‫‪E4351 V1‬‬ ‫د مرکزي آسيا ـ جنوبي آسيا پروژې د ټولنيزو اغٻزو د ارزونې رپورټ)‪(CASA-1000‬‬ ‫‪1 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫نٻټه‪:‬‬ ‫د ‪ 2013‬ميالدی‬ ‫د اګست مياشت‬ ‫‪5‬‬ ‫مخففات‬ ‫‪6‬‬ ‫لنډيز‬ ‫‪2 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪10‬‬ ‫سريزه‬ ‫‪1.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫دپروژې شرح )‪(CASA-1000‬‬ ‫‪1.1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪13‬‬ ‫د قرغزستان جمھوريت‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫ټولنيز ـ اقتصادي مشخصات‬ ‫‪2.1‬‬ ‫‪ 2.1.1‬دقرغزستان ځانګړنې‬ ‫‪ 2.1.2‬اغٻزمنې شوې ساحې‬ ‫‪20‬‬ ‫د پروژې اغٻزې‬ ‫‪2.2‬‬ ‫‪ 2.2.1‬ميتود‬ ‫‪ 2.2.2‬د‪ 0020‬د ساحاتو د سکيچ پر بنا ټولنيزی ځانګړتياوی‬ ‫‪ 2.2.3‬د ټولنيزو اغٻزو اروزنه‬ ‫‪24‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪2.3‬‬ ‫د پروژې د تطبيق تدابير‬ ‫‪2.3.1‬‬ ‫د ټولنيز مديريت د پراخ پالن ارزښت‬ ‫‪2.3.2‬‬ ‫له پروژې څخه د اغٻزمن شويو خلکو د پوھاوي کچه‬ ‫‪2.3.3‬‬ ‫د ولسي ګټو د وٻش له پاره غوراوي‬ ‫‪2.3.4‬‬ ‫د ولسي ګټو شريکولو له پاره بنسټيز ترتيبات‬ ‫‪2.3.5‬‬ ‫‪29‬‬ ‫تاجکستان‬ ‫‪3.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫اقتصادی ـ ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪3.1‬‬ ‫‪ 3.1.1‬دتاجکستان ځانګړنې‬ ‫‪ 3.1.2‬اغٻزمنې شوې سيمې‬ ‫‪36‬‬ ‫د پروژې اغٻزی‬ ‫‪3.2‬‬ ‫‪ 3.2.1‬ميتود‬ ‫‪ 3.2.2‬د ټولنيزو اغٻزو ساحوي سروې‬ ‫‪ 3.2.3‬د ساحاتو د سکيچ پر بنا ټولنيزی ځانګړتياوی‬ ‫‪ 3.2.4‬د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪40‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪3.3‬‬ ‫د پروژې د پلې کولو لپاره تدبيرونه‬ ‫‪3.3.1‬‬ ‫د ټولنيز مديريت د پراخ پالن ارزښت‬ ‫‪3.3.2‬‬ ‫د پروژې په اړه د اغٻزمنو شويو خلکو د پوھاوی کچه‬ ‫‪3.3.3‬‬ ‫د ولسي ګټو د وٻش له پاره غواري‬ ‫‪3.3.4‬‬ ‫د ولسي ګټو د وٻش له پاره بسټيز ترتيبات‬ ‫‪3.3.5‬‬ ‫‪45‬‬ ‫افغانستان‬ ‫‪4.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫اقتصادی ـ ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪4.1‬‬ ‫‪ 3.1.1‬دتاجکستان ځانګړنې‬ ‫‪ 3.1.2‬اغٻزمنې شوې سيمې‬ ‫‪36‬‬ ‫د پروژې اغٻزې‬ ‫‪3.2‬‬ ‫‪ 3.2.1‬ميتود‬ ‫‪ 3.2.2‬د ټولنيزو اغٻزو ساحوي سروې‬ ‫‪3 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 3.2.3‬د د ساحات د سکيج پر اساس ټولنيزی څانګړتياوی‬ ‫‪ 3.2.4‬د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪40‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪3.3‬‬ ‫تدابير تطبيق پروژه‬ ‫‪3.3.1‬‬ ‫د ټولنيز مديريت د پراخ پالن ارزښت‬ ‫‪3.3.2‬‬ ‫د پروژې په اړه د اغٻزمنو شويو خلکو د پوھاوی کچه‬ ‫‪3.3.3‬‬ ‫د ولسي ګټو د وٻش له پاره غواري‬ ‫‪3.3.4‬‬ ‫د ولسي ګټو د شريکولو لپاره بسټيز ترتيبات‬ ‫‪3.3.5‬‬ ‫‪63‬‬ ‫پاکستان‬ ‫‪5.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫اقتصادی ـ ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪5.1‬‬ ‫‪ 3.1.1‬دتاجکستان ځانګړنې‬ ‫‪ 3.1.2‬اغٻزمنې شوې سيمې‬ ‫‪36‬‬ ‫د پروژې اغٻزې‬ ‫‪3.2‬‬ ‫ميتود‬ ‫‪3.2.1‬‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو ساحوي سروې‬ ‫‪3.2.2‬‬ ‫د ھمغږي پاڼو پراساس ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪3.2.3‬‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪3.2.4‬‬ ‫‪40‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪3.3‬‬ ‫دپروژې د پلي کولو تدابير‬ ‫‪3.3.1‬‬ ‫د ټولنيز مديريت د پراخ پالن ارزښت‬ ‫‪3.3.2‬‬ ‫د پروژې په اړه د اغٻزمنو شويو خلکو د پوھاوی کچه‬ ‫‪3.3.3‬‬ ‫د ولسي ګټو د شريکولو له پاره غواري‬ ‫‪3.3.4‬‬ ‫د ولسي ګټو د شريکولو له پاره بسټيز ترتيبات‬ ‫‪3.3.5‬‬ ‫ضميمې‪:‬‬ ‫‪81‬‬ ‫لومړۍ ضميمه‪ :‬د ټولنيز اوژوند چاپي﷼ مديريت د پالن لنډيز ‪IEL‬‬ ‫‪4 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دويمه ضميمه‪ :‬د بيا ميشتدينې او د ځمکې استمالک چوکاټ‪ :IEL‬موخې او لنډٻز‬ ‫د جدولونو فھرست‬ ‫‪1‬جدول‪ :‬د ژوند چاپي﷼ او ټولنې د د ساحاتو د سکيچ پر بنا د قرغزستان په جمھوريت کې )‪ (CASA - 1000‬پروژې‬ ‫په مسير کې ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪2‬جدول‪ :‬د چاپي﷼ او ټولنې د ھمغږې ورقې پر اساس د تاجکستان په جمھوريت کې )‪ (CASA - 1000‬پروژې په‬ ‫مسير کې ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫جدول ‪ :3‬په افغانستان د)‪ (CASA - 1000‬د بريښنا لين په ‪ ۴‬کيلومټري کې استوګن جمعيت‬ ‫جدول ‪ :4‬د )‪ (CASA - 1000‬پروژې د بريښنا لين په امتداد کې ھغه کلي چې د بريښنا تر پوښښ الندې راځي‪.‬‬ ‫جدول ‪ :5‬د چاپي﷼ او ټولنې د ھمغږې ورقې پر اساس د افغانستان په جمھوريت کې )‪ (CASA - 1000‬پروژې په‬ ‫مسير کې ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪6‬جدول‪ :‬د ھغو عمده انديښنو لنډيز چې په افغانستان کې ولسي خلکو څرګندې کړي دي‪.‬‬ ‫‪7‬جدول‪ :‬د متمرکزو ګروپی بحثونو پراساس د بالقوه ولسي پروژو فھرست‬ ‫‪8‬جدول‪ :‬د جندر او کورنيو د غړيو د شمٻر پر اساس د نمونه يي جمعيت وٻش‬ ‫‪9‬جدول‪ :‬په سروې شويو کليو کې د عصري شويو تشنابونو‪ ،‬بريښنا او د لٻږديدو وړ اوبو شتون‬ ‫‪10‬جدول‪ :‬د کلي پر اساس د کورنيو د عمده عايداتي سرچنيو د ونډې فيصدي‬ ‫‪11‬جدول‪ :‬د فقر د درجه بندي پراساس کورنۍ‬ ‫‪12‬جدول‪ :‬د ژوند چاپي﷼ او ټولنې د د ساحاتو د سکيچ پر بنا ټولنيزی ځانګړتياوی د پاکستان په جمھوريت کې ) ‪CASA -‬‬ ‫‪ (1000‬پروژې په مسير کې ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫‪13‬جدول‪ :‬د ګټو د وٻش پالن له پاره د محلي لومړيتوبونو درجه بندي‬ ‫دگرافونو فھرست‬ ‫‪5 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫کلي پر اساس د کورنيو منځنۍ کچه‬ ‫‪ ١‬شکل‪:‬‬ ‫د جنسيت او کلي پر اساس د سواد کچه‬ ‫دويم شکل‬ ‫د با سواده کسانو د زده کړو ميزان‬ ‫درٻيم شکل‬ ‫‪ 1‬جدول‪ :‬د ولسي ګټو د وٻش سروې له پاره ميتود‬ ‫د مخففاتو فھرست‬ ‫آزاد جمو او کشمير‬ ‫‪AJK‬‬ ‫‪ CASAREM‬د مرکزي آسيا ـ جنوبي آسيا د بريښنا بازار‬ ‫د کلي پرمختيايي شورا‬ ‫‪CDC‬‬ ‫د پروژې د اغٻزو دھليز‬ ‫‪COI‬‬ ‫د افغانستان بريښنا شرکت‬ ‫‪DABS‬‬ ‫د چاپيرلي ـ ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪ESIA‬‬ ‫د چاپي﷼ او ټولنې د مديريت پالن‬ ‫‪ESMP‬‬ ‫قبايلی سيمې‬ ‫‪FATA‬‬ ‫متمرکز ګروپي بحثونه‬ ‫‪FGD‬‬ ‫گلگت بليتستان‬ ‫‪G-B‬‬ ‫ناخالص داخلی توليد‬ ‫‪GDP‬‬ ‫نا خالص ملی عايد‬ ‫‪GNI‬‬ ‫د بشري پراختيا رپورټ‬ ‫‪HDR‬‬ ‫متناوبه لوړ ولټاژه بريښنا‬ ‫‪HVAC‬‬ ‫متناوبه لوړ ولټاژه بريښنا‬ ‫‪HVDC‬‬ ‫د شرکت نوم) د چاپيريالي مطالعو په برخه کې کار کوي‪(.‬‬ ‫‪IEL‬‬ ‫خيبر پښتونخواه‬ ‫‪KP‬‬ ‫د ځمکې استمالک او بيا ميشتيدنی چوکاټ‬ ‫‪LARF‬‬ ‫د دوھمی زريزی پراختيايي موخی‬ ‫‪MDG‬‬ ‫د اوبو بريښنا پروژه‬ ‫‪MHP‬‬ ‫د کليو د پرمختيا او بيا رغونې وزارت‬ ‫‪MRRD‬‬ ‫ميگا وات‬ ‫‪MW‬‬ ‫حفظ او مراقبت‬ ‫‪O&M‬‬ ‫د عامې روغتيا د انجينري رياست‬ ‫‪PHED‬‬ ‫د سرک حريم‬ ‫‪RoW‬‬ ‫‪ SABAWON‬د رفاه له پاره ټولنيزه شبکه )يوغير دولتی او غير انتفاعی سازمان دی(‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو اروزنه‬ ‫‪SIA‬‬ ‫د بريښنا دلٻږد لين‬ ‫‪T/L‬‬ ‫‪6 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د رپورټ لنډٻز‬ ‫په دغه پروژه کې )‪ (CASA-1000‬تر لومړي نوښت ګر يا ابتکاري پړاو الندې د » مرکزي آسيا ـ جنوبي آسيا‬ ‫پروژې د سيمه ييزې بريښنا بازار « )‪ (CASAREM‬په نوم چمتو شوی دی‪ .‬د دغې پروژې ھدف د بريښنا لين تمديد‬ ‫او رغونيرغونه )د ليږد لين( دی چې د پاکستان او افغانستان ھٻوادونو ته د تاجکستان او قرغزستان د جمھوريتونو بريښنا‬ ‫صادروي‪ .‬دغه پروژه )‪ (CASA-1000‬دوه عمده برخې لري‪ :‬الف‪ .‬د قرغزستان ) ‪ ۴٢۵‬کيلومټره ( او تاجکستان ) ‪٢۵‬‬ ‫کيلومټره ( جمھوريتونو له الرې د ‪ ۴۵٠‬کيلومټره لوړ تناژ لروونکې بريښنا)‪ (HVDC‬لين تمديد؛ ب‪ .‬د تاجکستان ) ‪١١٧‬‬ ‫کيلومټره (‪ ،‬افغانستان ) ‪ ۵۶٢‬کيلومټره ( او پاکستان )‪ ٧١‬کيلومټره ( ھٻوادونو له الرو د ‪ ٧۵٠‬کيلومټره لوړ تناژ لروونکي‬ ‫بريښنالين )‪ (HVAC‬تمديد‪ ،‬شامل دي‪ .‬په سنګتوده ‪ ،(1,300 MW) 1-‬کابل )‪ (300 MW‬او پيښور)‪(1,000 MW‬‬ ‫کې د وړاندٻز شويو لوړتناژ لروونکيو بريښنا تبديلوونکي ستيشنونو )‪ (HVDC Converter‬د پروژې تخميني بودجه‬ ‫‪ ٩۵٠‬ميليونو امريکايي ډالرو ته رسٻږي‪.‬‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‪:‬‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو اروزنه د پروژې د بالقوه ټولنيزو اغٻزو د پٻژندنې ) د طرحې او ډيزاين له پلوه د پروژې د کار له پيل‬ ‫او پای وروسته پړاوونه او ھمدارنګه په اوږد مھاله کې د پروژې اغٻزې (او د پروژې د بالقوه اغٻزو د راکمولو له پاره‬ ‫د مديريتي اقداماتو د تر سره کولو له پاره د وړاندٻزونو د وړاندې کولو له پاره مھمه ده‪ .‬د دغې پروژې) ‪CASA -‬‬ ‫‪ (1000‬د ټولنيزو اړخونو اوړند معلومات په ھغو رپورټونو کې چې مخکې تيار شوي وو‪ ،‬شتون لري‪ :‬په څلور واړه‬ ‫ھٻوادونو کې د چاپيريالي او ټولنيزو اغٻزو ارزونه‪ ،‬د ولسي ګټو مطالعه او په ټٻټه کچه د افغانستان او پاکستان له پاره د‬ ‫خطرونو د ارزونې له پاره يوه مطالعه تر سره شوه‪ .‬خو دغه معلومات تيت پرک او ستونزمن دي‪ .‬دغه رپورټ په حقيقت‬ ‫کې ياد شوي معلومات په يوه سند کې سره جمع بندي کوي او د معلوماتي د تشو او خالوو د له منځه وړلو له پاره په اړينو‬ ‫مواردو کې له دويمو او ثانوي سرچينو څخه استفاده شوې ده‪ :‬د يادونې وړ ده چې د دغه رپورټ د چمتو کولو له پاره ھيڅ‬ ‫ډول لومړني تحقيقات او څٻړنې نه دي تر سره شوي‪.‬‬ ‫د قرغزستان جمھوريت‪ :‬د لوړ تناژ لروونکي لين ) ‪ ۴٢۵ (HVAC‬کيلومټره د قزاقستان جمھوريت له اوشاباتکن او‬ ‫جالل آباد څخه تٻرٻږي‪ .‬د دغه لين وړاندٻز شوي مسيرونه ډٻر کم نفوسه دي او په اوږدو کې يې ‪ ٢۵‬کلي يا ښارګوټي‬ ‫موقعيت لري‪ .‬د ھغې سروې له مخې چې د دغه لين د مسير په ‪ ٢۵‬کليو متره کې تر سره شوه‪ ،‬وښودله چې د دغو خلکو د‬ ‫ژوند اصلي سرچينه له کرنيز سکتور او په بھر کې د قرغزي کاريګرو له خوا استول شوې پيسې دي‪ .‬ځينو خدمتونو لکه‬ ‫د څښاک او اوبو خور اوبو ته السرسي کمزوری وو او د منظمي بريښنا په برخه کې ھم ستونزې موجودې وې‪ ،‬په تٻره‬ ‫بيا په ژمي کې‪.‬‬ ‫‪7 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دغه پروژه)‪ (CASA-1000‬په اوږدمھاله کې په ځينو کرنيزو ځمکو باندې عمده اغٻزې درلودلی شي او د رغونې پړاو‬ ‫په ترڅ کې ښايي د سيمې خلکو ته اختالل رامنځته کړي‪ .‬د بٻلګې په توګه‪ :‬د کرنيزو فعاليتونو په ترسره کولو‪ ،‬سړکونو ته‬ ‫د السرسي‪ ،‬بيا ميشتيدنې او د ځمکې اندکواستمالکدائمی کې ھم د اغٻزو وړاندوينه شوې ده‪ .‬د دغې پروژې ټوليزې‬ ‫ټولنٻزې اغٻزې ھم کوچنۍ او لنډمھاله ښکاري‪ .‬چې د الندې اقداماتو په تر سره کولو سره دغه اغٻزې راکمولی شو‪ :‬الف‪.‬‬ ‫د ډيزاين پړاو‪ :‬مسير بايد داسې غوره شي چې له ښارګوټيو‪ ،‬عمومي زيربناوو‪ ،‬ونو او کرنيزو محصوالتو سره يې له‬ ‫برخورد څخه مخنيوی وشي‪ .‬ب ( له رغونې مخکې پړاو‪ :‬د کرنيزو محصوالتو له تخريب‪ ،‬د جوړښتونو له اشغال‪،‬‬ ‫تخريب او نقل مکان مخکې بايد اغٻزمنو خلکو ته خساره ورکړل شي‪ .‬ج ( د رغونې پړاو‪ :‬په سيمه کې د مشخصو‬ ‫وضوح له پاره د کارکوونکيو يا قرارداديانو محدودول او له دې څخه ډاډ تر السه کول چې قرارداديان د خلکو سيمه ييز‬ ‫او سنتي دودونو ته درناوی لري‪ ،‬په تٻره د ښځو د خلوت‪ ،‬د غږونو د کنټرول او د خاورو دوړو د انتشار په برخو کې‪.‬‬ ‫په ھمدې حال کې‪ ،‬په خلکو کې د پروژې د ګټو شريکول او په ھغو کې د خلکو ګډون مھم دی‪ .‬د دغه موضوع توجيه‬ ‫الندې کتلی شئ( د سيمې له خلکو سر ه د سالمشورو پايلو وښودله چې خلکو تر ډٻره حده د دغې پروژې )‪CASA -‬‬ ‫‪ (1000‬په اړه پوھاوی نه درلود خو د معلوماتو له تر السه کولو وروسته يې خپلې اړتياوې څرګندې کړې ‪ .‬چې له ھغو‬ ‫څخه يې تر ټولو مھمه غوښتنه له وقفې پرته او اعتمادي بريښنا ته السرسی وو؛ دويمه ھغه يې د اوبو لګونې او اوبو د‬ ‫تأمين ستيشنونو رغونيرغونه يا بيارغونيرغونه او څښاک اوبو ته السرسی وو‪ .‬نورې غوښتنې يې سړکونو ته السرسی‬ ‫او په دغه پروژه کې د محلي کاريګرو استخدام وو‪ .‬سيمه ييزو خلکو د پراختيايي طرحو د مرستې له پاره ‪ ،‬په تٻره بيا په‬ ‫پروژه کې د کار له الرې ليوالتيا وښوده ‪ .‬د دغو مشورو پر بنسټ د دغې پروژې د شريکول او ګډون په الندې توګه‬ ‫وړاندې شوې‪:‬‬ ‫دھغو سيمه ييزو بنسټونو لکه ښوونځيو او کليوالي روغتيايي مرکزونو له پاره د لمريز حرارتي سيسټم او د‬ ‫‪‬‬ ‫لمريزې بريښنا د سيسټمونو وړاندې کول‪ :‬تخميني لګښتونه ‪ ١٫١‬ميليونه امريکايي ډالره؛‬ ‫د ښځو له پاره د فني او حرفوي زده کړو مرکزونو جوړول او مھاجرو کاريګرو ته دٻته ورته ) بالقوه (‬ ‫‪‬‬ ‫مرکزونو جوړول؛‬ ‫په زيان منو شويو سيمو کې د ‪ ٣٢۵٠٠‬کسانو د ګټه اخٻستې له پاره د اوبو رسونې د ‪ ١۶‬سيسټمونو جوړول‬ ‫‪‬‬ ‫چې‪ ٩۵٫٠‬ميليونه امريکايي ډالره کٻږي؛‬ ‫د ‪ ٢۴‬سيمه ييزو ښوونځيو او ‪ ٢۴‬سيمه ييزو روغتيايي کلينکونو عايقول؛‬ ‫‪‬‬ ‫په زيانمنو شويو سيمو کې د لومړنيو خدمتونو د کيفيت ښه والی چې ‪۶٫٠‬ميليونه امريکايي ډالره لګښت غواړي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫بايد د سيمې د خلکو له خوا د ګټو د شريکولو له پاره د ترتيب يو روښانه قانوني چوکاټ شتون ولري‪ ،‬سيمه ييز‬ ‫اوسيدونکي بايد په تصميم نيونې او تطبيق دواړو پړاوونو کې ونډه ولري او د خلکو له خوا د ګټو تقسيم او يا اشتراک‬ ‫بايد له ملي ستراتيژيو سره مطابقت ولري‪.‬‬ ‫تاجکستان‪ :‬تاجکستان د منځنۍ آسيا يا د پخواني شوري اتحاد په جمھوريتونو کې تر ټولو بې وزله او کوچنی ھٻواد دی او‬ ‫د دغې پروژې د لوړ تناژ لين )‪ ٢۵ (HVAC‬کيلو مټره له دغه ھٻواد څخه تر سنګتوده او ‪ ١١۵‬کيلو مټره نور له‬ ‫سنګتوده څخه تر افغانستان پورې تٻرٻږي‪ .‬د لين مسير له دوه کم نفوسه واليتونو ) سغد او ختالن ( څخه تٻرٻږي‪ .‬د ‪١٣‬‬ ‫ښارګوټو پلټنې چې د مسير په اوږدو کې پراته دي‪ ،‬وموندله چې په داسې حال کې چې د زده کړې کچه په دغو سيمو کې‬ ‫په ټوليزه توګه لوړه ده‪ ) ،‬د پخواني شوروي اتحاد يو ميراث(‪ ،‬خو د خدمتونو کيفيت په کې کمزوری دی؛ په تٻره بيا د‬ ‫څښاک پاکو اوبو ته السرسی‪ .‬په ژمي کې د بريښنا د کموالي له کبله خلک د ځاي ناستې بريښنا څخه ګټې اخٻستو ته اړ‬ ‫کړي دي‪ ،‬په تٻره بيا لرګي‪ .‬د سيمې خلک په لوړه کچه په کرنيزو چارو بوخت دي خو حاصالت يې د کورنيو د لګښت له‬ ‫پاره محدود دي له بل لوري کرنيز سکتور لکه څنګه چې الزمه ده‪ ،‬وده نه ده کړې‪ .‬په تاجکستان کې ټولې ځمکې په دولت‬ ‫‪8 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫پورې اړوندې دي او د دغه ھٻواد ‪ ٩٠‬سلنه برخه غرنۍ ده‪ .‬په مطالعه شويو وګړيو کې د پيسو ھغه حوالي چې د تاجکي‬ ‫کاريګرانو له خوا چې له ھٻواد څخه بھر کار کوي‪ ،‬د خلکو د عوايدو عمده سرچينه ګڼل کٻږي خو د بې کارۍ کچه اوس‬ ‫ھم ډٻره لوړه ده‪.‬‬ ‫د لين د لٻږد مسير په اوږدو کې تيت پرک نفوس ته په کتو سره يوازې ډٻرې کمې کرنيزې ځمکې ) باغ او د پنبې‬ ‫کروندې( به د لين الندې موقعيت ولري‪ .‬او ھيڅ ډول عمومي زيربناوې ) اوبه‪ ،‬بريښنا او ګاز( د الرې تر اغٻزې الندې‬ ‫نه راځي‪ .‬نو له دې کبله د ) ‪ (CASA – 1000‬پروژې ټولنٻزې اغٻزې ډٻرې کوچنۍ دي او د مناسبو اقداماتو په تر‬ ‫سره کولو سره ) لکه څنګه چې په پورته برخه کې د قرغستان له پاره مشخصې شوې ( راکميدی شي‪.‬‬ ‫په تاجکستان کې ھم د ) ‪ (CASA – 1000‬پروژې په مسير کې د سيمې د خلکو تر منځ د پروژې د کټو شريکولو تر‬ ‫سره کول‪ ،‬مھم دی‪ .‬د خلکو د رأيو پر اساس ھغه سيمې چې د پروژې تر اغٻزو الندې راځي‪ ،‬الندې موارد د لومړيتوب‬ ‫لروونکيو اړتياوو په توګه په ګوته شوې‪ :‬د بريښنا ښه والی‪ ،‬په تٻره بيا د ژمي په مياشتو کې؛ د کارموندنې له الرې د فقر‬ ‫راکمول‪ ،‬د لګونې او څښاک اوبو د تأمين په سيسټم کې ښه والی‪ ،‬با کيفيته اساسي خدمتونو ته السرسی ) په تٻره بيا د‬ ‫پوھنې او روغتيا په برخو کې ( ‪ .‬د خلکو تر منځ د پروژې د ګټو وٻش او د ګډونوالو له پاره وړاندې شوي اقدامات‪ ،‬په‬ ‫اساسي توګه ھغو اقداماتو ته ورته دي چې پورته د قرغزستان ھٻواد له پاره مشخص شول‪ .‬د دغو اقداماتو تخمين شوي‬ ‫لګښټونه لږ څه توپير لري‪ :.‬دھغو سيمه ييزو بنسټونو لکه ښوونځيو‪ ،‬کليوالي روغتيايي مرکزونو له پاره د لمريز‬ ‫حرارتي سيسټم او د لمريزې بريښنا د سيسټمونو وړاندې کولو تخميني لګښتونه‪ ۵۵٫٠‬ميليونه امريکايي ډالره؛په زيان‬ ‫منو شويو سيمه کې د ‪ ٣٠٠٠٠‬کسانو د ګټه اخٻستې له پاره د اوبو رسونې د ‪ ١١‬سيسټمونو جوړول چې‪٠ .٨۵‬ميليونه‬ ‫امريکايي ډالره کٻږي؛ اود ‪ ١١‬سيمه ييزو ښوونځيو او ‪ ١١‬سيمه ييزو روغتيايي کلينکونو عايق کاری چې‪ ٢٧۵٫٠‬ميليون‬ ‫ډالره لګښت غواړي‪.‬‬ ‫افغانستان‪ :‬څو لسيزو جګړو د افغانستان وده او پرمختيا کمزورې کړي ده؛ دغه ھٻواد اوس ھم له سولې او پايښت وړ‬ ‫ثبات څخه لٻرې دی‪ .‬د لوړ تناژ بريښنا لروونکی لين )‪ ۵۶٢ (HVD‬کيلومټره له افغانستان څخه تٻرٻږي او په ‪ ۶‬واليتونو‬ ‫او ‪ ٢٣‬ولسواليو کې ‪ ۶١۶‬کلي تر خپل پوښښ الندې راولي‪ .‬يوه سروې ښيي چې په ھغو سيمو کې چې د لين په مسير کې‬ ‫موقعيت لري‪ ،‬بريښنا ته السرسي له صفر څخه تر ‪ ١٠٠‬فيصدو پورې متفاوت دی‪ .‬په منځنۍ توګه د ھغو خلکو‪ ٣١‬فيصده‬ ‫چې د پروژې په مسير کې ژوند کوي‪ ،‬بريښنا ته السرسی لري‪ .‬له پروژې څخه اغٻزمنې شوې سيمې يو پياوړي قبيلوي‬ ‫سيسټم لري‪ ،‬د پوھنې او روغتيا خدمتونو ته السرسی کمزوری دی او د سواد کچه په مساوي توګه ټٻټه ده‪ .‬ډٻری ھغه‬ ‫ځمکې چې د )‪ (COI‬پروژې تر اغٻزو الندې دي‪ ،‬ناھوارې او غرنۍ دي‪ ،‬چې سرسبزي په کې کمه ده او په عمومي توګه‬ ‫د استفادې وړ نه دي‪ .‬د خلکو د عايد سرچينې کرنه او ورځنۍ مزدوري‪ ،‬کوچني استمالک او کار او لٻږد رالٻږد دی‪ .‬د‬ ‫ښځو وضعيت ھم خراب دی او پوھنې او نورو فرصتونو ته محدود السرسی لري‪ .‬په نھايت کې‪ ،‬په افغانستان کې په‬ ‫څړځايونو او کرنيزو ځمکو کې تر ځمکې الندې ماينونه د پام وړ خطرونه رامنځته کوي‪.‬‬ ‫د )‪ (CASA -1000‬پروژې د بريښنا لين د ښارګوټيو او کليو څخه نه تٻرٻږي او په ځينو سيمو کې له کرنيزو ځمکو‪ ،‬د‬ ‫اوبو له مجراوو او زيربناوو څخه تٻرٻږي‪ .‬نو له دې کبله‪ ،‬د پروژې ټولنٻزې اغٻزې به په زيات احتمال سره لويې نه وي‬ ‫خو په نشت يې ھم نه شو شمٻرلی‪ .‬د اوبو په سر بالقوه نښتې موجودې دي؛ ځکه چې د سيمې ډٻری اوسيدونکي د کرنيزو‬ ‫او داخلي اړتياوو د رفع کولو له پاره د اوبو له شديد کموالي سره مخ دي‪ .‬د ځمکو استمالک به تر ډٻره لنډمھاله وی‪ .‬د‬ ‫افغانستان د ټولنې ډٻر محافظانه ماھيت ته په پام سره‪ ،‬بايد ځٻر واوسو چې ډاډ تر السه شي چې د ښځو خصوصي حريم‬ ‫ته ځانګړی درناوی شوی دی‪ .‬دغه اغٻزې په آسانۍ سره د ھغو معياري اقداماتو په مټ چې پورته د نورو ھٻوادونو له‬ ‫پاره چې )‪ (CASA -1000‬په پروژه کې ونډه لري‪ ،‬په پام کې نيول شوي وو‪ ،‬رفع کيدی شي‪ .‬د پروژې کارکوونکي به‬ ‫په پام وړ سيمو کې تر ځمکې الندې ماينونو له خطر سره مخ وي او د دغې ستونزې د حل له پاره بايد نور اقدامات ھم‬ ‫وشي‪.‬‬ ‫‪9 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫په ھغو مشورو کې چې تر سره شوې‪ ،‬په ټولو ولسواليو کې د سيمې د خلکو کليدي وٻرې دا وې‪ ،‬سره له دې چې د بريښنا‬ ‫شبکې لين يې له سيمې څخه تٻرٻږي‪ ،‬خو ھغوی به دا وړتيا ونه لري چې کورونه يې د بريښنا له مزي سره ونښلوي‪ .‬د‬ ‫ھغوی بله وٻره په کرنيزو ځمکو او کورنو باندې يې د پروژې د احتمالي اغٻزو په اړه وه‪ .‬خو په خپله سيمه کې يې د‬ ‫بريښنا د لٻږد کرښې د جوړيدو بالقوه اقتصادي اغٻزې ھم درک کولې‪ .‬د بٻلګې په توګه‪ :‬د ھغو کاري فرصتونو له اړخه‬ ‫چې پروژه يې رامنځته کوي‪ .‬په خلکو باندې د پروژې د ګټو د وٻش يا ګډون د لومړيتوبونو په اړه د تصميم نيونې زيات‬ ‫شمٻر الملونه په پام کې ونيول شول‪ :‬د اوسنۍ بريښنا پوښښ او د شته بريښنا پروګرامونه‪ ،‬نه يوازې د څو کورنيو بلکې د‬ ‫سيمې خلکو د چلند پر بدلون باندې د پروژې بالقوه ونډه‪ ،‬په يوازٻتوب سره د پروژې د اغٻزمن مديريت د برنامه ريزۍ‬ ‫له پاره د سيمې د خلکو وړتيا او د تر السه شويو پايلو د تحقق او پايښت له پاره بالقوه ونډه‪.‬‬ ‫د متمرکز ګروپ ) ‪ ( FGDs‬د تحليلونو او تجزيو پر اساس چې د ‪ ۶‬واليتونو د ‪ ٢٣‬ولسواليو په ګوټ ګوټ کې په ‪۵٧‬‬ ‫بٻالبٻلو سيمو کې) د سيمو ‪ ١٠‬فيصده د پروژې د اغٻزو په ‪ ۴‬کيلومټرۍ کې موقعيت لري( تر سره شول‪ ۵٨ .‬سيمه ييزې‬ ‫پروژې لومړيتوب بندي شوې چې له ھغو څخه‪ :‬الف( له بريښنا شبکې څخه بھر ‪ ١٨‬پروژې ) ‪ ٧‬د بريښنا کوچني بندونه‬ ‫او ‪ ١١‬لمريزې دستګاوې ( او ب( د سيمې د اوسيدونکيو له پاره ‪ ۴٠‬زيربنايي پروژې په پام کې نيول شوې دي‪ .‬چې د‬ ‫دغو پروژو تخمين شوی لګښت‪ ۴ .۵١‬ميليونه ډالره دی‪ .‬نو په ھمدې اساس د ټولو ھغو سيمو لګښت به چې د پروژې په‬ ‫مسير کې موقعيت لري‪ ۴٧ .٨۶،‬وي‪ .‬د اوبو لګونې د ټولنو او د کليو د پراختيايي شوراګانو په څٻر په سيمه کې يو شمٻر‬ ‫بنسټونه شته چې کولی شي د دغو طرحو په تطبيق کې رغنده رول ولوبوي‪.‬‬ ‫پاکستان ‪ :‬د )‪ (CASA -1000‬پروژې د لوړ تناژ لروونکی لين )‪ ( HVDC‬وروستۍ برخه د ‪ ٧١‬کيلومټرو په واټن د‬ ‫افغانستان د تورخم له الرې تر شيخ محمدي بريښنا ستيشن پورې چې د پيښور ښار په څنډه کې پروت دی‪ ،‬رسٻږي‪ .‬دغه‬ ‫لين له خيبر ايجنسي څخه تٻرٻږي چې د قبايلي ادارې تر کنټرول الندې ده‪ .‬ھمدارنګه يوه برخه يې له پيښور څخه بھر‬ ‫تٻرٻږي چې د پيښور په اداره کې ده‪.‬‬ ‫يوه سروې چې د پروژې د ګټو دشريکولو په موخه تر سره شوه‪ ،‬مسير يې د تحليل او تجريې په موخه په درې برخو‬ ‫ووٻشه‪ :‬يوازې له پيښور څخه بھر د ښار څنډې‪ ،‬له افغانستان سره پر پوله پرتې سيمې او کليوالي سيمې‪ .‬دغه سروې‬ ‫موندلې چې د سواد کچه په ټوليزه توګه ‪ ٣٧‬فيصده ښودل شوې او د نارينه وو د سواد کچه تر ښځو ډٻره لوړه ده‪.‬‬ ‫په ھمدې حال کې‪ ،‬له ‪ ٩٣‬فيصدو څخه زيات يې يوازې کاري سواد لري؛ له ھغو کسانو څخه چې يوازې ليکل او‬ ‫لوستل کولی شي‪ ،‬د تحصيلي کچې د پرمختګ تمه محدوده ده‪ .‬محافظه کارانه ليدلوری د زده کړې پر مخالفت باندې د‬ ‫پام وړ اغٻز لري‪ ،‬په تٻره بيا د ښځو د تحصيل په برخه کې‪ .‬د ناھوارو ځمکو او غونډيو شتون تر ډٻره له ځمکې څخه د‬ ‫کرنيزو محصوالتو په موخه استفاده محدوده کړې ده‪ .‬د ھغو کورنيو فيصدي چې کورنۍ عوايد يې ټول پر کرنيزو‬ ‫محصوالتو پورې تړلی دی‪ ١۶ ،‬اټکل شوې ده‪ .‬يادې سروې موندلې چې ټولې کورنۍ دومره ځمکې لري چې ژوند په کې‬ ‫کوي او ډٻری کورنۍ د لويو حويليو په سيسټم کې ژوند کوي‪.‬‬ ‫د خصوصي حريم ساتنه او حجاب د ښځو له پاره په ډٻره شديده توګه مراعاتٻږي‪ .‬د څښاک اوبو ته د ھغو کورنيو‬ ‫السرسی چې د بريښنا لين د لٻږد په مسير کې موقعيت لري‪ ۵٧ ،‬فيصدو ته رسٻږي‪ .‬او يوازې ‪ ٢۴‬فيصده سروې شوې‬ ‫کورنۍ عصري او د اوبو فشار پر سيسټم عيارو تشنابونو ته السرسی لري‪ .‬په داسې حال کې چې ټول کلي په رسمي توګه‬ ‫د بريښنا له شبکې سره نښلول شوي وو‪ ،‬خو د ټٻټ اولتاژ بريښنا قطع کيدل يې له لويو ستونزو څخه ګڼل کيدې‪ .‬د بريښنا‬ ‫لين د مسير په ځينو برخو کې د طالبانو او نظامي کسانو شتون په تٻره بيا د خيبر په سيمه کې په شديده توګه د بريښنا‬ ‫تأمين او نور خدمات اغٻزمنوي‪ .‬د خلکو د ژوند د تأمين اصلي سرچينې د کار او سوداګرۍ ورځنی دستمزد دی او د‬ ‫قانوني معيشت فرصتونه يې ډٻر کم دي‪.‬‬ ‫د نورو ونډه لروونکيو ھٻوادونو په څٻر په پاکستان کې ھم د )‪ (CASA - 1000‬پروژې ټولنيزې اغٻزې ډٻرې کوچنۍ‬ ‫دي‪ :‬د ځمکې دايمي استمالک څخه وړاندوينه نه ده شوې‪ .‬د بٻلګې په توګه‪ :‬د قرارداديانو د کمپ له پاره د ځمکې لنډمھاله‬ ‫‪10 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫استمالک او د ونو او کرنيزو محصوالتو زيان به تر ټولو کم وي او دغه پروژه به د سيمې د خلکو له پاره يو لړ معيشتي‬ ‫فرصتونو ھم رامنځته کړي‪ .‬څو منفي اغٻزې چې شتون لري‪ ،‬په آسانۍ سره يې د ھغو اقداماتو په مټ راکمولی او له منځه‬ ‫وړلی شو‪ ،‬چې پورته د دغې پروژې د نورو سھم لروونکيو ھٻوادونو له پاره په پام کې نيول شوي وو‪،‬‬ ‫ښايي په پاکستان کې تر ټولو مھمه ستونزه‪ ،‬د سيمې ډٻر پياوړی قبيلوي سيسټم او د پام وړ سيمې په دننه او شاوخوا کې د‬ ‫نظامي عملياتو تر سره کول وي‪ .‬دغو دوو الملونو ته په پام سره‪ ،‬ډٻره مھمه ده چې د پروژې په ګټو کې د سيمه ييزو‬ ‫خلکو په ګډون سره په پروژه کې د خلکو مالکيت ټينګ کړي‪.‬‬ ‫د تر سره شويو مشورو پر اساس‪ ،‬ياده سروې دې پايلې ته ورسيده چې د ھغو سيمو لومړيتوبونه چې د دغې پروژې تر‬ ‫اغٻزې الندې دي‪ ،‬شغلي فرصتونو‪ ،‬د څښاک پاکې اوبه او د نجونو له پاره لومړني ښوونځي دي‪ .‬د اوبو رسونې طرحې په‬ ‫اړه د خيبر پښتونخواه دولت د انجينري او روغتيا ادارو د پاليسۍ مطابق‪ ،‬د دغو تأسيساتو ساتنه به د ذينفع خلکو پر غاړه‬ ‫وي‪ .‬چې د اوو کليو له پاره د څښلو پاکو اوبو د تأمين له پاره ‪ ١ .۶٢‬ميليونه امريکايي ډالره مشخص شوي دي‪ .‬د نجونو‬ ‫د لومړنيو ښوونځيو موضوع د خصوصي او د خلکو د مشارکت له الرې وړاندې کولی شو‪ .‬د سيمې خلکو ھم د بريښنا‬ ‫لين له پاره د يو نوی مسير وړاندٻز وکړچې په ھغه کې له پيښور څخه تر تورخم پورې ‪ ١٣٢‬کيلومټر لين ھم شامل دی‪.‬‬ ‫د بريښنا لين تر ډٻره له غونډۍ لروونکيو او له وګړيو څخه خالي سيمو څخه تٻرٻږي په دغه مسير کې د دھليز په ګډون به‬ ‫اوو ښارګوټي د پروژې اغٻزې وګڼل شي‪.‬‬ ‫د پروژې د ګټو د شريکولو او په ھغو کې د ګډون منطق ‪:‬‬ ‫لکه څنګه چې په دغه رپورټ کې پٻژندل شوي‪ ،‬د پروژې د ګټو په شريکولو يا په ھغو کې د خلکو په ګډون سره‪ ،‬په دغه‬ ‫پروژه کې د ټولو شاملو ھٻوادونو ټولنٻزې اغٻزې په ټوليزه توګه ډٻرې کمې دي او د روښانه او څرګندو اقداماتو په مټ‬ ‫راکميدلی شي‪ .‬په ھمدې حال کې‪ ،‬په څو دليلونو سره مھمه ده چې د ټولنيز مديريت له پاره يو پراخ کړندود يا طرزالعمل‬ ‫جوړ شي‪ .‬د لٻږد دغه لين به يوه لوړ اولتاژ وړتيا لروونکي لين وي نو له دې کبله به په مسير کې پراته وګړي ونه شي‬ ‫کولی چې له ھغه څخه بريښنا استخراج کړي‪ .‬بريښنا ته السرسی به د پروژې تر اغٻزو الندې سيمو کې يو مھمه ستونزه‬ ‫وي‪.‬‬ ‫دغه مسأله به د ھغو کسانو تر منځ د عدالت المل شي چې د پروژې تر اغٻزې الندې دي او له بريښنا څخه په مستقيمه‬ ‫توګه ګټه نه شي پورته کولی او بر عکس لويې ټولنې ور څخه ګټه پورته کوي‪ .‬د دغې بې عدالتي نه له منځه وړل په‬ ‫سيمه ييزه نارضايتي او ناھيليتوب بدليدلی شي چې په اوږد مھاله کې د پروژې تطبيق او ګټه اخٻستنه تر اغٻزې الندې‬ ‫راوستی شي‪.‬‬ ‫ھمدارنګه د دغې پروژې پر ضد د پټو انګيزو لروونکيو اشخاصو له خوا د ھر ډول احتمالي خطرونو د راکمولو له پاره‬ ‫د سيمه ييز مالکيت رامنځته کول د اھميت وړ دي‪ .‬د ټولو دغو دليلونو له پاره د پروژې د ګټو د شريکولو او په ھغو کې د‬ ‫خلکو د ګډون پروګرام بايد اولويت بندي شي‪.‬‬ ‫‪11 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫سريزه‬ ‫‪1.‬‬ ‫د )‪ (CASA-1000‬پروژې تفصيل‬ ‫‪1.1‬‬ ‫د پاکستان‪ ،‬افغانستان‪ ،‬تاجکستان او قرغزستان جمھوريتونه د جنوبي آسيا ـ مرکزي آسيا ) ‪ ( CASAREM‬د بريښنا د‬ ‫سيمه ييز بازار د رامنځته کولو او د بريښنا د معامالتو د ترتيباتو د تعقيب په حال کې دي‪ .‬له ‪ ٢٠٠۵‬ميالدي کال را په‬ ‫دې خوا دغو څلورو ھٻوادونو د نړيوالو مالي مؤسسو له ھغې ډلې څخه د نړيوال بانک له الرې په بٻالبٻلو طريقو سره‬ ‫خپلې داخلي ھمکاري پياوړې کړي دي‪.‬‬ ‫د دغه نوښت يوه کليدي موخه )‪ (CASAREM‬د ھيوادونو تر منځ د بريښنا د ليږد پياوړتيا ده چې له مخې يې څلور‬ ‫ھٻوادونه د بريښنا د مزي له ليارې يو بل سره نښلي‪ .‬چې پاکستان او افغانستان ته د تاجکستان او قرغزستان‬ ‫جمھوريتونو اضافي بريښنا لٻږدوي‪.‬‬ ‫د غه نوښت )‪ (CASAREM‬په لومړی پړاو کې د آسيا جنوب او مرکزي آسيا تر منځ د سيسټمونو او جوړښتونو د‬ ‫اړتيا وړ ‪ ١٠٠٠‬الی ‪ ١٣٠٠‬ميګاواټه بريښنا لٻږد شامل دی‪ .‬او د " ‪ " CASA -1000‬په نوم يادٻږي‪ .‬ھمدارنګه‬ ‫وړاندوينه شوې چې د دغو صادراتو عمده برخه به ) ‪ ١٠٠٠‬ميګاواټه ( د پاکستان له خوا کارول کٻږي او يوه کوچنۍ‬ ‫برخه به يې ) ‪ ٣٠٠‬ميګاواټه ( افغانستان ته واردٻږي‪.‬‬ ‫‪12 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫په دغه )‪ (CASA1000‬پروژه کې دوه بٻلې اجزاوې او متناوب لوړ ولتاژ )‪ (HVAC‬او مستقيم لوړ ولتاژ )‪(HVDC‬‬ ‫شاملې دي‪:‬‬ ‫د تاجکستان ھٻواد له الرې جنوبي آسيا ته د قرغستان د ‪ ۵٠٠‬کيلو ولت )‪ (HVAC‬بريښنا د لٻږد له پاره د ‪۴۵٠‬‬ ‫‪‬‬ ‫کيلومټره لين تمديد ) چې ‪ ۴٣٠‬کيلومټره يې په قرغزستان او ‪ ٢٠‬کيلومتره يې په تاجکستان کې تٻرٻږي (‪ .‬د‬ ‫امکان تر حده له ګڼ ميشتو مرکزونو څخه مخنيوی شوی‪ ،‬ځکه چې د قرغستان ګڼ ميشته سيمې له ازبکستان او‬ ‫تاجکستان سره پر پوله پرتې دي‪.‬‬ ‫د لوړ مستقيم ولتاژ لروونکي )‪( HV DC‬سيستم پر مټ د ‪۵٠٠‬کيلو واټه بريښنا دلٻږد له پاره د ‪ ٧۵٠‬کيلو‬ ‫‪‬‬ ‫متره لين تمديد او لٻږد چې ) ‪ ١١٧‬کيلومټره يې په تاجکستان‪ ۵۶٢ ،‬کيلومټره د افغانستان له الرې او ‪٧١‬‬ ‫کيلومټره يې په پاکستان کې تٻرٻږي‪.‬‬ ‫ھغه کليدي جمعيتي مرکزونه چې د لين د مسير په اوږدو کې واقع شوي دي عبارت دي له ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫کابل او ھمدارنګه کندز‪،‬بغالن‪،‬پلخمری‪ ،‬محمود راقی‪ ،‬مھترالم اوجالل آباد دي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د امکان تر حده په ګڼ ميشتو سيمو کې د لين له لٻږد څخه مخنيوی شوی دی‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تبديل شوي تمځايونه ‪ . ١ : HVDC‬په سنګتوده کې )‪ 1،300‬ميګاواټه (‪ ،‬کابل ) ‪ 300‬ميګاواټه ( اوپيښور )‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 1،000‬ميګاواټه( وړاندٻز شوي دي‪.‬‬ ‫د پروژې تخميني بودجه‪ ٩۵٠‬ميليونه امريګايي ډالره ده‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪ 1.2.1‬مقدمه‬ ‫د دغې پروژې )‪ (CASA – 1000‬له پاره د امکان سنجی يوه مطالعه تر سره شوه چې د آسيايي پراختيايي بانک له‬ ‫خوا تمويل او د " ‪ " SNC Lavalin‬په نوم کانادايي شرکت له خوا تطبيق شوه‪ .‬دغه مطالعه په دوو پړاونو کې تر سره‬ ‫شوه چې لومړی ھغه يې له امکان سنجولو مخکې ارزونه وه چې فني او اقتصادي پلټنې په کې شاملې وي او په دويم پړاو‬ ‫کې يې د پروژې تفصيلي او د دقيقې امکان سنجې د تحليل امکان شامل وو‪ .‬د لومړي پړاو رپورت د ‪ ٢٠٠٧‬کال په دسمبر‬ ‫او د دويم پړاو يې د ‪ ٢٠٠٩‬کال په جون کې پای ته ورسيد‪ .‬د امکان سنجی د مطالعې يوه څرګنده شوې نسخه د ‪٢٠١١‬‬ ‫کال په فبروري کې وړاندې شوه‪.‬‬ ‫د آسيا پراختيايي بانک بيا وروسته په دغه پروژه کې خپل ګډون وځنډاوو او د ‪ ٢٠٠٩‬کال په منځ کې د )‪(CASAREM‬‬ ‫په نوښت څلور دولتونه د دغې پروژې د اقتصادي اوفني امکان سنجۍ د مالتړ د دوام له پاره د نړيوال بانک د اقتصادي او‬ ‫‪13 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫تخنيکي مرستو غوښتوونکي شول‪ .‬نړيوال بانک تصميم ونيوه چې د )‪ (SNC Lavalin‬شرکت له خوا تر سره شويو‬ ‫فني او د امکان سنجونې مطالعاتو ته دوام ورکړي‪.‬‬ ‫د چاپي﷼ ساتنې او ټولنٻزه اروزنه د امکان سنجولو د کار نه جال کيدونکې برخه ده چې بايد د دغې پروژې له پاره له‬ ‫مخکې څخه وړاندې شوې وې‪ .‬د چاپي﷼ ساتنې او ټولنٻز محافظت په اړه تر السه شوې پايلې او د پروژې د ټوليز لګښت‬ ‫تخمين‪ ،‬د خطرونو د راکمولو له پاره د اړتيا وړ اقدامات او له دې څخه د ډاډ له پاره چې محافظتي معيارونه د نړيوال‬ ‫بانک له معيارونو سره مطابقت لري‪ ،‬اړين دي‪ .‬که څه ھم د ‪ C Lavalin‬له خوا د )‪ (CASA - 1000‬پروژې د‬ ‫چاپي﷼ ساتنې او ټولنٻزې لومړنۍ ارزونې تر سره شوي خو په يوه پروژه کې چې مالي لګښت يې نړيوال بانک ورکوي‪،‬‬ ‫د انجينرۍ د برخې سالکار نه شي کولی‪ ،‬چې ټولنيزې او چاپي﷼ ساتنې مطالعې ھم بشپړې کړي‪ .‬په بدل کې بايد دغه‬ ‫مطالعه د يو بشپړ خپلواک سالکار له خوا او له ھغه شرکت سره چې د پروژې د انجينري چارو مسؤوليت لري‪ ،‬په نٻږدې‬ ‫ھمغږۍ کې تر سره شي‪.‬‬ ‫نو له دې کبله د ‪ ٢٠١٠‬کال يه دسمبر کې نړيوال بانک د )ګډ د ژوند چاپي﷼ شرکت )‪ (2006(IEL‬په نوم له يوه‬ ‫کاناډايي شرکت سره د )‪ (CASA -1000‬پروژې د چاپي﷼ ساتنې او ټولنٻزو د اغٻزې د مطالعې د بشپړلو اود چاپي﷼‬ ‫د مديريت طرحې ) ‪ ( ESIA / ESMP‬قرارداد وکړ ‪ (IEL) .‬کاناډايي شرکت د ټولنيزو اغٻزو د ارزونې په برخه کې‬ ‫د )‪ (SNC Lavalin‬شرکت له خوا د تر سره شويو سيمه ييزو سريوګانو له معلوماتو څخه استفاده وکړه‪ .‬خو دغه‬ ‫معلومات يې د وړاندٻز شوې انتقالي مسير له ټولې برخې څخه د سپوږمکۍ له الرې د عکسونو په تر السه کولو سره بشپړ‬ ‫کړل‪ .‬د )‪ (IEL‬شرکت د چاپي﷼ ساتنې او ټولنې جامع مديريتي طرح وړاندې کړه چې د)‪ (CASA – 1000‬پروژې د‬ ‫ټولنيزو او چاپيرياليزو اغٻزو د راکمولو له پاره د اقداماتو د څرنګوالي چوکاټ تشکيلوي‪ ،‬په تٻره بيا د تطبيق په پړاو کې‬ ‫چې ښايي د پروژې ډٻری اغٻزې څرګندې شي‪ .‬د ټولنيزو او چاپيريالي اغٻزو د راکمولو د پالن د تطبيق ھدف دا دی تر‬ ‫څو ډاډ تر السه شي چې ھغه اقدامات چې د اغٻزو د راکمولو له پاره تر سره شوي‪ ،‬د ټولنيزو او چاپيريالي اغٻزې د‬ ‫ارزونې په اړه دي‪ ،‬معلوماتې تشې ډک کوي او د پروژې له پاره د پور اخٻستلو په ھوکړه ليک کې د چاپيريالي او‬ ‫ټولنيزو ګټو د ځايولو يو بھير چمتو کوي‪ (IEL) .‬شرکت د چاپيريالي او ټولنيزو اغٻزو رپورټ او د جنوبي آسيا ـ مرکزي‬ ‫آسيا د بريښنا د لٻږد پروژې ) ‪ (CASA 1000‬د ټولنيزو او چاپيريالي اغٻزو د راکمولو پالن په ‪ ٢٠١١‬کال کې د‬ ‫امکان سنجولو پړاو د رپورټ په نامه وسپاره‪.‬‬ ‫د ‪ ٢٠١١‬ـ ‪ ٢٠١٢‬کلونو په اوږدو کې نړيوال بانک په دغه پروژه کې په څلورو ونډه لروونکيو ھٻوادونو کې د پروژې‬ ‫په ګټو کې د سيمه ييزو خلکو ګډون د غواروي په موخه يو لړ مطالعې تر سره کړې‪ .‬دغه مطالعات په قرغزستان او‬ ‫تاجيکستان کې د رغونې له طرحو څخه د مالتړ بنسټ‪ ،‬په افغانستان کې د )‪ (UN-HABITAT‬او په پاکستان کې د‬ ‫سازماني شبکې او کمک او رفاه له پاره ټولنيز دفتر ) ‪ ( SABAWON‬له خوا تر سره شول‪ .‬دغه رپورټ د رغونې له‬ ‫طرحو څخه د مالتړ بنسټ له خوا‪ ،‬د ‪ ٢٠١٢‬کال په اکتوبر کې او د)‪UN-HABITAT‬افغانستان ا و‪(SABAWON‬‬ ‫له خوا د ‪ ٢٠١٢‬کال په دسمبر کې وړاندې شو‪ .‬ھمدارنګه نړيوال بانک او د خطر مشورتي ډلې ‪ PLC‬په افغانستان او‬ ‫پاکستان کې د )‪ (CASA -1000‬پروژې د رغاونٻرغونې او له رغونې مخکې پړاوونو کې د حفظ او مراقبت او عملياتو‬ ‫چارو او اړوندو وګړيو ته د مستقلو خطرونو د ارزونې له پاره مطالعات تر سره کړل‪ .‬د ريسک مشورتي ګروپ د‬ ‫افغانستان او قرغزستان په جمھوريتونو کې د احتمالي خطرونو وضعيت ونه ارزاوو او خپل رپورت يې د ‪ ٢٠١٢‬کال په‬ ‫نوامبر کې وړاندې کړ‪.‬‬ ‫‪ 1.2.2‬ھدفونه او ميتودولوژي‬ ‫د پروژې د بالقوه ټولنيزو اغٻزو پٻژندنه د پروژې د ټولنيزو اغٻزو د ارزونې له پاره ډٻره مھمه ده‪ ،‬په تٻره بيا د رغونې‬ ‫په پړاو کې د اغٻزو د راکمولو له پاره مديريتي اقدامات‪ .‬ټول پورتني رپورټونه ـ ‪ IEL ESIA‬او‪ ،ESMP‬د پروژې په‬ ‫ګټو کې د سيمې د خلکو د ګډون درې رپورټونه او په کم ميزان سره د ريسک خطر مشورتي ګروپ دغه رپورټ د‬ ‫‪14 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫پروژې د ټولنيزو مسايلو په اړوندو اطالعاتو کې شاملٻږي‪ .‬خو ياد شوي اطالعات پراګنده او ستونزمن دي او په يوه‬ ‫ټولګه کې يې توحيد له ستونزو ډک ښکاري‪.‬‬ ‫دغه رپورټ د) ‪(CASA -1000‬پروژې د اړوندو ټولنيزو اغٻزو اړوند اطالعات او د ھغو د راکمولو څرنګوالی جمع‬ ‫بندي کوي‪ .‬په ھمدې ترتيب سره‪ ،‬دغه رپورټ کابو په انحصاري توګه د ھغو پخوانيو رپورټونو پر اساس دی چې د دغې‬ ‫پروژې له پاره چمتو شوي او پورته ور څخه يادونه شوې‪ .‬د يادونې وړ ده چې د څلورو ھٻوادونو په اړه د اطالعاتو کچه‬ ‫) جزئيات ( يا د ھغو د بٻالبٻلو ټولنيزو اړخونو په اړه لکه‪ :‬د پروژې په پام وړ ساحه کې د ښځو وضعيت او ژوند‬ ‫معيشت منابع (له يوبل سره د پام وړ توپير لري‪ .‬په عمومي توګه د تاجکستان او قرغزستان په پرتله ډٻری اطالعات د‬ ‫افغانستان او پاکستان په اړه دي‪ .‬دغه تفاوتونه په توپير سره د دغه رپورټ د ھٻوادونو په فصل کې منعکس شوي دي‪ .‬د‬ ‫اړتيا په صورت کې‪ ،‬معلوماتي تشې د مراجعو له الرې په دويمو سرچينو سره بشپړې شوې‪ .‬نو له دې کبله د دغه رپورټ‬ ‫د چمتو کولو له پاره ھيڅ ډول اضافي څٻړنه او تحقيق نه دی تر سره شوی‪.‬‬ ‫دغه رپورټ د )‪ (CASA – 1000‬پروژې د ونډه لروونکيو ھٻوادونو په څلورو اصلي فصلونو وٻشل شوی دی‪ :‬د‬ ‫افغانستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬تاجکستان او قرغزستان جمھوريتونه‪ .‬ھر فصل په څلورو عمده برخو وٻشل شوی دی‪ .‬لومړی د ھٻواد‬ ‫په اړه يو لنډ متن او ور پسې د پروژې تر اغٻزې الندې سيمو کې د اقتصادي او ټولنيزو مشخصاتو د شرحې بيان‪ .‬درٻيمه‬ ‫برخه يې د )‪(CASA – 1000‬پروژې ټولنٻزې اغٻزې تر بحث او ارزونې الندې نيسي؛ او څلورمه برخه يې د پروژې‬ ‫په ګټو کې د خلکو د ګډون په شمول د ټولنيزو اغٻزو د راکمولو سپارښتنې دي‪.‬‬ ‫د قرغزستان جمھوريت‬ ‫‪2.‬‬ ‫ټولنيز‪ -‬اقتصادي مشخصات‬ ‫‪2.1‬‬ ‫‪ 2.1.1‬د قرغزستان مشخصات‬ ‫‪15 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د قرغزستان جمھوريت د مرکزي آسيا يو غرنی او وچې ته محدود ھٻواد دی‪ .‬شمال ته يې قزاقستان‪ ،‬لويديز ته يې‬ ‫ازبکستان‪ ،‬جنوب او لويديز ته يې تاجکستان او ختيځ ته يې چين ھٻواد دی‪ .‬دغه ھٻواد پخوا د پخواني شوروي اتحاد يوه‬ ‫برخه وه او د ‪ ١٩٩١‬کال په دسامبر کې يې د قرغزستان جمھوريت په نوم خپله خپلواکي واخٻستله‪ .‬خو په ‪ ١٩٩٣‬کال کې‬ ‫په رسمي توګه د قرغزستان پر جمھوريت باندې بدل شو‪ .‬نفوس يې په ‪ ٢٠١١‬کال کې تر ‪ ۵٫۵‬ميليونه زيات وو‪.‬‬ ‫قرغزستان يو کم درآمده ھٻواد دی‪ ،‬تر ډٻره په کرنې پورې تړلی اقتصادي لري‪ ،‬د لوړې کچې فقر په کې شتون لري او‬ ‫بشري وده يې کمزورې ده‪.‬‬ ‫سياسي نظام‬ ‫)‪a‬‬ ‫دغه ھٻواد فدرال جوړښت لري او د قانون جوړونې د يوه مجلس درلودنکی دی‪ .‬له اداري پلوه په واليتونو وٻشل شوی‬ ‫دی‪ .‬د پالزمينې بيشکک او اوشکه په شمول ‪ ٩‬واليتونه لري‪ .‬ھر واليت يو زيات شمٻر ولسوالۍ لري‪ .‬له ‪ ١٩٩٢‬کال‬ ‫راھيسي چې دغه ھٻواد خپله خپلواکي اخٻستې‪ ،‬ډٻری وخت د قومي تاوتريخوالو او سياسي نا اراميو شاھد وو ‪ .‬د ‪٢٠٠۵‬‬ ‫کال قيام د وخت ولسمشر دې ته اړ کړ چې استعفا وکړي او د جمھور رييس باقييوف په مشرۍ د يو نوي دولت د جوړيدو‬ ‫المل شو‪.‬‬ ‫پنځه کاله وروسته د ژوند د لګښتونو د زياتوالي او پراخ فساد پر ضد مدني خوځښتونه د باقييوف د دولت د سقوط المل‬ ‫شول‪ .‬د لږکيو ازبکو او اکثريت قرغزو تر منځ نښتو له امله څو سوه کسان ووژل شول او ‪ ٣٠٠٠٠٠‬نور بې کوره شول‪.‬‬ ‫د جمھوري رياست ټاکنې د ‪ ٢٠١١‬کال په نوامبر کې تر سره شوې‪ .‬فساد د يوې لويې ستونزې په توګه پر خپل ځای پاتې‬ ‫دی‪ :‬د نړيوالو شاخصونو پر اساس په ‪ ٢٠٠٨‬کال کې دغه ھٻواد د نړۍ لسم فاسد ھٻواد وو‪ ) .‬د صفر مقياس پر اساس‪٨‬‬ ‫‪ ١.‬تر ټولو فاسد او ‪ ١٠‬تر ټولو کم فاسد(‬ ‫اقتصاد‬ ‫)‪b‬‬ ‫د شوري اتحاد له ړنګيدو وروسته‪ ،‬د مسکو له خوا د سب سايدي حذف او آزاد بازار ته د شوري اتحاد په السرسي سره‬ ‫د ھٻواد اقتصاد او عمومي خدمتونه زيانمن شوی دي‪ .‬له ‪ ١٩٩٢‬کال وروسته له دولت څخه خصوصي سکتور او ښاريانو‬ ‫ته د کارخانو‪ ،‬شرکتونو‪ ،‬کورونو‪ ،‬ځمکو او داسې نورو د لٻږد له پاره يو پراخ پروګرام پيل شو‪.‬‬ ‫طبيعي سرچينې لکه غرونه‪ ،‬ځنګلونه او تاريخي او فرھنګي سيمې د دولت په مالکيت کې پاتې شوې‪ .‬اقتصاد بازار ته لٻږد‬ ‫آسانه کار نه وو‪ ،‬د صنعتي کارخانو تړل کيدل او د ټولنيزو کروندو پاشل په ھٻواد کې د بيکارۍ کچې د زياتوالي المل‬ ‫شول‪ .‬د آزاد بازار پر بنست اقتصادي اصالحات په ‪ ١٩٩٠‬کال کې د توليداتو کچې ته ورسيدل خو خدماتي سکتور د‬ ‫دولتي پانګې د نشتوالي له کبله کمزوری پاتې شو‪ .