirėmbajnė paisjet dhe tė kujdesen qė investimet tė mbėshteten te shfrytėzimi i pritshėm, pra te nevojat. Ndėrkohė qė MeSH mundet qė nė periudhėn afatmesme tė ruajė kontrollin mbi vendimet pėr investimet, sidomos nė rastin e spitaleve, kjo nuk do tė thotė me domosdo qė tė gjitha investimet pėr tė gjitha financimet duhet tė qėndrojnė jashtė sistemit tė pėrgjithshėm tė pagesės sė ofruesve tė shėrbimit. Ajo ēka do tė duhet ėshtė pėrgatitja e njė plani tė qartė strategjik pėr zhvillimin e spitaleve nė Shqipėri pėr tė orientuar vendimet e ardhshme pėr investimet. Por me t’u miratuar njė plan i tillė dhe ndėrkohė qė ofruesve do t’u jepet njė autonomi e rritur nė periudhėn afatmesme, nė vullnetin pėr tė vetėvendosur mund t’u lihej drejtuesve tė ofruesve tė shėrbimit njė sistem ku investimet e thjeshta kapitale me parametra tė pėrcaktuar mirė, ndėrsa investimet mė tė gjera, sidomos ato nė lidhje me blerjen e paisjeve tė shtrenjta dhe tė zgjerimit tė objekteve, do tė kėrkonin njė vėrtetim tė nevojave tė miratuar nga MeSH. G.3. B lerja e shėrbimeve shėndetėsore 213. Shfrytėzimi efektiv i burimeve tė kufizuara tė sektorit publik do tė kėrkonte qė shtrirja e shėrbimeve shėndetėsore tė ofruara me fonde publike tė ishte e pėrcaktuar qartė brenda mundėsive tė burimeve tė disponueshme. Pėrcaktimi i qartė i kufijve tė asaj qė do tė ofrojnė fondet publike ėshtė e rėndėsishme pėr disa arsye: sė pari, kjo do tė ndihmonte pėr tė pėrmirėsuar vendosjen e barazisė pėrsa i takon mundėsive pėr tė pėrdorur tė paktėn njė paketė bazė tė shėrbimeve; sė dyti, do tė pėrcaktonte se pėr ēfarė do tė ishte pėrgjegjės ofruesi i shėrbimeve shėndetėsore nė lidhje me fondet publike; sė treti, nėse i bėhet njė publicitet i gjerė informacionit nė lidhje me tė drejtat e pacientėve, kjo do tė ndihmonte pėr tė kufizuar mundėsitė e ofruesve tė shėrbimit pėr tė kėrkuar apo pėr tė marrė pagesa informale; do tė ndihmonte tė lidhte buxhetet me shėrbimet e shprehura qartė dhe jo me burimet e pėrdorura. Pėrcaktimi i paketės sė pėrfitimeve kėrkon marjen e vendimeve se kush do tė pėrfitojė nga shėrbimet e financuara me fonde publike (shtrirja e mbulimit), cilat shėrbime do tė financohen (thellėsia e mbulimit), cilat kontribute nga xhepi do tė duhet tė paguajnė pėrfituesit dhe ku e nė ēfarė kushtesh do tė ofrohen shėrbimet. Sfida Page 129 106 pėrpara qeverisė do tė jetė futja e kufijve realistė financiarisht por tė pranueshėm nga ana sociale nė lidhje me detyrimet e sektorit publik pėr tė ofruar dhe financuar kujdesin shėndetėsor, ndėrkohė qė do tė sigurojnė individėt tė kenė mundėsi tė pėrdorin shėrbime tė kujdesit shėndetėsor tė cilėt tė pėrputhen me nevojat e tyre dhe me ēmime tė pėrballueshme. 214. I duhet dhėnė prioritet financimit tė kujdesit parandalues, mbrojtjen shėndetėsore pėr tė varfėrit dhe shėrbime tė cilat mund tė sjellin pėrmirėsime tė ndjeshme tė rezultateve shėndetėsore me efektivitet tė kostos . Kėto mund tė jenė shėrbime tė cilat do tė ofroheshin falas ose kundrejt bashkėpagesave tė vogla, ndėrsa tė tjerėt do tė ofroheshin kundrejt njė bashkėpagese mė tė lartė ose pagese tė plotė. Pėrcaktimi i paketės sė pėrfitimeve ėshtė parė se ka qenė njė proces politikisht i vėshtirė nė shumicėn e vendeve me ekonomi nė tranzicion dhe disa vende kanė vendosur tė fusin njė listė negative dhe jo pozitive shėrbimesh, qė do tė thotė qė kanė nxjerrė njė listė shėrbimesh tė cilat nė mėnyrė tė qartė pėrjashtohen nga financimi shtetėror. Vende tė tjera kanė pėrcaktuar njė listė pozitive mbėshtetur tek analiza e shpeshtėsisė sė lartė tė shtrimeve nė spital pėr sėmundje tė cilat mund tė trajtoheshin me mė pak kosto nė nivel tė kujdesit parėsor apo mbėshtetur te ndėrhyrje tė cilat lejojnė pėrfitime mė tė mėdha pėr tė varfėrit dhe grupet e brishta tė popullsisė. 69 Kutia 0.2: Llogjika mb ėshtetėse pėr ndarjen blerės-ofrues Logjika mbėshtetėse pėr ndarjen e funksioneve tė financimit nga ato tė ofrimit tė kujdesit shėndetėsor mund tė pėrmblidhet nė pesė objektiva kryesorė. Sė pari, shėrbimet mund tė pėrmirėsohen duke i lidhur planet dhe pėrparėsitė me shpėrndarjen e burimeve, pėr shembull, duke i zhvendosur burimet nė drejtim tė ndėrhyrjeve me efektivitet mė tė lartė tė kostos dhe nga njėri lloj kujdesi nė njė tjetėr (psh nga kujdesi spitalor nė kujdesin ambulator). Sė dyti, nevojat shėndetėsore tė popullsisė dhe pritshmėritė e konsumatorėve mund tė plotėsohen duke i pėrfshirė nė vendimet e blerjes. Sė treti, rezultatet e punės sė ofruesve mund tė pėrmirėsohen duke u dhėnė blerėsve leva tė tilla si psh stimujt financiarė apo instrumenta monitorimi, tė cilėt mund tė pėrdoren pėr tė rritur reagimin dhe efiēencėn e ofruesve. Sė katėrti, ndarja e funksioneve brenda sistemeve shėndetėsore tė vėna nė funksionim me fonde publike mund tė zbusė infleksibilitetin adminsitrativ pėrmes modeleve tė centralizuara e tė strukturuara nė mėnyrė hierarkike. Drejtimi mund tėdecentralizohet dhe vendim-marrja tė delegohej duke u dhėnė mundėsi ofruesve tė pėrqendroheshin nė realizimin efiēent tė shėrbimeve tė pėrcaktuara nga blerėsi. Sė fundmi, ndarja e funksoineve mund tė pėrdoret pėr tė futur konkurencėn ose garėn mes ofruesve publik si edhe atyre privat dhe pėr tė pėrdorur si rrjedhojė mekanizmat e tregut pėr tė rritur efiēencėn. Burimi: Figueiras J. Robinson, R. Jakubowski E. (eds): Blerja nė funksion tė rritjes sė rezultateve tė punės tė sistemeve shėndetėsore, Observatori Europian pėr Pėrmirėsimin e Politikave dhe Sistemeve Shėndetėsore, Oxfor University Press, 2005 215. Sistemi i tanishėm i shpėrndarjes sė burimeve, i nxitur nga pagesat e mbėshtetura te buxhetet historike dhe jo te pėrdorimi faktik i ofruesve, pėrbėn njė vijimėsi tė pėrhershme tė akordimeve tė pabarabarta tė burimeve dhe nuk u jep asnjė stimul ofruesve pėr tė rritur efiēencėn apo cilėsinė e kujdesit shėndetėsor. Pėr tė ndihmuar nė zgjidhjen e kėtij problemi, Strategjia Afatgjatė e Qeverisė pėr Sektorinė e Shėndetėsisė propozon njė kalim drejt njė sistemi ku ofruesit do tė paguheshin nė bazė tė kontratave midis tyre dhe ISKSH. Siē e tregon edhe Kutia 2, ndarja e funksioneve tė financimit nga ato tė ofrimit tė kujdesit shėndetėsor ka potencialin pėr tė pėrmirėsuar shpėrndarjen e burimeve, efiēencėn tekike dhe cilėsinė si edhe pėr tė pakėsuar kostot. Megjithatė, kėto avantazhe mund tė korren vetėm nėse krijohetn dhe instalohen njė kuadėr i duhur rreguillator, kapacitetet institucionale dhe sistemet 69 Disa vende tė Amerikės Latine, ndėr tė tjera edhe Meksika dhe Kolumbia, kanė pėrcaktuar lista pozitive pėr gru- pet e brishta tė popullsisė mbėshtetur nė pėrfitimet e larta tė pritshme pėr shėndetin. Republika Sllovake ka pėrcak- tuar kohėt e fundit listėn e vet pozitive mbėshtetur tek analiza e diagnozave kryesore dhe protokollet e trajtimit. Re- publika Kirkize e ka pėrcaktuar listėn e vet tė barnave me rimbursim mbėshtetur tek analiza e diagnozave kryesore tė shtrimeve nė spital tė cilat do tė kushtonin mė pak nėse trajtohen me terapi me barna nė nivel tė kujdesit parėsor. Page 130 107 e informacionit nė institucionitn blerės dhe nė objektet ofruese. Pėr mė tepėr, ndryshimi i pagimit tė ofruesve lipset tė shoqėrohet me reforma tė tjera (psh puna pėr pėrmirėsimin e cilėsisė) dhe me ndryshime institucionale (psh ndryshime nė statusin e ofruesit dhe njė autonomi e rritur e objektit shėndetėsor) pėr tė aritur kėtė ndryshim tė pritshėm (shih Kutinė 5.3). Kutia 0.3: Mekanizmat e pages ės pėr ofruesit dhe ndryshimi nė sjellje N dryshimet nė stimujt e pagesės kanė shkaktuar edhe njė ndryshim nė sjelljem sidomos nėse kėto shoqėrohen me reforma tė tjera ose me ndryshime institucionale nė nivel ofruesi. Njė reformė e rėndėsishme shoqėruese ka qenė edukimi dhe riformimi i ofruesve pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė dhe pėr tė futur protokolle tė reja. ky bashkėrendim i reformave mund ta rrisė efektin, madje edhe nė vendet me tė ardhua tė pakta. Pėr shembull, Uzbekistani nisi zbatimin e njė modeli tė ri pėr kujdesin parėsor nė fshat nė tre rajone pilot. Elementėt bazė tė kėtij modeli pėrfshinin formimin e ambulancave tė reja dhe tė pavarura nė fshat, ngritjen e aftėsive klinike dhe kualifikimin, sisteme tė reja informacioni, grumbullimin nė njė vend tė fondeve pėr kujdesin parėsor nė nivel rajonal dhe njė sistem tė ri pagese sipas popullsisė tė mbėshtetur te zgjedhja e konsumatorit pėrsa i takon postės (ambulancės) sė mjekut. Mes tė tjerave, autonomia e rritur e ofruesve pėr tė vendosur vetė se si t’i shpenzojnė pagesat e arkėtuara ēuan nė ndryshime nė strukturėn e kostove tė ofruesve. Nė njėrin prej tre rajoneve pilot, pėr shembull, pėrqindja e shpenzimeve tė ofruesve pėr barna u rrit me 44% nga viti 1999 nė vitin 2001. Midis viteve 1998 dhe 2001, vizitat mesatare nė vit te ofruesi i kujdesit parėsor u shtuan me 224%, ndėrsa rekomandet nga ofruesit e kujdesit parėsor u pakėsuan me 33%. Nevoja pėr tė decentralizuar drejtimin, pėr tė pėrmirėsuar efiēencėn dhe pėr tė kufizuar kostot nė sistemin e kujdesit shėndetėsor ka nxitur largimin nga buxhetimi sipas zėrave drejt mekanzimave tė pagesės tė mbėshtetur te rezutatet e punės pėr kujdesin spitalor nė shumė vende nė tranzicion. Pėr rrjedhojė, sistemet e pagesave janė mbėshtetur te veprimtaria. Pagesat u mbėshtetėn te njėsi tė matshme produkti spitalor nė fazat e para tė tranzicionit dhe pėrfshinin pagesė pėr ditė dhe pėr rast tė parregulluara me shkallėn e ashpėrsisė sė sėmundjes tė pacientit. Kėto modele kėrkonin shumė pak tė dhėna dhe ishin relativisht tė lehtė pr t’u zbatuar. Ofruesit reaguan ndaj kėtyre stimujve duke ulur kohėzgjatjen mesatare tė qėndrimit tė pacientėve nė spital. Megjithatė, kursimet e mundshme u eleminuan pėr shkak tė rritjes sė vėllimit tė shtrimeve nė spital (psh nė Kroaci, Ēeki, Hungari, Rusi) sidomos duke pėrfshirė edhe raste tė lehta tė cilat ishin mė pak tė kushtueshme. Nė kundėrpėrgjigje tė kėtij presioni tė kostove shumė vende kanė kaluar tani nė njė formė tė re buxheti nė global tė mbėshtetur te nivelet e ardhshme tė veprimtarisė tė rregulluar me disa tregues pėr ashpėrsinė e sėmundjes. Burimi: Langenbrunner JC, Kutzin J, Wiley M, Orosz E. Shpėrblimi pėr ofruesit, Kreu 11, nė: J Figueras, R Robinson dhe E Jakubowski (Eds.) Blerja e shėrbimeve shėndetėsore, Buckingham: Open University Press, 2004. 216. Pėr tė siguruar qė ndryshimet e propozuara pėr kontraktimin dhe pagesėn e ofruesve do tė kenė efektin e pritur nė lidhje me efiēencėn dhe cilėsinė e shėrbimit, futja e mekanizmave tė rinj tė financimit duhet tė planifikohet me kujdes dhe tė ndėrthuret me punėn pėr tė pėrgatitur kapacitetet drejtuese, pėr tė pėrmirėsuar sistemet e informacionit dhe pėr tė rritur nivelin e autonomisė sė ofruesit. Mė poshtė jepen disa nga hapat e rėndėsishėm qė duhen bėrė pėrpara se ISKSH tė nisė kontraktimin me ofruesit nė shkallė tė gjerė. 70 ƒ Marrja e njė vendimi nė lidhje me statusin ligjor, kuadrin organizativ, strukturėn e qeverisjes dhe shkallėn e autonomisė sė ofruesve tė kujdesit shėndetėsor, dhe instalimi i njė kuadri tė nevojshėm rregullator pėr tė mbėshtetur ndryshimet organizative dhe qeverisėse 70 Hapat e renditur mė poshtė nuk janė pėrjashtues, sidomos, nėse ruhet sistemi i mbėshtetur te kontributet mbi pa- gėn duhet tė bėhen pėrpjekje tė mėdha pėr pėrgatitjen e njė baze tė dhėnash tė pėrfituesve pėr sigurimet shėndetsore dhe pėr sisteme tė cilėt do tė mundėsojnė rakordimin e pagesave tė kontributeve te ISKSH. Page 131 108 ƒ Zhvillimi i sistemeve tė duhur tė raportimit dhe tė informacionit pėr ofruesit nė mėnyrė qė tė jepet mundėsia pėr njė monitorim tė mjaftueshėm tė veprimtarisė sė ofruesve dhe tė pėrdorimit tė burimeve prej tyre ƒ Zhvillimi i sistemeve tė pėrshtatshme tė kontabilitetit dhe tė raportimit financiar pėr ofruesit ƒ Zhvillimi i mekanizmave tė llogaridhėnies sė ofruesve, duke pėrfshirė identifikimin e standarteve tė performancės tė cilėt duhet tė pėrmbushin ofruesit dhe tė cilėt duhet tė monitorojė ISKSH ƒ Forcimi i kapaciteteve drejtuese tė ofruesve dhe i aftėsisė pėr tė kuptuar dhe pėr tė reaguar ndaj stimujve tė futur nė kontrata ƒ Forcimi i kapaciteteve tė ISKSH nė lidhje me kontraktimin dhe drejtimin e kontratave ƒ Ngritja e zbatimi i njė programi rregjistrimi te mjeku pėr kujdesin parėsor ƒ Pėrgatitja e njė strategjie afatmesme dhe e njė plani zbatimi pėr mekanizmat e pagesės sė ofruesve ƒ Bashkėrendimi i reformave tė pagesės sė ofruesve me punėn pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e kujdesit pėr tė rritur stimujt e mekanzimave tė pagesės pėr ndyshim tė sjelljes qoftė nga ana e ofruesve ashtu edhe nga ana e pacientėve. 217. Pėrdorimi efektiv i kontraktimit tė ofruesve kėrkon gjithashtu futjen e mekanizmave adekuat tė pagesės sė ofruesve. Kėta mekanizma duhet t’u japin ofruesve stimuj tė mjaftueshėm pėr tė shfrytėzua burimet me efektivitet dhe pėr tė rritur efiēencėn, ndėrkohė qė mundėsojnė edhe kufizimin e kostove. Pėrvoja e ekonomive tė tjera nė tranzicion si edhe nė vendet e OECD tregon se pagesat e mbėshtetura te numri i popullsisė (me shtesa tė mundshme tė lidhura me rezultatin e punės) pėr kujdesin parėsor dhe buxhetet nė global me rregullues pėr ashpėrsinė e rasteve (tė cilat duhet tė zhvillohen pėr tė ēuar nė arritjen e sigurimit tė dhėnave tė hollėsishme) mund tė pėrbėjnė njė bazė tė mirė pėr ndryshime tė tilla nė Shqipėri. Megjithatė, ėshtė e rėndėsishme qė pagesat pėr numėr popullsie (ose njė version tjetėr) pėr kujdesin parėsor tė pėrfshijė koston e plotė (pėrfshirė kostot operative dhe amortizimin e paisjeve) tė ofrimit tė kujdesit dhe tė mbėshtetet nė rregjistrimin faktik tė pacientėve te njė mjek apo objekt i caktuar shėndetėsor. Zhvillimi i buxheteve nė global pėr ofruesit spitalor do tė duhet tė ndodhė shkallė-shkallė, me futjen e rregullatorėve pėr ashpėrsinė e rasteve tė sėmundjeve me zhvillimin e sistemeve tė informacionit tė cilėn do tė ofrojnė tė dhėnat e nevojshme pėr rezultatin financiar dhe klinik tė objekteve dhe mė vonė edhe pėr degėt e veēanta tė objekteve. 