36967 B МОНГОЛ УЛС МОНГОЛ УЛС Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 2006 оны 7 дугаар сар ДЭЛХИЙН БАНК ДЭЛХИЙН БАНК © 2006 Олон улсын бїтээн байгуулалтын ба хєгжлийн банк / ДЭЛХИЙН БАНК 1818 H Street, NW Washington, DC 20433 USA 2006 оны 7- р сар Бїх эрхийг хадгална. Энэ судалгааг нь Зїїн Ази-Номхон далайн бїсийн Байгаль орчин ба нийгмийн хєгжлийн хэсэг бэлтгэсэн ба Дэлхийн банкны Нидерланд-Монголын Байгаль орчны реформын Итгэлийн сангаас санхїїжїїлэв. Байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн асуудлууд нь Зїїн Ази ­ Номхон далайн бїсийн (ЗАНДБ) хєгжлийн чухал шаардлагатай хэсэг болдог. Дэлхийн банкнаас саяхан энэ бїсэд зориулж бэлтгэсэн Байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн стратегид нэн шаардлагатай асуудлуудыг тодорхойлох, тогтвортой хєгжлийн бодлогын ба удирдлагын тогтолцоог бэхжїїлэх тєслїїдээр дамжуулан байгаль орчны ба нийгмийн хєгжлийн гол асуудлуудыг тодорхойлох хєтєлбєрїїд, эрх зїйн асуудал, зээлийн бус їйлчилгээ, болон хамтын ажиллагааны талаар тусгасан. ЗАНДБ-ийн хэлэлцїїлгийн нийтлэлїїд нь тусламжийн байгууллагууд болон гишїїн орнуудын дунд хууль эрх зїйн болон хэрэгжїїлэлтийн талаар санал бодлоо солилцох боломжийг олгож байгаа юм. Энэ бїтээлийг интернетийн www.worldbank.org/eapenvironment хуудаснаас їзэж болно. Санал болгох бїтээл: Вингард Ж. Р, П. Захлер. 2006 он. Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд. Хэлэлцїїлгийн цувралууд. Зїїн Ази ­ Номхон далайн бїсийн Байгаль орчин, нийгмийн хєгжлийн хэлтэс. Вашингтон хот. Дэлхийн банк Хавтасны фото: Андрей Паркинсон Хавтасны загварыг The Word Express бїтээв. Лавлах зїйлээ дараахь їндсэн зохиогч нарт явуулна уу: James R. Wingard Peter Zahler Juris Doctor, Environmental Consultant Assistant Director, Asia Program 7015 Siesta Dr., Missoula, MT 59802 USA Wildlife Conservation Society Email: jrwingard@envlaw.myrf.net 2300 Southern Blvd, Bronx, NY 10460 USA Email: pzahler@wcs.org Энэ тайлан нь Олон улсын бїтээн байгуулалтын ба хєгжлийн банк / ДЭЛХИЙН БАНК ­ны ажилтнуудын бїтээл болно. Бїтээлийн їр дїн, тайлбар, дїгнэлт, шийдвэр нь Дэлхийн банкны ерєнхий захирлуудын болон улс орнуудын тєлєєлєгчдийн санаа бодлыг заавал агуулсан байх шаардлагагїй. Энэ тайлангийн бїх мэдээллийг їнэн зєв гэж Дэлхийн банк батлахгїй. Тайланд газрын зураг орсон бол їїнд тусгасан хилийн хэмжээ, єнгє, нэрлэбэр болон бусад мэдээллїїд Дэлхийн банкны улс орны хилийн хууль эрх зїйн статус, эдгээр хилийн асуудлыг батлан зєвшєєрєх эсвэл хїлээн зєвшєєрєх зэрэг асуудалтай ямар ч холбоогїй болно. Энэхїї бїтээлийн хэвлэн нийтлэх эрхийг хадгална. Бїтээлийг болон тїїний хэсгийг зєвшєєрєлгїйгээр хуулбарлах/дамжуулах тохиолдол нь холбогдох хуулийг зєрчих болно. Олон улсын бїтээн байгуулалтын ба хєгжлийн банк / ДЭЛХИЙН БАНК нь энэ бїтээлийг хэрэглэхийг дэмжиж байгаа бєгєєд хэсэг бїлгийг олшруулах эрхийг чєлєєтэй олгоно. Хуулбар, ямар нэг хэсгийн хэвлэлт зэргийг авах тодорхой мэдээлэлтэй хїсэлтээ дараахь хаягаар явуулна уу: Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telephone 978- 750-8400, fax 978-750-4470, www.copyright.com. Бусад хэвлэлийн эрхийн холбогдолтой хїсэлтээ дараахь хаягаар явуулна уу: Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org. Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Гарчиг Ємнєх їг vii Товчилсон їгсийн жагсаалт xii Талархал xiii Гїйцэтгэлийн товчлол 1 Товч танилцуулга 9 1. Зэрлэг ан амьтны худалдааг судлах арга 13 Албан ёсны мэдээллийн эх сурвалж 13 Єрхийн болон зах зээлийн судалгааны аргачлал 14 Мэдээнд дїн шинжилгээ хийх арга 18 2. Ан амьтны худалдааны тїїхээс 23 3. Зэрлэг ан амьтны агналт ба худалдааны єнєєгийн байдал 27 Менежментийн єєрчлєлт 28 Агнуурын байдалд гарсан єєрчлєлт 29 Худалдаанд гарсан єєрчлєлт 31 Худалдааны чиглэл, захууд болон хэрэгжилтийн асуудлууд 38 Мэдэгдэж байгаа болон болзошгїй нєлєєлєл 41 4. Зэрлэг ан амьтны менежментийг бий болгох 51 Бїтцийн бэрхшээл 51 Эдийн засгийн бэрхшээл 52 Зэрлэг ан амьтнаас олсон орлого 52 Зэрлэг ан амьтныг хамгаалах ажилд зарцуулах тєсєв 53 Зэрлэг ан амьтны судалгааг санхїїжїїлэх нь 56 Зэрлэг ан амьтны менежементийг орон нутгийн тївшинд санхїїжїїлэх нь 57 iii Монгол Улс Зэрлэг ан амьтны агнуур ба худалдааны хууль тогтоомжуудын товч 57 Зэрлэг ан амьтны агнуурын зохицуулалт 58 Зэрлэг ан амьтны худалдааны зохицуулалт 61 Нэн ховордсон тєрєл зїйлийн олон улсын худалдааны конвенцийн зохицуулалт 62 Трофи ан агнуурын зохицуулалт 64 Статусын зохицуулалт буюу хамгаалах арга хэмжээ 65 Олон нийтийн оролцоотой зэрлэг ан амьтны менежемент 65 Хууль хэрэгжїїлэх 66 5. Хэрэгжїїлэх їйл ажиллагааны зєвлємжїїд 69 Ерєнхий зєвлємжїїд 71 Гадаад худалдаанд хяналт тавих 78 Дотоодын худалдаанд хяналт тавих 79 Ан агнуурын менежмент 82 Трофи болон спорт ан агнуурын менежмент 84 Олон нийтийн хандлага 86 Хавсралт 1: Зїйлїїдийн судалгаа 89 Тарвага (Marmota sibirica and Marmota baibacina) 89 Саарал чоно (Canis lupus) 97 Хярс їнэг (Vulpes corsac) 101 Шар їнэг (Vulpes vulpes) 103 Бор гєрєєс (Capreolus pygargus) 105 Хїрэн баавгай (Ursus arctos) 107 Молцог хандгай (Alces alces pfizenmayeri and A. a. cameloides) 109 Цоохор ирвэс (Uncia uncia) 111 Зэрлэг гахай (Sus scrofa) 113 Халиун буга (Cervus elephus) 115 Аргаль хонь (Ovis ammon) 117 Идлэг шонхор (Falco cherrug) 120 Монгол татаар бєхєн (Saiga tatarica mongolica) 122 Цагаан зээр (Procapra gutturosa) 123 Баданга хїдэр (Moschus moschiferus) 127 Хавсралт 2: Бусад зїйлїїдийн тухай мэдээлэл 131 Хавсралт 3: Хїснэгтїїд 137 Хавсралт 4: Ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний хэрэглээний судалгаа 153 iv Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Зургууд Зураг 1: Монголын эрэгтэйчїїдийн болон судалгаанд оролцсон анчдын тоог нийт эрэгтэй хїмїїсийн тоонд харьцуулсан байдал 19 Зураг 2: Монгол улс 1926-1985 онуудын хооронд жилд худалдаалж байсан зэрлэг ан амьтны нийт бїтээгдэхїїн 25 Зураг 3: Тїїхэнд ихээр агнагдаж байсан зарим амьтдын тоо хэмжээг 2004 оныхтой харьцуулсан нь 30 Зураг 4: Монголын ангийн тїїхийн эдийн худалдааны сїлжээний диаграмм - бїдїївч 40 Зураг 5: Тоо толгой нь цєєрч байгаа зарим зїйлїїдийн харьцаа 42 Зураг 6: Олон нийтийн санал асуулга - Монголын зэрлэг ан амьтны нєєцийн статус 43 Зураг 7: Монгол тарваганы тархац 1970 он 90 Зураг 8: Монголын тарваганы тархацын байдал 91 Зураг 9: Тарваганы популяцийн тоо толгойн бууралт 1940 - 1997 он 92 Зураг 10: Монголын тарваганы арьсны албан ёсны худалдаа 1892 - 1997 он 93 Зураг 11: Монголын саарал чонын арьсны албан ёсны худалдаа 1927-1985 он 99 Зураг 12: Монголын хярс їнэгний арьсны албан ёсны худалдаа 1932-1985 он 102 Зураг 13: Монголын шар їнэгний арьсны албан ёсны худалдаа 1932-1985 он 104 Зураг 14: Монголын бор гєрєєсний албан ёсны худалдаа 1950-1985 он 106 Зураг 15: Монголын зэрлэг гахайн албан ёсны худалдаа 1932-1985 он 113 Зураг 16: Хятад улстай хийсэн халиун бугын эврийн худалдаа 1965-1974 он 116 Зураг 17: Монголын цагаан зээрийн махны албан ёсны худалдаа 1932-1985 он 124 Хїснэгт Хїснэгт 1: Зїйлїїдийн агнуурт єртєж байгаа байдлын тооны зэрэглэл 35 Хїснэгт 2: Нэг анчны жилд агнадаг амьтны дундаж тооны зэрэглэл 35 Хїснэгт 3: Зїйлїїдийн нийт агналтын тооцоолсон зэрэглэл, 2004 он 36 Хїснэгт 4: Зїйлїїдийн дотоодын худалдааны їнийн зэрэглэл 36 Хїснэгт 5: Зїйлїїдийн худалдаалах їнийн тооцоолсон зэрэглэл, 2004 он 37 Хїснэгт 6: Трофи агнуурын зєвшєєрєл ба лиценцийн їнийн зэрэглэл 37 Хїснэгт 7: Байгалийн нєєцєєс улсад оруулсан орлого, 1999-2003 он 53 Хїснэгт 8: Яамдуудын харьцуулсан тєсєв, 2002-2003 он 54 Хїснэгт 9: Байгаль орчны яамны тєсєв, 2001-2004 он 55 Хїснэгт 10: Байгаль хамгаалахад нєхєн тєлбєрийн оруулах хувь 56 Хїснэгт 11: Судалгаа шинжилгээний харьцуулсан зардал, 2001-2003 он 56 Хїснэгт 12: Монгол Улсаас CITES-д орсон зарим зїйлїїдийн экспортын мэдээ, 1996-2004 он 62 Хїснэгт 13: Монголын идлэг шонхороос олсон орлого 1996-2003 он 121 v Монгол Улс Хїснэгт 14: Агнуурын амьтдын хамгааллын болон хууль эрх зїйн статус 137 Хїснэгт 15: Зарим зїйлїїдийг гадаадад болон дотоодад худалдаалах байдал 140 Хїснэгт 16: Ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний зах зээлийн їнэ 143 Хїснэгт 17: Анчдыг насны ангиллаар тооцоолсон харьцуулал 147 Хїснэгт 18: Анчдын тоог аймаг тус бїрээр тооцоолон харьцуулсан ангилал 147 Хїснэгт 19: Анчдын тоог хот суурин болон хєдєє нутгийн хїн амын тоонд тооцоолон харьцуулсан харьцаа 148 Хїснэгт 20: Улс орнуудын анчдын тоог тухайн орны хїн амд нь харьцуулсан харьцаа 149 Хїснэгт 21: Монголын нийт анчид ба агнасан амьтдын тоо 150 vi Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Ємнєх їг З эрлэг ан амьтны хууль бус худалдаа бусад шаардлагатай тєслїїдэд тусламж їзїїлж нь зїїн ємнєд Азийн бїс нутгийн байна. 2005-2006 онд Монголын байгаль орчны биологийн тєрєл зїйлд болон тїїнд менежментийн олон асуудлаар єргєн хэмжээний тїшиглэн амьдардаг хїмїїсийн їйл ажиллагаа зохион байгуулсан Нидерланд- амьдралд маш ноцтой нєлєє їзїїлж байна. Монголын Итгэлийн сангийн "Байгаль орчны Энэ бїс нутаг нь зэрлэг ан амьтдыг хоол хїнс, шинэчлэл" хєтєлбєр энэхїї зэрлэг ан амьтны эмчилгээ, гэрийн тэжээмэл болон цуглуулгын худалдааны тєсєл болон бусад тєслїїдэд амьтад хэлбэрээр, мєн спорт агнуур болон гоёл санхїїжилтын тусламж їзїїлсэн. чимэглэлд хэрэглэдэг. Їїнээс гадна, зїїн ємнєд Энэ судалгаа нь ядуурал- байгаль орчны холбоо, Азийн орнууд олон улсын зах зээлийн хэрэгцээг байгалийн нєєцийн муу зохион байгуулалт ядуу хууль ба хууль бусаар хангадаг. хїмїїсийн амьжиргаанд хэрхэн нєлєєлж буй Дэлхийн банкнаас болон хєгжлийн хамтын зэрэг асуудлуудын жишээ болж єгсєн. Социалист ажиллагааны тїншїїд хамтран зохион систем задарснаар олон мянган монгол хїмїїс байгуулдаг олон талт їйл ажиллагааны хїрээнд амьжиргааны эх їїсвэрийг зэрлэг ан амьтны багтан зэрлэг ан амьтны худалдааны хєдєлгєгч агнуураас олох болсон байна. Зэрлэг ан амьтны хїчин зїйлїїд, тїїний хэмжээ болон хууль бус хууль бус худалдаа єргєжсєнєєр байгалийн нєєц худалдааг зогсоох талаар ойлголттой болохын тогтворгїй болохын зэрэгцээ ахуйн хэрэгцээнд тулд Дэлхийн банкны Зїїн ємнєд Азийн болон олдохгїй болж, мєн нэн ховор амьтдын устаж Номхон далайн бїс нутгийн Байгаль орчин ба їгїй болоход нєлєєлж байна. Ингээд асар їнэ нийгмийн хєгжлийн хэсгийн хийсэн сїїлчийн цэнэ бїхий байгалийн нєєцийг устгахгїй, харин бїтээл нь энэ тайлан юм. Їїний ємнєх бїтээл нь хамгаалалтын урамшууллын систем бий болгох, Зїїн болон Зїїн ємнєд Азийн зэрлэг ан амьтны амьжиргааны єєр боломжийг нэмэгдїїлэх худалдаа гэсэн сэдэвтэй байв. Энэ бїтээл нь Алга зэрэг асуудлыг шийдвэрлэхэд тєрийн, болсоор...алга болсоор... бїр мєсєн алга болжээ. иргэний нийгмийн болон хандив туслалцааны Ийм бїтээл гаргахыг хууль бус худалдааны байгууллагуудын хамтарсан хїчин зїтгэл эдийн засгийн ба нийгмийн хєшїїргийг шаардлагатай. илрїїлдэг олон улсын байгууллага ТРАФФИК Ийнхїї Зэрлэг амьтдыг хамгаалах нийгэмлэг, зохион байгуулсан ба энэ бїс нутгийн хууль бус тєрийн бус олон байгууллагуудтай хамтран худалдааны гол чухал асуудлуудыг тодорхойлж, энэ судалгааг нухацтай єєрсдийн болон бусад мєн саяхан бїс нутгийн судалгааг эхэлсэн. улсын туршлага, Монголын аймаг, сумдын нутагт Єргєн утгаараа авч їзвэл энэ судалгаа байгалийн байдаг хангалттай мэдээлэл дээр їндэслэн нєєцийн менежментийг дутмаг удирдан зохион явуулсан. Бид тєрийн болон иргэний нийгмийн байгуулснаас болж сєрєг нєлєєлєл їзїїлэх гэсэн байгууллагуудын ажилтнуудыг энэ тайланг Дэлхийн банкны санааг зовоосон асуудалтай уншиж, гарсан зєвлємжїїдийг хїлээн авч їзэхийг холбоотой хийгдсэн байна. Мєн энэ асуудал Зїїн хїсч байна. Ази-Номхон далайн бїс нутгийн байгаль орчны стратегийн гол асуудал болсон юм. Магда Ловей, Монгол улсын нэлээд их хэмжээний байгалийн Дэлхийн банкны Зїїн Ази, Номхон Далайн нєєцийн тогтвортой ашиглалтын асуудалд бїсийн байгаль орчны секторын менежер Дэлхийн банк тусламж дэмжлэг їзїїлдэг билээ. Зэрлэг ан амьтны энэ судалгаанаас гадна, Саха Деван Миенатхан, модны хууль бус худалдааны одоо хэрэгжиж Дэлхийн банкны Монгол дахь салбарын байгаа судалгаа, мод тарих тєслїїдийн болон менежер vii Монгол Улс viii Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Ємнєх їг З эрлэг ан амьтдыг худалдаалах нутгийн хэмжээнд болон олон улсын тївшинд зориулалтаар агнах нь єнєєдєр худалдсанаар зэрлэг ан амьтдын хорогдлыг дэлхий дээрх олон зїйлийн амьтдад их хэмжээгээр нэмэгдїїлж гадаад худалдааны ихээхэн хэмжээний аюул занал "даяаршил"-ийг бий болгож байна. Нєгєє учруулсаар байна. Ази тивийн хэмжээнд талаар зэрлэг ан амьтны гаралтай олон тєрлийн зэрлэг ан амьтдын болон тэдгээрийн гаралтай бїтээгдэхїїнїїд ахуйн зориулалтаар тухайлбал, бїтээгдэхїїнийг ашиглан хоол хїнс, арьс їс, хоол хїнс, эм, эмчилгээ, хувцас хэрэглээний эм, эмчилгээний болон бусад хэрэгцээгээ тодорхой хэрэгцээг хангах зорилгоор ханган, Африк тивд зэрлэг ан амьтдын махны ашиглагддаг байсан хуучин "уламжлалт" хэрэгцээ худалдаалалт тєрєлжин явагдаж буй нь энэ нь гадаад худалдааны даяаршил, "орчин їеийн тєрлийн бизнес дэлхийн хэмжээнд эрэлт хэв загварын хандлага"-аа даган єєрчлєгдєж, хэрэгцээ ихтэй, сая сая долларын эргэлттэйгээр зориулалтын агналтын хэмжээ нь нэмэгдэж энэ улс орнуудаар дамжуулан єргєн хїрээг нь ч зэрлэг ан амьтдын агналт, худалдаалалтыг хамарсан худалдаа, наймааны їйл ажиллагаа улам єргєжїїлэхэд нєлєєлж байна. явагддаг болохыг харуулж байна. Ан амьтдын агналт, худалдаалалтын їйл ажиллагаа нь гар дамжсан тодорхой хэсэг бїлгїїдэд хуваагдан тєрєлжсєнєєр хууль бусаар ан агнах урсгал, хєдєлгєєн ихэссэн хэмжээгээр багасаж буй зэрлэг ан амьтдын суурьшиж, нутагшсан орчинг хєндєж буй нь тэднийг бодлогын тївшинд хамгаалах арга хэмжээ авах шаардлагатай болсныг харуулж байна. Ан агнуурын уламжлалт арга болох агнах,сонголт хийх болон хяналт хамгаалалтын ажиллагаа алдагдаж, орчин їеийн машин техник, зэвсэг технологи ашиглан ангаас олох ашиг орлогыг хэт хєєцєлдєх Їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнасан цгааан зээрийг зах хандлага бий болсноос урьд нь ахуйн бага зээл рїї ачаалахад бэлэн байгаа нь. Фото: Хенри Микс хэмжээний хэрэгцээ хангах зориулалтаар голлодог байсан агнуур нь том том бизнесийн бїлэглэлийн шинжтэй болж хєгжин агнуурын Анхаарал татсан цєєн жишээ дурьдахад: 2000 болон худалдааны дамжлага сїлжээ хїрээгээ оны мэдээгээр Суматра-гаас БНХАУ- руу долоо тэлж хєгжих хїчин зїйл болжээ. Хот суурин хоног тутамд 25 тонн яст мэлхийг худалдаалдаг газруудад суурьшсан санхїїгийн орлого болон бол Вьетнам улсын Хо Ши Мин хотын 1500 гаруй ахуй, амьдралын боломжийн хувьд дунд тївшний хоолны газруудад зэрлэг ан амьтны гаралтай хїмїїсийн эрэлт хэрэгцээнээс шалтгаалж зэрлэг олон тєрлийн мах, махан бїтээгдэхїїнийг ан амьтад болон зэрлэг ан амьтдын гаралтай хэрэглэж худалдан, борлуулсан байна. Тїїнчлэн, бїтээгдэхїїнийг хїдалдаж авах, дамжуулан Хойд Сулавесийн зєвхєн нэг хїнсний зах дээр худалдах, тээвэрлэх, зуучлах зэргээр орон жилд 90000 хєхтєн амьтад махны зориулалтаар, ix Монгол Улс Спорт агнуурт ихээр єртєж буй тул загасны толгой. тулын махыг Улаанбаатарын зоогийн газрууд хоолны цэсэндээ оруулсан байдаг. Фото: К. Олсон Жаван-ы хїнсний зах дээр жилд 1,5 сая амьд Вьетнам улсад сїїлийн 50 жилд 12 зїйлийн том шувуу, Ємнєд Хятадын Гуанжуо ба Шэнжэн амьтад их хэмжээгээр хорогдож, устаж їгїй хотуудын хїнсний захууд дээр 90000 гаруй болсон, Зїїн ємнєд Азийн томоохон тусгай могой, 24000 яст мэлхий зарагдсан мэдээ байна. хамгаалалттай газарт ч ховордсон амьтдын Мєн нэг жилд Малоба, Экваторын Гвинеи-д тєрєл зїйл устаж їгїй болж байгаа мэдээ ч бий. 13000 зэрлэг ан амьтад, Габон-д 12000 тонн Экваторын Гвинеи дэх Биоко-ын зарим нутагт ангийн мах зарагджээ. Мєн 2002 оны албан ёсны бичний популяци 90%-иар хорогдож, зарим бїс мэдээгээр 38000 хєхтєн амьтад, 365000 шувуу, нутгуудад бїрмєсєн устах аюулд хїрч, Камеруны 2 сая мєлхєгчид, 49 сая хоёр нутагтныг амьдаар Килум-лижим-д дээрх їйл ажиллагаанаас болж нь АНУ-ын хилээр хууль ёсоор оруулсан ба Шимпанзе, Заан, Ситатунга зэрэг амьтдын тєрєл зэрлэг ан амьтдын болон тэдгээрийн гаралтай зїйл ч устаж їгїй болж байна. Судалгаанаас бїтээгдэхїїний худалдаалалт 1992-2002 онуудад харахад зэрлэг ан амьтдын нутагшиж суурьшсан АНУ-д 75%-иар єссєн зэрэг нь зєвхєн буурай орчинд амьтдын тєрєл зїйл цєєрч, тоо толгой хєгжилтай болон хєгжиж буй улс їндэстнїїдийн хорогдож, ашиг орлого багасмагц энэ чиглэлийн хїрээгээр хязгаарлагдахгїй дэлхийн хэмжээнд анчид, наймаачид зах зээлийн эрэлт хэрэгцээгээ аюул нїїрлэснийг харуулж байна. хангахын тулд ан амьтны нєєцтэй єєр бїс нутаг руу агналтын чиглэлээ шилжїїлж, їйл ажиллагаа Ялангуяа ан амьтдыг їйлдвэрлэлийн явуулах нь хорогдлын хэмжээг нэмэгдїїлэн зориулалтаар их хэмжээгээр агнах явдал байгалийн тэнцвэрийг ихээр алдагдуулахад хїрч нэмэгдэж байгаагаас зэрлэг ан амьтдын байна. биологийн тєрєл зїйлд єєрчлєлт орж тоо толгой цєєрєх, тухайн бїсэд нутагшсан амьтад устах, Ер нь зэрлэг ан амьтдын худалдаа нь дэлхийн тїїгээр ч барахгїй єргєн уудам нутаг дэвсгэртэй хэмжээнд єргєн хїрээтэй тархан хїрээгээ халуун орны бїсэд ч ан, амьтад бїрмєсєн устаж тэлж ялангуяа Ази тивийн бїс нутгууд зэрлэг ан їгїй болох явдал їргэлжилсээр байна. амьтдын анчид, худалдаачдын їйл ажиллагаанд ихээр єртєгдєж аюулын хэмжээ нэмэгдэн, Тухайлбал, Агналт хамгаалалтын буруу їйл тархаж байгаа нь байгалийн аюул нїїрлэхэд ажиллагаа, худалдаалалтын їр дагавараар нєлєєлжээ. Ази тив нь газар нутгийн хувьд хїн x Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд амын нягтшил ихтэй, халуун орны бїс нутгийн Хууль бус агналт, хил дамжуулан худалдаалалт, бусад газар нутагтай харьцуулахад ойн нєєц тээвэрлэлтийн їйл ажиллагаанд Монгол орны багатай онцлог бїс нутагтай юм. Зэрлэг ан єнєєгийн эдийн засаг, улс тєр, газар зїйн амьтдын гаралтай бїтээгдэхїїнийг Азид он удаан байрлал, тїїний онцлог зэрэг олон хїчин жил уламжлан, їе дамжуулан ардын эмнэлгийн зїйлээс шалтгаалдаг болох нь ч харагдаж байна. тєрєл бїрийн эм, эмчилгээнд хэрэглэдэг зан Їйлдвэрлэлийн зориулалтаар зэрлэг ан амьтдыг заншил арга технологи нь орчин їеийн хєгжлийг их хэмжээгээр агнах ажиллагаа нь ан амьтдын даган хурдацтайгаар хєгжиж, нарийн тєрєлжсєн нєхєн їржих явцад сєргєєр нєлєєлж, аюултай боловсруулалт, їйлдвэрлэлийн салбарууд їр дагавар їїсэж болох тул энэ асуудлыг авч їзэж, болон їйл ажиллагаагаа идэвхитэй явуулж хамгаалах цогц арга хэмжээ авах нь салбарын гол байна. Тїїнчлэн энэ бїс нутагт орон нутгийн асуудал болсон байна. хэмжээнд ч агналт, тээвэрлэлт, худалдаалалтын Жэймс Вингард, Петер Захлер болон бусад шат дамжлага, мэдээллийн сїлжээ газар авч асар мэргэжилтнїїдийн хамтран явуулсан энэхїї хурдацтайгаар хєгжиж байна. Зэрлэг ан амьтдын судалгаа нь цаг їеэ олсон маш чухал олон бїтээгдэхїїнийг голлон хэрэглэгч бусад орнууд асуудлуудыг мэргэжлийн єндєр тївшинд, руу чиглэсэн олон улсын худалдааны урсгалын нарийвчлан судалж гаргасан нь ховордсон зэрлэг дийлэнх хувийг Зїїн ємнєд Азийн бїс нутгууд ан амьтдын хамгаалалтын асуудал дэлхийн эзэлж байна. бусад олон орнуудын хэмжээнд ч чухал ач Сїїлийн жилїїдэд халуун бїсийн ойн зэрлэг ан холбогдолтой, илїї єргєн хїрээтэй цаг алдалгїй амьтдыг их хэмжээгээр агнаж, їйлдвэрлэлийн авч їзэх шаарлагатай асуудал болж байгаа талаар зориулалтаар ашиглах нь зэрлэг ан амьтдын дэлгэрэнгїй мэдээлэл авах боломжийг бидэнд амьдралын зїй тогтолцоонд сєрєг нєлєє їзїїлж, олгосон юм. байгалийн тэнцвэр алдагдаж буй нь биологийн Тїїнчлэн, энэхїї судалгааны хамгийн чухал ач тєрєл зїйлийг зєв бодлогоор хамгаалах, бїх холбогдол нь Монгол орны ховордсон зэрлэг їе шатанд хяналт тавих нь тулгамдсан асуудал ан, амьтдын худалдаа экспортын чиглэлээр их болсныг харуулж байна. Їїнээс гадна, орон хэмжээгээр гадагшаа хууль бусаар гарч байгааг, нутгийн ард иргэдийн амьдралын тївшин онгон зэрлэг байгалийн биологийн тєрєл орлогын эх їїсвэр, хоол, хїнс ахуйн хэрэгцээ зїйлийг хамгаалах арга хэмжээний хїрээнд орон нь зэрлэг ан амьтдын гаралтай бїтээгдэхїїнээс нутгийн иргэдийн тогтвортой амьдралын эх хамааралтай байгаа нь ядуурал, ажилгїйдэлтэй їїсвэрийг байгалийн нєєцєєс хамаарахгїйгээр салшгїй холбоотой бєгєєд амьдралаа залгуулах зохицуулах гэх мэт чухал асуудлуудыг, олон гол хэрэгсэл ч болсоор байгаа. чиглэлийн нарийвчилсан судалгаагаар хєндєн Монголд оронд хийсэн энэхїї судалгааны гаргаж, бодит байдлын талаархи багц мэдээлэл, явцад зэрлэг ан амьтдыг нь їйлдвэрлэлийн хэрэгжїїлэх арга хэмжээний чухал санааг зориулалтаар их хэмжээгээр агнах, худалдаалах тусгасан анхны том хэмжээний судалгаа болж асуудал ихээхэн газар авсан, нєгєє талаар чадсан гэж їзэж байна. хуулийн хїрээнд тодорхой зохицуулалтгїй байгаа нь хєрш зэргэлдээ орнуудын зэрлэг Др. Элизабэт Л. Бэннэт, М.Б.Е ан амьтдын їржил, єсєлтєд ч сєрєг нєлєє Агнуур болон зэрлэг ан амьтдын їзїїлж байгаагийн шалтгаан, їр дагаврыг маш судалгааны хєтєлбєрийн дарга тодорхой, мэргэжлийн тївшинд судалж тооцон Зэрлэг амьтдыг хамгаалах нийгэмлэг илрїїлсэн нь ихээхэн ач холбогдолтой, їр дїнтэй тєсєл болсон гэж їзэж байна. Зэрлэг ан амьтдын гаралтай бїтээгдэхїїний худалдаа нь зєвхєн халуун орны ойн бїс тєдийгїй ойт хээр, тал хээрийн бїсээс гаралтай. Энэ худалдаа нь хэрэглээ єндєртэй хойт зїгийн орнууд руу биш Ємнєд зїгийн орнууд руу чиглэж байна. xi Монгол Улс Товчилсон їгсийн жагсаалт АНУ Америкийн Нэгдсэн Улс BBC Британий олон нийтийн телевиз БНХАУ Бїгд Найрамдах Хятад Ард Улс CITES Зэрлэг амьтан ба ургамлын ховордсон зїйлийг олон улсын БСШУЯ Боловсрол, соёл, шижлэх хэмжээнд худалдаалах тухай ухааны яам конвенци БОЯ Байгаль орчны яам CMS Зэрлэг амьтдын нїїдлийн ГМС Газарзїйн мэдээллийн систем зїйлийн тухай конвенци ГТХАН Германы Техник Хамтын ESBP Дорнод монголын биологийн Ажиллагаа тєрєл зїйлийн тєсєл ЗАНДБ Зїїн Ази Номхон далайн бїс GEF Даян дэлхийн байгаль орчны сан нутаг IUCN Дэлхийн байгаль, байгалийн ЗХУ Зєвлєлт Холбоот Улс нєєцийг хамгаалах олон улсын холбоо НЇБ Нэгдсэн Їндэстний Байгууллага SPSS Ba- Статистикийн программ ТББ Тєрийн бус байгууллага sic 12 ТРАФФИК Зэрлэг ан амьтны хууль бус UNEP Нэгдсэн їндэстний байгаль худалдааг хянадаг байгууллага орчны хєтєлбєр ТХГН Тусгай хамгаалалттай газар нутаг WWF Дэлхийн байгаль хамгаалах сан УМХГ Улсын мэргэжлийн хяналтын газар ЇСГ Їндэсний Статистикийн Газар ШУА Шинжлэх Ухааны Академи xii Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Талархал М онголын зэрлэг ан амьтдын нарт баярласнаа илэрхийлье. Энэ бїтээлд тал худалдааны асуудлуудын талаархи бїрийн тусламж їзїїлсэн АНУ-ын солилцооны энэ судалгааг Зэрлэг амьтдыг оюутан Луке Дистелхорст болон статистикийн хамгаалах нийгэмлэгтэй хамтран эцсийн анализ хийхэд тусламж їзїїлсэн хийсэн. Бид энэ тайланг бичсэн Жэймс Вингард, Колумбын Их сургуулийн зэрлэг ан амьтны Петер Захлер нарт баярласнаа илэрхийлье. Энэ биологийн магистрын сургалтын оюутан Чарлес судалгааг Дэлхийн банкны биологийн тєрєл Якуликд тус тус талархал илэрхийлье зїйлийн мэргэжилтэн Др. Тони Виттен удирдан Энэ судалгаа нь маш олон байгууллагуудын зохион байгуулсан юм. Монголын байгаль орчин гайхамшигтай хамтын ажиллагаа, тэдгээрийн итгэмжлэх Нидерландын сангаас энэ тєслийг тусламжаас бїтсэн билээ. Тэдний явуулсан санхїїжїїлсэн. мэдээлэл, зураг, болон єєрсдийн тєсєл хэрэгждэг Судалгаа бїр нь ганц нэг хїний хєдєлмєрєєр газруудад энэ тєслийн аман асуулгын хуудсыг авч бїтдэггїй олон хїний тус дэмжлэгтэйгээр явуулсан зэрэг хувь нэмэргїйгээр энэ тайлан бас амжилттай явагддаг гэдгийг юуны ємнє хэлэх дутуу дулимаг болох байсан. Ингээд Монголын байна. Иймээс хэрвээ бид тодорхой судлаач шинжлэх ухааны академийн Биологийн нарт баярласнаа илэрхийлээгїй бол маш хїрээлэнгийн эрдэмтэд (Др. Д.Цэнджав, Др. хайнга асуудал гаргасан байна гэж їзэх болно. Л.Амгалан, Др. Б.Лхагвасїрэн, Др. С.Дуламцэрэн, Энэ тайлангийн ихэнхи нь эдгээр хїмїїсийн С.Амгаланбаатар, Д.Мєнхзул), Ботаникийн хичээнгїй зїтгэл ба уйгагїй ажилч чанарын їр хїрээлэнгийн Др. Б.Мандах, Цагдаагийн тєв газар дїнд гарсан мэдээллїїдээс бїтсэн гэж бодож (Т.Болдбаатар), Улсын мэргэжлийн хяналтын байна. Дэлхий дээрх хїн ам хамгийн нягтшил газар (Др. Ц.Банзрагч), Байгаль орчны яам багатай, хамгийн их газар нутагтай энэ орны (Ж.Батсїх, Л.Ганзориг), Байгаль орчны баримтат нутаг дэвсгэрээр ганцхан зуны дотор мянга киноны нийгэмлэг (Д.Сумхїї), Tул хамгаалах мянган хїнээс асуулга авах энэ их ажлаас судлаач сан (Др. Э.Эрдэнэбат, Э.Батсїрэн), Ж.Чимгээ, нар маань бэрхшээлгїй єдєр бїр, долоо долоо Дэнверийн зоологийн сан (Др. Ричард Рыдинг, хоногоор судалгааны аман асуулгын хуудсаа Жэд Мурдох, Ж.Ганчимэг), Орон нутгийн байгаль бариад айлаас айлд, гудамжнаас гудамжинд хамгаалах газрын зохицуулагч (Г.Гансїх), халуун нар, тоос шороог хайхралгїй явж Олон улсын тахь групп (Петр Казенский, байсан болно. Ингээд бид дараахь хїмїїст гїн Крис Волцер), Дэлхийн банкны Хєвсгєл тєсєл талархал илэрхийлж байна, ялангуяа Б.Анхцэцэг, (Ш.Саруул, Б.Мэндсайхан, Др. Клайд Голдун), Н.Анхцэцэг, Б.Ариунбилэг, С.Уранчимэг, НЇБ-ийн Дорнодын биологийн тєрєл зїйлийн Э.Сувдмаа, Х.Отгондорж, С.Буяндэлгэр, Т.Чингэл, тєсєл, НЇБ, Их говийн экосистем тїїний шїхэр Ц.Алтангэрэл, Б.Цогтжаргал, Ч.Ариунзаяа, зїйлсийг хамгаалах тєсєл (Ц.Дашзэвгэ, А.Энхбат), Д.Оюунтуяа, Ц.Мєнхжаргал, Ц.Цогзолмаа, Эдийн засгийн реформ тєсєл (Б.Индра), М.Азжаргал, С.Алтанцэцэг, К.Пїрэвсїрэн, ГТХАН-ийн Байгаль хамгаалал ба байгалийн М.Норжмаа, Д.Мєнхбаяр, Баяраа болон тїїхий эд нєєцийн тогтвортой менежментийн тєсєл зардаг захаас авах судалгааны ээдрээтэй ажлыг (П.Сувд, Д.Галрагчаа), болон Хустайн байгалийн удирдан явуулсан Б.Отгонтємєр, Ж.Очирхуяг цогцолборт газар (Ц.Гантулга) нарт тус тус гїн талархалаа илэрхийлж байна. xiii Монгол Улс Бид энэ судалгаанд хамтран ажиллаж олон чухал Эцсийн энэ хувилбарт хэд хэдэн экспертїїдийн асуудлууд жишээлбэл, судалгааны асуулгыг тусламжтайгаар хэлэлцїїлгийн хэсгийг бэлтгэх, арга зїй, анализ хийхэд, семинар зохион сайжруулсан. Крис Финч (Улс хариуцсан байгуулах болон хэрэгжилтийн ажлуудад гїн мэргэжилтэн, EACCO), Ричард Дамания (Байгаль туслалцаа їзїїлсэн Дэлхийн байгаль хамгаалах орчны ахлах эдийн засагч, SASES), Сударшан сангийн Монгол дахь хєтєлбєрийн газрын Гуупту, Ахлах эдийн засагч EASPR, Магда Ловей захиралбайсанЖ.Чимэг, даргаБ.Чимид-Очир, (Секторын менежер, EASEN), Уоко Ватанаве зїйлийн мэргэжилтэн Ё.Онон, цэнгэг усны (Биологийн тєрєл зїйлийн мэргэжилтэн, GEF), мэргэжилтэн Ж.Батнасан нарт баярласнаа Др. Ричард Рыдинг (Дэнверийн зоологийн илэрхийлье. Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн сангийн Хамгаалалтын биологийн хэлтсийн Монгол дахь товчооны зэрлэг ан амьтны дарга), Аксел Брунлич (Birdlife International), худалдааны асуудлаар идэвхтэй ажиллаж, болон Том Мккарти (Амьтан судлаач) нарт худалдааны эх їїсвэрийг тодорхойлох зэрэг талархал илэрхийлье. їйл ажиллагаануудыг хийсээр иржээ. Тэдний Манай судалгаанд оролцож бидний асуусан мэдлэг, мэдээлэл ялангуяа баруун хязгаарын бїс олон асуултанд хичээнгїйлэн хариулсан мянга нутгийн туршлага нь энэ судалгааны арга зїй, нэн мянган хїмїїст талархсанаа илэрхийлж байна. шаардлагатай мэдээ материалыг бїрдїїлэхэд тус Энэ тайланд тусгагдсан їр дїнгїїд тэр хїмїїсийн болсон. ач тусгїйгээр гарахгїй байсан гэдэг нь тодорхой билээ. xiv Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Гїйцэтгэлийн товчоон Х эдийгээр Монгол улс хэзээ ч ЗХУ- тоо толгой 1990-ээд оны эхэнд 1 сая орчим ын нэгэн хэсэг байгаагїй боловч, байснаа сїїлийн жилїїдэд 31000 болтлоо дэлхийн энэ том гїрний задралаас буурсны дараа болсон. Ингэж буурсан болж эдийн засгийн хамааралтай гол шалтгаан нь Хятад улсад бєхєнгийн байсан Монгол Улсад зайлшгїй нєлєєлнє гэдэг эврийг эмчилгээний зориулалтаар зах зээлд нь тодорхой байв. Бусад олон орнуудын адил нийлїїлж байгаатай холбоотой юм (Millner- бараг л нэг шєнийн дотор Монгол улс бараг Gulland et al. 2001, FFI 2004). 70 жил улс тєр эдийн засгийн хувьд ноёрхож Мєн Монголын халиун буга (Cervus elephus) байсан засгийн газраас ангижирсан юм. Монгол нийт нутаг дэвсгэрт их хэмжээгээр буурсан. улс энэхїї хїчтэй шилжилтийг даван туулахад 1986 онд БОЯ-аас зохион байгуулсан бэлэн биш байлаа. 1920 оныхтой харьцуулахад тооллогоор ойролцоогоор 115000 км хєгжлийн хувьд харьцангуй єндєр байсан боловч талбайд 130000 халиун буга нутаглаж байна хэзээ ч єєрєє єєрийгєє хангах тївшинд хїрч гэсэн тооцоо гарч байлаа. Тэгвэл 2004 байгаагїй юм. Хуучин удирдагчид тус улсад онд хийсэн хамгийн сїїлийн тооллогоор хєрєнгє оруулж байсан нь Монгол улсыг зєвхєн Монгол улсын 15 аймагт ердєє л 8000-10000 ургацыг хурааж авахад л сургасан болохоос халиун буга нутаглаж байна гэсэн тооцоо биш їйлдвэрлэх буюу нєєцєє їнэлэх чадвартай гарсан байна. Энэ бол 18-хан жилийн дотор болгож чадаагїй билээ. Зэрлэг ан амьтны 92 хувиар буурчээ гэсэн їг юм. худалдаа ийм зїйлийн нэг байсан. 1926-1985 онд Монгол улс нэг жилд хойд хєрш рїї 3.5 сая гаруй Засгийн газрын тооцоогоор Монгол улсад ан амьтан худалдаалж, нийтдээ 119 сая їслэг эд, 1975 онд 50000 аргаль хонь тоологдож 13 сая кг ангийн мах, 1.5 сая халиун бугын эвэр байсан бол 2001 онд 13000-15000 болтлоо нийлїїлж байжээ. Эдийн засаг єндєр хєгжсєн, буурсан байна (Amgalanbaatar et al., 2002). нєєцийг шингээх асар их чадалтай Хятад улстай Энэ нь 16 жилд 75 хувь буурсан їзїїлэлт юм. саяханаас хилийн боомт нээсэн нь худалдааны Нэгэнтээ 40 саяар тоологдож байсан тарвага маршрутыг эргїїлсэн боловч ан амьтны худалдаа 1990-ээд онд бараг 20 сая болтлоо буурч, огцом єсєж, їїнийг дагаад эдийн засгийн хувьд 2002 онд ердєє л 5 саяар тоологджээ. 12 жилд чухал ач холбогдолтой ан амьтны тєрєл зїйл 75 хувь буурсан байна (Batbold, 2002). буурахад нєлєєлсєн юм. 1999 онд 3000 їржлийн хос идлэг шонхор Сїїлийн хэдхэн жилийн дотор Монгол улсын шувуу байсан бол 5 -хан жилийн дотор 30 эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой тєрєл хувийн хорогдолтой 2200 хос болж мєн л зїйл хэрхэн огцом буурч байгааг 5 жишээгээр буурч эхлээд байна (Shagdarsuren, 2001). харуулъя. Иймэрхїї тоо толгойн бууралт бусад ан Тавхан жилийн дотор Монголын монгол амьтдын тєрєл зїйлд тохиолдож байгаа гэсэн татаар бєхєнгийн (Saiga tatarica mongolicа) аман мэдээллїїд их байгаа бєгєєд тэдгээрийн зїйлийн тоо толгой 5000-аас 800 хїртэл тухай тодорхой мэдээлэл хязгаарлагдмал эсвэл 85%-иар буурчээ (WWF 2004). Энэ бууралт огт байхгїй байгаа болно. Хэдийгээр сайтар нь Казакстан болон Орос улсад бєхєнгийн судлагдаагїй ч Монголчууд энэ асуудалд ихээр 1 Монгол Улс санаа зовж байгаа юм. Энэхїї судалгааны явцад шалтгаалдаг. Гэвч саарал чонын агналтын тухай анчид бараан хэрэм ойд їзэгдэхээ байлаа, мєн мэдээлэл бодитой биш байсан учраас нийт шар їнэг, хярс їнэг таарах нь ховор байна, бор агналтын тоог тогтооход бэрхшээлтэй байсан. гєрєєс, хїрэн баавгай, молцог хандгай, хар Монголын зэрлэг ан амьтдын худалдааны гол сїїлтий, баданга хїдэр зэрэг нь бїгд алга болж хэсгийг їслэг ангийн олон улсын худалдаа байна. Нэгэн цагт зэрлэг ан амьтад олноороо бїрдїїлдэг боловч ангийн мах болон дуу шуугиантай байсан газар нутаг єнєєдєр эмчилгээний зориулалтын дотоодын болон олон эль хуль ямар ч чимээ шуугиангїй болж байна улсын худалдаа ихсэж байгааг бас анхаарахгїй гэж гомдоллож байгаатай байнга таарч байлаа. орхиж болохгїй юм. Зэрлэг ан амьтдын нєєц хэр байгаа бол гэж асуухад анчин нь ч, анчин биш хїмїїсийн аль Їслэг ангийн худалдаа Їслэг ангийн худалдаа аль нь манай улс ямар ч хязгаарлалтгїй ан хийж байгаа нь газар нутгаа хоосолж, цєлмєж байгаад Хэмжээ болон їнийн хувьд зэрлэг ан амьтдын санаа зовдгоо илэрхийлж байсан юм. худалдааны томоохон хэсгийг бїрдїїлэгч їслэг эд нь гадаад зах зээлд ялангуяа Хятад улс, зарим Монгол улсын зэрлэг ан Монгол улсын зэрлэг ан хэсэг нь Орос улсад зарагддаг бєгєєд дотоодын амьтны худалдаа амьтны худалдаа зах зээлд тодорхой хэмжээгээр борлуулагддаг байна. Монгол улс жил бїр сая сая ан амьтан худалдаалж, Їслэг ангийн худалдааны гол ан амьтад нь : зэрлэг ан амьтны худалдаа жил тутам 100 сая гаруй доллар хїрч болохыг энэхїї судалгаагаар монгол болон алтайн тарвага (Marmota sibirica тооцоолсон юм. Энэ худалдааны ихэнхи нь ба M. altaica), саарал чоно (Canis lupus), шар їнэг їслэг ангийн зах зээлд борлуулагддаг ба зэрлэг (Vulpes vulpes), хярс їнэг (Vulpes corsac), бараан ан амьтны махыг хїнсэнд болон эмчилгээний хэрэм (Sciurus vulgarus), цоохор ирвэс (Uncia зориулалтаар худалдаалах нь багавтар боловч uncia), хїрэн баавгай (Ursus arctos), еврази шїлїїс чухал їїрэг гїйцэтгэдэг. (Lynx lynx), ба малар мануул (Otocolobus manul) зэрэг болно. Дараахь амьтдын арьсыг харин бага Монголын зэрлэг ан амьтны худалдааг дараахь хэмжээгээр худалдаалдаг байна. Їїнд: халздай 6 зїйлийн амьтад голчлон бїрдїїлдэг. Эдгээрээс дорго (Meles meles), усны булга (Mustela vison), хамгийн чухал їїрэг гїйцэтгэдгээс нь эхлэн Сслонго/Їен (Mustela altaica бa M. erminea), жагсаавал, 1) монгол тарвага, 2) хярс їнэг, ємхий хїрнэ (Mustela eversmanni), туулай (Lepus 3) шар їнэг, 4) цагаан зээр, 5) бор гєрєєс, 6) spp.), заарт ондоотор (Ondontra zibethicus), огдой бараан хэрэм болно. Эдгээрийн їнийг бусад (Ochotona spp.), жирх (Tamias sibiricus) ба бор худалдаалагддаг зїйлїїдтэй (жишээ нь цоохор гєрєєс (Capreolus pygargus) орно. ирвэс) харьцуулахад бага боловч нийт нутаг Їслэг эдийн худалдааг дангаараа шахуу эзэлдэг дэвсгэр дээр мянга мянган анчид маш их амьтан нь монгол ба алтайн тарвага юм. 2004 онд хэмжээгээр агнадаг байна. Мєн дотоодын 3 сая тарвага агнагдаж, зах зээлийн їнэ нь 30-40 хамгийн их єндєр їнэтэй тєрєл зїйлїїд нь сая доллараар тооцогдож байсан. спорт ангийн компаниуд болон цєєхєн тооны анчид, худалдаачид нарт маш их хэмжээний Цоохор ирвэс зэрэг ховор, нэн ховор амьтдыг их орлого оруулдаг болно. Єєрєєр хэлбэл, хэмжээгээр биш ч гэлээ мєн л худалдаалж байна. багаар їнэлэгддэг тєрєл зїйлїїд нь харин их Энэ худалдааг хянаж, тоо хэмжээг гаргахад хэмжээгээр агнагддаг учраас маш их ашигтай їнэхээр бэрхшээлтэй. Гэвч тєслийн ажилтнууд зїйлїїд болж чаддаг. судалгааныхаа їеэр Хятадын баруун хилийн жижиг хотоос ирж Монголд хулгайгаар агнасан Саарал чоно нь Монголын зэрлэг ан амьтдын цоохор ирвэсний 13 ширхэг шинэ арьсыг олж худалдаанд гол їїрэг гїйцэтгэж чаддаг нь сараал илрїїлсэн. Мєн 2005 оны зун Оросын хилчид чоно агнагчдын тоо маш их, зах зээлд єндєр Монголын баруун хойд хил дээрээс 15 ширхэг їнэ хїрдэг болон агналтын тоо ихтэй зэргээс цоохор ирвэсний арьсыг хураасан байна. 2 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Эмчилгээний зориулалтын худалдаа Эмчилгээний зориулалтын худалдаа Иймд дотоодын зах зээл дээр менежментийн болон хууль эрх зїйн зохицуулалт хийх маш Эмчилгээний зориулалтаар хэрэглэдэг зэрлэг чухал шаардлагатай байна. Монгол болон алтайн ан амьтны эд эрхтэний худалдаа дотоодын тарвага, цагаан зээр, бор гєрєєс, молцог хандгай болон олон улсын зах зээл дээр єссєєр байна. (Alces alces), алтайн хойлог (Tetraogallus altaicus), Худалдааны хамгийн гол тїнш нь Хятад улс гэх хэдэн тєрлийн загас, зарим газарт хулан адуу (Eq- боловч Солонгос улс руу ч ихээхэн хэмжээгээр uus hemionus) зэрэг ан амьтны махны худалдаа худалддаг гэж судалгаанд оролцсон хїмїїс дотоодын зах зээл дээр зарагдаж байна. хариулж байсан юм. Улаанбаатар хот болон тїїний орчмын олон Олон улсын зах зээлийн худалдан авагчид нь ресторанууд шинэ загасыг хоолны цэс дээрээ ихэвчлэн хїрэн баавгайн цєс, монгол татаар санал болгож байна. Эдгээрт нэн ховордсон бєхєнгийн эвэр, саарал чонын бїх эрхтэн (хэл, тул (Hucho taimen), зэвгэ (Brachymystax lenok), дэлїї, шагай ба шїд) мєн баданга хїдэрийн заар алгана (Perca fluviatilis), цурхай (Esox lucius), (Moschus moschiferus), халиун бугын ясан болон хадран (Thymallus arcticus), сибирийн цагаан цусан эвэр, сав, сїїл, їр хєврєл болон цоохор загас (Coregonus lavaretus), алтайн сугас (Oreo- ирвэсний яс зэргийг эрэлхийлдэг байна. leuciscus potanini), булуу цагаан (Cyprinus carpio), Эмчилгээний зориулалтын дотоодын зах зээлийг хар мєрний цулбуурт загас (Parasilurus asotus), ба тарвага, саарал чоно, хярс їнэг, халздай дорго, хорхой загас (Lampetra japonica) зэрэг ордог. ойн булга, хїрэн баавгай, заарт ондоотор, бор гєрєєс, баданга хїдэр, цоохор ирвэс, малар Трофи болон спорт агнуур Трофи болон спорт агнуур мануул, дагуурын зараа, дагуурын ятуу, алтайн хойлог, хон хэрээ зэрэг бїрдїїлдэг. Трофи болон спорт ан Монголд улам бїр хєгжиж байгаа бєгєєд зэрлэг ан амьтдын менежментэнд Ангийн махны худалдаа Ангийн махны худалдаа шаардлагатай санхїїжилт олгож чадах боломжтой юм. Монгол оронд байдаг нилээд Ангийн махны худалдаа (загасны махнаас бусад) олон том биет хєхтєн амьтад, зарим махан идэшт одоогоор дотоодын зах зээлд бага мэт харагдаж шувууд болон нэгэн тєрлийн загасыг дэлхийн байна. Цагаан зээрийн (Procapra gutturosa) ангийн компаниуд сурталчилж байх юм. Эдгээрт махыг нэг їе Хятад улс руу худалдаалж байсан саарал чоно, хїрэн баавгай, халиун буга, янгир боловч Монгол улс саяханаас їйлдвэрлэлийн ямаа (Capra sibirica), аргаль хонь (Ovis ammon), зориулалтаар ан амьтдыг агнах хориг тавьснаас зэрлэг гахай (Sus scrofa), цагаан зээр (Procapra гадна Хятадын ангийн мах боловсруулдаг gutturesa), хар сїїлтий (Gazella subgutturosa), їйлдвэрїїд хаагдсанаас болж энэ худалдаа уссурын болон шивэр молцог хандгай (Alces зогссон байна. alces cameloides and A. a. pfizenmayeri) болон бор гєрєєс орно. Монгол улс 1990-ээд оны эхэнд Оросын зах зээлд их хэмжээний загас нийлїїлдэг байсан БОЯ энэ тєрлийн ан авлагааг идэвхтэй дэмждэг боловч бїтээгдэхїїний нийлїїлэлтийн чиглэл бєгєєд жишээ нь шар їнэг агнавал 100 ам.