                                                                                                    77697
    МО�?ГОЛ Д�?ХЬ ДЭЛХИЙ�? Б�?�?К�?Ы ГРУПП




    Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

                                      2013 оны 4-р �?ар




Эдийн за�?гийн �?н�?хүү тойм нь Монгол ул�?ын �?дийн за�?агт �?үүлийн үед гар�?ан өөрчлөлтүүдийг үн�?л�?н дүгн�?д�?г нийтл�?л
юм. Т�?ргүүл�?х �?дийн за�?агч Чорчинг Гогийн ерөнхий удирдлаган дор �?хлах �?дийн за�?агч Таехүн Лиг�?�?р удирдуул�?ан
Эдийн за�?агч Ш. �?лтанц�?ц�?г, Зөвлөх Г. Хандцоож, Эдийн за�?агч Грегори Смит нарын баг тоймыг б�?лтг�?в. Мөн
түүнчл�?н Захид Ха�?наин, Мариу�? Ви�?манта�?, Екатерина Михайлова, Лар�? Ж�?�?�?�?н нар хувь н�?м�?р оруул�?ан. Д�?лхийн
Банкны Монгол дахь �?уурин төлөөлөгч Корали Г�?в�?р�? мөн �?н�?хүү тоймыг б�?лтг�?х ажилд зөвлөгөө өгч, хувь н�?м�?р
оруул�?ан. Тоймыг бүр�?н �?х�?�?р нь http://www.worldbank.org.mn ха�?гнаа�? татаж авах боломжтой. �?�?м�?лт м�?д�?�?л�?л авах,
�?анал дүгн�?лт өгөх, тодруулага авахыг хү�?в�?л П. Тинатай холбоо барина уу (tpuntsag@worldbank.org).
                                                                                                        Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


                                                                               �?гуулга
Хураангуй тойм
Хураангуй .....................................................................................................................................................................3

    Эдийн за�?гийн хөгжил ба цаашдын төлөв байдал ............................................................................... 7
    Бодит �?албарт гар�?ан өөрчлөлт, төлөв байдал ..................................................................................... 7
    Инфл�?ци ................................................................................................................................................. 10
    �?�?гд�?�?н тө�?вийн үр дүнгийн гүйц�?тг�?л, төлөв байдал...................................................................... 13
    Гадаад �?албар ........................................................................................................................................ 17
    Mөнгө, банкны �?албар .......................................................................................................................... 23
Цаашид тулгамдаж буй �?орилтууд: Эрд�?�?ийн орлогын тогтвортой удирдлагын төлөө .....................................28
Эдийн за�?гийн үнд�?�?н үзүүл�?лтүүд .........................................................................................................................33
Хав�?ралт: Уул уурхайн �?албарын төлөв байдал (2013 оны 3-р �?ар) .....................................................................34
    Монголын уул уурхай .......................................................................................................................... 34
    Монгол ул�?ад нөлөөлж буй д�?лхийн уул уурхайн чиг хандлага ...................................................... 35
    Монгол ул�?ад �?мар учир холбогдолтой болох тухай ........................................................................ 37




                                                                               График
График 1: Д�?Б-ий бодит ө�?өлт (жилийн, хувь) ........................................................................................................9
График 2: Д�?Б-ий ө�?өлтийн задаргаа, �?албараар (н�?гж хувь).................................................................................9
График 3: Эдийн за�?гийн ө�?өлт д�?хь х�?р�?гл�?�?, хөрөнгө оруулалтын задаргаа (н�?гж хувь) .................................9
График 4: �?ж үйлдв�?рийн �?албарын үйлдв�?рл�?лийн ө�?өлт, 2005 оны тогтмол үн�?�?р (гурван �?арын гул�?мал
дундаж, хувь) ...............................................................................................................................................................9
График 5: Улаанбаатар хотын х�?р�?гл�?�?ний үн�? (хувь, жилийн өөрчлөлт) ........................................................... 11
График 6: Хүн�?ний инфл�?цийн үнд�?�?н хүчин зүйл (хувь, жилийн өөрчлөлт) .................................................... 11
График 7: �?�?гд�?�?н тө�?вийн т�?нц�?лийн чиг хандлага (Д�?Б-д �?зл�?х хувь) ............................................................ 16
График 8: Тө�?вийн орлого, зарлагын чиг хандлага (Д�?Б-д �?зл�?х хувь) ............................................................... 16
График 9: Эрд�?�?ийн орлогын чиг хандлага (Д�?Б-д �?зл�?х хувь) ........................................................................... 16
График 10: Орлогын өөрчлөлт (хувь): 2012 оны гүйц�?тг�?л, 2013 оны төлөвлөгөөний харьцуулалт ................ 16
График 11: Зарлагын өөрчлөлт (хувь): 2012, 2013 онуудын харьцуулалт............................................................ 16
График 12: �?�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдалын тө�?өөлөл (Д�?Б-д �?зл�?х хувь) .............................................................. 16
График 13: Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л (12 �?арын гул�?мал нийлб�?р, �?а�? ам. доллар) ................................................. 19
График 14: Эк�?порт, импорт (12 �?арын гул�?мал нийлб�?р, �?а�? ам. доллар) .......................................................... 19
График 15: �?ийт �?к�?портын �?арын ө�?өлт (хувь, жилийн өөрчлөлт, төрлөөр) ..................................................... 19
График 16: �?ийт импортын �?арын ө�?өлт (хувь, жилийн өөрчлөлт, төрлөөр)...................................................... 19
График 17: Эк�?портын бүт�?ц (2012 оны гүйц�?тг�?л, нийт �?к�?портод �?зл�?х хувь) ................................................ 20
График 18: Импортын бүт�?ц (2012 оны гүйц�?тг�?л, нийт импортод �?зл�?х хувь).................................................. 20


                                                                                                                                                                              1
                                                                                                         Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

График 19: Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын �?арын ц�?в�?р орох ур�?гал (�?а�?. доллар).................................. 22
График 20: Гадаад валютын ц�?в�?р нөөц (т�?рбум ам. доллар, хувь) ...................................................................... 22
График 21: Mөнгөний нийлүүл�?лт (үлд�?гд�?лийн өөрчлөлт, хувь) ........................................................................ 24
График 22: Банкны з�?�?л, хадгаламжийн ө�?өлт (хувь, жилийн өөрчлөлт) ............................................................ 24
График 23: Бодит хүү ба ХҮИ-ийн инфл�?ци (хувь) ............................................................................................... 25
График 24: Бодлогын хүү ба банкуудад олго�?он Төв банкны з�?�?л (хувь, т�?рбум төгрөг) .................................. 25
График 25: Хөрвөх чадварын �?р�?д�?лийн үзүүл�?лтүүд (хувь) ................................................................................ 26
График 26: Чанаргүй з�?�?лийн багц, нийт активын харьцаа (хувь) ........................................................................ 26
График 27: �?�?гд�?�?н тө�?вийн т�?нц�?л, Д�?Б-ий харьцаа (хувь): Чили ул�?ын жиш�?�? ............................................. 31
График 28: �?�?гд�?�?н тө�?вийн т�?нц�?л, Д�?Б-ий харьцаа (хувь): Бот�?вана ул�?ын жиш�?�? ...................................... 31


                                                                              Шигтг�?�?
Шигтг�?�? 1: Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр........................................................................................................... 12
Шигтг�?�? 2: Монгол ул�?ын Өрийн удирдлагын �?тратеги ...................................................................................... 15
Шигтг�?�? 3: Эрд�?�? болон �?рд�?�?ийн бу�? бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?портын хувь х�?мж�?�? ................................................ 19
Шигтг�?�? 4: Moнгол ул�?ын хадгаламжийн даатгалын шин�?чл�?л ........................................................................... 27
Шигтг�?�? 5: Хоёр ул�?ын талаар товчхон: Эрд�?�?ийн орлогоо�? хуримтлал амжилттай үү�?г�?ж, ашигла�?ан
туршлага ..................................................................................................................................................................... 31
Шигтг�?�? 6: Монгол ул�?ын гол �?рд�?�?ийн тархац ..................................................................................................... 31
Шигтг�?�? 7: Д�?лхийн уул уурхайн �?албарын үнд�?�?н шинж т�?мд�?г ........................................................................ 31
Шигтг�?�? 8: Гол �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үнийн �?үүлийн үеийн өөрчлөлт ..................................................................... 31




                                                                              Товчлол
                                      ХҮИ                    Х�?р�?гл�?�?ний үнийн индек�?
                                      Д�?Б                    Дотоодын нийт бүт�?�?гд�?хүүн
                                      ХХС                    Хүний хөгжлийн �?ан
                                      MСХ                    Moнголын �?анхүүгийн холбоо
                                      ҮСХ                    Үнд�?�?ний �?тати�?тикийн хороо
                                      OT                     Oюутолгой
                                      ам. долл               �?�?У-ын доллар
                                      TT                     Tавантолгой




                                                                                                                                                                               2
                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


                                              Хураангуй

Монгол ул�?ын �?дийн за�?аг 2012 онд 12.3 хувиар ө�?ч, хурдацтай ө�?өлтөө хадгалан үлд�?в. Г�?вч Б�?Х�?У-ын �?дийн
за�?гийн ө�?өлт �?аар�?антай холбоотойгоор Монгол ул�?ын нүүр�?ний �?к�?порт их�?�?р унаж, �?дийн за�?гийн ө�?өлт
тооцоолж бай�?наа�? буур�?ан байна. Хамгийн м�?д�?гд�?хүйуц өөрчлөлт г�?в�?л Монгол ул�?ын тө�?вийн нийт т�?нц�?л
Д�?Б-ий 8.4 хувьд хүр�?�?н нь �?үүлийн 13 жилийн түүх�?нд байгаагүй өндөр үзүүл�?лт болов. Эдийн за�?гийн ө�?өлт
хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийл�?гд�?ж, н�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдал дахин их�?�?р хуримтлагдаж байгаа �?н�? үед
тө�?вийн үр дүнгийн гүйц�?тг�?л 2013 онд өмнөх оныхтой адил гарч болзошгүй байна. Монгол ул�? түүх�?нд�?�?
байгаагүй их д�?д бүтцийн хөрөнгө оруулалт хийж байгаагийн зарим х�?�?гийг олон ул�?ын захаа�? анх удаа
амжилттай бо�?го�?он Чинги�? бондын хөрөнгөөр �?анхүүжүүл�?х боломж бүрд�?�?н �?н�? үед дараах зүйлд анхаарлаа
түлхүү хандуулах нь зүйт�?й. Үүнд: (1) нийг�?м, �?дийн за�?гийн өгөөжийг д�?�?д түвшинд хүрг�?ж, ул�?ын хөрөнгийг үр
ашиггүй зарцуулахаа�? зай�?лхийх зорилгоор хөрөнгө оруулалтын б�?лтг�?л ажлыг �?айтар хангах, (2) �?дг�?�?р
тө�?лүүдийн �?анхүүжилтийг н�?гд�?�?н тө�?өвт ил тод ту�?гаж харуулах.


Бодит �?албарт гар�?ан өөрчлөлт, цаашдын төлөв байдал

Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн ө�?өлт 2012 онд �?аар�?ан х�?дий ч хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийл�?гд�?�?н х�?в�?�?р
байв. 2011 онд 17.5 хувьтай бай�?ан �?дийн за�?гийн ө�?өлт 2012 онд �?аарч, 12.3 хувь болж буур�?ан. Эрд�?�?ийн
�?к�?порт �?айнгүй бай�?ан х�?дий ч хөдөө аж ахуйн �?албар �?�?рг�?ж, барилга, т�?�?врийн �?албарууд тогтвортой ө�?�?өний
үр дүнд �?рд�?�?ийн бу�? �?албарын гүйц�?тг�?л өндөр гарч, �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийлл�?�?.
2013 он гар�?аар болов�?руулах �?албар өндөр ө�?өлтт�?й байгаа боловч нүүр�?ний үйлдв�?рл�?л хумигдаж байгаагаа�? аж
үйлдв�?рийн �?албарын нийт үйлдв�?рл�?л �?аарч байна.

Д�?лхийн Банк �?уурь хувилбараа өөрчилж, Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийг 2013 онд 13 хувиар ө�?өхөөр тооцож
байгаа ч г�?�?�?н �?н�? нь д�?лхийн х�?мж�?�?нд хамгийн өндөр түвшингүүдийн н�?г х�?в�?�?р байна. Г�?хд�?�? ө�?өлтийн
гол хүчин зүйлүүдийн хувьд тодорхойгүй байдал давамгайлж байгаагаа�? �?дийн за�?гийн төлөв байдал н�?л�?�?д
тогтворгүй байна. Эдийн за�?гийн ө�?өлтийн тө�?өөллийг бууруулж гарга�?ан нь �?үүлийн үед �?к�?портын ө�?өлт �?аарч,
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал огцом бага�?ан, Б�?Х�?У-ын �?дийн за�?гийн �?�?рг�?лт н�?гдүг�?�?р
улиралд удаашралтай бай�?антай холбоотой юм. Оюутолгой тө�?лийн үйлдв�?рл�?л н�?м�?гд�?�?н�?�?р �?рд�?�?ийн
үйлдв�?рл�?л �?н�? зунаа�? үл�?мж ө�?өхөөр байгаа бөгөөд Оюутолгойн олборлолт хойшлох буюу та�?алдах нь томоохон
�?өрөг үр дагавартай байх болно. Эдийн за�?гийн ө�?өлтийн төлөв байдлыг тодорхой бу�? болгож буй өөр н�?г хүчин
зүйл нь Чинги�? бондын хөрөнгөөр �?анхүүжүүл�?х�?�?р төлөвлө�?өн ул�?ын хөрөнгө оруулалтын тө�?өл, арга
х�?мж�?�?нүүд юм. Бондын хөрөнгийг ашиглан х�?р�?гжүүл�?х томоохон тө�?лүүдийн хувьд төлөвлөлтийн б�?лтг�?л
ажлыг хангаж, техник �?дийн за�?гийн үн�?лг�?�? хийх�?д хугацаа шаардлагатай байгаа тул их х�?мж�?�?ний хөрөнгө
оруулалт түрүүлж гарах магадлал бага байна. Ө�?өлтийн хурдац �?дийн за�?гийн үйлдв�?рл�?х хүчин чадлаа�? түрүүлж
байгаа учраа�? Чинги�? бондын �?х үү�?в�?р�?�?р ул�?ын хөрөнгө оруулалтын тө�?өл, арга х�?мж�?�?г н�?мж �?анхүүжүүл�?х нь
хувийн х�?вшлийн хөрөнгө оруулалтыг шахаж, �?дийн за�?гийн ө�?өлтөд үзүүл�?х үр нөлөө нь х�?згаарлагдахын
з�?р�?гц�?�? инфл�?цийн дарамт үү�?г�?ж болзошгүй юм.

Инфл�?ци 2012 оноо�? хойш хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийл�?гд�?ж бай�?ан бол 2013 оны 3 -р �?ард 9.8 хувь болж
�?аарав. Мөнгөний бодлого богино хугацааны з�?�?лийн хүүг бууруулах замаар �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг д�?мжих
горимд шилжиж, тө�?вийн бодлогын т�?л�?лт үрг�?лжилж байгаа �?н�? нөхцөлд инфл�?ци ийнхүү буур�?ан �?вдал он
дуу�?тал үрг�?лжл�?х �?�?�?х нь тодорхойгүй юм.


�?�?гд�?�?н тө�?вийн гүйц�?тг�?л, цаашдын төлөв байдал

�?�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдал 2012 онд Д�?Б -ий 8.4 хувь болж, �?үүлийн 13 жилд байгаагүй өндөр үзүүл�?лт�?нд
хүр�?�?н нь тө�?вийн т�?нцлийг доройтуулав . �?�?гд�?�?н тө�?вийн орлогын төлөвлөгөө 12.1 хувиар та�?арч, ур�?гал
зарлага н�?м�?гд�?�?ний улмаа�? нийт зарлага �?анхүүжилтийн ө�?өлт буураагүй. �?�?гдүг�?�?р улиралд хөрөнгө

                                                                                                          3
                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

оруулалтын зарлага �?анхүүжилт төлөвлөгөөнөө�? дутуу хийгд�?�?н нь орлогын төлөвлөгөө та�?ар�?ныг нөхөж, мөн х�?т
шахуу хөрөнгө оруулалтын тө�?өл, арга х�?мж�?�?г х�?р�?гжүүл�?х хүчин чадал хүр�?лц�?хгүй байгаагийн илр�?л боллоо.
Хөгжлийн банкнаа�? �?анхүүжүүл�?�?н �?дийн за�?гийн үр ашиггүй тө�?лүүд одоогоор тө�?вөө�? гадуур байгаа бөгөөд
�?дг�?�?рийн өртгийг оролцуулж тооцвол н�?гд�?�?н тө�?вийн нийт т�?нц�?л Д�?Б-ий 10.4 хувьд хүр�?х�?�?р байлаа.

2013 онд н�?гд�?�?н тө�?вийн төлөв байдал өмнөх оныхтой тө�?т�?й байхаар байна ; тө�?вийн т�?нцв�?ржүүл�?�?н
алдагдал Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу Д�?Б -ий 2 хувиа�? х�?тр�?х ё�?гүй боловч 7 хувиа�?
давах магадлалтай байна. �?�?гд�?�?н тө�?вийн орлогын �?н�? оны тө�?өөллийг гаргахдаа 2012 оны х�?т өндөр
төлөвлөгөөн д�?�?р үнд�?�?л�?�?�?н бөгөөд �?н�? удаа орлогыг дахин 15 -20 хувиар өндөр тооцоол�?он байх магадлалтай
юм. 2013 оны �?хний гурван �?арын орлогын гүйц�?тг�?лийн м�?д�?�? �?н�?хүү хүл�?�?лтийг баталж байгаа нь харам�?алтай
юм: өнгөр�?өн оны мөн үет�?й харьцуулахад нийт орлого дөнгөж 5.8 хувиар ө�?�?өн бөгөөд төлөвлөгөөний дагуу оны
�?ц�?�?т 47 хувиар ө�?өх ё�?той. Мөн түүнчл�?н, ОТ тө�?лийн хөрөнгө оруулалтын г�?р�?�?нд н�?м�?лт өөрчлөлт оруулж,
хөрөнгө оруулагчдаа�? 445 т�?рбум төгрөгийн н�?м�?лт �?х үү�?в�?р тө�?өвт оруулахаар төлөвлө�?өн ч �?н�? удаа
х�?р�?гжихгүй бололтой. Д�?лхийн Банкны хий�?�?н тооцооллоор орлого та�?ар�?ны улмаа�? н�?гд�?�?н тө�?вийн нийт
алдагдал Д�?Б-ий 6 хувьд хүр�?х төлөвт�?й байна. Орлого та�?рах учраа�? тө�?вийн ур�?гал зарлагын �?анхүүжилт 5
хувиар дутуу хийгд�?н�? г�?�?�?н нөхцлийг �?н�?хүү тооцоололд оруулав.

Тө�?вийн төлөв байдал х�?вр�?г байхын хажуугаар Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр болон Хөгжлийн банк
х�?м�?�?х тө�?вийн гадуурх хоёр �?х үү�?в�?р�?�?�? нийгмийн чанартай тө�?лүүд�?д �?анхүүжилт хийгд�?х болно. Мөн
Чинги�? бондын хөрөнгийг зарцуулна. Эдг�?�?р �?х үү�?в�?рийг тө�?өвт ту�?гаж харуулбал н�?гд�?�?н тө�?вийн нийт
алдагдал Д�?Б-ий 13 орчим хувьд хүр�?х болно. Тодруулбал, За�?гийн газар олон ул�?ын зах д�?�?р з�?�?лл�?г хийж,
Чинги�? бондын хөрөнгийг бо�?го�?он бөгөөд �?н�? �?х үү�?в�?рийг ашиглаж �?х�?л�?н�?�?р тө�?вийн томоохон ачаалал үү�?ч,
�?дийн за�?агт нөлөөлөл бий болно. Иймд бондын хөрөнгийн ашиглалтыг тө�?вөө�? гадуур бу�?, тө�?вийн зарлага д�?�?р
зохих байдлаар ту�?гаж харуулах нь зүйт�?й.


Гадаад �?албар

Гадаад худалдааны т�?нц�?л 2013 оны �?хний �?аруудад ерөнхийдөө доогуур байж, �?рд�?�?ийн �?к�?порт
�?айжрахын хир�?�?р оны �?үүлийн хага�?т н�?м�?гд�?х төлөвт�?й байна. Тө�?вийн зарлага �?анхүүжилт оргилон,
дотоодын �?р�?лт ө�?өн н�?м�?гд�?ж, гадаад �?албарын т�?нцв�?ргүй байдал 2012 онд түүх�?нд�?�? байгаагүй өндөр түвшинд
хүрч, ур�?гал дан�?ны алдагдал 3.2 т�?рбум ам. доллар болж, Д�?Б -ий 31.3 хувьтай т�?нц�?�?н. Өнгөр�?өн онд нүүр�?ний
�?к�?порт огцом уна�?ны улмаа�? нийт �?к�?порт 9 хувиар буур�?ан бол импорт 2.1 хувиар ө�?ч�?�?. �?үүр�?ний �?к�?портыг
дагаж нийт �?к�?порт 2013 онд буурч, гадаад худалдааны т�?нц�?л их�?�?х�?н алдагдалтай х�?в�?�?р байх төлөвт�?й байна.
Мөн импортын ө�?өлт �?хний улиралд �?өрөг утгатай болов. ОТ тө�?лийн үйлдв�?рл�?л �?вагдаж, з�?�?ийн �?к�?порт
н�?м�?гд�?�?н�?�?р нийт �?к�?порт оны �?үүлийн хага�?т ө�?өх тооцоотой байна. Харин ОТ бүт�?�?н байгуулалттай холбоотой
импорт бага байх учраа�? нийт импорт оны туршид н�?г их ө�?өхгүй байх болно.

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал огцом буур�?ан нь �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг доош нь
чангаах томоохон �?р�?д�?л болж байна . 2011 онд 4.6 т�?рбум ам. долларт хүрч бай�?ан гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтын ц�?в�?р орох ур�?гал 2012 онд 17 хувиар буурч, 3.8 т�?рбум ам. доллар бол�?он . 2013 оны �?хний хоёр
�?арын байдлаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын ц�?в�?р орох ур�?гал �?р�? бага�?�?ан: өмнөх оны мөн үеийн
х�?мж�?�?т�?й харьцуулахад дөнгөж 42 хувьтай т�?нц�?ж байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал
ийнхүү огцом буур�?ан нь ОТ бүт�?�?н байгуулалтын хөрөнгө оруулалт бага�?ч байгаагаа�? гадна Монгол ул�?ын
хөрөнгө оруулалтын орчны талаар гадаадын хөрөнгө оруулагчид хаширлаж байгаагийн дохио болж байна.
Стратегийн ач холбогдол бүхий �?албарт үйл ажиллагаа �?вуулж байгаа аж ахуйн н�?гжид гадаадын хөрөнгө
оруулалтыг зохицуулах тухай хууль 2012 оны 6-р �?ард батлагдаж, За�?гийн газар хөрөнгө оруулалтын зарим
г�?р�?�?нүүдийг �?рг�?н харж �?х�?л�?�?н. Бүр�?н төлөвш�?өн хөрөнгийн зах дотоодод байхгүй, олон ул�?ын хөрөнгийн
захаа�? хөрөнгө бо�?гох нөхцөл боломж х�?згаарлагдмал учраа�? гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал
огцом бага�?ах нь �?дийн за�?агт томоохон үр дагавартай юм. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд Монгол ул�?ад
хийгд�?�?н хувийн х�?вшлийн хөрөнгө оруулалтын их�?нх х�?�?�?г нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт бай�?ан юм .


                                                                                                          4
                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Мөнгө, банкны �?албар

Эдийн за�?гийн ө�?өлт 2012 онд �?аарч, банкуудын з�?�?лийн ө�?өлт буур�?ан тул мөнгөний бодлого 2013 оны �?х�?н
үе�?�? богино хугацааны з�?�?лийн хүүг бууруулах замаар �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг д�?мжих чигл�?лт�?й бол�?он.
Хоёр жилийн хугацаанд мөнгөний хатуу бодлого баримтал�?ан Монголбанкны Мөнгөний бодлогын зөвлөл 2013
оны �?хний улиралд бодлогын хүүнд хоёр удаа өөрчлөлт оруулав. Тухайлбал, 1 -р �?ард 13.25 хувиа�? 12.5 хувь
болго�?он бол 4-р �?арын �?х�?�?р 11.5 хувь болгож дахин бууруул�?ан. Бодлогын хүүг бууруулахтай з�?р�?гц�?�?д
Монголбанк Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр х�?р�?гжүүлж, арилжааны банкуудад 12 �?арын хугацаатай хадгаламж
байршуулах замаар �?дийн за�?агт шин�?х�?н нөөц мөнгө нийлүүлж байна. Инфл�?цийн ерөнхий үзүүл�?лт 2013 оны 3 -
р �?ард н�?г оронтой тоо руу орж буур�?ан х�?дий ч улам бүр �?уларч байгаа мөнгөний бодлого нийт �?р�?лтийг д�?мжин,
инфл�?цийн дарамтыг ө�?гөж болзошгүй юм. Иймд мөнгөний бодлогыг �?улруулж байгаа нь инфл�?цид х�?рх�?н
нөлөөлж байгааг н�?гт ажиглах нь зүйт�?й.

Санхүүгийн үнд�?�?н үзүүл�?лтүүд�?д дүн шинжилг�?�? хийж үз�?х�?д �?анхүүгийн тогтвортой бу�? байдал
заналхийлж байгаагийн дохио харагдахгүй байна . Хөрөнгийн захын хөгжил хоцрогдож, цөөн х�?д�?н томоохон
банкуудын з�?�?л аж ахуйн н�?гж, ирг�?дийн �?анхүүжилтийн гол арга х�?р�?г�?�?л болж байна. 2012 онд арилжааны
дөрвөн банк �?албарын нийт з�?�?лийн багцын 75 хувийг бүрдүүлж бай�?ан. Тухайлбал, Хаан банк - 25.2 хувь,
Худалдаа хөгжлийн банк - 21.8 хувь, Голомт банк - 20.5 хувь, Ха�?Банк – 9 хувь. Томоохон банкууд �?анхүүгийн
�?албарт чухал ач холбогдолтой байгаа учраа�? банкны �?и�?темийн тогтвортой байдалд байнгын мониторинг хийж,
х�?налт шалгалт �?вуулж байх нь чухал байна.

