БИЛИМ УЛАШИНГ КУЗАТУВЧИ ҚЎЛЛАНМАСИ Жаҳон банки гуруҳи КИРИШ 1 “Билим улашинг” қўлланмаси нимани баҳолайди? “Билим улашинг” қўлланмаси дарс жараёнини кузатиш учун мўлжалланган бошқа воситалардан қуйидагиларни акс эттириши билан фарқланади: (i) ўқитувчилар ўрганиш жараёни учун сарфлайдиган вақт ҳамда ўқувчилар вазифани бажаришга нақадар чуқур жалб этилгани; (ii) ўқувчиларнинг ижтимоий-ҳиссий ва когнитив кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам берадиган ўқитиш амалиётларининг сифати. “Вазифани бажариш учун сарф қилинган вақт” компоненти доирасида давомийлиги 1дан 10 сониягача бўлган 3 та “хаёлан муҳрланган вазият”дан фойдаланилган бўлиб, улардан ўқитувчининг кузатув жараёни давомидаги хатти-ҳаракати ҳамда кузатув пайтида берилган вазифани бажариш билан машғул бўлган талабаларнинг сонини қайд этиш учун фойдаланилади. “Ўқитиш амалиётларининг сифати” компоненти эса 3та асосий йўналиш атрофида тузилган: “Синф маданияти”, “Йўналтириш” ва “Ижтимоий-ҳиссий кўникмалар” 1. Мазкур йўналишлар 9та мувофиқ элементга эга бўлиб, улар 28та ёндашувга ишора қилади. Ёндашувлар “паст”, “ўрта” ёки “юқори” даражага эга бўлиб, у кузатув пайтида олинган маълумотларга асосланган ҳолда белгиланади. Ёндашув баҳолари 5 балли шкалага ўгирилиб, у ўқитиш услублари жамланган 15 дақиқали 2 та дарсни кузатиб бориш қўлланмасида акс эттирилади. СИНФ МАДАНИЯТИ: Ўқитувчи билим олиш учун қулай бўлган маданиятни шакллантиради. 1 Бунда асосий эътибор ўқитувчи ўқувчиларнинг салбий хулқ-атворини тўғрилашига эмас, балки синфда қуйидаги шарт-шароитни ярата олишига қаратилади: (i) барча ўқувчиларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш, мулойим ва ижобий руҳда муомала қилиш, ўқувчиларнинг эхтиёжларини инобатга олиш, гендер тенгсизлигига сабаб бўладиган қарашларга қарши туриш , синфда гендер тенгсизлигига йўл қўймаслик орқали билим олиш олиш учун қулай муҳитни шакллантириш; (ii) ижобий хулқ-атворнинг аниқ андозаларини белгилаб бериш, ўқувчиларнинг ижобий хулқини эътироф этиш ва қўллаб-қувватлаш, салбий хулққа эга бўлган ўқувчиларнинг юриш-туришини ижобий томонга йўналтириш орқали ижобий хулқ-атвор муҳитини шакллантириш. ЙЎНАЛТИРИШ: Ўқитувчи ўқувчиларни олинган билимларни ўзлаштириш ҳамда танқидий 2 фикрлаш ва таҳлил кўникмаларини ривожлантириш томон йўналтиради. Бунда асосий эътибор муайян мавзуга асосланган ҳолда билим бериш усулларидан фойдаланишга эмас, балки ўқитувчининг саъй-ҳаракатлари натижасида ўқувчиларда қуйидаги кўникмаларни шакллантиришга қаратилади: (i) дарснинг ўрганиш фаолияти билан боғлиқ бўлган мақсадларини аниқ белгилаб бериш, мавзуни тўлиқ тушунтириш, дарсни мавзуга алоқадор бошқа билимлар ёки ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти билан боғлаш, ўрганиш жараёнини амалий фаолият ёки овоз чиқариб фикрлаш орқали моделлаштириш воситасида дарсни содда тилда етказиш; (ii) жўнгина бир мавзудан иккинчисига ўтиб кетмасдан саволлар, йўналтирувчи изоҳлар ёки ўқувчиларнинг мавзуни ўзлаштириш даражасини аниқлашга ёрдам берадиган бошқа усулларни қўллаш, ўқувчиларни гуруҳ доирасида ва мустақил иш давомида кузатиш, ўқитиш даражасини ўқувчиларнинг даражасига қараб мослаштириш орқали ўқувчиларнинг мавзуни қанчалик ўзлаштирганини текшириш; (iii) ўқувчилар нотўғри тушунган жиҳатларни аниқлаштиришга ёрдам бериш ва уларнинг муваффақиятини аниқлаш учун муайян шарҳ ёки изоҳли йўналтиришлар таклиф этиш орқали ўқувчилар билан алоқа ушлаб туриш; (iv) ўқувчиларга аниқ жавоби бўлмаган саволларни бериш ҳамда уларга мавзуни фаол таҳлил қилишни талаб қиладиган вазифаларни топшириш орқали ўқувчиларни танқидий фикрлашга чорлаш. Ўқувчилар аниқ жавоби бўлмаган саволларни бериш ёки фикрлаш билан боғлиқ вазифаларни бажариш орқали танқидий фикрлаш борасидаги малакасини намоён этади. 2 ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ КЎНИКМАЛАР: Ўқитувчи ўқувчиларнинг синф ичида ва ундан 3 ташқарида муваффақиятга эришишига туртки берадиган ижтимоий -ҳиссий кўникмаларини ривожлантиради. Ўқувчиларнинг ижтимоий ва ҳиссий кўникмаларини ривожлантириш мақсадида ўқитувчи: (i) ўқувчиларга қарор қабул қилиш ва синф доирасида фойдали аҳамият касб этувчи вазифани ўз зиммасига олиш учун имконият бериш орқали уларга мустақилллик ҳиссини сингдиради.Ўқувчилар синф доирасидаги тадбирларда ихтиёрий равишда иштирок этиш орқали ўз мустақиллигини намоён этади; (ii) диққатни фақатгина ўқувчиларнинг билими ёки жисмоний имкониятларига қаратмасдан, уларнинг саъй -ҳаракатларини таъкидлаш, улар тўқнаш келаётган муаммоларга ўрганиш жараёнининг бир қисми сифатида қараш, ўқувчиларни қисқа ва узоқ муддатли мақсадларни белгилашга чорлаш орқали уларда қатъиятлиликни тарбиялайди; (iii) тенгдошлари билан алоқа қилиш, масалага ўзгаларнинг нигоҳи билан қараш, ҳамдардлик қилиш, ҳис -туйғуларни бошқариш ҳамда ижтимоий муаммоларни ечиш орқали муомала кўникмаларини шакллантириш воситасида ижтимоий ва ўзаро ҳамкорлик кўникмаларини тарбиялайди. Ўқувчилар ижтимоий ва ўзаро ҳамкорлик кўникмаларини тенгдошлари билан муносабатлар орқали намоён этади. 3 “БИЛИМ УЛАШИНГ” ҚЎЛЛАНМАСИ АСОСЛАРИ ВАЗИФАНИ БАЖАРИШ УЧУН ЎҚУВ ЖАРАЁНИ УЧУН САРФЛАНАДИГАН ВАҚТ САРФЛАНАДИГАН ВАҚТ ЎҚИТИШ СИНФ БИЛИМ ОЛИШ УЧУН ҚУЛАЙ МУҲИТ ИЖОБИЙ ХУЛҚ-АТВОР АМАЛИЁТЛАРИНИНГ МАДАНИЯТИ МУҲИТИНИ СИФАТИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎНАЛТИРИШ ДАРСНИ МАВЗУНИ ЎҚУВЧИЛАР ТАНҚИДИЙ СОДДА ТИЛДА ҚАНЧАЛИК БИЛАН ФИКРЛАШ ЕТКАЗИШ ЎЗЛАШТИРГАНИНИ АЛОҚА ТЕКШИРИШ УШЛАБ ТУРИШ МУСТАҚИЛЛИК ҚАТЪИЯТ ИЖТИМОИЙ ВА ЎЗАРО ҲИССИЙ ИЖТИМ МАЛАР КЎНИК ҲАМКОРЛИК ОИЙ- КЎНИКМАЛАРИ 4 КОДЛАШТИРИШ ТАРТИБЛАРИ 5 Тартиб-қоидалар Кузатишдан аввал, кузатиш пайтида ва ундан кейин кузатувчилар қуйидаги тартиб-қоидаларга риоя қилиш орқали мактаб муҳитидан хабардор бўлиши ва уни ҳурмат қилиши лозим: КУЗАТУВДАН КУЗАТУВ ПАЙТИДА КУЗАТУВДАН КЕЙИН АВВАЛ Керакли анжомлар: ЖОЙЛАШУВ: ЯКУНЛАШ: Ёнингизда қўлланма, кузатув Синфни тўлалигича кузатиш Кузатув ўтказишга розилик тўплами, қалам/ручка, учун орқа қаторга ўтиринг; бергани учун ўқитувчига розилик формалари2 ва ўқувчининг олдини тўсиб миннатдорлик билдиринг. соат/телефон бор бўлишини қўйманг. Дарс тугаши билан хонани таъминланг. Агар дарсга бошқа кузатувчи тарк этинг ва ортиқча ЕТИБ КЕЛИШ: билан келган бўлсангиз, чалғимаслик учун Мактаб директорига алоҳида ўтиринг ва у кодлаштиришни бошқа жойда ўзингизни таништиринг ва шеригингиз билан дарс якунланг. керакли синфга дарс пайтида гаплашманг. ХУШЁРЛИК: бошланишидан аввал камида Мобил телефонингизнинг Баҳоларни ўқитувчи билан 10 дақиқа аввал келиб туринг. овозини ўчиришни унутманг муҳокама қилманг. Ўқитувчи Ўқитувчига ўзингизни ва диққатни чалғитувчи баҳолар билан қизиққан таништиринг, ҳаракатлардан, яъни СМС тақдирда унга мулойимлик ташрифингиздан кўзланган жўнатиш, қўнғироқ қилиш, билан кузатув – баҳолаш мақсадни тушунтиринг ва Фейсбук/Твиттер каби мақсадида ўтказилмаганини кузатувнинг маҳфий эканини ижтимоий тармоқларни кўздан айтиб ўтинг. Масалан: эслатиб ўтинг: кечириш, суратга олиш ва бошқалардан ўзингизни тийинг. “Кузатувдан кўзланган “Ассалому алайкум, мақсад ўқитиш [ўқитувчининг исм- амалиётлари ҳақида шарифи], мен [ташкилот КУЗАТУВ: маълумот олишдан номи]да ишлайман. Кузатувга дарс бошланиши иборат; мазкур кузатув Мактабингиз дарсларни керак бўлган пайтдан натижаларидан кузатиш билан боғлиқ киришинг; ўқитувчи кечиккан [туман/шаҳар номи]даги бўлган тадқиқотда тақдирда унинг келишини ўқитиш амалиётлари иштирок этиш учун кутинг ва дарс бошланган тўғрисидаги кенгроқ тасодиф саралаш йўли вақтни кузатув варағига қайд кўламли тадқиқот билан танлаб олинди. этинг. доирасида фойдаланилади. Тадқиқотдан мақсад Дарсингиз менга жуда ёқди. [туман/шаҳар номи]даги Агар дарсда турли ёшдаги Уни кузатишга розилик ўқитиш амалиётларини синф ўқувчилари иштирок берганингиз учун раҳмат”. ўрганишдан иборат. Шу этаётган бўлса, кузатувни боис бу ерга сиздан дарс худди бир ёшдаги ўқувчилар Дарс давомида қўйилган амалиётларини ўрганиш бўлган синфдек ўтказинг ва баҳоларни ҳеч ким билан учунгина келганман. буни кузатув варағига қайд муҳокама қилманг. Агар Кузатув натижаларидан этинг. ўқитувчи илтимос қилишда баҳолаш мақсадларида АРАЛАШМАСЛИК давом этса унга фойдаланилмайди ва сиз раҳбарингизнинг телефон Ўқувчилар билан мулоқотга рақамини беришингиз мумкин. ҳақингиздаги киришиш ёки уларни ёки маълумотлар бўлмаса ўқитувчини Дарсда рўй берган воқеаларни тўлиқлигича маҳфий чалғитадиган ҳаракатларнинг ҳазил ёки ҳурматсизлик билан сақланади. Илтимос, олдини олинг, дарс пайтидаги муҳокама қилишдан тийининг. дарсингизни одатдагидай машғулотларда асло иштирок Бу сизнинг кузатувчи сифатида давом эттираверинг”. этманг, ҳаттоки буни илтимос ишончга сазовор эканингизга НОРОЗИЛИК: қилишса ҳам. таъсир қилиши мумкин. Агар ўқитувчи ўз дарсининг кузатилишини истамаса, унга Ўқувчиларнинг дарсликлари, мулойимлик билан кузатув – дафтарлари, иш дафтарлари баҳолаш эмаслигини ва ёки бошқа синф ишларини ўқитувчи тўғрисидаги текширманг. маълумотлар тўлалигича маҳфий сақланишини ва Ижобий ёки салбий новербал 6 кузатув натижалари мактаб белгиларни ифода этманг, раҳбариятига маълум ўқитувчини бехосдан чалғитиб қилинмаслигини эслатинг. Шу қўймаслик учун юзингизда билан бирга, ўқитувчи ўз бетараф ҳиссиётларни намоён дарсининг кузатилишига этинг. мажбурланмаслигини ҳам Ўқитувчи ёки ўқувчилар сизга таъкидланг. Агар ўқитувчи саволлар билан мурожаат шунда ҳам рози бўлмаса, қилган ёки диққатини сизга синфдан чиқинг ва бўлиб ўтган қаратган тақдирда уларни воқеани кузатув варағида дарсга йўналтиринг. ҳужжатлаштиринг. 7 Кузатув давомийлиги Кузатув 15 дақиқадан иборат бўлган икки қисмга ажратилиши лозим. 3 Кузатувнинг биринчи қисми дарс бошланган пайтдан бошланади. Агарда ўқитуви ёки ўқувчилар дарс бошланиши керак бўлган пайтда синфда бўлмаса ёки дарснинг бошланиши кечикса, кузатув ўқитувчи синфга кирган пайтдан бошланади. Ўн беш дақиқалик кузатувдан сўнг кузатувчилар 10-15 дақиқа давомида кузатув натижаларини баҳолаш билан машғул бўлиши керак. Бунда дарс давомийлиги ҳам инобатга олиниши керак. Масалан, 45 дақиқалик дарс давомида биринчи кузатув қисми дарс бошланган пайтдан бошланиб, 15 дақиқа давом этади. Сўнгра кузатувчи ўз ишини тўхтатади (гарчи дарс давом этаётган бўлса-да) ва кейинги 15 дақиқа ичида биринчи қисмга баҳо бериш билан машғул бўлади. Сўнгра кузатувчи дарснинг қолган 15 дақиқасини иккинчи қисмни кузатиш билан ўтказади. Дарс ниҳоясига етгач кузатувчи яна 15 дақиқа давомида иккинчи қисмга баҳо бериш билан машғул бўлади. Кузатувчилар доимо ҳар бир кузатув қисмининг давомийлигини кузатув варағига қайд этиб бориши керак. Дарс кузатув учун ажратилган вақтдан аввал якунланган тақдирда ҳам кузатувчилар бу қисмни кодлаштириб бориши керак бўлади. Қисм давомийлиги, дарснинг кеч бошлангани ёки эрта тугагани тўғрисидаги маълумотларни кузатув варағига аниқ қайд этиш муҳим аҳамият касб этади, негаки ундан маълумотлар таҳлилида фойдаланилади. Қайдлар Кузатув бошлангач кузатувчи қайдлар учун мўлжалланган вараққа ўқитувчининг ёндашуви, саволлари, кўрсатмалари ва хатти-ҳаракатини қайд этиш орқали унинг сўзларини ҳужжатлаштиради. Бу қайдлар объектив ва ишончли кодлаштириш учун муҳим бўлиб, танланган баҳоларни асослаш учун далил сифатида хизмат қилади. Қайдлар имкон қадар тафсилотга бой бўлиши муҳим. Кузатувчилар ўз қайдларидан фойдаланиб, уларни қўлланмада берилган изоҳ ва тафсилотлар билан солиштиради ва шу орқали ёндашув сифатининг кўламлари аниқлаб, ҳар бир элементга умумий баҳо бериб чиқади. Кузатувчилар кузатувни якунлаши билан қўйилган ҳар бир баҳо кузатув пайтидаги исбот билан асослаб берилиши лозим. Қайд этиш пайтида кузатув воситасида аниқ-тиниқ кўрсатиб ўтилган ўқувчи ва ўқитувчининг хатти- ҳаракатларига эътибор бериш муҳим. Барча кузатувчилар қайд этишнинг ўзи учун қулай бўлган тизимини ишлаб чиқиши лозим бўлиб, қуйидаги қайд этишнинг айрим фойдали усуллари кўрсатиб ўтилган.4 УСУЛ НИМА КУЗАТИЛГАН НИМА ЁЗИЛГАН СЦЕНАРИЙ: Ўтган замондаги гапларни тузиш тўғрисидаги ЎҚТЧ: Ким ўтган замон Ўқитувчи (ЎҚТЧ) дарсдан кейин ўқитувчи ўқувчиларга бугунги дарсни феъли бўлган гап туза билан Ўқувчилар аввалги дарс билан боғлаш вазифасини топшириб, олади? ЎҚЧ: Амина (ЎҚЧ) нинг иккала дарс мавзуси акс эттирилган гап тузишни кўлмак устидан сакраб сўзларини ёзинг сўрайди. У ўқувчиларга шундай мурожаат қилади: ўтди. “Ким ўтган замон феъли бўлган гап туза олади?” Ўқувчи қўлини кўтариб: “Амина кўлмак устидан сакраб ўтди”, деб жавоб беради. ЖАМЛАШ: Дарс давомида ўқувчиларнинг иштирокига жавобан “Жуда яхши” кўп қўлланилган сўз ўқитувчи “жуда яхши” сўзини 8 маротаба ишлатди. ёки ибораларни жамлаш СТЕНОГРАММА: Ўқитувчи ўқувчи ёзган матнни кўриб чиқиб, ЎҚТЧ: биринчи банд муайян ҳаракатни “Биринчи бандни зўр ёзибсиз. Ҳикояни шахсий таъсирчан, шахсий мисол билдирувчи махсус мисол билан бошлаганингиз жуда таъсирчан таъсирчан 8 белги ёки ҳарфлар чиқибди”, - дея ўз фикрини билдиради. ВОҚЕАЛАР: Машқ бошида ўқитувчи ҳамманинг китоби бор- 6 ўқч китоб йўқ, ўқтч синф кўрилган ёки йўқлигини сўрайди. Олти нафар ўқувчи китоби тахтасида дарсни дав эшитилган йўқлигини айтиб қўлини кўтаради. Ўқитувчи синф этди, 3 ўқч ўйин (чалғит). нарсаларни тахтаси ёнида туриб дарсни давом эттиради. Бу умумлаштириш пайтда эса 3 нафар ўқувчи қоғоз шар ўйнаб, бошқаларни чалғитади. Кузатув воситаси қўлланмасиз бўлмайди; Кузатув воситаси кузатув қўлланмаси ва кузатув варағидан иборат; Баҳолаш учун кузатувчи қўлланмани диққат билан ўқиши ва ундан фаол фойдаланиши лозим. Вазифани бажариш учун сарфланадиган вақт Ўқув жараёни учун сарфланадиган вақт элементи доирасида кузатувчилар синфда учта “хаёлан муҳрланган вазият” ёки давомийлиги 1-10 сония бўлган кузатув қисмини олиб, мана шу вақт давомида олинган ахборотдан синфдаги ёндашув ва жараёнларни кодлаштириш учун фойдаланади. Биринчи ёндашув доирасида кузатувчилар ўқитувчи ўқув жараёнига барча ўқувчиларни жалб қила олдими-йўқми, деган саволга жавоб бериб, “ҳа” ёки “йўқ” жавобини белгилаши талаб қилинади. Агар ўқитувчи барча ўқувчиларни ўқув жараёнига жалб қила олган бўлса, ўқувчилар вазифани нақадар диққат билан бажараётганини билиш учун синфни ўнгдан чапга томон кузатинг. Агар вазифани бажариш жараёнидан чалғиган ўқувчилар бўлмаса ёки уларнинг сони биттадан ошмаса, ўқитувчининг ёндашувига юқори (Ю) баҳо қўйинг. Агар вазифани бажариш жараёнидан чалғиган ўқувчилар сони 2тадан 5тага бўлса, ўқитувчининг ёндашувига ўрта (Ў) баҳо қўйинг. Агар вазифани бажариш жараёнидан чалғиган ўқувчилар сони 6тадан ошса, ўқитувчининг ёндашувига паст (П) баҳо қўйинг. Агар ўқитувчи ўқув жараёнига аксарият ўқувчиларни жалб қила олмаган бўлса, иккинчи ёндашув учун “тегишли эмас” (Т/Э) деган қайдни киритинг ҳамда воситанинг бошқа элементларини кодлаштиришда давом этинг. “Вазиятни хаёлан муҳрлаш” усули ҳақидаги батафсил маълумот ҳамда мазкур элементни кодлаштириш учун учун 21-бетга мурожаат қилинг. Ўқитиш амалиётларининг сифатини баҳолаш (i) Ҳар бир ёндашув учун сифат мезонларини белгилаш Энг холис баҳо қўйилишини таъминлаш мақсадида қўлланмада ҳар бир ёндашув сифати учун уч мезон - паст, ўрта ва юқори – белгиланган. Мезонлар батафсил изоҳдан иборат бўлиб, уларда кузатувчиларга ҳар бир элементни тўғри баҳолашга ёрдам берадиган мисоллар ҳам келтирилган. Кузатувнинг биринчи қисми ниҳоясига етгач, кузатувчи ҳар бир ёндашувни “паст, ўрта ёки юқори” каби баҳолар билан белгилайди. Бунинг учун қилинган қайдларни ўқиб чиқиш ва уларни қўлланмада келтирилган изоҳ ва таърифлар билан солиштириш лозим. Кузатувчилар қўлланмада келтирилган услублар билан рози бўлиш-бўлмаслигидан қатъи назар унга сўзсиз амал қилиши жуда муҳим. Мазкур белги муайня ёндашув бўйича кўп учрайдиган саволлар мавжудлигини англатади; кузатувга киришишдан аввал кузатувчилар кўп учрайдиган саволлар ва уларга бериладиган жавоблар билан батафсил танишиб чиқиши ва кодлаштириш пайтида юзага келиши мумкин бўлган тушунмовчиликларни ҳал қилиш учун кўп учрайдиган саволларга мурожаат қилиши даркор. 