‬په ‪ ٢٠١١‬کال کې د ناخالصو توليداتو د ودې نرخ ‪ 5.9‬فيصده وو خو‬ ‫د تٻرې ليسٻزې په ترڅ کې يې ستر نوسانات تجربه کړل ) د بٻلګې په توګه‪ :‬په ‪ 2002‬کال کې‪ 0.0،‬فيصده‪ ،‬په ‪٢٠٠٧‬‬ ‫کال کې ‪ 8.2‬فيصده‪ ،‬او په ‪ ٢٠٠٩‬کال کې ‪ 2.3‬فيصده وو‪ (.‬د اوسنی نړيوال اقتصادي ناورين او د ‪ ٢٠١٠‬کال سياسي‬ ‫ناآراميو د دغه ھٻواد اقتصادي وده تر اغٻزې الندې راوسته‪ .‬په ‪ ٢٠١١‬کال کې د سړي سر کلنی ناخالص عايد ‪٩٢٠‬‬ ‫امريکايي ډالره وو‪.‬‬ ‫د دغه ھٻواد اقتصاد په شديد ډول د ھغو قرغزي کاريګرو په راستول شويو پيسو پورې تړلی دی چې له ھٻواد څخه بھر‬ ‫کار کوي‪ .‬د دغو کاريګرو ډٻری برخه د روسيې په فدراسيون کې په کار بوخت دي‪ .‬په ‪ ٢٠٠٩‬کال کې د دغو کاريګرو‬ ‫راستول شوې پيسې د ھٻواد د داخلي ناخلصو توليداتو ‪ ۴٠‬سلنه جوړوله‪ .‬تخمينونه ښيي چې د قرغزستان جمھوريت‬ ‫‪16 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪١‬ميليون وګړي د روسيې په فدراسيون کې په کار بوخت دي‪ 1.‬نورې اقتصادې څانګې يې له کرنې‪ ،‬د کانونو له استخراج‬ ‫او انرژي څخه عبارت دي‪.‬‬ ‫ھغه لګښتونه چې د کرنيزو محصوالتو د راکميدو او د خلکو د کړاو المل شول‪ .‬دولت ھم ليو کليوالي سوداګريز او کرنيز‬ ‫بانک رامنځته کړ‬ ‫قرغزستان جمھوريت غني کاني منابع لکه د ډبرو سکاره‪ ،‬يورانيم‪ ،‬آنتيموان او فلزات لري‪ .‬د کانونو د استخراج ‪٢۶‬‬ ‫فيصده‪ ،‬مالي عايد‪ ،‬کابو ‪ ١٠‬فيصده ناخالص داخلي توليد او ‪ ۵٠‬فيصده د صادراتو عايد تشکيلوي‪ .‬په ھمدې حال کې تر‬ ‫اوسه دغه ھٻواد د کانونو داستخراج بشپړ پوتانسيل نه دی درک کړی‪ .‬تر ډٻره حده په دې دليل دی چې د دغه ھٻواد ډٻری‬ ‫کاني ذخيرې په غرنيو سيمو کې دي او استخراج او اکتشاف يې پراخو مالي سرچينو ته اړتيا لري‪ .‬د دغه کار المل‬ ‫ھمدارنګه د ټکنالوژۍ د زيربناوو د پراختيا په پروګرامونو کې د پخوانيو ناکاميو زٻږنده دی‪ .‬دغه ھٻواد نن ورځ د‬ ‫پانګونې له پاره الزمې منابع نه لري‪ ،‬تر څو په بشپړه توګه د غني کاني ذخيرو څخه ګټه پورته کړي‪.‬‬ ‫د انرژۍ څانګې د دغه ھٻواد ‪ ٩٫٣‬فيصده ناخالص توليدات او ‪ ١۶‬فيصده صنعتی توليدات ځانته ځانګړي کړي دي‪ .‬په ياد‬ ‫ھٻواد کې د بريښنا د وړتيا عمده برخه د اوبو بريښنا ده‪ .‬اوس مھال له ټولې ‪ ٣۵٨۶‬ميګاواټه بريښنا څخه ‪ ٢٩۴٨‬ميګاواټه‬ ‫)‪ ٨٢‬فيصده ( يې د اوبو بريښنا ده‪ .‬ھغه سترې ننګونې چې د دغه ھٻواد د بريښنا سکتور ور سره مخ دی‪ ،‬لوړ سوداګريز‬ ‫خسارات او په ښکته کچه تعرفې دي‪ .‬چې له امله يې د پانګونې او حفظ او مراقبت له پاره د مالي منابعو نشتوالی‪ ،‬په‬ ‫ژمي کې د انرژي کموالي او اړوند اداري مسايل رامنځته کٻږي‪ .‬دغه الملونه او ھمدارنګه د سيمه ييزې ھمکارۍ نشتوالی‬ ‫او د بريښنا په صادراتو بازار کې د شفافيت نشتوالی په دې معني دي چې د قرغزستان ھمدارنګه تاجکستان د اوبو بريښنا‬ ‫له پاره د بشپړ اقتصادي پتانسيل وړتيا نه لري‪.‬‬ ‫د دغې پيړۍ له پيل څخه تر اوسه‪ ،‬په قرغزستان او تاجکستان ھٻوادونو کې د بريښنا غيرې مترقبه قطع کيدل يوه معموله‬ ‫ستونزه ګرځيدلې ده‪ . .‬د کورنۍ انرژي سروې چې په ‪ ٢٠٠٢‬کال کې تر سره شوه‪ ،‬وموندله چې د بريښنا وړتيا يوازې په‬ ‫کليوالي سيمو کې له څو ساعتونو څخه تر ‪ ۶‬ـ ‪ ٨‬ساعتونو پورې رسٻده‪ 2..‬يو ورته ستونزه چې د يادې سروې په مټ‬ ‫وپٻژندل شوه‪ ،‬د ولتاژ کمزوري ده‪ ،‬د مثال په توګه‪ ،‬دکمزوري ولتاژ له امله خلکو له يخچالونو څخه استفاده نه شوای‬ ‫کولی‪ .‬حتی ځينو ځواب ورکوونکيو وويل چې د روښنايي له پاره شمعې لګولې‪ .‬ځکه چې د کمزوري ولتاژ له امله له‬ ‫ګروپونو څخه روښانه وو‪ .‬د بريښنا نشتوالی په تٻره بيا‪ ،‬په ژمي کې يوه عمده ستونزه ده چې د کيفيت لروونکيو معلوماتو‬ ‫د وړاندې کولو پر وړاندې خنډ رامنځته کوي ) د بٻلګې په توګه‪ :‬په ښوونځيو کې د تودولو سيسټم نشتوالی( د کارموندنې‬ ‫او صنعتي توليداتو د کمزورتيا المل کٻږي‪ ،‬پر طبيعي منابعو باندې فشار راولي‪ ) .‬د بٻلګې په توګه‪ :‬خلک د سونګ له‬ ‫پاره ونې وھي ( او پر ملي بودجې اضافي بار تحميلوي‪ ،‬ځکه چې ھٻواد دٻته اړ کٻږي چې د سونګ ډٻر توکي وارد‬ ‫کړي‪ .‬د اوبو بريښنا د پتانسيل په پراختيا سره تر ډٻره کيدی شي چې په ژمي کې د بريښنا ستونزه تسکين کړي‪.‬‬ ‫وګړي او د پراختيا شاخصونه‬ ‫)‪c‬‬ ‫د قرغزستان ټول نفوس په ‪ ٢٠١١‬کال کې ‪ ۵٫۵‬ميليونه نفر وو‪ .‬د نفوس عمده برخه ) له درٻيو څخه دوه برخې ( په‬ ‫کليوالي سيمو کې ژوند کوي‪ ،‬چې ډٻری يې بې وزلي دي‪ .‬دغه ھٻواد ډٻر اوسيدونکې ځوانان دي‪ .‬او په ‪ ٢٠٠٧‬کال ‪٣۵‬‬ ‫فيصده تر ‪ ١۵‬کلنۍ ټيټ عمر او ‪ ٢٫۶‬فيصده يې له ‪ ۶۵‬کلنۍ څخه لوړ عمرونه درلودونکي وو‪ .‬دغه ھٻواد له قومي پلوه‬ ‫متنوع نفوس لري‪ ،‬ډيری ) ‪ ٧٠‬فيصده په ‪ ٢٠٠٧‬کال کې( يې قرغزيان‪ ،‬ازبکيان او روسان دي او يو شمٻر کوچنۍ‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ 1‬په تاجکستان او قرغزستان کې له سيمه ييز وګړيو سره د پروژې د ګټو شريکول او د ھغو د ګډون مطالعه ) له مدني نوښتونو څخه د مالتړ بنسټ‬ ‫‪ ٢٠١٢‬کال(‪.‬‬ ‫‪ 2 ‬په قرغزستان کې د برښنا سکتور د اصالح د اغېزو مطالعه‪ :‬کورنۍ‪ ،‬د برښنا سکتور‪ ،‬بودجه‪ ،‬فقر او په قرغزستان کې د برښنا سکتور د اصالح‬ ‫د اغېزو تحليل ) نړيوال بانک(‪.‬‬ ‫‪17 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫تاجکې او قزاقی ټولنې ھم په په دغه ھٻواد کې ژوند کوي‪ .‬په وروستيو کلونو کې د سياسي پرمختياوو په لړ کې د دغه‬ ‫ھٻواد په قومي جوړښت کې ھم بدلون راغی‪ .‬د بٻلګې په توګه له خپلواکي وروسته يو زيات شمٻر الماني ټولنې مھاجرې‬ ‫شوې‪ ،‬او ھمدارنګه د ‪ ٢٠١٠‬کال د نښتو له امله اقليت ګروپونه له ھغې ډلې څخه روسان د دغه ھٻواد پرٻښودو ته اړ‬ ‫شول‪.‬‬ ‫قرغزستان جمھوريت په دوامداره توګه‪ ،‬د انساني پراختيا په درجه بندي کې کمزوري دي‪ :‬د ‪ ٢٠٠٠‬ميالدي کال د انساني‬ ‫پرمختيا په رتبه بندي رپورټ کې يې ‪ ،١٠٢‬او د ‪ ٢٠١٢‬کال په رپورټ کې ‪ ١٢۵‬ھٻواد وو‪ .‬د فقر کچه چې په ‪٢٠٠٠‬‬ ‫کال کې ‪ ۵٢‬فيصده وو‪ ،‬په ‪ ٢٠٠٨‬کال ‪ ٧٫٣١‬فيصدو ته راښکته شوه‪ .‬خو په ‪ ٢٠١١‬او ‪ ٢٠١٢‬کلونو کې سياسي نا آراميو‪،‬‬ ‫نړيوال اقتصادي بحران او د غذايي توکيو د قيمت د زياتوالي له امله پخوانۍ السته راوړنې معکوسې شوې‪ .‬د مطابق فقر‬ ‫نرخ چې په ‪ ٢٠١٠‬کال کې ‪ ٧٫٣٣‬فيصده ) د ‪ ٣٫۵‬فيصده د ژوند له شديد فقر سره ( وو‪ ،‬په ‪ ٢٠١١‬کال کې ‪٨٫٣۶‬‬ ‫فيصدو ته لوړ شوه‪ .‬د بې وزلو خلکو درٻيمه برخه په کليوالي سيمو کې ژوند کوي‪.‬‬ ‫د ښځو وضعيت‬ ‫)‬ ‫د قانون له مخې ښځې له نارينه وو سره برابرې دي او مساوي حقونه لري‪ .‬خو له تاريخي پلوه‪ ،‬په مرکزي آسيا کې په‬ ‫ټوليزه توګه ښځې په نارينه وو پورې تړلي دي او په ټٻټه کچه زده کړې‪ ،‬روزنې‪ ،‬اقتصادي سرچينو او سياسي واک ته‬ ‫السرسی لري او دغه وضعيت د يوه قوم په پرتله په بل کې او د يوې ټولنيزې ډلې په پرتله په بل کې توپير لري‪ .‬په ھمدې‬ ‫حال کې‪ ،‬په ټوليزه توګه ښځې د نارينه وو په پرتله اوږده او درانه کارونه کوي‪ .‬په کليوالي سيمو کې ښځې د کور‪ ،‬اوبو‬ ‫راوړلو او د کرنې کارونه کوي‪.‬‬ ‫په دولت او سياست کې د ښځو شمٻر‪ ،‬په ملي او سيمه ييزه کچه کم دی‪) .‬په عامه او ټولنيز ژوند کې د ښځو نشتون د‬ ‫تبعيض او دوه مخيزه چلند نور ھم ډير کړې دې‪......‬کله چې د ښځو غږ د حکومت برخه نه وي‪ ،‬نو ډير ځلې د ښځو‬ ‫اړونده موضوعات د حکومت په لومړيتوبونه کې نه راځي‪ .‬دغه وضعيت د يو ناوړه کړۍ باندې بدلٻږي او وروسته د‬ ‫داسې قوانينو او سياستونو المل کٻږي چې په جنسيتی مسايلو کې حساس نه وي او ښايي د ښځو پر وړاندې تبعيض وکړي‪.‬‬ ‫که څه ھم په زغرده تبعيض آميزه نه ښکاري‪ 3.‬په ھمدې حال کې‪ ،‬يو شمٻر د پام وړ پرمختګونه ھم شوي‪ :‬اوسمھال ھغو‬ ‫ګوندونو ته چې په ټاکنو کې ونډه اخلي‪ ،‬بايد ښځو ته ‪ ٣٠‬فيصده ونډه ورکړي‪.‬چې دا کار ښځو له پاره د الزيات قانون‬ ‫جوړونې المل شوی ) په ‪ ٢٠١١‬کال د ولسي جرګې له ‪ ١٢٠‬غړيو څخه ‪ ٢۵‬ښځې وې( ‪ .‬ھمدارنګه د ښځينه مسايلو له‬ ‫اړوندو اليحو څخه مالتړ‪ .‬په دولت کې د ګوتو په شمٻر ښځو ته لوړ پستونه ورکړل شوي‪ ،‬په تٻره بيا پخوانۍ ولسمشر‬ ‫روزا اوتونبايواف‪،‬خو د ‪ ٢٠١١‬کال تر اکتوبر پورې ‪ ١٩‬فيصده ښځو )‪ ۶٧۵‬تنو ( لوړ دولتي پستونه درلودل‪.4‬‬ ‫د ښځو پر وړاندې تاوتريخوالي په پراخه کچه دی‪ ،‬په تٻره بيا کورنی تاوتريخوالی‪ .‬فرھنګي ليدلوری تر ډٻره ښځې له دې‬ ‫څخه منع کوي چې دغه ډول رپورټونه ورکړي‪ .‬ھمدارنګه دا په دې معنې ھم دی چې پوليس او محکمې په دې برخه کې‬ ‫په ټٻټه کچه اقدامات کوي‪.‬په دې موخه د ښځو تښتول چې په زوره واده ورسره کٻږي‪ ،‬تر ډٻره د کورني تاوتريخوالي او‬ ‫ناوړه استفادې المل کٻږي چې د قرغزستان په ځينو سيمو کې د دود په توګه شتون لري‪ .‬اټکل کٻږي چې په ھر کال کې به‬ ‫د نجونو د تښتولو کم له کمه ‪ ١١٨٠٠‬پٻښې وشي‪ .‬چې د ټول ھٻواد په کچه د ودونو ‪ ٣۵‬فيصده جوړوي چې له ‪ ۵٠٠‬تنو‬ ‫څخه يوازې يوه ته يې قضايي سزاء ورکول کٻږي‪ 5.‬د ‪ ٢٠١٢‬کال په دسمبر مياشت کې د ښځو د تښتولو د سزاء قانون‬ ‫تعديل شو تر څو تښتوونکيو ته درنې سزاګانې ورکړل شي‪.‬‬ ‫‪ 2.1.2‬تر اغٻزو الندې سيمې‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ 3 ‬د ځمکې د مالکيت له پاره د کليوالو ښځو د حقونو ترويج‪ :‬په قرغستان او تاجکستان ‪ ‬کې د ښځو د پروګرام تجربې‪ ).‬د ‪ ٢٠١٢‬کال جون (‬ ‫‪ 4 ‬په قرغزستان کېد بشري حقونو ريپورټ ) د امريکا د متحده ايالتونو د کار‪ ،‬بشري حقونو او ديموکراسۍ بيرو(‬ ‫‪.http://www.state.gov/documents/organization/204614.pdf 5 ‬‬ ‫‪18 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ‪ CASA -1000‬پروژې په طرح کې د ‪ ۵٠٠‬کيلو واټو په وړتيا له قرغزستان څخه تاجکستان ته د ‪ ۴٧٧‬کيلومټره لين‬ ‫شامل دی‪ .‬چې له جملې څخه ‪ ۴۵٢‬کيلومټره يې د قرغزستان له خاورې تٻرٻږي‪ .‬دغه مسير په عمومي توګه له کم نفوسه‬ ‫سيمو څخه تٻرٻږي چې له درٻيو جنوبي واليتونو ) جالل آباد‪ ،‬اوش او باتکن ( څخه عبارت دي‪.‬‬ ‫الندې ارزونه په تاجکستان او قرغزستان ھٻوادونو کې له سيمه ييزو خلکو سره د ګټو د شريکولو د ترتيباتو په اړه د‬ ‫ترسره شوې مطالعې د موندنو پر اساس دي چې په ‪ ٢٠١٢‬کال کې له رغانيزو طرحو څخه د مالتړ بنسټ له خوا تر سره‬ ‫شوه ‪ .‬په دغه مطالعه کې د قرغزستان په جالل آباد کې درٻيې ښارونه‪ ،‬په اوش کې ‪ ١١‬سيمې‪ ،‬او په باتکن کې ‪ ١١‬سيمې‬ ‫سروې شوې‪ .‬په دغو ښارګوټيو کې د ټولو کورنيو شمٻر چې ‪ ٧۵۴٣‬يا ‪ ٨۴۵۴‬وو او ‪ ۴٢۶٨۵‬تنو په کې ژوند کاوو‪ .‬په‬ ‫ټول قرغزستان کې د پروژې تر اغٻزو الندې وګړيو ټوليز شمٻر په الس کې نشته‪.‬‬ ‫نفوس‬ ‫)‪a‬‬ ‫تر مطالعې الندې د درې واليتونو په ‪ ٢۵‬ښارګوټو او سيمو کې‪ ،‬ټول نفوس ‪ ۴٢۶٨۵‬تنه وو‪ .‬د اوش او باتکن په کليو کې‬ ‫په ټوليزه توګه قرغزيان ) ‪ ٩٠‬ـ ‪ ٩۶‬فيصده ( او په جالل آباد کې ډٻری ازبک ) ‪ ٧٫۶۶‬فيصده ( او ‪ ٧٫٢۶‬فيصده قرغزيان‬ ‫اوسٻږي‪ .‬د ښځو او نارينه وو تناسب تقريباْ برابر وو‪ ۵١ :‬فيصده ښځې او ‪ ۴٩‬فيصده نارينه ـ ډٻر کم توپير شتون درلود‬ ‫چې کولی شي په ھغو نارينه کارکوونکيو پورې اړه ولري چې له ھٻواد څخه بھر اوسي‪ .‬په مطالعه شوي جمعيت کې په‬ ‫ټوليزه توګه د کورنيو شمٻر لوی ښودل شوی دي‪ ٣٫٣۵ :‬کورنيو له ‪۶‬ـ ‪ ۵‬پورې او ‪ ٢٫٢٨‬فيصدو يې له ‪ ۶‬ـ ‪ ٧‬پورې‬ ‫غړي درلودل‪ .‬چې يوازې ‪ ٩٫١٣‬فيصده کورنيو له ‪ ٨‬څخه زيات غړي درلود‪ .‬ډٻری کورنۍ په يوه کور کې اوسيدلې‪ .‬او‬ ‫يو کم شمٻر بيا دوه ـ درې کورنۍ په يو کور کې اوسيدل‪.‬‬ ‫په سروې شوي وګړيو کې د سواد کچه متوسطه وه‪ ۵٫١١ :‬فيصده له ځواب ورکوونکيو څخه لوړې زده کړې درلودې‪،‬‬ ‫‪ ٣٫۶٨‬فيصدو يې عمومي منځنۍ زده کړې کړې وې‪ .‬د جنسيت پر اساس دتجزيه شويو شميرو پر اساس د نارينه وو په‬ ‫پرتله ) ‪ ۶۴‬فيصده ( د ښځو ) ‪ ١٫٧۶‬فيصده ( د عمومي منځنۍ زده کړو کچه لوړه وه‪ .‬خو د لوړو زده کړو په برخه کې‬ ‫‪6‬‬ ‫دغه تناسب برعکس وو ) نارينه ‪ ١۴‬فيصده او ښځې ‪ ٨٫۶‬فيصده (‬ ‫له ځمکې څخه استفاده او خدمتونو ته السرسی‪:‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫سروي شوي کلي له واليتونو او ولسواليو څخه په مختلف واټن کې پراته وو خو اړوندو مرکزونو ته د السرسي له پاره‬ ‫عمومي سړکونه موجود وو‪ .‬ھرې کورنۍ ته د ځمکې د مالکيت منځنۍ کچه ‪ ۵٣٫١‬ھکتاره وه او عمده برخه يې کرنيزې‬ ‫‪7‬‬ ‫وه ) په منځنۍ کچه ‪ ٧٨٫٠‬ھکتاره ( او باغونه ) ‪ ۶٠٫٠‬ھکتاره وه‪( .‬‬ ‫د شوروي اتحاد د واکمنۍ پر مھال‪ ،‬ټول خدمتونه د دولت له خوا وړاندې کيدل‪ .‬د ښوونځيو‪ ،‬روغتيايي مرکزونو‪ ،‬حتي د‬ ‫سلماني دکانونه‪ ،‬ورزشي او تفريحي امکانات ټول له دولت سره وو‪ .‬خو د شوروي اتحاد له ړنګيدو وروسته ‪ ،‬د خدماتو‬ ‫وړاندې کول له دولت څخه د اقتصاد آزاد بازار سيسټم ته ولٻږدول شول چې په ھغه کې د دولت رول محدود وو او يوازې‬ ‫تر ټولو زيان منوونکيو کسانو مالتړ به يې کاوو‪ .‬په داسې حال کې چې د پروژې تر اغٻزو الندې سيمو کې خدمتونو ته‬ ‫السرسی له خپلواکۍ مخکې ) يعنې د شوري اتحاد تر کنټرول الندې ( معلوم نه دی‪ .‬په کليوالي سيمو کې د پروژې د ګټو‬ ‫شريکولو سروې‪ ،‬په ‪ ٢٠١٢‬کال کې تر سره شوه چې خدمتونو ته السرسي ډٻر کمزوری وو‪.‬‬ ‫ھغه خلک چې په قرغزستان کې سروې شوي دي‪ ،‬د جالل آباد واليت د درې واړه سيمو اوسيدونکيو څرګنده کړه چې د‬ ‫څښاک اوبو خور اوبو ته السرسی محدود دی‪ .‬په اوش واليت کې له ‪ ١١‬څخه ‪ ٩‬تنو ور ته محدود يا ھيڅ السرسي نه‬ ‫درلود‪ .‬او د باتکن واليت له ‪ ١١‬څخه ‪ ۴‬تنو جاري اوبو ته محدود السرسی درلود‪ .‬د اوبو خور اوبو ته نه السرسی د کرنې‬ ‫له پاره خنډ بلل کٻږي‪ .‬د اوش واليت له ‪ ١١‬تنو څخه ‪ ٧‬يې څرګنده کړه چې روغتيايي خدمتونو ته ھيڅ ډول السرسی نه‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ 6 ‬اووم ‪ ،‬له کليوالي خلکو سره د پروژې د مزاياوو د شريکولو مطالعه‬ ‫‪ 7 ‬څوارلسم جدول‪ibid.. ،‬‬ ‫‪19 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫لري د اوش او باتکن ټولو اوسيدونکيو د بريښنا له نشتوالي په تٻره بيا په ژمي کې شکايت درلود‪ .‬په باتکن کې له ‪ ١١‬تنو‬ ‫څخه ‪ ٨‬تنو يې وويل چې د کلي سړک يې ) يايې يوه برخه ( خراب وضعيت لري‪ .‬ځينو يې ھمدارنګه وويل چې ښوونځي‬ ‫يې ترميم ته اړتيا لري‪.‬‬ ‫د پورته يادې شوې سروې موندلو وښودله چې ځينې کليو ښوونځي د عامه حشر له الرې رغاول شوي دي‪ .‬په عمومي‬ ‫توګه خښتې په کې کارول شوي‪ ،‬چې السرسي ور ته ډٻر زيات دی‪ .‬د يادونې دی چې دغه ښوونځي په عمومي توګه‬ ‫مناسب چت يا سقف نه لري او تشنابونه يې ډٻر بد وضعيت لري‪ .‬ډٻری نجونې د رفع حاجت له پاره دې ته اړ کٻږي چې د‬ ‫تفريح پر مھال کورونو ته الړې شي‪ .‬دغه سروې ھمدارنګه موندلې چې ډٻری کليوالي ښوونځي جاري اوبه نه لري‪ ،‬زده‬ ‫کوونکي د څښاک اوبه له کورونو څخه راوړي‪ .‬او يا له غير مصؤونو اوبو لکه د کانالونو د لګونې له اوبو څخه استفاده‬ ‫ال د جمناستيک او روزنې ھيڅ ډول تجھيزات نه شته‪ :‬دغه‬ ‫کوي‪ .‬په ښوونځيو کې ھمدارنګه د بدني روزنې له پاره عم ْ‬ ‫سپورتونه په آزاده فضاء کې تر سره کٻږي‪ ،‬چې په واوره او باران کې د ډٻری ماشومانو د ناروغۍ المل کٻږي‪ .‬د بريښنا‬ ‫کموالي په عمومي توګه په ژمي کې موجود وي او ښوونځي دې ته اړ کوي چې له لرګيو‪ ،‬سکرو‪ ،‬او د حيوانی سرې څخه‬ ‫د تودوخې له پاره کار واخلي چې په چاپي﷼ کې د دود له امله د ماشومانو د ناروغۍ المل کٻږي ) سرخوږی‪ ،‬تنفسي‬ ‫ناروغي (‬ ‫له کليوالي خلکو سره د پروژې د ګټو شريکولو سروې و ښودله چې په کليوالي سيمو کې د څښاک پاکو اوبو ته السرسي‬ ‫‪ ۴۵‬فيصده دی‪ .‬او دغه السرسي په ښاري سيمو کې ‪ ٩۵‬فيصده ده‪ .‬سربيره پر دې‪ ،‬ډيری کليوال د اوبولګونې کانال او‬ ‫سيند له اوبو څخه استفاده کوي چې عفونی ناروغۍ ھم رامنځته کولی شي‪ .‬ھر کال په تٻره بيا په اوړي کې د اوبو له الرې‬ ‫ساري ناروغۍ د دغه ھٻواد په بٻالبٻلو سيمو کې خپرٻږي‪ .‬او مړينې المل ھم کٻږي‪ .‬په روغتون کې د ‪ ۵٠‬د بستري‬ ‫ناروغانو ‪ ۵٠‬سلنه ھغه دي چې د اوبو له الرې د لٻږدٻدونکيو له امله ځورٻږي‪.‬‬ ‫د حفظ االصحې په اړه يادې سروې موندلې چې تر ټولو معمول تشنابونه چې په سيمه کې ورنه استفاده کٻږي‪ ،‬دوديز‬ ‫تشنابونه دي چې د يوې تختې په مرسته پوښل شوې دي‪ . .‬او کله چې کنده ډکه شي‪ ،‬بله جوړوي‪ .‬دغه ډول تشنابونه په‬ ‫عمومي توګه په حويليو کې جوړٻږي په سروې شويو سيمو کې د فضاله موادو د راټولو کوم مرکز شتون نه درلود‪ ،‬تر‬ ‫ټولو دوديزه طريقه د کندې ايستل او په ھغه کې د فاضله موادو خښول دي‪ .‬په سروي شويو کليو کې ‪ ٢٫۶٢‬فيصدو يې‬ ‫څرګنده کړه چې د فاضله موادو له په کور کې يو ځانګړې کنده لري ‪ ١٠‬فيصدو يې وويل چې خپلې خاورې خځلې‬ ‫سوزوي او ‪ ١۶‬فيصدو يې وويل چې کلی يې يوه عمومي د فاضله موادو ډيران لري چې د ښاروالۍ له خوا جوړ شوی‬ ‫دي‪ .‬په نھايت کې‪ ،‬د قرغزستان ‪ ٨٠‬سلنه اوسيدونکيو جومات‪ ١۶ ،‬فيصدو يې حمام او ‪ ١٧‬فيصدو يې قھوه خانې ته‬ ‫السرسی درلود‪.8‬‬ ‫بريښنا ته السرسی‪:‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫په شوري نظام کې چې متمرکز پروګرام يې درلود‪ ،‬د بريښنا سرچينو په مرکزي آسيا کې وٻشل کيدې‪ :‬د تاجکستان او‬ ‫قرغزستان د اوبو اضافی بريښنا له توليد څخه د ګاونډيو سيمو ) قزاقستان او ازبکستان ( اړتيا پوره کيدې‪ .‬په داسې حال‬ ‫کې چې د دغو دواړو ھٻوادونو نفتي او ګازي بريښنا د يادو ھٻوادونو ژمنۍ اړتيا پوره کوله‪ .‬د دغه سيستم په پاشل کيدو‬ ‫سره قرغزستان او تاجکستان په ژمي کې د بريښنا له شديد کمښت سره مخ شول‪ .‬ځکه چې د اوبو د بريښنا توليد په ژمي‬ ‫کې کم وي‪.‬‬ ‫د شريکولو سروې روښانه کړه چې له نيمايي څخه زيات سروي شوي خلکو ) ‪ ۵٣. ٢‬فيصده ( د بريښنا د وړاندې کولو‬ ‫وضعيت ښه وباله خو ‪ ٣٫١٨‬فيصدو يې تر يوه حده بد او ‪ ٧٫٨‬فيصدو يې ډٻر بد وباله‪ .‬په ژمي کې خلک له بديلو سرچينو‬ ‫لکه‪ :‬د ډبرو سکرو‪ ،‬لرګي‪ ،‬پطرول نفتو او ډيزلو څخه استفاده کوي‪ .‬له بريښنا څخه د کورنۍ د داخلي مصرف له پاره‬ ‫کار اخٻستل کٻږي د روښنايي‪ ،‬حرارت او پخلی له پاره د بريښنا کارونه يوازې اوو فيصده ښودل شوی‪ .‬چې دا په خپله د‬ ‫کرنيز اقتصاد ښودنه کوي‪.‬‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ ١۵ 8 ‬جدول‬ ‫‪20 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫اغيزمنی ډلې‬ ‫)‪d‬‬ ‫د ټولنې د ګټو سروې د سروې شوٻو خلکو په منځ کې آسيب پذيره ډلې پيژندلي دي‪ :‬ھغه کورنۍ چې له ‪ ۵‬څخه زيات‬ ‫ماشومان لري ‪ ،‬ھغه کورنۍ چې يو مشر لري‪ ،‬په ځانګړي توګه ښځې د کورنۍ سرپرستې دي ‪ ،‬ھغه کليوالي کورنۍ چې‬ ‫د کرنيزې محصوالتو په توليد کې شاملې نه دي ‪ ،‬ھغه وګړي چې زاړه دي او يا معلوليت لري او له کورنۍ نه باندې ژوند‬ ‫کوي‪ ،‬ھغه کورنۍ چې د غواګانو روزنځايونو کې مصروفې دي؛ ھغه کرونګر چې د پنبه وو په کرلو کې مصروف دي ‪.‬‬ ‫ھغه کورنۍ چې له نورو کورنٻو سره ژوند کوي‪ .‬خو ‪ ،‬د دغې څٻړنې پايلې لومړی تخمين ډلې ته اجازه ورکوي‪ ،‬ھغه‬ ‫کورنۍ چې له ‪ ۵‬څخه زيات ماشومان لري د دغې سروې ‪ ١۴‬سلنه برخه جوړوي او د نورو وګړيو له پاره شمٻر نه دی‬ ‫ورکړل شوي‪ ،‬او ‪ ۵٠‬په سلو کې کورنٻو ويلي چې په کور کې يو معلول يا ناروغ غړی لري‪.‬‬ ‫ھغه کورنۍ چې له ‪ ۵‬څخه زيات ماشومان لري‪ :‬د ټولنې د ګټو سروې ښيي چې له اقتصادي پلوه سترې کورنۍ په سخت‬ ‫وضعيت کې دي ځکه په معمولي توګه مور کار نه کوي او پالر ھم په يواځې توګه نشي کولی چې دکورنۍ ټول‬ ‫ضرورتونه پوره کړي‪.‬‬ ‫ھمدا ډول د سروې پايله ښيي چې په سترو کورنٻو کې اقتصادي فعاليت په ډٻره ټيټه کچه کې قرار لري او د بيکارۍ سطح‬ ‫په کې د نورو په نسبت دوه چنده وي او په کاري ساحه کې د سترو کورنٻو د آسيب پذيری المل ھم کٻدای شي چې د‬ ‫تحصيلي کچې ټيټوالی او د مسلکي مھارتونو نه شتون وي‪ .‬دا يو واقعيت دی چې داسې کورنٻو ډٻری کارکوونکي د يو‬ ‫غير ماھره کارکونکيو په توګه په کار ګمارل کيږي ‪ ،‬دا ډول کورنۍ کولي شي چې له نورو شخصي کاري فرصتونو لکه‬ ‫کرنې ګټه پورته کړي‪.‬‬ ‫ھغه کورنۍ چې يو سرپرست لري په ځانګړي توګه ښځې‪ :‬اقتصادي بحرانونو او د مھاجرتونو د کچې لوړوالي د کورنٻو‬ ‫پر مدني حالت ډٻر اغيزکړی‪ .‬ھغه کورنۍ چې سرپرست يې سړی وو‪ ،‬ډٻرې کمې وې‪ ،‬البته د دغې اصل په پام کې نيولو‬ ‫سره چې سړي ډيری وخت دويم ځل واده کوي‪ ،‬خو ھغه کورنۍ چې سرپرستي يې د ښځو په غاړه وه ډٻرې وې‪ ،‬دواړه‬ ‫کورنۍ د مھاجرت) چې خاوندان يې له ھٻواده بھر وي( او د طالق يا د خاوند د ميړنې له امله ښکاره وې‪.‬‬ ‫لومړی ډله کورنۍ نه شي کٻدای چې د آسيب پذيره کورنٻو له جملې څخه وګڼل شي ځکه چې د دوي مصارف د کورنٻو له‬ ‫ھغو غړيو څخه چې له ھٻواده بھر کار کوي ‪ ،‬ورکول کيږي‪ .‬خو دويم ډول کورنۍ کٻدای شي چې ډٻر آسيب پذيره‬ ‫اووسي‪ .‬په ښځوکې د بيکاري د کچې لوړوالی او بنسټيزو نھادونو ته نه الس رسی کولی شي چې د کاري فرصتونو ) زده‬ ‫کړې او د مھارتونو پراختيا( المل شي او د ماشومانو د روزلو تر څنګ ښځې ډٻر تر فشار الندې راولي‪.‬‬ ‫] د يادونې وړ ده چې په کليوالي سيمو کې نجونې د ھلکانو پر نسبت په ټيټه کچه ښوونځٻو ته استول کيږي او په کمه کچه‬ ‫تر ليسې پورې زده کړې کوي‪ [.‬په داسې کورنٻو کې مور چې د کور سرپرسته ده ‪ ،‬په خپله عوايد تر السه کوي او له بھر‬ ‫نه مرستې غواړي‪ ،‬چې د ژوند د تامينولو يوه استراتيژي ده‪ .‬دغې څٻړنې ښودلي په ھغو محتاجو کورنٻو کې چې ښځې يې‬ ‫سرپرستي دي کوښښ کوي چې له بې ځايه لګښتونو) لکه غذا‪ ،‬لباس‪ ،‬ټولنيزې اړيکو( څخه مخنيوی وکړي او د خپلو‬ ‫ماشومانو لپاره فداکاري ترسره کوي‪ .‬دغې څٻړنې ھمدا ډول ښودلی ‪ ،‬ھغه ښځې چې کار کوي په ډٻر کمه کچه د خپلو‬ ‫ملګرو او خپلوانو لخوا ورسره مرسته ترسره کيږي‪ .‬خو دغو ښځو له دولت څخه ځينې مرستې تر السه کړي د بيلګې په‬ ‫توګه‪ :‬نقدي مرستې ‪ ،‬د اوسٻدولو ځايونه او دې ته ورته نور‪.‬‬ ‫ھغه کورنۍ چې کرنيزې بوختياوې نه لري‪ :‬دغه څٻړنه ښيي چې دا ډول کورنۍ آسيب پذيره دي او المل يې ھم‬ ‫‪(i‬‬ ‫کم دستمزد‪ ،‬د کار ضعيف کيفيت او پراخه بيکاري ده‪.‬‬ ‫زاړه او معلولين‪ :‬څٻړنه ښيي چې زاړه او معلول وګړي له ډٻرو ستونزو او مشکالتو سره الس او ګرٻوان دي‪ :‬په‬ ‫‪(ii‬‬ ‫کليوالی سيمو کې د مسلکي خدمتونو نشتوالی‪ ،‬د مثال په توګه ډاکټران‪ ،‬رواني متخصيصن ‪ ،‬د خصوصي او‬ ‫دولتي مالتړيو سرچينو کموالی ‪ ،‬سختۍ ‪ ،‬د کاري فرصتونو نشتوالی‪ ،‬د روغتيايي مراقبتونو نشتوالی او خوراکي‬ ‫رژيم‪.‬‬ ‫ھغه کورنۍ چې د غواګانو په ساتلو بوختې دي‪ :‬دې ته ورته کورنۍ آسيب پذيره دي ځکه چې دوی له ښار څخه‬ ‫‪(iii‬‬ ‫لرې ژوند کوي او له ھمدې امله له اساسي خدمتونو څخه لرې پاتې شوي دي‪ .‬د مثال په توګه‪ :‬روغتيايي‬ ‫‪21 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫خدمتونه‪ ،‬ښوونه او روزنه ‪.‬دا کٻدای شي چې د ټولنيزو محروميتونو ‪ ،‬بيکاری او د محدودو فرصتونو د رامنځ‬ ‫ته کٻدو المل وګرځي او بله ستونزه يې د کمو عوايدو السته راوړل او د ژوند ابتدايي شرايط دي‪.‬‬ ‫ھغه خلک چې پنبه کري‪ :‬دا خلک ھم اغيزمنې دي ځکه چې دوی په بشپړه توګه د عوايدو د ترالسه کولو لپاره‬ ‫‪(iv‬‬ ‫پر پنبه کرلو باندې تړلي دي او د پنبې په کرلو کې د نوساناتو د خطر سره مخ دي ‪ .‬د نرخونو د راټيټيدو په‬ ‫صورت کې ځينې خلک ماته خوري ‪ ،‬بيکاری او له ستونزو سره مخ کيږي‪.‬‬ ‫ھغه کورنۍ چې له نورو کورنيو سره ژوند کوي‪ :‬څٻړنې ښيي چې دا ھغه خلک دي چې له څو نسلونو را ھيسې‬ ‫‪(v‬‬ ‫د رسم او رواج سره سم او يا ھم د اقتصادي ستونزو له امله ګډ ژوند لري‪ .‬دا ډول خلک آسيب پذيره پيژندل‬ ‫شوي ځکه چې دوی خو يا د ټولنې د بې وزولو ډلو څخه دي او يا يې ھم تحصيلي کچه ډٻره ټيټه ده ‪ ،‬تقريبا ً‬ ‫سنتي ژوند کوي د ځمکو‪ ،‬اوبو او د نورو منابعو د نه درلودلو له امله ځوريږي‪.‬‬ ‫عايداتي منابع‪:‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫په ھغو غرنٻو سيمو کې چې د ) ‪ (CASA - 1000‬برٻښنايي پروژې لينونه تيريږي د ټولنيزې او اقتصادي کچې پراختيا‬ ‫په ټيټه کچه کې قرار لري‪ .‬دا سيمه د معدني سرچينو له لحاظه بډايه ده خو ستونزمنه اراضي او د سرچينو کموالی د دې‬ ‫المل ګرځيدلی چې د کان د استخراج د پانګونې په برخه کې ستونزه پيدا شي او کان له ګټې اخيستنې پاتي شي‪.‬‬ ‫د ګټو د شريکولو سروې ښيي چې ډيری محلي خلک په کرنه بوخت دي ‪ ،‬د کرکيلې‪ ،‬د خوراکي توکيو او سبزيجاتو‬ ‫کرکيله)بانجان‪ ،‬بادرنګ‪ ،‬کچالو او نور( او د غواوو ساتنه‪ .‬د عوايدو اصلي سرچينه له بھرنٻو ھٻوادونو څخه د‬ ‫کارکونکيو له خوا استول شوې پيسې ګڼل کٻږي‪ .‬د بيکاری لوړه کچه) ‪ 40.1‬په سلو کې سروې شوي خلک بيکاره وو‬ ‫‪ 13.‬او ‪ 15‬په سلو کې – د دواړو فعالو غړو – يو يې په بھرنٻو ھٻوادونو په ځانګړي توګه روسيه کې کار کوي‪ 80.‬په‬ ‫سلو کې سړي مھاجر وو او د پام وړ ښځې ھم امکان درلود چې بھرنٻو ھٻوادونو ته مھاجرت وکړي‪.‬د مھاجرت مھمه‬ ‫برخه فصلي او پرله پسې کاري ځواک جوړوي ‪ .‬خو د ‪ ۴-٣‬کلنو په اوږدو کې د ځينو خلکو مھاجرت څو کلونو ته‬ ‫رسيدلي او حتی ځينو يې د روسيې تابعيت اخيستی‪.‬‬ ‫د سروې شويو خلکو په منځ کې د عوايدو اصلي دری سرچينې لکه کاري فرصتونه ) په متوسطه توګه په ھره مياشت کې‬ ‫‪ 261‬ډالر( ‪ ،‬له بھرنٻو کارکونکيو له خوا راستول شوي پيسې ) په ھره مياشت کې ‪ 251‬ډالره ( او کرنه ) په ھره مياشت‬ ‫کې ‪ 255‬ډالره( تشکيلولې‪ .‬معاشونه ‪ ،‬تقاعد او دې ته ورته نور فرصتونه په ھره مياشت کې په متوسطه توګه ‪146‬‬ ‫‪ 117،‬او ‪ 115‬ډالره دي‪.‬‬ ‫سروې ښيي چې سيمه ايز خلک تر ډٻره بريده د خوراکي توکيو له اړخه خود کفاء دي ‪ .‬کرنيز محصوالت لکه ‪ ،‬کچالو‪،‬‬ ‫بادنجان‪ ،‬پياز‪ ،‬غنم او ميوې ھغه څه دي چې د کورنٻو اړتيا د پوره کولو په وجه ترې ګټه اخيستل کيږي او ھمدا ډول د‬ ‫عوايدو د السته راوړنې لپاره په مارکيټونو کې پلورل کيږي‪ .‬مالداری) په ځانګړي توګه غواګانې‪ ،‬وزې او چرګې د‬ ‫کورنيو خوړو په تأمينولو کې مرسته کړي ده ‪ .‬په ھر حال ‪ ،‬ھره کورنۍ په متوسطه توګه په ھر مياشت کې ‪ 119‬ډالره‬ ‫په خوراکي توکيو لګوي‪ ،‬چې د کورنٻو په مياشتني لګښت کې لوړ رقم دی‪ .‬د زده کړې او تحصيل لپاره نور لګښتونه ‪86‬‬ ‫ډالره او د جامو لپاره ‪ 81‬ښودل شوي‪.‬‬ ‫د ښځو وضعيت‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪22 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ترسره شوي سروې د ښځو په ھکله ډٻر محدود اطالعات وړاندې کوي ‪ ،‬ياده سروې ښيي چې ‪ ۵١‬په سلو کې سروې‬ ‫شوي کسان ښځې وې‪ ،‬او بنسټيزو خدمتونو )زده کړه او تحصيل ( ته السرسی د نارينه وو په نسبت په ښځو کې کم وو‪.‬‬ ‫سربٻره له دې ښځې تر ډٻره سخت کارونه ترسره کوي چې د کور له کارونو ‪ ،‬کرنې او ماشومانو مراقبت عبارت دي‪.‬په‬ ‫ټولنه کې د ښځو موقف د سړيو په نسبت ټيټ شميرل کٻده‪ .‬ھغه کورنۍ چې ښځه په کې سرپرسته وي ) د مٻړه د مړينې يا‬ ‫طالق له امله( ‪ ،‬زياتره د اقتصادي ستونزو له امله تر فشار الندې راغلي‪ .‬د ښځو لپاره شغلي فرصتونه ډٻر محدود دي‪ :‬په‬ ‫‪9‬‬ ‫ښځينه وو کې ‪ 46.6‬په سلو کې د کور ښځې وې‪ 20.5 ،‬په سلو کې متقاعدينې او ‪ 19.3‬په سلو کې يې بيکاره وې‬ ‫د پروژې اغٻزې‬ ‫‪2.2‬‬ ‫‪ 2.2.1‬ميتود )طريقه(‬ ‫لکه څنګه چې پورته ور ته اشاره وشوه‪ ،‬د ) ‪ ( CASA -1000‬پروژې په طرحه کې ‪ ۴۵٠‬کيلومټره ‪ ۵٠٠‬کيلو واټ لين‬ ‫شامل دی چې له قرغزستان څخه تاجکستان ته غزٻږي له دې جمعې څخه ‪ ۴٢۵‬کيلو مټره د قرغزستان له الرې تٻرٻږي‪.‬‬ ‫البته د لين د تمديد مسير په عمومي توګه کم نفوسه سيمې تر پوښښ الندې نيسي چې له درٻيو جنوبي واليتونو ) جالل آباد‪،‬‬ ‫اوش او باتکن ( څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫په قرغزستان جمھوريت کې په آسيب منوونکيو سيمو کې د ) ‪ ( CASA -1000‬پروژې د ټولنيزو اغٻزو ارزونه په‬ ‫عمومي توګه د جنوبي آسيا ـ مرکزي آسيا د بريښنا د لٻږد پروژې ) ‪ ( CASA -1000‬د ټولنٻزې او چاپيريالي اغٻزو د‬ ‫مطالعې او چاپيريالي او ټولنيزو پالنونو پر اساس ده‪ :‬د امکان منلو پړاو د مطالعې پر اساس چې په ‪ ٢٠١١‬کال د ‪IEL‬‬ ‫شرکت له خوا وړاندې شوه‪ .‬د امکان منلو په مطالعه کې د )‪ (CASA-1000‬د بريښنا لين د لٻږد پروژې په مسير کې د‬ ‫چاپيريالي او ټولنيزو پاڼو ترتيب او تيارول چې د سپوږمکۍ څخه د اخٻستل شويو عکسونو څخه د استفادې په مټ د‬ ‫چاپي﷼ او ټولنې ځانګړې انديښنې ثبتوي او د ھغو د راکمولو وړاندٻزونه کوي‪ ،‬شامل دي‪.‬‬ ‫د نورو ھٻواد په اړه تفصيلي ساحوي سروې ګانې تر سره شوې‪ ،‬خو په قرغزستان جمھوريت کې پالن شوې سروې ګانې‬ ‫په تفصيلي بنه بشپړې شوي نه دي‪ ،‬يوازې يوه لومړنۍ سروې د ‪ ٢٠٠٨‬کال په اکتوبر کې تر سره شوې ده‪ .‬نو له دې‬ ‫کبله‪ ،‬د پروژې د چاپيريالي او ټولنيزوې اغٻزو مطالعه کابو په به بشپړه توګه د چاپيريالي او ټولنيزو ترتيبونو د پانې پر‬ ‫مخ متکي ده‪ .‬نو له دې کبله له يوې خوا دغه کار له ايده آل ضعيت څخه لٻرې دی‪ ،‬له بل لوري‪ ،‬د تمديدي لين په مسير‬ ‫کې د تيت پرک نفوس شتون په دې معنې دی چې د چاپيريالي او ټولنيزو اغٻزو مطالعې موندنې تر ډٻره کره او دقيقې دي‪.‬‬ ‫‪ 2.2.2‬د ساحاتو د سکيچ پر بنا ټولنيزی ځانګړتياوی‬ ‫لومړی جدول الندې د ټولنيزو اغٻزو د اړوند مسايلو جزيات وړاندې کوي چې د قرغزستان ھٻواد له الرې د بريښنا د‬ ‫تمديدي لين د ټول وړاندٻز شوي مسير له پاره د د ساحاتو د سکيچ څخه راټول شوي دي‪.‬‬ ‫‪ 1‬جدول‪ :‬په قرغزستان جمھوريت کې د )‪ (CASA - 1000‬پروژې په مسير کې ټولنيزې څانګړې چې د چاپيريالي او‬ ‫ټولنيزو د ساحاتو د سکيچ پر بنسټ تر السه شوي دي‬ ‫د ټولنيزو اغٻزو شرح‬ ‫د ساحاتو د‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ 9 ‬لسم جدول‬ ‫‪23 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫سکيچ پانې‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-003‬‬ ‫وړاندٻز شوی تمديدي لين د سيری دريا سين او کرنيزو سيمو له پاسه تٻرٻږي‪ .‬په سيمه کې دسين د‬ ‫‪AS-004‬‬ ‫تٻرٻدو کوچني ټکي شتون لري‪ .‬ھمدارنګه د پروژې تر اغٻزې الندې ساحه کې سيمه ييزې‬ ‫زيربناوې او پياوړې کرنيزې ځمکې شتون لري‪ .‬د يادې بريښنا لين د کليو سړکونو او اورګاډي پټلۍ‬ ‫له منځ نه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-005‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-006‬‬ ‫‪AS-007‬‬ ‫وړاندٻز شوی تمديدي لين د سير سيند او قريه ګرکان کلي نه نٻږدې تٻرٻږي‪ .‬قريه کرګان د جالل‬ ‫آباد واليت يوه لٻرې پروت کلی دی‪ .‬د دغه کلي په ‪ ١۵‬شمال ختيځه سيمه کې د ډبرو يو کان ھم‬ ‫موجود دی‪ ،‬چې د پروژې تر اغٻزې الندې سيمه کې موقعيت لري‪ .‬د پروژې تر اغٻزو الندې سيمو‬ ‫کې ويالې‪ ،‬ټولنيزې زيربناوې‪ ،‬سړکونه او شنې ساحې راځي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين د يوې غرنې سيمې او کرنيزو ځمکو څخه تٻرٻږي‪ .‬چې سيري‬ ‫‪AS-008‬‬ ‫دريا سيند په لويدٻز کې يوه کوچنۍ ټولنه په پراګنده توګه ژوند کوي‪.‬‬ ‫شاديمار ښارګوټی ) باتکن واليت ( د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين په دوه کيلو مټري کې واقع‬ ‫‪AS-009‬‬ ‫دی او وروسته مسير له کرنيزو ځمکو او راوت ښار څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين سره يو لوی سيند او يوه لويه الر په موازي توګه پراته دي‪.‬‬ ‫‪AS-010‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين سره يو لوی سيند په موازي توګه پروت دی‪.‬‬ ‫‪AS-011‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين له کرنيزو ځمکو څخه تٻرٻږي‪ .‬د شولو کرکيله په سيمه کې يو‬ ‫‪AS-012‬‬ ‫عمده فعاليت ګڼل کٻږي‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين له شاړو دولتي ځمکو څخه تٻرٻږي‪ .‬د بوالکباشي ښارګوټي )‬ ‫‪AS-013‬‬ ‫باتکن واليت ( د پروژې د اغٻزو په ‪ ۵٫١‬کيلو متري جنوب کې موقعيت لري‪ .‬او سوباش ښارګوټي‬ ‫د پروژې د اغٻزو دھليز په ‪ ۶٠٠‬کيلو متري شمال کې پروت دی‪.‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-014‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-015‬‬ ‫يو ډول شاړه ځمکه په کرنيزه بدلٻږي‪ ،‬ځکه چې دغه ځمکې د دولت او خلکو ملکيت دي‪.‬‬ ‫‪AS-016‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين په مسير کې شاړې ځمکې‪ ،‬سړکونه او کرنيزې ځمکې شتون‬ ‫‪AS-017‬‬ ‫لري‪ .‬ھمدارنګه په مسير کې ټولنيز ساحات ھم شتون لري‪ .‬ياد لين ګز ښار څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-018‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-019‬‬ ‫خيدرکن د پروژې د اغٻزو دھليز په دوه کيلو متري کې پروت دی‪ ،‬په سيمه کې ھوايي ډکر او‬ ‫‪AS-020‬‬ ‫‪24 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫استوګنځايونو ته په کتو سره دغه ښاره د يوه ښاري ناحيې حيثيت لري‪.‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-021‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-022‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-023‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير د قيزيل بوالک ) د اوش واليت نوکت ولسوالي ( له منځ‬ ‫‪AS-024‬‬ ‫څخه تٻرٻږي چې ‪ ٢٩٣٢‬نفوس لري‪ .‬د قيزيل بوالک سيمه د يوه لوی سيند په څنګ کې پرته ده‪.‬‬ ‫د سيمې خلک د پروژې د اغٻزو دھلير په ‪ ۵٫٠‬کيلو متري کې اوسي‪ .‬له ځمکې څخه څلور ډوله‬ ‫‪AS-025‬‬ ‫استفاده کٻږي‪ ،‬شاړې‪ ،‬کرنيزې‪ ،‬سړکونه‪ ،‬او د ټولنې زيربناوې‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير د کرنيزو ځمکو له څنګ نه تٻرٻږي‪ .‬د پروژې دھليز‬ ‫‪AS-026‬‬ ‫الندې د اوبو کانال‪ ،‬کوچنۍ ټولنې او زيربناوې شتون لري‪.‬‬ ‫يو شمٻر شاړې او کرنيزې ځمکې‪ ،‬سړکونه شتون لري او د سيمې اوسيدونکيو له خوا يو شمٻر‬ ‫‪AS-027‬‬ ‫زيربناوې په کې جوړې شوي‪ .‬د اوچ کورګان ښارګوټی ) باتکن واليت ( د پروژې د اغٻزو دھليز‬ ‫په ‪ ٨٠‬کيلومټري شمال لويديزه خوا ته پروت دی‪ .‬ياد ښارګوټي چې اسفرين سيند ته نٻږدې موقعيت‬ ‫لري‪ ،‬د ‪ ١١٠٠٠‬نفوس په درلودلو سره د دغه واليت تر ټولو لوی کلی ګڼل کٻږي‪ .‬ياد سيند‬ ‫شاواخوا کليو ته د اوبو لګو اوبه برابروي‪ .‬د چوفوي کلی د پروژې د اغٻزو دھليز په ‪۵٫١‬‬ ‫کيلومتري جنوب ختيځ خوا کې موقعيت لري‪ ،‬ښه فرعي سړکونه ) د السرسي وړ ( لري او د‬ ‫پروژې د اغٻزو له سيمې څخه يوه لويه الرھم تٻرٻږي‪.‬‬ ‫اوليا د پروژې د اغٻزې په ‪ ٣٫١‬کيلو متره شمال کې پروت دی‪ .‬په دې سيمه کې له ځمکې څخه‬ ‫‪AS-028‬‬ ‫درې ډوله استفاده کٻږي شاړې‪ ،‬کرنيزې او سيمه ييزې زيربناې‪ ،‬د بريښنا د لٻږد له وړاندٻز شوي‬ ‫مسير او اولياء ښارګوټي څخه يو لوی کانال ھم تٻرٻږي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير له پام وړ کرنيزو ځمکو څخه تٻرٻږي چې د سيمې په‬ ‫‪AS-029‬‬ ‫زيربناوو پورې اړه لري او له امله يې دغه سيمې په منځ کې قطع کٻږي‪ .‬د پروژې د اغٻزو دھليز‬ ‫د اوش واليت د ابشير له کلي او سيند څخه تٻرٻږي‪ ،‬له ځمکو څخه د کرکيلې او کرنې له پاره‬ ‫استفاده کٻږي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير د قرغزستان له جنوب ) اوش واليت ( د نيتبل له لويې‬ ‫‪AS-030‬‬ ‫الرې څخه تٻرٻږي‪ ،‬چې د دغه واليت دنوکت ولسوالي يو کلی دی‪ .‬دغه مسير ته نٻږدې يو ھديره‬ ‫شتون لري‪ .‬اوس مھال د پروژې د اغٻزو دھليز په دواړو لوريو کې زيربناوې شتون لري چې د‬ ‫قرغزستان د جنوب لويه الر سره بيلوي‪.‬‬ ‫د پروژې د اغٻزو دھليز په څنګ کې د سيمې د اوسيدونکيو اړوند زيربناوې او کروندې شتون‬ ‫‪AS-031‬‬ ‫لري‪ .‬د نوکت ښار د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير په جنوب ختيځ کې په ‪ ٣‬کيلو مټري کې‬ ‫پروت دی‪ .‬نوکت د قرغزستان په جنوب لويديز کې تر ټول ځوان ښار دی چې په زيربناوو‪،‬‬ ‫سوداګريزو مرکزونو‪ ،‬عمومي روغتيايي خدمتونو او عمومي بنسټونو باندې سمبال دی‪.‬‬ ‫خلک او نھرونه شتون لري‪ ،‬د پروژې د اغٻزو دھليز پراخې سيمې او يو لوی سيند الندې کوي‪.‬‬ ‫‪AS-032‬‬ ‫اوچبی ښارګوټي په دواش واليت کې د اغٻزو دھلير په جنوب ‪ ٢٫١‬کيلومټرۍ کې پروت دی‪ .‬د‬ ‫اوش سړک له اوچبی ښارګوټي څخه چې د دھليز د اغٻزو الندې دی‪ ،‬څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير له اکبوره درې نه تٻرٻږي‪ .‬اوش واليت د اکبوره درې په‬ ‫‪AS-033‬‬ ‫‪ ۴‬کيلومټرۍ شمال لويديزه سيمه کې موقعيت لري‪ .‬دغه ښار د قرغزستان دويم لوی ښار دی چې‬ ‫ډٻری ور ته د جنوب پالزمينه وايي‬ ‫‪25 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-034‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-035‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير )‪ (M41‬له لويې الرې او کراتايي سيند نه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫‪AS-036‬‬ ‫کراتايي ښارګونی‪ ،‬د ھغه په څنګ کې موقعيت لري‪ ،‬د اوبو نار په څنګ کم شمٻر کورنۍ ژوند‬ ‫کوي‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير له کاياناز سيمې نه تٻرٻږي‪ ،‬د بريښنا لين له کرنيزو ځمکو‬ ‫‪AS-037‬‬ ‫او د خلکو د اړتيا وړ زيربناوو څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫د لنزکويي ښار د پروژې د اغٻزو دھليز دننه موقعيت لري‪ .‬د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين‬ ‫‪AS-038‬‬ ‫مسير له يو زيات شمٻر کرنيزو ځمکو او د خلکو د اړتيا وړ زيربناوو څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير د اوزګن ښار ته واردٻږي چې د پروژې د اغٻزو دھليز په‬ ‫‪AS-039‬‬ ‫شمال ختيڅ کې موقعيت لري‪ .‬اوزګن په اوش واليت کې د اوزګن ولسوالۍ مرکز دی‪ .‬دغه ښار يو‬ ‫منځنی ښار دی چې بازارونه لري او د شاوخوا سيمې خلکو ته د کرنې او صنايعو خدمات وړاندې‬ ‫کوي‪ .‬وړاندٻز شوی مسير له کار ـ دريا سيند او پراخو کرنيزو ساحو څخه تٻرٻږي‪ .‬استوګنځايو په‬ ‫رودخانه کې د سيالت دښته کې واقع دي‪.‬‬ ‫د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير له کرنيزو ځمکو او کارا سيند څخه بيا تٻرٻږي‬ ‫‪AS-040‬‬ ‫د پروژې د اغٻزو دھليز له جالل آباد ښار او د دغه ښآر له اداري او اقتصادي مرکز څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫‪AS-041‬‬ ‫دغه ښار ‪ ١۵٠٠٠٠‬کسه نفوس لري ‪ .‬جالل آباد د فرغانه درې د شمال ختيځې ضلعې په پای او د‬ ‫کوګارت سيند په امتداد کې موقعيت لري‪ .‬کرنيزې او د اسيدو سيمې د رودخانه سيل په دښتو کې‬ ‫دي‪.‬‬ ‫‪ AS-042‬د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير له کرنيزو ځمکو او د خلکو د اړتيا وړ زيربناوو څخه‬ ‫تٻرٻږي چې د ګوګارت رود خانې سيند په دښتو کې موقعيت لري‬ ‫‪ AS-043‬ھيڅ يو‬ ‫لکه څنګه چې په ‪ ١‬جدول کې وښودل شول‪ ،‬د بريښنا وړاندٻز شوی تمديدي لين مسير د قرغزستان له الرې تر ډٻره کم‬ ‫نفوسه او پراګنده نفوسه سيمو څخه تٻرٻږي د ‪ ۴٢۵‬کيلو مټر ټول مسير په اوږدو کې دو درجه کلي شتون لري‪ .‬په‬ ‫اوږدمھاله کې به په يو شمٻر کرنيزو ځمکو اغٻز وکړي‪ ،.‬اوس مھال د رغونې پر مھال به سيمه ييز خلک له اختالل سره‬ ‫مخ کړي‪ .‬د بٻلګې په توګه‪ :‬د کرنيزو فعاليتونو او سړکونو ته د السرسي په برخو کې‪ ..‬خو په زيات احتمال او لوی مقياس‬ ‫سره د ځمکې د استمالک او بيا ميشتيدنې له پلوه به ھيڅ کوم عمده ټولنيز اغٻز ونه لري‪.‬‬ ‫‪ 2.2.3‬د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪ :‬تمه کٻږي چې په قرغزستان کې به د ‪ CASA1000‬پروژې اغٻزې پر خلکو او )‪ ( COI‬پروژې باندې ډٻرې کمې‬ ‫وي‪ .‬الندې اغٻزې به ښايي رامنځته کړي‪:‬‬ ‫د ځمکې استمالک‬ ‫)‪a‬‬ ‫تر دغې پروژې الندې به د ځمکې دايمي استمالک الزم نه وي‪ ،‬ځکه چې د بريښنا لين د پايو د نصب شاوخوا سيمې د‬ ‫کرنې له پاره ھم کاريدلی شي‪ .‬د لٻن د لٻږد د قرارداديانو له پاره د کمپ په موخه ‪ ٢۵٠٠‬مترمربع ځمکې ته به اړتيا پيدا‬ ‫‪26 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫شي‪ .‬د کورنيو د بې ځايه کيدو له پاره به ھم ښايي ځمکې ته اړتيآ پيدا شي‪ ،‬خو د ھغو کورونو دقيق شمٻر چې د پروژې‬ ‫تر اغٻز الندې به راشي‪ ،‬د بريښنا لين د لٻږد له نھايي کيدو مخکې نه شي ټاکل کيدی‪.