Цаашид тулгарч буй �?орилтууд: Эрд�?�?ийн орлогыг тогтвортой удирдахын төлөө

Тө�?вийн бодлого байнга т�?лж, мөчлөг дага�?ан шинжт�?й байгаа нь �?дийн за�?аг тууштай, тогтвортой ө�?өхөд
�?р�?д�?л бол�?он х�?в�?�?р байна. 2008-2009 оны �?анхүү �?дийн за�?гийн х�?мралаа�? олж ав�?ан �?ургамжид үнд�?�?л�?н УИХ
Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг 2010 онд баталж, тө�?вийн зарлага �?анхүүжилтийг цаг хугацаанд жигд
хуваарилах тогтолцоог бүрдүүл�?�?н. Г�?вч Монгол ул�?ын төр за�?гаа�? х�?р�?гжүүлж буй тө�?вийн бодлого х�?мралын
өмнөх шиг дахин мөчлөг дага�?ан шинжт�?й болж ирл�?�?. З�?�?ийн зах з�?�?л г�?н�?т �?үйр�?х�?д мөчлөг дага�?ан тө�?вийн
бодлогыг үрг�?лжлүүл�?н х�?р�?гжүүл�?х боломжгүй г�?д�?г нь н�?г�?нт батлагд�?ан бил�?�?. Тө�?вийн алдагдал их�?�?р
хуримтлагдаж �?х�?л�?�?н �?н�? үед �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?л д�?�?р г�?н�?тийн цочрол үү�?�?�?н тохиолдолд тө�?вийн
бодлогын �?рх бүхий байгууллага а�?уудлыг зохицуулан шийдв�?рл�?х нөхцөл боломж тун х�?згаарлагдмал байх
болно. Тө�?вийн орлогыг та�?алдуулах цочрол бий бол�?он нөхцөлд тө�?өвт жийр�?г болж өгөх учиртай хуримтлал
хангалттай бүрд�?�?гүй байна. Тө�?вийн орлого та�?арч, зарлага �?анхүүжилтийг танаж зохицуулах амаргүй шийдв�?р
гаргах шаардлага үү�?�?х бөгөөд �?н�? нь �?рг�?�?д �?дийн за�?гийг улам хумих болно.

Сүүлийн арван жилд 35 дахин н�?м�?гд�?�?н хөрөнгө оруулалтын зардал хурдацтай ө�?ч байгаа нь шин�?�?р
х�?р�?гжүүл�?х тө�?өл, арга х�?мж�?�?ний чанарыг муутгах �?р�?д�?л агуулж байна. Ул�?ын хөрөнгө оруулалтын
удирдлагын тогтолцоо, барилгын �?албарын шин�?�?р х�?р�?гжих тө�?өл , арга х�?мж�?�?нүүдийг шинг�?�?х хүчин
чадлыг т�?р бүр хурдан н�?м�?гдүүлж чадахгүй. Тө�?лийн үн�?лг�?�?, худалдан авалт хийх, г�?р�?�? х�?лц�?л байгуулах,
х�?налт тавих байгууллагууд одоогоор хөгжин б�?хжиж байгаа бөгөөд хөрөнгө оруулалтын тө�?өв хурдацтай
н�?м�?гд�?ж байгаагаа�? т�?дний хүчин чадал хүр�?лц�?хгүй байна. Үүний улмаа�? тө�?өл, арга х�?мж�?�?ний чанар
доройтож байна. Тө�?вийн зарлага �?анхүүжилт �?дийн за�?гийн үйлдв�?рл�?х хүчин чадлын ө�?өлтөө�? дав�?ан хурдаар
н�?м�?гд�?ж байна. Монгол ул�? бол ажиллах хүч, зав�?рын бүт�?�?гд�?хүүний (жиш�?�?лб�?л, барилгын материал)
х�?згаарлагдмал нөөцт�?й, н�?�?лтт�?й жижиг �?дийн за�?агтай орон юм. Ул�?ын хөрөнгө оруулалт �?дийн за�?гийн
үйлдв�?рл�?х хүчин чадлаа�? давж, хурдацтай н�?м�?гд�?хийн хир�?�?р м�?рг�?жилт�?й ажиллах хүч, үйлдв�?рл�?лийн бу�?ад
хүчин зүйл�?ийн нийлүүл�?лт хангалтгүй байх учраа�? үйлдв�?рл�?лийн өртгийг ө�?гөж, инфл�?цийг хөөрөгдөж, ул�?ын
хөрөнгө оруулалтын чанарыг муутгах талтай байдаг.

Тө�?вийн удирдлагын загвар одоогоор “хурдан зарцуулах�? -д чигл�?ж байгааг болиулж, “үр ашигтай
зарцуулах�? болгон өөрчлөх зөвшилцөлд хүр�?х нь өнөөдрийн томоохон �?орилт болоод байна. Үүний тулд
тө�?вийн зохицуулалтыг илүү оновчтой, ухаалаг болгож, урьдын т�?л�?лт, агшилтын мөчлөг дахин давтагдахаа�?
�?�?ргийл�?н, за�?гийн газрын хөрөнгө оруулалтын тө�?өл, арга х�?мж�?�?г үр ашигтай х�?р�?гжүүл�?х чадавхи, �?дийн


                                                                                                          5
                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

за�?гийн шинг�?�?х хүчин чадалд нийцүүл�?н тө�?вийн зарлага �?анхүүжилтийн ө�?өлтийг тогтоох х�?р�?гт�?й . Тө�?вийн
зарлага �?анхүүжилт �?рд�?�?ийн орлогын богино хугацааны х�?лб�?лз�?л�?�?�? аль болох ангид байлгах ё�?той. Тө�?вийн
тогтвортой байдлын тухай хуулиар тогтоо�?он ту�?гай шаардлагуудыг хангаж, тө�?вөө�? гадуурх �?анхүүжилтийн
механизм ашиглахгүй байх нь ойрын хугацаанд хийж гүйц�?тг�?х ажил юм. Тө�?вийн алдагдалыг бууруулах зөв
зүйт�?й төлөвлөгөө гарган ажиллаж, 2013 онд тө�?вийн алдагдалыг Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд
заа�?ан х�?згаарт багтаах нь зүйт�?й.

“Тө�?вийг оновчтой зарцуулах�? г�?д�?г нь �?рд�?�? ба�?лгийн нөөцийг Монгол ул�?ын одоогийн болоод шин�?�?р
төрөх ирг�?дийн аж байдлыг �?айжруулахад үр дүнт�?й зориулж, зарим нөөцийг ашиглан урьдчилан
�?�?ргийл�?х зорилготой хуримтлал үү�?г�?х �?вдал юм . Эрд�?�?ийн орлого маш их х�?лб�?лз�?ж, урьдчилан тооцох
боломжгүй байдаг учраа�? Монгол ул�?ын �?дийн за�?агт �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?л г�?н�?т �?үйр�?х �?р�?д�?л х�?з�?�?д
нүүрл�?ж байдаг. Тө�?вийн зохицуулалтын хүр�?�?нд хуримтлалын тогтолцоо бий болгоход тулгарах гол б�?рхш�?�?л нь
орж ирж байгаа орлогыг одоо зарцуулж, �?рд�?�? ба�?лгаа�? ногдол ашиг хүрт�?х хүл�?�?лтийг өдрөө�? өдөрт ө�?гөх г�?�?�?н
ул�? төрийн дарамт шахалтыг даван туулах �?вдал байх болно . Урьдчилан �?�?ргийл�?х хуримтлал бүрдүүл�?х нь мөн
орлого багатай ирг�?дийг д�?мж�?�?н, хөгжлийн үр ашигтай �?тратеги байдаг. Орлого багатай, �?мз�?г бүлгийн ирг�?дийг
д�?мж�?�?н нийгмийн халамжийн тогтолцоог б�?хжүүл�?хийн з�?р�?гц�?�? �?дийн за�?агт н�?л�?�?д том уналт нүүрл�?�?�?н үед
тө�?вийн хөгжилд чигл�?�?�?н зарлага �?анхүүжилтийг бууруулахгүй байхад тө�?вийн хуримтлалыг ашиглах
боломжтой байдаг.




                                                                                                          6
                                                             Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


                 Эдийн за�?гийн хөгжил ба цаашдын төлөв байдал



Бодит �?албарт гар�?ан өөрчлөлт, төлөв байдал


Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн ө�?өлт 2012 онд �?аар�?ан ч хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийл�?гд�?х
үзүүл�?лтт�?й х�?в�?�?р байв. 2011 онд 17.5 хувиар ө�?ч бай�?ан �?дийн за�?аг 2012 онд 12.3 хувиар т�?лж, ө�?өлтийн
хурдац �?аарлаа (График 1). Эдийн за�?аг 2012 оны �?хний хага�?т өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 14.5
хувиар ө�?�?өн бол Б�?Х�?У-ын Монголоо�? авах �?рд�?�?ийн �?к�?портын �?р�?лт бага�?�?анаа�? �?үүлийн хага�?т ө�?өлт
10.6 хувь болж буур�?ан. Эрд�?�?ийн �?к�?портын ө�?өлт �?аар�?ан х�?дий ч хөдөө аж ахуйн �?албар �?�?рг�?ж, барилга,
т�?�?в�?р, м�?д�?�?л�?л харилцаа холбооны �?албарууд тогтвортой ө�?�?өний үр дүнд �?рд�?�?ийн бу�? �?албарын
гүйц�?тг�?л өндөр гарч, �?дийн за�?гий нийт ө�?өлтийг хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийл�?в (График 2).

Уул уурхай, олборлох �?албарыг ха�?ч тооц�?он �?рд�?�?ийн бу�? Д�?Б 2011 онд 19.7 хувийн ө�?өлтт�?й бай�?ан
бол 2012 онд 12.9 хувийн ө�?өлтт�?й болж буур�?ан . Бөөний болон жижигл�?н худалдааны �?албар ө�?өлт
муутай бай�?ан боловч хөдөө аж ахуйн үйлдв�?рл�?лийн �?�?рг�?лт �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг хоёр оронтой тоонд
хадгалж үлд�?х�?д чухал үүр�?г гүйц�?тг�?в.

   Хөдөө аж ахуйн �?албар 2011 онд 0.5 хувийн уналттай бай�?ан бол 2012 онд 21.3 хувиар ө�?лөө. Газар
    тариалан �?рчимт�?й ө�?ч, малын тоо толгой өмнөх зүй бу�? хорогдлоо нөхөж чад�?ан нь �?дийн за�?гийн нийт
    ө�?өлтийн дөрөвний н�?гийг бүрдүүл�?�?н �?н�? �?албарын ө�?өлтийг бий болгов. 2009-2010 оны өвөл
    тохиолд�?он хахир зудын уршгаар нийт малын тавны н�?гт�?й т�?нц�?х тооны мал зүй бу�?аар хорогд�?он юм .
    Зудын улмаа�? хөдөө аж ахуйн үйлдв�?рл�?л 2010 онд 16 гаруй хувиар уна�?ан х�?дий ч ту�? �?албарт гар�?ан
    �?үүлийн үеийн ө�?өлтийн ачаар малын тоо толгой �?рг�?�?д 40.9 �?а�?д хүрч, мал аж ахуйн �?албар 2012 онд
    12.6 хувиар ө�?�?өн. Цаг агаарын байдал тааламжтай бай�?ан тул үр тарианы ургац хураалт ч мөн 2012 онд
    ө�?ч, 12.6 хувийн ө�?өлтт�?й гарав.

   Болов�?руулах, т�?�?врийн �?албарын үйл ажиллагааны үр дүн тогтвортой �?айн байж, барилгын
    �?албар хурдацт�?й ө�?өв. Болов�?руулах �?албарын ө�?өлт 2011 онд 7.3 хувь бай�?ан бол 2012 онд 8.9 хувьд
    хүр�?�?н нь хүн�?, �?огтууруулах бу�? ундааны үйлдв�?рл�?л н�?м�?гд�?�?нт�?й үнд�?�?нд�?�? холбоотой байлаа.
    Тө�?вийн хөрөнгө �?анхүүжилт�?�?р д�?д бүтцийн тө�?өл, арга х�?мж�?�?ний хөрөнгө оруулалт үрг�?лжил�?�?н тул
    барилгын �?албар 2012 онд 25.6 хувиар ө�?өв. Үйлдв�?рл�?л үйлчилг�?�?, орон �?ууцны зориулалттай барилга
    үйлдв�?рл�?л 2011 онтой харьцуулахад н�?л�?�?д буур�?ан х�?дий ч тө�?вийн �?анхүүжилтт�?й барилгын ажлууд,
    түүний дотор �?ургууль, �?мн�?л�?г з�?р�?г нийтийн үйлчилг�?�?ний зориулалттай барилга байгууламжийн
    хөрөнгө оруулалт н�?м�?гд�?�?н тул нөхөж чад�?ан. Т�?�?врийн �?албар өмнөх онд 9.1 хувиар ө�?�?өн бол 2012
    онд үйл ажиллагаа нь 12.8 хувиар т�?лж�?�?. Бөөний болон жижигл�?нгийн худалдааны �?рг�?лт 2011 онд 38.3
    хувийн ө�?өлтт�?й бай�?ан бол 2012 онд 10.3 хувийн үзүүл�?лтт�?й болж буурч�?�?.

�?үүр�? олборлолт буур�?ан х�?дий ч уул уурхайн үйлдв�?рл�?лийн ө�?өлт дундаж х�?мж�?�?нд хадгалагдаж,
2012 онд 8.9 хувийн үзүүл�?лтт�?й гарав. 2011 онд �?н�? �?албар 7.3 хувийн ө�?өлтт�?й бай�?ан юм .

   Б�?Х�?У-ын аж үйлдв�?рийн �?албарын үйлдв�?рл�?л 2012 оны хоёрдугаар хага�?т буурч, Монголын нүүр�?
    олборлолт 2011 онд 30.9 �?а�? тонн бай�?ан бол 2012 онд 7.7 хувиар бага�?ч, 28.6 �?а�? тонн болж буурав.
    2012 онд нүүр�?ний олборлолт �?рд�?�?ийн Д�?Б-ий 30 орчим хувийг бүрдүүлж, олборлолтын 86 хувийг нь
    �?к�?портло�?он байна.



                                                                                                      7
                                                                   Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

   Газрын то�?ны олборлолтын цооног шин�?�?р н�?м�?гд�?ж, 2012 онд олборлолт 42.6 хувиар огцом ө�?ч, 3.6 �?а�?
    баррельд хүр�?в. Газрын то�?ны олборлолт 2012 онд �?рд�?�?ийн Д�?Б -ийн 15.4 хувийг бүрдүүлж, бүгд
    Б�?Х�?У уруу �?к�?портлогд�?он.

   �?лтны олборлолт 2011 онд буур�?ан бай�?ан бөгөөд 2012 онд 5.1 хувиар ө�?�?өн нь маргаан дагуул�?ан
    зарим бүт�?�?гд�?хүүний үнийн ө�?өлтийн г�?н�?тийн ашгийн татвар хүчингүй бол�?онтой зарим талаар
    холбоотой юм. Төмрийн хүдрийн олборлолт 2012 онд 30 гаруй хувиар ө�?�?өн бол з�?�?ийн үйлдв�?рл�?л
    2011 оны х�?мж�?�?н�?�?�? өөрчлөгд�?өнгүй. ОТ уурхайн олборлолтын �?хний үе шат буюу ил уурхайн
    олборлолт �?н�? оны дундуур �?хл�?х�?�?р төлөвлөгд�?өн байгаа тул з�?�?ийн үйлдв�?рл�?л 2013 оноо�? үл�?мж
    н�?м�?гд�?х учиртай.

�?ийт �?дийн за�?гийн үйлдв�?рл�?лд �?рд�?�?ийн Д�?Б-ий �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 2009 оноо�? байнга бага�?ч ир�?�?н
бөгөөд 2012 оны байдлаар 15.7 хувь бол�?он . Уул уурхайн үйлдв�?рл�?л �?үүлийн хоёр жилд 7 -8 хувийн
ө�?өлтт�?й бай�?ан х�?дий ч уул уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотой барилга, т�?�?в�?р, бу�?ад үйлчилг�?�?
�?рчимт�?й ө�?ч, уул уурхайн ө�?өлтөө�? түрүүл�?х бол�?он. ОТ уурхайн з�?�?, алтны олборлолт төлөвлөгөөний
дагуу �?вагдах тохиолдолд �?рд�?�?ийн үйлдв�?рл�?лийн Д�?Б-д �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 2013 оноо�? үл�?мж н�?м�?гд�?х
төлөвт�?й байна.

�?шиглалтын аргаар тооцож үзв�?л, х�?р�?гл�?�?, хөрөнгө оруулалт хоёулаа хоёр оронтой тоогоор
ил�?рхийл�?гд�?�?н ө�?өлтийг т�?тг�?�?�?н бөгөөд хөрөнгө оруулалтын ө�?өлт бага з�?р�?г �?аарч, гадаад
худалдааны алдагдал н�?м�?гд�?�?н нь �?дийн за�?гийн т�?л�?лтийг тодорхой х�?мж�?�?г�?�?р х�?згаарла�?ан байна
(График 3). Эц�?ийн х�?р�?гл�?�? 2012 онд өмнөх оноо�? 18 хувиар ө�?ч, оны туршид 17-20 хувийн тогтвортой
ө�?өлтт�?й байв. Сургалтын төлбөрийн т�?тг�?л�?г, ирг�?н бүрт б�?лн�?�?р олго�?он хувь хишиг, жижиг дунд
үйлдв�?рийн з�?�?л, ноо�?, ноолуурын урамшуулал з�?рг�?�?р за�?гийн газрын х�?р�?гл�?�? ө�?�?өн нь �?ц�?ийн
х�?р�?гл�?�?ний ө�?өлтийн гол шалтгаан байв1. Хөрөнгө оруулалтын зардлын ө�?өлт өндөр түвшинд хадгалагдаж,
24 хувь бай�?ан. Г�?хд�?�? хөрөнгө оруулалт 2012 оны �?хний улиралд 68 хувиар ө�?ч бай�?ан бол �?ц�?ийн улиралд
16.3 хувь болж н�?л�?�?д �?аар�?ан нь дотоодын хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааг �?үүлийн үед их�?�?р д�?мжиж
бай�?ан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал бага�?�?антай холбоотой юм. Хөрөнгө оруулалт
буурахтай з�?р�?гц�?�?д машин, тоног төхөөрөмжийн импорт 2012 оны �?үүлийн хага�?т огцом хумигдаж,
дөрөвдүг�?�?р улиралд бүр �?өрөг ө�?өлтт�?й гар�?ан.

Болов�?руулах �?албарын үйлдв�?рл�?л хурдацтай ө�?ч байгаа х�?дий ч нүүр�?ний олборлолт буурч
байгаагаа�? аж үйлдв�?рийн �?албарын үйлдв�?рл�?лийн ө�?өлт 2013 оны �?хний улиралд �?аарч байна . �?ж
үйлдв�?рийн �?албарын үйлдв�?рл�?лийн ө�?өлт н�?гдүг�?�?р �?ард өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 16 хувьтай
бай�?ан бол 3-р �?ард хоёр хувьтай болж, гурван �?ар дараалан буурлаа. �?ж үйлдв�?рийн �?албарын үйлдв�?рл�?л
хумигдаж байгаагийн гол шалтгаан нь нүүр�?ний олборлолт буурч байгаа �?вдал юм. �?�?гдүг�?�?р �?ард өмнөх
оны мөн үет�?й харьцуулахад 23.9 хувийн ө�?өлтт�?й бай�?ан нүүр�? олборлолт гуравдугаар �?ард 32.2 хувийн
уналттай гарч, нүүр�?ний нийт олборлолт �?хний улиралд өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 9.2 хувиар
бага�?ч�?�?. Харин болов�?руулах �?албарын үйлдв�?рл�?л �?рчимт�?й �?вагдаж, �?хний улиралд өмнөх оны мөн үет�?й
харьцуулахад 32 хувиар ө�?�?өн. Оёмол, н�?хм�?л, �?үлжм�?л бараа, резин, хуванцар бүт�?�?гд�?хүүн, арь�? ширний
үйлдв�?рл�?л хурдацтай н�?м�?гд�?ж байна. Х�?рв�?�? нүүр�? олборлолт удаан хугацаанд �?�?рг�?ж чадахгүй бол аж
үйлдв�?рийн �?албарын гүйц�?тг�?л �?н�? онд тааруу гарах төлөвт�?й байна. Үүний з�?р�?гц�?�? Б�?Х�?У -ын �?дийн
за�?аг �?хний улирлын байдлаар бууралттай гар�?ан нь онцгойлон нөлөөлж болзошгүй юм.




1
 Ирг�?н бүрт олго�?он хувь хишиг нь н�?г �?а�? төгрөг бай�?ан бөгөөд үүнийг �?ар бүр 21 м�?нган төгрөгөөр хувааж олго�?он.
Мөн их д�?�?д �?ургуулийн оюутнууд �?ар бүр 70 м�?нган төгрөгийн амьжиргааны т�?тг�?л�?г авч байна. УИХ -аа�? 2011 онд
батал�?ан 30-р тогтоолын дагуу За�?гийн газар 300 т�?рбум төгрөгийн бонд гаргаж, ЖДҮ-үүд�?д хөнгөлөлтт�?й з�?�?л олго�?он.

                                                                                                                 8
                                                                 Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


Д�?Б-ий бодит ө�?өлт �?аарч�?ан ч хоёр оронтой тоогоор      Хөдөө аж ахуй, барилгын �?албар ө�?өлтийг хоёр оронтой
ил�?рхийл�?гд�?�?н х�?в�?�?р байна.                            тоогоор ил�?рхийл�?х түлх�?ц бол�?он бол харин уул
                                                        уурхайн �?албарын ө�?өлт дунд з�?р�?г байв.
График 1: Д�?Б-ий бодит ө�?өлт (жилийн, хувь)
                                                        График 2: Д�?Б-ий ө�?өлтийн задаргаа, �?албараар (н�?гж
                                                                              хувь)
                                                                     Х�?�?                                  Уул уурхай
                                                                     Бу�?ад үйлчилг�?�?                      Болов�?руулах
                                                                     Барилга                              Бөөний/жижигл�?н худалдаа
                                                                     Э/хүч, Х/холбоо, бу�?ад               Т�?�?в�?р
                                                                     Д�?Б




Хөрөнгө оруулалтын ө�?өлт �?аар�?ан ч х�?р�?гл�?�? н�?м�?гд�?�?н   Болов�?руулах �?албарын үйлдв�?рл�?л ө�?ч байгаа х�?дий ч
нь �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг 2012 онд д�?мжив.              нүүр�?ний �?к�?порт буур�?наа�? аж үйлдв�?рийн �?албарын
                                                        үйлдв�?рл�?л 2013 онд �?аарч байна.
График 3: Эдийн за�?гийн ө�?өлт д�?хь х�?р�?гл�?�?, хөрөнгө
оруулалтын задаргаа (н�?г хувь)                          График 4: �?ж үйлдв�?рийн �?албарын үйлдв�?рл�?л, 2005
            Ц�?в�?р �?к�?порт                               оны тогтмол үн�?�?р (3 �?арын гул�?мал нийлб�?р, хувь)
            ҮХ нийт хуримтлал
                                                                                   Уул уурхай, олборлох             �?ж үйлдв�?р
            Эц�?ийн х�?р�?гл�?�?
                                                                                   Болов�?руулах                     Эрчим хүч, дулаан, у�?
            Д�?Б




Эх �?урвалж: ҮСХ, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.

Д�?лхийн Банк өөрийн гарга�?ан Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн ө�?өлтийн �?уурь тө�?өөллийг 2013 онд 13
хувь болгож өөрчил�?өн нь д�?лхийн х�?мж�?�?нд хамгийн өндөр үзүүл�?лтүүдийн н�?г х�?в�?�?р байна. Г�?хд�?�?
�?дийн за�?гийн ө�?өлтийн гол хүчин зүйлүүдийн хувьд тодорхойгүй байдал н�?л�?�?д давамгайлж байгаа
учраа�? цаашдын төлөв байдлыг маш их тогтворгүй болгож байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын
орох ур�?гал, нүүр�?ний �?к�?порт �?үүлийн үед бага�?�?ан, Б�?Х�?У -ын �?дийн за�?гийн �?�?рг�?лт удаан �?вагдаж
байгаа тул тө�?өөллийг өөрчил�?өн. Б�?Х�?У-ын �?дийн за�?гийн ө�?өлт өнгөр�?өн оны дөрөвдүг�?�?р улиралд 7.9
хувьтай бай�?ан бол �?н�? оны �?хний улиралд 7.7 хувь болж �?аар�?ан. Иймд Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн
ө�?өлтийн �?н�? оны төлөв байдал дараах хүчин зүйлүүдийн хувьд бий бол�?он байгаа тодорхой бу�? байдал
х�?рх�?н өрнөхөө�? их�?�?х�?н хамаарах болно. Үүнд:

   ОТ тө�?лийн олборлолт, борлуулалт . Уг тө�?лийн з�?�?, алтны олборлолт төлөвлөгөөний дагуу
    хоёрдугаар улиралд �?х�?лж чадвал �?рд�?�?ийн үйлдв�?рл�?л 2013 онд 30 -40 хувьд хүрч ө�?өх болно. ОТ
    уурхайн олборлолт аажмаар н�?м�?гд�?ж, 2021 оны үед бүр�?н хүчин чадалдаа хүр�?х тул тө�?лийн �?дийн
    за�?гийн ө�?өлтөнд оруулах хувь н�?м�?р дунд болон урт хугацаанд улам бүр н�?м�?гд�?х болно . Д�?лхийн


                                                                                                                                        9
                                                                   Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

    Банкны гарга�?ан �?уурь тө�?өөлөлд ОТ уурхайн олборлолт төлөвлөгөөний дагуу �?вагдана г�?ж тооц�?он.
    Г�?вч уурхайн олборлолт �?мар н�?г�?н байдлаар хойшлох буюу та�?алдах нь 2013 он болон түүн�?�?�? хойшхи
    хугацааны �?дийн за�?гийн ө�?өлтөнд �?өргөөр нөлөөлөх болно .

   �?үүр�? олборлолт өмнөх х�?мж�?�?нд�?�? очиж �?�?рг�?х. Б�?Х�?У-ын �?дийн за�?гийн ө�?өлтийн хурдац ойрын
    үед буцаж н�?м�?гдв�?л нүүр�? олборлолт 2012 оны буур�?ан х�?мж�?�?н�?�?�?�?�? аажмаар ө�?ч, өмнөх түвшинд�?�?
    �?рг�?н очих боломжтой. Г�?хд�?�? нүүр�? олборлолт буур�?ан, Б�?Х�?У -ын �?дийн за�?гийн ө�?өлт н�?гдүг�?�?р
    улиралд тооцоолж бай�?наа�? доогуур гар�?ан тул нүүр�? олборлолт, �?к�?порт х�?з�?�?, �?мар хурдацаар �?�?рг�?�?х
    нь тодорхой бу�? х�?в�?�?р байгаа бөгөөд �?н�? нь �?дийн за�?гийн төлөв байдлыг доош нь чангаах �?р�?д�?л болж
    байна.