9 Кузатувчилар ҳар бир ёндашувни битта баҳо билан белгилаши лозим. Агар кузатувчи қўйилган баҳони ўзгартиришни истаса, қўйилган баҳони тўлиқ ўчириши лозим. Айрим ёндашувларни кузатишнинг имкони бўлмайди. Бундай ҳолатда қўлланмада “Т/Э” деб қайд этиш имконияти мавжуд. Кузатувчилар “Т/Э” баҳосидан фақатгина кузатув варағида шундай имконият мавжуд бўлгандагина (0.2, 1.3, 1.4, 4.2) фойдаланиши мумкин. Ёндашувга “Т/Э” баҳоси қўйилган бўлса ҳам, у тегишли элементнинг умумий баҳосига таъсир ўтказмаслиги керак. Қуйидаги мисолда бу ҳолат амалиётда қандай бўлиши кўрсатиб ўтилган: А. Синф маданияти 1. БИЛИМ ОЛИШ УЧУН ҚУЛАЙ МУҲИТ 1 2 3 4 5 1. Ўқитувчи барча ўқувчиларга ҳурмат билан муносабатда Ю Ў П бўлади 2. Ўқитувчи ўқувчилар билан мулойим ва ижобий руҳда Ю Ў П гаплашади 3. Ўқитувчи ўқувчиларнинг эҳтиёжларини инобатга олади Т/Э Ю Ў П 4. Ўқитувчи гендер тенгсизлигининг олдини олишга Т/Э Ю Ў П интилади ва синфда гендер масалари билан боғлиқ ижтимоий қарашларга қарши курашади 10 (ii) Ҳар бир элементни баҳолаш Ҳар бир ёндашувга сифат мезонлари белгилаб чиқилгач, ҳар бир элемент унинг умумий сифатидан келиб чиққан ҳолда баҳоланиши лозим. Баҳолар 1-5 оралиғида бўлиб, 1 энг паст, 5 энг юқори саналади. Турли ёндашув даражалари учун берилган тавсифларни диққат билан ўқиб чиқиш ва элементни синфда кузатилган жараёнларга мос равишда баҳолаш лозим. Якуний баҳо ёндашувларнинг умумлаштрилган баҳоларига асосланган ҳолда, кузатувчилар доимо элемент ва у билан боғлиқ бўлган ёндашувлар тавсифини қайта ўқиб чиқиши ва қўйилган баҳолар элементнинг тавсифига мос тушишига ишонч ҳосил қилиши лозим. Масалан, кузатувчилар элементдаги ёндашувлар юқори, ўрта ва паст баҳога баҳоланган бўлса-да, унга 4 баҳосини қўйиши мумкин, негаки кузатувлар давомидаги ёндашувлар ўрта билан юқори тавсиф ўртасида бўлиши мумкин. Якуний баҳо математик ҳисоб-китобга асосланиши шарт эмас ва баҳо бутун сегмент давомида кўрсатилган далилларни акс эттириши лозим. 1 Таъкидлаш жоизки, академик ва ижтимоий-ҳиссий билим олишдаги ўқитиш амалиётларни аниқ фарқлашнинг имкони йўқ. Одатий профессионал ўқитиш услубларига киритилган ўқитиш амалиётлари ўқувчининг ижтимоий-ҳиссий ривожига таъсир ўтказиб, уларга, одатда, ижтимоий- ҳиссий эмас, балки академик нуқтаи-назардан қаралади. Баҳолаш усулларида ўқитиш амалиётларини ижтимоий -ҳиссий натижалар билан боғлаш ўқитувчиларда ўқувчиларнинг ижтимоий-ҳиссий кўникмаларига бўлган эътиборни юксалтириб, синфда ҳам академик ҳам ижтимоий-ҳиссий билим олишга урғу берилишини таъминлайди. 2 Синфга кириш тартиби ҳар доим турлича бўлиши мумкин. Шундай бўлса-да, мактабга келишдан аввал ташрифни келишиб олиш лозим. 3 Мазкур кўрсаткичлар вазиятга қараб бироз ўзгариши мумкин. 4 Archer, Jeff, ва бошқалар. 2016. “Better Feedback for Better Teaching: A Practical Guide to Improving Classroom Observations.” San Francisco, CA: Joss ey- Bass дан мослаштирилди. 11 КУЗАТУВЧИ ҚЎЛЛАНМАСИ 12 Билим улашинг Кузатув варағи Мактаб Ўқитувчининг Кодлаштирувчининг Синф: Дарс: Сегмент 1: рақами: исм-шарифи: исм-шарифи: Ўқувчилар сони: Дарснинг жадвал Дарс бошланган вақт: Сегмент қизлар_____ ўғил бўйича вақти: _______дан_____гача давомийлиги: ____- болалар________ _______дан_____гача дақиқа Вазифани бажариш учун сарфланадиган вақт 0. Ўқув жараёни учун 1-“хаёлан 2-““хаёлан 3 -“хаёлан сарфланадиган вақт муҳрланган муҳрланган муҳрланган вазият” вазият” (9 дақиқа) вазият” (14 (4дақиқа) дақиқа) 0.1 Ўқитувчи барча ўқувчиларни ўқув Ҳа Йўқ Ҳа Йўқ Ҳа Йўқ жараёнига жалб қила олган Т П Ў Ю Т/ П Ў Ю Т П Ў Ю / Э / Э Э Ўқув амалиётларининг сифати Соҳалар/Элементлар/Ёндашувлар Баҳо Умумий баҳо А. Синф маданияти 1. БИЛИМ ОЛИШ УЧУН ҚУЛАЙ МУҲИТ 1 2 3 4 5 1.1 Ўқитувчи барча ўқувчиларга ҳурмат билан муносабатда П Ў Ю бўлади 1.2 Ўқитувчи ўқувчилар билан мулойим ва ижобий руҳда П Ў Ю гаплашади 1.3 Ўқитувчи ўқувчиларнинг эҳтиёжларини инобатга олади Т/Э П Ў Ю 1.4 Ўқитувчи гендер тенгсизлигининг олдини олишга интилади ва Т/Э П Ў Ю синфда гендер масалари билан боғлиқ ижтимоий қарашларга қарши курашади 2. ИЖОБИЙ ХУЛҚ-АТВОР МУҲИТИНИ 1 2 3 4 5 ШАКЛЛАНТИРИШ 2.1 Ўқитувчи синф машғулотлари пайтидаги ижобий хулқ- П Ў Ю атворнинг аниқ андозаларини белгилаб беради 2.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг ижобий хулқини эътироф этади ва П Ў Ю қўллаб-қувватлайди 2.3 Ўқитувчи салбий хулқни ижобий томонга йўналтира билади П Ў Ю ва асосий эътиборни ўқувчиларнинг ёмон хулқига эмас, балки уларнинг хулқи қандай бўлиши лозимлигига қаратади Б. ЙЎНАЛТИРИШ 3. ДАРСНИ СОДДА ТИЛДА ЕТКАЗИШ 1 2 3 4 5 3.1 Ўқитувчи дарснинг мақсадларини аниқ белгилаб беради ва П Ў Ю синфдаги машғулотларни ушбу мақсадлар билан боғлаган ҳолда ўтказади 3.2 Ўқитувчи мавзуни аниқ тушунтиради П Ў Ю 3.3 Ўқитувчи дарсни мавзуга алоқадор бошқа билимлар ёки П Ў Ю ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти билан боғлайди 3.4 Ўқитувчи ўрганиш жараёнини амалий фаолият ёки овоз чиқариб фикрлаш орқали моделлаштиради 4. ЎЗЛАШТИРИШНИ ТЕКШИРИШ 1 2 3 4 5 4.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг мавзуни тушуниб етиш даражасини П Ў Ю аниқлаш мақсадида саволлар, йўналтирувчи изоҳлар ёки 13 бошқа усуллардан фойдаланади 4.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг аксариятини гуруҳ доирасида ва Т/Э П Ў Ю мустақил иш давомида кузатиб туради 4.3 Ўқитувчи ўқитиш даражасини ўқувчиларнинг даражасига П Ў Ю қараб мослаштиради 5. ЎҚУВЧИЛАР БИЛАН ЎЗАРО АЛОҚАДА БЎЛИШ 1 2 3 4 5 5.1 Ўқитувчи ўқувчилар мавзунинг нотўғри тушунган жиҳатларини П Ў Ю аниқлаштиришга ёрдам бериш учун муайян шарҳ ёки изоҳли йўналтиришларни кўрсатади 5.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг муваффақиятини аниқлашга ёрдам П Ў Ю берадиган муайян шарҳ ёки изоҳли йўналтиришларни кўрсатади 6. ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШ 1 2 3 4 5 6.1 Ўқитувчи ўқувчиларга аниқ жавоби бўлмаган саволлар билан П Ў Ю мурожаат қилади 6.2 Ўқитувчи ўқувчиларни фикрлашга чорлайдиган вазифаларни П Ў Ю топширади 6.3 Ўқувчилар аниқ жавоби бўлмаган саволларни беради ёки П Ў Ю фикрлаш билан боғлиқ вазифаларни бажаради В. ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ КЎНИКМАЛАР 7. МУСТАҚИЛЛИК 1 2 3 4 5 7.1 Ўқитувчи ўқувчиларга танлаш имкониятини беради П Ў Ю 7.2 Ўқитувчи ўқувчиларга машғулотлар пайтида муайян П Ў Ю вазифаларни зиммасига олиши учун имконият яратади 7.3 Ўқувчилар синф машғулотларида ихтиёрий равишда иштирок П Ў Ю этади. 8. ҚАТЪИЯТ 1 2 3 4 5 8.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг саъй-ҳаракатларини эътироф эва П Ў Ю қўллаб-қувватлайди 8.2 Ўқитувчи ўқувчилар дуч келаётган қийинчиликларга ижобий П Ў Ю муносабат билдиради 8.3 Ўқитувчи ўқувчиларни мақсад белгилашда қўллаб- П Ў Ю қувватлайди 9. ИЖТИМОИЙ МУЛОҚОТ ВА ЎЗАРО ҲАМКОРЛИК 1 2 3 4 5 КЎНИКМАЛАРИ 9.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлигини қўллаб- П Ў Ю қувватлайди 9.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг шахсий мулоқот борасидаги П Ў Ю кўникмаларини қўллаб-қувватлайди 9.3 Ўқувчилар ўзаро ҳамкорлик қилади П Ў Ю 14 Билим улашинг Кузатув варағи Сегмент 1: 0. 0.1 1.1 1.2 1.3 1.4 2.1 2.2 2.3 3.1 3.2 3.3 3.4 4.1 4.2 4.3 5.1 5.2 6.1 6.2 6.3 7.1 7.2 7.3 8.1 8.2 8.3 9.1 9.2 9.3 ‘ ››› 15 Билим улашинг Кузатув варағи Мактаб Ўқитувчининг Кодлаштирувчининг Синф: Дарс: Сегмент 2: рақами: исм-шарифи: исм-шарифи: Ўқувчилар сони: Дарснинг жадвал Дарс бошланган вақт: Сегмент қизлар_____ ўғил бўйича вақти: _______дан_____гача давомийлиги: ____- болалар________ _______дан_____гача дақиқа Вазифани бажариш учун сарфланадиган вақт 0. Ўқув жараёни учун 1-“хаёлан 2-““хаёлан 3 -“хаёлан сарфланадиган вақт муҳрланган муҳрланган муҳрланган вазият” вазият” (9 дақиқа) вазият” (14 (4дақиқа) дақиқа) 0.1 Ўқитувчи барча ўқувчиларни ўқув Ҳа Йўқ Ҳа Йўқ Ҳа Йўқ жараёнига жалб қила олган Т П Ў Ю Т/ П Ў Ю Т П Ў Ю / Э / Э Э Ўқув амалиётларининг сифати Соҳалар/Элементлар/Ёндашувлар Баҳо Умумий баҳо А. Синф маданияти 1. БИЛИМ ОЛИШ УЧУН ҚУЛАЙ МУҲИТ 1 2 3 4 5 1.1 Ўқитувчи барча ўқувчиларга ҳурмат билан муносабатда П Ў Ю бўлади 1.2 Ўқитувчи ўқувчилар билан мулойим ва ижобий руҳда П Ў Ю гаплашади 1.3 Ўқитувчи ўқувчиларнинг эҳтиёжларини инобатга олади Т/Э П Ў Ю 1.4 Ўқитувчи гендер тенгсизлигининг олдини олишга интилади ва Т/Э П Ў Ю синфда гендер масалари билан боғлиқ ижтимоий қарашларга қарши курашади 2. ИЖОБИЙ ХУЛҚ-АТВОР МУҲИТИНИ 1 2 3 4 5 ШАКЛЛАНТИРИШ 2.1 Ўқитувчи синф машғулотлари пайтидаги ижобий хулқ- П Ў Ю атворнинг аниқ андозаларини белгилаб беради 2.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг ижобий хулқини эътироф этади ва П Ў Ю қўллаб-қувватлайди 2.3 Ўқитувчи салбий хулқни ижобий томонга йўналтира билади П Ў Ю ва асосий эътиборни ўқувчиларнинг ёмон хулқига эмас, балки уларнинг хулқи қандай бўлиши лозимлигига қаратади Б. ЙЎНАЛТИРИШ 3. ДАРСНИ СОДДА ТИЛДА ЕТКАЗИШ 1 2 3 4 5 3.1 Ўқитувчи дарснинг мақсадларини аниқ белгилаб беради ва П Ў Ю синфдаги машғулотларни ушбу мақсадлар билан боғлаган ҳолда ўтказади 3.2 Ўқитувчи мавзуни аниқ тушунтиради П Ў Ю 3.3 Ўқитувчи дарсни мавзуга алоқадор бошқа билимлар ёки П Ў Ю ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти билан боғлайди 3.4 Ўқитувчи ўрганиш жараёнини амалий фаолият ёки овоз чиқариб фикрлаш орқали моделлаштиради 4. ЎЗЛАШТИРИШНИ ТЕКШИРИШ 1 2 3 4 5 4.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг мавзуни тушуниб етиш даражасини П Ў Ю аниқлаш мақсадида саволлар, йўналтирувчи изоҳлар ёки 16 бошқа усуллардан фойдаланади 4.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг аксариятини гуруҳ доирасида ва Т/Э П Ў Ю мустақил иш давомида кузатиб туради 4.3 Ўқитувчи ўқитиш даражасини ўқувчиларнинг даражасига П Ў Ю қараб мослаштиради 5. ЎҚУВЧИЛАР БИЛАН ЎЗАРО АЛОҚАДА БЎЛИШ 1 2 3 4 5 5.1 Ўқитувчи ўқувчилар мавзунинг нотўғри тушунган жиҳатларини П Ў Ю аниқлаштиришга ёрдам бериш учун муайян шарҳ ёки изоҳли йўналтиришларни кўрсатади 5.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг муваффақиятини аниқлашга ёрдам П Ў Ю берадиган муайян шарҳ ёки изоҳли йўналтиришларни кўрсатади 6. ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШ 1 2 3 4 5 6.1 Ўқитувчи ўқувчиларга аниқ жавоби бўлмаган саволлар билан П Ў Ю мурожаат қилади 6.2 Ўқитувчи ўқувчиларни фикрлашга чорлайдиган вазифаларни П Ў Ю топширади 6.3 Ўқувчилар аниқ жавоби бўлмаган саволларни беради ёки П Ў Ю фикрлаш билан боғлиқ вазифаларни бажаради В. ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ КЎНИКМАЛАР 7. МУСТАҚИЛЛИК 1 2 3 4 5 7.1 Ўқитувчи ўқувчиларга танлаш имкониятини беради П Ў Ю 7.2 Ўқитувчи ўқувчиларга машғулотлар пайтида муайян П Ў Ю вазифаларни зиммасига олиши учун имконият яратади 7.3 Ўқувчилар синф машғулотларида ихтиёрий равишда иштирок П Ў Ю этади. 8. ҚАТЪИЯТ 1 2 3 4 5 8.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг саъй-ҳаракатларини эътироф эва П Ў Ю қўллаб-қувватлайди 8.2 Ўқитувчи ўқувчилар дуч келаётган қийинчиликларга ижобий П Ў Ю муносабат билдиради 8.3 Ўқитувчи ўқувчиларни мақсад белгилашда қўллаб- П Ў Ю қувватлайди 9. ИЖТИМОИЙ МУЛОҚОТ ВА ЎЗАРО ҲАМКОРЛИК 1 2 3 4 5 КЎНИКМАЛАРИ 9.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлигини қўллаб- П Ў Ю қувватлайди 9.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг шахсий мулоқот борасидаги П Ў Ю кўникмаларини қўллаб-қувватлайди 9.3 Ўқувчилар ўзаро ҳамкорлик қилади П Ў Ю 17 Билим улашинг Кузатув варағи Сегмент 1: 0. 0.1 1.1 1.2 1.3 1.4 2.1 2.2 2.3 3.1 3.2 3.3 3.4 4.1 4.2 4.3 5.1 5.2 6.1 6.2 6.3 7.1 7.2 7.3 8.1 8.2 8.3 9.1 9.2 9.3 18 КУЗАТУВЧИ ҚЎЛЛАНМАСИ ВАЗИФАНИ БАЖАРИШ УЧУН САРФЛАНАДИГАН ВАҚТ 19 0 Ўқитувчи ўқув жараёнига сарфланадиган вақтни имкон қадар кўпайтиради. ВАЗИФАНИ Ўқитувчи ўқув жараёнига сарфланадиган вақтни ўқувчиларнинг аксарияти берилган БАЖАРИШ УЧУН машғулотнинг асосий қисмида вазифаларни бажариши ва ўрганиш жараёнига жалб САРФЛАНАДИГАН қилиниши орқали имкон қадар кўпайтиради. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар ВАҚТ воситасида кузатиш мумкин: ҲА ЙЎҚ 0.1 ЎҚУВ АМАЛИЁТЛАРИ: ЎҚУВ ЖАРАЁНИ БИЛАН БОҒЛИҚ БЎЛМАГАН АМАЛИЁТЛАР: Сифат даражасидан қатъи назар бу жараён дарс Ўқитувчи аксарият мавзусига алоқадо бўлган ҳар қандай амалиётни ўз ичига Булар сирасига дарс мавзусига алоқадор бўлмаган ҳар ўқувчиларни ўқитяпти олади. қандай амалиёт киради, жумладан, синфни бошқариш, ёки турли келди-кетдини белгилаш, интизомий жазолаш чоралари Масалан, амалиётлар сирасига ўқитувчининг маъруза ўқиши, кичик гуруҳлар таркибида амалга оширилувчи синф иши, ва ўқувчиларни дарс бошланишини кутишга мажбур машғулотлар билан ўқувчилар иш дафтаридаги вазифаларни бажариши ёки қиладиган ҳар қандай бошқа амалиёт. банд қилган мустақил равишда ўқиши каби фаолият турлари киради. Шу Масалан, ўқитувчи синф тахтасига нимадир ёзиб, ўринда ўқитувчи синфдан чиқиб кетиб, ўқувчиларга вазифа ўқувчиларга уни кўчиришни буюрмаса. Бошқа мисоллар топшириб кетган бўлса, бу ҳам ўқув жараёни амалиёти, деб сирасига қуйидагилар киради: келди-кетдини белгилаш ҳисобланади. чоғида у болаларнинг исмини бирма-бир айтиб чиқиши мумкин; болалар тўполон қилганда у ўқувчиларни тартибга чақириш учун дарсни тўхтатиши мумкин; ўқувчиларнинг диққати ташқаридаги шовқин-суронга чалғиган тақдирда, ўқитувчи нима бўлаётганини билиш учун дарсни тўхтатиб туриши мумкин; уй вазифасини текшириш пайтида у ҳар бир ўқувчининг уй вазифасини алоҳида текшириши мумкин бўлиб, бу пайтда бошқа ўқувчилар бекор ўтиради. Бундан ташқари, синфда мунтазам равишда қилинадиган ишлар, жумладан янги мавзуга ўтиш, ўқув қуролларини дарсга тайёрлаш ёки маъмурий вазифаларни бажариш ҳам чўзилиши мумкин. ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ 0.2 Дарс билан машғул бўлмаган Дарс билан машғул бўлмаган Барча ўқувчилар дарс билан ўқувчилар сони 6 ёки ундан кўпроқ ўқувчилар сони 2 билан 5 орасида машғул (бир нафар ўқувчи бекор Талабалар вазифани бўлиши мумкин) бажариш билан банд1 Дарс билан машғул бўлмаган ўқувчилар: Булар сирасига тинч, аммо хаёли чалғиган ёки дарсни бузаётгани туфайли ўқитувчи томонидан ташкиллаштирилган ўқув жараёнида иштирок этмаётган ўқувчилар киради. Масалан, биринчи ҳолатда ўқувчи ойнага тикилиб ўтирган, бошини партага қўйиб ўтирган, полга ёки кузатувчига тикилиб ўтирган ёки ухлаётган бўлиши мумкин. Иккинчи ҳолатда ўқувчилар бир-бирига турли ёзувларни узатиши, шивирлаб гапириши, бир-бири билан гаплашиб ўтириши, дарс пайтида синф бўйлаб ҳаракатланиши, бақириши ёки дарснинг бузилишига олиб келадиган бошқа ишлар билан шуғулланиши мумкин. 1 Агар ўқитувчи дарс ёки машғулот ўтмаётган бўлса мазкур ёндашув баҳоланмайди ва унга Т/Э белгиси қўйилади (яхни 0.1 Т/Э билан белгиланади ). 20 КУЗАТУВЧИ ҚЎЛЛАНМАСИ ЎҚИТИШ АМАЛИЁТЛАРИ НИНГ СИФАТИ 21 СИНФ МАДАНИЯТИ БИЛИМ ОЛИШ УЧУН ҚУЛАЙ МУҲИТ ИЖОБИЙ ХУЛҚ-АТВОР МУҲИТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ 22 A.1 СИНФ МАДАНИЯТИ Ўқитувчи билим олиш учун қулай муҳит яратади. Ўқитувчи синфда ўқувчилар ўзини ҳиссий жиҳатдан хавфсиз ва қулай ҳис қилишига хизмат қиладиган муҳит яратади. Бундан БИЛИМ ОЛИШ ташқари, ўқитувчи барча ўқувчиларга ҳурмат билан муносабатда бўлгани боис ўқувчилар УЧУН ҚУЛАЙ синфда ўзини қулай ҳис қилади. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш МУҲИТ мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчининг билим олиш Мазкур синфда ўқитувчининг билим олиш Мазкур синфда ўқитувчининг билим олиш учун қулай муҳитни учун қулай муҳитни учун қулай муҳитни яратиш яратиш борасидаги саъй- яратиш борасидаги саъй- борасидаги саъй- ҳаракатлари самарасиз. ҳаракатлари нисбатан ҳаракатлари самарали. самарали. 1.1 Ўқитувчи барча ўқувчиларга Ўқитувчи барча ўқувчиларга Ўқитувчи барча ўқувчиларга ҳурмат билан муносабатда нисбатан ҳурмат билан ҳурмат билан муносабатда Ўқитувчи барча ўқувчиларга бўлмайди. муносабатда бўлмайди. бўлади. ҳурмат билан муносабатда Масалан: Ўқитувчи айрим Масалан, ўқитувчи ўқувчиларга Масалан: ўқитувчи ўқувчиларни исми бўлади талабаларга бақириши, уришиши, ҳурматсизлик билан муносабатда билан чақиради, “раҳмат”, “илтимос” уялтириши/устидан кулиши ёки бўлмайди (жумладан, у ўқувчиларга каби сўзларни ва бошқа ҳурмат уларни тартибга келтириш учун бақирмайди ёки уларнинг устидан белгиларини намойиш этади. жисмоний жазо чораларини кўриши кулмайди). Шу билан бирга ўқитувчи мумкин. ўқувчиларга нисбатан ҳурмат белгиларини ҳам намойиш қилмайди (жумладан, ўқувчиларни исми билан чақирмайди, “илтимос”, “раҳмат” каби сўзларни ёки бошқа ҳурмат белгиларини намойиш этмайди). 1.2 Ўқувчилар билан мулоқотда Ўқувчилар билан мулоқотда Ўқитувчи ўқувчилар билан мулоқоти ўқитувчи мулойим ва ижобий ўқитувчи нисбатан мулойим ва чоғида мунтазам равишда Ўқитувчи ўқувчилар билан руҳда гаплашмайди. ижобий руҳда гаплашади. мулойим ва ижобий руҳда мулойим ва ижобий руҳда гаплашади. Масалан: Ўқитувчи “баракалла”, гаплашади2 “яхши” деб қўйиши мумкин, лекин жуда Масалан: Ўқитувчи мунтазам кам ҳолатларда. равишда “Баракалла!”, “Бопладингиз!”, “Жуда истеъдолди синфсиз-да” каби руҳлантирувчи иборалардан фойдаланади. 1.3 Ўқитувчи ўқувчиларнинг Ўқитувчи ўқувчиларнинг Ўқитувчи талабаларнинг эҳтиёжларидан бехабар ЁКИ эҳтиёжларини инобатга олади, эҳтиёжларига тезкорлик билан Ўқитувчи ўқувчиларнинг ошкора муаммони ҳам ҳал лекин ошкора муаммони ҳал жавоб беради ва муаммони ҳал эҳтиёжларини инобатга қилмайди. қилмайди. қилади. олади3 Масалан: Ўқувчида дарс учун Масалан: Ўқувчи қалами йўқлиги боис Масалан: Агар ўқувчининг ручкаси керакли анжомлар йўқ ва ўқитувчи ҳафа бўлиб турганини кўрган бўлмаса, ўқитувчи унга ўзидаги буни сезмайди ёки сезса ҳам ўқитувчи бошқа бир ўқувчига ортиқча ручкани бериб туради. эътибор бермайди. Яна бир синфдошига қалам бериб туришни ҳолатда ўқувчи паст баҳо илтимос қилади, лекин у рад этади. олганидан ёки шахсий муаммо Ўқитувчи муаммони ҳал қилмасдан туфайли ўксиши мумкин ва дарсни давом эттиради. ўқитувчи бунга эътибор бермайди ёки парвои фалак тарзда жавоб беради (масалан, “эътибор берма” ёки “ўзингни тутиб” ол деган иборалар билан чекланади). 1.4 Ўқитувчи синфда гендер Ўқитувчи синфда гендер Ўқитувчи синфда гендер тенгсизлигининг олдини тенгсизлигининг олдини тенгсизлигининг олдини Ўқитувчи гендер олишга интилмайди ва олишга интилади, бироқ олишга интилади ВА синфда тенгсизлигининг олдини синфда гендер тенгсизлиги синфда гендер тенгсизлиги гендер тенгсизлиги билан олишга интилади ва билан боғлиқ ижтимоий билан боғлиқ ижтимоий боғлиқ ижтимоий қарашларга синфда гендер масалалари қарашларни кучайтиради. қарашларга қарши қарши курашади. билан боғлиқ ижтимоий Бунда ўқитувчи синф курашмайди. Бунда ўқитувчи Масалан: Ўқитувчи синф тозалаш машғулотларида иштирок синф машғулотларида иштирок ишларига ҳам ўғил болалар ҳам қиз 2 Фақат оғзаки мулоқотгина ижобий муносабат сифатида баҳоланади; ижобий муносабатнинг новербал ифодаси мазкур ёндашув доирасига кирмайди 3 Агар аниқ ифода этилган ҳиссий, моддий ёки жисмоний эҳтиёжлар бўлмаса, мазкур ёндашув Т/Э белгиси билан баҳоланади. 23 қарашларга қарши этиш учун ўқувчиларга ҳар этиш учун ўқувчиларга бир хил болаларни жалб қилади ва қийин саволларга жавоб бериш учун синф курашади 4 хил имконият бериши ёки имконият бериб, ўқувчиларнинг тахтасига уларни тенг чақиради. ўқувчиларнинг имкониятларини тенг Бунга қўшимча равишда ўқитувчи имкониятларини тенг баҳолайди. мисолларда фақат эркак олим, баҳоламаслиги мумкин. шифокор ва астронавтларни эмас, Масалан: Ўқитувчи синф тозалаш балки аёлларни ҳам кўрсатиб ўтади. Масалан: Ўқитувчи қизларни фақат ишларига ҳам ўғил болалар ҳам қиз орқа қаторга ўтиришга мажбур болаларни жалб қилади ва қийин қилиши ёки қийин саволларга жавоб саволларга жавоб бериш учун синф бериш учун фақат ўғил болаларни тахтасига уларни тенг чақиради. синф тахтасига чиқариши мумкин. Бошқа ҳолатда ўқитувчи қийин саволларга жавоб бериш учун синф тахтасига ҳам ўғил болалар ҳам қизларни тенг чақириши мумкин, лекин синф тозалаш ишларини фақат қизларга буюриши мумкин. 4 Иштирок этиш имкониятлари синфдаги ўғил болалар билан қиз болалар сонига пропорционал нисбатда олиниши керак. Мазкур ёндашув аралаш синфлар учунгина амал қилади.. 24 A.2 СИНФ МАДАНИЯТИ Ўқитувчи синфда ижобий хулқ-атвор муҳитини шакллантиради. Ўқитувчи ўқувчиларнинг ижобий хулқини эътироф этиш ва қўллаб-қувватлаш орқали ИЖОБИЙ ХУЛҚ- ижобий хулқ-атвор муҳитини шакллантиради. Бундан ташқари, ўқитувчи дарснинг АТВОР МУҲИТИНИ турли қисмларидаги ижобий хулқ-атворнинг аниқ андозаларини белгилаб беради. Буни ШАКЛЛАНТИРИШ синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчининг синфда Мазкур синфда ўқитувчининг синфда Мазкур синфда ўқитувчининг синфда ижобий хулқ-атвор ижобий хулқ-атвор ижобий хулқ-атвор муҳитини шакллантиради муҳитини муҳитини шакллантиради борасидаги саъй- шакллантиради борасидаги саъй- ҳаракатлари самарали. борасидаги саъй- ҳаракатлари нисбатан ҳаракатлари самарасиз. самарали. 2.1 Ўқитувчи синф машғулотлари Ўқитувчи синф машғулотлари Ўқитувчи синф машғулотлари пайтидаги ижобий хулқ- пайтидаги хулқ-атворнинг пайтидаги хулқ-атворнинг Ўқитувчи синф атворнинг аниқ андозаларини андозаларини аниқ белгилаб андозаларини аниқ белгилаб машғулотлари белгилаб бермайди. бермайди ёки юзаки беради. пайтидаги ижобий Масалан: Ўқитувчи “Ўқиб тушуниш белгилайди. Масалан: Синфда гуруҳ машғулотларини хулқ-атворнинг аниқ кўникмаларингиз устида ишланг”, Масалан: Синфда гуруҳ бошлагач ўқитувчи ўқувчилардан дейиш билан чекланиб, амалиётни машғулотларини бошлаш олдидан кутилаётган хулқ-атвор андозаларини андозаларини бажариш пайтидаги хатти- ўқитувчи “Илтимос, ўз гуруҳингизга аниқ белгилайди. Бунда “Секин гаплашинг” белгилаб беради ҳаракатлар қандай бўлиши қўшилинг ва ўзингизни яхши тутинг”, ёки “Навбат билан гапиринг”, деган кераклигини тушунтирмайди. дейди. Бироқ буни бажариш ёки топшириқлар айтилиши мумкин. Агар бажармаслик нималарга олиб келиши ўқувчилар мустақил ишлаётган бўлса, мумкинлигини айтмайди. вазифани тугатган ўқувчилар нима қилиши кераклигини тушунтиради. Бунда ўқитувчи “Шовқин қилмасдан туринг, иш дафтарингизни менга олиб келинг ва синфдошларингиз вазифани тамомлагунга қадар ўқиб туринг”, дейди. Бошқа ҳолатларда ўқитувчи хулқ- атворнинг андозаларини аниқ белгилаб бермаса ҳам ўқувчилар дарс давомида ўзини яхши тутади. 2.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг ижобий Ўқитувчи ўқувчиларнинг ижобий Ўқитувчи ўқувчиларнинг ижобий хулқини эътироф этмайди хулқидаги айрим жиҳатларни хулқини эътироф этади ва қўллаб- Ўқитувчи эътироф этади, аммо улардан қувватлайди ўқувчиларнинг ижобий кутилаётган хулқ-атвор Масалан: Ўқитувчи синфга қараб: “А гуруҳи андозалари қандай эканини аниқ хулқини эътироф белгилай олмайди. вакиллари навбат билан гапиряти ва улар кейинги вазифани бажаришга фаол этади ва қўллаб- Масалан: Агар гуруҳ ундан киришди”, дея мурожаат қилиши мумкин. қувватлайди кутилаётган хулқ-атворни намойиш қилаётган бўлса, ўқитувчи “Бу гуруҳ биргаликда яхши ишлаяпти” ёки “Гуруҳ жипслашган ҳолда ишлаяпти”, дейиш билан чегараланиб, бунга нималар ҳисобига эришилганини айтмайди. 2.3 Салбий хулқни ижобий томонга Салбий хулқни ижобий томонга Муаммо пайдо бўлганда, салбий йўналтириш самарасиз бўлиб, йўналтириш самарали, бироқ хулқни ижобий томонга йўналтириш Ўқитувчи салбий эътибор ўқувчидан нима эътибор ўқувчидан нима муаммони самарали ҳал қилади ва хулқни ижобий кутилаётганига эмас, балки унинг кутилаётганига эмас, балки унинг асосий эътибор ўқувчидан кутилаётган ёмон хулқига қаратилган. ёмон хулқига қаратилган. Бошқа хулқ томонга қаратилади. томонга йўналтира ҳолатда салбий хулқни ижобий Масалан: Ўқитувчи диққати чалғиган Масалан: Дарс пайтида ўқувчилар баланд билади ва асосий ўқувчини кўриб, маърузани тўхтатиб, томонга йўналтириш нисбатан овозда гаплашиб, дарсга ҳалақит берса, самарали ва эътибор ўқувчидан эътиборни ўқувчининг исмини айтиб чақиради ва кутилаётган хулқ-атворга ўқитувчи: “Илтимос, паст овозда “Нега дарсга эътибор бермаяпсиз?” гаплашиш кераклигини ёддан ўқувчиларнинг ёмон деб сўрайди. Бошқа ҳолатда ўқитувчи қаратилган. чиқарманглар”, дейди ва ўқувчилар тинчиб хулқига эмас, балки диққати чалғиган ўқувчига эътибор Масалан: Уч нафар ўқувчи берилган қолади. бермайди, лекин ўқувчи ёнида ўтирган уларнинг хулқи қандай синфдошига тегажоқлик қилиб, у вазифани бажармаётганини пайқаган Бошқа ҳолатларда ўқитувчи салбий ўқитувчи, “Уччалангиз гап-сўзни бас билан тортишади ва, натижада, хулқни ижобий томонга 25 бўлиши лозимлигига бутун синфнинг диққаит дарсдан мана қилинг, ҳаддан ташқари шовқин йўналтимаса ҳам ўқувчилар дарс шу икки ўқувчига қаратилади. кўтаряпсиз”, дейди. Бу билан асосий қаратади 5 давомида ўзини яхши тутади. эътибор ўқувчилардан кутилаётган хулқ-атворга эмас, балки уларнинг салбий хулқига қаратилади. Пировардида шовқин қилаётган ўқувчилар жимиб қолади. Бошқа ҳолатда эса ўқитувчи ўқувчиларнинг хулқини “Топшириқни бажаринг” дейиш орқали ижобий томонга йўналтиришга уринади. Гарчи ўқитувчи ўз эътиборини ижобий хулқ томон йўналтирган бўлса-да, кўп ҳолатда, ўқувчилар гаплашишда давом этади. 5 Салбий хулқ, деганда ўқувчининг машғулотга ҳалақит бериши,бошқа ўқувчиларни чалғитиши ёки ўқитувчини ҳафа қилиши тушунилади. 