‬‬ ‫د ځمکې لنډمھاله استمالک ته اړتيا وي‪:‬‬ ‫د قرارداديانو کمپونه او تأسيسات‪ ،‬يعنې د ذخيرې‪ ،‬ورکشاپونو‪ ،‬پارکينګونو او مينځلو ساحې‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د لٻږد رالٻږد او داسې نورو ته د السرسي له پاره سړک‪ ،‬د ځمکې لنډمھاله استفاده به په راتلوونکي کې په‬ ‫‪‬‬ ‫حاصالتو اغٻزه وکړي؛‬ ‫د رغانيزو کمپونو له پاره به ځمکه په لنډمھاله توګه استمالک شي‪ ،‬تمه نه کٻږي د ځمکې لنډمھاله استمالک به‪ ،‬د‬ ‫‪‬‬ ‫چاپي﷼ او ټولنې مديريت ) ‪ ( ESMP‬د وړاندٻز شوې طرحې د اجراء او د بيا ميشتيدنې او ځمکې د استمالک‬ ‫له چوکاټ ته ) ‪ ) ( LARF‬ضمايمو ته وګورئ ( د پام وړ وي‪.‬‬ ‫عامه زيربناوې‬ ‫)‪b‬‬ ‫د وړاندٻز شوې پروژې د رغونې پړاو به ښايي باالخره شته زيربناوې تر اغٻزې الندې راولي‪ .‬په زيربناوو باندې بالقوه‬ ‫اغٻزې په الندې توګه تشريح شوي دي‪:‬‬ ‫د سړکونو د تيريدو ځايونه‪ :‬د لين تيرولو په جريان کې به ښآيي د خلکو تګ راتګ او ترافيک په لنډمھاله توګه‬ ‫‪‬‬ ‫وځنډٻږي او که په دې برخه کې ښه کړنالری په پام کې ونيول شي‪ ،‬د يروژ په دغه پړاو کې به پر سړکونو او‬ ‫ترافيکی نظم باندې څه اغٻز ونه شي‪.‬‬ ‫د بريښنا لينونه‪ :‬د پروژ د اغٻزو په دھليزونو کې له يوبل سره د بريښنا لينونو نښلول شامل دي‪ .‬د رغونې طريقه‬ ‫‪‬‬ ‫او د راکمولو اقدامات به په عملي توګه د پروژې د رغونې په جريان کې د پام وړ اغٻزې له منځه يوسي‪ .‬د دغې‬ ‫پروژې د عملياتو په جريان کې به د بريښنا پر کرښو باندې کوم د پام وړ اغٻز نه وي موجود‪.‬‬ ‫په داسې حال کې چې ځينې زيربناوې‪ ،‬لکه د بريښنا پايې د لين د لٻږد پر مھال انتقالٻږي‪ ،‬خو دغه انتقاالت به يو غير‬ ‫معموله او نادره پيښه وي د دې نھايي تشخيص به چې څه ډول زيربناوې ولٻږدول شي‪ ،‬وروسته له ھغه وشي چې د‬ ‫طرحې او ډيزاين په وروستي پړاو کې مرکزي لين او تارونه ونښلول شي‪.‬‬ ‫د کرنيزو محصوالتو او ونو تلف کيدل‬ ‫)‪c‬‬ ‫دغه خسارات او تاوانونه ښايي د پروژې د رغونې په جريان کې د تارونو او لينونو د کش کيدو او د ھدايت کوونکيو‬ ‫وسايلو د نصب پر مھال رامنځته شوي‪ .‬خو د تلفاتو ميزان د مرکزي کرښې په مرکزيت‪ ،‬تارونو او ھغه فصل چې پورې‬ ‫کار په کې جريان لري‪ ،‬اړه پيدا کوي‪.‬‬ ‫روغتيا او خونديتوب‬ ‫)‪d‬‬ ‫د رغانيزو چارو د کارکوونکيو د اضافه توکيو له امله ښايي روغتيا ته څه نا څه ازار ورسٻږي او حتي جديدي اندٻښتې‬ ‫وزٻږوي‪ .‬خو که د پروژې د رغونې پر مھال د راکمولو او داسې نور الزم اقدامات په پام کې ونيول شي‪ ،‬د پام وړ‬ ‫اغٻزې به پٻښې نه کړي‪.‬‬ ‫‪27 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د د پروژه اغيزمن خلک د پروژې د اغٻزو په دھليز کې د نفوس تراکم کم دی‪ ،‬نو له دې کبله د خلکو او کاري‬ ‫)‪e‬‬ ‫ځواک تر منځ د اړٻکې درجه به ښکته وي‪ .‬د پروژې د اغٻزو په دھليز کې ھيڅ اصلي اوسيدونکی ژوند نه کوي او د‬ ‫ھمغږې او د تارونو د نصب په جريان کې به ھڅه وشي‪ ،‬چې له ھغو څخه ډډه وشي‪ .‬د اوسيدونکيو او کاري ځواک تر‬ ‫منځ د اړٻکو ميزان بايد په اسانۍ سره د مديريت وړ وي د اړٻکو ميزان او په سيمه ييزو اوسيدونکي‪ ،‬او کاري ځواک‬ ‫باندې د ھغو د اغٻزو ارزښت به د پروژې د رغونې په جريان کې د منځنۍ کرښې او تارونو له ټاکلو او د کاري ځواک د‬ ‫نھايي طريقې وروسته مشخص شي‪.‬‬ ‫معيشت‬ ‫)‪f‬‬ ‫سيمه ييز اوسيدونکي به د قراردادي له پاره د کار فرصت ولري او د امکان تر حده به سيمه ايز خدمات او توکی وکارول‬ ‫شي‪ .‬نو له دې کبله‪ ،‬تمه کٻږي چې پر سيمه ييز معيشت او کاري فرصتونو باندې به يې اغٻزې مثبتې وي‪.‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪2.3‬‬ ‫‪ 2.3.1‬د پروژې د تطبيق پر مھال د خطرونو راکمولو اقدام‬ ‫لکه څنګه چې پورته ورنه يادونه وشوه‪ ،‬په خپله د پروژې اغٻزی د پام وړ نه ګڼل کٻږي‪ :‬د ځمکې دايمي استمالک ته اړتيا‬ ‫نه شته‪ ،‬او يا په ډٻره ټٻټه کچه وي‪ .‬په ځٻنې مواردو کې به د ځمکې لنډمھاله استمالک ته اړتيا وي‪ ،‬په زيربناوو لنډمھاله‬ ‫اخالل به) شتون لري‪ ،‬په سړکونو او بريښنا ليکو کې ( د رغونې پروسې په جريان کې څرګند شي‪ .‬ښايي د پروژې د‬ ‫رغونې پرمھال ځينې محصوالت زيانمن شي‪ ،‬نو له دې کبله د پروژې ټوليز ټولنيز اغٻز کم ښکاري او تر ډٻره به لنډمھاله‬ ‫وي‪ .‬په دې اړه د راکمولو الندې اقدامات تر سره کولی شو‪:‬‬ ‫د ډيزاين پړاو‪:‬‬ ‫)‪a‬‬ ‫د لٻږد کرښې حريم په آسانۍ سره داسې غوره کولی شو چې په قرغزستان کې دننه ھغه ښارګوټي چې د وړاندٻز‬ ‫شوې پروژې د اغٻزو دھليز په څنګ کې موقعيت لري‪ ،‬تر اغٻزې الندې رانه شي؛‬ ‫د پروژې د اغٻزمنو خلکو خصوصي حريم په پام کې نيول مھم دي او بايد د مسير د وروستي ساحاتو د سکيچ د‬ ‫غوراوي پر مھال د سيمه ييزو خلکو آداب او دود او دستور ته پآم وشي‪.‬‬ ‫د پروژې مسير په اسانۍ سره بدليدلی شي‪ ،‬تر څو کم له کمه ھغه ونې چې په سيمه کې د معيشت له پاره مھمې‬ ‫دي‪ ،‬تر اغٻزې الندې رانه شي؛‬ ‫د لٻږد لين له ښوونځيو او استوګنځايونو څخه د تٻرٻدو د مخنيوي په موخه په آسانۍ سره لږ څه تغييرولی شو؛‬ ‫ھڅه بايد وشي چې له ولسي جوړښتونو څخه مخنيوی وشي او يا له دايمي جوړښتونو څخه واټن حد اکثر ته‬ ‫ورسول شي‪.‬‬ ‫له رغونې مخکې پړاو‬ ‫)‪b‬‬ ‫بايد د ځمکې خسارې جبران د ځمکې له تصرف مخکې د پروژې د رغونٻرغونې قراردادي له خوا ورکول شي؛‬ ‫‪‬‬ ‫د خسارې جبران د نقل مکان او يا تخريب په صورت کې‪ ،‬بايد د خبرو اترو پر اساس تر سره شي او د پروژې‬ ‫‪‬‬ ‫له تطبيق مخکې ورکړل شي؛ او‬ ‫بايد ورته پروتوکولونه د کرنيزو محصوالتو او توليدي ځمکو په اړه ھم عملي شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪28 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د رغونٻرغونې پړاو ‪:‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫له سيمه ييزو خلکو سره د مخالف او ښکيل کيدو د مخنيوي له پاره‪ ،‬د پروژې کارکوونکي او قرارداديان بايد‬ ‫‪‬‬ ‫خپل فعاليتونه په ھغه محدوده کې چې ور ته مشخصه شوې‪ ،‬پر مخ بوزی؛‬ ‫د کارګرانو له پاره کاري اصول بايد رامنځته او د اجراء وړ وي؛‬ ‫‪‬‬ ‫د پروژې د تطبيق په اوږدو کې بايد غږونه او خاورې ـ دوړې تر کنټرول الندې وي؛‬ ‫‪‬‬ ‫قرارداديان بايد د خلکو سيمه ييزو دودونو او رواجونو ته احترام ولري؛ او‬ ‫‪‬‬ ‫قرارداديان بايد سيمه ييزو ښځو او د خپل حريم ساتلو ته درناوی ولري‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2.3.2‬د پراخ ټولنيز مديريت د پالن ارزښټ‬ ‫پورته اقدامات پر سيمه ييزو خلکو د پروژې مستقيم اغٻز راکموي‪ ،‬لکه‪ :‬ټولنيز اغٻز‪ ،‬چې د پروژې د ډيزاين او‬ ‫رغونٻرغونې له امله رامنځته کٻږي‪ .‬خو د دغې پروژې د ټولنيز مديريت پالن يوې پراخې بيا کتنې ته اړتيا لري‪ .‬چې دغه‬ ‫کار د الندې داليلو پر اساس مھم دی‪:‬‬ ‫لومړی پړاو‪ ،‬سيمه ييز خلک به په مستقيمه توګه د بريښنا د لٻږد لين څخه د بريښنا د ترالسه کولو وړتيا ونه لري‪ .‬که څه‬ ‫ھم له څنګ څخه يې تٻرٻږي‪ .‬ځکه چې دغه لين به لوړ ولتاژ لري‪ .‬لکه څنګه چې مخکې ورته اشاره وشوه‪ ،‬اوس مھال‪،‬‬ ‫د ډاډ وړ بريښنا نشتوالی ـ په تٻره بيا په ژمي کې‪ ،‬يو لوی سيمه ييز مشکل دی‪ .‬چې د لٻږد لين بريښنا ته د سيمه ييزو‬ ‫خلکو نه السرسي د ھغوی په نا ھيلۍ بدليدلی شي‪.‬‬ ‫دويم‪ ،‬پرته له دې چې فکر وکړو‪ ،‬اغٻزې به ډٻرې کمې وي‪ ،‬خو دغه منفي اغٻزې به ټول ھغه خلک تجربه کوي چې د‬ ‫لين په مسير کې دي‪ .‬په مقابل کې‪ ،‬د پروژې ګټې به له خلکو ډٻرې لرې وې‪ ).‬په افغانستان او پاکستان کې ( چې ھغوی د‬ ‫لين د لٻږد له اړخه ھيڅ خنډ او ناراحتي نه ده ليدې‪ .‬دغه کار به د ھغو کسانو تر منځ د عدالت المل شي چې په پرله پسې‬ ‫توګه تر اغٻزو الندې دي) او ښايي چې خنډ ھم رامنځته کړي ( او ھغه لويه ټولنه چې د دغې پروژې له ګټو څخه په‬ ‫مستقيمه توګه اغٻزمٻږي‪ .‬تر څو د دغې بې عدالتۍ له پاره ھڅه و نه شي‪ .‬او ھمدارنګه ھغه سيمه ييزه ناھيلۍ چې د لٻږد‬ ‫لين له بريښنا څخه د نه استفادې له امله رامنځته شوې‪ ،‬کولی شي چې په اوږدمھاله کې د پروژې تطبيق او ګټه اخٻستنه تر‬ ‫اغٻزې الندې راولي‪ .‬درٻيم‪ ،‬د پټو او مخربو انګيزو لروونکيو کسانو له خوا د ھر ډول احتمالي خطر د راکمولو له پاره‪،‬‬ ‫د سيمه ييزې پروژې د مالکيت رامنځته کولو له پاره بايد ھڅه وشي‪.‬‬ ‫د دغو ټولو دليلونو له پاره له خلکو سره د پروژې د ګټو د شريکولو پروګرام ته بايد لومړيتوب ورکړل شي‪ .‬دا مھمه ده‬ ‫چې ډاډ تر السه شي چې سيمه ييز خلک ځانونه د پروژې د ونډه لروونکيو په توګه پٻژني‪ ،‬داسې چې د برياليتوب له‬ ‫پاره يې ليواله وي‬ ‫‪ 2.3.3‬د بريښنا د لٻږد لين په اوږدو کې د ميشتو خلکو د پوھاوی کچه‪.‬‬ ‫د پروژې د ګټو د شريک کولو سروې ) متمرکز ګروپي بحثونه ( په قرغرستان کې تر اغٻزې الندې درٻيو واليتونو کې‬ ‫له سيمه ييزو خلکو سره مشورې وشې‪ .‬په متمرکز ګروپي بحثونو کې ‪ ،‬ښځې او نارينه شامل وو‪ .‬مشورو وښودله چې‬ ‫ډٻری سيمه ييز خلک د ‪ CASA -1000‬پروژې په اړه خبر نه وو خو وروسته چې په دې اړه يو لړ لومړني معلومات‬ ‫ورکړل شوي‪ ،‬د ټولنې په ھکله خپلې اندٻښنې او ھيلې بيان کړې‪.‬‬ ‫‪29 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د سيمې د خلکو د ويناوو پر اساس تر اوسه تر ټولو لويه ستونزه چې ھغوی ور سره مخ دي‪ ،‬په ژمي کې بې ثباته بريښنا‬ ‫ده‪ .‬خلکو ويل‪ :‬موږ د اعتماد وړ او بې وقفې سرچينې غواړو‪ .‬د دغو خلکو يوه بله عمده ستونزه‪ ،‬د لګونې او څښاک اوبو‬ ‫ته نه السرسی وو‪ .‬د ھغوی نورې غوښتنې د کليوالي سړکونو رغونه او بيا رغونه‪ ،‬خدمتونو ) زده کړه‪ ،‬روزنه‪،‬‬ ‫روغتيايي مراقبتونه ( ته د السرسي ښه والي او کاري فرصتونه وو‪ .‬په پای کې ھغوی څرګنده کړه چې پروژه بايد سيمه‬ ‫يير کارکوونکی وګماري‪.‬‬ ‫له سيمه ييزو خلکو څخه د سيمه ييزو خدماتو د ښه له پاره د مرستې په اړه پوښتنه وشوه‪ ،‬ټولو يې دغه کار ته ليوالتيا‬ ‫وښوده‪ .‬البته په پروژه کې د کار له الرې مالي مرسته‪ ،‬ھغوی د عشر سنتي دود ته په اشارې وويل چې کليوال ور څخه‬ ‫د رغونٻرغونې‪ ،‬بيارغونٻرغونې او نورو مشترکو کارونو په برخه کې ور څخه ګټه اخلي‪.‬‬ ‫‪ 2.3.4‬له سيمه ييزو خلکو سره د پروژې د ګټو د اشتراک له پاره غواروي‪.‬‬ ‫د ټولنې له خلکو سره د پروژې د ګټو د شراکت مفھوم د ‪ CASA -1000‬پروژې له پاره د سيمه ييز مالکيت په رامنځته‬ ‫کولو کې مرسته کوي او په راتلوونکي کې د پروژې د تطبيق او ګټه اخٻستنې په جريان کې د خطرونو د راکمولو المل‬ ‫کٻږي‪ .‬نو له دې کبله سيمه ييز خلک په ھغو ګټو او ګټو کې چې د پروژې له اړخه رامنځته کٻږي‪ ،‬ځانونه شريک ګڼي‪.‬‬ ‫لکه څنګه چې پور ته ورنه يادونه وشوه‪ ،‬له دې کبله چې لين لوړ ولتاژ لري‪ ،‬له ھغه څخه د سيمه ييزو خلکو استفاده‬ ‫ناممکنه ده خو دغه پروژه کولی شي‪ ،‬پرمختيايي کارونه په الر واچوي‪ ،‬چې سيمه ييز خلک ور نه برخمن شي‪ .‬له خلکو‬ ‫سره د مشورو پر اساس د پروژې تر اغٻزو الندې سيمو کې‪ ،‬الندې موارد د لومړيتوب وړ اړتيآ په توګه په ګوته شول‪:‬‬ ‫د بريښنا ښه والي‪ ،‬په ځانګړې توګه په ژمي کې؛‬ ‫‪‬‬ ‫د کاري فرصتونو له الرې د فقر راکمول؛‬ ‫‪‬‬ ‫د اوبو لګونې او څښآک اوبو د تأمين له پاره د سيسټم ښه والي؛‬ ‫‪‬‬ ‫لومړنيو خدمتونو ) په ځانګړې توګه روغتيا او پوھنه ( کيفيت او السرسي ښه والی؛‬ ‫‪‬‬ ‫د سيمه ييزو خلکو انديښنو او اړتياوو ته الس رسی مھم دی‪ ،‬ځکه چې په ھغو سيمو کې چې کمه وده يې کړې‪ ،‬د‬ ‫انرژي‪ ،‬خوراکي توکيو او اوبو تر منځ پياوړی پيوند شتون لري‪ .‬يوازې د انرژي د ستونزې په حل سره به اوس ھم يو‬ ‫زيات شمٻر عمده ستونزې لکه د خوړو‪ ،‬اوبو او اساسي خدمتونو ته السرسی‪ ،‬چې د پرمختيا پر وړاندې خنډ جوړوې‪،‬‬ ‫پرخيل ځای پاتې وي‪ .‬نو له دې کبله د سيمه ييزو خلکو د ټولو کليدي پرمختيايي اړتياوو له پاره يو ټوليز پالن ته اړتيا‬ ‫ده‪.‬‬ ‫په ياده سروې کې د سيمه ييزو خلکو پورته يادو شويو اړتياوو ته د السرسی له پاره يو لړ انتخابونه وپيژندل شول‪ ،‬چې‬ ‫دغه موارد په الندې توګه خالصه شوي دي‪ ) :‬بشپړ جزئيات د سروې په رپورټ کې وړاندې شوي دي(‬ ‫‪ (a‬د دوامداره بريښنا د تآمين له پاره اقدامات‬ ‫يو انتخاب چې سيمه ييزو ټولنو د دوامداره بريښنا د تأمين المل کيدی‪ ،‬د جنراتورونو د تيلو ) ډيزل ( ورکول دي په زيان‬ ‫منوونکيو سيمو کې د ټولنو تيت او پرک والی ته پام سره به د بريښنا شبکې له سيسټم سره ټولو کورونو د نښلولو په نسبت‬ ‫دا ښه انتخاب وي‪ .‬په ھمدې حال د پانګونې‪ ،‬تيلو او ساتنې او پالنې لګښتونو ته په پام سره جنراتورونه د امکان وړ‬ ‫انتخاب نه شي ثابتيدی ‪.‬‬ ‫لمريزه بريښنا په بامونو باندې د لمريزې بريښنا د سيسټمونو د نصب له الرې ) د لمر د ولتاژ د بطريو د تختو په بنسټ(‬ ‫کولی شي د بريښنا له اصلي شبکې څخه بھر يو د پاښت وړ انتخاب وي‪ .‬د جنراتورونو د تيلو لګښت ته په پام سره‬ ‫لمريزه انرژي ډٻره ارزانه ده‪ ،‬ځکه چې دغې ټيکنالوژۍ ډٻره ښه وده کړې او په پراخه پيمانه شتون لري‪ .‬د قرغزستان‬ ‫جمھوريت ټولو زيانمنو شويو کورنيو ته د بريښنا د تأمين لګښت اوس ھم د پام وړ دی‪.‬‬ ‫‪30 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ياده سروې کابو‪ 12.75‬ميليون ډالره تخمين کړل‪ .‬يو بل انتخاب ھم يوازې په غوره شويو کليو کې زيانمنو شويو کورنيو‬ ‫ته د بريښنا ليږدول دي‪ .‬دغه دواړه انتخابونه به د ‪ CASA -1000‬پروژې په اړه د سيمه ييز مالکيت المل نه شي‪.‬‬ ‫درٻمه طريقه د ټولنې کليدي بنسټونو ته د لمريزې بريښنا د سيسټم چمتو کول دي‪ .‬لکه‪ :‬ښوونځي او کليوالي روغتيايي‬ ‫مرکزونه‪ .‬دغه طريقه ) په مستقيمه او غير مستقيمه توګه ( د ټولو سيمه ييزو ټولنو په ګټه ده و په پايله کې به د پروژې د‬ ‫سيمه ييز مالکيت د پياوړتيا المل شي‪ .‬دغه بودجه ھم ) د قرغزستان جمھوريت ته ‪ ۵٫٠‬ميليون ډالره تخمين شوي ( ډٻره‬ ‫معقوله ښکاري‪.‬‬ ‫له بل لوري‪ ،‬لمريز حرارتي سيسټمونه توزيع کيدی شي چې له لمريزې بريښنا څخه د تودو اوبو او کورونو د تودولو له‬ ‫پاره استفاده کٻږي‪ .‬د دغه انتخاب له پاره د اړتيا وړ تجھيزات ) د لمر جذبوونکی‪ ،‬پيپونه‪ ،‬ذخيره کوونکي مخازن ( کولی‬ ‫شي‪ ،‬د پام وړ وي‪ .‬او د نصب له پاره يې کارپوه کسانو ته اړتيا ده‪ .‬يو عملي انتخاب د لمريزې بريښنا په مټ د اوبو او‬ ‫تعميرونو د تودولو سيسټم وړاندې کول دي‪ .‬چې يوازې عمومي تأسيساتو لکه ښوونځيو او روغتيايي کلينکونو ته ته به‬ ‫استفاد وړ وګرځي‪ .‬د دغه کار له پاره تخمين شوی لګښت به د قرغزستان ھٻواد له پاره ‪ ۶٫٠‬ميليونه ډالر وي‪ .‬اضافي‬ ‫ګټې به يې د سيمه ييزو خدمتونو او موادو څخه استفاده او سيمه ييزو ټولنو ته د عايد رامنځته کول وي‪.‬‬ ‫د باد له الرې د بريښنا توليد‪ ،‬ځمکنۍ سرچينی ) جيوترمل ( او بايومس ھم د امکان وړ دي‪ .‬خو اوسنيو شرايطو او د‬ ‫ټيکنالوژۍ وضعيت ته په پام سره‪ ،‬د قرغزستان له پاره عملی نه ده‪ .‬تر ټولو عملي او مناسبه ځای ناستې انرژي په غرنيو‬ ‫او کليوالي سيمو کې د اوبو بريښنا د کوچنيو بندونو سيسټم رغونيرغونه ده‪ .‬حتی دغه انتخاب ته ھم محدوديتونه موجود‬ ‫دي‪ :‬د سيند د اوبو جريان په شدت سره د کال له فصل سره تړاو لري او په ژمي کې کله چې بريښنا ته اړتيا ډٻره وي‪،‬‬ ‫راټٻټٻږي‪ .‬مطالعه تر ډٻره په آسيب منوونکې سيمه کې د اوبو د کوچنيو بندو بريښنا د استفادې او په دې اړه د ښې طريقې‬ ‫پٻژندلو ته ځانګړې شوې ده‪.‬‬ ‫د فقر راکمولو له پاره اقدامات‬ ‫)‪b‬‬ ‫لکه څنګه چې د آسيب منوونکيو سيمو په اقتصادي او ټولنيزو ځانګړنو کې يادونه وشوه‪ ،‬په يادو سيمو کې د پرمختيآ بھير‬ ‫کمزوری‪ ،‬د فقر کچه پورته او د امرار معيشت سرچينې ډٻرې محدودې دي‪ .‬نو له دې کبله ډٻری خلک د کار په لټه د‬ ‫روسيې فدراسيون ته مھاجرت کوي‪ .‬ښځې په ځانګړې توګه محرومې دي‪ ،‬ځکه چې ډٻری يې سواد او مھارتونه نه لري‪،‬‬ ‫څو يې له درکه ښه عايد تر السه کړي‪ ،‬په ھمدې دليله ښځو ته د امرار معيشت فرصتونه محدود دي‪.‬‬ ‫تر ّ‬ ‫ھغه اقدامات چې له ټولنو سره د پروژې د ګټو د اشتراک د سروې په رپورټ کې دغو مسايلو ته د رسيده ګي له پاره‬ ‫راغلي‪ ،‬په ھغو کې ښځو ته د فنې او حرفه يي روزنيزو مرکزونو جوړول شامل دي‪ .‬دغه مرکزونه به نه يوازې روزنه‬ ‫بلکه د حساب دارۍ‪ ،‬کتابدارۍ‪ ،‬خٻاطۍ‪ ،‬د کمپيوټر زده کړه‪ ،‬د کوچني استمالک او کار مديريت په برخو کې به ھم ھغوی‬ ‫روزي او ھمدارنګه به د کار د پيدا کولو په برخه کې له زده کوونکيو څخه مالتړ کوي‪ .‬سربيره پر دې‪ ،‬دغه مرکزونه‪ ،‬تر‬ ‫ټولو بې وزلو ميرمنو ته د لومړني توليد وسايل چمتو کوي تر څو ھغوی وکولی شي‪ ،‬څه توليد کړي او ګټه تر السه کړي‪.‬‬ ‫دغه مرکزونه به ھمدارنګه د ښځو د حقونو په اړه د ښځو د عمومي پوھاوي کچې د لوړولو په برخه کې ھم ھڅې کوي‪.‬‬ ‫د مھاجرو کارکوونکيو له پاره ھم د ورته عمل يو نوښت ) بالقوه ( وړاندې شو‪ .‬فني او حرفوي روزنيز مرکزونه به‬ ‫مھاجرو کارګرانو ته روزنيز کورسونه چمتو کوي‪ .‬لکه‪ :‬خشت کاري‪ ،‬کچ کاري‪ ،‬انځورګري‪ ،‬لګري‪ ،‬نلدواني‪ ،‬رنګمالي‬ ‫او داسې نور‪ .‬دغه کار به له دغو کاريګرو سره مرسته وکړي چې ښې دندې او ښه معاشونه تر السه کړي دغه مرکزونه‬ ‫به ھمدارنګه د کاريګرو ته د مھاجرت او کار قوانينو او مھاجرو کاريګرو د حقونو په اړه ته معلومات ورکوي‪ .‬لکه‪:‬‬ ‫روغتيايي خدموتو او نور ټولنيز مزايا‪.‬‬ ‫درٻيم وړاندٻز‪ ،‬دٻته په پام سره چې د زيانمن شويو سيمو خلک تر ډٻره په کرنيز سکتور کې بوخت دي‪ ،‬د يوه غواروي په‬ ‫توکه کولي شي له دې الرې د کارځايو او کوچنيو مغازو له الرې د خوړو د پروسس صنعت پيل کړي او د غوښې او‬ ‫شيدو پروسس ته وده ورکړي‪ .‬دغه ډول نوښتونه سيمه ييزو توليدونکيو ته دا وړتيا ورکوي‪ ،‬چې له کرنيزو محصوالتو‬ ‫څخه تر السه شوی عايد لکه غوښه‪ ،‬سبريجات‪ ،‬پننه او شيدې حد اکثر ته ورسوي‪ ،‬او ھمدارنګه د سيمه ييزو کاري‬ ‫فرصتونو او اقتصادي ودې المل شي‪.‬‬ ‫‪31 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د اوبو رسونې زيربنايي پروژې‬ ‫)‪c‬‬ ‫د څښاک د پاکو اوبو نشتوالی په زيانمن شويو سيمو کې يو عمده روغتيايي ستونزه پٻژندل شوې ده‪ .‬او په عين حال د‬ ‫اوبولګونې سيسټم نشتوالی د کرنې فعاليتونه له خنډ سره مخ کړي دي‪.‬د څښاک اوبو ستونزه د ژورو څاګانو د کيندلې له‬ ‫الرې حل کيدي شي‪ .‬ورته طرح د څښاک اوبو د تأمين د يوه غير دولتي سازمان له خوا د تاجکستان د کليوالي خلکو له‬ ‫پاره په برياليتوب سره پای ته ورسيده‪.‬‬ ‫د لګونې ابو څخه استفاده‪ ) ،‬د مالدارۍ او پنبې توليد( ھم راغاولی او ښه کولی شو‪ .‬په قرغزستان جمھوريت کې په‬ ‫زيانمنو شويو سيمو کې د اوبو رسونې د ‪ ١۶‬طرحو ښه والي او بيارغونٻرغونې ته ‪ ٩۵٫٠‬ميليونه ډالره تخمين شوي چې‬ ‫‪ ٣٢۵٠٠‬کسان به ورڅخه برخمن شي‪.‬‬ ‫ټوليزو ټولنيزو خدمتونو ته د ډاډ وړ السرسی‬ ‫)‪d‬‬ ‫د پروژې تر اغٻزو الندې سيمو کې د اساسي خدمتونو کيفيت او ورته السرسی‪ ،‬په ځانګړې توګه روغتيايي مراقبتونه او‬ ‫پوھنه کمزوري دي‪ .‬د شرايطو د ښه والي له پاره يو غوراوی کولی شي عمومي اماکنو ته د لمريزې بريښنا او تودخې‬ ‫سيستم وي ) د تعميرونو د اوبو تودول( ‪ .‬يو بل نسبتاْ ساده او د کم لګښت غواروی چې شتون لري ھغه د عمومي اماکنو‬ ‫عايقول او د کلينکونو او کليوالي ښوونځيو روپوش کشي ده‪ .‬د عايقولو پروژې د غير دولتي سازمان ) قرغزستان‬ ‫جمھوريت ( له خوا په برياليتوب سره پلې شوې‪ .‬په قرغزستان کې د ‪ ٢۴‬ښوونځيو او ‪ ٢۴‬کليوالي کلينکونو له پاره د‬ ‫دغې پروژې لګښت‪۶٫٠ ،‬ميليون ډالره تخمين شوی‪ .‬له سيمه ييزو خلکو سره د پروژې د ګټوو شريکولو سروې رپورټ‬ ‫ھمدارنګه د روغتيايي خدمتونو د وړاندې کولو او د ټوليز مديريت د ښه والي څو وړاندٻزونه لري‪ .‬د بٻلګې په توګه‪ :‬د‬ ‫خوښې وړ ماشوم سيسټم د ترويج له پاره د ښوونکي د ښوونې په سيستم کې اساسي بياکتنه او په دې برخه نوي‬ ‫طرزالعملونه او د کار بازار د اړتيا پر اساس د حرفه يي زده کړو وړاندې کول‪.‬‬ ‫‪ 2.3.5‬له سيمه ييزو خلکو سره پروژې د ګټو د شريکولو له پاره رسمي ترتيبات‬ ‫بايد ټينګار وشي چې پورته مشخص شوي اقدامات د ھغو وړاندٻزونو ليسټ دی چې تر اوسه نھايي شوي نه دي‪ .‬عملي‬ ‫اقدامات به وروسته له ھغه تر سره شي‪ ،‬چې له سيمه ييزو ټولنو او نورو اړخونو سره د لين د لٻږد مسير او د پروژې د‬ ‫ګټو د شريکولو له پاره ال زيات بحث وشي‪.‬‬ ‫په ھمدې حال کې له سيمه ييزو ټولنو سره د پروژې د ګټو د شريکوولو او د ھغو د اغٻزمن تطبيق له پاره د اغٻزمنو‬ ‫ترتيباتو چمتو کول‪ ،‬مھم دي چې بايد الندې ځانګړنې ولري‪:‬‬ ‫د پروژې د ګټو د شريکوولو ترتيباتو څخه د مالتړ له پاره څرګند حقوقي چوکاټ؛‬ ‫‪‬‬ ‫د معاملې د لګښت را کمولو او د صرفه جويي د ترويج له پاره د ملي ګټو د لٻږد يو نواخته کانال يا بنسټيز‬ ‫‪‬‬ ‫ترتيبات؛‬ ‫د مناسبو بنسټيزو ترتيباتو د طرحې له پاره له ښکيلو اړخونو سره د مشورې پروسه؛‬ ‫‪‬‬ ‫د اختالس او ناوړه ادارې پر وړاندې د مالي وجوه د ساتنې له پاره اغٻزمن ميکانيزم؛‬ ‫‪‬‬ ‫د طرحو او تطبيق له پاره د سيمه ييزو دولتونو له مالتړ څخه ډاډ تر السه کول؛‬ ‫‪‬‬ ‫د ښې حکومت داري او شفافيت د لوړتيا له پاره درٻيم ګړې څارنه؛‬ ‫‪‬‬ ‫د اړٻکو او سيمه ييز پوھاوي څخه داستفادې او وړتيا جوړونې په اړه د مدني ټولنې له بنسټونو‪ ،‬غير دولتي‬ ‫‪‬‬ ‫سازمانونو او نورو له ګډون څخه اغٻزمنه استفاده ؛‬ ‫له اړٻکو‪ ،‬سيمه ييزې پوھې او شبکه څخه استفاده‪ ،‬ـ ټول کولی شي د اشتراک د ميکانيزمونو د برياليتوب‬ ‫‪‬‬ ‫ضمانت وکړي؛ او‬ ‫له ملي ستراتيژيو او د فقر راکمولو ستراتيژيو سره د اشتراکي ميکانيزمونو سمون ـ دغه کار سياسي مالتړ‬ ‫‪‬‬ ‫راجلبولی شي او ھڅو په زياتوالي کې مرسته کوي‪.‬‬ ‫د اشتراک رپورټ سروې د بشپړ رپورټ د بنسټيزو ترتيباتو جزئيات لري‪ .‬دوه ټکي د ټينګار وړ دي‪ :‬لومړی دا چې ډاډ‬ ‫تر السه شي چې سيمه ييز خلک د پروژې په اجراء او تصميم نيونه کې شريک دي‪ ،‬البته د خپلو استازيو له الرې او په‬ ‫‪32 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫مستقيم توګه د ټولنې د غړيو له الرې‪ ،‬او د پروژې په اړه د عمومي معلوماتو د افشاء کولو ارزښت؛ په ځانګړې توکه د‬ ‫ټولنې په ګټه د فعاليتونو د شريکول‪.‬‬ ‫تاجکستان‬ ‫‪3.‬‬ ‫ټولنيز او اقتصادي ځانګړتياوې‬ ‫‪3.1‬‬ ‫‪ 3.1.1‬د تاجکستان ھيواد ځانګړتياوې‬ ‫د تاجکستان ھيواد په شمال کې له قرغزستان‪ ،‬په لويديځ کې له ازبکستان‪ ،‬په سويل کې له افغانستان او په ختيځ کې د چين‬ ‫ھيواد سره پوله لري‪ ،‬او د پاکستان د پختونخوا او د بلتستان د ګلګت څخه د واخان د نازکې تړانګې په مرسته بيله شوې‬ ‫ده‪ .‬دغه ھيواد له سمندر سره پوله نلري او تر ډيرې کچې پورې غرنې او ھمدارنګه کوچنې او د مرکزي آسيا تر ټولو‬ ‫بيوزله ھيواد دې‪ .‬د دغه ھيواد ‪ 7.3‬ميليونه ميشتو وګړو څخه ډيرې يې تاجک دي‪ .‬د شوروي اتحاد څخه د ‪ 1991‬کال د‬ ‫خپلواکي ترالسه کولو وروسته‪ ،‬دغه ھيواد پنځه کاله په ورانونکې داخلې جګړه کې ښکيل شو‪ .‬د جکړې وروسته سياسي‬ ‫ټيکاو او بھرنيو مرستو د تاجکستان ھيواد د اقتصاد په وده کې مرسته کړې ده‪.‬‬ ‫سياسي نظام‬ ‫)‪a‬‬ ‫په رسمي ډول سره د تاجکستان نظام جمھورې دې‪ ،‬چې رييس جمھور لرې ) لومړې وزير او کابينه ټاکي(‪ ،‬او مقننه قوه‬ ‫) ولسي جرګه او مشرانو جرګه( لري‪ .‬دغه ھيواد د ادارې واحد له مخې په واليتونو ويشل شوې دې‪ :‬سغد‪ ،‬ختالن‪ ،‬دگورنو‬ ‫خپلواکه واليت‪ ،‬بدخشان او د ھيواد مرکز دوشنبې دې‪ .‬ھر واليت په ولسواليو‪ ،‬عالقداري او بيا په کليو ويشل شوې دې‪.‬‬ ‫په ‪ 2006‬ميالدي کال کې يې ‪ 58‬ولسوالي او ‪ 367‬اداري واحدونه يا جموت درلودل‪.‬‬ ‫د شوري اتحاد د جمھوريت د راپرځيدو وروسته د تاجکستان ھيواد په ‪ 1991‬ميالدي کال کې خپلواکي تر السه کړه‪ .‬د‬ ‫خپلواکې سمدالسه دغه ھيواد په داخلې جګړه کې ښکيل شو او بيلې بيلې داخلې ډلو په خپل منځ کې چې ويل کې د ايران او‬ ‫روسٻې له لورې يې مالتړ کې کيده په جګړه بوخت شول‪ .‬د تاجکستان د ‪ 400,000‬اتباعو څخه چې په توکم باندې‬ ‫روسيان وه‪ ،‬نږدې ‪ 25000‬يې وتښتيدل‪ .‬نږدې ‪ 100,000‬تنه مړه او ‪ 1.2‬ميليونه له خپلو کورونو څخه بې ځايه شول‪.‬‬ ‫خو په ‪ 1995‬کال کې اوربند را منځ ته شو او په ‪ 1997‬کال کې سوليزې ټولټاکنې ترسره شوې‪ .‬سره له دې چې په‬ ‫رسمې ډول نظام يې ديموکراتيک دې‪ ،‬خو په عملې ډول تاجکستان د يو حزب په واک چې د تاجکستان د خلق ګوند چې‬ ‫مشري يې امام علي رحمان کوي‪ ،‬کې دې‪ ،‬نوموړې د ‪ 1994‬کال د نومبر له مياشتې څخه د دغه ھيواد جمھور رييس دې‪.‬‬ ‫په دې وروستيو کلونو کې د ځينې سخت سرو اسالمي ډلو بريدونو د ھيواد په ختيځ کې د سخت سرو اسالمي ډلو د رامنځ‬ ‫ته کيدلو ويره پيدا کړې ده‪.‬‬ ‫اقتصاد‬ ‫)‪b‬‬ ‫اوس مھال د تاجکستان ھيواد د مرکزي آسيا ) د پخوانې شوروي اتحاد جمھوريتونو( څخه تر ټولو بيوزله ھيواد دې‪ ،‬دغه‬ ‫ھيواد په سيمه کې يو تر ټولو ټيټ کلنې ناخالص عوايد لري‪ .‬د مرکزي آسيا ډيرې ھيوادونه اقتصادي ستونزې ځکه تجربه‬ ‫کوي چې د شوروي جمھوري اتحاد و پرځيده او دغه ھيوادونه د ليږد له پړاو څخه تيريږي‪ ،‬خو د تاجکستان په ھيواد کې‬ ‫د خپلواکې څخه وروسته پنځه کلنې جګړې د دغه ھيواد څو برابره ډيرې کړلې‪ .‬په ھيواد کې سياسي ټيکاو په اقتصادي‬ ‫ودې کې‪ ،‬چې د ‪ 2000‬کال څخه تر ‪ 2008‬کال پورې په منځنې کچه ‪ 9‬سلنه لوړ شوې دې‪ ،‬مثبت اغيز درلود‪ ،‬چې د‬ ‫مالوچو او المونيم صادراتو او په نورو ھيوادونو کې د تاجک کارکونکو عوايدو په دې برخه کې ښه ونډه لوبولې د‪.‬‬ ‫‪33 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫مګر د ھغې نه وروسته د تاجکستان اقتصاد په لنډ او منځ مھاله اقتصاد خراب شوی او ډير کمزوری شوی چې د داخلي‬ ‫ناخالص توليد د ودې کچه يی ډيره بطي شوه او د نفالسيون کچه پکې زياته شوه يعنې په ټوليږ ډول سره پکې نرخونه لوړ‬ ‫شول او د اوبو او انرژي وده يي خوندي نه وه‪ .‬تاجکستان ھمدارنګه په ‪ ٢٠٠٨‬زيږديز کال کې د نړيوال مالي بحران‬ ‫احساس کړځکه چې د صادراتو په عايد کې يی کموالی راغي او ددغه ھيواد ته د پيسو په راتلو کې کموالی راغی او‬ ‫بھرني پانګونې کې ھم کموالی رامنځته شو‪ .‬نور فکتورونه چې اقتصادي وده يی د خنډ سره مخامخ کړی ده يو يی دا دی‬ ‫چې سمندري بندر نه لری‪ ،‬او په زياته پيمانه غرنی ھيواد دی او د جوړښتونو په اصالحاتو کې نا انډول کار تر سره‬ ‫شوی‪ ،‬کمزوی حکومتوالي‪ ،‬درغلي او په زياته کچه بھرني قرضې فشار‪ .‬په ‪ ٢٠١٠‬زيږديز کال کې يی ناخالص کورنې‬ ‫توليد ‪ 6.5‬سلنه وو‪.‬‬ ‫داچې دريمه برخه نفوس يی په کليوالي سيمو کې اوسيږي‪ ،‬کرنه يی د اقتصاد د لويو سکتورنو د جملې څخه شميرل کيږي‪.‬‬ ‫دا پداسې حال کې ده چې‪ 7‬سلنه خاوره يی کرنيزه ده‪ .‬د پنبه يی د مھمې کرنيزو نباتاتو د جملی څخه شميرل کيږی او د‬ ‫پنبې حاصالت د نږدې څخه څارل کيږي او ان تر دی چې د دولت لخوا اداره کيږي‪ .‬د ‪ 2007‬کال د سمبر په مياشت کې‬ ‫د تاجکستان ملي بانک دا ومنله چې دوی په ناسمه توګه پانګوالو ته پنبې په سکتور کې د پانګونې لپاره پورونه ورکړي‬ ‫دي او دا ددی سبب شو چې د پيسو نړيوال صندوق په تاجکستان کې خپل پروګرامونه بند کړل‪ .‬د اصالحاتو اجنډا پيل‬ ‫شوی ده او ددې په رڼا کې دھقانانو ته نيم ميليارد ډالر پور وبخښل شو او د پيسو نړيوال صندوق مرستو يو ځل بيا پيل‬ ‫شو‪.‬‬ ‫په ټوليز ډول سره کرنيز توليد يی کم دی ځکه چې ځمکی پکې کمې دي‪ ،‬او بنسټيزکارونه ) د اوبو خور سيستم په ګډون(‬ ‫او د اصالح شوی تخمونو او د حيوانانو نسلګيري فارمونو په اړه يی د دولت پروګرامونه ډير کمزوري دي‪ .‬په پايله کې‬ ‫بايد ووايو چې تاجکستان د اړتيا وړ ټول غذايی مواد نشي توليدوالی او ډيري دغذايی توکو په وارداتو باندې تکيه کوي‪ .‬او‬ ‫دا ددې سبب کيږي چې يو شمير خلک يی په ځانګړي ډول سره‪ ،‬اغيزمن شوي خلک يی د غذايی کمبود سره مخ دي‪ .‬په‬ ‫‪ 2011‬کال کې د خوراکي موادو او نفتو بيې لوړې کچې ته پورته شو چې په ‪ 2002‬کال څخه راپديخوا دومره نه وو‬ ‫پورته شوي‪ .‬او المل يی دا وو چې د ازبکستان له الرې د ريل ليکې د ليږدولو په تعارفه کې زياتوالی راغی‪ .‬تاجکستان‬ ‫نږدې ‪ 60‬سلنه خوراکي توکي د بھر نه راواردوي چې ‪ 90‬سلنه يی د ريل له الرې راوړي‪ .‬د ‪ 2011‬کال په وروستيو‬ ‫کې ازبکستان خپل يوه د ريل ګاړي الري د تاجکستان پروړاندې وتړوله چې ددې په نتيجه کې د تاجکستان جنوبي برخې‬ ‫ته د توکې ليږد او راليږد د ځنډ سره مخ شو‪.10.‬‬ ‫د ورته دليل په بنسټ د تاجکستان صنعتي سکتور ډير کمزوری دی‪ .‬په صنعت کې يی په ټوليز ډول سره يوه لويه د‬ ‫المونيم فابريکه‪ ،‬د اوبوبريښنا او کوچني او زړې فابريکې چې زياتره يی د سپکو صنعتي توکو او د غذا د پروسس څخه‬ ‫تشکيل شوی دي‪ .‬د دغه ھيواد د کانونو په سرچينو کې يی د سپين زر‪ ،‬سره زر‪ ،‬يورانيم او تنګستن شامل دي‪ .‬کله څرنګه‬ ‫چې قرغزستان )په حقيقت کې ددې نه زيات(‪ ،‬د تاجکستان اقتصاد په زياته پيمانه ددغه ھيواد ھغه کارکونکو چې د ھيواد‬ ‫نه بھر کار کوی به عايداتو متکي دی‪ .‬دا چې په داخل کې د خلکو لپاره د کار کولو زمينه نده برابره‪ ،‬د يو ميليون څخه‬ ‫زيات تاجکستاني خلک د ھيواد نه بھر کارکوي‪ ،‬چې ډيری خلک يی په روسيه کې کار کوي‪ .‬ھغه پيسې چې د حوالې له‬ ‫الرې د بھر ته دغه ھيواد ته راغلي په ‪ 2011‬کال کې ‪ 2.96‬ميليونه ډالرو ته رسيږي چې د ھيواد د ټول ناخالص کورني‬ ‫توليد ‪ 45‬سلنه تشکيلوي‪ .‬د کارکوونکو مھاجرت په فصلي ډول او په تکراري ډول سره وي‪ ،‬ځکه چې په تاجکستان کې‬ ‫کورنۍ اړيکې ډيرې پياوړي دي‪ ،‬مګر پدې نږدې کلونو کې دوی اوس د يو کال نه د زياتې مودې لپاره ھم په بھرني‬ ‫ھيوادونو کې پاتې کيږي‪.‬‬ ‫تاجکستان د بريښنا د بحران سره الس او ګريوان دی په ځانګړي ډول سره د يخني په مياشتو کې‪ .‬په اټکلي ډول سره د يو‬ ‫ميليونه نه زيات خلک چې ډيری يي په لرې پرتو سيمو کې اوسيږي‪ ،‬مناسبې انرژي ته کم او يا ھم ورته ھيڅ السرسې نه‬ ‫لري‪ .‬دا چې تاجکستان د بريښنا په بې باوری وارداتي سرچينو متکي دی‪ ،‬د ژمي په مياشتو کې په لرې پرتو سيمو کې په‬ ‫يوه شپه او ورځ کې يوازې څلورو نه تر اته ساعتونو پورې بريښنا شتون لري‪ .‬د بې باوره بريښنا له امله يي عايداتي‬ ‫کارونه محدود شوی دي او په چاپي﷼ باندې ډير بد اغيز لري‪ ) .‬لکه‪ :‬د ځنګلونو له منځه تلل‪ ،‬د خاورې خرابيدل‪ ،‬اوبو ته‬ ‫السرسې او غذايی نا امني يا کمښت(‪ .‬نو ځکه د کليوالي سيمو خلک يي د بايو ګاز څخه او د نفتو د فوسيلونو څخه د خپل د‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ https://www.cia.gov/library/publications/the‐world‐factbook/geos/kg.html  ‬‬ ‫‪34 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫سوند د موادو د اړتياو د پوره کولو لپاره کار اخلي‪ .‬تاجکستان د ډبرو سکارو او د ګازو ذخيرې لري اود اوبوبريښنا د‬ ‫توليد لپاره د پام وړ پوتنشيل لري‪ .‬مګر ددې لپاره پانګونې ته اړتيا ده‪ ،‬چې دغه ھيواد يی نه لري‪ .‬د بريښنا په سکتور کې‬ ‫نور موضوعات کمه تعارفه او پخوانۍ تکنالوژي ده‪.‬‬ ‫نفوس او پرمختيايي شاخصونه‬ ‫)‪c‬‬ ‫د تاجکستان ټول نفوس ‪ 7.3‬ميليونه دی‪ .‬ډير خلک يی )‪ 80‬سلنه خلک يي( تاجک دی‪ ،‬او ازبک يی ‪ 15‬سلنه خلک‬ ‫تشکيلوي‪ .‬او په ‪ 1989‬کال کې يی روسي خلکو نفوس ‪ 8‬سلنه وو‪ ،‬مګرد خپلواکې څخه وروسته او د کورنې جکړو په‬ ‫پايله کې يی ټول د ھيواد څخه وتښتيدل مګر اوس يی يوازي يو سلنه روسي نژاد په تاجکستان کې ژوند کوي‪ .‬اکثره خلک‬ ‫يی سني مسلمانان دي مګر يو ډيره کمه اندازه اسماعيليان ھم په تاجکستان کې شتون لري‪ .‬تاجکستان ډير ځوان نفوس لري‬ ‫چې دريمه برخه يی د ‪ 15‬کلونو څخه کم عمر لري او دريمه برخه يی د ‪ 24‬او‪ 15‬کلونو تر منځ عمرونه لري‪.‬‬ ‫په تاجکستان کې د بې وزلۍ کچه ډيره زياته ده حال دا چې په تيره لسيزه کې پدغه کچه کې کموالی راغلی دی‪ .‬سره لدې‬ ‫چې بې وزلي پکې زياته ده خو په تاجکستان کې د لوستو خلکو کچه ‪ 99.5‬سلنه ده او علت يی دادی چې پدې ھيواد کې د‬ ‫روسانو زوړ سيستم دی چې په ھغه کې زده کړه مجانی وه‪ .‬دا چې ‪ 64‬سلنه خلک يي پاکې د څښلو اوبو ته السرسې لري‬ ‫پدغه ھيواد کې د ښاري او کليوالي ژوند کې توپير ليدل کيږي‪ .‬په ښارونو کې ‪ 92‬سلنه خلک د څښلو پاکو اوبو ته‬ ‫السرسی لري حال دا چې په کليو کې يوازې ‪ 54‬سلنه خلک پاکو اوبو ته السرسی لري‪.11.‬‬ ‫د پاکوالي خدماتو حالت يي په دواړو ښارونو او کليوالي سيمو کې ښه دی‪ .‬دتاجکستان پخوانې د روسانو د وخت د‬ ‫روغتيايی خدماتو سيستم يي تر ډيره د کورنيو جنګونو په پايله کې‪ ،‬د اقتصادي بھران او د روغتياي تمويل کې کموالي له‬ ‫امله زيانمن شوی دی‪ .‬د تاجکستان د روغتيا سکتور بودجه د ټول ناخالص کورني توليد ‪ 1.2‬سلنه تشکيلوي چې دغه د‬ ‫روغتيا د سکتور لګښت يوازې ‪ 16‬سلنه پوره کوي‪ .‬په ټوليز ډول سره د ‪ 2012‬کال کې د انساني پرمختيا الرښود کې‬ ‫تاجکستان د نړی د ‪ 186‬ھيوادونو د جملی څخه په ‪ 125‬مه درجه کې قرار درلود‪.‬‬ ‫‪12‬‬ ‫د ښځو حالت‬ ‫)‪d‬‬ ‫د تاريخي پلوه د مرکزي آسيا ھيوادونو ښځې په ټوليز ډول سره په نارينه و باندې متکي دي او زده کړی ‪ ،‬اقتصادي‬ ‫سرچينو او سياسي قدرت ته په کمه اندازه السرسې لري‪ .‬او دغه ځانګړنې د تاجکستان سره په بشبړډول سره ورته دي‪ .‬د‬ ‫ټولنيزو‪-‬نفوس فکتورنو په نظر کې نيولو سره د تاجکستان ښځې د سړيو په پرتله په کمو اقتصادي کړنو کې مشغوله دي‪.‬‬ ‫او زيرمو ته او اداره کولو ته يی نا انډول السرسې لري ) لکه ملکيت‪ ،‬ځمکه او پورونو ته ( او د ښځو زياتره برخه يي د‬ ‫سړيو په پرتله په ټيټه کچه مسلکونو کې کار کوي‪ .‬د بيلګې په توګه د شخصي ځمکې يو سلنه ملکيت د ښځو دی‪ ،‬پداسې‬ ‫حال کې چې د کرنې د کارکوونکو ‪ 70‬سلنه تشکيلوي‪ .‬په کليوالي پانګونې مسايلوکې ښځې مرستندويه زيرمو ته السرسې‬ ‫ته الري ) د بيلګی په ډول مسلکي روزنه‪ ،‬کوچنې پورونه او مشورتي خدمتونه(‬ ‫د خپلواکي نه وروسته د ښځو سياسي ونډه اخيستلو کې د پام وړ کمښت راغلی دی‪ .‬د ‪ 2005‬کال په پارلماني ټاکنو کې‬ ‫يوازې ‪ 11‬ښځې ) ‪ 18‬سلنه ښځې ( يی ملی شورا ته وټاکل شوی او يوازې ‪ 12‬سلنه يي د ملي شورا د استازو مجلس‬ ‫لپاره وټاکل شوی‪ .‬او په محلي دولت کې د ښځو ونډه ددې نه ھم کمه ده چې د واليت په کچه ‪ 11‬سلنه ده او د ولسوالي په‬ ‫کچه يي ونډه ‪ 4‬سلنه ده او د ښاروالي په کچه يي ګډون ‪ 7‬سلنه دی‪.‬‬ ‫‪ 3.1.2‬اغيزمنې سيمې‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪ Ibid. ‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ The main source for this information was http://www.untj.org/country‐context/situation‐analysis).   ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪35 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ‪ CASA-1000‬پروژې په ډيزاين کې ‪ 452‬کيلومتره د ‪ 500 kV HVAC‬يعنې پنځه سوه کيلو ولټه لوړ ولټاژ لرونکې‬ ‫متناوب جريان لرونکې د بريښنا مزي يا الين چې د قرغزستان جمھوريت د جنوب نه په تاجکستان ته تيريږي‪ .‬او ددې‬ ‫جملی نه يی ‪ 25‬کيلو متره د بريښنامزې د تاجکستان نه تر خجند پورې تيريږی‪ .‬دغه د بريښنا مزی په د ريګار او سنګ‬ ‫تودا تر منځ پياوړی شي او وروسته به‪ 115‬کيلو متره د ولوړ ولټاژ سيدا جريان لرونکی بريښنا مزی د سنګ تودا څخه‬ ‫افغانستان ته وغزول شي‪ .‬دغه الره د دوه واليتونو څخه تيريږي چې د سغد او ختالن څخه عبارت دي‪ .‬ددغه پروژی د‬ ‫ټولنيزو‪-‬اقتصادي مشخصاتو سره سم اغيزمن شوی سيمې د دوه سروې ګانو په اساس باندې تعينيږي‪ .‬يوه يي د ټولنې د‬ ‫ګډو ګټوسروی ده او بله يی ھغه پخوانې د چاپي﷼ او ټولنيز اغيز ارونې سروې ده‪ .‬ددغه دوه سروې ګانې موندنې په‬ ‫تشريحي او جال ډول سره په الندې ډول دي‪.‬‬ ‫د ټولنې په ګټه سروې ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصات‬ ‫دغه ارزونه د ھغه څيړنې د موندونو پر بنسټ تر سره شوی ده چې په تاجکستان او قرغزستان کې د ټولنې د ګډو ګټو‬ ‫اومالتړ اپشن په اړه وه او دغه سروې په ‪ 2012‬کال کې دعامه ادارو د مالتړ موسسې لخوا تر سره شوی وه‪ .‬په‬ ‫تاجکستان کې ددغې څيړنې پر مھال ‪ 5‬کلي د سغد واليت او ‪ 8‬نور کلي د ختالن واليت کې سروې شول‪ .‬د ټولو‬ ‫لويوکورنيو شمير پدغه کليو او ښارګوټو کې ‪ 5,363‬وو او ‪ 10,873‬ترې جوړويږي چې پدغه کورنيو کې ‪35,089‬‬ ‫نفوس شامل دی‪ .‬د تاجکستان د ټولو اغيزمينو خلکو ټوليز شمير په الس کې نشته‪.‬‬ ‫نفوس‬ ‫)‪a‬‬ ‫په ‪ 13‬کليو او ښارګوټو کې چې په دوه واليتونو کې يي سروې شوی ده‪ ،‬د وګړو ټول شمير يی‪ 35,089‬دی‪ .‬د سغد‬ ‫واليت په کليو کې اکثره نفوس ازبک دي چې ‪ 96.7‬يي تشکيلوي چې پدغه سيمو کې ډير کم يي تاجک ) دوه سلنه( او‬ ‫نور نژادونه ژوند کوي‪ .‬او د ختالن په واليت کې تاجک اکثريت دي او ‪ 60.9‬سلنه نفوس يی تشکيلوي او دا بايد په ياد‬ ‫کې وساتل شي چې پدغه سيمو کې ‪ 39.1‬سلنه خلک ازبک دي‪ .‬پدغه سيمو کې د ښځو او سړيو د نفوس نسبت ‪ 49:51‬او‬ ‫پدې کې کيدای شی چې يوه اندازه بدلون ھم راشي ځکه چې يو شمير نارينه يي بھر ته د کارکولو لپاره تللي وي‪ .‬د سروي‬ ‫شوی نفوس کې يي د کورنيو دغړو شمير زيات وو‪ 30.3‬سلنه يي د ‪ 5-6‬کورنې غړي لری او ‪ 27.3‬سلنه کورنې يي‬ ‫د ‪ 6-7‬د کورنې غړي لري پداسې حال کې چې ‪ 29.5‬سلنه کورنې يی د ‪ 8‬او يا ھم د اته نه زيات د کورنۍ غړي لري‪.‬‬ ‫يوه شمير کورنی يي د دوه او يا درې غړو څخه تشکيل شوي دي‪.‬‬ ‫په سروي شوی کورنيو کې د زده کړي کچه لوړه وه‪ 48 :‬سلنه يي عمومي ثانوي زده کړی کړی وی او ‪ 23.2‬سلنه خلکو‬ ‫يی لوړی زده کړی تر سره کړی وې‪ .‬يو زيات شمير ښځينه و يی ثانوي زده کړی تر سره کړی وی )‪ 76.1‬سلنه چې‬ ‫ددې په پرتله نارينه وو يي ‪ 64‬سلنه ثانوي زده کړی کړي( مګر ھغه ښځې چې لوړې زده کړي يی بشپړي کړي دي‪،‬‬ ‫شمير يی د نارينه و په پرتله کم دی)‪ 6.8‬سلنه ښځينه او ‪ 14.0‬سلنه نارينه( ‪.13‬‬ ‫د ځمکې کارول او خدمتونو ته السرسی‬ ‫)‪b‬‬ ‫دغه سروې شوې کلي د ولسوالي او يا ھم دواليت اداری واحدونونو د مرکزونو څخه په بيالبيل واټنونو کې موقعيت‬ ‫درلود‪ .‬مګرټولو کليو دايمي سرکونو ته او مرکزونو ته السرسې درلود‪ .‬د خلکود ځمکې د ملکيت په اړه ھيڅ ډول‬ ‫معلومات په الس کې نه لرو‪ ،‬ځکه چې التر اوسه ھم ټوله ځمه دولتي ده‪.‬‬ ‫د شوروی اتحاد په دوران کې‪ .‬به ټول خدمات د دولت له لوری برابريدل‪ ،‬د ښونځيو اسانتياوې‪ ،‬روغتيايی مرکزونه‪ ،‬او‬ ‫تردې چې سلماني يا نايي دوکان به ھم د دولت له لوري د خلکو لپاره وو او ھمدارنګه د ورزش او تفريحي اسانتياوې په‬ ‫ورته د دولت لخوا برابريدلی‪ .‬مګر د شوروی اتحاد د ړنګيدلو څخه وروسته د خدمتونو وړاندې کول د دولت څخه مارکيټ‬ ‫سيستم ته بدلون وکړو او پدغه سيستم کې د دولت رول ډير زيات محدود دې ترڅو لومړني خدمتونو ته د متاثره خلکو‬ ‫السرسي کې مرسته وکړي‪ .‬که څه ھم ددې پروژې اغيزمنو سيمو د خلکو د خپلواکي څخه مخکي ) د شوروي اتحادي‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪ Table 6, Community Benefit Sharing Study, op. cit. ‬‬ ‫‪36 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫الندې( وخت کې خدمتونو ته السرسي مونږ ته نه دی معلوم خو د ‪ 2012‬کال د ټولنې د ګټی سروی دا وښودله چې‬ ‫خدمتونو وړاندې کول په ډيره ټيټه کچه کې قرار لري‪.‬‬ ‫د ټولو ټولنو څخه چې په تاجکستان کې سروې شوي دي‪ ،‬ټولې پنځه ټولنې په سغد واليت غذايي موادو‪ ،‬د اوبخور اوبه‪ ،‬د‬ ‫بريښنا غير خوندي رسونه په ځانګړي ډول سره په ژمي کې ته يا محدود او يا ھم السرسي نه لرلو‪ .‬د ختالن واليت کې د‬ ‫اته ټولنو د جملې څخه يي شپږو ټولنو خوارکي توکو‪ ،‬د اوبخور اوبه ته محدود السرسی لرلو او يا يی ھم ورته السرسې نه‬ ‫لرلو‪ .‬مګرټولو داسې ويل چې دوی ته د بريښنا خوندي او د ډاډ وړ عرضه نشته په ځانکړي ډول سره د ژمي په موسم‬ ‫کی‪ .‬د سغد د پنځه څخه يي دوه ټولنو داسې ويل چې دوی لومړني روغتيايی خدمتونوته السرسې نه لري او د ختالن په‬ ‫واليت کې د اته کورنيود جملې څخه يي څلورو کورنيو روغتيايی خدمتونو ته السرسې نه درلود‪ .‬د سغد يوه ټولنې اود‬ ‫کتالن دوه ټولنو غوښتنه کوله چې دوی سرک ترميم ته اړتيا لري‪ .‬او په ختالن واليت کې دوه ټولنو ويل چې ښونځي يی‬ ‫ترميم ته اړتيا لري‪.‬‬ ‫د ټولنې د سروې په پايله کې دا تر السه شوی دی چې يو شمير کليوالي ښوونځي يي د حشرله الری جوړ کړي چې ټولو‬ ‫خلکو پکې برخه اخيستلې ده‪ .‬او ددې ښونځيو د ودانيو کې خټه کارول شوی ده او دا خټه په ډيره اسانه سره په کم لګښت‬ ‫برابريږي‪ .‬دا ھم وښودل شوه چې پدغه ډول ښوونځيوکې مناسب چتونه او فرش نه وی او يا ھم نورې کوټې يي په ډير بد‬ ‫حالت کی دي‪ ،‬د ښونځي د تفريح يا وقفې پر مھال ډيرې نجونو خپلو کورونو ته ځي‪ .‬په زياتره کليوالي ښوونځيو کې‬ ‫روانې اوبه نشته او زده کوونکو د ځان سره د خپلو کورونو څخه د څښلو اوبه راوړی او يا ھم د غير روغتيايي اوبو څخه‬ ‫ګټه پورته کوي د بيلګې په ډول د اوبخور ويالو څخه اوبه څښې‪ .