доллар, єєрчлєгдсєнєєр болон Хятадын зах зээл дээр алтайн аргаль хонь гэхэд 25000 ам. доллар гэх худалдаж авах їнэ илїї сайн байсан зэргээс болж мэт тусгай хураамж тогтоогоод байна. Эдгээр загасны худалдаа Хятад руу чиглэлтэй болсон. тєлбєрийн тодорхой хувийг байгалийн нєєцийг Гэвч бага хэмжээний загасны махны худалдаа хамгаалахад зарцуулах "Байгалийн нєєц Орос руу хийгдэж байгаа нь хэвээр болно. ашигласны тєлбєрийн орлогоос байгаль орчныг Олон улсын ангийн махны худалдаа багасан хамгаалах, байгалийн нєєцийг нєхєн сэргээх зогсоход хїрсэн хэдий ч дотоодын зах зээлийн арга хэмжээнд зарцуулах хєрєнгийн хувь, ангийн махны худалдаа газар авч зэрлэг ан хэмжээний тухай" хууль, журам дїрмийн дагуу амьтдын популяцийн тоо толгой цєєрєхєд зэрлэг ан амьтны менежментэнд их хэмжээний нєлєєлж буй чухал хїчин зїйл болсоор байна. санхїїжилтийн боломжийг бий болгох боломжтой. 3 Монгол Улс Засгийн газраас баталсан санхїїгийн дїрэм хот дахь бусад 3 захууд нь (Нарантуул, Хїчит журам болон спорт ангаас орон нутагт зохих шонхор, ба Хархорин) зэрлэг ан амьтны хэмжээний ашиг орлого олгох боломж дутмаг гаралтай бїтээгдэхїїн зарах талаар бага їїрэг байгаа зэргээс болж орон нутагт ан агнуурын гїйцэтгэдэг ба ихэвчлэн орон нутгийн зах зээл менежментийг сайжруулах болон орон нутгийн болон гадаадын жуулчдад зориулан худалдаа эдийн засагт нэмэр болох арга замуудыг хаасаар явуулдаг байна. байна. Ийм учраас спорт агнуур нь устаж їгїй Худалдааны бусад том тєвїїд нь Чойбалсан, болж буй байгалийн нєєцийг єєр хоорондоо Монголын Хятадтай хиллэдэг зїїн зах, Багануур, єрсєлдєхїйцээр ашиглахад хїргэж байна. Тїнхэл, Говь-Алтай, Тєв аймгийн Мєнгєнморьт болон Эрдэнэсантад тус тус байдаг. Эдгээр Худалдааны сїлжээ ба захууд Худалдааны сїлжээ ба захууд захуудаас бїтээгдэхїїн шууд улсын хилийн боомтууд руу тээвэрлэгддэг ба зарим тохиолдолд Энэ судалгаагаар Монгол улсад дараахь 5 Улаанбаатарын захууд руу бас зєєвєрлєгддєг тєрлийн худалдааны идэвхтэй сїлжээ байгааг тохиолдолтой байдаг. олж тогтоосон: (1) анчин дотоодын эцсийн хэрэглэгчдэд шууд нийлїїлэх; (2) анчин Эдгээр захуудаар зэрлэг ан амьтдын гаралтай дотоодын зах зээлд нийлїїлэх; (3) анчин яг хэдэн тооны бїтээгдэхїїн дамжин єнгєрч дотоодын боловсруулагчдад нийлїїлэх; (4) анчин байгааг тодорхойлох боломж байхгїй боловч хил дамжсан зах зээлд нийлїїлэх; (5) анчин олон маш их хэмжээгээр дамждаг гэдэг нь тодорхой улсын худалдааны сїлжээнд нийлїїлэх билээ. Цайз захын нэг худалдаачин 2004 онд 500000-аас 600000 тарваганы арьс, 50000 саарал Монгол улсын зэрлэг ан амьтдын худалдааны чонын арьс, хярс їнэг ба шар їнэгний арьс тус сїлжээнд ерєнхийдєє алс хол газраас зэрлэг ан тус 50000 орчим зарагдсан гэж мэдээлсэн. Мєн амьтан авлаж, тїїнийгээ тус улсын суурин газрууд эмчилгээний зориулалтаар бага хэмжээний болон аймаг хотын тєвийн худалдааны буюу бїтээгдэхїїн зарагдсан ба тоо хэмжээ нь ченжийн хэмээн нэрлэгдэх нэгдсэн борлуулах тодорхойгїй байна. Бидэнд эдгээр тоог цэг дээр аваачдаг анчид, мэргэжлийн болон баталгаажуулах тоо баримттай мэдээлэл байхгїй сонирхогч анчид оролцоно. Бараг сумын тєв байсан ч чонын арьснаас бусад нь їнэн зєв болгонд зэрлэг ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїн мэдээлэл байж болох талтай. Чонын арьсны тоог тєвлєрїїлэх цэг ядаж нэг байгаа нь улс нийтээр хэтрїїлсэн тоо байж болох ба энэ нь Сибирээс газар авсан бэрхшээлтэй асуудал болж чадсан нь гаралтай Монголоор дайрч буй чонын арьсны тодорхой байна. тоотой холбоотой байж болох юм гэж бид їзсэн. Хэрвээ бїтээгдэхїїнээ орон нутагтаа зарж Зэрлэг ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний чадахгїй бол жижиг хэмжээний борлуулах захууд ба бєєний цэгїїд нь хяналт шалгалт цэгээс Улаанбаатар зэрэг томоохон зах зээл хийхэд амар бєгєєд ихэвчлэн ажиллаж байдаг, рїї тээвэрлэнэ. Тэндээс гадаад руу худалдахын ороход амар болон зэрлэг ан амьтны гаралтай тулд боож баглан, тухайлбал тємєр дор нууж бїтээлдэхїїнїїд ил тавиастай, сурталчилж хилээр давуулна. Бараагаа хилээр л давуулчихвал байдаг. Гэвч зарим нэг нэн ховор їнэд хїрдэг, тїїнийгээ боловсруулагчдад дараа нь эцсийн хэмжээгээр бага бїтээгдэхїїнїїд жишээлбэл хэрэглэгчдэд хїргэх маш тїргэн. Энэ цэгїїд хїрэн баавгайн цєс, баданга хїдэрийн заар дээрхи бараа болон їїний эх сурвалжийг мєрдєх эсвэл цоохор ирвэсний арьс зэрэг хуулиар боломжгїй болдог байна. хориглосон амьтдын арьс зэргийг ил тодоор Монголын хамгийн том худалдааны захууд нь сурталчлан зардаггїй байна. Єргєн уудам нутагт Улаанбаатар хотод болон тїїний ойролцоо хууль бус анг илрїїлэх болон дамжин єнгєрч буй байрласан байдаг. Эдгээр нь Цайз зах бїтээгдэхїїнийг тодорхойлох зэрэг хїндрэлтэй (Улаанбаатарт), Эмээлт зах (баруун зїгт 45 км), асуудлуудыг шийдэхэд эдгээр захууд дээр хууль Налайх зах (зїїн зїгт 45 км) болно. Улаанбаатар хяналтыг тєвлєрїїлбэл їр дїнтэй байх талтай. 4 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Худалдааны тогтвортой байдал Худалдааны тогтвортой байдал шалтгаалан, хэд хэдэн тєрєл зїйлийн їнэ аажмаар єссєєр байна. Їїнд саарал чоно, Зэрлэг ан амьтдын худалдааг єнєєдєр шар їнэг, хярс їнэг, халиун бугын эд эрхтэн, бїртгэгдсэн хэмжээгээр тооцвол зэрлэг ан бєхєнгийн эвэр, тарваганы арьс, мах зэрэг орж амьтныг нєхєн сэргээх, тэтгэх боломжгїй байна. Їнэ єсєж, нийлїїлэлт буурч байгааг болгож байна гэж Монголын анчид, худалдаачид, далимдуулж, Хятадын хилийн боомтын зах зээл биологич нар бїгд бараг нэгэн дуугаар хїлээн аль хэдийнэ зэрлэг ан амьтны бїх тєрлийн арьс, зєвшєєрч байна. монгол бєхєнгийн эвэр, бусад эрхтнїїдийг хуурамчаар орлуулан зарж борлуулж байна. Энэ бууралтын учир шалтгаан нь нилээд хэдэн хїчин зїйлсэд тухайлбал дэд бїтцийн хєгжил, Зэрлэг ан амьтны худалдаа биологийн Зэрлэг ан амьтны худалдаа биологийн хєдєє аж ахуйн зориулалтаар ан амьтны идээшил тєрєл зїйлд нєлєєлєх нь тєрєл зїйлд нєлєєлєх нь нутгийг єєрчилсєн, бэлчээрийн талхлагдал, идэш тэжээлийн єрсєлдєєн болон уул уурхайн Зэрлэг ан амьтан огцом буурч байгаа нь Монгол зориулалтаар газар нутгийг ашиглах зэрэгтэй орны экосистемд шат дараалан гарах нєлєє холбоотой боловч хамгийн ноцтой бєгєєд маш їзїїлэх магадлалтай болжээ. богино хугацаанд бууруулж байгаа гол аюул занал нь хэтрїїлэн ан авлах, ялангуяа ихэнх нь хууль Ан агнуурын дарамт маш их хэмжээгээр байгаа бусаар ан хийх явдал юм. бєгєєд тєрєл зїйлїїдийн тоо буурснаар єєр бусад тєрєл зїйлїїдийн тоог экологийн уялдааны Монгол улсад дэд бїтэц хэдхэн суурин газруудад шалтгаанаар (санаатайгаар бус) бууруулахад бага зэрэг хєгжсєн. Энэ нь зэрлэг ан амьтдын хїрдэг тухайлбал махан идэшт амьтад, єрсєлдєгч байршил нутагт мэдээж тийм ч хамааралтай биш. нар болон симбиотик амьтад (экологийн Хєдєє аж ахуйн зориулалтын газар ашиглалт нарийн харилцаа хэлхээтэй амьтад, жишээлбэл єсєж байгаа нь тєрєл зїйлийн бууралтад тарваганы нїхийг їїр болгон хэрэглэдэг нєлєєлєх магадлал бага байдаг. Нийт газар зїйлїїд), болон зарим амьтад цєєрч алга нутгийнх нь 1 хїрэхгїй хувь газар тариалан1 болсноос бэлчээрийн ургамалжилтын бїтцэд эрхлэхэд тохиромжтой байдаг бєгєєд тэр газар хїртэл нєлєє їзїїлэх жишээтэй байна. нутгийн ихэнх нь Сэлэнгэ мєрний ай савд багтдаг. Тэр ч бїї хэл тохиромжтой бїх газрыг Харамсалтай нь их хэмжээгээр агнаж буй тєрєл хєдєє ах ахуйн їйлдвэрлэлийн зорилгоор зїйл экологийн хувьд чухал їїрэг гїйцэтгэдэг хувиргаж ашиглалаа гэхэд Монгол орны ямар гэдэг талаар бараг ойлголтгїй байна. Сїїлийн ч тєрєл зїйлийн байршил нутагт нєлєєлєхгїй 15 жилийн хугацаанд дотоодын болон гадаадын бєгєєд зарим тєрєл зїйлийн 50-90 хувийн судлаач нар тодорхой зїйлїїдийн (жишээ нь бууралтын хувьд ч хангалттай учир шалтгаан аргаль хонь, цоохор ирвэс, монгол тарвага, болж чадахгїй. цагаан зээр, хар сїїлтий, монгол бєхєн, хярс їнэг, саарал чоно, халиун буга, баданга Єнгєрсєн 15 жилд малын тоо толгой єссєн нь хїдэр, хулан адуу, тул загас ба идлэг шонхор) тодорхой учир шалтгаан мєн боловч хэдхэн судалгаануудыг хийсэн боловч дараахь судалгаа л бэлчээрийн талхлагдал болон хоол шалтгаануудаас болж бїрэн дїїрэн мэдээлэл єгч тэжээлийн єрсєлдєєн хоёрын аль нь зэрлэг ан чадахгїй байна. амьтдад нєлєєлж байгаа талаар їнэлгээ хийсэн байна. Идэш тэжээлийн єрсєлдєєнд ордог Олон судалгаанууд зєвхєн популяцийн байж болохыг хоёр газар хийсэн судалгаанд тооллого хийдэг ба энэ нь тоо толгойн цєєрч тэмдэглэсэн боловч аль аль судалгаа нь энэ байгааг мэдээлэхээс ямар шалтгаанаар цєєрч єрсєлдєєн зэрлэг ан амьтдын тоо толгойд ямар байгааг тодорхойлохгїй байна нэг нєлєєтэй гэж дурьдаагїй байна. Зєвхєн цєєн тооны судалгаанууд экологийн Нийлїїлэлт буурч, хэрэгцээ єсєж байгаагаас тодорхой асуудлаар (жишээ нь тэжээлийн экологи, хоол тэжээлийн давхцал, нїїдлийн 1- Монгол Улсын тухай гарын авлага ном, АНУ-ын улс орнуудын тухай хэм) судалгаа хийсэн. судалгааны тайланд Монголын газар нутгийн 0.77 хувь нь ХАА эрхлэхэд тохиромжтой гэж тэмдэглэжээ. 5 Монгол Улс Ангийн нєлєєлийг судласан судалгаа байхгїй Анчин бїрийн орлогын хэмжээ янз бїр байдаг байна. байна. Ихэнх нь жилд ахуйн зориулалтаар цєєхєн тооны амьтан буюу тэдгээрийн эд Зэрлэг ан амьтдын худалдаа ба агналтанд эрхтэнг зардаг байхад зарим цєєн тооны хїмїїс єртєж буй тєрєл зїйлїїдийн судалгаа жилд зуу, мянгаар нь зэрлэг ан амьтдыг байнга Монголд огт хийгдээгїй байна (жишээ нь худалдаалдаг. Зэрлэг ан амьтдын худалдааны бараан хэрэм, бор гєрєєс, хїрэн баавгай, ашгийн тал хувь нь Монголын жижиг, том молцог хандгай, янгир ямаа, зэрлэг гахай, бєєний цэгїїд, захууд, зэрлэг ан амьтны махаар еврази шїлїїс, голын минж, шар їнэг, хоол хийдэг хоолны газруудад очдог байна. халздай дорго, заарт ондоотор, дагуурын зараа, алтайн хойлог, тоодог, шар шувуу, хур, Монголд 10000-аас илїїгїй байнгын худалдаачид цагаан ятуу, бор галуу, бор нугас, борцгор жилд 5000 ам.долларын ашигтай ажилладаг гэсэн хотон, дагуур ятуу болон ногтруу) ойролцоо тооцоо гаргасан. Энэ тоо нь хєдєє орон нутгийн хїмїїсийн жилийн орлогоос 10 Агнуурын бус амьтдыг ямар ч анхааралд дахин их буюу їндэсний нийт бїтээгдэхїїний авахгїй байгаа нь гинжин хэлхээ холбоотой жилийн дундажаас (1800 ам.доллар, 2003 оны учраас зарим нэг агнуурын амьтдын тоо тооцоо) бараг 3 дахин их болж байна. толгой цєєрєхєд нєлєєлж байгаа болов уу гэж биологич, менежерїїд таамаглаж байна. Сїїлийн 10 жилд хийсэн ан агнуур нєєцийн дахин сэргэх, шинэчлэгдэх хэмжээнээс аль Эдгээр мэдээлэл дээр їндэслэн їзэхэд зарим хэдийнэ даваад байна. Тоо толгойн тооллого тєрєл зїйлїїд нь биологийн тєрєл зїйлийн болон аман мэдээнээс агналт ихэссэнээс олон тїлхїїр зїйл (жишээ нь монгол болон алтайн тєрєл зїйлийн тоог маш ихээр бууруулахад тарвага) тєдийгїй экосистемийн инженерїїд хїрч, цаашилбал эдгээр зїйлийг бїрэн устахад болдог гэж їзэж байна. Хэрвээ энэ їнэн бол хїргэхгїй ч эдийн засгийн болон орон нутгийн эдгээр зїйлїїд нь бэлчээрийн тогтвортой хувьд устахад хїргээд байна. Монгол татаар байдалд эерэг нєлєє їзїїлж мєн бэлчээрийн мал бєхєнгийн хувьд авч їзэхэд эдийн засгийн аж ахуй эрхлэгчдийн амьжиргаанд тодорхой хувь їр ашиггїй, устсан байдалд орсон бєгєєд энэ нэмэр болж єгєх болно. зїйлийг дагнан агнах боломж нэгэнт їгїй болжээ. Одоо явагдаж буй судалгаануудаас гадна Монгол Худалдааны эсвэл ахуйн хэрэглээнээс Улсын агнуурын болон агнуурын бус тєрєл шалтгаалан тєрєл зїйл хомсдож байгаа нь зїйлїїдэд агнуур хэрхэн нєлєєлж байгааг Монголын эдийн засаг болон соёлд цаашид сєрєг тодорхойлох болон биологийн тєрєл зїйлийг нєлєє їзїїлэх болно. Малчид урьд нь зэрлэг хамгаалах судалгаануудыг нэн даруй хийж эхлэх ан амьтдын гаралтай махнаас уурагт тэжээлээ хэрэгтэй байна. авдаг туршлагатай байсан бол одоо энэ боломж їгїй болж махны хэрэгцээгээ хангахын тулд Зэрлэг ан амьтны худалдаа нутгийн Зэрлэг ан амьтны худалдаа нутгийн єєрсдийн малаа гаргаж, эсвэл орон нутгийн зах хїмїїсийн амьжиргаанд нєлєєлєх нь хїмїїсийн амьжиргаанд нєлєєлєх нь дээрээс мах худалдаж авахаас єєр аргагїй болоод Хєдєє орон нутгийн анчид зэрлэг ан амьтны байна. худалдаанаас ашиг олж байгаа боловч єнєєгийн Малаа ингэж махны тєлєє ихээр хэрэглэх нь зах хэрэглээний їнэ ханшаар тэдний олсон ашиг зээлд малыг амьдаар зарвал илїї їнэд хїрэхээс нь тийм ч хїрэлцээтэй биш юм. 2004 онд 100 гадна ноос, їсний їнэ, сїї цагаан идээнээс олох сая ам.долларын худалдаа хийгдсэн ба їїнээс ашгаа бас алдаж байна. нийт улс даяар анчид 50%-ийн ашиг олсон байж болох ойролцоо тооцоо гарч байна. Ингээд Ан амьтдын ховордож байгаа байдал анчин нийт анчдын тоонд (250000) бодож їзэхэд жилд хїмїїсийн амьдрал ахуйд хэрхэн нєлєєлєхийг анчин бїр 200 ам.долларын ашиг олох ба энэ нь тэдгээрийн ан амьтны хэрэглээний тївшин ба орон нутгийн хїмїїсийн 4-5 сарын цалинтай нийгэм эдийн засгийн янз бїрийн байдлаас тэнцэхїйц тоо гарч байна. шалтгаалж тодорхойлох боломжгїй юм. Зэрлэг ан амьтдаас олох ашиг їгїй болсноор Монголын 6 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд эдийн засагт их хэмжээний болон удаан (трофи агнуур ба идлэг шонхорын худалдаанаас) хугацааны хохирол учирна. олсон нь байгалийн нєєцийн ашиглалтаар уул уурхай ашиглалтын лиценцийн дараа газар Монгол улсын одоо болон ирээдїйд олж болох ашиглалтын татвар 3-р байранд орж байгаа болно. ашигт зэрлэг ан амьтны асар их хэмжээний худалдаа, хууль журмыг їл ойшоосон байдал 2004 онд зэрлэг ан амьтны менежментэнд зэрэг нь их хэмжээний сєрєг нєлєє їзїїлэх "Байгалийн нєєц ашигласны тєлбєрийн боломжтой. орлогоос байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нєєцийг нєхєн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах Зэрлэг ан амьтны менежментийг бий Зэрлэг ан амьтны менежментийг бий хєрєнгийн хувь, хэмжээний тухай" хуулийн болгох нь болгох нь дагуу 50%-ийг буюу 2 сая ам. доллар зарцуулах ёстой байсан ч зэрлэг ан амьтан, ус, ой, газар, Їндэсний болон орон нутгийн тївшинд зэрлэг байгалийн ургамал зэрэг хамгаалалтын ба ан амьтны менежментийн асуудлыг шийдвэрлэх нєхєн сэргээх їйл ажиллагаанд зєвхєн 545000 чадвартай эрх бїхий байгууллага байхгїй байгаа ам.доллар зарцуулсан байна. нь хамгийн гол дутагдалтай асуудал болж байна. Санхїїгийн хангалттай эх їїсвэртэй болоход 1989 онд байгуулагдсан Байгаль орчны яам нєлєєлєх 4 гол шалтгаан байна: (1)Байгаль нь зэрлэг ан амьтны менежментийн асуудал орчны яам нь хамгийн бага санхїїжилттэй хариуцсан агентлаг байгуулж байсангїй. Їїний яам хэвээр байгаа; (2) Тус яам нь зэрлэг ан оронд Монголын зэрлэг ан амьтдын холбоотой амьтанд зориулсан тусгай санхїїжилтгїй байна; хууль дїрмээр ан амьтны менежментийг орон (3) Байгалийн нєєц ашигласны тєлбєрєєс нутгийн засаг захиргаадад хариуцуулсан байдаг нєхєн сэргээхэд зарцуулах хууль їйлчлэхгїй ба эдгээр байгууллагуудад їр дїнтэй менежмент байна; (4) "Тєсвийн байгууллагын удирдлага хийх сургалтанд хамрагдсан боловсон хїчин санхїїжилтийн тухай" хуулиар орон нутгийн болон санхїїгийн эх їїсвэр дутагдалтай байдаг. санхїїжилтийн боломжийг їгїйсгэж байна. Шинжлэх ухааны академийн Биологийн Зэрлэг ан амьтны худалдааг зєв зохистой хїрээлэнгийн хєхтєний экологийн сектор 15 зохицуулахад дараахь хууль эрх зїйн їндэслэлїїд биологичийн орон тоотой бєгєєд зэрлэг ан шаардлагад хїрэхгїй байна. Зэрлэг ан амьтны амьтдын худалдаанд єртдєг 59 орчим тєрєл худалдааг зохицуулах хууль болон бусад зїйлийн амьтдын судалгаа хийдэг. Энэ хїрээлэн журам байхгїй; агнуурын тоог тогтооход нь судалгаа хангалттай хийх санхїїжилттэй шинжлэх ухааны їндэслэл дээр тулгуурлахгїй болсон тохиолдолд ч жилд агнах ан амьтны тоог байгаа; Монгол улс CITES-ийн конвенцийг тогтоох эрхгїй, харин Байгаль орчны яаманд зєрчиж байгаа; популяцийн судалгаа тогтмол санал єгдєг хэвээр байх юм. хийгдэхгїй байгаа нь єнєєгийн менежментийн Гэвч энэ санал болгосон агнуурын тоог шаардлагад хїрч чадахгїй байгаа; ангийн болон шаардлагад хїрэхїйцээр хянаж чадах боловсон худалдааны бїртгэлийн, тїїнчлэн шошгийн хїчин Байгаль орчны яаманд байхгїй байна. систем байхгїй; зэрлэг ан амьтны менежмент Їїнээс гадна Байгаль орчны яам агнуураас хийхэд амьтны одоо байгаа хуулиудаар олох ашгийг нэмэгдїїлэхийн тулд Биологийн шаардлагатай тохиолдолд (тухайн жилд болон хїрээлэнгээс санал болгосон агнах амьтдын тоог ангийн хугацаанд) ангийн хугацааг зохицуулах хэтрїїлэн тогтоодог учраас санал зєрєх асуудалд боломжийг олгохгїй байна; трофи ан хийх бас хїрдэг. хугацааг тодорхой заагаагїй байна; хїйс болон насны ялгаатай ангийн зєвшєєрєл олгох систем Шаардлагатай мэргэжлийн хїмїїсийг байхгїй; захиргааны торгууль, нєхєн тєлбєрийн цалинжуулах, тэдгээрийн їйл ажиллагааг хэмжээ амьтны зах зээлийн їнийн зєвхєн хэдхэн санхїїжїїлэх санхїїгийн эх їїсвэр байхгїй хувь нь болдог байдал; їндэсний менежмент тохиолдолд дээр дурьдсан удирдлага зохион болон хэрэгжїїлэлтэнд орон нутгийн оролцоог байгуулалтын дутагдалтай асуудлуудыг нэмэгдїїлэх урамшууллын болон хууль журмын шийдвэрлэх боломжгїй юм. Зэрлэг ан амьтны зохицуулалт байхгїй байна. худалдаанаас 2003 онд 4.1 сая долларын ашиг 7 Монгол Улс Менежментийн зєвлємжїїд Менежментийн зєвлємжїїд хяналт, хуулийн хэрэгжилт; (2) дотоодын худалдаанд тавих хяналт, хуулийн хэрэгжилт, Бид судалгаагаа хийж дуусган, урьдчилсан анализ (3) ан агнуурын менежмент; (4) трофи болон хийсний дараа засгийн газар, иргэний нийгэм, спорт ан агнуурын менежмент (5) удирдлага олон улсын шинжээчид, хандивлагчид, хувийн зохицуулалтад орон нутгийн оролцоог салбарын холбогдох газруудыг тєлєєлсєн нэмэгдїїлэх 100 гаруй оролцогчдод судалгааны їр дїнг Эдгээр гол сэдвїїдээс гадна бага хурлын ажлын хянах, энэ худалдааг хянах хамгийн їр дїнтэй хэсэг ерєнхий ба салбар бїрт тїшиглэсэн хэд боломжийн арга хэрэгслийг судлах, цаашлаад хэдэн зєвлємжїїдийг санал болгосон бєгєєд байгалийн энэхїї їнэт нєєцийн талаар зєв уншигч та "Зєвлємжїїд ба хэрэгжїїлэх їйл зохистой менежмент явуулахад санаачлага ажиллагаа" хэсэгт тоймлон оруулсныг їзэж гаргах зорилгоор ажлын бага хурал зохион болно. Зєвлємжїїдийг чухал шаардлагаар нь байгуулсан юм. Бага хуралд оролцогсод хууль, ангилан гаргаж мєн хэрэгжїїлэх байгууллагуудыг менежментийн бїтэц, хэрэгжїїлэх практик, энд бас дурьдсан болно. Їнэндээ хэрэгжїїлэх хянах чадавхи зэрэгт нилээд хэдэн цоорхой, їїрэг хариуцлага нь Монгол улсын Засгийн газар зєрчил байгаа нь Монгол орны зэрлэг ан амьтны болон ард тїмэнд ноогдож байна. Зэрлэг ан нєєцийг 10 гаруй жилд хэтрїїлэн ашиглахад амьтны худалдааны менежментийг сайжруулах хїргэж байгаа юм гэж тэмдэглэсэн. Тэдгээрийн гол байгууллагууд нь: заримаас нь дурдвал: Монголын Шинжлэх Ухааны Академи­ Зєвхєн зэрлэг ан амьтны худалдаанд Товлосон бїх тєрєл зїйлїїдэд шинжлэх чиглэсэн ямар нэгэн хууль, журам байхгїй, ухааны їндэслэлтэй, нєхєн сэргээгдэх Зэрлэг ан амьтны худалдааны хэмжээг боломжтой худалдааны тївшинг тогтоох, тоо шинжлэх ухааны їндэслэлгїй тогтоодог, толгойг хянан судлах; Одоогийн ан агнуурын болон худалдааны Байгаль орчны яам­ шаардлагатай хяналт шалгалт хийх, сургалт явуулах, хууль эрх зїй, дїрэм журмын механизм, хєрєнгє хангалтгїй байна їндэсний болон орон нутгийн хэмжээнд Холбогдох хууль дїрмэнд эдийн засгийн менежментийн їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэх урамшуулал ба эдийн засгийн торгууль бодлогыг боловсруулахад гол їїрэг шийтгэлийг хангалтгїй ашигладаг гїйцэтгэх; Олон нийтийн їр дїнтэй оролцоог хангах Улсын Мэргэжлийн хяналтын газар ­ хєшїїрэг болон эрх зїйн їндэс дутагдалтай Хуулийг эхний шатанд сахиулах хариуцлагыг нэмэгдїїлэх, бусад гол байгууллагуудтай Байгалийн нєєцийн ашгийн хувийг буцааж хамтран ажиллах; олгох систем їйлчлэхгїй байгаа Хил Хамгаалах Ерєнхий Газар­ тус улсын Ангийн болон зэрлэг ан амьтдын нєєцийн хилийн худалдаанд хяналт шинжилгээ хийх, талаар системтэй мэдлэг хомс хууль хэрэгжїїлэхэд оролцох; Агентлаг хоорондын хамтын ажиллагаа Гаалийн ерєнхий газар­ хууль бус худалдааг дутагдалтай, хууль хяналтын талаархи илрїїлэх шинэ аргачлал боловсруулах, Хятад мэдээллээ харилцан солилцдоггїй болон Орос улстай хилийн їр дїнтэй хамтын Менежментийн бїх шатанд авилгал байдаг ажиллагааг тогтоох; гэх зэрэг зєрчлийг ярьж байлаа. Цагдаагийн ерєнхий газар­ тус улсад орж Бага хурлаас гарсан эцсийн їр дїн болгож хуралд ирж буй буу, сумны талаар хяналт тавих, оролцогсод дараахь 5 чиглэлээр зєвлємжїїдийг хєдєє орон нутагт холбогдох хууль сахиулах гаргасан юм: (1) олон улсын худалдаанд тавих 8 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Товч танилцуулга А нхнаасаа энэхїї судалгааг Монгол нутагт хур бороо ховортойгоос эмзэг, сийрэг улсын нєхцєл байдал, зэрлэг ан тархалттай ургамлын бїлгэмдлийг бїрдїїлсэн амьтан, уламжлалт зан заншилтай дэлхийн цєлийн системийн хамгийн хойд холбож єгєх нь маш чухал гэж їзэв. цэгийг тодорхойлдог бєгєєд хїн амаар хамгийн Монгол улс нь албан ёсоор хилээ нээгээд 10 цєєнтэйгээрээ мєсєн далайн дараа ордог байна. гаруй жил болж байгаа ч одоо хїртэл мэдээлэл Нутгийн хойд хэсэгт бороо хур ихтэй бєгєєд харьцангуй муутай улс орон хэвээрээ байна. дэлхийн тайгын ємнєд хэсэг тєдийгїй монголын Мэдлэг муутай нэгэнд Монгол улс нууц оньсого хамгийн їржил шимтэй зарим газруудыг бороо шиг ойлгогддог, хил хязгаар нь энэ орчлонгийн хураараа дэмждэг. Говийн нутгаар хур бороо їл мэдэгдэх нэг хэсэгт оршдог гэсэн ойлголттой багатай хуурайсаж байхад, хойд хэсгээр 3000 байдаг. Нэрийг нь дурьдахад хїртэл онгон зэрлэг, гаруй гол мєрєн 67000 км хїртэл їргэлжилдэг хачирхалтай нэгэн ойлголт шууд тєрїїлэхээс байна. Монголын хойд хэсэг Орос Улстай гадна тїїх судраас дурьдахад заримдаа хиллэсэн нутагт Хєвсгєл нуур оршдог бєгєєд эмзэг сэтгэгдэл тєрїїлэх тохиолдол гардаг. дэлхийн цэвэр усны 2%-ийг агуулдаг. Монголын Тїїнчлэн зарим нэг нь тал хээрээр давхилдсан нийт 2.5 сая хїн амын ихэнх нь нутгийн тєв морьтонгууд, нїдний хараа хїрэхгїй уудам єргєн болон хойт хэсэгт амьдардаг. тал нутаг, зуун зуунд єєрчлєгдєєгїй нїїдэлчин Газар нутгийн байдал ч бас эрс тэс гэж хэлж амьдрал, эсвэл хєємийн хачирхалтай дуу болно. Далайн тївшнээс дээш дунджаар 1580 м сонсголон зэрэг янз бїрийн ойлголттой байдаг єндєршилтэй боловч баруун Алтайн нурууд нь байна. Ингээд цєєн нэг нь ухаарч байхад, їїнээс 3850 м-ээс дээш єндєртэй (хамгийн єндєр цэг нь олон хїмїїс Монгол улс нь тєв Азид їлдсэн Баян-Єлгий аймгийн Хїйтэн уул 4375 м), харин зэрлэг ан амьтны байршил нутаг юм гэдгийг хамгийн нам цэг нь Дорнод аймгийн Хєх нуур ойлгож байна. Энэ нутаг нь дуусашгїй їргэлжлэх 518 м. тал хээрээр нїїдэллэн амьдрах мянга мянган цагаан зээрийн уугуул нутаг, саарал чонын зэрлэг Энэ эрс тэс байгалийн байдал нь зэрлэг ан сїргийг байгаль дээр нь харах магадлалтай амьтан, ургамлын болон байгалийн хачин сонин ганцхан газар нутаг, хїний сэтгэж чадах хэмжээ хїртэл урттай болдог цэнгэг усны тул загастай орон болно. Монгол улс нь тєв Азийн уулархаг, далайн нєлєєлєлгїй байршилд оршдог, ан амьтан ургамал болон хїн ам нь цаг уурын болон газар зїйн эрс тэс нєхцєлд зохицон амьдардаг билээ. Халууны болон хїйтний улирлын цаг агаарын хэмийн зєрєє 85 градус хїрдэг, зундаа 40 хэм хїртэл халж, євєлдєє хасах 45 хэм хїртэл хєрдєг хїнд хэцїї уур амьсгалын онцлогтой улс болно. Нутгийн ємнєд хэсэг Говийн Еврази шїлїїс, Фото: Др. Рич Рыдинг 9 Монгол Улс бїрдлїїдийг бий болгосон бололтой. Дэлхийн онцлог алга болоогїй харин зарим нїїдэллэх хамгийн их хїн амтай Хятад улстай хєрш, цєєн газруудыг хязгаарлаж байсан байна. Єнєє їед хїн амтай Монгол улс нь Азийн хамгийн єргєн дэд бїтэц ялангуяа Улаанбаатар болон бусад хэд уудам онгон зэрлэг тал хээр нутагтай билээ. Энэ хэдэн суурин газруудад ихээр тєвлєрсєн байдаг. тал хээр нутаг нь цагаан зээрийн популяцийн Цаг агаарын эрс тэс байдал, байгалийн нєєцийн нутаг бєгєєд энэ зїйл нь хєрш Хятадад бараг хэмжээ бага зэрэг нь Монголын хїн амыг цєєн устахад хїрсэн тооцоотой. Їїнээс гадна тал тоотой байхад нєлєєлж болох талтай юм. хээрт монгол тарвага, олон тооны шар їнэг, хярс Тїїхийн эхэн їеийн Монгол гїрний нутгийн їнэг, саарал чоно тархсан байдаг. Ойт хээрийн хэмжээтэй харьцуулахад Монгол хїний тоо хэзээ бїслїїрт баданга хїдэр нутагшиж байхад говь ч тийм олон байгаагїй байна. 1900-аад оны їед 1 цєлийн бїсэд хавтгай тэмээ оршин нутагшдаг. км.кв нутагт 0.5 хїнтэй буюу нийт хїн амын тоо Нутгийн баруун хэсгийн уулархаг нутгийн тал зєвхєн 600000-д хїрч байжээ. Ингээд сїїлийн 80 хээрээр монгол татаар бєхєнгийн сїрэг, аргаль жилийн дотор тєрийн дэмжлэгтэй хєтєлбєрийн хоньтой нийлсэн байх нь бас їзэгддэг билээ. дагуу 2,5 сая хїртэл єссєн ч нэг км.кв нутагт Ойт хээр, тал хээрээр болон цєлийн хээрээр 1,5 хїнтэй цєєн хэвээр байна. Байгалийн бас еврази шилїїс гїйдэллэх нь харагддаг байна. эмзэг зохицол болон Буддын сургаалийн дагуу Мазаалай баавгай говийн бэсрэг уулууд болон Монголчууд байгаль газраа хєндєж гэмтээхгїй говь талаар тархан амьдардаг болно. гэсэн уламжлалт заншилд суралцсан билээ. Иймээс одоо їед ч Монголын газар нутаг Зуун зуунд Монголчууд энэ нутгийнхаа эрс тэс онгон зэрлэг хэвээрээ байна. Бусад орнуудтай байдалд дасан зохицсоор ирсэн. Нїїдлийн аж харьцуулахад зэрлэг ан амьтан оршин амьдрах ахуй эрхлэн амьдрахдаа бороо хур байгалийн зай, бэлчээр нутаг элбэгтэй байна. нєєц баялаг багатай нєхцєлд маш сайн дасан зохицжээ. Нїїдлийн амьдралаар амьдарч цєєн Байгалийн їзэсгэлэнтэй байдал, элбэг ан амьтан, тооны суурин газрууд байгуулж байснаараа урд, уламжлалт заншлын хажуугаар Монгол улсын хойд хоёр хєршєєсєє ялгаатай болно. Социалист хувьд, Зєвлєлт Холбоот Улсын нєлєєн дор 70 системийн їед дэд бїтэц хєгжсєн ч нїїдлийн энэ гаруй жил явсан энэ системээс гарч хєл дээрээ Говь-Алтай аймгийн Шаргын говийн анчин саарал чонын арьсаа їзїїлж байгаа нь. Фото: Хенри Микс 10 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд зогсох гэж тэмцэж байгаа їе болж байна. Энэ шинэ эх їїсвэр болох юм гэдэг ойлголттой судалгаанд тэмдэглэгдсэнээр энэ тэмцэлд зэрлэг болсон. Санхїїгийн дутмаг байдал бїх шатны ан амьтад єртєж байна. Харин ялах ялагдах нь байгаль хамгаалагч нарыг ажиллах боломжгїй асуулт болон їлдэж байна. болгосон байна. Ємнєх 70 жилийнхтэй харьцуулахад Орос, Хятад улсууд руу зорчих Зэрлэг ан амьтдын гаралтай бїтээгдэхїїний хилийн асуудал хялбар болсон байна. Хятад улс даяаршлын болон Ази тивийн худалдааны руу Монголчууд визгїй зорчдог болсон бєгєєд асуудал дэлхийн олон улс гїрнїїдийн сэтгэлийг тэндхийн зах зээлїїд нийлїїлэх барааг худалдаж тїгшээж байна. "Зэрлэг ан амьтад, тэдгээрийн авахад бэлэн байв. Сїїлийн 15 жилийн дотор, эд эрхтнїїд болон бїтээгдэхїїний худалдаа 5 Монголын зэрлэг ан амьтад нь єдрєєс єдєрт тэрбум ам. доллараас илїї гарч, нийт дїнгээр ихсэж байгаа анчдын бай болж, энэ эмзэг гэж нь авч їзвэл хууль бус мансууруулах бодисын хэлж болох байгалийн нєєц баялгийг маш наймааны дараа орж байна" (Jagodinski, ихээр ашиглаж байна. Энэ хугацаанд Монгол 2001). Энэ аюул нь ялангуяа Азид хїчтэйгээр улсын зэрлэг ан амьтдын амьдрах орчин устаж заналхийлж байгаа бєгєєд уламжлалт эмнэлгийн їгїй болохоос гадна зэрлэг ан амьтдын хууль зориулалтаар зэрлэг ан амьтдын гаралтай бус худалдааны асуудал биологийн тєрєл зїйлд бїтээгдэхїїний зах зээл ихсэж байгаа болон орон нутгийн болон даяаршлын хэмжээнд їслэг эдлэлийн хувцасны хэрэглэгээ ихэссэн заналхийлэх тївшинд хїрсэн орнуудтай зэргээс шалтгаалж байна. Энэ асуудлаар зїїн зэрэгцэж очсон байна ємнєд Азид их судалгаа хийсэн боловч, зэрлэг ан амьтдын уугуул нутаг их хэмжээний ой, тал Гэхдээ яг ямар зїйлїїд худалдаалагдаж байна, хээрийг багтаасан унаган уудам нутагт хийсэн гол хєдєлгєгч хїч нь юу байна, зїйлийн бїрдэлд судалгаа ховорхон байдаг. Монгол улс Хятад худалдаа хэрхэн нєлєєлж байна вэ гэдэг талаар улстай их хэмжээний нутгаар хил залгадаг, тодорхой мэдээлэл байхгїй байсан. Эрдэмтэн мэдээлэл дутагдалтай байгаа орнуудын нэг судлаач нараас эхлээд орон нутгийн хїмїїс юм. Энэ судалгаа нь дээрх дутуу мэдээллийг хїртэл энэ асуудлаар санаа зовж байгаагаа гїйцээхийг зорьсон бєгєєд бїс нутгийн болон илэрхийлж байсан ба тодорхой газар нутагт бас Монгол орны хувьд анхны судалгаа байсан цєєхєн тєрєл зїйл дээр судалгаа хийж байсан, бєгєєд зэрлэг ан амьтдын худалдааны аюулыг гэхдээ зэрлэг ан амьтдын худалдааны талаар тухайн улсын уламжлал, экологи, эдийн засагт бїрэн дїїрэн хангалттай ойлголт байхгїй нєлєєлєх байдлын талаар судалсан юм. байсан. Зэрлэг ан амьтад орон нутгийн хїмїїст санхїїгийн их хэмжээний дэмжлэг болдог гэдэг Судалгаа эхлэхээс ємнє газар авч буй дээрх нь анхны судалгаануудаас їзэхэд тодорхой асуудлыг тодорхойлох гол хїчин зїйлїїдийн байлаа. Эдгээр нь хоол тэжээлийн эх їїсвэр, талаарх мэдээллїїд тодорхой байсан. Монгол арьс, эм гэх мэтээс гадна бас эдгээр худалдаанаас улсын социализмаас капитализмд шилжих нэмэгдэл мєнгєний эх їїсвэр олдог байна. шилжилт нь олон асуудлуудын хувьд маш Монголын маш олон хїний хувьд зэрлэг ан хїндрэлтэй явагдаж байгааг мэдээллийн амьтад тэдний эдийн засгийн гол тулгуур болох хэрэгслээр єргєн тархсан. Маш олон жилийн ба зарим тохиолдолд бас эдгээргїйгээр оршин турш тус орны эдийн засаг Зєвлєлт Холбоот тогтнож чадахгїй байж болох юм. Эдгээр нь Улсаас хамааралтай байсан бєгєєд Монгол улс Дундад Азийн хїйтэн євлєєс хамгаалах хувцас, хариуд нь єєрийн орны байгалийн баялгаа євдсєн хїний эмчилгээ болон хоол ундны эх тэдгээрийн їйлдвэрлэлийн тогоонд нийлїїлдэг їїсвэр болдог. Їїнээс гадна зэрлэг ан амьтдын байжээ. Социалист систем задрахад бас гаралтай бїтээгдэхїїн хэрэглэснээр хїмїїс тэдгээрийн холбооны улсууд эдийн засагтайгаа єєрсдийн мал сїргийн хэрэглээг багасгаж хамт задарч, энэ нь далайд гарцгїй улсын хувьд ингэснээр эд хєрєнгийн эх їїсвэр нь нэмэгдэх биеэ дааж їйл ажиллагаагаа явуулахад нєхцєл боломжийг бий болгож байна. хїнд болж хоцорсон бєгєєд байгалийн нєєц баялгаа ашиглах болсон. Нэн удалгїйгээр хїмїїс Ингээд їзэхэд эдийн засгийн асар их ач орон нутаг даяар зэрлэг ан амьтад нь санхїїгийн холбогдолтой Монголын зэрлэг ан амьтдын 11 Монгол Улс устаж їгїй болж байгаа байдлыг тодорхойлох нєлєєллийг тодорхойлох болон зэрлэг ан нь нэн чухал асуудал болж байгаа бєгєєд амьтдын менежментийг сайжруулах санал їїнээс ємнє энэ тогтворгїй худалдааны тєрєл, боловсруулах ажлууд байлаа. Судалгаагаар тархалт, хурдац, чиг зэргийг тодорхойлох Монголын зэрлэг ан амьтдыг хэтрїїлэн хэрэглэж хэрэгтэй байсан. Энэ тєслийн гол зорилго бол байна гэсэн їр дїн харагдаж байгаа бєгєєд энэ Монгол улсын зэрлэг ан амьтдын худалдаа, нь Монголын соёл, байгаль орчин, эдийн засагт худалдаалагдаж байгаа зїйлїїдэд нєлєєлєх нєлєєлж болох юм. 12 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 1. Зэрлэг ан амьтны худалдааг судлах арга С удалгаа хийж эхлэхээс ємнє тєслийн ямар тєрлийн мэдээлэл болон бїртгэлийн явц баг зэрлэг ан амьтны худалдааны їїнийг сайжруулах вэ гэдгийг мэдэхийг хїссэн тєрєл, хэмжээ, їнэ, цаашдын юм. Бид энэхїї судалгаандаа ашигласан албан хандлагыг тодорхойлоход тус нэмэр ёсны эх сурвалжид Хятад, Монгол, Орос улсуудаас болох мэдээллийн эх їїсвэр болон аргачлалын авсан гаалийн худалдааны мэдээлэл; Монгол зохилдоог тодорхойлж туршиж їзсэн билээ. улсын Хил Хамгаалах Ерєнхий Газар болон Їїнд шууд ажиглалт хийх, зах зээл дээр асуулга Улсын мэргэжлийн хяналтын газраас авсан хууль авах, хот суурин газрын дэлгїїрээс санаандгїй хэрэгжилтийн тайлан; Байгаль Орчны Яам болон асуулга авах, хувь хїмїїсээс (анчид болон аймаг, сумын Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлаас хэрэглэгчид) санаандгїй асуулга авах, тєрийн олгосон албан ёсны тоо; Байгаль Орчны Яамны албан ёсны эх сурвалж ба бусад биологийн тєрєл удирдлагаас авсан CITES экспортын бїртгэл; зїйлийг хамгаалах тєслєєс мэдээлэл цуглуулах, Монголын шинжлэх ухааны академиас санал тэдгээрийг хооронд нь харьцуулах зэрэг аргыг болгосон агнуурын тоо, худалдааны хэмжээ, хэрэглэсэн юм. Бид 2005 оны 6-р сараас 8-р сар тєрєл зїйлийн тоо толгойн ємнєх жилїїдийн хїртэлх 3 сарын хугацаанд Монгол улсын 21 бїртгэл зэрэг мэдээ, мэдээлэл багтсан. Тєслийн аймгийн 4010 (нийт єрхийн 0.65% ) єрхийн, тус явцад бид Гаалийн ерєнхий газартай хамтарч улсын том болон жижиг хэмжээний тєв суурин ажиллах боломжтой болж, тэднээр дамжуулан газруудын зах бїрээс 1100 зах зээлийн, Монгол Орос болон Хятадын гаалийн газруудаас улстай хил залгаа Хятадын хойд хэсэгт зах зарим нэгэн мэдээлэл /хязгаарлагдмал хэдий зээлийн 100 судалгаа авч чадсан юм. ч/ авсан юм. Байгаль Орчны Яам 2000 оноос хойшхи CITES талаархи мэдээллийг єгсєн нь A. Албан ёсны мэдээллийн эх сурвалж A. Албан ёсны мэдээллийн эх сурвалж бусад мэдээлэлтэй харьцуулах боломж олдсон. Хил Хамгаалах Ерєнхий Газартай хамтран Энэхїї судалгааны (зэрлэг ан амьтны худалдааны ажилласан нь маш их мэдээллийг олж авахад тус тївшинг тэмдэглэх) эрхэм нэгэн зорилго нь болсон. зэрлэг ан амьтны ан агнуур болон худалдааны менежментийн механизмыг сайжруулах Тєрийн байгууллагуудтай дээд зэргээр хамтран талаар хэлэлцїїлэг санаачлах явдал байсан ажилласан боловч иймэрхїї мэдээг эргэн юм. Энэ зорилгыг биелїїлэхийн тулд албан хянахад бид хэд хэдэн саад бэрхшээлтэй ёсны статистикийн мэдээллийг хэрхэн учирсан. Эхлээд бидний хайж байсан хамгийн цуглуулах, тэдгээр нь юуг илэрхийлдэг, эдгээр чухал зарим мэдээ байхгїй байсан. Єнєєдєр статистикийн їр дїн нь бусад єєр хэлбэрийн єєр зэрлэг ан амьтны худалдаа тєрєл зїйлд эх сурвалжтай мэдээлэлтэй хэрхэн харьцуулдаг нєлєєлж байгааг мэдэх гол тїлхїїр нь тухайн гэдгийг ойлгох нь чухал байлаа. Єєрєєр хэлбэл амьтны биологи, экологи, тархалт, популяцийн бид албан ёсны суурь тївшин нь бидэнд юу хэлж хандлагыг мэдэх явдал байдаг. Монголд авлаж байна, хэр нямбай хийгдсэн, шаардлагатай бол буй хэдхэн тєрєл зїйлийн талаар нарийвчилсан 13 Монгол Улс судалгаа байдаг. Гэхдээ тэдгээр амьтдын амьтны лицензийн тухай мэдээллийн хамгийн популяцийн судалгаа тогтмол хийгддэггїй сайн эх сурвалж нь орон нутгийн захиргааны байна. Бид энэ судалгаагаар байж болох бїх хэмжээнд байна. Гэвч бїртгэлийн арга барил мэдээллийг цуглуулахыг хичээсэн болно. Мэдээ, тохиромжгїй, энэ эх сурвалжаас мэдээлэл мэдээлэл байхгїй тохиолдолд эсвэл харьцуулах олж авах нь мэдээг тєєрєлдїїлэх уршиг тарьж зорилгоор бид Монголоос єєр газар нутагт адил мэдэх учраас ашиглалтгїй байдаг байна. Янз буюу тєстэй тєрєл зїйлийн талаархи холбогдох бїрийн байцаагчид янз бїрийн хугацаанд янз мэдээллийг авсан. бїрийн аргаар бїртгэл хєтєлдєг нь зэрлэг ан амьтныг авлах зєвшєєрлийн мэдээллийг Нэмэлт болон байнгын мэдээллийн дутуу хянах боломжгїй болгож байна. Зарим дулимаг байдал бий болсон нь Монголын зэрлэг тохиолдолд ажлаасаа бууж байгаа байцаагчид ан амьтдын менежментийн тїїхийг бутархай бїртгэлийнхээ дэвтэрт хоосон зай їлдээсэн болгоход хїргэсэн байна. 