26 ЙЎНАЛТИРИШ ДАРСНИ СОДДА ТИЛДА ЕТКАЗИШ ЎЗЛАШТИРИШНИ ТЕКШИРИШ ЎҚУВЧИЛАР БИЛАН ЎЗАРО АЛОҚАДА БЎЛИШ ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШ 27 B.3 ЙЎНАЛТИРИШ Мавзу тушунарли бўлиши учун ўқитувчи дарсни содда тилда ўтади. Ўқувчилар дарсни яхши ўзлаштириши учун ўқитувчи мақсадларни аниқ ифодалаш, ДАРСЛАРНИ тушунчаларга аниқ тушунтириш ва дарсни мавзуга доир билимлар ёки ўқувчиларнинг шахсий СОДДА ТИЛДА тажрибаси билан боғлаш орқали дарсни осон тилда ўтади. ЕТКАЗИШ Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ Мазкур синфда Мазкур синфда ўқитувчининг Мазкур синфда ўқитувчининг МЕЗОНЛАРИ ўқитувчининг мавзуни тушунарли тарзда мавзуни тушунарли тарзда етказиш борасидаги мавзуни тушунарли тарзда етказиш борасидаги етказиш борасидаги ҳаракатлари нисбатан ҳаракатлари самарали. ҳаракатлари самарасиз. самарасиз. Ўқитувчи дарс мақсад(лар)ини Ўқитувчи дарснинг умумий Ўқитувчи дарснинг мақсадларини аниқ 3.1 аниқ белгиламайди ва мақсадини аниқ белгилайди ЁКИ белгилаб беради ва синфдаги машғулотларни Ўқитувчи дарснинг машғулотлардан ягона хулоса мақсад аниқ белгиланган бўлмаса-да, ушбу мақсадлар билан боғлаган ҳолда чиқармайди. машғулотлардан мақсадни англаб ўтказади. мақсадларини аниқ етиш мумкин. Масалан: ўқитувчи ўқувчилардан экин Масалан: Дарс бошланишида ўқитувчи “Бугун биз белгилаб беради ва экиш ва ҳосилни йиғиб олиш ҳақидаги Масалан: Ўқитувчи аниқлик киритмасдан каср сонларни кўпайтиришни ўрганамиз”, деб синфдаги матнни навбат билан ўқишни сўрайди. “Бугун биз кўпайтириш мавзусини айтади ва дарсдаги ҳар бир машғулот айнан каср Сўнгра у дарснинг қолган қисмини ўрганамиз”, дейди. Шу билан бирга, дарс сонларни кўпайтириш билан боғланади. машғулотларни деҳқончилик ва у билан боғлиқ муайян давомида бутун сонларни бўлиш бўйича ушбу мақсадлар жараёнларни муҳокама қилиш билан машғулотлар ўтказилиши мумкин, аммо ўтказади. Ўқитувчи дарс мақсадини ўқитувчи бу ҳақда олдиндан ҳеч нарса билан боғлаган белгилаб бермайди ва ўтказилган айтмаган. ҳолда ўтказади машғулотлардан ҳам мақсадни белгилаб олишнинг имкони йўқ, негаки мақсад ўқиш равонлигини ривожлантириш, луғат бойлигини ошириш ёки қишлоқ хўжалиги ҳақидаги билимларни юксалтириш бўлган бўлиши мумкин. Ўқитувчи мавзуни чалкаш иборалар Ўқитувчи мавзуни нисбатан аниқ Ўқитувчи мавзуни аниқ ва осон тилда 3.2 билан тушунтиради ёки мавзу тушунтиради. Гарчи ушбу тушунтириб беради. Ўқитувчининг изоҳлари Ўқитувчи мавзуни умуман тушунтирилмайди. тушунтиришнинг бир қисми аниқ бўлса- мантиқий ва қўшимча тарзда график тасвир да, қолган қисми чалкаш ёки юзаки. ёки мисоллар тўлдирилиши мумкин. аниқ тушунтиради Масалан: Ўқитувчи техник атамалардан ҳаддан ташқари кўп Масалан: Ҳикоя ўқиб бериш чоғида Масалан: Каср сонлар дарсида ўқитувчи каср фойдаланган ҳолда уларнинг ўқитувчи ундаги қийин сўзларни топиб сонга аниқ ва тўлиқ таъриф беради, жумладан маъносини тушунтириб кетмайди маъносини тушунтиради, аммо “сурат” ва “махраж” нима англатишини ва/ёки тушунчаларни мантиқий сўзларнинг ҳикоя мавзусига қанчалик тушунтиради. У мисол тариқасида синф тартиб ёки ўзаро алоқага эга алоқадор эканини кўрсатиб бермайди. тахтасига бир неча каср сонларни ёзиб бўлмаган тарзда тушунтиради. кўрсатади. Бундан ташқари, ўқитувчи “каср сон сурат ва махражнинг бирикмасидан иборат” дейиши мумкин, аммо бу сўзлар нимани англатишини тушунтирмайди. Шунингдек, ўқиитувчи мавзу бўйича умуман тушунтириш бермаслиги мумкин. Ўқитувчи дарсни мавзуга алоқадор Ўқитувчи дарсни мавзуга алоқадор 3.3 Ўқитувчи дарсни мавзуга алоқадор бошқа бошқа билимлар ёки бошқа билимлар ёки ўқувчиларнинг билимлар ёки ўқувчиларнинг кундалик ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти кундалик ҳаёти билан боғлашга Ўқитувчи дарсни билан боғламайди. ҳаракат қилиши мумкин, аммо бу ҳаёти билан боғлайди. мавзуга алоқадор Ўқитувчи мавзуга доир бошқа ҳаракатлар юзаки, чалкаш ёки Масалан: Каср сонлар ҳақида дарс ўтаётганда билимлар ёки ўқувчиларнинг кундалик тушунарли эмас. “Ким туғилган кунида торт кесган? Қандай қилиб бошқа билимлар ҳаётига алоқадор мисоллардан тортни ҳар бир киши учун етарли миқдордаги Масалан: Каср сонлар бўйича дарсни ёки ўқувчиларнинг фойдаланиши мумкин, аммо уларни бошлашда, ўқитувчи “Ширинликни бўлакка бўлдингиз? Каср сонларни ўрганиш бизга тортни одамлар ўртасида бўлиб беришда ёрдам кундалик ҳаёти дарсдаги машғулотлар билан кесмоқчи бўлсак, биз каср сонлардан бериши мумкин”, деб савол берган ҳолда ўқитувчи боғламайди. фойдаланамиз”, деб, каср сонларни билан боғлайди тушунтиришда давом этади. Мавзуни мавзуни ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти билан Масалан: Каср сонлар ҳақидаги дарсда боғлайди. Шунингдек, “Ёдингизда бўлса, кеча биз ўқитувчи ширинлик расмидан ўқувчиларнинг кундалик ҳаётига алоқаси соннинг ярмини ўрганган эдик. Биз тортни фойдаланган ҳолда уни тўрт бўлакка юзаки ва аниқ эмас. Ёки ўқитувчи ярмидан бўлсак, уни 2 кишига тенг бўлакда бўлади, аммо буни ўқувчиларнинг “Ёдингизда бўлса, кеча биз бутун беришимиз мумкин. Бугун биз тортни 4 бўлакка ширинликни кесиш бўйича кўникмалари сонларни қўшиш қоидаларини ўрганган бўлиш ва тортни 4 киши ўртасида тақсимлашни билан боғламайди. Бошқа ҳолатда эдик. Бугун эса биз ушбу қоидалардан ўрганамиз. Биз тортни тенг ярмидан ўқитувчи “Ёдингизда бўлса, кеча биз фойдаланиб,уларни каср сонларни бўлаётганимизда, 2 та тенг ўлчамли бўлакка эга бутун сонларни ўрганган эдик. Бугун қўшишда қўллаймиз”, дейди. Аммо, каср бўлгандик. Тортни тўрт бўлакка бўлаётганимизда эса биз каср сонларни қандай қўшишни сонларни қандай қўшишни ҳам худди шундай йўл тутишимиз керак, яъни ўрганамиз”, дейиш билан чекланади. тушунтираётганда, уларни қўшиш бўлаклар бир хил ўлчамда бўлишига ишонч ҳосил қоидалари билан ўқитувчи бутун қилишимиз керак”, деб ўқитувчи дарс мавзусини сонларни қўшишда ишлатиладиган ўтган сафарги ярим сонлар ҳақидаги дарсга қоидалар ўртасидаги боғлиқликни боғлайди. Жорий дарс мавзуси ва бошқа мавзуга кўрсатиб бермайди. доир билимлар ва/ёки ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти ўртасидаги боғлиқлик яққол кўриниб 28 турибди. Ўқитувчи моделлаштирмайди. Ўқитувчи ўрганиш жараёнини Ўқитувчи ўрганиш жараёнининг барча 3.4 қисман моделлаштиради. қисмларини қамраб олиш орқали ЁКИ Ўқитувчи ўрганиш Масалан: Инглиз тили дарсидаги жараённи қамраб олиш ВА овоз чиқариб машғулот мақсади бир қисм матнни фикрлаш орқали уни тўлиғича жараёнини амалий ёзиш бўлса, ўқитувчи фақатгина моделлаштиради . фаолият ёки овоз мавзуга алоқадор битта гапни ёзишни Масалан: Ўқитувчи математик масалани чиқариб фикрлаш кўрсатади. Математика дарсида ечишнинг турли йўлларини кўрсатади ўқитувчи диаграммани қандай чизишни (жараённи амалий ҳаракатда намойиш этади) орқали кўрсатади, аммо диаграмма тузиш учун ва формулани ечишнинг ҳар бир босқичида матндан маълумотларни қандай моделлаштиради 6 ажратиб олишни тушунтирмайди. нимани ўйлаётганини айтиб туради (овоз чиқариб фикрлайди). Ёки агар ўқувчилар ўз партасининг юзасини ҳисоблаётган бўлса, ўқитувчи жараённинг ҳар бир босқичини кўрсатиб беради (жараённинг барча қисмларини қамраб олиш). 6 Моделлаштириш дарснинг ҳар қандай қисмида (жумладан охирида) ўтказилиши мумкин. Агар ўрганиш жараёни амалий хусусиятга эга бўлса, моделлаштириш амалий ҳаракатни болалар кузатиши мумкин бўлган тарзда ифода этишни ўз ичига олади; аммо агар машғулот фикрлаш кўникмасини ривожлантиришга қаратилган бўлса, модель овоз чиқариб фикрлашдан иборат бўлади. Ўқитувчи дарс машғулотига алоқадор бўлган ҳаракатларни ёки фикрлаш жараёнларини намойиш қилиб берар экан / амалий ҳаракатларда кўрсатар экан, бу моделлаштириш ҳисобланади. 29 B.4 ЙЎНАЛТИРИШ Ўқитувчи ўқувчиларнинг аксарият қисми мавзуни қанчалик ўзлаштирганини текширади. ЎЗЛАШТИРИШНИ Ўқитувчи ўқувчиларнинг аксарияти дарс мазмунини тушунганига ишонч ҳосил қилиш учун ТЕКШИРИШ уларнинг ўзлаштиришини текшириб боради. Бундан ташқари, ўқитувчи ўқувчиларга қўшимча ўрганиш имкониятларини ҳавола қилиш учун дарс суръатини мослаштиради. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчи ўқувчиларнинг Мазкур синфда ўқитувчи айрим ўқувчиларнинггина Мазкур синфда ўқитувчи аксарият ўқувчиларнинг ўзлаштиришини ўзлаштиришини самарали ўзлаштиришини самарали текширмайди. тарзда текширади. тарзда текширади. 4.1 Ўқитувчи ўқувчиларга Ўқитувчи айрим ўқувчиларнинггина Ўқитувчи аксарият савол/йўналтирувчи изоҳларни ўзлаштириш даражасини аниқлаш ўқувчиларнинг ўзлаштириш Ўқитувчи ўқувчиларнинг умуман бермайди ЁКИ берганда имконини берувчи саволлар ва даражасини аниқлаш имконини мавзуни тушуниб етиш ҳам синф жўр бўлиб жавоб йўналтирувчи изоҳларни беради берадиган саволлар, беради ва ўқитувчи буни ёки бошқа усуллардан йўналтирувчи изоҳлар ёки бошқа даражасини аниқлаш ўзлаштириш даражасини фойдаланади. усуллардан фойдаланади. мақсадида саволлар, текширмаган ҳолда қабул Масалан: Ўқитувчи “7+8 неча бўлади?” Масалан: Ўқитувчи: “Илтимос, ким қилади. йўналтирувчи изоҳлар ёки деб сўрайди. Ўқувчилар жавоб бериш тенг томонли учбурчакларнинг Масалан: Муайян тушунчани учун қўл кўтарганда, ўқитувчи улар бурчаклари тенг, деб ҳисобласа, бошқа усуллардан тушунтириш чоғида ўқитувчи орасидан 1 ёки 2 тасини жавоб бериш бош бармоғини тепага кўтарсин, фойдаланади “Ҳамма тушундими?”, деб сўрайди. учун чақиради. Бошқа ҳолатда нотўғри деб ҳисобласа пастга Синфдаги ўқувчилар бир овозда ўқитувчи савол беради, аммо туширсин”, дейди. Шунингдек, “Ҳа”, деб жавоб беради. Яна бир ўқувчилардан жавоб бермоқчи ўқитувчи барча ўқувчиларнинг мисол: ўқитувчи бир масаланинг бўлганлар қўл кўтаришини талаб жавобларини ўрганиш орқали, тўлиқ ечимини бериб, “Бу этмайди, балки ихтиёрий равишда масалан, ҳар бир ўқувчидан у ёзган тўғрими?”, деб сўрайди. Бутун синф жавоб беришга йўл қўяди. гапни ўтган замон феълини ёки бир ўқувчи “Ҳа, тўғри”, деб ишлатган ҳолда ўқиб беришини жавоб беради. сўраш орқали ўқувчилардан ўз билимини намойиш этишни сўрайди. 4.2 Ўқитувчи ўқувчиларни мустақил Ўқитувчи ўқувчиларнинг Ўқитувчи ўқувчиларнинг ёки гуруҳ таркибида вазифа ўзлаштиришини ўрганиш учун аксарият қисмини тизимли Ўқитувчи ўқувчиларнинг бажараётганида кузатмайди. мустақил ёки гуруҳ таркибида вазифа равишда кузатади. Бунинг учун аксариятини гуруҳ бажараётган айрим ўқувчиларни синфни айланиб алоҳида Масалан: Ўқувчилар вазифа бажараётган пайтда ўқитувчи кузатади. ўқувчилар ёки гуруҳларга доирасида ва мустақил иш ўрнидан турмайди ёки синф мурожаат қилади. Масалан: Ўқитувчи айрим давомида кузатиб туради 7 қаршисида туради. ўқувчиларнинггина ишини кузатади, Масалан: Ўқувчилар вазифани тушунчаларга изоҳ беради ёки бажараётганда ўқитувчи ўқувчилар саволлар билан мурожаат қилади. ёки гуруҳларни кузатиш учун синф бўйлаб айланиб юради. Ўқитувчи аксарият ўқувчиларнинг ишларини кузатади, тушунчаларга изоҳ беради ва ўқувчиларга саволлар билан мурожаат қилади. 4.3 Ўқитувчи ўқитиш жараёнини Ўқитувчи таълим жараёнини Ўқитувчи таълим жараёнини ўқувчиларнинг даражасига нисбатан мослаштиради, аммо бу ўқувчилар учун сезиларли Ўқитувчи ўқитиш қараб мослаштирмайди.8 мослаштириш қисқа ва юзаки. даражада мослаштиради. Агар даражасини ўқувчиларнинг ўқувчиларнинг тушунмаган Масалан: Ўқувчилар алифбо машқ дафтарини тўлдириб бўлгач,ўқитувчи жойлари бўлса, ўқитувчи улар даражасига қараб улар ‘i’ ҳарфининг устига нуқтасини тушунмай қолган барча мослаштиради қўймаганини пайқайди ва уларга ‘i’ жиҳатларни тушунишига ёрдам ҳарфининг устига нуқта қўйиш берадиган ўзгартиришлар қилиши кераклигини эслатади. мумкин ва бу ўқувчилар учун таълим жараёнида катта имкониятлар яратади. Шунингдек, ўқитувчи дарсни яхши ўзлаштирган ўқувчиларга янада қийинроқ вазифалар бериши мумкин. Масалан: Ўқувчилар алифбо машқ дафтарини тўлдириб бўлгач, ўқитувчи улар ‘i’ ҳарфининг устига нуқта қўймагаини пайқайди.Шунда у 7 Агар гуруҳ таркибидаги ёки мустақил равишда кузатиш мумкин бўлган иш мавжуд бўлмаса, бу ёндашувга Т/Э баҳоси қўйилади. 8 Гарчи мослаштириш учун эҳтиёж бўлмаса-да, ўқитувчи таълим жараёнини мослаштирмаса, бу ёндашувга паст баҳо қўйилади. 30 машғулотни бироз муддатга тўхтатиб, алифбо машқини давом эттиришдан олдин бош ва кичик ‘i’ ҳарфларнинг ёзилишидаги фарқларни кўриб чиқади. Ёки ўқитувчи ўқувчи машқ дафтарини тўлдириб бўлганини кўрса, синфдаги бошқа ўқувчилар машқни тугаллагунга қадар унга бошқа вазифа бериши мумкин. 31 B.5 ЙЎНАЛТИРИШ Ўқувчиларнинг ўзлаштиришини яхшилаш учун ўқитувчи улар билан ўзаро алоқа ўрнатади. ЎҚУВЧИЛАР Ўқувчилар тушунмаган жиҳатларни аниқлаш, муваффақиятларни тушуниш ва таълим БИЛАН ЎЗАРО жараёнини рағбатлантириш мақсадида ўқитувчи ўқувчиларга аниқ шарҳ ва йўналтирувчи АЛОҚАДА БЎЛИШ изоҳлар9 беради. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчи ўқувчиларга Мазкур синфда ўқитувчи ўқувчиларга ўзлаштиришни Мазкур синфда ўқитувчи ўқувчиларга ўзлаштиришни яхшилаш яхшилаш бўйича ўз ўзлаштиришни яхшилаш бўйича ўз фикрларини фикрларини нисбатан бўйича ўз фикрларини самарали тарзда етказа самарали тарзда етказади. самарали тарзда олмайди. етказади. 5.1 Ўқитувчи ўқувчиларга Ўқитувчи ўқувчиларга тушунмаган Ўқитувчи ўқувчиларга тушунмаган жойлари бўйича жойлари бўйича умумий ёки юзаки тушунмаган жойлари бўйича Ўқитувчи ўқувчилар шарҳ/изоҳ бермайди ЁКИ берган шарҳ/изоҳ беради. аниқлик киритишга ёрдам мавзунинг нотўғри тақдирда ҳам оддий, баҳо берувчи муҳим маълумотларни Масалан: Математика дарсида берувчи мулоҳазалар билан ўқитувчи “Сиз манфийлик белгисини ўз ичига олган аниқ шарҳ/изоҳ тушунган жиҳатларини чекланади (масалан, “Бу қўйишни унутдингиз” деб айтади, аммо беради. аниқлаштиришга ёрдам нотўғри”). қўшимча маълумот ёки изоҳ бермайди. Масалан: ўқитувчи “Мусбат ва бериш учун муайян шарҳ Масалан: Агар ўқувчи ўқитувчининг манфий сонларни саволига нотўғри жавоб берса, кўпайтирганимизда нима бўлиши ёки изоҳли ўқитувчи “Бу нотўғри жавоб”, дейди эсингиздами? Келинг, йўналтиришларни ва унинг олдидан ўтиб кетади. дафтарларингизга қараймиз. Энди эса келинг сизнинг жавобингизга кўрсатади қараймиз. Тўғри жавобни топиш учун нимани ўзгартириш керак?” дея мурожаат қилади. 5.2 Ўқитувчи ўқувчиларга уларнинг Ўқитувчи ўқувчиларга уларнинг Ўқитувчи ўқувчиларга уларнинг муваффақияти бўйича муваффақиятлари бўйича умумий муваффақиятига аниқлик Ўқитувчи ўқувчиларнинг шарҳ/изоҳ бермайди ЁКИ оддий, ёки юзаки шарҳ/изоҳ беради. киритадиган муҳим муваффақиятини баҳо берувчи мулоҳазалар маълумотларни ўз ичига олган Масалан: ўқувчилар топшириқ билан чекланади (масалан, “Бу доирасида ҳикоя ёзаётган бўлса, аниқ шарҳ/изоҳ бериб ўтади. аниқлашга ёрдам берадиган нотўғри”). ўқитувчи “Учинчи хатбоши яхши Масалан: Ўқувчилар ҳикоя ёзаётган муайян изоҳ ёки изоҳли Масалан: Агар ўқувчи ўқитувчининг чиқибди” дейди, аммо ўқувчи айнан бўлса, ўқитувчи шундай дейди: нимани яхши бажарганига аниқлик йўналтиришларни саволига тўғри жавоб берса, киритмайди. “Ҳикояни “Ҳеч ким нима бўлишини ўқитувчи “Бу тўғри жавоб”, дейди ва билмас эди”, деб бошлаб ўқувчининг кўрсатади унинг олдидан ўтиб кетади. қизиқишини уйғота олгансиз. Бу жумла мени ўқишни давом эттиришга ундайди”, дейди. Бошқа ҳолатда ўқитувчи бир ўқувчининг ишини ажратади ва: “Синфдошингизнинг ишига қаранг. У айириш масласини ечиш учун у сонлар қаторидан қандай фойдаланганига эътибор беринг”. Сўнгра у ўқувчи масалани қандай ечганини тушунтириб беради. 9 Йўналтирувчи изоҳлар ўқитувчи томонидан бериладиган ва ўқувчиларни тушунмаган мавзу устида ўйлаб кўриш ёки ўз муваффақиятини аниқлашга рағбатлантирувчи кўрсатмалар ёки саволлар кўринишдаги қисқа маълумотлардир. 32 B.6 ЙЎНАЛТИРИШ Ўқитувчи ўқувчиларда танқидий фикрлаш кўникмаларини шакллантиради. ТАНҚИДИЙ Ўқитувчи ўқувчиларни мавзуни фаол таҳлил қилишга ундаш орқали уларда танқидий фирклаш кўникмаларини шакллантиради. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида ФИКРЛАШ кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчининг танқидий Мазкур синфда ўқитувчининг танқидий Мазкур синфда ўқитувчининг танқидий фикрлаш кўникмаларини фикрлаш кўникмаларини фикрлаш кўникмаларини ривожлантириш ривожлантириш борасидаги ривожлантириш борасидаги ҳаракатлари ҳаракатлари нисбатан борасидаги ҳаракатлари самарали эмас. самарали. самарали. 