   Ул�?ын хөрөнгө оруулалтын тө�?өл, арга х�?мж�?�? шин�?�?р н�?мж х�?р�?гжүүл�?х. Чинги�? бондын 1.5
    т�?рбум ам. долларын хөрөнгийг ашиглан хөрөнгө оруулалтын тоомоохон тө�?лүүд х�?р�?гжүүл�?х�?�?р
    төлөвлөж байна. Д�?Б-ий 12 хувьтай т�?нц�?х бондын хөрөнгийг ашиглаж �?х�?л�?�?н�?�?р �?дийн за�?агт
    томоохон үр дагавар авчирна. Бондын хөрөнгөөр �?анхүүжүүл�?х�?�?р төлөвлөж буй хөрөнгө оруулалтын
    томоохон тө�?лүүдийн тухайд төлөвлөлт хийж, техник �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?лийг үн�?л�?х�?д хугацаа
    шаардлагатай тул хөрөнгийн н�?л�?�?д х�?�?гийг �?н�? ондоо багтааж зарцуулж амжихгүй болов уу . Тө�?лийн
    техник �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?лийг тогтоолгүйг�?�?р томоохон хөрөнгө оруулалтын тө�?лийн хөрөнгийн
    их�?нх х�?�?гийг �?хний шатанд зарцуулах, �?дийн за�?гийн шинг�?�?х хүчин чадал х�?згаарлагмал байгаа нь
    тө�?лийн �?дийн за�?гийн ө�?өлтөнд үзүүл�?х �?ер�?г үр нөлөөг х�?згаарлаад зог�?охгүй �?дийн за�?агт х�?т
    халалтын дарамтыг бий болгоно.


Инфл�?ци

Инфл�?ци 2012 он гар�?аар буурах хандлага ажиглагдаж байна. 2012 оны туршид хоёр оронтой тоогоор
ил�?рхийл�?гд�?ж бай�?ан үнийн ө�?өлт гуравдугаар �?ард өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад н�?г оронтой
тоонд ор�?он (График 5). 2012 оны 12-р �?ард ул�?ын ХҮИ-ийн жилийн ө�?өлт 14.0 хувьтай гарч,
Монголбанкнаа�? тогтоо�?он зорилтот түвшин болох н�?г оронтой тооноо�? давж гар�?ан. 2013 он гар�?аар
инфл�?ци буурч, хоёрдугаар �?ард өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 11.3 хувь, гуравдугаар �?ард 9.8 хувь
бол�?он. Сүүлийн �?ард инфл�?ци ийнхүү буур�?ан нь мах, махан бүт�?�?гд�?хүүний үнийн ө�?өлт н�?л�?�?д
�?аар�?антай холбоотой байлаа. Хүн�?, �?рчим хүч г�?�?�?н өөрчлөлт ихт�?й үнийг ха�?ч тооц�?он �?уурь инфл�?ци
н�?гдүг�?�?р �?ард 10.5 хувь бай�?ан бол гуравдугаар �?ард 9.6 хувьд болж буур�?ан.

Хүн�?ний үнийн инфл�?ци өнгөр�?өн онд 30 гаруй хувьтай бай�?ан бол 2013 оны 3 -р �?ард өмнөх оны мөн
үет�?й харьцуулахад 9.5 хувь болж �?аар�?ан. Хүн�?ний үнийн инфл�?ци2 2012 оны �?ц�?�?т 32.5 хувьд хүрч,
үнийн нийт ө�?өлтийн гуравны н�?гийг бүрдүүл�?н, өнгөр�?өн оны инфл�?цийн ерөнхий үзүүл�?лтийг д�?�?ш
хөтөл�?өн гол хүчин зүйл бай�?ан (График 6). Өнгөр�?өн онд махны нийлүүл�?лт хом�?дож, махны үн�? ө�?�?өний
улмаа�? хүн�?ний инфл�?ци огцом хөөрөгд�?өн. �?оо�?, ноолуурын урамшуулал, ирг�?н бүрт б�?лн�?�?р олго�?он хувь
хишгийн ачаар малчдын гар д�?�?р б�?л�?н мөнгө хангалттай байх болж, мал н�?длаж мах болгож зарах х�?р�?гц�?�?
�?онирхол нь буур�?наар, махны нийлүүл�?лт хом�?до�?он . 2013 он гар�?аар мах, махан бүт�?�?гд�?хүүний үн�?
н�?л�?�?д буурч, үнийн ө�?өлт н�?гдүг�?�?р �?ард өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 28.8 хувьтай бай�?ан бол
гуравдугаар �?ард 10.1 хувьтай бол�?он. Өнгөр�?өн оны 11-р �?араа�? х�?р�?гжүүлж �?х�?л�?�?н Үнийг
тогтоворжуулах хөтөлбөрийн хүр�?�?нд махны нөөц бүрдүүл�?лт н�?м�?гд�?�?н нь �?н�?хүү бууралтанд тодорхой
х�?мж�?�?г�?�?р нөлөөл�?өн. Г�?хд�?�? мах, махан бүт�?�?гд�?хүүний үн�? 2012 оны �?үүл�?�?�? хойш 2013 оны гуравдугаар

2
 ҮСХ-ноо�? гарга�?ан ХҮИ-ийн албан ё�?ны м�?д�?�?нд �?рхим хүч, шатахууны үнийг хүн�?ний үнийн бүл�?гт хамруул�?ан
байгаа. Эн�?хүү �?дийн за�?гийн тоймд ашигла�?ан хүн�?ний үнийн бүл�?гт мах, �?үү, �?үүн бүт�?�?гд�?хүүнийг оруулж тооц�?он
бөгөөд �?рчим хүч, шатахуун д�?�?р �?алангид �?удалгаа хий�?�?н болно .

                                                                                                              10
                                                                         Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

�?ар дуу�?талх хугацаанд 16 хувиар ө�?�?өн тул өмнөх оны мөн үет�?й харьцуул�?ан инфл�?цийн буурах хандлагыг
болгоомжтой хүл�?�?ж авах учиртай.

Эрчим хүч, түлш шатахууны үнийн инфл�?ци 2013 оны �?хний улиралд харьцангуй а�?дуу байв. 2012
онд �?рчим хүч, шатахууны инфл�?ци өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад тогтвортой буурч, н�?гдүг�?�?р �?ард
24.5 хувьтай бай�?ан бол 12-р �?ард 5.3 хувь бол�?он. За�?гийн газраа�? х�?д х�?д�?н удаа интервенци хий�?ний
ачаар шатахууны үн�? 2012 оны хоёр болон дөрөвдүг�?�?р �?аруудад ту�? ту�? буур�?ан боловч ОХУ-аа�?
импортлох шатахууны хилийн үн�? н�?м�?гд�?�?ний улмаа�? шатахууны үн�? 2012 оны дөрөвдүг�?�?р улирлын
түвшинд �?рг�?ж оч�?он. 2013 он гар�?аар �?рчим хүч, шатахууны үн�? харьцангуй тогтвортой байж, гуравдугаар
�?ард өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 5.8 хувийн ө�?өлтт�?й гар�?ан. Т�?�?врийн шатахууны үн�? өнгөр�?өн
арван хоёрдугаар �?арын түвшинд х�?в�?�?р байна.

Инфл�?ци 2012 онд бага з�?р�?г �?аарах төлөвт�?й байгаа х�?дий ч тө�?вийн т�?л�?лт үрг�?лжилж, мөнгөний
бодлого �?а�?хнаа�? богино хугацааны з�?�?лийн хүүг бууруулах замаар �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг д�?мжих
чигл�?лт�?й бол�?он тул дөнгөж 10 хувийг дав�?ан түвшинд байхаар байна. Монголбанк мөнгөний
бодлогын байр �?ууриа �?а�?хнаа�? �?улруул�?ны з�?р�?гц�?�? тө�?вийн орлогоо�? хол дав�?ан зарлага �?анхүүжилт,
тө�?вөө�? гадуурх �?анхүүжилт�?�?р дамжин тө�?вөө�? �?дийн за�?агт оруулах д�?мжл�?г үрг�?лжл�?х учраа�? �?р�?лтийн
талын дарамт н�?мж хуримтлагдан, инфл�?цийг хөөрөгдөх хүчин зүйл байх төлөвт�?й байна . Өнгөр�?өн оны 10-
р �?араа�? хойш х�?р�?гжиж байгаа Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүр�?�?нд за�?гийн газраа�? хийж байгаа
интервенцийн үр нөлөө аажмаар бий болж чадвал мах, шатахууны нийлүүл�?лтийн талын дарамт зарим
талаар арилж магадгүй. Г�?хд�?�? уг хөтөлбөр �?мар бодит үр нөлөөт�?й байхыг он дуу�?тал харах х�?р�?гт�?й байна.
Өнгөр�?өн арванн�?гдүг�?�?р �?араа�? 2013 оны 3-р �?ар хүрт�?лх хугацаанд шатахууны үн�? ганц удаа 12-р �?ард 6
хувиар ө�?ч, үүн�?�?�? хойш өөрчлөгдөөгүй. Мах, махан бүт�?�?гд�?хүүний үн�? өнгөр�?өн арванн�?гдүг�?�?р �?араа�?
хойш 16 хувиар ө�?�?өн. Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрийн тухайд х�?д х�?д�?н а�?уудал �?анаа зовоож байгаа.
Тухайбал, хөтөлбөрийн үр нөлөөт�?й байдал, төв банк тө�?өвт�?й адилтгах үйл ажиллагаанд оролцож байгаа
�?вдал з�?р�?г болно. (Эн�? талаар Шигтг�?�? 1-т д�?лг�?р�?нгүй өгүүл�?в.)



2013 он гар�?аар инфл�?ци н�?л�?�?д �?аарч, 3-р �?ард н�?г                 2012 онд инфл�?цийг хөөрөгд�?өн гол хүчин зүйл нь
оронтой тоонд орлоо.                                               махны үнийн ө�?өлт бай�?ан бөгөөд 2013 оны н�?гдүг�?�?р
                                                                   улиралд ө�?өлт �?аар�?ан.
 График 5: Улаанбаатар хотын х�?р�?гл�?�?ний үн�? (хувь,
                жилийн өөрчлөлт)                                   График 6: Хүн�?ний инфл�?цийн үнд�?�?н хүчин зүйл
                                 Эрчим хүч, түлш                              (хувь, жилийн өөрчлөлт)
                                 Мах, �?үү, �?үүн бүт.                           �?ийт хүн�?
                                 Талх, гурил будаа
                                                                               Мах, махан бүт�?�?гд�?хүүн
                                 Бу�?ад хүн�?
                                 Суурь инфл�?ци (хүн�?, ЭХ ха�?аад)               Талх, гурил будаа
                                 ХҮИ-ийн инфл�?ци




Эх �?урвалж: ҮСХ, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.




                                                                                                                   11
                                                            Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


Шигтг�?�? 1: Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр

Монгол ул�?ын За�?гийн газар, Монголбанк “Гол н�?рийн бараа, бүт�?�?гд�?хүүний үнийг тогтворжуулах�? дунд
хугацааны хөтөлбөрийг хамтран х�?р�?гжүүл�?х харилцан ойлголцлолын �?анамж бичгийг 2012 оны 10 -р �?ард
байгуул�?ан. Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр нь дөрвөн д�?д хөтөлбөрүүд�?�?�? бүрд�?ж байна. Үүнд: 1) хүн�?ний
гол н�?рийн бараа, бүт�?�?гд�?хүүний үнийг тогтворжуулах; 2) шатахууны жижигл�?н худалдааны үнийг
тогтворжуулах; 3) өргөн х�?р�?гл�?�?ний импортын бараа, бүт�?�?гд�?хүүний өртгийг бууруулах ; 4) барилгын
�?албарыг д�?мжих, улмаар орон �?ууцны үнийг тогтворжуулах. Хөтөлбөрийн нийт өртөг 720 т�?рбум төгрөг
болох тооцоо бий. Хөтөлбөрийн үнд�?�?н зорилго д�?�?рх дөрвөн чигл�?лд нийлүүл�?лтийн талын �?аад
б�?рхш�?�?лийг шийдв�?рл�?х�?д оршиж байна. 2013 оны 2-р �?арын байдлаар нийт 229.6 т�?рбум төгрөгийн
з�?�?лийн шугамыг оролцогч банкуудаар дамжуулан дотоодын шатахуун импортлогчид, мах болов�?руулах,
гурил үйлдв�?рл�?х �?албарт н�?�?ж ашиглуулаад байна.

   Түлш шатахууны үнийг тогтворжуулах арга х�?мж�?�?нүүд шатахууны жижигл�?н худалдааны үнийг
    тогтворжуулахад чигл�?�?�?н. 2012 оны 10-р �?араа�? хойш 105.3 т�?рбум төгрөгийн з�?�?лийн шугамыг
    жилийн 3.8 хувийн хүүт�?йг�?�?р н�?�?ж, түлш шатахуун импортлогч 11 компаниудад ашиглуул�?ан. Эдг�?�?р
    арга х�?мж�?�?ний зорилго нь тааламжтай нөхцөлт�?й �?анхүүжилтийг арилжааны банкуудаар дамжуулан
    шатахууны жижигл�?н худалдааны үнийг бөөний үнийн өөрчлөлтөө�? хамааралгүй болгоход оршиж
    байна. Үүний з�?р�?гц�?�?, За�?гийн газар Б�?Х�?У болон Б�?СУ-тай шатахуун импортлох тухай г�?р�?�?
    х�?л�?лц�?�?р байгуулж, түлш шатахууны импортын гарцыг шин�?�?р бий болго�?он. Хөтөлбөр х�?р�?гжиж
    �?х�?л�?н�?�?�? хойш 20 м�?нган тонн шатахуун импортлоод байна . Монгол ул�?ын түлш шатахууны
    х�?р�?гл�?�?ний 90 орчим хувийг одоогоор ОХУ-аа�? импортлон хангаж байна.

   Үнийг тогтворжуулах х�?төлбөрийн хоёр дахь бүр�?лд�?хүүн нь т�?�?врийн �?аад б�?рхш�?�?лийг арилгах
    замаар өргөн х�?р�?гл�?�?ний импортын бараа бүт�?�?гд�?хүүний өртгийг бууруулахад чигл�?ж байна . Эн�?
    хүр�?�?нд ту�?гай зориулалтын вагон ашиглах, төмөр замын үйлчилг�?�?г �?айжруулах, ачих буулгах х�?�?гийн
    ажлыг оновчтой зохион байгуулах, “хаалганаа�? хаалганд�? үйлчилг�?�? н�?втрүүл�?х, өндөр ачаалалтай,
    т�?мд�?гл�?лт ба�?рын үе�?р н�?м�?лт вагон гаргаж, төмөр замын т�?�?врийг н�?мж зохион байгуулах з�?р�?г арга
    х�?мж�?�?нүүд х�?р�?гжиж байна.

   Гурав дахь д�?д хөтөлбөр нь мах, гурилын үнийг тогтворжуулахад чигл�?ж байна. ХҮИ-ийн нийт �?аг�?ны
    20 орчим хувь, хүн�?ний ХҮИ-ийн �?аг�?ны 60 гаруй хувийг �?н�? хоёр бүт�?�?гд�?хүүн �?з�?лд�?г. Эн�? хүр�?�?нд
    мах, гурилын нөөц бүрдүүл�?лтийг �?айжруулахад анхаарч ажиллан, 122 т�?рбум төгрөгийн 3.8 хувийн
    хүүт�?й з�?�?лийг мах, гурилын үйлдв�?рүүд�?д олго�?он. Барилга, орон �?ууцны �?албарт чигл�?�?�?н д�?д
    хөтөлбөр 2013 оны 2-р �?арын байдлаар хараахан х�?р�?гжиж �?хл�?�?гүй байна.

Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрийн х�?р�?гжилт �?хний үе шатанд байгаа учраа�? бодит үр дүн он дуу�?тал гарах
х�?дий ч хөтөлбөрийн зарим арга х�?мж�?�?нүүдийн хүр�?�?нд нийлүүл�?гчд�?д н�?м�?лт з�?�?л олгож, нөөцийн х�?мж�?�?
н�?м�?гд�?�?н нь шууд нөлөөлж, тодорхой бараа бүт�?�?гд�?хүүний үнийг бууруулах боломжтой байж болно .
Г�?хд�?�? дараах а�?уудлууд �?анаа зовоо�?он х�?в�?�?р байгаа тул �?рх бүхий байгууллагууд �?дг�?�?рт анхаарлаа
�?айтар хандуулах х�?р�?гт�?й байна. Үүнд:


   Хөтөлбөрийн хүр�?�?нд төв банк мөн чанартаа за�?гийн газрын х�?р�?гжүүл�?х учиртай нийлүүл�?лтийн талын
    арга х�?мж�?�?нд шууд оролцож байна. Монголбанкнаа�? арилжааны банкуудад олгож буй з�?�?лийг оны
    �?х�?�?р дотоодын зах д�?�?р За�?гийн газрын бонд гаргах замаар нөхөн �?анхүүжүүл�?х�?�?р төлөвлө�?өн бай�?ан.
    Төв банкны оролцоотойгоор х�?р�?гжиж буй �?н�?хүү хөтөлбөрийн тухайд төв банк х�?з�?�? хөтөлбөрийн
    х�?р�?гжилт�?�?�? гарахыг тодорхой зааж, хөтөлбөрийн өртгийг н�?гд�?�?н тө�?өвт �?уулгаж өгөх шаардлагатай
    байна.

   Хөтөлбөр х�?р�?гжүүл�?н�?�?р бүтцийн �?аад б�?рхш�?�?лийг шийдв�?рл�?хийг зорьж байгаа х�?дий ч хөтөлбөрийн
    хүр�?�?нд �?дийн за�?агт �?уурь мөнгө шин�?�?р орж байна. Бодлогын арга х�?мж�?�?ний үр дүнд нийлүүл�?лтийн
    х�?згаарлалтууд бага�?аж, нийлүүл�?лтийн тал д�?�?р авч буй арга х�?мж�?�?нүүдийн үр нөлөө дунд болон урт
    хугацаанд харагдаж �?х�?лн�?. Иймд хөтөлбөрийн зорилтот үр өгөөж илүү урт хугацаанд гарах тул

                                                                                                   12
                                                                          Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

    хөтөлбөрийн хүр�?�?нд хийгд�?ж буй мөнгөний нийлүүл�?лт инфл�?ци д�?�?рх �?р�?лтийн талын дарамтыг
    ойрын хугацаанд н�?мж болзошгүй. Хөтөлбөрийн хугацаанд мөнгөний �?терилизацийг зохих байдлаар
    хийхийн з�?р�?гц�?�? цаашид инфл�?цид үзүүл�?х нөлөөллийг хатуу х�?нах нь зүйт�?й .

   Хөтөлбөрийн хүр�?�?нд түлш шатахууны б�?лтг�?н нийлүүл�?гчд�?д татаа�? олгох замаар шатахууны
    жижигл�?н худалдааны үнийг тогтворжуулах зорилготой. Инг�?�?н�?�?р үн�? ө�?�?өн ч г�?�?�?н түлш шатахууны
    х�?т их �?р�?лт хуримтлагдана. Хөтөлбөр төлөвлөгөөний дагуу гурван жилийн хугацаанд х�?р�?гжиж
    дуу�?ахад шатахууны хангагдаагүй �?р�?лт дахин үнийн дарамт учруулахаа�? гадна нийлүүл�?лтий талын
    хүчин зүйлүүд х�?налтаа�? гадуур байна. Х�?рв�?�? гурван жилийн дараа за�?гийн газар шатахууны үнийг
    тогтвортой байлгах үүдн�?�?�? хөтөлбөрийг үрг�?лжлүүл�?н х�?р�?гжүүл�?х�?�?р шийдв�?рл�?�?�?н тохиолдолд
    тө�?өв д�?�?р томоохон дарамт үү�?ч болзошгүй юм.
Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд.

�?�?гд�?�?н тө�?вийн үр дүнгийн гүйц�?тг�?л, төлөв байдал

�?�?гд�?�?н тө�?вийн т�?нц�?л 2012 н�?л�?�?д доройтож, Д�?Б-ий 8.4 хувьтай т�?нц�?х х�?мж�?�?ний алдагдалтай
гар�?ан нь �?үүлийн 13 жилийн хугацаанд хамгийн өндөр үзүүл�?лт болов (График 7). 2008-2009 оны
�?анхүү �?дийн за�?гийн х�?мралын үе�?р хүрт�?л н�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдал Д�?Б -ий дөнгөж 5 хувьтай т�?нц�?ж
бай�?ан. Тө�?вийн т�?нц�?л өнгөр�?өн онд ийнхүү их х�?мж�?�?г�?�?р доройт�?он нь орлогын төлөвлөгөөг х�?т өндөр
тооцож, зарлага �?анхүүжилтийг х�?мж�?�?гүй их�?�?р төлөвлө�?өнт�?й шууд холбоотой юм. 2012 оны тө�?өвт
е�?дүг�?�?р �?ард хоёр дахь тодотголыг хийхд�?�? орлогын төлөвлөгөөг бага�?гахыг оролд�?он боловч 2012 оны
гүйц�?тг�?л�?�?р н�?гд�?�?н тө�?вийн орлого, ту�?ламжийн дүн төлөвлөгөөнөө�? 12.1 хувиар та�?ар�?ан. Орлогын
төлөвлөгөө ийнхүү их�?�?р та�?ар�?ныг �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?л д�?�?р урьдчилан тооцоолох боломжгүй
�?авалгаа үү�?�?�?н, мөн Сангийн �?амны орлогын тө�?өөлөл гаргах чадавхи �?ул х�?в�?�?р байгаатай зарим талаар
холбож болно. Г�?вч н�?гд�?�?н тө�?вийн тө�?лийг УИХ д�?�?р х�?л�?лц�?х үе�?р н�?м�?лт зарлагыг �?анхүүжүүл�?х
зорилгоор �?дийн за�?гийн хувьд үнд�?�?л�?лгүй тооцоо �?удалгааг ашиглан орлогын тооцоог ө�?гөж тавих
хандлага давамгайлдаг тул тө�?вийн орлого х�?т өндөр төлөвлөгддөг. Ийнхүү х�?т өөдрөг тооцоо �?удалгаан
д�?�?р үнд�?�?л�?ж тө�?вийн орлогын төлөвлөгөөг гаргадагаа�? орлого их�?�?р та�?рах нөхцөл бүрдд�?г. Тө�?вийн
төлөвлөгөөг үн�?мшилт�?й болгох үүдн�?�?�? орлогын төлөвлөгөөнд ашигладаг �?уурь нөхцлийг бууруулж
тооцон, илүү үнд�?�?л�?лт�?й, бодитой тооцоо гаргадаг болох х�?р�?гт�?й байна .

�?ийт орлого, ту�?ламжийн дүн 2012 онд дөнгөж 10.8 хувиар ө�?ч, 2011 оны 43 хувийн ө�?өлтөө�? �?р�?
бага�?аж, 26 хувийн ө�?өлтийн төлөвлөгөөгөөнөө�? хол та�?ар�?ан (График 8). Бодит дүнг�?�?р тө�?вийн орлого
өмнөх онтой харьцуулахад 6.7 хувиар буур�?ан. �?үүр�?ний �?к�?порт бага�?�?анаа�? �?рд�?�?ийн орлого �?р�? буур�?ан
нь тө�?вийн орлогын ө�?өлт муу гарах үнд�?�?н шалтгаан байлаа. Эн�? нь тө�?вийн тогтвортой байдал маш их
�?авалгаатай, урьдчилан тооцох боломжгүй �?рд�?�?ийн орлогоо�? улам их�?�?р хамаарах бол�?ныг тод харуулж
байна.

   2012 оны �?үүлийн хага�?т нүүр�?ний гадаад �?р�?лт бага�?ч, �?рд�?�?ийн нийт орлого 3 өнгөр�?өн онд 1.3 их
    на�?д төгрөг бай�?ан бол 35.6 хувиар буурч, 800 т�?рбум төгрөг бол�?он. �?ийт �?к�?портын 40 гаруй
    хувийг бүрдүүлд�?г нүүр�?ний �?к�?порт 2012 онд 15 хувиар уна�?ан . Эрд�?�?ийн �?к�?порт буур�?анаар тө�?өвт
    төвлөрөх �?рд�?�?ийн орлого ч бага�?�?ан. Уул уурхайн �?албарын ашгийн татварын орлого 50 хувь, нөөц
    ашигла�?ны төлбөр 46.4 хувь, гаалийн татварын орлого 62.6 хувиар ту�? ту�? бага�?�?ан. Инг�?�?н�?�?р 2011 онд
    28.2 хувьтай бай�?ан �?рд�?�?ийн орлогын тө�?вийн нийт орлогод �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 2012 онд 16.4 хувь болж
    буур�?ан (График 9).




3
 Эрд�?�?ийн орлогод н�?гд�?�?н тө�?вийн үр дүнгийн тайланд ту�?ганы дагуу уул уурхайн компанийн ашгийн татвар, нөөц ашигла�?ны
төлбөр, ногдол ашиг, гаалийн татварыг оруулж тооц�?он.

                                                                                                                         13
                                                                              Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

      Эрд�?�?ийн бу�? орлого 2012 онд 29.1 хувиар буюу �?рд�?�?ийн бу�? Д�?Б -ий ө�?өлтийн түвшинд ө�?�?өн.
       �?�?рл�?�?�?н орлого, х�?р�?гл�?�? н�?м�?гд�?хийн хир�?�?р хувь хүний орлогын татварын орлого 49 хувиар,
       дотоодын х�?р�?гл�?�?ний �?Ө�?Т 35 хувиар ту�? ту�? н�?м�?гд�?�?н. Г�?хд�?�? ОТ тө�?лийн бүт�?�?н байгуулалтын
       �?хний үе шат х�?р�?гжиж дуу�?ах дөх�?өн тул импортын барааны (голдуу уул уурхайн тоног төхөөрөмж)
       �?Ө�?Т-ын орлогын ө�?өлт 5.6 хувь болж буур�?ан.

�?�?гд�?�?н тө�?вийн ур�?гал зарлага их�?�?р н�?м�?гд�?�?н тул нийт зарлага 2012 онд 22 хувиар ө�?ч, орлогын
ө�?өлтийг хол давав. Тө�?вийн нийт зарлагын Д�?Б-д �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 2009 онд 35 хувь бай�?ан бол 2012
42.5 хувьд хүрч огцом д�?�?шил�?�?н. Тө�?вийн зарлага их�?�?р н�?м�?гд�?�?ний үнд�?�?н шалтгаан нь ур�?гал зарлага
37.6 хувиар үл�?мж ө�?�?өн х�?р�?г байв. Харин ур�?гал зарлага н�?м�?гд�?�?н нь төрийн албан хаагчдын цалин
урамшуулал 49.2 хувь, б�?л�?н мөнгөний шилжүүл�?г 16.8 хувиар ту�? ту�? ө�?�?өнт�?й шууд холбоотой . Хүүгийн
төлбөр 2012 онд гурав гаруй дахин н�?м�?гд�?ж, 126 т�?рбум төгрөгт хүр�?�?н. За�?гийн газрын дотоодын бондын
хүүгийн төлбөр нийт хүүгийн төлбөрийн 62 хувь (78.7 т�?рбум төгрөг)-ийг �?з�?лж бай�?ан бол Хөгжлийн
банкны бондын хүүгийн зардал 2012 онд 24.3 т�?рбум төгрөг байв.