1930-аад онд зэрлэг байдаг. Ялангуяа хамгийн санаа зовоосон зїйл ан амьтдын албан ёсны менежмент эхэлснээс нь Улсын Мэргэжлийн хяналтын газар нь дээд хойш менежментийн удирдлага бараг 10 жил зэргээр нэгтгэсэн хэлбэрээр хийсэн хуулийн тутам солигдож, сїїлдээ 6 єєр байгууллага зарим хэрэгжилтийн талаархи мэдээ баримтаа нэг хариуцлагыг їїрч байна. Їїнд Їйлдвэр бїсадтай хуваалцах дургїй явдал байсан. Мэдээж худалдааны яам, Гаалийн Ерєнхий газар, Гадаад улсын нууцын тухай хуулиа хэрэгжїїлж, хууль худалдааны яам, БОЯ, Монголын анчдын зєрчсєн компаниудын нэр хїндийг унагаах нийгэмлэг, Монголын шинжлэх ухааны академи хїсэлгїй байгаадаа ч юм уу энэ газар зэрлэг ан зэрэг байгууллагууд орж байна. Ажилтнаа амьтадтай холбоотой хуулийн хэрэгжилтийн єєрчлєхєд мэдээ цуглуулах, бїртгэх загвар мєн л їйл ажиллагаанаас бага хэсгийг нь хариуцдаг юм. єєрчлєгдєж, зарим тохиолдолд мэдээ ч алга болж Ингээд бид ямар тєрєл зїйл хэдий хэмжээтэй, байсан байна. Азаар зэрлэг ан амьтны худалдааны ямар їнэтэй, хаана хяналт шалгалтанд бїртгэл байсан бєгєєд бид 1926 оноос хойшхи илэрсэн болохыг, ямар нэгэн хууль сахиулах эх баримт бичгїїдийг харах боломжтой болсон ажиллагаанаас ямар їр дїн гарсан эсэхийг мэдэх юм. боломжгїй байлаа. Бидэнд олдсон мэдээллийн хувьд 3 саад Энэ судалгаагаар бид нєхцєл байдлыг бїрэн бэрхшээл тулгарсан юм. Нэгд: нарийвчилсан ойлгож мэдэхэд шаардлагатай олон чухал мэдээлэл хангалтгїй учраас зєвхєн эхлэл мэдээлэл огт байдаггїй юм байна гэдгийг тєдий анализ хийхээс аргагїй болсон, хоёрт: ухамсарлан худалдааны хэмжээ, зэрлэг ан бїртгэлийн арга барил нь тохиромж муутай амьтны талаархи маш бага мэдээлэл, бїртгэгдсэн учраас газар нутаг, жилээр нь харьцуулах хуулийн хэрэгжилтийн хэдхэн статистик мэдээн боломжгїй, гуравдугаарт: ядаж нэг ч гэсэн дээр л анхаарлаа хандуулахаас єєр арга замгїй тєрийн байгууллага байгаа мэдээгээ хуваалцах боллоо. дургїй байсан гэсэн саад тулгарч байсан. Ихэнхдээ зэрлэг ан амьтадтай холбоотой B. Єрхийн болон зах зээлийн судалгааны B. Єрхийн болон зах зээлийн судалгааны ашиглалтын нарийн тооцооны систем байхгїй. аргачлал аргачлал Мэдээ нь гол тєлєв агрегат тооны хэлбэрээр бичигддэг жишээ нь тухайн жилд олгосон Судалгаа авах газар /хєдєєгїїр/, хугацаа /3 зєвшєєрлийн нийт тоо, худалдаанаас олсон нийт сар/, судалгааны хил хязгаарын доторхи орлого, худалдаалсан нийт хэмжээ, буюу хяналт тєрєл зїйлийн тоо зэргээс шалтгаалан бид шалгалт гэх мэт. Лиценз худалдан авагчдын хариулагчийн єнгєрсєн їеийг сэргээн санах хїн амзїй, лиценз тутамд тєлсєн мєнгєний аргад їндэслэн одоогийн ан агнуур болон хэмжээ, лиценз зарагдсан эсэх, хаана зарагдсан єрхийн хэрэглээний тївшин, мєн худалдааны эсэх зэрэг хуулийг сахиулахтай холбоотой хэмжээг тооцох янз бїрийн тус тусдаа аргуудыг бусад нарийн чухал мэдээллийг цуглуулаагїй, бодож олсон. мэдээллийн тєвлєрсєн санд ч хийгээгїй, хэвлэж гаргасан ном хэвлэл ч байхгїй байна. Мэдээг Энэ аргыг ашиглахад давуу болон дутагдалтай нэгдсэн журмаар хийдэггїй учраас зэрлэг ан талын аль аль нь байсан. Нийгмийн ухааны 14 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд судалгаанууд ихэнхдээ хувь хїн, єрх гэр, тулд цуглуулсан мэдээллээс хариулт єгєєгїй бїлэглэлийг урт хугацаанд хэдэн жилийн турш асуултуудад анализ хийсэн. Ихэнх хариулагчдад хянан шинжилдэг "уртрагийн" судалгаан дээр хїнд буюу хариулахаас татгалзсан асуултуудыг тїшиглэдэг. Цуврал мэдээ нь урт хугацаанд санал асуулгаас хассан. Бусад газруудаас мэдээгээ чиг хандлага болон шилжилтийг судлахыг цуглуулсны дараа тохиромжгїй гэж їзсэн шаарддаг бєгєєд зэрлэг ан амьтны ашиглалтын хариулаагїй асуултуудад цаашид дїн шинжилгээ чиг хандлагыг хэмжихэд хэрэглэнэ. Иймэрхїї хийх зорилгоор хадгалсан. Хариулт єгєхгїй судалгааг зохиох нь хэзээ ч ийм богино байсан асуултыг санал асуулгаас хассан. Эцсийн хугацаанд зорилгыг биелїїлэх боломжгїй. мэдээний санд зєвхєн судалгааны явцад хариулт Гэхдээ эргэн санах судалгааг маш анхааралтай єгсєєр байсан асуултуудын хариуг багтаасан. зєв хэрэглэж чадвал зардал багатай арга бєгєєд Бид сайн дурын 10 оюутнуудтай багийг ашиглан, урт хугацааны уртраг судалгааны аргыг ч орлож Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хэрэгжиж буй болно. тєслїїдийн тусламжтайгаар явуулснаар улсын Зах зээлийн болон єрхийн судалгааны санал хэмжээний судалгаа болж чадсан. Бидэнд Монгол асуулгыг боловсруулах, туршихад туслах дахь Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан, Тахь групп, їїднээс бид судалгааны туршилтын дараахь хэд Тул хамгаалах сан, Монголын байгаль хамгаалах хэдэн аргыг ашигласан. Їїнд 1) танин мэдэхїйн холбоо, Олон Нийтийн Байгаль хамгаалах ярилцлага, 2) хариулагчтай ярилцах, сїлжээ, Дэлхийн банкны Хєвсгєл тєсєл, Дорнод 3) хариулаагїй асуултад анализ хийх. Монголын биологийн тєрєл зїйлийг хамгаалах Санал асуулгатай холбоотой томоохон тєсєл, Их говийн экосистем тїїний шїхэр бэрхшээлийг багасгахын тулд эхлээд тухайн тєрєл зїйлийг хамгаалах тєсєл, Аргалийн сэдвийн шинжээч нарын баг байгуулсны тєсєл, Денверийн Амьтны хїрээлэнгийн сан дараа танин мэдэхїйн ярилцлагыг авсан. зэрэг байгууллагууд туслалцаа їзїїлсэн билээ. Шинжээчдийн баг тухайн асуулгад оролцогч Бета туршилт явуулсны дараа суурь баг болон нараас асуултад хариулж байх їедээ єєрийн судалгаа боловсруулагч нар эдгээр байгууллагын бодлоо яриулах ёстой байлаа. тєлєєлєгчдєд санал асуулгыг хэрхэн ашиглах талаар сургалт зохион байгуулсан. Судалгааг Їїний дараагаар хээрийн туршилтын олон зєвхєн нэг л улиралд явуулсан бєгєєд ямар нэгэн янзын шатанд хариулах ярилцагчийг ашигласан: бїс, хариулагч нар давтагдаагїй юм. Судалгаа эхлээд ярилцагч бїр хээрийн нєхцєлд 1-2 бїрийн арга, санал асуулгын талаар энэхїї бїлэгт ярилцлага явуулсны дараа (10 ярилцлага); тодорхой тайлбарласан. судалгааны баг бїр хээрийн нєхцєлд єглєєний хурал явуулсны дараа (ойролцоогоор нэг бїлэгт 5 ярилцлага, нийтдээ 25 ярилцлага); Єрхийн хэрэглээний судалгаа мєн баг бїр хээрийн нєхцєлд бїтэн 2 єдрийн Єрхийн хэрэглээний судалгаа нь тус улсын ярилцлага авсны дараа (нийтдээ 100 ярилцлага) хувь хїн бїрт чиглэсэн бєгєєд ойролцоогоор гэх маягаар олон янзын шатанд хариулах 20 минутын ярилцлага хийж, агнагдсан тєрєл ярилцагчыг ашигласан. Судалгааны багууд болон зїйлийн тоо хэмжээ, зах зээлд зарагдсан ярилцагч асуудлыг ойлгосон эсэх, ямар бэрхшээл тоо хэмжээ, зах зээл дээр хувь хїмїїсийн ихээр учирч байна, тїїний шалтгаан, болон худалдаалсан ангийн хэмжээ, тєрлийг асуудлыг хэрхэн шийдэх талаар ямар санал тодорхойлсон. Энэ аргыг Габоны Коуламото гаргасан тухай мэдээллийг цуглуулсан талаар хотод ангийн махны худалдааг судалсан ярилцаж, судалгааны эхний їед боловсруулсан Старкейгээс (2004) авсан юм. Бид Монгол улсын ярилцагчийн асуулгын хуудсыг 3 долоо хоногийн 21 аймагт 4010 єрхийн судалгаа явуулсан. турш сайжруулсан. Агнасан амьтны хэмжээг гаргахын тулд тєрєл Їїнээс гадна судалгаа боловсруулагчид зїйлээр нь їндэслэн хувь хїн буюу єрхийн хариулагчдын хувьд ямар асуулт хэцїї байв, ямар авласан ангийн тєрлийг мэдэх асуултуудыг асуултуудыг хариулахаас татгалзав, ямар асуулт боловсруулсан. Энэ асуултад агнасан тєрєл тохиромжгїй байна гэдгийг тодорхойлохын зїйлийн нэр, ан авлах аялал бїрт авласан тєрєл 15 Монгол Улс зїйл тутмын тоо хэмжээ, жилд хэдэн удаа ан авд дїїргїїдийг давхцуулалгїй хувааж, асуулга авах явдаг, жилийн авлалт, авлалтын улирал, цаашдын аргыг хэрэглэсэн. чиг хандлага, одоо ашиглагдаж буй техник, Тохиолдлын асуулга авах аргыг ашиглан хот авласан тєрєл зїйлийн чанар, тоо толгой хир их суурин газруудаас асуулга авсан. Улаанбаатар байгаа, єєрчлєлт гарсан эсэх талаархи асуултууд гэх мэт том хотын тєвїїдийн хувьд бид дїїрэг багтсан юм. тус бїрт санаандгїй сонгосон газарт явах зуураа Дотоодын борлуулалтын хэмжээг тооцож ярилцлага авсан. Тухайн талбайд судалгааны гаргахын тулд хариулт єгєгчдєєс зарж ажилтнууд алхах талбайг сонгосон. Нэг минут борлуулсан тєрєл зїйлийн эрхтэнїїд, тїїний хїлээсний дараа талбайд орж ирсэн эхний тоо хэмжээ, зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїнийг хїнээс асуулга авсан. Ярилцлага бїрийн хооронд зах зээл дээр худалдсан їнэ, зэрлэг ан амьтны нэг минут хїлээснээр энэ байдал хэд хэдэн худалдааны борлуулалтын чиг хандлага зэргийг удаа давтагдаж, нилээд олон ярилцлага авлаа. тодорхойлохыг зорьсон юм. Бид аймаг, сумын тєвїїд зэрэг жижиг суурин газруудын гэрїїдээр нь явж ярилцлага авсан. Зэрлэг ан амьтны ашиглалтын хувьд бид зэрлэг Ингэхийн тулд эхлээд судлаачид гудамжуудын нь ангийн ашиглалтыг тооцохын тулд адилавтар 10 хїртэл дугаарласан. Тэгээд судалгаа авагчид цогц асуултуудыг бодож олсон бєгєєд ижил дугаарласан цааснаасаа сугалж, тэр дугаарын тєрлийн тєрєл зїйл агнасан эсэхээс їл дагуу гудамжинд ярилцлага хийсэн. Гудамж хамааран бїх хариулагчдад асуултаа тавьсан юм. бїрээс нэг айлыг сонгохдоо мєн л адил дугаар Монголд олон анчид бїхэлдээ агнасан зїйлээ сугалж тїїний дагуу нэг айлаас ярилцлага авч ашигладаггїй бєгєєд эцсийн хэрэглэгчдийн байлаа. зїгээс зах зээл доторхи хїчин зїйл болдог. Асуултуудад ашиглаж буй тєрєл зїйлийн нэр, Хотоос гадна бид сонгож авсан маршрутын эрхтэн, зорилго, хэмжээ, ашиглагдсан тєрєл дагуу суурингуудын хооронд хэсэг бїлэг зїйл бїрийн зах зээлийн їнэ ханш, ашиглалтын тєвлєрсєн газруудаар айлуудаас аман асуулга жилийн дундаж хэмжээ, жижиг амьтны махны авсан. Иймээс трансект нь хэсэг бїлэг газруудыг хэмжээ, єдєр тутам хэрэглэдэг махны (малын тоолох арга болж чадсан ба мєн нєхцєл байдалд болон ангийн) хэмжээ, ашиглалтын цаашдын тохиромжтой байсан болно. Нїїдлийн маягаар хандлага, (тєрєл зїйлийн хэмжээ ) зах зээлийн амьдардаг хєдєє орон нутгийн хїмїїсээс їнийн цаашдын хандлага, чанар, ашиглах тєслийн ажилтнууд аман судалгаа авах гэж боломж, тоо хэмжээнд єєрчлєлт ажиглагдсан хайж олохыг дурын тохиолдлын аргаар асуулга эсэх тухай асуултуудыг багтаасан. авахтай адил гэж бид їзсэн болно. Газарзїйн томоохон бїс нутаг, хїн ам таруу Бид дараахь 2 шалтгаанаар єрхийн судалгаанд суурьшсан газар нутгаас шалтгаалан бид олон маш их хїч хєдєлмєр, нєєцєє зарцуулсан. шатны асуулга авах аргыг хэрэглэсэн. Судалгааны Эхнийх нь зэрлэг ан амьтны худалдаа эрхлэгчид газар нутгийг сонгохын тулд бид Монгол тус орны хууль хэрэгжїїлэлтийн талаар хэт олон улсын 21 аймгийг хилээр хуваасан газрын асуулт асуусан хїмїїсээс болгоомжилдог болсон зургийг ашигласан. Дараа нь їїн дээрээ агнаж байх юм. Энэ нь ялангуяа нэн ховор тєрєл болох тєрєл зїйлийн тархалтын зураглалыг зїйлийн худалдаа хийдэг хїмїїст хамааралтай тэмдэглэсэн. Тэмдэглэгдсэн тєрєл зїйлийн боловч Чоно болон Тарвага худалдаалагчдад тархалтын хилийн дотор буюу хилээс гаднах нэг их хамаатай биш юм байна. Тиймээс энэ аймаг бїрээс асуулт авах газрыг сонгон авсан зах зээл нь хамгийн хэцїї ба мэдээллийн юм. Энэ нутаг дэвсгэр дотроо судалгааны хувьд хамгийн найдваргїй эх сурвалж юм. ажилтнуудын тоо, аялах маршрут зэргийг Хоёрдугаарт худалдаачдын хувьд зэрлэг ан тодорхойлсон стратеги дээрээ їндэслэж хотын амьтны бїтээгдэхїїний хамгийн анхны эх болон хєдєє газруудыг сонгосон. Бид хотын хїн сурвалж нь тус улсын энд тэндгїй суурьшсан амаас асуулга авахын тулд хотын захиргаанаас хувь анчид юм. Бидний олж авсан туршлагаар гаргасан дїїргийн газрын зургийг ашиглан бол анчид бидэнтэй нэг нэгээрээ єєрсдийн їйл 16 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд ажиллагааны талаар ярилцах хїсэлтэй байлаа. байсан учраас эдгээр арга нь хамгийн їр дїн Даланзадгад хотын зїїн ємнєд хилийн дагуу багатай юм байна гэдгийг мэдэж авлаа. Иймд оршдог нэгэн айлын хїмїїс ярилцлага єгєх маш бид энэ тєвїїд дээр асуулга авагч оюутан биш дургїй байсан нь їнэхээр бэрхшээл учруулж байв худалдаачин болж хэрэгтэй асуултын хариуг гэж тайландаа бичжээ. Энэ газар хууль сахиулах авсан. Харин бусад дэлгїїрїїдэд оюутнууд, ажил маш эрчимтэй явагдаж, ярилцлага єгєгчийг оюутан гэдгээ хэлж асуулгаа авч байсан. Ингээд хулгайн ан хийсэн хэргээр баривчилж, хорьсон асуулганд хариулагчдын хариултыг нэгтгэх байна. болон асуулгуудыг дахин хянах явцад хотын доторх дэлгїїрїїдийн судалгааны їед оюутан гэж Зах зээлийн судалгаа їл ойшоох тохиолдол гараагїй байна. Эцэст нь захууд дээр худалдаачин болж асуулга авах аргыг Зах зээлийн судалгааг єрхийн судалгаа хийсэн сонгосноос асуулга авагч нарын дунд хэцїї, їл аргаар зарим нэгийг нь хасаж явууллаа. Зах ойлголцох байдал гарах явдал зогссон. зээлийн ерєнхий байдлыг илїї сайн мэдэж, санал асуулгаа боловсруулахын тулд бид эхлээд зэрлэг Асуултын їр дїнгээс зарагдаж байгаа тєрєл ан амьтны бїтээгдэхїїнийг идэвхитэй зарж зїйл болон бїтээгдэхїїний тєрєл, худалдах ба борлуулдаг зах зээлийг товлох аргаар ажиллав. худалдан авах їнэ ханш, зарагдсан тоо хэмжээг Бид тэдгээр газруудад жуулчин, хєдєєнєєс тогтоохыг оролдсон юм. Ресторан, жуулчдад ирсэн анчин, амьтны гаралтай бїтээгдэхїїн их зориулсан дэлгїїр, хувцасны дэлгїїр, гадаах зах, хэмжээгээр худалдан авах сонирхолтой гадаадын бєєний худалдааны зах, чингэлгэн дэлгїїр зэрэгт худалдаачин, эсвэл судалгаа хийж яваа оюутан зэргээр янз бїр хувирч дэлгїїрийн эздээс ямар зэрлэг ан амьтны худалдааны байдлыг їнэлэхэд ч зохион байгуулалтгїй асуултууд асуух маягаар дээрх аргыг хэрэглэсэн. Зєвхєн ресторануудад ажиглалтын судалгаа хийлээ. Ийм замаар бид зах зориулан тусгай асуулга боловсруулсан. зээлийн асуулга авахад хамгийн хэцїї газар нь Дараа нь бид захын судалгааны ерєнхий газрыг Улаанбаатар болон тїїний орчмын худалдааны сонгохдоо шаталсан олон арга зїйгээр бэлтгэсэн томоохон захууд (контейнерийн худалдаа гэж дурын хэсэг бїлэг газруудтай зураг ашигласан. бас нэрлэдэг учир нь тємєр контейнерийг Ингээд судалгааны тодорхой газруудыг аймаг барааны агуулах болон худалдаалах цэг болгон тус бїр дэхь зїйлийн тархсан ба тархаагїй ашигладаг) мєн судлаач оюутан нарыг їл ойшоож гэж тодорхойлсон хїрээнээс сонгож авсан ба ингэхдээ бид худалдааны тєвлєрсєн цэг эсвэл худалдааны сїлжээнд хамрагддаггїй гэсэн газруудыг бодолцон їзэж сонголт хийсэн. Захын судалгааны цэгїїдийг сонгохдоо хэрэглээний судалгаа хийгдэх газруудтай давхцуулахыг хичээсэн нь судалгаа авах судлаач нар, ижил чиглэлд явах нь санхїїгийн хувьд бидэнд ашигтай байсан. Дэлгїїрээс асуулга авахын тулд єрхийн судалгааны аргатай адил, дїїргийг давхцуулалгїй хуваасан юм. Сумын тєв зэрэг жижиг суурин газруудад баг бїр бїх дэлгїїрїїдээс асуулга авахыг хичээсэн. Улаанбаатар зэрэг томоохон газруудад автобусны Улаанбаатар хотод тєслийн ажилтнууд судалгаа хийж байгаа нь. зогсоолыг тєв цэг болгон Фото: Ж. Вингард, 2005 оны 8-р сар. 17 Монгол Улс санаандгїй байдлаар сонгон авч, тїїнээс Судалгааны ажилтнууд Монголд 1100 зах зээлийн ойролцоогоор 100 метрийн дотор байгаа бїх судалгаа, Хятадын зарим хотуудаас 100 зах дэлгїїрїїдээс асуулга авсан. зээлийн судалгаа авсан байна. Хятадад зэрлэг ан амьтны биологийн сургуулийн C. Мэдээнд дїн шинжилгээ хийх арга C. Мэдээнд дїн шинжилгээ хийх арга оюутнууд, биологичид, євєр монгол багш нараас бїрдсэн судалгааны баг ажилласан юм. Орон даяар хийсэн судалгааны мэдээнд дїн Судалгааны баг Эрээн хот, Шилийн хот, Хайлаар, шинжилгээ хийж, асуулгыг тооцоо болгож Донг Ву, Ксин Барга Бaруун, Суни тэ зуо кию, єєрчлєх нь тодорхой таамаг, багцааг зайлшгїй Сайхан тал, Хєх хот, Tонг Лияо, Ву ла тэ, ДаМао, шаарддаг бєгєєд асуулга авах загвар, мэдээ, тоо Мандула, Алашан Зуоки зэрэг хотуудаар явсан. хэмжээ, чанар зэрэг хэд хэдэн хїчин зїйлээр Энэ нь Монголоос ирж буй худалдааны сїлжээ хязгаарлагддаг. Асуулгаас тооцоо гаргаж авахыг болон чиглэл, хилийн боомтууд, худалдаалагддаг бид бїгд адил чармайж байсан. Бид мэдээндээ тєрєл зїйл, худалдааны тєрєл (эмчилгээний, анализ хийх аргыг зохиохдоо аль болох ил їслэг ан гэх мэт), Монголын Хятад улстай тод, судалгааныхаа загвар їр дїн, таамаглал хийдэг зэрлэг ан амьтны худалдааны хэмжээ, зэргийг мэдээлэхийг хичээсэн. Гэсэн ч бидний їнэ ханшийг тогтоох зорилготой байсан хийсэн тооцоо Монгол орны зэрлэг ан амьтны юм. Хятадын баруун хил орчмын хотуудын худалдааны хэмжээтэй маш ойролцоо гарсан дэлгїїрїїд, жуулчны дэлгїїрїїдээс тохиолдлын гэдэгт итгэлтэй байна. Бидний тооцоо тєрєл асуулга авахын тулд Монголын зах дээр зїйл болон агнуурын амьтдын хандлагын талаар ашигласан санал асуулгыг єєрчилсєн. Хятадад, хийсэн бусад судалгаатай тохирч байсан. жуулчдад зориулсан дэлгїїрїїд бїх л тєрлийн ан амьтны эд эрхтэн худалдаалдаг нь илэрхий Хэдийгээр мэдээ нь олон тооны їзїїлэлтїїд болсон. Хэдийгээр ажилтнууд Монголын дээр (орлогын тївшин, хуулийн шаардлагын багийнхны боловсруулсан загвар дээр їндэслэж талаархи мэдлэг, нєєцийн єєрчлєлт) бий болдог бага єєрчилсєн санал асуулгыг хэрэглэсэн боловч энэ тайланд багтсан анализ нэн тэргїїнд боловч ижил асуулт, ижил їр дїнд хїрсэн. Хатуу тодорхой хариултуудад тухайлбал анчдын тоо, чанга хууль хяналттай учраас дэлгїїрийн эзэд агнасан амьтны тоо, худалдаалсан тєрєл зїйлийн судлаач нартай ярилцах хїсэлгїй байсан. Ингээд їнэ цэнэ зэрэг тоон анализаар хязгаарлагдаж судлаач нар асуулгаа тэмдэглэж чадаагїй учраас байна. Мэдээний сан дотор тодорхой ялгаатай дараа нь єєрсдийн тогтоож авсан зїйлээ санаж байдлын хооронд чухал холбоо хамаарал байгаа асуулгыг гїйцээсэн. Энэ нь мэдээнд зарим нэг эсэхийг тодорхойлохын тулд нэмэлт тоон алдаа дутагдал їїсгэж болзошгїй байсан ч ихэнх їнэлгээг хийсэн. Жишээ нь анчин тус бїрийн хариултуудыг зєв тэмдэглэж авсан гэдэгтээ тухайн тєрєл зїйлийг агнасан дундаж хэмжээ итгэлтэй байсан юм. машин эзэмшдэг байдлаас хамааралтай болохыг судлахын тулд хос туршилтыг ашигласан. Монгол улстай ойр Улаан-Їїд, Наушик зэрэг Бид 1) нас, 2) буу болон урхи эзэмших, 3) анчны хотын дэлгїїрїїдээс асуулга авахад дээрхитэй хот, хєдєє оршин сууж байгаа эсэхийг мэдэхэд адил системийг боловсруулсан. Гэхдээ зах ижил туршилтуудыг явуулсан. Гэхдээ бид зээлийн судалгааг авахад улам бэрхшээлтэйг эхнээсээ санал асуулга авсан хїрээ, тайлангийн мэдсэн. Орос дэлгїїрийн эзэд ихэнхдээ асуултад хугацаа, хуваарь зэргээс шалтгаалан цуглуулсан хариулахаас татгалзсан юм. Тиймээс їр дїн нь мэдээндээ бїрэн анализ хийх зорилго тавиагїй. инээдтэй хэдий ч ерєнхий чиг хандлага, зэрлэг Цаашид Монголын зэрлэг ан амьтны худалдааны ан амьтны худалдаанд нєлєєлдєг зах зээл болон холбоо хамаарал болон цаашдын чиг хандлагыг хууль хэрэгжилтийн зарим гол зїйлїїдийн тодорхойлох їїднээс анализ хийх болно. талаар мэдэхэд бага ч болов тус болсон. Эх мэдээг Дэлхийн банктай гэрээ хийсэн зохиогчдоос авсан юм. 18 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Мэдээг їнэлэх нь бїлгїїдтэй харьцуулахад цєєхєн байлаа. Зураг 1-рт насны бїлгээр бидний ангилсан Бид мэдээгээ дахин хянах, ямар тооцоо, ямар категоруудыг ан хийдэг гэсэн хариултууд аргыг ашиглах тухайгаа шийдэхдээ асуулга авах болон эрэгтэйчїїдийн тоонд харьцуулан загвар, судлаачийн алдаа, мэдээний тоо хэмжээ, їзїїлсэн (мэдээлэл цуглуулж байхад эмэгтэй чанар, дотоод таарамж зэргийг маш анхааралтай хїмїїс ан хийдэггїй гэдэг нь тодорхой авч їзсэн (жишээ нь орлогын хэмжээ буюу байв). Зїїн босоо тэнхлэг нь асуулга авсан эзэмшдэг машины тєрлийг харьцуулж байсан, эрэгтэйчїїдийн тоо (хїрэн улаан єнгє) ба мєн ан хийхэд хэр зэрэг цаг зарцуулсан, агнасан ан хийдэг тухай хариултууд (улаан шаргал тоо хэмжээтэй тохирч байгаа зэргийг харьцуулж єнгє), баруун босоо тэнхлэг нь улсын нийт їзсэн). Бидний їнэлгээгээр судалгааны їр эрэгтэйчїїдийн тоо (хєх єнгє). Бага насны дїн, дэвшїїлсэн таамаглалд дараахь зїйлїїд бїлгийг цєєн тоогоор оролцуулсан нь анчдын нєлєєлсєн гэж бодож байна: ба агналтын тооцоонд єєрчлєлт оруулсан 1. Бидний анх тус улсын 21 аймгийн нутаг байж болох юм. Туршлагаас болон судалгааны дэвсгэрийг хамруулан асуулга авах загвараар їр дїнгээс їзэхэд залуучууд (15 наснаас эхлэн) хийсэн. Гэтэл маш богино хугацаанд зэрлэг ан амьтны агнуур болон худалдаанд гол хэрэгжїїлэхэд мєнгє хєрєнгєний асуудлаас оролцогчид болох нь харагдсан билээ. шалтгаалан боломжгїй болсон юм. Асуулга Уг судалгаанд олон тооны байгууллагатай авсан хэмжээ аймгуудын хооронд ялгаатай хамтран ажилласан учраас судлаачийн алдаа байсан тухайлбал Дундговь, Архангай, Хэнтий, их байсан нь їр дїнд нєлєєлсєн. Монголын хот Орхон, Дархан-Уул аймгуудад харьцангуй бага хєдєєд байгалийн нєєцийн ашиглалтын судалгаа байсан учраас эдгээр аймгуудыг хассан нь явуулсан туршлагатай байгууллага бїрийн нэг анчин, агнуурын хэмжээний тооцоо буурахад хїнд сургалт явуулсан. Судалгаанд оролцогч бїрт нєлєєлсєн. нэмж сургалт явуулах бололцоогїй байсан юм. 2. Хоёрдугаарт, бидний судалгааны дизайн Маш богино хугацаанд зорьсон газар, ярилцлага нь 10-24 болон 70-аас дээш насны авах хїний тоо хэмжээндээ хїрэхийн тулд хїмїїсээс авах санал асуулгыг бусад насны энэ эрсдлээс сэргийлэх боломжгїй байсан. Зураг 1: Монголын эрэгтэйчїїдийн болон судалгаанд оролцсон анчдын тоог нийт эрэгтэй хїмїїсийн тоонд харьцуулсан байдал 500 180.000 450 Асуултанд оролцсон эрэгтэйчїїд 160.000 Анчид 400 тоо 140.000 Улсын нийт эрэгтэйчїїдийн тоо тоо 350 120.000 300 100.000 эрэгтэйчїїдийн 250 80.000 эрэгтэйчїїдийн авсан 200 нийт 60.000 150 Асуулга Улсын 40.000 100 50 20.00 0 0 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70+ Эх сурвалж: 2004 оны Зэрлэг ан амьтны судалгааны їр дїн, ЇСГ. Монголын Статистикийн ном -2003, Монгол: Їндэсний статистикийн газар. 19 Монгол Улс Судлаачийн алдааг багасгахын тулд судалгааны Анчдын тоог ойролцоогоор гаргах нь Анчдын тоог ойролцоогоор гаргах нь бїлэг бїрийн хийсэн судалгааг дахин хянаж їзсэн. Илэрхий буруу хариултуудыг хассан. Мэдээ цуглуулах явцад эмэгтэй хїн ан авлагаанд шууд оролцох нь ховор байдаг нь тодорхой 3. Хариулагч эргэн санах судалгаанд яаж ч болсон юм. Судалгаанд хамрагдсан 864 сэргийлж болохооргїй хэд хэдэн зїйл байсан. эмэгтэйгээс ан хийж байсан гэсэн хариулт Ойрын хугацааны зїйлийг санах судалгааны хэн ч єгєєгїй юм. Тэгэхээр ан авлагаанд асуултууд байсан ч гэлээ бид хариулагчийн эмэгтэйчїїдийн оруулж буй хувь нэмэр бараг санах чадвар, хэдэн ан хийсэн, хэдийг зарсан, юу ч байхгїй гэж тооцож болохоор байгаа юм. ямар їнээр гэх мэт асуултад зєв хариулт єгч Анчдын тоо дан эрэгтэйчїїдийн хариултаас чадах талаар санаа зовж байсан юм. Ямар ч гарна. нарийвчилсан мэдээ, зах зээлийн бїртгэл, зэрлэг ан амьтны тоо толгойн мэдээлэл Тус улсын нийт анчдын тоог гаргахын тулд байхгїй учраас бид судалгаандаа ашиглаагїй. бид эхлээд судалгааны явцад ярилцсан Тиймээс бидний хийсэн судалгаа хэр сайн эрэгтэйчїїдийн тоо (ma=3,119) болон тэдний хийгдсэнийг їнэлэх арга байхгїй. Мєн авласан ангийн тоог (mh=949). тодорхойлсон. судалгаанд оролцогчид агнасан амьтны Дараа нь 4 янзын тооцоогоор тус улсын анчдын хэмжээг дутуу хэлсэн її аль эсвэл хэтрїїлэн нийт тоог гаргасан. Тооцоо бїрт бид судалгааны хэлэв її гэдгийг мэдэх боломжгїй байв. їр дїн, туршлага дээрээ їндэслэн 15-аас доош Аль аль нь ан агнуурын тївшинг хэмжихэд буюу 60-аас дээш насны хїн ан хийх нь ховор алдаатай зїйл болдог. Гэвч эцэст нь ерєнхий гэж таамагласан (17-р хїснэгт) Тиймээс бид чиг гаргах дїн шинжилгээ хийх їед энэ 2 нь Улсын статистикийн жилийн тайлангаас аль аль чигт алдаа гаргадаг байж болох боловч Монголын хїн амын насны бїтцийг ашиглан магадгїй тэр гарсан алдаа хоорондоо тэнцэх ан хийх боломжтой нийт хїмїїсийн тооноос явдал гардаг ч байж болох юм. дээрхи насны хїмїїсийн тоог хассан (ЇСГ 2003). Эдгээр насны хїмїїсийн тоог хассан нь ерєнхий 4. Зарим хариултыг заавал санах шаардлагагїй тооцоонд алдаа болох магадлалтай. байсан. Жишээ нь хариулагчаас яг нарийн ширийн зїйл санахыг шаардаагїй. Хариултыг а. Эхлээд энгийн тооцоогоор дараахь томъёог чєлєєтэй єгєх боломжтой байлаа. Бусад ашиглан нийт анчдын тоог ойролцоогоор хариултууд нь заавал єнгєрсєн їед болсон гаргасан: зїйлийн талаар санахыг шаардсан нь (1) mh , тодорхой бус байдлын субъект болсон. Мэдээг Nh = Nm ma хувиргахаас ємнє бид эхлээд агнуурын їр дїнг тодорхойлж, илэрхий худлаа хэлсэн Nh = ойролцоогоор тооцоолон гаргасан нийт хариултуудыг хассан. анчдын тоо, Nm = Монгол эрэгтэйчїїдийн тоо 5. Хїн амын насны бїтцийг бїс нутгаар (>14 ба <60 насны, ЇСГ 2003), mh = судалгаанд гаргасан мэдээлэл байхгїй учраас їр дїнг хамрагдсан ан хийдэг эрэгтэйчїїдийн тоо, зєв хувиргахад зарим бэрхшээл гарсан. ma = судалгаанд хамрагдсан насанд хїрсэн Бид хариулт єгсєн анчдын тоог бїсийн эрэгтэйчїїдийн тоо. Энэ ойролцоогоор хэмжээгээр гаргахын тулд статистикийн гаргасан тооцоогоор 2-4 тэгшитгэлийн їр газрын мэдээн дээр тулгуурласан. дїнтэй харьцуулах суурь тївшинг гаргасан. 6. Эцэст нь судалгааны хугацаанаас хамаарч б. Хоёрдугаарт нь насны бїлэглэлийн ялгааг зарим нэгэн алдаа байх талтай. Учир нь гаргахын тулд їндэсний хэмжээний насны Монголд ангийн болон зэрлэг ан амьтны бїтцийн статистикийг (ЇСГ 2003) ашиглан худалдаа улирлын чанартай тул судалгаа анчдын насны ангиллыг тооцоолон гаргав. хийсэн зуны улиралд бага хэмжээтэй байсан. Энэ тооцоо нь анчдын насны ангилал ( нийт Ярилцлагаас гаргасан тооцоо бїтэн жилийг эрэгтэйчїїдийн 30% нь 20-24 насных), хїн биш судалгааны улирлыг тусгахад чиглэсэн. амын насны ангилал (100000) дээр їндэслэж насны бїлэг бїрээс анчдын тоог тусад нь 20 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд гаргасан. Анчдын тоо болон нийт хїн амын Nh = ойролцоогоор тооцоолон гаргасан нийт насны ангилал дахь тоо нь хоорондоо нилээд анчдын тоо, r = оршин сууршлийн ангилал, ялгаатай байсан нь ерєнхий тооцоонд Nr = оршин суух ангиллын хїн амын тоо (ЇСГ нєлєєлж болохоор таамаглалтай байсан. 2003), Nm = Монголын эрэгтэйчїїдийн тоо Жишээ нь харьцангуй бага хїн амтай насны (15-60 насны) (ЇСГ 2003), NT Монголын нийт бїлгийнхний дунд анчдын хувь єндєр байсан хїн амын тоо (15-60 насны), mhr = оршин нь ерєнхий тооцоог бага болгох талтай. Бид суух ангиллалаар ан хийдэг эрэгтэйчїїдийн дараахь томъёог ашигласан: тоо, mar = оршин суух ангиллалаар судалгаанд хамрагдсан эрчїїдийн тоо. Їр дїнг Хїснэгт (2) Nh = 1212 mhihi , 19-д їзїїлэв. i=1 Nm *maiai i Улсын хэмжээний нийт анчдын тоог Nh = ойролцоогоор тооцоолон гаргасан нийт ойролцоогоор тооцоолон гаргахдаа тєрєл анчдын тоо, i = насны ангилал, Nmi = тухайн зїйлїїдийн тархалт нь бїс нутгаар хэлбэлзэж насны ангилалын эрэгтэйчїїдийн тоо (ЇСГ байдаг гэж їзсэн учраас хамгийн бага буюу 3-р 2003), mhi = судалгаанд ан хийдэг гэсэн тухайн томъёог ашигласан. Їїнээс гадна сонирхолын насны эрэгтэйчїїдийн тоо, mai = судалгаанд маягаар ан хийдэг хїмїїсийн тоог гаргахын хамрагдсан энэ насны эрэгтэйчїїдийн тоо. Їр тулд энэ тооцооны їр дїнг ашигласан. Тэдгээр дїнг 17-р хїснэгтэд їзїїлэв. хїмїїс байнга ан хийдэггїй гэж їздэг учраас тус в. Гурав дугаарт анчдын тоог аймгаар нь орны ангийн худалдаа хийдэг анчдын тоонд гаргасан. Їндэсний статистикийн мэдээгээр оруулдаггїй нь бидний санааг хамгийн ихээр аймаг бїрийн эрэгтэй, эмэгтэй хїмїїсийг зовоосон зїйл болсон. Сонирхолын маягаар ан насны харьцаагаар гаргасан мэдээлэл байхгїй хийдэг анчдын тоог 14-р асуултын хариулт дээр учраас Хїснэгт 17-д їзїїлэв (ЇСГ 2003). Насны їндэслэж гаргасан, ахуйн хэрэглээний асуулганд бїлэг бїрээр анчдын тооны харьцааг мєн энэ ангийн зорилго гэж 4-р хавсралтаар оруулж тооцооны дагуу таамагласан. Доорхь томъёог єгсєн. ашиглав: Зэрлэг ан амьтныг авласан тоог Зэрлэг ан амьтныг авласан тоог (3) Nh = 2121 mhjhj , ойролцоогоор тооцоолон гаргах нь ойролцоогоор тооцоолон гаргах нь j=1 N NT majaj j Nm Энэхїї тайланд орсон тооцоо анчдын лиценз Nh = ойролцоогоор тооцоолон гаргасан авсан талаархи албан ёсны бїртгэлийг ашиглан нийт анчдын тоо, j = аймаг, Nj = аймгийн гаргаж болох тооллогоос ялгаатай гэдгийг хїн амын тоо (ЇСГ 2003), Nm = Монголын санах нь чухал.Тїїнчлэн асуулга авах судалгаа эрэгтэйчїїдийн тоо (15-60 насны) (ЇСГ нь асуулга авсан болон аваагїй 2 тєрлийн 2003), NT Монгол улсын нийт хїн амын тоо алдааг байнга дагуулдаг. Эцсийн дїн аль (15-60 насны), mhj = аймгийн ан хийдэг алинаас хамаарна. Гэвч асуулга аваагїй алдаа эрэгтэйчїїдийн тоо, maj = аймагт судалгаанд мэдэгддэггїй. Тиймээс мэдээг хувиргах їедээ хамрагдсан эрэгтэйчїїдийн тоо. Їр дїнг 18-р алдааг сайтар авч їзэж, шалгах ёстой. хїснэгтэд їзїїлэв. Тєрєл тус бїрийн ан агнасан тоог гаргахдаа г. Дєрєвдїгээрт анчдын тоог хот/хєдєєд оршин бид эхлээд хариулагчийн єгсєн бїх мэдээллийг сууж байгаагаар нь гаргасан. Энэ тооцоондоо дахин хянаж, ямар нэгэн алдаа эндїїрлийг зассан насны ангиллаар эрэгтэй, эмэгтэй хїний юм. Дараа нь хїн амзїйн їндсэн їзїїлэлтїїдийг харьцаа болон насны ангилал тус бїрээр (жишээлбэл, нас, амьдардаг газар, машинтай анчдын хувийг мєн л таамагласан Хїснэгт эсэх, буу болон хавхтай эсэх, цалингийн хэмжээ) 17-д їзїїлэв (ЇСГ 2003). Дараахь томъёог зэргийг багтаасан мэдээллийн санг байгуулсан. хэрэглэв. SPSS Base 12.0 ашиглан агнасан ангийн жилийн (4) Nh = 2121 Nm mhr хэмжээг хуваарилан, дэндїї их буюу бага байсан NT mar , мэдээллийг хассан. r=1 Nr 21 Монгол Улс Зарим тєрєл зїйлийн (монгол тарвага, бараан хїмїїсийн агнасан ангийн дундаж тоо зэрэг дээр хэрэм, шар їнэг, хярс їнэг) мэдээг дахин тїшиглэн єєрсдийн тооцоог ашиглан ихээр ан хянаж байхад хариулт єгєгчийн хувьд агнасан агнасан гэсэн тоог цєєрїїлсэн болно. ангийн хэмжээ бїртгэгдээгїй тооны ерєнхий Агнасан амьтны тоо хэмжээг эцсийн байдлаар їзїїлэлт (200, 100, 50 гм.) гэдэг нь тодорхой гаргахдаа бид анчдын тоог ойролцоогоор болсон. Хариулагчид 10 бїр 100 гэх зэргээр тооцоолон аймгаар нь гаргасан 3-р тооцоог ойролцоогоор нь багцаалж хэлж байсныг ашигласан. Тэгээд їїнийгээ аймаг дахь анчдын мэдсэн. Ингэж багцаа тоо хэлсэн нь агнасан тоо болон аймгийн ангийн тохируулсан дундаж ангийн дундаж хэмжээнд нєлєєлж, нийт тоогоор тус тус їржїїлсэн. Тэгэхээр: хэмжээг гаргахад тївэг учруулсан. Харамсалтай нь ингэж багцаалсан тоо хир их байсныг мэдэх 2121N j NT maj H j Nm msjsj арга байсангїй. Тиймээс бид 50-аас илїї хувиар (5) Na = багцаалсан хїн байхгїй гэж їзээд дундаж 25 j=1 хувиар тооцсон. Їїнээс гадна, зарим хїмїїс нэг хїн агнасан байж энд бїх їзїїлэлтїїд 3-р тэнцэтгэлтэй адил бєгєєд болмооргїй олуулаа агнасан байж болох их їїнд нэмэгдэх нь msj = єгєгдсєн зїйлийн агналт, тоо хэлж байсан ба энэ нь магадгїй хэтрїїлэн j аймгийн анчдын тоо, Hj = j аймгийн анчин хэлсэн тоо байх гэж їзсэн. Эдгээр тохиолдлуудад бїрийн ан агналтын тохируулсан дундаж тоо. бид єгєгдсєн зїйлийн тоо толгой болон бусад Хариуг Хїснэгт 21-т їзїїлэв. 22 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 2. Зэрлэг ан амьтны худалдааны тїїхээс З эрлэг ан амьтны худалдааны тїїхийг (Otocolobus manul) арьсыг хїйтэн євлєєс эргэн харах нь єнєєгийн байдлыг хамгаалахад ашигладаг. Саарал чонын арьсыг мэдэхэд хэрэгтэй юм. Олж авсан хамгийн дулаахан гэгддэг бєгєєд их єндєр хамгийн чухал сургамж бол єнєєдєр їнэд хїрдэг байна. Зэрлэг гахай (Sus scrofa), зэрлэг ан амьтныг худалдаалж, тїїний тоо бор гєрєєс (Capreolus pygargus), хар сїїлтий ба толгой цєєрч байгаа нь урьд ємнє тохиолдож цагаан зээр (Procapra gutturosa, Gazella subguttur- байсан зїйл юм. Хатуу чанга арга хэмжээ авч, osa), хулан адуу (Equus hemionus) зэрэг нь ангийн хяналт сайн тавьж, шинэчлэсэн менежментийг махны гол эх їїсвэр болдог. Зарим шувууны хослуулан дээр їеэс Монгол улс 2 удаа худалдааг махыг идэх, эмчилгээнд ашиглах зорилгоор удаашруулах болон байгалийн баялгаа хамгаалах мєн л агнаж байна. Ан агнуурын шувуунд хєтїї талаар арга хэмжээ авч байсан. Энэ хэсэг зэрлэг (Tetrastes bonasia)), цагаан ахууна (Lagopus ан амьтны худалдааны тїїхэн чиг хандлагын lagopus), цэвдгийн цагаан ятуу (Lagopus mutus), тухай єгїїлнэ.. дагуур ятуу (Perdix dauurica), хахилаг (Alectoris chukar), монгол ногтруу (Syrrhaptes paradoxus), Агнах, эсвэл бараагаар солилцох, шан харамжаар єгєх, зах дээр зарах зэрэг худалдааны бїх л тєрлїїд Монголын соёлтой їргэлж холбоотой байжээ. Тус оронд амьдардаг олон тєрєл зїйл хїнс тэжээл, їслэг эдлэл, их хэмжээний кортизон2 агуулдаг болон бусад эмийн уламжлалт эх їїсвэр болдог. Жишээ нь монгол ба алтайн тарваганы (Marmota sibirica ба M. baibacina) махыг нь иддэг, арьс їсээр нь хувцас хийдэг, эмчилгээний зориулалтаар єєхийг нь ашигладаг зэрэг маш чухал амьтан юм. Тарваганы тосонд маш их кортизон агуулагддаг бєгєєд савхи єнгєлєх, тїлэнхийг эмчлэх, хєлдєлт, цус багадалт, сїрьеэ євчинг анагаах, хїїхэд болон малд нэмэлт тэжээл болгон єгєх зэргээр ашигласаар ирсэн. Саарал чонын (Canis lu- pus) мах, хэл, цєсийг ханиадаас эхлээд астма євчнийг эмчлэхэд ашигладаг. Шар їнэг (Vulpes vulpes), хярс їнэг (Vulpes corsac), малар мануулын Эрт дээр їеэс Монголын зарим нутагт бїргэдийг анд 2Кортикостерон нь тарваганы зїйлїїдээс ялгардаг стрессийн эсрэг хэрэглэдэг байв. Энэ Казак хїн Говь-Алтай аймагт їйлчилгээтэй. Энэ нь хавдрын эсрэг сайн їйлчилдэг, булчингаас амин хїчлїїдийг болон тосны хїчлїїдийг шилжилтэнд оруулдаг мєн цусны залуу бїргэдийг ан хийхэд сургаж байгаа нь. глюкозын концентрацыг нэмэгдїїлдэг (Wingfield & Romero, 2001). Фото: Пете Мидлтон, 2003 23 Монгол Улс 1911 оны Монголын анхны хувьсгал гарах хїртэл Хятад улсад жил бїр албан татварыг ойн булганы арьсаар (Martes zibellina) єгдєг байжээ. Жишээ нь ойн булга 1352 буюу еврази шїлїїсийн арьс 4066, шар їнэгний арьс 2704 буюу бараан хэрэмний арьс 54080 гэх мэт3. 20-р зууны эхнээс Хятадад болоод дэлхийд їслэг эдлэлийн эрэлт хэрэгцээ єссєн нь Монголын зэрлэг ан амьтанд маш хїнд дарамт їзїїлсэн. Худалдаалах гол амьтан нь монгол тарвага байсан. Худалдааны тївшингээрээ хамгийн дээд амжилт їзїїлсэн нь ардын хувьсгал гарахаас ємнєх жилїїдэд (1911 Їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнасан цагаан зээрийг онд) жилдээ 2.5 сая їслэг ан худалдаалж байлаа. Чойбалсан хот руу ачаалах їед. 100000 орчим (Зураг 2). цагаан зээрийг олон улсын зах зээлд зарах гэж энэ агналтаар агнасан байв. Махны эрїїл ахуйн шаардлага 1921 онд Монголд хувьсгал гарсан нь ємнєд хангалттай биш байсан учраас эдгээрээс ганцыг ч худалдаагїй байна. Фото: Хенри Микс хєршєєс хойд хєрш рїї худалдаа хийх болсон. Эрх мэдлийн єєрчлєлтийг дагаад худалдааны хур (Lyrurus tetrix), ердийн сойр (Tetrao urogallus), компаниуд тарж, оронд нь Зєвлєлт Холбоот нургийн сойр (Tetrao parvirostris) болон бор галуу Улсын хяналт бїхий аж ахуйгаар солигдсон. Тэд (Anser indicus) зэрэг шувууд орно. Уламжлалт ан агнах, тїїхий эд бїтээгдэхїїнээ зарах илїї эмчилгээнд ашигладаг шувуунд алтайн хойлог эрх мэдэлтэй болсон. (Scharf бa Enkhbold, 2002). (Tetraogallus altaicus), хон хэрээ (Corvus corax), Монголчууд тарваганы арьс зарсаар л байсан эгэл шар шувуу (Bubo bubo), дагуур ятуу (Per- албан ёсны худалдаанд зарим тєрєл зїйлийг dix dauuricae), нємрєг тас (Aegypius monachus), (шар їнэг, хярс їнэг, саарал чоно, хїрэн баавгай, бор галуу (Anser anser), сохор элээ (Milvus linea- цагаан зээр, бараан хэрэм) нэмж оруулсан нь tus), бор нугас (Anas strepera), болон хилэн гїеэ тїїхэнд их хэмжээгээр (1910 онд 3.2 сая, 1922 гахууна (Gavia arctica) зэрэг багтана. онд 1 сая, 1927 онд 2.5 сая) агнагдаж байсан Уламжлалт ашиглалтаас харвал ан хийх эрх эрт тоонд дєхєж байжээ.. дээр їеэс анхаарлын тєвд байсан нь гайхмаар Дэлхийн II дайн зэрлэг ан амьтны хувьд сайнаар зїйл биш юм. Ан авлах эрх, туршлагын албан ч, бас муугаар ч нєлєєлсєн. Зарим газар худалдаа ёсны практикийг 1206 онд Чингис хааны Их багасч зарим газарт огцом єссєн. Зїїн зїгт засаг хуулинд бичигджээ. Энэ хууль байгаль Япон улс 1931 онд Манжуурыг, 1937 онд Євєр орчны хэд хэдэн асуудлууд, тїїний дотор зэрлэг Монголыг эзлэн авсан нь Хятадтай хийж байсан ан амьтны нєєцийн менежментийг хамарч худалдааг зогсоосон. Гэвч Монгол улс хойд хєрш чадсан. Чингис хааны зарлигаар ан хийх рїїгээ маш их ангийн мах, арьс їс нийлїїлж газар нутгийг тогтоож, тэнд ан хийх эрхийг эхэлсэн. 1930-1940-єєд онд зэрлэг ан амьтны тодорхойлж, ан агнуурыг зєвшєєрєх болон худалдаа хоёр дахин єсєж, зарим тєрєл зїйлийг хориглох, хууль зєрчвєл шийтгэл (зарим їед ихээр агнаж байлаа. Тэдгээр амьтдын дунд хэтэрхий чанга шийтгэл) ногдуулах зэргийг цагаан зээр, монгол тарвага, саарал чоно их хувь бїгдийг заажээ. Гэвч тєрєл зїйлийн агнуур эзэлж байв (Avirmed, 1999). 1920-1950 он хїртэл худалдаа ихэнхдээ дотоодын хэрэгцээнээс агнуурын хэмжээ єсєж, 1953 онд жилд 3 сая давдаг байсан ч хуулийн субеъкт биш байсан амьтныг худалдаалж байв. нь Монголын зэрлэг ан амьтныг нэг биш удаа Ямар ч хяналтгїй агнуур, худалдааг хязгаарлах хямралд оруулахад хїргэсэн тїїхийн цоорхой хэрэгтэйг мэдэрч 1921 оны дараахь 10 жилд /гажуудал/ юм. хууль эрхзїйтэй холбоотой маш олон їйл 1755 оны эхээр Манжийн хаант улстай албан ажиллагааг явуулсан. 1924 онд зэрлэг ан ёсоор худалдаа хийж байсны дотор їслэг амьтны худалдаа орж байжээ. (Scharf бa Enkhbold, 2002). 3Scharf бa Enkhbold. 2002, citing D. Avirmed, "Hunting and Wild Animal Conservation in the History of the Mongols" [Report], 1999. 24 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд амьтныг хамгаалах, зохистой ашиглах ерєнхий bold, 2002). Дайны жилїїдтэй харьцуулахад энэ шийдвэрийг гаргаж, 1925 онд дотоодын болон їед ан агнуурын хэмжээ бараг 50%-аар буурсан трофи ан агнуурын лицензийн зєвшєєрлийг юм. 1940, 1950 оны их хэмжээний ан агнуур тогтоон мєрдсєн. 1926 нэмэлт єєрчлєлт саяхан болтол дахин давтагдаагїй байлаа. Шар оруулсан. Нэг жилийн дараа тарваганы мах, їнэг, цагаан зээр, зэрлэг гахай зэрэг амьтнаас арьсыг худалдан авах, худалдаалах эрхийг бусад бїх амьтад 1960 онд ихээр єссєн юм. нэг хоршоо буюу Монгол ардын худалдааны Олон жил анг хэтрїїлэн хийж, ямар ч хяналтгїй хоршоонд олгосон. 1930-аад онд ховор ан худалдаалж байсан нь Монгол улсын Засгийн амьтан ба загасыг агнах хориг тавьж, цэргийн газарт 1970-аад оны эхэнд бїх тєрєл зїйлийг зориулалттай буу зэвсэг ашиглах буюу машинаар гадаадад худалдаалахад хориг тавихад хїргэсэн. хєєж алахыг хориглосон юм. Зэрлэг ан амьтны тоо толгойн судлагаа хийх, ан Гэвч 1950 он хїртэл зэрлэг ан амьтны агнуур агнуурын менежментийг шинэчлэхэд туслалцаа болон худалдааг їндэсний хэмжээний авахаар Унгар, Зїїн Германаас шинжээчдийг менежментийн системийн хэлбэрт оруулж урьж авчирдаг байжээ. 1981 онд ардын их чадаагїй байлаа. Менежментийн бага зэрэг хурлаар бїх тєрлийн загас, шувуу, хєхтєн амьтны єєрчлєлтийг хийсний дараа анчид аажмаар тоо толгойн судалгаа хийхэд шаардлагатай бригад болон нэгдэж, аймаг сум бїрт їйл нилээд том хуулийг баталсан юм. Зарим тєрєл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. Тэднийг Анчдын зїйлийн хувьд албан ёсны худалдааг дахин нийгэмлэг удирдан зохицуулж байсан. Ангийн хэзээ ч хийлгээгїй юм. Хятад, Орос хоёр улсын бригад албан худалдаанд зориулан ан агнах, хоорондын харилцаа сайжирч эхэлсэн учраас болон хулгайн анг илрїїлэх, шийтгэх эрхтэй ємнєд хєрш рїї эмийн бїтээгдэхїїний худалдаа байсан. Єнєєдєртэй харьцуулбал тэд їнэхээр хийх боломж дахин нээгдэж, їїнд халиун бугын сайн зохион байгуулалттай байжээ. Хэнтий аймаг цусан болон ясан эвэр, сїїл, засаа, їїдэн шїд, гэхэд л дангааараа 604 гишїїнтэй 12 ангийн болон цаа бугын цусан эвэр (Scharf бa Enkhbold, бригадтай, ан хийх болон эргїїл хамгаалалт хийх 2002, мэдээллийг анчдын нийгэмлэгээс авав) санхїїжилттэй болсон байлаа. (Scharf бa Enkh- худалдаж байсан. Зураг 2: Монгол улс 1926-1985 онуудын хооронд жилд худалдаалж байсан зэрлэг ан амьтны нийт бїтээгдэхїїн 3.500.000 3.000.000 тоо 2.500.000 амьтны 2.000.000 1.500.000 худалдаалагдсан 1.000.000 Нийт 500.000 0 1892 1907 1910 1915 1924 1927 1930 1933 1936 1939 1942 1945 1948 1951 1954 1957 1960 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 Онууд Эхийг Монголын Шинжлэх ухааны академи, Биологийн хїрээлэн, Худалдааны тїїхийн мэдээлэл, 1926-1984, Я. Адъяа, 2000 25 Монгол Улс Тодорхой хэдэн тєрєл зїйлийн худалдаа буурч, 5 хувийг еврази шїлїїс, голын минж, заарт 1970 онд ан агнуурт хориг тавьсан хэдий ч ондоотор, шар їнэг, монгол тарвага зэрэг амьтны зэрлэг ан амьтны худалдаа эдийн засагт чухал їсийг экспортлон олж байлаа (BBC, 1982). їїрэг гїйцэтгэсээр байлаа. Монголын Анчдын Харамсалтай нь Монгол улс байгалийн нєєцийн нийгэмлэг бїтээгдэхїїн нийлїїлэх шинэ зах їнийг нэмэгдїїлж чаддаггїй байсан байна. зээл олонгуут туршлагатай, зохион байгуулалт Єнєєдєр хїртэл амьтны їсийг боловсруулах бїхий ан агнуурын нэгжїїд бусад тєрєл зїйлийг чадавхи бага учраас зах зээлээс доогуур хайн їйл ажиллагаа явуулж байлаа. 