6.1 Ўқитувчи аниқ жавоби Ўқитувчи камида 2 та аниқ Ўқитувчи 3 та ёки ундан кўпроқ бўлмаган саволлар бермайди жавоби бўлмаган савол билан аниқ жавоби бўлмаган савол Ўқитувчи ЁКИ фақат битта аниқ жавоби мурожаат қилади, аммо билан мурожаат қилади ва бўлмаган савол билан ўқувчиларнинг жавобларини уларнинг камида биттаси фикрлаш, тушунтириш ёки ривожлантирмайди ЁКИ ўқитувчи 2 ўқувчилардан фикрини умумлаштиришни талаб чекланади. Ўқитувчи жавоби та аниқ жавоби бўлмаган савол изоҳлаш, янада чуқурроқ қиладиган ёки 1 дан ортиқ тўғри олдиндан маълум бўлган тор кўламли саволлар билан берадию уларнинг биттаси тушунтириб бериш ёки жавобга эга бўлган аниқ жавоби ўқувчининг жавобидан келиб аниқлаштиришни сўраш орқали мурожаат қилиши мумкин. бўлмаган саволлар билан чиққан бўлади. ўқувчиларнинг жавобига мурожаат қилади Масалан: Ўқитувчи “Бу ҳикояда асосланган бўлади. асосий қаҳрамон ким?” ёки “Қай бири Масалан: Ўқитувчи савол беради: “Бу кўпроқ 2 ми 6та” деган савол билан қаҳрамон нима учун бахтсиз эди? Масалан: Ўқитувчи савол беради: мурожаат қилади. Жавобингизни асосланг” ЁКИ “2 нима “Ҳикоянинг бош қаҳрамонлари учун 6 дан каттароқ?” Сўнгра савол мусобақага қандай тайёрланиши беради: “8 ёки 4дан қай бири каттароқ керак эди, деб ўйлайсиз?” Ўқувчи эканини аниқлаш учун сонлар жавоб бергандан сўнг, ўқитувчи қаторидан қандай фойдаланасиз?” савол беришда давом этади: “Қандай далиллар ёки ғоялар сизни шундай ўйлашга мажбур қилди?” Кейин у бошқа ўқувчидан сўрайди: “Ҳикоя қандай ривожланади, деб ўйлайсиз?” Математика дарсида ўқитувчи савол беради: “2 нинг 6 дан катта эканини қандай билдингиз?” Ўқувчи жавоб бергандан сўнг, ўқитувчи кейинги саволни беради: “Агар сонлар мусбат бўлганда-чи?” Кейинроқ дарс давомида ўқитувчи савол беради: “8 ёки 4 катталигини аниқлаш учун сонлар қаторидан қандай фойдаланасиз?” 6.2 Ўқитувчи фикрлашни Ўқитувчи юзаки фикрлашни Ўқитувчи чуқур фикрлашни ривожлантиришга қаратилган ривожлантиришга қаратилган ривожлантиришга қаратилган Ўқитувчи вазифаларни бермайди. вазифалар беради. Буюмлар вазифаларни топширади. Чуқур Фикрлашни ривожлантиришга тўпламларини ўзаро солиштириш, фикрлашни ривожлантиришга ўқувчиларга маълумот олиш билан қаратилган вазифалар маълумотларнинг асосий қаратилган вазифаларга прогноз чегараланиш ёки юзаки тушунча берилмайдиган синфларда тушунчасини ёки муҳим қисмларини қилиш, қонуниятларни аниқлаш, ҳосил қилиш (ёдлаш) эмас, балки ўқувчилар фақат ўқитувчини аниқлаш, хусусиятларни қиёслаш ва фирклаш йўлини тушунтириб мавзуни фаол таҳлил қилишни тинглаб ўтиради ёки ёдлаш билан солиштириш каби вазифалар юзаки бериш, ўзаро боғлиқликларни талаб этадиган боғлиқ вазифаларни бажаради, фикрлашни ривожлантиришга ўрнатиш ва маълумотларни холос. қаратилган вазифалардир. Буларга, талқин этиш каби вазифалар фикрлашга чорлайдиган шунингдек, ўрганилган маълумот ёки киради. Буларга, шунингдек, Мисоллар учун кейинги бетдаги вазифаларни топширади фикрлашни ривожлантиришга усулларни ўқитувчи бажарилишини ўрганилган маълумот ёки қаратилган вазифалар жадвалига кўрсатиб берган вазифаларга ўхшаш усулларни ўқитувчи қаранг. вазифаларда қўллаш киради. бажарилишини кўрсатиб бермаган янги вазифаларда қўллаш киради. Мисоллар учун кейинги бетдаги фикрлашни ривожлантиришга Мисоллар учун кейинги бетдаги қаратилган вазифалар жадвалига фикрлашни ривожлантиришга қаранг. қаратилган вазифалар жадвалига қаранг. 6.3 Ўқувчилар аниқ жавоби Ўқувчилар аниқ жавоби Ўқувчилар аниқ жавоби бўлмаган саволлар ҳам бўлмаган саволлар бермайди, бўлмаган саволлар беради. Ўқувчилар аниқ жавоби бўлмаган бермайди, фикрлашни аммо юзаки фикрлашни саволларни беради ёки фикрлаш Масалан, айриш масалаларини ривожлантиришга қаратилган ривожлантиришга қаратилган бажаргач, ўқувчи савол беради: билан боғлиқ вазифаларни вазифаларни ҳам бажармайди. вазифаларни бажаради. “Нима учун 6-9 нинг жавоби манфий бажаради Мисоллар учун кейинги бетдаги сон бўлади?” фикрлашни ривожлантиришга 33 қаратилган топшириқлар Мисоллар учун кейинги бетдаги Шунингдек, улар мазмундор жадвалига қаранг. фикрлашни ривожлантиришга фикрлашга ундайдиган қаратилган вазифалар жадвалига вазифаларни бажаради. қаранг. Мисоллар учун кейинги бетдаги фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифалар жадвалига қаранг. 34 Фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифалар жадвали Ушбу мисоллар кузатувчиларга фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифа асосини нима ташкил этишини тушуниш ва унинг сифат даражаларини фарқлашга ёрдам беришга қаратилган. Бу мисоллар масаланинг барча жиҳатларни қамраб олмаслигини ҳам таъкидлаш зарур. Бундан ташқари, 6.2 ва 6.3 бандлар бўйича баҳолашда мавзу ва ўқувчиларнинг ўрганиш даражасини ҳам ҳисобга олиш зарур. Тил дарслари ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ 1. Ўқувчилар алифбони Ўқувчилар расмларга мос ҳарфларни танлайди. Ўқитувчи синф тахтасига бир неча қисқа сўз ёзиб такрор-такрор ўқийди. Масалан, синф тахтасига турли ҳарфлар ёзилган. қўйган бўлади. У ҳарфларни кўрсатган ҳолда “ток” Ўқишни Ўқитувчи бир вақтда барча ўқувчиларни чақириб, сўзини ўқийди ва сўзнинг биринчи ҳарфи “н” ёки “п” ўрганиш ҳар бирига бирон мева бўлагининг расмини га ўзгарса, қандай сўз ҳосил бўлишини сўрайди. беради. Сўнг у савол билан мурожаат қилади: Кейин у ўқувчилардан тахтадаги бир сўзни “Сизда қандай меванинг бўлаги бор? Сиздаги танлашни ва унинг биринчи ҳарфи ўзгарганда мева номининг биринчи ҳарфи қайси эканини қандай сўз ҳосил бўлишини кўришни сўрайди. аниқланг ва қўлингиздаги расмни синф тахтасидаги мос ҳарфнинг тагига қўйинг”. 2. Ўқувчилар навбат билан Ҳикояни ўқиб бўлгач, ўқитувчи синф тахтасига Ҳикояни ўқиб бўлгач, ўқитувчи “Энди ҳикоянинг Ўқиган матнни ҳикояни ўқийди ёки ўқувчилар мустақил жавоб бериши керак бўлган кейинги қисмида қандай воқеалар юз бериши жўнгина ўқитувчининг бир неча савол ёзади. Бу саволларда мумкинлигини олдиндан айтиб беришингизни тушуниб етиш ҳикоя ўқишини ўқувчилардан бош қаҳрамон, вазиятлар ва сўрайман. Сизнингча кейинги қисмда қандай тинглайди. воқеалар кетма-кетлиги каби ҳикоянинг асосий воқеалар юз беришини ёзинг ва бўлганингиздан жиҳатларини аниқлаш сўралади. сўнг ёнингиздаги синфдошингиз билан ўртоқлашинг”. 3. Ўқувчилар мисол Ўқитувчи ўқувчиларадан феъл ёки отлар Ўқувчилардан 3 та гапни уларнинг тузилишидаги Ёзишни сифатида берилган рўйхатидан фойдаланган ҳолда муайян ўхшашлик ва фарқларни келтирган ҳолда таҳлил гапларни такрор-такрор тузилишга эга бўлган гап тузишни сўрайди. қилиш ва гап тузилишларидан бирининг ўрганиш ёзади. иккинчисига нисбатан афзалликларини тушунтириб бериш сўралади. Математика дарслари ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ 1. Ўқитувчи ўқувчилардан 1- Ўқувчилар сонларни катта-кичиклигига қараб Ўқитувчи синф тахтасига сонлар кетма-кетлигини Сонларни 100 гача бўлган сонларни таққослайди ва камайиш ҳамда ўсиш тартибида ёзади ва ўқувчилардан уларнинг ўхшаш ёдлашни сўрайди. тартибга солади. Масалан, ўқитувчи синф томонларини топишни сўрайди. Мисол учун, ўрганиш тахтасига 8, 29, 72, 63 ва 7 сонларини ёзади ва ўқитувчи қуйидаги 3 та сон кетма-кетлигини синф ўқувчилардан сонларни ўсиш тартибида ёзишни тахтасига ёзади: 3, 13, 17, 23; 6, 24, 30, 36; ва 4, сўрайди. Ёки ўқитувчи ўқувчиларга “2, 5, 10, 19, 24 12, 28, 32, 40. У ўқувчилардан ҳар бир кетма- сонлар тўпламига қаранг. 2 устун қилиб, жуфт ва кетликдаги сонларнинг умумий томонларини тоқ сонларни ажратиб ёзинг”, деб вазифа беради. аниқлашни сўрайди. 2. Ўқитувчи мавзуни Ўқитувчи айриш амалини тушунтиради. У Ўқитувчи айриш амалини тушунтиради. Кейин Айришни тушунтираётганда ўқувчилардан бир неча айриш амалига доир ўқитувчи синф тахтасига “таомномани” нархлари ўқувчилар эшитиб туради мисоллар ечимини топишни (масалан, “10-5 билан ёзади. Ўқитувчи ўқувчилардан ўзларида 20 ўрганиш ва кейин синф тахтасидаги нечага тенг?”) ва ўз жавобларини дафтарларига доллар борлигини тасаввур қилиб, турли мисолларни кўчириб ёзишни сўрайди. маҳсулотлар сотиб олганда уларга қанча қайтим олади. қайтаришлари кераклигини ҳисоблашни сўрайди. 3. Ўқитувчи мавзуни Диаграммалар ҳақидаги дарсда ўқитувчи сонлар Диаграммалар ҳақидаги дарсда ўқитувчи тушунтираётганда жадвалидан фойдаланиб, синфдаги ўқувчилар синфдаги ўқувчилар ёқтирган таомлар Диаграммалар ўқувчилар эшитиб туради ёқтирган таомлар кўрсатилган диаграммани кўрсатилган диаграммани тузади. Кейин у тузишни ва кейин синф тахтасидаги тузади. Кейин у ўқувчилардан “Қайси устун энг ўқувчилардан жуфт-жуфт бўлиб ишлаган ҳолда, ўрганиш мисолларни кўчириб узун?” Қайси устун энг қисқа?”, деб сўрайди. энг кўп ёқадиган ва энг кам ёқадиган таомларни олади. аниқлаш ва тартиблаш учун маълумотларни ўрганишни сўрайди. 4. Ўқувчилардан каср сонлар Каср сонлар ҳақидаги дарсда ўқувчиларга турли Ўқитувчи ўқувчилардан қоғоз бўлагини 6 қисмга таърифини ўз шаклларда кесиб чиқилган қоғоз бўлаклари буклашни сўрайди. Кейин у “Ўзингиздаги Каср сонларни партадошига такроран берилади ва қоғозни бўлак қисмларни намоён қоғознинг 6/3 қисмини бўянг. Қоғознинг бўялган ўрганиш айтиб бериш сўралади. қилувчи турли шаклларда буклаш ўргатилади. қисми устига ёзиб белги қўйинг ва шу юзада яна Ўқитувчи уларга қоғозни қандай қилиб турли қанча қисмнинг устига ёзиб белги қўя бўлак қисмларга буклашни кўрсатиб беради ва олишингизни кўринг. Қоғоз бўлакалари орасида сўнгра “Бирингиз қоғозни 1/5 қисмга букланг, қандай ўхшаш томонларни кўряпсиз?”, дея бошқангиз қоғозни 1/3 қисмга букланг. Кейин ким мурожаат қилади. кўпроқ қисмга букласа, ўрнидан турсин”, деб улардан жуфт-жуфт бўлиб ишлашни сўрайди. 5. Ўқитувчи 3 та турли Тўртбурчак юзасини қандай топишни Тўртбурчак юзасини топишни ўрганганларидан тўртбурчакнинг юзасини тушунтиргандан сўнг ўқитувчи синф тахтасига сўнг ўқувчилардан тўртбурчак шаклида бўлган Тўртбурчак ҳисоблайди ва тўртбурчак чизади ва ўлчамларини беради, кейин синф хонасининг юзасини топиш сўралади. юзасини топиш ўқувчилардан ўқувчилардан юзани топиш учун ўрганган маълумотларни ўз 35 дафтарига кўчириб олишни формулаларидан фойдаланишни сўрайди. сўрайди. 6. Ўқитувчи синф тахтасига Ўқитувчи синф тахтасига матнли масалани ёзиб, Ўқитувчи синф тахтасига матнли масала ёзади ва Матнли матнли масалани ёзади ва ўқувчиларга уни қандай ечишни кўрсатади. Кейин ўқувчиларга уни қандай ечишни кўрсатади. Кейин ўқувчиларга уни қандай ўқитувчи ўқувчиларга ечиш учун матнли ўқитувчи ўқувчиларга ечиш учун матнли масалаларни ечишни кўрсатади. масалалар тўпламини беради. масалалар тўпламини беради. Ўқитувчи ечиш ўқувчилардан масалаларни қандай ечганини тушунтириб беришни сўрайди. 36 ИЖТИМОИЙ- ҲИССИЙ КЎНИКМАЛАР МУСТАҚИЛ БЎЛИШ ҚАТЪИЯТ ИЖТИМОИЙ МУЛОҚОТ ВА ҲАМКОРЛИК КЎНИКМАЛАРИ 37 C.7 ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ Ўқитувчи ўқувчиларга танлаш имкониятини беради ва уларнинг синф КЎНИКМАЛАР машғулотларида иштирок этишини рағбатлантиради. Ўқитувчи ўқувчиларга танлаш ва синфда муҳим аҳамият касб этувчи вазифаларни МУСТАҚИЛЛИК бажариш имкониятини беради. Ўқувчилар вазифаларни ихтиёрий тарзда ўз зиммасига олган ҳолда дарс давомида ўз ғоя, фикр ва хулосаларини ифода қилиш орқали берилган имкониятлардан фойдаланади. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчилар Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчилар Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчилар мустақиллигини мустақиллигини мустақиллигини ривожлантириш ривожлантириш борасидаги ривожлантириш борасидаги ҳаракатлари ҳаракатлари нисбатан борасидаги ҳаракатлари самарасиз. самарали. самарали. 7.1 Ўқитувчи ўқувчиларга танлаш Ўқитувчи ўқувчиларга машғулот Ўқитувчи ўқувчиларга машғулот имкониятини бермайди. мақсадига боғлиқ бўлмаган камида мақсадига боғлиқ бўлган камида Ўқитувчи ўқувчиларга Ўқитувчи машғулотлар қандай битта юзаки танлов имкониятини битта муҳим танлов танлаш имкониятини бажарилишини белгилаб берган тақдим этади. имкониятини тақдим этади. ҳолда ўқувчилар вазифани беради бажариши учун турли Масалан: Ўқитувчи ўқувчиларга Масалан: Ўқитувчи ўқувчиларга вазифани бажариш учун турли ўзлари ёқтирган спорт тури ҳақида ёндашувларни тақдим этмайди. рангдаги қаламлардан бирини танлаш, иншо ёзиш ёки тақдимот ўтказиш Масалан: Ўқувчилардан вазифани бажараётганда синфнинг имкониятини танлашга рухсат математика масалалари қайси қисмида ўтириш, машғулотларни беради. Табиий фанлар дарсида тўпламини олдиндан белгиланган бажариш тартибини танлаш, ёки ўқитувчи ўқувчиларга қайси ҳайвон тартиб асосида ечиш талаб қайси ўқувчининг иши энг яхши устида тадқиқот ўтказиш этилади. Ёки ўқитувчи ўқувчиларга бажарилгани бўйича овоз бериш имкониятини танлашга рухсат танлаш имконияти бермасдан гап имкониятини беради. беради. тузишни буюради. 7.2 Ўқитувчи ўқувчиларга синфда Ўқитувчи ўқувчиларга синфда Ўқитувчи ўқувчиларга муайян вазифани бажариш чекланган кўламдаги вазифаларни машғулотлар пайтида муайян Ўқитувчи ўқувчиларга имкониятини бермайди. бажариш имконини беради. вазифаларни зиммасига олиши машғулотлар пайтида Масалан: Дарс, асосан, маърузадан Масалан: Ўқувчилар дарсда қатнашади, учун имконият яратади ва улар машғулотнинг маълум қисмлари муайян вазифаларни иборат ва ўта тартибга солинган; вазифалар олади, материалларни учун масъул бўлади. Натижада, ўқувчиларнинг иштироки ўзаро бўлишади ёки синф тахтасига зиммасига олиши учун маълумотларни дафтарга кўчириб ёзади. Чекланган кўламдаги Масалан: Ўқитувчи ўқувчига синф имконият яратади ёзиш билан чекланади. Бу дарсда вазифаларга, шунингдек, сув тахтасида тенгламани ечиш ва ўқувчилар синф тахтаси ёнига келтириш, синф тахтасини артиш ёки синфдаги ўқувчиларга масалани чиқиш ёки матн ўқиш имконига эга синф хонасини тозалаш каби маиший қандай ечганини тушунтириб бериш бўлмайди. вазифалар ҳам киради. имконини беради. 7.3 Ўқувчилар синф Айрим ўқувчиларгина ўз фикрини Аксарият ўқувчилар ўз фикрини машғулотларида ихтиёрий ифода этиш ва вазифаларни ифода этиш ва вазифаларни Ўқувчилар синф равишда иштирок этмайди. бажариш орқали машғулотда бажариш орқали машғулотда машғулотларида ихтиёрий ихтиёрий иштирок этиш истагини ихтиёрий иштирок этиш билдиради. истагини билдиради. равишда иштирок этади Масалан: Ўқитувчи савол берганда бор - Масалан: Ўқитувчи савол берганда йўғи бир неча ўқувчигина жавоб бериш кўпчилик ўқувчилар жавоб бериш учун қўл кўтаради. Сўнгра ўқитувчи учун қўл кўтаради. Шунингдек, бошқа савол берганда ҳам айнана мана ўқувчилар ўқитувчи сўрамаса-да, шу ўқувчилар қўл кўтаради. ихтиёрий равишда жавоб беради (масалан, ўқитувчи мавзуни тушунтираётганда ўқувчи мавзуга алоқадор билимларини улашишни таклиф этади). 