‬د فزيکي زده کړی درسونو لپاره په کليوالي ښوونځيو کې‬ ‫د جمناستيک او يا د ورزش نور وسايل نشته‪ .‬او فزيکي زده کړه يا ورزش په بھر سيمه کې تر سره کيږي او يا ھم د‬ ‫باران په موسم او يا واورې به موسم کې تر سره ھم تر سره کيږي چې پدغه وخت کې د زياتو ماشومانو د ناروغتيا سبب‬ ‫ګرځي‪ .‬په ټوليز ډول سره د ژمي په موسم کې د بريښنا کموالی تر سترګو کيږي‪ .‬او ددغه ښوونځيو د ګرمولو لپاره د‬ ‫لرګيو‪ ،‬ډبرو سکارو او وچو خوشايوڅخه ګټه پورته کيږي‪ .‬چې ددغه توکو کارول د شاکردانوته روغتيايی ستونزې راپيدا‬ ‫کوي ) سردردي او تنفسي ناروغي( چې په کوټو کې د لوګيو شتون يي المل دی‪.‬‬ ‫په منځني کچه د څښلو پاکو اوبو لپاره د سروې شوی ټولنو کې د يوې کورنې لګښت په مياشت کې ‪ 38‬ډالره دی‪ .‬په‬ ‫کليوالي سيمو کې ډيری اوسيدونکي د ويالو‪ ،‬لښتيو او دسيندونو اوبه کاروي‪ ،‬چې دغه ډول اوبو کارول په زياته کچه‬ ‫ميکروبي ناروغي رامنځته کيدلو سبب کيږي‪ .‬ھر کال په ځانګړي ډول د اوړي په مياشتو کې‪ ،‬اوبو يو شمير ساري‬ ‫ناروغي د ھيواد بيالبيلو سيمو ته ليږدوي چې ډير خلک په ناروغۍ اخته کوی او يو شمير يي بيا د مړينې سره مخامخ‬ ‫کيږي‪ .‬په روغتونونو کې ‪ 50‬سلنه وګړي د کولمو او خيټې په ناروغيو اخته شوي وي چې د اوبو پواسطه د مکروبونو د‬ ‫ليږدولو له الري دغه ناروغي باندي اخته کيږي‪.‬‬ ‫د پاکوالی به اړه‪ ،‬دغه سروې دا وموندله چې پدغه خلکو کې د ټټيو ډير عام ډول د کندو يا ګټر کيندل او يا ھم د څاه په‬ ‫ډول ټټيو جوړول دي‪ .‬چې دغه څاه يي پوښلي وي او کله چې يوه څاه ډکه شوي نو دوی په ځمکه کې د کورپه دننه او يا‬ ‫ھم د کور ترڅنګ يوه بله څاه کيندي او کاروي يی‪.‬‬ ‫ددغه سروی شوی کليو کې د خځلو يا کثافاتو د راټولو يو مرکزی سسيستم نشته‪ ،‬تر ټولو پيژندل شوی سيستم يي دادي چې‬ ‫ددغه کثافاتو لپاره يوه لويه کنده اوباسي او بيا ورته دغه کثافات وراچوي‪ .‬په سروی شوی ټولنو کې ‪ 62.2‬سلنه يی داسې‬ ‫وويل چې دوي په خپلو کورونو کې د کثافاتو د ښخولو لپاره ځانکړي کنده لري‪ 10 ،‬سلنه خلکو داسې وويل چې دوی دغه‬ ‫کثافات سوزوي‪ ،‬او ‪ 16‬سلنه نورو خلکو داسې وويل چې دوی په کليو کې د ښاروالي لخوا يو عمومي کنده ويستل شوی ده‬ ‫او دوی خپل کثافات په ھغه کنده کې اچوي‪ .‬په پايله کې‪ ،‬په تاجکستان کې ‪ 66.3‬سلنه سروی شوی کورنې مسجد يا‬ ‫جومات لری او ‪ 53‬سلنه خلک يی چای خونه لري‪14‬‬ ‫بريښنا ته السرسی‬ ‫)‪c‬‬ ‫په مرکزي ډول سره پالن شوي د شوروي اتحاد سيستم له مخې‪ ،‬د بريښنا سرچينې د مرکزي آسيا ھيوادو ترمنځ ګډې وي‪:‬‬ ‫په زياته کچه د اوبوبريښنا به په قرغزستان جمھوريت او تاجکستان کې توليدکيدله تر څو د اوړي په موسم کې ددوی او د‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪ Table 15, ibid. ‬‬ ‫‪37 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ګاونډيو ھيوادونه لکه )قراقستان او ازبکستان( د بريښنا اړتيا پوره کړي‪ ،‬پداسې حال کې چې ددغه ګاونډيو ھيوادونو د د‬ ‫ګاز او نفتو څخه د بريښنا انرژي به په بدل کې د ژمي په موسم کې د قرغزستان جمھوريت او د تاجکستان د بريښنا اړتيا‬ ‫پوره کړي‪ .‬دغه سيستم په ړنګيدلو سره د ژمي په موسم کې د قرغزستان جمھوريت او تاجکستان ھيواد کې د بريښنا‬ ‫نشتوالی رامنځته کيدلو ځکه چې پدغه مياشتو کې کې د اوبو کمه بريښنا توليديږي‪.‬‬ ‫دغې سروی دا وموندله چې د دريمې برخې څخه لږ څه زياتو خلکو )‪ (35‬سلنه وويل چې د بريښنا د حالت يوه اندازه ښه‬ ‫دی‪ ،‬مګر ‪ 49.3‬سلنه خلکو داوويل چې د بريښنا حالت يوڅه خراب دی او ‪ 10.3‬يی وويل چې د بريښنا حال ډير بد دی‪.‬‬ ‫د ژمي په موسم کې خلک د انرژي د بديل سرچينو څخه ګټه پورته کوی لکه د ډبرو سکاره‪ ،‬لرګي‪ ،‬دخاورو تيل او ډيزل‪.‬‬ ‫بريښنا يی ډيرې د کورني لګښت لپاره کارول کيږي لکه د کورنو روښانه کولو‪ ،‬پخلي او نورو کورني اړتياوو د پوره‬ ‫کولو لپاره کارول کيږي‪ ،‬مګر ‪ 0.5‬سلنه خلکو يي دا ويل چې دوی تر د خپل کارونو په تر سره کولو کې ګټه اخلي‪ .‬په‬ ‫تاجکستان کې يوازې ‪ 13.3‬سلنه کورنۍ د کورونو د ګرمولو لپاره د بريښنا څخه کار اخلي او لرګي‪ ،‬د خاورو تيل او‬ ‫ډيزل د بديل په ډول ھم کاروي‪.‬‬ ‫د ورځني اړتياوو د پوره کولو سرچينې‬ ‫)‪d‬‬ ‫دغه سروې شوی ټولنې په زياته کچه په کرنه کې لګيا دي د بيلګې په ډول د غواګانو نسلګيری‪ ،‬په کرنيزو ځمکو کې د‬ ‫پنبې کرنه‪ ،‬د پخلنځي لپاره کرنه ) د رومی بادنجانو‪ ،‬بادرنګو‪ ،‬پيازو‪ ،‬کچالو او غنمو او داسې نورو کرل(‪ .‬مګر د قرغز‬ ‫د خلکو پشان نه چې دوی خپل يوه اندازه خپل خوراکي توکي د عايد د ترالسه کولو لپاره پلوري‪ ،‬په تاجکستان کې دوی په‬ ‫زياته پيمانه توليد شوي توکي پخپله لګوي‪ .‬په تاجکستان کې د کرنيزې ځمکی او د څړځايونو کموالی د غواګانو د روزلو‬ ‫او د نورو کرنيزو نباتاتو د توليد لپاره لويه ستونزه ده‪ :‬د دې ھيواد د ‪ 90‬څخه زياته برخه غرونه تشکيلوي‪ ،‬چې دا ددې‬ ‫سبب شوی چې دا خلک په زياته کچه وزې ھم په غرونو کې روزي او د چرګانو او فيل مرغانو فارمونه ھم لري‪ .‬د ميوه‬ ‫لرونکو ونو برسيره کورنې د ودانيو کې د کارولو په منظور بې ميوې ونې ھم روزي‪.‬‬ ‫د خپل عايد يوه لويه برخه يي د تاجک مھاجرو کارکوونکو څخه تر السه کوي‪ .‬د سغد واليت په پنځه سروی شوی کورنيو‬ ‫کې د مھاجرت کچه د ‪ 3‬سلنې څخه نيولې تر ‪ 13‬سلنې پورې رسيږي‪ .‬او په ختالن کې د مھاجرت کچه د ‪ 4‬سلنه او ‪10‬‬ ‫سلنې ترمنځ وه ‪ .‬که څه ھم د بې کاري کچه په دغو کورنيوکې زياته ده او د سغد د واليتد يوې ټولنه کې بې کاري ‪60‬‬ ‫سلنه وه او د ختالن په واليت کې يی د ‪ 23‬او ‪ 50‬سلنې تر منځ وه‪ .‬زياتره مھاجريي د روسی فدراسيون ته د کار لپاره‬ ‫تلل‪ .‬مھاجر کارکوونکي ‪ 90‬سلنه يي نارينه مګر اوس وختونو کې بھرته د کار لپاره د ښځو په شمير کې ھم زياتوالی‬ ‫راغلی دی‪ .‬ددغه کارکوونکو مھاجر په موسمي ډول او دوامداره ډول سره بھر ته دکارکولو لپاره ځی او دوی تر منځ‬ ‫کورني اړيکي پياوړي دي‪ .‬مګر د تيرو څو کلونو څخه راپديخوا بھر ته د کار کولو په موده کې زياتوالی راغلی دی او يو‬ ‫شمير کارکوونکی د څوکلونو تيرولو څخه وروسته کورته راځي‪.‬‬ ‫د سروی شوي ټولنو د عايد ترالسه کولو درې سرچينو څخه دوی په منځني کچه په مياشت کې )‪ 369‬امريکايي ډالر( تر‬ ‫السه کوي ‪ ،‬د پانګونې څخه په منځنې کچه ‪ 247‬ډالره په يوه مياشت کې او د کرنې څخه په مياشت کې ‪ 180‬امريکايي‬ ‫ډالر عايد‪ 15‬تر السه کوی او معاشونه‪ ،‬د ورځني مزدوري‪ ،‬تقاعد او نور اسانتياوې يي په منځني کچه په ترتيب سره‬ ‫‪90‬ډالر‪ 90 ،‬ډالر او ‪39‬ډالر په مياشت کې ترالسه کوي‪.‬‬ ‫د يوې کورنې د غذايي موادو لګښته په مياشت کې په منځني ډول سره ‪ 155‬ډالره دی‪ ،‬چې دا د کورني لګښت زياته برخه‬ ‫تشکيلوي‪ .‬او نور اړين لګښتونو کې يی د کرنيزو وسايلو پيرل ‪ 125‬ډالره‪ ،‬د لباس لګښت يی ‪ 53‬ډالره او د کور ترميم‬ ‫‪ 40‬ډالره او د اوبو لګښت يی ‪ 38‬ډالره راپور ورکړل شوی دی‪.‬‬ ‫د ښځو حالت‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪ Table 19, ibid. ‬‬ ‫‪38 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ټولنې ګټي سروی د ښځو په اړه محدود معلومات ورکوي‪ .‬پدې راپور کې راغلي دي چې د سروې شوي ټولنو کې يی‬ ‫ښځې کم اکثريت يعنې ‪ 51‬سلنه دي مګر لومړني خدمتونو ته کله زده کړی ته د نارينه وو په پرتله کم السرسې لري‪ .‬او‬ ‫ددې ترڅنګ ښځې په ټوليز ډول سره سخت او د ډير وخت لپاره کار کوي او د کور کارونه تر سره کوی‪ ،‬برګري او‬ ‫کوي او د ماشومانو پالنه ھم کوي‪ .‬د سړيو په پرتله يی په ټولنه کې ځای ټيټ دی‪ .‬يوه مور چې د کور سرپرستي لدې امله‬ ‫په غاړه لري چې يا طالقه شوي وي او يا يی څښتن مړ شوی وی‪ ،‬د اقتصادي ستونزو په وجه د ځانګړي فشار سره‬ ‫مخامخ وي‪ ) .‬الندې يی ولولۍ( مګر په راپور کې داسې ھم راغلي دي چې ‪ 40.8‬سلنه ښځې د معلمۍ دندې تر سره‬ ‫کوي‪ 35.9 ،‬سلنه يی د کورکارونه ترسره کوي او ‪ 9.7‬سلنه يی خپل تقاعد لري‪ .‬په ښځو کې د بې کاري کچه صفر ده‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫زيانمن شوي ګروپونه‬ ‫)‪f‬‬ ‫د ټولنې د ګټو شريکولو سروی د سروې شوی ټولنو څخه دغه اصلي ډولونه د زيانمنو ګروپونو په ډول په ګوته کړی دي‬ ‫چې عبارت دي له‪ :‬ھغه کورنې چې د ‪ 5‬څخه زيات ماشومان ولري‪ ،‬ھغه کورني چې يوازې يوسرپرست ولري په‬ ‫ځانګړي ډول ھغه کورنې چې ښځه يی مشري په غاړه لري‪ ،‬ھغه کليوالی کورنې چې په کرنيزو توليداتو کې ښکيل نه‬ ‫وي‪ ،‬زاړه خلک او ھغه معيوبين چې د خپلو کورنيو څخه جال اوسيږي‪ ،‬ھغه کورنې چې غواګانې څروي‪ ،‬دھقانانو غړي‬ ‫او يا ھم ھغه فارم چې پنبه توليدوي‪ ،‬او ھغه کورنې چې د يوې نه ډيرې فاميلونه پکي شامل وي‪ .‬مګر ددغه ټولو د جملې‬ ‫څخه ددې سروې موندنې لومړي ډول تخمينوي‪ .‬ھغه کورنې چې د ‪ 5‬څخه زيات ماشومان لري چې دغه سروي شوی‬ ‫کورنيو کې يی کچه ‪ 30‬سلنې ته رسيږي‪ .‬د نورو ډولونه لپاره يی ارقان نه دي ورکړل شوي پداسې حال کې چې ددوی‬ ‫‪17‬‬ ‫‪ 89‬سلنه کورنې داسې غړي لري چې په بل چا باندی متکي‪ ،‬معيوب او يا ھم مريض وي‪.‬‬ ‫‪ (i‬کورنۍ چې د پنځه نه زيات ماشومان ولري‪:‬‬ ‫د ټولنی د ګټې سروې دا موندلې ده چې د اقتصادي پلوه لوی کورنۍ په ډير سختو شرايطو کې ژوند کوی‪ ،‬ځکه چې‬ ‫مور په ټوليږ ډول سره دنده نه کوي او پالر د کورنې ټولې اړتياوې په يوازې ځان نشي پوره کوالی‪ .‬او دا ھم‬ ‫وموندل شوه چې په لويو کورنيو کې اقتصادي کړنې په ډيره ټيټه کچه وی او د نورو کورنيو په پرتله پکې د بې کارۍ‬ ‫ستونزه دوه برابره وي‪ .‬د کارکوونکو په مارکيټ کې د لويو کورنيو زيانمنتيا په نسبي ډول سره د زده کړې ټيټې کچې‬ ‫له امله او ھمدارنګه د مسلکي مھارتونو د نه شتون له امله وي‪ .‬پدې سروې کې دا حقيقت ته ھم انعکاس وکړل شوی‬ ‫چې دغير فني کارکوونکو يوه زياته برخه يي پدغه لويو کورنيو پورې اړه لري چې کم عايدات لري‪ .‬دغه ډول کورنې‬ ‫کوالی شی چې په زياته کچه پخپله ځان ته د کارفرصت د برابرولو له الرۍ کار وکړی او په ځانګړي ډول سره د‬ ‫کرنې په سکتور کې کار وکړي‪.‬‬ ‫‪ (ii‬ھغه کورنې چې يوازې يو سرپرست ولري‪ ،‬په ځانګړي ډول چې ښځه يی سرپرستي کوي‬ ‫اقتصادي بحران او په لوړه کچه مھاجرت د کورنی په مدني حالت باندې په ډراماتيک ډول اغيز کړی دی‪ .‬ھغه‬ ‫کورنې چې يوازی يونارينه يو سرپرست ولري ډير کم پيدا کيږي او علت يی دادی چې نارينه ډيری وخت دوھم واده‬ ‫ھم کوي‪ .‬او ھغه کورنې چې يوازی يوه ښځه يی سرپرستي کوي ډيرې زياتې دي او دا ځکه چې کورني جګړو له‬ ‫امله يی نارينه غړي مړه شوي وي‪ ،‬يا طالقه شوی وي او يا يی څښتن بھر ته د کار کولو لپاره تللی وي‪ .‬دغه‬ ‫وروستې يي په حقيقت کې متاثرو د جملې څخه نه شميرل کيږي‪ ،‬ځکه چې دوی د خپل نارينه کورنۍ غړي څخه چې‬ ‫به بھر کې کار کوي عايد ترالسه کوي‪ .‬مګر لومړي يی په ډير سخت زيانمن خلک بللی شو‪ .‬په زياته کچه د ښځو بې‬ ‫کاري او لومړني ادارو ته د ښځو کم السرسې فرصتونه ) زده کړه‪ ،‬روزنه‪ ،‬د مھارتونو لوړول( او ددې تر څنګ د‬ ‫ماشومانوپالل په ښځو باندی د زيات فشارسبب شوی دی‪ ) .‬دا بايد په نظر کې ونيول شی چې د ھلکانو په پرتله ښځې‬ ‫په کليوالي سيمو کې ښونځيو ته کمې ليږل کيږي او کمې يي د ليسې څخه فارغې وي( دغه ډول سرپرستې مور د خپل‬ ‫کورنې د بقا لپار ستراتيژيګانې جوړوي کله د کوردننه کرنه تر سره کوي تر څو تر عايدات ترالسه کړي او د بھر‬ ‫نه ھم مرسته تر السه کړي‪ .‬دې څيړنې ښودلې ده چې دغه ډول ښځو کې عامه ده چې خپل لګښتونه راکم کړي او‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ Table 10, ibid. ‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪ Table 9, ibid. ‬‬ ‫‪39 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دغه ښځې پخپله د خوراکي توکو‪ ،‬نوي کاليو اوټولنيزو د ساعت تيري په کارونو کې برخه نه اخلی او د خپلو‬ ‫ماشومانو لپاره قرباني ورکوي‪ .‬پدغه څيړنه کې دا ھم معلومه شوه چې دغه يوازی ډوډې ګټونکو ښځو سره په ډيرو‬ ‫کمو وختونو کې د خپلوانو او دوستانو له لوري مرسته کيږي‪ .‬مګر دوی د دولت له لوري يوه اندازه مالتړ ترالسه‬ ‫کوي‪ ،‬د بيلګې په توګه نغدي مرسته ورسره کوي‪ ،‬د اوسيدلو سب سيډي ورته ورکوي‪ ،‬ځانګړي اسانتياوې ورته‬ ‫برابروی او مرسته ورسره کوي‪.‬‬ ‫‪ (iii‬کورنې چې په کرنه کې ښکيل ندي‬ ‫دې څيړنې دا ښودلی ده‪ ،‬چې ھغه کورنې چې په کرنه کې ښکيلې نه وي‪ ،‬ځکه زيانمنې او يا اغيزمنې دي چې کم‬ ‫معاش لري‪ ،‬په ټيټه کچه دنده لري او په زياته کچه بې کاري پکې ليدل کيږي‪.‬‬ ‫‪ (iv‬زاړه او معيوبين‬ ‫د ټولنې د ګټو څيړنې را ښودلی ده چې زاړه او معيوب خلک د يو شمير ستونزو سره مخامخ دي‪ :‬په کليوالي سيمو‬ ‫کې د مسلکی کسانو نه شتون لکه ډاکټر او عصبي نارغيو ډاکټر‪ ،‬د دولتی او خصوصي مالتړ محدودې سرچينې‪،‬‬ ‫دکار کولو محدود فرصتونه‪ ،‬په اقتصادي ډول په نورو بار وي‪ ،‬په سمه توګه روغتيايی پاملرنه ورته نه کيږي او د‬ ‫غذايی رژيم نه شتون‪.‬‬ ‫‪ (v‬ھغه کورنې چې غواګانې څروي‬ ‫دغه کورنې ځکه اغيزمنه شميرل کيږي چې دوې زياتره وختونه د کليو او ودانيو څخه لری اوسيږي‪ ،‬نو ځکه‬ ‫لومړي خدماتو ته ډير محدود السرسې لري لکه روغتيا او زده کړه‪ .‬او پدې سره دوی د ټولنې څخه بھر پاتې کيږي‬ ‫او ډير محدود فرصتونه لري‪ ،‬بې کاري او کم کاري پکې زياتيږي‪ .‬او يو بله ستونزه يی د مزدوري کم مزد او د ژوند‬ ‫خراب شرايط دي‪.‬‬ ‫‪ (vi‬ددھقان غړي او يا ھم ھغه مجموعي فامونه چې پنبه توليدوی‬ ‫دا خلک ځکه اسيب پذير دي چې دوی د خپل عايد لپاره په پوره ډول سره د پنبې په کښت تکيه کوي‪ .‬او ددې خطر ھم شته‬ ‫چې د پنبې نرخونه راښکته شي‪ .‬کله چې نرخونه راښکته شي نو يوشمير خلک ډيرمفلس شي‪ ،‬بې کاره شي او حتې تر دې‬ ‫چې بې کوره ھم شي‪.‬‬ ‫)‪vii‬ھغه کورنې چې د يو فاميل نه پکې زيات فاميلونه وي‬ ‫دغه څيړنه دا ښايی چې دغه ډول کورنې ھغه کورنې چې چې څو نسله يي په يو کور کې ګډ ژوند کوي‪ ،‬چې يا ھم د‬ ‫کلتور له امله او يا ھم د اقتصاد له امله )د ځانله کور وس نلري(‪ ،‬دغه ډول خلک ھم اسيب پذير دي ځکه دوی ھم ډيری‬ ‫وخت په بې وزله ټوليزو ډلو پورې اړه لري چې د زده کړې کچه پکې کمه وي او د ژوند طرز يی ډير پخوانی وي او د‬ ‫پالر له لورې ادار کيږي‪ .‬دوی د ځمکې‪ ،‬اوبو او نور زيرمو د کمبود سره الس او ګريوان دي‪.‬‬ ‫د ‪ IEL‬ټولنيز اغيز ارزولو په بنسټ ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصات‬ ‫د ژوند چاپي﷼ او ټولنيزو اغيزو د ارزولو د يوې برخې په حيث چې د ژوند ګډ چاپي﷼ شرکت )‪ (IEL‬لخوا تر سره شوی‬ ‫دی د ‪ 25‬کيلو متره اوږد او ‪ 2‬کيلو متره پراخه دھليز اغيزو په اړه په تشريحي ډول سره سروی چې د قرغز جمھوريت‬ ‫او د تاجکستان پولې پورې او خودجند سيمې به بر کې نيسې‪ ،‬اود ‪ 2008‬کال د اکتوبر او ډسمبر مياشتو تر منځ تر سره‬ ‫شوی وه‪ .‬ددغه ‪ 115‬کيلو متره اوږد‪ 500‬کيلو ولټه لوړظرفيت د بريښنا د سيدا جريان مزي په اړه بنسټيز معلومات د‬ ‫سيمې څخه د ‪ 2007‬د نومبر او د ‪ 2008‬اکتوبر په اوږدو کې راټول شول‪.‬د ‪ IEL‬د ارزونې ھغه موندنې چې د‬ ‫‪ CASA-1000‬ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصاتو په اړه اغيزمنې سيمې دي په الندې ډول دي‪:‬‬ ‫‪40 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ‪ 25‬کيلو متره لوړ ولټاژ لرونکی متناوب جريان لرونکی د بريښنا د مزي الر‬ ‫)‪a‬‬ ‫نارينه او ښځينه ځوانانو د شوري اتحاد حکومت په وخت کې نږدی ‪ 100‬سلنه زده کړی درلودلی‪ .‬لوی اقتصادی کړنې يی‬ ‫کرنه‪ ،‬کوچني سوداګري ده په ځانګړي ډول سره په ھغه ځايونو کې چې د کوچنيو قرضو پروګرام پکې شتون لري‪ .‬د‬ ‫بريښنا د مزي د دھليز څخه اغيزمنو سيمو کې د څښاک اوبو لوی سرچينې د اکسو او کاراسو سيندونه اود اوبو لګولو‬ ‫کانالونه دي‪ .‬چې ددې په پايله کې ډيرې خلک د څښلو د خوندي اوبو د کمبود سره مخ دي‪.‬‬ ‫ځمکه د دولت ملکيت دی‪ .‬پدې سيمه کې د اقتصاد اصلي سرچينه کرنه ده‪ .‬او اصلي توليدات يی پنبه‪ ،‬دانه باب‪ ،‬تيلي‬ ‫نباتات‪ ،‬کچالو‪ ،‬پياز‪ ،‬بادرنګ‪ ،‬کرم‪ ،‬خټکي‪ ،‬تاکونه‪ ،‬شيدې‪ ،‬وړۍ‪ ،‬شھد او ھګۍ دي‪ .‬پنبه ډيره ګټه لرونکی نبات دی مګر‬ ‫دغه خبره اختالفي ده ځکه چې ډيرو اوبو او کيمياوي موادو ته اړتيا لري‪ ،‬پداسې حال کې چې دھقانان ترې ډيره کمه ګټه‬ ‫ترالسه کوي‪ .‬د ډيرو غرونو شتون د پسونو‪ ،‬وزو او غواګانو د رمو ساتلو لپاره ډير مناسب چاپي﷼ برابروي‪.‬‬ ‫د ‪ 155‬کيلو متره لوړ ولټاژ لرونکی سيدا جريان لرونکی د بريښنا د مزي الر‬ ‫)‪b‬‬ ‫د ‪ 2008‬کال د جنوري په مياشت کې د ختالن واليت نفوس‪ 2,500,000‬تنه وو او په منځني کچه د نفوس تراکم يی‬ ‫‪ 99.3‬کسان په يو کيلو ميتر مربع سيمه کې دی‪ .‬په تاجکستان کې ټوله ځمکه د دولت ملکيت دی‪ .‬د کورنيو لوی والی يی‬ ‫د په يوه کورنې کې د يوه غړي څخه تر درې غړو پورې رسيږي او په منځني ډول سره د يوې کورنې اندازه ‪ 6.2‬خلکو‬ ‫ته رسيږي‪ .‬سړي يی د نفوس ‪ 47.5‬سلنه جوړي او ښځينه يي د نفوس ‪ 52.5‬سلنه جوړي‪ .‬په کليوالي سيمو کې د زده‬ ‫کړی کچه ‪ 90‬سلنه دی او پدغه سيمو کې د ښځينه وو د زده کړی کچه ‪ 75-80‬سلنه ده‪ .‬ښځې يی بيالبيلوکرنيزې دندې‬ ‫تر سره کوي او په کورونو کې دندې تر سره کوي او ډيری وختونو د لرې ځايونو څخه اوبه ھم راوړي‪ .‬يوازې د ‪30‬‬ ‫سلنې څخه تر ‪ 45‬سلنه خلک دغه بريښنا مزي د اغيز الندې سيمو کې د څښلو اوبو ته السرسی لري‪ .‬ھره ورځ د دوه نه‬ ‫تر څلورو ساعتونو پورې بريښنا پرې کيږي‪ .‬اساسي اقتصادي کړنه يی کرنه ده‪ ،‬مګر د اوبو لګولو بنسټونو يی خراب دي‬ ‫او ددې سبب ګرځي چې کانالونه ويجاړ شي او کرنيزې ځمکې خرابې کړي‪ .‬د تاجکستان دولت د کرنيزو عملياتو د‬ ‫عصري کولو او پرمختيا لپاره ګامونه پورته کړي دي او پدې اړه ورسره نړيوال مالي ادارې او بھرني ھيوادونه مرسته‬ ‫کوي‪.‬‬ ‫د پروژې اغيزې‬ ‫‪3.2‬‬ ‫‪ 3.2.1‬ميتود‬ ‫لکه څرنګه چې پورته يي يادونه وشوه‪ ،‬په تاجکستان کې د ‪ CASA-1000‬ډيزاين کې ‪ 25‬کيلو متره ‪500 kV HVAC‬‬ ‫مزی د قرغز جمھورت د پولې څخه پيل او د خودجند پورې شامل دی او د ريګار او سنګ تودا پورې د بريښنا مزي‬ ‫پياوړي کول او ددې برسيره د سنګ تودا نه تر افغانستان پولې پورې د ‪ 115 km HVDC‬مزی شامل دی‪ .‬دغه د بريښنا‬ ‫الر د دوه واليتونو څخه سغد او ختالن څخه تيريږي‪.‬‬ ‫د ډاټکا نه بريښنا د بريښنا د مزو له الرې خدجند ته چې د سغد واليت مرکز دی‪ ،‬وليږدول شي‪ .‬او بيا به د داخلي‬ ‫شرکتونو شبکې چې برقي تاجک نوميږي‪ ،‬سنګ تودا ته وليږدول شي‪ .‬او د ‪ 115 km HVDC‬د بريښنا د ليږ مزی به د‬ ‫سنګ تودا څخه د تاجکستان له الرې افغانستان ته به د ھغه ځايونو څخه تير شي چې ډير کم نفوس پکې اوسيږي او دغه‬ ‫سيمې د ګڼ نفوسه سيمو ) کورګان‪-‬تيوبي‪ ،‬واخش‪ ،‬کولخوظ اباد او دوستي( ختيځ لور ته تيريږي‪.‬‬ ‫د ‪ CASA-1000‬پروژې د تولنيزو اغيزو ارزونه د تاجکستان به اغيزمنو سيمو کې د مرکږی آسيا‪ ،‬جنوبی آسيا د بريښنا‬ ‫ليږ پروژې يا)‪ (CASA 1000‬د ‪ ESIA‬او ‪ ESMP‬پر بنسټ تر سره کيږي‪ .‬او وړاندوينې مرحله يی د ‪ IEL‬لخوا‬ ‫برابره شوی ده‪ IEL ESIA .‬د ژوند چاپي﷼ او تولنيز د ساحاتو د سکيچ په برابرولو کې ښکيل وو او د سپوږمکۍ څخه‬ ‫انځور اخيستنې څخه يي پدې کې کار اخيستلی دی‪ ،‬تر څو چاپيريالي او ټولنزې ځانګړي انديښنې په ګوته کړي او د‬ ‫‪41 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ CASA-1000‬پروژې په اوږدو کې د اسانتياوو ګامونه پورته شي‪ .‬او ددې تر څنګ د پروژې لخوا اغيزمنه شوی سيمه‬ ‫کې يی د ‪ 2007‬کال د نومبر مياشت او ‪ 2008‬کال د دسمبر مياشت تر منځ يی بشپړې سروې ترسره کړي دي‪.‬‬ ‫‪ 3.2.2‬په ساحوي سروې له مخې ټولنيز اغيزی‬ ‫د ‪ 25‬کيلو متره لوړ ولټاژ لرونکی متناوب جريان لرونکی د بريښنا د مزي الر‬ ‫)‪a‬‬ ‫د بريښنا دھليز د اغيز الندې ځمکې د دولت ملکيت دی‪ .‬ددغه بريښنا مزي الره يا دھليز ‪ 70‬سلنه د غير حاصلخيزه سمي‬ ‫څخه تيريږي او يا ھم يوازې د موسمي څړځای په ډول ترې کار اخيستل کيږي‪ .‬يوازې يو کمه اندازه کرنيزې ځمکې)‬ ‫باغونه او د پنبې ځمکې( به په سيدا ډول سره د بريښنادليږد ‪ CASA 1000‬مزي نه الندې راځي‪ .‬دغه ځمکې د بريښنا د‬ ‫ليږد الندې سيمې ‪ 15‬سلنه جوړي‪ .‬اصلي نباتات يی پنبه‪ ،‬دانه باب‪ ،‬سبزيجات‪ ،‬ميوې او توتان دی‪ .‬او دغه توتان يی ډير‬ ‫زيات ارزښت لري‪ 7 .‬د اوسيدلو ځايونه‪ ،‬ښارګوټي او کلي ددغه بريښنا د ليږد مزي سره په ګاندی کې دي‪ .‬يوازې دوه‬ ‫کلي د بريښنا د مزي سره ډير نږدي دي او د وروستني الرې ټاکلو او د بريښنا د پايو د نصب پر وخت کې کوالی شی چې‬ ‫دغه کلي ھم وژغورل شي‪.‬‬ ‫د ‪ 155‬کيلو متره لوړ ولټاژ لرونکی مستقيم جريان لرونکی د بريښنا د مزي الر‬ ‫)‪b‬‬ ‫اغيز لرونکې دھليز کې د ختالن واليت پنځه ولسوالي ګانې د تاجکستان په جنوب کې شامل دي‪ .‬ددې الرې ته ‪ 12‬کلي‬ ‫نږدې پراته دي مګر يوازې دوه کلي د دغه الرې باندې پراته دي‪ .‬او ددې تر څنګ پدې سيمو کې سرک‪ ،‬کورونو‪ ،‬کلو‬ ‫ته نږدې والې‪ ،‬غير ټولنيز يا کلتوري ځندونه ھم پدې ولسواليو کې په ګوته شوي دي‪ .‬ددغه دھليز په اوږدو کې اصلي‬ ‫خلک او تاريخي‪ ،‬کلتوري‪ ،‬ابدات د بريښنا د ليږد د الرې به اوږدو کې نشته‪ .‬او ھمدرانګه ددغه الرې په اوږدو کې عامه‬ ‫بنسټ ھم شتون نه لري‪.‬‬ ‫‪ 3.2.3‬د ساحاتو د سکيچ پاڼو پر بنسټ ټولنيز مشخصات‬ ‫په الندې جدول کې ھغه ټولنيز مشخصات شامل دي چې د ساحاتو د سکيچ د پاڼو څخه تر السه شوي دي چې د وړانديز‬ ‫شوی د بريښنا د ليږ د ليکې به اوږو په تاجکستان کې تر السه شوي دي‪.‬‬ ‫دوھم جدول‪ :‬د ‪ CASA-1000‬د بريښنا د الرې په اوږدو کې ټولينز مشخصات چې د ټولنيز او چاپيريالي االينمنټ پانو‬ ‫څخه السته راغلي دي‬ ‫د ټولنيزو مشخصاتو تشريح‬ ‫ساحاتو د‬ ‫سکيچ پاڼې‬ ‫‪ 25‬کيلو ميتره د لوړ ولټاژ متناوب جريان د بريښنا مزی‬ ‫‪ AS-001‬وړانديز شوی د بريښنا د ليږد مزی د سر دريا سيند څخه تيريږي او د غرنۍ سيمې او کرنيزې‬ ‫ځمکې څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-002‬ھيڅ يو‬ ‫‪ AS-003‬ھيڅ يو‬ ‫‪ 115‬متره د لوړ ولټاژ د مستقيم جريان د بريښنا مزی‬ ‫‪ AS-44‬پدې سيمه کې د ځمکې کارولو پنځه ډولونه شتون لري‪ .‬پدې کې سرکونه‪ ،‬څړځايونه‪ ،‬کرنيزې‬ ‫ځمکې‪ ،‬شاړې ځمکې او د ټولنې بنسټونه شامل دي‪ .‬وړانديز شوی د بريښنا د ليږد مزی د لوی د‬ ‫اورګاړي ليکې څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-45‬د بريښنا د ليږد مزي الره موسمي خوړونه او ژمنې څړځای سره جال کوي‪ .‬ددغه وړانديز شوی‬ ‫د بريښنا مزي د الرې په اوږدو کې خواره واره نباتات ھم موجود دي او واړه واړه کلی ھم‬ ‫شتون لري‪.‬‬ ‫‪ AS-46‬د ځمکې د کارولو ډول يی څړ ځای او شاړه ځمکه ده‪ .‬خورې ورې ټولنې‪ ،‬نباتات او موسمي‬ ‫خوړونه ھم ددغه بريښنا مزي دالرې به اوږدو کې پراته دي‪.‬‬ ‫‪ AS-47‬دغه وړانديز شوی د بريښنا د ليږد الره د څړځايونو‪ ،‬خوړونو او سرکونو څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪42 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ AS-48‬دغه الر د واکش ښارګوټې څخه تيريږي‪ ،‬واکش‪ ،‬د ھيواد د مرکز دوشنبې څخه ‪ 100‬کيلو متره‬ ‫لرې پروت دی‪ .‬د ځمکې د کارولو ډولونه يی څړځايونه‪ ،‬شاړې ځمکې‪ ،‬ټولنيز بنسټونه‪ ،‬د اوبو‬ ‫لګولو کانالونه‪ ،‬سرکونه‪ ،‬د کرنيزې ځمکې شامل دي‪ .‬د واکش ښار سره نږدې دوه د اوبو ويالې‬ ‫ھم بھيږي‪.‬‬ ‫‪ AS-49‬ھيڅ يو‬ ‫‪ AS-50‬د وړانديز شوی بريښنا ليږد الرې په اوږدو کې موسمي خوړونه او سرکونه شتون لري‪.‬‬ ‫‪ AS-51‬وړانديز شوی بريښنا ليږد الره د بولشيويک ښارګوټي ته ننوځي او د کرنيزو ځمکو‪ ،‬اوبولګولو‬ ‫کانالونو‪ ،‬ويالو‪ ،‬سرکونو او شاړو ځمکو څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-52‬د پيروميسک او زمين نو ښارونه ھغه ځای ته نږدی پراته دي چيرته چې وړانديز شوی بريښنا‬ ‫ليږد الره د کرنيزې ځمکې‪ ،‬سرکونو‪ ،‬ريل ليکې‪ ،‬او موسمي خوړونو څخه تيريږي‪ .‬وړانديز‬ ‫شوی د بريښنا ليږد الره د څړځای او کرنيزې ځمکې څخه تيريږي‪ .‬زياتره کرنيزه ځمکه يی د‬ ‫تاجکستان او افغانستان پولې ته نږدې پرتې دي‪.‬‬ ‫‪ AS-53‬د تيګرووايا بلکا نيچر ريزرو د تاجکستان‪-‬افغانستان پولې ته نږدې ددغه بريښنا د ليږد دغيز‬ ‫سيمې ته شاوخوا ‪ 13‬کيلو متره واقع دی‪ .‬دغه ريزرو ددغه ‪ CASA 1000‬پروژې پواسطه نه‬ ‫اغيزمن کيږي‪ .‬وړانديز شوی بريښنا ليږد الره د کرنيزو ځمکو څخه تيريږي او د امو سيند چې د‬ ‫افغانستان او تاجکستان تر منځ پوله ده‪ ،‬له پاسه تيريږي‪.‬‬ ‫د دوھم جدول څخه دا څرګنديږی چې دغ وړانديږ شوی د بريښنا ليږد مزی الره د تاجکستان زياتره د ھغو سيمو څخه‬ ‫تيريږي چې نفوس يی کم وي يا پاشلي حال وي‪ ،‬نو ځکه يي د پوتنشيال اغيزې ډيرې کمې دي‪.‬‬ ‫‪ 3.2.4‬د ټولنيز اغيز ارزونه‬ ‫په تاجکستان کې د بريښنا د مزي د اغيز الندې الرې په اوږدو کې په ټولنو او خلکو باندې د ‪ CASA 1000‬پروژې د‬ ‫ډيرو کمو اغيزو ھيله کيږی‪.‬‬ ‫الندې ټوليزې اغيزې کيدای شي چې را وټوکيږی‪:‬‬ ‫د ځمکې استمالک‬ ‫)‪a‬‬ ‫ددې پروژې لپاره په دايمې ډول سره د ځمکې ترالسه کولو ته اړتيا نشته‪ ،‬ځکه چې د بريښنا د ليږد مزي پايو شاوخوا‬ ‫ځايونه د کرنيزو موخو لپاره کارول کيدای شي‪ .‬د تړون کوونکو د کيمپ لپاره ‪ 2,500‬متره مربع ځمکی ته اړتيا ليدل‬ ‫کيږي‪ .‬د کورونو د بې ځايه کولو لپاره به ھم ځمکې ته اړتيا وي‪ ،‬مګر د زيانمنو کورونو دقيقه شميره د بريښنا ليږد‬ ‫مرکزي مزي دقيقې ليکې تر معلوميدلو نه مخکې نشی اټکليدالی‪.‬‬ ‫د ځمکې د ځانکړي کولو په اړه د تاجکستان دولت پروسيجر تاييد کړی دی‪ .‬د ملکيت د قانون په اساس‪ ،‬پداسې حال کې‬ ‫چې ټوله ځمکه د دولت شتمني ده‪ ،‬دغه ځکه دھقانانو ته د دوی د ټول عمر لپاره ځانکړي کيدالی شي‪ .‬که چيرته دغه‬ ‫ځمکې ته د پرمختيايي پروژو لپاره اړتيا وه‪ ،‬نو ځايی ادارې به دغه شخص ته پدغه سيمه کې ورته نوره ځمکه به واک‬ ‫کې ورکوي‪.‬‬ ‫د لنډ مھاللپاره د ځمکې ترالسه کولو ته د الندې کارونو لپاره اړتيا ليدل کيږي‪:‬‬ ‫د تړون کوونکو کيمپونه او اسانتياوې‪ ،‬لکه ګودامونه‪ ،‬ورکشاپ‪ ،‬د وسايلو درول او د پريمينځلو سيمې‬ ‫‪‬‬ ‫د توکو د ليږد لپاره سرکونه‪ ،‬د لنډ مھال لپاره د ځمکې کارول کيدای شي چې ددې په راتلونکې حاصلخيزي‬ ‫‪‬‬ ‫باندې اغيز وکړي‪.‬‬ ‫د کيمپ جوړلو لپاره ځمکې ته د لنډ مھال لپاره اړتيا ده‬ ‫‪‬‬ ‫د لنډ مھال لپاره د کارول شوی ځمکو اغيز کيدای شي چې ډير زيات نه وي وروسته ددې نه چې د وړانديز شوي‬ ‫‪‬‬ ‫چاپي﷼ او ټولنيزې ادارې پالن )‪ (ESMP‬او د ځمکې استمالک دوباره پرځای کيدلو چوکاټ )‪ (LARF‬د‬ ‫کموالي ګامونه پرې پلي شي‪ ) .‬ضميمې وګورۍ(‬ ‫‪43 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫عامه بنسټونه‬ ‫)‪b‬‬ ‫د پروژې د رغونٻرغونې مرحله کيدای شي چې شته بنسټونه باندې د بريښنا د ليږد د الرې حق په اوږدو کې اغيز وکړي‪.‬‬ ‫په موجوده بنسټونو باندې يی اغيز په الندې ډول دی‪:‬‬ ‫د سرکونو څخه تيريدل‪ :‬د بريښنا د مزي يا تار د تيريدلو پر مھال کيدای شي چې د لنډ مھال لپاره سرک بند شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫که چيرته د رغونې کار په سمه توګه تر سره شي او يا ھم د ترافيکو کنترول کړنالره پلي شي نو دغه اغيز به ھم‬ ‫د رغونې د کار پر مھال له منځه الړه شي او‬ ‫بريښنا مزي‪ :‬د بريښنا د ليږد د مزي د الرې په اغيز کې د شته بريښنا مزو څخه تيريدل شامل ندي‪ .‬که چيرته‬ ‫‪‬‬ ‫دغه د رغونې کارونه په سمه توګه تر سره شي او د راکمولو ګامونه چې په الندې ډول دي به د رغونې پرمھال‬ ‫منفي اغيزو مخنيوی وکړي‪ .‬د پروژې د پلی کيدلو کړنې به د موجوده د بريښنا مزو باندې کوم اغيز ونلري‪.‬‬ ‫مګر يو شمير عامه بنسټونه‪ ،‬د بيلګې په ډول د بريښنا پايې بايد د بريښنا د ليږ ليکې د رغونې کار پرمھال لرې شي‪ ،‬مګر‬ ‫دا په نارده پيښه وي‪ .‬دا چې کوم بنسټونه بايد له مخې لرې شي‪ ،‬به په ھغه وخت کې معلوم شي کله چې د مرکزي مزي‬ ‫معلوم شي او د ورستني ډيزاين د مرحل پرمھال پايی نصب شي‪.‬‬ ‫د فصلونو او ونو زيان‬ ‫)‪c‬‬ ‫د پروژې د رغونې کار پر مھال کيدای شی چې د پايو د بيخونو او د مزو تړلو له امله فصلونو ته زيان ورسيږي‪ .‬مګر د‬ ‫زيانونو اندازه به د مرکزي مزي او پايو ځای پرځای کولو او د موسم په نظر کې نيولو سره چې کار پکې ترسره کيږي‪،‬‬ ‫معلومه شي‪.‬‬ ‫روغتيا او خونديتوب‬ ‫)‪d‬‬ ‫کيدای شی چې د رغونې کارکوونکي د کم ازارولو څخه نيولي تر لوی روغتيا يی انديښنه رامنځته کړي‪ .‬که چيرته د منفي‬ ‫اغيزو د راکمولو ګامونه واخيستل شي او ھغه ګامونه واخيستل شي چې رغاولو پر مھال د خونديتوب وساتل شي‪ ،‬نو منفی‬ ‫اغيزې به ونلري‪.‬‬ ‫د پروژې لخوا زيانمن شوی خلک‬ ‫)‪e‬‬ ‫د بريښنا د ليږد مزي د دھيليز په اوږدو کې اغيزسيمه کې د خلکو نفوس کم دی‪ ،‬نو ځکه د کارکونکو او ځايی خلکو تر‬ ‫منځ به اړيکې ډيرې کمې وي‪ .‬ددغه دھليز په اوږو کې خلک نه اوسيږي او د االينمنټ او پايو نصب پروخت به کوښښ‬ ‫شوي چې ټول خلک ددغه ليکي څخه بچ شي‪ .‬د ټولنو او کارکوونکو ترمنځ اړيکې په اسانه سره اداره کيدای شي‪ .‬پروژې‬ ‫د رغونې پرمھال د ځايی خلکو او کارکوونکو تر منځ د اړيکو کچه او په ځايی ټولنو باندې يی منفی اغيزې يوازې په ھغه‬ ‫وخت کې معلوميږي چې دمرکزي ليکې ځای او د پايو د نصبيدلوځای‪ ،‬د رغاولو ميتود او کارکوونکي نھايي او معلوم‬ ‫شي‪.‬‬ ‫معيشت‬ ‫)‪f‬‬ ‫ځايی اوسيدونکي به دا فرصت ولري چې د تړون کونکي سره کار وکړي‪ ،‬او د امکان تر بريده به ځايی توليدات اوخدمات‬ ‫وکارول شي‪ ،‬نو ځکه يی په ځايی معيشت او کارمونده باندې اغيزه مثبته وي‪.‬‬ ‫‪44 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ټولنيز مديرت پالن‬ ‫‪3.3‬‬ ‫‪ 3.3.1‬د پروژی د پلي کولو منفي اغيزې راکمول‬ ‫لکه څرنګه چې يادونه يی وشوه‪ ،‬ددغه پروژې ټولنيزې منفی اغيزې به ډيرې زياتې نه وي‪ :‬د ځمکې دايمې استمالک ته‬ ‫اړتيا نه ليدل کيږي او يا ھم په ډيرو کمو ځايونو کې‪ .‬يوه اندازه ځمکې کيدای شي چې د لنډ مھال لپاره ترالسه شي‪ .‬او‬ ‫کيدای شي د لنډ مھال لپاره بنسټيزو پروژو) سرکونه‪ ،‬دبريښنا مزي( لپاره د رغونې کار پر مھال خنډونه رامنځته کړي‪ .‬د‬ ‫کار پر مھال کيدای شي چې يوه اندازه فصلونه ھم لمنځه الړشي‪ .‬ددې پروژې ټولنيزې اغيزې به ډيې کوچنې وي او‬ ‫ډيری په د لنډ مھال لپاره وي‪ .‬ددې په اړه به الندې د منفي اغيزو راکمولو ګامونه پورته شي‪:‬‬ ‫د ډيزاين مرحله‬ ‫)‪a‬‬ ‫د بريښنا د ليږد مزي لپاره به سمت په ډيره اسانې سره د کورونو سره پداسې ډول سره وټاکل شی چې ځايی‬ ‫‪‬‬ ‫خلک په تاجکستان کې ددې وړانديز شوی بريښنا د الرې لخوا تر منفي اغيز الندې رانشي‪.‬‬ ‫د پروژې اغيزمنو خلکواو کارونو او ځايی خلکوعنعناتو لپاره پرده بايد په ھغه وخت کې په نظر کې ونيول شی‬ ‫‪‬‬ ‫چې وروستنې ليکه يی تعينيږي‪.‬‬ ‫دغه پروژه کې يی مرکزي ليکه په اسانې سره ټاکل کيږي ځکه چې يو کم شمير ونې ددی په وجه د اغيز الندې‬ ‫‪‬‬ ‫راځي‪ .‬او دا د کورنيواقتصاد لپاره ھم ھمه ده‬ ‫د بريښنا د ليږد مزي په اسانې سره برابريږي تر څو د ښوونځيو او کورونه وژغورل شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ھڅه بايد وشي تر څو خلک د کورونو څخه بې ځايه نشي او د دايمې بنسټونو څخه د بريښنا مزي په لرې واټن‬ ‫‪‬‬ ‫کې تير شي‪.‬‬ ‫د رغونې څخه مخکی مرحله‬ ‫)‪b‬‬ ‫مخکې ددې نه چې قرارداديان ځمکه ترالسه کړي‪ ،‬زيانمنو خلکو ته بايد خساره ورکړل شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫که چيرته د جوړښتونو ليږد او يا ھم لمنځه وړلو ته اړتيا وه‪ ،‬خو نو له مخکې نه بايد د نرخ په اړه جوړجاړی‬ ‫‪‬‬ ‫وشي او وروسته د پروژی کار پيل شي‬ ‫ھمدغه ډول کار بايد د فصلونو او حاصلخيزې ځمکې په اړه ھم وشي‬ ‫‪‬‬ ‫د رغونې مرحله‬ ‫)‪c‬‬ ‫ددې پخاطر چې د ځايي خلکو او پروژې د کارکونکو او تړون کوونکو تر منځ کومه شخړه رامنځته شي‪ ،‬نو‬ ‫‪‬‬ ‫ددوی کارونه بايد په ټاکلي کاري سيمه کې تر سره شي‬ ‫تړون کوونکی به يوازې بې کاره توکی په خپل کار پورې اړونده سيمه کې غورځوي‬ ‫‪‬‬ ‫د کارکونکی د کاري اخالق بايد تيار کړای شی او پلي شي‬ ‫‪‬‬ ‫د پروژې د پلی کولو پر وخت کې بايد د شورماشور او دوړو او ګردونو څخه مخنيوی وشي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تړون کوونکی بايد ځايی اوصولو او عنعناتو ته درناوی وکړي‬ ‫‪‬‬ ‫تړون کوونکی بايد ځايي ښځو او ددی پردې ته درناوی وکړي‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 3.3.2‬د ټولنيز مديريت کولو پراخه پالن ارزښت‬ ‫پورتنې د راکمولو ګامونه په ځايي ټولنه باندې د پروژې د پلي کيدلو سيدا اغيزې په ګوته کړلی د بيلګې په توګه د پروژې‬ ‫د ډيزان او پلي کيدلو په پايله کې ټولنيزې اغيزي‪ .‬مګرد پروژې د اړتياو د پوره کولو ټولنيز مديريت کولو پالن‪ ،‬بايد ډير‬ ‫پراخه وی‪ .‬او دا د الندې دليلولونو له امله ډير ارزښت لری‪:‬‬ ‫‪45 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫لومړی‪ ،‬ځايی ټولنې به ددې واک ونلري چې په سيدا ډول د بريښنا د مزي څخه ځان ته بريښنا ترالسه کړي‪ ،‬پداسې حال‬ ‫کې چې ددوی د کورونو لپاره ھم دغه مزي تير شوي وي‪ .‬ځکه چې دغه مزي د لوړ ولټاژ لرونکی دي‪ .‬لکه څرنګه چې‬ ‫مخکې ورته اشاره وشوه‪ ،‬د اعتبار وړ بريښنا نه شتون په ځانګړي ډول سره د ژمي په مياشتو کې‪ ،‬په سيمه کې يوه لويه‬ ‫ستونزه ده‪ .‬په سيدا ډول د بريښنا مزي ته د خلکو نه السرسې کيدای شي چې ځايی خلکو ته نااميدي راپيدا کړي‪.‬‬ ‫دوھم دا چې کومه خبره نده چې په کومه کچه بايد د پروژې د پلي کيدلو له امله په خلکو باندی منفي اغيزې راکمې شي‪.‬‬ ‫ددې په بدل کې به ددغه پروژې ګټه ډيرو لرې پرتو سيمو خلکو )په افغانستان کې او په پاکستان کې دی( ورسيږي‪ .‬او‬ ‫دوی ته به د بريښنا د الين د ليږد له امله کومه ستونزه ورنه رسيږي‪ .‬دا د ھغه خلکو چې سمدالسي ډول سره زيامن شوي‬ ‫دي او ھغه خلک چې ددغه مزي پواسطه په سيدا ډول سره ندي زيانمن شوي )مګر کيدای شي کوم خنډ ورته ورپيښ شي(‬ ‫او د ټولني لويه برخه چې ددغه پروژې نه ګټه پورته کوي‪ ،‬تر منځ انډول ساتي‪ .‬که داسې نه وي نو ھڅه بايد شوی چې‬ ‫دغه بې عدالتي په ګوته شي او يا ھم ځايی خلکو پدې اړه نااميدي چې دوی د په سيدا ډول سره د بريښنا مزي ته السرسې‬ ‫نشي لرالی‪ ،‬به ددغه پروژي به پلي کيدلو باندې په اوږد مھال کې منفي اغيز ولري‪ .‬دريم دا چې دا ډيره اړينه خبره ده‬ ‫چې ځايي خلکو ته بايد د پروژی د خپلوالي په اړه ډاډ ورکړل شي‪ ،‬ترڅو دغه پروژه د يو شمير ډول د پټو موخې د‬ ‫ترسره کولو لپاره په نښه کولو ويره راکمه شي‪.‬‬ ‫ددغه ټولو دليلونو په نظر کې نيولو سره بايد د ټولنو د مالتړ پروګرامونو ته لومړيتوب ورکړل شي‪ .‬دا ډيره اړينه ده چې‬ ‫ځايي ټولنو ته پدې پروژه کې ونډه ورکړل شي‪ ،‬به دوی پروژی په برياليتوب کې خپلې ګټې ګوري‪.‬‬ ‫‪ 3.3.3‬په زيانمنو سيمو کې د ټولنې ادراک‬ ‫د ټولنې د ګډو ګټو د انتخاب سروې د متمرکز ګروپی بحث په پايله کې د تاجکستان د دوه د اغيزالندې دوه واليتونو د‬ ‫ځايی ټولنو سره تر سره شوی ده‪ .‬په ګروپی بحثونو کې دواړو نارينه و او ښځينه برخه اخيستلې وه‪ .‬دغه مشورې را‬ ‫ښکاره کړله چې ددغه ځايي ټولنې ډيری نفوس د ‪ CASA-1000‬پروژې په اړه معلومات نه درلودل‪ .‬مګر کله چې خلکو‬ ‫ته ددې پروژې په اړه لومړني معلومات ورکړل شول‪ ،‬نو وروسته دغه خلکو خپلې انديښنې او غوښتنې د پروژې په اړه‬ ‫وړاندې کړی‪.‬‬ ‫په اوږد مھال کې ھغه لويه ستونزه چې دوی ورسره مخ کيږي‪ ،‬دوی وويل چې ھغه ستونزه د ژمي په موسم کې د بريښنا‬ ‫ناخوندي بريښنا ده او دوی غوښتنه کوله چې دوی ته بايد خوندي او نه پرې کيدونکي بريښنا ورسيږي‪ .‬ددوی خلکو يوه بله‬ ‫يوله ستونزه د څښلو او اوبخور اوبو سيستمونو ته نه الرسری دی‪ .‬دوی د اوبخورد سيستمونو د رغاولو او جوړولو‬ ‫غوښتنه کوله‪ .‬نورې غوښتنې چې دوی ترې يادونه وکړه‪ ،‬ھغه د کليو تر منځ د سرکونو ترميم وو‪ ،‬د سوداګری فرصتونو‬ ‫زياتول او روغتيايی او د زده کړی اسانتياوو ته السرسی لرل دي‪ .‬په اخر کې دوی پدې ټينګار کوو چې پدې پروژه کې‬ ‫دې د ځايی خلکو څخه ګټه پورته شي‪.‬‬ ‫د ټولنې دغړو څخه غوښتنه وشوه چې ځايی خدماتو په ترسره کولو کې د مرستې لپاره ليوالتيا وښايي‪ ،‬او ټولو پدې اړه‬ ‫خپله ليوالتيا وښودله چې د کارکوونکو په برابرولو او توکو په برابرولو کې به ددې پروژی په پلي کولو کې مرسته‬ ‫وکړي‪ ،‬مګر مالي مرسته نشي کوالی‪ .‬په دوی کې د حشر په نوم يو عنعنوی نظريه ھم شتون لري چې د يو کلي ټول‬ ‫خلک سرا ټوليږی او د رغونې کار او يا ھم نورې کړنې ټولنيزې کړنې ترسره کوي‪.‬‬ ‫‪ 3.3.4‬د ټولنې د مالتړ پروګرامونو اختيارول‬ ‫د ټولنې د مالتړ پروګرامونه پدې موخه ترسره کيږي چې په ځايی خلکو کې د ‪ CASA-1000‬د خپل ګڼلو احساس پيدا‬ ‫کړي او ھمدرانګه د رغونې پرمھال اود پروژې راتلونکي کړنو کې خطرونه راکم کړي‪ .‬ډير ته اړتيا ليدل کيږي چې ددې‬ ‫پروژې په ګټو کې ټولنو ته ھم ونډه ورکړل شي‪.‬‬ ‫‪46 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫لکه چې مخکې يی يادونه وشوه چې دا به ډيره ستونزمنه وی چې ټولنو ته بريښنا د ليږد د مزي څخه بريښنا ورکړل شي‪،‬‬ ‫ځکه چې دغه به لوړ ولټاژ لرونکی الين وي‪ .‬مګر پدې پروژې سره پرمختيايی کارونه ترسره کيدای شی چې د ھغې څخه‬ ‫خلک ګټه پورته کړي‪ .‬د اغيزمنو خلکو سره د سال مشورو پر بنسټ‪ ،‬راتلونکي اړتياوو ته لومړيتوب ورکول کيږي‪:‬‬ ‫د بريښنارسولو ته وده ورکول‪ ،‬په ځانګړي ډول سره د ژمي په مياشتو کې‬ ‫‪‬‬ ‫په کارګمارنې له الرې‪ ،‬د بې وزلې د کچې راکمول‬ ‫‪‬‬ ‫د څښلو او اوبخور داوبو ته السرسي کې پرمختګ راتلل‬ ‫‪‬‬ ‫پرمختللي لومړني خدمتونو ته په السرسي او کيفيت کې ښه کيدل ) روغتيا او زده کړه (‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫که د بريښنا سپالی ته پام کول تر څو د ځايی ټولنو نورې انديښنې او اړتياوې په ګوته کړي‪ ،‬ډير مھم دي‪ ،‬ځکه چې د‬ ‫بريښنا‪ ،‬خوراکی توکو او اوبو ترمنځ قوي اړيکه په پرمختياي ھيواونو کې شتون لري‪ .‬يوازې انرژې برابرولو څخه‬ ‫وروسته به بيا ھم لوی ستونې شتون ولري چې ھغه د خوراکي توکو او د اوبو رسولو او لومړني خدماتو ته السرسی دی‪،‬‬ ‫او ټول يي پرمختيا د خنډ سره مخ کوي‪ .‬نو ځکه دې ته اړتيا ليدل کيږي چې يو ټوليز روش نه کار واخيستل شي او ټولې‬ ‫د پرمختګ اړتياوې په ګوته کړي‪.‬‬ ‫د ټولنې سروې يو شمير اختيارونه په ګوته کړی چې پورته ذکر شوي اړتياوو ته ځواب ووايي‪ .‬دغه انتخابونه په الندې‬ ‫ډول دي‪.‬‬ ‫‪ (a‬د دوامدارې بريښنا د ودې مداخلې‬ ‫ددې لپاره چې ځايي ټولنو لپاره بريښنا برابره شي‪ ،‬يو انتخاب يی د ډيزلي بريښنا جنراتورونه دي‪ .‬دا چې دا خلک خواره‬ ‫وارو په اغيزمنو سيمو کې ژوند کوي‪ ،‬دا دوي لپاره ډير ښه انتخاب کيدای شی‪ ،‬ددې په پرتله چې ټولو ته د يو بريښنا‬ ‫مزي سيستم برابر کړي‪ .‬مګر د پانګونې لګښت‪ ،‬د جنراتور د چلولو لګښت‪ ،‬او د ترميم ستونزه ھغه فکتورنه دي‪ ،‬چې دا‬ ‫څرګندوي چې جنراتور يو داسې انتخاب دی چې ښه نتيجه نه ورکوي‪.‬‬ ‫د لمريزې بريښنا سيستم د کورنو په بامونو نصبول‪ ،‬کيدای شي چې د بريښنا د عموي مزي سره د نه نښتلو‪ ،‬يودوامداره‬ ‫بديل وي تر څو د اړتيا وړ بريښنا چمتو کړي‪ .‬د تيلومخ په زياتيدونکي قيمتونه چې د جنراتور لپاره کارول کيږي‪ ،‬د لمريز‬ ‫بريښنا سيستم نرخونه په چټکتيا سره رالويږي‪ ،‬ځکه چې ددغه ډول تکنالوژي به پراخيدلو او پرمختګ سره نرخونه‬ ‫رالويږي‪ .‬يوداچې په تاجکستان کې اغيزمنو کورنيو ته د بريښنا د تختود پيرلو لګښت ورکړل شي‪ ،‬او بل په مالي ډول سره‬ ‫ترسره کيدونکی بديل يی دادی چې يوازې ډيرو بې وزله کورنيو ته د لمريزې بريښنا تختې واخيستل شي‪ ،‬مګر دغه دواړه‬ ‫ډوله نه يي ځايی ټولنې ته د ‪CASA-1000‬پروژې د خپل ګڼلو احساس نه ورکوي‪ .‬دريمه الره يی داده چې بريښنا سيستم‬ ‫يوازې ټولنيزو ځايونو لپاره برابر کړل شي کله ښونځي او کليوالي روغتيايي مرکزونه‪ .‬دا کار په سيدا او يا ھم په ناسيدا‬ ‫ډول سره ټولو ټولنو ته ګټه ورسوي‪ ،‬چې دا به ددې سبب شي چې دوی دغه بريښنا د ليږد د مزي د پروژی د خپل ګڼلو‬ ‫احساس په خلکو کې پيدا کړي‪ ،‬او د پورتنې انتخابو په پرتله به لږ لګښت ولري‪.‬‬ ‫ددې اړونده سيستم د لمريزې بريښنا له الرې د تودوخي سيستمونه دي‪ ،‬د لمر انرژي د اوبو د ګرمولو او د ګرمولو سيستم‬ ‫لپاره کاروي‪ .