218. Pėrvoja e Shqipėrisė me reformat e financimit tė shėndetėsisė nė Durrės dhe nė Tiranė deri tani ka nxjerrė nė pah nevojėn pėr tė siguruar qė reforma tė tilla tė planifikohen me kujdes dhe tė harmonizohen me reformat institucionale (autonomi pėr ofruesit) dhe me punėn pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e kujdesit. Shqipėria ka eksperimentuar me kontraktimin midis ISKSH dhe ofruesve nė dy kontekste: kontrata midis ISKSH dhe Spitalit tė Durrėsit dhe kontrata pėr kujdesin parėsor midis ISKSH dhe ASHRT. Pilotimi nė Durrės ka mundėsuar zhvillimin e isntrumentave tė vyerpėr mbledhjen e informacionit dhe pėr raportimin nga ofruesi dhe pėr shkėmbimin e informacionit midis ofruesit dhe ISKSH. Megjithatė, ai ka nxjerrė gjithashtu nė pah dobėsitė e tanishme tė cilat duhet tė zgjidhen pėrpara se ky projekt pilot tė zgjerohet nė objekte tė tjera 71 . Nė veēanti, ndėrkohė qė ISKSH kontrakton dhe paguan shėrbimet e ofruara nga Spitali i Durrėsit, sistemi i pagesės dhe kontrata janė tė tilla qė pagesat vijojnė tė mos jenė tė lidhura nė pėrgjithėsi me veprimtarinė e spitalit, dhe kėshtu ISKSH ėshtė kthyer 71 Shih auditimin organizativ tė OBSH pėr marrėdhėniet kontraktuale midis Spitalit tė Durrėsit dhe Institutit tė Sigu- rimeve tė Kujdesit Shėndetsor (ISKSH) tė Shqipėrisė, Tiranė, mars 2005, dhe Grupi Kėshillimor METIS, Raporti i Drejtimit tė Sektorit Spitalor, Ministria e Shėndetsisė, gusht 2004 Page 132 109 thjesht nė njė pėrcjellės tė burimeve buxhetore nė drejtim tė spitalit. Ndėrkohė qė kontrata nė parim ėshtė konceptuar si njė buxhet nė global, pėrdorimi i tepėrt u ėshtė nėnshtruar negociatave tė vitpasvitshme midis ISKSH dhe spitalit, duke i ofruar kėshtu spitalit shumė pak stimuj pėr tė rritur efuēencėn. Nė mėnyrė tė ngjashme, drejtuesve tė spitalit u ėshtė dhėnė njė autonomi shumė e kufizuar, dhe madje as kjo autonomi nuk ėshtė shfrytėzua plotėsisht, duke e zvogėluar kėshtu efektin e mundshėm pozitiv qė do tė kishin kėto reforma te rezultati i punės i ofruesve. Pėr mė tepėr, nė mungesė tė njė pakete pėrfitimesh tė pėrcaktuar qartė, detyrimet kontraktuale pėr spitalet nė lidhje me shkallėn e realizimit tė shėrbimeve kanė mbetur tė paqarta. Nė mėnyrė tė ngjashme, reformat nė Qarkun e Tiranė kanė sjellė nė pėrgjithėsi shumė pak ndryshime dhe nė pjesėn mė tė madhe nuk kanė arritur tė pėrmirėsojnė cilėsinė e ofruesve tė kujdesit parėsor. Njė arsye ka qenė fakti qė Autoritetit Shėndetėsor Rajonal tė Tiranės i cili ėshtė kontraktuar nga ISKSH si njė organizatė ombrellė pėr kujdesin shėndetėsor parėsor nuk i ėshtė dhėnė asnjė e drejtė pėr tė riorganizuar rrjetin e ofruesve dhe pėr tė marrė kėshtu njė rol aktiv drejtimi, ndėrkohė qė ofruesit nuk shohin asnjė stimul nė kėtė ndryshim. Siē trajtohet edhe nė Kreun 6, logjika mbėshtetėse pėr mbajtjen e autoritetit shėndetėsor rajonal nė tė njėjtėn kohė si ISKSH dhe pėr ISKSH tė kontraktojė me autoritetin dhe jo me ofruesit drejtpėrėsdrejti ka mbetur gjithashtu e paqartė, meqėnėse futja e kėsaj hallke shtesė siē ėshtė autoriteti shėndetėsor rajonal nuk duket se ka sjellė ndonjė pėrfitim tė madh, ndėrkohė qė ka penguar dhėnien e stimujve pėr ofruesit e kujdesit parėsor pėr t’u shėrbyer klientėve dhe pėr tė pėrmirėsuar punėn. Pėrpjekje tė tjera tė planifikuara pėr nė Berat ku ISKSH duhet tė kontraktonte ofruesit e kujdesit parėsor nuk janė realizuar asnjėherė pėr shkak tė letargjisė sė qeverisė dhe tė pamundėsisė pėr tė vendosur pėr kuadrin organizativ dhe ligjor pėr ofruesit e kujdesit parėsor qė duhet tė kontraktoheshin. G.4. Planifikimi i investimeve 219. Siē duket edhe nga kapitujt 2 dhe 3, ekziston njė ndryshueshmėri e ndjeshme nė lidhje me shprėndarjen e objekteve tė kujdesit shėndetėsor dhe tė personelit mjekėsor nga njėri qark nė tjetrin. Njė analizė mė e hollėsishme e gjendjes e kryer nga ASHRT ka nxjerrė nė pah ēekuilibret e mėdha nė shpėrndarjen e objekteve dhe tė personelit mejkėsor madje edhe brenda njė qarku duke sjellė kėshtu nevojėn pėr njė riformėsim tė rrjetit tė ofruesve. Kėto ndryshueshmėri mund tė jenė shkaktuar pjesėrisht nga lėvizjet e brendshme dhe tė jashtme tė popullsisė gjatė dhjetė viteve tė fundit. Kjo shkakton jo vetėm pabarazi, por edhe njė pėrdorim joefektiv tė burimeve tė pakta kur objektet dhe personeli mjekėsor pėrdoren mė pak nga ē’duhet. Hė pėr hė, vendimet pėr investimet nė sektor nuk orientohen nga njė vizion i pėrgjithshėm pėr strukturėn e sektorit, duke ēuar shpesh nė investime tė njė natyre tė dyshimtė, sidomos nė sektorin spitalor. Nė pėrgjithsėi, nevojat pėr investime nė kėtė sektor mbeten tė mėdha, meqėnėse shumė objekte janė nė njė gjendje tė dobėt dhe u mungojnė paisjet bazė. Pėr rrjedhojė, nevoja pėr tė bėrė njė pėrdorim sa mė efektiv tė burimeve tė kufizuara nė vend pėr investime sektoriale ėshtė vėrtetė e rėndėsishme. Si njė hap i pare nė drejtim tė njė pėrdorimi efektiv tė burimeve, MeSH duhet tė pėrgatisė njė master plan pėr sektorin spitalor i cili tė evidentojė qartė njė here e mirė se cilėt spitale do tė jenė spitale rajonale, cilėt do tė jenė spitale rrethi dhe cilėt objekte do tė ishte mė mirė tė mbylleshin ose tė bashkoheshin me objekte qė gjenden pranė tyre. Ēdo investim nė tė ardhmen nė infrastrukturėn spitalore duhet tė orientohej atėherė nga ky plan. G.5. Monitorimi i fluksit tė burimeve dhe i rezultateve tė sektorit 220. Pėr tė vlerėsuar efektivitetin e reformave tė planifikuara dhe efiēencėn e pėrgjithshme tė pėrdorimit tė burimeve nė sektor, do tė jetė e domosdoshme qė MeSH dhe ISKSH tė kenė njė informacion tė besueshėm pėr rezultatet shėndetėsore, pėrdorimin e kujdesit shėndetėsor, mundėsinė e pėrdorimit tė kujdesin shėndetėsor, pėrdorimin e burimeve njerėzore, punėn e ofruesve dhe fluksin e fondeve publike dhe private nė sistem. Nė mėnyrė tė ngjashme, do tė jetė gjithnjė e mė e rėndėsishme pėr vetė ofruesit, sidomos pėr drejtuesit e tyre, tė kenė njė pamje tė qartė se si po ecėn institucioni i tyre Page 133 110 kundrejt treguesve tė paracaktuar tė punės dhe me sa efektivitet po i pėrdorin burimet. Kjo do tė jetė gjithnjė e mė e rėndėsishme me rritjen e autonomisė sė ofruesve. Nevoja pėr njė informacion tė tillė si nė nivel politikash ashtu edhe nė nivel tė agjencisė blerėse dhe nė nivel tė ofruesve do tė kėrkojė zhvillimin e sistemeve tė informacionit. Sistemet e informacionit tė drejtimit tė cilėt do tė integronin tė dhėna klinike, financiare, drejtimi, administrative dhe politikash do tė mund t’u jepnin ofruesve instrumenta mė tė fuqishėm pėr drejtimin e kujdesit me efektivitet tė kostos dhe pėr pėrmirėsimin e cilėsisė. Ato mund t’u jepnin hartuesve tė politikave njė informacion tė organizuar pėr vlerėsimin e punės sė sistemit tė shėndetėsisė dhe pėr hartimin e pėrmirėsimeve tė mėtejshme. Po ashtu, pėr tė zhvilluar dhe pėr tė futur sisteme informacioni tė duhur, duhet punuar pėr tė institucionalizuar analizėn e flukseve tė burimeve sektoriale pėrmes pėrditėsimit dhe pėrpunimit tė rregullt tė llogarive shėndetėsore kombėtare. G.6. Vendosja e njė ekuilibri midis shpenzimeve publike dhe atyre private nė sektorin e shėndetėsisė 221. Nė periudhėn afatmesme dhe nė atė afatgjatė, Shqipėria duhet tė pėrpiqet pėr tė pėrmirėsuar ekuilibrin midis shpenzimeve publike dhe private pėr kujdesin shėndetėsor pėr tė pėrmirėsuar mbrojtjen e popullsisė kundrejt luhatjeve tė shėndetit. Shqipėria shpenzon rreth 6% tė PBB-sė pėr kujdesin shėndetėsor. Ndėrkohė qė kjo pėrqindje ėshtė mė e vogėl se ajo e vendeve tė EAQ, ėshtė thuajse e barabartė me mesataren e vendeve me tė ardhura tė pakta e tė mesme. Megjithatė, pėrqindja e shpenzimeve publike si pjesė e shpenzimeve sektoriale gjithsej nė Shqipėri (38%) ėshtė mė e ulėt se mesatarje e vendeve me tė ardhura tė pakta mesatare (54%). Me kalimin e kohės, Shqipėria do tė duhet tė pėrpiqet pėr tė pėrmirėsuar ekuilibrin midis financimit publik dhe privat, duke rritur shkallė- shkallė pėrqindjen e financimit publik. Pėqindja e lartė e financimit privat nga xhepi krijon pabarazi tė rėnda nė lidhje me mundėsinė e pėrdorimit, ka njė efekt tė ndjeshėm varfėrie dhe kufizon efektivitetin e drejtimit tė sektorit. Megjithatė, ēdo ritje e financimit publik duhet tė lidhet ngushtazi me reformat themelore pėr mėnyrėn se si akordohen dhe pėrdoren burimet. G.7. Pėrmbledhje dhe pėrfundime Sistemi i financimit tė shėndetėsisė nė Shqipėri vuan nga disa mangėsi kryesore, ndėr tė cilat pėrmendim (i) pėrqindja e lartė e shpenzimeve nga xhepi pėr kujdesin jashtė njė kuadri tė pėrgjithshėm financimi, ēka ēon nė njė aftėsi tė kufizuar tė qeverisė pėr tė ushtruar siē duhet funksionin e vet drejtues dhe ēka krijon njė sėrė pengesash dhe vėshtirėsish financiare pėr familjet me tė ardhura tė pakta; (ii) akordimi i pabarabartė i burimeve tė sektorit publik; (iii) copėzim i financimit nga sektori publik, ēka ēon nė mungesė efiēence, llogaridhėnieje dhe qartėsie; dhe (iii) sisteme tė pagesės sė ofruesve tė cilėt nuk arrijnė tė ofrojnė stimuj pėr tė pėrmirėsuar llogaridhėnien dhe performancėn. Pėr t’u dhėnė zgjidhje kėtyre problemeve, kėrkohet njė ndryshim i konsiderueshėm nė financimin e sektorit tė shėndetėsisė. Ky raport propozon qė qeveria tė bėjė ndryshime thelbėsore nė mėnyrėn e financimit tė sektorit shėndetėsor. Ndėr tė tjera kėto ndryshime rekomandohen si mė poshtė: · Tė grumbullohen tė gjitha burimet e sektorit publik nė njė agjenci tė vetme financimi e cila do tė kontraktojė ofruesit pėr shėrbimet shėndetėsore · Tė mbėshtetet nė tatimet e pėrgjithshme dhe jo nė tatimin mbi pagėn, si burim kryesor pėr financimin e kujdesit shėndetėsor nga sektori publik · Tė pėrcaktohen qartė pėrfitimet tė cilat do tė ofrohen me financime publike · Tė futen bashkėpagesat pėr njė gamė mė tė gjerė shėrbimesh, pėrfshirė kujdesin spitalor · Tė futen bashkėpagesat pėr barnat me recetė pėr tė gjithė pėrfituesit Page 134 111 · Tė gėrshetohet futja e bashkėpagesave me punė intensive pėr tė ērrėnjosur pagesat informale, sidomos nė spitale · Tė futen mekanizma tė pagesės pėr ofruesit · Nė periudhėn afatmesme, tė arrihet njė ekuilibėr mė i mirė midis shpenzimeve publike dhe atyre private pėr kujdesin shėndetėsor · Hartimi i njė masterplani pėr spitalet i cili do tė orientonte investimet nė tė ardhmen. Page 135 112 Qeverisja dhe organizimi i sektorit t ė shėndetėsisė A. H YRJE 222. Qeverisja, kuadri rregullator dhe kuadri i kontrollueshmėrisė nė sektorin e shėndetėsisė janė elemente kyē tė funksionimit tė pėrgjithshėm tė sistemit. Ky kapitull do tė diskutojė fillimisht pėr bazėn legjislative dhe rregullatore tė sektorit tė shėndetėsisė nė Shqipėri, pėrfshirė nismat e kohėve tė fundit. Pjesa tjetėr do tė analizojė rolin e aktorėve kyē nė kėtė sistem dhe si mund tė duhet tė ndryshojnė kėto role. Mė pas ai do tė shqyrtojė cilat aspekte tė qeverisjes sektoriale mund tė kenė nevojė tė rishikohen pėr tė siguruar kontrollueshmėrinė e pėrshtatshme nė bazė tė sistemit tė rishikuar tė organizimit tė kujdesit shėndetėsor. B. B AZA LIGJORE DHE NĖNLIGJORE B.1. Aktet kryesore l igjore dhe nėnligjore 72 223. Kushtetuta e Republikės sė Shqipėrisė pėrcakton se (i) shtetasit gėzojnė nė mėnyrė tė barabartė tė drejtėn pėr kujdes shėndetėsor nga shteti, dhe (ii) kushdo ka tė drejtė pėr sigurim shėndetėsor sipas procedurės sė caktuar me ligj. 73 Pra, ajo e ngarkon shtetin me detyrėn qė tė garantojė barazi nė mundėsinė e pėrdorimit tė kujdesit shėndetėsor dhe qė tė sigurojė mbrojtjen financiare nga goditjet shėndetėsore. Brenda kuadrit tė diskutimeve pėr ndryshimet nė lidhje me pėrgjegjėsitė financiare tė kėtij sektori, shpeshherė kėto dispozita kushtetuese janė cituar si dispozita, tė cilat kėrkojnė qė Ministria e Shėndetėsisė, nėpėrmjet fondeve buxhetore, tė paguajė pėr gjithė kujdesin e emergjencės, ndėrsa Instituti i Sigurimit Shėndetėsor (ISKSH) tė paguajė pėr gjithė kujdesin tjetėr vetėm pėr ata persona tė cilėt janė tė siguruar. Brenda parametrave qė pėrcakton Kushtetuta, katėr ligje kyē aktualisht sigurojnė kuadrin legjislativ tė sektorit tė shėndetėsisė; kėto pėrfshijnė: Ligjin pėr Kujdesin Shėndetėsor (1963, me ndryshimet e mėvonshme), Ligjin pėr Spitalet (2003), Ligjin pėr Sigurimin Shėndetėsor (1994) dhe Ligjin pėr Barnat (2005). 74 224. Ligji pėr Kujdesin Shėndetėsor jep kuadrin e pėrgjithshėm tė organizimit dhe funksionimit tė sektorit tė shėndetėsisė . Ndryshimet mė tė fundit kėtij ligji i janė bėrė nė mes tė viteve nėntėdhjetė dhe kanė pėrfshirė koncepte tė reja tė rėndėsishme, pėrfshirė konceptin e shėrbimeve shėndetėsore tė pėrziera publike dhe private, dhėnien e lejeve pėr siguruesit nga ana e Ministrisė sė Shėndetėsisė, pagesėn nga xhepi pėr shėrbime qė pėrcaktohen nė Ligjin pėr Kujdesin Shėndetėsor, duke dhėnė kėshtu nocionin e pėrdorimit krejtėsisht falas tė kujdesit dhe parimin qė tė huajtė tė paguajnė pėr shėrbime shėndetėsore nė qoftė se kjo nuk parashikohet nė njė marrėveshje dypalėshe. 75 Kėto amendamente krijojnė klimėn pėr 72 Kjo pjesė mbėshtetet tek raporti i pėrgatitur nga Igor Tomes pėr Ministrinė e Shėndetsisė, “Asistencė teknike pėr hartimin e legjislacionit pėr financimin e shėndetsisė nė Republikėn e Shqipėrisė, Raport 2: Propozime pėr tė pėrmirėsuar legjislacionin pėr financimin e shėndetsisė”. 73 Kushtetuta e Republikės sė Shqipėrisė, 1998, Neni 55. 74 Akti pėr Kujdesin Shėndetsor: Pėr kujdesin shėndetsor dhe dhėnien falas tė ndihmės mjeksore nga shteti , Ligji nr. 3766 (1963), i ndryshuar; “Pėr kujdesin spitalor nė Republikėn e Shqipėrisė”, Ligji nr. 9106, dt. 17.7.2003, “Pėr sigurimin shėndetsor nė Republikėn e Shqipėrisė” , Ligji nr. 7870, dt. 13.04.1994, i ndryshuar, dhe “Pėr barnat dhe shėrbimin farmaceutik”, Ligji nr. 9323, dt. 25.11.2004. 75 Amendamentet e Aktit pėr Kujdesin Shėndetsor pėrcaktojnė se pagesat nga xhepi zbatohen pėr nxjerrjen e certifikatave shėndetsore me kėrkesėn e individit, protezat, kujdesin ambulator dhe rimbursimin e barnave qė jepen Page 136 113 ndryshime tė rėndėsishme nė sistemin shėndetėsor. Sidoqoftė, Akti pėr Kujdesin Shėndetėsor ėshtė vetėm njė ligj kuadėr; ai ua lė rregullimin e shumė aspekteve me rėndėsi vendimtare Kėshillit tė Ministrave dhe Ministrisė sė Shėndetėsisė nėpėrmjet legjislacionit dytėsor. Pjesa mė e madhe e kėtij legjislacioni dytėsor nuk u miratua asnjėherė, ndėrsa amendamentet e legjislacionit tjetėr (psh Akti pėr Sigurimin Shėndetėsor) pėrfunduan me mospėrputhje me dispozitat e Ligjit pėr Kujdesin Shėndetėsor. 225. Akti pėr Spitalet (2003) rregullon tė gjithė aspektet e kujdesit spitalor dhe administrimit tė spitaleve. Ai mundėson veprimet e spitaleve private dhe parashikon dhėnien e lejeve pėr spitalet nga ana e Ministrisė sė Shėndetėsisė. Ai gjithashtu rregullon planifikimin pėr spitale, si nė nivel qendror ashtu edhe nė nivel rajonal, dhe parashikon qė spitalet tė drejtohen nga njė autoritet spitalor rajonal. Ai parashikon qė baza e zhvillimit tė mėtejshėm tė sektorit tė spitaleve (publik) tė jetė njė plan shtetėror pėr spitalet, qė do tė propozohet nga Ministria e Shėndetėsisė dhe do tė miratohet nga Kėshilli i Ministrave. Kėshillit tė Ministrave i kėrkohet qė tė pėrcaktojė qartė rolin dhe funksionimin e autoriteteve spitalore rajonale dhe tė Komisionit pėr Planifikimin e Spitaleve, kriteret pėr hapjen dhe mbylljen e spitaleve si dhe pėrkufizimin e kritereve pėr tė pėrcaktuar statusin urgjent tė njė tė sėmuri nė spital, me qėllim qė ai tė kualifikohet pėr tė marrė kujdes falas. Ministrisė sė Shėndetėsisė i kėrkohet qė tė autorizojė hapjen dhe tė urdhėrojė mbylljen e njė spitali, tė pėrcaktojė kriteret e shėrbimeve mjeksore qė duhet t’u ofrojnė spitalet publike tė shtruarve nė spital dhe tė sėmurėve ambulatorė, tė pėrcaktojė organizimin, strukturėn dhe rregullat e funksionimit tė spitalit publik dhe tė propozojė planin e spitalit shtetėror. Ashtu si nė rastin e Ligjit pėr Kujdesin Shėndetėsor dhe Amendamenteve tė tij, njė pjesė e mirė e legjislacionit dytėsor pėr tė mbėshtetur zbatimin e legjislacionit tė ri nuk u miratua asnjėherė. 226. Ligji pėr Sigurimin Shėndetėsor pėrcakton kuadrin e pėrgjithshėm tė financimit tė sektorit tė shėndetėsisė, duke pėrcaktuar burimet e financimit dhe pėrgjegjėsitė pėrkatėse financiare tė agjencive tė ndryshme financuese. Ai gjithashtu e pėrcakton Institutin e Sigurimit Shėndetėsor si institucion tė pavarur publik me buxhet tė pavarur dhe cakton fazėn e sigurimit tė detyrueshėm kombėtar shėndetėsor, qė financohet nėpėrmjet tatimit pėr borderotė dhe kontributeve tė tjera. Njė amendament i vitit 2002 pėrfshinte mundėsinė e sigurimit vullnetar dhe plotėsues, pėrveē sistemit tė detyrueshėm tė sigurimit shėndetėsor, por ua linte zbatimin vendimeve tė Kėshillit tė Ministrave dhe rregulloreve tė Ministrisė sė Shėndetėsisė. Kėto nuk janė miratuar ende. Amendamenti gjithashtu e hapi sistemin pėr sipėrmarrėsit e barnave farmaceutike me shumicė dhe mundėsoi krijimin e njė komisioni pėr tė hartuar listėn pozitive tė barnave tė rimbursueshme nga Instituti i Sigurimit Shėndetėsor dhe listėn pėrkatėse tė ēmimeve, duke hapur kėshtu rrugėn pėr zhvillimin e bisedimeve tė rregullta pėr ēmimet. Pėrfundimisht, amendamenti pėrfshiu detyrimin pėr regjistrimin nė Institutin e Sigurimit Shėndetėsor dhe pagesėn e kontributeve dhe tė gjobave tė vėna pėr shkelje tė ligjit. 227. Ligji pėr Barnat Farmaceutike, i miratuar kohėt e fundit, siguron njė kuadėr tė shėndoshė pėr funksionimin e sektorit farmaceutik. Ligji u miratua nė vitin 2005 dhe pėrcakton kuadrin e veprimit pėr sektorin privat, pėrcakton kushtet pėr regjistrimin e barnave dhe dhėnien e lejeve pėr siguruesit e barnave farmaceutike, si dhe pėrcakton rolin e Qendrės Kombėtare tė Kontrollit tė Barnave (QKKB) (shih Kapitullin 4). Ligji pėrsėri bėn thirrje pėr njė numėr tė konsiderueshėm aktet nėnligjore, qė nuk janė pėrfunduar ende. me recetė kur kėto nuk rekomandohen/pėr to nuk lėshohet recetė nga njė mjek i kujdesit parėsor, ndėrhyrjet kozmetike, trajtimet nė llixha, shėrbimet tekniko-laboratorike apo shėrbimet e tjera mjeksore qė kėrkohen nga persona individualė ose juridikė, transfuzionet e gjakut pėrveēse nė raste urgjencash, dhėnien e barnave dhe furnizimeve siē e pėrcakton rregullorja e Kėshillit tė Ministrave, dhe kundrejt njė bashkėpagese prej 70% pėr kujdesin dentar pėr tė rriturit dhe vizitat jourgjente nė shtėpi. Page 137 114 228. Legjislacioni kuadėr pėr mbėshtetjen e ndryshimeve thelbėsore nė kėtė sektor ka ekzistuar, por pamundėsia pėr tė miratur legjislacionin e kėrkuar dytėsor e ka penguar zbatimin e ndryshimeve tė parashikuara. Kjo mund tė jetė njė pasqyrim i mungesės sė njė vizioni tė pėrgjithshėm tė pėrbashkėt pėr drejtimin e kėtij sektori nė tė ardhmen dhe tė njė strategjie sektoriale, qė mund tė kishte siguruar zbatimin pėrfundimtar tė legjislacionit. Nė mungesė tė njė strategjie tė pėrgjithshme, akte tė ndryshme legjislative janė ndryshuar shpeshherė nė mėnyrė fragmentare, pa siguruar koherencėn tėrėsore. Njė shqyrtim i akteve ligjore bazė pėr sektorin e shėndetėsisė, qė ėshtė kryer nga njė grup pune i Ministrisė sė Shėndetėsisė, dhe asistenca teknike ka vėnė nė dukje mospėrputhjet nė aktet e ndryshme dhe nevojėn pėr njė korrigjim sistematik menjėherė pas marrjes sė vendimit pėr njė strategji sektoriale me bazė tė gjerė, pėr tė cilėn kanė dhėnė miratimin e tyre akorėt kryesorė. 