     ՀԱՅԱ�?�?ԱՆԻ ԳՅՈՒՂԱ�?Ն�?Ե�?ՈՒԹՅԱՆ Ա�?ԴԻԱԿԱՆԱՑՈՒՄ ԵՎ
                    ԱՌԵՎ�?�?ԱՅՆԱՑՈՒՄ




ՈԼՈ�?�?Ի ԲԱ�?ԵՓՈԽՈՒՄՆԵ�?Ի ԵՎ ՆԵ�?Դ�?ՈՒՄՆԵ�?Ի ԳԵ�?ԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵ�?Ի
                   �?ԻՆԹԵԶՄԱՆ ԶԵԿՈՒՅՑ




                      Հունիս 9, 2017 թ.
Երախտիքի խոսք

�?ույն զեկույ�?ը և տեխնիկական հայտագիրը պատրաստել են Համաշխարհային
բանկի խմբի աշխատակի�?ները և խորհրդատուները�? պրն. Բեկզոդ Շամսիևի
(գյուղատնտեսության ավագ տնտեսագետ) և տկն. Արուսյակ Ալավերդյանի
(գյուղատնտեսության ավագ մասնագետ) ղեկավարությամբ և պրն. Գարի
Քրիստենսենի (խորհրդատու և ընդհանուր տեքսի հեղինակ), պրն. Հայն�?
�?տրաբենհոֆի (գործողությունների ավագ պատասխանատու), պրն. Պատրիկ
Լաբաստի (խորհրդատու), տկն. Ֆեյի Բորոֆիսի (մասնավոր հատվածի
զարգա�?ման      ավագ    պատասխանատու),   պրն.  Արսեն    Նազարյանի
(գործողությունների պատասխանատու), և Մարկո Բաքիկի (խորհրդատու)
մասնակ�?ությամբ:

�?եխնիկական հայտագրի մշակմանը մեծապես նպաստել է Համաշխարհային
բանկի խմբի մեծ թվով աշխատակի�?ների և խորհրդատուների կատարած
իրավիճակի ուսումնասիրությունը և վերլուծությունը:

Հայաստանի պտուղ-բանջարեղենի       Պատրիկ Լաբաստ, Արա
արտահանման ընդլայնում աճի         Կարապետյան, Հայն�? �?տրաբենհոֆ,
համատեքստում                      Արսեն Նազարյան, Գագիկ
                                  Գաբրիելյան և Գարի Քրիստենսեն

Հայաստանի պտուղ-բանջարեղենի       Պատրիկ Լաբաստ
արտահանման ընդլայնում,
միջազգային փորձի�? քաղված դասերը

Գյուղատնտեսական                   Դեյվիդ Լագ
խորհրդատվության հզորա�?ում,
առաջադիմություն

�?ննդամթերքի անվտանգություն․       Արտավազդ Հակոբյան, Արա
հետագա քայլերը                    Կարապետյան, Արմեն Պողոսյան և
                                  Գարի Քրիստենսեն
Գյուղատնտեսության
ապահովագրություն․ Կենտրոնական     Ռոման Շինկարենկո, Լիահ Անն
և Հարավային Եվրոպայի միջին        �?ոռոկա և Անդրիյ Զառիպով
եկամուտ ունե�?ող երկրների և ԱՊՀ
երկրների փորձը

Գյուղատնտեսական հողերի            Դավիդ Եգիաշվիլի
շուկաների հզորա�?ում

2010-2014 թթ. գյուղատնտեսության   Արմեն Պողոսյան և Գարի
հանրային ծախսերը, միտումներն ու   Քրիստենսեն

                                  2
հետևանքները


Իրեն�? աջակ�?ությամբ և ուղղորդմամբ զեկույ�?ի պատրաստմանն օժանդակել են
Դայանա Ամալի Դայնինգերը Համաշխարհային բանկի�? և Մուհամեդ Մանսուրին
ՊԳԿ-ի�?: Օգտակար դիտողություններ և առաջարկներ են ներկայա�?րել Արմեն
Բարխուդարյանը, Գոհար Գյուլումյանը, Մայա Թևզադեն, Կատերինա Օնուլը,
�?առա Մայքլը, �?թիվեն Գոսսը, Վիկտորյա �?թեյնլին և Բրետ Քոլմանը: Իվան
Իվանովը, Ռաֆայել Գոլեբիովսկին, Ալեքսանդր Միխայելովիչը և �?առա Օկմանն
իրեն�? կարծիքներով ու մտքերով նպաստել են Մոսկվայում գյուղատնտեսական և
պարենի առևտրականներին արված ուսումնական այ�?ի նախապատրաստմանը:
Էմանուել Հիդիերը (ՊԳԿ) համակարգել է ՊԳԿ-ի Ներդրումային կենտրոնի
ագրոբիզնեսի խմբի առաջարկները, այդ թվում�? Անդրիյ Յարմակի, Դմիտրի
Պրիխոդկոյի, Իննա Պանդայի, Նադյա Զվելկիչի: Խումբը շնորհակալ է նաև
Մարինա �?ահակյանին և Վալենսյա Քոուպլենդին զեկույ�?ի պատրաստման
ընթա�?քում �?ու�?աբերած աջակ�?ության համար:




I.    ՆԱԽԱԴ�?ՅԱԼՆԵ�?Ը ԵՎ ՎԵ�?ԱՆԱՅՄԱՆ Շ�?ՋԱՆԱԿՆԵ�?Ը

Հայաստանի գյուղատնտեսության ռազմավարությունը1 նպատակ է հետապնդում
հասնել կատարելագործված ազգային պարենային ապահովության և
ինքնաբավության, ինչպես նաև արտահանման ծավալների աճի: Դրա հիմնական
խնդիրներն     են   գյուղատնտեսական     արտադրանքի    աճը,   պարենային
ապահովության       կատարելագործումը,    ոլորտի   արդիականա�?ումն      ու
առևտրայնա�?ումը, ֆերմերային և ոչ ֆերմերային գյուղական զբաղվածությունը:
Այս նպատակները պատասխանում են ոլորտում առկա մարտահրավերներին,
սակայն դրան�? համաձայնե�?ումը և դրան�? հասնելը հեշտ չի լինի: Օրինակ�?
պարենային անվտանգությունն ապահովելու նպատակով �?որենի արտադրության
ինքնաբավության      աճի   շեշտադրումը    հակասում   է   ժամանակակի�?,
առևտրայնա�?ված գյուղատնտեսության ոլորտ ստեղծելու երկարաժամկետ
կարիքներին,      որը    կարտադրի     և    կարտահանի     համեմատական
առավելություններին համապատասխան: Հայաստանի              համեմատական
առավելությունները կապված են պտուղ-բանջարեղենի արտադրանքի հետ, ոչ թե
�?որենի: Բա�?ի այդ, գյուղական շրջաններում ֆերմերային և ոչ ֆերմերային
զբաղվածությանն ուղղված փոփոխությունների անհրաժեշտությունն այն
մարտահրավերն է, որը հատուկ է բոլոր ան�?ումային երկրներին, բոլորն են
ջանում լուծել այն:
Այս ռազմավարության ուսումնասիրությունը, որ վերջերս կատարել է
Համաշխարհային բանկի խումբը (ՀԲԽ), հիմք է տալիս եզրակա�?նելու, որ թեև այն

1
  Հայաստանի Հանրապետության գյուղի և գյուղատնտեսության 2010-2020 թթ. կայուն զարգա�?ման
ռազմավարություն: Ներկայումս թարմա�?վում է 2015-2025 թթ. համար:

                                         3
համապատասխան շրջանակներ է ապահովում ոլորտի զարգա�?ման համար,
այնուամենայնիվ չափի�? մեծ շեշտադրում կա կարճաժամկետ նպատակների վրա,
այն է�? գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալների մեծա�?ում և պարենային
ապահովության բարելավում2, ինչը կատարվում է ոլորտն արդիականա�?նելու և
գյուղական     զբաղվածությունը   մատչելի   դարձնելու    երկարաժամկետ
միջո�?առումների հաշվին: Այս անհավասարակշռությունը կարող է վնասել ոլորտի
երկարաժամկետ զարգա�?ումը: Կառավարությունը նույնպես, ոլորտի կայուն
զարգա�?ման երկարաժամկետ պահանջների հաշվին, իր սուղ բյուջետային
միջո�?ների�? բարձր և հարաճուն մասնաբաժնով հատկա�?ումներ է կատարում
արտադրողականության      բարձրա�?ման    և   պարենային     ապահովության
բարելավման նպատակով: Այս ուղղվածությունն արտա�?ոլում է Հայաստանի
մտահոգությունը�? կապված ազգային պարենային ապահովության հետ, սակայն
վտանգ կա, որ դա կհանգե�?նի ներկայիս ինքնաբավության հենքի վրա
արտադրության աճի, բայ�? ոչ ֆերմաների սեփականության ու կառավարման
համակարգերի ավելի արմատական վերակառու�?ման և գյուղատնտեսության
արդիականա�?ման ու առևտրայնա�?ման:

Գիտակ�?ելով ոլորտի այս երկարաժամկետ նպատակների իրագործման համար
աջակ�?ության ավելա�?ման անհրաժեշտությունը�? ՀԲԽ-ն, կառավարության
համաձայնությամբ, կպատրաստի գյուղատնտեսության արդիականա�?ման և
առևտրայնա�?ման          իրագործման        խոր       ու      բազմակողմանի
ուսումնասիրություն/վերանայում: Չնայած արժեշղթաների բա�?ահայտման և
գյուղատնտեսական կոոպերատիվների հիմնադրման ուղղությամբ            վերջերս
կատարված զգալի աշխատանքին�? ներկայիս գործունեությունն առաջ ընթանալու
ծավալուն երկարաժամկետ տեսլական չունի: Կառավարությունը դեռևս չի
կողմնորոշվում, թե ինչպես վերա�?նել արտահանումներով պայմանավորված աճ
ապահովող ապագայի և փոքրածավալ, կիսաինքնաբավ ֆերմաներով ու փոքր
(թեև շարժուն) ագրոբիզնեսով պայմանավորված ներկայի միջև եղած անջրպետը:
Վերանայման նպատակն է ներկայա�?նել կառավարության հետ քննակումների
շրջանակը      Հայաստանի       գյուղատնտեսության     արդիականա�?ման        և
առևտրայնա�?ման շուրջ, որը Հայաստանի ներկայիս գյուղատնտեսության ոլորտի
ռազմավարության առան�?քային նպատակն է։ Քանի որ առաջարկությունների�? մի
քանիսը    զգալիորեն      շեղվում    են   ընթա�?իկ      քաղաքականությունի�?,
ուսումնասիրությունը նախագծված է այնպես, որ ձևավորի և տեղեկա�?նի հետագա
քննարկումների նյութը, ոչ թե ծառայի որպես գործունեության «հետագա քայլեր»:

Ուսումնասիրությունը   կենտրոնանում   է  գյուղատնտեսության    ոլորտի
արդիականա�?ման և առևտրայնա�?ման համար առավել համապատասխան
համարվող թեմաների և ոլորտների վրա: Ուսումնասիրության նախնական
նպատակն էր վերանայել գյուղատնտեսական մարքեթինգը, վերամշակումը և
արտահանումը,       սննդամթերքի     անվտանգությունը,   գյուղա�?իական

2
 Կարճաժամկետ նպատակներ և երկարաժամկետ արդյունքներ, Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտի
զարգա�?ում, օգոստոս, 2015 թ.:

                                           4
«կոոպերա�?իան»,     ներառյալ`   ֆերմերային    խմբերը,   գյուղատնտեսական
խորհրդատվությունը և գյուղատնտեսության ապահովագրումը: Թեմաների
ընտրությունը հետագայում ձևափոխվե�?` հաշվի առնելով հետևյալը. (i) խուսափել
արդեն իսկ կատարված աշխատանքի կրկնությունի�?, (ii) ավելի ինտենսիվ
անդրադառնալ ՀԲԽ-ի�? այլ երկրներում կատարած աշխատանքին, (iii) ավելի
անմիջականորեն       անդրադառնալ       համապատասխան        երկարաժամկետ
խնդիրներին և (iv) նպաստել համապատասխան հար�?երի շուրջ քննարկումներին,
որոն�? մասին քիչ տեղեկատվություն էր հայտնի: Առաջարկվող մարքեթինգի,
վերամշակման և արտահանման վերանայումն այն ոլորտն էր, որն արդեն լավ
ուսումնասիրվել էր, ուստի այն փոխարինվե�? արտահանմամբ պայմանավորված
գյուղատնտեսական արդյունաբերության զարգա�?ման միջազգային հաջողված
փորձի ուսումնասիրությամբ: Բա�?ի այդ, ոլորտի գյուղա�?իական «կոոպերա�?իայի»
ուսումնասիրությունը նույնպես լայնորեն է կատարվել, ուստի այն փոխարինվել է
գյուղատնտեսական       հողերի      շուկաների    վերլուծությամբ:   Ինչպես
«կոոպերա�?իան», այնպես էլ հողերի շուկաները շատ տեղին են ֆերմաների
չափերի մեծա�?ման համար, ինչը կնպաստի մր�?ունակության բարձրա�?մանը:
Հողերի շուկաներն այս խնդրի ավելի կառու�?ողական, երկարաժամկետ լուծում
են, ինչը, սակայն, մինչ այժմ քիչ ուշադրության է արժանա�?ել: Վերջապես,
ավելա�?ել է գյուղատնտեսության հանրային ծախսերի վերլուծությունը, որը
գաղափար կտա հանրային ծախսերի վերաբերյալ�? ոլորտի երկարաժամկետ և
կարճաժամկետ նպատակների տարբերության մասով:

Վերանայումն ուրվագծում է երկարաժամկետ շրջանակի տարրերը�? հիմնվելով
պտուղ-բանջարեղենի         արտահանման          պարսային/կլաստերային
ինստիտու�?իոնալ դաշտի կառու�?ման վրա և առաջարկում է առաջնահերթ
դարձնել   դրա   հետ   կապված    գյուղատնտեսական    խորհրդատվության
զարգա�?ումը, սննդամթերքի անվտանգությունը, գյուղատնտեսական հողերի
շուկաները և գյուղատնտեսական ռիսկերի կառավարումը: Այգեգործությունը
դիտվում է որպես առևտրայնա�?ման և արդիականա�?ման վեկտոր�? շնորհիվ դրա
արտահանման ներուժի: Առաջարկվող շրջանակը կարող է աճ և
փոփոխություններ ապահովել ողջ ոլորտում, եթե ոլորտի վրա ազդե�?ության
համար խորհրդատվության, սննդամթերքի անվտանգության, հողերի շուկաների և
ռիսկերի կառավարման աջակ�?ություն լինի:

II.   ՎԵ�?ԱՆԱՅՄԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ և Ա�?ԴՅՈՒՆՔՆԵ�?Ը

Վերանայումը կազմված է առաձին հայտագրերի�?, որոնք տեղին են
գյուղատնտեսությանն առնչվող բոլոր հար�?երի համար: Ըստ հնարավորության�?
հայտագրերը ներկայա�?նում են համանման մարտահրավերներ ունե�?ող երկրների
միջազգային փորձը, որոնք կարող են էլ ավելի նպաստել որոշումների կայա�?մանն
այն   առումով,    թե    ինչպես    արդիականա�?նել      և   առևտրայնա�?նել
գյուղատնտեսությունն ընդհանրապես և այգեգործությունը�? մասնավորապես:
�?եխնիկական հայտագրերը հետևյալն են.