‬ددغه لپاره دغه توکو او وسايلو ته اړتيا ده ) لمريز کليکټور‪ ،‬نلونه ‪ ،‬دخيرې ټانګئ( په نظر کې نيول‬ ‫کيږي‪ ،‬او دا د نصبولو لپاره تجربه لرونکو خلکو ته اړتيا لري‪ .‬د لمريز بريښنا له الرې يوازه د ټولنيزو ځايونولکه‬ ‫ښونځي او روغتيايي مرکزونو لپاره تودی اوبه او د تودوخې سيستم برابرول د امکان وړ دی‪.‬‬ ‫ددې پروژې يوه بله ښيګڼه داده چې د ځايی خلکو لپاره د کار کولو زمينه برابريږي او ځايی توکي او خدمتونو څخه پکې‬ ‫کار اخيستل کيږي‪ ،‬چې دا کار د ځايي ټولنو عايد زياتوي‪.‬‬ ‫د باد څخه بريښنا جوړول‪ ،‬د ځمکې د تودوخې اودنورې سرچينې ھم کاريدالی شي‪ ،‬مګر دا به تاجکستان کې د اوسني‬ ‫حاالتو او د دغه ھيواد تکنالوژي په نظر کې نيولو سره ښه نتيجه نه ورکوي‪ .‬ترټولو مناسب او ښه نتيجه ورکوونکی د‬ ‫انرژي بديل سيستم په غرني او کليوالي سيمو کې د کوچني بريښنايي بندونو جوړول دي‪ .‬مګر پدې کې ھم يوه اندازه‬ ‫خنډون شتون لري‪ ،‬سيندونو کې د اوبو جريان ترډيره بريده په موسم پورې اړه لري چې په ژمې کې پکې ډيرې کمې اوبه‬ ‫بھيږي او پدغه وخت کې بريښنا ته د ھر وخت په پرتله زياته اړتيا ليدل کيږي‪ .‬نورې څيړنې ته اړتيا ليدل کيږي تر څو د‬ ‫کوچنيو بريښنا بندونو کارولو لپاره تر ټولو ښه الره چاره ولټول شي او اغيزمنو سيمو ته بريښنا برابره کړي‪.‬‬ ‫‪47 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د بې وزلي له منځه وړلو ګامونه‬ ‫)‪b‬‬ ‫څرنګه چې د اغيزمنو سيموپه ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصاتوکې يی يادونه وشوه چې پرمختيا پکې ډير کمزورې ده او د بې‬ ‫وزلۍ کچه پکې لوړه ده او دژوندانه د تيرول زيرمې پکې ټاکلي دي‪ ،‬چې دا ددې سبب شوی دی چې خلک يی د روسيی‬ ‫فدراسيون ته دکار کولو لپاره مھاجر شي‪ .‬په ځانګړی ډول سره ښځو ته ډيره ګټه نه رسيږي‪ ،‬ځکه چې ددوی د زده کړی‬ ‫کچه او د مھارتونوکچه ټيټه ده‪ ،‬او دغه د زده کړې لوړه کچه او مھارتونو د عايد فرصتونو د زياتوالي سبب ګرځي‪،‬‬ ‫نوځکه دغه فرصتونه د ښځو لپاره محدود دي‪.‬‬ ‫ددغه ستونزو د حل لپاره وړانديز شوی مداخله داده چې د ښځولپاره بايد حرفوي زده کړو مرکزونه جوړ شي‪ ،‬چې دا به نه‬ ‫يوازی دا چې دوی ته د حسابداري‪ ،‬ريکارډ ساتنه کې‪ ،‬کنډلو‪ ،‬کمپوټرمھارتونه‪ ،‬کوچني سوداګري داره کولو په اړه روزنه‬ ‫ورکړل شي‪ ،‬مګر روزنه ترالسه کوونکو سره به د دندې په پيدا کولو کې مرسته وکړي‪ .‬اوددې ترڅنګ به غريبو ښځوته‬ ‫لومړني د توليد سرمايه وکړل شي‪ ،‬ددې لپاره چې دوی ددې جوګه کړي چې خپل ځان لپاره عايد ترالسه کړي‪ .‬دغه‬ ‫مرکزونه په ددې ترڅنګ دا ھڅه کوي چې د ښځوحقونو په اړه دوی د پوھې کچه لوړه کړي‪.‬‬ ‫دې ته ورته نوښت د مھاجرت کوونکو مزدورانو لپاره ھم وړانديز شوی دی‪ .‬ددوی لپاره حرفوي زده مرکزونو کې به‬ ‫دوی ته د خښتې ايښودلو مھارتونه‪ ،‬پالستر کولو‪ ،‬رنګمالي‪ ،‬د لرګيو کاراو نل غزونه شامل وي‪ .‬دغه ډول روزل به د‬ ‫مھاجرت کوونکو سره مرسته وکړي چې ښه عايد لرونکي دندې ترالسه کړي‪ .‬پدغه مرکزونو کې په ھمدارنګه دوی ته‬ ‫مزدورانو مھاجرت اړونده قانون او د مھاجر مزدورانو حقونه‪ .‬د بيلګې په توګه روغتيايی او نورې ټولنيزې اسانتياوې‬ ‫ترالسه کول‪.‬‬ ‫دريم وړانديز ددغه اغيزمنې ټولنې لپاره چې په زياته کچه بزګره ټولنه ده‪ ،‬خوراکي موادو فابريکي جوړول دي‪ .‬د بيلګې‬ ‫په ډول‪ ،‬د خوښې د پروسس کوچنی فابريکې او دوکانونه‪ ،‬د سبزيجاتو د پروسس کوچني فابريکې او دوکانونه او د شيدو د‬ ‫پروسس يونټونه او دوکانونه‪ .‬دغه ډول پروګرام په ځايي توليدونکو ددې جوګه کړي چې دکرنيزو توليداتو له الرې لکه‬ ‫غوښه‪ ،‬سبزيجات‪ ،‬پنبه او شيدو خپل عايد زيات کړي‪ ،‬او ځايي دندې پيدا کړي اوځايی اقتصاد ته وده ورکړي‪.‬‬ ‫د اوبورسولو بنسټيزې پروژې‬ ‫)‪c‬‬ ‫د خوندي څښلو اوبو ستونزه د لوی روغتيايی ستونزی په حيث په اغيزمنو سيمو کې پيژندل شوی دی‪ ،‬پداسې حال کې چې‬ ‫د اوبولګولو د سيستم نشتوالی په کرنه کې خنډونه رامنځته کوي‪ .‬د څښلو اوبو ستونزه د ټولنې په کچه د ژورو څاګانو‬ ‫پروګرام له الرې حل کيدای شي‪ .‬دې ته ورته پروژې په بريالي ډول سره د غير دولتي دارو لخوا د تاجکستان په لرې‬ ‫پرتو سيمو کې پلي شوي دي او خلکو ته يی د څښلو پاکې اوبه برابرې کړي دي‪ .‬د کرنې لپاره )د پنبې توليد او حيواناتو‬ ‫روزنې( لپاره بايد د اوبو رسولو سيستمونه ورغول شي او يابايد ورته وده ورکړل شي‪.‬‬ ‫لومړني ټولنيزو خدمتونو ته باوري السرسی‬ ‫)‪d‬‬ ‫لومړني خدمتونو لکه زده کړی او روغتيايی خدمتونوته السرسې او د ھغو ښه کيفيت‪ ،‬په اغيزمنو سيمو کې په ټوليزډول‬ ‫سره کمزوری دی‪ .‬د حاالتودښه کولو لپاره يووړانديز پورته ورکړل شوی دی او ھغه دا چې لمريزه بريښنا سيستم او د‬ ‫لمريز د ګرمولو سيستم به ټولنيز ځايونو کې برابرشي‪.‬‬ ‫په پرتليز ډول سره سيدا او د کم لګښت مداخله چې ھغه کيدای شي چې مناسب پرمختګ رامنځته کړی‪ ،‬ھغه د کليوالي‬ ‫کلينيکونو او ښوونځيو پوښل دي‪ .‬د پوښلو پروژی مخکې ھم په تاجکستان په ځينې سيمو کې د غيردولتي ادارو لخوا په‬ ‫بريالي ډول ترسره شوي دي‪ .‬د ټولنې د ګډې ګټې اختيارولو سروی راپور ھمدارنګه يو شمير سپارښتنې کړي دي تر څو‬ ‫ټوله اداره کې‪ ،‬او د روغتيايي او زده کړی خدمتونوکې پرمختګ رامنځته کړی‪ .‬لکه د معلمانو د درس ورکولو سيستم کې‬ ‫ښه والی راوستل چې د ماشومانو لپاره اسانه وي‪ .‬پرمختللي کړنې او د حرفوي زده کړو پرتله کولو د بازار د اړتياوو‬ ‫سره‪.‬‬ ‫‪ 3.3.5‬د ټولنې مالتړ پروګرامونو لپاره اداراتي تياری‬ ‫‪48 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫بايد پدې تاکيد وشی چې د مداخلې پورتني وړانديزونه يوازې دغه الرو چارو ته اشاره کړی ده ‪ ،‬او التر اوسه پورې‬ ‫وروستنې نه دي‪ .‬دابه په ھغه وخت کې تر سره شي کله چې د بريښنا د ليږد د ليکې په اړه پريکړه وشي او د ځای خلکو‬ ‫سره مشورې تر سره شي او د نورو سره د ټولنې د پرمختايی پروګرام اختيارونو په اړه مشورې تر سره شي‪.‬‬ ‫په ورته وخت کې به دا ډيره مھمه وي چې يو اغيزمن اداراتي تياری ونيول شوی تر څو د ټولنې مالتړ وړانديزونه پکی‬ ‫پلي شي‪ :‬او دا بايد الندې مشخصات ولري‪:‬‬ ‫روښانه قانوني ماموريت او چوکاټ چې د ټولنې مالتړکړنې پکې پلي شي‬ ‫‪‬‬ ‫د ملي ګټو د ليږد يوشان چينلونه او اداراتي کړنې چې پيسو دليږد لګښت راکم کړی او موثريت ته يی وده‬ ‫‪‬‬ ‫ورکړي‬ ‫د ټولو برخه والو سره د مشورې پروسه ترڅو يو مناسب اداراتي تياری ډيزاين کړي‬ ‫‪‬‬ ‫موثر ميکانيزم تر څو بودجي د ګډوډي او يا نامناسبوالي مخه ونيسي‬ ‫‪‬‬ ‫د ځايي دولت مالتړ کول چې دا يقيني شي چې دوی مناسب پالن او د پلي کولو وړتيا لري‬ ‫‪‬‬ ‫د دريمې ډلې د څارنې کړنې ترڅو روڼوالی او ښې حکومتوالی ته وده ورکړی‬ ‫‪‬‬ ‫د مدني ټولنوادارو او غيردولتي ادارو او نورو ترمنځ د وړتيا لوړولو په برخه کې اغيزناکه ملګرتيا‬ ‫‪‬‬ ‫د ځای پوھې او شبکو او اړيکو په اړه معلومات چې ټولی يی کيدای شي چې لدی امله مھم وی چې د ټولنی‬ ‫‪‬‬ ‫مالتړ ميکانيزم د برياليتوب ډاډ ترالسه شي‬ ‫د ټولنی مالتړ پروګرامونه د ملي ستراتيژيو سره برابرول او په ځانګړي ډول سره د بې وزلي د ختمولو پاليسي‬ ‫‪‬‬ ‫ګانې او دا دواړه د سياسي مالتړ په ترالسه کولو کې مرسته کوي او دې ته الره ھواروي چې په دغه ډول‬ ‫مداخلو کې زياتوالی راشي‪.‬‬ ‫اړونده اداراتي کړنی په ګوته شوي دي‪ .‬دوه د فشار ټکي يي دادي‪ :‬يو يی دادی چې دی ته اړتيا ده چې دا ډاډ ترالسه شي‬ ‫چې ايا ځايي ټولنې د خپلو نماينده ګانو او په سيدا ډول د غړو له الرې د پريکړه کولو او پلي کولو په پروسو کې ګډون‬ ‫کوي‪ .‬او دوھم دا چې د پروژې په اړه په عام ډول سره د معلوماتو خپرول او په ځانګړي ډول سره د ټولنې د مالتړ‬ ‫کارونه‪.‬‬ ‫‪49 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫افغانستان‬ ‫‪4.‬‬ ‫ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصات‬ ‫‪4.1‬‬ ‫‪ 4.1.1‬د ھيواد حاالت‬ ‫دافغانستان يو په وچه کې راګير ھيواد دی چې د مرکزي آسيا ‪ ،‬جنوبي آسيا او ھمدارنګه د لويديځې آسيا په منځ کې واقع‬ ‫دی‪ .‬ددې ھيواد شمال لور ته ترکمنستان‪ ،‬ازبکستان او تاجکستان ھيوادونه پراته دي‪ ،‬لويديځ ته يي ايران او جنوب او ختيځ‬ ‫ته يي پاکستان پروت دی او د چين ھيواد سره په لرې شمال ختيځ کې پوله لري‪ .‬دا ھيواد نږدې ‪ ٣٠‬ميليونه نفوس لري‪،‬‬ ‫مګر د څو لسيزو جګړو له امله دغه ھيواد ډير وروسته پاتې دی او د نړۍ د غريبو ھيوادونو څخه شميرل کيږي‪.‬‬ ‫سياسي سيستم‬ ‫)‪a‬‬ ‫افغانستان يو جمھوري ھيواد دی چې دوه دقانون جوړونې يا تقنيني خونې لري چې د مشرانو جرګې او ولسي جرګې څخه‬ ‫عبارت دي‪ .‬اجراييه برخې مشري يي ولسمشر کوي‪ .‬حامد کرزي د ولسمشرۍ چوکۍ په ‪ ٢٠٠٢‬زيږديز کال کې تر السه‬ ‫کړه کله چې د لويی جرګې له لورې د لنډ مھال لپاره د ولسمشر په توګه وټاکل شو‪ .‬او بيا د ‪ ٢٠٠۴‬زيږديز کال څخه‬ ‫راپديخوا د ولسمشر په توګه د ټاکنو له الرې وټاکل شو‪ .‬په ولسي جرګه کې ښځې ‪ ٢۵‬سلنه څوکۍ لري او په مشرانو‬ ‫جرګه کې ‪ ١٧‬سلنه څوکۍ لري‪ .‬په ځانګړي وختونو کې دولت لويه جرګه راغواړي تر څو د ملي حاکميت او ارضي‬ ‫تماميت موضوعاتو په اړه پريکړه وکړي‪ .‬له اداري پلوه افغانستان ‪ ٣۴‬واليتونه لري چې ھر واليت يي خپل مرکز او‬ ‫واليتي اداره لري‪ .‬دغه واليتونه بيا په خپل وار سره په ‪ ٣٩٨‬ولسواليو ويشل شوي دي چې ھره ولسوالي يي ښار او کلي‬ ‫لري‪ .‬په ھره ولسوالي کې يو ولسوال شتون لري چې ولسوالي اداره کوي‪ .‬د ھيواد په زياتره برخو کې قومي جوړښتونه ال‬ ‫تراوسه ھم ډير ارزښت لري‪.‬‬ ‫د تيرو څو لسيزو په اوږدو کې په افغانستان کې په پرله پسې ډول جګړې او کورنې جګړې روانې دي او اوس ھم د‬ ‫اوږدمھاله سولې څخه لرې دی‪ .‬دا ھيواد د سياسي بې ثباتي او حکومتوالۍ ستونزو سره ھم الس او ګريوان دی‪ .‬په ‪٢٠١٠‬‬ ‫زيږديز کال کې د روڼوالي نړيوالې ادارې‪ ،‬افغانستان د درغلۍ له پلوه د نړۍ درٻم ھيواد ګڼلی دی‪.‬‬ ‫اقتصاد‬ ‫)‪b‬‬ ‫د څو لسيزو جګړو څخه وروسته د افغانستان اقتصاد بيرته مخ په وده دی‪ .‬د افغانستان اقتصاد د طالبانو رژيم د لمنځه تګ‬ ‫يعنې ‪ ٢٠٠١‬کال څخه وروسته د پام وړ پرمختګ د نړيوالو مرستو په پايله کې کړی دی او په ځانګړي ډول سره د‬ ‫افغانستان د کرنې سکتور او د خدماتو سکتور زياته وده کړی ده‪ .‬د ‪ ٢٠٠٣‬او ‪ ٢٠١٢‬کلونو تر منځ د ھيواد د ريښتينې‬ ‫کورني ناخالص توليد وده په منځني ډول سره ‪ ٩،٢‬سلنه وه چې دا د ډير چټکتيا ښودنه کوي‪.‬‬ ‫په ‪ ٢٠١٢‬او ‪ ٢٠١٣‬کلونو کې د کورني ناخالص توليد وده ‪ ١١،٨‬اټکل شوی ده‪ ،‬چې د نيکه مرغه دغه زياتوالی د مناسبې‬ ‫ھوا او په ځانګړي ډول د حاصالتو زياتوالي په پايله کې رامنځته شوی‪ .‬انفالسيون يا د نرخونو عمومي زياتولي کچه په‬ ‫‪ ٢٠١٢‬او ‪ ٢٠١٣‬کلونو کې ‪ ۶،۴‬سلنې ته راکمه شوی‪ ،‬پداسې حال کې چې دغه کچه په تيرو کلونو کې ‪ ١٠،٢‬سلنه وه‪ .‬د‬ ‫بيلګې په ډول کرنه د کورني ناخالص توليد د يو پر څلور يا څلورمې برخې نه نيولې تر يو پر درې يا دريمې برخې کلني‬ ‫توليد تشکيلوي‪ .‬او ھمدارنګه د کانونو سکتور په کم ډول سره د ودې سرچينه شميرل کيږي‪ .‬ناخالص کورني توليد کې د‬ ‫کانونو سکتور برخه په تاريخي ډول سره ډيره کمه ده او په ‪ ٢٠١٠‬او ‪ ٢٠١١‬کلونو کې يی کچه ‪ ٠،۶‬سلنې ته رسيدله‪ .‬په‬ ‫‪ ٢٠١٢‬زيږديز کال کې په لويه کچه د کانونو پروژه – امو سيند د نفتوحوضه‪ -‬په کار پيل وکړ او دا ھيله کيږي چې د‬ ‫کانونو برخه به په راتلونکي کلونو کې په ټوليز توليد لوړاغيز وکړي‪.‬‬ ‫‪50 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫په افغانستان کې د ترياکو توليد په ‪ ٢٠٠٧‬زيږديز کال کې د نړی ريکارډ خپل کړی چې په ھغه وخت کې نږدې درې‬ ‫ميليونو وګړو پدغه برخه کې کار کولو مګر دغه کچه بيا په وروسته کلونو کې کله چې دولت وغوښتل چې د کوکنارو د‬ ‫کښت د راکمولو پروګرامونه پيل کړل‪ ،‬راکمه شوه‪ .‬په ‪ ٢٠١٠‬کال کې ددې راپور ورکړل شوی وو چې د ھيواد د ټولو‬ ‫‪ ٣۴‬واليتونو د جملې څخه يي ‪ ٢۴‬واليتونه د کوکنارو د کرلو څخه پاک اعالن شوي‪.‬‬ ‫د تيرو څو کلونو د پرمختګ سره سره‪ ،‬افغانستان بيا ھم په زياته کچه بې وزله او په وچه کې راګير ھيواد دی چې زياتره‬ ‫په بھرني مرستو باندي تکيه کوي‪ .‬زياتره نفوس يی د سرپناه د نشوالي‪ ،‬پاکو اوبو‪ ،‬بريښنا‪ ،‬روغتيايي خدمتونو او دندو د‬ ‫نشوالي څخه سر ټکوي‪ .‬ناامني‪ ،‬کمزورې حکومتوالي‪ ،‬د بنستيزو کارونو نشتوالی او د افغانستان په ټولو برخو کې د افغان‬ ‫دولت لخوا د قانون نه پلي کيدل ددې سبب شوی چې د جرمونو کچه لوړه کړي او په راتلونکې کې د اقتصادي ودی لپاره‬ ‫ستونزې جوړی کړي‪ .‬په ‪ ٢٠١٢‬کال کې د افغانۍ د بدلولو ارزښت ‪ ٨‬سلنه راکم شو او کيدای شی ددې سبب د امنيت او‬ ‫سوداګريز حالت په اړه د خلکو دانديښنو زياتوالی وي‪.‬‬ ‫د افغانستان خلکد نړی تر ټولو وروسته پاتې ھيوادونو په قطار کې راځي چې تر ټولو کمه سلنه وګړي يی بريښنا ته‬ ‫السرسې لري‪ .‬د افغانستان د اوبو او بريښنا وزارت د اټکل له مخې نږدې ‪ ٣٠‬سلنه افغانان بريښنايي سرچينو‪ ،‬لکه‬ ‫دکوچنې د بريښنا واحدونه‪ ،‬د لمريزي بريښنا تختې او نورو ته السرسې لري‪ .‬کليوالي سيمې چې ‪ ٧٧‬سلنه افغانان پکې‬ ‫اوسيږي‪ ،‬چې ډيرې يی بريښنايي سرچينو ته السرسې نه لري‪ .‬بعضې اټکلونو له مخې د افغانستان کليوالي سيمو بريښنا‬ ‫ته السرسې ‪ ٩‬سلنه ښودل شوی دی‪ .‬مګر دغه حالت کې په لويو ښارونو او ھمدارنګه شمال ختيځې سيمې چې د‬ ‫مزارشريف او کابل تر منځ دي‪ ،‬د پام وړ بدلون راغلی دی‪ .‬او دا بدلون د ازبکستان نه د بريښنا واردولو او درې د بريښنا‬ ‫بندونو د بيا رغولو چې د ماھيپر‪ ،‬سروبي او نغلو بندونه دي‪ ،‬په پايله کې رامنځته شوی‪ .‬د ښارونو زياتره برخې د بيلګې‬ ‫په توګه کابل‪ ،‬ھرات‪ ،‬مزارشريف او پلخمري اوسمھال د ‪ ٢۴‬ساعته بريښنا څخه برخمنې دي چې دا په تيرو لسيزو کې‬ ‫لومړی ځل دی چې بريښنا ته السرسی لري‪.‬‬ ‫نړيواله ټولنه د افغانستان پرمختګ ته ژمنتيا لري او د افغانستان سره يي د ‪ ٢٠٠٣‬او ‪ ٢٠١٠‬کلونو تر منځ تمويل کوونکو‬ ‫ھيوادونو په ‪٩‬کنفرانسونو کې ‪ ۶٧‬مليارده ډالرو مرستې ژمنه کړی ده‪ .‬د ‪ ٢٠١٢‬کال د جوالی مياشت د توکيو کنفرانس‬ ‫کې ‪ ١۶‬مليارده نورې مرستې چې ملکي برخه کې به تر سره کيږي ژمنه ھم وکړه او دغه مرسته به تر ‪ ٢٠١۵‬کال پورې‬ ‫وي‪ .‬ددې مرستې تر څنګ د افغانستان دولت دې ته اړتيا لري چې يو شمير ننګونو باندې بری تر السه کړي چې ھغه‬ ‫ننګونې عبارت دي له کمې ماليې راټولونې‪ ،‬د مناسبو دندوبرابرولو نشوالی‪ ،‬د درغليو کچه‪ ،‬د دولت کمه وړتيا او په ټيټه‬ ‫کچه عامه بنسټونه‪.‬‬ ‫نفوس او د پرمختيا شاخصونه‬ ‫)‪c‬‬ ‫د افغانستان ټول نفوس نږدې ‪ ٣٠‬ميليونه اټکل شوی دی‪ .‬بيالبيال توکمونه ددې ھيواد نفوس تشکيلوي چې پښتانه يی تر‬ ‫ټولو لوی ژبنې ګروپ دی او ورپسې په دوھمه درجه کې تاجک او بيا ھزاره‪ ،‬ازبک‪ ،‬ايماق‪ ،‬ترکمن‪ ،‬بلوچ او داسې نور‬ ‫توکمونه شتون لري‪ .‬دري او پښتو دافغانستان دوه مھمي رسمي ژبې دي چې دري يی عاميانه ژبه ھم ګڼل کيږي‪ .‬پدې‬ ‫ھيواد کې په لوړه کچه دغه دوه ژبې ويل کيږي‪.‬‬ ‫په افغانستان کې د ژوند کولو معيار د نړۍ په کچه تر ټولو ټيټ دی‪ .‬يوازې ‪ ٢٧‬سلنه افغانان خوندي او پاکو اوبو ته‬ ‫السرسې لري او ‪ ۵‬سلنه خلک يی د مناسب پاکوالي خدمتونو ته السرسې لري ) نړيوال بانک(‪ .‬د افغانستان د مړينې د‬ ‫کچې د معلومولو سرورې چې په ‪ ٢٠١٠‬کال کې تر سره شوه‪ ،‬سره سم‪ ،‬د ژوند منځنې کچه ‪ ۵٠‬کلونه ښودل شوی وو‪.‬‬ ‫مګر د تيرو نھو کلونو کې پدغه اړه د پام وړ پرمختګ راغلی دی‪ .‬د ھيواد ‪ ٨۵‬سلنه نفوس په ولسواليو کې اوسيږي چې‬ ‫يوازې لومړنيو روغتيايی اسانتياوو ته راسرسې لري‪ .‬نږدې ‪ ۵٧،۴‬سلنه نفوس په ھغه سيمو کې اوسيږي چې روغتيايی‬ ‫خدمتونومرکزونو ته يوساعت پياده مزل په اندازه لرې وي‪ .(NRVA 2007/08 .‬د زيږون په وخت کې ماشومانو مړينه‬ ‫په ‪ ٢٠١٠‬کال کې په ھرو ‪ ١٠٠٠‬ماشومانو کې ‪ ٧٧‬او د پنځه کلولو څخه کم عمرکې مړينه په ھرو ‪ ١٠٠٠‬ماشومانو کې‬ ‫‪ ٩٧‬ته راکمه شوه‪ ،‬پداسې حال کې چې د زيږون په وخت کې د ماشومانو مړينه په ‪ ٢٠٠٨‬کال کې ‪ ١١١‬او د پنځه کلنې نه‬ ‫مخکی د ماشومانو مړينه ‪ ١۶١‬په ھرو ‪ ١٠٠٠‬ماشومانو کې وه‪.‬‬ ‫‪51 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ھمدارنګه د تعليم په شاخصونو کې ھم پرمختګ تر سترګو کيږي‪ .‬په ‪ ٢٠٠١‬زيږديز کال کې کله چې د طالبانو دولت له‬ ‫منځه الړ‪ ،‬د ھغې نه وروسته د زده کوونکو د شمول کچه ‪ ۴٣‬سلنه او د نجونو ‪ ٣‬سلنه وه‪ .‬ددې څخه عالوه‪ ،‬په ھيواد کې‬ ‫‪ ٢١٠٠٠‬معلمانو شتون درلود چې زياتره يی په ټيټه کچه زده کړې درلودلې‪ .‬ھغه نفوس چې ښونځيو ته د تللو وړ ‪۵‬‬ ‫ميليونه اټکل شوی وو او يا ھم ويالی شو چې د يو تربيه شوی معلم لپاره د شاګردانو شميره ‪ ٢۴٠‬وو‪ .‬د ‪ ٢٠٠٢‬کال څخه‬ ‫وروسته ښونځيو کې د زده کوونکو د شمول کچه د يو ميليون څخه ‪ ٧،٨‬ميليونو ته لوړه شوه او ھمدارنګه په ښوونځيو کې‬ ‫د نجونو شمول د ‪ ١٩١٠٠٠‬څخه د ‪ ٢،٨‬ميليونو څخه زيات ته لوړ شو‪ .‬ټولو معلمانو ‪ ١٨٠٠٠٠‬روزنه ھم تر السه کړه‪.‬‬ ‫په زياته کچه د ځمکني ماينونو شتون په کرنيزو ځمکو‪ ،‬لرې پروتو سيمو‪،‬سرکونو او ھغه ځايونو کې چې د اوبو سرچينو‬ ‫ته السرسې لري‪ ،‬د ډيرو خلکو ژوند د ستونزو سره مخ کړی او سخت خطر يی ورته رامنځته کړ‪ .‬په ‪ ٢٠٠٩‬کال کې يو‬ ‫راپور داسې اټکل کړی دی چې په منځني ډول سره ھره مياشت ‪ ۴٠‬وګړي د ځمکني ماينونو او يا ھم د ناچاوده توکو له‬ ‫امله يا ھم مړه کيږي او يا ھم زخمي کيږي چې پدې کې يي ‪ ۴٨‬سلنه ماشومان‪ ٣٧ ،‬سلنه سړي‪ ٨ ،‬سلنه نجونې او ‪ ٧‬سلنه‬ ‫ښځې شاملې دي‪.‬‬ ‫‪18‬‬ ‫دښځو حالت‬ ‫)‪d‬‬ ‫په تاريخي ډول سره د افغانستان ښځې ډيری وخت ندي تشويق شوی او محکوم ساتل شوی دي‪ .‬په کورنې او ټولنه کې د‬ ‫ښځو دريځ د يو شمير فکتورونو پر بنسټ ټاکل کيږي او ھمدارنګه د جنسيتی تبعيض پياوړي تاريخي او کلتوري ريښې ھم‬ ‫شتون لري‪ .‬افغانستان زيات توکميز اوعنعنوي ټولنه ده چې قبايلی سيمو کې د کمزوري مرکزي دولت لخوا اداره کيږي‪.‬‬ ‫ددې تر څنګ په ھيواد کې د ډيرو کلونو جګړی او تشدت‪ ،‬بې ثباته سياسي او اقتصادي حاالتو د ښځو په ژوند باندې‬ ‫سخت ناوړه اغيز شيندلی دی‪ .‬کله چې په ‪ ١٩٩۶‬کال کې د طالبانو دولت رامنځته شو نو د ښځو حقونه نور ھم د پښو‬ ‫الندې شول‪ .‬په افغانستان کې د جنسيت تبعيض طبعي دی‪ .‬او د روغتيا‪ ،‬زده کړی‪ ،‬سرچينوته السرسې او کنترول‪،‬‬ ‫اقتصادي فرصتونه‪ ،‬قدرت او سياسي غږ پورته کولو کې د جنس تر منځ واټن زياتيږي‪.‬‬ ‫په ‪ ٢٠٠١‬کال کې د طالبانو د لمنځه تګ سره په سياسي او کلتوري ډول سره د افغانستان د ښځو په حالت کې يوه اندازه‬ ‫پرمختګ راغلی دی‪ .‬د ښځو د ھوساينې لپاره يو ښه پاليسي چوکاټ د دولت له لوري رامنځته شو چې پدې کې د افغانستان‬ ‫د ښځو لپاره ملي کاري پالن ھم شامل دی‪ .‬پدې اړه د ھيواد په سياستم کې يونوی جوړښت چې د ښځو چارو وزارت‬ ‫نوميږي رامنځته شوه‪.‬‬ ‫د افغانستان دولت يو سلسله مھمې ژمنې د ښځو په اړه تر سره کړي او ھمدارنګه په اساسي قانون کې يي د ښځو په اړه‬ ‫انډول ساتلی او د جنډر يا جنسيت په اړه يي نړيوال کنوانسيونونه السليک کړي او د جنسيت په اړه يی انديښنې په خپلو‬ ‫ملي پرمختيايي ستراتيژي په اسنادو کې سره راټول کړي‪ ،‬او د خپلو مھمو خدماتي پروګرامونو له الرې د ښځو لپاره‬ ‫خدمتونو ته وده ورکوي‪ .‬مګر د بيالبيلو سکتورونو په نظر کې نيولو سره کې دغه پرمختګ سره توپير لري‪.‬‬ ‫د افغانستان روغتيايي شاخصونه د نړۍ په کچه تر ټولوټيټه درجه کې قرار لري په ځانګړی ډول سره د ماشومانو د‬ ‫روغتيا او د ښځو د توليدي روغتيا په اړه‪ .‬ددې حالت سره يو شمير فکتورونه مرسته کوي‪ ،‬د بيلګې په توګه لومړنيو‬ ‫روغتيايی اسانتياوو ته نه السرسی‪ ،‬په کم عمر کې وادونه کول او د روغتيا‪ ،‬پاکوالي او تغذيي په اړه په کمه کچه پوھاوی‪.‬‬ ‫مګر د ‪ ٢٠٠۵‬زيږديز کال څخه راپديخوا د پام وړ پرمختګ رامنځته شوی چې په دې کې د زيږون په وخت کې دمړينې د‬ ‫کچې کموالی اميدواری په کچه کې کموالی‪ ،‬د روغتيا ښځينه مسلکي کاروونکو په شمير کې زياتوالی او تر لرې کچې د‬ ‫روغتيايی خدمتونو شبکې چې په موثر ډول سره خلکو ته روغتيايی خدمات وړاندی کوي‪.‬‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪ 18‬ھجلوت کوار او ناجيه ايوبی ) په افغانستان کې د ښځو وضعيت( دافغانستان په رغولو‪ ،‬امنيت او ټولنيز بدلون کې‪ .‬د افغان وګړو د‬ ‫سروې په اړه معلومات او څيړنه ) د آسيا بنسټ ‪ ،2009‬افغانستان‪ :‬ملي بيارغونه او د بيوزلې کمول‪ -‬د افغانستان په راتلونکې کې د‬ ‫ښځو ونډه )نړيوال بانک‪ ،(2005 ،‬د افغانستان په راتلونکې کې د ښځو ونډه – اوسنې الس ته راوړنو او دوامداره ننګونو ته په کتو‬ ‫سره ) نړيوال بانک‪ ،‬جون ‪(2013‬‬ ‫‪52 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د پوھنې په سکتور کې په ورته ډول سره پرمختګ ليدل کيږي‪ .‬ھغه فکتورونه چې زده کړی ته د نجونو په السرسي يي‬ ‫اغيز کړی دی عبارت دي له‪ ،‬د زده کړی اسانتيا نشتوالی‪ ،‬د امنيت نشتوالی‪ ،‬بې وزلي‪ ،‬په کم عمر کې ودونه کول او د‬ ‫نجونو د زده کړی په اړه د موراو پالر منفي رويه‪ .‬که څه ھم په تيرو کلونو کې په زده کړې په ھره کچه د ھغه نجونو‬ ‫شميره چې ښوونځيو ته ځي د پام وړ زياتوالی راغلی دی او په ځانګړي ډول سره د لومړني ښونځي زده کوونکو په شمير‬ ‫کې چې د دوھمې او دريمې درجې په پرتله زيات دی‪ .‬د دولتي ښونځيو په شمير کې د پام وړ زياتوالی رامنځته شوی او‬ ‫ھمدارنګه د ښځينه معلمانو په شمير کې ھم زياتوالی راغلی دی چې دا يو فکتور دی چې ښونځي ته د نجونو په تللوپه‬ ‫ځانګړی ډول په لوړه کچه ټولګيو د زده کوونکو ښونځي ته تللو‪ ،‬باندې يی مثبت اغير کړی دی‪.‬‬ ‫په افغانستان کې د ښځو عنعنوي رول په اقتصادي کړنو کې ددوی ونډه اخيستل محدود کړي دي‪ .‬ھمدارنګه ښځې يوه کمه‬ ‫اندازه د پام وړ مھارتونه لري او په ټوليز ډول سره په ټيټه کچه زده کړی لري چې د تخمين له مخې د ښځو د زده کړی‬ ‫کچه ‪ ٢١‬سلنه ښودل شوی ده‪ .‬ډيری ښځې غير رسمي کارونه لکه د کور کارونه تر سره کوي او يا ھم د کرنې په سکتور‬ ‫کې په ډيره کمه اندازه برخه اخلي‪ ،‬سره لدې چې ښځې په کرنيز توليد کې په ټولو اړخونو کې ستر رول لوبولی شی‪ .‬او‬ ‫ھمدارنګه په نورو سکتورنو کې کله خصوصي سکتور او يا عامه خدمتونو سکتور کې يي ھم ګډون کم رنګه دی‪ .‬په‬ ‫ټولنيز سکتور)لکه د روغتيا او پوھنې سکتور( کې د مسلکي ښځو دندو کې زياتوالی راغلی دی مګر ال تر اوسه ھم کم‬ ‫دی‪.‬‬ ‫د يو تبعه په صفت د افغانستان ښځې د اساسي قانون له مخې برابرې دي مګر په قانوني ډول سره نا برابري شتون لري‪.‬‬ ‫ددې سربيره د عنعنوي قوانينو او مدني قانون او اسالمي قانون او ھمدارنګه غير رسمی قضايی سيستم ددې سبب شوی‬ ‫چې ښځو ته لږ حقونه ورکړي‪ .‬په افغانستان کې د کلونو جنګ او تاو تريخوالی په پايله کې د ښځود حقونو خونديتوب له‬ ‫منځه وړی دی‪ .‬د ښځو پر وړاندې تاؤتريخوالی په کورني ژوند کې او د کور نه بھر زيات شوی دی‪ .‬ټولنه کې د پيغور له‬ ‫امله د ښځو پرواړندې جرمونو په سمه توګه راپور نه ورکول کيږي او د ھغې جرمونو چې راپور يی ورکړل شوی وي‬ ‫زياتره وخت د ځايي غير رسمی د شخړو ھوارولو ميکانيزم لخوا ھواريږی‪ .‬چې پدغه ميکانيزم کې عنعنوي قانون پلي‬ ‫کيږي‪ .‬که څه ھم يو شمير مثبت بدلونونه پکې رامنځته شوی دی خو ددغه عنعنوي قوانيونو پلي کيدلو کې نيمګړتيا شتون‬ ‫لري‪ .‬ښځو ته په قضايي سيستم کې د مسلکي غړو په حيث ډيره کمه ونډه ورکړل شوی ده چې دا ددې سبب کيږی چې‬ ‫انصاف ته د ښځو السرسی د ستونزو سره مخ کړي‪.‬‬ ‫سره ددې بيا ھم ټوليز ژوند کې په ګډون د تقنيني جوړښتونو کې د ښځو په ګډون کې د پام وړپرمختګ راغلی دی‪ .‬په‬ ‫حقيقت کې په سيمه کې افغانستان يو د ھغه ھيوادونو څخه دی چې په پارلمان کې زيات ښځينه غړي لري‪ .‬په محلي يا‬ ‫ځايي کچه ھم د پام وړ پرمختګونه رامنځته شوی دي اوددې علت دادی چې دولت او ډونرانو دې ته پام اړولی دی تر څو‬ ‫ددوی ټولنو سره په سيدا ډول سره مرسته وکړي‪ .‬ښځې چې په عنعنوي ډول سره ورسره د ټولنيزو موضوعاتو په اړه‬ ‫مشوره نه کيدله‪ ،‬اوس په ھغه ټولنو کې شاملی شوي دي چې د خپلو کليو او شاوخوا ځايونو لپاره د پرمختګ لومړيتوبونه‬ ‫په ګوته کوی او ھمدارنګه پروژې ډيزاين کوي او پلی کوي يي‪ ،‬تر څو ددوی ستونزو ته ځواب ووايي‪ .‬ددې سربيره د‬ ‫تيرو ټاکنو شواھدو او نورو مطالعاتو دا وښودله چې په عامه برخه اخيستنه کې د ښځو السته راوړنه د تاوتريخوالی او‬ ‫نورو خنډونو له امله محدوده شوی ده چې پدې کې د ونډې سيستم په سمه توګه نه پلی کيدل ھم شامل دي‪.‬‬ ‫په ټوليز ډول سره د تيرې يوې لسيزې کې ښځو په افغانستان کې د پام وړ پرمختګ کړی دی مګر دوی اوسمھال ھم د يو‬ ‫شمير لويو ستونځو سره الس او ګريوان دي د بيګې په توګه زده کړه او روغتيا‪ ،‬د ځمکې او ملکيت حقونه او د ټولنې‬ ‫قدرت لرونکي غړي جوړيدل‪.‬‬ ‫‪ 4.1.2‬د زيان الندی سيمې‬ ‫د مرکزی آسيا ـ جنوبي آسيا پروژې د ټولنيزو اغيزو د ارزونې ريپورټ)‪ (CASA-1000‬د يوې برخې له مخې په ‪۵٠٠‬‬ ‫کيلو ولټه د لوړ وليټټآژ لرونکی مستقيم بريښنا مزي چې اوږدوالی يی ‪ ۵۶٢‬کيلو ميتره دی د افغانستان څخه تيريږي‪ .‬چې‬ ‫ددغه مزي څخه په افغانستان ته ‪ ٣٠٠‬ميګا واټه بريښنا ورکول کيږي او نوره بريښنا به پاکستان ته ليږدول کيږي‪.‬‬ ‫د ټولنې په ګټه ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصات‬ ‫‪53 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫په ‪ ٢٠١٢‬زيږديز کال کې په افغانستان کې د ملګرو ملتوپناه ځای دفتر تحقيقي سروی د ‪ CASA-1000‬پروژې په اړه‬ ‫ھغه نظرونه چې د ټولنې د ګټه وي‪ ،‬تر سره کړه‪ .‬دغه څيړنې زياتره د ګروپی بحثونو په شکل وه چې د ھيواد په بيال بيلو‬ ‫اغيزمنو سيمو کې تر سره شوی ده‪ ) .‬لومړنې بکس وګورۍ( او د اغيزمنو سيمو ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصاتو پرمختګ‪ ،‬او‬ ‫ھمدارنګه د پروژي ټولنيز اغيز ارزول‪ ،‬د ټولنې انديښنې ‪ ،‬نظريات او ټولنې د مالتړ پروګرام په اړه نظرياتو پيژندنه پکې‬ ‫شامل وو‪ .‬د ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصاتو پرمختيا چې د ټولنيزې ګټې نظريات پکې وي په الندې ډول تشريح شوی دي‪.‬‬ ‫لومړی جدول‪ :‬د ټولنيزې ګټې په اړه سروی‬ ‫يوه الره يا دھليز چې ‪ ۴‬کيلو متره پراخوالې ولري ) د بريښنا مزي دواړو خواو ته دوه دوه کيلو متره ( د ټولنو لپاره د‬ ‫بريښنا د ليږد مزي په اوږدو کې په نظر کې نيول شوی‪ .‬متمرکز ګروپي بحث د ولسواليو په کچه ترتيب شوی وو چې په‬ ‫ھغې کې ‪ ١٠‬سلنه د ټولنې غړو ګډون کړی وو او د خاصو اصولو له مخې خلک ټاکل شوی وو لکه د بيالبيلو جغرافيوی‪،‬‬ ‫د يو خاص اوږوالي څخه نماينده ګي کول‪ ،‬زيانمنې ډلې لکه ښځې‪ ،‬بيرته راستانه شوي خلک‪ ،‬کورني بې ځايه شوی خلک‬ ‫او بيال بيل وړ خلک ( پدی کې شامل شوی وو تر څو انډولتيا‪ ،‬د شامل کيدلو موضوع‪ ،‬د ځايی ادارو ګډون‪ ،‬د ځايی ټولنو‬ ‫شتون په ګوته کړي‪.‬‬ ‫په ټوليز ډول سره د ‪ ۵٧‬ټولنو سره چې په ‪ ٢٣‬ولسواليو او ‪ ۶‬واليتونو کې يی شتون درلوده سره د متمرکزګروپی بحث له‬ ‫الرې مشورې ترسره شوي دي‪ .‬دغه متمرکزګروپی بحثونو د ټولنوغړو ته دا موقع ورکړو چې په خپلو منځونو کې سره‬ ‫په اړيکه کې شی او په ګډه سره پريکړه وکړي‪ .‬دغه ګروپی بحث ځکه ډيراړين وو چې ډير ارزښتناک نظريات پکې‬ ‫شتون درلود او ھمدارنکه د ټولنې انديښنې او ګډ ملکيت او د‪ CASA 1000‬په اړه يی ګد لومړيتوبونو په اړه ددوی‬ ‫غبرګون پکې شتون درلود‪.‬‬ ‫نفوس او اغيزمنې ډلې‬ ‫)‪a‬‬ ‫د بريښنا د ليږد مزی به د ‪ ۶١۶‬ټولنو چې په ‪ ٢٣‬ولسواليو يا ‪ ۶‬واليتونو کې دی چې ټول يي ‪ ١۵١٩۴٧‬کورنې کيږي څخه‬ ‫تيريږي‪ .‬په دريم جدول کې د اغيزمنو ولسواليو او واليتونو په اړه معلومات ورکړل شوی دي‪ .‬د بيالبيلو زيانمنو کورنيو‬ ‫شمير په الندې ډول دی‪ .‬الف‪ :‬راستانه شوي کورنۍ ‪ 16,034‬چې د ټولو کورنيو ‪ ١١‬سلنه جوړوي‪ ،‬ب‪ :‬داخلي بيځايه‬ ‫شوي کورنې‪8,237‬شپږ سلنه تشکيلوی‪ ،‬ج‪ :‬معلولين او معيوبين ‪ ۴) 5,786‬سلنه( او د‪ :‬ھغه کورنۍ چې ښځې يي‬ ‫سرپرستي کوي ‪ 7,426‬يا )‪ ۵‬سلنه( کورنۍ‪.‬‬ ‫دريم جدول‪ :‬د خلکو نفوس د ‪ CASA-1000‬د بريښنا ليږد مزي اوږدو په ‪ ۴‬کيلو متره الره په افغانستان کې‬ ‫د ھغه کورنيو سلنه چې په الندې ډول دي‬ ‫د کورنيو‬ ‫په څلور‬ ‫ولسوالي‬ ‫واليت‬ ‫ټوليز شمير‬ ‫کيلومتره الر‬ ‫سرپرست‬ ‫معلولين او‬ ‫داخلي‬ ‫بيرته‬ ‫)‪(100 %‬‬ ‫کې د کورنيو‬ ‫ې ښځې‬ ‫معيوبين‬ ‫بې ځايه‬ ‫راستانه‬ ‫شمير‬ ‫شوي‬ ‫شوی‬ ‫کورنې‬ ‫کورنې‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪3,238‬‬ ‫‪20‬‬ ‫سالنګ‬ ‫پروان‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5,969‬‬ ‫‪29‬‬ ‫جبل السراج‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5,657‬‬ ‫‪24‬‬ ‫سيد خيل‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12,087‬‬ ‫‪25‬‬ ‫چاريکار‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪8,355‬‬ ‫‪22‬‬ ‫بګرام‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7,188‬‬ ‫‪25‬‬ ‫بھسود‬ ‫ننګرھار‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6,229‬‬ ‫‪27‬‬ ‫کامه‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8,740‬‬ ‫‪32‬‬ ‫بټي کوټ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4,307‬‬ ‫‪17‬‬ ‫لعل پوره‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4,798‬‬ ‫‪17‬‬ ‫مھمندره‬ ‫‪54 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪3,007‬‬ ‫‪11‬‬ ‫امام صاحب‬ ‫کندز‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12,952‬‬ ‫‪40‬‬ ‫چھار دره‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12,185‬‬ ‫‪49‬‬ ‫علی اباد‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3,737‬‬ ‫‪34‬‬ ‫بغالن جديد‬ ‫بغالن‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8,823‬‬ ‫‪33‬‬ ‫پلخمري‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7,317‬‬ ‫‪74‬‬ ‫دوشی‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7,250‬‬ ‫‪25‬‬ ‫خنجان‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪9,910‬‬ ‫‪17‬‬ ‫قره باغ‬ ‫کابل‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪2,760‬‬ ‫‪6‬‬ ‫کالکان‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪3,593‬‬ ‫‪11‬‬ ‫ده سبر‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪2,286‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪٢١‬مه‬ ‫کابل‬ ‫ناحيه‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪1,764‬‬ ‫‪21‬‬ ‫سروبي‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪9,795‬‬ ‫‪47‬‬ ‫قرغه يی‬ ‫لغمان‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪151,94‬‬ ‫‪616‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫بريښنا ته السرسې‬ ‫)‪b‬‬ ‫د سروې په پايله کې دا معلومه شوه چې شپږو واليتونو کې چې د ‪ ۵۶٢‬کيلو متره د بريښنا د ليږد مزي کوربه دي‪ ،‬د ‪١٠‬‬ ‫سلنې څخه تر ‪ ٣٠‬سلنې پورې د درې واليتونو خلک لکه کندوز‪ ،‬بغالن او پروان خلک بريښنا ته السرسې لري پداسې‬ ‫حال کې چې ننګرھار او لغمان واليتونو کې د ‪ ١٠‬سلنې څخه کم خلک بريښنا ته السرسې لري‪ .‬په کابل کې د ‪ ٣٠‬سلنې‬ ‫څخه تر ‪ ۵٠‬سلنې پورې خلک دغه بريښنا ته السرسې لري‪.‬‬ ‫ھغه ټولنې چې د بريښنا د ليږد په ‪ ۴‬کيلو مترې کې واقع دی په ‪ ۴‬ولسواليو‪ ،‬د پروان واليت جبل السراج ولسوالي‪ ،‬د‬ ‫کندوزواليت امام صاحب ولسوالي او د کابل واليت ‪ ٢١‬مه ناحيه او سروبي ولسوالي طبعي بريښنا ته السرسې لري‪ .‬په‬ ‫نورو ولسواليو کې چې په څلورم جدول کې تشريح شوی‪ ،‬بريښنا ته د السرسي او نه السرسي پر بنسټ د کورنيو تر منځ‬ ‫لوی واټن شون لري‪ .‬ھغه کورنې چې بريښنا لري يا ھم د بريښنا د مزي سره نښتلي دی او يا ھم ورسره ندي نښتلي يعنې‬ ‫خپل د بريښنا د توليد سيستم لري‪ .‬د بريښنا د مزي سره نه نښتلي سيستم په لومړني ډول سره د کوچنيو اوبوبريښنا‬ ‫واحدونو‪ ،‬لمريزې بريښنا او يا ھم د جنراتورونو پواسطه ورته بريښنا برابريږي چې دغه ورته د ملي پيوستون پروګرام‬ ‫‪ NSP‬او يا ھم د سيمې په بنسټ پرمختيايي ملي پروګرام ‪ NABDP19‬او يا ھم دې ته ورته پروګرامونو له الرې ورته‬ ‫برابر شوي وي‪.‬‬ ‫څلورم جدول‪ :‬د ټولنو تر منځ بريښنا ته السرسې د‪ CASA-1000‬پروژې د بريښنا ليږد مزي په اوږدو کې‬ ‫بريښنا نه بې‬ ‫بريښنا ته‬ ‫د کورنيو‬ ‫په څلور کيلومتره‬ ‫برخې کورنيو‬ ‫السرسي‬ ‫الر کې د کورنيوو ټوليز شمير‬ ‫ولسوالی‬ ‫واليت‬ ‫سلنه‬ ‫لرونکي‬ ‫)‪(100 %‬‬ ‫شمير‬ ‫کورنيو سلنه‬ ‫‪59‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪3,238‬‬ ‫‪20‬‬ ‫سالنګ‬ ‫پروان‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪5,969‬‬ ‫‪29‬‬ ‫جبل السراج‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪19 ‬ملي پيوستون پروګرام ‪ ،‬د سيمې په بنسټ پرمختيايي ملي پروګرام ‪ ‬‬ ‫‪55 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪5,657‬‬ ‫‪24‬‬ ‫سيد خيل‬ ‫‪86‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪12,087‬‬ ‫‪25‬‬ ‫چاريکار‬ ‫‪75‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪8,355‬‬ ‫‪22‬‬ ‫بګرام‬ ‫‪32‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪7,188‬‬ ‫‪25‬‬ ‫بھسود‬ ‫ننګرھار‬ ‫‪35‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪6,229‬‬ ‫‪27‬‬ ‫کامه‬ ‫‪81‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪8,740‬‬ ‫‪32‬‬ ‫بټي کوټ‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4,307‬‬ ‫‪17‬‬ ‫لعل پوره‬ ‫‪97‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4,798‬‬ ‫‪17‬‬ ‫مھمندره‬ ‫‪7‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪3,007‬‬ ‫‪11‬‬ ‫امام صاحب‬ ‫کندز‬ ‫‪45‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪12,952‬‬ ‫‪40‬‬ ‫چھار دره‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪12,185‬‬ ‫‪49‬‬ ‫علی اباد‬ ‫‪89‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪3,737‬‬ ‫‪34‬‬ ‫بغالن جديد‬ ‫بغالن‬ ‫‪31‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪8,823‬‬ ‫‪33‬‬ ‫پلخمري‬ ‫‪97‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7,317‬‬ ‫‪74‬‬ ‫دوشی‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪7,250‬‬ ‫‪25‬‬ ‫خنجان‬ ‫‪96‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9,910‬‬ ‫‪17‬‬ ‫قره باغ‬ ‫کابل‬ ‫‪70‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪2,760‬‬ ‫‪6‬‬ ‫کالکان‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3,593‬‬ ‫‪11‬‬ ‫ده سبر‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2,286‬‬ ‫‪10‬‬ ‫دکابل‪٢١‬مه‬ ‫ناحيه‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1,764‬‬ ‫‪21‬‬ ‫سروبي‬ ‫‪88‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪9,795‬‬ ‫‪47‬‬ ‫قرغه يی‬ ‫لغمان‬ ‫‪68.6‬‬ ‫‪31.4‬‬ ‫‪151,947‬‬ ‫‪616‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪6‬‬ ‫د ‪ IEL‬ټولنيز اغيز ارزولو په بنسټ ټولنيز‪-‬اقتصادي مشخصات‬ ‫د ګډ ژوند چاپي﷼ شرکت )‪ (IEL‬په ‪ ٢٠١١‬زيږديز کال کې د چاپي﷼ او ټولينيز اغيز په اړه د ‪ CASA-1000‬لپاره يو‬ ‫د ارزونې راپورتيار کړ‪ .‬د افغانستان ټولنيز اغيزې ارزونه د تيرو د چاپيريالي او ټولنيز ارزونو څخه اخيستل شوی او د‬ ‫‪ ۶‬متره سپوږمکۍ لخوا دنوي انځورونو په اخستلو سره بشپړ شوي چې دغه انځورونه د ‪ ۵۶٢‬کيلو متره اوږد د بريښنا‬ ‫ليږد مزي په افغانستان کې اخيستل شوي دي‪ .‬د ‪ IEL‬د ارزونې ھغه موندنې چې د‪ CASA-1000‬ټولنيز‪-‬اقتصادي‬ ‫مشخصاتو په اړه اغيزمنې سيمې دي په الندې ډول دي‪.‬‬ ‫نفوس‬ ‫)‪a‬‬ ‫د پروژې د مزي يا الين په اوږدو کې په ‪ ٢۶‬د اوسيدلو سيمې شتون لري‪ .‬د دغه اوسيدونکو ډيرې يي په کليوالو سيمو کې‬ ‫ژوند کوي چې شمير يی ‪ ٩٠٠٠-۵٠٠‬پورې رسيږي‪ .‬اته ښارګوټي د پروژې د مزي يا الين په اوږدو کې پراته دي چې‬ ‫دغه کلي کيدای شی چې په پاملرنې سره د بريښنا د مزي غزولو سره د دغه الرې څخه بچ شي‪ .‬ددغه مزي څخه الندې‬ ‫کيدونکي کلي په الندې ډول دي‪ ،‬عمرخيل‪ ،‬باميان‪ ،‬ټوپ دره‪ ،‬قره باغ‪ ،‬چشمه دوغ‪ ،‬قلعه مراد بيګ‪ ،‬ماھيپر او مارکو‬ ‫بازار‪ .‬ددغه بريښنا په اوږدو کې اووه توکمونه اوسيږي او شپږ لوی قومونه ژوند کوي چې ھر قوم يی ځانګړي عنعنات‬ ‫او رواجونه لري‪ .‬په دغه سيمو کې خلک په پښتو او دري ژبو خبرې کوي‪.‬‬ ‫د ‪ ٢٠٠۶‬کال په اساس ‪ ۴۵‬سلنه نفوس يی د ‪ ١۵‬کلونو څخه کم عمر لري‪ ٢ ،‬سلنه يي د ‪ ۶۴‬څخه زيات او په منځني ډول‬ ‫سره په يوه کورنې کې د ‪ ١٠‬څخه نيولې تر ‪ ١٨‬پورې خلک ژوند کوي‪ .‬ددغه سيمو د زده کړی کچه ‪ ٣۶‬سلنه ده ځکه‬ ‫چې دوی د زده کړی لپاره پوره بودجه نلري او ښوونځي يی خوندي ندي او اوږد مھاله جګړو او مداخلی ھم ددې المله‬ ‫‪56 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫شوي دي چې خلک يي زده کړي ته کم السرسې لري‪ .‬پدغه سيمو کې د ښځو د زده کړی کچه د سړيو په پرتله ډيره کمه‬ ‫ده‪.‬‬ ‫د ځمکې کارول‪ ،‬خدماتو او بريښنا ته السرسې‬ ‫)‪b‬‬ ‫ھغه ځمکه چې دغه د بريښنا د ليږد مزی پکي تيريږي ډيره يي شاړه او غرنې ده او يا ھم ډير لږ بوټي پکې شتون لري او‬ ‫يا ھم ترې ګټه نه پورته کيږي‪ .‬په ھوارو ځمکو چې د اوبوسرچينو ته نږدې وي‪ ،‬په ھغه ځايونو کې کرنيزې کړنې تر‬ ‫سره کيږي‪ .‬دغنمو منځنی حاصل يی په يو ھکتار ځمکه کې ‪ 2,721‬کيلو ګرامه دی او د جوارو توليد يی په يو ھکتار کې‬ ‫‪ 1,217‬کيلو ګرامه دی‪ .‬د کرنيزې ځمکې ډيره برخه يي د کښت وړ نده ځکه چې يا يی د اوبو لګولو سيستم خراب‬ ‫شوی او يا ھم د ځمکني ماينونو له امله خرابه شوی ده‪ .‬په منځني ډول سره يوه کورنې ‪ ١،٢‬ھکتاره کرنيزه ځمکه لري‪.‬‬ ‫پدې سروې کې دا ھم وموندل شوه چې ‪ ۶٧‬سلنه خلک د خټوپه کورونو کې ژوند کوي او پاتې نور يي په ھغه کورنوکې‬ ‫اوسيږي چې په بيال بيل ډول سره کانکريټ شوي وي‪ .‬د اوبو سرچينې يي ويالې‪ ،‬چينې او سيندونه دي چې په زياته پيمانه‬ ‫په ځمکني ماينونو باندې پوښل شوي وي‪ .‬نږدې ‪ ۵٠‬سلنه وګړي يی بريښنا ته السرسې لرلوپداسې حال کې چې روغتيايي‬ ‫سھولتونو‪ ،‬ښوونځيو او پوخ سرک ته يي السرسې نه درلود‪.‬‬ ‫د ژوند کولو سرچينې‬ ‫)‪c‬‬ ‫په ټوليز ډول سره ددغه سيمې چې د بريښنا د غزولو مزی پکې تير شوی دی د عايداتو سرچينې يي کرنه‪ ،‬ورځنې کار‪،‬‬ ‫ترانستپورت او کوچني تجارتونه دي‪ .‬په منځني ډول سره يوه کورنې د خپل کلني عايد ‪ ٧۵‬سلنه په لومړني غذايي توکو په‬ ‫پيرلو لګوي‪ .‬خلکو لپاره يوه کمه اندازه د ژوند اسانتياوې برابرې وی‪ .‬د کوکنارو توليد او سوداګري ھم ترسره کيدله‪.‬‬ ‫د ښځو حالت‬ ‫)‪d‬‬ ‫د اغيز الندې سيمو ښځې د ھغو ښځو پشان ستونزې لري چې د ھيواد په نورو برخو کې ژوند کوي‪ .‬چې دغه ستونزې يي‬ ‫عنعنوي رويه چې د ښځو په حرکت‪ ،‬خدماتو ته السرسي او فرصتونو څخه ګټه پورته کولو يي اغير شيندلی دی‪ .‬او بله‬ ‫ستونزه يي د زده کړی او روغتيايی خدماتو ته نه السرسې‪ ،‬د امنيت نشتوالی‪ ،‬په ټولنيز ژوند او پريکړه کولو کې کمه ونډه‬ ‫اخيستل او د کار او دندې ټاکلی او محدود فرصتونه دی‪.‬‬ ‫لکه څرنګه چې يادونه يي وشوه چې ښځې خپلو حقونو ته السرسي په ګډون دځمکې د ملکيت حق په ترالسه کولو کې د‬ ‫ستونزو سره مخ دي‪ .‬دا پداسې حال کې ده چې په اسالمې قانون کې ښځو ته په ميراث کې خپل حق ورکړل شوی دی‬ ‫مګر دغه حق په بيالبيلو توکمونو او سيمو کې سره توپير لري‪ .‬د بيلګې په ډول په پښتنو او ازبکو کې ډيرې کمې ښځې‬ ‫خپلې شخصی ځمکې لري مګر بيا په تاجک قوم کې ډيرې ښځې شته چې خپلې شتمنې او ځمکې لري‪ .‬په دوی کې يو‬ ‫رواج دا ھم دې چې د ښځې د ميراث برخه خپل ورور او يا ھم خپل بل نږدې خپلوان ته ورسپاري‪ .‬دا ځکه اړين ښکاري‬ ‫چې دوی غواړي خپل مالتړ او خونديتوب تضمين کړي‪ .‬ان تر دې چې کله ښځې د ځمکې ملکيت په خپل نوم لری‪ ،‬نو‬ ‫زياتره وخت کې په قانوني ډول سره ددوی وي مګر په عملي ډول ترې ګټه نشي پورته کوي او نارينه خپلوان دغه ځمکه‬ ‫په واک کې لري او خپله خوښه يی وي چې کوم نباتات پکې وکري او کوم پکې ونه کري او يا يي وپلوري او که نه‪.