76 229. Strategjia Afatgjatė e Qeverisė pėr Zhvillimin e Sistemit Shėndetėsor shqiptar parashikon ndryshime thelbėsore organizative dhe strukturore nė sektorin e shėndetėsisė. Strategjia pėrcakton qartė vizionin sektorial pėr vitet e ardhshme dhe nxjerr nė pah ndryshimet e rėndėsishme nė mėnyrėn si do tė organizohet dhe financohet ky sektor, pėrfshirė si mė poshtė: · Riorientimin e rolit tė Ministrisė sė Shėndetėsisė larg shpėrndarjes sė shėrbimeve, drejt politikėbėrjes dhe administrimit sektorial dhe forcimin e aftėsisė sė saj rregullatore dhe mbikėqyrėse. · Mbėshtetjen gjithnjė e mė tė madhe tek Instituti i Sigurimit Shėndetėsor si financuesi kyē i shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor, ku Instituti i Sigurimit Shėndetėsor lidh kontrata tė drejtėpėrdrejta me siguruesit e shpėrndarjes sė shėrbimeve. · Decentralizimin e shpėrndarjes sė shėrbimeve, duke i shndėrruar siguruesit e kujdesit spitalor nė agjenci publike autonome nėn drejtimin e kėshillave spitalore, ndėrsa siguruesit e kujdesit parėsor faktikisht do tė veprojnė si sigurues tė pavarur ose grupe siguruesish tė pavarur. · Strukturėn e autoriteteve shėndetėsore rajonale, qė do tė ketė njė detyrė planifikuese dhe do tė ngarkohet me drejtimin e programeve kombėtare pėr shėndetin publik. 230. Zbatimi i strategjisė do tė kėrkojė ndryshime tė rėndėsishme legjislative, por disa aspekte qė i pėrkasin organizimit dhe financimit sektorial kėrkojnė sqarim tė mėtejshėm pėrpara se tė procedohet me kėto ndryshime . Njė grup pune, i pėrbėrė nga anėtarė tė stafit tė Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe tė Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor ka hartuar njė Akt tė ri pėr Kujdesin Shėndetėsor, krahas legjislacionit tė ri pėr financimin e shėndetėsisė dhe amendamenteve tė Aktit pėr Spitalet, por legjislacioni nuk ėshtė miratuar ende. Kėto projektligje do tė kėrkojnė rishikime tė mėtejshme menjėherė pas miratimit tė hollėsive tė strukturės organizative dhe financimit tė sistemit. Nė mėnyrė tė veēantė, burimet e financimit tė sektorit publik, organizimet nė grupe, blerja e shėrbimeve dhe roli i institucioneve tė ndryshme, pėrfshirė autoritetet shėndetėsore rajonale dhe siguruesit individualė kėrkojnė njė shqyrtim tė mėtejshėm pėrpara se legjislacioni tė finalizohet dhe tė miratohet. Pėrtej miratimit tė legjislacionit, ekziston nevoja qė t’i kushtohet njė vėmendje mė e madhe ndjekjes nėpėrmjet rregulloreve tė pėrshtatshme tė nevojshme pėr hyrjen nė fuqi tė akteve tė ndryshme. Ėshtė e qartė se pėrsa i pėrket reformės nė sektorin e shėndetėsisė mund tė ishte bėrė shumė mė tepėr, edhe brenda kufijve tė legjislacionit ekzistues, nė qoftė se vendimmarrja e mundshme dhe kompetencat rregullatore do tė ishin pėrdorur plotėsisht, siē parashikohen nė legjislacionin origjinal. 76 Shih Igor Tomes, Raporti Pėrfundimtar 2, “Asistencė teknike pėr hartimin e legjislacionit pėr financimin e shėndetsisė”, Ministria e Shėndetsisė, 2004. Page 138 115 C. R OLI I AKTORĖVE KRYESORĖ DHE NDRYSHIMET E NEVOJSHME C.1. Modelet organizative 231. Organizimet aktuale tė financimit dhe mbikėqyrjes sė sektorit tė shėndesisė janė tė ndėrlikuara. Figura 6.1 jep njė pamje tė pėrgjithshme tė marrėdhėnieve organizative aktuale brenda sistemit shėndetėsor nė Shqipėri. Financimi nga Instituti i Sigurimit Shėndetėsor shkon pėr pagat e mjekve tė kujdesit parėsor, pėr autoritetet shėndetėsore rajonale dhe pėr njėrin prej spitaleve rajonale (Durrės). Ministria e Shėndetėsisė ofron financim pėr shumicėn e shėrbimeve dhe siguruesve tė tjerė. Shpenzimet e vazhdueshme pėr kujdesin parėsor – jo pėr pagat – financohen nėpėrmjet Ministrisė sė Shėndetėsisė, ku pagesat kryhen nga pushtetet vendore. Ministria e Shėndetėsisė ushtron mbikėqyrje funksionale pėr tė gjitha pjesėt e sistemit shėndetėsor, nė pėrputhje me marrėdhėniet e linjės sė saj tė raportimit. Jashtė Tiranės, siguruesit e kujdesit parėsor i raportojnė drejtorisė rajonale ose drejtorisė sė rrethit tė shėndetit publik, ndėrsa siguruesit e kujdesit spitalor i raportojnė drejtorisė sė spitalit pėrkatės. Kėto drejtori vendore, nga ana e tyre, u raportojnė departamenteve pėrkatėse nė Ministrinė e Shėndetėsisė. Siē ėshtė diskutuar nė Kapitullin 5, ndėrlikimi i organizimeve ēon nė mungesė tė kontrollueshmėrisė dhe nė paefektshmėri. Figura 0.1: Organizimi i Sitemit Sh ėndetėsor (aktual) 232. Sistemi qė po zbatohet si sistem pilot aktualisht nė Tiranė ėshtė njė pėrzierje e njė modeli krejtėsisht tė decentralizuar dhe njė modeli vėrtet tė decentralizuar blerės-sigurues . Ai ruan shumė probleme qė lidheshin me mėnyrėn e mėparshme tė centralizuar dhe nuk arrin tė pėrvetėsojė pėrfitimet e STRUKTURA MBĖSHTETĖSE AMBULANCA MINISTRIA E SHĖNDETSISĖ AUTORITETI SHENDETSOR RAJONAL i TIRANES DREJTORI I SHENDETIT PUBLIK DREJTORI I QSUT DREJTORI I KUJDESIT SHENDETSOR PARESOR DREJTORI I K UJDESIT SPITALOR KUJDESI AMBULATOR AMBULANCA T POLIKLINIKAT E SPECIALIZUAR A QENDRAT SHENDETSORE SPITALET INSTITUTI i SHĖNDETIT PUBLIK INSTITUTI i SIGURIMIT S HĖNDETSOR SPITALI i SEMUNDJEVE T E MUSHKERIVE M ATERNITETI N.W.D.R.C.C N.B.T.C QENDRAKOMB KONTROLLIT BARNAVE KLINIKA DENTARE UNIVERSITARE QENDRA KOMBETARE BIOMJEKESOR QYTETE RRETHE ( 1 - 12 ) HIGJIENA E EPIDEMIOLOGJIA KUJDESI STOMATOLOGJIS E KUJDESI AMBULATOR CARE QENDRA SHENDETSORE HIGJIENA DHE KUJDESI EPIDEMIOLOGJIK KUJDESI DENTAR DREJTORI I SHENDETIT PUBLIK KUJDESI PARESOR KUJDESI SPITALOR SPITALE KUJDESI SPITALOR AMBULANCA Q ENDRA SHENDETSORE HIGJIENA DHE EPIDEMIOLO GJIA KUJDESI STOMATOLO GJISE QYTETE TE TJERA ( 13 – 36 ) POLIKLINIKE S PITALET QSUT Page 139 116 ndarjes blerės-sigurues. Autoritetet Shėndetėsore Rajonale u krijua si njė eksperiment pilot me objektivin pėr t’i konsoliduar nėn njė ombrellė funksionet mė parė tė shpėrndara tė shėndetit publik dhe tė kujdesit shėndetėsor parėsor dhe pėr tė pasur planin Autoritetet Shėndetėsore Rajonale dhe pėr t’i administruar kėto shėrbime nė Rajonin e Tiranės me qėllim qė tė optimizohet shpėrndarja rajonale e shėrbimeve. Eksperimenti Autoritetet Shėndetėsore Rajonale pėrgjithėsisht konsiderohet se nuk i ka pėrmbushur parashikimet e fillimit pėr njė sėrė arsyesh, pėrfshirė ndryshimet nė perceptimet e aktorėve tė ndryshėm tė koncepteve kyē dhe nė pronėsinė indiferente tė Qeverisė. Ndėrsa sistemi Autoritetet Shėndetėsore Rajonale inkurajonte mbajtjen e tė gjitha burimeve tė rajonit nėn drejtimin e tij, Instituti i Sigurimit Shėndetėsor vazhdonte tė mbėshteste modelin e blerjes sė drejtėpėrdrejtė mes Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor dhe siguruesve tė kujdesit parėsor dhe spitalor. Tjetėr ēėshtje ishte se, nė praktikė, Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale nuk iu dhanė as autoritetet funksional, as autoritet administrativ mbi siguruesit e shėrbimeve shėndetėsore nė rajonin e Tiranės. Pėr kėtė arsye, Autoritetet Shėndetėsore Rajonale tė Tiranės nuk arritėn ta ristrukturojnė dhe ta optimizojnė shpėrndarjen e shėrbimeve nė kėtė rajon. Ndėrsa Autoritetet Shėndetėsore Rajonale janė kontraktuar nga Instituti i Sigurimit Shėndetėsor pėr sigurimin e kujdesit parėsor, atye nuk u janė dhėnė kompetencat pėr tė vepruar si sigurues tė vėrtetė tė kujdesit. Si rezultat, janė ruajtur shpenzimet e njė shtrese administrative shtesė, ndėrsa nuk janė realizuar pėrfitimet e decentralizimit dhe vendimmarrjes rajonale. Mė tej, linjat e autoritetit dhe kontrollueshmėrisė mes Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor, Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale dhe siguruesve tė vijės sė parė kanė mbetur tė paqarta, duke e ulur nivelin e pėrgjithshėm tė kontrollueshmėrisė nė sistemin shėndetėsor nė rajonin e Tiranės. Pėr t’i vėnė nė perspektivė problemet qė ka pėrjetuar sistemi i pėrzierė nė Tiranė, e vlen tė shqyrtohet si modeli plotėsisht i decentralizuar (Figura 6.3), ashtu edhe ndarja e decentralizuar blerės-sigurues (Figura 6.2). 233. Nė njė sistem plotėsisht tė decentralizuar blerės-sigurues, Instituti i Sigurimit Shėndetėsor kontrakton drejtėpėrsėdrejti me sigurues individualė tė shėrbimeve shėndetėsore, duke eleminuar kėshtu nevojėn pėr njė Autoritet Shėndetėsor Rajonal . Nė bazė tė kėtij modeli, siguruesve individualė pėrgjithėsisht u jepet mė shumė autonomi dhe pėrgjegjėsi se sa nė bazė tė njė modeli rajonal. Ai kėrkon njė kuadėr tė pėrshtatshėm rregullator dhe struktura tė pėrshtatshme qeverisjeje, si dhe mekanizma financimi dhe kontrata me siguruesit, tė cilat pėrfshijnė stimuj qė siguruesit tė ofrojnė shėrbime shėndetėsore cilėsore nė nivelin e duhur tė kujdesit dhe nė mėnyrė sa mė tė efektshme qė tė jetė e mundur. Ai gjithashtu kėrkon qė Instituti i Sigurimit Shėndetėsor tė krijojė aftėsinė pėr t’i monitorizuar dhe t’i vėnė nė jetė siē duhet kontratat me siguruesit dhe funksionimin e tyre. Pėr tė vjelur pėrfitimet e plota tė modelit, siguruesit faktikisht do tė kenė nevojė t’u jepet njė shkallė e konsiderueshme autonomie nė drejtim dhe nė financim, me qėllim qė t’i mundėsojė ata qė tė reagojnė nė mėnyrė tė pėrshtatshme ndaj strukturave stimuluese tė mishėruara nė kontratat e veprimtarisė. Sidoqoftė, njė autonomi e tillė duhet tė jepet vetėm gradualisht, duke siguruar ndėrkohė qė siguruesit (veēanėrisht spitalet) tė kenė krijuar aftėsinė pėr ta ushtruar autonominė mė tė madhe nė mėnyrė tė pėrgjegjshme. Ndonėse ky model kėrkon aftėsi drejtuese tek timoni i secilit sigurues ose grup, niveli i talentit drejtues qė kėrkohet vlerėsohet mė pak se ai tek njė model mirėfunksionues tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale. Modeli i ndarjes blerės- sigurues ka tendencė qė tė jetė njė formė organizative mė elastike dhe i mundėson siguruesit individualė t’u pėrshtaten nė mėnyrė mė tė shpejtė stimujve, por ai gjithashtu mund tė ēojė nė fragmentarizimin dhe mungesėn e vazhdimėsisė sė kujdesit. Pėr kėtė arsye, duhet treguar kujdes qė organizimet e blerjes dhe kontratat tė strukturohen nė njė mėnyrė qė inkurajon vazhdimėsinė e kujdesit dhe krijon rrugė tė qarta. Page 140 117 Figura 0.2: Modeli A: Modeli bler ės-sigurues 234. Nė bazė tė njė modeli krejtėsisht tė decentralizuar tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale, buxheti pėr ofrimin e kujdesit shėndetėsor nė njė rajon tė caktuar do t’u caktohej Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale, qė nga ana tjetėr do tė ngarkoheshin me sigurimin e gjithė kujdesit shėndetėsor nė rajon dhe mund tė nėnkontraktonin me sigurues individualė . Shpėrndarja buxhetore mund tė bėhej ose nėpėrmjet Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor, nė formėn e njė organizimi kontraktual me Autoritetet Shėndetėsore Rajonale, ose, nė njė situatė ku nė thelb i gjithė financimi publik vjen nga tė ardhurat e pėrgjithshme, si nė rastin e Shqipėrisė, ajo mund t’u lihej Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale drejtėpėrsėdrejti nga Ministria e Financave, nė mbėshtetje tė rekomandimeve tė Ministrisė sė Shėndetėsisė. Kjo e fundit mund tė caktonte objektivat e funksionimit dhe tė monitorizonte arritjet e Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale. Autoritetet Shėndetėsore Rajonale do tė ishin pėrgjegjės pėr drejtimin e gjithė sistemit tė kujdesit shėndetėsor nė rajon, pėrfshirė gjithė spitalet, dhe do tė vendosnin pėr shpėrndarjen e fondeve tek siguruesit. Modeli i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale krijon mundėsi pėr sigurimin mė tė mirė tė vazhdimėsisė sė plotė tė kujdesit pėr tė sėmurėt se sa modeli i siguruesve dhe mundėson integrimin horizontal dhe vertikal mes siguruesve nė nivel rajonal. Sidoqoftė, pėr shkak tė strukturės sė tij organizative mė hierarkike, modeli i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale gjithashtu mbart rrezikun qė tė bėhet mė i ngurtė se modeli i siguruesve. Kjo mund tė bėjė qė siguruesit individualė tė shėrbimeve tė kenė mė pak stimuj pėr ta ofruar kujdesin shėndetėsor nė mėnyrė tė efektshme dhe efikase. STRUKTURA MBESHTETESE M INISTRIA E SHENDETSISE I NSTITUTI i SIGURIMIT S HENDETSOR INSTITUTI i SHENDETIT PU BLIK N.W.D.R.C.C N.B.T.C QENDRAKOMB KONTROLLIT BARNAVE QENDRA KOMBETARE BIOMJEKESORE AMBULANCA POLIKLINIKA TE SPECIALIZUARA Q ENDRA S HENDETSORE S PITALE KUJDES DENTAR SPITAL E QSUT H YGJIENA DHE E PIDEMIOLOGJIA (gjithė rajonet) POLIKLINIKA TE S PECIALIZUARA QENDRA SHENDETSORE K UJDESI DENTAR S PITALI i SEMUNDJEVE TE M USHKERIVE M ATERNITETI K LINIKA DENTARE UNIVERSITARE AMBULATOR P raktika tė mundshme nė grup /degėzim Praktika tė mundshme nė grup/ degėzim Page 141 118 Figura 0.3: Modeli B: Strukturat e Autoriteteve Sh ėndetėsore Rajonale Shėnim: Nė modelin e mėsipėrm Tirana jepet veēmas, sepse Autoritetet Shėndetėsore Rajonale do tė pėrfshinin gjithashtu kujdesin tretėsor nė njė model krejtėsisht tė decentralizuar. Pėrveē kėsaj, organizimi do tė ishte i njėjtė pėr tė gjitha rajonet. 235. Pėr tė vjelur pėrfitimet e tij tė plota, modeli i Autoritetet Shėndetėsore Rajo nale kėrkon drejtues shumė tė kualifikuar . Ndėrsa modeli i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale kėrkon mė pak drejtues se modeli me blerėsit, niveli i aftėsive dhe kualifikimet e drejtuesve tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale duhet tė jenė shumė mė tė larta se ato tė drejtuesve tė strukturave shėndetėsore individuale. Pėrvoja nė Tiranė tregon se mund tė jetė e vėshtirė pėr t’i gjetur nė Shqipėri aftėsitė e kėrkuara, sidomos nė qoftė se ato kėrkohen nė ēdo rajon. 236. Edhe nė sisteme dhe infrastruktura shumė tė zhvilluara tė kujdesit shėndetėsor, kalimi tek autoritetet rajonale nuk ka qenė i lehtė . Njė studim i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale nė Alberta, Kanada, erdhi nė pėrfundimin: “Pėr shkak tė burimeve tė kufizuara, vendimmarrėsit duhet tė shqyrtojnė si t’i shpėrndajnė sa mė mirė burimet e sistemit shėndetėsor. Personeli i rajoneve shėndetėsore nuk i ka domosdoshmėrisht aftėsitė pėr tė pėrcaktuar pėrparėsitė dhe pėr tė bėrė zgjedhje si t’i shpėrndajnė sa mė mirė burimet.” 77 Efektshmėria e Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale buron kryesisht nga aftėsia e tyre pėr t’i shpėrndarė fondet e disponueshme ndėrmjet siguruesve tė shėrbimeve nė rajon dhe pėr tė bėrė kompensimet e nevojshme pėr tė pėrmirėsuar cilėsinė e pėrgjithshme dhe pėr tė bėrė tė mundur pėrdorimin e kujdesit pėr tė sėmurėt. Njė shqyrtim i kohėve tė fundit i strukturave tė Autoriteteve 77 “Caktimi i pėrparėsive brenda paketave rajonale tė financimit: pėrdorimi i buxhetimit tė programeve dhe analiza margjinale” , Donaldson e tė tjerė, Canadian Health Care Research Foundation, 2001, f. i. STRUKTURA MBESHTETESE MINISTRIA E SHENDETSISE AUTORITETI SHENDETSOR RAJONAL PER TIRANEN MINISTRIA E FINANCAVE OSE I NSTITUTI i INSTITUTI i S HENDETIT PUBLIK N.W.D.R.C.C N.B.T.C QENDRAKOMB KONTROLLIT BARNAVE QENDRA KOMBETARE BIOMJEKESOR AUTORITETI SHENDETSOR RAJONAL DREJTORI i KUJDESIT PARESOR SHENDETSOR DREJTORI i KUJDESIT SPITALOR H YGJIENA DHE E PIDEMIOLOG JIA A MBULATO R POLIKLINIKA TE SPECIALIZUARA QENDRA SHENDETSOR E S PITALE Rajone tė tjera K UJDESI AMBULATOR K UJDESI D ENTAR SPITAL ET QSUT DREJTORI i KUJDESIT PARESOR SHENDETSOR DREJTORI i KUJDESIT SPITALOR H YGJIENA DHE E PIDEMIOLOG JIA AMBULATO R POLIKLINIKA TE SPECIALUZARA QENDRA S HENDETSOR E K UJDESI A MBULATOR DENTISTRY CARE LUNG DISEASES HOSPITAL MATERNITET I UNIVERSITY DENTISTRY CLINIC Marrėdhėniet e raportimit Financimi Mbikėqyrja Page 142 119 Shėndetėsore Rajonale nė Kolumbian Britanike, Kanada, erdhi nė pėrfundimin: “ Ata kanė marrė pėrsipėr pėrgjegjėsi tė rėndėsishme pėr vazhdimėsinė e plotė tė shėrbimeve pėr tė sėmurėt dhe rezultatet, si dhe pėr drejtimin e pėrgjegjshėm financiar. Nė tė gjithė spektrin e kujdesit shėndetėsor, ėshtė arritur njė nivel i paparė bashkėrendimi dhe bashkėpunimi, duke mundėsuar mobilizimin e menjėhershėm nė radhėt e siguruesve tė kujdesit kur shfaqen rreziqe ndaj shėndetit publik.” 