Ур�?гал зарлагын �?анхүүжилт огцом н�?м�?гд�?�?н боловч хөрөнгө оруулалтын зардлын гүйц�?тг�?л н�?л�?�?д
дутуу хийгд�?ж, та�?ар�?ан орлогын их�?нх х�?�?гийг шинг�?�?ж ав�?наа�? гадна ул�?ын хөрөнгө оруулалтын
тө�?өл, арга х�?мж�?�?г гүйц�?тг�?х хүчин чадал х�?згаарлагдмал байгааг харуулж байна. Хөрөнгө
оруулалтын зардал 2012 оны гүйц�?тг�?л�?�?р дөнгөж найман хувиар ө�?ч, төлөвлөгөөнөө�? 20 хувиар дутуу
гүйц�?тг�?гд�?�?н (График 11). Ул�?ын хөрөнгө оруулалтын зардал нь мөн чанартаа үз�?мж�?�?р х�?р�?гжд�?г бөгөөд
өнгөр�?өн онд их х�?мж�?�?г�?�?р дутуу гүйц�?тг�?гд�?�?н нь тө�?вийн орлого та�?рах үед оны дундуур тодотгол хийх
шаардлага улам их үү�?д�?г болох нөхцөл бүрд�?�?нийг илтг�?ж байна . Орлогын төлөвлөгөө та�?ар�?ан х�?дий ч
ур�?гал зарлагын �?анхүүжилт төлөвлөгөөний дагуу хийгд�?�?н. Харин хөрөнгө оруулалтын зардал тө�?вийн
зарлагыг бууруулах шаардлагын их�?нх х�?�?гийг өөртөө шинг�?�?ж, хамгийн хүндийг үүр�?�?н . Мөн түүнчл�?н,
өнгөр�?өн гурван жилийн хугацаанд ул�?ын хөрөнгө оруулалтын зардал үл�?мж н�?м�?гд�?ж 4 , �?рх бүхий
байгууллагын хөрөнгө оруулалтын шахуу тө�?өл, арга х�?мж�?�?г зохих ё�?оор удирдан гүйц�?тг�?х хүчин чадал
х�?згаарлагдмал болж, хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг үр дүнт�?й гүйц�?тг�?х боломж бага�?аж байна . Их
за�?вар, үйлчилг�?�?нд илүү их хөрөнгө хуваарилах �?р�?лт өндөр байгаа х�?дий ч 2012 онд �?анхүүжилтийн �?х
үү�?в�?р дутагдалтай бай�?наа�? их за�?вар, үйлчилг�?�?ний зарлага 5.7 хувиар бага�?�?ан.

2013 онд тө�?вийн төлөв байдал д�?�?рх байдалтай тө�?т�?й байхаар байна; батлагд�?ан тө�?вийн
т�?нцв�?ржүүл�?�?н алдагдал Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд заа�?ан Д�?Б -ий 2 хувийн
х�?згаарт багт�?ан х�?дий ч гүйц�?тг�?л�?�?р 7 хувиа�? давах төлөвт�?й байна. �?�?гд�?�?н тө�?вийн орлогын
төлөвлөгөө х�?т өөдрөг х�?в�?�?р байгаа бөгөөд орлогын гол �?х үү�?в�?рүүд д�?�?р үнд�?�?л�?лгүй тооцоолол хий�?�?н
байгаа. 2013 оны батлагд�?ан тө�?вийн орлогын төлөвлөгөөг гаргахдаа 2012 оны х�?т өндрөөр тооц�?он орлогыг
�?уурь болго�?он. 2012 оны орлогын төлөвлөгөө гүйц�?тг�?л�?�?р 12 хувиар та�?ар�?ан . Орлогын төлөвлөгөөнд
импортын �?Ө�?Т орлого 47 хувь, гаалийн татварын орлого 76 гаруй хувиар ту�? ту�? н�?м�?гд�?х�?�?р тооц�?он нь
2012 оны гүйц�?тг�?лт�?й (5.6 хувь болон 6.3 хувь) харьцуулбал үл�?мж ө�?өлт юм . Мөн түүнчл�?н ОТ тө�?лийн
хөрөнгө оруулагчидтай хий�?�?н г�?р�?�?нд н�?м�?лт өөрчлөлт оруулахаар одоо хийгд�?ж байгаа г�?р�?�?
х�?л�?лц�?�?рийн үр дүнд тө�?өвт 445 т�?рбум төгрөгийн н�?м�?лт �?х үү�?в�?р төвлөрөх учиртай байгаа. Г�?хд�?�? г�?р�?�?
х�?л�?лц�?�?р �?мар үр дүнд хүр�?х нь тодорхойгүй байна. Эн�? бүгд нөхцөл байдлаа�? шалтгаалан н�?гд�?�?н тө�?вийн
орлого батлагд�?ан дүнг�?�?�? 15-20 хувиар та�?рах магадлалтай байна. Д�?лхийн Банк тө�?өөлөл хийхд�?�? тө�?вийн
орлого �?н�? х�?мж�?�?г�?�?р та�?арч, улмаар зарлага �?анхүүжилт төлөвлөгөөнөө�? 5 хувиар дутуу хийгд�?н�? г�?ж
үз�?�?н. Эн�? тохиолдолд н�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдал 2013 онд Д�?Б -ий 6 хувьд хүрч, т�?нцв�?ржүүл�?�?н алдагдал 7
хувиа�? давахаар байна.



4
    Хөрөнгө оруулалтын зардал 2012 онд 2009 оны түвшинг�?�?�? 2.5 дахин ө�?�?өн.

                                                                                                           14
                                                           Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Тө�?вийн төлөв байдал х�?вр�?г байхын хажуугаар Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр болон Хөгжлийн банк
х�?м�?�?х тө�?вийн гадуурх хоёр �?х үү�?в�?р�?�?�? нийгмийн чанартай тө�?лүүд�?д �?анхүүжилт хийгд�?х болно.
Мөн Чинги�? бондын хөрөнгийг зарцуулна. Эдг�?�?р �?х үү�?в�?рийг тө�?өвт ту�?гаж харуулбал тө�?вийн нийт
алдагдал 2013 онд Д�?Б-ий 7 хувьтай т�?нц�?х х�?мж�?�?г�?�?р н�?м�?гд�?ж, 2013 онд 13 орчим хувьд хүр�?х болно.
Хөгжлийн банкнаа�? тө�?вийн гадуур хий�?�?н �?анхүүжилтийг 2012 оны тө�?вийн гүйц�?тг�?лд оруулж тооцвол
н�?гд�?�?н тө�?вийн нийт т�?нц�?л 2012 онд Д�?Б-ий 10.4хувьд хүр�?х байлаа.

      Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр — Монголбанкнаа�? одоогоор түр �?анхүүжүүлж байгаа бөгөөд мөн
       чанартаа тө�?вийн бодлогын арга х�?мж�?�? тул үүнийг аль болох ойрын үед тө�?вийн төлөвлөгөөнд
       ту�?гаж харуулах х�?р�?гт�?й. Хөтөлбөрийн нийт өртөг 720 т�?рбум төгрөг буюу 2013 оны Д�?Б-ий 4
       гаруй хувьтай т�?нц�?х�?�?р байна. 2013 оны 2 -р �?арын байдлаар 230 т�?рбум төгрөгийн �?анхүүжилтийг
       гаргаад байна.

      Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд тогтоо�?он тө�?вийн ту�?гай шаардлаганд хамаарахгүй
       байгаа Хөгжлийн банк х�?м�?�?х 100% төрийн өмчит аж ахуй н�?гж нь хөгжлийн тө�?лийг ул�?аа�?
       �?анхүүжүүл�?х гол х�?р�?г�?�?л болоод байна. Хөгжлийн банкны �?х үү�?в�?рийг За�?гийн газрын ил�?рхий
       баталгаатайгаар бүрдүүл�?ний дотор 2012 онд 580 �?а�? ам. долларыг олон ул�?ын захаа�? бо�?го�?он.
       Хөгжлийн банкнаа�? �?анхүүжүүл�?�?н тө�?лүүдийн их�?нх нь нийгмийн чанартай буюу �?дийн за�?гийн
       үр ашиггүй бай�?ан нь цаашид тө�?вөө�? төлөх хариуцлага үү�?ч болзошгүй, макро�?дийн за�?гийн
       тогтвортой байдалд �?мар нөлөө үзүүл�?х бол г�?�?�?н болгоомжлол төрүүлж байна. 2012 онд Хөгжлийн
       банкнаа�? олго�?он з�?�?лийн бараг тал хувийг буюу 488.2 т�?рбум төгрөгийг орон нутгийн автозам,
       орон �?ууцны з�?�?л г�?х м�?т нийгмийн чанартай тө�?лүүд�?д зарцуулж, дөрвөн жилийн дараа �?рг�?н
       төлөлтийг ул�?ын тө�?вөө�? гаргахаа�? өөр аргагүй байдал үү�?н�?.

      Чинги�? бондын хөрөнгийг ашиглан хөгжлийн томоохон тө�?өл, хөтөлбөрүүд х�?р�?гжүүл�?х�?�?р
       төлөвлөж байна. Бондын хөрөнгийн дөрөвний н�?гийг зарцуулахад л Д�?Б -ий гурав гаруй хувьтай
       т�?нц�?х х�?мж�?�?ний тө�?вийн н�?м�?лт зарлага гарах болно . Үүний з�?р�?гц�?�?, тө�?лийн нийт өртгийн
       зөвхөн гуравны н�?гийг за�?гийн газар хариуцахаар х�?згаарлалт тогтоож, хувийн х�?вшлийн н�?м�?лт
       �?анхүүжилтийг оруулах тул ул�?ын хөрөнгө оруулалтын тө�?лүүдийн макро�?дийн за�?гийн үр нөлөө
       үржүүл�?гд�?х боломжтой юм. За�?гийн газар их х�?мж�?�?ний з�?�?лийг гадаадаа�? хөнгөлөлтт�?й бу�?
       нөхцөлөөр авахдаа Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн зохицуулалтанд хамаарах тө�?вийн
       т�?нц�?лд �?мар нөлөөлөл үзүүл�?х, �?�?в�?л гадаадаа�? бо�?го�?он �?анхүүжилтийг х�?рх�?н ашиглах талаар
       тодорхой төлөвлөгөөгүй бай�?ан нь �?анаа зовоож байна. Бондын хөрөнгөөр �?анхүүжигд�?х хөрөнгө
       оруулалтын тө�?лүүдийг төлөвлөх, техник �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?лийг тооцох з�?р�?гт цаг хугацаатай
       шаардлагатай. �?�?н �?лангу�?а, за�?гийн газрын шууд з�?�?лл�?гийн үр дүнд бондын �?х үү�?в�?рийг
       бо�?го�?он бөгөөд бондын хөрөнгийн зарцуулалтыг тө�?вөө�? гадуур бу�? тө�?вийн бүр�?лд�?хүүн болгож
       ту�?гах нь зүйт�?й.

2013 оны �?хний улиралд тө�?вийн гүйц�?тг�?л гамтай �?вагдаж, тө�?өв ашигтай гар�?ан . �?�?гд�?�?н тө�?вийн
нийт орлого н�?гдүг�?�?р �?араа�? гуравдугаар �?арын хооронд өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 5.8 хувиар
ө�?�?өн. Батлагд�?ан тө�?вийн орлогын жилийн төлөвлөгөө 47 хувиар ө�?өх ё�?тойг харгалзан үзв�?л орлогын
төлөвлөгөөний гүйц�?тг�?л даруухан бай�?ан нь он дуу�?тал тө�?вийн орлого их�?�?х�?н та�?рах магадлалыг
баталгаажуулж байна. Импортын ө�?өлт зог�?ож, импортын �?Ө�?Т, гаалийн татварын орлого хураалт �?хний
улиралд 15.7 хувь, 16.5 хувиар ту�? ту�? буурч, �?ул бай�?наа�? орлогын ө�?өлт зог�?онги бол�?он. Орлого
бүрдүүл�?лт тааруу бай�?ан тул зарлага �?анхүүжилт дутуу хийгд�?�?н; нийт зарлага өнгөр�?өн оны н�?гдүг�?�?р
улирлын гүйц�?тг�?лт�?й харьцуулахад 7.7 хувиар буур�?ан. Тө�?өвт тодотгол хийж, тө�?вийн алдагдалыг
бага�?гах зохих төлөвлөгөөг албажуулж, он дуу�?тгал зарлага �?анхүүжилт огцом н�?м�?гд�?х�?�?�? �?�?ргийлж,
орлогын бодит төлөв байдлыг ту�?гах нь зүйт�?й.



                                                                                                  15
                                                                                          Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм




�?�?гд�?�?н тө�?вийн нийт алдагдал 2012 онд Д�?Б-ий 7 хувьд                              Тө�?вийн бодлого х�?мралын өмнөх үеийнх шиг мөчлөг
хүрч, �?үүлийн 13 жилд байгаагүй өндөр түвшинд очив.                                дага�?ан шинжт�?й болж ирл�?�?.
График 7: �?�?гд�?�?н тө�?вийн т�?нцлийн чиг хандлага (Д�?Б-д                               График 8: Тө�?вийн орлого, зарлагын чиг хандлага
�?зл�?х хувь)                                                                         (12 �?арын гул�?мал нийлб�?р, Д�?Б-д �?зл�?х хувь)

                                                                                                            �?ийт орлого, ту�?ламжийн дүн
                                                                                                            �?ийт зарлага, ц�?в�?р з�?�?л




Эрд�?�?ийн орлого 2012 онд үл�?мж буур�?ан бол �?рд�?�?ийн бу�?                            �?ийт орлого 2012 онд төлөвлөгөөнөө�? 12 хувиар
орлогын гүйц�?тг�?л өндөр байлаа.                                                    та�?ар�?ан байхад 2013 оны орлогын төлөвлөгөө ба�? л
График 9: Эрд�?�? ба�?лгийн орлогын чиг хандлага (Д�?Б-д                               өөдрөг байна.
�?зл�?х хувь)                                                                        График 10: 2012 оны гүйц�?тг�?л, 2013 оны
 40                                      Эрд�?�?ийн
                                        Mineral    орлого,
                                                Revenue  toД�?Б
                                                            GDP-ий харьцаа
                                                                 (%)                   төлөвлөгөөний харьцуулалт (хувь)
                                          (хувь)
                                          Эрд�?�?ийн орлого, нийт орлогын харьцаа     100                                                               90.5
 35                                     Mineral
                                          (хувь)
                                                 Revenu to Total Revenue                         2012
                                        (%)
 30                                                                                 80           2013
                                                                                                                     65.1
 25                                                                                 60    49.2                                        47.3
 20
                                                                                    40
                                                                                                                                                                      28
 15
                                                                                                 14.7                                                          16.1
                                                                                    20
 10                                                                                                                             5.6             6.3
                                                                                                              -4.1
  5                                                                                  0
                                                                                            PIT                  CIT           Import VAT  Excise Tax           Royalty
                                                                                           ХХО�?Т                �?�?�?О�?Т         Импортын �?Ө�?Т Онцгой          �?өөц ашигла�?ны төлбөр
  0                                                                                 -20
      2005    2006     2007    2008    2009     2010     2011     2012


Орлогын үнд�?�?л�?лгүй тооцоон д�?�?р �?уурилан хөрөнгө                                  �?�?гд�?�?н тө�?вийн үр дүнгийн төлөв 2013 онд н�?г их
оруулалтын зарлага 80 хувиар ө�?өх г�?ж байна .                                      �?айжрахгүй.
График 11: Зарлагын өөрчлөлт (хувиар): 2012 он ба 2013 он                          График 12: �?�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдалын тооцоо (Д�?Б-д
                                                                                   �?зл�?х хувь)
                                                                                      2

                                                                                      0
                                                                                                 2010                   2011                 2012              2013
                                                                                     -2

                                                                                     -4

                                                                                     -6                   Батлагд�?ан
                                                                                                        Budget       тө�?вийн төлөвлөгөө
                                                                                                               Projection

                                                                                     -8                   Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн
       Ур�?гал зардал   Цалин          Татаа�? шилжүүл�?г    Хөрөнгийн зардал өлбөр
                                                                                                        WBтооцоо   (орлого та�?рах
                                                                                                            Staff Projection       нөлөөлөл)
                                                                                                                             (Revenue
                                                                                                        shortage effect)
                                                                                    -10                   Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн
                                                                                                        WB  Staff Projection
                                                                                                          тооцоо             (off-budget
                                                                                                                   (тө�?вөө�? гадуурх  зарлага,
                                                                                                          Чинги�?and
                                                                                                        spending       Chinggis
                                                                                                                   бондын       bond use оруулаад)
                                                                                                                            ашиглалтыг
                                                                                    -12
                                                                                                        included)


        Эх �?урвалж: Монгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллага, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.




                                                                                                                                                                      16
                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Шигтг�?�? 2. Монгол ул�?ын Өрийн удирдлагын �?тратеги

Монгол ул�? олон жилийн турш гадаадын хөнгөлөлтт�?й з�?�?лийг авч ашиглаж ир�?�?н . Хөнгөлөлтт�?й з�?�?л нь бага
хүүт�?й, маш урт хугацаатай байдаг тул з�?�?лийн хүү, валютын ханшийн өөрчлөлтийн нөлөөлөл бага байдаг. Эдийн
за�?аг хөгжиж, ийм төрлийн з�?�?лийг авч ашиглах боломж аажмаар үгүй болж, з�?�?лл�?гийг зах з�?�?лийн нөхцөлөөр
авах тохиолдол их�?�?ж байна. Эн�? нь өндөр өртөг, �?р�?д�?лт�?й г�?�?�?н үг боловч өрийн удирдлагын үүдн�?�?�? авч үзв�?л
за�?гийн газар �?анхүүгийн нөхцөлөө өөрөө �?онгох тул үүр�?х �?р�?д�?лийн түвшинг�?�? өөрөө тогтооно г�?�?�?н үг юм .

Дунд хугацааны өрийн удирдлагын �?тратеги г�?д�?г нь за�?гийн газрын өрийн зорилтот бүтц�?д хүр�?хийн тулд
за�?гийн газраа�? х�?р�?гжүүл�?х�?�?р төлөвлөж буй арга х�?мж�?�? бөгөөд за�?гийн газар өртөг, �?р�?д�?лийн хувьд �?мар байр
�?уурьтай байгааг харуулж байдаг. Тухайн ул�?ын �?рх бүхий байгууллагын өрийн удирдлагын зорилтыг үүг�?�?р
дамжуулан х�?р�?гжүүлд�?г. Өөрөөр х�?лб�?л, за�?гийн газрын �?анхүүжилтийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�?, төлбөрийн үүр�?г
хариуцлагыг �?р�?д�?лийн зохи�?той түвшинт�?й у�?лдуулан, байж болох хамгийн бага өртгөөр хангах �?вдал юм.
Өрийн удирдлагын �?тратеги нь өрийн х�?мж�?�?н�?�?�? илүүт�?йг�?�?р өрийн багцын �?р�?д�?лийн түвшинг, тодруулбал,
өрийн үйлчилг�?�?ний өртөгт гарч болох өөрчлөлт, ул�?ын тө�?өвт үзүүл�?х нөлөөллийг удирдахад түлхүү анхаардаг.
Өрийн бүт�?ц нь �?р�?д�?лийн түвшинг тодорхойлно, өөрөөр х�?лб�?л, дотоод гадаадын зах з�?�?л д�?�?р гар�?ан
өөрчлөлтийг дагаад хүүгийн түвшин �?�?в�?л төгрөгийн ханш �?авла�?наа�? тө�?вийн зардал, өрийн х�?мж�?�? �?аж
өөрчлөгдөхийг харуулдаг. Өрийн удирдлагын анхаарлын төвд өрийн бүт�?ц байдаг х�?дий ч өрийн х�?мж�?�?г
тодорхойлогч гол хүчин зүйл нь тө�?вийн бодлого юм.

Монгол ул�?ын За�?гийн газар өнгөр�?өн арван жилийн хугацаанд өрийн удирдлагын чигл�?л�?�?р томоохон ахиц
д�?вшил гарга�?ан. 2012 онд Сангийн �?ам 2012-2014 онуудад баримтлах өрийн удирдлагын �?тратеги болов�?руулж
гарга�?ан. Са�?хнаа�? дотоодын өр н�?м�?гд�?�?н нь за�?гийн газрын үн�?т цаа�?ны зах з�?�?лийг хөгжүүлж, гадаад валютын
ханшийн нөлөөллийг бага�?гах утгаараа нааштай үйл �?вдал мөн. Мөн түүнчл�?н, Тө�?вийн тогтвортой байдлын
тухай хуулинд өр, тө�?вийн алдагдал д�?�?р д�?�?д х�?згаарыг тогтоож өг�?өнөөр өрийн бүт�?ц, х�?мж�?�?г тодорхойлох тул
өрийн удирдлагын �?тратегийн чухал бүр�?лд�?хүүн х�?�?�?г бол�?он.

2012 оны �?үүл�?�?р олон ул�?ын �?анхүүгийн зах д�?�?р бонд арилж�?ан нь гадаадаа�? з�?�?лл�?г авах бодлого, өрийн
удирдлагын ерөнхий �?тратегийн у�?лдаа холбоог �?айжруулах шаардлагатайг харуулж байна . З�?�?лл�?г авах үйл
ажиллагааг Эдийн за�?гийн хөгжлийн �?ам удирдаж �?вуул�?ан бололтой. Г�?т�?л ту�? �?ам Дунд хугацааны өрийн
удирдлагын 2012-2014 онуудын �?тратегид тодорхой хамаарал байхгүй байна.

Зах з�?�?лийн үүдн�?�?�? авч үзв�?л бондыг амжилттай гаргаж чад�?ан х�?дий ч х�?мж�?�?, бүт�?ц нь өрийн өртөг, �?р�?д�?лийн
хүр�?�?г үл�?мж өөрчил�?өн. Жиш�?�?лб�?л, бонд гарга�?наар гадаад өрийн хувь х�?мж�?�? н�?м�?гд�?�?н атал өрийн
удирдлагын �?тратегид заа�?ан зорилт нь гадаад өрийн хувь х�?мж�?�?г бууруулж, дотоод з�?�?лл�?гт түлхүү анхаарч,
за�?гийн газрын үн�?т цаа�?ны дотоодын зах з�?�?лийг хөгжүүл�?х�?д д�?мжл�?г үзүүл�?х�?д оршиж байв. Тө�?вийн
тогтвортой байдлын тухай хуулийн үүдн�?�?�? авч үзв�?л өрийн х�?мж�?�?г н�?м�?гд�?�?н�?�?р өрийн түвшинг хуулинд заа�?ан
х�?згаарт багтаах нь төвөгт�?й а�?уудал болж магадгүй. Өрийн удирдлагын үүдн�?�?�? авч үзв�?л хамгийн чухал нь
өрийн �?р�?д�?лийн түвшин г�?д�?г бол дотоодын мөнгөн т�?мд�?гтийн ханш багахан х�?мж�?�?г�?�?р �?улар�?ан ч тө�?өв д�?�?р
зохих арга х�?мж�?�? аваад ч өрийн х�?згаарыг зөрчихөд хүрг�?ж болзошгүй байдал юм .

Цаашид өрт�?й холбоотой бүхий л шийдв�?рийг олон ул�?ын шилд�?г туршлагад нийцүүл�?н хүл�?�?н зөвшөөрч,
х�?вл�?гд�?�?н байгаа дунд хугацааны өрийн удирдлагын �?тратегийн хүр�?�?нд гаргах х�?р�?гт�?й . У�?лдаа холбоог
тууштай хангах хамгийн үр дүнт�?й арга бол за�?гийн газарт өрийн удирдлагын �?тратегийг болов�?руулж,
х�?р�?гжүүл�?х үүр�?г бүхий н�?гж ажиллуулах �?вдал юм. Ийм н�?гж их�?нхд�?�? Сангийн �?амны бүт�?ц д�?хь газар байдаг.
Хоёр дахь шилд�?г хувилбар нь Сангийн �?ам, Эдийн за�?гийн хөгжлийн �?ам, Монголбанкны төлөөлөл бүхий өрийн
удирдлагын д�?�?д түвшний хороо байгуулах �?вдал юм. Эн�?хүү хороо з�?�?лл�?гийн бүхий л шийдв�?рүүдийг х�?л�?лц�?ж
батлах бөгөөд дунд хугацааны өрийн удирдлагын �?тратегийн х�?р�?гжилтийн талаар жил бүр танилцуулж болно .


Гадаад �?албар

Тө�?вийн зарлага �?анхүүжилт оргилж, дотоод �?р�?лт н�?м�?гд�?ж байгаа �?н�? үед гадаад �?албарын
т�?нцв�?ргүй байдал 2012 онд онд түүх�?нд�?�? байгаагүй өндөр түвшинд хүрч, ур�?гал дан�?ны алдагдал 3.2
т�?рбум ам. доллар болж, Д�?Б-ий 31.3 хувьтай т�?нц�?в (График 13). Гадаад худалдааны алдагдал
түүх�?нд�?�? байгаагүй өндөр түвшинд хүрч, ур�?гал дан�?ны т�?нцв�?р алдагдахад хүрг�?�?�?н. Эк�?порт н�?г жилийн
дотор 9 хувиар буурч, импорт 2.1 хувиар ө�?�?өнөө�? гадаад худалдааны алдагдал 2.4 т�?рбум ам. долларт

                                                                                                          17
                                                            Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

хүр�?�?н. �?�?лал жуулчлал, т�?�?врийн үйлчилг�?�? хумигд�?аны улмаа�? үйлчилг�?�?ний т�?нц�?л 1.2 т�?рбум ам.
долларын алдагдалтай гар�?ан.

Эрд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?портын гол бүт�?�?гд�?хүүнүүд болох нүүр�?, з�?�?ийн �?к�?порт огцом буур�?наа�?
нийт �?к�?порт 9 хувиар буурч, гадаад худалдааны алдагдал 2012 онд маш их�?�?р ө�?�?өн (График 14).
�?үүр�?ний �?к�?портын х�?мж�?�? 1.8 хувь, н�?г тонн нүүр�?ний үн�? 14.7 хувиар ту�? ту�? бага�?�?анаа�? нүүр�?ний
�?к�?порт 2012 оны 12-р �?ард өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 16.3 хувиар буур�?ан . Эрд�?�?ийн гол
бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?порт үл�?мж х�?мж�?�?г�?�?р буур�?ан нь Б�?Х�?У -ын �?р�?лт, н�?н �?лангу�?а өнгөр�?өн оны
�?үүлийн хага�?т �?улар�?антай шууд холбоотой. �?үүр�?, з�?�?ийн �?к�?портын үр дүн тааруу бай�?ан х�?дий ч хоёр
талбайн олборлолт тогтвортой �?вагд�?аны үр дүнд түүхий газрын то�?ны �?к�?порт 33 хувиар н�?м�?гд�?ж, нийт
�?к�?портын 7.7 хувийг бүрдүүл�?в. �?лтны �?к�?порт өмнөх оноо�? 8.4 хувиар ө�?ч, зарим бүт�?�?д�?хүүний үнийн
ө�?өлтийн г�?н�?тийн ашгийн татварыг 2012 оноо�? хүчингүй болго�?он нь зарим талаар н�?м�?р бол�?он . Махан
бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?порт бага бай�?наа�? �?рд�?�?ийн бу�? �?к�?порт 2012 онд 8.4 хувиар буурлаа.