‬‬ ‫اغيزمن خلک‬ ‫)‪e‬‬ ‫په تخميني ډول سره په افغانستان کې ‪ ١۶١‬کيلو متره کرنيزه ځمکه د ځمکني ماينونو پواسطه ککړه شوی ده‪ .‬دغه ماينونو‬ ‫ډيرې يی په څړځايونو کې شتون لري‪ .‬د ماينونو شتون ددې سبب شوی دی چې ډير د ژوندانه توکي او حيوانات له منځه‬ ‫يوسي او ھمدارنګه ځمکو او غذايی موادو ته السرې راکموي‪ .‬ددغه بريښنا د ليږد مزي په اوږدو کې د خلکو نږدې دريمه‬ ‫برخه يي د بې وزلې د بريد څخه په ټيټه کچه کې ژوند کوي او دغه خلکو ته اغيزمن خلک ويل کيږي‪ .‬په افغانستان کې‬ ‫خلک په سم ډول سره سرپناه نلري‪ ،‬پاکې اوبه نلری او پاکولو سھولتونو او مخ پر زياتيدونکو روغتيايي ستونزو او حفظ‬ ‫الصحه ستونزو سره الس او ګريوان دي چې په پايله کې يی ددغه نفوس د ټولو سکتورو لپاره ستونزې راوالړی کړي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫‪57 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دځمکې د نيولو څخه د خونديتوب نه شتون‪ ،‬روڼې پاليسې ګانو نه شتون‪ ،‬شاړی قانوني ځمکې ھم ډيری وخت د خلکو او‬ ‫ټولنو تر منځ او د خلکو او دولت تر منځ شخړې راوالړی کړي دي‪ .‬دغه شخړې قومي او مذھبي اړخونه لري او مخ په‬ ‫زياتيدلو دی‪ .‬اوسنې پرمختيا او بيرغونې پروګرامونه په سالم ډول سره د کرنې او خصوصي سکتور په تلپاتې پرمختيا کې‬ ‫مھم رول لري او د دولت په وړتيا باندې د خلکو باور زياتوي تر څو پرمختيا ته وده ورکړي‪ ،‬خلک او د ھغوي حقونه‬ ‫خوندی وساتي‪ .‬د څارنې چوکاټ کې د واټن پيدا کيدلو المل د کمزوري ډول سره د وړتيا لوړولو پروګرام پلي کيدل دي او‬ ‫ھمدارنګه د دولت لخوا د ھمغږۍ نه شتون او په پايله کې د ځمکو په اړه قانون کې په زياته اندازه نيمګړتيا وې شتون‬ ‫لری‪ .‬د شخړو څخه اغيزمن خلک او د ځمکو پر سر شخړې په زياته انداره ځکه رامنځته شوي چې د افغانستان ډيرې‬ ‫خلک د خپلو ځايونو څخه بې ځايه شوي وو‪ .‬د ملکيت حق بيرته سپارل په نړيواله کچه د يو لوی فکتور په ډول پيژندل‬ ‫شوي دي تر څو داخلي بې ځايه شوي خلکو او د مھاجرت نه بيرته راستانه شوي کورنې ددې جوګه کړي چې خپله د ژوند‬ ‫توکي بيرته تر السه کړي‪.‬‬ ‫د پروژې اغيزي‬ ‫‪4.2‬‬ ‫‪ 4.2.1‬ميتودولوژي‬ ‫لکه څرنګه چې يادونه وشوه چې د ‪ CASA-1000‬پروژي په ډيزاين کې ‪ ۵۶٢‬کيلو ولټ د بريښنا د ليږد مزی شامل دی‬ ‫چې د افغانستان څخه به تيريږي‪ .‬د افغانستان په اغيزمنو سيمو کې د‪ CASA-1000‬پروژې د ټولنيزې اغيزو ارزونه په‬ ‫زياته کچه دغه پروژې د‪ ESIA‬او‪ ESMP‬په بنسټ تر سره کيږي‪ .‬د تخمين مرحله يي په ‪ ٢٠١١‬زيږديز کال کې د‬ ‫‪ IEL‬لخوا تر سره شوه‪ IEL ESIA .‬د ژوند چاپي﷼ او ټولنيز سکيچ پانو تيارولو تر څنګ د سپوږمکۍ څخه د نوي‬ ‫انځورنه اخستلي دي تر څو د چاپي﷼ او ټولنيزو انديښنې په ګوته کړي او بيا د پروژې د بريښنا د مزي په اوږدو د‬ ‫ستونزو د راکمولو لپاره کړنې تر سره کړه‪ .‬د نورو ھيوادو کې به په تشريحي ډول سره سروې تر سره شوي وي خو په‬ ‫افغانستان کې ټولنيزاغيزو ارزونه ډيرې د چاپي﷼ او ټولنيز د ګډې پروژې په پاڼو باندې بسنه کوي‪.‬‬ ‫‪ 4.2.2‬د ساحاتو د سکيچ پاڼو په اساس ټولنيز مشخصات‬ ‫په ‪ ۵‬م جدول کې ھغه ټولنيز جزيات شامل دي چې د ‪ CASA-1000‬د پلي کيدلو په پايله کې رامنځته کيږي اودغه‬ ‫معلمات د االينمنټ پاڼو څخه په افغانستان کې د وړانديز شوي بريښنا د ليږد مزي لپاره‪ ،‬تر السه شوي وي‪.‬‬ ‫پنځم جدول‪ :‬په افغانستان کې د ‪ CASA-1000‬په اوږدو کې ټولنيز مشخصات چې د چاپي﷼ او ټولنيز سکيچ پاڼو د‬ ‫ارزونو څخه تر السه شوي وي‪.‬‬ ‫د ټولنيزو ځآنګړنو تشريح‬ ‫االينمنټ‬ ‫پاڼه‬ ‫‪ AS-054‬دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی د شيرخان بندر د ټولنې بنسټ او مذھبي سيمه سره جال کوي‪.‬‬ ‫دغه د بريښنا د ليږد مزی به په سيند باندې تيريږي‪ ،‬د شخصی ودانيو به تيريږي‪ ،‬په سرکونو او‬ ‫د کروړ سمو باندې به ھم تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-055‬وړانديز شوی د بريښنا د ليږد مزی يه د کندوز ښارته په سرک موازي تيريږي‬ ‫‪ AS-056‬د پورتني په ډول‬ ‫‪ AS-057‬د پورتني په ډول‬ ‫‪ AS-058‬د بريښنا د ليږد وړانديز شوی مزی به په کرل شوی سيمو کې‪ ،‬د کرنيزو ځمکو په يوه برخه کې‪،‬‬ ‫د کندوز په ھغه ځايونو کې چې د ټولنې ډيرې ودانۍ پکې شتون لري او بيال بيلو سرکونو څخه‬ ‫تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-059‬دغه د بريښنا مزی الره به کرنيزه ځمکه په منځ بيلوي او د يو شمير د اوبو ويالو او د ټولنې‬ ‫‪58 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫بنسټونو څخه تيريږي او ھمدرانکه د کروندوې سيمې څخه ھم تيريږي‪.‬‬ ‫دغه د بريښنا مزی به د علی اباد ښارګوټي‪ ،‬باغ‪ ،‬فرغي سرکونو او کندوز سيند څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪AS-060‬‬ ‫دغه د بريښنا مزی به د جيلو جير کلي پر سر باندې تيريږي‬ ‫‪AS-061‬‬ ‫د چھارشنبې تپه‪ ،‬مھاجر او د بغالن نوی ښار ددغه مزي د الرې په اوږدو پراته دي‪ .‬د کابل‬ ‫‪AS-062‬‬ ‫سرک دغه ليکې ته ډير نږدې پروت دی خو دغه وړانديز شوی ليکه به دغه سرک څخه نه‬ ‫تيريږي‪.‬‬ ‫د بريښنادليږد مزي به د چھارشنبې تپې‪ ،‬مھاجرکلی او د بغالن نوی ښار او قورغته کليو د ودانيو‬ ‫‪AS-063‬‬ ‫په سر تيريږي‪ .‬او دغه ليکې پروژی په اغيز کې د نوي بغالن سيند او ھمدارنګه د کرلو وړ‬ ‫سيمې او د ټولنې ودانې شاملي دي‪.‬‬ ‫‪ AS-064‬د چھارشنبې تپه‪ ،‬مھاجر او د بغالن نوی ښار ددغه مزي پواسطه جال کيږي‪ .‬او دغه ليکې‬ ‫پروژی په اغيز کې يو لوی وياله او د کښت وړ ځمکې ھم شاملې دي‬ ‫‪ AS-065‬د بريښنا د ليږد مزی به د غرنيو سيمو تيريږي او د ھغه ځايه به د قورغتا کلي او عمرخيل کليو‬ ‫په کرنيزو ځمکو کې تيريږي او يا به د کوکان کلي‪ ،‬پلخمري او عمرخيل کليو د دوانيو‪ ،‬سرکونو‬ ‫او ويالو څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-066‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی خپل سفر ته ادامه ورکوي اود پلخمری‪ ،‬عمرخيل کلي‬ ‫سرکونو او د کوکان سيمې د کليو په ودانيو تيريږي‪ .‬او دغه الره وروسته بيا ھاشم خان پل‪،‬‬ ‫غوري سيمنټ فابريکه او پلخمری سيند سره نښلي‪ .‬او ‪ A76‬لويه الر ددغه بريښنا د غولو الرې‬ ‫سره نږدي پرته ده‪.‬‬ ‫‪ AS-067‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی د پلخمري سيند‪ ،‬سرکونو او د پلخمري د خلکو ودانيو څخه‬ ‫تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-068‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الره کراکه کلي ته ننوځي او پدغه کلي کې د اوبو ويالې‬ ‫څخه تيريږي او کرنيزو ځمکو څخه ھم تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-069‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الره دوشي سيند درې ته داخليږی او د سيند څخه تيريږي‬ ‫چې شاوخوا ته يی کرنيزي ځمکې او د خلکو ودانۍ شتون لري‪.‬‬ ‫‪ AS-070‬د دوشي سيند چې د سالنګ سيند په نامه ھم ياديږي‪ ،‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی ته ډيز‬ ‫نږدی دی او نږدې نيمايي الره کې دغه مزي د سيند سره موازي حرکت کوي‪ .‬د دوشي ښارګوتی‬ ‫پدغه دره کې موقعيت لري چې وحشي ميوه لرونکي ونې د غرونو په لمنو کې راشنه شوي دي‪.‬‬ ‫‪ AS-071‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الر د سالنګ سيند څخه تيريږي او وروسته د کورو او‬ ‫غازان کانان نه ھم تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-072‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی د کرنيزې ځمکی او د اوبو ويالو څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-073‬ودانۍ‪ ،‬کرنيزه ځمکه‪ ،‬سالنګ سيند)پنجشير سيند( او ‪ A76‬لويه الره په بعضې وختونو کې د دغه‬ ‫وړانديږ شوی د بريښنا د ليږد ليکی سره موازي وي او کله کله يي قطع کوي ھم‪.‬‬ ‫‪ AS-074‬د غرونو پدغه مخښکته الر کې ډير مخروطيانو ونو او ھم نورې ونې شتون لری چې دغه ونې‬ ‫کيدای شي چې له منځه الړی شي‪.‬‬ ‫‪59 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ AS-075‬د غرونو پدغه مخښکته الر کې ډير مخروطيانو ونو او ھم نورې ونې شتون لری چې دغه ونې‬ ‫کيدای شي چې له منځه الړی شي‪.‬‬ ‫‪ A76 AS-076‬لويه الر او د سالنګ سيند ددغه وړانديز شوی د بريښنا ليکې پواسطه جال کيږي‬ ‫‪ AS-077‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الر د پروان واليت سرک سره سم حرکت کوی او د‬ ‫سالنګ سيند نه تيريږي او بيا ھم دغه سرک سره سم حرکت کوی او وروسته د بلندي کلی‪ ،‬بابا‬ ‫مردان کلی‪ ،‬بخس الال کلی ‪ ،‬کنګر پل او يو محلي پل څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-078‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الر د سالنګ سيند او د جبل السراج ګڼو ودانيو څخه‬ ‫تيريږي‪ .‬او د کرنيز ځمکې ھم د خپل اغيز الندې راولي‪.‬‬ ‫‪ AS-079‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الر د ګڼو ودانيو څخه تيريږي‪ .‬د د زياتو کرنيزو ځمکو او‬ ‫کورنو څخه د جبل السراج څخه پيل او تر چاريکار پورې‪ ،‬څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-080‬دغه وړانديز شوی د بريښناليږد مزی الرپواسطه د قرباغ کرنيزی ځمکې او کورونه جال کيږي‪.‬‬ ‫او د ھغه نه وروسته کوچني سرکونه او ويالو نه ھم تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-081‬دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی به د ګل باز کلي او کابل سيند څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-082‬دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی به د پل چرخي کل سره جال کوي او بيا به د اوبو ويالې څخه‬ ‫تيريږي او ده يحيی کلي ته به داخليږي چې ھلته به د کرنيزو ځمکو څخه ھم تيريږي او د کلي او‬ ‫کرنيزې ځمکې به سره جال کوي‪.‬‬ ‫‪ AS-083‬دغه وړانديز شوی د بريښنا ليږد مزی الره به د يحی د کلی نه تيريږي او بيا به ويالې ته‬ ‫تيريږي او وروسته به )سالټ پيټ څخه( چې د سي آی ای پلټنو مرکز دی‪ ،‬يوې ھديرې او فوځي‬ ‫زده کړو مرکز څخه تيريږي‪ .‬ددې تر څنګ به دپلچرخي د پل نه او د پلچرخي د زندان سرک نه‬ ‫او د سروبي د بريښنا د مزي په منځ کې تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-084‬دغه وړانديز شوی د بريښنا ليږد مزی د سروبي د بريښنا د ليږد مزي نه تيريږي‪ ،‬يوه ويالي نه‬ ‫ھم تيريږي او ھمدارنګه يو کلتوري سيمه ) راديو افغانستان کابل( او د نظامي سيمه ) پلچرخي‬ ‫زندان‪ ،‬نظامي زده کړو مرکز او ھوايي ځواکونو کنډک څخه تيريږي(‬ ‫دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی پواسطه به يو کلتوري سيمه او د اوبو وياله سره بيليږي‪.‬‬ ‫‪AS-085‬‬ ‫دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی د اوبو په لويه وياله ھم تيريږي‪.‬‬ ‫‪AS-086‬‬ ‫دغه وړانديز شوی د بريښنا ليږد الر به وياله‪ ،‬سرک او د ټولنې ودانۍ سره جال کړي‬ ‫‪AS-087‬‬ ‫ھيڅ‬ ‫‪AS-088‬‬ ‫‪AS-089‬‬ ‫‪60 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫وړانديز شوی د بريښنا مزی به يو زيات شمير ويالو څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪ AS-090‬دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی به د ويالو لخوا راګير وی‬ ‫‪ AS-091‬دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی لوی الری يا سرک تر نږدې وي‪.‬‬ ‫د خيروخيلو خلک د کابل سيند شمال لور ته اوسيږي چې د دغه مزي د الرې څخه بل لور ته دی‬ ‫‪AS-092‬‬ ‫مګر دغه ټولنه کيدای شي چې ټولنيز‪-‬اقتصادي انديښنې ولري‬ ‫د درونټې سيند او د درونټې اوسيدونکي کورنې به دغه وړاندي شوي د بريښنا ليکې ته ډير نږدی‬ ‫‪AS-093‬‬ ‫پرتې وي‬ ‫دغه د بريښنا مزی به د ډيرو ټولنې ودانيو او د کر وړ ځمکو څخه تيريږي‪.‬‬ ‫‪AS-094‬‬ ‫ډيرې ټولنې ودانيۍ او د کر وړ ځمکې به ددې وړانديز شوی بريښنا الين څخه الندی وی‬ ‫‪AS-095‬‬ ‫ډيری کرنيزی ځمکې څخه ګټه پورته کوي‬ ‫‪AS-096‬‬ ‫دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی د باسول سيمه سره جال کوي او د خواوشاه کرنيزه ځمکه او د‬ ‫‪AS-097‬‬ ‫اوبو ويالی جال کوي‪ .‬د اوبول لګولو يو کانان ھم ددې مزي د الرې په اوږدو کې پروت دی‬ ‫دغه وړانديز شوی د بريښنا مزی د مھمندرې او ھزارناو د سيمې څخه تيريږي چې دغه سميې د‬ ‫‪AS-098‬‬ ‫جالل اباد سيند چې د کابل په سيند ياديديږي او دغه ليکه به د يو شمير ويالو او د ټولنې ودانيو‬ ‫څخه تيريږي‪.‬‬ ‫د ھزارناو کلی به ددغه وړانديز شوی د بريښنا مزی پواسطه سره جال کيږي‪.‬‬ ‫‪AS-099‬‬ ‫لکه څرنګه چې په پنځم جدول کې وليدل شول چې دغه وړانديز شوی د بريښنا ليږد دمزي الره د يو شمير کليو او ودانيو‬ ‫څخه تيريږي او په ځينې ځايونو کې د کرنيزې ځمکې‪ ،‬د ويالو او يا ھم د ټولنې ودانيو څخه تيريږي‪ .‬نو ځکه ويالی‬ ‫شوچې ددغه پروژې بدې اغيزې به ډيرې نه وي مګر ډيرې کمې به ھم نه وي‪.‬‬ ‫‪ 4.2.3‬د ټولنيز اغيز ارزونه‬ ‫د ‪ CASA-1000‬پروژې د افغانستان څخه د بريښنا د ليږد مزی غزيدلو کار او جوړولو ټولنيزې اغيزي په الندې ډول‬ ‫وي‪.‬‬ ‫اوبه‬ ‫)‪a‬‬ ‫ددغه رغولو کار لپاره ځايي اوبه برابرولو او د کار مرکز لپاره د اوبو برابرولو ته اړتيا ده‪ .‬ځايی ټولنې کيدای شي د اوبو‬ ‫ذخيرې يوازې ددوی د کورنيو د اړتياوو د پروه کيدلو لپاره وي او يا ھم د کرنيزو موخو لپاره وي‪ ،‬نو تړون کوونکی دی‬ ‫ته اړتيا لري چې د اوبو سرچينې د ځايی خلکو په مشوره په ګوته کړی او داکار په يو عام کار دی‪.‬‬ ‫د ځمکې السته راوړنه‬ ‫)‪b‬‬ ‫داسې ھيله کيږي چې په ھميشني ډول سره د ځمکې پيرل ددې پروژې لپاره محدود وي‪ ،‬ځکه چې د بريښنا پايو څخه‬ ‫چاپيره ځمکې کيدای شی چې د کرنيزې موخې لپاره ورکارول شي‪ .‬د کورونو جوړيدلو څخه بايد مخنيوي وشي او يا ھم‬ ‫راکم شي‪ .‬په لنډ مھال ډول سره د ځمکې تر السه کول په د تړون کونکود کيمپ او کار سيمې لپاره‪ ،‬د کندو کيندلو او‬ ‫سرک جوړلو لپاره ھم اړين وي‪ .‬يو کيمپ به په نږدې ‪ 2,500‬متر مکعب ځمکه کې جوړ کړای شي‪ .‬په دايمي ډول سره‬ ‫د ځمکې ترالسه کولو اغيز به دومره اغيزمن نه وي‬ ‫‪61 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د کرنيزو حاصالتو او ونو زيان‬ ‫)‪c‬‬ ‫حاصلخيزه ځمکې چې ويالو او سيندونه ته نږدې وی کيدای شي چې کرنيزحاصالت يی لکه غنم‪ ،‬جوار او علوفه جات يی‬ ‫لمنځه الړ شي او کرنيزي کړنې کيدای شي چې د رغونې کار په ترسره کولو سره د ځنډ سره مخ شي‪ .‬يوازی يو کم شمير‬ ‫ونې کيدای شي چې پری کړل شي‪ ،‬ځکه چې ھغه ونې چې د مرکزي ليکې په اوږدو والړي وی او لوړوالی يی د ‪٢۵‬‬ ‫متره ته رسيږي به پرې کيږي‪ ،‬نو ويالی شو چې په زياتو ونو به اغيز ونه کړي‪ .‬ددغه بريښنا د ليږد الرې په اوږدو کې‬ ‫د ونو مھمې نوعې د توتانو ونې‪ ،‬زردالو او سپيدار وني دي‪ .‬د ھغه ونو کره شميره به په ھغه وخت کې معلومه شي چې‬ ‫کله ددغه الرې مرکزي ليکه معلومه شي او د پروژې د پرمختيا وروستني د ډيزاين مرحله کې يی د بريښنا پايی ھم‬ ‫نصب شي‪.‬‬ ‫د ژوندانه توکي‬ ‫)‪d‬‬ ‫ځايي بزګران کيدای شي چې په لنډ مھاله ډول يی د بريښنا پايو نصبولو اوسرک جوړلو په وجه عايد راکم شي‪ .‬ددغه‬ ‫زيانونو کچه به په ھغه وخت کې معلوميږي کله چې د بريښنا پايی نصب شي او توکو د ليږد لپار سرک جوړ شي‪ .‬کله چې‬ ‫د تړون کوونکو له لوري خلک په کار ګمارل کيږي نو لومړيتوب به زيانمنو خلکو ته ورکړل شی‪ .‬ځايي خلک په دا‬ ‫فرصت ترالسه کړي چې د تړون کوونکو لپاره کار وکړي او ځايی توکي او خدمات په د امکان تر بريده کاروي‪.‬‬ ‫د جنسيت يا جنډر موضوعات‬ ‫)‪e‬‬ ‫د کليوالو سيمو ښځې په پټوکې ډير وخت تيروي‪ ،‬نو پدغه سيمو کې کار کول به ددوی پردې يا خلوت ته زيان ورسوي‪ .‬په‬ ‫ځايی تړونونو کې په عادي دول سره يو الرښود ھم د تړون کوونکو لپاره شتون لری ترڅو ددې نږدې ټولنې د پردې د‬ ‫اصولو څخه سرغړونه ونه کړي‪ .‬د پاملرنې سره د بريښنا الرې ټاکل‪ ،‬چې د خلکو په ورځني کارونو اغيز کوي بايد راکم‬ ‫شي‪ .‬ھغه خلک چې د چاوندنې د سيمې څخه ‪ 500‬متره لرې اوسيږي بايد د چاودنو د کړنو ترسره کولو څخه ‪ ٢۴‬ساعته‬ ‫مخکې خبر کړای شي‪ .‬او ھغه سيمې چې د چاودنې ځای څخه ‪ 200‬متره لرې وي‪ ،‬بايد د چاونې څخه ‪ 15‬دقيقې مخکې‬ ‫خپل کورونه خالي کړي‪ .‬تړون کوونکی به د ځايی مشرانو سره ھمغږي وکړي تر څو دا ډاډ ترالسه شي چې د شخړو د‬ ‫رامنځته کيدلو مخنيوی شوی او يا ھم په سمدالسي ډول سره ھمواري شي‪ .‬که چيرته شوني وه نو ځايي توکي او خدمات‬ ‫بايد وپيرل شي او کارکونکي بايد ھم د ځايی خلکو څخه په دندو وګمارل شي‪.‬‬ ‫روغتيا او خونديتوب‬ ‫)‪f‬‬ ‫کيدای شی چې د رغونې کارکوونکي د کم ازارولو څخه نيولي تر لوی روغتيا او د پردې څخه د سرغړونې کړنې تر سره‬ ‫کړي چې دغه د انديښنې خبره ده‪ .‬او بله د انديښنې وړ خبره د بريښنا د الرې په اوږدو کې د ځمکني ماينونو شتون دی‪،‬‬ ‫مګر د نړيوال بانک په مالي مرسته په افغانستان کې د تيرو لسو کلونو په اوږدو کې د ماين د خطر د کنترول پروسه پر‬ ‫مخ بيول کيږي‪.‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪4.3‬‬ ‫‪ 4.3.1‬د پروژی د پلي کولو منفي اغيزې راکمول‬ ‫لکه څرنګه يي پورته يادونه وشوه‪ ،‬ددغه پروژې منفي اغيزې زياتې نه دي مګر ډير کمې ھم نه دي‪ .‬په کمه کچه دايمې د‬ ‫ځمکې استمالک ته اړتيا ليدل کيږي‪ ،‬او په لنډ مھال ډول به ھم ځمکې ترالسه کولو ته ھم اړتيا ليدل کيږي‪ .‬او کيدای شی‬ ‫چې په لنډ مھاله ډول سره ځايي بنسټونو) سرکونه‪ ،‬د بريښنا مزي( لپاره خلل د رغونې کار پرمھال رامنځته کړي او د‬ ‫رغونې پر وخت کيدای شي چې يوه اندازه فصلونه له منځه الړ شي‪.‬‬ ‫ددغه کارونو سره اړونده بايد الندې د راکمولو کړنې ترسره شي‪.‬‬ ‫‪62 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ډيزاين مرحله‬ ‫)‪a‬‬ ‫کورنه او ټولنيز بنسټونو ته بايد زيان ونه رسيږي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ددې لپاره چې د پيښو څخه مخنيوی وشي‪ ،‬نو ټولګټو وزارت لخوا بايد منظوري ترالسه شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫په کرنيزو ځمکو باندې منفي اغيزي بايد راکمي شي‬ ‫‪‬‬ ‫د رغونې څخه مخکی مرحله‬ ‫)‪b‬‬ ‫د کاډيسټر سروي لپاره تياری او د ځمکې پاکول‬ ‫‪‬‬ ‫د پروژې پواسطه د زيانمنو خلکو شميرنه دی وکړل شي او زيانمنه شوی ځمکه‪ ،‬جوړښتونه‪ ،‬فصلونه او د نورو‬ ‫‪‬‬ ‫شتمنيو د خرابيدلو کچه دی ھم معلومه کړي‬ ‫د ودانيو به بدل کې پيسې ورکول او يا ھم د ټولنې نورو شتمنيو جبرانول بايد په دغه شيانو په بديل سره تر سره‬ ‫‪‬‬ ‫شي او دبازار په نرخ تر سره شي‪.‬‬ ‫د سوداګريزو جوړښتونو جبران بايد د اوسنی بازار په نرخ باندې تر سره شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د رغونې د کار د پيل څخه د مخه به ورته د زيان په بدل کې جبران کړل شي‬ ‫‪‬‬ ‫تر امکان تر بريده بايد د ونو زيان څخه مخنيوی وشي‪ .‬کله چيرته د ونې چپه کيدل اړين وو‪ ،‬نو د ونې د څښتن‬ ‫‪‬‬ ‫سره بايد د نرخ په اړه جوړجاړی وشی‪.‬‬ ‫د جبران ورکولو کميټه بايد جوړه شي تر څو دا زيانمن خلک بايد ھم پکی شامل شي ترڅو دا ډاډ ترالسه شي چې‬ ‫‪‬‬ ‫د جبران پيسې په سمه توګه ورکړل شوي دي‪.‬‬ ‫د رغونې مرحله‬ ‫)‪c‬‬ ‫د بريښنا پايه بايد د پټی په کونج او يا ھم پولي ته نږدې نصب شي‬ ‫‪‬‬ ‫د حاصل راټولولو څخه وروسته بايد د رغونې کار تر سره شي‬ ‫‪‬‬ ‫د اوبو د کموالو په صورت کې به تړون کوونکی د ځمکي اوبو د راوستلو تياري کوي او يا په د سطحي اوبو‬ ‫‪‬‬ ‫څخه په سمه توګه ګټه پورته کوي‪.‬‬ ‫ھغه پانګونه چې د قرارداديان له لوري د پروژی د پلي کيدلو پر مھال يی کړی ده لکه تيوب ويل او پمپ او‬ ‫‪‬‬ ‫داسې نور با ځايی اوسيدونکو ته د رغونې پروژې په پای کې ځايي خلکو ته ورکوي‪.‬‬ ‫ډيره پاملرنه بايد وشي تر څو ونې زيانمنې نشي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د ځايی ښځو د پردې کولو ته بايد ډير احترام وشي‬ ‫‪‬‬ ‫د امکان په صورت کې بايد ځآيی خلک وګمارل شي‬ ‫‪‬‬ ‫ھغه خلک چې په سيدا ډول سره زيانمن شوي‪ ،‬ھغوی ته بايد لومړيتوب ورکړل شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 4.3.2‬د ټولنيز اداره کولو پراخه پالن ارزښت‬ ‫پورتنې د راکمولو ګامونه په ځايي ټولنه باندې د پروژې د پلي کيدلو اغيزې په ګوته کړلی د بيلګې په توګه د پروژې د‬ ‫ډيزان او پلي کيدلو په پايله کې ټولنيزې اغيزي‪ .‬مګرد پروژې د اړتياو د پوره کولو ټولنيز اداره کولو پالن‪ ،‬بايد ډير‬ ‫پراخه وی‪ .‬او دا د الندې دليلولونو له امله ډير ارزښت لری‪:‬‬ ‫لومړي‪ :‬ځايی ټولنې به ددې واک ونلري چې په سيدا ډول د بريښنا د مزي څخه ځان ته بريښنا ترالسه کړي‪ ،‬پداسې حال‬ ‫کې چې ددوی د کورونو لپاره ھم دغه مزي تير شوي وي‪ .‬ځکه چې دغه مزي د لوړ ولټاژ لرونکی دي‪ .‬لکه څرنګه چې‬ ‫مخکې ورته اشاره وشوه‪ ،‬د اعتبار وړ بريښنا نه شتون په ځانګړي ډول سره د ژمي په مياشتو کې‪ ،‬په سيمه کې يوه لويه‬ ‫ستونزه ده‪ .‬په سيدا ډول د بريښنا مزي ته د خلکو نه السرسې کيدای شي چې ځايی خلکو ته نااميدي راپيدا کړي‪.‬‬ ‫دوھم دا چې کومه خبره نده چې په کومه کچه بايد د پروژې د پلي کيدلو له امله په خلکو باندی منفي اغيزې راکمې شي‪.‬‬ ‫ددې په بدل کې به ددغه پروژې ګټه ډيرو لرې پرتو سيمو خلکو ) چې يو شمير يی په افغانستان کې او يو شمير يی په‬ ‫پاکستان کې دی( ورسيږي‪ .‬او دوی ته به د بريښنا د الين د ليږد له امله کومه ستونزه ورنه رسيږي‪ .‬دا د ھغه خلکو چې‬ ‫‪63 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫سمدالسي ډول سره زيامن شوي دي او ھغه خلک چې ددغه مزي پواسطه په سيدا ډول سره ندي زيانمن شوي )مګر کيدای‬ ‫شي کوم اخالل ورته ورپيښ شي( او د ټولني لويه برخه چې ددغه پروژې نه ګټه پورته کوي‪ ،‬تر منځ انډول ساتي‪ .‬که‬ ‫داسې نه وي نو ھڅه بايد شوی چې دغه بې عدالتي په ګوته شي او يا ھم ځايی خلکو پدې اړه نااميدي چې دوی د په سيدا‬ ‫ډول سره د بريښنا مزي ته السرسې نشي لرالی‪ ،‬به ددغه پروژي به پلي کيدلو باندې په اوږد مھال کې منفي اغيز ولري‪.‬‬ ‫دريم دا چې دا ډيره اړينه خبره ده چې ځايي خلکو ته بايد د پروژی د خپلوالي په اړه ډاډ ورکړل شي‪ ،‬ترڅو دغه پروژه د‬ ‫يو شمير ډول د پټو موخې د ترسره کولو لپاره په نښه کولو خطر راکم کړي‪.‬‬ ‫ددغه ټولو دليلونو په رڼا کې بايد د ټولنو د مالتړ پروژې ته بايد لومړيتوب ورکړل شي‪ .‬دا ډيره اړينه ده چې ځايي ټولنو‬ ‫ته پدې پروژه کې ونډه ورکړل شي‪ ،‬نو دوی به دوی پروژی په برياليتوب کې خپلې ګټې ګوري‪.‬‬ ‫‪ 4.3.3‬په زيانمنو سيمو کې د ټولنې ادراک‬ ‫د دوامداره بريښنا خنډونه‬ ‫)‪a‬‬ ‫د ګروپی بحث پر مھال ددغه ټولنو نه دا غوښتل شوي وو چې ھغه لوی خنډونه په ګوته کړی چې بريښنا ته ددوی په‬ ‫السرسي باندې منفي اغيز لري‪ .‬ددغه ګروپی بحثونو پايلو د تحليل په پايله کې دغه ټولو د سياسي خوښې نشتوالی‪ ،‬د دولت‬ ‫د پانګونې پالن نشتوالی تر څو د خلکو دبريښنا اړتيا پوره کړي‪ ،‬خراب امنيتي حاالت‪ ،‬غرني سيمي ھغه ددوی پر وړاندې‬ ‫ھغه خنډونه دي چې د ھغو په شتون کې دغه خلک نشي کوالی چې باوري‪ ،‬د زغم وړ او دوامداره بريښنا ته السرسی‬ ‫ولري‪.‬‬ ‫په ھغه ځايونو کې چې د بريښنا مزي تير شوی دی‪ ،‬دغه ټولنو وويل چې دولت ددې اراده نه لرله چې ددغه بريښنا څخه‬ ‫کورونو ته بريښنا وويشي‪.‬‬ ‫دغه ټولنو داسې انګيرله چې د بريښنا پرته دوی د ژوند په ھره برخه کې د ستونزو سره مخامح دي‪ .‬د بريښنا شتون پدې‬ ‫معنا دی چې دوی ددې وړتيا لري چې د شپې ھم زده کړه وکړي او خپلو ماشومانو ته په سمه توګه زده کړه ورکړي‪ .‬او دا‬ ‫پدې معنا چې د ښه ژوند لپاره کرونده کولو لپاره معلوماتو تکنالوژي ته اړتيا ده تر څو دحاصالت لوړ شي او خوشاله‬ ‫ژوند ولري‪ ،‬د بريښنا اړتيا ده‪ .‬د بريښنا شتون خلکو ته ددې زمينه برابروی چې ګرځنده تليفونونه ولري او چارج يی کړی‬ ‫ترڅو خپل اړيکو ته وده ورکړي او انټرنټ ته السرسې ولري‪ .‬يو شمير کورنيو دې ته اشاره وکړه چې د بريښنا په‬ ‫نشتوالي يولوی خنډ دی تر څو د بې وزلي له منځه يوسو او ھرڅومره چې دوی په تورتمونو کې وخت تيروي دوی به‬ ‫ھماغه شان بې وزله پاتې کيږي‪ .‬او ھغې سيمو ته چې پخوا ورته ھيڅ پاملرنه نه ده شوی او ھيڅ ډول بوديجه ورته نده‬ ‫ځانګړی شوی‪ ،‬د بريښنا راوړل په يوه لويه السته راوړنه وي‪.‬‬ ‫د ‪ CASA-1000‬پروژې په اړه ادراک‬ ‫)‪b‬‬ ‫په ټولو ولسواليو کې د خلکو انديښنه دا وو‪ ،‬چې که څه ھم دغه دبريښنا د ليږد مزی ددوی د ګاونډ څخه تيريږي مګر دوی‬ ‫ته به ددې وړ نه وي چې ددغه بريښنا د مزي څخه په سيدا ډول سره ګټه پورته کړي‪ .‬ددوی نورې انديښنې داوی چې‬ ‫ددوی کرنيزې ځمکې به ددې پروژې په پلي کيدلو سره خرابې شي‪ .‬او ددې تر څنګ داسې يو څو نورې پيښې ھم‬ ‫رامنځته شوي چې د ټولنو خلکو ويل چې بريښنايی مقاطيسي څپی چې ددغه بريښنا د مزي څخه رامنځته کيږي د تندرونو‬ ‫په وخت کې ددوی په روغتيا ناوړه اغير لري او په ځانګړي ډول سره د ماشومانو او ښځوپه روغتيا ځکه چې ددوی د‬ ‫زده کړی او پوھې کچه کمه وي‪.‬‬ ‫پداسې حال کې چې دغه ټولنې پدې خوشاله وی چې پوه شول چې د ‪ CASA-1000‬پروژې د پخواني د ټولنيز تاثيراتو د‬ ‫ارزونې څيړنې داسې ښودلي ده چې پدې پروژې سره به کومه لويه د ژوند چاپي﷼ او ھم ټولنيزه ناوړه اغيزه رامنځته‬ ‫نشي‪ .‬دوی داسې فکر کولو چې ددوی کورونه او ځمکې به په ورو ورو ددې پروژې پواسطه خرابې شي‪ .‬ټولو ټولنو په‬ ‫واضح ډول سره داسې يادونه وکړه چې دوی ته بايد د بديل فرصتونه برابر کړای شی چې د لومړيتوبونو په بنسټ پروژی‬ ‫ورکړل شي چې دوی کورونو ته نږدي وي او ددغه ‪ CASA-1000‬پروژې د بريښنا څخه ګټه د نه پورته کولو لپاره يو‬ ‫بديل وي‪.‬‬ ‫‪64 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫په شپږم جدول کې د ټولنې د غړو د مھمې انديښنو لنډيز شامل دی‪.‬‬ ‫شپږم جدول‪ :‬د ھغه مھمو انديښنو لنډيز چې په افغانستان کې د ځايي ټولنو لخوا وړاندی شوي دي‬ ‫پدې اړه چې د ‪ CASA 1000‬پروژه تاسې ته بريښنا درنکړي‪ ،‬ستاسې مھمه انديښنه څه ده؟‬ ‫واليت‬ ‫ښځې‬ ‫سړي‬ ‫دوی غواړي چې ددوی ماشومان د بريښنا د اسانتيا په پايله‬ ‫پروان ددې امکان شته چې کرنيزې ځمکې او‬ ‫کې روغ او موثر ژوند وکړي‪.‬‬ ‫کورونه مو ددغه رغونې په کارونوسره او يا‬ ‫ھم د بريښنا د مزي په غزولو سره زيانمن‬ ‫شي‪.‬‬ ‫حيواناتو او نباتاتو لپاره به کيدای شی چې ھم‬ ‫زيانمن وي‬ ‫ددغه مزي غزيدل کيدای شي چې بريښنايی مقناطيسي څپی‬ ‫ننګرھار دوی ويره لري چې دوی ته به دوی د‬ ‫خپرې کړي په ځانګړي ډول سره د تندرونو په وخت کې‬ ‫تاوانونو جبران ورنه کړل شي او ددی‬ ‫چې دغه څپې روغتيا ته زيان رسوي‪.‬‬ ‫کرنيزې ځمکې به خرابې شي‬ ‫د بريښنا د ليږ مزي کيدای شی چې په اميدوارو ښځو ناوړه‬ ‫کندوز بريښنايی مقناطيسي څپی کيدای شي چې به‬ ‫اغيز وکړي‪ .‬مګريو شمير دا نظر ھم درلودو‪ ،‬که څه ھم‬ ‫روغتيا او ھمدارنګه د حيواناتو به روغتيا‬ ‫دوی ته يی په سيدا ډول سره ګټه نه رسيږي خو پدې‬ ‫ناوړه اغيزی وکړي‬ ‫پروژې سره به دولت ته ګټه ورسيږي‪.‬‬ ‫بريښنايی مقناطيسي څپو له امله د خپلو ماشومانو د روغتيا‬ ‫بغالن دوی ويره لري چې دوی ته به دوی د‬ ‫په اړه يی يوه اندازه انديښنه لرله‬ ‫تاوانونو جبران ورنه کړل شي‬ ‫کابل په کابل کې د ‪ CASA‬څخه يو سب سټيشن پالنولو تر څو بريښنا ته د خلکو السرسې زيات کړی او په‬ ‫ځانکړی ډول سره د کابل ھغه ولسواليو ته بريښنا ورکړي چې د بريښنا د مزي سره ندي نښتلي‪.‬‬ ‫بغالن دغه خلکو دا غوښتنه لرله چې د نغلو اودرونټې د بريښنا بندونو وړتيا دې لوړه شي او دوی ته ددې ددې‬ ‫اجازه ورکړل شي چې د بريښنا د مزي څخه په سيدا ډول ګټه پورته کړي‪.‬‬ ‫دغه ټولنو ھمدرانګه پدې اند وو چې د د بريښنا د ليږد پروژې پلي کيدل به دوي په اقتصاد اغيز وکړی‪ .‬را پروژه کوالی‬ ‫شي چې دوی ته د پروژ د پلي کيدلو پر مھال د کار زمينه برابره کړی او د ځايی خلکو وړتيا به لوړه کړه ترڅو دې ته‬ ‫ورته نورې پروژې په راتلونکې کې اداره کړای شي او ددی په اقتصاد باندې به د اوږد مھال لپاره اغيزه ولري‪.‬‬ ‫‪ 4.3.4‬د ټولنې مالتړ پروګرامونو په اړه نظريات‬ ‫ا اړينه ده چې د وګړو د ګټود شريکولو لپاره د ځايی اړتيا او لومړيتوبونو سره سم ګامونه پورته شي‪ .‬د ګروپی بحثونو پر‬ ‫مھال د ګډو ګټو پروژو په اړه ھم بحث وشو او پدې اړه سره په الندې شيانو سره سال شول‪:‬‬ ‫الندې فکتورونو کارول شوی وو تر څو د لومړيتوب لرونکې پروژو په اړه پريکړه وشي‪.‬‬ ‫پالنونو او پروژې بايد په نظر کې ونيول شي تر څوځايی خلکو ته بريښنا برابره شي‬ ‫‪‬‬ ‫‪65 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫توان لرونکي پروژې چې د ټولې ټولنې په رويه کې بدلون راولي او نه دا چې يوازې په يو څو کورنيو کې بدلون‬ ‫‪‬‬ ‫رامنځته کړي‪.‬‬ ‫د ټولنې وړتيا چې په اغيزناک ډول سره پروژی پالن او تنظيم کړی خو پدې شرط چې مالي مرسته ورسره‬ ‫‪‬‬ ‫شوي‪.‬‬ ‫د دوامداره پروژو لپاره توان‬ ‫‪‬‬ ‫د پروژو له الرې څو ګوني اغيز توان‬ ‫‪‬‬ ‫د ھغه ګروپی بحثونو د تحليل په بنسټ چې دغه بحثونه د ‪ 6‬واليتونو په ‪ 23‬ولسواليو او ‪ 57‬ټولنو کې سره سره شوی‬ ‫دي‪ ،‬په محلي کچه پروژو ته ډير لومړيتوب ورکول کيده تر څو کوچنيو بريښنايی بندونو او د لمريزې بريښنا واحدونو له‬ ‫الرې د عمومي الين څخه پرته خپلې د بريښنا اړتياوې پوره کړي‪ .‬او ھمدارنګه د ټولنې د بنسټيزو پروژو ته يی‬ ‫لومړيتوب ورکولو‪ .‬په اووم جدول کې د ټولنو لنډيز ښودل شوی دی چې دوی ته بايد خدمت وکړالی شی او د پروژو د‬ ‫ټاکلو علتونه يی پکې ياد کړي دي‪.‬‬ ‫اووم جدول‪ :‬د ټولنې د مالتړ د پروژو ليست چې د ګروپي بحث په پايله کې برابر شوی دي‬ ‫دليل‬ ‫واليت‬ ‫ماډل ولسوالي ‪٢٣‬‬ ‫د بريښنا د لين سره د وصل‬ ‫ننګرھار‬ ‫د عمومي الين پرته کامه‪ ،‬بټي کوټ‪ ،‬لعلپوره‪ ،‬مھمندره او‬ ‫کيدلو کومه پروژه او يا‬ ‫بريښنا بھسود ولسوالی د لمريزې بريښنا‬ ‫پالن التر اوسه شتون نلري‬ ‫پواسطه پوښل شوی دی‬ ‫پروان‬ ‫سالنګ‬ ‫کندوز‬ ‫علی اباد‬ ‫لغمان‬ ‫قرغه يی‬ ‫د مخه د بريښنا د لين سره‬ ‫پروان‬ ‫جبل السراج‬ ‫نورې بنسټيزې پروژې‬ ‫وصل شوی دي‬ ‫کندوز‬ ‫امام صاحب‬ ‫کابل‬ ‫‪٢١‬مه ناحيه او سروبي‬ ‫د بريښنادعمومی لين سره د‬ ‫کندوز‬ ‫چھاردره‬ ‫نښتلو په پروژه کار روان‬ ‫پروان‬ ‫سيدخيل‪ ،‬چاريکار او بګرام‬ ‫دی‬ ‫بغالن‬ ‫بغالن جديد‪ ،‬پلخمري‪ ،‬دوشي او خنجان‬ ‫کابل‬ ‫قره باغ‪ ،‬کلکان‪ ،‬ده سبز او سروبي‬ ‫ددې پروژو تشريح کوالی شی چې د ټولنې ګډو ګټو په اړه د نظرياتو په بشپړ راپور کې ولولی مګر دلته په لنډ ډول سره‬ ‫يی د ھير يو څخه يادونه کوو‪.‬‬ ‫‪ (a‬د عمومي د بريښنا لين څخه پرته د بريښنا سيستم‬ ‫په افغانستان کې چې ډيرې نفوس يی په ملي کچه د بريښنا مزي ته السرسې نه لري د بريښنا د اړتيا د پوره کولو لپاره د‬ ‫کوچنيو‪ ،‬منځني کچه د اوبو د بريښنا او يا ھم د لمريزې بريښنا د سرچينو څخه ګټه اخلي‪ .‬لمريزه بريښنا کوالی شي چې‬ ‫اعتباري‪ ،‬بې لګښته او په معيار برابر بريښنا توليد کړي‪ .‬کوچني د بريښناکوچني بندونو او لمريزې بريښنا تختې ته دغه‬ ‫ټولنې لومړيتوب ورکوي‪.‬‬ ‫د اوبو دبريښنا کوچني بندونه‪ :‬د اوبو د بريښنا کوچني بندونو پروژې د اوبود سرچينو موجوديت ته اړتيا لري‪ .‬کوچنې د‬ ‫اوبو بريښنا )د ‪ ١٠٠‬کيلو واټه څخه کم ظرفيت( په زياته کچه د ملي پيوستون پروګرام او د سميو په بنسټ ملی پرمختيايی‬ ‫پروګرام له الرې او نورو ادارو لخو کارول شوی دی او علت يی دا دی چې امکان يی په ھيواد کې زيات دی او د خدماتو‬ ‫د وړاندې کوونکو شتون او په نسبي ډول سره يی کارول او اداره کول اسانه دي‪ .‬د سروی کولو‪ ،‬ډيزاين کولو‪ ،‬کارولو او‬ ‫‪66 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫مراقبت کولو په اړه الرښود يی ال پخوا د ملي پيوستون پروګرام له لورې برابر شوی دی او د راتلونکي پالن او پلي کيدلو‬ ‫لپاره ھم کاريدالی شي‪.‬‬ ‫په منځنې کچه د اوبوبريښنا‪:‬‬ ‫په منځني کچه د اوبوبريښنا‪ ،‬دا پداسې ډول پيژوندل کيږی چې ظرفيت يي د ‪ ١٠٠‬کيلو واټه څخه تر ‪ ١٠٠٠‬کيلو واټه‬ ‫پورې وي او دا پروژې په پلي کيدلو کې اوبو او بريښنا وزارت او د‪ DABS‬ھمغږۍ ته اړتيا ليدل کيږي‪ .‬ددې په‬ ‫کارولو کې بايد دډيرې پاملرنې څخه کارواخستل شي ځکه چې ډير پرمختللي ډيزاين او پلي کيدلو مھارتونو ته پکې اړتيا‬ ‫ليدل کيږي او ددې لپاره چې په دوامدار ډول سره کار وکړي ښې اداره کولو او کارونې ته اړتيا لري‪.‬‬ ‫لمريزې بريښنا تکنالوژي‪ :‬د لمريزې بريښنا تکنالوژی د امکان وړ انتخاب برابر کړی او د لومړني روښانه کولو اسانتيا‬ ‫په ھغه کليوالي سيمو کې چمتو کوي چې داوبو د بريښنا او يا ھم د بريښنا د نورو ډولونو د برابرولو امکان نه وي‪ .‬دا‬ ‫تکنالوژی يوازې د يو کورنې لپاره کار ورکوي مګر يوه پروژه کوالی شی چې د يوې ټولنې ټولې اړتياوې پوره کړي‪.‬‬ ‫يوه کورنې بايد خپلواکه وي چې دا وټاکي که چيرته ددغې ډول انرژي تختې د اخستلو لپاره پيسې ولري‪.‬‬ ‫د ادارې لپاره د لمريزې بريښنا سيستم ھمدارنګه کوالی شي چې د ټولنې ادارې ) ښونځي‪ ،‬روغتيايی مرکزونه‪ ،‬جوماتونه‬ ‫او ټولنيز مرکزونه( ته په کليوالي سيمو کې بريښنا برابره کړي‪ .‬ددې ډول بريښنا په برابرولو سره د روښنانه کولو لومړني‬ ‫اړتياوو حل کيږي او ھمدرانګه لومړني بريښنايی سامان په کارولو کې) کمپوټر‪ ،‬کوچنې پرنټر‪ ،‬او يا ھم د واکسين يخچال‬ ‫په روغتيايی مرکز کې( مرسته کوي‪ .‬نور د ټولنيزو شيانو کارول ھم ددې لمريزې بريښنا پوسيله تر سره کيږي لکه د‬ ‫بريښنا پواسطه د اوبو پمپ کول يا د څښاک لپاره او يا ھم په کمه کچه د اوبخور لپاره‪.‬‬ ‫‪ (b‬د لومړيتوب بنسټيزې پروژې‬ ‫پدی کټګوري کې شاملې لومړيتوب لرونکی پروژې په الندې ډول دي‪:‬‬ ‫ترانسپورټ )سرکونه‪ ،‬احاطوي ديوال‪ ،‬او پلچکونه(‬ ‫‪‬‬ ‫د ښوونځي ودانۍ ) نوی جوړول او يا ھم ترميمول(‬ ‫‪‬‬ ‫روغتيايی کلينيک )نوی او يا ترميمول(‬ ‫‪‬‬ ‫د اوبو رسونې پروژه ) د اوبو ويش شبکه‪ ،‬کوھي‪ ،‬بمبې او ذخيرې(‬ ‫‪‬‬ ‫اوبو لګولو )کانالونه او استنادي ديوالونه(‬ ‫‪‬‬ ‫دا ډيره اړينه ده چې د بنسټيزو پروژو پالنول اوپلي کول به د اړونده وزارت سره ھمغږي شي د بيلګی په ډول د ښونځې‬ ‫او يا ھم کلينيک د ودانيو جوړول بايد يوازې د پوھنې وزارت او يا ھم د عامې روغتيا وزارتونو د پالنونو سره سره جوړ‬ ‫شي‪ ،‬ځکه چې ددې لپاره په پوره اندازه مھارت لرونکي انساني سرچينو او اړينو توکو ته اړتيا ده تر څو دا ډاډ تر السه‬ ‫شي چې دغه کړنه په سره توګه تر سره کيږي او کيدای شی چې په راتلونکې کې دوام ولري‪ .‬ھمدرانګه کله چې کليوالي‬ ‫بنسټيزې پروژې لکه سرکونه او يا ھم او اوبورسولو پروژی پالن کيږي نو بايد د کليو پراختيا وزارت سره يی ھمغږي‬ ‫کړي‪.‬‬ ‫د بريښنا د ساتلو مداخلې‬ ‫)‪c‬‬ ‫د بيال بيلو الرې کوالی شو چې د بريښنا انرژي موثريت ته وده ورکړو‪ .‬توليد‪ ،‬ويش او د انرژي کارول ټول زمونږ لپاره‬ ‫فرصتونه دي‪ .‬ودانې بايد په سمه توګه پوښل شوي وي‪ ،‬فابريکې کوالی شي چې خپل وسايل نوي کړي او د بريښنا غير‬ ‫موثر فابريکې کيدای شي چې ترميم شي او يا ھم په د موثرو پواسطه سره نوي شي‪ .‬دا فرصتونه د اقتصاد په ھر سکتور‬ ‫کې ترالسه کيدالی شي‪ .‬د سوال حل بايد داسې توپير ولري لکه څرنګه چې پوښتنه وي او پدې کې پرمختللی تکنالوژي ته‬ ‫اړتيا ده او ھمدرانګه مناسب نرخ او خالص بازار ته اړتيا ده‪.‬‬ ‫د انرژي د سپمولو بيلګې کيدای شي چې په زيانمنو سيمو کې د ‪ CASA-1000‬سره مرسته وکړي چې دغه مداخلې‬ ‫عبارت دي له‪:‬‬ ‫‪67 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د کم انرژی مصرفونکو چراغونو کارول‬ ‫پرمختللي نغري کارول چې د محلی نغريو په پرتله ډير اغيزمن وي او په کمه اندازه لوګی توليدوی‪ ،‬د بايو ګيس ) د‬ ‫حيواناتو د خوشايانو څخه( د پخلي لپاره ګټه اخيستل چې پدې سره د لرګيو کارول ھم راکميږي چې په پايله کې چاپي﷼ ته‬ ‫ھم زيان نه رسيږي‪ ،‬د کور په داخل کې د ھوا د کګړتيا مخنيوی کوی او د لرګيو د راوړول د وخت د لګښت نه ھم‬ ‫مخنيوی کوي‪ .‬د لمريز حرارت تکنالوژي کارول‪ ،‬د کورنو په سمه توګه پوښل‪ ،‬د اوبخور د موثرو سيستمونو څخه کار‬ ‫اخيستل‪ ،‬او ھمدارنګه د باد د انرژي څخه ګټه پورته کول‪.‬‬ ‫ددغه انرژی د سپما تکنالوژي د مخکې نه د ‪ CASA-1000‬پروژې د يوې برخې په ډول سره په زيانمن سيمو کې‬ ‫کارول شوی ده او ددې پراخه تر سره کولو لپاره بنسټ برابروي‪ .‬په کليو کې ھغه خلک چې بريښنا ته السرسې لري‪ ،‬د‬ ‫انرژي د سپما چراغونه کاروي پرځای ددی چې د لوړ واټ لرونکي ګروپونه وکاروي‪ .‬په يو شمير ټولنو کې د ‪٣٠-١٠‬‬ ‫سلنه د کورنې غړي څخه دا معلومه شوه چې د تودخې ساتونکې بخاري کاروي‪ .‬پرمختللي د پخلي نغري او بايوګاز پالنټ‬ ‫کارول محدود دی خو په زياتره ولسواليو کې ښځو دا خوښه کړي ده چې دوی به دغه شيان کاروي تر څو خپل د پخلنځي‬ ‫چاپي﷼ او روغتيايی حالت پاک وساتي‪ .‬دا پداسې حال کې ده چې ھيڅ کورنې د لمريزې بريښنا د تودوښې تکنالوژي څخه‬ ‫کار واخلي مګر په ننګرھار‪ ،‬کندوز ا بغالن واليتونو کې يو شمير کورنې دې ته ليوالتيا وښودله چې دغه تکنالوژي نه ګټه‬ ‫پورته کړي‪ .‬بايد وويل شي چې کليوالو سيمو اقتصادي په لومړني ډول سره په کرنه والړ دی او خلک اوبه خور لپاره‬ ‫پرمختللی د پمپ کولو سيستم ته او په اغيزمن ډول د اوبو کارلو چې د څاڅکو د اوبخور سيستم څخه عبارت دی‪ ،‬ليوالتيا‬ ‫لري‪.‬‬ ‫‪ (d‬په کليوالي سيمو کې د بريښنا د مزي څخه د بريښنا غزول‬ ‫ھغه سيمې چې د بريښنا د ليږد مزي ته نږدي وی په ځانګړو شرايطو کې ورته ددغه مزي څخه بريښنا ورکول کيدالی‬ ‫شي‪ .‬د بريښنا د الين کاري وړتيا لوړ کيدالی شي‪ ،‬ظرفيت او ولټاژ په شبکه کې راښکته کوي او د ويش پالنولو کې د‬ ‫تعارفی سيستم ډير اړين دی‪ .‬دا د افغانستان د بريښنا شرکت کار دی چې د تاييد شوی پالن سره سم کليوالي سيمو ته ھم د‬ ‫بريښنا د الين څخه بريښنا د خلکو لپاره برابره کړي‪ .‬که چيرته په يوه سيمه کې ځايی خلک په ټينګه ددوی نه وغواړی په‬ ‫ځانګړي ډول په ھغه ځايونو کې چې د افغانستان بريښنا شرکت پکې د بريښنا د پراختيا پالن نلری‪ ،‬امکان لری چې دوی‬ ‫ددغه لين نه ورته بريښنا برابره کړي‪.‬‬ ‫لکه څرنګه چې ‪ CASA-1000‬پروژه په کابل کې د يو سب سټيشن په جوړلو لپاره بريښنا برابروي‪ ،‬ھغه ټولنو ته چې‬ ‫په الره پراتې دی د بريښنا ورکولو په اړه به فکر وکړل شي‪.‬‬ ‫‪ 4.3.5‬د ټولنې د مالتړپروګرامونو لپاره اداری تياري‬ ‫بايد پدې تاکيد وشی چې د مداخلې ھغه ګامونه چې په د پيشنھاداتو به پورتني ليست کې شامل دي‪ ،‬التر اوسه پورې‬ ‫وروستنې نه دي‪ .‬دابه په ھغه وخت کې تر سره شي کله چې د بريښنا د ليږد د ليکې په اړه پريکړه وشي او د ځای خلکو‬ ‫سره مشورې تر سره شي او د نورو سره د ټولنې د پرمختايی پروګرام انتخاب په اړه مشورې تر سره شي‪.‬‬ ‫د پلي کيدلو په اړه‪ ،‬به دا ډيره مھمه وي چې ځايي ټولنه ددې په پلي کيدلو کې برخه واخلي‪ .‬په شپږو واليتونو کې پنځه‬ ‫ډوله د ټولنې ادارې شتون لري‪ .‬لکه څرنګه چې د کليو پراختيايي شوراګانو به ځاي ډول سره ټاکل شوی وی په ټولو‬ ‫ګروپی بحثونو کې برخه اخيستلې ده‪ .‬دغه کليوالي شوراګانو د قانون سره سم رامنځته شوی او د ټولنې د لومړيتوبونو د‬ ‫پروژی په ټاکلو او پلي کولو کې مھم رول لري‪.‬‬ ‫‪68 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د اوبو لګولو ادارې په اړه ويل کيږي چې د شپږو واليتونو په زياتره ټولنې کې ډير فعاله دي او يو شمير يی ډير پخوا‬ ‫راھيسې کار کوي‪ .‬ددغه ټولنو له لورې ترسره کيدونکې مھم رول دادی چې د اوبو ويش‪ ،‬ساتنه‪ ،‬او اړونده کارونه دوی‬ ‫تر سره کوی او د خدماتو فيسونه د خلکو نه راټولوي‪ .‬په يو شمير ټولنو کې د ځوانانو شورا ګانې ھم رامنځته شوی دي‬ ‫چې دغه ټولنې افغان ځوانو نجونو او ھلکانو ته ددې ورتيا ورکوي چې د زده کړې او ټولنيزو کارونکو کې برخه واخلي‪.‬‬ ‫د ځانونو سره د مرستې ګروپونه ھم په يو شمير ټولنو کې شتون لري‪ ،‬چې د ټولنې د غړو لپاره يوه وسيله برابروي چې‬ ‫سپما وکړی او په ورځني ژوند او ټولنيزو کارونو کې ونډه واخلي‪ .‬کرنيز کوپراتيفونه ھم په ټاکلي ټولنو کې شتون لری‬ ‫چې دوی د کرنيزو کړنو او تخمونو د پرمختګ لپاره کار کوي‪.‬‬ ‫دا به ډيره مھمه وي د موجوده د ټولنو ددغه ادارو به مفيديت لپاره کار وشي او د نوی ادارو د جوړښت راکم کړل شي تر‬ ‫څود ټولنې د مالتړ پروګرام په سمه توګه پلي شي او د ټولنې د مالتړ پروژې پلي‪ ،‬او ساتنه او څارنه يي وکړي‪ .‬ھمدارنګه‬ ‫دا په ھم ډيره مھمه وي چې د زيانمنو ټولنو‪ ،‬ځايی دولت او بھرني پلی کوونکې شرکتونو ترمنځ د ملګرتيا کړنې ترسره‬ ‫شي‪ .‬دغه ډول ھوکړې نه يوازې دا چې ځايي ادارو د پياوړي کيدلو سبب ګرځي مګر ھمدارنګه د پراختيايی مرستې د‬ ‫پيسو ارزښت لوړوي‪.