38 C.8 ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ Ўқитувчи ўқувчиларнинг саъй-ҳаракатларини рағбатлантиради, КЎНИКМАЛАР қийинчиликларга ижобий муносабатда бўлади ва мақсадларни белгилашда ёрдам беради. ҚАТЪИЯТ Ўқитувчи ўқувчиларнинг натижалари, ақл-заковати ёки туғма қобилиятларига урғу бериш ўрнига уларнинг янги кўникмалар ёки тушунчаларни эгаллашга қаратилган саъй- ҳаракатларини қўллаб-қувватлайди. Бундан ташқари, ўқитувчи муваффақиятсизликлар ва умидсизликларни ўқув жараёнининг фойдали қисмлари сифатида кўрган ҳолда қийинчиликларга нисбатан ижобий муносабатда бўлади. Шунингдек, ўқитувчи ўқувчиларни ўз олдига қисқа ва/ёки узоқ муддатли мақсадлар қўйишга рағбатлантиради. Буни синфда қуйидаги ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчининг Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчиларда Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчиларда қатъиятлиликни ўқувчиларда қатъиятлиликни шакллантириш борасидаги қатъиятлиликни шакллантириш ҳаракатлари нисбатан шакллантириш борасидаги ҳаракатлари самарали. борасидаги ҳаракатлари самарасиз. самарали. 8.1 Ўқитувчи ўқувчиларнинг саъй - Ўқитувчи баъзан ўқувчиларнинг Ўқитувчи кўпроқ ўқувчиларнинг ҳаракатларини эътиборга саъй-ҳаракатларини эътиборга янги кўникмалар ёки Ўқитувчи ўқувчиларнинг олмайди. Гарчи ўқитувчи олади, аммо уларни, асосан, тушунчаларни эгаллашга натижалари, ақл-заковати ўқувчиларни “ақлли” ва натижалар ёки заковат учун қаратилган саъй-ҳаракатларини “заковатли” бўлгани учун тақдирлайди. эътиборга олади ва бу саъй - ёки туғма қобилиятларига тақдирласа-да, ўқувчиларнинг ҳаракатларни рағбатлантиради. Масалан: Ўқувчи тестни яхши бажарса, урғу бериш ўрнига уларнинг саъй-ҳаракатлари ёки ўқитувчи “Мен сизнинг бу вазифани Масалан: Ўқувчилар қийин масалани бажараётган ишларига эътибор саъй-ҳаракатларига қаратмайди. бажариш учун кўп ҳаракат ечаётганда ўқитувчи уларнинг қилганингизни биламан!” дейдию, кўп масалани ечиш учун қилган саъй- эътибор қаратади. вақтларда ўқувчиларни “ақлли” ёки ҳаракатлари учун мақтайди ва Масалан: Ўқитувчи “Жуда яхши! Сиз синфдаги энг ақлли ўқувчисиз” ёки “заковатли” дея тақдирлайди. бунга катта аҳамият қаратади. “Яхши бажарилди! Сиз жуда Ўқитувчи “Сиз кўпайтириш амали ақллисиз!”, дейди. бўйича мисолларни ечишда катта ютуққа эришдингиз! Мендан ёрдам сўраганингиздан хурсандман. Агар сиз ишлашда ва дарсда ўрганган усуллармиздан фойдаланишда давом этсангиз, тез орада мисолларни ечишда уста бўласиз!” 8.2 Ўқитувчи ўқувчилар дуч Ўқитувчи ўқувчилар дуч келаётган Ўқитувчи ўқувчилар дуч келаётган қийинчиликларга қийинчиликларга нисбатан холис келаётган қийинчиликларга Ўқитувчи ўқувчилар дуч нисбатан салбий муносабат муносабатда бўлади. Гарчи нисбатан ижобий муносабатда келаётган қийинчиликларга билдиради. ўқитувчи ўқувчини хатоси ёки янги бўлади ҳамда ўқувчиларга мавзуни тушунмаётгани учун муваффақиятсизликлар ўқув ижобий муносабат Масалан: Ўқитувчи ўқувчилар хато жазоламаса-да, бу ўқув жараёнининг жараёнининг одатий қисми қилганда жеркиб беради ёки ўқувчи билдиради 10 янги мавзуни тушунишга қийналса, оддий қисми эканини тушунтирмайди. эканини тушунишга ёрдам беради. сабрсизлик қилади. Масалан: Ўқувчи синф тахтасида Масалан: Ўқувчи масалалар математикадан масалани ечишга тўпламини ечишга ҳаракат ҳаракат қилаётганда, ўқитувчи қилаётганда, ўқитувчи “Эсингизда ўқувчига жавобни бетараф оҳангда бўлсин, бирор янги иш устида иш (яъни жаҳл билан ҳам эмас ёки олиб бораётган бўлсангиз, сабрсизлик ҳам қилмасдан) айтади. умидсизликка учрашингиз табиий ҳолат! Келинг, бу масалани қандай ҳал этиш ҳақида ўйлайлик!” Шунингдек, ўқитувчи ўқувчиларга улар ёрдам учун мурожаат қилиши мумкин бўлган турли манбалар ҳақида ўйлаб кўришни тавсия қилади (масалан, дўстидан ёрдам сўраш, ўқув китобидаги жавобларга қараш). 8.3 Ўқитувчи ўқувчилар ўз олдига Ўқитувчи ўқувчилар ўз олдига Ўқитувчи ўқувчиларни ўз олдига қисқа ёки узоқ муддатли қисқа ЁКИ узоқ муддатли қисқа ВА узоқ муддатли Ўқитувчи ўқувчиларни мақсадлар қўйишини мақсадлар қўйишини қўллаб - мақсадлар қўйишини қўллаб - рағбатлантирмайди.11 қувватлайди.11 қувватлайди.11 Ўқитувчи бир 10 Бу қийинчиликлар сирасига хато қилиш, тестдан паст баҳо олиш, янги мавзуни тушунишга қийналиш кабилар кириши мумкин. 11 Short-term goals are goals that students aim to achieve within a month or less, and long-term goals are goals that span a longer timeframe (e.g., over the school year, when they grow up). 39 мақсад белгилашда қўллаб- Масалан: Қисқа муддатли мақсадлар вақтнинг ўзида ҳам қисқа, ҳам узоқ қўйиш борасида ўқитувчи шундай муддатли мақсадлар томон қувватлайди дейди: “Бу ҳафтанинг ҳар бир кунида йўналтириши мумкин, хусусан, китобнинг неча бетини ўқимоқчисиз?” ўқувчилар узоқ муддатли мақсадга Узоқ муддатли мақсадлар борасида эришишга ёрдам бериши мумкин ўқитувчи шундай дейди: “Мен сиздан бўлган қисқа муддатли мақсад ўқув йили бошланганидан буён қўйган белгилаштни қўллаб-қувватлайди. мақсадларингиз бўйича қандай натижаларга эришганингизни ёзиб Масалан: Ўқитувчи шундай дейди: беришингизни сўрайман”. “Келинг, ўқув йили бошида олдимизга қўйган мақсадлар ҳақида Ёки ўқитувчи умумий тарзда ўз ўйлаб кўрайлик. Бу мақсадга олдига мақсад қўйишнинг эришишга янада яқинроқ бўлиш учун муҳимлиги ҳақида гапириши бу ҳафтада нима қилмоқчисиз?” Ёки мумкин. ўқитувчи қисқа ва узоқ муддатли мақсадлар ҳақида алоҳида-алоҳида Масалан: Ўқитувчи шундай дейди: гапиради (“Ўрта” бўлим учун “Катта бўлганда, ким бўлмоқчи мисоллардаги каби). эканингиз ҳақида ўйлашингиз жуда муҳим”. Бундан ташқари, ўқитувчи ҳикоядаги қаҳрамонлар ўз олдига қандай қисқа ёки узоқ муддатли мақсадлар қўйганини ва унга эришиш учун қандай ҳаракат қилганини ёритиб беради. 40 C.9 ИЖТИМОИЙ-ҲИССИЙ КЎНИКМАЛАР Ўқитувчи синфда ўзаро ҳамкорлик муҳитини яратади. Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлигини рағбатлантиради ва уларнинг ижтимоий ИЖТИМОИЙ муносабатлардаги кўникмаларини қўллаб-қувватлайди. Ўқувчилар ўқитувчининг саъй- МУЛОҚОТ ВА ҳаракатларига синфда бир-бири билан ўзаро ҳамкорлик қилиш, жисмоний ёки ҳиссий ЎЗАРО адоватдан холи муҳит яратиш орқали жавоб қайтаради. Буни синфда қуйидаги ҲАМКОРЛИК ёндашувлар воситасида кузатиш мумкин: КЎНИКМАЛАРИ Баҳо 1 2 3 4 5 ЁНДАШУВНИНГ ПАСТ ЎРТА ЮҚОРИ СИФАТ МЕЗОНЛАРИ Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчиларда Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчиларда Мазкур синфда ўқитувчининг ўқувчиларда ўзаро ҳамкорлик ўзаро ҳамкорлик ўзаро ҳамкорлик кўникмаларини кўникмаларини кўникмаларини ривожлантириш ривожлантириш борасидаги ривожлантириш борасидаги ҳаракатлари ҳаракатлари нисбатан борасидаги ҳаракатлари самарасиз. самарали. самарали. 9.1 Ўқитувчи ўқувчилар ўртасидаги Ўқитувчи фикрлар, материаллар Ўқитувчи ўқувчилардан ўзаро ҳамкорликни қўллаб- ёки ғояларни алмашиш орқали маҳсулот ишлаб чиқариш, Ўқитувчи ўқувчиларнинг қувватламайди. ўқувчилар ўртасида юзаки масалани ечиш, иш дафтарини ўзаро ҳамкорлигини Масалан: Ўқитувчи гуруҳларда ёки ҳамкорликни қўллаб-қувватлайди. тўлдириш ёки янги ғоя билдириш бўйича биргаликда қўллаб-қувватлайди жуфт-жуфт бўлиб ишлаш имконини Масалан: Ўқитувчи ўқувчилардан ўз ишлашни сўраш орқали бермайди. партадошининг ишини ўқишни ёки бир- бири билан қалам алмашиб туришни ўқувчилар ўртасида самарали сўрайди. ўзаро ҳамкорлик бўлишини қўллаб-қувватлайди. Масалан: Ўқитувчи ўқувчилардан сув айланмаси диаграммасини тузиш ёки сўз бойлигини намойиш этиш учун ҳазил кўриниш қилиш каби ўзаро ҳамкорликни талаб этувчи вазифани бажариш учун жуфт- жуфт ёки гуруҳ бўлиб ишлашни сўрайди. 9.2 Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзгалар Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзгалар Ўқитувчи ўқувчиларнинг шахсий билан муносабат қилиш билан муносабатлар бўйича мулоқот борасидаги Ўқитувчи ўқувчиларнинг борасидаги кўникмаларини кўникмаларини қисман ва юзаки кўникмаларини, жумладан қўллаб-қувватламайди. тарзда қўллаб-қувватлайди. масалага ўзгаларнинг нигоҳи шахсий мулоқот борасидаги билан қараш, ҳамдардлик кўникмаларини, жумладан Масалан: Ўқитувчи ўқувчиларга гуруҳ қилиш, ҳис-туйғуларни доирасида машқ бажараётганда “Бир- бошқариш ҳамда ижтимоий масалага ўзгаларнинг нигоҳи билан қараш, бирингизга ёрдам беринг”, дейди, муаммоларни ечиш кабиларни ҳамдардлик қилиш, ҳиссиётни бошқариш боладан ўз синфдошидан кечирим сўрашини буюради ёки болаларни қўллаб-қувватлайди ҳамда ижтимоий муаммоларни ҳал этиш 12 машғулот пайтида навбат билан Масалан: Ўқитувчи ўқувчидан “Унга кабиларни қўллаб- жавоб беришга ундайди. Аммо ўқитувчи (синфдош ёки китобдаги бундай муносабатлар қандай қаҳрамонга) бу қандай таъсир қувватлайди аҳамиятга эга эканини қилди, деб ўйлайсиз?”, дея сўрайди тушунтирмайди. Кўшимча мисоллар учун “Кўп учрайдиган саволлар” бўлимининг 9.2 бандига қаранг. 9.3 Ўқувчилар ўзаро ҳамкорлик Ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлиги Ўқувчилар маҳсулот ишлаб қилмайди ЁКИ уларнинг ўзаро юзаки; ўқувчилар ўртасидаги чиқариш, масалани ечиш, иш Ўқувчилар ўзаро ҳамкорлик муносабати ҳам салбий. салбий муносабатларни дафтарини тўлдириш ёки янги қилади Маслан: Бирор машғулот учун кўрсатувчи кичик ҳолатлар ҳам ғояни тақдим этиш бўйича шерик танлаш сўралганда, бўлиши мумкин (масалан, биргаликда ишлаш орқали бир- ўқувчилар атайин бир ёки бир неча тегажоқлик қилиш, турткилаш, бири билан ўзаро ҳамкорлик тенгдошини истисно қилади. қўрқитиш); аммо бу муносабатлар қилади. Бу ерда салбий кичик доирада ёки ҳазил хусусиятига муносабатлар кузатилмайди. 12 Масалага ўзгаларнинг нигоҳи билан қараш: Вазиятни турли нуқтадан кўра олиш қобилияти Ҳамдардлик: Бошқаларнинг ҳиссиётларини тушуниш Ҳиссиётни бошқариш: Ҳиссий кечинмани самарали бошқариш ва муносабат билдириш қобилияти Ижтимоий муаммонии ҳал этиш: Бир шахснинг бошқа шахслар муаммосини ҳал этиш йўлидаги ҳаракати Бунинг учун масалага ўзгаларнинг нигоҳи билан қараш:, ҳамдардлик, ёки ижтимоий муаммо қаршисида ҳиссиётларни бошқаришш талаб этилиши мумкин. 41 эга (яъни бирор ўқувчи хафа Масалан: Ўқувчилар сув айланмаси бўлмайди) ва синфга хос бўлган диаграммасини тузиш ёки сўз асосий жиҳат эмас. бойлигини намойиш этиш учун ҳазил кўриниш қилиш каби ўзаро Масалан: Ўқувчилар гуруҳ бўлиб ўзаро ҳамкорликни талаб этувчи материалларни алмашади, аммо вазифани бажариш учун гуруҳларда машғулотни ёлғиз тугатади ва ишлайди. муаммоли вазиятларда ўзаро ҳамкорлик қилмайди. 42 Кўп учрайдиган САВОЛЛАР Вазифани бажариш учун сарфланадиган вақт (0.1a) Синф ўтиш даврини бошдан кечираётганда бу босқич қачон тугаганини қандай қилиб билиш мумкин? Ўтиш даври аксарият синфларда кузатиладиган ҳолат. Қўлланмада кўрсатиб ўтилганидек, аксарият ўқувчилар нима билан банд экани ва ўқитувчи уларга билим олиш учун етарли имконият яратиб бераётганини ҳисобга олинг. Ўтиш даври расман ўқувчиларнинг аксарияти кейинги машғулотни бажаришга киришганда тугайди. Масалан, ўқитувчи: “Иш дафтарингизни олинг ва 3 -бетдаги машқни бажаринг”, деса-ю, ўқувчилар кузатувчи томонидан “вазиятни хаёлан муҳрлаш” чоғида иш дафтарларини олмаган бўлса, машғулот бу вақт оралиғида ҳам давом этаётган ҳисобланади, негаки ўқитувчи ўқувчиларнингг аксарият қисмини машғулот билан банд қилиб турган бўлади. Шу ўринда ўқувчилар ҳали вазифани бажаришга киришмаган бўлиши ҳам мумкин. (0.1b) Агар машғулот билан бир вақтда ўқитувчи маъмурий ишларни ҳам бажараётган бўлса, бу пайтда “хаёлан муҳрланган вазиятни” қандай кодлаштириш керак? Ўқитувчи ўқув амалиёти, деб ҳисобланмайдиган маъмурий вазифаларни бажараётган бўлса-ю, ўқувчиларнинг аксарияти ўқув машғулоти билан банд бўлса, бу жараённи ўқув амалиёти, деб ҳисоблаш мумкин. Масалан, давоматни текшираётган пайтда ўқитувчи ўқувчилардан фонемаларни аниқлаш ва ўз исмидаги ҳарфлар ёрдамида бошқа сўзларни ясашни буюриши мумкин. (0.2) Ўқувчилар синфдаги “вазиятни хаёлан муҳрлаш” пайтида тарк этса, улар вазифани бажармаётган ҳисобланадими? Ҳа. Агар ўқувчи “вазиятни хаёлан муҳрлаш”дан аввал синфни тарк этса, кузатувчилар уни вазифани бажаришда давом этаётган, деб ҳисоблайди. Ўқув амалиётларининг сифати (1.1) Ўқувчиларга ҳурмат кўрсатиш мақсадида ўқитувчи уларга исми билан мурожаат қилиши шартми? Айрим маданиятларда шахсга ҳурмат бажо келтириш учун унга исми билан мурожаат қилишнинг ўзи кифоя бўлмаслиги мумкин. Ўқитувчи ўқувчиларга уларнинг исми билан мурожаат қилмасдан, ҳурматнинг бошқа белгиларини намоён этса (масалан, эркалатувчи иборалардан фойдаланса, ҳурмат белгисини англатувчи сўзларни ишлатса ёки ўқувчиларга мулойим овозда гапирса) - бундай ёндашув ҳам юқори баҳога лойиқ, деб топилиши мумкин. (1.2a) Новербал мулоқот ҳам ижобий руҳдаги мулоқот, деб ҳисобланадими? Ўқувчиларни мақташнинг турли шакллари мавжуд бўлса-да, 1.2 бўлимдаги ёндашув фақатгина “ижобий руҳдаги мулоқот”нинг далилларини аниқлашга қаратилган. Шу боис қарсак чалиш ёки табассум қилиш каби новербал мулоқот усуллари умумий баҳога таъсир қилмайди. Агар ўқитувчи ўқувчиларга “Келинг, бир қарсак чалиб қўяйлик”, деб мурожаат қилса, бу - ижобий мулоқотга интилиш ҳисобланади, аммо айнан олқишлар сабабли эмас, балки ўқитувчи ижобий мулоқотга киришиш учун ўқувчиларга мурожаат қилгани боис. (1.2b) Нима “изчил” ижобий мулоқот, деб ҳисобланади? Хусусан, ўрта ва юқори баҳо ўртасидаги чегара қандай белгиланади? Изчиллик билан бир вақтда шарҳ ва изоҳлар сифати ҳам инобатга олиниши керак. Масалан, ўқитувчининг 15 дақиқа вақт оралиғида “Гуруҳингиз жуда ҳам иқтидорли” ва “Ажойиб!”, дейиши, унинг шу вақт оралиғида 4 маротаба “Яхши”, деганидан кўра муҳимроқ аҳамият касб этади. Аммо, агар ўқитувчи мазкур вақт оралиғида 7 маротаба “Жуда яхши”, деб айтса, бу - юқори баҳога лойиқ бўлади. Қуйидаги 44 кўрсаткичлар баҳолаш учун бирмунча эркин бўлса-да, ўзига хос йўриқнома вазифасини ўташи мумкин: ижобий мулоқот сони 0 га тенг бўлса, паст баҳо қўйилади, мулоқот сони 1 билан 4 оралиғида бўлса, ўрта баҳо қўйилади ва мулоқот сони 5 тадан кўп бўлса, юқори баҳо қўйилади. (1.3a) Ўқувчининг ҳожатга чиқишни хоҳлаши эҳтиёж, деб ҳисобланадими? Ҳа, гарчи қўлланмада келтирилган мисолларда эҳтиёж сифатида ўқув материалларини тақдим этиш ёки ҳиссий қўллаб-қувватлашга алоқадор ҳолатларгина айтиб ўтилган бўлса-да, улар бор-йўғи мисол экани ва рўй бериши мумкин бўлган барча