                                   5
            1. Հայաստանի պտուղ-բանջարեղենի արտահանման ընդլայնում. աճի
               համատեքստը.
            2. Հայաստանի պտուղ-բանջարեղենի արտահանման          ընդլայնում․
               միջազգային փորձի�? քաղված դասերը.
            3. Գյուղատնտեսական       գիտասփյուռի      (խորհրդատվության)
               հզորա�?ում․ հետագա քայլերը.
            4. �?ննդամթերքի անվտանգության արդիականա�?ումը Հայաստանում․
               հետագա քայլերը.
            5. Գյուղատնտեսության ապահովագրություն․ Կենտրոնական և
               Հարավային Եվրոպայի միջին եկամուտ ունե�?ող երկրների և Անկախ
               պետությունների համագործակ�?ության փորձը.
            6. Գյուղատնտեսական հողերի շուկաների հզորա�?ում.
            7. 2010-2014  թթ.   գյուղատնտեսության   հանրային    ծախսերը․
               միտումներն ու հետևանքները:


Այս հայտագրի շարունակությունը ներկայա�?նում է տեխնիկական հայտագրերի
հիմնական եզրահանգումների և առաջարկությունների սինթեզը:

III.     ԳՅՈՒՂԱ�?Ն�?Ե�?ՈՒԹՅԱՆ           Ա�?ԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ և ԱՌԵՎ�?�?ԱՅՆԱՑՄԱՆ
         ՀԱՄԱ�?ԵՔ�?�?Ը

Աճի հիմքերը պետք է փոխել, որպեսզի Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտը
շարունակի �?ու�?աբերել 2000 թվականի�? ի վեր ձեռք բերված կայուն աճը:
Գյուղատնտեսական արտադրանքի իրական արժեքը 2000-2015 թթ.3 ընթա�?քում
աճել է 86%-ով, տարեկան�? միջինը 5,4%-ով, ինչը պայմանավորված է թե՛ գների,
թե՛ արտադրանքի ծավալի աճով: �?եղական և արտահանման շուկաներում
պահանջարկի աճի շնորհիվ բարձրա�?ել են մի շարք ապրանքների իրական գները,
բա�?ի այն հիմնական սննդամթերքների�?, ինչպիսիք են �?որենը, կարտոֆիլը, կաթը,
թռչնամիսը և ձուն: �?ակայն միջնաժամկետում գների շարունակական աճի
հեռանկարն աղոտ է�? պայմանավորված ավանդական արտահանման շուկաների
ճգնաժամային պայմաններով և ներքին շուկաներում �?ածր պահանջարկով ու
աճող մր�?ակ�?ությամբ: Ավելին, աճ ապահովող արտադրությունը սկսել է աճել
շատ    �?ածր    հիմքի�?,  որտեղ    մշակաբույսերի   և  անասնապահության
արտադրողականության      մակարդակը      �?ատ    �?ածր  է    համեմատական
ագրոկլիմայական պայմաններ ունե�?ող �?ՀԶԿ (OECD) երկրների�?: Ավելին, կայուն
արտադրողականության աճ ապահովելու համար կպահանջվի ան�?նել ավելի
ժամանակակի�? արտադրական համակարգերի, որոնք անհարմար են հայկական
գյուղատնտեսությունում գերիշխող փոքր, կիսաինքնաբավ տնտեսությունների
համար: Իսկ 2012 թվականի�? ի վեր ոլորտի իրական դանդաղ աճի տեմպերը

3
    Հայաստանի ազգային վիճակագրական ծառայություն:

                                          6
(տարեկան միջին աճը 2012-2015 թթ. կազմում է 2,2%) �?ույ�? են տալիս, որ գների և
արտադրության աճի հիմքում ընկած պայմանները, որոնք առաջ էին բերում
նախկին աճը, այլևս կիրառելի չեն:

Հայաստանի գյուղատնտեսության զարգա�?ման ռազմավարությունը մեծ
նախապատվություն է տալիս գյուղատնտեսության արդիականա�?մանն ու
առևտրայնա�?մանը: �?եղական և արտահանման շուկաներում մր�?ակ�?ության
կարողությունները հզորա�?նելու համար անհրաժեշտ են ժամանակակի�?
արտադրական, վերամշական և մարքեթինգի տեխնոլոգիաներ, իսկ այդ
շուկաներում պետք է վաճառվի արտադրանքի շատ ավելի մեծ մասնաբաժին,
որպեսզի ոլորտն աճի և օգուտներ քաղի արտահանման իր հայտնի ներուժի�?:
Հայաստանի փոքր և բա�? տնտեսության համար, որտեղ տեղական շուկան շատ
փոքր է, իսկ գյուղատնտեսությանն աջակ�?ելու համար պետության
հնարավորությունը�? սահմանափակ, այս նպատակների իրագործումը հատկապես
կարևոր է: Հետագա աճի համար ամենաիրատեսականը ժամանակակի�?,
արտահանումով պայմանավորված գյուղատնտեսության ոլորտն է�? կառու�?ված
գոյություն ունե�?ող համեմատական առավելության վրա:

Հայաստանի գյուղատնտեսությունը լավ դիրք ունի արտահանման շուկաներում,
իսկ հետագա կայուն աճի համար�? ներուժ։ Գյուղատնտեսական ապրանքների
արտահանումը (գինի և ըմպելիքներ, ծխախոտ, ձկնեղեն, պտուղ-բանջարեղեն),
շարունակելով վերջին տարիների կայուն աճը, շեշտակի վերելք է ունե�?ել 2003-
2015 թթ. ընթա�?քում�? 79,1 մլն ԱՄՆ դոլարի�? մինչև 398,0 մլն ԱՄՆ դոլար:
Ագրոարտահանման աճը հատկապես մեծ էր 2010-2013 թթ. ընթա�?քում, երբ այն
կրկնապատկվե�?: 2013 թ. սկսած�? նվազ աճ է արձանագրվել, ինչը
պայմանավորված էր 2014 թ. �?ածր գյուղատնտեսական արտադրությամբ և 2015 թ.
Ռուսաստանի տնտեսության վիճակի վատթարա�?մամբ: Այնուամենայնիվ
ագրոարտահանումը մնում է ընդհանուր արտահանման հիմնական բաղադրիչը:
2015 թ. այն կազմել է ընդհանուր արտահանման 26%-ը (1,48 մլրդ ԱՄՆ դոլար):
Առևտրի և գների ներկա քաղաքականությունը թույլ ազդե�?ություն ունի
հայաստանյան արտահանումների մր�?ակ�?ության վրա�? պայմանավորված
Հայաստանի ազատականա�?ված տնտեսական միջավայրով, որտեղ �?ածր է
առևտրի      պաշտպանվածության       մակարդակը      և   նվազագույն       են
միջամտությունները տեղական շուկաներում: �?ակայն Հայաստանի�? Ե�?Մ-ին
անդամակ�?ելու որոշումը4, որ ուժի մեջ մտավ 2015 թ. հունվարի 1-ին, կարող է
փոխել այս իրավիճակը: Ինչպես միության մյուս անդամները, Հայաստանը ևս
պետք է ընդունի Ե�?Մ-ի ընդհանուր արտաքին սակագները 5-7 տարվա
ան�?ումային ժամանակահատվածի�? հետո: Քիչ հավանական է, որ դրա
անմիջական ազդե�?ությունն առևտրի վրա զգալի լինի, քանի որ գոյություն ունե�?ող
առևտուրն արդեն Ե�?Մ անդամ երկրների հետ է, իսկ այս երկրների հետ գոյություն
ունեն երկկողմ առևտրային պայմանագրեր: Ե�?Մ-ի անդամակ�?ությունն այսպիսով


4
    Ե�?Մ-ի կազմում են Ռուսաստանը, Հայաստանը, Բելառուսը, Ղազախստանը և Ղրղզստանը:

                                          7
կամրապնդի Հայաստանի գյուղատնտեսական արտադրանքի թե՛ գրավչությունը,
թե՛ արտահանողների կախվածությունը Ռուսաստանի�?:

Ոլորտի հետագա աճն ավելի շատ պայմանավորված կլինի ֆերմերների և ագրո-
վերամշակողների շրջանում արտադրողականության աճով, ինչպես նաև արժեք
ավելա�?նելու և արտահանման շուկաներում մր�?ակ�?ելու կարողությամբ: Խաղողի
և ծիրանի մր�?ունակության վերլուծության արդյունքները �?ույ�? են տալիս, որ 2004-
2014 թթ. ողջ ընթա�?քում դրան�? գները մր�?ունակ են եղել�? թուրքական
արտահանման համեմատ: Այս վերլուծության հիմնական արդյունքը նաև այն է,
որ չնայած հայաստանյան արտադրանքը կարող է մր�?ակ�?ել, նրա փաստա�?ի
մր�?ունակությունը կարող է տարե�?տարի փոխվել: Ուստի մր�?ունակությունը
պահելու համար արտադրողներն ու արտահանողները պետք է մշտապես
նորարարության, արտադրողականության բարձրա�?ման և ծախսերը նվազե�?նելու
ուղիներ փնտրեն:

Արտադրողականության և արտահանման հետագա աճն ապահովելու համար
միասնական ջանքեր են պահանջվում Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտի
ռազմավարության           առան�?քային     երկարաժամկետ       բաղադրիչները�?
գյուղատնտեսության արդիականա�?ումը և առևտրայնա�?ումն իրագործելու
համար: Այս նպատակին հասնելու համար Հայաստանը պետք է շարունակի
զարգա�?նել իր շուկան և վերաճել մր�?ակ�?ային արտահանման միտված
արդյունաբերության�?    իր   համեմատական      առավելությունը   մր�?ակ�?ային
առավելություն     դարձնելու    միջո�?ով:    Դա    կպահանջի       այնպիսի
քաղաքականություն, որը կբարելավի մասնավոր հատվածի համար բարենպաստ
միջավայրը, կկատարելագործի մաքսային ընթա�?ակարգերը, իսկ սահմանային
տարան�?իկ փոխադրման ընթա�?ակարգերը կհամապատասխանե�?նի առևտրային
գործընկեր երկրների կանոնակարգերի հետ, ինչպես նաև ներդրումներ
կապահովի տրանսպորտի և շուկայական ենթակառու�?վածքների (այդ թվում`
սննդամթերքի անվտանգության կառավարման համակարգերի) համար:
Անհրաժեշտ է շարունակել համեմատական առավելության կառու�?ումը, և քանի
որ երկիրը լուրջ խոչընդոտների առջև է կանգնած, պետք է ստեղծել մր�?ակ�?ային
առավելություն տեխնոլոգիաների,     ֆիզիկական և մարդկային կապիտալում
ներդրումներ կատարելու միջո�?ով: Համաշխարհային բանկի աջակ�?ությունն այս
օրակարգին ընդգրկում է հնարավոր          բարեփոխումների և ներդրումների
վերանայում և գործողությունների առաջնահերթությունների գնահատում:

Այս օրակարգը կներառի նաև հատուկ միջո�?առումներ գյուղատնտեսության
ոլորտում գենդերային անհավասարությունը վերա�?նելու համար: Փաստորեն,
գյուղատնտեսությունում աշխատող գյուղաբնակները հաճախ գերակշռում են
աղքատ բնակչության շրջանում Եվրոպայում և Կենտրոնական Ասիայում
ընդհանրապես և Հայաստանում�? մասնավորապես: Գյուղաբնակ կանայք
համարվում են հատկապես խո�?ելի, քանի որ շատ հաճախ          հողի կամ
ագրոբիզնեսի իրավական սեփականատեր չեն և աշխատում են որպես �?ածր
հմտություն ունե�?ող բանվորներ: Այդ միջո�?առումները կարող են ներառել,

                                     8
օրինակ, խրախուսման և/կամ քվոտաների սահմանման մեխանիզմներ�?
որոշումներ կայա�?նող         մարմիններում կանան�? ներկայա�?վածություն
ապահովելու համար, ֆինանսավորման գործիքների մշակում, որոնք կարևորում
են կանան�? գլխավորած ագրոբիզնեսները և          շուկայի կամ ֆինանսական
հնարավորությունների իրազեկում�? ուղղված կանան�? (տարածելով դրանք այն
վայրերում և ԶԼՄ-ներով, որոնք կանայք ավելի հաճախ են այ�?ելում և դիտում):


IV.   ԵԶ�?ԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵ�? ԵՎ �?Ա�?ԲԵ�?ԱԿՆԵ�? ՈԼՈ�?�?Ի
      ԲԱ�?ԵՓՈԽՈՒՄՆԵ�?Ի ԵՎ ՆԵ�?Դ�?ՈՒՄՆԵ�?Ի ՀԱՄԱ�?

�?տորև    ամփոփված       են   տեխնիկական       հայտագրերի   հիմնական
եզրակա�?ություններն ու առաջարկությունները�? որպես ՀՀ կառավարության հետ
քննարկումների   հիմք    բարեփոխումների    և   ներդրումների հիմնական
տարբերակների շուրջ:

4.1   Պտուղ-բանջարեղենի արտահանումը

Հայաստանի դինամիկ, արտահանման կողմնորոշում ունե�?ող պտուղ-
բանջարեղենի արտադրությունն առան�?քային շարժիչ ուժ է գյուղատնտեսության
ոլորտի հետագա աճի համար և ոչ միայն այն պատճառով, որ արտադրության
ավելա�?ման և արտահանման ներուժ ունի, այլև այն պատճառով, որ ակնկալվում
է դրա դրական ազդե�?ությունն այլ ենթաճյուղերի վրա: Հայաստանի պտուղ-
բանջարեղենի       արտահանման       համեմատական         առավելությունը,
այնուամենայնիվ, հիմնականում պայմանավորված է թարմ մրգի և բանջարեղենի
արտահանումով,     ինչպես    նաև   ժամանակակի�?      գիտելիքներով     ու
տեխնոլոգիաներով արտադրվող ու արտահանվող բարձրարժեք ապրանքներով:
Հայաստանի անդամակ�?ումը Եվրասիական տնտեսական միությանը (Ե�?Մ) նաև
ամրապնդե�? երկրի խիստ կախվածությունը ռուսական շուկաների�?,           ուր
արտահանվում է պտուղ-բանջարեղենի 80%-ը: Մր�?ակ�?ությունն այս շուկաներում
ուժեղ է, հատկապես�? վերամշակված ապրանքների գծով: Մր�?ակ�?ությունն էլ
ավելի կուժեղանա�? ի պատասխան նոր մր�?ակի�?ների, օրինակ�? Իրանի մուտք
գործելուն և վերջերս Ռուսաստանի կառավարության�? թարմ ու վերամշակված
գյուղատնտեսական արտադրանքի խթանման հանձնառության: Հետևաբար,
երկարաժամկետ առումով, գյուղատնտեսության արդիականա�?ումը պետք է
կատարվի     նաև դեպի այլ շուկաներ ապրանքների տարատեսակավորման
(դիվերսիֆիկա�?ման) միջո�?ով:

Առևտրայնա�?ման և արդիականա�?ման համար անկասկած անհրաժեշտ է ստեղծել
բարելավված նպաստավոր միջավայր արտադրության (ավելի արդյունավետ
արտադրություն և հավաք, մշակաբույսերի ռիսկերի բարելավված կառավարում) և
արտահանման (սննդամթերքի անվտանգություն, մաքսային ընթա�?ակարգեր,
սահմանային       փոխադրումներ),       ինչպես      նաև      ֆիզիկական
ենթակառու�?վածքներում     ներդրումների   ավելա�?ման     (պահեստավորում,

                                  9
լոգիստիկայի հար�?եր) համար: �?ակայն այս ամենը բավարար չէ: Այդ
ներդրումների արդյունքում բարելավված արդյունավետությամբ հանդերձ�?
Հայաստանի    արտահանումը      դեռ   կբախվի     զգալի    կառու�?վածքային
խոչընդոտների�? կապված երկրի դեպի ծով ելք չունենալու, սահմանափակ
տարան�?իկ երթուղիների և խոշոր շուկաների�? հեռու գտնվելու հետ:

Հետևաբար պտուղ-բանջարեղենի արտադրությունը չպետք է ձգտի մր�?ակ�?ել
միայն ծախսով: Երկարաժամկետ նպատակը պետք է լինի այնպիսի արտահանվող
արդյունաբերության կառու�?ումը, որը շեշտը կդնի բարձր որակի, բարձր արժեքի և
արտադրանքի     տարատեսակավորման        վրա�?    վերա�?նելով   միայն  գնով
պայմանավորված մր�?ակ�?ության անհրաժեշտությունը: �?ա կպահանջի ոչ միայն
տեխնոլոգիաների և նյութատեխնիկական ներդրումներ, այլև պետական-
մասնավոր գործընկերություն, կլաստերների (պարսերի) զարգա�?ում և
մարդկային կապիտալ, որն անհրաժեշտ է գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության
զարգա�?ման համար:

Պտուղ-բանջարեղենի արտահանման շուկաներում ներկայություն ապահոված
զարգա�?ող     երկրների   փորձի�?  ելնելով�?  առաջարկվում   են   hետևյալ
գործողությունները.
    Արդյունաբերական պարսի (կլաստերի) հիմնում: Պետք է աշխատել
      մասնավոր հատվածի և ՓՄ�?-ների հետ մր�?ակ�?ային արդյունաբերական
      պարսի ստեղծման ուղղությամբ: �?կսել մշտական երկխոսության հարթակ
      ստեղծելով�?    ներգրավելով   կառավարությանը,    արտադրողներին,
      ներդրողներին/բանկերին:

     Մասնավոր      ներդրումներ   ներգրավել,   հատկապես�?    ուղղակի
      արտասահմանյան ներդրումներ (FDI)�? կատարելագործելով ներդրումային
      միջավայրը և ներկայա�?նելով հարմարե�?ված ֆինանսական գործիքակազմ:
      Մատակարարման շղթաների խորհրդատվության համար համապարփակ
      ֆինանսական     մեխանիզմներ   զարգա�?նելու   նպատակով    կիրառել
      «խարսխող» ներդրողների փորձը�?       համագործակ�?ելով առևտրային
      բանկերի հետ: Կան տարբեր մատչելի և փորձարկված մոդելներ�?
      հավաքման     կետեր    կամ    խորհրդատվություն  պայմանագրային
      մատակարարների համար, եռակողմ ֆինանսական մեխանիզմներ
      ներդրումների համար և ռիսկերը կիսելու մեխանիզմներ, որոնք
      ֆինանսների և տեխնոլոգիաների միջո�?ով նպաստում են մր�?ունակ
      մատակարարման շղթաներին:

     Մատակարարման հենքի գիտելիքների և կարողությունների խորա�?ում:
      Մատակարարման հենքի մասին գիտելիքների ձեռքբերում, դրան
      արձագանքելու կարողությունների բարելավում, ֆերմերների կապի
      դյուրա�?ում վերամշակողների/արտահանողների և շուկաների հետ:
      Հաջողված սննդի արժեշղթայի վրա ներդրումը նշանակում է «խարիսխ»
      ներդրողների ներգրավում, որոնք ի վիճակի և պատրաստ են ինտեգրելու

                                   10
    հիմնական արտադրողներին, հավաքման կետերը կամ վերամշակողներին
    և մարքեթինգով/արտահանումով զբաղվողներին:

   Պետք է բարձրա�?նել մատակարարման հենքի մասին գիտելիքները,
    բարելավել դրան արձագանքելու կարողությունները և      դյուրա�?նել
    ֆերմերների կապը վերամշակողների/արտահանողների և շուկաների հետ:
    Ներդրումը հաջողված սննդի արժեշղթայի վրա խարիսխ է դառնում
    ներդրողներին ներգրավելու համար, որոնք ի վիճակի և պատրաստ են
    ինտեգրելու      հիմնական       արտադրողներին,      հավաքման
    կետերը/վերամշակողներին     և        մարքեթինգով/արտահանումով
    զբաղվողներին:

   Ներդրումներ շուկայի հետազոտությունների և շուկայի վերաբերյալ�?
    տեղեկատվության ձեռքբերման, ինչպես նաև Հայաստանը որպես ծագման
    երկիր խթանելու համար: �?րան կարելի է հասնել նոր շուկաներ գտնելու,
    շուկայի հնարավորությունների    գնահատման, շուկայի զարգա�?ման
    ռազմավարությունների     իրականա�?մանն    օժանդակելու     միջո�?ով:
    Առաջնահերթություն     տալ    բարձրարժեք    տարատեսակավորված
    արտադրանքներին, այդ թվում�? բրենդինգին, և ծագման խթանմանը
    միջազգային �?ու�?ահանդեսներին մասնակ�?ելու միջո�?ով: �?կսել շուկայի
    ուսումնասիրություն�? մասնավոր օպերատորներին առավել արդյունավետ
    կերպով նպատակային շուկաներ և ապրանքներ գտնելու հար�?ում օգնելու
    համար և ստեղծել Հայաստանը որպես ծագման երկիր խթանող
    ապրանքների և տեխնոլոգիաների հարուստ պորտֆել:

 Կատարելագործել ենթակառու�?վածքը և նյութատեխնիկական բազան:
   Թարմ հումքի հավաքման, վերամշակման և ավելա�?ված արժեքի ստեղծման
   միջանկյալ օղակները    թերզարգա�?ած են: Այս օղակները կարելի է
   բարելավել�?      աջակ�?ելով       ՊՄԳ/PPP-ին      մարքեթինգային
   ենթակառու�?վածքներ ներդնելու խնդրում, ինչպիսիք են մրգերի և
   բանջարեղենի հավաքման կենտրոնները և վերամշակված մթերքների
   հավաքման      կենտրոնները: Նման կենտրոններն արտադրողներին
   հնարավորություն կտան պայմանագրեր կնքելու գնորդների հետ ավելի
   մեծ խմբաքանակների համար, օպտիմալա�?նելու տնտեսական ծախսերը և
   ստեղծելու հավաքման հարթակ չրի համար:

   Մր�?ակ�?ության ընդլայնում: Մենաշնորհային գործարարության մոդելները
    չեն   կարող   փոխարինել     արդյունաբերության  պարսի/կլաստերի
    զարգա�?մանը: Հետևաբար անհրաժեշտ է արդյունավետ մր�?ակ�?ությանը
    զուգահեռ ապահովել շուկայական ենթակառու�?վածքների զարգա�?ում:
    Հաշվի առնելով Հայաստանի արտահանման տրանսպորտի և տարան�?իկ
    փոխադրման հետ կապված նյութատեխնիկական հար�?երը�? կարևոր է նաև
    ապահովել բարձր արդյունավետություն ունե�?ող ներմուծման և
    արտահանման ընթա�?ակարգեր�? արտահանվող արտադրանքի ծախսերի և

                                11
          որակի     մր�?ունակությունը բարելավելու համար: Ներմուծման և
          արտահանման ընթա�?ակարգերի ներկայիս անարդյունավետությունը
          նվազե�?նում է Հայաստանի ներդրումային գրավչությունը և վերջնական
          արտադրանքի մր�?ունակությունը:

         �?ննդամթերքի      անվտանգության    միջազգային     չափորոշիչների
          (ստանդարտների)     համապատասխանության    ապահովում      շուկայի
          տարատեսակավորման (դիվերսիֆիկա�?ման) կարողությունը մեծա�?նելու
          նպատակով: Այս առաջարկությունը հիմնավորված է և ավելի մանրամասն
          մշակված սննդամթերքի անվտանգության հար�?երին նվիրված հատուկ
          բաժնում (տե՛ս ստորև�? 4.3-ում):

         Հարմարե�?ված ֆինանսական և ապահովագրության մեխանիզմների
          հասանելիության կատարելագործում: Խրախուսել բանկերի կողմի�? նոր,
          երկարաժամկետ ֆինանսական արտադրանքի ստեղծումը ջերմո�?ների,
          միրգ և բանջարեղեն (Մ&Բ) վերամշակող ընկերությունների համար:
          Խարսխող ներդրողների փորձը կարող է նույնպես, առևտրային բանկերի
          հետ համատեղ, օգտագործվել       համապարփակ մատակարարման
          շղթաների խորհրդատվական և ֆինանսական մեխանիզմների մշակման
          համար:

         Այս առաջարկություններին աջակ�?ելը կնշանակի, որ կառավարությունը
          զգալիորեն ընդլայնում է իր ներկայիս նպատակը�? մասնավոր
          ներդրումներին աջակ�?ելը ինտենսիվ (ջերմո�?ների) պտուղ-բանջարեղենի
          գործում բոլոր այգեգործական ապրանքների պարս կառու�?ելու
          հեռանկարով: Այս նպատակը�?        պտուղ-բանջարեղենի լայնածավալ
          արտադրության արդիականա�?ման և առևտրայնա�?ման գիտելիքների և
          կարողությունների ստեղծումը, թերևս ավելի հավակնոտ ու ավելի
          երկարաժամկետ է: Բա�?ի այդ, կառավարության և մասնավոր հատվածի
          համագործակ�?ության նկատառումով զգալի նախնական ներդրումներ է
          պահանջում մատակարարման բազան ամրապնդելու, հանրային-
          մասնավոր համագործակ�?ություն հաստատելու և արդյունաբերության լայն
          հարթակներ զարգա�?նելու ուղղությամբ:


4.2       Գյուղատնտեսության բնագավառի խորհրդատվությունը

Հայաստանի գյուղատնտեսության հանրային խորհրդատվության համակարգը
լավ վիճակում է, ավելի լավ, քան նմանատիպ փուլում գտնվող շատ երկրներում, և
ավելի շատ պահանջում է առաջադիմական բարեփոխումներ և զարգա�?ումներ,
քան լիովին նոր մոտե�?ում:
Խորհրդատվության համակարգի ուժեղ կողմերը հետևյալն են. աշխատանքային
ծրագրերը հիմնված են ֆերմերների կարիքների վրա, խորհրդատվությունը լավ է
ընդունվում ֆերմերների կողմի�?, ընդգրկում է Հայաստանի համայնքների մեծ

                                      12
մասը և լավ արդյունքներ է �?ույ�? տալիս: Այն նաև ձեռք է բերում իր ընդհանուր
ծախսերի 20%-ը մատու�?ված ծառայությունների և խորհրդատվությունների
վաճառքի�?, իսկ ծախսերի մնա�?ած մասը ֆինանսավորում է պետությունը: Այս
կախվածությունը բյուջեի�? նշանակում է, որ ֆինանսավորումը կրճատելու
�?անկա�?ած որոշում կարող է սահմանափակել գործողությունները և, ամենայն
հավանականությամբ, հանգե�?նել ծառայությունների որակի և քանակի զգալի
անկման: Ներկայիս բյուջեն շատ համեստ է�? թե՛ հարաբերական, թե՛ բա�?արձակ
առումով:

2014 թ. 346 մլն դրամի (627000 եվրո) հատկա�?ումը խորհրդատվական/
գիտասփյուռ ծառայությունների տրամադրման համար կազմում է ԳՆ-ի բյուջեի
միայն 2,5%-ը: Բյուջետային աջակ�?ության կրկնապատկումը, հետևաբար, կարող է
սպասարկման որակի շատ մեծ տարբերություն առաջա�?նել և մեծ ազդե�?ություն
թողնել ոլորտի արտադրանքի վրա�? առան�? այլ բյուջետային ծրագրերի�? զգալի
ռեսուրսներ ներգրավելու: Համաշխարհային բանկի ուսումնասիրությունները
վկայում են, որ ֆերմերների խորհրդատվական ծառայությունների և կիրառական
հետազոտությունների համար կատարվող ներդրումները կարող են, խթանելով
արտադրողականությունը, բարձր տնտեսական շահութաբերություն ապահովել,
ավելի շատ, քան գյուղատնտեսության այլ պետական ծախսերը, ինչպիսիք են
սուբսիդիաները:

Այս ուսումնասիրությունները �?ույ�? են տալիս, որ հետազոտությունների
շահութաբերությունը և զարգա�?ման ներդրումները տարեկան միջինը կազմում են
43%: �?ա բարձր շահութաբերություն է համարվում աշխարհի բոլոր շրջաններում:
Շահութաբերության մակարդակը կախված է այն հանգամանքի�?, թե
ներդրումները որքանով են բավարարում փոքր ֆերմերների ու գյուղի կարիքները
և ազդում որակի և ծախսերի վրա:

Այս նկատառումների�? ելնելով�? հիմնական առաջարկություններն են հանրային
խորհրդատվության/գիտասփյուռի ուժեղա�?ումը�? որպես Հայաստանի փոքր
տնտեսություններին հասնելու         լավագույն միջո�? և կենտրոնա�?ումը
ծառայությունների մատու�?ման միջո�?առումների բարելավման վրա: Հանրային
խորհրդատվության հիմնական դերը հանրային լավ ծառայությունների
տրամադրումն է, որը շուկան չի մատակարարում, այդ թվում, մի շարք
միջո�?առումների հետ միասին աջակ�?ություն փոքր ֆերմերներին (ովքեր ի
վիճակի չեն խորհրդատվության դիմա�?        վճարել), ինչպիսիք են դաշտային
�?ու�?ադրական աշխատանքները, զանգվածային լրատվության միջո�?ներով
ուղերձները, որոնք վճռորոշ են գյուղատնտեսության զարգա�?ման համար, սակայն
դժվար ձեռք բերվող:
Ծառայությունների որակը կարելի է բարելավել բյուջետային աջակ�?ության
ավելա�?ման միջո�?ով�? խորհրդատուների աշխատավարձերի և տրանսպորտի,
շարունակական      գործնական      պարապմունքների    և     ժամանակակի�?
տեղեկատվական տեխնոլոգիաների լայն կիրառման շնորհիվ: Կա նաև ծախսերի
արդյունավետությունը և ծախսերի շահութաբերությունը չափավոր բարելավելու

                                   13
միջո�?, թեև ծախսերի վերադարձման օպտիմալ թիրախը համարվում է 30%-ը:
Ինչպես խորհրդատվության, այնպես էլ ծառայությունների որակը բարձր
մակարդակով      ինքնածախսածածկման ձգտելու պարագայում, ամենայն
հավանականությամբ կարող է զգալիորեն նվազել:

Հանրային խորհրդատվության շեշտադրումը չի արգելում խորհրդատվության
բազմապլան մոտե�?ումը, որ ներառում է նաև ծառայությունների մատու�?ման այլ
մոտե�?ումներ: Գյուղատնտեսության նախարարությունը պետք է շարունակի
աշխատել մի շարք ծառայություններ մատու�?ողների, այդ թվում ԳԱՄԿ-ների/
ԳԱՀԿ-ի, տեղական ՀԿ-ների և մասնավոր հատվածի մատակարարների հետ
(ինչպիսին է CARD ագրոծառայությությունը)�? կախված նրան�? համեմատական
ուժեղ կողմերի�? և մասնագիտա�?ման ուղղությունների�?: CARD-ի որդեգրած
ֆերմերային և անասնաբուժական ծառայությունների կենտրոնների ( ՖԾԿ և ԱԾԿ)
մոդելն այս առումով խոստումնալի�? է, թեև դրա ազդե�?ությունը և ծախսերի
արդյունավետությունը պետք է զգուշորեն գնահատել: ՖԾԿ-ները և ԱԾԿ-ները
պահանջում են նաև զգալի հանրային (դոնորների) աջակ�?ություն և կարող են
ավելի շատ պիտանի լինել և ներդրումներով ապահովել խոշոր ֆերմերներին
ավելի ինտենսիվ արտադրություն ունե�?ող տարածքներում:
Ի վերջո, խորհրդատվական ծառայությունների դերը փոքրանում է: Հեռավոր
վայրերում գտնվող փոքր ֆերմերներին ու անասնապահներին, որոն�? համար
ներդրումներն ու խորհրդատվությունը կարող են ավելի քիչ հասանելի լինել,
հանրային խորհրդատվության ծառայությունները կարող են ավելի լավ ծառայել:
Համապատասխանաբար, առաջարկվում է ՖԾԿ-ների և ԱԾԿ-ների ազդե�?ությունը
հետազոտել�? պարզելու համար դրան�? ծառայությունների�? օգտվող ֆերմերների
տեսակներն ու թիվը, վաճառքի տեսակը և ստա�?ված գումարը, կենտրոնների
շահութաբերությունը և այդ ծառայությունների գնահատումը ֆերմերների կողմի�?:
Եթե հար�?ումները �?ույ�? տան, որ դրանք կայուն լինելու հնարավորություն ունեն,
ապա պետք է մտածել ԳԱՄԿ-ները տեղափոխել ավելի տեսանելի վայրեր և
ընդլայնել ծառայությունների սպեկտրը:

4.3   �?ննդամթերքի անվտանգություն

2009-2013 թթ. ընթա�?քում սննդամթերքի անվտանգության օրենսդրությունը
Եվրոպական Միության չափորոշիչներին համաձայնե�?նելու ջանքերերի�? հետո
Հայաստանը     վերջերս   Ե�?Մ    անդամակ�?ությանը  համապատասխանելու
նպատակով վերահամաձայնե�?րել է այս օրենսդրությունը Ռուսաստանի
Դաշնության և ԱՊՀ մյուս երկրների հետ: Այս ան�?ումը հանգե�?րել է գործող
«�?ննդամթերքի անվտանգության մասին» օրենքի մեկնաբանման և կիրարկման
հստակության անկման: �?երտիֆիկա�?ման թույլ կարողությունը, ժամանակակի�?
սննդամթերքի անվտանգության առավելությունների և ծախսերի մասին �?ածր
տեղեկա�?վածությունը,   անվտանգության    չափորոշիչների   սահմանափակ
կիրարկումը և վատ վերապատրաստումը հանգե�?րել են ածան�?յալ խնդիրների,
որոն�? հետևանքով քիչ թվով արդյունաբերական հավաստագիր է տրվել (վերջին 7
տարվա ընթա�?քում�? 40-45 համապատասխանության հավաստագիր): Այս

                                   14
հար�?երի առաջարկվող պատասխանները բերված են ստորև: Բոլոր
միջո�?առումները պահանջում են �?ննդամթերքի անվտանգության պետական
ծառայության (�?ԱՊԾ)�? սննդամթերքի անվտանգության  պետական լիազոր
մարմնի ակտիվ ղեկավարում:

     Ուժեղա�?նել սննդամթերքի անվտանգության օրենքների և կանոնակարգերի
      կիրարկումը: Հայաստանի սննդամթերքի անվտանգության մասին
      արդիականա�?ված օրենքների և այլ իրավական ակտերի կիրարկման
      հիմքում ընկած է դրան�? հստակության բա�?ակայությունը: Վտանգի
      վերլուծության և հսկվող կրիտիկական կետերի համակարգի (HACCP)
      ընթա�?ակարգերի իրականա�?ման մոտե�?ումը պարզ չէ, ինչը նվազե�?նում է
      արդյունաբերողների կողմի�? կատարվող ներդրումները: �?ԱՊԾ-ի կողմի�?
      ստուգումների և կիրարկման �?ածր մակարդակը ավելի է նվազե�?ում
      արդյունաբերողների ներդրումները սննդամթերքի անվտանգության
      ժամանակակի�? գործելակերպերի համար, հատկապես�? ներքին շուկայի
      համար արտադրող փոքր ձեռնարկությունների դեպքում: �?ԱՊԾ-ի ավելի
      պրոակտիվ դերը կօգնի հաղթահարելու այս խոչընդոտները, այդ թվում�?
      գործող օրենքների և կանոնակարգերի հստակե�?մանն ուղղված
      միջո�?առումները, ծառայության կողմի�? այդ փոփոխությունների շուրջ
      տեղեկատվական արշավը և            տեսչական ու կիրարկման ուժեղ
      կարողությունների հզորա�?ումը:
      Համապատասխանության պահանջներին բավարարելու համար կարող է
      ավելի մեծ ճկունություն �?ու�?աբերվել, ինչը հնարավորություն կտա փոքր
      ձեռնարկությունների դեպքում ավելի քիչ ներդրումներով և պակաս
      ծախսերով իրականա�?նելու ռիսկերի կառավարման ընթա�?ակարգերը,
      ինչպես Եվրոպական Միությունում:

     Ուժեղա�?նել ազգային խորհրդատվությունն ու հավատարմագրումը:
      Բազմաթիվ ազգային խորհրդատվական ծառայությունների �?ածր որակը
      դանդաղե�?նում է սննդամթերքի անվտանգության ժամանակակի�?
      համակարգերի ընդունումը: Պարզվում է, որ �?տանդարտների ազգային
      ինստիտուտի (�?ԱԻ) կողմի�? կատարվող հավատարմագրումը համարժեք
      միջազգային ճանաչում չունի: Այդ իսկ պատճառով սննդամթերքի
      արդյունաբերության ներդրումները թույլ շահութաբերություն ունեն, ինչը
      նվազե�?նում է արդյունաբերության կողմի�? սննդամթերքի անվտանգության
      համակարգերի արդիականա�?ման խթանումը:
     �?ԱՊԾ-ն պետք է համակարգի այս խնդիրների լուծումները�? սկսելով
      մասնավոր խորհրդատվական ծառայությունների կարողություններն
      ամրապնդող միջո�?առումների�?: Նա պետք է սկսի նաև արտաքին Ա�?Ի
      կողմի�? հավատարմագրման գնահատումը և             անդրադառնա այն
      խնդիրներին, որոնք խոչընդոտում են դրա գործունեության միջազգային
      ճանաչումը:



                                   15
   Ընդլայնել    և     արագա�?նել      միջազգային     հավատարմագրման
    հասանելիությունը: Անհրաժեշտ են միջազգային հավատարմագրման
    ծառայությունների բարելավված հասանելիություն և միջազգային
    հավատարմագրման ազգային լաբորատորիաներ: Միջազգային ճանաչում
    ունե�?ող ծառայությունները հեշտա�?նում են մուտքը միջազգային շուկաներ�?
    սննդամթերքի արդյունաբերության ավելի առաջադեմ տարրեր և
    ծառայություններ    մատու�?ող    ազգային     գործակալությունների   և
    խորհրդատվական ձեռնարկությունների համար ուղենիշներ սահմանելու
    համար: Ներդրումներ են պահանջվում նաև սարքավորումների և
    ուսու�?ման    համար     ազգային     լաբորատորիաների      միջազգային
    հավատարմագրումը        հեշտա�?նելու     նպատակով:     �?ննդամթերքի
    անվտանգության           օրենքների         և        կանոնակարգերի
    համապատասխանությունը խրախուսող և կիրարկող լայնածավալ
    միջո�?առումները     կնպաստեն       միջազգային     հավատարմագրման
    ծառայությունների    պահանջարկի      ներկայիս    �?ածր   մակարդակի
    բարձրա�?մանը:

   Բարձրա�?նել    արդյունաբերողների    իրազեկությունը    ժամանակակի�?
    սննդամթերքի անվտանգության ծախսերի և պարտավորությունների
    վերաբերյալ:   �?եռնարկությունները    սննդամթերքի     անվտանգության
    ժամանակակի�? համակարգերի         ծախսերն ու օգուտները թերի են
    հասկանում: Ծախսերի տեսանկյունի�?           արտադրողները, որպես
    համապատասխանության հիմք հաճախ համարում են շինությունների և
    սարքավորումների համար ներդրումները, այլ ոչ�? բարելավված ռիսկերի
    կառավարման:     Նրանք    հաճախ     անտեղյակ    են,   որ   ծախսերի
    համապատասխանությունը         ներառում      է       խորհրդատվական
    ծառայությունների և հավատարմագրման վճարներ: Ավելի շատ ջանքեր են
    նաև անհրաժեշտ, որպեսզի ոլորտում խորանա ըմբռնումն առ այն որ
    ժամանակակի�?       սննդամթերքի     անվտանգության      համակարգերի
    ընդունումը պարտավորություն է, ոչ թե ընտրություն: Արդյունաբերության
    ուշադրության կենտրոնում պետք է լինեն այն հար�?երը, թե ինչպես և երբ
    համապատասխանե�?նել, ինչպես այդ փոփոխությունները կատարել
    ծախսարդյունավետ կերպով, ոչ թե ինչպես համապատասխանե�?ումի�?
    խուսափել կամ ուշա�?նել: �?ԱՊԾ-ի գլխավորությամբ հանրային
    իրազեկման արշավը կնպաստի տեղեկատվական այդ բա�?ը լրա�?նելուն:
    Պետք է ներգրավված լինեն ոլորտի�? արդեն համապատասխանություն ձեռք
    բերած լիդերները, ինչպես նաև հեղինակավոր խորհրդատվական և
    հավատարմագրման ծառայությունները:

   �?տեղծել միջին մասնագիտական կամ համալսարանական դիպլոմի
    ծրագիր սննդամթերքի անվտանգության մասնագետներ պատրաստելու
    համար: Մինչ օրս սննդամթերքի անվտանգության մասնագետների
    վերապատրաստման մեծ մասը ապահովվել է ժամանակավոր դոնորների
    աջակ�?ությամբ իրականա�?վող ծրագրերով, որոնք կապված են եղել ԵՄ

                                 16
          իրավական և ինստիտու�?իոնալ բարեփոխումների ընդունման հետ:
          �?ակայն դրանք արդեն ավարտվել են: Այժմ ի հայտ է եկել սննդամթերք
          արտադրող     ձեռնարկությունների   նոր   սերունդ,    որոն�? համար
          վերապատրաստման դասընթա�?ները հասանելի չեն, սակայն նրանք պետք
          է    պատկերա�?ում կազմեն Ե�?Մ սննդամթերքի անվտանգության
          միանգամայն      տարբեր     համակարգին      համապատասխանության
          պահանջների մասին: �?ննդամթերքի անվտանգության տեսուչները,
          լաբորանտները     և    խորհրդատվական       ու    հավատարմագրման
          ծառայությունները ևս պետք է համապարփակ պատկերա�?ում ունենան
          սննդամթերքի անվտանգության Ե�?Մ և միջազգային համակարգերի մասին:
          Հետագայում այս դասընթա�?ը պետք է հասանելի լինի մշտական
          հիմունքներով, ոչ թե հիմնվի ժամանակավոր դոնորների աջակ�?ության
          վրա: Ուստի միջին մասնագիտական կամ համալսարանական դիպլոմի
          ծրագիր է անհրաժեշտ հանրային և մասնավոր սննդամթերք
          արտադրողներին պատրաստված մասնագետներով ապահովելու համար:
          Կարող է նաև ավելի ծախսարդյունավետ�? տարածաշրջանային
          հիմունքներով ծրագիր մշակելու հնարավորություն լինել:

4.4       Գյուղատնտեսական հողերի շուկաները

Գյուղատնտեսական հողերի շուկաները Հայաստանում թույլ են, չնայած վերջին
իրողությունները փաստում են, որ դրանք ընդլայնվում են: Մոտավորապես 10,000
հա վաճառվել է 2015 թ., որը կազմում է ընդհանուր գյուղատնտեսական հողերի
0.5%-ը: Շուրջ 270,000 հա վարձակալության է տրվել համայնքապետարանների
կողմի�?: Մասնավոր հողերի վարձակալության տվյալներ չկան, բայ�? հավանական
է, որ դրանք համայնքապետարանների կողմի�? վարձակալության տրվածի�? ավելի
լինեն: Գյուղատնտեսական հողերն ուժեղա�?նելու համար կարող են մի շարք
միջո�?ներ կիրառվել, որոնք բերված են ստորև:

         Հողերի միավորման ծրագրի իրականա�?ում: Անհրաժեշտ է հողերի
          միավորման        համազգային      ծրագիր�?      հողօգտագործման
          արդյունավետությունը բարելավելու և հողերի շուկայի զարգա�?ումը
          դյուրա�?նելու համար: Կառավարությունը պետք է այս ծրագրի
          իրականա�?ման համար պահանջվող համարժեք իրավական դաշտն
          ապահովելու նպատակով ղեկավարումը լիազորի որևէ հաստատության:

         Կադաստրային տվյալների բարելավում: Կադաստրային տվյալների
          անճշտությունները հանգե�?նում են համընկնումների, որոնք խանգարում են
          հողերի   վաճառքին:     Անհրաժեշտ է իրականա�?նել պետական և
          համայնքային   հողերի,   անտառների     և   ջրածածկ     տարածքների
          համակարգված գրան�?ում, որպեսզի լուծվի համընկնման խնդիրը նոր
          հետազոտության շրջանակում: Քանի որ կադաստրային քարտեզները չեն
          համապատասխանում իրականությանը, կառավարությունը պետք է
          նախաձեռնի      առկա կադաստրային քարտեզների զանգվածային

                                      17
    գնահատում և հողակտորների համակարգված վերահետազոտում կամ
    կադաստրային թվային քարտեզների թարմա�?ում և կամ առկա
    քարտեզների փոփոխում:

   Առավել արդյունավետ հողերի մոնիթորինգի համակարգի մշակում:
    Կառավարությունը պետք է մտածի ինտեգրված, վերլուծական-
    տեղեկատվական համակարգի ներդրման մասին�? հողերի օգտագործումը
    մոնիթորինգի ենթարկելու համար,    ինչպես, օրինակ�? հողակտորների
    նույնականա�?ման համակարգը (LPIS) կամ ֆերմերների ռեեստրը:

   Համայնքային հողերի վարձակալության և օտարման արդյունավետության
    բարելավում: Պետական և համայնքային հողերի արդյունավետ օտարումը
    հեշտա�?նելու նպատակով կառավարությունը պետք է իրականա�?նի
    պետական հողերի համակարգված վերագրան�?ում և թարմա�?նի
    կադաստրային գնահատման քարտեզները: �?ա կնպաստի օտարման
    գործընթա�?ի կարգավորմանը, ավելի շատ եկամուտներ ապահովելուն այն
    համայնքների համար, որտեղ հողերը վաճառվել են շուկայական արժեքի�?
    �?ածր գներով, և վաճառքն ավելա�?նելուն այնտեղ, որտեղ օտարմանը
    խանգարում են բարձր գները: Միաժամանակ ուղե�?ույ�?ներ մշակելու և
    համայնքապետարանների/քաղաքապետարանների          համար    ուսու�?ում
    իրականա�?նելու անհրաժեշտություն կա, որպեսզի բարձրանա նրան�?�?
    հողօգտագործման պլանավորման, հողերի օտարման և հողերի
    վարձակալության կարողությունները: �?եղական իշխանությունները ևս
    պետք է ապահովեն հողերի օտարման մասին տեղեկատվության
    հասանելիությունը ԶԼՄ-ների և իրազեկման ծրագրերի միջո�?ով:

   Ուժեղա�?նել լքված հողերի քաղաքականությունը: Նախ պետք է
    նույնականա�?նել բոլոր լքված հողերը: Կլինեն դեպքեր, երբ լքված հողը
    գրան�?ված է, սակայն սեփականատերը հայտնի չէ, և դեպքեր, երբ հողի
    սեփականատերը ո՛չ հայտնի է, ո՛չ էլ գրան�?ված: �?եփականատիրոջ
    բա�?ակայության հար�?ը նույնպես կարող է կարևոր դեր խաղալ, քանի որ
    որոշ սկզբնական սեփականատերեր կարող են մահա�?ած լինել կամ
    հողակտորը մեկ ուրիշին փոխան�?ած: Քաղաքականությունը պետք է
    սո�?իալապես ընդունելի լինի և հիմնավորված        համապատասխան
    օրենսդրությամբ:

   Բարելավել պետական և համայնքային հողերի սահմանագծումը:
    Անհամապատասխան սահմանագծումը հանգե�?րել է նույն հողակտորի
    վաճառքի կամ վարձակալության հարևան համայնքների կողմի�?: Այս
    հար�?ը պետք է լուծեն տեղական ինքնակառավարման մարմինները,
    հատկապես այն դեպքերում, երբ համայնքները միավորվում են կամ
    ընդլայնվում:



                                18
         Աջակ�?ել գյուղական վայրերում անշարժ գույքի գործակալությունների
          զարգա�?մանը: Անշարժ գույքի գործակալությունները զարգա�?ած են
          քաղաքային շրջաններում, որոնք իրեն�? կայքերում       զետեղում են
          ունե�?վածքի տարածքների և գների վերաբերյալ տեղեկատվություն և
          լուսանկարներ: Համարժեք գյուղատնտեսական հողերի վերաբերյալ
          տեղեկատվությունը չափազան�? սահմանափակ է կամ բա�?ակայում է:
          Ավելին, այդ տեղեկությունները �?րված են համայնքապետարաններում և
          քաղաքապետարաններում, ինչը       խոչընդոտում է գյուղատնտեսական
          հողերի շուկաների ձևավորումն ու ֆերմաների ընդլայնումը: Գյուղական
          վայրերում անշարժ գույքի գործակալությունների զարգա�?մանն ուղղված
          աջակ�?ությունը կնպաստի այս խոչընդոտի վերա�?մանը և գյուղական
          հողերի ինստիտու�?իոնալ բազայի ամրապնդմանը:

         Իրականա�?նել հողերի կառավարման գնահատման շրջանակը (LGAF):
          Հողերի կառավարման գնահատման շրջանակն (LGAF) առաջարկվում է
          հողերի կառավարման կարգավիճակը գնահատելու համար: LGAF-ը
          Համաշխարհային բանկի կողմի�? նախագծված գործիք է, որն օգնում է
          երկրներին     գնահատելու     հողերի     կառավարման       իրեն�?
          քաղաքականությունն ու պրակտիկան և չափորոշիչներ է ապահովում
          համեմատության և մոնիթորինգի առաջընթա�?ի համար: Այն իրականա�?վել
          է ավելի քան 40 երկրներում, այդ թվում�? Մոլդովայում, Վրաստանում,
          Ուկրաինայում և Խորվաթիայում:

4.5       Գյուղատնտեսության ապահովագրումը և ռիսկերի կառավարումը

Բարձրարժեք մրգեր և բանջարեղեն արտադրողների�? շատերը, որոնք
ապահովում են գյուղատնտեսական մթերքի արտահանման բազան, չափազան�?
խո�?ելի են կլիմայական ռիսկերի նկատմամբ, ինչը ապակայունա�?նում է նրան�?
եկամուտները և նվազե�?նում ժամանակակի�? տեխնոլոգիաների ներդրումը:
Հայաստանի կառավարությունը նախատեսում է ստեղծել գյուղատնտեսության
ապահովագրման ծրագիր�? որպես արտադրական ռիսկերը նվազե�?նող միջո�?:
Հայաստանի կենտրոնական բանկը (ԿԲ), որպես գյուղատնտեսության
ապահովագրության նպատակին հասնելու առաջին քայլ, սկսել է առաջարկ
մշակել այն շարունակելու ուղղությամբ: Կառավարությանը առաջարկություն
ներկայա�?նելու նպատակով գյուղատնտեսության ապահովագրության ծրագրեր
են ուսումնասիրվել հետևյալ երկրներում. ԵԿԱ տարածաշրջան, Ալբանիա,
Բելառուս, Բոսնիա և Հեր�?եգովինա, Վրաստան, Մոլդովա, �?երբիա, Մակեդոնիա,
Մոնտենեգրո, Ռուսաստան և Ուկրաինա:

�?եխնիկական հայտագրում քննարկվում են նաև ԵՄ երկրներում, ԱՄՆ-ում և
Կանադայում ապահովագրական ծրագրերի ծախսերը և իրականա�?ման
գործողությունները, որոնք միջո�? կլինեն Հայաստանի կառավարությանն
ուղղորդելու գործում: �?ակայն հարկ է նշել�? միջազգային փորձը �?ույ�? է տալիս, որ
ապահովագրումը լուծում չէ արտադրական �?ն�?ումների դեպքում: �?կզբնական

                                     19
տարիներին քիչ հավանական է, որ ծածկույթը գերազան�?ի գյուղատնտեսական
արտադրանքի արժեքի 10%-ը, և քիչ հավանական է, որ հետագա տարիներին
գերազան�?ի արտադրանքի արժեքի 50%-ը, նույնիսկ ուժեղ աջակ�?ության և
կառավարության բարձր մակարդակի սուբսիդավորման պարագայում:

Բա�?ի ապահովագրումի�?, պետք է ակտիվորեն օժանդակել նաև ռիսկերի
կառավարման այլ ձևերին, մասնավորապես�? մշակաբույսերի և կենդանիների
կառավարման կանխատեսված ռիսկերը մեղմա�?նող միջո�?ներին (օրինակ�?
հակակարկտային �?ան�?եր, հակասառնամանիքային հրա�?աններ, ոռոգման,
կենդանիների կերակրման ռեզերվներ, կենդանիների պատվաստման ծրագրեր):
Նվազե�?նելով հիմքում ընկած արտադրական տատանումները�? այդ ռիսկերի
նվազե�?ման ռազմավարությունները կարող են բարելավել արտահանման
շուկաների մատակարարումն ապահովող ունակությունը       և նվազե�?նել
արտահանման օգուտների կորուստները: Ապահովագրումը փոխհատու�?ում է
միայն արտադրողների եկամուտների կորուստը:

Այդ երկրներում գյուղատնտեսության ապահովագրության առավել հաճախ
նկատվող ձևը բազմակի և անվանական ռիսկերի ապահովագրումն է (MPCI և
NMPI): �?արածքի եկամտաբերության �?ու�?անիշով ապահովագրումը փորձարկվել
է Ալբանիայում, �?երբիայում և Մակեդոնիայում: Այն փորձարկվել է նաև
Ուկրաինայում, սակայն ֆերմերները նախընտրել են MPCI արտադրանքը, քանի
որ այն ավելի մեծ ծածկույթ ունի: �?արածաշրջանում եղանակի �?ու�?անիշով
ապահովագրման որևէ դրական փորձ չկա: Մասնավոր ապահովագրողները շատ
դեպքերում   գյուղատնտեսության    ապահովագրություն     կատարում    են
կառավարության 50% արտոնյալ/պրեմիում սուբսիդավորման դեպքում: Մի քանի
երկրներ սահմանել են առավելագույն պրեմիում սուբսիդավորման շեմը մեկ
ֆերմայի հաշվով: Ապահովագրման ծածկույթը մշակաբույսերի դեպքում կազմում
է �?անքատարածքի կամ ֆերմերների ընդհանուր թվի 5-7%-ը: Անասնապահության
ապահովագրական ծրագրերը նույնիսկ ավելի �?ածր տոկոս են կազմում:

Այս �?ածր մակարդակով ծածկույթը բա�?ատրվում է կայուն տեղեկատվական և
ֆերմերների    իրազեկման    արշավների     անբավարար       օգտագործմամբ,
ժամանակավոր�?     արտակարգ      իրավիճակների      օգնության   ծրագրերի
առկայությամբ,       ֆերմերների    ապահովագրման,       կոռուպ�?իայի    և
գյուղատնտեսական ռիսկերի թույլ կարողություններով: Որոշ երկրներում խնդիր
է    նաև    վերաապահովագրման      մատչելիությունը,    մանավանդ     եթե
գյուղատնտեսական ապահովագրության պորտֆելը շատ փոքր է: Վեճերի
արդյունավետ լուծման մեխանիզմի բա�?ակայությունը նույնպես խոչընդոտ է
դիտվում գյուղատնտեսական ապահովագրության լայն օգտագործման համար:

Այդ երկրների փորձը �?ույ�? է տալիս, որ ծրագրի հաջող ներդրման հիմնական
նախապայմանը պրոակտիվ կառավարությունն է: Հանրային-մասնավոր
գործընկերությունը, թերևս, լավագույն հարթակն է Հայաստանում
գյուղատնտեսության ապահովագրության ստեղծման համար, սակայն

                                   20
կառավարությունը պետք է ուժեղ ղեկավարում ստանձնի, իսկ բոլոր
գործընկերները, ներառյալ ֆերմերները�? պրոակտիվ մասնակ�?ություն: Կայուն (2-3
տարի) տեղեկատվական և կրթական ծրագիր է պահանջվում ֆերմերների
իրազեկությունը բարձրա�?նելու համար, իսկ կառավարությունը պետք է
ակտիվորեն աշխատի ֆերմերների վստահությունը շահելու ուղղությամբ:
Ֆերմերներին հատկա�?վող աղետների վնասների փոխհատու�?ման ընթա�?իկ
ժամանակավոր ծրագիրը պետք է դադարե�?նել կամ փոփոխել�? ապահովելով, որ
ֆերմերներին հասանելի չլինեն և ապահովագրումը, և աղետների համար
հատկա�?վող օգնությունը: Բա�?ի ծրագիրը ղեկավարելու�?, կառավարությունը
պետք է նաև անհրաժեշտ օրենսդրության ընդունման, համապատասխան
վիճակագրության տրամադրման և վեճերի լուծման արդյունավետ մեխանիզմի
ստեղծման պատասխանատվություն ստանձնի: Թե՛ կառավարությունը և թե՛
ապահովագրողները պետք է նաև առաջին տարիների ընթա�?քում սխալներին և
վնասներին առնչվող դրույթներ նախատեսեն, քանի որ ծրագրի զարգա�?ումը
անխուսափելիորեն դասեր քաղելու գործընթա�? է:
Գյուղատնտեսության ապահովագրության վերանայումը տարբերվում է ԿԲ-ի
ուսումնասիրության առաջարկությունների�?, քանի որ MCPI և NMPI
արտադրանքը համարում է Հայաստաի համար առավել հարմար:                  Այն
առաջարկում է նաև հետագայում նկատի ունենալ խմբակային տարածքի
եկամտաբերության ապահովագրում: Եղանակի �?ու�?անիշով ապահովագրումը
ներկայումս կենսունակ տարբերակ չի դիտվում Հայաստանի համար: ԿԲ-ի
ապահովագրության ուսումնասիրության�? վարկային ծրագրերի հետ կապելու
առաջարկությունը նույնպես հար�?ականի տակ է: Այլո�? փորձը �?ույ�? է տալիս,
որ ֆինանսական հաստատությունները ապահովագրությունը չեն դիտում որպես
գրավի օրինական ձև և չեն կրճատում ապահովագրական վարկեր ունե�?ող
ֆերմերների     վարկավորման       տոկոսադրույքները:   Ապահովագրության
տարածումը     և    վաճառքը     հեշտա�?նելու   նպատակով      ֆինանսական
հաստատությունների օգտագործումը ակնհայտ հաջողությունների չի հանգե�?րել,
իսկ վարկով ապահովագրված բերքի հաշվարկը դժվար է եղել:

Այլ հիմնական նախապայմանների թվում են.