1950-аад оны їнээр худалдаалж байна. Жишээ нь монгол сїїлчээс Монгол улс албан ёсоор їслэг эдлэл тарваганы арьсыг 7 рубль буюу 0.19 ам.доллараар худалдаалах жагсаалтандаа бор гєрєєс, бараан худалдаалж байсан (Scharf бa Enkhbold, 2002). хэрэм, еврази шїлїїс, їен, малар мануул, усны Гэхдээ асар их хэмжээгээр худалдаалдаг учраас булга, ємхий хїрнэ, боролзой туулай, огдой, эдийн засагт гол їїрэг гїйцэтгэсэн хэвээр цагаан зээр зэрэг амьтдыг нэмж оруулжээ. байсан. Худалдааг бїртгэж эхэлсэн 68 жилийн Польш, Унгар, Болгар, Румын зэрэг орнуудтай дотор Монгол улс нийтдээ 119 сая арьс, 13 сая худалдааны тїншлэл тогтоосон. Зарим нэгэн ан ангийн мах, 1.5 сая халиун бугын эвэр хойд амьтныг нутагшуулахыг ч хичээж байлаа. Жишээ болон ємнєд хєрш рїї нийлїїлж байжээ. нь зїїн хязгаарын тал нутагт Нохой элбэнх Бїгдийг нийлїїлэн сунгавал бараг дэлхийн 45-р (Nyctereutes procyonoides) заарт ондоотор (On- єргєрєгтэй (Монголын єргєрєг) параллелаар datra zibethicus)-ын колоныг Монголын том гол дэлхийг амархан тойрохоор буюу 34000 км мєрнїїдийн дагуу нутагшуулсан болно (Scharf бa хїртэл хэмжээтэй болох жишээтэй. Enkhbold, 2002). 1981 онд Монголын валютын 26 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 3. Зэрлэг ан амьтны агналт ба худалдааны єнєєгийн байдал З євлєлт Холбоот Улс 1990 онд задарч хот Монгол наймаачдаар дїїрч эхэлсэн юм. социалист худалдааны сїлжээ нурсан Худалдааны бусад постууд Хятадын хил дагуу нь Монгол улсын зэрлэг ан амьтдын нээгдэж Монголчуудын хувьд 70 гаруй жилд анх худалдааг хянах урт удаан хугацааны удаа тийм том зах зээлд тухтай худалдаа хийх хїчин чармайлт унахад хїргэсэн. Эдийн засаг боломжтой болгосон юм. "Буу зэвсэг эзэмших 50 хувиар буурч, инфляци тэнгэрт тултлаа тухай" хуулийн заалт єєрчлєгдсєн болон зах єсєж, орлого бараг тэглэхдээ тулж, дэлгїїрийн зээлийн їнэ єссєн нь ан хийх сонирхолыг лангуунууд хоосорч байсан юм. Монголын улам бїр нэмэгдїїлсэн. Энэхїї судалгаагаар биологичид гэнэт санхїїжилтгїй болсон учраас ойролцоогоор тооцоолон гаргахад 250000 ердєє хэдхэн жилийн ємнє тодорхойлсон Монголчууд хувийн хэрэгцээндээ ашиглах, менежментийн зорилгоо биелїїлэх боломжгїй дотоод, гадаадад худалдаалах зорилгоор ан болж їйл ажиллагаагаа мэдээлэхэд шаардлагатай идэвхитэй хийж байна гэсэн тооцоо гарсан. Нэг судалгаа ч явуулж чадахгїйд хїрсэн юм. Ямар сая гаруй Монголчууд зэрлэг ан амьтныг ямар ч бензин шатахуунгїй, цалингїй, буу зэвсэггїй нэг хэлбэрээр ашиглаж, ан амьтны худалдааны болсон хуучны ангийн бригад (Монголын хэмжээ, їнэ ханш ч тэнгэрт тултлаа єсєж байлаа. хулгайн ангийн эсрэг їйл ажиллагаа явуулж 2004 онд нийт 100 сая ам. долларын худалдаа байсан) тарсан. Їслэг эдлэлийн нийлїїлэлт хийжээ. Монгол орны нэн ховордсон амьтад буурч, Оросын хил дээр худалдааны цоохор ирвэс, хїрэн баавгай, халиун буга, тул тарифгїй болсноос Монгол улсын їслэг эдлэл загас, саарал чоно, баданга хїдэр, аргаль хонь, боловсруулах тєв їйл ажиллагаагаа удаан хулан адуу, идлэг шонхор, борцгор хотон, тоодог хугацаанд явуулах боломжгїй болсон. Монгол зэрэг амьтад худалдаанд илїї єртєж байна. улсыг хєгжїїлэхээр хичээж байсан систем богино хугацаанд задран унасан. Їїний їр дїнд зэрлэг ан амьтны худалдаа буурах магадлалтай байсан хэдий ч бїр мєсєн зогсоогїй билээ. Їнэн хэрэгтээ хїн бїр гэнэтийн ядуурлаас гарах арга замыг хайж байсан бєгєєд ямар ч хамгаалалтгїй байсан зэрлэг ан амьтан їїний хариулт болсон юм. Бага гарын гэгдэх жижиг худалдаачид зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїнийг ємнєд буюу хойт хил рїї хялбархан нуун аваачиж болох зїйлийг зєєж эдийн засгийн хоосролыг нєхєж эхэллээ. Хятадын хамгийн алслагдмал, Халиун бугын эвэр зєєвєрлєж буй ачааны машин. холбоо харилцаа муутай хот болох Эрээн Фото: Майкл Мухлинбург. 27 Монгол Улс 1990 оноос ємнєх хэлбэрээс бага зэрэг л єєрчлєгдсєн. БОЯ, Шинжлэх ухааны Академиас гаргасан зєвлємжийн дагуу агнуурын тоо хэмжээг тогтоох їїрэгтэй. Агнуурын тоо хэмжээг аймгийн захиргаанд тараан єгч эргээд орон нутгийн хэмжээнд хэрэгжїїлэх ба хууль сахиулах їїргийг хїлээнэ. Гаалийн ерєнхий газар болон улсын Хил Монголын ачааны машин Хятадын хойд хилийн Эрээн хотод бараа хїргээд буцаж буй. Фото: Зиа Юа. хамгаалах ерєнхий газар хилийн боомт дээр хяналт тавьж, хууль Энэ судалгаагаар хамгийн ихээр агнадаг амьтдын бус тээвэрлэлтийг хураан авах эрхтэй. Монгол тоонд халиун буга, монгол болон алтайн тарвага, улс 1996 онд "Зэрлэг амьтан ба ургамлын шар їнэг, хярс їнэг, цагаан зээр, хар сїїлтий, ховордсон зїйлийг олон улсын хэмжээнд молцог хандгай, бараан хэрэм, ба алтайн хойлог худалдаалах тухай" конвенцид нэгдэн орсон зэрэг бїртгэгджээ. ч энэ бїтцийг болон їндсэн їйл ажиллагааны функцийг єєрчлєєгїй. Шинжлэх ухааны Академи Менежментийн єєрчлєлт Менежментийн єєрчлєлт нь эрдэм шинжилгээний байгууллага бєгєєд менежментийн удирдлага бїхий БОЯ-д ан агнах, 1921 онд орчин їеийн Монголын тєр барих тоо хэмжээний талаар зєвлємж єгдєг. эмхлэгдэн байгуулагдсанаас хойш зэрлэг ан амьтны агнуурын болон худалдааны Гэвч єнєєгийн байдлыг ємнєхєєс ялгаатай менежмент хэд хэдэн удаа єєрчлєгдєєд болгож буй чухал онцлог зїйлїїд байна. Монгол байна. Улсын їйлдвэрлэлийн нэг бїрэлдэхїїн улс социализмын їед (1921-1991 онд) ан агнуур хэсгийг нэгтгэсэн Їйлдвэр худалдааны яам ан нь менежменттэй байсан. Тоо толгойн судалгааг агнуурын зохицуулалт хийдэг, Гадаад хэргийн байнга хийдэг, агнасан амьтны тоо болон яам экспортын ажлыг хариуцдаг байсан худалдааны їнэ ханшийг бичиж тэмдэглэдэг, байна. 1970-аад онд тэдгээр їїргийг Їйлдвэр буу эзэмших болон тїїний нийлїїлэлтэд хяналт худалдааны яамны мэдэлд нэгтгэж, хожим тавьдаг, орон нутгийн тївшинд ан агнуурын Монголын Анчдын нийгэмлэг хариуцах болсон менежментийг сайн зохион байгуулдаг байсан. байна. Энэ байгууллага 1980 оны сїїлч хїртэл Гэтэл єнєєдєр "Ан агнуурын тухай" хууль нь уг їїргийг хариуцан ажиллаж байгаад БОЯ менежментийн ерєнхий зарчмыг тогтоосон байгуулагдаж цаашид ангийн менежментийг боловч худалдааг зохицуулах талаар бага зохицуулах болсон. Тїїнчлэн зэрлэг ан амьтны хуульчилсан. Тоо толгой, нєєцийн судалгаа хийх бїтээгдэхїїний экспортод тавих хяналт Гаалийн хєрєнгє мєнгє байхгїй, ан амьтны худалдааг ерєнхий газарт шилжсэн. Ийнхїї олон дахин маш бага бїртгэдэг, ангийн буу эзэмшилтийн шилжиж, зохион байгуулалтын єєрчлєлтєнд бїртгэлийг зєв хєтєлдєггїй, буу хямд, элбэг орж байсан ч зэрлэг ан амьтны менежмент болсон, агнуурын хориг нь їр дїн багатай чухал бєгєєд шаардлагатай їе шатаар дамжин гэх мэт асуудлууд тулгараад байна. Жишээ нь єнгєрсєн болно. Ихэнхдээ зэрлэг ан амьтны тарвага агнахыг (2005-2006 онд) хорьсон боловч талаар удирдан зохицуулах институтийн бїтэц Гаалийн ерєнхий газар 2005 оны 8-р сард (ердєє хорио тавигдсанаас хойш гуравхан сарын дотор) 28 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 26000 ширхэг тарваганы арьс хураан авсан худалдаалахдаа конвенциор хязгаарласан тухай мэдээлжээ. Ингэхээр одоогийн тогтолцоо худалдааг анзаарах ёстой. Уг конвенцийн хэтрїїлэн ан хийх явдалтай тэмцэх боломжгїй хавсралтад ороогїй ч Монголын улаан номонд бєгєєд ямар ч хяналтгїй зах зээлийг бий болгож орсон эсвэл Амьтны тухай хуулинд нэн ховор, байгаа юм. ховор гэж ангилагдсан тєрєл зїйлийн хувьд 3-р хавсралт тохиромжтой. Їїнд янгир ямаа (Capra CITES-ийн гишїїн болсноор зарим нэг тєрєл sibirica), молцог хандгай (Alces alces), хар сїїлтий, зїйлийг хамгаалахад їр дїн єгч байна. Гэвч зэрлэг гахай, дагуур зараа (Hemiechinus dauri- Монгол улсын зэрлэг амьтны менежментийн cus), алтайн хойлог ба тул загас зэрэг орно. Мєн практик энэ конвенциос гарах їр ашгийг энэ хавсралтыг олон улсын худалдааны шууд їр хангалттай хїртэхгїй байгаа тєдийгїй дагавраас болж тоо толгой нь буурч байгаа тєрєл зєрчилтэй асуудлууд ч байгаа юм байна. Тус зїйлийн худалдааг хянахад ашиглаж болно. Энэ оронд байдаг амьтны 14 зїйлийг уг конвенцийн жагсаалтад монгол болон алтайн тарвага, саарал 1-р хавсралтаар, 47 зїйлийг 2-р хавсралтаар чоно, шар їнэг, хярс їнэг зэрэг амьтад орж болно. зохицуулжээ. Энэ 2 хавсралтаас 15 зїйлийг дотоодын болон гадаад зах зээл дээр идэвхитэй Шаардлагатай хууль эрхийн бїтэц, энэ зах худалдаалж байна. Эдгээр тєрєл зїйлийг олон зээлийг хянах, хяналт шинжилгээ хийх хїн улсад худалдаалахад Монголын шинжлэх ухааны хїч, хєрєнгє мєнгєгїй бол зэрлэг ан амьтны Академиас тогтоосон агналтын тоо хэмжээний менежерїїд їїнтэй тэмцэх ямар ч боломжгїй дагуу Монгол Улс экспортын зєвшєєрєл олгоно. билээ. Монголд хэд хэдэн амьтдын тоо толгой Монголын шинжлэх ухааны академийн зєвлєсєн огцом буурч байгаа нь їїний хєдєлшгїй баримт, ангийн тоо хэмжээг удирдлага зохицуулалтын їр дїн юм. тєрийн захиргааны тєв байгууллага хэтрїїлэн олгосноор ан хийх нєхцєл бїрдїїлж, Агнуурын байдалд гарсан єєрчлєлт Агнуурын байдалд гарсан єєрчлєлт конвенциор хїлээсэн їїргээ зєрчиж байгаа юм. Тєслийн явцад ШУА-ийн Биологийн 1995 онд баталсан буу эзэмших тухай хууль хїрээлэнгийн зарим амьтан судлаачид, ан болон бууны їнэ хямдарч нийлїїлэлт ихэссэн агнуурын компаниуд ойрын хэдэн жилд тоо нь зэрлэг ан амьтныг их хэмжээгээр агнахад хэмжээ зєвшєєрєгдсєн хэмжээнээс 2 дахин хїргэж байна. Энэ судалгаагаар ярилцлага єгсєн давуулсан гэж гомдол хэлж байсан. Монгол эрчїїдийн 30 гаруй (949 буюу 3119) хувь нь ан хийж байна гэсэн тооцоо гарсан. Насны Тїїнчлэн 3-р хавсралтын заалтыг ашигладаггїй. ангилал, оршин суугаа нутаг дэвсгэр зэргээр Бусад орны статусыг їл харгалзан тухайн улс орны худалдааны санаа зовоосон асуудалтай тєрєл зїйлийг 3-р хавсралтад оруулдаг. 3-р хавсралтад орсон тєрєл зїйлийг худалдаалахад конвенцийн талууд жагсаалтад тухайн улсаас гараагїй гэж баталгаа єгєх гарал їїслийн гэрчилгээ шаарддаг. Хэдийгээр уг конвенци дотоод худалдааг зохицуулахгїй ч, гишїїн орнууд жагсаалтад орсон Ангийн хориотой байсан ч тарвага агнасаар байгаа нь, Тєв аймаг. тєрєл зїйлийг гадаадад Фото: Жэймс Вингард 29 Монгол Улс Зураг 3: Тїїхэнд ихээр агнагдаж байсан зарим амьтдын тоо хэмжээг 2004 оныхтой харьцуулсан нь 400% 350% Шар їнэг Монгол тарвага 300% Хярс їнэг Бараан хэрэм тїїхийн хувь 250% Бор гєрєєс Цагаан зээр хэмжээг 200% харьцуулсан дундаж 150% агналттай их 100% Худалдааны 50% 0% 1925-1935 1936-1945 1946-1955 1956-1965 1966-1975 1976-1985 2004 Худалдааны жилїїд Эх сурвалж: Монголын ШУА, Биологийн хїрээлэн, Худалдааны тїїхийн мэдээлэл ба Зэрлэг ан амьтны худалдааны тайлан тооцвол 245000 Монголчууд ан идэвхитэй ан амьтан агнадаг (36 хувь нь 2 буюу тїїнээс хийдэг байж болох бєгєєд энэ тоо нь социалист дээш тєрєл зїйл, дээд тал нь 12 амьтан). Анчид системийн їед анчдын нийгэмлэг 25000 гишїїн хамгийн ихээр агнадаг амьтдын тоог їзїїлбэл: анчинтай ажилладаг байсантай харьцуулахад анчдын ихэнх нь (61% буюу 139000) монгол олон дахин их байгаа нь тодорхой. Тэгэхээр тарвага; 40% (75000) нь саарал чоно агнадаг; 28% энэ тоо нь Монголын 10 хїн тутмын 1 нь ан (44000) нь шар їнэг; 24% (34000) нь цагаан зээр; хийдэг байж болох бєгєєд Монголын ан хийдэг 16% (29000) нь зэрлэг гахай; 15% (25000) нь хярс буюу ан хийдэггїй хїмїїсийн харьцаа бусад їнэг; 12% (29000) нь бор гєрєєс; 15% (>20000) нь орнуудтай харьцуулахад єндєр гарч байна (20-р загас (ихэнхдээ тул, зэвгэ, сибирийн хадран, ба хїснэгт). Асуулгад оролцогчдын бараг 96% нь цагаан загас) агнадаг байна. Бусад тєрєл зїйлийг (949-єєс 911) буутай гэж їзвэл 240000 хїн буу анчид багаар буюу 10% нь боролзой туулай; ердєє эзэмшиж байна. Цагдаагийн газраас албан ёсоор 5% нь алтайн тарвага; 4% нь бараан хэрэм; 2% буу эзэмших бїртгэлийг хийхдээ татвар авдаг нь халиун буга; 2 хїрэхгїй хувь нь хулан адуу, болохоор їндэсний хэмжээнд ердєє 30000 буу янгир ямаа, хїрэн баавгай; 1 хїрэхгїй хувь нь эзэмшдэг гэсэн бїртгэл байна. Хэдийгээр анчдын аргаль хонь агнадаг. Гэвч эдгээр анчдыг нь бага ашиглаж эзэмшдэг урхи, хавхны тоо, тєрлийн хэмжээтэй байна гэж їзэж болохгїй, яагаад гэвэл талаар албан ёсны мэдээ байхгїй ч 70000 гаруй ихэнхдээ нэн ховор, ховор тєрєл зїйл агнадаг хїн урхи хавх эзэмшдэг бололтой. Єнєєдєр байна. Монгол анчдын ихэнх хувь нь буу зэвсэг, ердєє Анчдын болон агнасан амьтны тоог гаргаснаар 8% нь урхи, хавх ашигладаг байна. судалгаанд орсон ихэнх ан амьтны нийт Анчдын насны байдлаас харвал бараг тал хувь агнуурын хэмжээг тооцох боломжтой болсон. (44%) нь 15-28 насны, 30 хувь 29-42 насны, 26 Тухайлбал монгол тарвагыг хамгийн ихээр хувь нь 43 тїїнээс дээш насны хїмїїс байна. агнадаг болохыг тогтоосон. 2004 онд 100000 Ихэнх анчид 2 тїїнээс дээш тєрєл зїйлийн тарвага агнах зєвшєєрєл єгсєн ч дунджаар нэг 30 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд анчин 53 монгол тарвага, 46 алтайн тарвага тарвага, зєвхєн 14% нь монгол тарвага), заарт хамгийн олон нь 1000 тарвага агнасан тухай нэг ондоотор (40%), хярс їнэг (37%), шар їнэг (18%), хїн ярьж байсан. Тэднийг хэтрїїлэн хэлсэн гэж халздай дорго (10%), саарал чоно (7%), цагаан їзсэн учраас ийм том тоог ерєнхий тооцоонд зээр (5%) зэрэг амьтдыг урхи, хавхаар агнадаг. оруулаагїй. Бид судалгаагаараа 2004 онд 3 сая Цоохор ирвэс ба сїїлэрхэг зурамыг заримдаа гаруй монгол болон алтайн тарвагыг авлажээ урхи, хавхаар агнадаг гэж бид бодсон боловч гэсэн тооцоо гаргасан юм. Энэ тоо 1999 онд 1 анчдаас хэн нь ч энэ аргыг хэрэглэдэг гэсэн - 1.5 сая тарвага агнасан байна гэсэн тооцоотой хариулт єгєєгїй. харьцуулахад харьцангуй их байна (ESBP, 1999). Машин тэрэг /мотоцикл/-ний эзэмшил анчны Мєн бусад зїйлїїдийн агналтын тоо ч их байсан. хол явж ан хийх болон ан агнуурын ерєнхий Нэг анчин 4.7 шар їнэг агнасан бол нийтдээ 2004 тооцоог гаргахад нєлєєлєх магадлалтай боловч онд 185000 шар їнэг агнажээ. Хэдийгээр цєєн їр дїн нь тєрєл зїйлээс ихээхэн хамаарч янз тооны анчин хярс їнэгийг агнадаг боловч шар бїр гарсан. Жишээ нь мэдээнд анализ хийснээр їнэгнээс илїї олноор (арьс їсний їнэ нь єндєр машинтай анчин (жилд 5,63) машингїй анчнаас байдгаас шалтгаалж) агнасан байна. Нэг анчин 10 хярс їнэг агнасан гэвэл нийтдээ 200000-аас давж (жилд 4,67)4 илїї олон саарал чоно авладаг нь гарна. Нэг анчин 6.5 цагаан зээр буюу 2004 онд харагдсан. Їїнтэй адил машинтай анчны (жилд нийт 250000 цагаан зээр агнажээ. Энэ тооцоо нь 7,68) авласан шар їнэгний тоо машингїй анчнаас 2004 онд Дорнодын талд хийсэн Зэрлэг амьтдыг (жилд 6,71) илїї байна. Цагаан зээрийн хувьд хамгаалах нийгэмлэгийн судалгаагаар нэг айл машинтай анчин (жилд 5,58) машингїй анчнаас 8.3 цагаан зээр буюу нийтдээ 150000 - 200000 (жилд 7,26) бага хэмжээгээр агнасан нь гайхал цагаан зээр агнасан (K. Olson, аман мэдээ) болон тєрїїлж байсан. Энэ нь хєдєє газар машинтай 1998 онд энэ нутагт хийсэн Рыдинг нарын (1998) анчид цєєн, эсвэл агнасан ангаа хамт тээвэрлэдэг судалгаагаар нэг анчин 4.8 цагаан зээр агнадаг зэргээс шалтгаалсан байж магадгїй. Цагаан гэсэн тоотой харьцуулахад ойролцоо байна. Нэг зээрийг машин буюу мотоциклоор хєєж агнадаг. анчин дунджаар 27.2 бараан хэрэм, хамгийн олон Монгол тарваганы ан зарим тодорхой газруудад нь нэг анчин 150 бараан хэрэм агнадаг гэж їзвэл, (Дорнодын талд) илїї их байна. Машинтай нийт 170000 гаруй бараан хэрэм агнасан байна. анчин жилд 6213 монгол тарвага агнаж байхад машингїй нь 4235 монгол тарвага агнаж байна. Эдгээр тоог ємнєх жилїїдийн агналтын Машингїй анчид жилд 1093 хярс їнэг агнадаг хэмжээтэй харьцуулбал єнєєдрийн нєхцєл бол машинтай нь 1593, харин хїрэн баавгайг байдал ижил тєдийгїй, илїї их хэмжээгээр агнаж машинтай анчин 1000, машингїй нь 730 агнаж худалдаалж байна. 1965 онд хамгийн их буюу байна. 49487 шар їнэг худалдаалсан ба худалдааны нийт хэмжээ хамгийн дээд тал нь 75%-иас Худалдаанд гарсан єєрчлєлт Худалдаанд гарсан єєрчлєлт илїї байсан. Энэ судалгаагаар 2004 онд хийсэн худалдаа ємнєх жилїїдээс 270%-иар хэтэрсэн Зэрлэг ан амьтны худалдааны зах зээлийг гэсэн тооцоо гарчээ. Хярс їнэг ч мєн адил, 1947 нээсэн нь Монголын агнуурын менежментийг онд хамгийн олон нь 62926 хярс їнэг худалдаж замбараагїй болгож, эдийн засгийн хувьд чухал байсан бол 2004 онд хийсэн худалдаа ємнєх ач холбогдолтой ан амьтны худалдааг нээлттэй жилїїдээс 220%-иар их болжээ. 1962 онд 77700 ил тод болгоход нєлєєлсєн. Ийм нээлттэй зах цагаан зээр худалдсан бол 2004 онд 200%-иар зээл зэрлэг ан амьтны эрэлт хэрэгцээг єсгєн, давсан байна. 1926­1985 оны хооронд 10, 10 дотоод болон гадаад худалдааны тєрєл зїйл, жилээр хичнээн хэмжээний ан агнасан хэмжээг хэмжээг мєн нэмэгдїїлсэн. 2004 оныхтой харьцуулан харуулав (Зураг 3). Монголын гадаад худалдааны єсєлт 1990 оноос Энэхїї судалгаагаар ямар ч тєрєл зїйлийг агнах хойш нэмэгдэж, 2003 онд анхны бїртгэлээр 600 хамгийн эхний аргаас єєр ямар нэгэн єєрчлєлт сая доллараас хол давжээ. Хэмжээг нь бїрнээр гарсан эсэхийг илрїїлж чадаагїй юм. Ихэнх хєхтєн амьтан шувуудыг буугаар агнадаг хэвээр 4- Энэ анализийг саарал чонын дундаж агналтын тоо асуулгын байна. Зарим їед тарвага (50% орчим нь алтайн хариултан дээр їндэслэсэн ба энэ тоо бїрэн зєв биш байх магадлалтай 31 Монгол Улс ордог байна. Монгол бєхєн, хїрэн баавгай ба баданга хїдэр гэсэн 3 зїйлийг эмийн зориулалтаар ашигладаг. Трофи ангийн амьтад аргаль хонь, янгир ямаа 2 юм. Халиун буга, саарал чоно хэд хэдэн чиглэлээр худалдаалагдаж байдаг байна. Халиун бугыг олон улсын спорт агнуурт, тїїний эвэр, согооны сїїл зэргийг эмчилгээнд ашиглах зорилгоор агнаж байна. Саарал чонын арьсыг гоёл чимэглэлд, мах, шагай, шїд зэргийг эмчилгээнд ашиглах зорилгоор агнаж байна. Худалдааны хэмжээг єсгєж байгаа нэг гол шалтгаан нь худалдаалагчид урьд ємнє байгаагїй єндєр їнэ хэлдэгт байгаа юм. 1980-аад онд монгол тарваганы арьсыг Оросод 0.19 ам. доллараар зардаг байсан бол єнєєдєр Хятадын хил дээр 50 дахин их їнээр зарж байна. Саарал Эмээлт захын гадаа монгол тарвага, шар їнэг, хярс їнэг чонын сайн арьс 20 жилийн ємнє 5 ам.доллар ба саарал чонын арьс зарахаар сурталчилж байгаа нь тарвага агнах хорио, шар їнэг, хярс їнэгний агналтын байсан бол одоо 250 ам.доллар болж єссєн тоо тодорхой бус гэх мэттэй тэрсэлдэж байна. байна. Сїїлийн 10 жилд шар їнэгний арьс 4 Фото: Ж. Вингард, 2005 оны 8-р сар ам.доллараас 18 ам.доллар болтлоо єсчээ. Хярс їнэгний арьсны їнэ ханш мєн л 1 ам.доллар хэзээ ч бїртгэж байгаагїй ч зэрлэг ан амьтны байснаа 28 ам.доллар болсон байна. Хятадын зах худалдаа ч энэ єсєлтєд орж байна. Социалист зээлд зэвгэ болон сибирийн цагаан загасыг нэг систем устаж їгїй болсноос хойш 1.2 тэрбум хїн кг-ийг нь 3 ам.доллараар худалдаж байна. Халиун амтай, жилд 8%-иас илїї эдийн засгийн єсєлттэй бугын ясан эвэр нэг кг нь 18 ам.доллар, цусан Хятад улс Монголын хамгийн том гадаад эвэр кг нь 70 ам.доллар, сав нь 30 ам.доллар, худалдааны тїнш болох болжээ. Судалгаанд сїїл 30 ам.долларын їнэтэй байна. Баданга оролцсон хїмїїс ан амьтны ихэнхийг Хятад, хїдэрийн заарыг 100 г нь 45 ам.доллараар зардаг. цєєн хэсгийг Орос, Солонгос, Япон зэрэг улсад Хїрэн баавгайн цєс 250 ам.доллар, арьс нь 100 худалдаалдаг гэж ярьж байсан. ам.доллар, нэг сарвуу нь гэхэд 50 ам.долларын їнэ хїрчээ. Еврази шилїїсний арьс 30 ам.доллар Монгол улсын гадаад худалдаанд гарсан хїрдэг бол идлэг шонхор амьдаараа зах дээр томоохон єєрчлєлт гэвэл худалдаалдаг амьтны 2500 ам.долларын їнэтэй. Харьцангуй бага зїйл, тоо хэмжээ єссєн явдал юм. Социалист їнэд хїрдэг амьтан нь заарт ондоотор (Хятад, системын хяналтан дор Монгол улс цєєн Оросын зах зээл дээр арьс нь 1-2 ам.доллар), тооны тєрєл зїйл дээр худалдаа хийдэг байсан малар мануулын арьсыг Монголын зах зээл бєгєєд (24 зїйл) ихэнх нь їслэг эдлэлийн дээр 3 ам.доллараар зардаг байна. Монголын зориулалтаар (17 зїйл); дэлхийн 2-р дайны їед амжиргааны доод тївшинд амьдарч байгаа богино хугацаагаар ангийн мах нийлїїлж байсан хїмїїсийн тоо 1990 оноос хойш (1995 онд 13%, (4 зїйл); болон цєєхєн зїйлийг эмчилгээний 2000 онд 35%-иар єссєн)5 єсєж байгаа учраас зориулалтаар (3 зїйл) тус тус худалдаалдаг зэрлэг ан амьтныг худалдаалах тоо хэмжээ бас байжээ. Гэвч єнєєдєр Монгол дэлхийд нэн дагалдан єсєж байна. ховор 34 тєрєл зїйлийн ан амьтныг олон улсын зах зээлд санал болгож байна. Їїнд 14 зїйлийн Монголчууд хаалттай байсан хилээ нээсэн нь хєхтєн: бараан хэрэм, усны булга, ойн булга, гадаадын хууль ёсны болон хууль бус худалдаа хадны суусар (Martes foina), голын минж, заарт хийхэд ихээр нєлєєлж байна. Монгол улс ондоотор, еврази шилїїс, сїїлэрхэг зурам, улирлын чанартай 10 хилийн боомтоор ємнєд халздай дорго, шар їнэг, хярс їнэг, монгол тарвага, алтайн тарвага, болон цоохор ирвэс 5- Тоон мэдээлэл нь UN Common Database www.globalis.gvu.unu.edu-аас авсан 32 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд хєрш рїї эдийн засгийн болоод экологийн загас (Lampetra japonica). Хар сїїлтий, цагаан чухал ач холбогдолтой ан амьтан, тїїний тїїхий зээр, шивэр молцог хандгай, зэрлэг гахай, бор эдийг гаргаж байна. Хамгийн гол нь тэдгээр гєрєєс, боролзон туулай болон саарал чоно, шар боомтуудын ихэнх нь алслагдмал, албан хаагчид їнэг, хярс їнэг гэх мэт зэрлэг ан амьтны мах дутмаг байдаг. Судалгааны їр дїнгээр эдгээр элбэг олддог бараа болоод байна. Аргаль хонины боомтоор зэрлэг ан амьтны худалдааг илїї эвэр, янгир ямааны эвэр, шивэр молцог хандгайн ихээр хийдэг нь харагдсан. Хууль бус худалдааг олзворыг хїрэн баавгайн арьс, цєс, сарвуу, бууруулахын тулд Гаалийн ерєнхий газар тухайн цоохор ирвэсний арьс, еврази шїлїїсний арьс, хилийн нээгдэх, хаагдах хуваарийг хэвлэн ойн булга, голын минжний арьс, бор гєрєєсний гаргадаггїй байна. Гэхдээ л энэ нь хилийн хоёр арьс ба цус, дагуурын зараа амьдаараа болон талд холбоотой ажилладаг, нэг боомт нээгдэх хїмж барагчин зэрэг амьтны бїтээгдэхїїнийг болонгуут нєгєє рїїгээ гар утсаар утасдаж дохио (эмийн зориулалтаар) орон нутгаас худалдан єгдєг худалдаачдын зохион байгуулалттай авч болно. Мєн дотоодын зах зээл дээр шувууны сїлжээг хянахад хангалтгїй байдаг байна (Хойд зарим тєрєл зїйлийг худалдаалж байна. Алтайн Хятадад зэрлэг ан амьтны худалдаачинтай хойлог болон ятууны махыг эмийн зорилгоор хийсэн аман яриа). Нутгийн хойд талд 9 байнгын ашигладаг. Їїнээс гадна тоодог, хур, сойр ба ажиллагаатай хилийн боомт байдаг боловч дагуурын ятуу ангийн махны эх їїсвэр болдог. мєн л тоног тєхєєрємж хангалтгїй, ажилтан Бусад тєрєл зїйлд бїргэдийн чихмэл болон дутмаг байна. Хамгийн их хууль бус наймаа хошуу, хон хэрээ, элээ, борцгор хотонгийн хийдэг боомт Хєвсгєл нуурын хойд талд байрлах хошуу, цэвдгийн ууль зэргийг янз бїрийн Ханхын боомт юм. Тэнд гаалийн ажилтнууд зориулалтаар худалдаалдаг. дутмаг байдгаас хууль бус худалдаа хамгийн Гадаад зах зээлийн адил дотоодын зах зээлийн ихээр явагдах гол шалтгаан болж байна. Албан їнэ ханш ч мєн сїїлийн арав гаруй жилд єссєєр ёсоор 21 хилийн боомт байдгийн ердєє 2-хон байгаа нь ашигтай бизнес болгож байна. Жишээ буюу ємнє зїгт Замын-Їїд, хойд зїгт Алтанбулаг нь тарваганы махны зах зээлийн їнэ 2004 онд боомт хууль бус худалдааг шалгах, хянах 1 кг нь 1.50 ам.доллар байсан бол 2005 онд чадвартай байна. Хятадын ангийн худалдаачид тарвага агнахыг хориглосноос хойш їнэ нь хоёр Замын-Їїдийн гаалиас зугтааж чаддаг гэцгээж дахин єсєєд байна. Хулан адууны махны зах байлаа. Хойд талд Ханхын боомтоор хамгийн зээлийн тодорхой їнэ нь мэдэгдэхгїй боловч их худалдаа хийгддэг боловч бусад боомтууд ч єнєєдєр сумын тєв, хар зах, орон нутгийн худалдааны урсгалд нєлєєлж байна. зарим чингэлгэн дэлгїїрїїдэд 1 кг-ийг 0.80 Гадаад худалдаа дотоодын зэрлэг ан амьтны ам.доллараар худалдаалж болно. Бор гєрєєсний зах зээлийг улам єргєжїїлж байна. Хуучин цус, хярс їнэгний мах, шивэр молцог хандгайн бартерийн систем байгаа ч гэлээ эдийн засгийн мах болон бусад олон зэрлэг ан амьтны гаралтай шинэ боломжууд аж ахуй эрхлэгчдийг зэрлэг бїтээгдэхїїнїїд єнєєдєр зах дээр зарагдсаар ан амьтны худалдаа хийх сонирхолыг улам байна. Улаанбаатар хотын ресторанд тул загасны ихээр татаж байна. Хот, хєдєєний ядуу хїмїїс махтай нэг таваг хоолыг 10.00 ам.доллароор бараг Монголын 329 сумын хар зах, нийслэл зарж байна. Судалгааны їед нэгтгэсэн зэрлэг ан орчимд байх хэд хэдэн том захуудад ангийн мах, амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний жагсаалт болон їс, эмийн зориулалтын эд эрхтнийг худалдах їнийг 16-р хїснэгтээс їзнэ її. боломжтой байна. Дотоодын зах зээл дээр хэд хэдэн зїйлийн загас Агнах болон худалдаалах хэмжээ, чанараар худалдаалж байна. Їїнд тул загас, алгана (Perca нь агнуурын амьтдыг зэрэглэх нь fluviatilis), хар мєрний цулбуурт (Parasilurus Дараахь 6 їзїїлэлтээр агналт, худалдаагаараа asotus), цурхай (Esox lucius), зэвгэ (Brachymystax хамгийн эхний 10 тєрєл зїйлийг зэрэглэсэн: lenok), цагаан загас (Coregonus lavaretus), давжаа 1) тухайн тєрєл зїйлийг агнадаг анчдын тоо; загас (Oreoleuciscus potanini), булуу цагаан (Cypri- 2) жил бїр агнасан амьтны дундаж тоо; 3) 2004 nus carpio), хадран (Thymallus arcticus) ба хорхой онд агнасан нийт ан; 4) амьтан бїрийн дотоодод 33 Монгол Улс худалдаалах їнэ ; 5) 2004 оны худалдааны хэмжээ; Монголд цєєн байдагтай холбоотой билээ 6) Трофи ангийн зєвшєєрєл болон лицензийн (баруун Алтайн нуруунд). Энэ зїйлийг зах зээл тєлбєр. Мэдээллийг 16, 17, 21-р хїснэгтээс авсан. дээр ихээр шаарддаг боловч тоо хэмжээгээрээ их жижиг популяци болохоор устах нєлєєлєлд Монголын зэрлэг ан амьтны худалдааны гол тєрєл зїйл нь бараг зэрэглэл бїрт харагдаж амархан орох жишээтэй байдаг. Саарал чоныг байна. Їїнд монгол тарвага, саарал чоно, хярс Монголд маш ихээр агнадаг ба захын їнэ єндєр їнэг, шар їнэг, цагаан зээр, бор гєрєєс, ба бараан байдаг болон агналтын тоо их байдаг зэрэг нь хэрэм зэрэг орно. Сонирхолтой нэг зїйл нь худалдаанд их єртдєг амьтдын нэг зайлшгїй болж саарал чоно л ганцаараа дотоодын худалдааны байна. Бидний мэдээгээр нэг анчны жилд агнах їнэ ханш зэрэглэлд орсон. (4-р хїснэгт). Тєрєл ангийн хэмжээ, нийт агнуурын болон худалдааны зїйлийн зэрэглэлийн гол тїлхїїр нь тоо хэмжээ хэмжээгээр саарал чоно 8-рт орж байна. Гэвч энэ юм. Хэдийгээр харьцангуй бага їнэ ханштай судалгаагаар гаргасан саарал чоно агнасан тоо байсан ч зарим зїйлийг хэдэн мянгаар маш их хэмжээ нь Монголд байж болох саарал чонын тоо хэмжээгээр агнаж байна. Дотоодын зах зээлд толгойноос илїї гарах шинжтэй байсан учраас єндєр їнэтэй тєрєл зїйл мєн л тийм хэмжээний бид энэ тоог эцсийн тооцоонд оруулаагїй болно. орлого анчинд оруулж байна. Хярс їнэгний тоо хэмжээ нь зэрэглэлээр авч їзэхэд 2-рт орж байгаа бєгєєд саарал чонотой Хоёрдугаар харьцуулалтаар (4, 6-р хїснэгт), тєстэй шалтгаанаар бас их хэмжээгээр агнагддаг монгол тарвагыг хамгийн ихээр агнадаг бєгєєд хамгийн их худалдаалагддаг. Їїний дараагаар байна. Хярс їнэгний агналтын тоо хэмжээ жил агнуурын байдлаар 2-т ордог амьтан нь алтайн бїр ихэссээр байгаа нь агналтын хэмжээгээр 5-р тарвага. Энэ амьтан нь бусад зэрэглэлїїдээрээ байранд, їнэ хїрэх байдлаараа 2-р байранд орж ч дээгїїр орохгїй байгаа нь энэ зїйлийн тоо байна. 34 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 1: Зїйлїїдийн агнуурт єртєж байгаа байдлын тооны зэрэглэл No. Латин Монгол нэр анчдын тоо 1. Marmota sibirica Монгол тарвага 139000 2. Canis lupus Саарал чоно 75000 3. Vulpes vulpes Шар їнэг 44000 4. Procapra gutturosa Цагаан зээр 34000 5. Capreolus pygargus Бор гєрєєс 29000 6. Vulpes corsac Хярс їнэг 25000 7. Sus scrofa Зэрлэг гахай 20000 8. Sciurus vulgaris Бараан хэрэм 6500 9. Cervus elephus Халиун буга 5000 10. Lynx lynx Еврази шїлїїс 3000 Хїснэгт 2: Нэг анчны жилд агнадаг амьтны дундаж тооны зэрэглэл6 Агнасан амьтны No Латин нэр Монгол нэр дундаж тоо 1. Marmota sibirica Монгол тарвага 53.66 2. Marmota baibacina Алтайн тарвага 46.8 3. Sciurus vulgaris Бараан хэрэм 27.2 4. Vulpes corsac Хярс їнэг 10.2 5. Procapra gutturosa Цагаан зээр 6.5 6. Ondrata zibethicus Заарт ондоотор 5.3 7. Vulpes vulpes Шар їнэг 4.7 8. Equus hemionus Хулан адуу 4.2 9. Gazella subgutturosa Хар сїїлтий 3.0 10. Capreolus pygargus Бор гєрєєс 2.7 6- Зїїн бїсийн жилийн дундаж агналтын тоо. Хїснэгт 21-т їзїїлснээр гадны нєлєєлєл багатай газар нутагт тохируулсан дундаж агналтын хэмжээ 23.6 байв. 35 Монгол Улс Хїснэгт 3: Зїйлїїдийн нийт агналтын тооцоолсон зэрэглэл, 2004 он Худалдсан No Латин нэр Монгол нэр хэмжээ 1. Marmota sibirica Монгол тарвага 3000000 2. Procapra gutturosa Цагаан зээр 250000 3. Vulpes corsac Хярс їнэг 200000 4. Vulpes vulpes Шар їнэг 185000 5. Sciurus vulgaris Бараан хэрэм 170000 6. Capreolus pygargus Бор гєрєєс 100000 7. Marmota baibacina Алтай тарвага 66000 8. Sus scrofa Зэрлэг гахай 30000 9. Cervus elephus Халиун буга 6000 10. Equus hemionus Хулан адуу 4500 Хїснэгт 4: Зїйлїїдийн дотоодын худалдааны їнийн зэрэглэл7 Дотоодын їнэ No Латин нэр Монгол нэр (ам.доллар ) 1. Pelicanus crispus Борцгор хотон 2000.00 2. Ursus arctos Хїрэн баавгай 1340.00 3. Cervus elephus Халиун буга 985.00 4. Alces alces pfizenmayeri Шивэр молцог хандгай 900.00 5. Ovis ammon Аргаль хонь 515.00 6. Alces alces cameloides Уссурын молцог хандгай 400.00 7. Canis lupus Саарал чоно 310.00 8. Equus hemionus Хулан адуу 300.00 9. Uncia uncia Цоохор ирвэс 272.00 10. Sus scrofa Зэрлэг гахай 200.00 7- Зїйлээс гаралтай бїх бїтээгдэхїїний їнийг оруулсан бєгєєд бусад хэрэглээний зориулалтын їнийг оруулаагїй. Жишээ нь, халиун бугын цусан эврийн їнийг оруулсан боловч чихмэлийн їнийг оруулаагїй. Махны жишиг їнийг бас оролцуулсан. жишээ нь, зэрлэг гахайн мах зах дээр харагдаагїй боловч, гэрийн малын махыг орлох буюу ангийн мах болгож хэрэглэдэг. 36 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 5: Зїйлїїдийн худалдаалах їнийн тооцоолсон зэрэглэл, 2004 он8 Тооцоолсон No Латин нэр Монгол нэр худалдааны їнэ8 Бїтээгдэхїїн (ам.доллар) 1. Marmota sibirica Монгол тарвага 30000000 Арьс 2. Procapra gutturosa Цагаан зээр 8500000 мах 3. Sus scrofa Зэрлэг гахай 6000000 мах 4. Vulpes corsac Хярс їнэг 5600000 Арьс 5. Cervus elephus Халиун буга 4900000 Эмчилгээ 6. Marmota baibacina Алтайн тарвага 4600000 Арьс 7. Capreolus pygargus Бор гєрєєс 4500000 мах 8. Vulpes vulpes Шар їнэг 3500000 Арьс 9. Equus hemionus Хулан адуу 900000 мах 10. Sciurus vulgaris Бараан хэрэм 360000 Арьс Хїснэгт 6: Трофи агнуурын зєвшєєрєл ба лицензийн їнийн зэрэглэл Зєвшєєрєл, лиценцийн їнэ No Латин нэр Монгол нэр (ам.доллар ) 1. Ovis ammon ammon Алтайн аргаль хонь 18000.00 2. Ovis ammon darwini Говийн аргаль хонь 9000.00 3. Falco cherrug Идлэг шонхор 4600.00 4. Capra sibirica Янгир ямаа 1000.00 5. Cervus elephus Халиун буга 900.00 6. Alces alces pfizenmaryeri Шивэр молцог хандгай 900.00 7. Capreolus pygargus Бор гєрєєс 900.00 8. Sus scrofa Зэрлэг гахай 400.00 9. Canis lupus Саарал чоно 400.00 10. Procapra gutturosa Цагаан зээр 300.00 11. Gazella subgutturosa Хар сїїлтий 300.00 12. Hucho taimen Тул 150.00 ­ 300.00 8- Монголын зах зээлийн бїтээгдэхїїний (ихэвчлэн мах болон арьс) їнэ дээр тулгуурласан ба тусгай зориулалтын ангийн їнэ ороогїй. Жишиг їгийн тайлбарыг Хїснэгт 16-аас харж болно. 37 Монгол Улс Худалдааны чиглэл, захууд болон Худалдааны чиглэл, захууд болон адуу, алтайн хойлог, тул загас тєдийгїй хэд хэрэгжїїлэх боломжууд хэрэгжїїлэх боломжууд хэдэн зїйлийн загас ч зах дээр элбэг байдаг. Мєн энд олон амьтны бїтээгдэхїїн шар шувуу, Бид Монгол улсад дараахь 5 тєрлийн худалдааны баавгайн тос, мах, тарваганы тосыг ч худалдаалж идэвхтэй сїлжээ байгааг олж тогтоосон: 1. анчин байна. Худалдааны хоёр дахь сїлжээнд зарим дотоодын эцсийн хэрэглэгчид шууд нийлїїлэх, бїтээгдэхїїнийг (жишээ нь саарал чоно, еврази 2. анчин дотоодын зах зээлд нийлїїлэх; 3. анчин шилїїс, шар їнэг, цоохор ирвэсийн арьс, аргаль дотоодын боловсруулагчид нийлїїлэх; 4. анчин хонь, янгир ямааны эвэр зэрэг) гадаадын жуулчид хил боомтын зах зээлд нийлїїлэх, 5. анчин олон худалдаж авч явдаг. Хяналт шалгалтын эдгээр улсын худалдааны сїлжээнд нийлїїлэх (Зураг 4). ажил худалдааны хэлбэрээр дамжуулан явуулах Худалдааны сїлжээ 1: Эхний болоод хамгийн нь тохиромжтой. Зарим жижиг захуудад хяналт богино сїлжээ нь анчин ба зэрлэг ан амьтны тавих цэгтэй байхад томоохон захуудад байцаагч бїтээгдэхїїнийг эцсийн хэрэглэгчид шууд ажиллуулдаг. Гэвч хууль хэрэгжїїлэлт харьцангуй нийлїїлдэг зуучлагч хоёроос тогтоно. Зарим їед сул байна. Цоохор ирвэсний арьс, баданга албан бус сїлжээ гэгдэх энэ гинжин холбоо нь хїдэрийн заар зэрэг хууль бус худалдааны ан ан хийдэг найз нєхєд, хамаатнуудаасаа зэрлэг амьтнаас бусад бїх тєрлийн арьсыг чєлєєтэй ан амьтны бїх тєрлийн бїтээгдэхїїнийг (арьс дэлгэн тавьж їзїїлдэг. Зарим худалдаачид зєвхєн їс, ангийн мах, эмийн бїтээгдэхїїн) авдаг хувь зах дээр тєдийгїй гэртээ эсвэл контейнерт хїмїїсээс ч бїрдэнэ. Энэ нь магадгїй тус орны зэрлэг амьтны арьсыг их хэмжээгээр нєєцєлж зэрлэг ан амьтны худалдааны хамгийн эртний хадгалсан байна. Тарвага агнахыг хориглосон нь хэлбэр байж болох бєгєєд єнєєг хїртэл монгол Улаанбаатарын тємєр замын буудал дээрх зах тарвага, шивэр хандгай, халиун буга болон зээлд л бага зэрэг нєлєєлсєн. нэлээд зїйлийн загас, алтайн хойлог зэрэг хэд Зэрлэг ан амьтны гаралтай хууль бус хэдэн тєрєл зїйлийн худалдааны томоохон бїтээгдэхїїнийг жуулчдын гадагш тээвэрлэхэд хэсэг байсаар байна. Гэвч зах зээлийн эдийн хийх хяналт шалгалтын хялбар аргуудыг засагт шилжсэнээр загасчид хэрэглэгчдэд шууд хэрэгжїїлэх боломжтой. Жуулчид ихэнх зарах боломж олгосон. Энэ худалдааны сїлжээг тохиолдолд худалдаачин биш хїмїїс байдаг ба хянахад хамгийн хэцїї. Хэмжээ бага худалдаа нь хил дээр хїндрэлтэй байдалд орох сонирхолгїй гол тєлєв хянах боломжгїй хєдєє орон нутагт байдаг. Худалдааны журам, зэрлэг ан амьтны явагддаг. Гэвч энэ худалдааны хоёр дахь тєрєл нь бїтээгдэхїїнийг хилээр оруулах тухай холбогдох авто зам дээр явагддаг учраас хянах бїрэн боломжтой. Худалдааны сїлжээ 2: Дотоодын зах зээл улам бїр єсєж байгаа нь хоёр дахь худалдааны сїлжээг бий болгосон. Хэрэглэгчдэд шууд нийлїїлэхийн оронд анчид зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїнээ (загас, арьс, мах) бага зэрэг боловсруулаад орон нутгийн жижиг зах юм уу рестаронуудад зардаг. Ихэнхдээ барааг тээвэрлэх зардал, мєн эрсдэл нь тєв газар бэлэн худалдан авагч, хэрэглэгчдэд зарсан ашгаас хамаагїй их байдаг. Гадаа ил захын ихэнх нь тарваганы мах зардаг. Мєн цагаан зээр, хар сїїлтий, хулан Орхон гол дээр залуу худалдаачид загас зарж байгаа нь. Фото: Ж. Вингард, 2005.6-р сар. 38 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Эмээлт зах. Монголын нийслэл Улаанбаатар хотоос баруунтаа 45 км-т оршдог баруун аймгуудаас ирж байгаа зэрлэг ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїнийг худалдан авдаг том тєв болно. Фото: Ж. Вингард, 2005 оны 8-р сар. мэдээллийг жуулчдад зориулсан дэлгїїр, аялдаг дамжуулан шууд зардаг хувь хїмїїсээс тогтоно. газруудад тавих нь эерэг нєлєєтэй. Энэ тєрлийн Тэдгээр худалдаачид анчдаас бага хэмжээгээр худалдаанд хяналт шинжилгээ хийхэд гаалийн цуглуулж, баавгайн доньт, хандгайн гэдэс, ажилтнуудыг хангалттай бэлтгэдэг. бугын цусан эвэр зэрэг эмийн бїтээгдэхїїнийг нууж байгаад нилээд их болсны дараа зардаг. Худалдааны сїлжээ 3: Гурав дахь худалдааны Судалгаанд хамрагдсан хїмїїс зэрлэг ан амьтны сїлжээ нь дотоодын хэрэгцээнд зориулж орон гаралтай бїтээгдэхїїний худалдаа Хятад улс нутгийн зах дээр худалдаалдаг эргээд дотоодын руу ихээр чиглэдэг гэж хэлж байсан. Хилийн їйлдвэрлэгчдийг тэжээдэг. Энэ бол тус оронд дагуух дэлгїїрїїдээс авсан судалгаа ч энэ замыг явагддаг худалдааны аль ч тєрлийн ердєє баталсан юм. Солонгос болон Японы худалдаачид ганцхан нэмїї єртгийн сїлжээ юм. Єнгєрсєн эмийн бїтээгдэхїїнийг бага хэмжээгээр авдаг. хэдэн жилд Улаанбаатарт амьтны арьсыг авч, Гэхдээ Улаанбатар хот орчмын худалдааны їслэг эдлэл хийдэг їйлдвэрийн тоо єсєж байна. тєвїїдээс авдаггїй мэт харагдаж байсан учир Їйлдвэрлэсэн эдлэлээ жуулчдад зориулсан судалгааны хариулт бага байсан. Хятадын хилийн дэлгїїр, хар зах, гадаадын жуулчдад зардаг. Энэ дагуух хотуудын дэлгїїрийн эзэд Монголоос сїлжээнд "Ан агнуурын тухай" хуулиар ховор гэж зэрлэг ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїнээ бага ангилж, хувийн болон арилжааны зориулалтаар багаар гол тєлєв намар, євєл авдаг гэж ярьж агнах болон худалдахыг хориглосон хэдий ч байлаа. Энэ худалдааг хянах хэцїї учраас Монгол хулан адууны махыг зарж, боловсруулж (хиам худалдаачдын хууль бус барааг Хятад руу гаргадаг хийдэг) байгаа нь гайхалтай. Энэ сїлжээ нь хоёр ба хилийн хоёр талд аль аль хяналттай байхад дахь сїлжээний адил хэсгээс бїрддэг ба хууль ч гаргах боломж байдаг байна. Гэхдээ ихэнх нь сахиулах арга хэмжээ нь ижил. албан ёсны хилийн боомтоор дамждаг. Єнєєдєр Худалдааны сїлжээ 4: Дєрєв дэхь гинжин худалдаачид их хэмжээний бараа бєєгнєрсєн, холбоо нь Орос, Хятадын зах зээлд хил хяналтын техник муутай хилийн боомтуудаар 39 Монгол Улс Зураг 4: Монголын ангийн тїїхий эдийн худалдааны сїлжээний диаграмм Олон улсын хил Анчин Хэрэглэгч Дотоодын захууд Дотоодын боловсруулагч Бие даасан анчин боловсруулагч Хил дамжсан Хил дамжсан худалдаачин худалдаачин Нутгийн бєєний Орон нутгийн цэг захууд Бие даасан Хэрэглэгч анчид 4-р зургийн нэмэлт тайлбар: Энэ зураг нь зэрлэг ан амьтны худалдааны судалгааны худалдааны 5 сїлжээг харуулсан. Зургийн зїїн талд зэрлэг ан амьтны худалдаа эхлэж байгааг жижиг саарал бєєрєнхийгєєр анчдыг тэмдэглэсэн. Баруун талд гадаадын зах зээлийн елементїїдийг харуулсан. Шулуун зураас бїр нь дээр тайлбартай байгаа. Бєєрєнхий дїрсийн хэмжээ нь худалдааны сїлжээний хэмжээтэй холбоотой байхаар зурагласан. болон гаалийн ажилтнуудтай ч хуйвалдан эд цуглуулж авдаг хїнтэй. Ихэнх худалдаа нь хууль барааг хилээр хууль бусаар гаргах тохиолдлууд бус байдаг ч цаана нь хэн, хаана байдаг нь нууц байсаар байна. биш. Том захуудын 3 нь Улаанбаатар хотод байдаг. Хот доторхи тїїхий эдийн хамгийн Худалдааны сїлжээ 5: Энэ худалдааны том зах нь Цайз юм. Їїнээс гадна Улаанбаатар сїлжээнд хєдєєнєєс зэрлэг ан амьтан агнаж, хот орчмын томоохон 3 зах (Нарантуул, тїїнийгээ худалдааны цэгїїдэд авчирдаг Хїчит шонхор, Хархорин) зэрлэг ан амьтны мэргэжлийн болон сонирхогч анчид орно. Тэр худалдаанд багагїй їїрэг гїйцэтгэж, дотоодын жижиг худалдааны цэгїїд нь Улаанбаатар зэрэг зах зээлд болон гадаадын жуулчдад ан амьтны том зах зээлд тэдгээрийг тээвэрлэж авчран, гаралтай бїтээгдэхїїнийг зарж борлуулж байна. тэндээс тємєр зэрэг хїнд барааны дор нууж Улаанбаатарын тємєр замын буудлын ойролцоо баглан гадаад руу гаргадаг. Бараагаа хилээр л байдаг єєр нэг зах ангийн ялангуяа тарваганы давуулчихвал тїїнийгээ боловсруулагчдад дараа мах зардаг. Хориг тавьсан хэдий ч энэ байдал нь эцсийн хэрэглэгчдэд хїргэх маш тїргэн. їргэлжилж, нуун зарж байна. Худалдаачдын хувьд Энэ цэг дээр бараа болон їїний эх сурвалжийг ангийн мах олдоц багатай болсноос їнэ нь єсєж мєрдєх боломжгїй болдог байна. Асар єргєн байна. Цайз захын дараа орох том захууд нь уудам нутагт эргїїл хамгаалалт хийж, дамжин хотоос зїїн тийш 45 км-т орших Налайх, баруун єнгєрч байгаа барааг мєрдєж мєшгих нь талд орших Эмээлтийн зах юм. Эдгээр хоёр хїндрэлтэй учраас зєвхєн худалдааны зах зээл зах нь баруун, зїїн аймгуудаас ирэх зэрлэг ан болон ченжийн цэгїїд, хилийн боомт дээр л амьтны бїтээгдэхїїнийг хїлээн авдаг хамгийн хяналт, шалгалтыг сайн тєвлєрїїлдэг. том газрууд болжээ. Їїнээс гадна Чойбалсан, Монгол улсын хэмжээнд зэрлэг ан амьтны Багануур, Тїнхэл, Говь-Алтай, Тєв аймгийн худалдааны хэд хэдэн том захууд, ченжийн Мєнгєнморьт, Эрдэнэсант зэрэг газруудад том буюу худалдаж авдаг цэгїїд бий. Бараг сумын зах байрладаг. Тэдгээр зах болгон хил рїї шууд тєв болгонд тухайн газартаа зэрлэг ан амьтныг тээвэрлэдэг ченжийн том цэгїїд болж байна. 