78 Nė mungesė tė aftėsisė pėr t’i bėrė kėto kompensime, nuk ka tė ngjarė qė pėrfitimet e modelit tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale tė jenė mė tė rėndėsishme se shpenzimet pėrsa i pėrket njė shtrese shtesė tė administrimit dhe vendimmarjes. 237. Strategjia pėr Sektorin e Shėndetėsisė mbėshtet njė tjetėr hibrid mes njė modeli tė drejtėpėrdrejtė kontraktimi dhe njė modeli rajonal. Ajo parashikon kontraktim tė drejtėpėrdrejtė mes Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor dhe siguruesve autonomė, ku Autoritetet Shėndetėsore Rajonale shėrbejnė pėr njė funksion planifikimi dhe bashkėrendimi (Figura 6.4). Ky model ėshtė pėrdorur deri kohėt e fundit nė Ontario, Kanada, 7 9 por aktualisht ėshtė zėvendėsuar me njė model tė ri, qė gjithashtu e transferon shpėrndarjen e burimeve nė nivel rajonal. 80 Ėshtė e rėndėsishme qė tė vėrehet se Ministria e Shėndetėsisė nė Ontario po shėrben aktualisht si “blerėse” e shėrbimeve shėndetėsore dhe se, kėshtu, nuk ka ndonjė pėrfshirje tė ndonjė Instituti tė Sigurimit Shėndetėsor. Ndėrlikimi i marrėdhėnieve organizative qė tregohet nė Figurėn 6.4, krahasuar me dy zgjedhjet e tjera, tregon se do tė ishte edhe mė e rėndėsishme qė tė specifikoheshin qartė rolet dhe pėrgjegjėsitė relative tė aktorėve tė ndryshėm nė sistemin shėndetėsor – pėrfshirė Ministrinė e Shėndetėsisė, Institutin e Sigurimit Shėndetėsor, autoritetet rajonale dhe vendore, si dhe siguruesit e shėrbimeve – pėrpara pėrpjes sė mėtejshme tė njė modeli tė autoritetit rajonal. Duke pasur parasysh aftėsinė e kufizuar institucionale dhe drejtuese brenda sistemit shėndetėsor, vlera dhe ndikimi i agjencive vetėm ndėrtuese planifikuese, pėrveē grumbullit aktual tė drejtuesve tė kujdesit shėndetėsor, duhet tė vlerėsohen me kujdes. 238. Epėrsitė e shtrirjes sė autoriteteve shėndetėsore rajonale duhen vlerėsuar me kujdes, nė bazė tė njė vlerėsimi tė plotė tė eksperimentit pilot Autoritetet Shėndetėsore Rajonale. Autoritetet Shėndetėsore Rajonale u krijuan si model pilot dhe, si i tillė, kanė qenė njė pėrvojė e vlefshme. Sidoqoftė, si ēdo model pilot, ai meriton vlerėsim tė kujdesshėm pėr tė vendosur se ēfarė tė ardhmjeje duhet tė ketė pėr Autoritetet Shėndetėsore Rajonale. Prandaj rekomandohet qė Qeveria tė kėrkojė njė vlerėsim tė pavarur tė eksperimentit me Autoritetet Shėndetėsore Rajonale si bazė pėr tė marrė njė vendim nėse Autoritetet Shėndetėsore Rajonale duhen vazhduar, funksionet dhe qėllimi i tyre duhen ristrukturuar apo nėse ato duhen shpėrndarė. Kjo ėshtė veēanėrisht e rėndėsishme meqenėse Strategjia e Shqipėrisė pėr Sektorin e Shėndetėsisė parashikon qartė njė sistem ku Instituti i Sigurimit Shėndetėsor do tė kontraktojė drejtėpėrsėdrejti me sigurues tė veēantė tė kujdesit shėndetėsor apo me grupe siguruesish. Nė njė vend tė vogėl si Shqipėria, ku tė ardhurat e pėrgjithshme pėrbėjnė burimin kryesor tė financimit tė sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor dhe ku ka kufizime serioze tė aftėsisė drejtuese, krijimi i njė shtrese administrative shtesė nė formėn e autoriteteve shėndetėsore rajonale, qė do tė bashkėekzistonin me Institutin e Sigurimit Shėndetėsor, duket njė vlerė e diskutueshme. Rreziqet e kėtij organizimi janė mė shumė se njė shtresė administrative shtesė, e cila do tė konsumonte burimet qė, pėrndryshe, mund tė caktoheshin pėr sigurimin e drejtėpėrdrejtė tė kujdesit shėndetėsor. 78 “Raport pėr marrėveshjet mbi funksionimin e autoriteteve shėndetsore 2002/03”, Ministria e Shėrbimeve Shėndetsore e Kolumbias Britanike, f. 34. 79 Shih: http://www.health.gov.on.ca/english/publik/contact/dhc/dhc_mn.html 80 Shih: http://www.health.gov.on.ca/transformation/lhin/lhin_mn.html Page 143 120 Figura 0.4: Modeli C: Strukturat rajonale t ė planifikimit dhe tė bashkėrendimit C.2. Roli i Ministrisė sė Shėndetėsisė 239. Pavarėsisht nga zgjedhja organizative qė bėhet, Ministria e Shėndetėsisė ka nevojė tė kalojė nga roli i saj aktual si pronare dhe siguruese e shėrbimeve tek roli qė i siguron administrim sektorial . Kjo do tė thotė qė Ministria e Shėndetėsisė tė shndėrrohet nė njė organizėm, qė cakton kuadrin e pėrgjithshėm tė politikės, tė hartoė strategji pėr gjithė sistemin dhe tė ofrojė drejtim, mbikėqyrje, monitorizim cilėsor dhe funksione tė ndryshme qendrore pėr tė mbėshtetur sistemin e pėrgjithshėm shėndetėsor. Ndonėse dokumentet e kohėve tė fundit tė Ministrisė sė Shėndetėsisė duket se e mbėshtesin kėtė qėndrim, duket se ka njė ngurrim nga ana e departamenteve tė ndryshme tė Ministrisė pėr “ta lėshuar”. Projekti mė i fundit i paketės sė ligjeve ende i jep Ministrisė sė Shėndetėsisė njė kontribut tė konsiderueshėm operacional nė funksionimin e pėrditshėm tė siguruesve tė kujdesit shėndetėsor. Duke pasur parasysh nė kėtė cast nivelin e pėrgjithshėm tė aftėsisė organizative nė nivelin e siguruesit individual, kjo mund tė mos jetė dosmosdoshmėrisht e papėrshtatshme, por do tė ketė nevojė pėr njė strategji koherente pėr krijimin e aftėsive pėr tė mundėsuar kėtė kalim. C.3. Roli i Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor 240. Roli i Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor nė tė ardhmen do tė varet nga modeli organizativ qė do tė miratohet. Roli dhe pėrgjegjėsia e Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor do tė rriten nė mėnyrė tė konsiderueshme nė bazė tė modelit tė blerjes sė drejtėpėrdrejtė. Strategjia pėr Sektorin e STRUKTURA TE MBESHTETJES AMBULATOR MINISTRIA E SHENDETSISE AUTORITETI SHENDETSOR RAJONAL PER TIRANEN AUTORITETI SHENDETSOR RAJONAL D REJTORI i Q SUT D REJTORI i KUJDESIT SHENDETSOR PARESOR D REJTORI i KUJDESIT S PITALOR KUJDESI AMBULATOR A MBULATO R POLIKLINIK A TE SPECIALIZU ARA Q ENDRA S HENDETORE S PITALE INSTITUTI i SHENDETIT PUBLIK I NSTITUTI i SIGURIMIT S HENDETSOR S PITALI i SEMUNDJEV E TE M USHKERIV E M ATERNITET I N.W.D.R.C.C N.B.T.C QENDRAKOMB KONTROLLIT B ARNAVE K LINIKA DENTARE UNIVERSITAR E QENDRA KOMBETARE BIOMJEKESOR HYGJIENA DHE KUJDESI E PIDEMIOLOG KUJESI DENTAR KUJDESI A MBULATOR QENDRA S HENDETSOR E H YGIJENA DHE KUJDESI EPIDEMIOLOG K UJDESI D ENTAR POLIKLINIKE SPITAL ET QSUT Marrėdhėniet e raportimit Financimi Mbikėqyrja funksionale Mbikėqyrja e planifikimit Page 144 121 Shėndetėsisė parashikon qė Instituti i Sigurimit Shėndetėsor tė bėhet agjenti kryesor i financimeve tė sektorit publik pėr kujdesin shėndetėsor. Kjo do tė kėrkonte pėrpjekje tė rėndėsishme pėr tė krijuar aftėsitė e Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor qė ai tė veprojė si blerės i vėrtetė i shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor dhe jo thjesht si njė kanal pėr transferimin e burimeve publike tek siguruesit. Kjo gjithashtu do tė kėrkonte qė tė ngriheshin strukturat e pėrshtatshme tė kontrollueshmėrisė, si pėr Institutin e Sigurimit Shėndetėsor ashtu edhe pėr siguruesit. Nė bazė tė modelit tė kontraktimit tė drejtėpėrdrejtė, Instituti i Sigurimit Shėndetėsor faktikisht do tė kontraktonte me qindra sigurues individualė. Nė bazė tė njė sistemi tė tillė, do tė kishte njėfarė epėrsie qė siguruesit mė tė vegjėl tė shėrbimeve (profesionistėt qė veprojnė mė vete ose praktikat nė grupe tė vogla) tė inkurajoheshin qė tė krijonin degė pėr qėllime blerjeje dhe tė ndanin shpenzimet e drejtimit tė praktikės dhe shpenzimeve tė tjera. Njė sistem i drejtėpėrdrejtė kontraktimi do tė kėrkonte zyra dhe personel tė Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor nė tė paktėn ēdo rreth, ndonėse shumica e kontratave do tė kėrkonte sisteme relativisht tė thjeshtė monitorizimi. Kalimi te ky model do tė duhej tė bėhej gradualisht. Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor do t’i duhej tė zhvillonte aftėsinė e vet nė nivel qendror dhe vendor, ndėrsa do tė duhej gjithashtu kojė pėr tė bėrė tė mundur qė siguruesit tė krijonin aftėsinė e tyre pėr tė marrė pėrsipėr pėrgjegjėsi mė tė mėdha drejtimi. 241. Nė bazė tė njė modeli tė plotė tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale, ku shumica e financimit pėr sektorin publik vjen nga tė ardhurat e pėrgjithshme, nevoja pėr Institutin e Sigurimit Shėndetėsor do tė ishte e debatueshme. Fondet pėr sektorin publik mund t’u caktohen drejtpėrsėdrejti Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale nga ana e Ministrisė sė Financave, mbėshtetur tek rekomandimet dhe objektivat e funksionimit tė pėrcaktuara nga Ministria e Shėndetėsisė. Nga ana tjetėr, nė qoftė se financimi mbetet i pėrzierė, Instituti i Sigurimit Shėndetėsor mund tė mbetet agjenti blerės, qė kontrakton me Autoritetet Shėndetėsore Rajonale pėr shpėndarjen e tė gjitha shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor nė rajon. Sidoqoftė, shpenzimet dhe pėrfitimet e dy organeve administrative, Instituti i Sigurimit Shėndetėsor dhe Autoritetet Shėndetėsore Rajonale, do tė duhej tė vlerėsoheshin me kujdes, duke pasur parasysh pėrmasat e vogla tė vendit. Ekziston njė rrezik i konsiderueshėm se Instituti i Sigurimit Shėndetėsor dhe Autoritetet Shėndetėsore Rajonale do tė pėrfundonin nė tė njėjtėn gjendje nė Tiranė, ndėrsa shtresa shtesė e Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale i shton pak pėrfitim sistemit tė ri. C.4. Roli i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale dhe i pushtetit vendor 242. Shtrirja e modelit tė plotė tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale do tė sillte si rezultat qė autoritetet shėndetėsore tė bėheshin de facto siguruesi i shėrbimeve nė ēdo rajon. Siē vihet re mė sipėr, kjo ėshtė thelbėsore nė qoftė se duhen realizuar pėrfitimet e decentralizimit. Ky rol i zgjeruar i Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale do tė kishte tė ngjarė tė ēonte nė njė rol mė tė vogėl tė pushteteve vendore dhe tė Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor, ndonėse ka ende hapėsirė tė konsiderueshme pėr kontribut dhe pėr “zė” nė njė sistem tė decentralizuar, siē ėshtė, pėr shembull, pėrfaqėsimi nė kėshillin e Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale. 243. Nė bazė tė njė modeli tė drejtėpėrdrejtė blerjeje, Autoritetet Shėndetėsore Rajonale nė thelb mund tė tė zhdukeshin . Mund tė jetė e mundur qė Autoritetet Shėndetėsore Rajonale dhe/ose Autoritetet e tjera Shėndetėsore Rajonale tė mbahen si organizma rajonale tė planifikimit, por pėrvoja gjetkė ka treguar se kėto janė me pėrdorim tė kufizuar. Roli i pushteti vendor mund tė zgjerohet ndjeshėm nė bazė tė modelit tė decentralizuar, pėrfshirė nė pjesėmarrjen e vendimmarrjes me lloje tė ndryshėm siguruesish. Pėr shembull, nė kėshillat rajonalė tė shėndetėsisė ose nė kėshillat vendosrė tė qendrave shėndetėsore mund tė ketė pėrfaqėsim tė pushtetit vendor, rajonal dhe/ose pėrfaqėsim tė drejtėpėrdrejtė tė qytetarėve (shih Tabelat 6.2 dhe 6.3 pėr shembuj nga vende tė tjera). Kėto lloj nismash do tė duhet tė mbėshteten nėpėrmjet masave tė veēanta pėr krijmin e aftėsive, qė do tė ofronin kualifikimin thelbėsor pėr procedurat dhe funksionet qeverisėse tė kėshillave. Page 145 122 C.5. Roli i siguruesve tė shėrbimeve 244. Siguruesit ka tė ngjarė tė ndikohen mė sė shumti nga zgjedhja e modelit organizativ . Nė bazė tė modelit tė decentralizuar, siguruesit aktualė tė shėrbimeve thjesht do tė ndryshonin marrėdhėniet e tyre tė raportimit nga Ministria e Shėndetėsisė tek Autoritetet Shėndetėsore Rajonale. Sipas modelit tė blerėsit tė drejtėpėrdrejtė, nga ana tjetėr, ata gradualisht do tė fitonin mė shumė autonomi, ku siguruesit e kujdesit parėsor potencialisht do tė bėhen sigurues krejtėsisht tė pavarur dhe spitalet do tė bėhen ndėrmarrje ose agjenci publike autonome ose gjysmė-autonome. 245. Statusi ligjor dhe struktura organizative pėr mjekėt e kujdesit parėsor do tė duhej tė rishikohej. Strategjia pėr Sektorin e Shėndetėsisė parashkon qė mjekėt e kujdesit parėsor do tė veprojnė si profesionistė individualė autonomė ose nė praktika nė grup, tė kontraktuar nga Instituti i Sigurimit Shėndetėsor. Ky ėshtė modeli qė kanė miratuar shumė vende tė rajonit tė EAQ-s. Nė kėto vende, siguruesit e kujdesit shėndetėsor parėsor (KSHP) nė thelb janė privatizuar dhe po veprojnė si sipėrmarrės tė pavarur, tė cilėt kanė kontrata tė veēanta me Institutin e Sigurimit Shėndetėsor. Ndėsa ky mund tė jetė njė model i mundshėm nė zonat qytetėse, zbatueshmėria e kėtij modeli nė zonat fshatare meriton njė shqyrtim tė mėtejshėm. Zgjedhjet e tjera pėr t’u marrė nė shqyrtim pėr zonat fshatare mund tė jenė organizatat shėndetėsore nė bazė bashkėsie me tė cilat Instituti i Sigurimit Shėndetėsor do tė lidhte mė pas kontratė (shih tabelėn 6.1) ose do t’u kėrkonte grupeve tė mjekve tė pėrgjithshėm tė merrnin gjithashtu pėrgjegjėsi pėr zonat fshatare, ku sipas kontratės sė Institutit tė Sigurimit Shėndetėsor duhet tė shėrbejė njė infermiere ose mami. Modele tė ndryshme organizative mund tė kenė rezultat pėr vende tė ndryshme dhe duhen hulumtuar mė tej nė kuadrin shqiptar. Pavarėsisht nga forma pėrfundimtare organizative qė miratohet pėr kujdesin parėsor, nė praktikė do tė nevojitet kualifikim i veēantė dhe krijim i aftėsive, nė qoftė se Instituti i Sigurimit Shėndetėsor do tė kontraktojė drejtėpėrsėdrejti me siguruesit e shėrbimeve shėndetėsore. Aftėsi do tė jetė e nevojshme tė krijohen edhe nė nivelin e Instituti i Sigurimit Shėndetėsor pėr t’i mundėsuar tė sėmurėt qė tė zgjedhin mjekun e tyre tė kujdesit parėsor dhe tė bėjnė ndryshime, nė qoftė se dėshirojnė, nė intervale tė caktuara. 246. Strategjia pėr Sektorin e Shėndetėsisė parashikon qė pėrfundimisht siguruesit spitalorė tė bėhen organizata publike autonome, qė do tė drejtohen nga njė kėshill , ndėrsa Ministria e Shėn- detsisė do tė ruajė tė drejtėn pėr tė emėruar drejtorin e spitalit. Kjo tregon konfliktin e brendaqenėsishėm mes dhėnies sė njė autonomie mė tė madhe siguruesve nėn drejtimin e kėshillave tė tyre dhe ngurrimit tė Ministrisė sė Shėndetėsisė pėr t’u tėrhequr nga shpėrndarja e shėrbimeve. Me kalimin e kohės, Ministria e Shėndetėsisė duhet tė tėrhiqet plotėsisht nga emėrimi i drejtuesve tė spitaleve dhe tė strukturave tė tjera tė kujdesit shėndetėsor. Nė vartėsi tė modelit organizativ qė do tė zgjidhet, emėrimi i drejtorėve tė spitaleve do tė bėhet pėrgjegjėsia e kėshillit spitalor ose e njė organi tjetėr qeverisės (shih tabelėn 6.3). Sipas njė modeli tė Autoriteteve Shėndetėsore Rajonale, drejtori i autoritetit shėndetėsor zgjedh postet drejtuese kyē pėr siguruesit e shėrbimeve nė rajon. Autonomia drejtuese gjithashtu sjell pėr pasojė qė drejtuesit sigurues mund tė vendosin lirisht pėrsa i pėrket nevojave dhe profileve tė stafit dhe mund t’u jepet liri qė tė punėsojnė dhe tė shkarkojnė nga puna personelin e spitaleve brenda standardeve tė caktuara. 247. Ndryshimet nė strukturėn e pagesės sė do tė jenė tė efektshme vetėm nė qoftė se siguruesve u jepet njė autoritet mė i madh nė lidhje me shpėrndarjen e burimeve brenda njė buxheti tė dhėnė. Ky do tė jetė njė ndryshim i rėndėsishėm, meqenėse, me pėrjashtim tė nja dy a tri programeve pilot, shkalla e autonomisė financiare nė sistemin shėndetėsor ėshtė aktualisht shumė e vogėl. Sidoqoftė, ka shkallė tė ndryshme tė autonomisė financiare dhe Qeveria e Shqipėrisė do t’i duhet tė bėjė zgjedhje tė qarta nė pėrcaktimin e kufijve tė kėsaj autonomie. Ndėr disa prej ēėshtjeve qė do tė duhet tė trajtohen nė Page 146 123 kėtė fushė, pėrfshihen: 81 (i) tė drejtat e vendimit mbi kontributet e punės (punėsimi, shkarkimi, nivelet e pagave, pagesa pėr funksionimin); (ii) tė drejtat e vendimit mbi asetet dhe kontributet e kapitalit (pronėsia, eleminimi, marrja hua dhe pėr ēfarė qėllimesh – kapital apo pėr shfrytėzim, certifikata e domosdoshmėrisė ose procedura tė tjera tė autorizimit pėr marrjen/vėnien nė pnė tė disa pajisjeve, zhvlerėsim dhe zėvendėsim i aseteve), (iii) tė drejtat e vendit mbi contribute tė tjera si furnizimet, farmaceutikėt etj; (iv) pambrojtja e tregut (shkalla nė tė cilėn spitalet janė nė rrezik pėr funksionimin e tyre, nėse humbasin tė ardhura meqenėse kurojnė mė pak tė sėmurė apo, pėrkundrazi, nėse fitojnė tė ardhura meqenėse kurojnė mė shumė tė sėmurė 82 ); dhe (v) statusi i pėrhershėm i kėrkuesit. 