     Համապատասխան իրավական դաշտի ստեղծում: �?ա շատ կարևոր է, բայ�?
      հաճախ�? դժվար, և կարող է կառավարությունի�? ամուր կամքի դրսևորում
      պահանջել: ԱՊՀ երկրներում այդ կարևոր պահանջին հաճախ խանգարում
      է հին ոճի բյուրոկրատիան:

     Համապատասխան վիճակագրական տեղեկատվության տրամադրման
      ապահովում: Իդեալական վիճակում վիճակագրական տվյալները պետք է
      հասանելի լինեն 20 և ավելի տարիներ շարունակ յուրաքանչյուր
      մշակաբույսի և   յուրաքանչյուր վարչական միավորի (շրջան, մարզ,
      համայնք և այլն) համար: Ֆերմայի մակարդակով բերքատվության
      վերաբերյալ պատմական տվյալները նույնպես �?անկալի են: Հետագա
      պատմական տվյալները եղանակային և ռիսկային իրադարձությունների

                                   21
    վերաբերյալ պահանջվում են MPCI արտոնյալ դրույքաչափերի
    հաշվարկման     և    անվանական      ռիսկերի ծրագրերի համար:
    Վիճակագրական տվյալների բա�?ակայության դեպքում հնարավոր է
    օգտագործել մշակաբույսերի բերքատվության մոտավոր թվեր և
    փորձագիտական կարծիք, սակայն դա նվազ վստահելի է, ուստի նման
    տվյալները պետք է զգուշությամբ կիրառվեն:

   Գյուղատնտեսական ապահովագրության կարողությունների ստեղծում:
    Ուսումնասիրված        երկրների�?        շատերը     գյուղատնտեսական
    ապահովագրության         մեծ     փորձ     ունե�?ող   ապահովագրական
    ընկերություններ չունեն: Այլ երկրներում ապահովագրության ոլորտը փոքր
    է, իսկ մասնավոր ապահովագրական ընկերությունները սահմանափակ
    կարողություն ունեն գյուղատնտեսական ռիսկերն ապահովագրելու
    գործում: Այս իրավիճակում կառավարությունը պետք է առաջնորդի
    մասնավոր ապահովագրողներին �?ու�?աբերվող աջակ�?ությունը և
    ապահովի, որ նրանք ժամանակ և ռեսուրսներ ունենան գյուղատնտեսական
    ռիսկերն իրեն�? վրա վեր�?նելու կարողություններ ձեռք բերելու համար: Կամ
    հեն�?    ապահովագրական          ընկերությունները   կարող     են    մի
    գյուղատնտեսական ապահովագրական ընկերություն ստեղծել, որը
    կզբաղվի գյուղատնտեսական ռիսկերով (Hagelversicherung Ավստրիայում):
    Այն դեպքում, երբ ապահովագրական ոլորտը ոչ մի հետաքրքրություն չի
    �?ու�?աբերում գյուղատնտեսության նկատմամբ, կառավարությունը կարող
    է կա՛մ պետական մասնագիտա�?ված ապահովագրական ընկերություն
    հիմնել (Crown կորպորա�?իան Կանադայում)�? ապահովագրական և
    աղետների հիմնադրամ (Կանատը Իսրայելում), կա՛մ աջակ�?ել
    ապահովագրական բյուրոյի կայա�?մանը (Agroseguro-ն Իսպանիայում,
    TARSIM-ը     Թուրքիայում):     Խորհուրդ    է   տրվում   նաև    բոլոր
    ապահովագրողների          խիստ        կարգավորում�?     սուբսիդիաների
    չարաշահումների�? զերծ մնալու և հաճախորդների վստահությունը
    պահպանելու համար:

   Ապահովել համարժեք ապահովագրման և կորստի փոխհատու�?ման
    կարողություններ և ակտուարական ծառայությունների հասանելություն:
    �?րանք ավելի հեշտ լուծվող խնդիրներ են, որոնք կարող են կարճ
    ժամանակահատվածում հաղթահարվել: Ապահովագրման և կորստի
    ճշգրտման գիտելիքներ կարելի է ձեռք բերել վերաապահովագրողների կամ
    այլ երկրների ապահովագրողների հետ անմիջական շփումների միջո�?ով:
    Փորձը �?ույ�? է տալիս, որ �?անկա�?ած երկիր կարող է չափավոր ծախսերով 2-
    3 տարվա ընթա�?քում ձեռք բերել անհրաժեշտ ծավալի մասնագիտական
    գիտելիքներ և հմտություններ: Հիմնական դրույքաչափերի հաշվարկման
    մեթոդները      հանրությանը    մատչելի    են,    իսկ  ավելի   բարդ
    մեթոդաբանություններ կարելի է ձեռք բերել ողջամիտ գներով: Որոշակի
    ճշգրտումներ կարող են պահանջվել, սակայն դա կարելի է անել այլ
    երկրների�? ակտուարական ծառայություններ պատվիրելու միջո�?ով:

                                  22
         Վերաապահովագրման դյուրա�?ումը: Որակյալ վերաապահովագրման
          հիմնական խոչընդոտը փոքրածավալ ապահովագրական պորտֆելն է և
          ապահովագրական ընկերությունների �?ածր մակարդակով տեխնիկական
          գիտելիքների շրջանակները: Խոշոր վերաապահովագրողները սովորաբար
          չեն հետաքրքրվում տարեկան 500 հազար դոլար/եվրո պրեմիումի�? պակաս
          վերաապահովագրման ծրագրերով: �?ակայն այդ վերաապահովագրողները
          կարող    են   իջե�?նել իրեն�?   որակավորման    պահանջները,   եթե
          հաճախորդը/երկիրը կարող է ապա�?ու�?ել, որ ծրագիրն ապագա աճի
          ներուժ ունի:

Եթե այս պայմանները ապահովվում են, ապա հնարավոր է, որ ապահովագրումը
ծածկի մշակաբույսերի �?անքատարածքների 10%-ը ծրագրի մեկնարկի�? 2-3
տարվա ընթա�?քում, իսկ 3-4 տարի հետո�? 20-30%-ը: 10 տարվա ընթա�?քում
ներթափան�?ման մակարդակը կարող է հասնել մինչև 50%-ի: 7-10 տարվա
իրատեսական ժամանակահատված է անհրաժեշտ                գյուղատնտեսական
ապահովագրության ծրագրի ստեղծման համար, ընդ որում�? 3-5 տարվա
փորձնական ծրագրով: Ապահովագրման վերին սահմանի այս ներուժը �?ույ�? է
տալիս, որ ապահովագրումը սպեղանի չէ գյուղատնտեսական ռիսկերի
կառավարման      համար:    Նույնիսկ    ամենալավատեսական       ս�?ենարով�?
մշակաբույսերի արտադրության կեսն անգամ չի կարող ապահովագրվել:
Հետևաբար կառավարությունը պետք է սատարի նաև ռիսկերի կառավարման
այլընտրանքային ձևերին, այդ թվում�? կանխատեսված կարկտահարությունի�?,
�?րտահարությունի�?    և   երաշտի�?    ֆերմաների  մակարդակով       վաղօրոք
պաշտպանվելու      միջո�?ներին    (օրինակ�?   հակակարկտային        �?ան�?եր,
�?րտահարության հրա�?աններ, ոռոգում): Այս կանխատեսված ռիսկերի
կառավարման ռազմավարությունները պաշտպանում են նաև բերքի կորստի,
ներքին շուկաների ապակայունա�?ման և արտահանումի�? ստա�?ված գումարների
կորստի դեպքում, մինչդեռ ապահովագրությունը ծածկում է միայն եկամուտների
կորուստը:


4.6       Հանրային ծախսերը

4.7   Գյուղատնտեսության ոլորտի համախառն հանրային ծախսերը5
      իրականում աճել են 2011 թ. ի վեր, չնայած մնա�?ել են չափավոր�? 2014 թ.
      կազմելով ընդհանուր հանրային ծախսերի 4.5%-ը: Դա պայմանավորված է
      ընթա�?իկ ծախսերի աճով, մեծ մասամբ�? շնորհիվ գյուղատնտեսության
      համար ուղղակի բյուջետային աճող աջակ�?ության (հիմնականում
      սուբսիդիաների):
Ի հակադրություն էական հանրային ծառայությունների, ընթա�?իկ ծախսերը քիչ են
աճել�? չնայած գյուղատնտեսական ՀՆԱ-ի իրական արժեքի 26% աճի: Էական

5
    ԳՆ-ի և Ջ�?ՊԿ-ի համատեղ ծախսեր:

                                     23
հանրային ծառայությունների հաշվին ուղղակի բյուջետային աջակ�?ության
շեշտադրումը մտահոգիչ է: Ոլորտի արդիականա�?ման և առևտրայնա�?ման
համար առան�?քային են գյուղատնտեսական գիտասփյուռի/խորհրդատվության
հանրային հատվածի ուժեղ կարողությունները, սննդամթերքի անվտանգությունը,
սահմանային վերահսկողությունը և մշակաբույսերի ու կենդանիների
հիվանդությունների վերահսկողությունը: Հանրային ներդրումները նույնպես
նվազել են 2010 թ. ի վեր, թեև կապիտալ ծախսերի մեծ մասն ուղղվում է ոռոգման,
ջրամատակարարման և ջրահեռա�?ման ծրագրերին: Ներկայումս ներդրումային
ծախսերի միայն 1%-ն է հատկա�?վել գյուղատնտեսության հանրային
ծառայությունների մատու�?ման համար:

Ինչպես ընթա�?իկ, այնպես էլ կապիտալ ծախսերը վերահաշվեկշռելու ամուր
հիմքեր գոյություն ունեն և համարժեք շրջանակ, որպեսզի ուժեղ աջակ�?ություն
ապահովվի գյուղատնտեսության արդիականա�?ման և առևտրայնա�?ման համար:
Վառելիքի սուբսիդավորման, ընթա�?իկ խոշոր սուբսիդավորման ծրագրի
շարունակական ծախսերը տարակուսելի են, եթե հաշվի առնվեն անհամաչափ
աջակ�?ությունը    խոշոր    ֆերմերներին  և   չարաշահման    ներուժը:  Այլ
սուբսիդավորման ծրագրերը, օրինակ�? տոհմային անասունների բուծման ծրագիրն
իր չափերով փոքր է, իսկ շարունակելիության տեսանկյունի�? անբավարար�?
արդյունավետ լինելու համար: Ֆերմերներին տրվող հետագա բյուջետային
աջակ�?ությունը պետք է ուղղել մի շարք նեղ միջո�?առումների�? աջակ�?ելու
մասնավոր ներդրումներին և գյուղներդրումների մատակարարմանը, և պետք է
արգելել հանրային միջո�?ների�? խոշոր ֆերմերներին տրվող անհամաչափ
բաշխումը: Այս նեղ ուղղությունը կնպաստի ընթա�?իկ ծախսերի վերաբաշխմանը
էական հանրային ծառայություններին աջակ�?ելու համար: Դոնորները և
կառավարությունը նույնպես պետք է մեծա�?նեն հանրային ներդրումները
հանրային և մասնավոր հաստատություններն ամրապնդող միջո�?առումների և
ժամանակակի�? արտադրության, վերամշակման և մարքեթինգի համակարգերի
համար անհրաժեշտ գիտելիքների և հմտությունների կառու�?ման համար:

�?րան�? մեծ մասը բյուջեի�? անկախ առաջարկություններ են, որոնք համահունչ են
ազգային ռազմավարական փաստաթղթերին: Ֆերմերային ներդրումների
սուբսիդիաները բարելավում են չեզոք միջո�?ների հասանելիության ծավալը, ինչը
օգտակար է ինչպես մեծ, այնպես էլ փոքր ֆերմերների համար, իսկ այս
սուբսիդավորման շեմը կսահմանափակի խոշոր ֆերմերներին տրվող
անհամաչափ նպաստները: Էական հանրային ծառայությունների աջակ�?ության
բարձրա�?ումը     կնպաստի     նաև     փոքր     ֆերմերներին,   հատկապես�?
գյուղատնտեսական գիտասփյուռի/խորհրդատվության համակարգն ամրապնդող
միջո�?առումները, կնպաստեն նաև լուրջ դոնորային ներդրումները հանրային և
մասնավոր հաստատությունների և մարդկային կապիտալի համար:

V.   ՀԱՄԱՌՈ�? ՄԱ�?�?ԻՑԱՆ



                                   24
�?տորև բերված մատրի�?ան ներկայա�?նում է վերանայման ընդհանուր տեսակետը
և տարբերակներ բերում քաղաքականության և ներդրումների համար:




                                25
                                                                                           Ժամանակահա
                                                                                              տվածը և
   Նպատակը                      Առաջարկվող քաղաքականության միջո�?առումները                                  Գիտելիքների պակասը
                                                                                           գերակայությա
                                                                                           ն մակարդակը
                                               I. Պտուղ-բանջարեղենի արտահանումը
Արդյունաբերակա    Պետք է աշխատել մասնավոր հատվածի և ՓՄ�?-ների հետ մր�?ակ�?ային Երկարաժամկ                     Պարսի զարգա�?ման
ն պարսի           արդյունաբերական պարսի ստեղծման ուղղությամբ: �?կսել մշտական երկխոսության ետ, ուժեղա�?ող,    գլոբալ փորձը,
ստեղծման          հարթակ     ստեղծելու�?�? ներգրավելով   կառավարությանը,    արտադրողներին, բարձր             ուսումնական
հեշտա�?ում         ներդրողներին/բանկերին:                                                                   ուղևորություններ

Մասնավոր          Կատարելագործել ներդրումային միջավայրը և ներկայա�?նել հարմարե�?ված Կարճաժամկե               Հարմարե�?ված
ինվեստորների      ֆինանսական գործիքակազմ: Մատակարարման շղթաների խորհրդատվության համար տ, բարձր             ֆինանսական
ներգրավում,       համապարփակ ֆինանսական մեխանիզմներ զարգա�?նելու նպատակով օգտագործել                        մեխանիզմների
հատկապես�?         «խարսխող» ներդրողների փորձը�? համագործակ�?ելով առևտրային բանկերի հետ: Կան                  իրագործելիության
ԱՈՒՆ/ FDI         տարբեր մատչելի և փորձարկված մոդելներ�? հավաքման կետեր կամ խորհրդատվություն                ուսումնասիրություն
                  պայմանագրային մատակարարների համար, եռակողմ ֆինանսական մեխանիզմներ
                  ներդրումների համար և ռիսկերը կիսելու մեխանիզմներ, որոնք ֆինանսների և
                  տեխնոլոգիաների միջո�?ով նպաստում են մր�?ունակ մատակարարման շղթաներին: �?ա
                  պետք է կատարվի կատարելագործված քաղաքականության և ինստիտու�?իոնալ
                  շրջանակների հետ զուգահեռաբար:

Մատակարարմա       Մատակարարման հենքի մասին գիտելիքների ձեռքբերում, դրան արձագանքելու Կարճի�? մինչև          Թարմա�?ված և խորը
ն հենքի           կարողությունների բարելավում, վերամշակողների կամ արտահանողների և շուկաների միջնաժամկետ,   գիտելիքներ,
գիտելիքների և     հետ ֆերմերների կապի դյուրա�?ում: Հաջողված սննդի արժեշղթայի վրա ներդրումը բարձր            ագրոէկոլոգիական
կարողություններ   նշանակում է «խարսխող» ներդրողների ներգրավում, որոնք ի վիճակի և պատրաստ են                կարողություններ�? ըստ
ի խորա�?ում        ինտեգրելու հիմնական արտադրողներին, հավաքման կետերը կամ վերամշակողներին և                 տարածաշրջանի/գոտո
                  մարքեթինգով/արտահանումով զբաղվողներին: Դրան հասնելը ենթադրում է. (i) երկրում             ւ ագրարային
                  պտուղ-բանջարեղենի ագրոէկոլոգիական ներուժի քարտեզագրում և գիտելիքների                     կառու�?վածքը, պտուղ-
                  ամրապնդում,    (ii) ինստիտու�?իոնալ կապերի ամրապնդում (հետազոտություն և                   բանջարեղենի
                 զարգա�?ում, ֆինանսական հաստատություններ):                                                    մշակաբույսերի
                                                                                                             բերքատվությունը և
                                                                                                             արտադրողականությու
                                                                                                             նը
Ներդրումներ      �?րան կարելի է հասնել նոր շուկաներ գտնելու, շուկայի հնարավորությունների        Երկարաժամկե   Շուկայական
շուկայի          գնահատման, շուկայի զարգա�?ման ռազմավարությունների իրականա�?մանը                 տ, չափավոր    հետազոտություններ,
հետազոտություն   օժանդակելու միջո�?ով: Առաջնահերթություն տալ բարձրարժեք տարատեսակավորված                      համեմատական և
ների և շուկայի   արտադրանքներին, այդ թվում�? բրենդինգին և ծագման խթանմանը, միջազգային                         մր�?ունակության
վերաբերյալ       �?ու�?ահանդեսներին մասնակ�?ելուն, օրինակ�? Մոսկվայի ProdExpo-ին, ինչպես նաև                     վերլուծություն
տեղեկատվության   ուսումնական այ�?եր կազմակերպելուն: �?կսել շուկայի ուսումնասիրություն, օգնելու
ձեռքբերման,      մասնավոր օպերատորներին նպատակային շուկաներ և ապրանքներ գտնել առավել
ինչպես նաև       արդյունավետ կերպով և հիմնել Հայաստանը որպես ծագման երկիր խթանող
Հայաստանը        ապրանքների և տեխնոլոգիաների հզոր պորտֆել:
որպես ծագման
երկիր խթանելու
նպատակով
Կատարելագործել   Թարմ հումքի հավաքման, վերամշակման և ավելա�?ված արժեքի ստեղծման միջանկյալ       MLT, բարձր    առկա
ենթակառու�?վածք   օղակները թերզարգա�?ած են: Այս օղակները կարող են բարելավվել�? աջակ�?ելով ՊՄԳ-                   ենթակառու�?վածքների
ըև               ին, որպեսզի ներդրումներ կատարեն մարքեթինգային ենթակառու�?վածքների համար,                     և կատարողականի
նյութատեխնիկակ   ինչպիսիք են մրգերի և բանջարեղենի հավաքման կենտրոնները և վերամշակված                         վերլուծություն
ան բազան         մթերքների հավաքման կենտրոնները: Նման կենտրոնները արտադրողներին
                 հնարավորություն կտան պայմանագրեր կնքելու գնորդների հետ ավելի մեծ
                 խմբաքանակների համար, օպտիմալա�?նելու տնտեսական ծախսերը և ստեղծելու
                 հավաքման հարթակ չրի համար: Դիտարկել տարածաշրջանում զարգա�?ող
                 ճանապարհային և երկաթուղային �?ան�?երի զարգա�?ման ծրագրերը (Ռուսաստանը և
                 Իրանը կապող անդրկովկասյան միջան�?քը):
Մր�?ակ�?ության     Մենաշնորհային գործարարության մոդելները չեն կարող արդյունաբերության MLT, բարձր               Մատակարարման
ընդլայնում       պարսի/կլաստերի զարգա�?մանը փոխարինել: Հետևաբար անհրաժեշտ է, արդյունավետ                      շղթաների
                 մր�?ակ�?ությանը զուգահեռ, շուկայական ենթակառու�?վածքների զարգա�?ում ապահովել:                   քարտեզագրում և
                 Հաշվի առնելով Հայաստանի դեպի ծով ելք չունենալու հետ կապված