�?ийт импортын ө�?өлт 2012 онд 2.1 хувь болж �?аар�?ан нь өмнөх онд хоёр дахин ө�?ч бай�?антай
харьцуулахад үл�?мж уналт юм. ОТ тө�?лийн бүт�?�?н байгуулалтын ажлын их�?нх х�?�?�?г хийгд�?ж, уул уурхайн
хүнд машин механизмын импорт зог�?онги байдалд ор�?ноо�? импортын ө�?өлт үнд�?�?нд�?�? �?аар�?ан. Машин
механизм, тоног төхөөрөмжийн импортын ө�?өлт өмнөх онтой харьцуулахад �?өрөг утгатай бол�?он бол
т�?�?врийн х�?р�?г�?лийн импорт мөн 15.9 хувиар буур�?ан. Эн�? хоёр төрлийн импорт 2012 онд нийт импортын
43 хувийг �?з�?лж�?�?.

2013 оны �?хний гурван �?арын байдлаар гадаад худалдааны алдагдал их өндөр үзүүл�?лтт�?й байв .
Импортын бууралтын хурдац �?к�?портынхоо�? түрүүлж бай�?ан учраа�? гадаад худалдааны алдагдалыг өмнөх
оны мөн үет�?й харьцуулахад бага�?ч байгаа. �?�?гдүг�?�?р �?араа�? гуравдугаар �?арын хооронд нийт �?к�?порт 7.8
хувиар буур�?ан бол нийт импорт 17.3 хувиар �?аарч�?�? .

      З�?�? болон бу�?ад бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?порт �?�?рг�?х т�?мд�?г бага з�?р�?г ажиглагдаж байгаа боловч
       нүүр�?ний �?к�?порт бага байгаа тул нийт �?к�?портын ө�?өлт �?өрөг утгатай х�?в�?�?р байна . �?ийт
       �?к�?порт 2012 онд уна�?ны үнд�?�?н шалтгаан нь нүүр�?ний �?к�?порт бай�?ан бөгөөд одоогоор тааруухан
       х�?в�?�?р байна. 2013 оны �?хний гурван �?ард нүүр�?ний �?к�?портын үнийн дүн өмнөх оны мөн үет�?й
       харьцуулахад 43 хувиар буурч�?�? (График 15). Харин з�?�?ийн �?к�?порт он гар�?аар бага з�?р�?г ө�?өлтт�?й
       байж, өмнөх оны н�?гдүг�?�?р улиралтай харьцуулахад 5.4 хувиар н�?м�?гд�?�?н байна . За�?гийн газраа�?
       үзүүлж буй д�?мжл�?г н�?м�?гд�?ж, �?рд�?�?ийн бу�? �?к�?порт, �?лангу�?а арь�?ан болон ноо�?он �?дл�?лийн
       �?к�?порт оны �?хн�?�?�? н�?л�?�?д �?рчимт�?й ө�?ч, �?хний гурван �?арын байдлаар хоёр дахин гаруй н�?м�?гд�?�?д
       байна.
      Импортын ө�?өлт �?өрөг утгатай болж, импортын уналтын хурдац 2013 он гар�?аар н�?м�?гд�?ж
       байна. Машин механизмын импорт н�?гдүг�?�?р �?араа�? гуравдугаар �?арын хооронд 17.8 хувиар,
       т�?�?врийн х�?р�?г�?лийн импорт 41 орчим хувиар ту�? ту�? буураад байна (График 16). Хүн�?ний
       импортын ө�?өлт мөн �?аарч, �?хний гурван �?арын байдлаар 7.8 хувийн ө�?өлтт�?й гар�?ан. 2012 оны мөн
       үед хүн�?ний импортын ө�?өлт 33.6 хувь бай�?ан юм. Импорт буурч байгаа нь ОТ тө�?лийн н�?гдүг�?�?р
       үе шатны бүт�?�?н байгуулалт дуу�?ах дөх�?өний �?уурь нөлөөлөл болон гадаадын шууд хөрөнгө
       оруулалтын орох ур�?гал бага�?ахтай з�?р�?гц�?�?д хувийн х�?вшлийн бу�?ад хөрөнгө оруулалт буур�?антай
       холбоотой.

Гадаад худалдааны т�?нц�?л 2013 оны �?х�?нд �?ул х�?в�?�?р байх боловч оны �?үүлийн хага�?т �?айжрах
төлөвт�?й байна. 2013 онд гадаад худалдааны төлөв байдал ОТ тө�?лийн арилжааны зориулалттай
олборлолтын төлөвлөгөөнөө�? их�?�?х�?н хамаарах учраа�? н�?л�?�?д тогтворгүй байна . ОТ тө�?лийн арилжааны
зориулалттай олборлолт төлөвлө�?өн ё�?оор �?н�? онд �?х�?лж чадвал з�?�?, алтны �?к�?порт 2013 оны гуравдугаар
улирлаа�? н�?м�?гд�?х учиртай. �?үүр�?ний �?к�?портын ө�?өлт Б�?Х�?У -ын үйлдв�?рл�?лийн �?�?рг�?лт�?�?�? шууд

                                                                                                   18
                                                                       Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

хамаарна. Г�?хд�?�? он гар�?аар нүүр�?ний �?к�?порт ерөнхийдөө тааруу, Б�?Х�?У -ын �?дийн за�?гийн �?�?рг�?лт
�?үүлийн үед �?аар�?ан з�?р�?г нь нүүр�?ний �?к�?портын цаашдын төлөв байдал муудах томоохон �?р�?д�?л байгааг
харуулж байна. ОТ тө�?лийн бүт�?�?н байгуулалт дуу�?ч байгаатай холбоотойгоор машин механизм, т�?�?врийн
х�?р�?г�?лийн �?р�?лт бага�?ах тул импорт 2013 оны �?хний хага�?т �?ул х�?в�?�?р байна . Харин ул�?ын хөрөнгө
оруулалтын томоохон тө�?лүүдийг Чинги�? бондын хөрөнгөөр х�?р�?гжүүлж �?х�?лб�?л импортын бууралт оны
�?үүлийн хага�?т тодорхой х�?мж�?�?г�?�?р нөхөгдөх болно. Г�?хд�?�? х�?дий х�?мж�?�?ний хөрөнгө зарцуулагдах нь
одоогоор тодорхойгүй х�?в�?�?р байна.

Ур�?гал дан�?ны алдагдал 2012 онд түүх�?нд�?�? байгаагүй           Эк�?порт буурч, гадаад худалдааны алдагдал бага�?ахгүй
өндөр х�?мж�?�?нд хүр�?�?н.                                        байна.
График 13: Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л (12 �?арын гул�?мал             График 14: Эк�?порт, импорт (12 �?арын гул�?мал
нийлб�?р, �?а�? ам. доллар)                                      нийлб�?р, �?а�? ам. доллар)
                                                                                                     Эк�?порт (зүүн т�?нхл�?г)
                                                                                                     Импорт (зүүн т�?нхл�?г)
                                                                                                     Гадаад худалдааны т�?нц�?л (баруун т�?нхл�?г)




             Барааны худалдааны т�?нц�?л
             Үйлчилг�?�?ний т�?нц�?л
             Ц�?в�?р орлого
             Ур�?гал шилжүүл�?г
             Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л




�?үүр�?ний �?к�?порт бага байгаагаа�? нийт �?к�?порт буурч           Импортын ө�?өлт 2013 он гар�?аар �?өрөг утгатай болов .
байна.
                                                              График 16: �?ийт импортын �?арын ө�?өлт (хувь,
График 15: �?ийт �?к�?портын �?арын ө�?өлт (хувь, жилийн           жилийн өөрчлөлт, төрлөөр)
өөрчлөлт, төрлөөр)                                                           Эрд�?�?ийн бүт�?�?гд�?хүүн


                �?үүр�?                                                        Т�?�?врийн т/төхөөрөмж


                                                                             Машин механизм


                З�?�?ийн ба�?жмал                                               Үнд�?�?н металл


                                                                             Хүн�?ний бүт�?�?гд�?хүүн


                                                                             Бу�?ад
                �?ийт �?к�?порт

                                                                             �?ийт импорт




        Эх �?урвалж: Монгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллага, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.



Шигтг�?�? 3: Эрд�?�? болон �?рд�?�?ийн бу�? бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?портын хувь х�?мж�?�?

2012 онд �?рд�?�?ийн �?к�?порт нийт �?к�?портын 89 хувийг �?з�?л�?�?н. Хамгийн их �?к�?портлогд�?он бүт�?�?гд�?хүүнүүд г�?в�?л
нүүр�? (43.4 хувь) бай�?ан бөгөөд түүний араа�? з�?�?ийн ба�?жмал (19.1 хувь), түүхий газрын то�? (7.7 хувь) болон алт
(2.8 хувь) жаг�?ав. З�?�?, нүүр�?, алт г�?�?�?н гурван гол �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүнүүд нийл�?�?д нийт �?к�?портын орлогын 73
хувийг бүрдүүлж�?�?. Эк�?портыг ул�?аар авч үзв�?л хамгийн их нь Б�?Х�?У бай�?ан бөгөөд Монгол ул�?ын нийт
�?к�?портын 92.6 хувийг худалдан авч�?�?. Дараагийн том �?к�?портлогч ул�? нь ОХУ (1.8 хувь) юм.




                                                                                                                                            19
                                                                                         Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

 График 17: Эк�?портын бүт�?ц (2012 онд, нийт �?к�?портод                          График 18: Импортын бүт�?ц (2012 онд, нийт
                    �?зл�?х хувь)                                                           импортод �?зл�?х хувь)
        Бу�?ад, 20.7 %                               З�?�?ийн
                                                                                                                            Эрд�?�?
                                                    ба�?жмал,
                                                                                         Бу�?ад, 18.5 %                      бүт�?�?гд�?хүүн,
                                                    19.1 %
                                                                                                                            23.5%

      Түүхий                                                   �?лт, 2.8 %
  газрын то�?,
       7.7 %                                                                        Хүн�?,
                                                                                    5.9 %


     Цайрын
                                                                               Үнд�?�?н
    ба�?жмал,
                                                                               металл,
       3.0 %
                                                                                 8.7 %
                 Түүхий
                ноолуур,                                                                                                        Машин тоног
                   3.3 %                                                                     Т�?�?врийн                           төхөөрөмж,
                                                                                                т/төх,                          24.5 %
                                                               �?үүр�?,
                                                               43.4 %                          18.9 %



Эк�?портын бүт�?�?гд�?хүүний бүт�?ц өөрчлөгдөж ир�?�?н. Тухайлбал, 2007 онд нийт �?к�?портын 43 хувийг з�?�? �?зл�?н
т�?ргүүлж, дараагаар нь оёмол �?үлжм�?л бүт�?�?гд�?хүүн, алт бай�?ан . 2012 оноо�? нүүр�?ний �?к�?порт н�?м�?гд�?ж, з�?�?ийн
�?к�?портын бүт�?�?гд�?хүүнүүд дунд �?зл�?х ач холбогдол нь огцом буур�?ан. Эрд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний �?к�?порт
н�?м�?гд�?хийн хир�?�?р �?рд�?�?ийн бу�? �?албарын нийт �?к�?портод �?зл�?х хувь х�?мж�?�? уул уурхайн өндөр ө�?өлт �?х�?л�?�?н
2006 оноо�? хойш �?рчимт�?й бага�?�?ан. Эрд�?�?ийн бу�? �?албар 2005 онд нийт �?к�?портын 57.5 хувийг �?зл�?ж бай�?ан бол
2007 онд 33.2 хувь болж буурч�?�?. 2012 онд �?н�? үзүүл�?лт дөнгөж 10.8 хувьтай байв.

                              Хү�?н�?гт 1: Уул уурхайн бу�? �?албарын нийт �?к�?портод �?лз�?х хувь

                                       2007                2008             2009               2010            2011            2012
           Эрд�?�? бүт�?�?гд�?хүүн             66.8                  67.9           66.4                      81       89.2               89.2
                З�?�?                       43.0                  32.9           26.4                  26.6         20.0               19.1
                �?лт                       12.4                  23.6           17.7                      6.2          2.3             2.8
                �?үүр�?                         6.2                 7.3          16.0                  30.3         46.7               43.4
              Түүхий газрын то�?               2.8                 4.0              6.0                   5.3          5.2             7.7
           Эрд�?�?ийн бу�?
           бүт�?�?гд�?хүүн                   33.2                  39.7           33.6                      19       10.8               10.8
                Оёмол, н�?хм�?л �?дл�?л       13.5                    8.9          10.2                      7.4           5              5.3
                Байгалйин чулуу           12.1                  23.7           16.4                      6.1          2.3             2.8
                �?рь�? шир                   2.1                   1.6            1.5                      1.1          1.1             0.7


           Эх �?урвалж: Монгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллага, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.


Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал огцом буурч байгаа нь �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг доош
нь чангаах н�?г хүчин зүйл болж ирл�?�?. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын ц�?в�?р орох ур�?гал 2011 онд
4.6 т�?рбум ам. долларын үзүүл�?лтт�?й бай�?ан бол 2012 онд 17 хувиар буурч, 3.8 т�?рбум ам. доллар бол�?он.
2013 онд бууралт �?рчимж�?�?�?р байна; гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын ц�?в�?р орох ур�?гал н�?гдүг�?�?р �?ард
өмнөх оны мөн үет�?й харьцуулахад 41 хувь, хоёрдугаар �?ард 74 хувиар ту�? ту�? буурч�?�? . 2013 оны �?хний
хоёр �?арын байдлаар гадаадын хөрөнгө оруулалт орох ур�?галын х�?мж�?�? өмнөх оны мөн үеийн х�?мж�?�?ний
дөнгөж 42 хувьтай т�?нц�?ж байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ийнхүү огцом буурах нь Монгол ул�?ын
�?дийн за�?гийн төлөв байдалд чухал нөлөөт�?й юм. Бүр�?н төлөвш�?өн хөрөнгийн зах бүрд�?�?гүй, олон ул�?ын
�?анхүүгийн захаа�? хөрөнгө бо�?гох боломж х�?згаарлагдмал �?н�? нөхцөлд гадаадын хөрөнгө оруулалт нь
хувийн х�?вшлийн хөрөнгө оруулалтын �?анхүүжилтийн чухал �?уваг бөгөөд �?үүлийн хоёр жилийн �?дийн
за�?гийн ө�?өлтийн гол тулгуур нь байв.




                                                                                                                                              20
                                                                 Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Гадаадын хөрөнгө оруулалт огцом буур�?ан нь 2012 онд нийт гадаадын хөрөнгө оруулалтын 70 гаруй
хувийг бүрдүүлж бай�?ан ОТ тө�?лийн бүт�?�?н байгуулалтын зардал хумигдаж байгаагийн илр�?л юм.
Г�?хд�?�? ба�? гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монгол ул�?ын хөрөнгө оруулалтын орчны талаар хаширлаж
байгаагийн дохио байж болох юм. 2012 оноо�? хойш Монгол ул�?ын хөрөнгө оруулалтын орчны тогтвортой
байдал, урьдчилан м�?д�?х боломжийн талаар �?рг�?лз�?�? улам бүр н�?м�?гд�?�?н . ОТ хөрөнгө оруулалтын г�?р�?�?ний
хувьд үрг�?лжил�?�?н �?анал зөрөлдөөн, мөн гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах хоёр хуулийн хүр�?�?нд
а�?уудал �?рг�?лд�?ж байна. Эн�? хоёр хууль нь Cтратегийн ач холбогдол бүхий �?албарт үйл ажиллагаа �?вуулж
буй аж ахуйн н�?гжид гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулах тухай хууль болон �?шигт малтмалын тухай
хуулийн шин�? тө�?өл юм. Cтратегийн ач холбогдол бүхий �?албарт үйл ажиллагаа �?вуулж буй аж ахуйн
н�?гжид гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулах тухай хууль 2012 оны 5-р �?ард батлагд�?ан бөгөөд уул
уурхай, �?анхүү, болон х�?вл�?л м�?д�?�?л�?л, харилцаа холбоо г�?�?�?н �?тратегийн �?албаруудын хувьд гадаадын
хөрөнгө оруулагч нийт хувьцааны 49-өө�? д�?�?ш хувийг �?з�?мшиж, оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын х�?мж�?�?
нь 100 т�?рбум төгрөгөө�? дав�?ан тохиолдолд За�?гийн газрын танилцуулгыг үнд�?�?л�?л УИХ уг хөрөнгө
оруулалтыг зөвшөөрөх �?�?�?х шийдв�?р гаргана 5 . �?шигт малтмалын тухай хуулийн тө�?өл мөн хөрөнгө
оруулагч нарын хувьд томоохон хүл�?�?лтийг агуулж бай�?ан. Хуулийн тө�?лийн танилцуулгыг 2013 оны 1 -р
�?ард нийт�?д анх хий�?�?н. Санал �?олилц�?оны үнд�?�?н д�?�?р ирг�?ний нийг�?м, уул уурхайн �?албар, бодлого
болов�?руулагчид илүү �?айн зөвшилцөлд хүр�?х�?д хуулийн тө�?өл д�?�?р н�?мж ажиллах шаардлагатай нь
тодорхой бол�?он. Эн�? хоёр хуулийн баримт бичиг нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг н�?мж татахад �?аад
б�?рхш�?�?л болж магадгүй бай�?ан учраа�? бизне�?ийн �?албарынхан анхаарлаа хандуул�?ан . Гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт буурах хандлагатай бай�?ан тул За�?гийн газраа�? Cтратегийн ач холбогдол бүхий �?албарт
үйл ажиллагаа �?вуулж буй аж ахуйн н�?гжид гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулах тухай хуулинд
н�?м�?лт өөрчлөлт оруулах �?анал болов�?руулж, УИХ уг н�?м�?лт өөрчлөлтийг 2013 оны 4-р �?арын 19-нд
батал�?ан. Инг�?�?н�?�?р зөвхөн гадаадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулагчид нийт хувьцааны 49-өө�? д�?�?ш хувийг
авч байгаа тохиолдолд УИХ-аа�? зөвшөөрөл авахаар болов.

Монгол ул�? олон ул�?ын �?анхүүгийн зах д�?�?р 1.5 т�?рбум ам. долларын Чинги�? бондыг арилжаалж,
хөрөнгө бо�?го�?он нь хөрөнгийн болон �?анхүүгийн дан�? үл�?мж х�?мж�?�?ний ашигтай гарахад нөлөөлөв .
2012 оны 12-р �?ард Монгол Ул�?ын За�?гийн газар 500 �?а�? ам. долларын таван жилийн хугацаатай бондыг
4.125 хувийн хүүт�?йг�?�?р, 1 т�?рбум ам. долларын 10 жилийн хугацаатай бондыг 5.125 хувийн хүүт�?йг�?�?р
арилжаал�?ан. Бондын хөрөнгийг зарцуулах төлөвлөгөө тодорхой болтол одоогоор Монголбанкин д�?�?р
байршуул�?ан байгаа. Бондын �?х үү�?в�?рийн ачаар гадаад валютын ц�?в�?р албан нөөц 2013 оны 2 -р �?ард 3.5
т�?рбум ам. долларт хүрч, �?р�? н�?м�?гд�?�?н. Г�?хд�?�? бондын �?х үү�?в�?рийг ха�?ч тооцвол гадаад валютын ц�?в�?р
албан нөөц 2 т�?рбум ам. доллар болж бага�?�?ан байгаа нь 2011 оны �?ц�?�?т бай�?ан х�?мж�?�?н�?�?�? 10 хувь буур�?ан
х�?р�?г юм (График 20).




5
 Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн хий�?�?н Cтратегийн ач холбогдол бүхий �?албарт үйл ажиллагаа �?вуулж буй аж
ахуйн н�?гжид гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулах тухай хуулийн албан бу�? орчуулга.

                                                                                                            21
                                                                       Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 2013 он гар�?аар үл�?мж           2012 оны �?үүл�?�?р олон ул�?ын �?анхүүгийн зах д�?�?р
буурч, �?дийн за�?гийн байдлыг доройтуулах �?р�?д�?л боллоо .       за�?гийн газрын бонд арилж�?аны үр дүнд гадаад
                                                               валютын ц�?в�?р нөөц их�?�?х�?н н�?м�?гд�?�?н .
График 19: Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын �?арын
ц�?в�?р орох ур�?гал (�?а�? а. доллар)                               График 20: Гадаад валютын ц�?в�?р нөөц (т�?рбум ам.
500
                                                                                  доллар, хувь)
                                                                                  Монголбанкны гадаад валютын
                                                                                  нөөцийн үлд�?гд�?л
400                                                                               Сарын өөрчлөлт (баруун т�?нхл�?г)


300


200


100


 0




Эх �?урвалж: Монгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллага, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.




                                                                                                                    22
                                                             Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Mөнгө, банкны �?албар

Мөнгөний нийлүүл�?лт, дотоодын з�?�?лийн ө�?өлт �?аар�?аар ир�?�?н нь Монголбанк ө�?өн н�?м�?гд�?ж байгаа
инфл�?цийг хумихад �?үүлийн хоёр жилийн хугацаанд анхаарч ир�?ний илр�?л байв. �?ийт мөнгөний
дундаж ө�?өлт 2011 онд өмнөх онтой харьцуулахад 57.2 хувийн үзүүл�?лтт�?й бай�?ан бол 2012 онд 23.9 хувь
болж буур�?ан бөгөөд 2013 оны �?хний хоёр �?ард 17 хувь болж улам �?аар�?ан (График 21). �?өөц мөнгөний
ө�?өлт �?н�? хугацаанд 66 хувиа�? 60 хувь болж бага з�?р�?г л �?аар�?ан. �?ийт мөнгөний ө�?өлт, нөөц мөнгөний
нийлүүл�?лтийн ө�?өлтийн зөрүү их�?�?ж байгаа нь 2012 онд �?дийн за�?гийн ө�?өлт �?аарч, гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалтын орох ур�?гал буурахтай з�?р�?гц�?�?д мөнгөний �?рг�?ц удааширч байгааг харуулж байна.
Дотоодын з�?�?лийн ө�?өлт �?аарч, илүү тогтвортой хурдацтай боллоо . Банкны нийт з�?�?лийн ө�?өлт өнгөр�?өн
оны �?х�?�?р 60 гаруй хувьтай бай�?ан бол оны �?ц�?�?т 24 хувь, 2013 оны 2 -р �?ард 26 хувь болж аажмаар �?аарав.
Дотоодын з�?�?лийн ө�?өлт буур�?ан нь өнгөр�?өн оны туршид баримтал�?ан мөнгөний хатуу бодлого,
арилжааны банкууд чөлөөт �?х үү�?в�?р дутагдалтай бай�?антай шууд холбоотой.

Банкны з�?�?лийн уул уурхай, түүнт�?й холбоотой �?албаруудын төвлөрөл н�?м�?гд�?ж байна . Банкны нийт
з�?�?лийн багцанд уул уурхайн �?албарын з�?�?лийн �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 2011 оны �?ц�?�?т 12.0 хувьтай бай�?ан бол
2012 оны �?ц�?�?т 14.3 хувьд хүр�?�?н бай�?ан. Үл хөдлөх хөрөнгийн з�?�?лийн хувь х�?мж�?�? 14.1 хувиа�? 17.3 хувь,
барилгын �?албарынх 11.8 хувиа�? 16.1 хувь болж ту�? ту�? ө�?�?өн. Эн�? гурван �?албарт олго�?он з�?�?лийн х�?мж�?�?
нийл�?�?д 2011 оны �?ц�?�?т бай�?ан нийт з�?�?лийн багцын 37.9 хувийг �?зл�?ж бай�?ан бол 2012 оны �?ц�?�?т 47.7
хувьд хүрч�?�?. Эдг�?�?р �?албаруудад олгох з�?�?л н�?м�?гд�?ж байгаа нь �?дг�?�?р �?албаруудын үйл ажиллагаа
ид�?вхжиж байгаатай холбоотой х�?дий ч �?дг�?�?р нь �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?лийн т�?л�?лт, агшилтын
мөчлөгийн нөлөөлөлд өртөмтгий учраа�? байнгын анхааралдаа байлгах нь зүйт�?й .

Банкны хадгаламжийн ө�?өлт 2012 онд мөн �?аар�?ан боловч 2012 оны �?үүлийн хага�?аа�? 2013 оны �?х�?н үе
хүрт�?л жигд х�?мт�?й ө�?�?өн. Банкны нийт хадгаламж 2011 онд 41 хувиар ө�?ч бай�?ан бол 2012 онд 26.5
хувиар н�?м�?гд�?�?н. Хадгаламжийн ө�?өлтийг валютаар авч үзв�?л төгрөгийнх 19.5 хувьтай, гадаад валютынх
46.7 хувьтай байв (График 22). Төгрөгийн хадгаламж 2012 оны �?хний гурван �?ард огцом буур�?наа�? хойш
банкны �?албарт орж ир�?х хадгаламжийн ур�?гал н�?м�?гд�?�?�?р байгаа нь банкны �?албарын хүч чадалд итг�?х
итг�?л �?�?рг�?�?ний илр�?л байв. Өнгөр�?өн оны таваа�? зургадугаар �?аруудад огцом н�?м�?гд�?�?н�?�?�? хойш гадаад
валютын хадгаламжийн ө�?өлт та�?ралтгүй бага�?ч, 2012 оны 10-р �?араа�? �?хл�?н �?өрөг утгатай бол�?он.

Банкны дотоодын хадгаламж, з�?�?л 10-аа�? д�?�?ш хувийн хүүт�?й х�?в�?�?р байна. Төгрөгийн хадгаламжийн
жигн�?�?�?н дундаж хүү 2011 онд 10.7 хувьтай бай�?ан бол 2012 оны 12-р �?арын байдлаар бага з�?р�?г ө�?ч, 11.7
хувьтай бол�?он. 2012 онд инфл�?цийн түвшин өндөр буюу дунджаар 14 хувьтай бай�?ныг тооцвол
хадгаламжийн бодит хүү �?өрөг утгатай байв. Банкуудын дотоодын аж ахуйн н�?гжүүд�?д олгож байгаа
з�?�?лийн гол �?х үү�?в�?р нь хадгаламж байдаг тул хадгалаламжийн бодит хүү �?өрөг утгатай байгаа нь
хадгаламжийн ө�?өлтийг х�?згаарлаж байна (График 23). 2013 оны �?хний улиралд инфл�?ци буур�?ан учраа�?
хадгаламжийн бодит хүү бага з�?р�?г �?ер�?г утга руу ор�?он. Мөн хугацаанд гадаад валаютын хадгаламжийн
жигн�?�?�?н дундаж хүү харин 2011 онд 4.5 хувьтай бай�?ан бол 2012 онд �?ц�?�?т 6.1 хувьд хүрч, илүү хурдацтай
ө�?�?өн. Цаашилбал, харилцагчдыг татахын тулд �?анал болгож бай�?ан хадгаламжийн д�?�?д хүү 10.2 хувиа�? 15.2
хувьд хүр�?�?н байна. З�?�?лийн жигн�?�?�?н дундаж хүү мөн н�?м�?гд�?х хандлагатай бай�?ны д�?�?р илүү их�?�?р ө�?�?өн.
Тухайлбал, 2011 оны 12-р �?ард 15 хувьтай бай�?ан бол�?он н�?г жилийн дараа 18.2 хувьд хүр�?�?н . Дотоодын
хадгаламж, з�?�?лийн хүүгийн зөрүү 2012 оны 2-р �?араа�? хойш 7 орчим хувиар н�?м�?гд�?�?н нь з�?�?лийн �?х үү�?в�?р
хүр�?лц�?хгүй бай�?антай зарим талаар холбоотой.