‬‬ ‫د ھغه ځآيی بنسټيزو پروژو لپاره چيرته چې ټولنو خپله وړتيا ثابته کړی ده‪ ،‬پروژې به د ټولنو پواسطه پلي کيږي او دوي‬ ‫سره به تړونونه السليک کيږي‪ .‬پيچلی پروژې چې د ځايی ټولنو د وړتيا څخه پورته وي‪ ،‬پروژې به د خصوصي سکتور‬ ‫له لورې پلي کيږي او يا به د يوې مناسبې ټولنې له لورې د داوطلبې کې د ګډون څخه وروسته پلي کيږي‪ .‬دا به په ځانګړو‬ ‫ډول سره د بريښنا په پروژو لپاره اړينه وي‪ ،‬که ھغه د اوبو د بريښنا پروژه وي او يا ھم د لمريزې بريښنا پروژه وي‪.‬‬ ‫‪ .5‬پاکستان‬ ‫ټولنيزې او اقتصادي ځانګړتياوې‬ ‫‪5.1‬‬ ‫‪ 5.1.1‬دپاکستان ځانګړتياوې‬ ‫دپاکستان ھيواد‪ ،‬چې رسمي نوم يې دپاکستان اسالمي جمھوريت دی‪ ،‬په لويديځ کې له ايران سره ‪ ،‬په لويديځ او سھيل کې‬ ‫له افغانستان سره ‪ ،‬په سھيل ختيځ کې له چين سره او په ختيځ کې له ھندوستان سره ګډې پولې لري‪ .‬د ‪ 180‬ميليونه نفوس‬ ‫په لرلو سره پاکستان دنړۍ شپږم تر ټولو ډير نفوس لرونکی ھيواد دی‪ .‬نوموړی ھيواد داستراتيژيک موقعيت په لرلو سره‬ ‫دمرکزي آسيا او سھيلياو لويديځې آسيا په سيمو کې يو له ستونزو ډک ھيواد شميرل کيږي او له يو شمير پرمختيايي او‬ ‫امنيتي ستونزو سره مخ دی‪.‬‬ ‫سياسي سيسټم‬ ‫الف‪.‬‬ ‫پاکستان فدرالي جوړښت لري او دڅلورو ) پنجاب‪ ،‬خيبر پښتونخوا‪ ،‬سند او بلوچستان( واليتونو تر څنګ د آزاد جمو او‬ ‫کشمير‪ ،‬ګيلجيت – بالتيستان‪ ،‬دفدرالي حکومت تر واک الندې قبايلي سيمې او داسالم آباد دمرکزي حوزې درلودونکی دی‪.‬‬ ‫له نوموړو واليتونو څخه ھر يويې دازاد جمو او کشمير او ګيلجيت – بالتيستان په ګډون ھر يو د بيل قانون جوړونې‬ ‫مجلسونه لري‪ .‬دغه واليتونه په ټوليز ډول په ‪ 105‬ولسواليو ) ښارونو( ويشل شوي او ھره ولسوالۍ په خپل وارسره د‬ ‫تھسيلسلتا لوکاس په نومونوپه وړو اداري واحدونو ويشل شوي دي‪ .‬دنوموړي ھيواد پارلمان د سنا او دملي عوام ددوه‬ ‫مجلسونو درلودونکی دی ) چې په ھغه کې ‪ 60‬ځانګړې څوکۍ دښځو لپاره او ‪ 10‬څوکۍ د دمذھبي لږکيو لپاره شتون‬ ‫لري(‪ .‬ولسمشر ددولت مشري کوي او حکومت دصدراعظم له خوا رھبري کيږي‪.‬‬ ‫په پاکستان کې سياسي قدرت داوږد مھال لپاره دپوځي رژيمونو په الس کې و خو په وروستيو کلونو کې ھلته ډيموکراسي‬ ‫دپام وړ وده کړې‪ .‬د ‪ 2013‬زيږديز کال دمې په مياشت کې په دغه ھيواد کې ولسمشريزې ټاکنې په داسې حال کې تر‬ ‫سره شوې چې دلومړي ځل لپاره پکې ددې ھيواد په تاريخ کې يوه منتخب دولت خپله قانوني کاري دوره بشپړه کړې وه‪.‬‬ ‫يو شمير ھغه الملونه چې ددې ھيواد په احوال او حاالتوکې يې ونډه درلوده له ھندوستان سره تاريخې ناندريو ) دکارګيل‬ ‫دشخړې په ګډون ددرٻو جګړو( او سيمه ييزو انکشافاتو ) په تيره په افغانستان کې ( څخه عبارت دي چې تر يوه بريده په‬ ‫‪69 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫پاکستان کې دديني او پوځي افراط ګرايي دزياتوالي المل شوي‪ .‬نن ورځ دغه تھديد يو له تر ټولو جدي تھديدونو څخه دی‬ ‫چې دھستوي وسلې لرونکی دغه ھيواد ورسره الس او ګريوان دی‪.‬‬ ‫اقتصاد‬ ‫ب‪.‬‬ ‫دپاکستان لوی مساحت او ډير نفوس ) دکاري سن لرونکو وګړو لوړې فيصدي سره( ‪ ،‬پراخه طبيعي زيرمې او‬ ‫استراتيژيک موقعيت ټول ددې المل ګرځيدلي تر څو دغه ھيواد لوی اقتصادي پوتنشيل ولري‪ .‬په خواشينی سره ځينې‬ ‫عوامل لکه دسياسي بې ثباتی تداوم‪ ،‬له ھندوستان سره ناندرۍ‪ ،‬مخ په خرابيدو امنيتي حاالت ‪ ،‬د ښوونې او روزنې او‬ ‫روغتيايي سکتورپه برخو کې نه پانګونه‪ ،‬ضعيه حکومتولي‪ ،‬داوبو او انرژۍ مخ پر ودې ناورين او لويې او پر له پسې‬ ‫طبعي پيښې ددې المل شوي چې نوموړی ھيواد ونشي کړای له خپل اقتصادي پوتنشيل څخه سمه ګټه پورته کړي‪.‬‬ ‫د ‪ 2000‬زيږديز کال په لومړۍ لسيزه کې دغه ھيواد دپام وړ اقتصادي پرمختيا درلوده خو له ‪ 2008‬زيږديز کال څخه تر‬ ‫‪ 2012‬پورې يې اقتصادي وده شاوخوا درې فيصده وه‪ .‬په کال ‪ 2007‬کې انفالسيون ‪ 7.7‬فيصده و او تر ‪ 2011‬کال‬ ‫پورې ‪ 12‬فيصدو ته لوړ شو خو په کال ‪ 2012‬کې بيرته لس فيصدو ته راټيټ شو‪ .‬دسياسي او اقتصادي ثبات دنه شتون‬ ‫په پايله کې پاکستانۍ کلدارې له کال ‪ 2007‬څخه راپديخوا دبھرينو اسعارو په وړاندې خپل ‪ 40‬فيصده ارزښت له السه‬ ‫ورکړی‪ .‬حکومت د ‪ 2008‬کال دنوامبر په مياشت کې دخپلو پولي تادياتو دبيالنس دناورين په غبرګون کې دپيسو دنړيوال‬ ‫صندوق منتظره حالت ومانه‪ .‬که څه ھم ددغه ھيواد اقتصاد دناورين له مھال څخه راپه ديخوا باثباته و ‪ ،‬خو وده يې نه ده‬ ‫کړې‪ .‬دحکومت ولۍ ‪ ،‬انرژي ‪ ،‬امنيت او نړيوالو اقتصادي ناورينونو له اړخه دانديښنو له امله په دغه ھيواد کې بھرنۍ‬ ‫پانګونې ونشوې‪ .‬دھيواد جاري حساب په ‪ 2011/2010‬کلونو کې ديو څه زيادت څخه وروسته بيرته په ‪2012/2011‬‬ ‫کلونو کې له کسر سره مخ شو چې البته دوارداتي نفتو دلوړو بيو او دصادراتي توکو کمو بيو دغه بھير ته ال چټکتيا‬ ‫وربخلې ده‪.‬‬ ‫کرنه ددې ھيواد يوه مھمه اقتصادي پايه شميرل کيږي چې له شلو فيصدو څخه زيات ناخالص کورني توليدات جوړوي او‬ ‫له پنځو څخه دوه برخې دندې يې رامنځ ته کړي دي‪ .‬په وروستيو کلونو کې دپاکستان په ناخالصو توليداتو کې ددغه‬ ‫سکتور برخې کموالی موندلی ځکه چې په مقابل کې يې دخدمتونو سکتورونو وده کړې ده‪ .‬د ‪ 2002‬څخه تر ‪2007‬‬ ‫کلونو پورې بھرنۍ لويې پانګونې په دې ھيواد کې دبانکدارۍ او مخابراتو دسکتورونو دودې المل شوې‪ .‬يو شمير مھمې‬ ‫صنايع يې عبارت دې له البسې ‪ ،‬منسوجاتو ‪ ،‬دخوراکي توکو پروسس‪ ،‬دکيمياوي توکو توليد‪ ،‬اوسپنه او نورفلزات‪.‬‬ ‫دپاکستان دکارګرو چې په بھرنيو ھيوادنو کې کار کوي دپيسو حوالې د ‪ 2011‬کال دمارچ دمياشتې نه راپديخوا په اوسط‬ ‫ډول په مياشت کې يو ميليارد امريکايي ډالرو ته رسيږي‪ ،‬چې دپاکستان لپاره يو مثبت ټکی بلل کيږي‪.‬‬ ‫په پاکستان کې د پرمختيا او توليد وده په ډيريدونکي ډول دانرژۍ له ناورين څخه اغيزمنه کيږي لکه څرنګه چې اوس ھم‬ ‫د بريښنا دانرژي د عرضې او تقاضا دانډول ترمنځ لويه او ال لوييدونکې خال شتون لري‪ .‬په دې برخه کې بيالبيل الملونه‬ ‫رول لري لکه ضعيفه حکومتولي ‪ ،‬ددغه سکتور ګډوډي ‪ ،‬په لوړٻبيې سره په وارداتي نفتواتکا‪ ،‬دبريښنا دتعرفې او نورو‬ ‫عوايدو په راټولولو کې ضعيف جوړښت‪ ،‬دپانګونې نه شتون او ددوراني پورونو ډيروالی‪ .‬ددې سربيره ‪ ،‬پاکستان داوبو له‬ ‫ناورين سره ھم مخ دی‪ .‬داوبو کموالي له پخوا په دې ھيواد کې شتون درلود او دوخت په تيريدو سره په يوې پيچلې‬ ‫موضوع بدليږي‪.‬‬ ‫دنفوس احصايه او پرمختيايي شاخصونه‬ ‫ج‪.‬‬ ‫لومړۍ لس کلنه احصايه په دې ھيواد کې په کال ‪ 1998‬کې تر سره شوه‪ ،‬له دې امله ددې ھيواد دنفوس په اړه ګوټلی‬ ‫معلومات په الس کې نشته خو ټوليز نفوس يې له ‪ 180‬ميليونو څخه ډير اټکل شوی‪ .‬دپاکستان نفوس ځوان دی ‪ :‬له نيمايي‬ ‫نه زيات وګړي يې تر ‪ 22‬کلونو لږ عمر لري‪ .‬په دې ھيواد کې بيالبيل ټبرونه ژوند کوي چې لوی ټبر يې پنجابی‬ ‫)‪ (45%‬دی او ورپسې پښتون )‪ ، (15%‬سنديان )‪ ، (14%‬کډوال ‪ /‬اردو ژبي )‪ (8%‬او بلوچان )‪ (4%‬دي‪ .‬دپاکستان‬ ‫رسمي ژبه اردو ده ) له انګليسي ژبې سره چې دلوستو خلکو په منځ کې ډير خلک پرې خبرې کوي( چې له نورو ژبو‬ ‫سره ګډه ده‪ ،‬خو ډيری نور خلک په ځينې نورو سيمه ييزه ژبو ھم خبرې کوي‪.‬‬ ‫دپاکستان پرمختيايي شاخصونه دھغه د ناسم وضعيت څرګندونه کوي‪ .‬دتيرو څو کلونو په ترڅ کې ضعيفه وده چې شديد‬ ‫انفالسيون ورسره مل و ‪ ،‬دخوراکي توکو دبيو دلوړوالي سر بيره ‪ ،‬دفقر په سطحه کې يې ھم دپام وړ ډير والی رامنځ ته‬ ‫کړی‪ .‬دملګرو ملتونو دبشري پرمختيا دڅانګې دراپور پر بنسټ په کال ‪ 2011‬کې دپاکستان نږدې ‪ 50‬فيصده وګړي دفقر‬ ‫‪70 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دکرښې نه الندې ژوند کوي‪ .‬لکه څرنګه چې دپاکستان نفوس دډيروالي په حال کې دی ‪ ،‬دخلکو د پرمختيايي اړتياوو پوره‬ ‫کول ورځ تر بلې ستونزمن کيږي‪ .‬په کوم ډول چې نن پاکستان اوس مھال پر مخ ځي ‪ ،‬په ډير احتمال سره به ونکړای شي‬ ‫چې خپلو زريزوپرمختيايي موخو ته تر ‪ 2015‬کاله ورسيږي‪.‬‬ ‫دښځو وضعيت‬ ‫د‪.‬‬ ‫دښځو وضعيت په پاکستان کې داوسيدلو دځای او دھغوی د ټولنيز‪ -‬اقتصادي حالت ته په کتو سره متفاوت دی‪ .‬دفدرال‬ ‫حکومت تر ولکې الندې قبايلي سيمې )‪ ، (FATA‬بلوچستان او دخيبر پښتونخواه ځينې سيمې فوق العاده محافظه کارې دي‬ ‫او ښځې په دې سيمو کې تر ډيره بريده په کورونو کې اوسيږي او خدمتونو او دباندې کار ته ډير لږ السرسی لري‪.‬‬ ‫دپنجاب او سند ځينې کليوالې سيمې ھم په دې ډول محافظه کارې دي په تيره بيا د"ناموس" دموضوع په اړه‪ .‬په دې سيمو‬ ‫کې ناموسي قتلونه ھم تر سره کيږي ‪ .‬ھغه ښځې چې په ښارونو کې له الھور‪ ،‬کراچۍ ‪ ،‬اسالم آباد او داسې نورو ځايونو‬ ‫کې اوسيږي په ټوليز ډول له ازاديو او ډيرو فرصتونو څخه برخمنې دي‪ .‬دپاکستان په ښارونو کې ھغه ښځې چې په‬ ‫دفترونو کې کار کوي ډيرې ليدل کيږي‪ .‬دښځو سياسي مشارکت دوی ته په ټولو تقنيني نھادونو کې دڅوکيو دځانګړې کولو‬ ‫له الرې پياوړی شوی دی‪ .‬په دې ھيواد کې ښځې توانديلي چې دصدراعظمي ‪ ،‬دملي شوری رياست‪ ،‬وزارتونو او‬ ‫سفارتونو مشر توب ته ورسيږي‪ .‬په وروستيو کلونو کې يو شمير قانونونه تصويب شوي چې ښځو ته واک وربښي چې‬ ‫دبيلګې په ډول کوالی شو دکار په ځای کې دځورولو ‪ ،‬دقران سره دواده کولو دعمل جرم ګڼل ) چې دسند په سيمه کې يې‬ ‫رواج درلود او له مخې يې نارينه دھغه څه مخنيوی کوي چې ښځې له نورو سره واده وکړي او خپل ميراث له ځانه سره‬ ‫يوسي ( په ښځو دتيزابو دشيندلو عاملينو ته دعمر قيد سزا ټاکل او ددايمي نھاد په توګه دښځو دوضعيت دملي کميسيون‬ ‫رامنځ ته کول ياد کړو‪.‬‬ ‫‪ 5.1.2‬اغيزمنې شوې سيمې‬ ‫د )‪ (CASA-1000‬پروژه چې دلوړ ولتاژ )‪ (HVDC‬سره د‪ 71‬کيلومترو په اوږدوالي دبريښنا دمستقيم مزي غزول‬ ‫دي دتورخم له الرې دافغانستان له سرحده تيريږي او دپاکستان خاورې ته ننوځي او په پاکستان کې دپيښور ښار دشيخ‬ ‫محمدي په سيمه کې دبريښنا داستيشن سره نښلي‪ .‬نوموړی دبريښنا مزی دخيبر پښتونخوا په )‪ (FATA‬کې او دپيښور نه‬ ‫بھر په يوه سيمه کې چې دپيښور دادارې تر کنترول الندې ده‪ ،‬تيريږي‪.‬‬ ‫دخلکو دګټو د سروې پر بنسټ ټولنيزې – اقتصادي ځانګړنې‬ ‫داغيزمنو شويو سيمو ټولنيزې – افتصادي ځانګړتياوې چې الندې تشريح شوي دخلکو دګټو دشريکولو ديوې مطالعې پر‬ ‫بنسټ چمتو شوي چې د ‪ SABAWON‬په نوم ديو بنسټ له خوا په کال ‪ 2012‬کې تر سره شوي‪ .‬ددې مطالعې موخه‬ ‫داده تر څود ‪ CASA-1000‬پروژې په اوږدو کې په پرتو سيمو کې دګټو دويش داقداماتو لپاره دکړنو يوه مينو رامنځ ته‬ ‫شي‪ .‬په دې مطالعه کې ) له ټولو ‪ 27‬کليو څخه( چې په دې اوږدو کې پراته دي ‪ 13‬يې مطالعه شوي‪ .‬په ھر کلي کې يو‬ ‫نمونوي کور په کور سروې تر سره شوې ) چې په اوسط ډول ‪ 31‬فيصده کورنۍ يې تر پوښښ الندې راوستي( او له ھغه‬ ‫وروسته دمتمرکزو ګروپی بحثونو او له خلکو سره مرکې تر سره شوې‪ .‬دغې مطالعې په پاکستان کې دبريښنا دمزي‬ ‫اوږدوالی په درې جغرافيه يي او قومي برخو وويشه‪:‬‬ ‫‪ ‬الف سيمه ـ دشيخ محمدي دبريښنا استيشن له شبکې څخه ) له پيښوره بھر( دکار خانو تر بازار پورې‬ ‫‪ ‬ب سيمه – له جمرود څخه دحاجي آريوب تر کلي ) په عمده ډول افريدي ميشته سيمه (‬ ‫‪ ‬ج سيمه – له شيخوال څخه تر تور خم پورې ) په عمده ډول شينوارې ميشته سيمه (‬ ‫نفوس‬ ‫الف‪.‬‬ ‫مطالعې الندې سيمه کې) ‪ (13‬کلي ميشت نفوس ‪ 0.114‬تنه وو چې په ‪ 17315‬کورنيو کې يې ژوند کاوه‪ .‬ددغه نفوس له‬ ‫مجموعې څخه دالف دسيمې برخه پنځه کلي ‪ ،‬د کورنيو دغړو داوسط شمير ‪ 6.97‬فيصدو پر بنسټ ‪ 61‬فيصده نفوس و‪.‬‬ ‫ھمدارنګه د ب دسيمې برخه ‪ 17.5‬فيصده او دکورنۍ دغړو اوسط شمير‪ 6.16‬و او ھمدارنګه د ج دسيمې برخه ‪21.5‬‬ ‫فيصده او دکورنۍ دغړو اوسط شمير ‪ 5.9‬و‪ .‬په دغو سيمو کې کورنۍ ډيره يې په مشترک ډول ژوند کوي چې په پايله کې‬ ‫‪71 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ديوې کورنۍ دغړو شمير له ‪ 20‬څخه تر ‪ 26‬پورې رسيږي‪ .‬له دې امله ‪ ،‬دکورنيو په اړه معلومات دکورنۍ‪ 20‬د معياري‬ ‫تعريف له مخې راټول شول‪ .‬په دې ترتيب‪ ،‬ديوې کورنې دغړو اوسط شمير ‪ 6.6‬کسان ومنل شول ) مھرباني وکړئ اتم‬ ‫جدول او لومړي شکل ته مراجع وکړئ(‪ .‬دجندر انډول په سروې شويو وګړو کې ‪ 51‬فيصده نارينه او ‪ 49‬فيصده ښځينه‬ ‫و‪.‬‬ ‫دبريښنا دمزي په اوږدو کې کلي بيالبيلو قومونو پورې تړلې وو‪ .‬درې عمده قومونه مومند‪ ،‬افريدي او شينواري په درې‬ ‫واړو برخو کې شتون درلود‪ .‬دنوموړيو کليوو اوسيدونکي په وړوکو قومونو "خيل" او "زی" ھم ويشل شوي وو‪ .‬په ھر‬ ‫کلي کې له ‪ 200‬څخه تر ‪ 1000‬کورنيو ژوند کاوه‪.‬‬ ‫‪8‬جدول‪ :‬دنفوس ويش دجندر او دکورنيو دغړيو دشمير په بنسټ‬ ‫نمونه کورنۍ‬ ‫په يوه کلي‬ ‫دکورنۍ‬ ‫اناث‬ ‫ذکور‬ ‫نفوس‬ ‫سروې‬ ‫کې دکورنيو‬ ‫سروې شوي کلي‬ ‫سيمه‬ ‫دغړو‬ ‫شوې‬ ‫مجموعه‬ ‫اوسط شمير‬ ‫کورنۍ‬ ‫‪7.6‬‬ ‫‪3,535‬‬ ‫‪3,056‬‬ ‫‪6,591‬‬ ‫‪862‬‬ ‫‪2,600‬‬ ‫سلمان خيل‬ ‫‪A-1‬‬ ‫‪6.4‬‬ ‫‪620‬‬ ‫‪658‬‬ ‫‪1,278‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪650‬‬ ‫ماشوخيل‬ ‫‪A-2‬‬ ‫‪5.8‬‬ ‫‪2,695‬‬ ‫‪2,703‬‬ ‫‪5,398‬‬ ‫‪924‬‬ ‫‪2,550‬‬ ‫شيخان کلی‬ ‫‪A-3‬‬ ‫‪6.2‬‬ ‫‪1,976‬‬ ‫‪2,254‬‬ ‫‪4,230‬‬ ‫‪683‬‬ ‫‪2,100‬‬ ‫شيخ محمدي‬ ‫‪A-4‬‬ ‫‪9.1‬‬ ‫‪2,368‬‬ ‫‪2,518‬‬ ‫‪4,886‬‬ ‫‪539‬‬ ‫‪1,650‬‬ ‫مشترزي‬ ‫‪A-5‬‬ ‫‪6.2‬‬ ‫‪392‬‬ ‫‪386‬‬ ‫‪778‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪500‬‬ ‫سورکمر‬ ‫‪B-1‬‬ ‫‪5.3‬‬ ‫‪409‬‬ ‫‪512‬‬ ‫‪921‬‬ ‫‪173‬‬ ‫‪478‬‬ ‫شاگي‬ ‫‪B-2‬‬ ‫‪5.7‬‬ ‫‪807‬‬ ‫‪902‬‬ ‫‪1,709‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪1,127‬‬ ‫شاه کس‬ ‫‪B-3‬‬ ‫‪7.1‬‬ ‫‪969‬‬ ‫‪1,159‬‬ ‫‪2,128‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪975‬‬ ‫علی مسجد‬ ‫‪B-4‬‬ ‫‪5.8‬‬ ‫‪595‬‬ ‫‪615‬‬ ‫‪1,210‬‬ ‫‪210‬‬ ‫‪895‬‬ ‫تورخم‬ ‫‪C-1‬‬ ‫‪5.6‬‬ ‫‪393‬‬ ‫‪466‬‬ ‫‪859‬‬ ‫‪152‬‬ ‫‪480‬‬ ‫گاگره‬ ‫‪C-2‬‬ ‫‪4.9‬‬ ‫‪499‬‬ ‫‪613‬‬ ‫‪1,112‬‬ ‫‪228‬‬ ‫‪960‬‬ ‫شيخوال‬ ‫‪C-3‬‬ ‫‪6.3‬‬ ‫‪2,431‬‬ ‫‪2,471‬‬ ‫‪4,902‬‬ ‫‪774‬‬ ‫‪2,350‬‬ ‫سدوزی‬ ‫‪C-4‬‬ ‫‪6.6‬‬ ‫‪17,689‬‬ ‫‪18,313‬‬ ‫‪36,002‬‬ ‫‪5,470‬‬ ‫‪17,315‬‬ ‫مجموعه‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪20‬‬ ‫ټول ھغه کسان چې تر يوه چت الندې او يا په يوه بيل کور کې ژوند کوي او يو ګډ پخلنځی لري او غړي يې دقرابت داړيکې او يا ھم دزوجيت له مخې يو له بل سره اړيکې لري ‪ ،‬يوه کورنۍ بلل‬ ‫کيږي‪.‬‬ ‫‪72 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫په ټوليز ډول ‪ 37‬فيصده خلک په ټوله سيمه کې لوستي وو‪ ،‬چې له ھغې ډلې څخه ‪ 93‬فيصده خلکو يې يواځې ابتدايي سواد‬ ‫درلود‪ .‬په درې واړو سيمو کې چې سروې تر سره شوه تفاوتونه تر ستګرو کيدل‪ .‬دسواد کچه دج دسيمې اړونده کليو کې‬ ‫لوړ و ) ‪ 49‬فيصده( د الف دسيمې دکيلو په پرتله ) ‪ 35‬فيصده( چيرته چې دولتي او خصوصي ښوونځي فعال وو‪ .‬دسواد‬ ‫کچه د ب په سيمه کې ‪ 33‬فيصده و‪.‬‬ ‫دښځينه او نارينه وو دسواد دکچې تر منځ ډير توپير شتون درلود‪ .‬په ټوليز ډول دسواد کچه په نارينه وو کې ‪ 59‬په سلو‬ ‫کې وو په داسې حال کې چې په ښځينه وو کې دسواد کچه يواځې ‪ 14‬ته رسيده‪ .‬په بيالبيلو برخو کې د تفاوتونو په اړه ‪،‬‬ ‫لکه څرنګه چې په دويم شکل کې ښودل شوي ‪ ،‬دالف په سيمه کې د جندر توپير د سواد دکچې ټيټوالي سره سره ډير کم‬ ‫وو‪ .‬د ب په سيمه کې وضعيت د الف دسيمې په شان وو‪ .‬خو د ج په سيمه کې چې په توليز دول دسواد کچه يې لوړه وه ‪،‬‬ ‫دښځو دسواد انډول ډير ټيټ و‪.‬‬ ‫دھغو کسانو دتحصيل کچه چې ځانونه يې باسواده ښوول ھم ډيره ټيټه وه‪ .‬دباسواده کسانو له مجموعې څخه ‪ 94‬فيصدو يې‬ ‫يواځې ابتدايي تحصيل تر پنځم ټولګي پورې درلود او يا ھم ديوه دوه کلونو لپاره مدرسې ته تللي وو‪ .‬دباسوده کسانو درې‬ ‫فيصدو تر اتم ټولګي ښوونځی لوستي وو ‪ ،‬په ھمدې ډول دوه فيصدو يې تر ليسې او يو فيصد يې تر ثانوي دورې پورې‬ ‫تحصيل درلود‪ .‬په داسې حال کې چې په دغو کسانو له پوھنتو ن څخه فارغ اشخاص نه وو‪.‬‬ ‫‪73 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دريم شکل‪ :‬د لوستو وګړو دسواد کچه‬ ‫دبحثونو او مرکو په ترڅ کې تقريبا ً ھر يوه ځواب ورکوونکي دسواد دزده کړې په اړه يو شان بنسټ پاله موقف درلود و‬ ‫اويل يې چې رسمي تعليمي سيستم ددوې له رسومو او عنعناتو سره په ټکر کې دی او د کليوالي ټولنو داقتصادي فعاليتونو‬ ‫لپاره ګټور نه تماميږي‪ .‬دښځو دتعليم او تحصيل په اړه ھغوی نه غوښتل چې دطالبانو دپاليسي خالف کومه خبره وکړي‪ .‬په‬ ‫ټوليز ډول نوموړي عوامل دټيټ سواد او په ځانګړي ډول دښځينه او نارينه وو دتحصيالتو تر منځ دواټن دشتون‬ ‫ښکارندوی وو‪ .‬نجونې په لس کلنۍ کې اړباسي چې ټيکری په سر کړي او په الرو او کوڅو کې يې دلوبو اجازه نه‬ ‫درلودله‪.‬‬ ‫دځمکې کارول او خدماتو او بريښنا ته السرسی‬ ‫ب‪.‬‬ ‫دکرنې لپاره دځکې کارول ډير محدود وو ځکه چې ډيری ځمکه وچه او لم يزرع او يا ھم لوړه او ژوړه وه‪ .‬دھمدې دليل‬ ‫له امله د ج په سيمه کې اصالً کر کيلې شتون نه درلود ‪ ،‬په داسې حال کې چې د ب په سيمه کې لږ کرنې شتون درلود )‬ ‫شاو خوا ‪ 5‬فيصده کورنيو وويل چې کرنه دھغوی دعوايدو يواځينۍ الر ده( او دالف په سيمه کې دغه رقم ‪ 16‬ته رسيده‪.‬‬ ‫دغې سروې معلومه کړه چې ټولې کورنۍ دھغې ځمکې خاوندان وو چې پرې ژوند يې کاوه ‪ .‬ډيره خلکو له خپلو ځمکو‬ ‫ديوالونه راتاو کړي وو او په منځ کې دخپل ځان لپاره کوټې جوړې کړې وې او ھم يې حجرې او ھم دځمکې دمساحت او‬ ‫داوبو دشتون په اندازه په ھغو کې دميوو باغ او دغنمو او نورو غلو پټي ھم جوړ کړي وو‪ .‬دساختماني موادو دکارولو له‬ ‫اړخه چې په کورونو کې يې کارولي وو په کورونو کې )‪65‬فيصده ( خټه‪ 22) ،‬فيصده ( خښتې او ھمدارنګه دکانکريټ او‬ ‫خښتو )‪ 13‬فيصده( پاخه کورونه جوړ کړي وو‪ .‬دساختماني توکو کارولو دکورنيو اقتصادي کچه په ګوته کوله‪.‬‬ ‫دپاکستان په قبايلي سيمو کې دښوونې او روزنې ټولې زيربناوې له منځه تللې وې‪ .‬ښوونکي ‪ ،‬په تيره بيا د ابتدايي دورې‬ ‫ښوونکي يا ھم له طالبانو سره يوځای شوي او يا ھم پيښور ته او داسې نورو ځايونو ته پښې سپکې کړي دي‪ .‬ددې سروې‬ ‫معلومات ښيې چې په تيرو لسو کلونو کې اصال ښوونې او روزنې شتون نه درلود‪ .‬دفدرالي حکومت تر ولکې الندې‬ ‫دښوونې او روزنې يو غړي په قبايلي سيمو کې دښوونې او روزنې وضعيت دارنګه خالصه کړ‪ " :‬په قبايلي سيمو کې‬ ‫ښوونکي او ښوونځي کم نه دي‪ .‬په دې سيمه کې ‪ 6000‬ښوونځي او ‪ 33000‬ښوونکي ثبت او راجسترشوي‪ .‬ګرانه ده‬ ‫چې ووايو شاو خوا ‪ 3000‬تر ‪ 4000‬يې دنده تر سره کوي ‪ .‬پاتې نور ‪ 90‬فيصده يې دقبايلو دملکانو دکورنيو غړي دي‪.‬‬ ‫دښوونځيو تعميرونه او داسې نور امکانات ) بريښنا ‪ ،‬اوبه او خدماتي پرسونل( ټول دملک په چوپړ کې دي‪ .‬قبايلي ملکان‬ ‫‪74 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪21‬‬ ‫" په دې سروې کې دروغتيايي خدمتونو په اړه ھيڅ ډول‬ ‫او ‪ MNA‬ګان خپل معاشونه په زور سره تر السه کوي‪.‬‬ ‫معلومات نه دي بيان شوي‪.‬‬ ‫دغې سروې وښودله چې دڅښلو پاکو اوبو ته دالسرسي اوسط حد په ھغو کليو کې چې ددغې پروژې داغيزو په دھليز کې‬ ‫شتون لري ‪ 57‬فيصده ده چې البته دغه السرسي په ګاګره کې له صفر فيصده څخه پيل او په سلمان خيلو کې ‪ 25‬فيصده‬ ‫او په شيخوالو کې ‪ 100‬فيصدو ته رسيږي‪ ) .‬مھرباني وکړی نھم جدول ته مراجعه وکړئ (‪ .‬دځمکې الندې اوبه ډيرې‬ ‫ژورې دالسرسي وړ وې نو ځکه يې پيسو او زيار ته اړتيار درلوده‪ .‬دکورونو په منځونو کې دبريښنايي دواټر پمونو‬ ‫نصبولو لوړ لګښت ته اړتيا درلوده‪.‬‬ ‫يواځې ‪ 24‬فيصده کسانو چې سروې شول وويل چې په کورونو کې عصري بيت الخالوې لري‪ .‬په ډيری ځايونو کې‬ ‫نارينه د رفع حاجت لپاره صحرا ته تلل او ښځو او ماشومانو له عنعنوي تشنابونو څخه ګټه پورته کوله‪ .‬دالف په سيمه کې‬ ‫دعصري تشنابونو له ټولو زيات او د ج په سيمه کې تر ټولو لږ وو‪ .‬ھمدا ډول دتشناب دڅرنګوالي ‪ ،‬داوبو شتون او‬ ‫داقتصاد کچې يو ډول مستقيم ارتباط درلود‪.‬‬ ‫دبريښنا انرژي ته دالسرسي وضعيت داسې وو چې دولت رسما ً اعالن کړی وو چې ټول کلي دبريښنا له نعمت نه برخمن‬ ‫دي‪ .‬خو دکورنۍ په کچه ‪ ،‬دا دھرې کورنۍ شخصي مسوليت وو چې ځان راجستر کړي او دبرق دلين مصرف او نور‬ ‫لګښتونه ورکړي تر څو ددولت د بريښنا له انرژي نه برخمن شي‪ .‬ځينو کورنيو دغه کار کړی وو‪ ،‬خو ځينې نورو يې د‬ ‫ګاونډي له کوره په غال لين غزولی وو‪ .‬دسروې دمعلوماتو له مخې دبريښنا دپوښښ کچه په اوسط ډول ‪ 76‬فيصده وه او‬ ‫ددرې واړو سيمو تر منځ کوم دپام وړ تفاوت شتون نه درلود‪ .‬خو دبريښنا جريان په دوامداره توګه تامين نه وو‪ .‬سروې په‬ ‫ډاګه کړه چې ډيرې پرچاوي ګانې تر سره کيدې‪ .‬ددې معلوماتو له مخې ‪ ،‬په کليو کې په اوسط ډول دبريښنا شتون په‬ ‫الندې ډول وو‪:‬‬ ‫‪ 4 – 3‬ساعته په ‪ 24‬ساعتو کې‬ ‫"الف" سيمه‬ ‫‪ 2 – 1‬ساعته په ‪ 24‬ساعتو کې‬ ‫"ب" سيمه‬ ‫صرف ‪ 1‬ساعت په ‪ 24‬ساعتو کې‬ ‫"ج" سيمه‬ ‫دبريښنا دولتاژ ټيټوالی بله ستونزه وه‪ .‬په مصرف لرونکو ساعتونو کې دبريښنا ولتاژ ) دمازيګر له ‪ 5‬څخه دشپې تر ‪(10‬‬ ‫چې کورنۍ ورته د روښنايي‪ ،‬پخلي ‪ ،‬په ژمي کې بخارۍ او اوړي کې باد پکو لپاره اړتيا درلوده يوه ستونزه وه‪ .‬له کومه‬ ‫ځايه چې ټوله سيمه له وچو غرونو او ډاګونو څخه جوړه ده ‪ ،‬دسوند لرګي پکې په ډيرې سختۍ پيدا کيږي ‪ ،‬له دې امله‬ ‫ديری ښځې دپخلي لپاره له منقلونو او يا ھم خوشايو څخه کار اخلي‪ .‬خو دولتاژ کموالي په کورنيو کې ډيرې ستونځې‬ ‫رامنځ ته کړې وې‪.‬‬ ‫دطالبانو فعال حضور او پر له پسې پوځي عملياتو دبريښنا دتوزيع سيستم او دتعرفو راټولول په خيبر اينجنسي کې او‬ ‫دپيښور دښار شاو خوا په ټوليز ډول فلج کړي وو‪ .‬که څه ھم دبريښنا شبکه تر يوه حده فعاله ده او بريښنا دمھال ويش او‬ ‫در بريښنا دشرکت ‪ PESCO‬دمديريت دپالن له مخې ويشل کيږي ‪ ،‬خو د تعرفو ټولولو سيستم په کلي ډول خراب شوی‪.‬‬ ‫دګروپي بحث ټولو ګډونوالو وويل چې په تيرو لسو کلونو کې يې ھيڅ کله ھم دبريښنا بل نه دی تحويل کړی‪.‬‬ ‫‪9‬جدول‪ :‬په سروې شويو کليو کې د بريښنا ‪ ،‬د ليږد وړ اوبو او عصري تشنابونو شتون‬ ‫عصری تشنابونه‬ ‫دليږد وړ اوبه‬ ‫بريښنا‬ ‫کلی‬ ‫‪S#‬‬ ‫‪11%‬‬ ‫‪25%‬‬ ‫‪92%‬‬ ‫سلمان خيل‬ ‫‪A-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪57%‬‬ ‫‪97%‬‬ ‫‪97%‬‬ ‫ماشو خيل‬ ‫‪A-‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪21‬دپاکستان دفدرال حکومت دادارې تر واک الندې دقبايلي سيمو دښوونې او روزنې له عمومي رييس سره مرکه ‪ ،‬د ‪ 2012‬کال داپريل دمياشتې‬ ‫‪29‬مه ‪ ،‬دخلکو دګټو دويش مطالعه ‪ ،‬دسباوون بنسټ ‪ 44‬مخ ‪ ‬‬ ‫‪75 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪27%‬‬ ‫‪39%‬‬ ‫‪26%‬‬ ‫شيخان کلی‬ ‫‪A-‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪48%‬‬ ‫‪77%‬‬ ‫‪82%‬‬ ‫شيخ محمدی‬ ‫‪A-‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪30%‬‬ ‫‪90%‬‬ ‫‪100%‬‬ ‫مشتارزی‬ ‫‪A-‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪48%‬‬ ‫‪60%‬‬ ‫‪90%‬‬ ‫سور کمر‬ ‫‪B-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪30%‬‬ ‫‪16%‬‬ ‫‪29%‬‬ ‫شگی‬ ‫‪B-‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪10%‬‬ ‫‪47%‬‬ ‫‪84%‬‬ ‫شاه کس‬ ‫‪B-‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪18%‬‬ ‫‪87%‬‬ ‫‪100%‬‬ ‫علی مسجد‬ ‫‪B-‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪19%‬‬ ‫‪57%‬‬ ‫‪43%‬‬ ‫تورخم‬ ‫‪C-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100%‬‬ ‫گاگره‬ ‫‪C-‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100%‬‬ ‫‪98%‬‬ ‫شيخوال‬ ‫‪C-‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪13%‬‬ ‫‪49%‬‬ ‫‪51%‬‬ ‫سدوزی‬ ‫‪C-‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪24%‬‬ ‫‪57%‬‬ ‫‪76%‬‬ ‫اوسط‬ ‫معيشتي سرچينې‬ ‫ج‪.‬‬ ‫په نوموړيو سيمو کې کاريګر وګړي ) ډوډي پيدا کوونکي( په ټوليزه توګه دکورنيو نارينه ګان وو‪ .‬په قبيلوي ټولنو کې‬ ‫دښځو ونډه په کور کې کار کول او په کور کې دننه ځينې نورواړه توليدي فعاليتونه دي‪ .‬لکه څرنګه چې وړاندې وويل‬ ‫شول‪ ،‬دځمکې د وچ والي او لوړو ژورو له امله ) داوبو دجدي کمښت( يواځې يو شمير محدودې کورنۍ په کرنې بوختې‬ ‫وې‪ .‬دالف په سيمه کې په اوسط ډول ‪ 16‬فيصده کورنيو وويل چې دکورنيو دمعيشت اصلي سر چينه يې کرنه جوړوي ‪،‬‬ ‫په داسې حال کې چې دغه شميره د ب په سيمه کې ‪ 5‬فيصده او د ج په سيمه کې صفر وه‪) .‬مھربانی وکړي لسم جدول ته‬ ‫مراجعه وکړئ(‪.‬‬ ‫دسوداګرو او نورو دنده لرونکو کته ګوري عبارت وو له دکاندارانو‪ ،‬دجايدادونو خاوندانو‪ ،‬دامالکو مديرانو ‪ ،‬کميشن‬ ‫کارانو ‪ ،‬ليږدوونکو ‪ ،‬دخوراکي توکو سوداګرو‪ ،‬قرارداديانو ‪ ،‬واړه توليدوونکي او عرضه کوونکو څخه‪ .‬په ټوليزه توګه‬ ‫‪ 27‬فيصده کورنيو چې سروې شوې آزاد کار او باريې د عايد اصلي منبع په ګوته کړې‪ .‬دغه انډول دالف په سيمه کې تر‬ ‫ټولو ټيټ وو ) له لسو فيصدو څخه يو څه زيات( خو د ج په سيمه کې تر ټولو زياد ) ‪ 62‬فيصده( وو‪ -‬لکه څنګه چې په‬ ‫ھمدې سيمه کې نوموړې فيصدي په سرحدي کليو کې ) لکه شيخوال ‪ 72‬فيصده او ګاګره ‪ 70‬فيصده( له نورو سيمو څخه‬ ‫زياته وه چې علت يې دنوموړو سيمو نږدې والی بھرنيو تجارتي توکو ته او ھمدارنګه له مالياتو معاف کارخانو بازار ته‬ ‫وو‪.‬‬ ‫‪10‬جدول‪ :‬دکليو پر بنسټ دکورنيو دعايداتو دعمده سرچينو برخه‬ ‫عايداتی سرچينې )فيصدی(‬ ‫مجموع‬ ‫دعايداتي‬ ‫روز مزد‬ ‫آزاد کاروبار دولتی خصوصی‬ ‫کلی‬ ‫ه‬ ‫سرچينو نه‬ ‫نور‬ ‫کار‬ ‫سکتور‬ ‫سکتور‬ ‫کرنه‬ ‫لرل‬ ‫کاروبار‬ ‫‪76 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪A-1‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪A-2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪A-3‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪A-4‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪A-5‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪B-1‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪B-2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪B-3‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪B-4‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C-1‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C-2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C-3‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C-4‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪7‬‬ ‫اوسط‬ ‫سرچينه‪ :‬دکورنيو سروې په ‪ 13‬کليو کې‬ ‫په دولتي سکتورونو کې دکارموندنې ډيره شونتيا له نوموړو کليو څخه په لرې پرتو سيمو کې شتون درلود چې له دې امله‬ ‫کور ته ډوډۍ راوړونکی اړ وو چې ھره ورځ دکار لپاره له کور څخه دکار سيمې ته سفر وکړي او يا ھم په مسافرت کې‬ ‫ژوند تير کړي‪ .‬په دغو کليو کې دسواد او دخلکو دتخنيکي مھارتونو ټيټې کچې ته په کتو سره ھغوی کوالی شي چې‬ ‫يواځې دساتوونکي ‪ ،‬حاضرباش‪ ،‬کارګر‪ ،‬موټر چلوونکي او يا ھم په پوځي برخو کې په دندو وګمارل شي‪ .‬يواځې ‪11‬‬ ‫فيصده کورنيو له دولتي دندو څخه دخپل عايداتي سرچينې په توګه يادونه وکړه‪ .‬دغه فيصدي د الف په سيمه کې له ټولو‬ ‫لوړه وه ) په اوسط ډول ‪ 15‬فيصده ( او په ج سيمه کې تر ټولو ټيټه وه ) ‪ 5‬فيصده(‪.‬‬ ‫دعين داليلو پر بنسټ په خصوصي سکتورونو کې کاري فرصتونه ھم دساتونکي ‪ ،‬حاضرباش ‪ ،‬کارګر ‪ ،‬موټر چلوونکي‬ ‫او ليږدوونکو دندو پورې محدودوو‪ .‬نوموړي فرصتونه ډيری په پيښور کې شتون درلود‪ .‬په ټوليز ډول ‪ 11‬فيصده کورنيو‬ ‫چې سروې يې تر سره شوه وويل چې ددوی دعوايدو يواځينۍ سرچينه خصوصي سکتورونه دي‪ .‬روزمزده کارګرانو تر‬ ‫ټولو لوړه عايداتي سرچينه جوړوله لکه څرنګه چې دټولو کورنيو ‪ 29‬فيصده عايد له ھمدې الرې وو‪ .‬نوموړي اشخاص په‬ ‫عمده توګه په سوداګريزو او ساختماني چارو بوخت وو‪ .‬په بيالبيلو سيمو کې تفاوتونه تر سترګو کيدل‪ :‬دالف او ب په سيمو‬ ‫کې دريمه برخه کارګرانو دروزمزد په توګه کار تر سره کاوه په داسې حال کې چې د ج په سيمه کې دغه شميره ‪22‬‬ ‫فيصدو ته رسيده‪.‬‬ ‫ددې سروې په پايلو کې معلومه شوه چې دپام وړ شمير کسانو نه غوښتل چې عايداتي سر چينې يې افشا کړي چې دسروې‬ ‫دکټګورۍ په يو شمير سرچينو کې راغلل‪ .‬دتولو کورنيو نږدې ‪ 12‬فيصدو دخپلو عايداتي سرچينو له ښودلو ډډه وکړه چې‬ ‫ډيره برخه يې د ب سيمې اړوند وو ) ‪ 20‬فيصده( او کمه برخه يې د ج دسيمې اړوند وو )‪2‬فيصده(‪.‬‬ ‫دښځو وضعيت‬ ‫د‪.‬‬ ‫دھغو ښځو وضعيت چې د ‪ CASA – 1000‬له پروژې نه اغيزمنې کيدلې دنورو قبايلي سيمو دښځو په شان ده‪ .‬ديادلو‬ ‫وړ لومړی ټکی دادی چې دپاکستان دډيری نورو سيمو پر خالف ‪ ،‬په دغو سيمو کې دښځو حضور په ټولنيز ژوند کې ‪،‬‬ ‫دولسوالۍ او سيمو بازارونو ته دتګ راتګ په ګډون مساوي ده له صفر سره‪ .‬حجاب په بشپړ ډول مراعات کيږي‪ .‬د لويو‬ ‫کورنيو په چوکاټ کې دمشترک ژوند جوړښت په دغه سيمه کی رواج لري‪ ،‬او ښځو ته موقع برابروي تر څو دکور په‬ ‫منځ کې خپل کارونه او مسوليتونه لکه دکور کار‪ ،‬له ماشومانو ساتنه ‪ ،‬مالداري ‪ ،‬واړه توليدات او داسې نورې چارې تر‬ ‫سره کړي‪ .‬خو ځينې کارونه دوی اړباسې چې له کوره بھر الړې شي لکه داوبو راوړلو لپاره‪ ،‬دسوند لرګيو ټولولو لپاره‬ ‫دمالونو لپاره د وښو برابرولو لپاره او داسې نور خو داټول کارونه د حجاب درعايت سره تر سره کوي او يواځې ھغو‬ ‫سيمو ته ځي چې ددوی اړوند حسابيږي او نامحرم کسان په ھغو سيمو کې له تګ راتګ څخه ډډه کوي‪ .‬او کله کله چې‬ ‫ښځې اړ کيږي چې له خپلو کورونو لرې الړې شي له کلينيک ته نو ځان په اسالمي حجاب سمبالوي او وروسته بيا له‬ ‫‪77 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫کوره ووځي‪ .‬دا دتعجب خبره نه ده چې دغه ښځې په ټولنه کې کوم پيژندګلوی نه لري ‪ ،‬او ډيری دفالني دخور او دفالني‬ ‫دميرمنې په نوم ياديږي‪ .‬نارينه ھيڅ کله ھم دخپلو ښځينه وو نومونه له کوره بھر په ژبه نه راوړي‪.‬‬ ‫زيان منونکې ډلې‬ ‫ھـ‪.‬‬ ‫دسيمه ييزو ګټو په دې مطالعې کې د بې وسه خلکو دپيژندلو په موخه دشتمنۍ د درجه بندۍ له يوه اشتراکي روند څخه کار‬ ‫اخيستل شوی او دارنګه تر سره شو چې خلک له سيمې وغوښتل شول تر څو خپل ګاونډيانو داقتصادي وضعيت له اړخه‬ ‫درجه بندي کړي‪ .‬دغه السته راوړنې بيا په متمرکزو ګروپي بحثونو کې وارزول شوې‪ .‬په پايله کې معلومه شوه چې ‪62‬‬ ‫فيصده سروې شوي خلک د عايداتو په ټيټه کټه ګورۍ کې ) ‪ 49‬فيصده( او ډير بې وسه ) ‪ 13‬فيصده( کې شتون لري‪.‬‬ ‫‪11‬جدول‪ :‬دبې وسۍ له اړخه دکورنيو درجه بندي‬ ‫ډير بې وسې‬ ‫ټيټ عايد )بې‬ ‫متوسط عايد‬ ‫لوړ عايد‬ ‫کلی‬ ‫‪#‬‬ ‫وسې (‬ ‫‪12%‬‬ ‫‪55%‬‬ ‫‪28%‬‬ ‫‪5%‬‬ ‫‪ A-1‬سلمان خيل‬ ‫‪13%‬‬ ‫‪34%‬‬ ‫‪49%‬‬ ‫‪4%‬‬ ‫‪ A-2‬ماشو خيل‬ ‫‪11%‬‬ ‫‪38%‬‬ ‫‪42%‬‬ ‫‪9%‬‬ ‫‪ A-3‬شيخان کلی‬ ‫‪16%‬‬ ‫‪56%‬‬ ‫‪19%‬‬ ‫‪9%‬‬ ‫‪ A-4‬شيخ محمدی‬ ‫‪6%‬‬ ‫‪45%‬‬ ‫‪40%‬‬ ‫‪9%‬‬ ‫‪ A-5‬مشتارزی‬ ‫‪3%‬‬ ‫‪71%‬‬ ‫‪24%‬‬ ‫‪2%‬‬ ‫‪ B-1‬سور کمر‬ ‫‪5%‬‬ ‫‪35%‬‬ ‫‪55%‬‬ ‫‪5%‬‬ ‫‪ B-2‬شاگی‬ ‫‪3%‬‬ ‫‪59%‬‬ ‫‪37.5%‬‬ ‫‪0.5%‬‬ ‫‪ B-3‬شاه کس‬ ‫‪4%‬‬ ‫‪59%‬‬ ‫‪30%‬‬ ‫‪7%‬‬ ‫‪ B-4‬علی مسجد‬ ‫‪9%‬‬ ‫‪35%‬‬ ‫‪31%‬‬ ‫‪25%‬‬ ‫‪ C-1‬تورخم‬ ‫‪22%‬‬ ‫‪60%‬‬ ‫‪14%‬‬ ‫‪4%‬‬ ‫‪ C-2‬گاگره‬ ‫‪10%‬‬ ‫‪38%‬‬ ‫‪48%‬‬ ‫‪8%‬‬ ‫‪ C-3‬شيخوال‬ ‫‪20%‬‬ ‫‪58%‬‬ ‫‪17%‬‬ ‫‪5%‬‬ ‫‪ C-4‬سدوزی‬ ‫‪13%‬‬ ‫‪49%‬‬ ‫‪31%‬‬ ‫‪7%‬‬ ‫اوسط‬ ‫منبع‪ :‬په ‪ 13‬کليو کې کور په کور سروې‬ ‫دډيرو بې وسه خلکو له ډلې ‪ 2 ،‬فيصده يې زيانمنونکي وپيژندل شول‪ .‬دا ھغه کسان دي چې ھيڅ ډول عايداتي مدرک نه‬ ‫لري او په نورو متکي دي‪ .‬دزيان منونکو کسانو انډول دالف په سيمه کې ) دښار شاوخوا( لږ څه جګ وو ) ‪ 3‬فيصده( خو‬ ‫دب او ج په سيمه کې يو څه لږ وو ) ‪ 2.5‬فيصده(‪ .‬په سيمه کې شتمن خلک خپل دمالونو ذکات دغو خلکو ته ورکوي تر‬ ‫څو له ھغوی سره څه مرسته شوي وي‪ .‬پاتي ‪ 11‬فيصده دډير بې وسه خلکو په کټه ګورۍ کې دي چې يو عايداتي مدرک‬ ‫لري چې ھغوي ھم زيان منونکي دي ځکه چې خپل تحصيلي ‪ ،‬خوراکي او روغتيايي اړتياوې نشي چمتو کوالی او په‬ ‫آسانۍ سره دبې عايده خلکو کټه ګورۍ ته غورځيدلی شي‪.‬‬ ‫د ‪ IEL‬شرکت لخوا د چاپي﷼‪ -‬ټولنيزو اغٻزدو د ارزونو له مخې ټولينزې‪ -‬اقتصادي اغٻزې‬ ‫د ‪ IEL‬شرکت لخوا تر سره شوې د چاپي﷼‪ -‬ټولنيزو اغٻزدو د ارزونې په يوه برخه کې‪ ،‬چې د افغانستان او پٻښور ترمنځ‬ ‫پوله کې د تورخم په ساحه کې د ‪ 71‬کيلومترو په اوږدوالي او ‪100‬مترو په سور ) د پروژې د اغٻزو دھلٻز( کې يوه‬ ‫سيمه ييزه څارنه تر سره شوه‪ .‬د موجوده ژوندچاپي﷼‪ -‬ټولنيز وضعيت په اړه معلومات د ‪ 2007‬کال په اکتوبر‪ ،‬نوامبر‬ ‫او دسامبر مياشتو کې راټول شوي دي‪ .‬دغه معلومات دھغو انځورونو په واسطه چې د سپوږمکۍ له الرې د لوړ ولتاژ د‬ ‫مستقيم برق پروژې اړوند د ‪ 71‬کيلومترو په اوږدوالي له سيمې څخه اخيستل شوي وو‪ ،‬بشپړ شوي دي‪ .‬ھمدارنګه يوه‬ ‫مشورتي غونډه د پروژې له امله اغٻزمن شويو کسانو ) ‪ 20‬فيصده انتخاب شوې نمونه(‪ ،‬د حکومت له استازو او د غير‬ ‫‪78 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫حکومتي ادارو له استازو سره تر سره شوه‪ .‬په دې مشورتي غونډو کې د بيالبيلو موضوعاتو په اړه لکه د پروژې طرحه‪،‬‬ ‫مسير‪ ،‬ودانيزې چارې او دھغوې پر اغٻزو بحث وشو‪ .‬ھغه اندٻښنې او ستونزې چې ګډون کوونکو په ډاګه کړې‪ ،‬يادداشت‬ ‫شوې‪ .‬د ‪ CASA – 1000‬پروژې له امله د اغٻزمنو شويو ساحو د ټولنيزو‪ -‬اقتصادي ځانګړنو په اړه د ‪ IEL‬د ارزونې‬ ‫موندنې په الندې ډول دي‪:‬‬ ‫اداري سيستم‬ ‫الف‪.‬‬ ‫د اغٻزو په دھلٻز کې پرته ځمکه د راپورونو له مخې‪ ،‬ددوه ډلو ملکيت دی‪ .‬د تورخم له بندره نيولې تر باړې پورې قبايلي‬ ‫ملکيت دی ) چې په خيبر ايجنسۍ کې موقعيت لري( او له باړې نه د دھلٻز تر پايه ځمکه د پاکستان دولتي ځمکه ده‪ .‬قبايلي‬ ‫خلک خپلې ازادي ګانې لري او خپلې چارې د دين‪ ،‬دودونو او رواجونو له مخې تنظيموي‪.‬‬ ‫د اغٻزو په اوږدو کې پرته ځمکه د سيمه ييزو قومونو او قبايلو ګډ ملکيت ګڼل کٻږي‪ .‬د ګډې ځمکې اړوند چارې د عرفي‬ ‫او قبيلوي قوانينو له مخې تنظيمٻږي‪ ،‬چې په پرنسيپ کې تر يوه حده عدالت او عادالنه وٻش يقيني کوي‪ .‬ټولنيز حمايوي‬ ‫ميکانيزمونه په دې سيمو کې نسبتا ښه کار کوي‪ ،‬ځکه چې خلک په سيمه ييزو او پراختيايي پروژو او نورو چارو کې لکه‬ ‫د جنازې مراسم‪ ،‬ودونه‪ ،‬له کرنيزو ځمکو څخه حاصل اخيستنه‪ ،‬د عامه غونډو د ځايونو په ودانولو ) حجرې(‪ ،‬جوماتونو‪،‬‬ ‫د خړوبولو د کانالونو په جوړولو او پاکولو‪ ،‬له سٻالبونو څخه د ژغورنې‪ ،‬د سړکونو په ترميم او د بوټو په غوڅولو کې‬ ‫ګډون کوي‪.‬‬ ‫ھره اجنسۍ ديوه سياسي استازي لخوا د يو شمٻر سياسي مرستياالنو په مرسته‪ ،‬چې د تحصيلدار او نايب تحصيلدار په نامه‬ ‫يادٻږي او ھمدارنګه د سيمه ييزو پوليسو ) خاصه دارانو( او امنيتي ځواکونو په ھمکارې اداره کٻږي‪ .‬سياسي استازی د‬ ‫خپلو فعاليتونو ديوې برخې په توګه د رياستونو او د خدماتو دوړاندې کولو له مراجعو له فعاليتونو څخه څارنه ک‬ ‫وي‪.‬سياسي استازی د سرحدونو يا له طبيعي زٻرمو څخه د کار اخيستو پر سر د قومونو تر منځ د شخړو د ھوارولو او له‬ ‫نورو نماينده ګيو يا د استوګنې له سيمو سره د د طبيعي سرچينود سوداګرۍ د تنظيم مسووليت په غاړه لري‪ .‬سياسي‬ ‫استازی د پراختيايي پروژو د څارونکي ونډه په غاړه لري او د سيمې ديوې پراختيايي کميټې مشري کوي‪ ،‬چې په دې‬ ‫کميټه کې بٻالبٻل دولتي چارواکي شامل دي او دنده يې د پراختيايي پروژو په اړه د وړانديزونو په ډاګه کول او ددې‬ ‫پروژو منظوري ده‪ .‬ھمدارنګه دغه کس د کليوالي سيمو د پراختيايي پروژو د ھمغږي کوونکي په توګه دنده تر سره کوي‪،‬‬ ‫چې په دې توګه دغه شخص ددولت د اړوندو موضوعاتو او له قومي مشرانو سره داړيکو نيولو لپاره د اړيکو په لومړنۍ‬ ‫مرجع بدلٻږي‪.‬‬ ‫ملکي سيستمونه او جرګې په حقيقت کې د شخړو د ھوارولو او دھغو کسانو د مجازاتو ځواکمن سيمه ييز جوړښتونه دي‪،‬‬ ‫چې له سيمه ييزو مقرراتو او دودونو سرغړونه کوي‪ .‬د پاکستان په قبايلي سيمو کې د راپور ورکړل شويو جرمونو د‬ ‫رامنځته کٻدو ميزان ټيټ دی‪ ،‬خو ددې په خوا کې راپورونه ښيي‪ ،‬چې د شخړو د ھوارولو په دې سيستمونو کې فساد‬ ‫ريښې کړي دي‪ .‬بې وزله او زيان منونکي کسان د جرګې د ھرکلي له عھدې وتلی نشي‪ .‬جرګه مٻلمه پالنې او ھرکلي ته‬ ‫اړتيا لري‪ .‬بې وزله او زيان منونکي کسان تور پورې کوي‪ ،‬چې د جرګې پرٻکړې د شتمنو او بانفوذه کسانو په ګټه دي‪،‬‬ ‫ځکه چې بې وزله کسان نشي کولی د جرګې دغړو ھيلې پوره کړي او ھغوی خوشحاله کړي‪ .‬ملکان په دې قبايلو کې له‬ ‫لوړ حيثيت او مقام څخه برخمن دي‪ .‬سياسي استازی وخت په وخت ملکانو ته د دسترخوان د خرڅ په نامه يو اندازه پيسې‬ ‫ورکوي‪ .‬خلک ھغو ملکانو ته درناوی لري‪ ،‬چې ښه شخصيت ولري او وسله او زيات کسان ولري او د اړتيا پر مھال او د‬ ‫ملک په مشوره نظامي عمليات تر سره کړي‪.‬‬ ‫وګړي‬ ‫ب‪.‬‬ ‫د سروې په پايله کې معلومه شوه‪ ،‬چې د اغٻزو د دھلٻز په خوا کې د استوګنې نږدې ‪27‬سيمې موجودې دي‪ .‬په کليوالي‬ ‫مٻشت ځايونو کې ډٻری وګړي له ‪ 300‬څخه تر ‪ 4000‬کسانو پورې په دې سيمو کې ژوند کوي‪ .‬د اغٻزو د دھلٻز په‬ ‫اوږدو کې څلورو مھموقبيلو ژوند کاوه‪ ،‬چې عبارت دي له افريدي‪ ،‬شينواري‪ ،‬مالګوري او شالماني څخه‪ .‬دغه قبيلې په‬ ‫کوچنيو فرعي قبايلو وٻشل شوي دي‪ ،‬چې ھر يو يې ځانته جال دودونه او عنعات لري‪ .‬ډٻری کورنۍ ګډ ژوند لري‪ ،‬چې‬ ‫غړي يې له ‪ 10‬څخه تر ‪ 30‬پورې رسٻږي‪ .‬د اغٻزو د دھلٻز په اوږدو کې د مٻشتو وګړو د سواد کچه د نارينه وو لپاره‬ ‫‪ 37‬فيصده او د ښځو لپاره ‪ 3‬فيصده ده‪.‬‬ ‫خدماتو او برٻښنا ته السرسی‬ ‫ج‪.‬‬ ‫‪79 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫نږدې ‪ 44‬سلنه اوسٻدونکي په خټينو کورونو کې ژوند کوي او ‪ 40‬فيصده يې له خټو او سمنټو څخه په جوړو شويو‬ ‫کورونو کې ژوند کوي او په پايله کې ‪ 16‬سلنه يې په سمټي کورونو کې ژوند کوي‪ .‬نږدې ‪ 60‬سلنه وګړي عصري‬ ‫تشنابونه لري او ‪ 75‬سلنه وګړي يې د څښاک پاکو اوبو ته السرسی لري‪ .‬د اوبو د سرچينو وضعيت په عمومي ډول د‬ ‫سيندونو‪ ،‬چينو او فشاري پمپونو په اوږدو کې ښه دی‪ .‬به ھغو سيمو کې چې د استوګنې کورونو ته نږدې څاه ګانې نشته‪،‬‬ ‫ښځې مجبوره وې‪ ،‬چې د اوبو د راوړلو لپاره زيات واټن ووھي‪ .‬له ‪ 92‬سلنې څخه زياتو وګړو برٻښنا ته السرسی درلود‪.‬‬ ‫روغتيايي مرکزونو‪ ،‬ښوونځو او پخو سړکونو ته ‪ 50‬سلنه يا له دې کمو وګړو السرسی درلود‪.‬‬ ‫معيشتي سرچينې‬ ‫د‪.‬‬ ‫د ‪ IEL‬شرکت لخوا د ژوند چاپي﷼‪ -‬ټولنيزو اغٻزو د ارزونې په پايله کې وليدل شول‪ ،‬چې کرنه په اکثره قبايلي سيمو کې‬ ‫له دې امله ډٻره کمه ده‪ ،‬چې ځمکه يې ډبرينه ده‪ ،‬توندې سرشٻبي ګانې پکې دي‪ ،‬د کرنې لپاره يې ځمکه مناسبه نده او د‬ ‫اوبو سرچينې ډٻرې کمې دي‪ .‬د اغٻزو د دھلٻز په دوه شمالي ثلثونو کې کرنه نسبتا کمه وه‪ .‬ډٻری کرنيز فعاليتونه په‬ ‫سوٻلي دريمه برخه کې د جمروډ او پٻښور تر منځ د شٻخ خان‪ ،‬باړه او شٻخ محمدي په سيمو کې تر سره کٻدل‪ ،‬ځکه چې‬ ‫په يادو شويو سيمو کې ځمکه يو اندازه زياته حاصل خٻزه ده‪ .‬د يادونې وړ ده‪ ،‬چې د اريوب افريدي قبيله د باړې د برق له‬ ‫سټٻشن څخه د شٻخ محمدي د برٻښنا تر سټٻشن پورې له ‪ 1000‬څخه تر ‪ 2000‬ايکر ځمکې پورې رسٻږي‪ .‬د راپورونو‬ ‫له مخې‪ ،‬په پاکستان کې د نشه يي توکو کښت او قاچاق په سرحدي سيمو کې د خيبر کوتل شاوخوا تر سره کٻږي‪.‬‬ ‫د اغٻزو د دھلٻز د اوسٻدونکو معمول استمالک او کار د موټرچلول‪ ،‬لٻږد رالٻږد‪ ،‬مزدوري‪ ،‬په بھر کې کار کول او کرنه‬ ‫دي‪ .‬د اغٻزو د دھلٻز په اوږدو کې ديوې متوسطې کورنۍ عوايد ‪ 281400‬پاکستانۍ کلدارې او لګښت يې په منځني ډول‬ ‫‪ 155000‬پاکستانۍ کلدارې وو‪.‬‬ ‫د ښځو وضعيت‬ ‫ھـ‪.‬‬ ‫په قبايلي سيمو کې د ښځو وضعيت داسې وو‪ ،‬چې ھغوی يې د نارينه وو تر کنټرول الندې ښودلې‪ .