                                                                   27
                  նյութատեխնիկական հար�?երը, կարևոր է նաև բարձր արդյունավետություն ունե�?ող                    վերլուծություն
                  ներմուծման և արտահանման ընթա�?ակարգերի ապահովումը�? բարելավելու համար
                  արտահանվող արտադրանքի ծախսերի և որակի մր�?ունակությունը: Ներմուծման և
                  արտահանման ընթա�?ակարգերի ներկայիս անարդյունավետությունը նվազե�?նում է
                  Հայաստանի      ներդրումային գրավչությունը և  վերջնական    արտադրանքի
                  մր�?ունակությունը:

�?ննդամթերքի       Անհրաժեշտ է գործընթա�?ների և ապրանքների նոր անվտանգության ընթա�?ակարգերի երկարաժամկե         �?ննդամթերքի
անվտանգության     իրականա�?ման աջակ�?ություն, իսկ շուկայի դիվերսիֆիկա�?իայի համար անհրաժեշտ տ, բարձր            անվտանգություն,
միջազգային        պայման   է    պահածոների    գործարանի       մակարդակով    ստանդարտների                     համապատասխանությ
ստանդարտների      համապատասխանության սերտիֆիկատը: Նպատակը սննդամթերքի անվտանգության                          ան ստանդարտների
համապատասխա       ստանդարտների համապատասխանության կարողությունների ստեղծումն է:                              մասին գիտելիքների
նության                                                                                                      տարածում
ապահովում
Հարմարե�?ված       �?ա ենթադրում է խրախուսել բանկերին�? նրան�? կողմի�? ջերմո�?ների, միրգ և բանջարեղեն Կարճաժամկե   Նոր ֆինանսավորման
ֆինանսական և      (Մ&Բ) վերամշակող ընկերությունների համար նոր, երկարաժամկետ ֆինանսական տ, բարձր              և երաշխիքային
ապահովագրությ     արտադրանքի ստեղծման համար: Խարսխող ներդրողների փորձը նույնպես կարող է,                     մեխանիզմների
ան                առևտրային բանկերի հետ համատեղ, օգտագործվել համապարփակ մատակարարման                         իրագործելիության
մեխանիզմների      շղթաների խորհրդատվական և ֆինանսական մեխանիզմների մշակման համար:                            ուսումնասիրություն
հասանելիության
կատարելագործու
մ

                                              II. Գյուղատնտեսական խորհրդատվություն
Խորհրդատվությո    Խորհրդատվության բարելավումն ավելի շատ պահանջում է առաջադիմական               MLT, բարձր       Նախադրյալների
ւն,               բարեփոխումներ և զարգա�?ումներ, քան լիովին նոր մոտե�?ում: Դրա ուժեղ կողմերը                      հետազոտական
ծառայություններ   հետևյալն են. աշխատանքային ծրագրերը հիմնված են ֆերմերների կարիքների վրա, դա                      տվյալների
ի տրամադրման      լավ է ընդունվում ֆերմերների կողմի�?, ընդգրկում է Հայաստանի համայնքների մեծ                     բա�?ակայություն
բարելավում        մասը, դա լավ արդյունքներ է �?ույ�? տալիս:
                  Ծառայությունների որակը կարելի է բարելավել ավելա�?նելով խորհրդատուների

                                                                  28
                  աշխատավարձերի և տրանսպորտի, շարունակական գործնական պարապմունքների և
                  ժամանակակի�? տեղեկատվական տեխնոլոգիաների լայն կիրառման համար
                  հատկա�?վող բյուջետային աջակ�?ությունը:

Խորհրդատվությ     Ներկայիս բյուջեն շատ համեստ է թե՛ հարաբերական, թե՛ բա�?արձակ առումով:         Կարճաժամկե
անը հատկա�?վող     Բյուջետային աջակ�?ության ավելա�?ումը ներկա մակարդակի�? կարող է շատ մեծ           տ, բարձր
բյուջեի           տարբերություն առաջա�?նել     սպասարկման որակի բարելավման առումով և մեծ
ավելա�?ում         ազդե�?ություն թողնել ոլորտի արտադրանքի վրա�? առան�? այլ բյուջետային ծրագրերի�?
                  զգալի ռեսուրսներ հատկա�?նելու: Ծառայությունների որակը կարելի է բարելավել
                  ավելա�?նելով խորհրդատուների աշխատավարձերի և տրանսպորտի, շարունակական
                  գործնական պարապմունքների և ժամանակակի�? տեղեկատվական տեխնոլոգիաների
                  լայն կիրառման համար հատկա�?վող բյուջետային աջակ�?ությունը:

Բարելավել         Գոյություն ունի ծախսերի արդյունավետությունը և ծախսածածկումը չափավոր          Միջնաժամկետ
ծախսարդյունավե    բարելավելու միջո�?, թեև ծախսերի վերականգնման օպտիմալ թիրախը համարվում է        , չափավոր
տությունը և       30%-ը: Ներկայումս ձեռք է բերվում ընդհանուր ծախսերի 20%-ը: Ինչպես
ծախսածածկումը     խորհրդատվության, այնպես էլ ծառայությունների որակը կարող է զգալիորեն նվազել
                  բարձր մակարդակով ինքնածախսածածկման ձգտելու պարագայում:

Խթանել            Բազմապլան մոտե�?ումը ներառում է նաև ծառայությունների մատու�?ման այլ            Կարճաժամկե
խորհրդատվությ     մոտե�?ումներ: Գյուղատնտեսության նախարարությունը պետք է շարունակի աշխատել       տ, բարձր
ան                մի շարք ծառայություններ մատու�?ողների, այդ թվում ԳԱՄԿ-ների/ ԳԱՀԿ-ի, տեղական
ծառայություններ   ՀԿ-ների և մասնավոր հատվածի մատակարարների հետ (ինչպիսին է CARD
ի տրամադրման      ագրոծառայությունը)` ըստ իրեն�? համեմատական ուժեղ կողմերի և մասնագիտա�?ման
բազմապլան և       ուղղությունների:
բազմակարծիք
մոտե�?ումը




                                                                   29
ՖԾԿ-ների և         ՖԾԿ-ների և ԱԾԿ-ների ազդե�?ությունն ուսումնասիրվում է` պարզելու համար դրան�?   Կարճաժամկե
ԱԾԿ-ների           ծառայությունների�? օգտվող ֆերմերների տեսակները և թիվը, վաճառքի տեսակը և        տ, բարձր
ազդե�?ության        ստա�?ված գումարը, կենտրոնների շահութաբերությունը և այդ ծառայությունների      (հատկապես
ստուգում           գնահատումը ֆերմերների կողմի�?: Եթե հար�?ումները �?ույ�? տան, որ նրանք կայուն     աղքատների
                   լինելու հնարավորություն ունեն, ապա պետք է մտածել ԳԱՄԿ-ներն ավելի տեսանելի      սննդի
                   վայրեր տեղափոխելու և ծառայությունների սպեկտրն ընդլայնելու մասին:            բարելավված
                                                                                               անվտանգությ
                                                                                                ան համար)

                                                   III. �?ննդամթերքի անվտանգություն
Ուժեղա�?նել         �?ԱՊԾ-ն պետք է ձգտի հստակե�?նել գործող օրենսդրությունը և դրա իրագործումը, MLT, բարձր        Փոքր
սննդամթերքի        տեղեկատվական արշավ կազմակերպի              գործող օրենսդրության և դրա                     ագրովերամշակողների
անվտանգության      փոփոխությունների վերաբերյալ, սննդամթերքի անվտանգության ապահովման ավելի                    համար սննդամթերքի
օրենքների և        մեծ ճկունություն �?ու�?աբերի, ինչպես նաև այլ տարբերակներ կիրառի փոքր ագրո-                  անվտանգության
կանոնակարգերի      վերամշակողների նկատմամբ և, վերջապես, ապահովի ուժեղ տեսչական և կիրարկման                   համապատասխանությ
կիրարկումը         կարողություններ:                                                                          ան մատչելի
                                                                                                             տարբերակների
                                                                                                             բա�?ահայտում
Ազգային            �?ԱՊԾ-ն պետք է առաջնորդի այս խնդիրների փաթեթին տրվող լուծումները�? սկսելով    երկարաժամկե   Ա�?Ի-ի
խորհրդատվությ      մասնավոր խորհրդատվական ծառայությունների կարողություններն    ամրապնդող        տ, չափավոր   հավատարմագրման
ան            և    միջո�?առումների�?: Պետք է սկսի նաև արտաքին Ա�?Ի-ի կողմի�? հավատարմագրման                      կատարողականի
հավատարմագրմ       գնահատումը և      անդրադառնա այն խնդիրներին, որոնք խոչընդոտում են դրա                     արտաքին գնահատում
ան ուժեղա�?ում      գործունեության միջազգային ճանաչումը:

Ընդլայնել      և   Անհրաժեշտ են միջազգային հավատարմագրման ծառայությունների բարելավված          երկարաժամկե
արագա�?նել          հասանելիություն և միջազգային հավատարմագրման ազգային լաբորատորիաներ:          տ, չափավոր
միջազգային         Միջազգային ճանաչում ունե�?ող ծառայությունները հեշտա�?նում են մուտքը
հավատարմագրմ       միջազգային շուկաներ�? սննդամթերքի արդյունաբերության ավելի առաջադեմ
ան                 տարրեր և ծառայություններ մատու�?ող ազգային գործակալությունների և
հասանելիություն    խորհրդատվական ձեռնարկությունների համար ուղենիշներ սահմանելու

                                                                    30
ը                 համար:
                  Ազգային լաբորատորիաների միջազգային հավատարմագրումը հեշտա�?նելու
                  նպատակով ներդրումներ են պահանջվում նաև սարքավորումների և ուսու�?ման
                  համար: �?ննդամթերքի անվտանգության օրենքների և կանոնակարգերի
                  համապատասխանության      խրախուսման    և   կիրարկման    լայնածավալ
                  միջո�?առումները կնպաստեն,    որ   ոլորտում  բարձրանա    միջազգային
                  հավատարմագրման    ծառայությունների   պահանջարկի   ներկայիս    �?ածր
                  մակարդակը:

Բարձրա�?նել        �?եռնարկություններն աղոտ պատկերա�?ում ունեն սննդամթերքի անվտանգության          Կարճաժամկե
արդյունաբերողնե   ժամանակակի�? համակարգերի ծախսերի և օգուտների մասին: Նաև ավելի շատ ջանքեր       տ, բարձր
րի                են անհրաժեշտ, որպեսզի բարձրանա ոլորտի ըմբռնումն առ այն, որ սննդամթերքի
տեղեկա�?վածությ    անվտանգության ժամանակակի�? համակարգերի ընդունումը պարտավորություն է, ոչ
ունը              թե ընտրություն: Արդյունաբերության մտահոգությունը պետք է լինի այն հար�?ը, թե
ժամանակակի�?       ինչպես ու երբ համապատասխանե�?նել և ինչպես այդ փոփոխությունները
սննդամթերքի       ծախսարդյունավետ կերպով կատարել, ոչ թե ինչպես համապատասխանե�?ումի�?
անվտանգության     խուսափել կամ ուշա�?նել: �?ԱՊԾ-ի գլխավորությամբ հանրային իրազեկման արշավը
ծախսերի և         կնպաստի տեղեկատվական այդ բա�?ը լրա�?նելուն: Պետք է ներգրավված լինեն արդեն
պարտավորությու    համապատասխանություն ձեռք բերած ոլորտի լիդերները, ինչպես նաև հեղինակավոր
նների             խորհրդատվական և հավատարմագրման ծառայությունները:
վերաբերյալ
�?տեղծել           Հատուկ միջին մասնագիտական կամ համալսարանական կրթական ծրագիր է                MLT, բարձր   Դասընթա�?ների
սննդամթերքի       անհրաժեշտ սննդամթերքի անվտանգության բավարար թվով կրթված և հմուտ                            կարիքների
անվտանգության     մասնագետների առկայությունը շարունակաբար ապահովելու համար: Կարելի է                         գնահատում
միջին             նախատեսել տարածաշրջանային լուծում, քանի որ ԵՄ -ի և Ե�?Մ-ի սննդամթերքի
մասնագիտական      անվտանգության համակարգին ծանոթ կրթված մասնագետների պահանջարկն ան�?նում
կամ               է Հայաստանի սահմանների�? դուրս:
համալսարանակ
ան դիպլոմի