вазиятларни қамраб олмаслигини ёддан чиқармаслик керак. Мазкур қўлланмада синфда кузатилиши мумкин бўлган ҳиссий, моддий ёки жисмоний эҳтиёжлар инобатга олинган. Агар ўқувчининг ҳожатхонага чиқиш учун эҳтиёжи бўлса, уни инобатга олмаслик ўқувчининг дарс пайтида диққати сусайишига сабаб бўлиши мумкин. Шу боис мазкур эҳтиёж ҳам инобатга олиниши зарур. Қайд этиш лозимки, мазкур қўлланмада ўқувчининг дарс мавзусини ўзлаштириш борасидаги эҳтиёжи қамраб олинмаган, негаки мазкур эҳтиёж ўқитувчи томонидан дарсни мослаштириш жараёнида инобатга олиниши керак (4.3 ёндашув). (1.3b) Жуфт бўлиб бажариладиган машғулотлар пайтида ўқитувчи шериги бўлмаган ўқувчини қайсидир жуфтликка бириктириб қўяди. Бу ҳолат ҳам ўқувчининг эҳтиёжини инобатга олиш ҳисобланадими? Ҳа. Синфдаги ўқувчилар жуфтликларини қайта шакллантириш ўз-ўзидан ўқувчининг эҳтиёжларини қондириш, деб ҳисобланмайди. Аммо ўқувчининг вазифани бажариш учун шериги бўлмаса ёки у ҳеч қайси гуруҳга қўшила олмаган бўлса, бу ҳолда ўқитувчининг гуруҳларни қайта тузиб чиқиши ўқувчининг эҳтиёжини қондириш, деб саналади. Бу – ўқувчининг эҳтиёжини қондириш, деб саналиши учун ўқувчининг эҳтиёжи аниқ бўлиши лозим, яъни ўқувчининг шериги йўқ бўлиши ёки ўқитувчи “Кимнинг шериги йўқ?”, деб сўраганида ўқувчи унда шерик йўқлигини айтиши лозим. (1.3c) Ўқувчидан унинг эҳтиёжи ҳақида сўраш эҳтиёжга автоматик равишда жавоб бериш, деб ҳисобланадими? Йўқ, ўқувчидан унинг эҳтиёжи ҳақида сўраш эҳтиёжга жавоб бериш, деб ҳисобланмайди. Масалан, ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқот ўрнатиш мақсадида улардан қорни очганини ёки чарчаганини сўраши автоматик тарзда ўқувчиларнинг эҳтиёжига жавоб бериш, деб ҳисобланмайди. Аммо, агар ўқувчи ўзининг чарчагани ёки қорни очганини билдириш орқали шундай эҳтиёж борлигини билдирса ёки ўқувчининг чарчагани ёки очиққани аниқ бўлса, бу - ўрта баҳо билан баҳоланади. Агар ўқитувчи муаммони ўқувчига бирор егулик бериш ёрдамида ҳал этса, бу ҳолат ҳаракат юқори баҳога сазовор бўлади. (2.1) Ўқувчилардан кутилаётган ёндашув машғулот борасидаги кўрсатма ёки йўналтиришлардан қандай фарқ қилади? Ўқувчилардан кутиладиган ёндашувлар доирасида асосий эътибор машғулот пайтидаги саъй -ҳаракатларга қаратилади. Йўналтиришлар доирасида эса асосий эътибор вазифани бажариш учун талаб қилинадиган босқичларга қаратилади. Масалан, ўқитувчи “Биринчи хатбошини ўқинг кейин эса 12 -бетдаги саволларга жавоб беринг”, деб машғулот бўйича йўналтириш бериши мумкин. Бу - ўқувчиларга машғулотни бажариш учун нима қилиш кераклигини аниқлаштиради. Бошқа ҳолатда ўқитувчи “Саволингиз бўлса, секин қўлингизни кўтаринг”, деб улардан кутилаётган ёндашувни ифодалаши мумкин. Бу ўқувчилардан машғулот давомида риоя қилиши керак бўлган ва улардан кутилаётган ёндашувни англатади. (2.3) Ўқувчи дарс пайтида мудраб қолди, аммо мен у туни билан дарс қилиб чиққанини аниқ биламан. Ўқитувчи ўқувчига жони ачиб, уни безовта қилмади. Бу ўқитувчининг баҳосига таъсир қиладими? Бу ерда 2та жиҳат бор. Биринчидан, кузатувчилар баҳолаш жараёнига ташқи маълумотлар таъсир кўрсатишининг олдини олиши лозим. Нима сабаб бўлишидан қатъи назар, фақат кодлаштириш пайтида кузатган вазиятни кодлаштириш ва баҳоланг. Иккинчи масала – салбий хулқ-атворни аниқлаш. Ўқувчининг хулқи борасида қарор қабул қилиш жараёнида иккита омилни ҳисобга олиш мумкин: агар ўқувчи дарсга ҳалақит бераётган бўлса (ўқувчиларнинг дарсдан диққатини чалғитса) ВА ўқитувчининг дарсни олиб боришига ҳалақит берса. Агар ўқитувчи ҳам, ўқувчилар ҳам ўқувчининг ухлаб қолганидан безовта бўлмаса ва бу ҳолат дарснинг бузилишига олиб келмаса, 2.3 ёндашув бўйича баҳо синфдаги бошқа ҳолатларни ҳам инобатга олган ҳолда юқори бўлиши мумкин. (3.1) Ўқувчилар синфда ўқиш учун берилган ҳикояни ўқиб муҳокама қилиб ўтиришибди. Ўқитувчи “Бугун биз [ҳикоя номи] ҳақида гаплашамиз”, дейди. Бу дарс мақсадини аниқ белгилашга кирадими? Дарснинг мақсади ўқувчилар нима билан шуғулланишини эмас, балки улар машғулотни нима учун бажараётганини ифодалаб бериши керак. Масалан, машғулот ўсимликлар ҳақидаги матнни ўқиш ва унинг асосида саволларга жавоб қайтаришдан иборат бўлиши мумкин, аммо машғулотнинг мақсади фотосинтезни ўрганиш ҳисобланади. Бу ҳолатда гарчи ўқитувчи машғулот нимадан иборат бўлишини аниқ ифодалаган бўлса-да, ўқувчилар ҳикояни нима учун ўқиши кераклигини аниқ ифодалайдиган мақсад бўлиши керак (янги сўзлар, гап қисмлари ва ҳоказоларни ўрганиш). Шундай қилиб, машғулотнинг нимадан иборат бўлишини айтишнинг ўзигина дарс мақсадини аниқ ифодалашга кирмайди. (3.2a) Агар синфнинг эътибори машғулотга қаратилган бўлса, бу ёндашувни қандай кодлаштираман? Машғулотлар бўйича кўрсатмаларнинг нақадар аниқлиги ҳам баҳога таъсир қилади. Агар ўқитувчининг машғулотни бажариш борасидаги кўрсатмалари чалкаш бўлса, паст баҳо қўйилади. Агар ўқитувчининг кўрсатмалари нисбатан аниқ бўлса, ўрта баҳо қўйилади. Агар кўрсатмалар аниқ бўлса, юқори баҳо бўлади. (3.2b) Ўқитувчи мавзуни аниқ ифодалаяпти, аммо тушунтиришлари нотўғри. Унга юқори баҳо қўяманми? Ҳа, ўқитувчи мавзуни аниқ тушунтирса ва уни тушуниш осон бўлса, унга юқори баҳо қўйилади. Мазкур элементда мавзунинг аниқлиги эмас, балки унинг нақадар тушунарли тарзда етказилиши баҳоланади. Шу боис ўқитувчининг тушунтиришлари нотўғри, аммо изчил тарзда аниқ, унга юқори баҳо қўйилаверади. Мазкур элемент кузатувчилардан тўғри ва нотўғри материални фарқлашни талаб этмайди. (3.3a) Ўқувчиларнинг кундалик ҳаёти, деганда нима тушунилади ва қандай ҳолатда у “мазмунли”, деб ҳисобланади? Кузатувчилар ўқувчиларнинг ҳаёти билан нималар боғлиқ эканини топиши эмас, балки ўқитувчи мавзунинг қайси жиҳати ўқувчиларнинг ҳаёти билан нимаси билан боғлиқ эканини аниқ ифодалаб бериши керак. Агар ўқитувчи ўқувчиларнинг кундалик ҳаётида учрайдиган буюмларнигина эслаб ўтса, масалан, “Келинг, гуллар сонини санаймиз”, деса, бу мазмунли алоқа ҳисобланмайди. Аммо ўқитувчи ўқувчиларнинг ҳаётига боғлиқ бўлган аниқ мисол асосида гапирса, масалан, “Мана бу гул худди боғимиздаги ўсаётган гулга ўхшайди” деса, бу - боғлиқликни ўрнатишга ҳаракат бўлади. Юқоридаги мисолда, бошқа далиллар бўлмаган ҳолда, ёндашувга ўрта баҳо берилади, чунки олинган мисолда дарс мақсади билан аниқ боғлиқлик йўқ. Аммо мактаб боғи билан аниқ боғлиқлик ўрнатилганидан сўнг ўқитувчи “Тасаввур қилинг, ҳар бирида 6 тадан гул бўлган 2 та боғимиз боғимиз бўлса, гулларимизнинг умумий сони нечта?” деб мисолни дарс мақсади билан боғласа, унинг ҳаракатлари юқори баҳога лойиқ бўлади, негаки ўқитувчи мисолни ҳам ўқувчиларнинг кундалик ҳаётини, ҳам дарс мақсади билан аниқ боғлаяпти. (3.3b) Мавзуга доир бошқа билимлар билан боғлиқлик ўрнатиш, деганда нима тушунилади? Олдинги дарсда ўзлаштирилган билимларни ёдга олиш боғлиқликни ўрнатиш, деб ҳисобланадими? Ҳа, агар ўқитувчи дарснинг олдинги мавзу доирасида олинган билимлар билан боғлиқлигини аниқ ўрнатишга ҳаракат қилса. Масалан, агар ўқитувчи “Алифбони ўрганганимиз ёдингиздами? Бугун биз алифбодан бўғин ясашда фойдаланамиз”, деса, бу ўрта баҳога лойиқ бўлади, негаки гарчи ўқитувчи янги мавзуни олдинги мавзу билан боғлаётган бўлса-да, у буни юзаки амалга оширяпти. Аммо ўқитувчи бўғин ясаш учун алифбодан қай йўсинда фойдаланиш кераклигини тушунтириб берса, бу юқори баҳога лойиқ бўлади, негаки ўқитувчи олдинги дарсда ўрганилган билимларни эслатиб, унинг янги мавзу билан боғлиқлигини кўрсатган ҳолда олдинги мавзу асосида янги материални тушунтириб беряпти. Агар ўқитувчи олдинги дарсда олинган билимларни жорий дарсга аниқ боғламасдан фақатгина эслатиб ўтса, унинг мазкур ҳаракатлари паст баҳога лойиқ бўлади. Масалан, ўқитувчи “Кеча каср сонларни ўрганганимиз ёдингиздами? Бугунги мавзуимиз ўнли касрлар”, дейди. (3.4a) Моделлаштириш бўйича муаммога дуч келяпман. Уни амалда кўрганимни қандай билиб оламан? Моделлаштиришда мен айнан нималарга эътибор беришим керак? Амалиёт ёки кўникмани моделлаштириш, деганда ўқувчилар шу дарснинг ўзида ёки яқин келажакда бажариши талаб қилинадиган машғулотнинг акс эттирилиши тушунилади. Ўқитувчилар моделлаштиришни муайян амалиётни кўрсатиб бериш (вазифани қандай бажариш кераклигини намойиш этиш) ёки овоз чиқариб фикрлаш орқали моделлаштириши мумкин. Когнитив моделлаштириш ёки “овоз чиқариб фикрлаш”, 46 деганда ўқитувчи вазифани (масалан, матнли масаладан керакли маълумотларни ажратиб олиш, матн мавзусини аниқлаш) бажаришда овоз чиқариб фикрлаш орқали фикрлаш жараёнини ёки стратегияни ўқувчилар билан очиқ тарзда муҳокама қилиши тушунилади. Агар ўқитувчи амалиётни ҳаракатлар орқали намойиш этса, у бутун модель ёки унинг бир қисми доирасидаги жараённи тўлиқ ёки қисман кўрсатиб беради. Тайёр маҳсулот турли фанлар доирасида турлича кўринишга эга бўлса -да, у ўқувчилар интилиши керак бўлган мақсадни акс эттиради. (3.4b) Моделлаштириш ҳар доим машғулотдан аввал амалга оширилиши керакми? Анъанавий моделлаштириш ғоясига кўра, ўқитувчи вазифани амалий ҳаракатлар ёки овоз чиқариб фикрлаш орқали кўрсатиб бериши ва ўқувчилар худди шу машғулотни бажариши назарда тутилади. Аммо моделлаштириш ҳар доим ҳам машғулотдан аввал амалга оширилмайди. Ўқитувчи вазифани машғулот боши ёки охирида амалий ҳаракатлар ёки овоз чиқариб фикрлаш воситасида кўрсатиб берса, моделлаштиришни амалга оширилган, деб ҳисобланади. Бунинг учун амалий ҳаракатлар ёки овоз чиқариб фикрлаш орқали кўрсатиб берилган вазифа ўқувчилар бажариши лозим бўлган ёки бажариб бўлган вазифа билан айнан бир хил бўлишидир. Агар ўқитувчи масалани ечиш жараёнида ўқувчиларни фикрлаш жараёнидан ўтказса, моделлаштириш дарс охирида ҳам юз бераверади. Аммо машғулот ёки математик мисолнинг жавобини жўнгина айтиб бериш моделлаштириш, деб ҳисобланмайди. (3.4c) Йўналтирувчи тушунчалар бериш ва моделлаштириш ўртасида қандай фарқ бор? Моделлаштиришни амалга ошириш учун ўқитувчи ўқувчилардан бажариш талаб қилинаётган вазифа ёки унинг бир қисмини бажариб кўрсатиши лозим. Бу - уларга кўрсатма бериш ёки машғулотни қандай бажаришни тушунтиришдан фарқ қилади, негаки моделлаштириш ҳаракат ўқитувчи томонидан намойиш қилинишини ўз ичига олади. Моделлаштиришнинг доирасида ўқитувчи, шунингдек, ўзининг фикрлаш жараёнини ҳам намойиш қилиши мумкин. Агар вазифа матндаги янги сўзларнинг маъносини ўрганишдан иборат бўлиб, ўқитувчи ўқувчиларга сўзларнинг маъносини айтиб берса, бу – кўпроқ тушунтиришга (3.2) алоқадор, аммо моделлаштиришга эмас. Ўқитувчи сўзнинг матндаги маъносини аниқлаш учун контекстдан қандай фойдаланиш мумкинлигини кўрсатиб бериши моделлаштиришга мисол бўлади. Масалан, ўқитувчи “Агар мен сўзнинг (“тўсатдан” сўзининг) маъносини тушунмасам, гапни қайта ўқийман ва унинг умумий мазмуни ҳақида фикр юритаман ва ....... шунинг асосида мазкур сўз “бирдан” ёки “бехосдан” каби маъноларни англатишини билиб оламан”. Математика дарсида ўқитувчи стандарт бирликлардаги узунликларни ўлчаш учун ўқувчилар билан биргаликда ишлаши мумкин. У сантиметр узунлигини тушунтириши ва сантиметр узунлигидаги буюмларга мисоллар келтириши мумкин. Бу - йўналтирувчи изоҳнинг бир кўриниши (3.2). Моделлаштиришни амалга ошириш учун ўқитувчи ўқувчиларга узунликни қандай қилиб ўлчаш кераклигини кўрсатиб бериши мумкин. Масалан, у ўз бармоғининг эни тахминан 1 сантиметр эканини кўрсатиб, бу билимдан қалам узунлигини ўлчаш учун қандай фойдаланиш (яъни қалам узунлигини бармоқ эни ёрдамида ўлчаш) мумкинлигини кўрсатиши мумкин. (3.4d) Менда ҳали ҳам моделлаштиришни аниқлаш бўйича муаммо бор. Яна қўшимча маслаҳатлар борми? Ўқитувчи моделлаштиришни амалга оширган ёки оширмаганлигини аниқлаш учун ўзингизга қуйидаги саволларни беринг: 1. Дарсдаги машғулот нималардан иборат? Ўқувчилардан нимани бажариш ёки ўрганиш талаб қилиняпти? Ўқитувчи ўқувчиларга ушбу жараён ёки кўникма қандай кўринишга эга бўлишини кўрсатиб бердими? a. Ўқувчилардан бирор амалиётни бажариш талаб қилиняптими ёки фикрлаш кўникмаларини ривожлантиришми? b. Агар ўқувчилардан фикрлаш кўникмаларини ривожлантириш талаб қилинаётган бўлса, ўқитувчи юқори баҳо олиши учун овоз чиқариб фикрлаши лозим. Агар вазифа амалий бўлса, ўқитувчи амалий жараённинг барча босқичларини ўқувчиларга кўрсатиб бериши керак. 2. Кейин эса ўқувчилар худди шу машғулотни дарс давомида ёки яқин келажакда бажариб беради. (3.4e) Агар ўқитувчи амалиётни, масалан, математика фанидаги бўлиш амалини моделлаштирса -ю, ўқувчилардан бўлиш амалини бошқача тарзда бажариш сўралса, бу ҳам моделлаштириш ҳисобланадими? Ўқувчилар амалиётнинг бир қисмини бажариши қисман моделлаштириш ҳисобланади. Аммо ўқувчилар ўқитувчи кўрсатиб берган амалиётга алоқадор бўлмаган амалиётни бажарса, бу моделлаштириш ҳисобланмайди. Шу боис, гарчи машғулот айнан бир хил бўлиши шарт бўлмаса -да, моделлаштириш ҳисобга олиниши учун амалиётнинг баъзи ёки барча қисмлари машғулот таркибига киритилиши шарт. (3.4f) Моделлаштириш ўқитувчи билан ўқувчилар орасида биргаликда яратишлари мумкинми ёки у тўлалигича ўқитувчи томонидан бошқарилиши керакми? Гарчи, одатда, моделлаштиришни ўқитувчи амалга оширади, деб қабул қилинса -да, айрим ҳолатларда ўқитувчи моделлаштиришни тўлиқ бошқармайди ва ўқувчилар жараённинг бир қисми бўлади. Масалан, ўқитувчи билан ўқувчилар якуний маҳсулотни олиш учун амалиёт доирасида биргаликда ҳаракат қилган ҳолларда ўз билимларини бирлаштиради. (4.1a) Машғулот ўзлаштиришни текширишнинг усули бўлиши мумкинми? Ўзлаштиришни текшириш учун ўқитувчи савол бериши кераклигини ёдда тутган ҳолда қўлланмага амал қилиш керак. Ўқитувчи томонидан бериладиган саволлар ёзма ёки оғзаки бўлиши мумкин бўлиб, улар машғулотнинг бир қисми ҳисобланади. Масалан, ўқитувчи ўқувчиларга ёзма топшириқ бериб, ўзлаштириш даражасини аниқлаш учун жавобларини текшириши мумкин. Таъкидлаш жоизки, топшириқ беришнинг ўзи ўзлаштиришни текшириш дегани эмас ва топшириқ ўзлаштиришни текшириш сифатида баҳоланиши учун ўқитувчи олинган жавобларни қисқа вақт ичида текшириши лозим. Бундан ташқари, агар топшириқ мавзусининг жорий дарсга алоқадорлиги аниқ бўлмаса, уй вазифасини (ёки кузатилаётган дарсдан аввал берилган топшириқни) текшириш ўзлаштиришни текшириш ҳисобланмайди. (4.1b) Ўзлаштиришни “самарали” текшириш нимадан иборат бўлишини қандай биламан? Бунда ўрта ва юқори баҳо ўртасидаги фарқ нимада? Мазкур ёндашув ўқитувчи ўқувчиларнинг мавзуни ўзлаштиришини текшириш учун нақадар интилаётганини аниқлаш учун мўлжалланган. Ўзлаштиришни самарали текшириш жараёнида ўқитувчи ўқувчиларга ўз билимини намойиш этиш имконини беради. Масалан, математик фанидан берилган мисолни синф тахтасида ечишни сўраш ўзлаштиришни текширишнинг энг самарали усулидир. Бунда ўқитувчи муайян ўқувчининг мавзуни қанчалик ўзлаштиргани ва вазифани бажара олиш қобилиятини кўриш имконига эга бўлади. Айни пайтда мазкур тизим ўқитувчига АКСАРИЯТ ўқувчиларнинг ўзлаштириши ҳақида маълумот олиш имконини бермайди. Ўқитувчининг бир дарс давомида ўқувчиларнинг АКСАРИЯТ қисми дарсни қанчалик ўзлаштирганини била олиши унга ўрта ёки юқори баҳо қўйиш учун ўзига хос мезон ҳисобланади. Масалан, ўқувчилар аксарият қисмининг ўзлаштиришини аниқлашнинг энг самарали усули улардан ўқитувчи томонидан билдирилган фикрга қўшилиши ёки қўшилмаслигини бармоғини кўтарган ёки туширган ҳолда билдиришни сўрашдир. Агар ўқитувчи бу маълумотлардан ўзлаштиришни текшириш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланса, бу ёндашувни ўзлаштиришни аниқлаш сифатида баҳоланмайди (қўшимча маълумотлар 4.3 ёндашувда айтиб ўтилган). (4.2a) Вазифа мустақил/гуруҳ бўлиб бажарилаётганда ўқитувчи ўқувчилар орасида айланиб юради, аммо уларга яқинлашмайди ёки улар билан гаплашмайди. Бу мониторинг ҳисобланадими? Ҳа. Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзлаштиришини ҳеч қандай изоҳ бермасдан ҳам текшириши мумкин. Айрим ҳолларда ўқитувчи синфда айланиб юриш чоғида ўқувчиларнинг ишига қараётган ёки қарамаётганини айтиш мушкул. Шу боис агар ўқитувчи вазифа мустақил ёки гуруҳ бўлиб бажарилаётган пайтда синфда жўнгина айланиб юрган бўлса, унинг ҳаракатлари ўрта баҳо учун асос бўлади. Визуал ёрдам ҳам ҳисобга олиниши лозим: масалан: ўқитувчи ўқувчининг ишига имо қилиши, эгилиб қараши ёки кузатувчилар эшитмайдиган оҳангда бирор нарсани айтиши мумкин. Агар ўқитувчи шу тарзда ўқувчиларнинг аксариятини мониторинг қилаётган бўлса, унинг мазкур ҳаракатлари юқори баҳога лойиқ. (4.2b) Ўқитувчи ўқувчилардан дафтарларига мактаб номи ва санани ёзишни буюрди. Ўқувчилар буни бажариш учун жуда кўп вақт сарфлади. Бу мустақил иш сифатида баҳоланадими? Ҳа, дафтарга ёзиш бу ишни мустақил бажараётган ўқувчилар учун ўқув вазифаси ҳисобланади. Мустақил ишга қуйидагилар ҳам мисол бўла олади: синф тахтасидан ўқитувчи айтган мисолларни дафтарга кўчириб ёзиш ва ўқитувчи томонидан берилган вазифаларни мустақил бажариш (масалан, атоқли отга мисол ёзиш, расм чизиш, математик тенгламани бажариш ва ҳоказо) Агар ўқувчилар бирор нарсани (масалан, алифбони) жўр бўлиб ўқиса ва ўқитувчи синфни айланиб юрган ҳолда алоҳида ўқувчиларга яқинлашиб, уларнинг хатосини тўғирласа, бу - мустақил/гуруҳ ичидаги эмас, 48 балки умумжамоавий машғулот ҳисобланади. Ўқитувчининг изоҳлари ўзаро алоқа (5.1) ва/ёки мослаштириш (4.3) доирасида кўрилади. (4.3) Дарсни мослаштириш бўйича мисолларнинг аксарият қисми мавзуни тушунтириш ҳақида. Ўқитувчи дарсни мослаштиришининг бошқа йўллари ҳам борми? Гарчи ўқитувчи мавзуни чуқурроқ тушунтириш орқали дарсни самарали мослаштириши мумкин бўлса -да, мослаштириш ўрганиш учун кўпроқ имкониятлар беришни англатади ва ўқитувчи буни бошқа йўллар билан ҳам амалга ошириши мумкин. Масалан, ўқитувчи вазифани бажариш учун кўпроқ вақт бериши, вазифани эртароқ бажариб бўлган ўқувчиларга қўшимча ёки янада мураккаб вазифалар бериши ёки ўқувчиларнинг вазифани қандай бажаргани тўғрисидаги шарҳ ва изоҳларни айтиб туриши мумкин. Ўқитувчи ўзининг изоҳ ва шарҳлари асосида дарсни мослаштириши мумкин бўлгани боис айрим ҳолларда ўзаро алоқа билан дарсни мослаштириш ўртасида мувофиқлик пайдо бўлиши мумкин. Шу ўринда ўзаро алоқа доим ҳам дарсни мослаштириш, деб қаралмайди. (5.1/5.2) Ўқитувчи дарс давомида бор -йўғи бир марта аниқ изоҳ бериб ўтди. Бу унга юқори баҳо қўйиш учун етарлими? Ҳа, аммо бунда ўқитувчи томонидан билдирилган шарҳ ва изоҳларнинг сифатини инобатга олиш лозим. Агар ўқитувчи бир изоҳ доирасида ўқувчи нимани яхши бажаргани ҳақида етарлича маълумот берса ёки тушунмай қолган жойларини аниқлаштиришга ёрдам берса, бу юқори баҳога лойиқ. Масалан, ўқувчига муносабат билдираркан ўқитувчи “Ўсувчи тартиб қайси сондан бошланади? Энг катта ёки энг кичик сонданми? Энг кичигидан. Аммо сен энг каттасидан бошладинг. Ўсувчи тартиб энг кичик сондан бошланади”, деб айтиши мумкин. Бордию изоҳ чалкаш бўлса ёки шаъма кўринишида бўлса, бу ўрта баҳога тенг. Масалан, ўқувчилар мустақил иш бажараётган пайтда ўқитувчи синфни айланиб юрган ҳолда ўқувчига қараб: “Ёзишни бу ердан эмас мана бу ердан бошла” ёки “Сўзларинг нафас олиши учун орасида жой қолдир” дейиши мумкин. Бу изоҳлар аниқ маънога эга эмас. (6.1) Ўқитувчи бир қатор аниқ жавоби бўлмаган саволлар билан мурожаат қилади, аммо ўқувчиларга жавоб бериш имконини бермайди ёки ўқувчилар ўрнига ўзи жавоб бериб қўяди. Бу ҳолат қандай баҳоланади? Бу юқори баҳо билан ўрта баҳони фарқлаш учун яхши мисол. Агар ўқитувчи аниқ жавоби бўлмаган саволлар берса-ю, ўқувчиларга жавоб бериш имконини бермаса ёки уларнинг ўрнига жавобни ўзи айтиб қўйса, у ҳолда ўқитувчи кейинги ҳаракатларида ўқувчиларнинг жавобига асослана олмайди. Шу сабабли, унга ўрта баҳо қўйилади. Юқори баҳо олиш учун ўқитувчи 3 ёки ундан аниқ жавоби бўлмаган савол билан мурожаат қилиши ВА саволларнинг камида биттасига ўқувчилардан жавоб олиши керак. (6.2/6.3) Ўқувчилар иш дафтарини тўлдираётган бўлса, бу ёндашув қандай баҳоланади? Иш дафтари фирклашни ривожлантиришга қаратилган вазифани ўз ичига олган -олмаганини қандай биламан? Агар иш дафтарида қандай машқ бажарилаётганини билишнинг имкони бўлмаса, буни фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифа деб ҳисоблаш мумкин эмас. Ёдингизда бўлсин, сиз фақат кўрган ёки эшитган нарсангизга баҳо бера оласиз. Агар иш дафтарида қандай машқ бажарилаётгани ҳақида бирор маълумот олишнинг имконини қилсангиз (масалан, ўқитувчининг кўрсатмалари ёки ўқувчиларнинг саволлари орқали) вазифани қўлланмада кўрсатилган сифат мезонлари асосида баҳоланг. (6.3) Фикрлашни талаб қиладиган саволларга жавоб бериш фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифа ҳисобланадими? Агар ўқувчилар ўз жавоблари орқали фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифани бажараётган бўлса, аниқ жавоби бўлмаган саволга жавоб бериш фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифа сифатида баҳоланади. Масалан, ҳикояни ўқиб бўлгач, ўқитувчи сўраши мумкин: “Асосий қаҳрамон мусобақада мағлуб бўлганидан сўнг у ўзини қандай ҳис қилди деб ўйлайсиз?” Агар ўқувчи: “Ўйлашимча, у ҳафа бўлди, негаки жуда қаттиқ тайёрланган эди ва мусобақада ғолиб чиқишни жуда истаганди”, деб жавоб берса, бу фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифани бажариш, деб ҳисобланади, чунки ўқувчи ўз фикрларини тушунтириб беряпти (фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифаларга мисоллар учун Фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифалар жадвалига қаранг). Ўқитувчи аниқ жавоби бўлмаган савол берсаю ўқувчилар жўнгина ўзлари ўрганган билимларни такрорлаш орқали жавоб берса, бу фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифа ҳисобланмайди. Масалан, ўқитувчи “Бош қаҳрамон мусобақада мағлуб бўлгандан сўнг нима юз берди?”, деб сўраши мумкин. Агар ўқувчи: “У йиғлаб юборди”, деса, бу фикрлашни ривожлантиришга қаратилган вазифа сифатида баҳоланмайди, чунки ўқувчи фақатгина маълумотни эслаб айтиб беряпти, холос. (7.1a) Аниқ жавоби бўлмаган савол/вазифа ўқувчиларга танлаш имкониятини бериш сифатида баҳоланиши мумкинми? Агар ўқитувчи аниқ жавоби бўлмаган савол билан мурожаат қилса, бу танлаш имкониятини бериш, деб баҳоланмаслиги мумкин. Агар ўқитувчининг кўрсатмалари ўқувчиларга танлаш имкониятини беришни назарда тутса, аниқ жавоби бўлмаган вазифа ҳам ўқувчиларга танлаш имконияти беришга қаратилган, деб ҳисобланиши мумкин. Масалан, ўқитувчи: “Иншо учун ушбу мавзулардан бирини танланг” ёки “Масалани ечиш учун қайси усулдан фойдаланишни ўзингиз ҳал қилинг”, дейиши мумкин. (7.1b) Агар ўқув машғулотининг аниқ мақсади бўлмаса, бу ёндашувни қандай баҳолайман? Агар ўқув машғулотининг белгиланган мақсади бўлмаса ёки унинг мақсадини билиб олишнинг имкони бўлмаса, бу ёндашувга юқори баҳо бериб бўлмайди. Агар машғулотда танлаш имконияти назарда тутилган бўлса, ўрта баҳо қўйилади, агар танлаш имконияти ҳам бўлмаса, паст баҳо қўйилади. (7.3a) Ихтиёрий ёндашувга асос сифатида нималарни кўрсатиш мумкин? Мазкур ёндашувда ўқувчилар бирон маълумотни ихтиёрий тарзда ўрганяптими ёки муайян вазиятда вазифани талаб қилинганидек бажаряптими – шу баҳоланади. Маълумотларни ёдлаб олиб, кейин қайтариб бериш ёки ўқитувчининг саволларига жўр бўлиб жавоб бериш, масалан, ўқитувчи “Тушундингизми?”, деб сўраганида барча ўқувчиларнинг “Ҳа” деб жавоб бериши дарсда ихтиёрий иштирок этиш, деб баҳоланмайди. Гарчи қўлланмадаги мисолда “ўқувчилар қўлларини кўтаради”, дейилган бўлса -да, ўқувчилар саволларга ўқитувчи уларга мурожаат қилмасидан жавоб бериши ҳам ихтиёрий ёндашув ҳисобланади. Шу боис ўқувчиларнинг аксарияти қўлини кўтармасдан туриб ҳам ўқитувчининг саволларига ихтиёрий тарзда жавоб берса, бу юқори баҳога лойиқ кўрилади. Масалан, ўқитувчи “Жавобни ким билади?”, деб сўраши мумкин. Агар ўқувчиларнинг аксарияти (қўлларини кўтарган ҳолда ёки кўтармасдан: “Мен!”, “Жавоби 5” ва ҳоказо) жавоб қайтарса, бу ҳолда баҳо юқори бўлади. Агар жавоб беришда бор -йўғи бир неча ўқувчи иштирок эса баҳо ўрта бўлади. (8.1a) Агар ўқувчилар томонидан дарс пайтида билим олиш учун интилиш кузатилмаса нима бўлади? Бу ёндашувни қандай баҳолайман? Агар ўқитувчи ўқувчиларнинг интилишларини эътироф этмаса, ўқитувчи ўқувчиларда қийинчилик туғдириши мумкин бўлган вазифа бермаса ёки саволлар билан мурожаат қилмаса, бу паст баҳога лойиқ кўрилиши керак. Ўқитувчилар ўқувчиларнинг саъй-ҳаракатини эътироф этиш учун улар бажараётган ёки бажариб бўлган бирон топшириқни (масалан, яқинда топширилган уй вазифаси) доимо асос қилиб олиши мумкин, гарчи бу вазифани бажариш ўқувчида катта қийинчилик туғдирмаган бўлса ҳам. (8.1b) Ўқувчилар саъй-ҳаракатларини эътироф этиш (8.1) билан ижобий мулоқотдан фойдаланиш (1.2) ўртасида қандай фарқ бор? Ўқувчилар саъй-ҳаракатларини эътироф этишга ўқувчининг айнан бажарган иши ва интилишига қаратилган изоҳлар киради. Ўқувчилар интилишини эътироф этиш айни вақтда ижобий мулоқот сифатида баҳоланиши мумкин, аммо ижобий мулоқотни ўз ичига олган изоҳ ҳар доим ҳам ўқувчилар интилишини эътироф этишга асосланмайди. Масалан, “Жуда чиройли ёзибсиз! Анча машқ қилган бўлсангиз керак!”, дейиш ижобий мулоқот ВА ўқувчиларнинг интилишини эътироф этишга қаратилган изоҳдир. “Яхши! Жуда тез ёзяпсиз!”, дейиш эса ижобий мулоқотга мисол, аммо ўқувчининг интилишларини эътироф этишга қаратилган ЭМАС. (8.2a) Агар ўқитувчининг ҳаракатларида хато кузатилмаса, унинг ўқувчилар тўқнаш келадиган қийинчиликларга муносабатини қандай баҳолай оламан? Баҳолаш фақат 3 та – паст, ўрта ва юқори даражада бўлиши мумкинлигини ҳисобга олсак, ўқитувчининг муносабати доимо айнан шу 3 мезондан орасида бўлади. Ўқувчида ҳар қандай савол ҳам қийинчилик туғдириши мумкин, шу боис маълум вақт давомида ўқитувчини кузатиш унинг мазкур масалага ёндашувини белгилаш учун етарли маълумот бериши керак. Агар ўқитувчи холис муносабатда бўлса, жаҳли чиқмаса/сабрсизлик қилмаса ёки ўқувчиларни хатолари учун урушмаса ёки жазоламаса, бу - ўрта баҳога лойиқ. 50 (8.2b) Ўқитувчи ўқувчини урушмади, аммо асабийлашгандай кўринди. Бу ҳолатни қандай баҳолайман? Ўқувчини “уришиб бериш” у дуч келган қийинчиликларга нисбатан ўқитувчи салбий муносабатда эканини англатади, аммо салбий муносабатнинг асабийлашиш ва сабрсизлик каби бошқа кўринишларини ҳам эътиборга олиш керак. Маданий фарқлар ҳисобга олиш ҳам муҳим аҳамиятга эга (1.1 даги каби). (8.2c) Ўқувчиларнинг қийинчиликларига нисбатан ижобий муносабатда бўлишни баҳолашда муайян вақт давомидаги энг яхши ҳолатни ҳисобга олишим керакми ёки кузатув давомидаги ўртача кўрсаткичними? Мазкур ёндашувда кузатувчилар ўқитувчининг муайян вақт оралиғидаги ўртача ёндашувини ҳисобга олиши керак. Масалан, ўқитувчи ўқувчи хато қилганда: “Ҳечқиси йўқ, биз энди ўрганяпмиз”, деган ҳолда ўқувчиларнинг қийинчиликларига нисбатан ижобий муносабат кўрсатиши мумкин. Аммо бошқа пайтларда ўқитувчи ўқувчиларни урушиб бериши ёки уларга нисбатан сабрсизлик кўрсатиши мумкин. Бу ҳолатда унинг ёндашуви паст ёки ўрта баҳога лойиқ кўрилади (ҳолатларнинг вақт оралиғидаги нисбатига қараб). Агар салбий муносабатнинг яққол намуналари намоён бўлмаса, у ҳолда ижобий муносабатнинг битта ҳолати ёндашув учун юқори баҳо қўйишга етарли асос бўла олади. (9.2) Ўқитувчи масалага ўзгаларнинг нигоҳи билан қараш, ҳамдардлик қилиш, ҳиссиётни бошқариш ҳамда ижтимоий муаммоларни ҳал этишни қандай рағбатлантириши мумкин? Масалага ўзгаларнинг нигоҳи билан қарашга мисол: Бир бола синфдошлари уни ўйинга қўшмагани учун хафа бўлади. Ўқитувчи унга синфдошлари унинг ўйинга қўшилмоқчи бўлганини билмаганини тушунтириб, уни ўртоқларидан ўйинда иштирок этиши мумкинлигини сўрашга рағбатлантириш орқали бошқалар фикрини инобатга олиш кўникмасини шакллантиради. Ҳамдардлик қилишга мисол: Ўқувчилар гуруҳи синфдошига тегажоқлик қиляпти. Шу пайт ўқитувчи гуруҳдаги болалардан агар улардан бирига тегажоқлик қилишса, ўзини қандай ҳис қилган бўлишини ўйлаб кўришни айтиб ҳамдардлик ҳиссини рағбатлантиради. Ҳиссиётларни бошқаришга мисол: Ўқувчи хафа бўлса, ўқитувчи уни чуқур нафас олиш ёки ўнгача санаш каби ҳиссиётларни бошқариш усулларини кўрсатиш орқали рағбатлантиради. Ижтимоий муаммони ҳал этишга мисол: Икки нафар ўқувчи ўртасида муаммо бор. Ўқитувчи вазиятни ўрганиб, уларнинг ҳиссиётларини тушуниб, уларга муаммони биргаликда ечишни таклиф қилган ҳолда ижтимоий муаммони ҳал этишни рағбатлантиради. Ўқитувчи, шунингдек, онгли равишда шахслараро кўникмаларни моделлаштириши мумкин; масалан, ўқитувчи безорига қандай қарши туришни кўрсатиши мумкин. Яна саволлар бўлса қаерга мурожаат қилсам бўлади? Мазкур қўлланма ва ундаги кўп учрайдигвн саволларни ўқинг, ўқинг ва яна ўқинг. Агар саволларингиз жавобсиз қолса, йўриқчингиздан сўранг ёки teach@worldbank.org электрон почта манзилига хат юборинг. Тахмин қилгандан ва кузатув сегментини нотўғри кодлаштиргандан кўра саволингизга жавоб олиш афзалроқ. Contact us at teach@worldbank.org and visit us at www.worldbank.org/education/teach