‬په دوديز ډول د‬ ‫کورنۍ مشر د وروستۍ پرٻکړې کولو له صالحيت څخه برخمن دی او د ټولې کورنۍ په استازيتوب پرٻکړه کوي‪ .‬په دې‬ ‫سيمو کې د طالبانو شتون د ښځو لپاره د زده کړې امکانات کم کړي وو‪ ،‬ځکه چې په اسالم کې د سني مذھب د تفسيرونو‬ ‫پر بنسټ د ښځې ځای د کور په څلوردٻوالي کې دی‪ .‬دغه ګواښونه په کليوالي سيمو کې زيات وو‪ ،‬چې د ښځو پر وړاندې‬ ‫د تاوتريخوالي المل کٻدل‪ .‬ښځو د کور له کارونو سربٻره په کرنيزو فعاليتونو‪ ،‬د سون لرګيو په راټولولو او د اوبو په‬ ‫راوړلو کې فعاله ونډه درلوده‪.‬‬ ‫زيان منونکې ډلې‬ ‫و‪.‬‬ ‫د وړانديز شوې برٻښنا د لين په اوږدو کې پرتو ډٻری خلکو په بې وزلۍ کې ژوند کاوه او زيان منونکي ګڼل کٻدل‪ .‬د اوبو‬ ‫او حفظ الصحې ستونزې د سختو اندٻښنو المل ګڼل کٻده‪ ،‬ځکه چې په ‪ 2011‬کال کې د روغتيا رياست د معلوماتو له‬ ‫مخې‪ ،‬د کولرا ناروغۍ د ښځو او ماشومانو ) زيان منونکې ډلې( په ګډون د نږدې درې سوو کسانو تر منځ خوره شوې‬ ‫وه‪ .‬ډٻری خلکو د بې وزلې تر کرښې الندې ژوند کاوه او ډٻری خلک کم سواده يا بيخي بٻسواده وو ) د نمونې پر بنسټ‪:‬‬ ‫‪ 37‬سلنه نارينه او ‪ 3‬سلنه ښځې باسواده وې(‪ .‬د سيمې ايکولوژي ښيي‪ ،‬ھغه سيمې چې مخکې د وښو او د سون د لرګيو‬ ‫سرچينې وې‪ ،‬په ډٻره چټکتيا سره دغه ځانګړنه له السه ورکوي‪ ،‬چې په پايله کې يې خلک اړ شوي وو‪ ،‬څو د معيشت په‬ ‫نورو ډولونو ) قانوني او غير قانوني( چې په شاوخوا سيمو کې موجود وو‪ ،‬تکيه وکړي‪.‬‬ ‫د پروژې اغٻزې‬ ‫‪5.2‬‬ ‫‪ 5.2.1‬کاري تګالره‬ ‫د )‪ (CASA-1000‬منځنۍ آسيا‪ -‬سوٻلي آسيا د برٻښنا د لين پروژې د ‪ESIA‬او ‪ ESMP‬پر بنسټ په پاکستان کې پر‬ ‫اغٻزمن شويو سيمو د ‪ CASA-1000‬پروژې د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‪ :‬د امکان سنجۍ پړاو‪ ،‬چې د ‪ IEL‬لخوا چمتو‬ ‫شوې ده‪ ،‬تکيه لري‪ .‬د ژوند چاپي﷼ او ټولنيزو اغٻزو ارزونه‪ ،‬چې د ‪ IEL‬لخوا تر سره شوې ده‪ ،‬د سپوږمکۍ لخوا د‬ ‫‪80 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫اخيستل شويو انځورونو له مخې پکې ژوند چاپي﷼ او د ساحاتو د سکيچ پر بنا ټولنيزی ځانګړتياوی او ټولنيزو اندٻښنو د‬ ‫ثبت لپاره او د ‪ CASA-1000‬پروژې په اوږدو کې ددې اندٻښنو د کمولو تدابير شامل دي‪ .‬سربٻره پر دې‪ ،‬د پروژې له‬ ‫امله په اغٻزمنو شويو سيمو کې د لومړني حاکلت د تثبيت لپاره د ‪ 2007‬کال د اکتوبر او دسمبر مياشتو تر منځ سيمه‬ ‫ييزې سروې ګانې تر سره شوې او يوه مشورتي پروسه ھم له اړوندو مراجعو ) د پروژې له امله له اغٻزمن شويو کسانو‪،‬‬ ‫حکومتي چارواکو او غير دولتي سيمه ييزو موسسو( سره تر الس الندې ونيول شوې‪.‬‬ ‫‪ 5.2.2‬د ساحاتو د سکيچ پر بنا ټولنيزی ځانګړتياوی‬ ‫الندنی جدول په پاکستان کې د برٻښنا د وړانديز شوي مزي د اوږدو لپاره د ساحاتو د سکيچ له پاڼو څخه د تر السه شويو‬ ‫ټولنيزو ځانګړنو جزييات په ډاګه کوي‪.‬‬ ‫‪ 12‬جدول‪ :‬د ژوند چاپيريالي او ټولنيزې د ساحاتو د سکيچ پاڼو د موندنو پر بنسټ په پاکستان کې د ‪ CASA-1000‬په‬ ‫اوږدو کې ټولنيزې ځانګړنې‬ ‫د ټولنيزو ځانګړنو شرحه‬ ‫ساحاتو د‬ ‫سکيچ پاڼه‬ ‫‪ AS-100‬د برٻښنا دغه وړانديز شوی لين په عرضي ډول له سيمه ييزو زٻربناوو څخه تٻرٻږي او د اوبو له‬ ‫يوه جريان څخه اوړي‪ .‬د خيبر کوتل د اغٻزو له دھلٻز څخه تقريبا يو نيم کيلومتر سوٻل ختيځ‬ ‫لوري ته پروت دی او د تورخم‪ -‬جمروډ لويه الره ) د ‪ N5‬لويه الره( ددې لين له اوږدو سره په‬ ‫موازي ډول پرته ده‪.‬‬ ‫‪ AS-101‬د ماچي د تاالشي پوسته تقريبا ‪ 1.25‬کيلومتره د اغٻزو د دھلٻز شمال ختيځ لور ته پرته ده‪ .‬دغه‬ ‫سيمه يو فرھنګي ميراث دی‪ .‬په دې سيمه کې له ځمکې څخه په کار اخيستو کې د سيمه ييزو‬ ‫زٻربنايي تاسيساتو جوړول‪ ،‬کرنه‪ ،‬سړک‪ ،‬داوسپنې پټلۍ او شاړه ځمکه شامله ده‪ .‬يو شمٻر کلي د‬ ‫اغٻزو د دھلٻز په خوا کې موقعيت لري‪ .‬د لنډي کوټل په نوم سيمه د وړانديز شوې برٻښنا له لين‬ ‫سره په موازي ډول پرته ده او د اغٻزو د دھلٻز شمال لور ته په نيم کيلومترې کې پرته ده‪ .‬لندي‬ ‫کوټل يوه سياحتي ساحه ده‪ ،‬چې ھم ورته د سړک له الرې او ھم د اوسپنې پټلۍ له الرې السرسی‬ ‫کٻږي‪.‬‬ ‫‪ AS-102‬د ياد شوي لين مسير د لنډي کوټل له سيمې سره موازي دی‪ ،‬چې د خيبر سيند په اوږدو کې‬ ‫موقعيت لري‪ .‬د علي مسجد کال ‪،‬چې يو ښکلی ځای دی‪ ،‬د برٻښنا لين د مسير سوٻل ته په نږدې‬ ‫‪ 0.8‬کيلو مترۍ کې پروت دی‪ ،‬خو دغه مسير يې نه غوڅوي‪.‬‬ ‫‪ AS-103‬په دې سيمه کې له ځمکې څخه کار اخيستو کې ډٻری د کرنيزې ځمکې‪ ،‬شاړې ځمکې او سيمه‬ ‫ييزې زٻربناوې شاملې دي‪ .‬د ياد شوي لين خط سير د جمروډ سيند او د جمروډ ښارګوټی په‬ ‫عرضاني ډول غوڅوي )‪ 17‬کيلو متره د پٻښور لوٻديځ لور ته‪ ،‬چې له پٻښور سره د سړک او د‬ ‫اوسپنې پټلۍ له الرې نښتی دی(‪ .‬د اغٻزو دھلٻز پٻښور ښار ته دننه کٻږي او له يو شمٻر سيمه‬ ‫ييزو ودانيو او کرنيزو ځمکو څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫‪ AS-104‬د برٻښنا ياد شوی لين له کرنيزو ځمکو‪ ،‬د اوبو له جريانونو او سيمه ييزو ودانيو تٻرٻږي‪ .‬د باړې‬ ‫سړک او د باړې سيند ددې لين په واسطه غوڅٻږي‪ .‬له دې وروسته دغه لين له کرنيزو ځمکو او‬ ‫کوچنيو کليو څخه تٻرٻږي‪.‬‬ ‫‪ AS-105‬په دې سيمه کې ډٻری کرنيزې ځمکې او کلي پراته دي‪ .‬د برٻښنا ياد شوی لين د پٻښور‪ -‬حيات‬ ‫آباد له سړک څخه تٻرٻږي‪ .‬د ماشوخٻل کلی دې سړک ته نږدې پروت دی‪ .‬په دې ځايونو کې‬ ‫ګڼې کرنيزې ځمکې ليدل کٻږي‪ .‬په پايله کې د برٻښنا ياد شوی لين د شٻخ محمدي له سب اسټٻشن‬ ‫سره نښلي او په ھماغه ځای کې پای ته رسٻږي‪ .‬دغه سب سټٻشن د ‪ N55‬لوې الرې ) انډس‬ ‫ھای وې( او د سربند سړک په واسطه له شاوخوا سيمو سره نښلي‪.‬‬ ‫‪ 5.2.3‬د ټولنيزو اغٻزو ارزونه‬ ‫‪81 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ھيله کٻږي‪ ،‬چې د ‪ CASA 1000‬پروژې اغٻزې په پاکستان کې ددې پروژې د اغٻزو په دھلٻز کې پر پرتو خلکو او‬ ‫سيمو کې په الندې ډول وي‪:‬‬ ‫د ځمکې استمالک‬ ‫الف‪.‬‬ ‫وړاندوينه کٻږی‪ ،‬چې‪ ،‬ددې پروژې لپاره به د ځمکې دايمې استمالک ضروري نه وي‪ ،‬ځکه چې د پايو نصبولو شاوخوا‬ ‫پرتې ځمکې څخه د کرنيزو موخو لپاره کار واخيستل شي‪ .‬کيدای شي د کورنيو د بيا ميشت دنی لپاره د ځمکې استمالک‬ ‫ته اړتيا وي‪ .‬د ځمکې لنډمھالي استمالک ته به د قرارداديانو د کمپونو‪ ،‬کاري سيمو د جوړولو‪ ،‬د توکو د انبارونو او‬ ‫مواصالتي سړکونو د جوړولو لپاره اړتيا وي‪ .‬ديوه کمپ مساحت به نږدې ‪ 2500‬متره مربع وي‪ .‬اټکل کٻږي‪ ،‬چې د‬ ‫ځمکې د لنډ مھالي استمالک اغٻزې به د پام وړ نه وي‪.‬‬ ‫د کرنيزو محصوالتو او ونو ضايعات‬ ‫ب‪.‬‬ ‫د يادو شويو ضايعاتو اندازه به د کرنيو محصوالتو په ډول او د کال په ھغه فصل پورې تړاو ولري‪ ،‬چې په ھغه کې‬ ‫ودانيز کار تر سره کٻږي‪ .‬په احتياط سره د مسير په انتخاب‪ ،‬د با ارزښته ځمکو له اغٻزمن کولو څخه په ډډه کولو او د‬ ‫زيانونو د کمولو د تدابيرو په پام کې نيولو سره کولی شو دکرنيزو محصوالتو ضايعات حد اقل ته ورسوو‪.‬‬ ‫روغتيا او خونديتوب‬ ‫ج‪.‬‬ ‫ودانيز کارکوونکي به له غږ او غوږ او شورماشور نه نيولې تر جدي روغتيايي او محرميتي اندٻښنوپورې د کړاو له‬ ‫بٻالبٻلو درجو سره مخ وي‪ .‬د عملياتي پړاو په اوږدو کې د عامو خلکو په روغتيا او خونديتوب اغٻزې به د پام وړ نه وي‪.‬‬ ‫معيشت‬ ‫د‪.‬‬ ‫سيمه ييز کروندګر کٻدای شي‪ ،‬د پايو د جوړولو او مواصالتي الرو د جوړولو له امله خپل يو اندازه عوايد له السه‬ ‫ورکړي‪ .‬ددغه زيان د حجم اندازه به ھغه مھال وسنجول شي‪ ،‬چې د پايو او مواصالتي الرو موقعيت تثبيت شي‪ .‬که چيرې‬ ‫د برٻښنا د لين د مسير په ټاکلو کې له تدبير او تعقل څخه کار واخيستل شي‪ ،‬د کرنيزو محصوالتو ضايعات به حد اقل ته‬ ‫ورسٻږي‪ .‬د کرنيزو محصوالتو او ونو د ضايعاتو جبران به د بيا مٻشتٻدلو د تګالرې په چوکاټ او يوه مشورتي تګالرې‬ ‫له مخې تر سره شي‪ .‬کله چې قرارداديان کارګران استخداموي‪ ،‬ھغو کسانو ته به لومړيتوب ورکړل شي‪ ،‬چې د پروژې له‬ ‫امله زيانمن شوي دي‪ .‬د سيمې خلک به ددې چانس ولري‪ ،‬چې قرارداديانو ته کار وکړي او د امکان تر حده به له ھغو‬ ‫اجناسو او خدماتو څخه کار واخيستل شي‪ ،‬چې په سيمه کې پيدا کٻږي‪ ،‬له دې امله داسې ګڼل کٻږي‪ ،‬چې دغه پروژه به د‬ ‫کار پيدا کولو په برخه کې مثبتې اغٻزې ولري‪.‬‬ ‫ښځې‬ ‫ھـ‪.‬‬ ‫د اغٻزو د دھلٻز په اوږدوو کې مٻشت نږدې ‪ 43‬سلنه وګړي ښځې دي‪ .‬ښځې په کليوالي سيمو کې خپل زيات وخت په‬ ‫ځمکو کې تٻروي‪ .‬په دې سيمو کې ودانيز کارونه کيدای شي د خصوصي حريم څخه د سرغړونې يو ډول وګڼل شي‪ .‬له‬ ‫دې امله‪ ،‬پکار ده‪ ،‬چې د ښځو د محرميت د په پام کې نيولو د ډاډه کٻدو لپاره له ھٻڅ ډول ھڅو څخه ډډه ونشي‪ .‬د ځانګړو‬ ‫اندٻښنو په اړه به له سيمه ييزو مشرانو ) ملکانو( سره خبرې وشي‪.‬‬ ‫عامه زيربناوې‬ ‫و‪.‬‬ ‫اټکل شوی دی‪ ،‬چې اوه زٻربنايې ودانۍ او يوه ھديره اوھمدارنګه ‪ 15‬سوداګريزې ودانۍ او د استوګنې نږدې ‪127‬‬ ‫کورونه د اغيزو د دھلٻز په اوږدو کې راځي‪ .‬تر ھغو چې د پايو دقيق موقعيت تثبيت نشي‪ ،‬د ھغو کسانو او زٻربناوو دقيق‬ ‫شمٻر به معلوم نشي‪ ،‬کوم چې ددې پروژې له امله اغٻزمن کٻږي‪ .‬د اغٻزو دھلٻز ته نږدې شپږ داسې ځايونه چې لرغونی‪،‬‬ ‫فرھنګي او تاريخي ارزښت لري‪ ،‬پراته دي‪ .‬يواځې يو ځای‪ ،‬د ماچي د تاالشي پوسته د اغٻزو د دھلٻز دننه راځي‪ .‬د‬ ‫برٻښنا لين به داسې تمديد شي‪ ،‬چې فرھنګي ‪ ،‬تاريخي ځايونو‪ ،‬ښوونځيو او عامه ځايونو ته زيان ونه رسٻږي‪ .‬که څه ھم‬ ‫داسې نه ښکاري‪ ،‬خو بيا ھم که چيرې اړتيا پٻښه شوه‪ ،‬چې د برٻښنا اوسنۍ پايې د برٻښنا د نوي لين د غزولو لپاره‬ ‫ووٻستل شي‪ ،‬نو دناوړه اغٻزو د کمولو لپاره به يې الزم تدابير په پام کې ونيول شي‪.‬‬ ‫‪82 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ټولنيز مديريت پالن‬ ‫‪5.3‬‬ ‫‪ 5.3.1‬د پروژې په تطبيق کې د منفي اغٻزو د کمولو تدابير‬ ‫په پاکستان کې د ‪ CASA – 1000‬پروژې احتمالي ټولنيزې اغٻزې پورته وڅٻړل شوې‪ .‬د پروژې د منفي اغٻزو د‬ ‫کمولو لپاره الندې تدابير نيول کٻږي‪:‬‬ ‫د ډيزاين مرحلۀ‬ ‫الف‪.‬‬ ‫د برٻښنا لين د تمديد مسير په آسانۍ سره کولی شو داسې انتخاب کړو‪ ،‬چې په پاکستان کې د اغٻزو دھلٻز ته‬ ‫‪‬‬ ‫نږدې پراته ځايونه يې له امله زيانمن نشي‪.‬‬ ‫د ھغو کسانو لپاره محرميت‪ ،‬چې له دې پروژې څخه اغٻزمن کٻږي‪ ،‬ډٻر مھم دی او پکار ده‪ ،‬چې د برٻښنا لين د‬ ‫‪‬‬ ‫وروستي مسير د انتخابولو پر مھال د سيمې د خلکو فعاليتونه او دودونه په پام کې ونيول شي‪.‬‬ ‫د برٻښنا لين د تمديد مسير په آسانۍ سره کولی شو داسې انتخاب کړو‪ ،‬چې ونو ته له زيان رسولو څخه‪ ،‬چې د‬ ‫‪‬‬ ‫چاپي﷼ لپاره ارزښت لري‪ ،‬ډډه وشي‪.‬‬ ‫د لين مسير کولی شو داسې تنظيم کړو‪ ،‬چې د ښوونځيو او د استوګنې له سيمو تٻر نه شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫پکار ده‪ ،‬ھڅه وشي‪ ،‬چې د خلکو او ودانيو له بې ځايه کٻدو ډډه وشي او د برٻښنا د لين او دايمي ودانيو ترمنځ‬ ‫‪‬‬ ‫واټن زيات وي‪.‬‬ ‫له ودانولو مخکې مرحلۀ‬ ‫ب‪.‬‬ ‫پکار ده‪ ،‬چې د قراردادي لخوا د ځمکې له استمالک مخکې يې خاوند ته دھغه بيه ورکړل شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫په ھغو مواردو کې چې ضرور ده‪ ،‬له مخکې جوړې شوې ودانۍ ونړول شي او يا بيځايه شي‪ ،‬بايد د زيان د‬ ‫‪‬‬ ‫جبران په اړه يې د پروژې له تطبيق مخکې ھوکړه وشي‪.‬‬ ‫د حاصل خيزو ځمکو او کرنيزو محصوالتو په اړه ھم ھمدغه پروتوکول پلي کٻدای شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د ودانولو مرحلۀ‬ ‫ج‪.‬‬ ‫د سيمې له خلکو سره د شخړو د مخنيوي لپاره بايد د پروژې کارکوونکي او قرارداديان او دھغوی فعاليتونه د‬ ‫‪‬‬ ‫ودانيزې ساحې دننه‪ ،‬چې روښانه نښه شوي وي‪ ،‬قرار ولري‪.‬‬ ‫قراردادي مکلف دی‪ ،‬چې ودانيز توکي يواځې په ھغو ځايونو کې تخليه کړي‪ ،‬چې له مخکې ټاکل شوي وي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د کارګرانو چلندي اصول بايد تدوين او تنفيذ شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫د پروژې د عملي کولو په اوږدو کې بايد غږ او ګرد او خاورې کنټرول شي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫قراردادي بايد په سيمه ييزو نورمونو او دودونو پوه شي او درناوی ورته وکړي‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫قراردادي بايد د سيمې ښځو او د ھغوی محروميت ته درناوی ولري‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 5.3.2‬د پراخ ټولنيز مديريت د پالن ارزښت‬ ‫په سيمه ييزو ټولنو باندې د پروژې د مستقيم اغٻزو په اړه پورته ذکر شوي تدابير ) ټولنيزې اغٻزې‪ ،‬د پروژې ډيزاين او‬ ‫پلي کول( دي‪ .‬خو په ھر صورت پکار ده‪ ،‬چې د پروژې د ټولنيز مديريت پالن ډٻر زيات جامع وي‪ .‬دغه کار د الندنيو‬ ‫داليلو له امله مھم دی‪:‬‬ ‫لومړی‪ ،‬د سيمې خلک به ونشي کړای د برٻښنا له دې لين څخه په مستقيم ډول برٻښنا تر السه کړي‪ ،‬که څه ھم دغه لين‬ ‫دھغوی د سيمو له منځه تٻرٻږي‪ ،‬ځکه چې دغه لين به د لوړ ولتاژ وي‪ .‬لکه څنګه چې يې پورته يادونه وشوه‪ ،‬په دوامداره‬ ‫توګه د برٻښنا نشتوالی په ځانګړې توګه د ژمي په موسم کې د سيمې په کچه يوه ستره ستونزه ده‪ .‬په مستقيم ډول دغه لين‬ ‫ته د السرسي نشتوالی کٻدای شي‪ ،‬ددې سيمو د اوسٻدونکو د خوابدۍ المل شي‪.‬‬ ‫‪83 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫دوھم‪ ،‬ھغه ټولنې‪ ،‬چې د برٻښنا ددې لين په اوږدو کې ژوند کوي‪ ،‬ددې پروژې له ټولو منفي اغٻزو به‪ ،‬ولو که کمې ھم‬ ‫وي‪ ،‬متحمل شي‪ .‬برعکس‪ ،‬د برق ددې لين ګټې به دھغو کسانو په نصيب شي‪ ،‬چې د برٻښنا له مسير څخه ډٻر ليرې ژوند‬ ‫کوي او ددې لين د تمديد پروژه دھغوی په ژوند کې ھٻڅ ډول اختالل او ستکتګي رامنځته نکړي‪ .‬دغه کار به دھغو کسانو‬ ‫تر منځ د مساوات د نشتوالي حس د رامنځته کٻدو المل شي‪ ،‬چې په مستقيم ډول ددې لين له زيانونو اغٻزمن کٻږي خو له‬ ‫ګټو يې نه برخمن کٻږي‪ ،‬او ھغو کسانو‪ ،‬چې د لومړۍ کتګورۍ په خالف له دې لين څخه ګټه پورته کوي‪ ،‬خو زيانمن‬ ‫کٻږي نه‪ .‬تر ھغو چې ددې نابرابرۍ او د خلکو د مايوس کٻدو د له منځه وړلو لپاره‪ ،‬چې له دې لين څخه ګټه نشي پورته‬ ‫کولی‪ ،‬الزمې ھڅې ونشي‪ ،‬دغه ستونزه کٻدای شي‪ ،‬په اوږدمھالي ډول ددې پروژې په تطبيق او په کاراچولو کې خنډونه‬ ‫رامنځته کړي‪ .‬دريم‪ ،‬پکار ده‪ ،‬چې د خلکو په منځ کې ددې پروژې په تړاو د مالکيت حس رامنځته شي‪ ،‬څو ځينې اړخونه‬ ‫دغه پروژه د شخصي انګيزو له امله تر بريد الندې رانه ولي‪ .‬څلورم‪ ،‬د پاکستان قبايلي سيمې فوق العاده بې ثباته دي او‬ ‫امنيتي اندٻښنې ھلته ډٻرې زياتې دی‪ .‬په داسې شرايطو کې ددې پروژې د عملی کولو لپاره پکار ده‪ ،‬چې نه ستړې‬ ‫کٻدونکې ھلې ځلې تر سره شي‪ ،‬څو دغه پروژه په برياليتوب سره تطبيق او د سيمې د خلکو تر منځ د مالکيت حس‬ ‫رامنځته شي‪.‬‬ ‫د ټولو دغو داليلو په پام کې نيولو سره‪ ،‬پکار ده‪ ،‬چې د ولسي ګټو د وٻش پالنونو ته لومړيتوب ورکړل شي‪ .‬پکار ده‪ ،‬چې‬ ‫خلکو ته په دې پروژه کې ونډه ورکړل شي‪ ،‬څو ھغوې په برياليتوب سره ددې پروژې په پلي کٻدو کې ھمکاري وکړي‪.‬‬ ‫‪ 5.3.3‬په زيانمن شويو سيمو کې د خلکو انګٻرنې‬ ‫د ‪ SABAWON‬د مطالعې په لړ کې د ولسي ګټو د وٻش د انتخابونو د معلومولو لپاره پراخې مشورې تر سره شوې‪.‬‬ ‫ددې مطالعې د کاري تګالرې جزييات د ‪ SABAWON‬په راپور کې وړاندې شوي دي‪.‬‬ ‫‪ 13‬جدول‪ :‬د ګټو د وٻش پالن لپاره د سيمه ييزو لومړيتوبونو درجه بندي‬ ‫د ښځو د‬ ‫روغتياي‬ ‫کارموندنه‬ ‫د نجونو‬ ‫د اوبو‬ ‫خياطۍ‬ ‫سوله‬ ‫ي مرکز‬ ‫برق‬ ‫لومړنی‬ ‫کلی‬ ‫‪#‬‬ ‫رسول‬ ‫مرکزونه‬ ‫ښوونځي‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ A-1‬مشتارزی )ښځې (‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫مشتارزی )نارينه(‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ A-2‬شيخ محمدی )ښځې(‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫شيخ محمدی )نارينه(‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ A-3‬ماشوخيل )نارينه(‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫ماشو خيل )ښځې(‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ A-4‬شيخان‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ A-5‬سليمان خيل‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ B-1‬سور کمر‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ B-2‬شاگی‬ ‫‪0‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ B-3‬شاه کڅ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ B-4‬علی مسجد‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ C-‬شيخوال‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ C-‬سدوزی‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ C-‬تورخم‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ C-‬گاگره‬ ‫‪4‬‬ ‫‪84 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫د ‪ SABAWON‬له مطالعې معلومه شوه‪ ،‬چې د ‪ CASA-1000‬برٻښنا له لين څخه د اغٻزمن شويو ټولنو لپاره‬ ‫لومړيتوبونو کې په پاکستان کې د برٻښنا انرژي ته السرسي‪ ،‬د کاروبار فرصتونه‪ ،‬د څښاک پاکې اوبه او د نجونو لومړني‬ ‫ښوونځي شامل دي‪ .‬د ھر يوه لپاره اړوند الرې چارې الندې ذکر شوي دي‪:‬‬ ‫د سيمه ييزو ټولنو غړو خپل لومړيتوبونه په ډاګه کړل‪ .‬ھغوی ھمدارنګه دھغې بلدتيا له امله‪ ،‬چې په سيمه کې يې لري‪ ،‬يو‬ ‫متبادل مسير‪ ،‬داسې مسير‪ ،‬چې د امکان سنجۍ په مطالعه کې ټاکل شوی دی‪ ،‬پيشنھاد کړه‪ ،‬چې ددې متبادل مسير له مخې‪،‬‬ ‫د استوګنې يواځې اوه سيمې د پروژې د اغٻزو په دھلٻز کې واقع کٻږي‪ .‬ھغه مسير‪ ،‬چې د سيمې د خلکو لخوا وړانديز‬ ‫شوی دی‪ ،‬په قسمي ډول د اوسنۍ برٻښنا ‪ 132KV‬پٻښور‪ -‬تورخم‪ ،‬چې ډٻره برخه يې له ناکرنيزو او ناھوارو سيمو‬ ‫تٻرٻږي‪ ،‬له لين سره ګډ دی‪ .‬سربٻره پر دې‪ ،‬دغه مسير له ھٻڅ موجوده زٻربنا څخه نه تٻرٻږي‪ ،‬پرته له يوه ځايه څخه‪،‬‬ ‫چې د تورخم دسړک پر سر له شمال څخه جنوب ته د ماچي د تاالشي پوستې ته نږدې تٻرٻږي‪.‬‬ ‫دغه متبادل مسير د باګياري د تاالشي پوستې په استقامت د نيم کيلو متر په اوږدوالي له سړک سره موازي تٻرٻږي او بيا‬ ‫جنوب لور ته د بيسای بابا د زيارت په لور مخ په وړاندې ځي او په پايله کې د باړې د سيند حوزې ته دننه کٻږي‪ .‬دغه‬ ‫مسير په ھغه سيمه کې چې د سيند د حوزې له الرې د سلمان خٻل څنډو ته دننه کٻږي‪ ،‬د سلمان خٻل تر سيمې پورې به د‬ ‫حق العبور له سير څخه پرته ځمکو کې وغځٻږي او په سلمان خٻلو کې به د کرنيزو ځمکو پر سر تٻر شي‪ .‬ھيله کٻږي‪،‬‬ ‫چې دغه متبادل مسير به د بيسای بابا‪ -‬سلمان خٻل له الرې تٻر شي او په دې ترتيب به د جمروډ‪ ،‬د کارخانو له ګڼ مٻشتې‬ ‫سيمې او د حيات آباد د استوګنې له سيمو ليرې وي‪ .‬د سيمې د خلکو د وينا له مخې‪ ،‬که چيرې له دې بديل مسير څخه کار‬ ‫واخيستل شي‪ ،‬له ټولو منفي اغٻزو به مخنيوی وشي او د زيان ھيڅ ډول جبران او د ځمکو استمالک ته به اړتيا نه وي‪ .‬په‬ ‫ھر صورت‪ ،‬پکار ده‪ ،‬چې دغه وړانديز له تخنيکي پلوه تر ال زياتې څٻړنې الندې ونيول شي‪.‬‬ ‫‪ 5.3.4‬د ولسي ګټو د وٻش لپاره انتخابونه‬ ‫لکه څنګه چې يې پورته يادونه وشوه‪ ،‬ولسي لومړيتوبونه د ‪ SABAWON‬مطالعې له الرې په ډاګه شوي دي‪ .‬دا چې‬ ‫لومړنۍ اړتيا – د برٻښنا د انرژۍ تامين‪ -‬څنګه پوره شي‪ ،‬په اړه يې ھٻڅ جزييات ندي ورکړل شوي‪ .‬د سيمې د خلکو د‬ ‫نورو اړتيا وو د پوره کولو لپاره انتخابونه په الندې ډول دي‪.‬‬ ‫اشتغال‪ /‬د عوايدو رامنځته کول‬ ‫الف‪.‬‬ ‫د ‪ CASA-1000‬پروژې له الرې د کاري‪ /‬معيشتي فرصتونو د ښه کٻدو لپاره انتخابونه په الندې ډول دي‪:‬‬ ‫‪ ‬د پروژې د ډيزاين په لړ‪ ،‬د پروژې اړوند ودانيزو کارونو په دوره او له پروژې څخه د ګټې اخيستو په اوږدو‬ ‫کې دسيمې د خلکو استخدام؛‬ ‫‪ ‬د په کار اچولو او څارنې او ساتنې په برخه کې د وړتيا لوړول؛‬ ‫‪ ‬د توکو او خدماتو د تدارکاتو لپاره د سيمه ييزو قراردادونو کول‪ ،‬يعنې سيمه ييزو قرارداديانو ته د کاري‬ ‫قراردادونو او نورو کوچنيو قراردادونو ورکول؛‬ ‫‪ ‬د مھارتونو د لوړولو په برخه کې د ځوانانو لپاره بورسونه؛ او‬ ‫‪ ‬تر لوړې کچې پورې د زده کړو د دوام لپاره د ماشومانو لپاره بورسونه‪.‬‬ ‫د څښاک پاکې اوبه‬ ‫ب‪.‬‬ ‫په خيبر پښتونخواه کې دھغو سيمو لپاره چې د اوبو له کمبود سره مخ دي‪ ،‬د عامه سکتور تګالره داسې ده‪ ،‬چې د اوبو‬ ‫رسولو ميکانيزه سيستم ډيزاين او پلي کوي او د دې سيستم د ساتنې او څارنې مسووليت سياسي استازو ته ورکوي‪ .‬د سيمې‬ ‫خلکو ته د ساتنې او څارنې د مسووليت له ورکولو وروسته د عامې روغتيا او انجنيرۍ د ديپارتمنټ )‪(PHED‬د تخنيکي‬ ‫مرستو وړاندې کولو ته محدودٻږي‪ .‬د ‪CASA-1000‬پروژې د اوبو رسولو د پالن لپاره به ھم له دې تګالرې کار‬ ‫واخيستل شي ) مھرباني وکړئ الندې برخه کې د پروژې د پلي کولو ترتيباتو ته مراجعه وکړئ(‪.‬‬ ‫له کورنيو او د متمرکز ګروپونو څخه د راټولو شويو معلوماتو له مخې‪ ،‬اوه کلي د څښاک د پاکو اوبو د سرچينې په توګه‬ ‫پٻژندل شوي دي‪ ،‬چې په دې برخه کې اقدامات به د دې سيمې د ټولو کليو د اوسٻدونکو په ځانګړې توګه د ښځو او بې‬ ‫وزله کسانو په ګټه وي‪ .‬ددې لومړيتوب ټاکلو پر مھال الندې عوامل په پام کې ونيول شول‪:‬‬ ‫‪85 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ :C-1‬تورخم‪ :‬تورخم يو سرحدي ښارګوټی دی‪ ،‬چې ستراتيژيک موقعيت لري او د برٻښنا لين د پاکستان اړوند د‬ ‫‪.1‬‬ ‫اتصال برخه جوړوي‪ .‬تورخم د ودې او پراختيا له پلوه ښه پوتانشيل لري‪ .‬تورخم به له شک پرته د اغٻزو په‬ ‫دھلٻز کې پرته سيمه وي او ددې ښار يو شمٻر کورنۍ به د پروژې له امله زيانمنې شي‪ .‬د څښاک پاکې اوبه ددې‬ ‫سيمې د خلکو د مھم لومړيتوب په توګه تشخيص شوي دي‪.‬‬ ‫‪:C-2‬ګاګره‪ :‬ګاګره به ھم له شک پرته داغٻزو په دھلٻز کې يو پروت کلی وي‪ .‬دغه سيمه د څښاک د پاکو اوبو له‬ ‫‪.2‬‬ ‫شتوالي له اسانتياوو څخه ډٻره کمه برخمنه ده‪ .‬له اقتصادي پلوه ګاګره په مھم ډول په تورخم او لندي کوټل کې د‬ ‫ھٻوادونو تر منځ له سوداګرۍ سره تړاو لري‪.‬‬ ‫‪ :B-2‬شاګۍ‪ :‬شاګۍ اوس مھال د پروژې د اغٻزو د دھلٻز دننه موقعيت لري او د څښاک د پاکو اوبو پوښښ يې کم‬ ‫‪.3‬‬ ‫دی‪ ،‬خو کيدای شي‪ ،‬چې د اغٻزو له دھلٻز څخه ووځي‪ .‬حتی د اغٻزو له دھلٻز څخه د وتلو په صورت کې به ھم‬ ‫ګټور وي‪ ،‬چې د ولسي ګټو دوٻش پالن عملي شي‪ ،‬څو د افريدي قبيلې مالتړ تر السه شي‪.‬‬ ‫‪:B-3‬شاه کڅ‪ :‬وضعيت شاګۍ ته ورته دی‪.‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫‪:B-4‬علي مسجد – علي مسجد اوس مھال د اغٻزو په دھلٻز کې پروت کلی او ھمدارنګه د مليشه ځواکونو د تګ‬ ‫‪.5‬‬ ‫راتګ الره ده‪ .‬پکار ده‪ ،‬چې د سيمې د خلکو شخړې په دې سيمه کې ھوارې شي او د ‪CASA-1000‬پروژې‬ ‫لپاره د مالکيت حس رامنځته شي‪ .‬په دې سيمه کې د څښاک پاکې اوبه د خلکو د لومړۍ درجه لومړيتوب په توګه‬ ‫پٻژندل شوي دي‪.‬‬ ‫‪:A-1 .6‬سلمان خٻل‪ -‬د برٻښنا دلين ھم وړانديز شوی مسير او ھم متبادل مسير د سلمان خٻلو له سره تٻرٻږي‪ .‬کيدای‬ ‫شي په دې سيمه کې د پام وړ شمٻر کورنۍ د پايو د نصب او د لين د تمديد له امله اغٻزمنې شي‪.‬‬ ‫‪ :A-3 .7‬د شٻخانو کلی‪ -‬د شٻخانو کلی به د برٻښنا ددې لين په اوږدو کې مرکزی ټکي او د ) الف( سيمه وي‪.‬‬ ‫د اوبو رسولو د اوو شبکو د جوړولو ټوليز لګښت نږدې ‪ 1.62‬ميليونه امريکايي ډالر اټکل شوی دی‪.‬‬ ‫د نجونو لومړنۍ زده کړې‬ ‫ج‪.‬‬ ‫د نجونو لومړني ښوونځي کولی شو د سيمه ييز او خصوصي سکتور د مشارکت له الرې پرانيزو‪ .‬ملٻشه ډلو تر اوسه‬ ‫پورې پر ښوونځيو بريدونه ندي کړي‪ .‬ددې وينا له مخې‪ ،‬د ښوونځي ځمکه د سيمې خلک ورکوي‪ ،‬د ‪CASA -1000‬‬ ‫زٻربناوې رامنځته کوي او خصوصي سکتور ښوونکي استخداموي او مديريت يې کوي‪ .‬د نجونو ديوه ښوونځي د ودانولو‬ ‫لګښت نږدې ‪ 540000‬امريکايي ډالرو ته رسٻږي‪ ،‬چې په دې ترتيب په ټوليز ډول د نجونو لپاره د پنځو ښوونځيو د‬ ‫جوړولو لګښت ‪ 2.7‬ميليونه امريکايي ډالر کٻږی‪.‬‬ ‫‪ 5.3.5‬د ولسي ګټو د وٻش لپاه بنسټيز تدابير‬ ‫په آيډيال شرايطو کې به د منځنۍ آسيا‪ -‬سوٻلي آسيا د برٻښنا بازار )‪ (CASAREM‬د سيمه ييزو او عامه چارو يو واحد‬ ‫)‪ (CPAU‬رامنځته کړي‪ ،‬چې د ولسي ګټو د وٻش پروګرام په زٻربناوو کې د پانګونې د څانګې د پلي کولو مسووله‬ ‫مرجع به وي‪ ،‬لکه د اوبو رسولو او د ښوونځيو د جوړولو پالنونه‪ .‬د سيمه ييز او عامه چارو د واحد دندې په الندې ډول‬ ‫تشرٻح شوي دي‪:‬‬ ‫‪ ‬د سيمه ييزو اوسٻدونکو به نږدې ھمکارۍ د خصوصي او غير انتفاعي شريکانو له الرې د تدريسي خدماتو‬ ‫تدارکات او اداره کول‬ ‫‪ ‬د ‪ CASA‬په اوږدو کې د پرتو سيمو تر منځ د اړيکو تامين او د عملياتي او د برٻښنا د لين او سيمې د ساتنې او‬ ‫څارنې د ديپارتمنټونو تر منځ ھمغږي‬ ‫‪ ‬د ھغو دفتري کارونو او روزمزد کارونو د فرصتونو په اړه د معلوماتو خپرول‪ ،‬چې د سيمې د خلکو لپاره‬ ‫رامنځته کيږي او له ټولنو سره د استخدام پروسې ھمغږي کول‪ ،‬څو د دښمنيو مخه ونيول شي ) ځکه چې د‬ ‫متقاضيانو شمٻر به د پستونو په پرتله زيات وي(‪.‬‬ ‫‪ ‬د عملياتي او د ساتنې او څارنې تر منځ د رامنځته شويو شخړو ھوارول‪.‬‬ ‫‪ ‬د برٻښنا لين د امنيت د ټولو اړوندو موضوعات په اړه له سياسي استازي‪ ،‬د صوبې له حکومت او ټولنو سره د‬ ‫اړيکو ټينګول‪.‬‬ ‫‪86 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ددې مطالعې په اوږدو کې د مشورتي پروسې د موندنو په پام کې نيولو سره‪ ،‬د ګټو شريکولوپروګرام به ترجيحا د فراملي‬ ‫شرکت ‪ CASAREM‬لخوا پلي شي‪ ،‬ځکه چې د ‪ WAPDA‬يا ‪ NTDC‬په ګډون په حکومتي ادارو باندې نشو کولی‬ ‫اعتبار وکړو‪ .‬د سيمې اوسٻدونکو ټينګار وکړ‪ ،‬چې دولتي نھادونه لکه ښوونځي په ناامنه سيمو کې تل تر ګواښ الندې دي‬ ‫‪ .‬د ټولو سکتوري ديپارتمنتونو له جملې څخه د عامې روغتيا او انجنيرۍ ديپارتمنت‪ ،‬ټولنو ته د شبکو په فعالولو او اوبو‬ ‫رسولو کې د اعتماد وړ ھمکار دی‪ .‬دغه ديپارتمنت دھغو نيمګړتياوو ته په پام کې نيولو سره چې لري يې‪ ،‬له ټولنو سره‬ ‫د کار په برخه کې ښه پوھه او تجربه لري‪.‬‬ ‫د اوبو رسولو او د نجونو د لومړنيو ښوونځيو د پالنونو عملي کول دواړه د سيمې د خلکو د ګډون په کچې پورې‬ ‫تړاولري‪ .‬د اوبو رسولو د شبکو د جوړولو په برخه کې‪ ،‬دا د خيبر پښتونخواه د حکومت رسمي تګالره ده‪ :‬د ساتنې او‬ ‫څارنې چارې ھغو کسانو ته سپارل کٻږي‪ ،‬چې ګټه ترې پورته کوي‪ .‬د اړوندو خواوو تر منځ د مشورتي بحثونو په لړ کې‬ ‫معلومه شوه‪ ،‬چې د سيمې خلک په دې موضوع باندې پوھٻدل او ددې مسووليت د اخيستو لپاره يې چمتووالی په ډاګه کړ‪.‬‬ ‫سيمه ييزې ټولنې د پروژې اصلي کسان دي‪ .‬د وړانديز شويو تدابيرو له مخې‪ ،‬ټاکل شوې ده‪ ،‬چې د اوبو د برخمن‬ ‫کٻدونکو کميټه‪ /‬سيمه ييز نھادونه )‪(WUC/CBO‬د برخمن کٻدونکو کليو له غړيو څخه جوړ شوي دي او پلي کوونکې‬ ‫مرجع )‪(APHED‬مرسته وکړي‪ ،‬څو د پروژې لپاره يو مناسب ځای وټاکی‪ .‬د سيمې اوسٻدونکي به د کاري پرسونل د‬ ‫خونديتوب ضمانت وکړي‪ .‬ھغوی به مکلف وي‪ ،‬څو د ساتنې او څارنې په روزنيزو پروګرامونو کې ګډون وکړي او د‬ ‫ورکړې وړ پيسې له برخمن کٻدونکو تر السه کړي‪ .‬په پروژه کې د ښکٻلو کسانو يو ګډ بانکی حساب به پرانستل شي او‬ ‫راټولې شوې پيسې به د ترميم او نورو پراختيايي چارو کې په پروژه کې مصرف شي‪ .‬که څه ھم ‪WUCs/CBOs‬به د‬ ‫ھر اړخيز ګيرۍ په تګالره کار وکړي‪ ،‬خو په ھغوی کې د ښځو مستقيمه ونډه به د فرھنګي عواملو له امله شونې نه وي‪.‬‬ ‫په ھر حال‪ ،‬د سيمې اوسٻدونکو په داګه کړه‪ ،‬چې دغه ونډه به په الندې شرايطو تر سره کړي‪:‬‬ ‫‪ ‬د اوبو د برخمن کٻدونکو کميټه ‪ /‬سيمه ييز نھادونه ‪ 22‬به د پيل‪ ،‬ډيزاين او اړتيا سنجونې له پروسې ښکٻل وي‬ ‫‪ ‬د پروژې په پلي کٻدو کې د تخنيکي مرستو وړاندې کول او د ساتنې او څارنې او د تعرفو د راټولولو په برخه‬ ‫کې روزنې‬ ‫‪ ‬د پيل‪ ،‬ډيزاين‪ ،‬تطبيق او مديريت په مرحلو کې د سياسي مشرانو نه السوھنه‬ ‫په ھمدې ترتيب‪ ،‬وړانديز شوي ښوونځي به د ښوونځيو د مديريت د کميټې لخوا اداره شي‪ ،‬چې په دې کميټو کې د‬ ‫ښوونځي د امتياز خاوند‪ ،‬سر ښوونکی او د سيمې درې تنه استازي ) د بې وزله کسانو ديوه کس په ګډون‪ ،‬چې د کورنيو د‬ ‫سروې په لړ کې په ګوته شوی دی( شامل وي‪.‬‬ ‫ضميمې‬ ‫‪                                                            ‬‬ ‫‪22‬د برخمن کېدونکو کميټه ‪ /‬سيمه ييز نھادونه‬ ‫‪87 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 1‬ضميمۀ‪ :‬د ‪IEL‬د ژوند چاپي﷼ او ټولنيز مديريت د پالن لنډيز‬ ‫د ‪ CASA-1000‬پروژې د ژوند چاپي﷼ او ټولنيز مديريت پالن ھغه اصول‪ ،‬کړنالرې او الرې چارې په ډاګه کوي‪،‬‬ ‫چې د ټولو ودانيزو فعاليتونو د چاپيريالي او ټولنيزو اغٻزو د کنټرول او کمولو لپاره به وکارول شي‪ .‬موخه يې د )‪(ESIA‬‬ ‫پروژې د چاپيريالي او ټولنيزو اغٻزو د لومړنيو ارزونو‪ ،‬د ژوند چاپيريالي او ټولنيزې د ساحاتو د سکيچ پاڼو ‪ ،‬د بيا‬ ‫مٻشتٻدو لپاره د ځمکې د استمالک )‪ (LARF‬او د مشورتي پالن بشپړول دی‪.‬‬ ‫د پروژې اغٻزې‬ ‫د پروژې اړوند مھم د ژوند چاپي﷼ او ټولنيز مسايل د ژوو‪ ،‬الوتونکو‪ ،‬ماھيانو په ژوند‪ ،‬د ماھي نيولو په سيمو‪ ،‬د ھوا پر‬ ‫کيفيت‪ ،‬د ځمکې پر استمالک‪ ،‬د خاورې په خرابٻدو‪ ،‬په ودانيز کار باندې د ساختماني کارګرانو د کمپونو اغٻزې‪ ،‬د‬ ‫ګودامونو په ګډون د پروژې د مرستندويه برخو پر اغٻزو د برٻښنا د لين له اغيزو سره تړاو لري او په غير مستقيم ډول د‬ ‫سيمې په طبيعي سرچينو‪ ،‬جلګو او حياتي تنوع باندې اغٻزه کوي‪ .‬ھيله کٻږي‪ ،‬چې پر چاپي﷼ باندې د پروژې ودانيز او‬ ‫عملياتي فعاليتونه ډٻرې کمې اغٻزې ولري او د برٻښنا لين له ھيڅ ډول حفظ شويو ساحو او داسې ساحو څخه چې‬ ‫ايکولوژيک ارزښت لري‪ ،‬تٻر نشي‪ .‬د پروژې ژوند چاپي﷼ اندٻښنې کيدای شي په دې ‪ ESMP‬کې د راغلو تدابيرو په‬ ‫نيولو سره مديريت کړو‪.‬‬ ‫په ھمدې ډول‪ ،‬تمه کٻږي‪ ،‬چې د پروژې ټولنيزې اغٻزې به ھم کمې وي‪ .‬که څه ھم اړتيا به پٻښه شي‪ ،‬څو يو شمٻر‬ ‫کورنۍ بيځايه شي‪ ،‬خو ھيله کٻږي‪ ،‬چې يواځې کم شمٻر کورنۍ له دې حالت سره مخ شي‪ .‬په دې راپور کې د ځمکې د‬ ‫استمالک او بيا مٻشتٻدو يو چوکاټ د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د پالن د جوړولو ديو الرښود په توګه په راتلونکي‬ ‫کې کله‪ ،‬چې د برٻښنا د لين وروستی مسير معلوم شي‪ ،‬وړاندې شي‪ .‬نور مديريتي پالنونه‪ ،‬که څه ھم د ‪ ESMP‬په‬ ‫ضميمو کې په ډاګه شوي دي‪ ،‬نورې ټولنيزې او ولسي منفي اغٻزې تر څٻړنې الندې نيسي‪.‬‬ ‫د )‪ (ESMP‬ژوند چاپي﷼ او ټولنيز مديريت پالن څه ډول ترتيب او تنظيم شوی دی؟‬ ‫د )‪(ESMP‬په ژوند چاپي﷼ او ټولنيز پالن کې بيالبيل طبقات او مسووليتونه شامل دي‪ ،‬چې د پروژې د مديريت د‬ ‫واحد‪ ،‬د پروژې د ژوند چاپي﷼ چارو د مسوول‪ ،‬له ودانيز کار څخه د څارنې د انجنير‪ ،‬دودانيز کار د قرارداد کوونکې‬ ‫مرجع‪ ،‬له ژوند چاپي﷼ څخه د څارنې خپلواک سالکار او سيمه ييز چارواکي پکې ونډه لري‪ .‬دغه ‪ ESMP‬په حقيقت کې‬ ‫د ‪ESMP‬لپاره د سترو او کوچنيو پالنونو د چمتو کولو لپاره په راتلونکې کې د ودانيزو چارو د قرارداد کوونکو او د‬ ‫‪ ESMP‬د نورو اړوندو نھادونو لخوا وړاندې کٻږی‪ .‬د پروژې د کار يوه مھمه برخه د دې ‪ ESMP‬د ځانګړو برخو‬ ‫شاملول دي‪ ،‬لکه څنګه چې د ‪ ESMP‬په ضميمه کې يادونه شوې ده‪ ،‬د ودانيز قرارداد په مادو کې دي‪ .‬د ‪ ESMP‬کار د‬ ‫پيل لګښت نږدې ‪ 675000‬امريکايي ډالر اټکل شوی دی‪.‬‬ ‫د‪ ESMP‬پالنونه‬ ‫د ودانيزو چارو د اغٻزو د مديريت پالن‪ :‬ددې لپاره اقدامات‪ ،‬چې په سيمه ييزو ټولنو او طبيعي چاپي﷼ باندې د ودانيز‬ ‫فعاليتونو منفي اغٻزې کمې شي‪ ،‬د کمپ پر کارګرانو اغٻزې کمې شي‪ ،‬د ککړتيا له رامنځته کٻدو مخنيوی وشي او يقيني‬ ‫شي‪ ،‬چې مضره مواد په مناسب ډول ساتل کٻږي او چاپي﷼ ته زيان ونه رسوي‪.‬‬ ‫د کاري ځواک او په سيمه کې د ودانيو د جوړولو د مديريت پالن‪ :‬ددې د يقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې د ودانيزو کمپونو‬ ‫جوړول او ودانيزو کارګرانو فعاليت پر چاپي﷼ باندې منفي اغٻزې نه رامنځته کوي او د سيمې د خلکو په ژوند کې خنډ‬ ‫نه رامنځته کوي او په دې کې د کارګرانو د چلندي اصولو انفاذ او له ‪ESMP‬څخه د ھغوی متابعيت شامل دی‪.‬‬ ‫د ساحې د چمتو کولو او لومړني حالت ته يې د بٻرته راوستولو پالن‪ :‬ددې د يقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې سيمه له کار‬ ‫وروسته بٻرته پاکٻږي‪ ،‬ټول توکي او موقتي او دايمي وسايل راټولٻږي او سيمه بٻرته خپل لومړني حالت ته راوستل کٻږي‪.‬‬ ‫د کثافات د مديريت پالن‪ :‬ددې د يقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې د پروژې جامد او مايع کثافات‪ ،‬په ځانګړې توګه‬ ‫روغتيايي فاضله مواد په سمه توګه له منځه وړل کٻږي او په چاپي﷼ باندې اغٻزې نه کوي او يا حد اقل ته راوړل شي‪.‬‬ ‫‪88 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫له ککړتيا څخه د مخنيوي پالن‪:‬ددې د يقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې د سون موادو‪ ،‬کيمياوي موادو‪ ،‬مضره موادو او‬ ‫ساختماني موادو زٻرمې چاپي﷼ ته نه خورٻږي‪.‬‬ ‫د ښکال او ايکولوژي د مديريت پالن‪ :‬ددې ديقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې د برٻښنا د لين وروستی مسير داسې انتخاب‬ ‫شي‪ ،‬چې د امکان تر حده يې بصري اغٻزې کمې وي او د چاپي﷼ ښکال‪ ،‬د څارويو او بوټو ژوند‪ ،‬تر حفاظت الندې‬ ‫سيمو‪ ،‬زٻرمو او نورو سيمو ته چې ايکولوژيک ارزښت لري‪ ،‬زيان ونه رسوي‪.‬‬ ‫د خونديتوب د مديريت پالن‪ :‬ددې ديقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې د کارګرو او د سيمې د اوسٻدونکو خونديتوب تامين وي‬ ‫او د کار په اوږدو کې د ټپی کٻدو امکان حد اقل ته راټيټ شي‪.‬‬ ‫د لرغونو‪ /‬فرھنګي اثارو او طبيعي زٻرمو د اتفاقي کشف مديريت پالن‪ :‬ددې ديقيني کولو لپاره اقدامات‪ ،‬چې د کلتوری او‬ ‫لرغونو آثارو د تصادفي کشف په صورت کې به ياد شوي اثار له زيان رسولو پرته وساتل شي‪.‬‬ ‫د ولسي اړيکو او روغتيا د مديريت پالن‪ :‬د ‪CASA-1000‬پروژې په اوږدو کې له سيمه ييزو اوسٻدونکو سره د خبرو‬ ‫اترو لپاره اقدامات او د پروژې له امله د رامنځته شويو زيانونو د جبران لپاره ديوه ميکانيزم لرل‪.‬‬ ‫ژوند چاپي﷼ او ټولنيزه څارنه‪ :‬ددې لپاره اقدامات‪ ،‬چې د پروژې له ودانيزو چارو څارنه وشي‪ ،‬څو يقيني شي‪ ،‬چې‬ ‫ودانيز شرکت ‪EMP‬له موادو او د ‪CASAREM‬له مقرراتو متابعت کوي‪.‬‬ ‫له چاپي﷼ څخه د څارنې پالن‪ :‬د لومړني حالت د څارنې ددوام لپاره اقدامات‪ ،‬د پروژې د اضرارو د کمولو لپاره د‬ ‫اغيزمنتيا څٻړنه او پر چاپيريالي او ټولنيزو کارونو يو مرور‪.‬‬ ‫روزنه او د وړتيا لوړول‪ :‬ددې لپاره اقدامات‪ ،‬چې اوسنۍ وړتيا او د وړتيا لوړولو پالنونه‪ ،‬د کيفيت تضمين او د کيفيت‬ ‫مديريت‪ ،‬او د ‪ ESMP‬په ټولو کچو کې يې تطبيق ارزيابي شي ‪.‬‬ ‫راپور ورکول‪ :‬د راپور ورکولو او د اړيکو د ټينګولو د کړنالرو په برخه کې اقدامات‪ ،‬څو يقيني شي‪ ،‬چې د ‪ESMP‬‬ ‫محتويات د سيمه ييزو ټولنو په ګډون د پروژې په ټولو سطحو شريک کٻږي او راپور يې ورکول کٻږي‪.‬‬ ‫تطبيق‪ ،‬څٻړنه‪ ESMP :‬به تر کنټرول الندې يو سند وګڼل شي او ھر کال به د پام وړ يوې پٻښې يا پالن وروسته وکتل‬ ‫شي‪ .‬د ‪ ESMP‬تر ټولو يوه مھمه ځآنګړنه تطابقي مديريت دی‪ ،‬چې له مخې يې د بدلونو او د پروژې له تطبيق څخه د‬ ‫زده شويو درسونو په ځواب کې د ‪ ESMP‬چاپيريالي او ټولنيزې کړنې په دوامداره توګه غښتلې شي‪.‬‬ ‫د‪ IEL‬د ځمکې داستمالک او بيا مٻشتٻدو چوکاټ‪ :‬موخې او لنډيز‬ ‫‪2‬ضميمۀ‪:‬‬ ‫د نړيوالو مالي نھادونو تر منځ نني منل شوي نورمونه او اصول په روښانه ډول په ډاګه کوي‪ ،‬چې پکار ده‪ ،‬د پراختيايي‬ ‫فعاليتونو په طرحه او تطبيق کې د ټولنيز او چاپيريالي ساتنې ميکانيزمونه شامل شي‪ .‬د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو‬ ‫چوکاټ د ھغو کسانو د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو لپاره ‪ ،‬چې د ‪ CASA-1000‬پروژې له امله به زيانمن شي‪،‬‬ ‫ځانګړي شرايط اټکل کړي دی‪ .‬که څه ھم ھيله کٻږي‪ ،‬چې د منفي اغٻزو کچه او د ھغو کسانو شمٻر چې بيځايه به شي‪،‬‬ ‫کم وي‪ ،‬خو پروژه بايد ددې اغٻزو او د ھغو کسانو‪ ،‬چې بيځايه کٻږي‪ ،‬د ال کمولو لپاره عملي اقدامات تر الس الندې‬ ‫ونيسي‪ .‬ياد شوی چوکاټ ھغه دندې په ډاګه کوي‪ ،‬چې د بيا مٻشتٻدو د پالنونو د چمتو کولو لپاره ورته اړتيا ده‪ .‬دغه‬ ‫چوکاټ د ھر ھيواد لپاره د بيا مٻشتٻدو د کاري پالنونو د طرح کولو په اړه ځانګړې الرښوونې وړاندې کوي‪.‬‬ ‫‪89 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫ددې راپور مقصد د ‪ CASA-1000‬پروژې لپاره د الرښودونو وړاندې کول دي‪ ،‬په دې اړه چې د زيانونو کموونکي‬ ‫اقدامات بايد د ‪ LARF‬په برخه کې د ‪ CASA-1000‬د پروژې په ټولو مرحلو کې د ډيزاين‪ ،‬ودانولو او له ودانولو‬ ‫وروسته مرحلو کې تر سره شي‪ .‬د برٻښنا د ياد شوي لين د مسير په اوږدو کې د خلکو د ژوندانه په څرنګوالي پوھٻدل د‬ ‫بيا مٻشتٻدو او د بيا مٻشتٻدو د عملياتي پالن لپاره ديوه بريالي چوکاټ د جوړولو تر ټولو مھم عناصر جوړوي‪.‬‬ ‫د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د چوکاټ دوھم ھدف ددې چوکاټ په عملي کولو او د بيا مٻشتٻدو د پالنونو په عملي‬ ‫کولو کې د ھڅونې د حس برجسته کول دي‪ ،‬چې د ‪ CASAREM‬د ټولو ھيوادونو شرايطو ته ځانګړي دي‪ .‬ياد شوي‬ ‫ھڅونې د څلورو يادو شويو ھيوادونو له ټولنيز – سياسی شرايطو څخه منشاه اخلي‪ .‬د ‪ CASA‬په سيمو کې خلک په‬ ‫مستقيم او يا غير مستقيم ډول له مخکې نه پوھٻږي‪ ،‬چې د اجباري بيا مٻشتٻدو منفي اړخونه‪ ،‬چې د جګړې‪ ،‬طبيعي پٻښو يا‬ ‫ددولت د پراختيايي پروګرامونو له امله رامنځته کٻږي‪ ،‬څه ډول وي‪ .‬دارنګه ستونزې کيدای شي د ځمکې د استمالک د بيا‬ ‫مٻشتٻدو په برخه کې ځنډ رامنځته کړي‪ .‬د ال زياتو امنيتی او خونديتوب د ستونز د مخنيوي لپاره يا له ځنډ سره د پروژې د‬ ‫مخ کٻدو د مخنيوی لپاره تصويب کٻږي‪ ،‬چې په پروژه کې ښکيلې خواوې بايد د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو چوکاټ‬ ‫ژر تر ژره تر اجرا الندې ونيسي‪.‬‬ ‫د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو چوکاټ په الندې کتګوريو وٻشل شوی دی‪:‬‬ ‫لومړۍ برخه‪ :‬لس دندې تشريح کوي او د ھر ھيواد لپاره د استمالک د بيالبيلو پالنونو د چمتو کولو لپاره الرښوونه کوي‪.‬‬ ‫دوھمه برخه‪ :‬د نړيوال بانک تګالرې الرښودونه د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو په برخه کې به لنډ ډول توضيح کوي‬ ‫او د ملي چوکاټونو يو لړ ليک وړاندې کوي‪ .‬د ملي کړنالرې په اړه ځانګړي توضيحات د دې سند د ) ھـ( په برخه کې‬ ‫لوستالی شۍ‪ .‬ددې چوکاټ د منفي اغيزو د کمولو لپاره عمومي اقدامات ھم په ھمدې برخه کې تشريح شوي دي‪.‬‬ ‫دريمه برخه‪ :‬په دې برخه کې د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د چوکاټ لپاره د الرښودي اصولو لړيک شامل دی‪.‬‬ ‫څلورمه برخه‪:‬د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د چوکاټ په اړه د لومړۍ برخې دندو لپاره د اړتيا وړ معلومات تر‬ ‫بحث الندې نيسي‪.‬‬ ‫پنځمه برخه‪ :‬د ارزش ورکولو او د زيانونو د جبران لپاره يو الرښود پکې شامل دی‪ .‬ھمدارنګه په دې برخه کې د کوربه‬ ‫د سيمو د څٻړنې په برخه کې الرښودي اصول او د معيشتي الرو چارو د بيا احيا کولو د پالنونو چمتو کول شامل دي‪.‬‬ ‫شپږمه برخه‪ :‬د مشوره ورکولو‪ ،‬مشارکت او د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د چوکاټ اړوند شکايتونو د څٻړلو‬ ‫ميکانيزمونه وړاندې کوي‪ .‬سربٻره پر دې‪ ،‬په دې برخه کې د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د چوکاټ د تطبيق اړوند‬ ‫اداری ترتيبات د ‪ CASAREM‬د ھر ھيواد لپاره تر بحث الندي نيول شوی دی‪.‬‬ ‫اوومه برخه‪ :‬د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو د چوکاټ د کاري پالنونو او د پروژې د داخلي او خارجي او خپلواکو‬ ‫فعاليتونو د څارنې لپاره الرښود وړاندې کوي‪.‬‬ ‫اتمه برخه‪ :‬د ځمکې د استمالک او بيا مٻشتٻدو چوکاټ کاري پالنونه او د بودجې او په اړه الرښودونه پکې شامل دي‪.‬‬ ‫‪90 ‬‬ ‫‪ ‬‬