Эдийн за�?аг, з�?�?лийн ө�?өлт �?аар�?ан тул мөнгөний бодлого 2013 оны �?х�?н үе�?�? богино хугацааны
з�?�?лийн хүүг бууруулах замаар �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг д�?мжих�?д чигл�?х бол�?он. Монголбанк 2012 оны
туршид мөнгөний хатуу бодлого баримталж, ө�?өн н�?м�?гд�?ж буй инфл�?цийг барих зорилго агуул�?ан.
Тухайлбал, бодлогыг хүүг н�?г хувиар ө�?гөн, 13.25 хувьд хүрг�?ж, заавал байлгах нөөцийн хувь х�?мж�?�?г мөн


                                                                                                     23
                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

н�?г хувиар н�?м�?гдүүлж, 12 хувь болго�?он. Мөнгөний хатуу бодлогыг хоёр жилийн хугацаанд баримтал�?ны
�?ц�?�?т Монголбанкны Мөнгөний бодлогын зөвлөл 2013 оны �?хний дөрвөн �?ард бодлогын хүүг хоёр удаа
бууруул�?ан. Тухайлбал, н�?гдүг�?�?р �?ард 0.75 хувиар бууруулж, 12.5 хувь болго�?он бол дөрөвдүг�?�?р �?ард н�?г
хувиар татаж, 11.5 хувь болго�?он (График 24). Эн�? нь мөнгөний бодлогын байр �?уурьт томоохон �?рг�?лт гарч
байгаа х�?р�?г юм. Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр х�?р�?гж�?�?н�?�?р тодорхой үр дүн, н�?н �?лангу�?а мах,
шатахууны үнийн хувьд, гарна г�?�?�?н хүл�?�?лтийг үнд�?�?л�?н бодлогын хүүг бууруулах шийдв�?рийг гарга�?ан
бололтой.

Төв банкнаа�? арилжааны банкуудад олгох з�?�?лийн х�?мж�?�? 2013 оны �?х�?н үе�?�? мөн их�?�?х�?н н�?м�?гд�?�?н
нь мөнгөний бодлогын байр �?уурьт гар�?ан өөрчлөлтт�?й нийц�?ж байна . Банкны �?албарын
Монголбанкинд төлөх ё�?той өрийн үлд�?гд�?л 2013 оны �?хний хоёр �?ард хоёр дахин гаруй н�?м�?гд�?ж, 1.1 их
на�?д төгрөгт хүр�?�?н. 2012 оны 12-р �?ард �?н�? үзүүл�?лт 405 т�?рбум төгрөгт�?й т�?нц�?ж бай�?ан. Мөнгөний
бодлогын �?рх бүхий байгууллагын мөнгөний нийлүүл�?лтийг н�?м�?гдүүл�?х бодлого нь хоёр �?увгаар х�?р�?гжиж
байна. �?�?гдүг�?�?рт, Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүр�?�?нд өнгөр�?өн х�?д�?н �?арын хугацаанд
Монголбанк арилжааны банкуудад их х�?мж�?�?ний з�?�?лийг хөнгөлөлтт�?й нөхцөлөөр олгоод байна . Хөтөлбөр
анх х�?р�?гжиж �?х�?л�?�?н үе буюу 2012 оны 11 -р �?араа�? 2013 оны 2-р �?арын хооронд нийтд�?�? 230 т�?рбум
төгрөгийн з�?�?лийг зорилтот �?албаруудад олгож�?�?. Хоёрдугаарт, арилжааны банкуудын Төв банкинд төлөх
ё�?той өрийн үлд�?гд�?л н�?м�?гд�?�?н нь арилжааны банкуудын �?х үү�?в�?рийг н�?мж өг�?өн х�?р�?г бөгөөд үүнийг
Монголбанкны За�?гийн газартай �?н�? оны хоёрдугаар �?ард байгуул�?ан Санхүүгийн зуучлалын г�?р�?�?ний
хүр�?�?нд х�?р�?гжүүл�?�?н з�?�?лийн �?х үү�?в�?рийг н�?м�?гдүүл�?х замаар бизне�?ийн үйл ажиллагааг �?рчимжүүл�?х
зорилго агуул�?ан. Г�?р�?�?нд заа�?ны дагуу Монголбанк арилжааны банкуудад нийтд�?�? 850 т�?рбум төгрөгийн
(хоёрдугаар �?ард 400 т�?рбум төгрөг, гуравдугаар �?ард 450 т�?рбум төгрөг) хадгаламжийг 12 �?арын хугацаатай
байршуул�?ан. Бодлогын хүү буур�?ны з�?р�?гц�?�? мөнгөний нийлүүл�?лт н�?м�?гд�?х нь �?дийн за�?гийн нийт
�?р�?лтийг т�?тг�?х замаар инфл�?ци �?а�?хнаа�? буурах хандлагатай бол�?ны �?�?р�?г үйлчилж болзошгүй юм . Цаашид
инфл�?цийн дарамт н�?м�?гд�?х�?�?�? �?�?ргийл�?х үүдн�?�?�? мөнгөний бодлогын �?рх бүхий байгууллага мөнгөний
бодлогыг �?улруулж байгаа нь инфл�?ци, з�?�?лийн ө�?өлтөнд х�?рх�?н нөлөөлж байгааг �?айтар х�?нах нь зүйт�?й .

Mөнгөний нийлүүл�?лт та�?ралтгүй �?аар�?ан боловч         Хадгаламжийн ө�?өлт �?аарахтай з�?р�?гц�?�?д з�?�?лийн
нөөц мөнгөний нийлүүл�?лт тогтворгүй байв .            ө�?өлт мөн буурч, тогтвортой түвшинд очив.

   График 21: Mөнгөний нийлүүл�?лт (үлд�?гд�?лийн          График 22: Банкны з�?�?л, хадгаламжийн ө�?өлт (хувь,
                 өөрчлөлт, хувь)                                       жилийн өөрчлөлт)
                         �?�?рл�?�?�?н нөөц мөнгө
                         �?�?рл�?�?�?н нийт мөнгө                                        З�?�?л, жилийн өөрчлөлт, хувь
                         Бодит нийт мөнгө                                           Хадгаламж, жилийн өөрчлөлт, хувь




Эх �?урвалж: Moнгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллагууд, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.




                                                                                                                       24
                                                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Банкны з�?�?л, хадгаламжийн хүү хоёр оронтой тоогоор                     Mөнгөний бдлого 2013 оны �?х�?н үе�?�? богино хугацааны
ил�?рхийл�?гд�?�?н х�?в�?�?р байгаа ч хадгаламжийн бодит                      з�?�?лийг хүүг бууруулах замаар �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг
хүү �?өрөг бай�?аар байна.                                               д�?мжих чигл�?лт�?й болов.
  График 23: Бодит хүү ба ХҮИ-ийн инфл�?ци (хувь)                       График 24: Бодлогын хүү ба банкуудад олго�?он төв
                ХҮИ-ийн инфл�?ци                                        банкны з�?�?л
                Төг. хугацаатай хадгаламжийн хамгийн өндөр бодит хүү
                Төг. хугацаатай хадгаламжийн дундаж бодит хүү            14                               Банкуудад  олго�?он төв банкны з�?�?л
                                                                                                                                                                                                                                                                  1200
                Банкуудын төг. з�?�?лийн бодит хүү                                                         Central   Bank   Credit   to Banks
                                                                                                          (баруун т�?нхл�?г, т�?рбум төг)
                                                                         13                              (RHS, billions MNT)                                                                                                                                      1000
                                                                                                            Бодлогын хүү (зүүн т�?нхл�?г, хувь)
                                                                         12                              Policy Rate (LHS, %)
                                                                                                                                                                                                                                                                  800
                                                                         11
                                                                                                                                                                                                                                                                  600
                                                                         10
                                                                                                                                                                                                                                                                  400
                                                                          9

                                                                          8                                                                                                                                                                                       200

                                                                          7                                                                                                                                                                                       0




                                                                                                May/10




                                                                                                                                                      May/11




                                                                                                                                                                                                            May/12
                                                                                                         Jul/10
                                                                                                                  Sep/10
                                                                                                                           Nov/10




                                                                                                                                                               Jul/11
                                                                                                                                                                        Sep/11
                                                                                                                                                                                 Nov/11




                                                                                                                                                                                                                     Jul/12
                                                                                                                                                                                                                              Sep/12
                                                                                                                                                                                                                                       Nov/12
                                                                              Jan/10
                                                                                       Mar/10




                                                                                                                                    Jan/11
                                                                                                                                             Mar/11




                                                                                                                                                                                          Jan/12
                                                                                                                                                                                                   Mar/12




                                                                                                                                                                                                                                                Jan/13
                                                                                                                                                                                                                                                         Mar/13
Санхүүгийн үнд�?�?н үзүүл�?лтүүд�?д дүн шинжилг�?�? хийж үз�?х�?д �?анхүүгийн тогтвортой бу�? байдал
заналхийлж байгаагийн дохио харагдахгүй байна . Г�?хд�?�? учирч болох �?р�?д�?лүүд�?д байнга х�?намгай
хандах нь чухал х�?в�?�?р байн. Монгол ул�?ын �?анхүүгийн захад банкны �?албар давамгайлах байр �?уурьтай
байдаг (өөрөөр х�?лб�?л, банкны бу�? �?албар нийт �?анхүүгийн активын гурав хүр�?хгүй хувийг �?з�?мшиж байна).
Хөрөнгийн захын х�?мж�?�? жижиг, үйл ажиллагаа нь бүр�?н төлөвшөөгүй тул цөөн х�?д�?н томоохон банкууд аж
ахуйн н�?гж, ирг�?дийн �?анхүүжилтийн гол арга х�?р�?г�?�?л болж байна . 2012 онд арилжааны дөрвөн банк
�?албарын нийт з�?�?лийн багцын 75 хувийг бүрдүүлж бай�?ан. Тухайлбал, Хаан банк - 25.2 хувь, Худалдаа
хөгжлийн банк - 21.8 хувь, Голомт банк - 20.5 хувь, Ха�?Банк – 9 хувь. Си�?темийн ач холбогдолтой банкууд
�?анхүүгийн �?албарт чухал ач холбогдолтой байгаа учраа�? т�?дг�?�?рийн үйл ажиллагаанд байнгын мониторинг
хийж, х�?налт шалгалт �?вуулж байх нь чухал байна.

Хөрвөх чадварын �?р�?д�?лд өртөх магадлал аажмаар н�?м�?гд�?ж байна. Хөрвөх чадварын �?р�?д�?лийг х�?мжих
үзүүл�?лт болох хөрвөх чадвартай актив, нийт активын харьцаа 2011 оны �?ц�?�?т 23.4 хувьтай бай�?ан бол 2013
оны 2-р �?ард 23.9 хувьтай болж, үл �?лиг ө�?�?өн байна . Эн�? үзүүл�?лт �?үүлийн үед �?айжир�?ан х�?дий ч хөрвөх
чадвартай активын харьцаа 2010 онд хөрвөх чадварын нөөцийг б�?хжүүл�?�?н үед 30 гаруй хувийн үзүүл�?лтт�?й
бай�?наа�? хойш байнга буур�?аар ир�?�?н. Хөрвөх чадвартай актив, богино хугацаат өр төлбөрийн харьцаа 2011
оны дөрөвдүг�?�?р улиралд 36.2 хувьтай бай�?ан бол мөн бага�?ч, өнгөр�?өн оны мөн үед 34.2 хувьтай болж�?�?.
З�?�?л, хадгаламжийн харьцаа 2013 оны 2-р �?ард 104 хувьд хүрч, 2012 оны 12-р �?араа�? 87 хувь, 2010 оноо�? 70
хувиар ту�? ту�? ө�?ч�?�? (График 25).

Чанаргүй з�?�?лийн харьцаа 2010 оноо�? хойш буур�?аар ир�?�?н. Чанаргүй з�?�?л (хугацаа х�?т�?р�?�?н болон муу
з�?�?л), нийт з�?�?лийн өрийн үлд�?гдлийн харьцаа 2011 онд 7.2 хувийн үзүүл�?лтт�?й бай�?ан бол 2012 оны �?ц�?�?т
5.8 хувь болж буур�?ан. 2009-2010 онд цаг агаарын байдал хүнд бай�?ны улмаа�? онцгой хохирол ам�?�?ан хөдөө
аж ахуйн �?албарын чанаргүй з�?�?лийн нийт з�?�?лийн өрийн үлд�?гд�?лд �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 2011 оны �?ц�?�?т 19.1
хувьтай бай�?ан бол 2012 оны �?үүлийн улиралд 6.2 хувьтай болж хамгийн их�?�?р бага�?�?ан (График 26). �?ийт
чанаргүй з�?�?лийн багцын х�?мж�?�? 2012 оны �?ц�?�?т 330 т�?рбум төгрөг бай�?ан бол 2013 оны 2 -р �?ард 305
т�?рбум төгрөг болж буур�?ан. Үүнд Зоо�?, �?нод г�?�?�?н төлбөрийн чадваргүй бол�?он хоёр банкны чанаргүй
з�?�?лийн �?рг�?н төлөлт үл�?мж �?айжир�?ан нь нөлөөл�?өн.

Долларжилтын түвшин өндөр х�?в�?�?р байгаа тул �?анхүүгийн тогтвортой байдалд �?р�?д�?л авчирч
болзошгүй байна. 2012 оны �?ц�?�?т гадаад валютын хадгаламж нийт хадгаламжийн дөрөвний н�?гийг �?зл�?ж
бай�?ан. Х�?мралын өмнө 30 гаруй хувийн үзүүл�?лтт�?й бай�?антай харьцуулахад түвшин буур�?ан ч г�?�?�?н
банкны �?албарын гадаад валютын өр төлбөрийн хувь х�?мж�?�? өндөр байгаа нь �?анхүүгийн б�?рхш�?�?л
тохиолдох нөхцөл төв банкны �?ц�?ийн з�?�?лд�?гчийн үүрг�?�? үр дүнт�?й гүйц�?тг�?х чадавхийг х�?згаарлаж
болзошгүй юм. Эдийн за�?аг �?үүлийн үед �?рчимт�?й ө�?ч, төгрөгөөр олгох з�?�?лийн х�?мж�?�? н�?м�?гд�?ж байгаа тул

                                                                                                                                                                                                                                                                         25
                                                                                                                                                                                                Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

�?анхүүгийн х�?налт шалгалтын �?рх бүхий байгууллагууд банкны �?албарын гадаад валютын өр төлбөр,
төгрөгийн активын х�?мж�?�? их�?�?х�?н зөрүүт�?й байгаагаа�? �?р�?д�?л учирч болзошгүй байдалд анхаарлаа
хандуулах нь зүйт�?й. Гадаад валютын хадгаламжийн х�?мж�?�? 2013 оны 2 -р �?ард Монгол ул�?ын гадаад
валютын ц�?в�?р нөөцийн 25 орчим хувьтай т�?нц�?ж бай�?ан байна .

З�?�?л, хадгаламжийн харьцаа н�?м�?гд�?�?�?р 100 хувийг                                                                                                                                    Банкны �?албарын чанаргүй з�?�?л тогтвортой бага�?аж
давав.                                                                                                                                                                              байна.
График 25: Хөрвөх чадварын �?р�?д�?лийн үзүүл�?лтүүд                                                                                                                                    График 26: Чанаргүй з�?�?л, нийт активын харьцаа
110                                                                                                                                                                              35 (хувь)
105
                                                                                                                                                                                      24              Чанаргүй
                                                                                                                                                                                                    NPLs:         з�?�?л: нийт
                                                                                                                                                                                                          Aggregate
100                                                                                                                                                                              30                   Чанаргүй
                                                                                                                                                                                                    NPLS: Private з�?�?л: хувийн х�?вшил
                                                                                                                                                                                                                   sector
                                                                                                                                                                                      22              Чанаргүй    з�?�?л: хувь хүмүү�?
 95                                                                                                                                                                                                 NPLs: Individuals
                                                                                                                                                                                      20              Хугацаа    х�?т�?р�?�?н  з�?�?л: нийт
                                                                                                                                                                                                    Principal in arrears: Aggregate
 90                                                                                                                                                                              25   18
 85                                                                                                                                                                                   16
 80                                                                                                                                                                              20   14
                                                                                                                                                                                      12
 75                                                                                                        З�?�?л, хадгаламжийн харьцаа (хувь,
                                                                                                         Loan to  Depost (%, LHS)                                                     10
                                                                                                             зүүн т�?нхл�?г)
 70                                                                                                          Хөрвөх актив, нийт активын харьцаа
                                                                                                                                                                                 15
                                                                                                                                                                                       8
                                                                                                         Liquidity       to Total
                                                                                                                   Assetт�?нхл�?г
                                                                                                           (хувь, баруун       ) Asset (%,
 65                                                                                                      RHS)                                                                          6
                                                                                                             Бодлогын хүү (зүүн т�?нхл�?г, хувь)
 60                                                                                                                                                                              10    4
      Jan/10
               Mar/10




                                          Sep/10


                                                            Jan/11
                                                                     Mar/11




                                                                                                Sep/11


                                                                                                                  Jan/12
                                                                                                                           Mar/12




                                                                                                                                                      Sep/12


                                                                                                                                                                        Jan/13
                        May/10




                                                   Nov/10




                                                                              May/11




                                                                                                         Nov/11




                                                                                                                                    May/12




                                                                                                                                                               Nov/12
                                 Jul/10




                                                                                       Jul/11




                                                                                                                                             Jul/12




                                                                                                                                                                                       2
                                                                                                                                                                                       0
                                                                                                                                                                                       Dec/09   Jun/10     Dec/10      Jun/11      Dec/11   Jun/12   Dec/12
Эх �?урвалж: Moнгол ул�?ын �?рх бүхий байгууллагууд, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоолол.




                                                                                                                                                                                                                                                              26
                                                                   Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Шигтг�?�? 4: Moнгол ул�?ын хадгаламжийн даатгалын шин�?чл�?л
Банкин дахь хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийг 2013 оны 1 -р �?арын 10-нд шин�?�?р батал�?ан нь Монгол
ул�?ын �?анхүүгийн �?и�?темийн хөгжилд чухал үйл �?вдал болж, хадгаламжийн даатгалын тогтолцоо бүр�?н
баталгааны х�?лб�?р�?�?�? х�?�?�?гчил�?�?н даатгалын тогтцоол�?онд шилж�?�?н юм. Хадгаламжийн даатгалын шин�?
тогтолцоо бүр�?лд�?н бий болж, бүр�?н х�?мж�?�?г�?�?р ажиллаж �?х�?л�?н�?�?р Хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагаа
�?рхл�?гчдийн олон ул�?ын холбооноо�? мөрдөхийг зөвлөдөг хадгаламжийн даатгалын орчин үеийн �?тандартуудад
(Хадгаламжийн даатгалын оновчтой тогтолцооны үнд�?�?н зарчмууд) илүү нийц�?х болно.

Хадгаламжийн бүр�?н баталгаа
Монгол ул�? 2008 оноо�? хойш хадгаламжийн бүр�?н баталгааны тогтолцоотой байж, банкин дахь мөнгөн
хадгаламжинд төрөл, х�?мж�?�?н�?�?�? үл хамаар�?ан төрийн баталгаа үйлчил�?�?н. Д�?лхийн �?анхүү �?дийн за�?гийн
х�?мралын үр дагавар Монгол ул�?ад тодорхой х�?мж�?�?г�?�?р м�?др�?гд�?�?н учраа�? хадгаламжийн бүр�?н баталгааг
х�?р�?гжүүлж �?х�?л�?�?н. 2008-2009 онуудад арилжааны хоёр хувийн банк төлбөрийн чадваргүй болж, �?рх бүхий
байгууллагын м�?д�?лд оч�?он. Тухайн үед ирг�?д банкны �?и�?тем�?�?�? хадгаламжаа татаж, зах з�?�?л д�?�?р н�?м�?лт
дон�?олгоо үү�?�?х�?�?�? урьдчилан �?�?ргийл�?х�?д зохих арга х�?р�?г�?�?л нь хадгаламжийн бүр�?н баталгаа г�?ж үз�?�?н.
Хадгаламжийн бүр�?н баталгааг анхнаа�?аа түр зуурын арга х�?мж�?�? болгож дөрвөн жилийн хугацаатай
х�?р�?гжүүлж, 2012 оны 11-р �?арын 25-нд хуулийн хүчинт�?й хугацаа дуу�?гавар бол�?он.

Хадгаламжийн баталгааны тухай хуулийг 2008 онд батлахдаа банкууд Сангийн �?аманд даатгалын хураамж
төлөхөөр заа�?ан боловч 2012 оны �?ц�?�?т багахан х�?мж�?�?ний хураамж төлөгд�?өн байна. Үлд�?гд�?л хураамжийн
талаар зарим банкууд За�?гийн газартай маргаан үү�?г�?ж, хараахан шийдв�?рл�?�?гүй байна.

Хадгаламжийн х�?�?�?гчил�?�?н даатгалын тогтолцоо руу шилжих талаар
Эрх бүхий байгууллагууд хадгаламжийн х�?�?�?гчил�?�?н даатгалын шин�?, орчин үеийн тогтолцоог бий болгох талаар
2010 оноо�? �?хл�?н нухацтай ажилла�?ан. Тухайн үед Д�?лхийн Банк, �?зийн Хөгжлийн Банк, Европын С�?рг�?�?н
Бо�?голт Хөгжлийн Банк з�?р�?г олон талт хамтын ажиллагааны �?анхүүгийн байгууллагууд зөвлөх үйлчилг�?�?г
зохион байгуулж өгч, ухагдахууныг шин�?�?р бий болгож, хуулийн тө�?өл, журам зааврыг болов�?руулахад
ту�?лалцаа үзүүл�?�?н. Монгол ул�? банкны хадгаламжийн даатгалын төлбөрийн хайрцаг буюу зөвхөн нөхөн
төлбөрийг хариуцах төрлийн тогтолцоотой болохоор шийд�?�?н бөгөөд �?рх м�?длийг бүр�?н х�?мж�?�?г�?�?р тогтоож
өг�?өн. Тухайлбал, банкны үйл ажиллагаа �?вуулах г�?рчилг�?�? хүчингүй бол�?он буюу даатгалын тохиолдол гар�?ан
нөхцөлд хадгаламжийн даатгалын байгууллага нь даатгагд�?ан хадгаламжийг нөхөн төлөх үнд�?�?н үүр�?гт�?й .
Банкны х�?налт шалтгалт, төлбөрийн чадваргүй бол�?он банкны а�?уудлыг шийдв�?рл�?х үүр�?г банкны �?албарын
зохицуулагч болох Монголбанкинд хадгалагдан үлд�?н�?.
2013 оны 1-р �?ард шин�?�?р батлагд�?ан хуулинд заа�?наар Хадгаламжийн даатгалын корпораци г�?ж байгуулагдах
бөгөөд �?н�? нь 100 т�?рбум төгрөгийн дүрмийн �?антай, хадгаламжийн даатгалын үнд�?�?ний байгууллага юм.
Дүрмийн �?анг ул�?ын тө�?өв, Монголбанкнаа�? т�?нцүү хувааж гарга�?ан. Хадгаламжийн даатгалын д�?�?д х�?мж�?�? нь 20
�?а�? төгрөг буюу 14,400 орчим доллар байна . Хадгаламжийн дундаж үлд�?гд�?лийн х�?мж�?�? харьцангуй бага байгаа
учраа�?6 хадгаламж �?з�?мшигч хувь хүмүү�?ийн үн�?мл�?хүй их�?нх буюу 99 гаруй хувь нь �?н�?хүү даатгалд хамрагдах
болно. Банкны хадгаламжийн задаргааг 2011 оны байдлаар авч үзв�?л хадгаламжийн х�?мж�?�?г�?�?р 31 орчим нь
даатгалд хамрагдана. Хадгаламжийн нийт х�?мж�?�? 2012 онд ө�?�?өн тул даатгалд хамрагдах хадгаламжийн
х�?мж�?�?г�?�?р (20 �?а�? төгрөг) нийт хадгаламжийн үнийн дүнгийн 30 хүр�?хгүй хувь нь хамрагдахаар байна. Ямартаа
ч хадгаламжийн х�?мж�?�?г�?�?р хамгийн багадаа 20 хувийг хамруул�?ан байна г�?�?�?н ерөнхий зарчимтай 7 нийц�?х
болно.

Банкин дахь Хадгаламжийн даатгалын тухай хуулинд заа�?наар Хадгаламжийн даатгалын корпораци нь бүр�?н

6
 2010 онд 800,000 орчим төгрөг.
7
 Үнд�?�?н зарчмууд зайлшгүй хамрагдах ё�?той хувь х�?мж�?�?г тогтоодоггүй боловч үн�?лг�?�?ний аргачлалын гарын авлагад
д�?�?д х�?згаарыг тогтоохдоо дараах зүйлийг харгалзан үз�?хийг зөвлө�?өн байдаг. Үүнд: (1) жижиг х�?мж�?�?ний хадгаламж
�?з�?мшигч хувь хүмүү�?ийн их�?нх х�?�?�?г бүр�?н хамрагд�?ан байх (хадгаламжаа банкнаа�? татах хөшүүргийг зайлуулах)
г�?хд�?�? (2) нийт хадгаламжийн үнийн дүнгийн их�?�?х�?н х�?�?�?г хамрагдахгүй үлд�?ж, зах з�?�?лийн �?ахилга батаа�? хамаар�?ан
х�?в�?�?р үлд�?х. Д�?лг�?р�?нгүй м�?д�?�?ллийг Санхүүгийн үйлчилг�?�?ний зөвлөлийн 2012 оны “Хадгаламжийн даатгалын
тогтолцооны тойм: ижил түвшний үн�?лг�?�?ний тайлан�? болон Ulrich H. Klueh, David S. Hoelscher, Michael Taylor нарын
2006 оны �?удалгааны ажил "Хадгаламжийн даатгалын тогтолцооны х�?лб�?р, зохион байгуулалт, х�?р�?гжилт ", ОУВС
Зарим �?удалгааны ажлууд 251-аа�? аьна уу. ОУВС-гийн �?удалгааны тайланд даатгал нь хамгийн багадаа нийт дан�?ны 80
хувь, үнийн дүнгийн 20 хувийг хамрах ё�?той г�?�?�?н дүрмийг баримтал�?ан.