83 248. Nė afat tė mesėm, dhėnia e autonomisė sė plotė drejtuese spitaleve, pėrfshirė atė mbi vendimet e profilit, tė fushės sė dėshiruar tė shėrbimeve qė do tė ofrohen dhe investimet e mėdha, nuk ėshtė e kėshillueshme nė kuadrin shqiptar . Po ashtu, nė afat tė mesėm nuk ėshtė e kėshillueshme qė spitaleve t’u jepet autonomi e plotė financiare nė masėn qė atyre t’u lejohet tė marrin hua nė rrugė tregtare pėr investime. Nga ana tjetėr, ndėrsa aftėsia drejtuesi e siguruesve rritet, siguruesve duhet t’u jepet njė autonomi mė e madhe mbi shpėrndarjen e burimeve njerėzore dhe financiare brenda njė buxheti tė caktuar, pėrfshirė postet qė do tė plotėsohen me personel dhe rrogat, dhe atyre duhet t’u jepet e drejta tė vendosin nė lidhje me pėrdorimin e kursimeve tė mundshme, qė do tė arrihen nė bazė tė kontratave me Institutin e Sigurimit Shėndetėsor. Kalimi tek spitale mė autonomė duhet tė jenė njė proces gradual, ku shpejtėsia dhe shkalla e autonomisė do tė jepet nė pėrpjestim me aftėsinė e siguruesve pėr tė treguar aftėsi dhe gatishmėri pėr vetėqeverisje duke arritur gradualisht objektiva nė rritje tė funksionimit. 249. Kalimi drejt autonomisė mė tė madhe drejtuese dhe financiare tė siguruesve tė kujdesit shėndetėsor do tė kėrkojė krijimin e aftėsive tė personelit nė tė gjitha nivelet e sistemit shėndetėsor, proces ky i kushtueshėm . Kjo do tė pėrfshijė kualifikimin nė drejtimin dhe kontrollin financiar, si dhe udhėzime tė qarta pėrsa i pėrket caqeve dhe prerogativave qė lidhen me transaksione financiare. Lidhja autonomi-kontrollueshmėri ėshtė veēanėrisht e rėndėsishme nė fushėn financiare dhe duhet shprehur qartė nėmėpėrmjet kontratave tė funksionimit, standardeve tė llogarisė dhe kėrkesave tė raportimit. Ajo ka gjithashtu ndėrlikime shumė mė tė gjera, meqenėse ajo ėshtė njė pjesė e rėndėsishme e sistemit stimulus qė ndikon drejtėpėrsėdrejti nė funksionimin e siguruesve shėndetėsorė pėrsa i pėrket volumit tė shėrbimeve qė ofrohen, cilėsisė sė kujdesit dhe, nė njė masė tė madhe, pagesave informale (shih Kapitullin 3). Krijimi i kėtyre sistemeve tė kontrollit dhe kontrollueshmėrisė ėshtė njė sipėrmarrje e rėndėsishme dhe duhet tė lidhet ngushė me nevojat dhe veprimtaritė pėr kualifikim. 81 Pėr njė shqyrtim mė tė thellė tė problemeve, shih: Martin McKee dhe Judith Healy (eds.), “Spitalet nė njė Evropė nė ndryshim” , “European Observatory on Health Care Sistems”, Open University Press, Buckingham, 2002, f. 186- 194. 82 Po aty , f. 191. 83 Statusi i pėrhershėm i kėrkuesit pėrkufizohet si shkalla e pėrgjegjėsisė financiare, qė lidhet si me aftėsinė pėr t’i ruajtur kursimet ashtu edhe pėrgjegjėsinė pėr humbjet financiare (borxhi). Statusi i pėrhershėm i kėrkuesit i njė spitali ėshtė stimuli kyē pėr tė krijuar kursime dhe fitime tė efektshmėrisė. Page 147 124 Kutia 0.1: Qeverisja e kujdesit sh ėndetėsor parėsor Modeli i kontraktuesit tė pavarur – Bullgaria – Mjekėt e kujdesit parėsor nė Bullgari kanė statusin ligjor tė kontraktorėve tė pavarur dhe jo atė tė nėpunėsve civilė. Tė gjithė mjekėt e kujdesit parėsor, tė cilėt dėshirojnė tė lidhin kontrata me Fondin Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor, duhet tė regjistrohen si praktika mė vete ose si praktika nė grup dhe mjekėt lidhin kontrata me Fondin Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor (NHIF). Njė mjek, i cili nuk lidh kontratė me Fondin, mund t’u ofrojė shėrbime tė sėmurėve privatė kundrejt njė pagese private. Praktikat e veēanta dhe praktikat nė grup kanė tė drejtėn tė marrin pronėsinė e godinave dhe tė pajisjeve mjeksore ose t’u paguajnė qira tė ulta bashkive pėr dhomat kėshillimore tė ish poliklinikave publike. Nga ana tjetėr, mund tė pėrdoren godina qė janė nė pronėsi private or zyra pėr tė cilat qiraja paguhet privatisht. Pėr kujdesin shėndetėsor paguhet nė pėrputhje me Kontratėn Kuadėr Kombėtare, qė ėshtė nėnshkruar mes Fondit Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor dhe pėrfaqėsuesve tė organizatave profesionale tė mjekve dhe dentistėve. Modeli i kooperuar – Costa Rica – Siguruesit e kontraktuar e kryejnė punėn e tyre nėn mbikėqyrjen e pėrgjithshme tė Fondit tė Sigurimit Shėndetėsor dhe Ministrisė sė Shėndetėsisė, por ruajnė administrimin e drejtėpėrdrejtė tė burimeve dhe objektivave tė tyre tė sipėrmarrjes. Qeverisja e siguruesit tė kontraktuar pėrcaktohet plotėsisht nga organizimi i siguruesit. Ngrihet njė kėshill drejtues qė pėrfshin personelin e kooperativės dhe, nė disa raste, anėtarė tė bashkėsisė; nė rastin e klinikave tė sektorit privat, krijohen kėshilla private drejtuese; dhe nė rastin e Universitetit, pėr mbikėqyrje krijohet njė kėshill i pėrbashkėt me Universitetin. Organizimi i brendshėm i siguruesve tė kontraktuar varet krejtėsisht nga udhėheqja. Udhėheqja emėrohet nga njė kėshill administrativ, qė vetė zgjidhet ēdo dy vjet nga Asambleja e Pėrgjithshme. Modeli i bashkėadministrimit tė bashkėsisė – Peru – Shėrbimet shėndetėsore nė nivelin e bashkėsisė bashkėadministrohen me anė tė njė komiteti tė anėtarėve tė zgjedhur tė bashkėsisė, qė quhet CLAS ( Comite Local de Administracion de Salud (Komiteti Vendor i Administratės sė Shėndetit)) . CLAS administron dhe drejton burimet financiare qė transferohen nga thesari publik pėr qėllime tė ofrimit tė shėrbimeve shėndetėsore pėr bashkėsinė. CLAS ėshtė njė agjenci private, jofitimprurėse qė ėshtė e regjistruar nė mėnyrė tė ligjshme, pėrbėhet nga tre anėtarė tė zgjedhur nga bashkėria dhe tre anėtarė tė bashkėsisė tė zgjedhur nga drejtuesi i strukturės shėndetėsore. Anėtari i shtatė ėshtė drejtuesi i strukturės, i cili zakonisht ėshtė mjeku kryesor dhe merr pjesė nė tė gjitha vendimet e CLAS-it dhe plotėson skemėn e bashkėadministrimit. Tre anėtarė formojnė Kėshillin e Drejtorėve. Tė gjithė anėtarėt punojnė gratis pėr njė periudhė trevjeēare, pas tė cilės zgjidhen anėtarė tė rinj. Anėtarėt mund tė zėvendėsohen pėrpara pėrfundimit tė mandatit tė tyre pėr shkak tė moskryerjes sė pėrgjegjėsive. Modeli i kėshillave tė bashkėsisė – Kebek, Kanada – Centres locaux des services communautaire (CLSCs) (Qendrat vendore tė shėrbimeve komunitare) janė sigurueset e vetme tė kujdesit nė shtėpi, shėndetit publik dhe disa shėrbimeve tė specializuara pėr individė, siē janė programet pėr shėndetin mendor tė fėmijėve. Shumica e CLSC-ve kanė orar tė zgjatur (mbrėmjeve dhe ndonjė fundjavė) duke ofruar zgjidhje tė reja ndaj klinikave private ku shkohet pėr vizitė dhe departamenteve tė emergjencės. Gjithashtu CLSC-tė kanė kėshilla tė zgjedhur, qė pėrbėhen nga anėtarė tė bashkėsisė, konsumatorė, personel mjeksor dhe punonjės, tė fondacionit pranė agjencisė dhe drejtorit ekzekutiv tė agjencisė. Modeli i Kebekut lejon pėrfaqėsimin e gjerė dhe inkurajon pėrfaqėsimin nga grupe tė bashkėsisė. Meqenėse njė numėr i mad hi anėtarėve tė kėshillit tė drejtorėve zgjidhen nė Asambletė Rajonale publike, tipari i kontrollueshmėrisė ėshtė i brendaqenėsishėm. Page 148 125 Kutia 0.2: Strukturat drejtuese dhe organizative t ė spitaleve Struktura organizative e spitaleve po pranohet gjithnjė e mė shumė si njė pėrcaktues i rėndėsishėm i funksionimit tė spitaleve. Literatura e mėparshme pėr funksionimin e spitaleve pėrqendrohej kryesisht te ndikimi i simujve qė burojnė nga mjedisi i jashtėm. Nė mėnyrė tė veēantė, u studjuan shumė mekanizmat e pagesės dhe presionet konkurruese. Por pėrqendrimi vetėm tek stimujt e jashtėm pranon se funksionimi i spitaleve ėshtė rezultat i njė procesi racional tė pėrshtatjes ndaj pėrcaktuesve tė jashtėm. Kjo mėnyrė shpėrfill mundėsinė qė struktura organizative e spitaleve mund tė zbusė ēfarėdo presioni qė vjen nga mjedisi i jashtėm. Funksionimi i spitaleve pėrcaktohet nga ndėrveprimi i stimujve tė jashtėm dhe strukturės organizative. Nė kėtė kuadėr, funksionimi i spitaleve ndryshohet pozitivisht duke ndėrmarrė reforma plotėsuese dhe sinergjike si pėr mjedisin e jashtėm ashtu edhe pėr strukturėn organizative tė spitaleve apo rrjetet e spitaleve. E vetme, asnjėra nuk ėshtė e mjaftueshme pėr tė ndryshuar funksionimin e organizimeve. Nė qoftė mjedisi i jashtėm nuk krijon presione tė funksionimit, spitalet nuk do tė kenė asnjė arsye qė tė pėrpiqen pėr njė funksionim tė shkallės sė lartė. Sidoqoftė, edhe me njė mjedis tė jashtėm tė mirėstrukturuar, drejtimi dhe shkalla e ndryshimit tė funksionimit tė spitaleve mund tė ndryshohet nga struktura organizative e spitalit. Kėshtu, modeli sinergjik mes mjedisit tė jashtėm dhe strukturės organizative tė spitaleve sė bashku krijon stimujt me tė cilat pėrballen spitalet dhe, kėshtu, lidhja e tyre ėshtė me rėndėsi vendimtare pėr ta ndryshuar funksionimin organizativ nė mėnyrė tė suksesshme. Tabela e mėposhtme pėrshkruan strukturat kryesore tė qeverisjes, qė ekzistojnė aktualisht nė Evropėn Qendrore dhe Lindore: Vendi Statusi qeverisės Drejtori i emėruar nga: Kroacia Agjenci e veēantė ligjore Kryetari i bashkisė Estonia Tre lloje spitalesh jouniversitarė (a) bashkiakė jo pėr pėrfitime (b) shoqėri me kapital tė pėrbashkėt (c) trusti (a) kryetari i bashkisė (b) kėshilli i shoqėrisė (c) kėshilli i trustit Gjeorgjia Ndėrmarrje thesari (ndėrmarrje shtetėrore vetėfinancuese) si agjenci tė veēanta ligjore, qė funksionojnė nė bazė tė Ligjit pėr Ndėrmarrjet Ministri i Shėndetėsisė Hungaria (a) Agjenci e veēantė ligjore qė mund tė hyjė nė marrėveshje kontraktuale, (b) njėsi buxhetore sipas ligjit pėr financat publike Bashkia (asambleja ose kryetari i bashkisė) Lituania Institucionet jofitimprurėse nė bazė tė Ligjit pėr Institucionet e Kujdesit Shėndetėsor nga qershori 1996 Vetė pushteti vendor Polonia Njėsi buxhetore; legjislacioni i kaluar pėr ‘njėsitė e pavarura’ Vetė pushtetit vendor Rumania Njėsitė jashtė-buxhetore qė veprojnė nė bazė tė Ligjit pėr Financat Publike qė nga viti 1998 Autoriteti shėndetėsor i rrethit, mbėshtetur te kriteret e Ministrisė sė Shėndetėsisė Mbėshtetur tek: Martin McKee dhe Judith Healy (eds.), “Spitalet nė njė Evropė qė ndryshon”, “European Observatory on Health Care Sistems”, Open University Press, Buckingham, 2002, f. 177-186. C.6. Roli i pjesėmarrėsve tė tjerė kryesorė 250. Nė sistemet moderne tė kujdesit shėndetėsor Instituti i Shėndetit Publik luan njė rol kyē pėr tė mbėshtetur administrimin e pėrgjithshėm tė sistemit . Pėr shembull, Rrjeti Kombėtar i Instituteve tė Shėndetit Publik nė Shtetet e Bashkuara e pėrcakton njė Institut tė Shėndetit Publik kėshtu: “ Njė Institut i Shėndetit Publik (PHI) ėshtė njė agjenci shumėsektoriale e aftė qė tė funksionojė si njė kryefaktor pėr tė pėrmirėsuar statusin shėndetėsor dhe pėr tė nxitur risi nė sistemet shėndetėsore ” 84 , ndėrsa Instituti finlandez i Shėndetit Publik nėnvizon sa mė poshtė si funksionet e tyre kyē: Kėrkimet, funksionet prej eksperti, monitorizimi i shėndetit, shėrbimet pėr shėndetin publik, edukimin dhe kualifikimin, 84 Rrjeti kombėtar i Instituteve tė Shėndetit Publik , http://www.nnphi.org/what.htm Page 149 126 bashkėpunimin ndėrkombėtar, zhvillimin, vlerėsimin dhe kryerjen e kėrkimeve laboratorike, si dhe pjesėmarrjen nė shpėrndarjen e informacionit pėr shėndetin dhe edukimin shėndetsor. 8 5 251. Strategjia e Shqipėrisė pėr Shėndetin Publik dhe Nxitjen e Shėndetit tė Mirė parashikon njė rol tė zgjeruar tė Institutit tė Shėndetit Publik nė kėto linja, pėrveē tė qenit pėrgjegjės pėr mbrojtjen e shėndetit dhe shėndetin e mjedisit. Sidoqoftė, deri mė sot, Institutit tė Shėndetit Publik nuk i janė dhėnė as mandati i plotė, as burimet pėr t’i kryer nė mėnyrė tė efektshme funksionet e zgjeruara tė njė institute modern tė shėndetit publik. Duke pasur parasysh rolin e rėndėsishėm qė Instituti i Shėndetit Publik mund tė luajė nė njė sektor tė reformuar tė shėndetėsisė, pėrfshirė nė fushėn e grumbullimit, analizės dhe dhėnies sė informacionit shėndetsor Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe publikut, Institutit tė Shėndetit Publik duhet t’i jepen burimet dhe kompetencat pėr t’i zgjeruar funksionet e tij dhe pėr t’u shndėrruar nė njė institut modern tė shėndetit publik, siē pėrvijohet nė kėtė Strategji. 252. Shoqata Mjeksore ėshtė njė aktor i rėndėsishėm nė sistemin shėndetsor modern. Teksa rolet dhe marrėdhėniet e raportimit tė mjekve kalojnė nga zyrtarėt tek profesionistėt e pavarur, do tė nevojiten struktura tė reja pėr tė ofruar drejtimin etik, pėr tė pėrmbushur funksionet e regjistrimit dhe tė dhėnies sė lejeve dhe pėr tė monitorizuar standardet e cilėsisė dhe ato profesionale, pėrfshirė disiplinėn. Njė shoqatė mjeksore e efektshme (urdhri i mjekve) mund tė luajė njė rol tė rėndėsishėm pėr vendosjen dhe ruajtjen e ciėsisė dhe standardeve dhe, nėpėrmjet kėsaj, mund tė kryejė funksione tė vlefshme pėr mbėshtetjen e tė sėmurėve. Nė nivel rajonal dhe vendor, ata gjithashtu mund ofrojnė njė kontribut tė dobishėm nė kėshillat shėndetsore dhe nė agjencitė e planifikimit, ndonėse duhet bėrė kujdes qė tė shmangen konfliktet e interesit. Pėr shembull, shoqata mjeksore mund tė pėrfshihet vetėm pėr tė dhėnė njė kontribut teknik, pa pasur tė drejtėn e votės pėr rezultatin pėrfundimtar. Sidoqoftė, duhet mbajtur parasysh se, nė qoftė se nuk ekzistojnė strukturat e pėrshtatshme tė drejtimit dhe kontrollit, njė grup i tillė shpejt mund tė shndėrrohet nė njė shoqatė sindikaliste ose njė grup mbėshtetjeje pėr profesionin e mjekut. Nė shumė vende pėrdoren dy grupe, ku njėri merr role “sindikaliste” dhe tjetri role profesionale tė monitorizimit dhe dhėnies sė lejeve. Duke pasur parasysh gjendjen e pėrgjithshme tė administrimit nė Shqipėri, ky mund tė jetė njė model i parapėlqyeshėm. D. F ORCIMI I KONTROLLUESHMĖRISĖ SĖ S EKTORĖVE 253. Strategjia e Shqipėrisė pėr Sektorin e Shėndetėsisė dhe reformat e propozuara kėtu sjellin ndryshime tė konsiderueshme pėrsa i pėrket roleve dhe pėrgjegjėsive tė aktorėve tė ndryshėm nė kėtė sektor dhe do tė kėrkojnė pėrpjekje tė bashkėrenduara pėr ta forcuar kuadrin e kontrollueshmėrisė nė kėtė sektor . Ministria e Shėndetėsisė do tė marrė rolin e politikėbėrjes dhe tė administrimit dhe gjithnjė e mė shumė do tė tėrhiqet nga ofrimi i shėrbimeve dhe financimi i kujdesit shėndetsor. Instituti i Sigurimit Shėndetsor do tė marrė pėrgjegjėsi tė plotė pėr financimin e kujdesit shėndetsor, kanalizimin e buxhetit tė Qeverisė pėr shėndetin tek siguruesit e kujdesit shėndetsor, duke i kontraktuar ata qė t’i ofrojnė popullsisė njė gamė tė caktuar shėrbimesh kundrejt njė ēmimi tė caktuar. Siguruesve tė shėrbimeve do t’u jepet njė autonomi mė e madhe pėr tė vendosur si t’i ofrojnė mė sė miri kėto shėrbime dhe funksionimi i tyre do tė vlerėsohet kundrejt njė grupi tė caktuar standardesh tė funksionimit. Kėto ndryshime do tė kėrkojnė investime pėr krijimin e strukturave tė reja qeverisėse nė mėnyrė qė tė sigurohet kontrollueshmėria e duhur e tė gjithė aktorėve. 