40 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Эдгээр зах зээлээр дамжиж байгаа зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїний хэмжээ их байгаа боловч тоо хэмжээг нь яг тогтооход хїндрэлтэй. Цайз захын нэгэн худалдаачны хэлснээр 2004 онд нийт 500000­600000 тарваганы арьс, 50000 саарал чонын арьс, 50000 шар їнэг, хярс їнэгий арьс худалдаж авсан байна. Їїнээс гадна эмчилгээний зориулалтын бїтээгдэхїїнийг бага хэмжээгээр худалдан борлуулснаа тооцохгїйгээр энэ тоо гарсан тухай ярив. Судалгаагаар гарсан агнуурын хэмжээтэй харьцуулан дээрхи хэмжээг хир їнэн болгохыг шалгах боломж байхгїй. Энэ ярианаас їзэхэд саарал чонын Урумчи хотын зах дээр ардын эм зарж байгаа нь, Хятад улс, Фото: Др. Р. Рыдинг арьсны худалдаанаас бусад нь їнэн байх талтай юм. Чонын агналтыг ойролцоогоор тооцоолон гаргахад хїндрэлтэй асуудалтай тулгарч байна. худалдаалах нь хууль бус гэдгийг анхааралдаа Оросоос чонын арьсыг Монгол руу оруулж авдаг. 3-р хавсралтыг їр дїнтэй ашиглаж чадвал худалдаалах хандлагатай болсон. Налайх, Эмээлт Монголд хориг тавьсан болон хєрш Хятад зэрэг зэрэг захын худалдаачидтай хийсэн ярилцлага їр улс оронд хууль бусаар худалдаалагддаг тєрєл дїн муутай байсан. Хууль хяналтаас болж тэд олон зїйлд хяналт тавих боломжийг нэмэгдїїлнэ. асуултад хариулах дургїй байлаа. Гэвч худалдаачид бїх л тєрлийн арьсыг хэдэн мянгаар зарсан гэж Мэдэгдэж байгаа болон болзошгїй Мэдэгдэж байгаа болон болзошгїй хариулсан юм. Монголын зэрлэг ан амьтны зах нєлєєлєл нєлєєлєл болон ченжийн цэгїїдийг хянахад харьцангуй хялбар. Учир нь тэд ихэнхдээ зэрлэг ан амьтны Зэрлэг ан амьтны хууль бус худалдаа нь тоо гаралтай бїтээгдэхїїнийг ил задгай чєлєєтэй толгойн бууралтын гол шалтгаан болж дэлгэн тавьж, сурталчилж байдаг. Баавгайн цєс, байна. Єнєєдєр зэрлэг ан амьтдын худалдааны хїдэрийн заар зэрэг эмийн бїтээгдэхїїн, цоохор судалгаанаас їзэхэд зэрлэг ан амьтныг нєхєн ирвэсийн арьс зэрэг єндєр їнэтэй бїтээгдэхїїн сэргэх, тэтгэх боломжгїй болгож байна гэж бага хэмжээгээр байдаг. Энэ худалдаагаа Монголын анчид, худалдаачид, биологчид нар ихээр нууцалдаг. Захын гадаа байгаа харуулууд бїгд бараг нэгэн дуугаар хїлээн зєвшєєрч байна. худалдаачдад дохио єгдєг. Зєвхєн сайн мэддэг, Бусад хїчин зїйлсийг тооцохгїйгээр зэрлэг ан холбоо тогтоосон худалдан авагчтай наймаа амьтдын тоо толгойн бууралт тїїний худалдаатай хийдэг. Ингэснээр энэ худалдааны талаар асуух шууд холбоотой нь харагддаг. гэсэн оролдлого ерєнхийдєє амжилтгїй болсон. Энэ бууралтын учир шалтгаан нь нилээд хэдэн Хил дамнан худалдаалах бїх тєрєлд Монгол улс хїчин зїйлсэд тухайлбал дэд бїтцийн хєгжил, олон улсын нэмэлт тусламж дэмжлэг хамтын хєдєє аж ахуйн зориулалтаар ан амьтны ажиллагааны боломжийг хайх хэрэгтэй. CITES байршил нутгийг єєрчилсєн, бэлчээрийн нь улс орныг уг конвенцийн 3-р хавсралтад талхлагдал, идэш тэжээлийн єрсєлдєєн болон орсон амьтдын худалдааг олон улсын тусламжтай уул уурхайн зориулалтаар газар нутгийг ашиглах хянах механизмаар хангасан. Энэ хавсралтад зэрэгтэй холбоотой боловч хамгийн ноцтой орсон тєрєл зїйлийг экспортлоход CITES- бєгєєд маш богино хугацаанд бууруулж байгаа ийн Монгол дахь хэрэгжїїлэгч зєвлєл буюу гол аюул занал нь хэтрїїлэн агнах, ялангуяа БОЯ-наас экспортлох зєвшєєрлийг шаарддаг. ихэнх нь хууль бусаар ан хийх явдал юм. Монгол Энэ нь Монголын шинжлэх ухааны академаас улсад дэд бїтэц хэдхэн суурин газруудад бага тодорхойлсон агнах хэмжээ болдог. зэрэг хєгжсєн. Энэ нь зэрлэг ан амьтдын байршил нутагт тийм ч хамааралтай биш. Газар Конвенцид нэгдэн орсон талууд ямар нэгэн тариалангийн зориулалтын газар ашиглалт єсєж баримт бичиггїй бол энэ тєрлийн амьтныг байгаа нь тєрєл зїйлийн бууралтад нєлєєлєх 41 Монгол Улс магадлал бага байдаг. Яагаад гэвэл Монгол улс Энэ судалгаагаар ойролцоогоор тооцоолон хуурай бїсэд хамаардаг бєгєєд нийт газар бодоход 220000-250000 Монголчууд хувийн нутгийнх нь 1 хїрэхгїй хувь газар тариалан хэрэгцээндээ болон дотоод, гадаадын зах зээл эрхлэхэд тохиромжтой байдаг бєгєєд тэр газар дээр худалдаалах зорилгоор зэрлэг ан амьтдыг нутгийн ихэнх нь Сэлэнгэ мєрний ай савд идэвхтэй агнаж байна гэсэн тооцоо гарсан. багтдаг. Газар тариалангийн їйлдвэрлэлийн Ийнхїї Монголын зэрлэг ан амьтад хэдэн саяар зорилгоор тохиромжтой бїх газрыг хувиргаж агнагдаж байна. 1 сая гаруй Монголчууд зэрлэг ашиглалаа гэхэд Монгол орны ямар ч биологийн ан амьтныг ямар нэгэн хэлбэрээр ашиглаж, тєрєл зїйлийн байршил нутагт нєлєєлєхгїй худалдааны хэмжээ, їнэ хоёр тэнгэрт тултлаа бєгєєд зарим тєрєл зїйлийн 50-90 хувийн тоо єсєж, 2004 онд Монголын эдийн засагт 100 гаруй толгой цєєрєлттэй ч холбон тайлбарлах учир сая ам.долларын ашиг оруулсан байна. Їїнд жил шалтгаан болж чадахгїй. бїр 3 сая тарвага, 250000 цагаан зээр, 200000 хярс їнэг, 185000 шар їнэг, 170000 бараан хэрэм, Єнгєрсєн 15 жилд малын тоо толгой єссєн нь 100000 бор гєрєєс, 30000 зэрлэг гахай, 6000 тодорхой учир шалтгаан мєн боловч хэдхэн халиун буга, 4500 янгир ямаа ба 3000 хулан адуу судалгаа л бэлчээрийн талхлагдалт болон идэш єртдєг байна. тэжээлийн єрсєлдєєн хоёрын аль нь зэрлэг ан амьтдад нєлєєлж байгаа талаар їнэлгээ хийсэн Зэрлэг ан амьтны тоо толгой огцом буурсаар байна. Гэрийн хонь ямаа нь аргаль хоньтой байна. Єнгєрсєн 30 гаруй жилд явуулсан (G. Wingard 2005) мєн цагаан зээртэй идэш популяцийн судалгаагаар эдийн засгийн єндєр тэжээлээр давхацдаг (Campos-Arceizi et. al. 2004) ашиг бїхий олон тєрєл зїйлийн тоо толгой болохыг тус тус судалгаагаар тодорхойлсон. бууралт эрчтэй явагдаж байгааг харуулжээ. 1940 Гэхдээ дээрх судалгаанууд дээр идэш тэжээлийн онд 40 саяар тоологдож байсан монгол тарвага давхцлын нєлєє нь єрсєлдєєнд хїргэж байж 2002 онд хэдхэн сая болтлоо багасаад байна. магад гэж тэмдэглэснээс яг зэрлэг ан амьтны (Batbold 2002). Нэгэнтээ сая саяар тоологдож популяцид сєргєєр нєлєєлж байна гэж дурдаагїй байсан тарвага Дорнод монголын хээрт 2005 байна. онд ердєє 170000 тарвага тоологдсон байна Зураг 5: Тоо толгой нь цєєрч байгаа зарим зїйлїїдийн харьцаа 1 0.9 0.8 0.7 бууралт 0.6 0.5 харьцангуй 0.4 0.3 Бор гєрєєс Популяцийн Монгол тарвага 0.2 Монгол бєхєн Аргаль хонь 0.1 Идлэг шонхор 0 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Он Эх сурвалж: Батболд, 2002, Шагдарсїрэн болон бусад 2004, Лхагвасїрэн 2001, Дуламцэрэн 1970. 42 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Зураг 6: Олон нийтийн санал асуулга - Монголын зэрлэг ан амьтны нєєцийн статус 100% 100% 100% Нэн ховор Ховор 100% Элбэг 100% хувь 100% 100% Оролцогчдын 100% 100% 100% 100% 50 жилийн 30 жилийн 10 жилийн 5 жилийн Єнгєрсєн Энэ ємнє ємнє ємнє ємнє жил ємнє Ахуйн хэрэгцээний судалгаа сїїлийн 50 жилд хїмїїсээс зэрлэг ан амьтны нєєцийн тухай асуусан їр дїн, 3860 хїн оролцсон. (Townsend and Zahler in press). 1986 онд 130000 байсантай байнга таарч байлаа. Зэрлэг ан гаруй халиун буга бїртгэгдэж байсан юм. 20 амьтдын нєєц хэр байгаа бол гэж асуухад анчин жилийн дараа ердєє 8000-10000 болтлоо буурсан нь ч, анчин биш хїмїїсийн аль аль нь ямар ч нь 18 жилд 92 хувиар хорогдсон гэсэн їг юм. хязгаарлалтгїй ан хийж газар нутгаа хоосолж, Аргаль хонины тоо толгой 1985 онд 60000 байна цєлмєж байгаад санаа зовдгоо илэрхийлж байсан гэж бїртгэгджээ. 2001 онд аргаль хонь 15000 юм. Энэ судалгааны асуулгад оролцогчдын ихэнх болсон нь 16 жилийн дотор 75 хувиар буурчээ. нь (96%) Монголын зэрлэг ан амьтны нєєц 1998 онд 2500-аар тоологдож байсан монгол хомсдож байна гэдгийг хїлээн зєвшєєрч байгаа бєхєн 7 жилийн дотор 50 хувиар буурчээ (WWF нь бидний популяцийн мэдээлэлтэй байгаа хэд 2004, Амгалан аман мэдээ.) 1999 онд идлэг хэдэн зїйлїїдийн статустай таарч байгаа билээ шонхор шувуу 3000 їржлийн хос байсан бол (Зураг 6). 2004 гэхэд 2000 болтлоо буурсан байна (Shagdar- Олон нийтийн ойлголтод хоёр зєрчилтэй зїйл suren et al. 2004). (Зураг 5) байна. Эхнийх нь чонын тоо толгой єссєн гэж ойлгосон явдал. Гэвч саарал чонын идэш тэжээл Аман болон ажиглалтын мэдээллээр зэрлэг болж байсан зэрлэг ан амьтад їгїй болоход амьтны тєрєл зїйлийн популяцийн тоо толгой мэдээжээр чоно гэрийн мал руу дайрна гэдгийг их хэмжээгээр буурч байгаа бєгєєд судалгаа олон монголчууд ойлгож байгаа бєгєєд энэ хийгдээгїй бусад ан амьтдад бас адилхан байдал нь саарал чонын тоо толгой єссєн тохиолдож байгаа гэдэгт Монголчууд санаа зовж мэт харагдуулж байгаа бололтой. Яг їнэндээ, байна. Энэхїї судалгааны явцад анчид бараан агнагдаж байгаа амьтны тоог судлаачдын хэрэм ойд їзэгдэхээ байлаа, шар їнэг, хярс їнэг тооллогын тоотой харьцуулахад цєєрч байгаа таарах нь ховордож бор гєрєєс, хїрэн баавгай, бололтой байна. Энд нэг жишээг дурдахад говьд молцог хандгай, хар сїїлтий, болон баданга саарал чонын тооллого хийх гэж байсан олон хїдэр зэрэг нь бас алга болж байна. Нэгэн цагт улсын тєслийнхэн тооллогоо хийхээ больсон зэрлэг ан амьтдын дуу шуугиантай байсан газар шалтгаан нь тэр нутгийн саарал чоныг бїгдийг агнаж устгасан гэдгээс болсон байна (C. Walzer нутаг єнєєдєр эл хуль ямар ч чимээ аниргїй аман мэдээ.). Бас нэг жишээ нь Дорнод аймагт хоосон тал нутаг болж байна гэж гомдоллож 43 Монгол Улс Монголын Дорнодын талд хоосорсон маш том тарваганы колони. Тарвагаар дїїрэн байсан энэ тал дээрх нїхнїїд одоо эзэнгїй болсон. Фото: K. Олсон саарал чонын тооллого хийх гэсэн боловч саарал чоно мэт махан идэшт амьтад ихээр судалгааны їеэр 3 хоногийн дотор 53 саарал хорогдвол махан идэшт жижиг амьтад элбэгшиж, чоно агнасан байсантай таарсан байна (K. Olson улмаар тэдгээрийн хоол тэжээл болдог жижиг аман мэдээ.). мэрэгч амьтдын тоо толгойг бууруулдаг. Настай хїмїїс 30-40 жилийн ємнє зэрлэг ан Дэлхийн олон оронд шат дараалсан нєлєєллийг амьтны нєєц маш их багассан гэдгийг хїлээн тэмдэглэсээр байна. Монгол орны тарваганы зєвшєєрсєн. 1970-1980 онуудад ан амьтны єнєєгийн нєхцєл байдалтай адил жишээг нєєц ихэссэн гэж хїмїїс хариулж байсан ба дурдвал Хойд Америкт Cynomys spp.-ийн 95 їнэндээ сїїлийн жилїїдэд ан амьтныг маш ихээр хувь устсан байдаг. Тухайлбал 9 єєр тєрєл зїйл агнаж дахин цєєрч байна. Иймэрхїї мэдээлэл, энэ зїйлээс шууд хамааралтай байсан бєгєєд сурталчилгааг ард тїмэнд хїргэх хэрэгтэй бєгєєд 137 єєр тєрєл (Kotliar et al. 1999) зїйл ямар зєвхєн сїїлийн жилїїдийн тухай мэдээллийг нэгэн байдлаар холбоотой байжээ. Cynomys биш зэрлэг ан амьтны худалдааны тїїх, spp устсан нь Mustela nigripes бараг бїр мєсєн амьтдын популяцид нєлєєлєх нєлєєлєл болон устах шалтгаан болжээ. Тїїнчлэн АНУ-ын Шар менежментийн явцад алдсан алдаа сурсан шинэ чулууны байгалийн цогцолбор газарт чоно зїйлсийг бас сурталчлах хэрэгтэй байна нутагшуулсан нь шат дараалсан нєлєєллийн ач холбогдлыг болон харилцан уялдаатай гэдгийг Зэрлэг ан амьтны тоо толгой огцом буурч тодотгон харуулсан. 16 сээр нуруутан амьтдад байгаа нь Монгол орны экосистемд шат экологийн чухал нєлєє їзїїлсний дотор махан дараалсан нєлєє їзїїлж болзошгїй байна. "Шат дараалсан нєлєєлєл" гэдэг нь тухайн тєрєл зїйлийн тоо толгойн бууралт буюу устаж їгїй болох нь эдгээр зїйлїїдээс хамааралтай буюу байршил нутгаа хамтран эзэмшдэг єєр бусад зїйлїїдэд нєлєєлєхийг хэлнэ. Энэ нєлєєлєл нь цєєрч байгаа болон устаж їгїй болж байгаа тєрєл нь бусдын идэш эсвэл амьдрах орчин болж, ургамалжилтын бїтцийг єєрчлєх, бусад тєрєл зїйлд амьдрах боломж олгох зэрэг экосистемд їїрэг гїйцэтгэж чадахгїйд хїрнэ. Ан амьтны тєрєл зїйл буурах нь махчин амьтад гэрийн малд халдахад хїргэнэ. Жишээ нь с.аарал чоно зэрлэг ан амьтнаас илїї мал руу дайрдаг. Нєгєє талаар Тул загас. Фото: Зеб Хогран 44 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд идэшт жижиг амьтны (Canis latrans) тоо толгой цєєрч, амьтны сэг ихэссэн , ургамалжилтын бїтэц (нуга намгийн) єєрчлєгдсєнєєр бугын тархалт бэлчээр нутаг єєрчлєгдсєн. Їїнтэй холбоотойгоор дууч шувуудын тоо толгойн нягтшил ихэссэн (Berger and Smith 2005). Тарваганы тоо толгойн бууралт нь Cynomys spp устсанаар гарсан шат дараалсан їр нєлєєтэй адил болох тєлєвтэй байна. Тарвага хээрийн болон уулын экосистемийн ерєнхий бїтэц, тогтвортой байдалд чухал їїрэг гїйцэтгэдэг тїлхїїр зїйл болдог байна (Puzansky 2004, Zahler et al. 2005). Тарвага нїхээ ухахдаа газрын доорх хєрсийг дээш нь гаргаж, шимт байдлыг нєхєж, хєрсийг сийрэгжїїлж агаар, чийгийн солилцоог сайжруулж єгдєг. Тэрхїї ухсан нїх нь сїїлэрхэг зурам, огдой, зараа, шар їнэг ба малар мануул (Adiya 2000, Zahler et al. 2005) зэрэг тєрєл зїйлийн хувьд амьдрах орчин болдог. Мєн тэдний идэш тэжээлийн байдал нь ургамалжилтын тєрєл зїйл бїтцэд бїрэлдэхїїнд Євєр Монголын Эрээн хотод зэрлэг ан амьтны арьсыг нєлєєлдєг. Олон тооны махан идэшт амьтны дууриалган хийж зарахаар єлгєсєн байгаа нь. Фото: Ж. Вингард, 2005 тухайлбал, тас, бїргэд, сар, саарал чоно, цоохор ирвэс, шар їнэг, ємхий хїрнэ ба хїрэн баавгайн гол идэш тэжээл болно. зориулалтаар агнах мєн тарвага агнахыг 2005 Монгол тарвага ландшафтыг тодорхойлоход онд хоёр жилийн хугацаатайгаар, халиун бугын зарим шувууд болон хєхтєн амьтдын амьдрах трофи болон ахуйн зориулалтын агналтыг орчныг бїрдїїлж єгдєг, махан идэшт амьтдын 2000 онд хориглосон. Мєн тул загасыг ч агнахыг идэш тэжээл болох зэрэг гол їїрэг гїйцэтгэдэг. хорих талаар яригдаж байна. 1995 оноос Монгол Тарваганы тоо толгой ихээр буурч байгаа нь улсын хуулийн нэн ховор гэсэн ангиллын бїх Монголын биологийн тєрєл зїйлд ихээхэн тєрєл зїйлийг агнахыг хориглосон. Ийнхїї агнах нєлєє їзїїлэх магадлалтай. Бусад тєрєл зїйлийн хориг тавьсан хэдий ч хїрэн баавгай, цоохор бууралт ч Монгол орны экосистемд шат дараалан ирвэс, молцог хандгай, монгол бєхєн, баданга гарч болзошгїй. хїдэр зэрэг нэн ховор амьтныг худалдаалсаар байна. Мєн хуулиар ховор гэж ангилсан тєрєл Зэрлэг ан амьтны тоо толгой огцом зїйлийг ахуйн хэрэгцээнд агнахыг хориглосон. буурч байгаа нь Монголын засгийн газраас Гэтэл халиун буга, хадны суусар, хар сїїлтий, нэн шаардлагатай менежментийн зэрлэг гахай, янгир ямаа, еврази шилїїс, аргаль арга хэмжээнїїдийг авахад хїргэж хонь ба хулан адуу зэрэг амьтныг худалдаалсаар байна. Эдгээр арга хэмжээнїїд нь цогц байна. асуудлуудыг шийдэхэд зардал их гарах ба Тэгэхээр дан ганц хориг тавих нь хангалттай амжилт гарах нь бас удаан байдаг. арга хэмжээ биш юм гэдгийг эдгээр жишээнїїд Єнєєгийн агналтын хэмжээ нь 1970-аад онд бїрэн нотолж байна. Хууль эрх зїйн арга зэрлэг амьтны агнуурыг зогсооход хїргэсэн хэмжээнїїд авч байгаа ч анчид монгол хэмжээтэй тєстэй буюу тїїнээс ч их байгаа ба тарвага, цагаан зээр зэргийг їйлдвэрлэлийн Монголын Засгийн газар нэн шаардлагатай зориулалтаар агнасан хэвээр байна. Монгол менежментийн арга хэмжээг авахад хїргээд тарвага ичээнээсээ гардаг 6 сарын гуравхан сар байна. 2001 онд цагаан зээрийг їйлдвэрлэлийн дотор л 26000 тарваганы арьс Хил хамгаалах 45 Монгол Улс ерєнхий газар хураан авчээ. Монгол тарвага, бензиний їнэ єндєр учраас маш бага буюу сард цагаан зээрийн махыг ямар ч хараа хяналтгїй ердєє 200 км газар явах боломжтой, єєрийн орон нутгийн зах дээр худалдсаар байна. хариуцсан нутаг дэвсгэртээ бараг нэг бїтэн Монгол бєхєнгийн эвэр, хїрэн баавгайн цєс, эргїїл хийхэд ч хїрэлцэхгїй. Хууль сахиулах баданга хїдэрийн заар, халиун бугын эвэр, зарим тєрийн байгууллагуудад санхїїжилт, тоног засаа, согооны сїїл зэргийг Монголоос нууцаар тєхєєрємж сургалт дутагдалтай байна. гарган Хятадын хилийн дагуу дэлгїїрїїдэд зарж Гэвч орон нутгийн иргэдийг байгаль хамгаалахад байна. Уг тєслийн нэгэн судлаач Хятадын баруун татан оролцуулахгїй л бол зєвхєн хууль сахиулах хойд хилийн хотод 13 цоохор ирвэсний арьсыг байгууллагын ажилтнууд дангаараа хийх нь їр илрїїлжээ. Энэ їед мєн Оросын гаальчид Монгол дїн багатай. 1.5 сая км2 нутаг дэвсгэртэй ердєє Алтайн нуруунаас орж ирсэн цоохор ирвэсний 2.5-хан сая хїн амтай Монгол улс дэлхийн 15 арьс хураан авсан байна. Хулан адууны махыг хамгийн нягтшил багатай орнуудын нэг. Орон орон нутагт хэрэглэхээс гадна Улаанбаатар нутгийн иргэдийн туслалцаагїйгээр хичнээн хотод мах боловсруулах їйлдвэрт хиам хийхэд олон хууль сахиулах ажилтан байлаа ч асар ашиглаж байна. Ярилцлага єгсєн бїх анчдын 16 єргєн нутгийг хамарч ажиллах боломжгїй. Энэ хувь нь жил бїр нэг зэрлэг гахай агнадаг гэжээ. зорилгыг хэрэгжїїлэхэд хамгийн чухал зїйл Хар сїїлтий, янгир ямаа, аргаль хонины махыг нь олон нийтэд зэрлэг ан амьтны нєєцийг зєв ашиглахаар хууль бус ан их хийдэг. Еврази ашиглахад урамшууллын хєшїїрэг бий болгох, шилїїсний арьсыг Монголын захуудаас маш хуулийг хэрэгжїїлэхэд туслалцаа авах явдал юм. хялбархан олж болно. Єнєєдєр Монгол улсын хуулиар орон нутгийн Зэрлэг ан амьтдын гаралтай бїтээгдэхїїн захиргаанд зэрлэг ан амьтны менежментийг зардаг захуудын їйл ажиллагааг зогсооход явуулах эрхийг олгосон боловч олон нийтийн менежментийн олон арга хэмжээг авах оролцоог нэмэгдїїлэх ямар нэгэн урамшууллын шаардлагатай. Зэрлэг ан амьтны тоо толгойн хєшїїрэг байхгїй байна. бууралтыг зогсооход маш хїчтэй сайн зохицуулалт шаардлагатай. Їїнд ан агнуурын Худалдаанд хяналт тавих менежментийн болон худалдааг удирдан зохицуулах зорилготой хангалттай механизмыг хэрэглэхгїй бол хуулийг гаргах, олон нийтийг байгалийн зэрлэг ан амьтны тоо толгой цаашид нєєцийн менежментэд оролцуулах, Хил їргэлжлэн буурах тєдийгїй Монгол улсын хамгаалах ерєнхий газар, Мэргэжлийн хяналтын биологийн тєрєл зїйл хомсдоход хїргэнэ. газар, БОЯ, Гаалийн ерєнхий газар зэрэг Хэрэв Монгол улс менежментийн буурь суурьтай, холбогдох бїх байгууллагуудын ажилтнуудыг бодитой компанит ажлыг эхлэхгїй бол зарим сургах, тоног тєхєєрємжєєр хангах хэрэгтэй. зїйлїїдийн экологийн болон бїрэн усталтанд Монгол орны асар уудам нутагт эргїїл хїрэхээс ємнє зогсооно гэдэг итгэл найдвар хамгаалалт хийхэд хїндрэлтэй. Сургалтанд бїтэхгїй байх. Їїнээс гадна зїйлїїдийн эдийн хангалттай хамрагдаагїй, машин унаагїйгээр засгийн ашигтай агналт їгїй болсон байх хяналт шалгалт хийх боломжгїй юм. Монголын магадлалтай. Энэ тохиолдолд зїйлийн бууралтыг хууль сахиулах байгууллагын ажилтнуудын зогсоох аргагїй оройтсон асуудал болдог гэдгийг чадавх сул байна. Орон нутагт ажилтан санах хэрэгтэй. Зэрлэг ан амьтны тоо толгойг хїрэлцээгїй, бага цалинтай, тоног тєхєєрємж нєхєн сэргээхэд саад болох хэд хэдэн хїчин муу байдаг. Монгол орны Тусгай хамгаалалттай зїйл байна. Їїнд ган, зуд /хатуу євєл/, генийн бїх газруудын байгаль хамгаалагч нь хэдэн солилцоо бага, бэлчээр нутаг багасах буюу мянган км газарт эргїїл хийх їїрэгтэй байдаг. доройтох, амьтны зан авирт єєрчлєлт гарах ( Mil- Зарим тохиолдолд эргїїл хийхийн тулд бараг ner-Gulland et al. 2003) гэх мэтийг дурдаж болно. бїх цалингаа (сард 37 хїрэхгїй ам.долларын Мэдээж хэрэг амьтны эдийн засгийн мєхєл цалин авдаг) бензинд зарцуулах хэрэгтэй тєрєл зїйлийг бїрэн устахаас хамгаалах аргагїй болдог. Байгаль хамгаалагч машинтай, тэгээд болдог. Їїний тод жишээ: Хойд Америкийн эргїїл хийхэд хамаг цалингаа зарцууллаа гэхэд тагтаа нь (Ectopistes migratorius) хамгийн ихээр 46 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд тоологддог шувуу байсан бєгєєд 1870-аад оны їед ангийн бригад ажиллуулж байхад агнуурын їед жилд нэг сая гаруйг агнаж байсан ба 1914 зарим тєрєл зїйл ховордоход агналтаа зогсоох онд сїїлчийн шувуу тэжээврээр байж байгаад биш харин улам нэмэх тохиолдол гарч байжээ. устсан байна. Alca impennis нь 1 м шахам єндєр, Їїнтэй тєстэй їйл явдал одоо бас тохиолдож нисдэггїй тэнгисийн шувуу байсан ба єдийг байна. Жишээ нь монгол бєхєнгийн нєєц дэр, гудсанд хэрэглэх гэж агнасаар устгаж їгїй багасахад цагаан зээрийн эврээр орлуулж байгаа, болгосон байна. ингээд орлуулах тєрєл зїйл дуусахад хуурамч бїтээгдэхїїнээр солигдох бололтой. Ийм хурдтай бууралтыг зогсооход маш их хєрєнгє оруулалт шаарддаг. Монгол улсад ч ийм Хятадын зах зээл їїнд нэг их санаа зовохгїй, бэрхшээл аль хэдийнэ тулгараад байна. 1960- ямар ч хамаагїй юм шиг харагдаж байна. Зэрлэг аад онд тахь адуу (Equus przewalski) устаж їгїй ан амьтны худалдааны цаашдын байдлын талаар болсон. 1990-ээд оноос хойш засгийн газар асуухад Хятад худалдаачид нийлїїлэлт буурч болон олон улсын хэд хэдэн байгууллагууд байгааг мэдэж байгаа, гэхдээ тийм ч санаа тахийг сэргээн нутагшуулахад (C. Walzer аман зовохгїй байна, яагаад гэвэл тэдний хувьд цорын мэдээ.) хэдэн сая долларыг зарцуулсан, єнєєдєр ганц наймаа нь биш шїї дээ гэж ярьж байсан юм. ч мєн зарцуулж байна. Їїнд їржлийн хєтєлбєр, Тэд хэрвээ нийлїїлэлт зогсвол єєр зїйл рїї орно нутагшуулах хєтєлбєр (тээвэрлэх, хашаа, мал доо гэж тайлбарлаж байлаа. Тэр єєр зїйл гэдэг эмнэлгийн їйлчилгээ, ажилчид авах гэх мэт.), нь зэрлэг ан амьтны хуурамч бїтээгдэхїїнийг нутагшуулсны дараагаар урт удаан хугацаанд зарах гэнэ. Нийлїїлэлт багасангуут Хятадын мониторинг хийх зэрэг зардлууд орж байна. хилийн хотуудад зэрлэг ан амьтны арьс, монгол бєхєнгийн эвэр, саарал чононы шагай, Харамсалтай нь зэрлэг ан амьтны тоо толгой янгир ямааны эвэр болон бусад эд хэсгїїдийг буурсан ч худалдааны хэмжээ дараахь 2 дууриамлаар хийн зарж байна. шалтгаанаас болж багасдаггїй. Нэгдїгээрт, тєрєл зїйлийн тоо буурвал їнэ улам бїр єсдєг. Агнах Эцсийн дїнд зэрлэг ан амьтны зардлаас ашиг нь багасах тусам хууль бус агнуур худалдаанаас олсон бага ашгаас ан хийх нєхцєл болдог. Энэ чиг хандлага ч Монгол амьтны хомсдол илїї алдагдалтай болно. улсад ажиглагдаж байна. Нийлїїлэлт буурахын хирээр хэд хэдэн тєрєл зїйл тухайлбал саарал Одоохондоо орон нутгийн анчид зэрлэг ан чоно, шар їнэг, хярс їнэгний арьс, халиун бугын амьтан агнаж худалдаалан ашиг олж байна. эд хэсгїїд, монгол бєхєнгийн эвэр, тарваганы Ойролцоогоор тооцоолсноор 100 сая долларын арьс, махны їнэ зогсолтгїй єссєєр байгаа юм. худалдаа хийгдсэн гэж їзвэл тэн хагасыг улсын хэмжээний хувь анчид хийж байна. Нэг хїнд Одоохондоо энэ бууралт зэрлэг ан амьтны ногдох хэмжээгээр анчин бїр жилд дунджаар борлуулалт буюу тїїний худалдаанд ноцтой 200 долларын ашиг олж байгаа нь 4-5 сарын хохирол учруулахгїй байгаа мэт харагдаж байна. цалинтай тэнцэнэ. Худалдаанаас олсон бусад Монголын анчид тарвагыг їзэгдэхээ байчихаж ашиг Монголын том жижиг хэмжээний захын гэж ярьдаг ч гэлээ єнєє хир ихээр агнасаар л худалдаачдын болон рестораны эздийх болдог. байна. Энэ нь їнэндээ анчдын олноор агнадаг Тус улсад ойролцоогоор 10000 хїрэхгїй худалдаа бїх ан амьтны хувьд їнэн юм. Хэдийгээр тул эрхэлдэг наймаачид байна гэж їзвэл хангалттай загасыг хуулиар онцгойлон хамгаалж байгаа ч их орлого. Ийм худалдаанаас худалдаачдын ресторанууд хоолны зэсэндээ санал болгосоор олсон орлогыг нэг хїнд ногдох хэмжээгээр л байна. Баданга хїдэр, хїрэн баавгай, шивэр тооцвол жилд 5000 ам.доллар, ойролцоогоор хандгай болон бусад ан амьтны тоо толгой цєєрч орон нутгийн хїмїїсийн жилийн дундаж байгааг мэдсээр байж мєн л агнасаар байна. цалингаас 10 дахин их мєн жилд ноогдох Хоёрдугаарт, Монголын анчид хэзээ ч ангаа їндэсний нийт бїтээгдэхїїний жилийн дунджаас хийсээр л байх болно. Їїнээс гадна бас єєр 1800 ам.доллар (2003 оны тооцоо) бараг 3 дахин нєєцийн ашиглалтыг илрїїлж шинэ зах их байна. зээлийг бїрдїїлэх болдог. 1960-1970 аад оны 47 Монгол Улс їїнээс агнаж болох амьтны тоо 38-аас илїїгїй болно. Монголын зах зээл дээр бєхєнгийн эвэр тус бїр нь 30 ам.доллар (UB Post April 2004) хїрдэг байна гэвэл нас бие гїйцсэн монгол бєхєнгийн ооны эдийн засгийн їнэ хїрэх байдал 60 ам.долларын їнэтэй болно. Ингээд тооцоолж гаргасан агнаж болох бєхєнг бїгдийг агнавал зах зээлийн нийт їнэ нь 2200 ам.доллар болно. Хэрэв эврийг нь їхсэний дараа авбал эвэр нь цусгїй болж дээрхээс бага їнэ хїрэх жишээтэй. Бєхєнг машинаар хєєж дайрч унагаагаад амьдаар нь эврийг нь авдаг болохоор агнуурын бусад тєрлєєс илїї их зардал ихтэй, бензин их шаардлагатай болно. Ялангуяа харьцангуй цєєн тооны монгол бєхєн асар єргєн уудам нутагт (2860 км2) идээшилдгийг нь авч їзвэл їнэний талтай. Гэвч зах зээлийн энэ тооцоо санаандгїй явж байгаад хийгдсэн анд хамааралгїй. Худалдааны эсвэл ахуйн хэрэглээнээс шалтгаалан тєрєл зїйл хомсдож байгаа нь Монголын эдийн засаг болон соёлд сєрєг нєлєє їзїїлэх болно. Эрээн хотын дэлгїїрийн эзэн бугын цусан эврийг нарийн зїсэж эмчилгээний зориулалтаар зардаг тухай Ан амьтнаас авдаг хэрэгцээт уургийг нєхєхийн їзїїлж байгаа нь. Фото: Ж. Вингард, 2005 оны 7-р сар. тулд малчид малаа гаргаж идэх эсвэл орон нутгийн захаас малын мах худалдаж авахад Гэвч єнєєгийн хэрэглээний їнэ єссєєр байхад хїргэдэг байна. Захаас мах худалдаж авна гэдэг нь энэ ашиг нь хэрэгцээнд хїрэлцэхгїй болох бэлэн мєнгє зарцуулах хэрэгтэй байдаг ба хєдєє тєлєвтэй. Єнгєрсєн 10 гаруй жилд агнасан орон нутагт бэлэн мєнгє дутагдалтай байдаг хэмжээ нь ан амьтан эргэн нєхєгдєж тэтгэгдэх билээ. Малаа ингэж ихээр хэрэглэх нь малын чадавхиас тїрїїлээд байгаа нь тодорхой юм. ноос, їсний їнэ, малын ашиг шим болох сїї Популяцийн тооллого ба аман мэдээллээс цагаан идээ, тэдгээрийн їр тєлийн алдагдал гэх їзвэл нэлээд олон зїйлїїдийн тоо толгой ихээр мэт их хэмжээний алдагдалд хїргэдэг болно. буурч бїрэн устахад хїрээгїй юмаа гэхэд эдийн Зэрлэг ан амьтны нєєцийн хомсдол нь улсын засгийн болон орон нутгийн хэмжээнд устахад нийт эдийн засагт маш их нєлєєлєх ба хїрээд байна. Жишээ нь хэрэглээний тївшин харьцуулж хэлэхэд итгэлийн сангийн нєєц энэ хэвээр байвал дараагийн 10 жилд хулан хомсдохтой адил тєстэй байх юм. Монгол улсын адуу устаж їгїй болно гэж эрдэмтэд урьдчилан зэрлэг ан амьтны нєєцийг итгэлийн сан гэж таамаглаж байна (Asiatic Wild Ass Conference їзэхэд амьтны популяциуд хєрєнгийн эх їїсвэр 2005). Нєєцийн судалгааны явцад хїрэн баавгайн болох жишээтэй. Зэрлэг ан амьтны гаралтай тоо толгой цєєрч байгаа нь Орос руу баавгайн бїтээгдэхїїнээс эмчилгээ, хоол хїнс, болон арьс цєс гаргаж байгаатай холбоотой юм. Судалгааны ширэн бїтээгдэхїїн хэлбэрээр орлого оруулах їеэр ярилцлага єгсєн анчдын дунд зэрлэг ан боломжтой. Их хэмжээний агналтыг їндсэн амьтны олдоц цєєрсєн тухай ярьсан хїн ч олон хєрєнгє болон бусад орлого аль алийг хэрэглэж байлаа. Монгол бєхєн эдийн засгийн ашиггїй байна гэж їзэж болох бєгєєд ингээд бїгд дуусаж болоод байна. Тус улсад байгаа 800-1500 монгол хэрэглэх зїйлгїй болдог. Богино хугацаанд бєхєнгийн ойролцоогоор 25 гаруй хувь нь ооно, зэрлэг ан амьтдын агнуураас олох ашиг их маш бага хувь нь нас бие гїйцсэн ооно байна. бєгєєд бага багаар (орлогоос) олон жилийн турш Бєхєнгийн нийт тоо толгойг 1500 гэж тооцвол ашиг олохтой харьцуулахын аргагїй билээ. 48 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Дээрх санааг дараахь маш энгийн жишээгээр зїйлїїдийг оролцуулахгїйгээр тооцож їзэхэд тайлбарлахыг хичээе. Тооллогоор тухайн (Х) тухайн амьтны итгэлийн сангийн хєрєнгийн зэрлэг ан амьтны тоо толгой 50 жилийн дотор хэмжээ харин хєндєгдєєгїй хэвээр хадгалагдаж 40 саяас 5 сая хїртэл буурсан нь жилд дунджаар байх болно. Энэ хувилбар нь маш их хэмжээгээр 1.5 саяыг агнаж байсан гэж бодъё. Ингээд тооцоо агнах дээрх хувилбартай харьцуулахад илїї ашиг хийхэд Х тєрєл зїйлийн итгэлийн сангаас жилд єгєх боломжтой байна. Ингээд дээрх жишээнд 700000 амьтан алдаж байгаа буюу энэ сангийн дурьдсанаар ирэх 3 жилд тухайн амьтны нєєц хєрєнгийн хэмжээ жилд 87%-аар буурч байна дуусаж тэг долларын ашиг олж байхад харин гэсэн їг. Ирээдїйд агналтын хэмжээ энэ тївшинд орлогыг хэрэглэх зарчмаар ашиглавал улсын явагдаж жилд 1.5 саяыг агнавал 3 жилийн эдийн засагт 4 сая долларын ашиг оруулах хугацаанд ан амьтны сан хоосрох болно. Эцэст бололцоотой байна. Энэ маягаар Монголд агнаж нь хэлэхэд 53 жилийн турш туйлын их агналтаар байгаа олон тєрєл зїйлийн тооцоог гаргаж (їндсэн хєрєнгийн сан ба орлогын їїсвэрээ болох юм. хэрэглэж дууссан) 79.5 сая амьтан агнасан байх Дээрх бэрхшээлїїдээс їзэхэд хууль журмын тооцоотой. Хэрвээ эдгээр амьтан бїрийн зах зохицуулалт нь улсын одоогийн болон ирээдїйд зээлийн їнийг 5 ам.доллар гэж їзвэл энэ тєрєл олж болох їр ашигт сєрєг нєлєєлєл їзїїлж зїйлийн амьтны сан дуустал 397 сая долларын байна. Хэрвээ Монгол улсыг нэг компани гэж ашиг олсон байх юм. бодоход, их хэмжээний агналтыг тус компани Хэрвээ тогтвортой агналт хийж тухайн амьтны худалдаа хийх бус харин їндсэн хєрєнгєє сангаас зєвхєн орлогыг ашиглавал олон жилийн худалдаж байна гэсэн зарчимтай харьцуулж їр дїн нь ямар байхыг дараахь жишээгээр болох юм. Энэ энгийн жишээгээр хэрэглээд тайлбарлая. Жишээг хялбар болгохын тулд дууссан гэдэг ухаарлыг олохоос гадна одоогийн тухайн тєрєл зїйлийн шинжлэх ухааны их хэмжээний орлогод хууртан ирээдїйд хоосон їндэслэлтэй агнуурын тоо хэмжээг тогтоох сууж байхгїй нь дээр гэж сануулах байна. Зэрлэг зэрэг асуудлыг энд авч їзсэнгїй, харин энэ тєрєл ан амьтны худалдаанаас олсон ашиг, ихэнх зїйлээс олсон орлогын хэмжээг 800000 гэж нь хууль бус хийгдсэн ч Монгол улсын эдийн бодъё. Їїнийг дээрх жишээ шиг 53 жилийн турш засагт нэмэр болсон байх учиртай. Гэвч энэ хэрэглэвэл 42.4 сая амьтныг 212 сая долларын хурдацтайгаар їргэлжилбэл зэрлэг ан амьтдын ашигтай байх болно. Энэ хэмжээ нь дээрх тоо цєєрєхєєс гадна устаж їгїй болно. Худалдаа жишээтэй харьцуулахад зєвхєн тал хэмжээтэй эрхлэгчийн хувьд хаалгаа барих цаг болж болох байгаа ч энэ тохиолдолд бусад гадны хїчин юм. 49 Монгол Улс 50 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 4. Зэрлэг ан амьтны менежментийг бий болгох М онгол улс 1994 оноос хойш биологич нар улсын хэмжээний агнуурын тєрєл хууль бус ан агнуурт хяналт зїйл байтугай агнуурын бус амьтдыг ч судалж тавих їїднээс олон бїрэлдэхїїн хянах ямар ч боломжгїй юм. Цєєн тооны олон хэсэг бїхий хуулиудыг улсын байгууллага, их дээд сургуулиудын хэдэн боловсруулан идэвхтэй ажилласаар иржээ. оюутнууд зэрлэг ан амьтны судалгааны ажлыг Эдгээр хуулиудыг хэрэгжїїлэх, мєрдїїлэхэд идэвхтэй дэмжин хамтран ажилладаг бєгєєд хєрєнгє мєнгє, санхїїгийн болон ажилтнуудын судалгаа шинжилгээний єнєєгийн шаардлагад чадавхи дутагдалтай байгаагаас хэд хэдэн гол хїрч чадахгїй байна. бэрхшээлїїд тулгарч байна. Тус хїрээлэнгийн чадавхи сайжирсан ч санал болгосон ан агнуурын тоо хэмжээг єєрчлєх Бїтцийн бэрхшээл Бїтцийн бэрхшээл эрх бїхий БОЯ хэтрїїлэн тогтоох явдал хэвээр Бїтцийн хувьд тулгардаг хамгийн гол бэрхшээл байх юм. Гэвч БОЯаманд иймэрхїї шийдвэр нь тогтоосон хуулийг хэрэгжїїлэх, мєрдїїлэх гаргах, эргэн хянах туршлагатай боловсон їїргийг хїлээсэн бїрэн эрх мэдэл бїхий агентлаг хїчин байхгїй. Їїнээс гадна БОЯ шийдвэр улсын хэмжээнд ч, орон нутгийн тївшинд ч гаргах эрх мэдэлтэйн зэрэгцээ орлого ашгаа байхгїй байна. єсгєх сонирхолтой байгаа нь тоо хэмжээг Монгол Улсын Засгийн газар, БОЯ, ШУА-ийн Биологийн хїрээлэн зэрэг байгууллагууд нь зэрлэг амьтны менежментийн асуудлуудыг шийдвэрлэдэг. Биологийн хїрээлэн нь зэрлэг ан амьтдын талаар судалгаа хийж ан агнуурын тоо хэмжээг тогтоох зєвлємж боловсруулдаг Зэрлэг ан амьтны худалдааны судалгаагаар 31 зїйлийн хєхтєн, 18 зїйлийн шувуу, 4 зїйлийн загас єртдєг болохыг тогтоолоо. Монголын 1.5 сая хавтгай дєрвєлжин нутаг дэвсгэрт эдгээр тєрєл зїйлїїдийн зарим нь таруу тархацтай байдаг. Сургалт семинарт хангалттай хамрагддаг ч цєєн тооны Саарал чоно. Фото: К.Олсон 51 Монгол Улс хэтрїїлэн ан амьтныг агнахад хїргэж байгаагаар Эдийн засгийн бэрхшээл Эдийн засгийн бэрхшээл илэрхийлэгдэж байна. Жишээ нь 2004 онд биологич нар аргаль хонь агнах тоо хэмжээг Ємнєх хэсэгт дурдьсанаар Монгол улсад зэрлэг ердєє 40 гэж санал болгосон байхад БОЯ ан амьтны менежментэд чадавхи ихээхэн тїїнийг 80 болгон хэтрїїлэн тогтоожээ. БОЯ-ны хязгаарлагдмал бэрхшээлтэй тулгардаг. Жишээ туршлага, чадавхи нилээд дутагдалтай тєдийгїй нь сургалтад хамрагдсан, тоног тєхєєрємжєєр тус яамны шийдвэр гаргах процесс нь ан хангагдсан боловсон хїчин улсын болон орон агнуурын хэмжээг шинжлэх ухааны їндэслэлтэй нутгийн хэмжээнд дутагдалтай байна. Гэвч тогтооход хїндрэл учруулж байна. тэдгээр хїмїїс болон тэдгээрийн їйл ажиллагааг дэмжих санхїїжилт хангалтгїй бол энэ дутагдлыг Трофи агнуурын тоо хэмжээний талаар шийдвэр засаж залруулах санал зєвлємжїїд гаргасан ч гаргах эрх бїхий Засгийн газарт Биологийн нэмэргїй. Энэ хэсэгт Монголын эдийн засгийн хїрээлэн ба БОЯ аль аль нь санал єгдєгєєрєє бодит байдлыг тухайлбал, зэрлэг ан амьтны адил юм. Энэхїї дамжлага шат нь трофи менежментийг хангалттай санхїїжїїлэхэд агнуурын асуудалтай холбоотой авилгалын эсрэг тулгардаг хууль эрхзїйн болон практик арга хэмжээ авахыг хичээсэн хэдий ч энэ нь БОЯ, бэрхшээлїїдийн талаар дурдая. Засгийн газраас ан агнуурын тоог ихээр тогтоож батлахын эсрэг "хаалт" болж чадаагїй байна. Юуны ємнє, єнгєрсєн 10 жилийн хугацаанд Тэрхїї шийдвэрийг эргэн харах, зєв зїйтэй Монгол улс эдийн засгийн ерєнхий байдлаа шийдвэр гаргах туршлагатай боловсон хїчин аажмаар сайжруулж байгааг тэмдэглэх нь БОЯ-д байхгїй байна. Энэ илїї дамжлагын хэрэг зїйтэй. Энэ нь зэрлэг ан амьтан зэрэг байгалийн байна уу гэдэг асуулт урган гарч байна. Хамгийн нєєцийн менежментэд асар их хєрєнгє оруулалт гол нь энэ илїї дамжлага ан агнуурын тоо хийх боломжтой болгож байгаа юм. Їїнд 2003 хэмжээг тогтооход шинжлэх ухааны їндэслэлээс онд дотоодын нийт бїтээгдэхїїн 4.87 тэр бум тусгаарлагдсан улс тєрийн процесс болжээ. болж єссєн, 2004 онд 10.6 хувиар єсєж 1800 доллар болсон, инфляцийн тївшин харьцангуй Судалгаа болон ан агнуурын тоо хэмжээг тогтоох буурсан (2003 онд 4.7% буурсан), худалдааны нь байгаль орчны бэрхшээлт асуудлуудын хэмжээ 2004 онд анх удаа 600 сая доллараас хамгийн эхлэл юм. Эдгээр асуудлуудыг давсан зэрэг олон амжилтуудыг дурьдаж болно . 9 хэрэгжїїлэх, мониторинг хийх, хяналт шалгалт хийх ажлыг орон нутгийн захиргаадад Байгаль орчны салбарт эдийн засгийн эргэлтийн хариуцуулсан байдаг. хэмжээ нэмэгдэж, байгалийн нєєцийг ашигласны тєлбєрийн орлого нэмэгдсэн хэдий Сургалт семинарт бага хамрагдсан заавар ч зэрлэг ан амьтны менежментэд засгийн газрын зєвлємж, гарын авлага хязгаарлагдмал хєрєнгє оруулалт ямар ч хангалтгїй хэвээр буюу байхгїй, санхїїгийн дэмжлэг багатай, байна. Зэрлэг ан амьтны худалдаанаас олсон олон давхар їїрэгт ажилтай, орон нутгийн орлогыг авч чадахгїй байгаа нь асуудлыг цаашид байгууллагуудаас хувь хїмїїс болон аж ахуйн улам хурцатгаж байна. нэгжїїдтэй ангийн нєєц газар байгуулах, ангийн комиссын гэрээ байгуулах, їїнд менежмент хийхийг шаарддаг байна. Мєн тэд Зэрлэг ан амьтнаас олсон орлого нийт нутагт "Ан агнуурын тухай" хууль дїрэм Тус улсын албан ёсны статистикийн мэдээнээс журмыг мєрдїїлэх, судалгаа явуулах, бїх суурь їзэхэд зэрлэг ан амьтны худалдаанаас олсон мэдээллийг бий болгох, тайлагнах ёстой болдог. орлого нь улсын тєсєвт орсон нь тусгагдаагїй Энэ олон їїргийг хїлээсэн ч сургалт семинар, байна. Гэтэл бидний хийсэн судалгаагаар тоног тєхєєрємжєєр хангагдаагїй байдаг нь зэрлэг ан амьтны худалдаанаас ойролцоогоор зєв зохистой менежмент хийхэд хамгийн гол тооцоолсноор 100 сая орчим долларын орлого бэрхшээл нь болдог. олж байгаа нь Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхай, аялал жуулчлалын салбарын дараа орох 9- АНУ-ын тєрийн Зїїн Ази-Номхон далайн асуудал хариуцсан хэлтэс, http:www.dtate.gov/r/pa/ei/dgn/2773.htm 52 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 7: Байгалийн нєєцєєс улсад оруулсан орлого 1999-2003 он Эх їїсвэр 1999 2000 2001 2002 2003 mil. MNT % mil. MNT % mil. MNT % mil. MNT % mil. MNT % 1 Ой 262.8 4.1 460.5 5.2 568.3 4.4 574.3 2.5 629.9 2.6 2 Газар 1256.6 19.6 3224.3 36.8 4996.4 38.8 6,077.2 26.8 6077.2 24.7 3 Ашигт малтмал 3302.1 51.5 3431.5 39.2 3707.5 28.8 11545.9 51.0 11545.9 46.9 4 Тос 499.6 7.8 469.2 5.3 450.9 3.5 0.0 0.0 5a Агнуур 815.7 12.7 907.6 10.3 1975.4 15.3 2174.3 9.6 2174.3 8.8 5б Идлэг шонхор 0.0 0.0 855.7 6.6 1408.5 6.2 2620.8 10.7 Байгаль орчны холбогдолтой 6 лиценцїїд12 0.0 1.4 0.02 17.9 0.1 546.8 2.4 910.3 3.7 6a Ус 205.0 3.2 200.9 2.3 231.6 1.8 234.9 1.0 0.0 Элбэг ашигт 6б малтмал13 60.8 0.9 52.3 0.6 89.2 0.7 92.0 0.4 0.0 7 Бусад 0.0 0.0 0.0 636.8 2.6 Байгалийн нєєцийн нийт орлого БННО 6,402.6 100 8747.7 100 12892.9 100 22653.90 100 24595.2 100 Улсын нийт орлого 267764.0 279550.0 425372.0 409383.0 400000.0 БННО улсын нийт 2.4% 3.13% 3.03% 5.53% 6.15% орлогын % болох Эх сурвалж: БОЯ, БСШУЯ, Нээлттэй хїрээлэн сайт. боломжтой гэж тооцоолсон. Аялал жуулчлалаас орлогыг харуулсан байна. 