                                                                                                              27
                                                              Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

х�?мж�?�?ний �?рх м�?д�?лт�?й байна. Тухайлбал, банк ту�? бүр�?�?р �?р�?д�?лд �?уурил�?ан хураамжийн х�?мж�?�?г тогтоох,
төлбөрийн чадвараа алд�?ан банкны хадгаламжийг шилжүүл�?н авч байгаа банкинд �?анхүүгийн д�?мжл�?г үзүүл�?х
з�?р�?г болно. Тухайн банкинд олгох �?анхүүгийн д�?мжл�?гийн х�?мж�?�?г тогтоохдоо хамгийн бага өртгийн шалгуурыг
ашиглах �?рхт�?й. Эдг�?�?р �?рх м�?д�?л болон хуулийн зарим заалтыг хуулинд нийцүүл�?н болов�?руулах учиртай журам
зааварт тодорхой ту�?гах шаардлагатай. Одоогоор хамгийн гол зорилт бол Хадгаламжийн даатгалын корпорациыг
үү�?г�?н байгуулан ажилтнуудыг томил�?ны дараагаар холбогдох дотоод дүр�?м журмыг болов�?руулж, Монгол
ул�?ын �?анхүүгийн тогтвортой байдал, хамгаалалтын бүтцийн зайлшгүй чухал шин�? бүр�?лд�?хүүн х�?�?�?г болгож
үйл ажиллагааг нь �?хлүүл�?х �?вдал байна.

Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк.




      Цаашид тулгамдаж буй �?орилтууд: Эрд�?�?ийн орлогын тогтвортой
                           удирдлагын төлөө

Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн ө�?өлт өнгөр�?өн хоёр жилд хоёр оронтой тоогоор ил�?рхийл�?гд�?�?н ч г�?�?�?н
гадаад цочролд өртөх �?р�?д�?л�?�?�? гадна ашигт малтмалаа�? хамаарах хамаарал нь н�?м�?гд�?ж байна . 2013
онд н�?гд�?�?н тө�?вийн нийт орлогын 20 гаруй хувийг �?рд�?�?ийн орлогоо�? бүрдүүлж, �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний
�?к�?порт нийт �?к�?портод �?зл�?х хувь х�?мж�?�? 90 хувиа�? давж гарах тооцоо байна . �?�?г талаа�? �?рд�?�?ийн бу�?
�?албаруудын хүчин чадал �?ул, �?дийн за�?гийн багтаамж бага учраа�? ашигт малтмалаа�? хамаарах хамаарал
н�?м�?гд�?х нь зайлшгүй юм. �?шигт малтмалын арвин их нөөцийг оновчтой ашиглан зарцуулж чадвал Монгол
ул�?ыг урт хугацаанд бү�? нутагтаа хамгийн их хөгжин ц�?ц�?гл�?�?�?н ул�?уудын н�?г болгох боломжтой . Г�?хд�?�?
байгалийн нөөцийн хишиг өөрийн г�?�?�?н �?орилтуудыг дагуулж байдаг . Эрд�?�?ийн орлогоо�? улам бүр

                                                                                                       28
                                                            Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

хамааралтай бол�?оноор Монгол ул�?ын �?дийн за�?аг гадаад цочрол, �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?лийн
г�?н�?тийн та�?алдалд өртөх �?р�?д�?л нь их�?�?н�?.

Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль, Тө�?вийн хууль з�?р�?г нь батлагд�?анаар тө�?вийн удирдлагын
тогтолцоо тодорхой х�?мж�?�?нд б�?х�?ж�?�?н х�?дий ч өнгөр�?өн хоёр жилийн тө�?вийн удирдлагыг харахад
тө�?вийн бодлогын хүр�?�? х�?мралын өмнөх мөчлөг дага�?ан х�?лб�?рт �?рг�?н орж байна . 2010 онд тө�?өв
Д�?Б-ий 0.5 хувьтай т�?нц�?х х�?мж�?�?ний багахан ашигтай гар�?наа�? хойш тө�?вийн т�?нц�?л үл�?мж мууд�?аар
ирл�?�?. Тө�?вийн т�?нц�?л 2011 онд 4.8 хувийн алдагдалтай бол�?он бол 2012 онд улам доройтож, 7 хувийн
алдагдалтай гарч, �?үүлийн арван гурван жилийн түүх�?н д�?хь хамгийн муу үзүүл�?лт болов . Тө�?вийн т�?нц�?л
доройтож байгаа нь зарлагын ө�?өлт орлогынхоо�? хамаагүй түрүүлж байгаагийн илр�?л юм. Өнгөр�?өн хоёр
жилийн хугацаанд тө�?вийн нийт зарлага 41 хувиар н�?м�?гд�?�?н бол орлого 27 хувиар ө�?ч�?�? . Тө�?вийн
тогтвортой байдлын тухай хуулинд тө�?вийн арвич х�?мгач зарлага, хуримтлалыг хөхүүл�?н д�?мж�?�?н байдаг
х�?дий ч тө�?вийн алдагдал 2011, 2012 онуудад �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үн�? уна�?ан х�?мралын үеийнх�?�?�? хол
давж�?�?.

Эдийн за�?гийн ө�?өлт �?рчимт�?й байх төлөвт�?й, инфл�?ци хоёр оронтой тоо руу дөх�?өн байгаа �?н�? үед х�?т
мөчлөг дага�?ан тө�?вийн бодлого баримтал�?анаар �?дийн за�?гийн байнгын бөгөөд тогтвортой ө�?өлтийн
замналд �?р�?д�?лд учирч болзошгүй байна. Дараахь �?р�?д�?лүүд учирч болзошгүй. Үүнд:

      Тө�?вийн жийр�?г буюу хуримтлал хангалттай х�?мж�?�?г�?�?р бий болоогүй байгаа учраа�? т�?л�?лт,
       агшилтын мөчлөгт өртөх �?р�?д�?л н�?м�?гд�?ж байна . Эрд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үнийн г�?н�?тийн �?авалгаа
       нь тө�?өвт ноцтой цочрол болж, �?дийн за�?гийг х�?лбархан уналтанд оруулж болохыг 2008-2009
       онуудын үйл �?вдал нотлон харуул�?ан. Тө�?вийн алдагдал их�?�?р хуримтлагдахтай з�?р�?гц�?�?д тө�?вийн
       жийр�?г болохуйц хуримтлал хангалттай бүрд�?�?гүй байгаа учраа�? тө�?вийн �?рх бүхйи байгууллага
       �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?л д�?�?р үү�?�?�?н г�?н�?тийн цочролын �?�?р�?г арга х�?мж�?�? авах нөхцөл
       боломж н�?л�?�?д х�?згаарлагдмал байна. Тө�?вийн орлого та�?арч, зарлага �?анхүүжилтийг танаж
       зохицуулах амаргүй шийдв�?р гаргах шаардлага үү�?�?х бөгөөд �?н�? нь �?рг�?�?д �?дийн за�?гийг улам
       хумих болно.

      Ул�?ын өр н�?м�?гд�?ж байгаа нь цаашид томоохон дарамт ачаалал үү�?г�?ж болзошгүй юм.
       �?�?гд�?�?н тө�?вийн их алдагдалыг гадаад, дотоодын з�?�?лл�?�?г�?�?р �?анхүүжүүл�?�?н тул 2012 онд ул�?ын өр
       огцом н�?м�?гд�?�?н. Тодруулбал, Хөгжлийн банкны бонд, Чинги�? бондыг амжилттай арилжаалж, хоёр
       т�?рбум гаруй ам. долларын буюу Д�?Б -ий 20 хувьтай т�?нц�?х х�?мж�?�?ний а�?ар их хөрөнгийг гадаад
       з�?�?лл�?г�?�?р ав�?ан. Эн�? гадаад з�?�?лийг тав болон арван жилийн дараа �?рг�?н төлөх �?�?в�?л дахин
       �?анхүүжүүл�?х тул ир�?�?дүйн тө�?вийн өр төлбөрт н�?л�?�?д хамаатай юм . З�?�?лийн хугацаа дуу�?гавар
       болох үед тө�?вийн орлогыг з�?�?лийн томоохон �?рг�?н төлөлтөнд зарцуулах шаардлагатай болж,
       тө�?вийн орон зай айхтар х�?згаарлагдах тул бу�?ад зарлагын �?анхүүжилт�?�?�? ха�?агдана г�?�?�?н үг юм .
       Х�?рв�?�? тө�?вийн алдагдал, ул�?ын өр оргилон н�?м�?гд�?х �?н�?хүү хандлага цаашид үрг�?лжилб�?л,
       ир�?�?дүйд авах з�?�?лийн өртөгт мөн �?өргөөр нөлөөлөх магадлалтай. Тө�?вийн гадуурх �?анхүүжилтийн
       арга х�?лб�?р, түүний дотор Хөгжлийн банк, барих, шилжүүл�?х г�?р�?�?ний дагуу төр-хувийн
       түншл�?л�?�?р х�?р�?гжиж буй тө�?лүүд�?д гаргаж өг�?өн баталгаанаа�? үүд�?лт�?й болзошгүй өр төлбөр
       н�?м�?гд�?ж байгаа нь мөн цаашид тө�?өвт томоохон дарамт ачаалал үү�?г�?х болзошгүй юм.

      Тө�?вийн хурдацтай ө�?өн н�?м�?гд�?ж байгаа зарлага за�?гийн газрын төлөвлөлт, х�?р�?гжилтийг
       хангах чадавхи, �?дийн за�?гийн үйлдв�?рл�?лийн хүчин чадлыг түрүүлж байгаа бололтой.
       Тө�?вийн зарлага �?анхүүжилтийн үр дүнд �?айн чанарын автозам �?�?в�?л цахилган �?танц барьж
       байгуулахад төлөвлөлтийг зөв зохи�?той хийж, барилгын ажлыг чанартай �?айн гүйц�?тг�?�?�?н байх
       шаардлагатай. Д�?д бүтцийн тө�?лийн өртгийг үнд�?�?л�?лт�?й тооцоолох х�?р�?гт�?й ; ажил гүйц�?тг�?х,
       бараа үйлчилг�?�? нийлүүл�?х г�?р�?�?г ил тод, өр�?өлдөөнт зарчмаар байгуул�?ан байна ; г�?р�?�?ний

                                                                                                  29
                                                        Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

    гүйц�?тг�?гчид тухайн ажлыг хийж гүйц�?тг�?х�?д шаардлагатай ур чадвар, хөрөнгө нөөцт�?й байж,
    ажлыг зүй зохи�?той гүйц�?тгүүл�?хийн тулд х�?налтын тогтолцоо үйлчилж байх ё�?той. Тө�?вийн
    �?анхүүжилт�?�?�? �?хл�?�?д чанартай автозам, бу�?ад д�?д бүтцийн байгууламжийг шин�?�?р бүт�?�?н
    байгуулах хүрт�?лх үе шатуудад �?дг�?�?р гол холбоо�?уудын аль нь ч одоогоор хангалттай �?айн
    ажиллахгүй байна. Цаашилбал, Монгол ул�? бол м�?рг�?жилт�?й ажилчин, зав�?рын бүт�?�?гд�?хүүний
    (жиш�?�?лб�?л, барилгын материал) х�?згаарлагдмал нөөцт�?й, н�?�?лтт�?й жижиг �?дийн за�?агтай орон юм.
    Ул�?ын хөрөнгө оруулалт �?дийн за�?гийн үйлдв�?рл�?х хүчин чадлаа�? давж, хурдацтай н�?м�?гд�?хийн
    хир�?�?р үйлдв�?рл�?лийн өртөг ө�?ч, инфл�?цийг хөөрөгдөх болно.
   Тө�?вийн удирдлагын загвар одоогоор “хурдан зарцуулах�? -д чигл�?ж байгаагаа�? “үр ашигтай
    зарцуулах�? руу шилжих зөвшилцөлд хүр�?х нь �?н�? үеийн томоохон �?орилт болоод байна. Үүний
    тулд тө�?вийн зохицуулалтыг илүү оновчтой, зохи�?той болгож, урьдын т�?л�?лт, агшилтын мөчлөг
    дахин давтагдахаа�? �?�?ргийл�?н, за�?гийн газрын хөрөнгө зарцуулах чадавхи, �?дийн за�?гийн шинг�?�?х
    хүчин чадалд нийцүүл�?н тө�?вийн зарлага �?анхүүжилтийн ө�?өлтийг тогтоох х�?р�?гт�?й. Тө�?вийн
    зохи�?той, тогтвортой хүр�?�?г бүрдүүл�?х�?д тө�?вийн зарлага �?анхүүжилтийг дунд хугацаанд жигд
    хуваарилж, зарлагын ө�?өлтийг биел�?гд�?хүйц түвшинд х�?нан, тө�?вийн урьдчилан �?�?ргийл�?х
    хуримтлал үү�?г�?х нь �?хний алхам болох учиртай. Эрд�?�?ийн орлогоо оновчтой удирдан зарцуулж
    чад�?ан ул�?уудын туршлагаа�? харахад дунд болон урт хугацаанд �?дийн за�?гийн тогтвортой ө�?өлтийг
    хангах, �?дийн за�?гийн амжилтанд хүр�?х�?д урьдчилан �?�?ргийл�?х хуримтлалыг онцлон т�?мд�?гл�?�?�?н
    байдаг (Шигтг�?�? 4).

   Тө�?вийн зарлага �?анхүүжилтийг �?рд�?�?ийн орлогын богино хугацааны �?авалгаанаа�? аль болох
    ангид байлгах нь зүйт�?й. Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар тогтоо�?он ту�?гай
    шаардлагуудыг хангаж, тө�?вөө�? гадуурх �?анхүүжилтийн механизм ашиглахгүй байх нь ойрын
    хугацаанд хийж гүйц�?тг�?х ё�?той ажил юм. Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд тө�?вийн
    хүчт�?й �?ахилга батыг ту�?гаж чад�?ан бөгөөд �?рд�?�? нөөцийн орлогыг зохи�?той, үр дүнт�?й удирдах
    �?уурийг бүрдүүлж байгаа юм. 2013 онд н�?гд�?�?н тө�?вийн алдагдалыг бууруулах зохих төлөвлөгөө
    х�?р�?гжүүлж, Тө�?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд заа�?ан д�?�?д х�?згаарт аль болох дөхүүл�?н
    барих шаардлагатай байна. Цаашид х�?р�?гжүүл�?х бу�?ад арга х�?мж�?�?ний тухайд за�?гийн газар, �?дийн
    за�?гийн хөрөнгийг тохируулан зарцуулах чадавхи, хүчин чадал х�?згаарлагдмал байгаа бодит
    байдалд нийцүүл�?н н�?гд�?�?н тө�?вийн зарлагын төлөвлөгөөнд өөрчлөлт оруулах х�?р�?гт�?й. Тухайлбал,
    (1) за�?гийн газрын ул�?ын хөрөнгө оруулалтын тө�?өл, арга х�?мж�?�?г үр дүнт�?й удирдан х�?р�?гжүүл�?х
    чадавхи болон (2) барилгын �?албарын шинг�?�?х хүчин чадал.

   Эрд�?�?ийн орлогоо�? хангалттай х�?мж�?�?ний хуримтлал үү�?г�?ж, урьдчилан �?�?ргийл�?х арга
    х�?мж�?�? авахаа�? гадна зарлага �?анхүүжилтийг тохируулан зарцуулах чадавхид нийцүүл�?н
    зохицуулах нь зүйт�?й. Монгол ул�?ын �?дийн за�?аг �?рд�?�? ба�?лгийн зах з�?�?лийн г�?н�?т �?үйр�?лд өртөх
    байнгын аюулыг нүүрл�?�?�?н байдаг. Хувийн х�?вшилд олгож байгаа з�?�?л нь мөн чанартаа мөчлөг
    дага�?ан байдаг бөгөөд тө�?вийн жийр�?г хамгаалалтын үүр�?г бол �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?лийн
    бууралтаа�? үүд�?лт�?й г�?н�?тийн цочролын �?�?р�?г арга х�?мж�?�? авахад оршино . Зарцуулалтыг одоо хийж,
    �?рд�?�? ба�?лгаа�? ногдол ашиг хүрт�?х хүл�?�?лтийг өдрөө�? өдөрт ө�?гөх г�?�?�?н ул�? төрийн дарамт
    шахалтыг даван туулах нь гол �?орилт байх болно. Урьдчилан �?�?ргийл�?х хуримтлал бүрдүүл�?х нь
    мөн орлого багатай ирг�?дийг д�?мж�?�?н �?тратеги байдаг. Орлого багатай, �?мз�?г бүлгийн ирг�?дийг
    д�?мж�?�?н нийгмийн халамжийн тогтолцоог б�?хжүүл�?хийн з�?р�?гц�?�? �?дийн за�?агт н�?л�?�?д том уналт
    нүүрл�?�?�?н үед тө�?вийн хөгжилд чигл�?�?�?н зарлага �?анхүүжилтийг бууруулахгүй байхад тө�?вийн
    хуримтлалыг ашиглах боломжтой байдаг.




                                                                                                30
                                                                                          Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм




Шигтг�?�? 5: Хоёр ул�?ын талаар товчхон: Эрд�?�?ийн орлогоо�? хуримтлал амжилттай үү�?г�?ж, ашигла�?ан
туршлага

Чили болон Бот�?вана ул�?ууд нь ашигт малтмалын нөөцийг зарцуулан ашиглах дарамт шахалтын �?�?р�?г оновчтой
удирдахад тулгардаг �?орилт б�?рхш�?�?лийг амжилттай даван туулж чад�?ан шилд�?г туршлага х�?м�?�?н олон ул�?ад
магтагдаж ир�?�?н. Эн�? оны гуравдугаар �?арын 20-21-ний өдрүүд�?д Ба�?лгийн �?ангийн олон ул�?ын хурлыг Сангийн
�?ам Д�?лхийн Банктай хамтран Улаанбаатар хотноо зохион байгуул�?ан. Хурлын үе�?р �?н�? хоёр ул�?ын туршлагыг
танилцуулж, байгалийн нөөцөө�? хамааралтай хөгжиж буй ул�?уудын хувьд тө�?вийн удирдлагын зохи�?той хүр�?�?
чухал ач холбогдолтой болохыг онцлон т�?мд�?гл�?�?�?н.

Чили ул�? бол байгалийн нөөцөө�? хамааралтай ба�? н�?г орон бөгөөд д�?лхийн з�?�?ний нийлүүл�?лтийн гуравны н�?гийг
үйлдв�?рл�?д�?г. З�?�?ийн �?к�?порт 2011 онд нийт �?к�?портын 55 хувийг бүрдүүлж бай�?ан . Чили ул�? тө�?вийн �?ахилга
батыг �?айн мөрдөж ир�?�?н түүхт�?й. Тө�?вийн хариуцлагын тухай хуулийг 2006 онд батлаж мөрдүүл�?н�?�?р тө�?вийн
�?ахилга батыг х�?р�?гжүл�?х хууль �?рх зүйн зохицуулалт бий бол�?он. Тө�?вийн хариуцлагын тухай хуулинд тө�?вийн
т�?нцв�?ржүүл�?�?н т�?нц�?лийг тооцох зарчмыг тогтоож, тө�?вийн �?х үү�?в�?рийг хуримтлуулж, удирдан зарцуулах
журмыг тодорхойлж, Т�?тг�?врийн нөөцийн �?ан, Эдийн за�?аг, нийгмийн тогтворжуулалтын �?ан г�?�?�?н хоёр ба�?лгийн
�?ан байгуулахаар заа�?ан. Эн�? хоёр �?ангийн хөрөнгийг гадаадад байршуулдаг байна. Тө�?вийн хариуцлагын тухай
хуулийг мөрдөж ажилла�?ны үр дүнд Чили ул�? 2004-2008 оны өндөр ө�?өлтийн жилүүд�?д тө�?вийн үл�?мж х�?мж�?�?ний
хуримтлалтай бол�?он. Тө�?вийн ашиг 2006, 2007 онуудад Д�?Б-ий 7 хувиа�? дав�?ан. Д�?лхийн �?анхүү �?дийн за�?гийн
х�?мрал ид өрнөж байхад буюу 2008, 2010 онуудад Чили ул�? тө�?өвт нүүрл�?�?�?н цочролын �?�?р�?г тө�?вийн хуримтлалаа
ид�?вхт�?й зарцуулж, Д�?Б-ий 4 гаруй хувьтай т�?нц�?х х�?мж�?�?ний алдагдалтай гар�?ан байдаг. Үүний үр дүнд Чили ул�?
�?дийн за�?гийн ө�?өлтөө х�?мралын өмнөх өндөр ө�?өлтийн түвшинд хадгалж чад�?ан юм .

Ботвана ул�? бол байгалийн нөөцөө�? хамааралтай, далайд гарцгүй жижиг орон юм . 1966 онд ту�?гаар тогтнолоо
зарлах үед д�?лхийн хамгийн �?дуу орнуудын н�?г бай�?ан бөгөөд н�?г хүнд ногдох Д�?Б нь 284 ам. доллар, нийтд�?�? 12
км хатуу хучилттай автозамтай бай�?ан. Г�?вч очир �?рд�?нийн олборлолтоо�? ор�?он орлогоо үр дүнт�?й удирдан
зарцуул�?ны үр дүнд �?дийн за�?гийн тогтвортой, өндөр ө�?өлтийг 50 жилийн хугацаанд хангаж чад�?ан бөгөөд одоо
очир �?рд�?нийн �?к�?порт нийт �?к�?портын 80 хувь, дотоодын үйлдв�?рл�?лийн тавны н�?гийг �?зл�?ж байна . Бот�?ванын
тө�?вийн бодлогын зарчим бол ур�?гал зарлагыг зөвхөн �?рд�?�?ийн бу�? орлогоор �?анхүүжүүлж, харин �?рд�?�?ийн
орлогыг хөрөнгө оруулалтын �?анхүүжилт�?нд зарцуулах �?�?в�?л ба�?лгийн �?ан болох Пула �?анд хуримтлуулахад
оршиж байв. 1980-аад оны дундаа�? 2007-2008 оныг хүрт�?лх хугацаанд Бот�?ванын За�?гийн газар Пула �?анд Д�?Б-ий
10 хувьтай т�?нц�?х х�?мж�?�?ний �?анхүүгийн хуримтлал үү�?г�?ж чад�?ан. 2002-2003 онуудын �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах
з�?�?лийн огцом уналт, 2008-2009 онуудын д�?лхийн �?анхүү �?дийн за�?гийн х�?мралын үе�?р цуглуул�?ан хуримтлалаа
зарцуулж, тө�?вийн алдагдалыг төвөггүй �?анхүүжүүл�?�?н. 2011 оны байдлар н�?г хүнд ногдох Д�?Б 8,000 гаруй ам.
доллар бол�?он байна.

 График 27: Тө�?вийн т�?нц�?л, Д�?Б-ий харьцаа (хувь): Чили                              График 28: Тө�?вийн т�?нц�?л, Д�?Б-ий харьцаа
 ул�?ын жиш�?�?                                                                         (хувь): Бот�?вана ул�?ын жиш�?�?
                                                                                                                                  Үйлдв�?рл�?л
   10%                                                                       10000       Эрд�?�?ийн үйлдв�?рл�?л
                                                                                                                                  төлөвш�?өний дараа
                        Тө�?вийн
                     Fiscal      т�?нц�?л,
                            Balance       Д�?Б-ий
                                    to GDP(%)                                            их�?�?р н�?м�?гд�?х үеийн
                                                                             9000                                                 үеийн мөчлөг �?өр�?өн
    8%                  харьцаа (хувь)                                                   түлхүү хуримтлал
                        З�?�?ийн  үн�? (ам. доллар/тонн)                                                                             тө�?вийн бодлого
                     Copper  Price (US$/ton)
                                                                             8000
    6%
                                                                             7000
    4%
                                                                             6000

    2%                                                                       5000

                                                                             4000
    0%
          2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
                                                                             3000
    -2%
                                                                             2000
    -4%
                                                                             1000

    -6%                                                                      0

   Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк.
                                                                                       Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны Ба�?лгийн �?ангийн хурал, Бот�?вана



                                                                                                                                                   31
                                                                           Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

                                                                                   ул�?ын жиш�?�?, Keith Jeffereis (2013).




Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банк; Байгалийн нөөцөөр ба�?лаг орнуудын макро �?дийн за�?гийн бодлогын хүр�?�?, ОУВС, 2012 оны 8-р �?ар.




                                                                                                                          32
                                                                   Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм


                                Эдийн за�?гийн үнд�?�?н үзүүл�?лтүүд

            Үзүүл�?лтүүд                2009      2010      2011         2012     2013 тө�?.   2014 тө�?.   2015 тө�?.

Бодит �?албар
Үйлдв�?рл�?л, ажил �?рхл�?лт, үн�?
Бодит Д�?Б (хувь, жилийн өөрчлөлт)      -1.3       6.4      17.5         12.3       13.0        11.5         8.1
�?ж үйлдв�?рийн үйлдв�?рл�?л (хувь,
                                       -3.3       10        9.7          7.2       26.3        15.3         5.7
жилийн өөрчлөлт)
Улаанбаатар хотын ХҮИ (хувь,
                                        1.9      14.3       9.4         14.2       11.5         9.0         8.0
жилийн өөрчлөлт, дундаж)

�?ийтийн �?албар
�?�?гд�?�?н тө�?вийн зарлага (Д�?Б-д
                                       35.5      36.6      45.1         42.5       39.2
�?зл�?х хувь)                                                                                     …           …
�?�?гд�?�?н тө�?вийн орлого (Д�?Б-д �?зл�?х
                                       30.3      37.1      40.3         35.5       35.1
хувь)                                                                                           …           …
�?�?гд�?�?н тө�?вийн т�?нц�?л (Д�?Б-д �?зл�?х
                                       -5.2       0         -4.8        -7.0       -4.1
хувь)                                                                                           …           …
Эрд�?�?ийн бу�? т�?нц�?л                    -12.4     -10.0     -18.1        -18.1      -11.7        …           …
Ул�?ын өр (Д�?Б-д �?зл�?х хувь)            46.6      45.3      51.7          …          …           …           …

Төлбөрийн т�?нц�?л
Барааны �?к�?порт (�?а�? ам.долл)         1,903     2,899     4,817.5      4,384.6      …           …           …
(хувь, жилийн өөрчлөлт)                -25       52.8      66.2         -9.0        …           …           …
Барааны импорт (�?а�? ам.долл)          2,131     3,278     6,598.4      6,738.9      …           …           …
(хувь, жилийн өөрчлөлт)                -32.3     53.8      101.3         2.1        …           …           …
Ур�?гал дан�?ны т�?нц�?л (�?а�? ам.долл)    -592.0    -886.7    -2,758.6    -3,215.3      …           …           …
(Д�?Б-д �?зл�?х хувь)                     -12.9     -14.3     -31.0        -31.3       …           …           …
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт
                                      1,037.6   1,629.7   4,620.1      3,835.1
(�?а�? ам.долл)                                                                       …           …           …
Гадаад өр (Д�?Б-д �?зл�?х хувь) (2)       43.2      28.2      26.1         29.4        …           …           …
Гадаад валютын нөөц, ц�?в�?р (�?а�?
                                      1,328     2,288     2,457.1      4,090.7
ам.долл)                                                                            …           …           …
 Дараа оны бараа үйлчилг�?�?ний
                                        4.0       4.2       4.9          5.8
импортын �?араар                                                                     …           …           …

Санхүүгийн зах
Дотоод з�?�?л (хувь, жилийн өөрчлөлт)    -9.33    26.69      75.8         -7.5        …           …           …
Бодлогын хүү (хугацааны �?ц�?�?т)        10.00     11.00      12.3        13.25        …           …           …
Ханш (төг/ам.долл, хугацааны �?ц�?�?т)   1,443     1,257     1,395.4      1,392.1      …           …           …
Үйлчилж буй бодит ханш (хувь,
жилийн өөрчлөлт, хугацааны �?ц�?�?т, +    -16.6     28.2       -5.6         8.0
ханшийн чангаралт)                                                                  …           …           …
МХБ-ийн ТОП 20 индек�? (2000=100,
                                      1,229     2,931     4,059.0      3,443.9
хугацааны �?ц�?�?т)                                                                    …           …           …

Суурь үзүүл�?лтүүд:


                                                                                                              33
                                                                 Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Д�?Б оны үн�?�?р (т�?рбум төг)             6,591     8,414.5   11,087.7   13,944.2   17,172.7      …          …

Эх �?урвалж: Монголбанк, ҮСХ, Сангийн �?ам, Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүдийн тооцоо .