254. Raporti i Bankės Botėrore pėr Zhvillimin i vitit 2004 pėrdor njė kuadėr, qė mbėshtetet nė tre boshte, pėr tė analizuar marrėdhėniet e kontrollueshmėrisė mes politikėbėrėsve dhe siguruesve tė shėrbimeve; klientėve dhe siguruesve tė shėrbimeve; dhe klientėve/qytetarėve dhe politikėbėrėsve nė njė 85 Instituti finlandez i Shėndetit Publik, http://www.ktl.fi/portal/english/ Page 150 127 situatė ku Qeveria nuk ėshtė e pėrfshirė mė drejtėpėrsėdrejti nė shpėrndarjen e shėrbimeve (shih tabelėn 6.1). Ky kuadėr pėrdoret kėtu pėr tė shqyruar masat e mundshme qė do tė duhen tė merren pėr tė siguruar kontrollueshmėrinė e duhur nė sektorin e ristrukturuar tė shėndetėsisė, siē parashikohet. Kutia 0.3: Kuadri qeveris ės i siguruesit tė shėrbimeve, mbėshtetur tek Raporti pėr zhvillimin nė botė i vitit 2004 Kuadri qeverisės i Raportit pėr Zhvillimin nė Botė i vitit 2004 pėrfshin tri rrugė tė kontrollueshmėrisė: rrugėn e gjatė, qė shkon nga qytetarėt tek politikėbėrėsit tek siguruesit, kur qytetarėt shprehin nivelin e tyre tė kėnaqėsisė me ofrimin e shėrbimeve nėpėrmjet zėrit tė tyre ose drejtėpėrsėdrejti nė qeveri apo nėpėrmjet mekanizmit tė mbėshtetur nė mėnyrė tė pavarur pėr tė kėrkuar informacion nga qytetarėt (psh sistemit tė katerlave) ose nė mėnyė jo tė drejtėpėrdrejtė, ku zgjedhin politikėbėrėsit me anė tė zgjedhjeve. Pjesa e dytė e rrugės sė gjatė i lidh politikėbėrėsit me siguruesit nėpėrmjet tre mekanizmave kryesorė: (i) kuadrit legjislativ dhe rregullator; (ii) sistemit stimulus, dhe (iii) monitorizimit tė rregullt tė funksionimit tė siguruesve kundrejt objektivave tė konsoliduar tė funksionimit. Rruga e shkurtėr e kontrollueshmrisė ėshtė ajo kur qytetarėt ua kthejnė informacionin drejtėpėrsėdrejti siguruesve tė shėrbimeve, mė kryesisht duke ndryshuar zgjedhjen e siguruesit tė shėrbimeve, nė qoftė se nuk janė tė kėnaqur me njė sigurues tė caktuar. Njė tjetėr dimension i rrugės sė shkurtėr ėshtė qė qytetarėt tė jenė drejtėpėrsėdrejti pjesėmarrės nė procesin e vendimmarrjes nė lidhje me siguruesit e shėrbimeve nėpėrmjet, pėr shembull, pėrfaqėsimit tė bashkėsisė nė kėshillat qeverisėse tė siguruesve ose nė kėshillat shėndetėsore tė bashkėsisė. Figura 1: kuadri qeverisės – marrėdhėniet kyē tė pushtetit Burimi: World Development Report 2004: Making Services Work for Poor People p. 49 D.1. Kontrata mes Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe siguruesve tė shėrbimeve 255. Vendosja e njė sistemi tė fuqishėm pėrsa i pėrket kontrollueshmėrisė sė siguruesve do tė jetė veēanėrisht e rėndėsishme nė qoftė se siguruesve u jepet njė autonomi mė e madhe drejtuese dhe financiare. Marrėdhėniet mes Ministrisė sė Shėndetėsisė dhe siguruesve tė shėrbimeve (kontrata) do tė pėrcaktohej pėrmes tre mekanizmave kryesorė: (i) njė kuadėr legjislativ dhe rregullator i rishikuar qė pėrcakton rolet, statusin ligjor, strukturat qeverisėse, detyrimet dhe kėrkesat e raportimit nga ana e tė gjithė aktorėve tė interesuar, (ii) njė sistem i treguesve tė pėrcaktuar tė funksionimit kundrejt tė cilėve do Shteti Ofruesit e shėrbimit Qytetarėt/klientėt Jo tė varfėr Nė vijė tė parė Koalicione/gjith Menaxhimi Tė varfėr Organizatat Politikanėt Krijuesit e politikave Tė varfėr Rruga e shkurtėr Page 151 128 tė monitorizohet dhe vlerėsohet veprimtaria e siguruesve, dhe (iii) njė sistem pėr tė grumbulluar dhe analizuar tė dhėnat me qėllim qė tė pėrcaktohet si ka qenė veprimtaria e siguruesve kundrejt treguesve tė pėrcaktuar, nė mėnyrė individuale dhe nė tėrėsi. Pėr tė siguruar krijimin e njė sistemi tė kėnaqshėm tė kontrollueshmėrisė nė secilėn prej kėtyre fushave do tė kėrkohet njė sasi shumė e madhe pune. 256. Ndėrsa rishikimet e kuadrit legjislativ dhe rregullator do tė jenė tė ngutshme, krijimi i standardeve tė funksionimit dhe i njė sistemi pėr tė monitorizuar dhe analizuar funksionimin do tė kėrkojė vėmendje tė posaēme. Deri mė sot asnjėrit prej tyre nuk i ėshtė kushtuar vėmendje. Nė sektorin e spitaleve puna pėr standardet e funksionimit ka filluar tashmė, por kjo fushė do tė kėrkojė investime dhe pėrpjekje tė tjera tė mėdhaja. Siē tregohet nė Kapitullin 2, njė pėrparėsi kryesore nė afat tė shkurtėr ėshtė krijimi dhe miratimi i standardeve tė rishikuara nė mbėshtetje tė njė sistemi tė pėrmirėsuar tė dhėnies sė lejeve. Gjithashtu do tė jetė i nevojshėm krijimi i standardeve tė funksionimit pėr siguruesit jospitalorė, nė veēanti pėr siguruesit e kujdesit shėndesor parėsor. Standardet duhet tė pėrfshijnė aspektet klinike qė tė garantojnė sigurinė e tė sėmurėve, por edhe tė impianteve fizike dhe pajisjeve si dhe tė veprimeve drejtuese dhe financiare. 257. Pėrfshirja e njė sistemi tė monitorizimit tė funksionimit do tė kėrkojė investime tė rėndėsishme pėr krijimin e sistemi tė informacionit pėr shėndetin me qėllim qė Ministrisė sė Shėndetėsisė t’i jepet informacioni i nevojshėm pėr ta matur siē duhet veprimtarinė e siguruesve tė veēantė dhe tė sistemit shėndetsor nė tėrėsi. Kjo do tė duhet tė pėrfshijė tė gjitha aspektet e sistemit tė kujdesit shėndetsor, pėrfshirė monitorizimin e krijimit dhe ofrimit tė kujdesit shėndetsor nga ana e siguruesve, plotėsimit nga ana e siguruesve tė standardeve tė pėrcaktuara pėr cilėsinė e klinikave, cilėsinė e impianteve dhe tė pajisjeve, funksionimin drejtues dhe financiar dhe ofrimin nė pėrgjithėsi tė shėrbimeve. Ėshtė e qartė se do tė duhet gjithashtu tė pėrfshihet informacioni mbi mbarėvajtjen e kėtij sektori pėrsa i pėrket dy objektivave tė fundit pėr pėrmirėsimin e rezultateve shėndetsore dhe mbrojtjen e njerėzve nga varfėria e shkaktuar nga trauma shėndetsore. Informacioni i zakonshėm qė jepet nga siguruesit, Instituti i Sigurimit Shėndetsor dhe organet rregullatore do tė duhet tė plotėsohet me vėzhgime tė veēanta me qėllim qė tė kontribuojė nė vlerėsimin e ecurisė kundrejt pėrmirėsimit tė barazisė pėrsa i pėrket mundėsisė sė pėrdorimit tė kujdesit shėndetsor dhe tė efekteve tė reformave nė funksionimin e familjeve nė kėrkim tė shėndetit. Instituti i Shėndetit Publik mund tė luajė njė rol tė rėndėsishėm nė kėtė fushė. D.2. Politikėbėrėsit dhe qytetarėt 258. Marrėdhėnieve mes politikėbėrėsve dhe qytetarėve si njė mjet pėr tė forcuar kontrollueshmėrinė nė sektorin e shėndetėsisė deri tani nuk u ėshtė kushtuar vėmendje . Aktorėt sektorialė dhe qytetarėt kanė nevojė qė t’u jepet njė zė nė dy drejtime: sė pari, aktorėt kanė nevojė qė tė jenė tė pėrfshirė mė shumė nė formulimin e politikave dhe nė procesin e vendimmarrjes, nė qoftė se ndryshimet e parashikuara duhet tė gjejnė njė mbėshtetje me bazė tė gjerė. Ekziston njė nevojė e dukshme qė Ministria e Shėndetėsisė t’i forcojė pėrpjekjet e saj pėr tė vendosur dialogun dhe tė ndėrmarrė pėrpjekje tė rregullta pėr t’u kėshilluar me publikun, ku objektivat dhe arsyeja themelore e propozimit tė ndry-shimeve tė diskutohen me aktorėt dhe informacioni prej tyre tė pėrfshihet nė strukturėn e planeve tė hollė-sishme pėr zbatimin e politikave. Sė dyti, ekziston nevoja pėr tė kėrkuar informacion tė rregullt nga qytetarėt dhe bashkėsitė vendore nė lidhje me funksionimin e sistemit tė kujdesit shėndetsor. Kjo do tė jetė veēanėrisht e rėndėsishme pėr tė vlerėsuar ndikimin e ndryshimeve qė propozohen. Nė afat tė shkurtėr dhe tė mesėm, kjo do tė kėrkojė pėrpjekje tė veēanta pėr tė pėrftuar njė informacion tė tillė nėpėrmjet sondazheve sa tė kėnaqur janė tė sėmurėt, sistemit tė kartelave siē janė vendosur nga Bashkia e Tiranės, diskutimeve nė grup pėr njė temė tė caktuar, vėzhgimeve tė pėrdorimit nga ana e siguruesve dhe krijimit tė mekanizmave tė ankesave tė tė sėmurėve. Nė afat mė tė gjatė, mund tė zėrė vend njė infor- macion mė sistematik nėpėrmjet organizatave pėr tė drejtat e tė sėmurėve ose strukturave tė ngjashme. Page 152 129 259. Ministria e Shėndetėsisė duhet tė japė informacion nė publik pėr funksionimin e sistemit , pėrfshirė informacionin pėr veprimtarinė e siguruesve individualė nė kuptimin e plotėsimit ose jo nga ana e siguruesve tė standardeve tė vendosura, pėr arritjen e objektivave nė lidhje me rezultatet nė shėndetėsi, pėr pėrdorimin e burimeve financiare dhe veprimin korrigjues qė ndėrmerr Qeveria kundėr siguruesve qė nuk arrijnė t’i pėrmbushin standardet (psh tėrheqja e lejes). 260. Korrupsioni nė sektorin e shėndetėsisė ėshtė mishėrimi mė i dukshėm i dėshtimit tė qeverisjes. Njė vėzhgim i kryer kohėt e fundit nė lidhje me perceptimin e korrupsionit 86 vėren se rryshfetet (pagesat informale) nė spitale renditen tė tretat, pas doganave dhe gjykatave, megjithatė tė dhėnat e disponueshme tregojnė se ka pak, pėr tė mos thėnė asnjė, ndjekje penale lidhur me kėtė veprimtari, duke ngritur njė ēėshtje tė rėndėsishme si tė rritet vėmendja pėr kėto probleme dhe nxjerrja e tyre nė pah. Veprimi i vendosur nė kėtė fushė do tė jetė veēanėrisht i rėndėsishėm, nė qoftė se pėr shėrbimet spitalore pėrfshihen bashkėpagesat formale, meqenėse objektivi nuk mund tė jetė qė kėto bashkėpagesa tė rrisin shpenzimet nga xhepi pėr kujdesin shėndetsor, qė tashmė janė tė larta, por tė zėvendėsojnė pagesat informale me pagesa formale. Pėr zgjidhjen e kėtij problemi, do tė kėrkohet njė mėnyrė e plotė qė tė pėrfshijė elementet e mėposhtėm: (i) informimi i qartė i njerėzve pėr tė drejtat dhe detyrimet e tyre nė lidhje me pagesėn pėr shėrbimet e kujdesit shėndetsor, pėrfshirė cilat janė tė drejtat e tyre pėr shėrbime falas ose pjesėrisht tė subvencionuara dhe kush duhet t’i ofrojė kėto, cili ėshtė ēmimi pėr shėrbimet kur zbatohet bashkėpagesė e pjesshme apo e plotė, kujt i duhet bėrė kjo pagesė, kush mund tė japė informacion tė mėtejshėm nė rast pasigurie dhe ku mund tė bėhen ankesat kundėr shkeljeve; (ii) krijimi i sistemit tė ankesave tė tė sėmurėve kur mund tė pėrcaktohen ata qė bėjnė shkelje; (iii) angazhimi nga ana e drejtuesve tė siguruesve pėr tė marrė masa kundėr personelit qė kėrkon pagesa informale; (iv) ndjekja penale e atyre qė kryejnė shkelje tė rėnda; (v) parashikimi nė mėnyrė tė qartė i veprimit ndėshkimor pėr pagesat informale nė kontratėn Instituti i Sigurimit Shėndetsor-sigurues; dhe (vi) njė rishikim i sistemit tė shpėrblimit tė siguruesve tė kujdesit shėndetsor. D.3. Siguruesit e kujdesit shėndetsor dhe qytetarėt 261. Marrėdhėniet mes siguruesve tė kujdesit shėndetsor dhe qytetarėve mund tė marrin dy dimensione, ku popullsia zgjedh siguruesin e vet tė shėrbimeve dhe bashkėsia angazhohet pėr mbikėqyrjen e siguruesve tė kujdesit shėndetsor . Konkurrenca nė bazė tė tregut ėshtė njė mjet i fuqishėm qė klienti tė ushtrojė pushtetin e tij. Njerėzit zgjedhin siguruesin e tye tė shėrbimeve dhe, nė qoftė se nuk janė tė kėnaqur nga shėrbimet qė kanė marrė, ata kalojnė tek njė sigurues i ndryshėm. Sidoqoftė, sektori i shėndetėsisė, veēanėrisht kujdesi parėsor, i nėnshtrohet asimetrive tė konsiderueshme pėrsa i pėrket informacionit, qė shpeshherė e bėn tė vėshtirė qė kėrkuesit e kujdesit ta thonė fjalėn e tyre nė mėnyrė tė informuar. Kėshtu, fuqia e tregut mund tė luajė rolin e vet kryesisht nė nivelin e kujdesit parėsor. Nė njė masė tė madhe, qytetarėt shqiptarė e ushtrojnė tashmė kėtė pushtet duke e anashkaluar kujdesin parėsor pėr tė marrė kujdes privat ose tė njė shkalle mė tė lartė pėr shkak tė shqetėsimeve nė lidhje me cilėsinė nė nivelin e kujdesit parėsor. Sidoqoftė, ky nuk ėshtė njė mekanizėm i efektshėm, meqenėse ai sjell shpenzime mė tė larta dhe, rrjedhimisht, rritje tė pabarazive pėrsa i pėrket mundėsisė pėr tė pėrdorur kujdesin shėndetsor. Pėr aq kohė sa siguruesve tė kujdesit parėsor do t’u jepet mbėshtetje pėr tė rritur cilėsinė e kujdesit nėpėrmjet pėrmirėsimit tė aftėsive dhe burime pėr furnizime dhe pajisje, konkurrenca e tregut mund tė futet duke i lėnė njerėzit qė tė regjistrohen tek mjeku i pėrgjithshėm qė zgjedhin vetė dhe duke e mbėshtetur pagesėn e mjekut tek numri i tė sėmurėve qė regjistrohen. Ndėrsa mjekėt e pėrgjithshėm shqiptarė paguhen aktualisht nė bazė tė tatimit pėr frymė, ky sistem nuk mbėshtetet tek njė sistem i efektshėm regjistrimi, siē e tregon fakti qė numri i pėrgjithshėm i tė regjistruarve tė 86 “Raporti pėr vėzhgimin tripalėsh: Projekti pėr uljen e korrupsionit nė shoqėrinė civile nė Shqipėri” , “Management Sistems International”, Washington, D.C., maj 2004 Page 153 130 deklaruar ėshtė afėrsisht njė milion mė i madh se popullsia e Shqipėrisė. Pra, nė kuadrin e pėrpjekjeve pėr tė rishikuar kuadrin stimulues pėr siguruesit e kujdesit shėndetsor, sistemi i pagesės sė mjekut tė pėrgjithshėm nė bazė tė numrit tė tė regjistruarve mund tė dalė njė mekanizėm i efektshėm pėr t’i lėnė qytetarėt qė t’u japin siguruesve informacion pėrsa i pėrket veprimtarisė sė tyre nė fusha ku qytetarėt kanė vėrtet njė rrugėzgjidhje (psh kur ka sigurues tė shumėfishtė). Nė fusha tė tjera, do tė duhet tė kėrkohen mekanizma tė tjera. Njė mundėsi ėshtė pjesėmarrja e bashkėsive vendore nė organizatat shėndetsore tė bashkėsisė, qė mbikėqyrin veprimtarinė e siguruesit, njė tjetėr mundėsi ėshtė pėrfaqėsimi i bashkėsive nė kėshillin e siguruesve. E. P ĖRFUNDIME DHE R EKOMANDIME 262. Ky kapitull bėn pėrpjekje pėr tė pėrfshirė njė aspekt tė gjerė dhe shpeshherė tė lėnė mėnjanė tė sistemit shėndetsor – problemet rregullatore dhe organizative, si dhe ato qė lidhen me qeverisjen – dhe kėrkon t’i lidhė kėto me strategjinė pėr reformėn nė shėndetėsi qė ėshtė aktualisht nė proces. Nga procesi i reformės nė shumė vende tė tjera ėshtė e qartė se kėto ēėshtje shpeshherė janė lėnė mėnjanė ose nuk janė trajtuar aq sa duhet, qė ēon nė dėshtimin e shumė modeleve tė shėndosha teknike qė duhen zbatuar nė mėnyrė korrekte ose nė mėnyrė tė plotė. 263. Ēka e shton rėndėsinė e kėtyre fushave janė: (i) fakti se ėshtė e pamundur qė sistemi ose drejtuesit e tij ta nisin nga e para, dhe (ii) realiteti se nuk ėshtė e gjykueshme ose e zbatueshme qė tė gjitha ndryshimet tė shtyhen deri nė krijimin si duhet tė aftėsive, derisa tė bėhen ndryshimet rregullatore dhe strukturore, organizative dhe tė qeverisjes. Vendosja e shpejtėsisė sė pėrshtatshme tė tė gjithė kėtyre veprimtarive, nė mėnyrė qė edhe ndryshimet e vogla tė jenė pėrforcuese nė mėnyrė tė ndėrsjelltė, do tė jetė njė sfidė e rėndėsishme. Sidoqoftė, njė plan i mirė zbatimi do tė duhet tė arrijė pikėrisht kėtė. 264. Pėrpara finalizimit tė paketave legjislative ėshtė me rėndėsi kyē qė tė shqyrtohen me kujdes struktuat organizative tė sistemit shėndetsor me qėllim qė tė mos ketė papajtueshmėri ose paradokse mes objektivave tė deklaruara tė pėrpjekjes sė reformės dhe strukturave tė krijuara pėr ta ēuar pėrpara kėtė pėrpjekje. Ndėr fushat e veēanta qė kanė nevojė tė shqyrtohen, duke u kėshilluar me tė gjithė aktorėt pėrkatės, pėrfshihen si mė poshtė: · Kėrkoni njė vlerėsim tė jashtėm tė modelit pilot tė Autoriteteve Shėndetsore Rajonale dhe vendosni nėse Autoritetet Shėndetsore Rajonale duhet tė vazhdojnė tė ekzistojnė nė formatin e tyre aktual, nėse duhen ristrukturuar dhe mandati i tyre duhet rishikuar apo nėse ato duhet tė hiqen. · Vendosni pėr strukturėn e ardhshme organizative dhe drejtuese nė sektorin e shėndetėsisė jashtė rajonit tė Tiranės nė dritėn e vlerėsimit tė modelit pilot tė Autoriteteve Shėndetsore Rajonale dhe tė strategjisė sė deklaruar tė Qeverisė pėr tė kaluar nė njė model tė blerėsit tė drejtėpėrdrejtė. · Vendosni pėr rolin e dėshiruar tė pushtetit vendor nė planifikimin dhe qeverisjen e siguruesve tė kujdesit shėndetsor. · Vendosni pėr strukturat organizative dhe qeverisėse tė siguruesve tė kujdesit parėsor dhe spitalor. · Krijoni kuadrin rregullator, i cili mbėshtet modelin organizativ qė synohet. Page 154 131 · Krijoni njė sistem tė standardeve tė funksionimit pėr tė matur veprimtarinė e siguruesve individualė dhe tė kėtij sektori nė pėrgjithėsi. · Krijoni njė sistem pėr monitorizimin e rregullt tė funksionimit dhe ngrini njė sistem tė informacionit pėr shėndetin pėr ta mbėshtetur atė. · Krijoni mekanizma pėr tė kėrkuar informacion tė rregullt nga qytetarėt pėr veprimarinė e siguruesve dhe tė kėtij sektori. Page 155 132 Aneksi 6.1 - Modele tė organizimit dhe financimit tė kujdesit shėndetsor parėsor Modeli i kon traktuesit tė pavarur – Bullgaria 87 Mjekėt e kujdesit parėsor nė Bullgari kanė statusin ligjor tė kontraktorėve tė pavarur dhe jo atė tė nėpunėsve civilė . Tė gjithė mjekėt e kujdesit parėsor, tė cilėt dėshirojnė tė lidhin kontrata me Fondin Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor , duhet tė regjistrohen si praktika mė vete ose praktika nė grup dhe mjekėt duhet tė lidhin kontratė me Fondin Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor (NHIF). Disa praktika nė grup punėsojnė njė drejtues tė praktikės, i cili duhet tė merret me ēėshtjet financiare, logjistikėn dhe ndėrveprimet me Fondin Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor. Njė mjekt, qė nuk lidh kontratė me Fondin, mund t’u ofrojė shėrbime tė sėmurėve privatė mbi bazėn e pagesės private . Shumica e poliklinikave ekzistuese janė shndėrruar qendra diagnostikuese dhe kėshillimesh apo qendra mjeksore dhe janė registruar si shoqėri tregtare. Kėto forma tė reja organizative janė vendosur nė godinat e ish poliklinikave, qė janė nė pronėsi tė bashkive. Praktikat mė vete dhe praktikat nė grup kanė tė drejtėn tė fitojnė pronėsinė e godinave dhe pajisjet mjeksore ose t’u paguajnė bashkive qira tė ulta pėr dhomat e kėshillimit nė ish poliklinikat publike. Pėrndryshe, mund