5а ба 5б зураасууд 2003 жилд 159 сая долларын орлого10, хєдєє аж ахуйн онд ан агнуур болон идлэг шонхороос олсон экспортоос 65 сая, албан бус алтны уурхайгаас орлого 2.17 болон 2.62 тэрбум тєгрєг хїрснийг олсон 70 сая долларын ашигтай байна. Харин зэс, харуулжээ. Доллартай харьцах ханшаар 1 доллар алт зэрэг тємєрлєгийн худалдаа дангаараа нийт 1167 тєгрєгтэй тэнцэж байсан гэж бодвол экспортын 49 хувийг11 эзлэж байна. (Грйесон орлогын хэмжээ 1.9 ба 2.2 сая доллар, нийлээд 4.1 2004)12 сая доллар хїрчээ. Бусад нєєцийн ашиглалттай харьцуулбал зэрлэг ан амьтны худалдаа нь уул Зэрлэг амьтны худалдааны орлогын томоохон уурхайн лиценз болон газрын тєлбєрийн дараа эх їїсвэрїїд одоогоор бїртгэгдээгїй боловч орох 3 дахь томоохон байгалийн нєєцийн байгалийн нєєцийн орлого улсын нийт орлогын ашигтай салбар юм (7-р хїснэгт). ихээхэн хувийг (6.15%) эзэлдэг. Энэхїї орлогын эх їїсвэр сїїлийн жилїїдэд ихээр нэмэгдэж байна. Энэ єсєлт нь зэрлэг ан амьтны орлого Зэрлэг ан амьтны хамгаалах ажилд єссєнтэй шууд хамааралтай. 7-р хїснэгтэд зарцуулах тєсєв 1999-2003 онд байгалийн нєєцєєс олсон улсын Ан агнуур болон идлэг шонхор шувууны худалдаанаас маш их орлого олдог ч зэрлэг ан амьтны менежментэд оруулсан хєрєнгє 10- Энэ мэдээг Монголын аялал жуулчлалын албанаас авав. Энэ мэдээнд бїрдїїлсэн эх їїсвэрийг дурдаагїй бєгєєд зарим оруулалт маш бага хэвээр байна. Їїнд 4 гол мєнгє нь аялал жуулчлалаас биш бизнесийн аялалаас орсон бэрхшээл тулгарч байна: (1) БОЯ тус улсын байж магадгїй. 11- 2003 онд 137 сая ам.доллартай тэнцэх нийт бїтээгдэхїїн хамгийн бага санхїїжилттэй яам; (2) Зэрлэг байна гэсэн албан ёсны тоо гарсан. ан амьтны хамгаалалтад зориулсан тусгай 12- 2003,оны эхээр энэ ангилал усны, болон элбэг ашигт малтмалын лиценцийг хамтруулсан байв. Энэ мэдээллийг тєсєв байхгїй; (3) Байгалийн нєєц ашигласны тооцооны хувьд магадлал багатай байж магадгїй гэж їзэж тєлбєрийн орлогоос байгаль орчныг хамгаалах, байна. 13- Энэ ангилал барилгын материалын элс, чулуу, шавар зэрэг орно. 53 Монгол Улс Хїснэгт 8: Яамдуудын харьцуулсан тєсєв 2002 - 2003 он 2002 Нийт 2003 Нийт Яамнууд (мянган тєг) % -оос (мянган тєг) % -оос Байгаль орчны яам 4424181.50 0.79 4294801.20 0.74 Худалдаа їйлдвэрлэлийн яам 2185187.20 0.39 2734677.30 0.47 Дэд бїтцийн яам 48590207.20 8.62 64440209.20 11.07 Хїнс хєдєє аж ахуйн яам 12001281.70 2.13 11091869.00 1.91 Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам 111810630.30 19.84 123318963.70 21.18 Санхїї эдийн засгийн яам 158555853.80 28.14 125259642.70 21.51 Хууль зїй, дотоод хэргийн яам 34915457.40 6.20 37158689.80 6.38 Эрїїл мэндийн яам 62197483.40 11.04 62067222.50 10.66 Батлан хамгалаах яам 18248169.90 3.24 17882426.90 3.07 Гадаад харилцааны яам 8202111.50 1.46 10612587.00 1.82 Нийгмийн байдал хєдєлмєрийн яам 102372216.90 18.17 123369978.60 21.19 Бїх яамдын нийт тєсєв 563502780.80 100.00 582231067.90 100.00 байгалийн нєєцийг сэргээх арга хэмжээнд менежмент хийхэд зориулж тєсвєє нэмэгдїїлэх зарцуулах хєрєнгийн хувь, хэмжээний тухай шаардлагатай байна. хуулийг мєрдєггїй; (4) Тєсвийн байгууллагын БОЯ-ны тєсєв сїїлийн їед єссєн хэдий ч зэрлэг удирдлага санхїїжилтийн тухай хууль нь орон ан амьтны менежмент хийхэд санхїїжилт нутгийн санхїїгийн боломжийг нэмэгдїїлэхийг дутагдалтай хэвээр. (9-р хїснэгт) Тєсвийн дэмжихгїй байна. байгууллагын удирдлага санхїїжилтийн 8 хїснэгтээс їзвэл БОЯ 2003 онд улсын хуулиар тооцооны журамд єєрчлєлт гарснаар тєсвийн 0.74 хувийг хїлээн авсан. Хамгийн ойрын жилїїдэд БОЯ-ны тєсєв их хэмжээгээр бага санхїїжилт авсан Їйлдвэр худалдааны єссєн, 2001 онд 2.3 сая байснаа 2004 онд 3.8 яамны ємнє орсон болно. Гэвч энэхїї хїснэгтэд сая доллар болж єссєн нь харагдаж байна (65.2 Їйлдвэр худалдааны яамны "єєрийгєє хувийн єсєлт). БОЯ-ны тєсєвт тухайлбал тусгай санхїїжїїлдэг" агентлагуудтай тухайлбал хамгаалалттай газар нутаг, аймгийн байгаль Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газрын орчны алба, орон нутгийн ус цаг уурын станц хїлээн авсан ба зарцуулсан тєсвийг тусгаагїй. зэрэг байгууллагуудын тєсвийг нэмснээр БОЯ-ны Єєрийгєє санхїїжїїлдэг агентлагууд нь нийт тєсєв нэмэгдсэн юм шиг харагдаж байна. тусгай зєвшєєрлийн орлогоос санхїїжиж їйл Нєєцийг хамгаалахад агнуурын орлогын 50 ажиллагаа явуулдаг. Уул уурхайн салбарт эдийн хувийг зэрлэг ан амьтныг хамгаалахад зарцуулах засгийн їйл ажиллагаанууд их хэмжээгээр журамтай ч БОЯ-ны нийт тєсєв бага учраас явагддаг учраас Їйлдвэр худалдааны яамны зэрлэг ан амьтны менежментэд маш бага мєнгє тєсєв БОЯ-тай харьцуулбал их байх нь зайлшгїй. зарцуулдаг. Тэгэхээр БОЯ хамгийн бага санхїїжилттай яам болж таарна. 2001-2004 оны тєсвийн задаргаанаас їзэхэд (7-р хїснэгт) зэрлэг ан амьтны менежментэд Ан агнуур болон идлэг шонхороос олсон зориулсан тусгай тєсєв дутагдалтай байгаа ба орлого 2003 онд БОЯ-ны нийт тєсвєєс бодит болон шаардагдах тєсвийн хооронд их давж гарсан (Яамны 4.29 тэрбум тєгрєгийн зєрїї байна (9-р хїснэгт). Байгаль хамгаалал, тєсєвтэй харьцуулахад ан агнуур болон идлэг нєхєн сэргээх арга хэмжээний хїрээнд зэрлэг шонхор шувуунаас олсон орлого 4.79 тэрбум ан амьтныг хамгаалахад 2004 онд 670 сая тєгрєг болсон). Иймд байгалийн нєєцийн /568000 ам.доллар/ тєгрєг тєсєвлєгдсєн. 2004 54 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 9: Байгаль орчны яамны тєсєв 2001 - 2004 он 2001 Тєсєв 2002 Тєсєв 2003 Тєсєв 2004 Тєсєв Зїйл (мянган тєг) (мянган тєг) (мянган тєг) (мянган тєг) БОЯ- ны нийт тєсєв 2754562.20 2784063.80 3817836.50 4408076.90 1 БОЯ захиргааны тєсєв 472163.70 571596.40 572775.10 705448.60 1.8 Байгаль, ой, усны нєєцийн агентлаг 0.00 0.00 28514.60 52322.90 1.9 Їндэсний усны ай савын зєвлєл 0.00 0.00 6915.90 7316.50 2 Аймгийн байгаль орчны тєсєв 0.00 0.00 2405141.40 2632820.90 2.1 Аймгийн цаг уурын газар 0.00 0.00 1410328.00 1702009.40 2.2 Аймгийн байгаль орчны алба 0.00 0.00 482893.40 452311.50 Орон нутгийн хамгаалалт ба нєхєн 2.3 0.00 0.00 407500.00 245500.00 сэргээх 2.4 Ой хамгаалах орон нутгийн тєсєв 0.00 0.00 104420.00 233000.00 Хамгаалалтын ба нєхєн сэргээх 3 910000.00 1110000.00 521000.00 670000.00 арга хэмжээ 4 Тусгай хамгаалалттай газрууд 216098.50 259067.40 318920.00 399807.40 5 Цаг уурын нэгдсэн арга хэмжээнїїд 400000.00 0.00 600000.00 600000.00 Байгаль орчны нэгдсэн арга 6 0.00 0.00 178800.00 350000.00 хэмжээнїїд 7 Байгаль хамгаалах сан 400000.00 400000.00 65000.00 100000.00 Байгаль хамгаалах хєрєнгє 8 356300.00 21000.00 65000.00 0.00 оруулах Ургамал хамгаалах нєхєн сэргээх 9 0.00 0.00 35000.00 0.00 ажлууд 10 Усны нєєц хамгаалах ажлууд 0.00 0.00 45000.00 0.00 Эх сурвалж: БОЯ-ны санхїїгийн хэлтэс оны тєсвєєс 4 хувь нь ойжуулалт, їлдсэн 643 сая 7-р хїснэгтэнд їзїїлснээр дээрх 5 нєєцийн тєгрєг нь зэрлэг ан амьтан, ургамал, газар, мод (байгалийн ургамлын тєлбєрийн мэдээ байхгїй бэлтгэл, ус зэрэг бусад нєєцєд зориулагдсан. байв) зєвхєн 4 нь 2003 онд 12.4 сая тєгрєг оруулжээ. Байгалийн нєєц бїрийн орлогоос Гэвч байгалийн нєєцийг ашигласны тєлбєрийн хуулиар шаардсан хувийг ашиглавал 2004 онд орлогоос байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн дараах тєлбєрийг шаардахад хїргэсэн: нєєцийг нєхєн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах - Ан агнуур (4.8 тэрбум тєгрєгийн 50%= 2.4 хєрєнгийн хувь, хэмжээний тухай хуулийг тэрбум тєгрєгийн (2.1 сая доллар) дагаж мєрдвєл 2004 онд хуваарилсан тєсєв єєр - Ой (630 сая тєгрєгийн 85%= 535 сая тєг харагдах ёстой. Байгалийн нєєцийн (агнуур, (458000 доллар) ус, ой, газар) тухай хууль бїр "ашиглагч нь - Газар (6.1 тэрбум тєгрєгийн 30% = 1.8 тєлєх" зарчим дээр їндэслэсэн тєрєл бїрийн тэрбум тєгрєг (1.6 сая доллар) ашиглалтын тєлбєр тогтоосон дагалдах - Ус (246 сая тєгрєгийн 35%= 86 сая тєгрєг актуудтай. Эдгээр хуулиуд нєєцийг хамгаалахад (73.6 мян доллар) 14 зориулж, тєлбєрийн тодорхой хувийг байгалийн нєєц хамгаалахад буцаан зарцуулахыг шаардсан заалтуудтай (10-р хїснэгт). 14- Усны лиценз Хїснэгт 7-д 2003 онд тусдаа бодогдоогїй 55 Монгол Улс Хїснэгт 10: Байгаль хамгаалахад нєхєн тєлбєрийн амьтны орлогыг бусад зїйлд тараавал, БОЯ-ны оруулах хувь їйл ажиллагааны хагас нь зэрлэг ан амьтны менежментэд чиглэх ёстой. Бодит байдал дээр Байгалийн нєєцийн їнэндээ энэ байдалд ч ойртоогїй. Хувь тєлбєрийн хэлбэр Байгалийн ургамал ашигласны 30 Зэрлэг ан амьтны судалгааг Спорт агнуур 50 санхїїжїїлэх нь Газар ашигласны 30 Зэрлэг ан амьтны менежментийн гол бэрхшээл Мод, тїлээний мод (гоожин) 85 нь зэрлэг ан амьтанд зориулсан тєсєв санхїїжилт дутагдалтай явдал юм. Шинжлэх ухаан Ус ашигласны 35 технологийн бїх санхїїжилтийг Боловсрол Байгалийн нєєц хамгаалахад буцаан зарцуулах Соёл Шинжлэх Ухааны Яам зохицуулдаг ёстой санхїїжилт олгогдсон бол 2004 онд ба Монголын 45 судалгааны байгууллага, 9 БОЯ-д зэрлэг амьтныг хамгаалахад хамгийн сургалт, їйлдвэрлэлийн корпорацуудад тєсвийг багаар 4.8 тэрбум тєгрєг байх ёстой байсан. хуваарилдаг. Эдгээр байгууллагуудын 17 нь Ойролцоогоор тїїний 50% нь зэрлэг ан амьтныг Монголын ШУА-д хамааралтай. Їїний нэг хамгаалахад зориулагдах ёстой. Хэрэв дээрх болох Биологийн хїрээлэн зэрлэг ан амьтны санхїїжилт зэрлэг ан амьтны менежментэд талаар судалгаа хийх їїрэгтэй. 11-р хїснэгтэнд бїгд зарцуулагдсан бол БОЯ-ны тєсєв 2004 2001-2003 оны шинжлэх ухаан, технологийн онд 73 хувиар єсєх байсан. Хэрэв зэрлэг ан нийт тєсвийг харуулсан байна. 2003 онд ШУА Хїснэгт 11: Судалгаа шинжилгээний харьцуулсан зардал 2001 - 2003 он 2001 2002 2003 % жилийн % жилийн ШУ салбар (сая (мян. (сая (сая (мян. єсєлт єсєлт ам. (мян.$) тєг) $ ) тєг) тєг) $ ) тєгрєгєєр доллараар Байгалийн ухаан 182.8 165.9 231.5 207.6 286.5 245.1 18.1 16.2 Хєдєє аж ахуй 491.7 446.2 590.9 530.0 583.0 498.7 7.8 5.3 Монголын шинжлэх ухааны 1011.8 918.1 1285.7 1153.1 1227.4 1050.0 8.8 6.3 академи Анагаах ухаан 351.2 318.7 390.4 350.1 438.1 374.8 9.9 7.5 Нийгмийн ухаан 180.8 164.1 200.5 179.8 165.7 141.7 -4.6 -7.9 Инженерийн 411.8 373.7 542.8 486.8 613.8 525.1 16.5 14.4 Бусад 191.4 173.7 279.9 251.0 466.5 399.1 29.5 28.2 Судалгаа шинжилгээний 2821.5 2560.3 3521.7 3158.5 3781.0 3234.4 12.7 10.4 зардал Нийт їндэсний їйлдвэрлэл (сая 1028.0 1119.0 1200.0 ам.доллар) Судалгаа шинжилгээ % 0.25 0.28 0.27 нийт їндэсний їйлдвэрлэлийн Эх сурвалж: БСШУЯ 56 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 1 сая долларын тєсєв авсан нь 2001 оныхтой санхїїгийн дутагдал нь орон нутгийн байгалийн харьцуулбал 6.3 хувиар єссєн байна. нєєцийн татвар, тєлбєрєєр нєхєгдєж байх хэрэгтэй байдаг. Їнэндээ тєрийн захиргааны 2005 онд Биологийн хїрээлэнгийн тєсєв 108 тєв байгууллага нь юу хийхийг хэлж єгчихєєд сая тєгрєг хїрсэн. Їїнээс 15.9 сая тєгрєгийг харин хийх їйл ажиллагааны санхїїжилтийн хєхтєн амьтны судалгаанд, 9.6 сая тєгрєгийг зєвхєн бага хэсгийг єгдєг байна. Орон нутгийн шувуу судлалд 9.8 сая тєгрєгийг нуур судлалд санхїїгийн олон дутагдалтай асуудлын дотроос зарцуулжээ. ШУА-ын нийт тєсєвтэй харьцуулахад зэрлэг ан амьтны менежментийн асуудал бараг энэ тоо дєнгєж 3 хувь хїрэхтэй їгїйтэй юм. анхааралд єртдєггїй нэгэн болно. Тэгэхээр тус хїрээлэнгийн авч байгаа тєсвийн ихэнх нь цалинд зориулагддаг ба биологчидын Зэрлэг ан амьтны агнуур ба худалдааны Зэрлэг ан амьтны агнуур ба худалдааны хээрийн судалгааны ажилд гадны санхїїжилт хууль тогтоомжуудын товч хууль тогтоомжуудын товч нилээд шаардлагатай байдаг. Монгол оронд зэрлэг ан амьтны ашиглалт, Зэрлэг ан амьтны менежментийг орон хамгаалалтыг дараахь 4 хууль зохицуулдаг. нутгийн тївшинд санхїїжїїлэх нь Монгол улсын "Ан агнуурын тухай" хууль нь ан агнуурын менежментэд, ховордсон тєрєл Ан агнуур зэрэг байгалийн нєєцийг ашигласны зїйлийн хамгаалалтын талаар Монгол улсын тєлбєрийг орон нутгийн засаг захиргаа "Амьтны аймгийн тухай" хууль, "Агнуурын нєєц баяртайгаар хїлээн авдаг ч харин 2002 онд ашигласны тєлбєр, ан амьтан агнах, барих батлагдсан "Тєсвийн байгууллагын удирдлага зєвшєєрлийн хураамжийн тухай" хууль нь санхїїжилтийн тухай" хууль нь орон нутгийн зєвшєєрєл, лицензийн хураамжийн талаар, тївшинд зэрлэг ан амьтныг хамгаалах ажлыг "Зэрлэг амьтан ба ургамлын ховордсон зїйлийг санхїїжїїлэхэд тус дам їзїїлж байна. Ан агнуур олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай зэрэг байгалийн нєєцийг ашигласны тєлбєрийг конвенцийг хэрэгжїїлэх тухай" хуулиар нэн орон нутгийн засаг захиргаа бодитойгоор хїлээн ховордсон тєрєл зїйлийн олон улсын худалдаа авсан ч зарчмын хувьд, энэ шинэ системээр хийх талаар (CITES-ийг хэрэгжїїлэх хууль) орон нутгийн засаг захиргааны байгууллага нь дотоодын журмын зохицуулалтад тус бїрдээ єєрсдєє санхїїжилтийн эх їїсвэр олж чадахгїй чиглэсэн хуулиуд юм. бол орон нутгийн санхїїжилтийг нэмэн олгож тэнцїїлэх гэж заасан байна. "Ан агнуурын тухай" Монгол улсын хуулийн зорилго нь ан амьтан агнах, барих болон Бодит байдал дээр шинэ хууль єєрийн нутаг ангийн нєєцийн ашиглалтыг зохицуулах дэвсгэр дээр байгалийн нєєц ашигласны явдал юм. Хуулиар зэрлэг ан амьтны агнуурыг тєлбєрийг орон нутгийн тєсєвт оруулах гэж їйлдвэрлэлийн, ахуйн, тусгай зориулалт, заасан ба їнэндээ хамгаалалтын їйл ажиллагаанд шинжлэх ухааны гэж 4 ангилалд хуваадаг. ямар ч хєрєнгийн эх їїсвэр тусгаагїй байна. "Ан Монгол орны байгалийн нєєц баялгийн тухай агнуурын тухай" хуулинд агнуураас олсон ашгийг бусад хууль тогтоомжуудын адил "Ан агнуурын орон нутагт оруулах гэж заасан. Гэвч тєсвийн тухай" хууль нь орон нутгийн хэмжээнд, байгууллагын удирдлага, санхїїжилтийн хуулиар засаг захиргаадад удирдлага зохицуулалтын орон нутгийн тєсвєєс ангаас орох орлогыг хасаж гол їндсэн арга хэмжээг авах болон засгийн єгдєг болсон байна. Ингээд Ан агнуурын хуулиар газарт агналтын тоо хэмжээг, трофи ан агнуурт заасан нєєцийн менежмент хийх санхїїжилт хяналт тавих зэрэг їїргийг хариуцуулдаг байна. алга болж, мєн орон нутгийн тєсєвт нэмэр Ан агнуурын тєрєл зїйлийн тодорхойлолт, болохгїй байна. єєрчлєгдєн хувирч буй байгалийн нєєцєд Ємнє єгїїлснээр орон нутгийн байгаль тохирон єєрчлєгдєж байх хуулийн уян орчны тєсвийг БОЯ хуваарилдаг. Энэ тєсєв нь хатан байдал, хєдєє орон нутгийн тївшинд шаардлагатай санхїїжилтийн зєвхєн хэсэг менежментийн болон хууль хяналтын чадавхи нь бєгєєд байгалийн нєєцийг ашигласны сул, эдийн засгийн урамшууллын хєшїїрэг болон нєхєн тєлбєрийн бас єчїїхэн хэсэг билээ. Энэ торгууль шийтгэл хангалтгїй, орон нутгийн ард иргэд байгалийн нєєцийн ашиглалтаас ашиг 57 Монгол Улс хїртэх ямар нэгэн їндэс байхгїй зэрэг олон гол зєвшєєрєгдсєн тогтоосон тоо хэмжээг хянах дутагдалтай зїйлїїд илэрч байна. ёстой гэсэн шаардлагатай хуулийн зарим заалтууд зєрчилтэй байгаагаас маргаан їїсч "Амьтны аймгийн тухай" Монгол улсын хууль Монголын менежментийн зєвлєл нь агналтын нь ховордсон тєрєл зїйлийг зохицуулдаг хууль тоо хэмжээг хэтрїїлж байгаа нь конвенцийн юм. Хууль нь гол утгаараа популяцийн байдалд шаардлагыг зєрчиж байгаа юм. їнэлгээ хийдэг шалгууруудаас хамааран тєрєл зїйлийг "нэн ховор" ба "ховор" гэж ангилдаг. Саяхан "Байгаль орчныг хамгаалах тухай" Нэг алдаа нь энэ ангилалд ороогїй бол бусад Монгол улсын хуульд нэмэлт єєрчлєлт оруулсан бїх тєрєл зїйлийг "элбэг" гэж тодорхойлохоос нь орон нутгийн ард иргэдийг ан амьтан болон гадна эдгээр амьтдыг агнуурын амьтад гэж бусад байгалийн нєєцєє ашиглах, тїїнээс їздэг бєгєєд энэ нь "Ан агнуурын тухай" ашиг хїртэх эрхийг хангаж єгсєн боловч шинэ хуулийн дан ганц субъект болдог. Гэхдээ бусад заалтууд цаашид зохицуулах шаардлагатай маш орнуудын ховордсон тєрєл зїйлийн тухай олон нарийн зїйлїїдтэй буюу ерєнхий хїрээтэй хууль тогтоомжоос ялгаатай нэг зїйл нь Монгол болжээ. улсын хуулийн дагуу тєрєл зїйлийг ангилах їйл явцыг УИХ-аар баталдаг бєгєєд їїнд илїї уян Зэрлэг ан амьтны агнуурын Зэрлэг ан амьтны агнуурын хатан байдал хэрэгтэй байгааг ч їл хайхран, уг зохицуулалт зохицуулалт процессыг санаатайгаар бус улс тєржїїлдэг нь хачирхалтай. Зэрлэг ан амьтны агнуур нь дээр дурьдсан 4 хуулиас 3-аар нь ихэвчлэн зохицуулагддаг. "Агнуурын нєєц ашигласны тєлбєр, ан амьтныг Їїнд "Ан агнуурын тухай" хууль, "Амьтны агнах, барих зєвшєєрлийн хураамжийн тухай" аймгийн тухай" хууль болон "Зэрлэг амьтан Монгол улсын хууль ан агнах зєвшєєрєл болон ба ургамлын ховордсон зїйлийг олон улсын лицензийн їнийг тогтоодог. 1995 онд батлагдсан хэмжээнд худалдаалах тухай" конвенцийг энэхїї хуулийг єнєєдрийг хїртэл дахин хэрэгжїїлэх тухай хуулиуд орно. Эдгээр хуулиуд шинэчлээгїй байна. 2005 онд бидний хийсэн бїгд ан агнуурт хязгаарлалт хийх удирдлага судалгааны їеэр зохиогдсон Монголын зэрлэг ан зохицуулалтын 6 механизмд тулгуурладаг. амьтны худалдааны олон улсын бага хурал дээр Їїнд: 1) нийт хориг, 2) хориотой газар нутаг, 3) энэ талаар ихээхэн шїїмжлэлїїд гарч байсан. хориотой хугацаа, 4) агналтын тоо хэмжээ, 5) Зах зээлийн єєрчлєлтийг тусгах чадваргїй хориотой техник, 6) ан зохицуулах оролдлого хуулиудын тухай, нєєцийн ашиглалтын зэрэг механизм орно. тєлбєрийг улсад нєхєн тєлєх, хууль бус їйл ажиллагаанд шийтгэл їзїїлэх зїйлийн эдийн Эдгээр хуулиуд дараахь хоёр гол зохицуулалтыг засгийн тохирсон їнэлгээтэй болох гэх зэрэг тусгаагїй нь харагдаж байна. 1. хїйсийн санал шїїмжлэлїїд гарч байлаа. зохицуулалт 2. тоо хэмжээний хязгаарлалт. Эдгээрийн аль аль нь ан агнуурын менежментийн Монгол улс "Зэрлэг амьтан ба ургамлын хуулийн чухал бїрэлдэхїїн хэсэг юм. Хїйсийн ховордсон зїйлийг олон улсын хэмжээнд зохицуулалтаар тухайн анчны агнах эр болон худалдаалах тухай" (CITES) конвенцид нэгдэн эм амьтны тоог хязгаарлах бєгєєд энэ арга орсноор тус улсын Засгийн газар олон улсын нь популяцид учруулах агнуурын нєлєєг ємнє хїлээсэн їїргээ биелїїлэхийн тулд эрс бууруулах боломжтой. Тоо хэмжээний дотооддоо дїрэм, журам зохицуулах зохих хязгаарлалтыг загас агнуурын зохицуулалтад хууль эрх зїйн актыг боловсруулах їїрэгтэй. гол тєлєв хэрэглэдэг боловч эврийн том бага Монгол улсын CITES-ийн хуулиар БОЯ-ыг байх хэмжээг тодорхойлж болох халиун экспортын зєвшєєрлийг олгох менежментийн зєвлєл, Монголын шинжлэх ухааны академийг буга зэрэг бусад тєрєл зїйлд ашиглаж болно. уг конвенцийн Хавсралт 2-т орсон тєрєл зїйлд БОЯ-ны сайдын тушаалаар тул загасыг тусгай агнуурын тоо хэмжээ тогтоох їїрэг бїхий зориулалтын агнуур болгон агнахдаа барьсан эрдэм шинжилгээний зєвлєлєєр томилжээ. загасныхаа хэмжээн дээр тулгуурлаж їнийг Гэвч шинжлэх ухааны зєвлєл нь худалдаанд тогтоох заалттай боловч ямар хэмжээтэй хэдэн ширхэг загас барьж болохыг заагаагїй байна 58 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хулан адуу. Фото: К. Валцер (мєн загас бариад буцааж тавих загасчлалын Иймэрхїї судалгааг нийт нутаг дэвсгэрийн талаар зохицуулсан заалт байхгїй байна). хэмжээнд 4 жил тутамд нэг удаа явуулах ёстой бєгєєд їйлдвэрлэлийн зориулалтаар ан хийсэн Бїрэн хоригийг 2 замаар хэрэгжїїлнэ. Эхнийх нь жил тутам судалгаа явуулна. Їйлдвэрлэлийн "Амьтны аймгийн тухай" хуулиар нэн ховор гэж зориулалттай ан агнуурын судалгаанаас бусад ан ангилсан тєрєл зїйлд бїрэн хориг тавина. Энэ агнууртай холбоотой судалгааг улсын тєсвєєс жагсаалтад 12 зїйлийн хєхтєн, 5 зїйлийн шувуу, санхїїжїїлнэ. 4 зїйл загас орж байгаа юм. Хоёр дахь нь тоо толгой нь хомсдож буй тєрєл зїйлд хориг тавьж Судалгаа хийхэд хоёр гол бэрхшээл болох юм. Энэ їндсэн дээр саяханаас халиун тулгарч байгаа юм. Нэгдїгээрт популяцийн буга, монгол тарвага, алтайн тарвага гэх мэт тооллого цєєхєн хийгдэж байгаа нь їр амьтныг агнахыг бїрэн хориглосон. дїнтэй менежементийн шийдвэр гаргахад хангалтгїй юм. Манайд популяцийн тоо толгой Хориотой бїс /газар нутаг/-ийг 3 механизмаар мэдэгдэхїйцээр буурч тохиолдоц багасах болон хэрэгжїїлж болно. Нэгдїгээрт Монголын хулгайн ан хэтэрхий ихсэх їед л популяцийн бїх Тусгай хамгаалалттай газар нутагт ан тооллого явуулах жишээтэй. (Зураг 5). Халиун хийх хориотой нутаг дэвсгэр юм. Байгалийн буга, тарваганы тоо толгойн бууралтаас харахад цогцолбор газрын 2 бїсэд л зєвхєн ахуйн тухайн тєрєл зїйлийн тоо толгой хэдийнээ зориулалтаар загасчлахыг зєвшєєрдєг. 15-20% буурсны дараа зєвхєн нэг л удаа Хоёрдугаарт орон нутаг єєрийн нутаг дэвсгэртээ популяцийн тооллого хийгдсэн байна. Нэг 3 жил хїртэл хугацаагаар ан хийхийг хориглох удаагийн судалгаагаар цаашдын чиг хандлагыг эрхтэй. Эцэст нь Засгийн газар агнуур зохион тодорхойлох боломжгїй. Дараачийн судалгааг байгуулалт явуулаагїй аймгуудад зэрлэг ан популяци аль хэдийнэ 30-40% буурчихсан амьтны популяцийн судалгаа явуулахыг шаардах хойно л хийх жишээтэй. Энэ їед популяци маш їїднээс ан хийхийг хориглох эрхтэй. "Ан ихээр хорогдсон байдаг бєгєєд тєрєл зїйлийг агнуурын тухай" хуулиар судалгааны аргачлал дахин гїйцэж нєхєгдтєл ан хийхийг хязгаарлах болон стандартыг гаргаагїй мєртлєє тєрєл зайлшгїй шаардлагатай байдаг. Судалгааг зїйлийн тархалт, тоо толгой, бїтэц, їржлийн тогтмол явуулахгїй бол чухал чиг хандлагууд тївшин, агнаж болох нєєц зэргийг судалгаагаар орхигдох болон менежментийг хямралд оруулах їнэлж, тодорхойлохыг шаардсан байдаг. 59 Монгол Улс єндєр эрсдэлтэй. Хоёрдугаарт їйлдвэрлэлийн єєрчлєгдсєн байна. Энэ журмыг єєрчлєхгїй бол зориулалтаар ан хийсний дараа судалгааг явуулах їїнийг їр дїнтэй ашиглах болон єєрчлєгдєж асуудал бїхэлдээ орхигддог. Нєєцийг ашиглахаас буй нєєцєд цаг їеэ олсон хариу їйлдэл їзїїлэх ємнє судалгаа явуулж, шинжлэх ухааны їндэстэй боломжгїй хэвээр байх болно. ангийн тоо хэмжээ тогтоож, менежментийн Тогтоосон ангийн тоо хэмжээ нь мєн л агнаж зохих їйл ажиллагааг зааж єгєх ёстой. Монголд болзошгїй амьтны тоог хязгаарлах бєгєєд їйлдвэрлэлийн зориулалтын ан агнуураас бїрэн хоригийг ч орлоно. Монгол улс социалист асар их ашиг олдог. Ан хийхээс ємнє судалгаа нийгэмд байснаас хойш агнуурын тогтоосон явуулах нь зїйтэй бєгєєд судалгаа хийх нь ан тоо хэмжээ єєрчлєгдєєгїй бєгєєд орон амьтны нєєцийн хамгаалалтыг сайжруулах ач нутгаас гаргасан санал дээр їндэслэн доороос холбогдолтой. дээш чиглэсэн аргаар биш дээд газруудаас Їйлдвэрлэлийн болон ахуйн зориулалтаар доошоо чиглэсэн арга нь хэвээр байна. "Элбэг" ан агнахад хориотой улирлын хугацаа ижил амьтдын хувьд ШУА-иас гаргасан зєвлємжийн байдаг бєгєєд їїнээс гадна 2 хїндрэлтэй дагуу БОЯ лимитээ тогтоож, цааш нь аймгийн асуудал тулгардаг. Нэгдїгээрт тухайн тєрєл удирдлагад олгож, тэд сумын захиргаандаа мєн зїйлийн нэрийг тодорхой заагаагїй байгаа лимит тогтооно. "Ховор" тєрєл зїйлийн хувьд нь менежментийн тєєрєгдєл бий болгоход эцсийн шийдвэрийг Засгийн газар гаргадаг хїргэж байна. Жишээ нь шувууны жагсаалт ба БОЯ-наас зєвшєєрлийг олгодог байна. Уг ердєє 9 зїйлийг нэрлэсэн боловч ойлгож болох хуулиар аливаа тєрєл зїйлийн агналтын тоо утгаасаа хамаараад 30 гаруй зїйлийг багтааж хэмжээг ямар їндсэн дээр, хэрхэн тогтоох болох юм. Мєн хуулинд ямар ч тодруулга, ёстой вэ гэдгийг зааж єгєєгїй. Гэвч єнгєрсєн хязгаарлалтгїйгээр "нугас" ба "бусад ус намгархаг 20 гаруй жилд цєєн зїйлийн судалгаа хийсэн газрын шувууд" гэж заажээ. Їїнтэй нэгэн адил ба тєсєв мєнгєний бэрхшээл их байсан учраас загасны жагсаалтад зєвхєн 4 зїйлийг нэрээр ихэнх амьтдын судалгаа хийгдээгїй бєгєєд нь тодорхойлсон. Гэтэл тодорхойгїй ангилалд энэ нь маргаантай асуудал болсоор байна. 1990 орсон 46 зїйлийн загас байна. Хєхтєн амьтны оноос хойш ангийн тоо хэмжээг тодорхойлох хувьд энэ хїндрэл арай бага байна (тарваганы 2 шийдвэр гаргах їед зэрлэг ан амьтны судалгаа зїйлийг хамтран оруулсан байдаг). Хоёрдугаарт хийгдээгїй болохоор бїх тєрєл зїйлд тогтоосон нь зэрлэг ан амьтны менежерїїд нь хуулиар ангийн тоо хэмжээ таамгаар буюу хуучирсан заасан ан хийх хугацааг шаардлагатай їед мэдээлэл дээр їндэслэсэн байна. Тїїнчлэн єєрчлєх зэрэг уян хатан зохицуулалт хийж бидний хийсэн энэ судалгаанаас ємнє тус улсад чадахгїй байна. Агнуурын їргэлжлэх хугацааг энэ талаар хэзээ ч хангалттай судалж байгаагїй тохируулах нь хамгийн тїрїїнд анчны агнах бєгєєд агнуурын тоо хэмжээг тогтооход хууль їйл ажиллагааг хянах зорилготой. Ан хийх бус агнуурын байдлыг одоо хир тусгадаггїй хугацаа урт байх тусам ангийн хэмжээ ихэсдэг байна. Хэдийгээр хуулинд илэрхий заагаагїй ч бєгєєд популяцийг зайлшгїй бууруулах агнах тоо хэмжээ эрх олгохгїй байх нь зарим шаардлагатай їед хэрэглэвэл зохино. Агнах талаар агнуурын бїрэн хоригийн адил їр хугацаа богино байх нь ан авлалтын хэмжээг дїнтэй юм. Олон жилийн практикаас харвал бууруулдаг тєдийгїй буурч буй тєрєл зїйлд орон нутгийн захиргаа тогтоосон хэмжээтэй, учруулах нєлєєллийг хязгааралахад тустай. хэмжээгїй зєвшєєрлийг худалдаалж, илэрхий Аль ч тохиолдолд популяцийн менежментийн хохиролтойгоор ангийн тоо хэмжээг байнга тодорхойлсон зорилтыг биелїїлэхийн тулд хэтрїїлдэг нь тодорхой байна. Жишээ нь 2002 менежментийн дэглэмийн чадавхи болон онд хийсэн тарваганы зєвшєєрєлтэй худалдааг зэрлэг ан амьтны тоо толгойн хэмжээнд учрах їнэлэхэд дунджаар лицензийг нэг хїнд 18 дахин нєлєєллийг їнэлэх зорилгоор агнуурын хэтрїїлэн олгосныг харуулжээ (Scharf бa Enkh- хугацааны асуудлыг жил бїр авч їзнэ. Гэвч bold 2002). Монгол улс хуулиндаа агнуурын хугацааг шууд Дэлхийн улс орнуудын ан агнуурын тухай олон заасан учраас УИХ-ын тогтоолоор 1995 онд хуулиудын нэгэн адилаар, Монгол улсын "Ан анх батлагдсанаас хойш зєвхєн нэг л удаа 60 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд агнуурын тухай" хууль ан амьтныг маш ихээр хийх нь бараг л боломжгїй бєгєєд судалгааны хєнєєх чадвартай янз бїрийн зэвсэг техникийг їеэр ч энэ ойлголт орон нутгийн анчдад байхгїй хэрэглэхийг хориглосон. Тэдгээрийн дунд байсан. автомат буу зэвсэг ашиглах, амьтныг машинаар Ерєнхийдєє энэ хэсэгт тодорхойлсон хєєх, їїр, ноохойг сїйтгэх, урхи, буу, загасны менежментийн механизмыг олон нийт тор, химийн хорт бодис, тэсрэх бємбєг буюу ихэнхдээ ойшоодоггїй байна. Энэ судалгаанд бусад техникийг ашиглахыг хориглосон. тэмдэглэгдсэнээр анчид байнгын болон тїр Гэвч бодит байдал бичигдсэн хуулиас тэс зуурын хоригийг їл хайхран олон тєрєл зїйлийг ондоо байна. Амьтныг хєєж алахад машиныг агнадаг. Жил бїрийн агнасан амьтны тоо хамгийн ихээр ашигладаг. Машин ашигладаг олгогдсон тоо зєвшєєрєгдсєн хэмжээнээс хол нэг онцгой тохиолдол нь монгол бєхєн бєгєєд давж гардаг ба хуулиар хориглосон улирлын їеэр учир нь амьд байх їед нь эврийг авахын тулд ч зэвсэг техникїїдийг ашигладаг байна. хєєж бахардуулахаас гадна машинаар мєргєж унагаадаг байна. Харин хулан адууг машинаар Зэрлэг ан амьтны худалдааны зохицуулалт Зэрлэг ан амьтны худалдааны зохицуулалт хєєж байх їедээ цонхоороо ойр зайнаас буудаж агнадаг. Єргєн уудам тал дундуур Зэрлэг ан амьтны худалдааны зохицуулалт машинаар чоно хєєж алах нь нийтлэг заншил. "Ан агнуурын тухай" хуулийн цєєн тооны Автомат буунаас авахуулаад бїх тєрлийн буу заалт болон зэрлэг ан амьтны гаралтай зэвсэг ашигладаг. Хэдийгээр хориотой ч гэлээ бїтээгдэхїїнийг худалдаалахад гарал їїслийн загасыг тор хэрэглэн ахуйн болон худалдааны гэрчилгээг шаардах БОЯ-ны шийдвэр зэргээр зорилгоор агнадаг байна. Хууль эрх зїйн хувьд л хязгаарлагддаг. "Ан агнуурын тухай" хууль анх дээрх заалтуудыг маш тодорхой хориглосон батлагдахдаа ан амьтны ашиглалт, эзэмшил, байдаг. Ердєє хууль хэрэгжїїлэх чадавх худалдаанд биш зєвхєн агнахад чиглэгдсэн дутагдаж байгаагаас хуулийг бїрэн хэрэгжїїлэх байна. Єєрєєр хэлбэл ан амьтан буюу тїїний боломжгїй болгож байна. гаралтай бїтээгдэхїїн зэрлэг ан амьтны "Ан агнуурын тухай" хуулинд оруулсан ан худалдааны сїлжээнд орох л юм бол тїїнийг хийх оролдлогыг зохицуулахын тулд ахуйн хянах боломжгїй болдог байна. 2002 онд Монгол хэрэгцээнд зориулж ан хийхээр хязгаарласан улсын их хурал хуулинд зэрлэг ан амьтны байдаг. Энэ нь ан агнуурын бїх тєрєл зїйлийг бїтээгдэхїїнийг худалдахад гарал їїслийн ашиглах ач холбогдолтой ба цаашид єргєжїїлэн гэрчилгээ шаардах нэмэлт єєрчлєлт оруулсан хєгжїїлэх хэрэгтэй. Энэ тєрлийн хууль тогтоомж юм. Дараа нь БОЯ энэ зорилгоор тусгай зїїлт нь тухайн газарт агнуурын хугацааг хязгаарлана. ашиглахыг зєвшєєрсєн шийдвэр баталсан Иймээс ан ховор байхад хїмїїс олон єдєр юм. 2003 онд уг систем їр дїнтэй хэрэгжиж хоногоор явж зєвшєєрсєн тооны ангаа агнах байгааг Улсын мэргэжлийн хяналтын алба болдог байна. Агнуурын хугацааг хязгаарласнаар мэдээлжээ. Энэ энгийн механизм хууль хяналтын агнуурын амьтны тоог автоматаар хязгаарлаж, ажилтнуудад зєвхєн ан хийх газарт бус зах зээл, мєн популяцийн єєрчлєгдєж буй хэмжээг ачаа тээврийн маршрутыг хянаж шалгах боломж ангийн улирал эхлэхээс ємнє таамаглах олгож байна. боломжгїй байдаг зэргээс ангаа авч чадахгїйд Худалдааг зохицуулахад гардаг єєр томоохон хїрдэг байна. Ер нь энэ тєрлийн хуулийн заалтыг дутагдалтай асуудал нь їйлдвэрлэлийн хэрэгжїїлэхэд їїнтэй адил зорилго бїхий ан зориулалтаар ан агнах гэдгийг ойлгомжтой хийх хугацааг хэрэгжїїлэхээс илїї хїнд байдаг. тодорхойлж, зохицуулж чаддаггїй явдал юм. Ан хийх нь анчны хувийн хэрэг бєгєєд зєвхєн Монгол улсын "Ан агнуурын тухай" хуулиар нь хувь хїний їйл ажиллагаанд хяналт шинжилгээ худалдаалах ан амьтныг агнах тухай зохицуулалт хийх хангалттай арга байгаа тохиолдолд л хийдэггїй харин їйлдвэрлэлийн зориулалтаар хэрэгжїїлэх боломжтой. Тусгай зориулалтын ан амьтныг агнах гэдэг бєгєєд энэ заалт нь ангийн хувьд хялбархан хэрэгжїїлэх арга агнуурын бїртгэлтэй компаниуд ан амьтныг их бий. Монгол орны асар уудам нутагт ахуйн хэмжээгээр тодорхой зах зээлд зориулан агнах хэрэгцээгээр агнадаг бїх анчдад мониторинг 61 Монгол Улс Хїснэгт 12: Монгол улсаас CITES-д орсон зарим зїйлїїдийн экспортын мэдээ. 1996 ­ 2004 он Зїйлїїд 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Аргаль хонь 23 4417 2 13 44 44 69 67 68 Хїрэн баавгай 1 1 - - - 1 3 Саарал чоно 526 111 16 15 60 69 164 87 136 Цоохор ирвэс - - - 8 - - - Малар мануул 4 - - - 18 31 6 3 2 Еврази шїлїїс 1 41 55 1 - - - Идлэг шонхор 25 154 25 61 50 187 303 400 385 Нємрєг тас 149 35 5 - - Эх сурвалж: CITES Trade Database at www.cites.org; Mongolian CITES report; Cabinet Ministry Orders for trophy hunting licenses; D. Shijirmaa, 2nd Symposium: Journal of Sustainable Use, 2000; Ministry of Nature and Environment, CITES Management Authority. талаар зохицуулсан байдаг. Байгаль орчны бїх тєрєл зїйл уг конвенцийн 1-р хавсралтад15, мєн хуулиуд компаниудад маш их їїрэг хариуцлага л элбэг гэж ангилсан єєр 47 тєрєл зїйлийг 2-р тохоодог бєгєєд хууль зєрчвєл маш єндєр хавсралтад16 оруулжээ. торгууль ногдуулдаг байна. Гэвч худалдаалах ан 2002 он хїртэл дээрхи конвенцийг хэрэгжїїлэх агнуур олон хэлбэртэй байдаг бєгєєд зохион удирдлага зохицуулалтын зєвлєлийг Монголын байгуулалт бїхий компаниудад хязгаарлалт Байгаль хамгаалах агентлагийн дарга удирдаж байдаггїй. Гэвч зэрлэг ан амьтныг агнасан хувь байсан. Энэ зєвлєл нь Хїнс хєдєє аж ахуйн хїмїїсийг хуулиар маш хєнгєн шийтгэдэг. Ердєє яамны олон улсын худалдаа ба гаалийн асуудал л бїртгэлтэй компаниудад ногдуулдаг торгуулийн хариуцсан ажилтан зэргийг оролцуулсан 8 10 хувиар торгодог байна. Жишээ нь "Ан гишїїнтэй. Конвенцийг хэрэгжїїлэх шинжлэх агнуурын тухай" хуулийг зєрчсєн компанид 250 ухааны зєвлєлийг БОЯ-ны дэд сайд удирддаг ам.доллар ногдуулдаг байхад ахуйн зориулалтаар бєгєєд Биологи, Гео-экологийн хїрээлэн болон агнасан хувь хїнд 25 ам.долларын торгууль Монгол улсын их сургуулийн 6 эрдэмтнээс ногдуулдаг. бїрдэнэ. Олон янзын тайлан баримтуудад Энэхїї хуулийн учир дутагдалтай заалтын дагуу Монгол орны энэ конвенциор зохицуулагдсан їйлдвэрлэлийн зориулалттай агнуурын тоо тєрєл зїйлийг экспортлох асуудалд зарим хэмжээгээр зєвшєєрєл єгдєг бєгєєд агнагдаж зєрєлдєєнтэй мэдээлэл бичигдсэн байдаг. Бид байгаа тєрєл зїйлїїдэд (хуулийн дагуу болон дээрхи хїснэгтийг хийхийн тулд хэд хэдэн мэдээ хууль бус) учрах нєлєєллийн їнэлгээгїйгээр материал дээр (UNEP-WCMC CITES худалдааны їйлдвэрлэлийн болон ахуйн хэрэгцээнд мэдээллийн сан) тулгуурласан болно. Уг агнуулсаар байна. хїснэгтээр зєвхєн экспортлосон мэдээ олдож байсан тєрєл зїйлийг харуулсан.17 Нэн ховордсон тєрєл зїйлийн олон улсын Нэн ховордсон тєрєл зїйлийн олон улсын Монгол улс Зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон худалдааны конвенцийн зохицуулалт худалдааны конвенцийн зохицуулалт зїйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах 1996 оны 4-р сард Монгол улс CITES (Зэрлэг конвенцийн гишїїн болсноор ан амьтныг амьтан ба ургамлын ховордсон зїйлийг олон хамгаалах асуудал болон ан амьтны менежмент улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенци)- 15 д нэгдэн орсон 133 дахь орон болжээ. Тус - CITES-ийн 1-р хавсралтанд багтаадаг зїйлїїдийн тайлбар харах улсын амьтны аймгийн жагсаалтад орсон тєрєл 16- CITES-ийн 1-р хавсралтанд багтаадаг зїйлїїдийн тайлбар харах зїйлээс 6 зїйлийг нэн ховор, 2 зїйлийг ховор 17- Энэ тооны 28 нь аргаль хонины олзворын тоо, 16 нь хээрээс гэж конвенцид ангилсан байна. "Элбэг" гэгддэг 5 олдсон аргаль хонины толгойн ясны тоо юм. Монголын Засгийн газар 1998 онд хээрээс олдсон аргаль хонины толгой экспортлохыг хориглосон. 62 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд ялангуяа идлэг шонхорын худалдаанд ихээхэн нь шинжлэх ухааны байгууллагын эрхийг ач холбогдолтой болсон. Уг конвенцийн 2-р хууль бусаар эзэмшиж, конвенцийн нєхцлийг хавсралтад орсон 10 зїйлийн шонхор шувуу зєрчиж байгаа юм. Зэрлэг ан амьтны худалдааны Монгол оронд бий. Шонхор шувууны хууль бус судалгааг хийх явцад Шинжлэх ухааны экспорт хийх оролдлогууд их тохиолддог. Шонхор академийн биологичид болон ан агнуурын шувууны хууль бус экспортын 7 тохиолдол илэрсэн компаниуд ойрын жилїїдэд тоо хэмжээг санал бєгєєд нийт 43 идлэг шонхорыг сулласан. Гадагш болгосон хэмжээнээс бараг 2 дахин давж байгаа зєвшєєрєлгїйгээр 4 идлэг шонхорыг гаргахыг гэж санаа зовдогоо илэрхийлж байсан. завдсан нэгэн гадаадын иргэнийг Сингапураас Їїнээс гадна Монгол улс уг конвенцийн 3-р баривчилсан. Єєр гадаадын 2 иргэн 12 идлэг хавсралтын дагуу авч болох арга хэмжээ, їїнээс шонхорыг машинаар Монголоос авч гарахыг гарах давуу талыг ашиглаж чадахгїй байсаар оролдсон байна. Тэднийг Оросын Тувагийн байна. Энэхїї хавсралтаар гишїїн орнууд гаалийн ажилтнууд баривчилжээ. Хууль бус їндэсний хэмжээнд тоо толгой нь цєєрч байгаа экспорт ихээр гарах аюулыг илрїїлж байгаа тєрєл зїйлийг жагсааж, эдгээр тєрєл зїйлїїдэд нь Конвенцид нэгдэн орсон талуудын хамтын хязгаарлалт тавьсан тухай худалдааны статусын ажиллагааны їр дїн юм. талаар анхааруулгыг бусад орнуудад єгєх эрхтэй Гэвч Монгол улс уг конвенцийг хэрэгжїїлэх байдаг байна. Хэдийгээр уг конвенци дотоодын зохицуулалт болон конвенцийн нєхцлийг ил худалдаа буюу хуулийг зохицуулахгїй ч зєрчиж байна. Уг конвенцийн 2-р хавсралтын 2-р хавсралтын тєрєл зїйлийг худалдаалахад тєрєл зїйлийн худалдааны тоо хэмжээг тухайн экспортын зєвшєєрєл шаарддаг учраас гишїїн улсын шинжлэх ухааны байгууллага бие орнууд уг жагсаалтад орсон тєрєл зїйлийг олон даан шийдэх ёстой гэж онцгойлон шаарддаг. улсын зах зээлд худалдаалахдаа конвенцийн Гэтэл Монгол улсын тєрийн захиргааны хоригийг сайтар харах ёстой. 3-р хавсралтын тєв байгууллага болох БОЯ худалдааны тоо жагсаалтанд CITES-д ороогїй бєгєєд Монголын хэмжээтэй холбоотой маргааныг шийдвэрлэх улаан ном буюу "Амьтны аймгийн тухай" хуульд эрхийг єєртєє олгосон бєгєєд зарим їед тоо "ховор" болон "нэн ховор" гэж ангилсан тєрєл хэмжээг хэтрїїлдэг. Ингэснээр энэ зохицуулалт зїйлїїдээс оруулж болох юм. Їїнд янгир ямаа, шивэр молцог хандгай, уссурын молцог хандгай хар сїїлтий, зэрлэг гахай, дагуурын зараа, алтайн хойлог болон тул загас зэрэг ордог байна. Мєн 3-р хавсралтыг олон улсын худалдааны шууд нєлєєгєєр тоо толгой нь огцом буурч байгаа тєрєл зїйлийн худалдааг хянахад бас ашиглаж болно. Энэ жагсаалтад монгол болон алтайн тарвага, саарал чоно, хярс їнэг болон шар їнэг орж болох юм. Угалз. Фото: Др. Рич Рыдинг 63 Монгол Улс Трофи агнуурын зохицуулалт Трофи агнуурын зохицуулалт 2002 онд тєсвийн байгууллагын удирдлагын санхїїжилтийн шийдвэр гарахаас ємнє трофи Трофи ан агнуур нь Монголын хуулийн дагуу анчдын тєлсєн тєлбєр 3 газар очдог байжээ: "тусгай зориулалтын" агнуурын ангилалд ордог. улсын тєсєв; сумын тєсєв; байгаль хамгаалах сан. Їїнээс гадна трофи агнуурт судалгаа шинжилгээ Агнуурын нєєц ашигласны тєлбєр, ан амьтан ба соёлын зорилгоор агнах тєрєл зїйлийн агнах, барих зєвшєєрлийн хураамжийн тухай агналт орно. Трофи ан агнуур нь Монголын хуулиар бол нєєцийг ашигласны тєлбєр трофи зэрлэг ан амьтны менежментэд чухал боломж ан амьтны єнєєгийн зах зээлийн ханшны 60-70% болдог. Їїнийг їр дїнтэй удирдан зохицуулах -иар тогтоосон. Лицензний хураамж амьтны зах нь тухайн тєрєл зїйл болон бусад зэрлэг ан зээлийн їнэ ханшийн 20-30% -тай тэнцїї байв. амьтны менежментийг дэмжих бололцоотой. Мєн хуулиар нєєцийг ашигласны тєлбєрийн Монгол улс янгир ямаа, зэрлэг гахай, халиун буга, 10%-ийг байгаль хамгаалах санд оруулах хїрэн баавгай, шивэр хандгай, бор гєрєєс болон ёстой. 