     Хав�?ралт: Уул уурхайн �?албарын төлөв байдал (2013 оны 3-р �?ар) 8

Монголын уул уурхай

Монгол ул�? бол ашигт малтмалын нөөцөөр ба�?лаг орон бөгөөд алт, з�?�?, уран, нүүр�?ний д�?лхийн томоохон
ордуудын зарим нь �?нд байдаг. 1920-иод оноо�? хойш цуглуул�?ан геологийн тоо баримт, өнөөдрийг хүрт�?л
хийгд�?�?н хайгуулын ажлын үр дүнг�?�?р ашигт малтмалын арвин их нөөцт�?й болох нь тогтоогд�?он х�?дий ч
нутаг д�?в�?г�?рийн дөнгөж 15 хувьд газарзүйн зураглал хийгд�?�?н байна . Өнөөдрийн байдлаар Монгол ул�?ад
80 орчим төрлийн ашигт малтмалын зургаан м�?нга гаруй орд газруудыг н�?�?н илрүүл�?�?д байна. Эдг�?�?рийн
дөнгөж дөрвөн зуугийнх нь нөөцийг тогтоож, үүний 160 орчим д�?�?р нь одоогоор олборлолт �?вагдаж, нутаг
д�?в�?г�?рийн дөнгөж 17 орчим хувьд хайгуулын ту�?гай зөвшөөрөл олгогд�?он байна (Шигтг�?�? 6). Монгол
ул�?ад одоогоор 200 гаруй гадаадын болон хамтар�?ан компаниуд уул уурхайн үйл ажиллагаа �?вуулж байна .
Монголын хөрөнгийн биржийн м�?д�?�?г�?�?р 2010 онд биржид бүртг�?лт�?й компаниудын 28 хувь нь уул уурхайн
үйл ажиллагаа �?рх�?лж бай�?ан9. 2012 онд уул уурхайн �?албарт 19,217 хүн ажиллаж бай�?ан нь 2010 оноо�? 17.9
хувиар ө�?�?өн үзүүл�?лт юм.

Уул уурхайн талаар Монголд өөр өөр байр �?уурь харагддаг , г�?хд�?�? �?н�? �?албараа�? орох орлого, хөдөлмөр
�?рхл�?лт н�?м�?гд�?�?�?р байгаа. Үр өгөөж, нөлөөлөл х�?рх�?н хуваарилагдаж байгаа, хөдөөгийн Монголчуудын
уламжлалт аж байдлыг алдагдуулж байгаа, ту�? ул�?ад нийтд�?�?, н�?н �?лангу�?а ТТ нүүр�?ний орд, ОТ з�?�?, алт,
молибденийн орд з�?р�?г гол бүт�?�?н байгуулалтууд �?вагдаж байгаа Говийн бү�?�?д хом�? нөөц болох у�?ны
а�?уудлаа�? �?�?тг�?л дундуур байдал үү�?ч байна. За�?гийн газар �?тратегийн орд газруудад өндөр хувь �?з�?мшиж
байна.

Монгол ул�?ын хувьд дараах нөхцөлүүд хангагд�?ан байх нь шийдв�?рл�?х ач холбогдолтой . Үүнд: (1) уул
уурхайн �?албар байгаль орчин, нийгмийн хувьд тогтвортой байдлаар хөгжих ; (2) уул уурхайн орлогыг үр
ашигтай хураан, ил тодоор удирдан зарцуулж, бүт�?�?мжт�?й бүх �?албаруудыг хү�?�?�?н х�?мж�?�?ний ө�?өлтөнд
хүрг�?х; (3) тө�?вийн ухаалаг удирдлага, төлөвлөлт, �?дийн за�?гийн төрөлжилтийг хангах замаар ба�?лгийн
хараалаа�? зайл�?хийх; (4) уул уурхайн үйл ажиллагаа нь �?дийн за�?аг нийтд�?�? ө�?ч, үнд�?�?ний хөгжлийн
зорилтууд, түүний дотор д�?д бүт�?ц, �?рчим хүч үйлдв�?рл�?л, газрын то�?ны зав�?рын, төг�?гөлийн шатны болон
хоёрдогч түүхий �?дийн �?албарууд, үйл ажиллагааг оролцуулахад хангахад хувь н�?м�?р болох . Түүх�?�?�?
харахад �?фрик, �?зийн бү�?ийн хөгжиж буй орнуудад ашигт малтмалыг (�?�?в�?л ой мод з�?р�?г байгалийн бу�?ад
нөөцийг) �?дийн за�?гийн �?рг�?лт�?нд оруулах нь �?дуурлыг бууруулахад �?мар н�?г�?н холбоо хамааралгүй байдаг .
Г�?хд�?�? �?в�?трали, Канад, �?�?У, Өмнөд �?фрик, Пер�?ийн булангийн х�?д х�?д�?н орнууд, Финл�?нд з�?р�?г
ул�?уудын туршлагаа�? харахад за�?аглал, нөөц ашиглалтын ухаалаг бодлого, түүнийг х�?р�?гжүүл�?х зорилтот
хөтөлбөрийн ту�?ламжтайгаар �?дуурлын ерөнхий түвшинг бууруулахад нааштай нөлөөлөл үзүүлж болдогийг
ойлгох нь чухал байна. Эдг�?�?р ул�?ууд нь байгалийн нөөцөөр �?дийн за�?гийн ө�?өлтөө өдөө�?өн х�?дий ч
зорилтот арга х�?мж�?�?, бодлого авч х�?р�?гжүүл�?ний үр дүнд өргөн хүр�?�?ний ө�?өлтөнд хүрч, �?дийн за�?гаа
төрөлжүүлж, �?дуурлыг бууруулж чад�?ан.



8
  Ууд уурхайн �?албарын тухай �?н�?хүү х�?�?гийг Д�?лхийн Банкны Уул уурхайн ахлах м�?рг�?жилт�?н Екатерина Михайлова
б�?лтг�?�?�?н. Эрд�?�?ийн �?албарын өнөөгийн байдлын тухай �?удалгааг Кейптаун хотод 2012 оны 2 -р �?ард бол�?он Уул
уурхайн Indaba жилийн уулзалтын материалыг үнд�?�?л�?ж хийв.
9
  Үнд�?�?ний �?тати�?тикийн хороо, 2012 он, 30-р хууда�?; �?шигт малтмалын х�?р�?г �?рхл�?х газар, 2011b, 23-р хууда�?;
Д�?лхийн Банк, 2011, 23-р хууда�?).

                                                                                                           34
                                                                       Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

Шигтг�?�? 6. Монгол ул�?ын гол �?рд�?�?ийн ил�?рц

�?лт (Au). �?лтны их�?�?х�?н нөөц бүхий арван газар байдаг. �?лтны олборлолт 1990 -2005 онуудын хооронд үл�?мж
н�?м�?гд�?ж, 2005 онд 5.9 тонн алт олборлож бай�?ан.

З�?�?, молибден (Cu-Au-Mo). Монголын �?лтай, хойд, өмнөд х�?�?�?гт газар зүйн гурван бү�? байдаг. Одоогоор олборлолт
үнд�?�?нд�?�? Эрд�?н�?тийн ба�?жуулах үйлдв�?р д�?�?р �?вагдаж байна. ОТ ордын олборлолт �?х�?л�?н�?�?р з�?�?ийн олборлолт үл�?мж
н�?м�?гд�?ж, Монгол ул�? д�?лхийн томоохон з�?�? үйлдв�?рл�?гч болно.

Хайлуур жонш (CaF2). Монголын хойд, төв, өмнөд х�?�?�?гт хайлуур жоншны 600 гаруй ор газар, ил�?рц байдаг. Төв
х�?�?�?гт хамгийн том нөөц байдаг бөгөөд олборлолт ид�?вхт�?й �?вагдаж байна. Монгол ул�? д�?лхийд жонш үйлдв�?рл�?л�?�?р
тавдугаарт жаг�?даг. Д�?лхийн нийт олборлолтын дөрвөн хувийг үйлдв�?рл�?ж, хүчилл�?г болон металлургийн з�?р�?гл�?лийн
жонш гаргаж байна.

�?үүр�? (Co). Монголын төв, өмнөд х�?�?�?гт нүүр�?ний ил�?рц олон байдгаа�? Улааннуурын �?ав газар хамгийн их нөөцт�?йд
тооцогддог. Тавантолгой, Ухаа худаг, Бортолгой, Овооттолгой, Хөшөөт, �?лтай нүүр�? з�?р�?г �?айн чанарын кок�?жих
нүүр�?ний орд газруудыг илрүүл�?�?н�?�?р 2004 оноо�? нүүр�?ийг �?к�?портлох боломж н�?м�?гд�?�?н. �?ийт 160 т�?рбум тоннын
нөөцт�?й г�?ж үзд�?г.

Газрын ховор �?лемент (REE). �?лтай, Х�?нтий, Хангай, зүүн өмнөд, өмнөд х�?�?�?гт �?дийн за�?гийн үр ашигтайгаар
олборлох боломжтой нөөц ил�?р�?�?н байдаг. Хамгийн өргөн тархацтай, �?дийн за�?гийн үр ашигтайд тооцогддог
�?лементүүд г�?в�?л тантал, ниобий, иттрий, торий, циркон юм.

Уран (Ur). Эдийн за�?гийн хамгийн их үр ашигтай орд газрууд зүүн бү�?ийн Дорнод, Гурванбулаг, Мардай, өмнөд бү�?ийн
Хараатад байдаг. Үн�?л�?гд�?�?н нөөц нь 1.3 тонн байгаагийн 62 тонн нь батлагд�?ан. Estimated reserves to be 1.3 Mt, of which
62 Mt are proven. 1989-1993 онуудад Мардайн орд д�?�?р ил уурхай ажиллуулж, уран олборлож бай�?ан боловч одоогоор
хаагд�?ан х�?в�?�?р байна.

Эх �?урвалж: Mdendi тайлан, Эрд�?�? ба�?лгийн х�?р�?г �?рхл�?х газар .

Монгол ул�?ад нөлөөлж буй д�?лхийн уул уурхайн чиг хандлага
Өнгөр�?өн хорин жилд д�?лхий дахин “уул уурхайн �?упер мөчлөг�? г�?гчийг үү�?ч хөгжихийг хар�?ан . �?зи, Латин
�?мерик, Зүүн Европын зарим ул�?уудад аж үйлдв�?рийн �?албар хурдацтай ө�?өхт�?й з�?р�?гц�?�?д металл, �?рчим
хүчний ашигт малтмалын �?р�?лт н�?м�?гд�?�?н. Технологийн д�?вшлийн ачаар үел�?х �?и�?темийн бараг бүх
�?лементийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�? ө�?�?өн. �?лтны хувьд мөчлөгийн �?�?р�?г мөн чанараа �?анхүүгийн зах д�?�?р
хадгалагдан үлд�?ж, үнийн ө�?өлт нь түүх�?нд�?�? байгаагүй х�?мж�?�?нд хүр�?�?н.

Түүхийн үүдн�?�?�? авч үзв�?л, �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үн�? ө�?өхт�?й з�?р�?гц�?�?д �?рд�?�?ийн хөрөнгө оруулалт татах
г�?ж өр�?өлдөж байгаа орнуудын дунд “ёроол хүрт�?лх т�?мц�?л�? г�?х зүйл үү�?д�?г бай�?ан. Г�?хд�?�? одоогийн �?упер
мөчлөгийг илүү нарийвчил�?ан, н�?гдм�?л хандлага тодорхойлж байна . Өнгөр�?өн хорин жилийн хугацаанд уул
уурхайн �?албар шин�? тутам хөгж�?өн бараг бүх ул�?ууд ашигт малтмалын хууль тогтоомжоо орчин үед
нийцүүл�?н батлаж, уул уурхайн �?албарт өр�?өлдөх чадвартай татварын орчинг бүрдүүл�?�?н (Шигтг�?�? 7). Мөн
түүнчл�?н, Олборлох �?албарын ил тод байдлын �?анаачлагын зарчмуудыг хүл�?�?н зөвшөөрч, уул уурхайн
орлогын ил тод байдлыг �?айжруулах зорилт тавь�?ан. Цаашилбал, хөрөнгө оруулагчдын геологийн �?р�?д�?лийг
бууруулах үүдн�?�?�? ул�?ын х�?мж�?�?нд геологи, гео -физик, гео-химийн �?удалгаа, зураг зүйг гаргаж, уул
уурхайн када�?тр, геологийн тоо баримтыг хариуц�?ан ту�?гай байгууллагыг шин�?�?р байгуулах буюу
б�?хжүүл�?�?н байдаг. 1990-�?�?д онд уул уурхай шин�? тутам хөгж�?өн ул�?ад уул уурхайн �?албарын за�?аглал
х�?р�?гжиж байх нь онцгой тохиолдол байдаг бай�?ан х�?дий ч 2000 оноо�? хойш н�?н �?лангу�?а уул уурхайн а�?ар
том тө�?лүүдийн төлөө өр�?өлдөж байгаа орнуудын хувьд �?н�? нь зайлгүй шаардлага бол�?он . Уурхай байрлаж
байгаа ул�?уудын за�?гийн газар “уурхайн ашиглалтын хугацааны дараах амьдрал�?-д анхаарлаа түлхүү
хандуулж, �?н�? хүр�?�?нд орлогын удирдлагын механизмыг бий болгон, хамтран ашиглах д�?д бүтцийг бүт�?�?н
байгуулах ажлыг �?рчимжүүлж, хүний капитал, �?дийн за�?гийн төрөлжилтөнд хөрөнгө оруулж байна .

Шигтг�?�? 7. Д�?лхийн уул уурхайн �?албарын үнд�?�?н шинж т�?мд�?г
  Эрд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний зах з�?�?л �?авалгаатай байх хандлагатай.


                                                                                                                     35
                                                                   Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

   Уул уурхайн компаниуд х�?д�?н жил өндөр ашигтай ажиллаж, тааламжтай бай�?ан боловч �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний �?упер
    мөчлөгөө�? улбаатай дараах дөрвөн шахалттай тулгараад байна. Үүнд: өртөг ө�?�?өн (ажиллах хүч, түүхий �?дийн
    өртөг), илүү ихийг н�?х�?ж шаард�?ан хувьцаа �?з�?мшигчид (н�?гж хувьцаанд ногдох ашгийг ө�?гөх шаардлага), уурхай
    ажиллаж байгаа ул�?ын зүг�?�?�? тавих дарамт шаардлага ө�?�?өн (татвар, өөрийн хөрөнгө), уул уурхайн үйл
    ажиллагааны нөлөөнд өрт�?өн ирг�?дийн хүл�?�?лт н�?м�?гд�?�?н.
   Д�?�?рх дөрвөн шахалт үү�?�?�?н �?н�? нөхцөлд �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үн�? �?лихгүй буур�?ан ч ц�?в�?р газрыг шин�?�?р
    ашиглах болох хуучин бохирд�?он газрыг ашиглах тө�?лүүдийг �?анхүүжүүл�?х хөрөнгийн хуваарилалтыг �?р�? дахин
    үн�?л�?х�?д хүрг�?ж байна. �?шигт малтмалын �?айн чанарын орд газруудыг илрүүл�?х�?д улам хүндр�?лт�?й болж, тийм
    газруудад хүр�?хийн тулд уурхайчид илүү их хүч шаард�?ан орчинд орж ажиллаж байна. Г�?хд�?�? �?р�?д�?л н�?м�?гд�?�?н,
    ашиг бага�?�?ан �?н�? үед хайгуулын зардлыг юуны түрүүнд танаж байна. Дараагаар нь орд газрын ашиглалтын хугацаа
    найдвар муутай орнуудад х�?р�?гжиж байгаа тө�?лүүд рүү орно. Инг�?�?н�?�?р �?р�?д�?л багатай тө�?лүүд, түүний дотор
    одоогийн үйл ажиллагааг өргөжүүл�?х тө�?лүүд т�?ргүүл�?х чигл�?лт�?й болж байна.

Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд, Уул уурхайн Indaba-н тайлан, Кейптаун хот, 2013 оны 2-р �?ар.

За�?аг төр, хөрөнгө оруулагч, ард нийтийн дунд үр өгөөж, �?р�?д�?лийн шударга хуваарилалтыг т�?нцв�?ржүүл�?х
нь чухал болохыг олон ул�?ын туршлага онцолж байна . Зах з�?�?лийн хувиа хадгалж үлд�?хийн төлөөх ул�?
болон уул уурхайн томоохон компаниуд хоорондын өр�?өлдөөн ширүүн х�?в�?�?р байгаа бөгөөд одоо үед
байгалийн нөөцийн хо�?гүй боломжтой байлаа г�?�?д тухайн ул�? орон ойрын болон дунд хугацаанд хөгжин
ц�?ц�?гл�?х баталгаа болохгүй бол�?он. Иймд одоогийн �?упер мөчлөгийн үрг�?жл�?х хугацаа нь илүү тодорхой
�?р�?лт шин�?�?р �?хл�?х�?�?�? гадна өнөөгийн тодорхой бу�? төлөв байдлын улмаа�? �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний олборлолт
ойрын хугацаанд х�?дий х�?мж�?�?г�?�?р бага�?ахаа�? хамаарч байна . Баркл�?й�? Капитал компанийн тооцоогоор
�?р�?лтийн ө�?өлт бодитоор н�?м�?гд�?х�?�?�? өмнө �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үйлдв�?рл�?л д�?лхийн х�?мж�?�?нд хурдацтай
х�?в�?�?р ө�?өх тул �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үн�? буурах болно (Шигтг�?�? 8). Одоогоор хүл�?�?гд�?ж байгаа тө�?лүүд нь
их�?нхд�?�? ашиглалтанд орох урт хугацаатай тө�?лүүд байгаа бол уул уурхайн компаниуд олборлолтын хүчин
чадлаа н�?м�?гдүүл�?х, олборлолт �?хл�?х�?д б�?л�?н тө�?лүүд�?�? х�?р�?гжүүл�?х замаар ойрын хугацаанд олборлолтоо
ө�?гөж, б�?л�?н мөнгөний �?х үү�?в�?рт�?й болохыг хү�?�?�?н х�?в�?�?р байгаа �?удалгааг Баркл�?йн �?н�?хүү тө�?өөлөлд
үнд�?�? болго�?он.

Шигтг�?�? 8. Гол түүхий �?дийн үнийн �?үүлийн үеийн өөрчлөлт
   �?лт: Үн�? �?үүлийн үед н�?л�?�?д тогтвортой өндөр бай�?ан нь зардал үл�?мж н�?м�?гд�?�?нийг үл харгалзан ашгийн
    түвшинг�?�? хамгаалж үлд�?х�?д хангалттай байв.
   З�?�?: �?лтыг бодвол илүү �?авалгаатай бай�?ан х�?дий ч өндөр �?р�?лтийг хангахуйц нийлүүл�?лт шин�?�?р гарч ир�?х�?д
    төвөгт�?й байгаа нь з�?�?ийн үн�?н д�?�?р харагдаж байна.
   Овор ихт�?й �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүн: Овор ихт�?й �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүн, н�?н �?лангу�?а төмрийн хүд�?р, нүүр�?ний үн�?
    Б�?Х�?У-ын �?дийн за�?агт гарах өөрчлөлтүүд�?�?�? онцгой хамааралтай бай�?ан бөгөөд одоо нөхцөл байдал илүү удаан
    хугацаанд ашиглагдах тө�?лүүд х�?рх�?н шийд�?гд�?х�?�?�? хамаарч байна. Э�?рд�?лт�?й, �?орилт дагуул�?ан орчинд х�?р�?гжиж
    буй томоохон, д�?д бүтц�?�?�? хамааралтай, ашиглалтанд орох урт хугацаатай тө�?лүүдийг цуцалж, д�?д бүтц�?д
    холбогд�?он бөгөөд илүү �?айн ойлголттой орчинд ажиллаж байгаа уурхайг өргөжүүл�?х�?�?р шийдв�?рл�?ж болно .

    Эх �?урвалж: Д�?лхийн Банкны м�?рг�?жилтнүүд, Уул уурхайн Indaba-н тайлан, Кейптаун хот, 2013 оны 2-р �?ар.

Т�?г�?хл�?�?р компаниудын ойрын хугацаанд олох б�?л�?н мөнгөний н�?м�?лт �?х үү�?в�?рийг н�?м�?гд�?�?н зардлыг
�?анхүүжүүл�?х, ногдол ашиг төлөх, төр за�?гийн өмнө хүл�?�?�?�?н татварын үүрг�?�? биелүүл�?х, ард ирг�?д�?д
чигл�?�?�?н хөтөлбөр х�?р�?гжүүл�?х, �?�?в�?л уурхайн шин�? бүт�?�?н байгуулалтын алинд нь зориулах в�? г�?д�?г нь том
а�?уулт болно. Х�?рв�?�? уурхайг шин�?�?р байгуулах хөрөнгө оруулалтыг бу�?ад х�?р�?гц�?�?г хангахад зориулвал
шин�? уурхайн хөрөнгө оруулалт ерөнхийдөө бодож бай�?наа�? х�?�?�?г хугацааны дараа бодит ажил х�?р�?г болж
магадгүй. Өнөөдөр нөхцөл байдал нарийн төвөгт�?й бол�?ныг үл харгалзан, ашигт малтмалын �?албарын төлөв
байдал урт хугацаанд �?рчт�?й байгаа бөгөөд д�?лхийн �?дийн за�?гийн ө�?өлтийг тодорхойлогч шин�? тутам
хөгжиж буй �?дийн за�?агт �?вагдаж байгаа аж үйлдв�?рийн хөгжилд байгалийн нөөцийн �?рчим н�?м�?гд�?ж, түүн
д�?�?р �?уурил�?ан �?р�?лтийн �?уурь чиг хандлага нь �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний үнийг урт хугацаанд өндөр түвшинд
барих төлөвт�?й байна. Эн�?хүү таамгийг МакКинзи (Байгалийн нөөцийн хувь�?гал 2011) болон Чатам Хау�?


                                                                                                             36
                                                            Монгол ул�?ын �?дийн за�?гийн тойм

(Байгалийн нөөцийн ир�?�?дүй 2012) г�?�?�?н �?удалгааны ажлууд бататгаж байна. �?шигт малтмалын нөөцийн
з�?р�?гц�?�? нөөцийн хоо�?рол, ховор байдал, бу�?ад газруудыг ашиглахад �?аад б�?рхш�?�?лт�?й байх нь хөрөнгө
оруулалтыг тат�?ан х�?в�?�?р байх болно.

Монгол ул�?ад �?мар учир холбогдолтой болох тухай
Овор ихт�?й �?рд�?�? бүт�?�?гд�?хүүний хувьд бизне�?ийн орчин, д�?д бүтцийн шийдл�?�?�? олон зүйл хамаарна .
�?шигт малтмалын тухай хуулийн тө�?лийг 2013 онд шин�?�?р болов�?руулж байгаатай холбоотойгоор олон
хөрөнгө оруулагч нар хөрөнгө оруулалтын шийдв�?р�?�? хууль батлагдахыг хүл�?�?ж хойшлуулах магадлалтай.
2010 оноо�? хойш хайгуулын ту�?гай зөвшөөрөл олгохыг зог�?оож, урьд олгогд�?он ту�?гай зөвшөөрлийг бу�?дад
шилжүүл�?хийг хоригло�?он нь хайгуулын үйл ажиллагаанд их�?�?р нөлөөлж, шин�? тө�?лүүд х�?р�?гжихийг
хойшлуулах нь гарцаагүй. Уул уурхайн үйл ажиллагааг үрг�?лжлүүл�?н �?вуулахад геологийн нааштай
үзүүл�?лтийн дараа ашиглалтын найдвартай байдал нь хамгийн чухал хүчин зүйлүүдийн н�?гд тооцогддог .
Иймд уул уурхайн �?албарын тогтвортой хөгжил, ө�?өлтийг хангахад уул уурхайн када�?трын үйл ажиллагаа
х�?вийн �?вагдаж, ту�?гай зөвшөөрөл олгох ил тод, үз�?мж�?�?р шийд�?гдд�?ггүй журам мөрдөгдөж байх ё�?той .
Монгол ул�? томоохон зах з�?�?лийн з�?рг�?лд�?�? оршиж, ашигт малтмалын хо�?гүй их нөөцт�?й, тогтвортой
байдал үнд�?�?нд�?�? хангагд�?ан нь хүчт�?й давуу тал болох х�?дий ч нөөцийг ашиглах шийдв�?р гаргахад хөрөнгө
оруулагчид ашиг орлого олж, ол�?он ашгаа өөрийн орон руу шилжүүл�?н авах боломж нь зонхилох шалгуур
болдог. ОТ �?�?в�?л ТТ-н х�?мж�?�?ний д�?вшилт�?т үйл ажиллагаанууд цааш үрг�?лжл�?х нь гарцаагүй . Г�?хд�?�?
бизне�?ийн орчин илүү тааламжтай болтол олон тооны шин�?�?р �?хл�?х тө�?лүүд�?�?�? татгалзах �?�?в�?л “нөөцөд�?
үлд�?�?х �?р�?д�?лийг дутуу үн�?лж болохгүй юм. Уул уурхайн үнд�?�?ний компаниудын хувьд ойрын жилүүд�?д
�?анхүүжилт, чадавхи �?аад б�?рхш�?�?л х�?в�?�?р байх болов уу.




                                                                                                   37