tė pėrdoren godina qė janė nė pronėsi private ose zyra pėr tė cilat qiraja paguhet privatisht. Pėr kujdesin shėndetėsor paguhet nė pėrputhje me Kontratėn Kuadėr Kombėtare, qė ėshtė nėnshkruar mes Fondit Kombėtar tė Sigurimit Shėnetsor dhe pėrfaqėsuesve tė organizatave profesioniste tė mjekve dhe dentistėve. Nė fillim tė korrikut 2000, kontratat e nėnshkruara me Fondin Kombėtar tė Sigurimit Shėndetėsor zinin 98.4% tė organizimeve tė kujdesit parėsor tė specifikuara nga Harta Kombėtare e Shėndetėsisė. Tė sėmurėt janė tė lirė tė zgjedhin mjekun e kujdesit parėsor (mjekun e pėrgjithshėm), por duhet tė regjistrohen tek njė mjek i pėrgjithshėm i caktuar. Mjekėt e pėrgjithshėm veprojnė si portierė tė sistemit, ndėrsa pėr vizitat tek specialistėt duhet njė rekomandim nga mjeku i kujdesit parėsor. Paketa bazė e kujdesit parėsor shėndetėsor pėrmban shėrbimet e mėposhtme: ƒ Kujdesin ambulator (ekzaminimin) ƒ Mbikėqyrjen, vizitat nė shtėpi, kėshillimet ƒ Nxitjen e shėndetit tė mirė dhe profilaksinė shėndetėsore ƒ Imunizimet ƒ Rekomandimet pėr analizat mjeksore dhe diagnostikuese ƒ Lėshimin e recetave pėr ilaēet etj. Pėr kryerjen e shėrbimeve qė pėrfshihen nė paketėn bazė, mjekėt e pėrgjithshėm paguhen me tatim pėr frymė nė bazė tė numrit tė tė sėmurėve qė kanė nė listėn e tyre. Pėrveē paketės bazė tė shėrbimeve, mjekėt e pėrgjithshėm marrin pjesė nė njė program tė veēantė pėr shėndetin, i quajtur “Administrimi i pėrparėsive nė shėndetėsi”, qė pėrfshin: ƒ Kujdesin shėndetėsor pėr nėnėn dhe fėmijėn ƒ Kujdesin shėndetėsor pėr adoleshentėt 87 Pėrshtatur nga “Sistemet e kujdesit shėndetsor nė tranzicion: Bullgaria”, “The European Observatory on Health Care Sistems,” 2003. Page 156 133 ƒ Kujdesin shėndetėsor pėr sėmundjet kronike (diabetin, sėmundjet kardiovaskulare etj.) ƒ Kujdesin pėr tė moshuarit ƒ Kujdesin shėndetėsor pėr tė sėmurėt pa shpresė. Kėto veprimtari nuk janė tė detyrueshme pėr mjekun e pėrgjithshėm, por shpėrblimi shtesė pėr kryerjen e kėtyre ndėrhyrjeve i inkurajon mjekėt e pėrgjithshėm qė tė ofrojnė shėrbime tė tilla parandaluese shtesė dhe shėrbime tė tjera. Shpėrblim shtojcė u paguhet mjekve tė pėrgjithshėm qė punojnė nė praktika nė kushte tė pavolitshme, siē janė rajonet me infrastrukturė tė keqe, zonat e largėta ose malore. Modeli i kooperuar – Kosta Rika 88 Objektivi kryesor i modelit tė kooperuar ėshtė qė tė ofrojė mirėqenien shoqėrore mė tė mirė tė mundshme pėr njė popullsi tė caktuar me burimet ekzistuese. Rregullimi: Ofruesit e kontraktuar e kryejnė punėn e tyre nėn mbikėqyrjen e pėrgjithshme tė CCSS (Fondit tė Sigurimit Shėndetėsor) dhe tė Ministrisė sė Shėndetėsisė, por e ruajnė administrimin e drejtėpėrdrejtė tė burimeve dhe objektivave tė tyre tė sipėrmarjes. Marrėdhėniet nė lidhje me shėrbimet pėrmbajnė tre elemente kyē: ƒ Popullsia qė duhet pėrfshirė dhe llojet e shėrbimet qė duhen ofruar, pėrfshirė protokollet e dhe udhėzimet e pėrcaktuara, qė ravijėzojnė parashikimet e blerėsit. ƒ Treguesit e funksionimit, qė pėrfshijnė: (i) ofrimin, pėrfshirė nivelin e pėrfshirjes nė pėrputhje me protokollet; (ii) treguesit e cilėsisė qė lidhen me cilėsinė teknike dhe tė perceptuar tė shėrbimeve; (iii) organizimin e shėrbimeve, aftėsinė e administrimit dhe rolin e saj nė administrimin e tė sėmurėve dhe tė burimeve; dhe (iii) faturimin, pėrfshirė rolin e siguruesve nė dokumentimin e kostos dhe volumit tė shėrbimeve tė ofruara. ƒ Njė sistem pėr monitorizimin dhe vlerėsimin, qė ravijėzon jo vetėm procedurat, por edhe procesin me anė tė tė cilit siguruesit do tė vlerėsohen. Qeverisja: Qeverisja e siguruesit tė kontraktuar pėrcaktohet krejtėsisht nga organizimi i siguruesit. Nė rastin e kooperativave krijohet njė kėshill drejtues, qė pėrfshin personelin e kooperativės dhe, nė disa raste, anėtarė tė bashkėsisė; nė rastin e klinikave nė sektorin privat, janė ngritur kėshilla private tė administrimit; dhe nė rastin e Universitetit, pėr miqėkėqyrje ėshtė ngritur njė kėshill i pėrbashkėt i Universitetit. Financimi: Funksioni financues ėshtė ruajtur plotėsisht nga Fondi i Sigurimit Shėndetėsor, qė ėshtė pėrgjegjės pėr financimin 100% tė shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor nėpėrmjet kontributeve nga libri i pagave dhe transfertave qeveritare pėr tė pasiguruarit. Financimi i modelit kontraktues ruan financimin publik dhe siguruesit nuk vendosin asnjė tatim tjetėr shtojcė. Organizimi: Organizimi i brendshėm i siguruesve tė kontraktuar varet krejtėsisht nga udhėheqja. Nė rastin e kooperativave, udhėheqja emėrohet nga njė kėshill administrativ, qė vetė zgjidhet ēdo dy vjet nga Asambleja e Pėrgjithshme. Modeli udhėhiqet nga Ligji nr. 4179 pėr shoqatat e kooperuara dhe reformat e tyre. Aspekti mė i rėndėsishėm e kėtij lloj organizimi ėshtė kontributi nga tė gjithė anėtarėt shok nė kapitalin shoqėror tė shoqėrisė. Nė mėnyrė periodike, anėtarėt shok marrin pjesėn e pėrfitimeve qė nxjerr kooperativa. 88 Pėrshtatur nga: “Ndėrhyrjet nė sistemin shėndetsor nė Amerikėn Qendrore , kontraktimi i shėrbimeve tė kujdesit parėsor shėndetsor: rasti i Kosta Rikės”, Cercone e tė tjerė, shtator 2004, f. 8-9. Page 157 134 Modeli i bashkėadministrimit tė bashkėsisė – Peru 89 Shėrbimet shėndetėsore nė nivel bashkėsie bashkė-administrohen me anė tė njė komiteti tė anėtarėve tė zgjedhur tė bashkėsisė, qė quhet CLAS ( Comite Local de Administracion de Salud (Komiteti Vendor i Administratės sė Shėndetit)). CLAS administron dhe drejton burimet financiare qė transferohen nga thesari publik pėr qėllime qė t’i ofrohen shėrbime shėndetėsore bashkėsisė. CLAS ėshtė njė agjenci private, jofitimprurėse qė ėshtė e regjistruar nė mėnyrė tė ligjshme, pėrbėhet nga tre anėtarė tė zgjedhur nga bashkėsia dhe tre anėtarė tė bashkėsisė tė zgjedhur nga drejtuesi i strukturės shėndetėsore. Anėtari i shtatė ėshtė drejtuesi i strukturės, i cili zakonisht ėshtė mjeku kryesor dhe merr pjesė nė tė gjitha vendimet e CLAS dhe plotėson skemėn e bashkė-administrimit. Tre anėtarė formojnė Kėshillin e Drejtorėve. Tė gjithė anėtarėt punojnė gratis pėr njė periudhė trevjeēare pas tė cilės zgjidhen anėtarė tė rinj. Anėtarėt mund tė zėvendėsohen pėrpara pėrfundimit tė mandatit tė tyre pėr shkak tė moskryerjes sė pėrgjegjėsive. Mes CLAS dhe Ministrisė sė Shėndetėsisė ekzistojnė dy lloje kontratash: njė Marrėveshje e Pėrbashkėt pėr Administrimin (qė pėrfshin infrastrukturėn, pajisjet, ilaēet dhe postet e personelit), qė zgjat tre vjet, dhe njė Kontratė vjetore pėr Administrimin pėr sigurimin e shėrbimeve shėndetėsore. CLAS konsiderohet pėrgjegjės pėr tė siguruar zbatimin e programit vendor shėndetėsor qė hartohet ēdo vit nė bazė tė diagnozės shėndetėsore qė konstatohet nė bashkėsi. CLAS-it i ėshtė dhėnė kompetenca qė tė kontraktojė personel shėndetėsor dhe punonjės tė tjerė tė strukturės shėndetėsore dhe tė marrė vendime pėr pėrdorimin e fondeve. Njė formė tjetėr organizative ėshtė “CLAS i plotė,” ku strukturat e shumėfishta (pėrmendet njė numėr ideal prej pesė ose gjashtė), janė pėrfshirė nė njė rrjet tė vetėm qė administrohet nga njė CLAS i vetėm. Ēdo strukturė ka njė plan vendor shėndetėsor, qė bashkohet me njė plan i pėrgjithshėm, pėr tė shėrbyer si bazė pėr Kontratėn pėr Administrimin. Modeli i kėshillave tė bashkėsisė– Kebek, Kanada Centres locaux des services communautaire (Qendrat vendore tė shėrbimeve komunitare) (CLSCs) janė sigurueset e vetme tė kujdesit nė shtėpi, shėndetit publik dhe disa shėrbimeve tė specializuara pėr individė, siē janė programet pėr shėndetin mendor tė fėmijėve. Shumica e CLSC-ve kanė orar tė zgjatur (mbrėmjeve dhe ndonjė fundjavė) duke ofruar zgjidhje tė reja ndaj klinikave private ku shkohet pėr vizitė dhe departamenteve tė emergjencės. Gjithashtu CLSC-tė kanė kėshilla tė zgjedhur, qė pėrbėhen nga anėtarė tė bashkėsisė, konsumatorė, personel mjeksor dhe punonjės, tė fondacionit pranė agjencisė dhe drejtorit ekzekutiv tė agjencisė. Modeli i Kebekut lejon pėrfaqėsimin e gjerė dhe inkurajon pėrfaqėsimin nga grupe tė bashkėsisė. Meqenėse njė numėr i mad hi anėtarėve tė kėshillit tė drejtorėve zgjidhen nė Asambletė Rajonale publike, tipari i kontrollueshmėrisė ėshtė i brendaqenėsishėm. 89 Pėrshtatur nga “Reforma nė shėndetsi, pjesėmarrja e bashkėsisė dhe pėrfshirja shoqėrore: programi i pėrbashkėt i administrimit” , UNICEF Peru, gusht, 1998, dhe “Sfida e reformės nė shėndetsi: afrimi tek tė varfrit”, “Evropa dhe Forumi i Amerikave pėr reformėn nė sektorin e shėndetsisė”, San Jose, Kosta Rika, maj, 2000. Page 158 135 P ėrfundime – Zbatimi i Reformave nė Sektorin e Shėndetėsisė 265. Ndryshimet nė organizimin, financimin dhe realizimin e kujdesit shėndetėsor tė cilat propozohen nė kėtė dokument dhe tė cilat pėrshkruhen nė Strategjinė e Qeverisė pėr Sektorin e Shėndetėsisė do tė kėrkojnė njė futje shkallė-shkallė dhe pėrgatitje tė kujdesshme . Koha dhe sekuenca e reformave janė tė rėndėsishme pėr t’i mundėsuar vetė sistemit shėndetėsor tė pėrgatitet pėr tė absorbuar kėto ndryshime dhe pėr t’u kujdsur qė krijohen kapacitetet nė tė gjitha nivelet pėr tė korrur pėrfitimet e ndryshimeve tė planifikuara. Do tė kėrkohen pėrpjekje tė konsiderueshme pėr tė rritjen e kapaciteteve tė ofruesve tė kujdesit shėndetėsor, ISKSH dhe MSH pėr t’u siguruar qė tė gjithė aktorėt tė jenė tė gatshėm ėpr tė marrė pėrsipėr pėrgjegjėsitė e rritura. Do tė lipset tė merrn vendime themelore pėr statusin ligjor, masat organizative, strukturat drejtuese dhe shkallėn e autonomisė tė ofruesve tė kujdesit shėndetėsor pėrpara se tė bėhen kėto ndryshime. Duhen fuqizuar sistemet e kontabilitetit tė ofruesve, duhen vendosur standartet e performancės dhe duhen futur sistemet e duhura tė raportimit dhe tė informacionit pėr ofruesit nė mėnyrė qė tė mundėsohet njė monitorim dhe transparencė e duhur nė lidhje me performancėn. Do tė duhet tė zhvillohet kapaciteti drejtues i ofruesve dhe do tė duhet tė bashkėrendohen reformat e pagesės me punėn pėr pėrmirėsimin e cilėsisė pėr tė rritur stimujt e mekanizmave tė pagesės pėr tė arritur ndryshimet e sjelljes si nga ana e ofruesve ashtu edhe nga ajo e pacientėve. 266. Pėr rrjedhojė, propozohet qė Qeveria tė shqyrtojė mundėsinė e kryerjes sė reformave sipas njė qasjeje me faza . Faza pėrfundimtare kosiston nė njė fazė pėrgatitore e cila pėrfshin marrjen e vendimit pėr organizimin dhe strukturat drejtuese tė ofruesve, pėr pėrgatitjen e mekanizmave tė dhur tė llogari-dhėnies dhe tė raportimit, pėr pėrgatitjen dhe llogaritjen e kostos sė paketės sė pėrfitimeve e cila do tė vihet nė dispozicion me fondet publike, pėr pėrmirėsimin e kuadrit ligjor nė mbėshtetje tė ndryshimeve dhe pėr krijimin e programeve tė trajnimit nė lidhje me aftėsitė drejtuese dhe klinike tė ofruesve, me theksni nė dillim te ofruesit e kujdesit parėsr. Faza e dytė do tė fusė shkallė-shkallė ndrysime nė organizimin dhe financimin e ofruesve paralelisht me ngritjen e nivelit tė aftėsive klinike dhe drejtuese. Kjo do tė bėhet duke u mbėshteur nė punėn e realizuar me mbėshtetjen e financimit tė USAID, duke e vendosur theksin te pėrhapja e ndryshimeve tė realizuara nė kujesin parėsor nė nivelet e tjera tėkujdesit, ndėrkohė qė bėhet pilotimi i ndryshimeve tė propozuara menaxheriale dhe financuese vetėm nė njė numėr tė kufizuar spitalesh. Propozohet qė pėrhapja e reformės nė nivelet e tjera gjatė fazės sė dytė tė bėhet shkallė-shkallė. Nė fillim nė dy qarqe, pastaj nė njė numėr tė kufizuar qarqesh tė tjera dhe deri nė fund tė fazės sė dytė nė tė gjitha qarqet. Gjatė fazės sė tretė, do tė konsolidohen mė tej dhe do tė sgjerohen reformat pėr tė mbuluar pjesėn e mbetur tė ofruesve spitalorė. Paralelisht, gjatė fazės sė parė dhe tė dytė do tė fuqizohet kapaciteti i ISHP pėr tė marrė pėrsipėr pėrgjegjėsitė e rritura pėr promovimin e shėndetit, informacionin shėndetėsor dhe sistemin informativ shėndetėsor dhe pėr nismat e reja tė shėndetit publik, nė mėnyrė qė tė sigurohet qė t’i marrė pėrsipėr me efektivitet kėto funksione tė reja tė rėndėsishme. Nė tabelėn mė poshtė jepet njė pėrmbledhje e veprimeve tė kėtij kuadri tė ndarė me faza. Page 159 136 Tabela 0.1: Propozimi i ndarjes me faza i refomave t ė sektorit tė shėndetėsisė Objektivat dhe Programet Faza 1: Njė vit fazė pėrgatitore Faza 2: Tre deri nė katėr vjet tė cilat vijnė pas mbarimit tė fazės 1 Faza 3: Tre deri nė pesė vjetė qė vijnė pas mbarimit tė fazės 2 ngritje e kuadrit institucional nė mbėshtetje tė reformave Vlerėsimi i pėrvojės sė ASHRT dhe marrja e vendimit pėr organizimin sektorial, pėrcaktimi i qartė i rolit dhe pėrgjegjėsive tė tė gjithė aktorėve kryesorė. Marrja e vendimit pėr kuadrin organizativ, statusin ligjor dhe strukturėn drejtuese tė ofruesve tė kujdesit parėsor nė zonat urbane dhe rurale. Marrja e vendimit pėr statusin ligjor dhe strukturėn drejtuese tė ofruesve spitalorė Krijimi i bazės ligjore pėr kuadrin e ndryshuar organizativ, duke pėrfshirė edhe statusin ligjor tė ofruesve Nisja e zbatimit tė sistemit tė ndryshuar tė drejtimit sektorial Rregjistrimi i ofruesve tė KSHP si person juridik tė pavarura tė cilave t’u lejohet tė lidhin kontratė me ISKSH Rregjistrimi i spitaleve pilot si person juridik tė pavarur tė cilėve t’u lejohet tė lidhin kontratė me ISKSH Rregjistrimi i tė gjitha spitaleve tė mbetura si person juridik tė pavarur tė cilėve u lejohet tė lidhin kontratė me ISKSH Futja e sistemit tė financimit tė shėndetėsisė me njė pagues tė vetėm Tė merret vendimi nėse duhet zėvendėsuar kontributi i sigurimeve nga paga pėr ISKSH me financim nga tė ardhura te pėrgjithshme fiskale Tė ngrihet baza ligjore pėr sistemin e ndryshuar tė financimit tė shėndetėsisė, duke mundėsuar mbledhjen nė njė vend tė tė gjitha fondeve publike dhe lidhjen e kontratės drejtpėdrejt midis ofruesve dhe ISKSH Pėrcaktimi i fushės sė veprimeve qė do tė mbulohen me buime publike, nė pėrputhje me paketėn e burimeve nė dispozicion, tė pėrcaktohet pėrmbajtja dhe struktura e kostos e paketės sė Ngritja e bazės sė unifikuar tė tė dhėnave tė tė gjithė pėrfituesve tė ISKSH dhe regjistrimi i popullsisė te mjekėt e kujdesit parėsor, shtrirje me faza sipas qarqeve Futja e sistemeve tė ndryshuara tė kontabilitetit dhe tė raportimit dhe tė informacionit tė aktiviteteve tė ofruesve tė KSHP, shtrirje me faza sipas qarqeve Trajnimi i ofruesve tė KSHP pėr drejtimin e praktikės, mbulim me faza sipas qarqeve Analiza vlerėsuese e pilotimit Durres-ISKSH dhe pėrvaktimi i sistemit tė Zgjerim shkallė-shkallė i kontraktimit tė ISKSH me spitalet e mbetura Futje e pėrgjithėsuar e sistemit tė ndryshuar tė kontabilitetit, raportimit dhe informacionit pėr spitalet Futje e pėrgjithėsuar e sistemit tė ndryshuar tė bashkėpagesave nė nivel spitali dhe zhdukja e pagesave informale Page 160 137 Objektivat dhe Programet Faza 1: Njė vit fazė pėrgatitore Faza 2: Tre deri nė katėr vjet tė cilat vijnė pas mbarimit tė fazės 1 Faza 3: Tre deri nė pesė vjetė qė vijnė pas mbarimit tė fazės 2 shėrbimeve qė do tė realizohen nga ofruesit e KSHP qė do tė kontraktohen nga ISKSH Finalizimi i pėrgatitjes sė sistemit tė kontabilitetit dhe raportimit tė ofruesve tė KSHP dhe tė sistemit tė informacionit tė kuj-desit parėsor nė mbėsh-tetje tė kontraktimit tė drejtpėrdrejtė me ISKSH Pėrcaktimi i mekanizmave tė pagesės, bocave tė kontratave dhe treguesve tė monitorimit pėr ofruesit e KSHP ndryshuar tė ardhshėm tė pagesave tė spitaleve i cili tė pilotohet nė 3 spitale tė tejra Pėrgatitja e sistemit tė ndryshuar tė kontbilitetit pėr spitalet Pėrgatitja dhe pilotimi i sistemit tė ndryshuar tė kontabilitetit, aktivitetit dhe raportimit pėr spitalet Fuqizimi i sistemit tė informacionit tė ISKSH, duke pėrfshirė edhe komunikimin me ofruesit Pilotim i kontraktimi tė ISKSH me 3 spitale tė tjera (gjysma e dytė e fazės 2) Trajnim i punonjėsve tė ISKSH pėr tė gjitha aspektet e menaxhimit tė sigurimeve shėndetėsore Krijimi i njė formule tė rregulluar sipas riskut tė popullsisė pėr akordimin rajonal tė burimeve tė ISKSH Miratimi i fushės sė shėr- bimeve qė do tė ofrohen me fondet publike dhe pėrfundimi i pėrllogarit-jes sė kostove pėr njėsi pėr shėrbimet e mbuluara Futja shkallė-shkallė e politikės sė ndryshuar tė bashkėpagesave, duke pėrfshirė edhe kujdesin pėr pacientėt e shtruar nė spital Zbatimi i fushatės infor- mative pėr tė informuar