                                                                   31
ծրագիր

                                               IV. Գյուղատնտեսական հողերի շուկաները
Հողերի            Անհրաժեշտ է հողերի միավորման համազգային ծրագիր�? հողօգտագործման                 երկարաժամկե
միավորման         արդյունավետությունը բարելավելու և հողերի շուկայի զարգա�?ումը դյուրա�?նելու         տ, բարձր
ծրագրի            համար: Կառավարությունը պետք է այս ծրագրի իրականա�?ման համար անհրաժեշտ
իրագործում        համարժեք իրավական դաշտն ապահովելու նպատակով դրա ղեկավարումը լիազորի
                  որևէ հաստատության:
Կադաստրային       Անհրաժեշտ է իրականա�?նել պետական և համայնքային հողերի, անտառների և                 Բարձր      Առկա կադաստրային
տվյալների         ջրածածկ տարածքների համակարգված գրան�?ում, որպեսզի լուծվի համընկնման                           քարտեզների
բարելավում        խնդիրը նոր հետեզոտության շրջանակում: Քանի որ կադաստրային քարտեզները չեն                      գնահատում և
                  համապատասխանում իրականությանը, կառավարությունը պետք է նախաձեռնի առկա                         հողակտորների
                  կադաստրային քարտեզների զանգվածային գնահատում և հողակտորների                                  կանոնավոր
                  համակարգված վերահետազոտում կամ կադաստրային թվային քարտեզների                                 վերահետազոտում
                  թարմա�?ում և կամ առկա քարտեզների փոփոխում:                                                    թվային կադաստրային
                                                                                                               քարտեզները
                                                                                                               թարմա�?նելու
                                                                                                               նպատակով
Առավել            Կառավարությունը պետք է մտածի ինտեգրված, վերլուծական-տեղեկատվական                MLT, բարձր
արդյունավետ       համակարգի ներդրման մասին�? հողերի օգտագործումը մոնիթորինգի ենթարկելու
հողերի            համար, ինչպես, օրինակ�? հողակտորների նույնականա�?ման համակարգը (LPIS) կամ
մոնիթորինգի       ֆերմերների ռեեստրը:
համակարգի
մշակում
Համայնքային       Պետական և համայնքային հողերի արդյունավետ օտարումը հեշտա�?նելու նպատակով         Միջնաժամկետ   Պետական հողերի
հողերի            կառավարությունը պետք է իրականա�?նի պետական հողերի համակարգված                      , բարձր    արժեքի գնահատում և
վարձակալության    վերագրան�?ում և թարմա�?նի կադաստրային գնահատման քարտեզները: �?ա կնպաստի                         կադաստրային
և օտարման         օտարման գործընթա�?ի կարգավորմանը և ավելի շատ եկամուտներ ապահովելուն այն                       գնահատման
արդյունավետությ   համայնքների համար, որտեղ հողերը վաճառվել են շուկայական արժեքի�? �?ածր գներով ,                 քարտեզների
ան բարելավում     ինչպես նաև կավելա�?նի վաճառքն այնտեղ, որտեղ օտարմանը խանգարում են բարձր

                                                                   32
                  գները:        Միաժամանակ            ուղե�?ույ�?ներ        մշակելու        և                   թարմա�?ում
                  համայնքապետարանների/քաղաքապետարանների համար ուսու�?ում իրականա�?նելու
                  անհրաժեշտություն կա, որպեսզի բարձրանան նրան�?               հողօգտագործման
                  պլանավորման, հողերի օտարման և հողերի վարձակալության կարողությունները:
                  �?եղական իշխանությունները նույնպես պետք է ապահովեն հողերի օտարման մասին
                  տեղեկատվության հասանելիությունը ԶԼՄ-ների և իրազեկման ծրագրերի միջո�?ով:

Ուժեղա�?նել        Նախ պետք է նույնականա�?նել բոլոր լքված հողերը: Կլինեն դեպքեր, երբ լքված հողը   Միջնաժամկետ   Լքված հողերի
լքված հողերի      գրան�?ված է, սակայն սեփականատերը հայտնի չէ, և դեպքեր, երբ հողի սեփականատերը     , չափավոր    հայտնաբերում
քաղաքականությո    ո՛չ հայտնի է և ո՛չ էլ գրան�?ված: �?եփականատիրոջ բա�?ակայության հար�?ը նույնպես
ւնը               կարող է կարևոր դեր խաղալ, քանի որ որոշ սկզբնական սեփականատերեր կարող են
                  մահա�?ած լինել կամ հողակտորը մեկ ուրիշին փոխան�?ած: Քաղաքականությունը պետք
                  է սո�?իալապես ընդունելի լինի և հիմնավորված համապատասխան օրենսդրությամբ:

Բարելավել         Անհամապատասխան սահմանագծումը հանգե�?րել է նույն հողակտորի վաճառքի կամ          Միջնաժամկետ
պետական և         վարձակալության հարևան համայնքների կողմի�?: Այս հար�?ը պետք է լուծեն տեղական      , չափավոր
համայնքային       ինքնակառավարման մարմինները, հատկապես այն դեպքերում, երբ համայնքները
հողերի            միավորվում կամ ընդլայնվում են:
սահմանագծումը
Աջակ�?ել           Անշարժ գույքի գործակալությունները քաղաքային շրջաններում զարգա�?ած են, իրեն�?    Միջնաժամկետ
գյուղական         կայքերում   զետեղում են գույքի/ունե�?վածքի տարածքների և գների վերաբերյալ
վայրերում         տեղեկատվություն և լուսանկարներ: Համարժեք գյուղատնտեսական հողերի վերաբերյալ
անշարժ գույքի     տեղեկատվությունը չափազան�? սահմանափակ է կամ բա�?ակայում է: Ավելին, դրանք
գործակալություն   �?րված են համայնքապետարաններում և քաղաքապետարաններում, ինչը խոչընդոտում
ների              է գյուղատնտեսական հողերի շուկաների ձևավորումը, ֆերմաների       ընդլայնումը:
զարգա�?մանը        Գյուղական վայրերում անշարժ գույքի գործակալությունների զարգա�?մանն ուղղված
                  աջակ�?ությունը կնպաստի այդ խոչընդոտի վերա�?մանը:

Իրականա�?նել       Հողերի կառավարման գնահատման շրջանակն (LGAF) առաջարկվում է հողերի              Միջնաժամկետ   Հողերի կառավարման
հողերի            կառավարման կարգավիճակը գնահատելու համար: LGAF-ը Համաշխարհային բանկի              , բարձր    շրջանակի


                                                                   33
կառավարման        կողմի�?   նախագծված գործիք է, որն օգնում է երկրներին գնահատելու հողերի                         բա�?ակայություն
գնահատման         կառավարման իրեն�? քաղաքականությունը և պրակտիկան և չափորոշիչներ է
շրջանակը (LGAF)   ապահովում համեմատության և մոնիթորինգի առաջընթա�?ի համար: Այն իրականա�?վել
                  է ավելի քան 40 երկրներում, այդ թվում�? Մոլդովայում, Վրաստանում, Ուկրաինայում և
                  Խորվաթիայում:
                                    V. Գյուղատնտեսության ապահովագրումը և ռիսկերի կառավարումը
Համապատասխա       �?ա շատ կարևոր է, բայ�? հաճախ�? դժվար և կարող է կառավարությունի�? ամուր կամքի        MLT, բարձր
ն իրավական        դրսևորում պահանջել: ԱՊՀ երկրներում այդ կարևոր պահանջը հաճախ խոչընդոտվում է
դաշտի ստեղծում    հին ոճի բյուրոկրատիայով:


Համապատասխա       Իդեալական վիճակում վիճակագրական տվյալները պետք է հասանելի լինեն 20+ տարի        Միջնաժամկետ   Յուրաքանչյուր
ն                 շարունակ յուրաքանչյուր մշակաբույսի և յուրաքանչյուր վարչական միավորի (շրջան,        , բարձր    մշակաբույսի և
վիճակագրական      մարզ, համայնք, և այլն) համար: Ֆերմայի մակարդակով բերքատվության վերաբերյալ                     յուրաքանչյուր
տեղեկատվության    պատմական տվյալները նույնպես �?անկալի են: Հետագա պատմական տվյալները                             վարչական միավորի
տրամադրման        եղանակային և ռիսկային իրադարձությունների վերաբերյալ պահանջվում են MPCI                        վերաբերյալ
ապահովում         արտոնյալ դրույքաչափերի հաշվարկման և անվանական ռիսկերի ծրագրերի համար:                         վիճակագրական
                  Հնարավոր է, որ վիճակագրական տվյալների բա�?ակայության դեպքում օգտագործվեն                       տվյալների և
                  մշակաբույսերի բերքատվության մոտավոր թվեր և փորձագիտական կարծիք, սակայն դա                     ժամանակահատվածի
                  այնքան էլ վստահելի չէ, այնպես որ նման տվյալները պետք է զգուշությամբ կիրառվեն:                 պակաս

Գյուղատնտեսակ     Ուսումնասիրված երկրների�? շատերը գյուղատնտեսական ապահովագրության                  MLT, բարձր
ան                հարուստ փորձ ունե�?ող ապահովագրական ընկերություններ չունեն: Այլ երկրներում
ապահովագրությ     ապահովագրության     ոլորտը փոքր    է, իսկ   մասնավոր    ապահովագրական
ան                ընկերությունները սահմանափակ կարողություն ունեն գյուղատնտեսական ռիսկերն
կարողություններ   ապահովագրելու համար: Այս իրավիճակում կառավարությունը պետք է գլխավորի
ի ստեղծում        մասնավոր ապահովագրողներին �?ույ�? տրվող աջակ�?ությունը և ապահովի, որ նրանք
                  ժամանակ և ռեսուրսներ ունենան գյուղատնտեսական ռիսկերն իրեն�? վրա վեր�?նելու
                  կարողություններ ձեռք բերելու համար: Խորհուրդ է տրվում նաև բոլոր
                  ապահովագրողների խիստ կարգավորում�? սուբսիդիաների չարաշահումների�? զերծ


                                                                    34
                  մնալու և հաճախորդների վստահությունը պահպանելու համար:
Ապահովել          Հաշվարկման և կորստի ճշգրտման գիտելիքներ կարելի է ձեռք բերել                      Միջնաժամկետ
համարժեք          վերաապահովագրողների կամ այլ երկրների ապահովագրողների հետ անմիջական                , չափավոր
հաշվարկման և      շփումների միջո�?ով: Փորձը �?ույ�? է տալիս, որ �?անկա�?ած երկիր 2-3 տարվա ընթա�?քում
կորստի            կարող է չափավոր ծախսերով ձեռք բերել անհրաժեշտ ծավալների մասնագիտական
փոխհատու�?ման      գիտելիքներ և հմտություններ: Հիմնական դրույքաչափերի հաշվարկման մեթոդները
կարողություններ   հանրությանը մատչելի են, իսկ ավելի բարդ մեթոդաբանություններ կարելի է ձեռք բերել
ըև                ողջամիտ գներով: Որոշակի ճշգրտումներ կարող է պահանջվել, սակայն դա կարելի է
ակտուարական       անել այլ երկրների ակտուարական ծառայություններ պատվիրելու միջո�?ով:
ծառայություններ
ի
հասանելությունը
Վերաապահովագ      Որակյալ    վերաապահովագրման      հիմնական        խոչընդոտը    փոքրածավալ         MLT, չափավոր
րման              ապահովագրական պորտֆելն է և ապահովագրական            ընկերությունների �?ածր
դյուրա�?ումը       մակարդակի տեխնիկական գիտելիքները: Խոշոր վերաապահովագրողները սովորաբար
                  չեն հետաքրքրվում մեկ տարվա ընթա�?քում 500 հազար դոլար/եվրո ապահովագրական
                  վճարի�?     պակաս      վերաապահովագրման       ծրագրերով:     �?ակայն    այդ
                  վերաապահովագրողները կարող են իջե�?նել իրեն�? որակավորման պահանջները, եթե
                  հաճախորդը/երկիրը ապա�?ու�?ի, որ ծրագիրն ապագա աճի ներուժ ունի:

                                                        VI. Հանրային ծախսերը


Հանրային          Հանրային ծախսերը կարող են ավելի արդյունավետ օգտագործվել բյուջետային              Միջնաժամկետ
ծախսերի           աջակ�?ությամբ մի քանի մեծ և ավելի կայուն ծրագրերին կամ էական հանրային             , բարձր
կենտրոնա�?ումը     ծառայությունների մատու�?ումն ուժեղա�?նող վերահատկա�?ումներով:
մեծ ծրագրերի      Գյուղատնտեսությանը հատկա�?վող ընթա�?իկ հարաճուն ծախսերի ուղղակի բյուջետային
վրա               աջակ�?ությունը բնորոշվում է բազմաթիվ փոքր, անկանխատեսելի ֆինանսավորված
                  սուբսիդավորման և դրամաշնորհային ծրագրերի զարգա�?ումով, հատկապես�?
                  գյուղատնտեսության նախարարությունում: Այս ծրագրերի�? մի քանիսի ազդե�?ությունը
                  հար�?ականի տակ է: Դրան�? փոքր չափերը և շարունակականության բա�?ակայությունը

                                                                     35
                  բա�?առում է զգալի ֆինանսական ռեսուրսների փոխան�?ումը , և քիչ հավանական է, որ
                  կարող է խրախուսել մասնավոր ներդրումները հարակի�? գործունեության մեջ:

Վերանայել         Հանրային և մասնավոր հաստատությունների և մարդկային կապիտալի միջև                  Միջնաժամկետ
հանրային          ներդրումների ավելի լավ հավասարակշռության հասնելու ձգտումը հակադրվում է           , բարձր
ծախսերի           ֆիզիկական ենթակառու�?վածքների ներդրումներին: Կապիտալ ծախսերը դեռ գերիշխում
հավասարակշռու     են ոռոգման, ջրամատակարարման և դրենաժի/�?ամաքուրդի ծրագրերի ներդրումներում,
թյունը�? կապված    որոնք կազմում են 2014 թ. գյուղատնտեսության ոլորտի հանրային ներդրումների 91%-ը,
խորհրդատվությ     դրան�? հաջորդում են բնապահպանական ներդրումները (8%): Ներդրումային ծախսերի
ան                միայն 1%-ն է ներկայումս հատկա�?վում գյուղատնտեսական ծառայությունների
ծառայություններ   տրամադրման համար: �?ա անհանգստա�?նող միտում է, քանի որ պետք է գիտելիքների
ի տրամադրման      վրա հիմնված տնտեսություն ստեղծել�? գյուղատնտեսության արդիականա�?ման և
հետ               առևտրայնա�?ման կարողությունով և հիմնել գյուղատնտեսական ապրանքների
                  արտահանումով պայմանավորված ոլորտ:
Ավելա�?նել         Երաշխավորված են առան�?քային հանրային ծառայությունների աճող բյուջետային         Միջնաժամկետ
ծառայություններ   հատկա�?ումները, հատկապես�? ծառայությունների համար, օրինակ�? խորհրդատվության, , բարձր
ի տրամադրման      որոնք էապես նպաստում են գիտելիքահենք տնտեսության զարգա�?մանը,
բյուջետային       մշակաբույսերի պաշտպանությանը, ինչը բարելավում է արտադրողների
հատկա�?ումները     կարողությունները մշակաբույսերի արտադրության տատանումների ռիսկերի մեղմման
                  գործում: Ընթա�?իկ ծախսերի շատ փոք կտրուկ աճ է իրականում եղել էական հանրային
                  ծառայությունների տրամադրումը բարելավելու համար�? չնայած ոլորտի շարունակական
                  աճին, ինչի մասին վկայում է գյուղատնտեսական ՀՆԱ-ի իրական արժեքի 26% աճը 2010 -
                  2014 թթ.: Աճող ոլորտը պահանջում է աճող հզորություն հանրային ծառայություններ
                  տրամադրելու համար, որոնք երաշխավորում են ոլորտի պատշաճ գործունեությունը:
                  Բյուջետային հատկա�?ումները միայն սննդամթերքի անվտանգության և կենդանիների
                  առողջության համար են ավելա�?ել, մինչդեռ հանրային ծառայությունների մյուս
                  ծախսերը կա՛մ ընկել են, կա՛մ իրական առումով հաստատուն մնա�?ել:




                                                                     36