2000 онд байгалийн нєєцийг хамгаалах дэлхийн хамгийн том салмонид болох тул загас зорилгоор нєєцийг ашигласны тєлбєрийн (Hucho taimen), дэлхийн хамгийн том зэрлэг буцаан зарцуулах тухай шинэ хуулиар энэ хувь хонь буюу Алтайн аргаль зэрэг хэд хэдэн тусгай 50% болтлоо єссєн. Улсад єгєх тєлбєрєєс илїї зориулалтын ан амьтантай азтай орон билээ. гарсан мєнгє ангийн компанид очдог ба їїгээр Мэдээж авилгалаас урьдчилан сэргийлэх гэж ангаа явуулдаг байна. тусгай зориулалтын ангийн шийдвэрийг Засгийн Аргалийн бизнес маш ашигтай учраас газрын тївшинд гаргадаг. Монголд аргаль хонины агнуурын лицензтэй Трофи ан агнуурын системийн дутагдалтай компаниудын тоо 1993 оноос хойш 14 дахин талууд нь 3 їндсэн зїйлээс їїсэлтэй: тухайн єссєн18. Тэдгээр компаниудын ихэнх нь ан хийх тєрєл зїйлд тодорхой менежмент байхгїй; туршлага байхгїй (тухайлбал 2002 онд 70 аргаль судалгаа, мониторинг, хууль хэрэгжилтийн хонины лиценз олгосны ердєє 12-ийг ємнє їйл ажиллагаа явуулах санхїїжилт хангалтгїй; нь ан хийж байсан компанид єгчээ) бєгєєд орон нутаг, олон нийтийн дэмжлэг туслалцаа бусад компаниуд тїргэн ашиг олохын тулд илїї байхгїй. БОЯ бараг бїх трофи агнуурын амьтад туршлагатай компаниудад дахин зарж, дамлан (зарим нь тусгай зориулалтын биш амьтад, худалдаалах лиценз эзэмшдэг байна (Anony- жишээ нь хярс їнэг)-ыг агнах зєвшєєрлийн mous 2002, Kherlen 2002). Энэ їйл ажиллагаа тєлбєрийг тогтоосон мєртлєє эдгээр амьтдад трофи ангийн лицензийг шилжїїлэхгїй байх ба менежментийн тєлєвлєгєє одоо хїртэл байхгїй. ан агнуурын мэргэжлийн компаниудыг сонгох Зєвшєєрлийн їнийн хувьд 25000 ам.доллараас шалгуурт хязгаарлалт оруулах хэрэгтэйг харуулж 100 ам.доллар хїртэл янз бїр бєгєєд нийт байна. Мєн эдийн засгийн энэ зєрїїтэй байдлыг орлого 2 сая ам.доллар хїрдэг байна. Гэвч ийм арилгахын тулд лицензийн хураамжийн хэмжээг их хэмжээний тєлбєр авдаг ч гэсэн тєлєвлєсєн дахин їнэлэх хэрэгтэй байна. тєсєв нь хїрэлцээгїйгээс болж популяцийн Трофи ан агнуур ихээр хийгддэг газар нутагт энэ судалгааг хангалттай сайн цаг тухай бїрд явуулах тєрлийн ан орон нутгийн эсэргїїцэлтэй тулгарч боломжгїй болгож байгаа нь одоо хэр хэвээр байна. Трофи ан агнуур орон нутгийн зэрлэг байна. Эцэст нь хуулиар трофи ан агнуураас ан амьтны популяцид нєлєєлж, нєгєєтэйгїїр олсон орлогоос нєєцийг хамгаалахад зарцуулна сумын захиргаанд ямар нэгэн санхїїгийн гэж заасан хэдий ч одоогийн байдлаас харахад дэмжлэг туслалцаа єгєхгїй байгаагаас энэ орон нутгийн ард иргэдийг нєєцийг хамгаалахад эсэргїїцэл їїсч байгаа юм. Асуудал нь олон оролцох болон орлогоос ашиг хїртэх боломжид талтай боловч тїїнийг товчлон дурдвал 1. орон саад болж байна. (Amgalanbaatar et. al. 2002, Win- нутагт хїртэх санхїїгийн їр ашиг бага, 2. ан gard and Erdene-Ochir 2004). Энэ нь орон нутгийн агнуурын компаниуд хууль бус їйл ажиллагаа зарим удирдлагууд єєрийн нутаг дэвсгэртээ трофи ан хийхийг багасгахаар хєєцєлдєхєд 18- 1993 онд 3 компани аргаль агнах зєвшєєрєл авч байсан бол хїргэж байна (Amgalanbaatar et al. 2002). 1999 онд 25 компани єргєдєл єгч 18 нь авсан байна. 2002 онд 112 єргєдєл ирснээс 43 компани зєвшєєрєл авчээ (Kherlen 2002). 64 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд явуулдаг (тухайлбал ан хийхийн тулд тусгай Орон нутгийн олон нийтийн оролцоотой Орон нутгийн олон нийтийн оролцоотой хамгаалалттай газар нутгаас ан амьтдыг їргээн зэрлэг ан амьтны менежмент зэрлэг ан амьтны менежмент гаргадаг) 3. тєсвийн практик нь орон нутгийн ард иргэдийг нєєцийн ашиглалтаас хїртэхэд саад Олон нийтийн оролцоотой байгалийн нєєцийн болдог гэх зэрэг гол бэрхшээлїїд тулгарч байна. менежмент бол орон нутгийн ард иргэдийн амьдрал тухайн байгалийн нєєцєєс шууд Статусын зохицуулалт буюу хамгаалах Статусын зохицуулалт буюу хамгаалах хамааралтай бєгєєд байгалийн нєєцийн урт арга хэмжээ арга хэмжээ хугацааны менежментийг явуулахад чиглэсэн бас уян хатан, єєрчлєгдєх ойлголт юм. Олон Монгол улсын ховор болон нэн ховордсон нийтийн оролцоотой байгалийн нєєцийн амьтны аймгийг хамгаалахыг зохицуулсан менежмент нь тухайн нутгийн хїмїїсийн (2004 оны байдлаар) дангаараа зориулагдсан байгалийн нєєцийн менежментед оролцох ганц л хууль байна. Урдах хуулийн адил "Амьтны болон тїїнээс гарах їр ашгийг хїртэх їйл аймгийн тухай" хуулинд "нэн ховор" тєрєл ажиллагааны процессууд ба механизмуудыг зїйлийн жагсаалт ордог бєгєєд Засгийн газрын тодорхойлоход оршино. Гэвч "Оролцоо" ба тогтоолоор "ховор" тєрєл зїйлийн жагсаалтыг "олон нийт" гэсэн ойлголтууд нь соёл заншлын, баталдаг. Нэг алдаатай зїйл нь жагсаалтад газар нутгийн болон байгалийн нєєцийн ороогїй бусад тєрєл зїйлийг "элбэг" гэж їздэг. онцлогоос шалтгаалсан байдаг болохоор яг Мєн "нэн ховор" ба "ховор" тєрєл зїйлийн иймэрхїї хэлбэрээр энэ арга хэмжээг явуулах нь жагсаалт илїї уян хатан, шинжлэх ухааны амжилтанд хїргэнэ гэсэн боломжгїй байдаг. їндэслэлтэй єєрчлєгдєж байх шаардлагатай Ингээд олон нийтийн оролцоотой байгалийн байхад дээрх зарчмын дагуу ийм боломжгїй нєєцийн менежментийн хєтєлбєрийг байна. Тухайн тєрєл зїйлийн статусыг шинжлэх боловсруулж хэрэгжїїлж байгаа туршлагуудаас ухааны їїднээс тодорхойлох хууль ёсны дїрэм суралцаж байгаа нь энэ ойлголтыг боловсронгуй журам, зєвлємж байдаггїй. Эцсийн дїнд тєрєл болгоход тус дєхємтэй байна. Єргєн утгаар зїйлийг жагсаалтанд оруулах шийдвэр Монгол ангилбал 1) бодлого боловсруулах болон улсын Их хурлаас гардаг бєгєєд энэ асуудал шийдвэр гаргах їйл явцад ард иргэдийн бодит бїхэлдээ шинжлэх ухааны їндэслэлтэй байх оролцоо; 2) олон нийтийн зохион байгуулалтын ёстой ч улс тєрийн шийдвэрээр сонгодог байна. бїтэц, дотоод ажил, эрхийг оновчтой тогтоох; "Ан агнуурын тухай" хууль амьтны ашиглалтад 3) олон нийт байгалийн нєєцийг ашиглах цогц харьцангуй их анхаарал тавьдаг бєгєєд тодорхой эрхийг хангасан байх; 4) хариуцсан цаашлаад агнуураас гадна ялангуяа ан амьтдын байгууллага бїтэц ба тєлєвлєлтийн шаардлага; байршил нутгийг хамгаалах асуудлыг шаарддаг. 5) байгалийн нєєцийн зохистой ашиглалтыг Гэвч уг хуульд хамгаалах зорилтуудаа хэрхэн дэмжих; ба 6) эрх їїрэг болон маргааныг хэрэгжїїлэх вэ гэдэг талаар тодорхой байгууллага дотроо болон бусад харьцах талууд заагаагїй байдаг. Зєвхєн їйл ажиллагаанууд - хувийн сектор болон засгийн газар зєв шударга, байршил нутагт сєргєєр нєлєєлєх буюу тєрєл їр дїнтэй хэрэгжїїлэх, шийдвэрлэх зэрэг асуудал зїйлд хохирол учруулахгїй байх ёстой гэж орно. заасан. Орон нутгийн засаг захиргаа хуулийг Хєдєє орон нутагт амьдарч буй хїмїїс Монгол хэрэгжїїлэх ажлыг санхїїжїїлэх їїрэг хїлээх орны зэрлэг ан амьтны нєєцєєс шууд болон боловч энэ їйл ажиллагааг бодитой болгоход шууд бус замаар хамааралтай байдаг ба зэрлэг шаардагдах ур чадвар, хєрєнгє санхїїгийн ан амьтны менежмент болон нєєцийг хамгаалах хувьд дутагдалтай байдаг. амжилтад чухал нєлєє їзїїлж чадах билээ. Энэ хэрэгцээг мэдэрч Монгол улсын Засгийн газар орон нутгийн ард иргэдийг зэрлэг ан амьтны нєєцийг хамгаалах, Монгол орны байгалийн нєєцийн менежментэд татан оролцуулах талаар дїрэм журмыг аль хэдийнэ боловсруулж 65 Монгол Улс эхлээд байна. 2005 оны намар хїртэл хуулийн нийтэд хэрэгцээтэй мэдээллийг цаг тухайд нь тєслїїд гол тєлєв ойн аж ахуйд чиглэж байсан хангалттай олж авах, засгийн газрын хуралдаанд боловч Байгаль орчныг хамгаалах хуульд ажиглагчаар оролцох, бодлого боловсруулах, нэмэлт єєрчлєлт орсноор байгалийн бусад шийдвэр гаргах їйл явцад бїрэн оролцуулах нєєцийг оруулахын тулд хуулийн концепцийг оролцооны ерєнхий бїдїївчийг боловсруулах єргєжїїлж байна. Харамсалтай нь олон нийтийн хэрэгтэй байна. Тэдэнд эдгээр эрхийн зарим оролцоотой байгалийн нєєцийн тогтвортой нь байгаа боловч энэ нь зєвхєн нэр тєдий менежментийг сайжруулахад оролцсон хуулийн байгаагаас практик дээр байхгїй байна. мэргэжилтнїїд маш цєєхєн хэвээр байна. Мєн Гуравдугаарт байгалийн нєєцийг хуулийн дагуу їндэсний хэмжээнд томилогдсон байгууллага ашиглах боломжийг эрх зїйн баталгаатай болгох хараахан байхгїй. хэрэгтэй. Эзэмших эрх олгох нь ашиглалтын Єнєєдєр Монголын улсын орон нутгийн иргэд зєрчлийг бий болгож, жишээ нь бэлчээр, уурхай нєхєрлєл, бїлгїїдийг байгуулах, байгалийн зэрэг хоорондоо зєрчилтэй їйл ажиллагаанууд нєєцийг ашиглах эрхтэй боловч энэ процессийг болох юм гэдгээс урьдчилан сэргийлэх нь хэрэгжїїлэхэд нэмэлт зохицуулалтын ажил зїйтэй. Газар эзэмших эрхээс зєвхєн уул уурхай шаардлагатай байна. Їїнд: болон газрын тосны концессын зєвшєєрлїїд нь Нэгдїгээрт, орон нутгийн иргэдийн бїлгїїд баталгаатай байна (жишээ нь нєхєрлєлїїд) нь хуулийн этгээд гэсэн эрх зїйн статустай болох хэрэгтэй байна. Хууль хэрэгжїїлэх Хууль хэрэгжїїлэх Байгаль хамгаалах хуулийн нэмэлт єєрчлєлтїїд болон Иргэний хуулийн 481-р заалтанд орон Хууль хэрэгжїїлэх явдал нь Монгол орны нутгийн иргэдийн бїлгїїд нь бїртгїїлэх зэрлэг ан амьтны тоог ихээр бууруулж буй шаардлагагїй гэж заасан байдаг. Иймд албан зохисгїй болон хууль бус ан агнуурт хяналт ёсны бїртгэлгїй бол нєхєрлєлїїд нь хуулийн тавих хамгийн чухал хїчин зїйл юм. Єнєєдєр этгээд болж чадахгїй юм. Ингээд байгалийн энэ нєхцєл байдалд хяналт тавих хяналтын ажилтнуудын чадавх сул байна. Орон нутагт нєєц баялгаас хувь хїний жишгээр ашиглалт ажиллах хїч дутмаг, цалин бага, тоног явуулахаас байгууллагын гэж ашиглалт явуулах, тєхєєрємж хангалтгїй байна. Монголын тусгай банкны данс нээх, хамтын ємчлєл їїсгэх, гэрээ хамгаалалттай олон газар нутгийн хэдэн мянган хэлэлцээр хийх, шилжїїлэг хийх боломжгїй хавтгай дєрвєлжин км газар нутгийг хариуцах байна. байгаль хамгаалагч цєєн байна. Энэ нь тэднийг Энэ байдал нь хїмїїсийг хамтарч биш бие даан єєрсдийн цалингаасаа (сард 37 ам.доллар їйл ажиллагаа явуулахад хїргэж байгаагаас хїрэхтэй їгїйтэй) машиндаа бензин хийхийг гадна зарим хїн нєхєрлєлийн дотор маргаан шаардана. Байгаль хамгаалагч машинтай байна їїсгэж їїнийг шийдвэрлэхэд хуулиар заасан гэж бодъё. Тэгвэл єнєєдрийн бензин шатахууны заалтууд ховор учраас бїх гишїїдэд хїндрэл їнэ ханшаар тэр хїн бїх цалингаа зарцуулаад учруулах тохиолдол гардаг байна. Жишээлбэл, сард ердєє 200 км хїрэхгїй газар явна. Зэрлэг нєхєрлєлийн нэг гишїїн хамтын ємчєєсєє ан амьтны хууль хэрэгжїїлэх бусад тєрийн гуравдагч хїнд зарахад, энэ хїний худалдаж байгууллагууд ч мєн л санхїїжилт, техник тоног авч байгаа ємч нь хамтын ємч гэдгийг тєхєєрємж дутагдалтай. Хууль хэрэгжїїлэх мэдэхийн аргагїй юм. Хэрвээ зарж байгаа хїн асуудал нь олон улсын худалдаа, хилийн эргїїл л мэдээлээгїй бол худалдан авсан хїн хуулиар хамгаалалт, нисэх буудлын боловсон хїчний ямарч буруу їйлдэл хийгээгїй тул нєхєрлєлийн биологийн тєрєл зїйлийн хил дамнасан гишїїд энэ маргаантай асуудлаа эд хєрєнгє худалдааг хянах чадвар зэргээс хамаарах боловч зарсан гишїїнтэйгээ ярилцаж шийдвэрлэхээс одоогоор їр дїн багатай байна. єєр аргагїй байна. Хэрвээ зарсан эд хєрєнгє Хуулийн хяналт, хэрэгжилтийг илїї сайн ховор эсвэл зарсан гишїїнээрээ нєхєн тєлїїлж болгоход хангалттай сайн томилгоо, сургалт, чадахгїй тохиолдолд асуудал хїндрэлтэй болох ажилтнуудын нийгмийн хангамжийг шаардана. талтай. Энэ нь эргээд санхїїгийн нэмэлт хєрєнгє Хоёрдугаарт Монгол улс єнєє хир олон оруулалт шаардана. Гэхдээ энэ асуудалд зориулан 66 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд зарцуулах ёстой хууль ёсны тусгай зориулалтын ангаас орсон санхїїжилтийн хэсэг байгаа гэж тооцож болно. Жишээ нь жил бїр дан ганц аргаль хонины тусгай зориулалтын ангаас хэдэн зуун мянган доллар олдог. Энэ тухай хуулинд заасан мєртлєє энэ мєнгийг зэрлэг ан амьтны хуулийг хэрэгжїїлэхэд зарцуулдаггїй. Зєвхєн нэг толгой аргаль хонины агнуураас олох орлогыг тус улсын аргаль хонь хамгаалах їйл ажиллагаа болон (бїх зэрлэг ан амьтны менежментийг хийх) жил бїрийн семинарыг санхїїжїїлж болох юм. Идлэг шонхороос олох орлого нь БОЯ-ны нийт тєсвийн хагастай тэнцдэг. Тэгвэл тїїний 10%-ийг зарцуулвал тоног тєхєєрємж, сургалт, орон даяар хулгайн антай тэмцэх нэгжийг ажиллуулахад хангалттай. Монгол анчдаас (жишээ нь тарваганы ан хийдэг хїмїїс) бага хэмжээний хураамж авч Монголын зэрлэг ан амьтны менежмент хийхэд шаардлагатай орлогыг бий болгох бололцоотой. Зэрлэг ан амьтнаас олсон зарим мєнгийг мониторинг судалгаа хийх ажилд зарцуулах ёстой. Ингэснээр гарах їр дїн нь улсын хэмжээнд зэрлэг ан амьтны найдвартай, тогтвортой менежментийг бий болгож чадна Монголын байгаль орчны ихэнх хуулиудад байдаг нийтлэг дутагдалтай зїйл бол хулгайн анд ногдуулах торгууль шийтгэл бага байдаг явдал юм. Торгууль хэрэглэснээр 1) тухайн зан їйлийг Їйлдвэрлэлийн зориулалтаар цагаан зээр агнагч илрїїлэх, 2) учруулсан хохирлыг нєхєн тєлїїлэх ангаа бахархалтайгаар харуулж байгаа нь. Зургийг 1999 онд авсан. Энэ їеэс хойш Монголын Засгийн газар зэрэг болно. Ан агнуурын хууль тогтоомжийг цагаан зээрийг їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнахыг зєрчсєн Монголын иргэний шийтгэл ч хориглосон. Фото: Хенри Микс хэрэгждэггїй. Эхний бэрхшээлтэй асуудал нь хуулинд тухай" хуульд захиргааны хамгийн тєвєгтэй тогтоосон торгуулийн хэмжээ юм. Энэ нь шийтгэлийг багтаасан боловч хангалттай хууль эрх зїйн асуудал учраас бїх торгуулийг торгуулийн хэмжээг тогтоож чадаагїй л байна. хуулиар тогтоосон (ихэнх хуулиуд 10 жилийн Маш олон агнуурын амьтад єндєр їнэтэй хэдий ємнє) бєгєєд торгуулийн хэмжээг тохируулан ч "Ан агнуурын тухай" хуулиар зарим хэлбэрийн зохицуулах механизм буюу инфляцийн хулгайн анд 1000 тєгрєгєєс ч (1 ам.доллараас индексийн заалт хуулинд байхгїй. Энэ нь бага) бага торгууль ногдуулдаг. Ихэнх торгууль торгууль болон нєхєн тєлбєрийн їнэ цэнэ нь хууль зєрчигчдэд 10-20 ам.долларын торгууль ихээр алдагдахад хїргэж байна. Зарим хуулинд тєлїїлдэг (эрїїгийн шийтгэл хїлээлгэх ховор оруулсан нэмэлт єєрчлєлтєєр торгуулийн амьтны хулгайн анд хамаарахгїй ). 19 хэмжээг нэмсэн ч тогтоосон торгуулийн хэмжээг маш олон жил хэрэглэсэн учраас зах зээлийн хандлагыг дагах боломжгїй болгож байна. 19- "Амьтны аймгийн тухай" хууль нь ховор амьтад нь тусгай зєвшєєрлєєс єєр зорилгоор агнахыг хориотой заасан. Энэ Торгуулийг инфляциар индексжїїлсэн жагсаалт нь агнуурын ховор амьтад гэж "Ан агнуурын тухай" хуульд ангилсан жагсаалтаас єєр юм. Жишээ нь, аргаль хонь ч учруулсан хохирлыг нєхєн тєлїїлэхэд . Эхний тохиолдолд хууль бусаар агнасан бол 20000-50000 тєгрєгєєр (20-50 ам.доллар хїрэхгїйтэй), харин дараахь хангалтгїй хэмжээ байсан. "Ан агнуурын тохиолдолд эрїїгийн хариуцлага хїлээх заалттай. 67 Монгол Улс Їїнээс гадна торгуулийн хэмжээ хууль Анхаарч їзэх шаардлагатай єєр нэгэн зїйл нь зєрчсєн байдлаасаа шалтгаалан хэлбэлздэг. иргэн, аж ахуйн нэгж эсвэл тєрийн албан хаагч Торгуулийн дээд хэмжээ бага зэрэг їр дїнтэй гээд хууль зєрчигчийн статусаас хамаараад байдаг бол харин доод хэмжээ нь хэтэрхий янз бїрийн торгуулийг ногдуулдаг. Хууль бус бага байна. Хїрэн баавгайг (хар зах дээр 1300 худалдааны їйл ажиллагаанд хамааралтай гаруй ам.долларын їнэтэй) хулгайгаар агнасан торгуулийг ногдуулахад хуулиар хувь хїн хїнийг 10 ам.доллараар торгосны їр дїн нь болон аж ахуйн нэгж гэдгийг хооронд нь ялгаж їнэхээр хачирхалтай байх юм. Тїїнчлэн ямар ч заагладаг хэвээр байна. Хувь хїний албан хуулинд торгуулийн дээд хэмжээг хэзээ хэрэглэх тушаал орлогын хэмжээнээс шалтгаалахгїйгээр талаар заагаагїй байдаг ба байцаагч, байгаль торгуулийн хэмжээ адил байх ёстой. хамгаалагчдын шийдвэр дээр їндэслэгддэг байна. 68 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд 5. Хэрэгжїїлэх їйл ажиллагааны 5. Хэрэгжїїлэх їйл ажиллагааны зєвлємжїїдзєвлємжїїд М онгол улс шинэ їндсэн хуулиндаа талуудын семинарыг зохион байгуулсан юм. Тус 1991 онд зэрлэг ан амьтныг 3 єдрийн семинарт 120 гаруй хїмїїс оролцсон Монгол улсын ємч ба нийт бєгєєд їїнд Монгол улсад зэрлэг ан амьтны ард тїмний баялаг хэмээн талаар хууль тогтоомжийн болон удирдлага тунхагласан юм. Энэ їндсэн хууль нь байгаль зохицуулалтын байгууллагыг тєлєєлж буй 4 орчны менежментийн засаг захиргааны суурь яамдын ажилтнууд, хурлыг сонирхсон їндэсний їндэс бий болгон Байгаль Орчны Яамаар болон олон улсын тєрийн бус байгууллагууд, удирдуулсан. Энэ яамны санхїїжилт бага, ангийн болон жуулчны компаний тєлєєлєл, мэргэжлийн боловсон хїчин цєєн байгаагаас амьтны аймгийн нєєцийн мэргэжилтнїїд, менежментийн зохион байгуулалт дутагдалтай болон олон улсын шинжээчид оролцсон юм. Їр хэвээр байна. Бодит амьдрал дээр Монголын дїнгийн талаар олон илтгэл тавигдсаны зэрэгцээ зэрлэг ан амьтны хамгаалалт бага байна. 1989 бага хуралд оролцогсдод хэлэлцїїлэх їїднээс онд байгуулагдсан БОЯ зэрлэг ан амьтны биологичид болон удирдлага зохицуулалтын менежментийг хариуцах ямар нэгэн агентлагийг мэргэжилтнїїд санал бодлоо хэлсэн юм. Бага хэзээ ч байгуулж байгаагїй юм. Оронд нь Монгол хурлын їеэр хэлэлцсэн асуудлууд нь дараахь улсын зэрлэг ан амьтны тухай хуулиудаар орон 5 чиглэлд чиглэсэн юм: олон улсын худалдаа, нутгийн захиргаадад удирдан зохицуулах эрх дотоодын худалдаа, ан агнуурын менежмент ба олгосон. Гэвч орон нутгийн захиргаадад зориулж хяналт шалгалт трофи болон спорт ан авлалтын зэрлэг ан амьтдын менежментийг їр дїнтэй менежмент; олон нийтийн оролцоо, байдал. хийж хэрэгжїїлэх ямар нэгэн сургалт зохион Энэ семинараас гарсан томоохон їр дїн нь байгуулдаггїй, ямар ч санхїїжилт байдаггїй. зэрлэг ан амьтдын худалдаа зєвхєн нэн ховор Нийт нутаг хараа хяналтгїй энэ байдлыг анчид тєрєл зїйлд тєдийгїй Монгол орны бусад ашиглаж ан ихээр хийдэг бєгєєд малын тоо хэд хэдэн тєрєл зїйлд ноцтой нєлєє їзїїлж толгойгоо єсгєж санхїїгийн байдлаа дээшлїїлэх, байгааг, мєн ямар нэгэн хараа хяналтгїй эсвэл зїгээр л сонирхлын маягаар ан хийдэг худалдааг зогсоох, биологийн тєрєл зїйл цаашид байна. Хєрш орнууд ялангуяа Хятадын худалдаа їргэлжлэн хомсдохоос урьдчилан сэргийлэхийн наймаа эрхлэгчид зэрлэг ан амьтны гаралтай тулд нэн даруй, цогц арга хэмжээ авах бїтээгдэхїїнїїдийг хїлээн авагч нь болоод шаардлагатай байгааг бїгд хїлээн зєвшєєрсєн байна. Тэд жил бїр сая сая ан амьтны тїїхий эд явдал юм. Бага хуралд оролцогсод хууль, худалдан авч, их хэмжээний ашиг олж байна. менежментийн бїтэц, хэрэгжїїлэх практик, Удирдлага зохицуулалтын талаар ярилцах хянах чадавхи зэрэгт нилээд хэдэн зєрчил байгаа зорилгоор уг тєсєл 2005 оны 8-р сарын 17-19 ны нь Монгол орны зэрлэг ан амьтны нєєцийг єдрїїдэд Улаанбаатар хотноо "Монголын зэрлэг сїїлийн 10 гаруй жилд хэтрїїлэн ашиглахад ан амьтны худалдаа" гэсэн сэдвээр оролцогч хїргэж байгаа юм гэж тэмдэглэсэн. 69 Монгол Улс Тэдгээрийн заримаас нь дурдвал: 3. Улсын Мэргэжлийн хяналтын газар 1. Зєвхєн зэрлэг ан амьтны худалдаанд ­ Хуулийг эхний шатанд сахиулах чиглэсэн ямар нэгэн хууль эрх зїй дутмаг хариуцлагыг їїрэх, бусад байгууллагуудтай 2. Зэрлэг ан амьтны агнуурын хэмжээг давхацсан ажлуудаа зохицуулах; шинжлэх ухааны їндэслэлгїй тогтоодог, 4. Хил Хамгаалах Ерєнхий Газар - тус улсын 3. Ан агнуурын болон худалдааны одоогийн хилийн худалдаанд мониторинг ба хяналт хориг хязгаарыг хэрэгжїїлэх сургалт, хийх; чадавхи хангалтгїй, 5. Гаалийн ерєнхий газар­ хууль бус худалдааг 4. Холбогдох хууль дїрмэнд эдийн засгийн илрїїлэх шинэ аргачлал боловсруулах, Хятад урамшуулал ба эдийн засгийн торгууль болон Орос улстай хилийн їр дїнтэй хамтын шийтгэлийг хангалтгїй ашигладаг ажиллагааг тогтоох; 5. Нєєцийн ашиглалтын орлогоос зэрлэг 6. Цагдаагийн ерєнхий газар­ тус улсад орж амьтныг хамгаалахад хєрєнгє зарцуулахгїй ирж буй буу зэвсгийн талаар хяналт тавих, байна хєдєє орон нутагт холбогдох хууль сахиулах. 6. Олон нийтийн їр дїнтэй оролцоог хангах Эдгээр зєвлємжїїд нь дараахь 6 хэсэгт хуваагдан хєшїїрэг болон эрх зїйн їндэс дутагдалтай орсон: 1. Ерєнхий зєвлємжїїд, 2. Олон улсын 7. Ангийн болон зэрлэг ан амьтдын нєєцийн худалдааны зохицуулалт, 3. Дотоодын худалдааны талаар системтэй мэдлэг хомс зохицуулалт, 4. Ангийн зохицуулалт, 5. Спорт ангийн зохицуулалт, 6. Орон нутгийн иргэдийн 8. Агентлаг хоорондын хамтын ажиллагаа оролцоотой менежмент. Хэсэг бїрийн дэд дутагдалтай, хууль хяналтын талаархи хэсгїїдийн нэн тэргїїн хэрэгжих шаардлагаас мэдээллээ солилцдоггїй шалтгаалж ойрын, хэтийн, хууль дїрмийн 9. Менежментийн бїх шатанд авилгал байдаг єєрчлєлтийн зорилгууд гэж ангилсан. гэх зэрэг зєрчлийг ярьж байлаа. Эдгээр зєвлємжїїдийг бэлтгэж байхад зэрлэг Эдгээр гол сэдвїїдээс гадна бага хурлын ажлын ан амьтны менежментэд адилхан маш чухал хэсгїїд уялдсан ба салбаруудад тїшиглэсэн їїрэг гїйцэтгэх хэсгїїдээс бїрддэг гэдэг нь ерєнхий болон тодорхой салбарт зориулсан тодорхой байлаа. Жишээлбэл, хэрвээ орон зєвлємжїїдийг боловсруулсан бєгєєд їїнийг нутгийн хїмїїс байгалиа хамгаалах, хууль энэ хэсэгт тоймлон оруулсан болно. Хэрэгжих бус анг мэдээлэх зэрэг сонирхол байхгїй бол боломжийг харгалзан їзэж зєвлємжїїдийг мэдээлэл сурталчилгааны ажил їр дїн муутай эн тэргїїнд гэж ангилсан хэрэгжїїлэгч байх, Зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїний нэмїї байгууллагуудыг бас дурьдсан болно. Їнэндээ гол єртгийг боловсруулахад хуулийн хэрэгжилт, хэрэгжїїлэх їїрэг хариуцлагыг Монгол улсын мониторингийг хамтруулахгїй бол энэ хулгайн Засгийн газар ба нийт хїмїїс хариуцах ёстой анг єєгшїїлсэн асуудал болох талтай, системтэй юм. Зэрлэг ан амьтны худалдааны менежментийг судалгаа шинжилгээний ажил сайн явагдсан сайжруулах гол байгууллагууд нь: ч бодлого зохицуулалт хамтдаа хийгдэхгїй 1. Монголын Шинжлэх ухааны академи - тєрєл бол асуудал їр дїнд хїрэх нь бага байх болно. зїйлїїд ан агнуурын тоог шинжлэх ухааны Ингээд бид нэн тэргїїнд шаардлагатай їйл їндэслэлтэй тогтоохоос гадна популяцийн ажиллагаануудыг тодруулахыг хичээснээс гадна тогтмол болон їнэн зєв мониторинг дараахь зєвлємжїїдийг бас дан ганцаар нь биш судалгаа хийх; багцаар нь хэрэгжїїлэх нь зїйтэй болно. Мєн 2. Байгаль орчны яам­ шаардлагатай бїсийн болон олон улсын байгууллагуудын хууль эрх зїй, дїрэм журмын механизм, техник, санхїїгийн тусламжгїйгээр амжилтанд їндэсний болон орон нутгийн хэмжээнд бас хїрэхгїй. менежментийн їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэх протоколыг боловсруулахад гол їїрэг гїйцэтгэх; 70 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Ерєнхий зєвлємжїїд Ерєнхий зєвлємжїїд їїрэгтэй буюу санхїїгийн хамгийн гол эх їїсвэр болох ёстой байгууллага байтал энэ Монгол Улсын Засгийн газрын хувьд зэрлэг ан яамны тєсвийн санд дээрх зориулалтаар амьтны худалдааг хянах зорилтыг їр дїнтэй санхїїжилт тусгагдаагїй нь шаардлагад явуулахын тулд менежментийн ерєнхий хїрээнд нийцэхгїй байна. Санхїїжилтийн хэд хэдэн дутагдал байгааг багасгахад чиглэх дутагдалтай байгаа ч асуудлыг энэ ёстой. Дараахь ерєнхий зєвлємжїїдэд худалдааг байгууллага дээр ярьж эхлэх нь зїйтэй юм. хянах їїрэг хариуцлагыг Шинжлэх ухааны Дараахь хэсэгчилсэн тєсвийг бїрдїїлэх академи, Боловсрол соёл, шинжлэх ухааны яам, шаардлагатай байна: Цагдаагийн ерєнхий газар, Хулгайн антай тэмцэх Судалгаа, мониторинг (хуваарилсан хєдєлгєєнт нэгжїїд, Тусгай хамгаалалттай газар санхїїжилт, нэн тїрїїлж судлах тєрєл нутгийн байгаль хамгаалагч гэх зэрэг бусад гол зїйлээр ангилсан) байгууллагуудтай хамтран БОЯ, Гаалийн ерєнхий Зэрлэг ан амьтны тєслийн (агентлаг) газар, Хил хамгаалах ерєнхий газар, Мэргэжлийн удирдах газар (зохион байгуулалт, холбоо, хяналтын газар хамтран хїлээнэ.. тооцон бодох чадвар, тєлбєр хураах, гэрээ хэлэлцээр гэх мэт) Зэрлэг ан амьтны менежментийн Судалгааны ажилтнуудыг хээрийн судалгаа санхїїжилтийг сайжруулах хийхэд тээвэр, байр сууцаар хангах Зэрлэг ан амьтны тєслийн (Агентлаг ба хууль Энэ хэсгийн хэд хэдэн зєвлємжїїд тусгай сахиулах) ажилтнуудыг тоног тєхєєрємжєєр санхїїжилтгїйгээр амжилттай хэрэгжих хангах боломжтой. Ингээд бид эдгээр санал Ажлын байраар хангах зєвлємжїїдээр эхэлж байна. Зарим зорилтууд Тусгай їйл ажиллагаанууд (дэд бїтэц нь байгаль хамгаалахад зориулан Байгаль орчны хєгжїїлэх, усны ай савын болон бэлчээрийг яамнаас зэрлэг ан амьтны худалдаанаас орох нєхєн сэргээх, ГМС, зураг зїй) орлогод тулгуурласан санхїїжилт байна. Энэ санхїїжилтийг гаргаж авахын тулд хууль дїрмэнд Нєєцийн ашиглалтаас буцааж зарцуулах єєрчлєлт оруулах зорилготой байна. асуудлыг шийдэх Байгалийн нєєц ашигласны тєлбєрєєс нєхєн Ойрын зорилтууд: сэргээх ажилд буцаан зарцуулах хуулийн Зэрлэг ан амьтны шаардлагатай хэрэгжилтэд их хугацаа шаардах болно. Энэ санхїїжилтийг дїгнэн їзэх, зэрэглэх зорилгод хїрэхийн тулд БОЯ тєсвийн хїсэлт Энэ байнгын їргэлжилж байх шаардлагатай гаргах болон дотоодын санхїїгийн асуудлаа зорилго нь ямар ч менежментийн зохицуулах хэрэгтэй. зохицуулалтын нэг хэсэг болж явах ёстой. Бусад байгууллагуудад зэрлэг ан амьтны Хэрвээ бусад орнуудаас суралцах зїйл нь менежментийн санхїї бий болгох шалгуур болж байвал санхїїгийн тусламж Байгууллагууд нь жилийн санхїїгийн їргэлж асуудал болж байна гэсэн їг бєгєєд тєлєвлєлтєд зэрлэг ан амьтны менежментед ялангуяа агнуурын бус зїйлїїдийг анхаарах зориулсан тусгай тєсвийг гаргаж нэн хэрэгтэй юм. Ингээд санхїїжилт їргэлж шаардлагатай асуудлууд, їнийн жагсаалт, їйл дутагдалтай байдаг тохиолдолд нэн ховор ажиллагааг давхардуулахгїй байх, хуулиар амьтад, трофи агнуурын амьтан, худалдаа шаардсан санхїїгийн їїсвэртэй нийцэж байгаа, болон ахуйн хэрэгцээний агналтаас болж ємнєх жилийн амжилт зэргийг тусгана. цєєрч буй амьтад гэх мэтээр зэрэглэх хэрэгтэй байдаг. Хэтийн зорилтууд: БОЯ-ны тєсєвт зэрлэг ан амьтны Зэрлэг ан амьтны судалгаа мониторингийн менежментэд зориулсан тусгай тєсєв бий систем бий болгох болгох: Зэрлэг ан амьтны судалгааны тєслїїдийн Байгаль орчны яам нь хуульд зааснаар зэрлэг хэрэгжилтийг дїгнэх, тїїнчлэн зорилгодоо ан амьтны менежментед санхїїжилт хийх хїрсэн эсэх, ямар хєрєнгє зарцуулсан, ямар 71 Монгол Улс хэмжээтэй хєрєнгє оруулсан, удирдлагын менежментийн тогтолцоог сайжруулах, систем хэр зэрэг сайн ажиллаж байгаа, їр хууль эрх зїйг шинэчлэхэд туслаж чаддаггїй. дїнг сайжруулахад санхїїжилтийг хэрхэн Монголд зэрлэг ан амьтны менежмент ялангуяа нэмэгдїїлэх гэх мэт асуудлуудыг энд оруулах худалдааны талаархи системтэй мэдлэг тун хомс юм. байна. Хэдий хэмжээний тєрєл зїйл авласан тухай тооцоо ор байхгїй буюу эсвэл удирдлага Хууль дїрмийг шинэчлэх зорилтууд: зохицуулалтын шийдвэр гаргах зорилгоор Тєсвийн байгууллагын удирдлага популяцийн тооллогыг хааяа л нэг хийнэ. санхїїжилтийн хуулийг єєрчлєх: Тухайн аймгийн нутаг дэвсгэрт ан хийх тоо Энэ хууль нь агнуурын болон худалдааны хэмжээг хїсэж буй орон нутгийн засаг дарга орлогыг байгаль хамгаалахад зарцуулах нар нь бараг л 20 жилийн ємнєх мэдээлэл дээр асуудлыг шийддэг гол чухал їїрэгтэй бєгєєд тулгуурладаг. Ан агнуурын тоо хэмжээ болон энэ хуулинд нэн тэргїїнд єєрчлєлт оруулах лицензийг олон тооны байгууллагууд бїртгэж шаардлагатай байна. Энэ хуулинд улс даяар тэмдэглэдэг мєртлєє тєв удирдах байгууллагадаа зохицуулах менежментийг тусгасан бєгєєд тайлагнадаггїй учраас тэдгээрийг жил бїрээр нь богино хугацааны дотор єєрчлєлт хийхэд хянах боломжгїй болдог. Хуулийн хэрэгжилтийн хїндрэлтэй. талаарх мэдээ нь нууц мэдээлэл гэж їздэг тул бусдад мэдээлдэггїй. 2005 оны 10-р сард болсон бага хурал Монголын биологийн тєрєл зїйлийн Системтэй мэдлэгийг сайжруулах мэдээллийн санг байгуулахаар болсон. Уг Бодлого боловсруулагчдын хувьд системтэй сангийн тусламжтай єнєєгийн нєхцєл байдлыг мэдлэг дутмаг байдгаас болж зэрлэг ан амьтны сайжруулах юм. Эдгээр хїчин чармайлтууд зарим нэгэн хэрэгцээ, шаардлагыг хангаж эхэлж байна гэдгийг мэдэрч, дараахь зєвлємжїїд нь зэрлэг ан амьтны худалдааны талаарх олон улсын бага хуралд оролцогсдын тодорхойлсон "системтэй мэдлэгийг сайжруулахын" тулд зарим нэгэн шаардлагыг тодруулж єгч байгаа юм. Ойрын зорилтууд: Зэрлэг ан амьтны худалдааны мэдээллийн сан байгуулах: Зэрлэг ан амьтны талаархи чухал мэдээг удирдлагын болон хууль сахиулах байгууллагууд їр дїнтэй цаг тухайд нь солилцож байхын тулд зэрлэг ан амьтдын мэдээллийн санг байгуулж, бїх тєрєл зїйлийн анхдагч мэдээллийг тєвлєрїїлэх ёстой. Уг мэдээллийн сан нь БОЯ-ны одоогийн ашиглаж буй Монгол Улсын байгаль орчны мэдээллийн сангийн нэг хэсэг байж болох бєгєєд улс, аймаг, сумын хэмжээнд ашиглагддаг байх шаардлагатай. Зэрлэг ан амьтны оршин буй нутаг болон тархалтын зураглалыг шинэчлэх: 1970-аад онд агнуурын болон худалдааны чухал тєрєл зїйлийн оршин буй нутаг болон тэдгээрийн тархалтын зураглалыг їйлджээ. Чоно - Монголын зїїн хязгаарт. Фото: К. Олсон Тэдгээр зураглал нь бага масштабаар 72 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд хийгдсэн учраас єєрчлєлтийг тэмдэглэх зїйлд зєв, давтамжтай, байнгын мониторинг зорилгоор ашиглахад хэтэрхий жижиг хийгдээгїй байна. Иймд їндэсний болон юм. Сїїлийн 30 гаруй жилд ердєє хэдхэн аймаг орон нутгийн тївшинд санхїї, нєєц, л зураглалыг шинэчилжээ. Зэрлэг ан хїн хїчээ дайчилж эдгээр зїйлїїдийн амьтны тархалт байршлын зураглалыг том їнэн бодит байдал, чиг хандлагыг тогтоох масштабаар хийх шаардлагатай бєгєєд хэрэгтэй байна. тїїнийг їндэсний болон орон нутгийн тївшинд хянан шинжлэх хамтарсан Агнуурын тоо толгойг тогтвортой хєтєлбєрийг (бїсийн агнуурын тоо байдлаар тогтоох хэмжээний систем) боловсруулахад ашиглах Монголын Шинжлэх ухааны академи хэрэгтэй. популяцийн судалгаа явуулах, БОЯ болон засгийн газарт агнуурын зохих тоо хэмжээг Зэрлэг ан амьтдын гол байршил санал болгох їїрэг хїлээнэ. Гэвч агнуурын нутгийг тогтоох: зохих тоо хэмжээг тогтоох, урьдчилгаа Нутаг орны хамгаалалтын байдлыг нєхцєл болох худалдааны тївшинг хуулийн тогтоохдоо популяцийн судалгааны їр дагуу тогтоох аргачлал одоо хїртэл байхгїй дїнг ашиглан ан амьтны гол байршил байна. Байгалийн нєєцийн тухай ойлголт, нутгийг судалсан мэдээлэл дээр їндэслэх ємнєх 3 зорилтуудтай нийлээд агнуурын хэрэгтэй. Иймэрхїї газар нутагт тєрєл амьтны тоо толгойг тогтвортой байдлаар зїйлийн томоохон байршил нутаг буюу тогтооход тус нэмэр болох талтай. эсвэл їржлийн гол чухал нутаг дэвсгэр багтаж болно. БОЯ эдгээр газруудыг тусгай Хууль дїрмийг єєрчлєх зорилт: хамгаалалттай газар нутгийн хэмжээнд анхаарч энэ талаар ихээхэн мэдлэгтэй байх Зэрлэг ан амьтны тооллого ба шаардлагатай. Иймэрхїї газруудыг янз мониторингийг зохицуулах: бїрийн шалтгаанаас болж бїгдийг нь тусгай Зэрлэг ан амьтдын талаарх мэдээ, мэдээлэл хамгаалалтанд авч чадахгїй ч БОЯ ан амьтны цуглуулах нь олон байгууллагуудын їїрэг гол байршил нутаг гэж ангилал тогтоон, хариуцлага мєн. Орон нутгийн тївшинд ч зэрлэг ан амьтдын цєєрч байгаа болон энэ їїрэг хариуцлага єсєж байна. Гэхдээ устаж їгїй болж байгаа шалтгаануудаас болж хянан шинжлэх ажлыг тєв байгууллага агнуурын хорио тавих зэрэг арга хэмжээ зохицуулах ёстой. Ингэснээр їндэсний авах нь зїйтэй. тївшинд оновчтой шийдвэр гаргахад зохих мэдээллээр хангах нэн тэргїїний Хэтийн зорилтууд: зорилготой юм. Мєн мэдээг цуглуулах, анализ хийх, тайлбарлахад стандартын арга Популяцийн чиг хандлагад хэрэгсэл ашиглах зорилготой. мониторингийн тооллого хийх: Бїх тєрєл зїйлїїдийг хэрвээ популяцидаа Агнуурын хэмжээг тогтооход шинжлэх нєлєєлєл болохгїй тохиолдолд хэдий ухааны їндэслэл дээр тулгуурлахыг хэмжээгээр агнаж болох тївшинг тогтооход, хуулиар шаардах: байнгын, давтамжтай, шинжлэх ухааны Агнуурын хэмжээг Монголын агнуурын бїрэн їндэслэлтэй мониторингийн тоо хэмжээ тогтоогч байгууллага болох шаардлага нэн тэргїїнд хэрэгтэй байна. БОЯ-наас тогтоох ёстой. Єнєєдєр эрдэм Хэрвээ мониторингийн дїнгээс тодорхой шинжилгээний байгууллагаас гаргасан тоо популяцийн тоо толгой цєєрсєн эсвэл хэмжээ зєвхєн зєвлємж тєдий байна. Учир тогтвортой биш байна гэсэн хариу нь БОЯ хэтрїїлэн тогтоодог. Шинжлэх гарвал агнуурыг зогсоож мониторингийн ухааны академи зохих тївшинг сайтар судалгаагаар агнаж болох хїртэл хїлээх тооцоолж гаргадаг боловч БОЯ-наас олгосон хэрэгтэй. Хавсралтанд байгаа зїйлїїдийн агнуурын хэмжээ тїїнээс ихэнхдээ давдаг. судалгааны дїнгээс харахад эдгээрийн аль ч Тиймээс тєрєл зїйлийг ашиглах санхїїгийн 73 Монгол Улс хїсэл сонирхолгїй дан ганц, объектив Хэргийн баримт бїрдїїлэхэд ямар ямар шинжлэх ухааны байгууллагад (тухайлбал бичиг хэрэгтэйг тодорхойлох ШУА) ан авлах тоо хэмжээ болон хугацааг Хэргийн баримт бїрдїїлэхэд хэрэглэх форм тодорхойлох эрх олгох хэрэгтэй. Тоо загвар бэлтгэх хэмжээг тогтоохдоо шинжлэх ухааны дээд Хэргийг илрїїлээд барааг хураан авахад зэргийн їнэн зєв мэдээн дээр тулгуурлаж, хэрэглэх форм загвар бэлтгэх зэрлэг ан амьтны судалгааны мэдээ, Барааг битїїмжлэх, савлах, шошго зїїх, нэр аргачлал, хэлэлцїїлэг, їр дїнгийн талаар єгєх (нэн эмзэг бараанд тусгай анхаарал ном хэвлэл гаргах шаардлагатай. тавих) зэрэг гарын авлагыг бий болгох Хуулийн хэрэгжилтийн талаар мэдээлэл цуглуулах болон солилцох стандартыг Олон нийтийн хуваарилалт, хэмжигдэхїїн боловсруулах: Ямар ч улс орны нийтлэг тал нь тухайн улс Тєрийн хэд хэдэн байгууллага хууль засгийн газрын мєрийн хєтєлбєрєє олон нийтэд хэрэгжїїлэх эрхтэй бєгєєд єєрсдийн эрх нээлттэй, тодорхой, їр дїнтэй, хуулийн дагуу мэдлийн хїрээндээ эргїїл хамгаалалтыг хийдэг. Єєрєєр хэлбэл тухайн хєтєлбєрийн тогтмол явуулдаг. Гэвч мэдээ цуглуулах, (холбогдох хууль) бїтэц, агуулга нь иргэдэд боловсруулах, бусад газруудад тїгээх хялбархан ойлгогдохоор байх ёстой. Хуулийн стандартын аргачлал байдаггїй. Багаар бодоход хууль сахиулах бїх байгууллагууд тухай зїгээр л яриад байх нь (Монголын зэрлэг ан амьтны худалдаа буюу хууль бус анг практик) хєдєєгийн хїн ард ойлгоход тївэгтэй хорьж саатуулсан тухай мэдээллийг хамтран байх тєдийгїй амьдралдаа хэрэгжїїлэх ажилладаг агентлаг, газруудад єгч байх ёстой боломжгїй болгодог. Мєн мэдээллийг хїн ихээр гэсэн зєвшилцєлд хїрэх шаардлагатай цуглардаг газрууд юм уу эсвэл телевиз, радио, бєгєєд дараахь зїйлїїдийг оролцуулсан байх сонин зэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр нь зїйтэй: сурталчлаж, ядаж орон нутгийн захиргааны Хорьж саатуулсан хїний хаяг, нэр, дугаар, байранд самбар дээр ч байрлуулчихвал иргэд эрхэлсэн ажил, байршил маш хялбар ойлгоно. Энэ мэдээлэл нь хэрэглэх Хууль зєрчигчийг їнэн зєвєєр тодорхойлох талаар тодорхой тайлбарласан байх хэрэгтэй хангалттай баримт бєгєєд єєрєєр хэлбэл хэрэглэхэд амар байх Баригдсан хугацаа, байршил хэрэгтэй. Эцэст нь хїлээн зєвшєєрєгдсєн Хураасан зэрлэг ан амьтны тєрєл зїйл байгууллагын зєвшєєрєгдсєн журмыг ашиглан Хэдэн тооны амьтан байж болохыг мэдээллийг бий болгох ёстой. тодорхойлох хэмжїїр (жин, їнийн тооцоо Дараахь зєвлємжїїд бїх асуудалд хандаагїй хийснээс арьсны тоог гаргах) ч иргэд зэрлэг ан амьтдын менежментийн Бїтээгдэхїїний тооцоолсон їнэ зорилгыг ойлгож мэдэх, тїїнд оролцох оролцоог Хадгалсан газар нэмэгдїїлэх шаардлагатай байгааг илїї тодруулж Баригдсан їед хураагдсан бусад зїйлс (техник хэрэгсэл, буу, мєнгє гэх мэт) єгч чадсан юм. Зэрлэг ан амьтдын менежментийн талаар шийдвэр гаргах їйл явцад иргэдийн Хууль бусаар агнасан ан амьтныг хураан оролцоо байхгїй бол хулгайн ангийн эсрэг авсан тухай бїртгэлийн шаардлагууд: компанит ажилд олон нийтийг оролцуулах Хууль бус агнуурыг амжилттай шїїж нягтлан оролдлогын їнэ цэн буурах биз ээ. їзэхэд хураан авах, хадгалах, хэрэг їїссэн тохиолдолд лабораторийн шинжилгээнд Ойрын зорилтууд болон шїїхийн їзїїлэн болгон явуулах зэрэг шаардлагатай. Одоогоор ийм систем Зэрлэг ан амьтдын талаар утас ажиллуулах: бїрэлдээгїй байна. Дараахь зїйлїїдийг хууль Зэрлэг ан амьтны хууль бус худалдааны дїрмэнд тусгасан байх шаардлагатай байна: талаар мэдээлэл єгч байх дэд бїтэц хангалттай хєгжсєн газар тєлбєргїй утас Хэргийн баримтийг ямар тохиолдолд шинжилгээнд болон шїїхийн їзїїлэн ажиллуулах хэрэгтэй. Иймэрхїї утас нь болгон явуулах дуудлагыг тїргэн шуурхай хїлээн авч, 74 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд мэдээлэгч этгээдээс нэрээ хэлэх, шїїхээр Урт хугацааны зорилтууд шалгуулах, бичгээр єгсєн мэдээлэлд гарын Їндэсний хэмжээнд олон нийтийн їсгээ зурах зэргийг шаардахгїйгээр тэдний мэдээлэл сурталчилгааны хєтєлбєр нууцлалыг хангаж олон нийттэй чухал боловсруулах: холбоо тогтоож болно. Хамгийн гол нь утсыг Олон нийтэд тїшиглэсэн хєтєлбєртай ажиллуулснаар ард иргэд зэрлэг ан амьтны холбож, їндэсний болон орон нутгийн талаархи зєрчлийг хууль сахиулах ажилтан хэмжээнд олон нийтэд зэрлэг ан амьтны буюу тєрийн бус байгууллага болон тусгай талаар боловсрол олгох нь Монгол улсын бэлтгэгдсэн ажлын хэсэгт шууд мэдээлэх хууль бус ан агнуурыг багасгахад тус дєхєм боломжийг олгоно. Мэдээж хэрэг ийм болно. Олон нийтийн харилцаа болон системийг Монголын асар єргєн уудам боловсролын хєтєлбєрийг Монгол орны нутагт бїрэн ашиглах боломжгїй ч зэрлэг соёлын їнэт єв дурсгал уламжлалтай ан амьтны худалдаа ихэнхдээ хєдєлгєєнт холбож эдгээрт (НЇБ-ын ХХ 2000, гар утасны їйлчилгээ хєгжиж буй хот суурингуудад тохиолддог. Дэлхийн банк 2003) хулгайн ан хэрхэн сєргєєр нєлєєлж байгаа асуудалд чиглэх Одоо байгаа мэдээллийн компанит ёстой. Мєн Монголчуудын эртнээс нааш ажлыг єргєжїїлэх: уламжилж ирсэн байгаль хамгаалах ёс Монгол їндэсний болон гадаадын аялагч зїйг бэхжїїлж, хулгайн анд нийгмийн нарт чиглэсэн мэдээллийн компанит зїгээс саад тотгор бий болгоход чиглэнэ. ажлаа їргэлжїїлэн, цаашид єргєжїїлэх Иймэрхїї хєтєлбєрийг нийгмийн хєгжлийн хэрэгтэй. Єнєєдєр тодорхой цєєн нэн тєлєвлєгєєтэй уялдуулах нь зїйтэй. Жишээ ховордсон тєрєл зїйлийн худалдаанд гол нь хууль сахиулах орон тоог бий болгож анхаарлаа хандуулж байна. Чингэс хаан болох ч илїї цогц олон талыг хамарсан байх олон улсын нисэх онгоцны буудал, Чингис ёстой ба энэ салбарт мэргэшсэн хїмїїсийн хаан зочид буудлын зарлалын самбарт туслалцааг авах хэрэгтэй. мэдээлэх тєдий байна. Бусдын сонорт хїргэх єєр бусад боломжуудын нэг нь Хууль дїрмийг єєрчлєх зорилтууд гадаадад суугаа Монголын элчин сайдын яамнаас виз мэдїїлэхээр ирсэн хїмїїст Хууль бус агнуурын тухай мэдээллийн болон Улаанбаатар хотын гадаад иргэдийн урамшуулах систем бий болгох: бїртгэлийн газарт зэрлэг ан амьтны Хууль бус ан агнуурын тухай мэдээлэгчийн худалдааны гарын авлага тарааж болох юм. нууцлалыг хамгаалдаггїйгээр барахгїй Ийм ажлын зардлыг жуулчдаас гаргаж болно. хангалттай урамшуулал єгдєггїй. Жишээ нь тэдний виз болон бїртгэлийн Торгуулийн 15 хувийн шагналыг олгодог. тєлбєрийг бага зэргээр нэмэхэд болохгїй Олон тохиолдолд торгууль нь бага учраас зїйл байхгїй. тїїний хувийг тооцох нь утгагїй зїйл болдог. Хулгайн ангийн эсрэг сургалтын Тэгэхээр їїнийг їр дїнтэй болгохын тулд компанит ажлыг зохион байгуулах: хууль хамгийн бага шагналын хэмжээг Телевиз, радио болон бусад мэдээллийн тогтоох хэрэгтэй ба нэн ховор тєрєл сувгаар хулгайн ангийн эсрэг сурталчилгааг зїйлийн талаар мэдээлсэн бол тогтоосон нэвтрїїлэх. Хїїхэд, том хїмїїст зориулан хамгийн их хэмжээний урамшууллыг олгоно. унших, сонсох боломж олгож, боловсролын Баривчлах буюу ял шийтгэл ногдуулах материал їнэгїй тараах зэргээр Монголын хїртэл хэмжээний зэрлэг ан амьтны зэрлэг ан амьтан, тэдгээрийн идээшил нутаг, гаралтай бїтээгдэхїїн их хэмжээгээр тэдэнд учирч буй аюул заналын талаар эзэмших буюу худалдаалсан этгээдийн ихээхэн ойлголттой болгох хэрэгтэй. тухай мэдээлэл єгсєн хїнд их хэмжээний Хулгайн ангийн эсрэг сурталчилгааг (жишээлбэл 1000 хїртэл ам.