popullsinė nė lidhje me tė drejtat dhe detyrimet qė dalin nga fusha e re shėr- bimeve qė ofrohen dhe nga Page 161 138 Objektivat dhe Programet Faza 1: Njė vit fazė pėrgatitore Faza 2: Tre deri nė katėr vjet tė cilat vijnė pas mbarimit tė fazės 1 Faza 3: Tre deri nė pesė vjetė qė vijnė pas mbarimit tė fazės 2 politika e re e bashkėpagesave Paralelisht me vėnien nė jetė tė politikės sė ndry- shuar tė bashkėpagesave, fillimi i fushatės “JO PAGESAVE INFOR- MALE” duke pėrfshirė edhe krijmin e sistemit tė ankimimit pėr pacientėt. Fuqizimi i cilėsisė dhe i efektivitetit tė kujdesit parėsor Vazhdon pėrgatitja e udhėzuesve tė praktikės klinike dhe ngrihet sistemi i arsimit tė vazhduar mjekėsor Krijimi i qendrės pėr arsimin e vazhduar mjekėsor dhe pėrgatitja e kurseve fillestare tė ritraj- nimit me fokus te trajnimi pėr kompletin e parė tė udhėzuesve klinikė Pėrgatitje e parė e planeve rajonale tė KSHP tė mbėshtetur nė shfrytėzimin ekzistues dhe atė tė pritshėm dhe nė objektivat e dėshiruar tė efiēencės tė cilėt do tė orientojnė investimet e ardhshme pėr KSHP Mbarimi i udhėzuesve kryesor tė praktikės klinike tė KSHP Nisja e sistemit tė arsimit tė vazhduar mjekėsor dhe trajnimi i ofruesve tė KSHP pėr shfrytėzimin e kompletit tė parė tė udhėzuesve tė praktikės klinike dhe pėr lėshimin racional tė recetave, shtrirje me faza sipas qarqeve. Mbarimi i planeve rajonale tė KSHP dhe shfrytėzimi si bazė pėr investimet e ardhshme pėr KSHP Shtrirja e thellėsisė dhe e mbulimit tė arsimit tė vazhduar mjekėsor pėr ofruesit e KSHP Riorganizimi i sektorit spitalor Mbarimi i masterplanit pėr rrjetin spitalor si bazė pėr tė gjitha investimet e ardhshme nė sektorin spitalor Nisja e vėnies nė jetė tė masterplanit tė rrjetit spi- talor, duke pėrfshirė kon- solidimin dhe/ose konver- timin e spitaleve tė vegjėl Pėrcaktimi i rolit, pėrbėr- jes, tė drejtave dhe pėr- gjegjėsive tė bordeve tė spitaleve dhe tė menaxhe- rėve tė spitaleve pėr spi-talet pilot tė cilat do tė li-dhin kontratė me ISKSH. Vendosja e kritereve tė performancės pėr fazat e ndryshme tė autonomisė sė spitaleve Vazhdimi i zbatimit tė masterplanit tė rrjetit spitalor Mbėshtetur te pėrvoja me spitalet pilot, shtri-het autornomia e kufi-zuar te spitalet e mbe-tura, mbėshtetur nė arritjen e treguesve kryesor tė gatishmėrisė pėr autonomi nga secili spital Shtrirja e mbulimit tė programit tė menaxhimit tė spitaleve Page 162 139 Objektivat dhe Programet Faza 1: Njė vit fazė pėrgatitore Faza 2: Tre deri nė katėr vjet tė cilat vijnė pas mbarimit tė fazės 1 Faza 3: Tre deri nė pesė vjetė qė vijnė pas mbarimit tė fazės 2 Krijimi i programit tė trajnimit pėr menaxhimin e spitaleve pėr mena-xherėt dhe anėtarėt e bordeve tė spitaleve pilot Fuqizimi i kuadrit rregullator dhe i sistetmit tė kontrollit tė cilėsisė Krijimi i bazės ligjore pėr sistemin e ndryshuar tė licensimit tė mjekėve dhe tė objekteve i cili kėrkon rilicensim tė rregullt Ngritja e grupit tė pavarur tė kontrollit tė cilėsisė i cili do tė vendosė standartet e cilėsisė Marrja e vendimit pėr kuadrin institucional pėr monitorimin dhe vėnien nė jetė tė standarteve dhe krijimi i bazės ligjore pėrkatėse. Pėrcaktimi i organit qė miraton udhėzuesit e praktikės klinike, shqyrtimi i udhėzuesve tė mbaruar pėr spitalet dhe kalimi nė fazėn e miratimit tė ndryshimeve Futja e sistemit tė ndryshuar e tė kufizua rnė kohė tė licensimit tė mjekėve dhe tė objekteve, me objektivin qė grupi i parė i mjekėve tė KSHP tė ketė kaluar rilicensimin brenda fundit tė fazės 2 Pėrgatitja dhe miratimi i standarteve pėr ofruesit pėr kujdesin klinik, mjedisin fizik dhe paisjet pėr spitalet dhe mjediset ambulatore. Ngritja dhe zbatimi i sistemit pėr tė vėzhguar performancėn e ofruesve nė krahasim me standartet Ngritja dhe zbatimi i sistemit pėr tė ndihmuar ofruesit spitalor nė lidhje me hartimin e planeve tė pėrmirėsimit tė cilėsisė pėr tė ecur drejt pėrmbushjes sė standarteve brenda afateve tė miratuara Shtrirja e mbulimit tė sistemit tė arsimit tė vazhduar mjekėsor pėr tė pėrfshirė mjekėt e spitaleve Vazhdimi i zbatimit tė licensimit dhe rilicensimit tė mjekėve pėr tė mbuluar tė gjithė mjekėt deri nė fund tė programit tė reformės Vazhdimi i pėrgatitjes dhe pėrditėsimit tė rregult tė udhėzuesve tė kontrollit tė cilėsisė Vlerėsim i rregullt i tė gjithė ofruesve duke i krahasuar me standartet e vendosura dhe me ecurinė sipas planeve tė miratuara tė pėrmirėsimit tė cilėsisė Revizionimi dhe pėr- ditėsimi i udhėzuesve tė trajtimit pėr spitalet Survejimi epidemiologjik dhe informacioni shėndetėsor Pėrcaktim i i roleve dhe pėrgjegjėsive tė ISHP dhe Njėsisė sė Politikave dhe Planifikimit nė MSH nė fushėn e mbledhjes dhe analizimit tė informacionit shėndetėsor Hartimi dhe krijimi i sistemit pėr monitorimin dhe vlerėsimin e reformave nė nivel ofruesi dhe nivel konsumatori tė kujesit shėndetėsor, mbėshtetur nė anketat paraprake dhe anketat monitoruese dhe nė sistemin e aktivitetit dhe raportimit finaciar tė ofruesve Insitucionalizimi i sis-temit tė shqyrtimit tė per- formancės sė sektorit me palėt kryesore tė interesit Vazhdimi i praktikės sė shqyrtimeve tė rregullta tė performancės dhe i monitorimit tė performancės Fuqizim i analizės sė informacionit shėndet-sor dhe i kapacitetit tė survejancės Zhvillim i mėtejshėm i kapacitetit tė sistemit tė survejancės nė nivel ofruesi Page 163 140 Objektivat dhe Programet Faza 1: Njė vit fazė pėrgatitore Faza 2: Tre deri nė katėr vjet tė cilat vijnė pas mbarimit tė fazės 1 Faza 3: Tre deri nė pesė vjetė qė vijnė pas mbarimit tė fazės 2 Standartizimi i raportimit tė vdekshmėrisė dhe sėmundshmėrisė pėr tė mundėsuar gjurmimin dhe analizėn kohore Krijimi i protokolleve dhe i pėrkufizimeve tė rasteve pėr informacionin e raportueshėm tė vdekshmėrisė dhe sėmundshmėrisė Trajnimi i ofruesve pėr sistemin e raportimit dhe fuqizimi i kapacitetit investigativ tė ISHP Fuqizimi i kapacitetit survejues pėr HIV/AIDS Fuqizimi i kapaci- tetit pėr shėndetin publik dhe promo- vimin e shėndetit Sigurimi i akordimeve tė duhura buxhetore pėr tė nisur zbatimin e strategji-sė sė shėndetit publik dhe provomimit shėndetėsor Zbatimi i strategjisė sė shėndetit publik dhe pro- movimit shėndetėsor, revi- zionim dhe pėrditėsimi sipas nevojės Vazhdimi i zbatimit tė strategjisė sė shėndetit publik dhe promovimit shėndetėsor, revizionim dhe pėrditėsimi sipas nevojės Pėrmirėsimi i drej- timit tė sektorit far- maceutik dhe i stra- tegjive tė kufizimit tė kostove Sqarim i statusit dhe rolit tė QKKB dhe miratimi i legjislacionit pėrkatės Pėrcaktimi dhe miratim i i kritereve transparente pėr pėrzgjedhjen e anė-tarėve tė komisioneve, procedurave standart tė punės, procesit tė marrjes sė vendimeve dhe kėrke-save ligjore pėr raporti-min tė komisioneve pėr rregjistrimin, rimbursimin dhe licensimin. Revizionimi i listės pozitive tė barnave pėr tė qenė mė shtrėnguese dhe pėr t’u mbėshtetur nė parimet e efektivitetit tė kostos, institucionalizim i kėrkesės ligjore qė ēdo revizionim i listės pozitive duhet tė shoqėrohet me efektin fiskal dhe me vlerėsimin e Fuqizimi i kapacitetit tė QKKB pėr tė testuar bar-nat pėr kontrollin e cilė-sisė dhe kontraktimi i njė laboratori ndėrkombėtar pėr analizėn testuese. Ngritja e sistemit tė infor-macionit publik pėr ta in-formuar publikun nė lidh-je me rezultatet e kontro-llit tė cilėsisė. Futja e sistemit tė ēmimit tė jashtėm referencė pėr barnat me burim tė vetėm Revizionim i mėtejshėm i sistemit tė marzhit pėr barnat me shumicė dhe me pakicė, mbėshtetur nė vlerėsimin e efektit fiskal tė tarifės sė njėjtė (aforfe) pėr recetė tė barit tė dhėnė ose tė marzhit mė tė ulėt brenda specifi-kimeve tė shitjes me shumicė dhe me pakicė Shqyrtim i rregullt i prirjeve tė shpenzimeve farmaceutike dhe futja e masave ndreqėse tė nevojshme Futje e pėrgjithėsuar e sistemit tė pėrmirėsuar tė menaxhimit tė barnave nė spitale Page 164 141 Objektivat dhe Programet Faza 1: Njė vit fazė pėrgatitore Faza 2: Tre deri nė katėr vjet tė cilat vijnė pas mbarimit tė fazės 1 Faza 3: Tre deri nė pesė vjetė qė vijnė pas mbarimit tė fazės 2 efektivitetit tė kostos Futja e sistemit tė ndryshuar tė bashkėpage-sės pėr tė gjitha barnat me recetė, duke eleminuar pėrjashtimet e bashkėpa-gesės tė cilėt mbulojnė a-ta qė nuk kanė tė ardhura Revizionimi i sistemit tė rimbursimeve pėr tė kufizuar rimbursimet te alternativa me koston mė tė ulėt pėr njė grup referenve tė mbėshtetur te treguesi Miratimi i legjislacionit duke bėrė miratimin e udhėzuesve tė EFPIA pėr marketingun e barnave njė parakusht pėr licensimin e prodhuesve dhe tė importuesve Pėrgatitja e procedurave tė pėrmisuara tė menaxhi-mit tė barnave nė spitale Pėrmirėsimi i menaxhimit tė burimeve njerėzore tė sektorit Fuqizimi i sistemit tė informacionit pėr mena- xhimin e burimeve njerė- zore nė MSH dhe pėrdo- rimi i informacionit pėr planifikimin e burimeve Ngritja e grupit ndėrdikasterial tė punės pėr BNJ pėr t’u dhėnė zgjidhje ēėshtjeve kryesore tė BNJ tė sektorit tė shėndetėsisė tė cilat e kalojnė fushėveprimin e MSH Pėrcaktimi i njė strategjie pėr burimet njerėzore pėr sektorin e shėndetėsisė duke marrė parasysh ndryshimet nė lidhje me autonominė e ofruesve dhe sinergjitė nga sektori privat. Pėrcaktim i njė strategjie pėr tė reformuar mekanizmat aktual tė pagave tė ofruesve duke i paguar ofruesit sipas performancės Zbatim i strategjisė sė burimeve njerėzore Zbatim i reformės sė pagave e cila shpėrblen cilėsinė dhe ofron stimujt pėr tė rritur produktivitetin Page 165 142 BIBILIOGRAFIA ACHO, Shėndeti nė nivel vendor: rezultate tė njė vlerėsimi cilėsor tė palėve tė interesuara nė Shqipėri. Raport pėrfundimtar pėr Ministrinė e Shėndetėsisė, Tirana, 2003. Autoriteti Shėndetėsor Rajonal i Tiranės, Plani shėndetėsor rajonal i Tiranės, 2003. Banka Botėrore, Vlerėsim i varfėrisė nė Shqipėri. Raport No 26213-AL, Washington DC, 2003 Banka Botėrore, HIV/SIDA nė Ballkanin Perėndimor: prioritetet pėr parandalimin e hershėm nė njė mjedis me risk tė lartė, 2005. Banka Botėrore, Studim rajonal i infrastrukturės sė transporteve (TIRS), 2002,. http://ecaweb.worldbank.org/ Banka Botėrore, Realizimi efiēent i shėrbimeve pėr tė varfėrit, Raport i Zhvillimit Botėror 2005, Washington DC, 2005. Cercone James, et. al. Novacionet e sistemeve shėndetėsore nė Amerikėn Qendrore, kontraktimi i shėrbimeve tė kujdesit shėndetėsor parėsor: rasti i Kosta Rikės , mimeo, shtator 2004. Donaldson, et. al. Vendosja e prioriteteve brenda paketės sė financimit rajonal: pėrdorimi i buxhetimit me programe dhe i analizės marzhinale, Canadian Health Care Research Foundation, 2001. Europe and the Americas Forum on Health Sector Reform,, Sfida e reformės shėndetėsore: puna pėr tė varfėrit, San Hose, Kosta Rika, Maj, 2000 European Observatory on Health Care Systems, Seria e sistemeve tė kujdesit shėndetėsor. Shqipėria. Vol 4, No 6. 2002 Falkingham J. Dhe A., Gjonca, Tranzicioni i pj ellorisė nė Shqipėrinė komuniste, Population Studies, Vol 55, No3 (Nov 2001), 309-318 Figueiras J. Robinson, R. Jakubowski E. (eds): Blerja e shėrbimeve pėr tė pėrmirėsuar performancėn e sistemeve shėndetėsore, European Observatory to Improve Health Systems and Policies, Oxford University Press, 2005 Gjonca Arjan: Shpjegim i ndryshimeve rajonale nė lidhje me vdekshmėrinė nė Ballkan: njė pamje e shpejtė e informacionit qė japin tė dhėnat e agreguara, Eurohealth, Vol. No3-43, 10-14 Gjonca Arjan dhe Martin Bobak,: Paradoksi shqiptar, njė shembull tjetėr i efektit mbrojtės tė mėnyrės mesdhetare tė jetesės? The Lancet, Vol 350, dhjetor 20/27, 1997. Harding, April. Pjesėmarrja private nė manualin e shėrbimeve shėndetėsore. Banka Botėrore, Washington DC, 2001 . Hotchkiss, D. P. Hutchinson , A. Malaj , dhe A. Berruti, Pagesat nga xhepi dhe shfrytėzimi i shėrbimeve nė kujdesit shėndetėsor nė Shqipėri. Informacion nga tre rrethe, gusht, 2004 Page 166 143 INSTAT Qendra pėr Kėrkime Social, Rinia dhe tranzicioni: probleme nė lidhje me burimet kryesore tė Shqipėrisė, Tirana, nėntor 2003. INSTAT, Shkaqet e vdekjeve, Tirana, 2002 INSTAT, Shkaqet e vdekjeve, Tirana, 2003 INSTAT, Treguesit e shėndetėsisė pėr vitin 1994-1998, Tirana, 2001. International Medical Corps, Vlerėsimi i nevojave tė infrastrukturės sė sistemeve shėndetėsore, Tirana, 1999 ISHP / INSTAT/CDC, Anketa e shėndetit riprodhues nė Shqipėri -2002 – raport pėrfundimtar (draft), me mbėshtetjen e USAID, UNFPA dhe UNICEF, 2005. ISHP- Instituti i Shendetit Publik, Sjellet me risk tek te rinjte e shkollave te mesme ne Shqiperi 2004, Tirana, March 2005. ISHP- Instituti i Shendetit Publik-Tirane: Studimet epidemiologjike pėr vdekshmėrinė foshnjore nė Shqipėri: njė studim deskriptiv (2003) dhe njė Rast studimor (2004). Kakarriqi Eduard Pr, Informacion historik epidemiologjik pėr sėmundjet infektive nė Shqipėri (1996- 2001) dhe Parandalimi dhe kontrolli i tyre nė kontekstin e fatkeqėsive natyrore dhe sėmundjeve infektive. Instituti i Shėndetit Publik, Tirana 2002. Management Systems International, Raport pėr anketėn tripalėshe: Projekti i Shoqėrisė Civile pėr Pakėsimin e Korupsionit nė Shqipėri, Washington, DC, Maj 2004 McKee M. Dhe J. Healy (eds.), Spitalet e njė Europe tė ndryshuar, European Observatory on Health Care Systems, Open University Press, Buckingham, 2002 Metis Advisory Group, Raport pėr menaxhimin e sektorit spitalor, Ministria e Shėndetėsisė, gusht 2004 Metis Advisory Group: Menaxhimi i sektorit spitalor, Qendra Spitalore Universitar e Tiranės “Nėnė Tereza,” Raport pėrfundimtar pėr Minsitrinė e Shėndetėsisė, shtator, 2004. Ministria e Shėndetėsisė, Llogaritė kombėtare shėndetėsore, dhjetor 2004. Ministria e Shėndetėsisė, Drejtoria e Statistikave dhe e Informatikės; Treguesit e Shėndetit pėr vitin 1993- 2003. Ministria e Shėndetėsisė dhe Instituti i Shėndetit Publik, Strategjia e Shqipėrisė pėr Shėndetin Publik dhe Promocionin Shėndetėsor, 2003 Ministria e Shėrbimeve Shėndetėsore e Kolumbisė Britanike, Raport pėr marrėveshjet e perfromancės tė autoritetit shėndetosr 2002/03 . Mossialos, E., M. Mrazek dhe T. Walley (Eds.) “Rregullimi i barnave nė Europ: pėrpjekja pėr efiēencė, barazi dhe cilėsi”. Maidenhead, Birkshire: Open University Press. 2004. OECD, Sistemet e kujdesit shėndetėsor: mėsime tė nxjerra nga pėrvoja me reformat, OECD Health Working Paper 3, 2003 Page 167 144 OECD Health Data, 2004 ( http://www.oecd.org/ ) PHR Plus, Reforma e kujdesit shėndetėsor parėsor nė Shqipėri, anketa paraprake e shfrytėzimit, shpenzimeve dhe cilėsisė sė kujdesit shėndetėsor parėsor, shkurt 2004. Population Reference Bureau: Prirjet e shėndetit riprodhues nė Europėn Lindore dhe nė Eurazi. Population Reference Bureau: Profili i Shqipėrisė pėr popullsinė dhe shėndetin riprodhues: hartimi i politikave dhe treguesit e tyre 2003. Qeveria e Shqipėrisė, Strategjia e Zhvillimit tė Sektorit tė Shėndetėsisė, Tirana, 2004 Tomes, Igor, Asistenca teknike pėr hartimin e legjislacionit pėr financimin e shėndetėsisė nė Republikėn e Shqipėrisė, Raport 2: Propozime pėr tė pėrmirėsuar legjislacionin pėr financimin e shėndetėsisė, Minsitria e Shėndetėsisė, Tiranė, Shqipėri 2004 . UNFPA-WHO, 1999 : Vlerėsim i nevojave tė nėnave nė Shqipėri UNICEF- Shqipėri, raport i anketės me shumė grupe, dhjetor 2000:. UNICEF-Shqipėri, Vlerėsim i kushteve shoqėrore dhe ekonomike tė rretheve tė Shqipėrisė, dhjetor 2000. UNICEF, ICMH Report- Anketa KABP nė Shqipėri, 2002. UNICEF , Reforma nė shėndetėsi, pjesėmarrja e komunitetit dhe pėrfshirja sociale: Programi i pėrbashkėt administrativ, Lima, Peru, gusht, 1998. USAID Shqipėri, Pro Shendetit, Financimi i kujdesit shėndetėsor dhe reforma e tij nė Shqipėri, njė analizė e gjendjes, mars 2005 Organizata Botėrore e Shėndetėsisė, Auditimi organizativ pėr marrėdhėniet kontraktuale midis Spitalit tė Durrėsit dhe Institutit tė Sigurimeve tė Kujdesit Shėndetėsor, Tiranė, mars 2005, Organizata Botėrore e Shėndetėsisė, Raport i Komitetit tė Ekspertėve tė OBSH pėr politikat kombėtare pėr drogėn. Gjenevė, 1995 Organizata Botėrore e Shėndetėsisė: Statistika nga baza e tė dhėnave “Health For All-HFA”. http://www.euro.who.int/ . Organizata Botėrore e Shėndetėsisė, Vlerėsim i kapacitetit kombėtar pėr parandalimin dhe vėnien nėn kontroll tė sėmundjeve jongjitėse: Raporti i njė studimi global, Gjenevė, 2001