доллар) шагнал сургуулийн сургалтын хєтєлбєрт оруулах єгч болох юм. боломжийг судлах шаардлагатай. 75 Монгол Улс Олон нийтийн оролцоог бий болгох: Байгууллагуудын сургалтын хєтєлбєрийг Хэрэв зэрлэг ан амьтны худалдааны бодлого боловсруулах, хэрэгжїїлэх: олон талт ашиг сонирхол агуулж байвал Хууль сахиулах чадавхи болон сургалтыг хуулийн хїрээг ашиг сонирхлоо ил мэдэгдэж шаардлагатай газар нутагт явуулах хэрэгтэй. байгаа болон бодлого боловсруулагч нартай Хилийн мэргэжлийн хяналтын газрын холбоо тогтоосон оролцогч талуудыг мэргэжилтнїїд, цагдаа, хуулийн шинжээчид, ялгаж салгах їр дїнтэй механизмаар хангах зэрлэг ан амьтны мэргэжилтэн сургагч нар хэрэгтэй. Энэ бол орон нутгийн тївшнээс сургалтыг явуулах ёстой. илїї їндэсний болон бїс нутгийн хэмжээнд Байгууллагуудад зориулсан зэрлэг ан чухал ач холбогдолтой юм. Авч їзэх гол амьтны худалдаанд тавих хяналтын асуудлуудад мэдээллийг авах боломж, гарын авлага зохиох: бодлого боловсруулах болон нєєцийн Гаалийн ерєнхий газар, Мэргэжлийн талаар шийдвэр гаргах їйл явцад оролцох хяналтын газар, Хил хамгаалах ерєнхий боломж зэрэг асуудал багтана. Энэ зорилтыг газар, тусгай хамгаалттай газар нутгийн биелїїлэхэд туслахын тулд Монгол улс байгаль хамгаалагчид, цагдаагийн Аархусын конвенцид нэгдэн орох талаар ажилтнуудад зориулан Зэрлэг ан амьтны бодож їзэх хэрэгтэй. худалдааг хянах гарын авлага бэлтгэж, хэвлїїлэх Агентлаг хоорондын хамтын ажиллагаа болон чадавхийг бий болгох Урт хугацааны зорилтууд Зэрлэг ан амьтны хууль бус худалдаатай тэмцэхэд Зэрлэг ан амьтдын менежментийн зохион байгуулалт сайтай, бїрэн тоноглогдсон, байгууллагыг байгуулах: мэргэжлийн байгууллага шиг хэрэгтэй зїйл Монголд тєрийн олон байгууллагууд зэрлэг байхгїй. Монголын засгийн газрын зэрлэг ан ан амьтны менежмент хийх эрхтэй. Гэвч амьтны худалдааны талаархи хууль, бодлогыг системийг бїхэлд нь удирдан зохицуулах боловсруулах, хэрэгжїїлэх, дагаж мєрдєхийн їїрэг бїхий нэг удирдлага байхгїй байна. тулд БОЯ, Гаалийн ерєнхий газар, Улсын Энэ нь холбогдох байгууллагууд хоорондоо мэргэжлийн хяналтын газар, Хил хамгаалах харилцан мэдээлэл солилцдоггїй, нягт ерєнхий газар, орон нутгийн захиргаадын зэрлэг хамтран ажилладаггїйн улмаас ямар ч ан амьтны худалдааны менежментийн чадавхийг авцалдаагїй, хэсэг хэсэг їйл ажиллагаа бий болгох ёстой. Ер нь зэрлэг ан амьтны явуулж, туйлын їр ашиггїй менежмент менежментийн хєтєлбєрийг боловсруулах, хийхэд нєлєєлж байна. Нэг удирдлагатай бол зохицуулах, хэрэгжїїлэх анхдагч їїрэг бїхий менежментийн болон хуулийг хэрэгжїїлэх удирдан зохицуулах нэг байгууллага байх ёстой. эрх бїхий бїх байгууллагуудыг зангидаж, Эн тэргїїнд хийх шаардлагатай алхам, арга мєн системийг сайжруулахад чиглэсэн хэмжээнїїдэд дараахь ажлууд орж байна. санаачлагыг гаргаж чадах юм. Ойрын зорилтууд Шїїхийн шийдвэрийг бэхжїїлэх: Шїїхийн систем маш сул, байгаль орчинтой Жил тутам зэрлэг ан амьтны талаар холбоотой хэргийг шїїн шийдвэрлэх талаар їндэсний семинар зохион байгуулах: чадавхи, туршлага хангалтгїй. Шїїгчдийн Зэрлэг ан амьтны худалдааны болон зэрлэг ан амьтны худалдааг шїїн менежментийн тєрийн болон тєрийн бус шийдвэрлэх улсын шїїгчдийн мэдлэгийг байгууллагууд, хувийн секторын тєлєєллийг сайжруулах, чадавхийг бэхжїїлэх сургалтын оролцуулсан їндэсний семинарыг жил хєтєлбєрїїдийг боловсруулах хэрэгтэй. тутам зохион байгуулж, єнєєгийн болон Зэрлэг ан амьтны хууль сахиулах їїрэг бїхий цаашид нэн даруй авах шаардлагатай арга байгууллагууд болон Хууль зїйн яам хамтран хэмжээний асуудлуудын талаар хэлэлцэж, ажиллах зайлшгїй шаардлагатай. менежментийн чиглэлээ шинэчлэх хэрэгтэй. 76 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд эцсийн байдлаар тоо хэмжээг тогтоох эрх ч байхгїй, мєн тєсєв хєрєнгє мєнгє байхгїй, байлаа ч хїрэлцээгїй. Энэ бїх асуудлыг анхаарч, зэрлэг ан амьтны менежменттэй холбоотой асуудалд холбогдох байгууллагууд тїргэн шуурхай їйл ажиллагаа явуулах замаар гїйцэтгэх їїрэг ролийг тодруулж єгєх хэрэгтэй. Хууль дїрмийн шинэчлэл хийх боломжгїй бол дараахь асуудлуудыг тусгах 1. Агентлаг хоорондын хамтын ажиллагааны дїрэм журмыг боловсруулах: Бага хуралд оролцогсод дан ганц гэрээгээр зарим їед єрсєлдєгч байгууллагуудыг єєр хоорондоо бїрэн дїїрэн, тїргэн шуурхай хамтран ажиллах боломжгїй гэж ярьж байсан юм. Агентлаг хоорондын хамтран шаргуу ажиллах шаардлагуудыг тодорхойлоход тусгай хууль гаргах буюу одоогийн дїрэм журамд нэмэлт єєрчлєлт оруулах; эсвэл зохих журам боловсруулах, їїргээ биелїїлээгїй бол торгох зэргээр бїхий л Янгир ямаа. Фото: Луки Дистелхорст боломжийг судлахыг зєвлєж байна. 2. Байгууллага хоорондын хамтын Хууль дїрмийн зорилтууд ажиллагааны гэрээ хийх: Холбогдох бїх Одоо хэрэгжїїлж байгаа болон цаашид байгууллагууд зэрлэг ан амьтны мониторинг тєлєвлєсєн хуулинд эрх зїйн заалтыг хийх, хуулийг хэрэгжїїлсэн протокол, шинэчлэн боловсруулах: тоо толгойн судалгаа хийх аргачлал болон Їндэсний болон орон нутгийн тївшний аль нэгдсэн хуваарийн талаар харилцан алинд бїс-бїсийн їндсэн дээр ан авлахыг тохиролцох боломжийг хуульд заасан ч хориглох эрхийг хангалттай хуульчилж заагаагїй ч хайх хэрэгтэй. Гэрээгээр шинэ єгсєн. Гэвч БОЯ-д яг хэн нь менежментийг буюу байгаа мэдээ мэдээллээ нэн даруй явуулах эрхтэй вэ, мєн популяци буурахад солилцдог, Монголын засаг захиргааны ямар хариу їйлдэл їзїїлэх вэ гэдгийг нарийн болон бусад хуулийн тохирох заалтуудтай тодорхойлж чадаагїй. Тиймээс гол асуудал хэрхэн нийцэх талаар тодруулдаг болгох нь ямар нэгэн удирдлага зохицуулалтын хэрэгтэй. байгууллага тєрєл зїйлийн статусыг хянах, менежментийн єєрчлєлтийг хийх чадавхгїй, Эдийн засгийн урамшуулал болон торгууль мєн эрхээр хангагдаагїй байгаа явдал Эдийн засгийн урамшуулал ба торгуулийн систем юм. Жишээ нь нэн ховор, ховор зїйлийн нь байгалийн нєєцєєс ашиг олох ба авилгалын жагсаалтыг ШУА-ын зєвлємж дээр їндэслэн эсрэг авах арга хэмжээ болж єгдєг. Эдгээр УИХ батладаг. Парламентын чуулганаар хєшїїргїїдийг ашиглах зарчим нь тухайн улсын хэлэлцээгїй бол шинээр єєр тєрєл зїйлийг эдийн засгийн тєлєвлєлт, стратегитэй уялдсан энэ жагсаалтад нэмдэггїй буюу эсвэл байх ёстой. Иймд бид дараахь хэдэн жишээгээр хязгаарлалтын жагсаалтад оруулдаггїй. БОЯ боловсруулах хэрэгтэй байгаа урт хугацааны нь тоо хэмжээг тогтоодог боловч бодит стратегийн нэг хэсэг юм гэдгийг ойлгуулах судалгаа явуулах чадавхигїй байдаг. Харин зорилгоор їзїїлж байна: ШУА нь судалгаа явуулах чадавхитай боловч 77 Монгол Улс Урт хугацааны зорилтууд: бусад газруудад сурталчлах, ашиглуулан єргєжїїлэх боломжтой. Тєрийн албан хаагчдад хууль хэрэгжїїлэхэд урамшуулал олгох: Хууль хэрэгжїїлэхэд илїї уян хатан арга Монгол орны зэрлэг ан амьтад гадаад руу хэмжээ боловсруулах: худалдаалагдаж байгаад УМХГ болон гаалийн Хууль сахиулах уламжлалт арга хэрэгслийг ажилтнууд, БОЯ-ны албан тушаалтнууд олон бэхжїїлэхээс гадна хууль хэрэгжїїлэх єєр жилийн турш арга хэмжээ авалгїй зїгээр л уян хатан арга хэрэгслийг боловсруулах хараад сууж байдаг. Учир нь ченжийн цэг хэрэгтэй. Їїнд урамшуулал болон сайн болон захууд нууцаар худалдаалдаг, мєн дурын гэрээ зэрэг багтана. Хожим орон ямар нэгэн хєдєлшгїй нотолгоо байдагїй нутаг болон улам єргєжин тэлж буй хувийн зэрэг олон шалтгаантай боловч тїїний секторууд байгаль орчныг хамгаалах їїргээ нэг нь хїнд нєхцєлд, зарим їед амь насанд биелїїлэх амин чухал зїйл болно. Байгалийн аюултай ажиллагаанд оролцсон хїнд ямар нєєцийн ирээдїйн менежментэд олон ч урамшуулал єгдєггїй дутагдал байдаг. Энэ нийтийн менежмент, хяналт шинжилгээ асуудлыг шийдэх арга нь хууль хэрэгжїїлсэн чухал їїрэг гїйцэтгэнэ. урамшууллыг олгох, одоогийн хуулийн шаардлагаасаа илїї їїрэг гїйцэтгэсэн Гадаад худалдаанд тавих хяналт Гадаад худалдаанд тавих хяналт тєрийн ажилтныг шагнаж урамшуулах явдал юм. Олон улсын хууль бус худалдаа Монголын зэрлэг ан амьтдад маш их аюул занал учруулж байгаа Зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїнийг юм. Агнасан амьтны ихэнх нь дотоодын зах зээл боловсруулах, нэмїї єртгийг бий болгох: дээр маш бага їнэтэй эсвэл бараг їнэгїй шахам Нєєцийн болон ажил эрхлэлтээс олох їнэ худалдаалагддаг. Тиймээс гадаад худалдаанд цэнийг нэмэгдїїлэхийн тулд Монгол улс тавих хяналтыг сайжруулах нь Монголд зэрлэг ан зэрлэг ан амьтны тїїхий эд, бїтээгдэхїїнийг амьтны худалдааг удирдан зохицуулах хандлагын чадах хэмжээгээрээ боловсруулах хэрэгтэй. суурь болох ёстой. Эхний шатны хариуцлагыг Їїний тулд олон улсын байгууллага, ТББ Гаалийн ерєнхий газар болон Хил хамгаалах болон Монгол улсын Засгийн газраас ерєнхий газар хариуцна. Одоогийн їндэсний техникийн зохих туслалцаа, санхїїгийн эрхийг хэрэгжїїлэхэд хууль эрхзїйн болон механизмыг хїсэх хэрэгтэй. Энэ нь эрсдэл менежментийн їйл ажиллагаа дутагдалтай. ихтэй асуудал боловч (їїнээс болж хулгайн Одоогийн дутагдлыг засаж залруулах, хамтран ан ихсэх боломжтой) эдийн засгийг ажиллах їйл ажиллагааны таатай орчинг хєгжїїлэх їндсэн зарчим болж чадах юм. бий болгоход ойрын ирээдїйд дараахь їйл Ингээд їйлдвэрлэгч улс нь байгалийн ажиллагааг хэрэгжїїлэх шаардлагатай: нєєцийн ашиглалтаас хамгийн их ашиг олохын тулд їйлдвэрлэлээр нэмїї єртгийг Ойрын зорилтууд нэмэгдїїлэх арга юм. Хэрэв єєр бусад зорилтууд хулгайн ан болон худалдааг Хилийн боомтын шалгалтын хянахад чиглэж чадаагїй бол энэ зорилго нь чадавхийг сайжруулах: хамгийн гол шаардлага байх албагїй Гаалийн ерєнхий газарт зэрлэг ан амьтны худалдаа ямар хилээр хамгийн Зэрлэг ан амьтны ашиглалтыг орлуулах єєр их худалдаалагддаг тухай маш сайн сонголтыг дэмжих: мэдээлэлтэй. Гэвч тэд зэрлэг ан амьтны Зэрлэг ан амьтныг орлуулах эдийн засгийн хууль бус худалдааг илрїїлэх чадалтай тоног хувьд боломжтой зїйлийг тодорхойлж, тєхєєрємж, хїн хїчгїйгээр тїїнийг зогсоох тїїнийг хєхїїлэн дэмжих хэрэгтэй. Жишээ боломжгїй юм. Тэр бїї хэл Замын-Їїд, нь тус улсын баруун хэсэгт идэвхитэй їйл Алтанбулагийн хил дээр ч худалдааг нарийн ажиллагаа явуулж буй Цоохор ирвэсний шалгах тоног тєхєєрємжєє шинэчлэх, олон улсын итгэл сан энэ талын тєлєвлєгєєг боловсон хїчнээ сургах зайлшгїй хэрэгтэй аль хэдийнээ боловсруулаад байна. Їїнийг 78 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд байна. Зарим тоног тєхєєрємж їнэ ихтэй хилийн хууль сахиулах ажиллагааг байнга учраас єнєєдєр олон боомтууд мєрдєгч бїрэн хэмжээгээр хийх зэрэг ажил орж нохойг хяналт шалгалтандаа ялангуяа болно. мансууруулах бодисын худалдааг илрїїлэхэд ашиглаж байгаа туршлагууд олон байна. АНУ, Хууль дїрмийг єєрчлєх зорилтууд Ємнєд Африк, Канад зэрэг оронд нохойг Тогтоосон хилийн боомт дээр зэрлэг ан CITES-н конвенцийн хэрэгжилтийн їр амьтны хууль ёсны худалдаанд нєлєєг сайжруулж, зэрлэг ан амьтны дотоод хязгаарлалт хийх: худалдаанд тавих хяналтыг чангатгахад Зєвхєн хилийн хоёрхон боомт (Алтанбулаг, хууль сахиулах їр дїнтэй арга хэрэгсэл Замын-Їїд) зэрлэг ан амьтны хууль ёсны болгон ашиглаж байгаа тухай нэвтрїїлгїїд худалдааг явуулдаг. Эдгээр газруудад гарч байна. хууль ёсны худалдаанд хязгаарлалт тавих нь зєвхєн худалдаачдыг єєр хилээр Гэнэтийн болон нууцаар хилийн хулгайгаар гаргахаас сэргийлэх тєдийгїй худалдаанд хяналт шалгалт явуулах: хууль сахиулах ажилтнуудыг хїчин Хууль сахиулах їйл ажиллагааны бодит чармайлт гаргуулна. Жишээ нь зэрлэг ан їр нєлєєг дээшлїїлэхийн тулд Улсын амьтны худалдаа єєр хилээр гарвал тухайн Мэргэжлийн хяналтын газар болон хууль бїтээгдэхїїнийг хураан авах болно. сахиулах бусад байгууллагууд хилийн худалдааны газруудад гэнэтийн байдлаар Хураан авсан зэрлэг ан амьтны очиж хяналт шинжилгээ хийх хэрэгтэй. бїтээгдэхїїнийг улсын орлого болгох стандарт протоколыг боловсруулах: Хэтийн зорилтууд: Єнєєдєр улсын яллагч, цагдаа, байцаагчид, байгаль хамгаалагчид, засгийн газрын Худалдааны тїншїїдтэй албан гэрчїїд, шїїх байгууллагын хоорондын ёсны холбоо тогтоох: харилцаа холбоог нарийн тодорхойлсон Хятад болон Орос улсын байгууллагууд, хил зохион байгуулалт бїхий протокол орчмын газрын менежерїїдтэй албан ёсны байхгїй байна. Тиймээс хууль хэрэгжїїлэх холбоо тогтоож, мэдээлэл болон хамтран байгууллага хураан авсан бараагаа хэрхэх ажиллах менежментийн талаар санал бодлоо талаар єрєєсгєл байдлаар шийддэг нь хуваалцаж байх шїїхийн шийдвэрийг хэрэгжїїлэх, їнэтэй Олон тївшний, олон тїншийн солилцоо ба барааг хэрхэн шийдэх асуудлыг хїндрэлтэй сургалтын хєтєлбєрийг боловсруулах: болгодог. Олон улсын худалдааг хянахад хїндрэлтэй нэг зїйл нь хєрш Орос болон Хятад Дотоодын худалдаанд хяналт тавих, Дотоодын худалдаанд хяналт тавих, улсын холбогдох ижил їїрэг бїхий тїїнийг хэрэгжїїлэх тїїнийг хэрэгжїїлэх байгууллагуудтай мэдээлэл болон хууль сахиулах аргачлалын талаар туршлага Монголын зэрлэг ан амьтны дотоод худалдаа солилцох явдал хангалтгїй байгаа явдал 1990-ээд оны эхээр эдийн засаг унах їеэс л юм. Энэ зєвлємж нь ижил їїрэг бїхий эхэлсэн. Улсын эдийн засаг сайжрах хэрээр мєн хэрэгжїїлэгч байгууллагуудад чиглэсэн олон дээрх худалдаа дагаж єссєєр байгаа юм. Ангийн улсын тївшинд харилцаа холбоотой байж, мах (тухайлбал тарвага, бор гєрєєс, хар сїїлтий, хамтын ажиллагааны тїншлэлээ хєгжїїлэх шивэр хандгай, хулан адуу зэрэг) орон нутгийн арга замыг хайж байгаа юм. Солилцооны зах дээр элбэг олддог зїйлийн нэг болжээ. Мєн хєтєлбєрт хамтран хянан шалгах ажил, эмийн бїтээгдэхїїн болон ховор тєрєл зїйл хилийн худалдааны цэг дээр хамтарсан (жишээ нь алтайн хойлог, саарал чоно, хярс їнэг, сургалт зохион байгуулах, дотоодын болон халздай дорго) ч их харагдах болов. 79 Монгол Улс Ойрын зорилтууд Хууль сахиулах ажлыг менежментээс тусад нь явуулах зорилгоор Улсын мэргэжлийн Хулгайн антай тэмцэх хєдєлгєєнт хяналтын газрыг байгуулсан нь авилгалыг нэгжїїдийг єргєжїїлэх сайжруулах: устгахад нєлєє їзїїлж чадахгїй байна. Хууль Хулгайн ан болоод зэрлэг ан амьтны сахиулах байгууллагын ажилтнуудын цалин худалдаатай тэмцэхэд Монголын Хулгайн бага, сургалтад хамрагдах боломж хомс, антай тэмцэх хєдєлгєєнт нэгжїїд їйл дэмжлэг авах бололцоогїй, тэр бїї хэл ийм ажиллагаа явуулж байна. Мэргэжлийн аюултай ажил хийхэд аюулгїйн баталгаа хяналтын газартай хамтран ажиллах байхгїй нь харамсалтай. Энэ нєхцєл байдал­ нь эдгээр нэгжїїдийн эрх мэдэл, їйл Хэрвээ чи тэдэнтэй тэмцэж чадахгїй бол ажиллагааг олон нийтэд таниулахад туслах тэдэнтэй нэгд гэсэн хуучны зїйр їгийн шинэ юм. Эдгээр нэгжїїдэд нэн даруй сургалт утгыг єгч байгаа юм. Хуулинд авилгалын болон холбооны тоног тєхєєрємж хэрэгтэй эсрэг арга хэмжээнд хїмїїсийг эмээлгэдэг байна. заалт оруулах хэрэгтэй. Орон нутгийн болон їндэсний хэмжээний Зэрлэг ан амьтны бїтээгдэхїїнийг мэдээллийн хэрэгслээр зэрлэг ан амьтны эд бїртгэх болон зїїлт тавих шаардлагыг зїйлийг сурталчлахыг хориглох: боловсруулах: Зар сурталчилгааны тухай хууль зэрлэг ан БОЯ хууль сахиулах бусад бїх амьтны эд зїйлийг сурталчлахыг хууль бус байгууллагуудтай (УМХГ, Хил Хамгаалах гэж заасан боловч їїнийг хэрэгжїїлэх ажил Ерєнхий Газар, гааль, цагдаагийн муу байна. Торгуулийн хэмжээг ихэсгэж, байгууллага) хамтран, агнах болон худалдах мэдээлэл єгсєн иргэдэд урамшуулал єгєх нь хязгаарлалтыг хянах, хэрэгжїїлэх зорилгоор энэ хуулийн заалтын їр нєлєєг маш ихээр зэрлэг ан амьтныг бїртгэх болоод им тамга сайжруулах бололцоотой юм. тавих шаардлагыг боловсруулах хэрэгтэй. Урт хугацааны зорилтууд Бїртгэлийг тусгай зориулалтын, гоо зїйн ташаал болон эмчилгээний зориулалтаар Хулгайн антай тэмцэх хєдєлгєєнт худалдаалдаг тєрєл зїйл болон тїїний эд нэгжїїдийг санхїїжїїлэх урт хугацааны зїйлийн жагсаалтыг гаргахад хэрэглэнэ. стратеги боловсруулах: Жишээ нь цоохор ирвэсийн арьс ба толгой, Гэвч тэд бїхэлдээ гадны санхїїжилтээс хїрэн баавгайн сарвуу, аргаль хонины эвэр, дэмжлэг авдаг. Хэрэв тэд хулгайн ангийн толгой, янгир ямааны эвэр толгой гэх мэт эсрэг ажилд байнгын оролцоотой байвал тэдний статусыг дараачийн шатанд Зїїлтийг ямар нэгэн тодорхой зорилгоор шилжїїлэх хэрэгтэй. Ойрын хугацаанд (шинжлэх ухааны, єрхийн, худалдааны, тэдэнд зориулж хээрийн сургалт зохион тусгай зориулалтын) агнасан бїх амьтанд байгуулах болон харилцаа холбооны тоног хэрэглэнэ. Энэ нь тухайн хїн зїїлттэй тєхєєрємжєєр хангах хэрэгтэй. Цаашдаа амьтныг агнах, эзэмшихийг зєвшєєрсєн орлогын эх їїсвэртэй болгож дэмжлэг гэсэн їг юм. Тамгалаагїй бол зєвшєєрєлгїй туслалцаа їзїїлэх хэрэгтэйгээс гадна агнасан гэсэн їг юм. Зїїлтийг тухайн хулгайн антай тэмцэх ажилд тэдний статусыг амьтныг хэрэглэж дуусах хїртэл байнга хїлээн зєвшєєрєх бодлогын єєрчлєлт хийх зїїлгэх шаардлагатай. Зїїлтийг єєр амьтанд хэрэгтэй байна. шилжїїлж болохгїй. Зїїлт зїїсэн амьтныг анчнаас єєр хїн эзэмшвэл иргэний болон Хууль дїрмийг єєрчлєх зорилтууд гэмт хэргийн торгууль ногдуулна. Хуулинд авилгалын эсрэг їр дїнтэй арга Зэрлэг ан амьтныг бїртгэх имлэх хэмжээг оруулах: системийг боловсруулах: Хууль сахиулах байгууллагын ажилтнууд Дээрх шаардлагыг хэрэгжїїлэхийн тулд энэ асуудалд орооцолддог нь нууц биш юм. тєрийн зарим байгууллагууд зэрлэг ан 80 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд амьтдыг бїртгэх, тамгалах шаардлагыг хууль сахиулагч нартай бїртгэгдээгїй арьс, шударга, їр дїнтэй явуулах системийг гавал зэрэг эд зїйл таарвал тїїнийг хураан боловсруулах хэрэгтэй. Тєєрєгдлєєс авч, шїїхэд єгнє. зайлсхийхийн тулд тєрийн зарим Зэрлэг ан амьтны эдийн засгийн їнэлгээг хариуцлагатай байгууллагуудад бїртгэх дахин шинэчлэх: їїргийг єгєх хэрэгтэй. Гэвч зїїлтийг "Ан агнуурын тухай" хууль лицензийн тараахдаа орон нутгийн захиргааны тєлбєр болон иргэний торгуулийн хэмжээг байгууллагаар дамжуулж болох боловч тєрєл зїйлийн экологийн болон эдийн лицензтэй хувийн компаниудаар (тендерт засгийн їнэлгээн дээр їндэслэн тогтоосон. ялсан компани) дамжуулан тїгээх (Семинарт оролцогчдоос їнэлгээ нь боломжтой. Ингэхдээ засгийн газрын ойлгоход бэрх, тєєрєлдїїлсэн, зах зээлийн бодлоготой нийцїїлэн тєлєвлєх ёстой. бодит їнийг тусгаагїй гэж ярьж байлаа). Бїртгэгдээгїй болон шошго зїїгээгїй Амьдрал дээр їнэлгээ нь амьтныг хэдэн амьтны эд эрхтнийг эзэмшихийг хориглох: кг махтай гэж тооцоод махыг зєвхєн БОЯ, монголын болон гадаадын сонирхсон їнэлдэг буюу бусад ач холбогдолтой талууд байгууллага, тєрийн бус байгууллагуудаас болох эмчилгээний зориулалт, їс арьс санал авсны їндсэн дээр бїртгэгдэж, зэргийг тооцож їздэггїй байна. Иймээс тамгалагдаагїй зэрлэг ан амьтдын эд зїйлийг торгууль, нєхєн тєлбєрийг байгалийн нєєц эзэмших, худалдах, борлуулах, тээвэрлэхтэй ашигласан гэж їзээд тогтоодог бєгєєд холбоотой одоогийн мєрдєгдєж буй хуулинд харин хууль бус ажиллагаа буюу хууль нэмэлт єєрчлєлт оруулах шаардлагатай. дїрэм зєрчсєний улмаас нєхєн торгууль Энэ хуулийг цоохор ирвэсний толгой, оногдуулах гэдэг утгаар авч хэрэглэгддэггїй арьс, хїрэн баавгайн сарвуу, арьс, аргал байна. Ашиглагддаггїй болон тодорхой хонь болон янгир ямааны эвэр, борцгор бус экологийн їнэлгээг хасаж, байгалийн хотонгийн хушуу, монгол бєхєн зэрэг нєєцийн тодорхой, бие даасан зах зээлийн нэн ховордсон тєрєл зїйлийн худалдааг їнэтэй уялдуулахын тулд їнэлгээний хянахын тулд илїї нарийвчилсан шаардлага шаардлагыг дахин шинэчлэх хэрэгтэй. Жил (тусгай бїртгэл, дугаарыг тїгждэг им зэрэг) тутам їнийг хянаж, хулгайн анг бууруулахын тавигдсан бїх амьтанд хэрэглэнэ. тулд зах зээлийн їнээс харьцангуй єндєр Зэрлэг ан амьтны эд эрхтний бїртгэлийн байлгах ёстой. Зах зээлийн їнийг ТРАФФИК зохих хугацааг хэрэгжїїлэх: гэх мэт зэрлэг ан амьтны худалдаанд БОЯ буюу эсвэл яамнаас томилогдсон нэгж хяналт шинжилгээ хийдэг олон улсын байгууллага тодорхой заасан хугацаанд байгууллагуудтай зєвлєлдсєний їндсэн дээр (тухайлбал хууль нийтлэгдэн гарснаас хойш тогтоох хэрэгтэй. 6 сард) аль нэг тєрийн байгууллага, аж ахуйн Зах зээлтэй тохирсон торгуулийн нэгж, хувь хїмїїсийн эзэмшилд байгаа хэмжээг жил бїр шинэчлэх: онцгой тєрєл зїйлийн арьс, гавал яс болон Торгууль шийтгэлийн талаарх хуулийн бусад эд зїйлийг бїртгэж авах хэрэгтэй. заалтууд нь зах зээлийн ба зохион Бїртгэлийн хугацаа дууссаны дараа ямар байгуулалтын механизмын єєрчлєлт зэргээс нэгэн эд зїйлийг эзэмшиж байвал хуульд болж єєрчлєгдєж байхаар бус байдлаар єєрчлєлт оруулсны дагуу эрїїгийн болон хийгдсэн хуулиар (10 жилийн ємнє бїх иргэний шийтгэл оногдуулах болно. Бїртгэл хуулиуд) їйлчилдэг. Энэ байдал нь хууль бус хийх явцад генетикийн судалгаанд ашиглах ангийн тухай мэдээллийн систем ба нєхєн зорилгоор арьс, їсний бага хэмжээний дээж тєлєх хэм хэмжээгээр одоогийн нєхцєлд авч болно. Бїртгэх явцдаа эзэмшигчдэд маш бага байгаа болно. "Ан агнуурын тухай" бїртгэлтэй эд зїйлийг зарах буюу хууль нь захиргааны хариуцлагын тухай маш худалдаалах нь хууль бус гэдгийг бичгээр их ээдрээтэй заалтуудтай боловч хулгайн мэдэгдэнэ. Нэг удаа сануулга єгснєєс хойш ан (агнуурын ховор амьтдыг хууль бусаар 81 Монгол Улс агнавал эрїїгийн хариуцлага хїлээлгэдэг їзїїлэхгїй тохиолдолд хэдий хэмжээгээр тул эдгээрт хамааралгїй) хийвэл 10000- агнаж болох тївшинг тогтооход, байнгын, 25000 тєгрєгєєр торгоно гэсэн ямар ч давтамжтай, шинжлэх ухааны бїрэн урамгїй торгууль ногдуулдаг хэвээр байгаа. їндэслэлтэй мониторинг нэн тэргїїнд Энэ систем їр дїнтэй байхын тулд торгууль шаардлагатай байна. нь одоогийн зах зээлийн їнээс дээгїїр байх ёстой бєгєєд жил бїр албан ёсоор Агнуурын тоо толгойг тогтвортой єєрчлєгдєн зохицуулагддаг байх хэрэгтэй. байдлаар тогтоох Монголын Шинжлэх ухааны академи Ан агнуурын менежмент Ан агнуурын менежмент популяцийн судалгаа явуулах, БОЯ болон засгийн газарт худалдааны зохих тоо Монголын зэрлэг ан амьтны худалдаа анчдаас хэмжээг санал болгох їїрэг хїлээнэ. Гэвч эхлэлтэй. Тиймээс ан агнуурын хамгийн їр агнуурын зохих тоо хэмжээг тогтоох дїнтэй менежмент хийх нь зэрлэг ан амьтдын урьдчилгаа нєхцєл болон худалдааны худалдааг хянах эхний алхам юм. Зэрлэг ан тївшинг хуулийн дагуу тогтоох аргачлал амьтны хууль бус худалдааны талаархи Олон одоо хїртэл байхгїй байна. улсын Бага хуралд оролцогсод орон нутгаас єгч буй зєвшєєрєл тогтоосон тоо хэмжээнээс Ан агнах газар нутгийг хэсэгчлэн тогтоох: давж гардаг, анчид лицензийг ижил тоо Тусгай хамгаалалттай газар нутгаас єєр хэмжээгээр байнга худалдаж авдаггїй, хэрвээ газруудад трофи ан хийхэд нутаг дэвсгэрийн авбал лицензийн лимит хэтэрдэг, БОЯ устаж талаар ямар нэгэн хязгаарлалт байхгїй. Ан байгаа ан амьтанд хїртэл агнуурын лиценз хийх тусгай газар нутгийг тогтоож, тухайн олгож байна, орон нутгийн тївшинд ангийн газрын зэрлэг ан амьтны нєєц нь энэ хориог тэр бїр хэрэгжїїлдэггїй гэх мэтээр тєрлийн ан хийхэд боломжтой эсэх, тэнд гомдол санал хэлж байлаа. Тїїнчлэн ан агнуурын тєрийн болон орон нутгийн байгууллага менежментийн эрх зїйн їндэс хэд хэдэн чухал байгаа эсэх, сургалтад хамрагдсан хэсгїїдийг орхигдуулсан байна. менежерїїд болон менежментийн тєлєвлєгєєтэй байх хэрэгтэй. Монгол улсад нєхєн сэргээгдэх боломжгїй, хууль бус ан хийх зэрэг асуудлыг шийдэхдээ дараахь Хууль дїрмийн єєрчлєлтийн зорилтууд байдлыг хангаж, ан агнуурын болон популяцийн менежментийг шинэчлэхийг шаардана: Їїнд CITES -ийн конвенциор хїлээсэн їїргээ 1) нээлттэй ил тод харагдах, 2) орон нутгийн биелїїлэхэд конвенцтой холбоотой дэмжлэгийг авахын тулд дээрээс-доошоо, одоогийн хуулийг шинэчлэх: доороос дээшээ эрхийг хослуулах 3)хулгайн Монгол улсын CITES-ын конвенцийг ангийн эсрэг хууль сахиулах, анчдын бий хэрэгжїїлэх тухай хууль эрх зїйн болгосон хєрєнгийг ашиглан зэрлэг ан амьтдыг зохицуулалтаар ан агнуурын тоо хэмжээтэй идэвхитэй хамгаалж, зохицсон менежмент хийх холбоотой маргааныг менежментийн зэрэг орно. Хэрэв Монгол улс энэ хямралыг байгууллагад шийдвэрлэх эрхийг олгосон бууруулах, зэрлэг ан амьтны бууралтыг зогсооход болон тоо хэмжээг хэтрїїлж байгаа нь нэн даруй арга хэмжээ авахгїй бол тус орны уг конвенцийг зєрчихєд хїргэж байна. биологийн тєрєл зїйл, экологийн бїтэц, эдийн Шинжлэх ухааны академийн биологичид, засгийг єєрчилж болох хїндрэлїїдтэй орон ан агнуурын компаниуд ойрын хэдэн жилд даяараа тулгарч болзошгїй юм. ан агнуурын тоо хэмжээ санал болгосон хэмжээнээс бараг 2 дахин давдаг гэж Ойрын зорилтууд гомдоллож байсан юм. Популяцийн чиг хандлагад Тоо толгой нь буурч байгаа тєрєл зїйлийг мониторинг хийх агнахыг хориглох: Бїх тєрєл зїйлїїдийн тоо толгой Тоо толгой нь тогтвортой буюу єсєж байгаа, популяцийн хэмжээнд сєрєг нєлєєлєл агнасан ч нєхєн тєлжих хэмжээнд байгаа 82 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд нь судалгаагаар харагдахгїй байгаа л бол иргэд, компаниуд ба тєрийн албан хаагч тухайн тєрєл зїйлийг агнахыг хориглох нарт олгодог торгуулийн ялгаатай байдал шаардлагатай. багасч, харин асуудлын хэр зэрэг хїндрэлтэй (ямар зїйл агнасан, хэдийг агнасан, бусад Менежментийн тєлєвлєлтийг шаардах: зєрчлийн асуудал гэх мэт) гэдгээс шалтгаалж Тєрєл зїйл бїрээр менежментийн торгуулийн хэмжээ хамаардаг болох. Эцэст тєлєвлєлтийг зохиох, їїнд: орон нутгийн нь зєрчлийн хэлбэрээс шалтгаалан ан агнах ан агнуурын менежментийн тєлєвлєгєє эрхийг хязгаарлаж болох юм. болон їйл ажиллагаануудыг тусгана. Менежментийн тєлєвлєгєє хийх нь нилээд Їйлдвэрлэлийн зориулалтын агнуурын хугацаа шаардах ба тарвага, шар їнэг, хярс гэрээ болон хууль журмыг сайжруулах: їнэг, саарал чоно гэх мэтчилэн даруй Агналтын явцад орон нутгийн хїмїїст хамгаалах шаардлагатай зїйлїїдийг хамгийн тодорхой хэмжээний ашиг хїртээх эхэнд оруулах нь зїйтэй. Менежментийн шаардлагатай. тєлєвлєгєє хийгдсэний дараа хэрэгжилтийг 1) Зах зээлийн бїрэн анализ хийх: Ан хянах хэрвээ шаардлагатай гэж їзвэл агнуурын худалдааны гэрээг батлахаас мониторинг байнга хийгддэггїй газруудад ємнє гэрээ їйлдэгчээс нєєцийн (эцсийн агнуурыг хориглох гэх мэт зохицуулалтын бїтээгдэхїїн орно) зах зээл болон арга хэмжээнїїдийг нэмж болох юм. бїтээгдэхїїнийг боловсруулах, боож Зєвхєн нэг улиралд ан агнах баглах, ачуулах гэх мэт бодит хэрэгцээг лицензийг олгох: тодорхойлохыг шаардана. Єєр ямар нэгэн онцгой хязгаарлалт 2) Їйлдвэрлэлийн нэмїї єртгийн тавихгїйгээр анчин ан хийх зєвшєєрлєє шаардлага: Ангийн зориулалтын гэрээнд тухайн олгогдсон жилд ашиглаагїй бол нэмїї єртгийн хэмжээг нэмэгдїїлбэл дараагийн жилд чєлєєтэй ашиглаж болно. орон нутагт оногдох орлогын хувь улам Ан агнах хугацааг менежментийн ихсэх талтай. Єнєєдєр ангийн худалдааны уян хатан схемтэй холбох: компаниуд (болон хувь хїмїїс) бараг бїгд Тоо хэмжээтэй адил ан агнах хугацааг уян Хятадад тїїхий эдээр нь зарж борлуулж байна. хатан дїрэм журмын механизмыг ашиглан 3) Байршил нутгийг хамгаалах шаардлага: судалгаа шинжилгээний їр дїнгийн дагуу Зэрлэг ан амьтны байршил нутгийг тогтоох ба шаардлагатай бол тухайн хамгаалах шаардлага, стандарт, журмыг жилд тохируулах боломжтой байх. Иймд боловсруулах энэ хугацааг хэзээ хэрхэн тогтоох, ямар байгууллага хариуцах, хугацааг тогтоох 4) Ан агнуурын компаниудад гэрчилгээ їндэс, їйл явцыг їнэн шударгаар явуулахын олгох: Зєвхєн чадавхи бїхий компаниуд, зэрэгцээ шинжлэх ухааны їндэслэлийг ємнє нь ямар нэгэн хууль бус їйл ажиллагаа харгалзан їзэж, засгийн газар хоорондын явуулж байгаагїй компанийг эдийн засгийн маргааныг шийдвэрлэх механизм їйл ажиллагаанд оролцуулахын тулд ан зэргийг тодруулах їїднээс "Ан агнуурын агнуурын худалдааны компаниудыг сонгон тухай" хуулинд нэмэлт єєрчлєлт оруулах шалгаруулах тусгай шалгуурыг тогтоох. шаардлагатай. Шалгуурт ажилчид нь тухайн тєрєл зїйлийг агнах, боловсруулах сургалтад хамрагдсан, Зах зээлийн урамшууллыг нєхєн зэрлэг ан амьтны идээшил нутаг ба нєєцийг торгуулиас бий болгох: хамгаалах, хянан шинжлэх їйл ажиллагаа Тєрєл зїйлийн статус, зах зээл, хууль явуулах, нэмїї єртгийн бїтээгдэхїїн бус ашиглалтын тєрєл зэрэгт тохирсон, боловсруулах бїх шаардлагыг зэрэг тэдгээрийг тусгасан хуулийн механизмаар биелїїлэхэд шаардлагатай санхїїгийн дамжуулж, торгуулийг бий болгох. Ингэснээр чадавхитай эсэхийг харгалзан їзнэ. 83 Монгол Улс 5) Олон нийтийн оролцоог дэмжих: Олон Агнуурын хэмжээг тогтвортой нийтийн оролцоог хангахын тулд эдийн байдлаар тогтоох засгийн хєшїїрэг бий болгох, ан агнуураас Монголын Шинжлэх ухааны академи олсон ашгийг орон нутгийн хїн ард хїртэх популяцийн судалгаа явуулах, БОЯ болон боломжийг хангах; засгийн газарт худалдааны зохих тоо хэмжээг санал болгох їїрэг хїлээнэ. Гэвч Трофи болон спорт ан агнуурын Трофи болон спорт ан агнуурын агнуурын зохих тоо хэмжээг тогтоох менежмент менежмент урьдчилгаа нєхцєл болон худалдааны тївшинг хуулийн дагуу тогтоох аргачлал Монголд трофи болон спорт ан хийх албан ёсны одоо хїртэл байхгїй байна. менежмент бага байна. "Ан агнуурын тухай" хуульд спорт агнуурын талаар заасан боловч Ан агнах газар нутгийг хэсэгчлэн тогтоох: гадаадын анчдын хувьд хязгаар тогтоосон. Тусгай хамгаалалттай газар нутгаас єєр Монголын эдийн засаг сайжирч байгаа, буу газруудад трофи ан хийхэд ямар нэгэн эзэмшлийн хяналт суларсан, буу зэвсэг элбэг хязгаарлалт байхгїй. Ан хийх тусгай болсон нь спорт ан хийх хїмїїсийн тоог єсгєж газар нутгийг тогтоож, тухайн газрын байна. Єнєєдєр Монголд спорт ан агнуурын зэрлэг ан амьтны нєєц нь энэ тєрлийн нилээд олон компани аргаль хонь, янгир ямаа, ан хийхэд боломжтой эсэх, тэнд тєрийн зэрлэг гахай, шивэр молцог хандгай, цагаан зээр, болон орон нутгийн байгууллага байгаа хар сїїлтий, бор гєрєєс зэрэг тєрєл зїйлийг эсэх, сургалтад хамрагдсан менежерїїд агнахыг санал болгож байна. болон менежментийн тєлєвлєгєєтэй байх хэрэгтэй. Энэ бїлгийн ихэнх зорилтууд ємнєх бїлгийнхтэй тєстэй ч энд улам тодорхой болгохын тулд дахин тайлбарлав. Хууль дїрмийн єєрчлєлтийн зорилтууд CITES -ийн конвенциор хїлээсэн їїргээ Ойрын зорилтууд биелїїлэхэд конвенцтой холбоотой Популяцийн чиг хандлагад мониторинг одоогийн хуулийг шинэчлэх: хийх Монгол улс CITES-ын конвенцийг Бїх тєрєл зїйлїїдийн тоо толгой, хэрэгжїїлэх тухай хууль эрх зїйн популяцийн хэмжээнд сєрєг нєлєєлєл зохицуулалтаар ан агнуурын тоо хэмжээтэй їзїїлэхгїй тохиолдолд хэдий хэмжээгээр холбоотой маргааныг менежментийн агнаж болох тївшинг тогтооход, байнгын, байгууллагад шийдвэрлэх эрхийг олгосон давтамжтай, шинжлэх ухааны бїрэн болон тоо хэмжээг хэтрїїлж байгаа нь їндэслэлтэй мониторинг нэн тэргїїнд уг конвенцийг зєрчихєд хїргэж байна. шаардлагатай байна. Хэрвээ мониторингийн Шинжлэх ухааны академийн биологичид, дїнгээс тодорхой популяцийн тоо толгой ан агнуурын компаниуд ойрын хэдэн жилд цєєрсєн эсвэл тогтвортой биш байна ан агнуурын тоо хэмжээ санал болгосон гэсэн хариу гарвал агнуурыг зогсоож хэмжээнээс бараг 2 дахин давдаг гэж мониторингийн судалгаагаар агнаж гомдоллож байсан юм. болох хїртэл хїлээх хэрэгтэй. Хавсралт Тоо толгой нь буурч байгаа тєрєл 1-д байгаа зїйлїїдийн судалгааны дїнгээс зїйлийг агнахыг хориглох: харахад эдгээр аль ч зїйлд зєв, давтамжттай, Тоо толгой нь тогтвортой буюу єсєж байнгын мониторинг хийгдээгїй байна. байгаа, тоо толгой нь агнасан ч нєхєн Иймд їндэсний болон аймаг орон нутгийн тєлжих хэмжээний байгаа нь судалгаагаар тївшинд санхїї, нєєц, хїн хїчээ дайчилж тогтоогдохгїй байгаа л бол тухайн тєрєл эдгээр зїйлїїдийн їнэн бодит байдал, чиг зїйлийг агнахыг хориглох шаардлагатай. хандлагыг тогтоох хэрэгтэй байна. 84 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Менежментийн тєлєвлєлтийг шаардах: ялгаатай байдал багасч, харин асуудлын Тєрєл зїйл бїрээр менежментийн хэр зэрэг хїндрэлтэй (ямар зїйл агнасан, тєлєвлєлтийг боловсруулах, їїнд орон хэдийг агнасан, бусад зєрчлийн асуудал гэх нутгийн ан агнуурын менежментийн мэт) гэдгээс шалтгаалж харин торгуулийн тєлєвлєгєє болон їйл ажиллагаануудыг хэмжээ хамаардаг болох. Эцэст нь зєрчлийн тусгана. Менежментийн тєлєвлєгєєг хэлбэрээс шалтгаалан ан агнах эрхийг боловсруулах нь нилээд их цаг хугацаа хязгаарлах нь їр дїнтэй. шаардах боловч аргаль хонь, янгир ямаа, Спортын ан агнуурт зориулсан ан тул загас зэрэг нэн даруй хамгаалах агнуурын хууль боловсруулах: шаардлагатай зїйлїїдийг хамгийн тїрїїнд Гадаадынхны хувьд спорт ан хийхдээ оруулах нь зїйтэй юм. Хянан шалгах систем БОЯ-наас єгдєг тухайн зєвшєєрлийг авах нь орчин їеийн биш аргаар судалгаа шаардлагатай. Спорт ан агнуурыг хаана, хийгдсэн газраас ан агнуур хийхийг хэзээ, хэрхэн хийхэд анхаарал тавихгїй хязгаарлах хэрэгтэй. бол тухайн нийгэм болоод тєрєл зїйлд Зєвхєн тодорхой хугацаанд ан сєрєг їр дагавар авчрах нєлєєтэй. Бага агнах лицензийг олгох: хуралд оролцогсдын тэмдэглэж байсан Єєр ямар нэгэн онцгой хязгаарлалт бэрхшээлт асуудлууд нь орон нутагт ан хийх тавихгїйгээр анчин ан хийх зєвшєєрлєє газар нутгийг тогтооход учир дутагдалтай, тухайн олгогдсон жилд ашиглаагїй бол жуулчны компаниуд дураараа нїїдэг; тухайн дараагийн жилд чєлєєтэй ашиглах боломж тєрєл зїйлийн їржлийн улиралд ан хийдэг; бїрдїїлэх. орчны бїсийн шаардлагыг биелїїлдэггїй, нєєцийг хамгаалах талаар ямар ч шатанд шаардлага байхгїй, монитиринг хийгддэггїй, тєсєв ч байдаггїй мєн орон Ан агнах хугацааг менежментийн нутагтай харилцаа холбоо бага гэх мэт уян хатан схемтэй холбох: асуудлыг ярьж байлаа. Тоо хэмжээ адил ан агнах хугацааг уян Ан агнуурын концессын гэрээ хатан дїрэм журмын механизмыг ашиглан болон хуулийг шинэчлэх: судалгаа шинжилгээний їр дїнгийн дагуу Спорт ангийн хууль журмын нэг хэсэг тогтоох ба шаардлагатай бол тухайн жилдээ болгож концессын гэрээг тодорхойлох нь єєрчлєн тохируулах боломжтой байх. зїйтэй асуудал боловч энэ асуудлыг маш Иймд энэ хугацааг хэзээ хэрхэн тогтоох, анхааралтай шийдвэрлэхгїй бол тодорхой ямар байгууллага хариуцах, хугацааг байгалийн нєєц хувийн ємч болж хувирах тогтоох їндэслэл, їйл явцыг їнэн шударгаар талтай ба зорьсон менежментийн їр дїн явуулахын зэрэгцээ шинжлэх ухааны ашигтайгаар шийдэгдэхгїй байдалд хїрч їндэслэлийг хїндэтгэн їзэж засгийн газар болох юм. Монгол улс єнєєдєр спорт хоорондын маргааныг шийдвэрлэх зохих загасчлалын концессын гэрээг туршиж механизм зэргийг тодруулах їїднээс "Ан байгаа боловч єєр бусад зэрлэг ан амьтны агнуурын тухай" хуулинд нэмэлт єєрчлєлт концессыг єргєжїїлэх талаар хараахан хууль оруулах шаардлагатай. батлаагїй байна. Шударга, хуулийн хїрээний Зах зээлийн урамшууллыг нєхєн системийн хэд хэдэн бїрэлдэхїїн хэсгийг торгуулаас бий болгох: судалж їзэх хэрэгтэй. Їїнд Тєрєл зїйлийн статус, зах зээл, хууль а) Агнуурын компани шалгаруулах: бус ашиглалтын тєрєл зэрэгт тохирсон Мэргэжлийн ан агнуурын компанийг тэдгээрийг тусгасан хуулийн механизмаар шалгаруулах тусгай шалгуурыг бий болгох дамжуулж, шийтгэлийг бий болгох. хэрэгтэй. Ихэнхдээ "аялал жуулчлал" гэсэн Ингэснээр иргэд, компаниуд ба тєрийн ангилалд багтдаг агнуурын аялал жуулчлалыг албан хаагч нарт олгодог торгуулийн 85 Монгол Улс аялал жуулчлал эрхэлдэг нэртэй компани, иргэддээ зориулан эдийн засгийн боломжуудыг тэр бїї хэл бараг аялал жуулчлалтай бий болгоход анхаарал тавьсаар байна. Єнєєдєр холбоогїй компани бїрт нээлттэй байна. байгалийн нєєцийг удирдан зохицуулах Їїнээс болж єргєдєл гаргагчдын тоо ихсэж, ажиллагаанд олон нийтийн оролцоог компаниудыг сонгох ямар ч шалгуур байхгїй нэмэгдїїлж байгаа дэлхий нийтийн чиг хэвээр байна. хандлагыг Монгол улс ч дагаж мєрдєж байна. Олон нийтийг оролцуулах зайлшгїй хэрэгцээг б) Олон нийтийн оролцоог нэмэгдїїлэх мэдэрч, Монгол улсын Засгийн газар Монгол хєшїїрэг: Орон нутагтай хамтран орны байгалийн нєєцєєс олон нийтэд хїртээх ажиллах хєшїїрэг, бїх талын боломжийг їйл ажиллгааг эхлїїлээд байна. Байгалийн тодорхойлж, бий болгох. Орон нутгийн баялгийн менежментэд олон нийтийн оролцоог иргэдээс нэмэлт олон талын їйлчилгээ хангасан хууль эрх зїйн актуудаас дурьдвал авахын тулд эхлээд тэднийг сонгох, сургах Хоршооны тухай хууль, Нєхєрлєлийн тухай шаардлагыг мєн тодорхойлох хэрэгтэй. хууль, ТББ-ын тухай хууль, ТХГН-ийн Орчны Орон нутгийн санал санаачлага тухайлбал бїсийн тухай хуулиуд байна. Хоршооны болон бїтээгдэхїїний нэмїї єртгийг бий болгох, Нєхєрлєлийн тухай хууль нь ард иргэдэд ан агнуурын аялал жуулчлалтай холбоотой амьжиргаагаа дээшлїїлэх боломжийг олгох їйлчилгээг їзїїлэх зэрэгт засгийн газрын їїднээс аж ахуйн нэгжийг байгуулах эрхийг тєсвєєс гадна ан агнуурын орлогоос хуульчилж єгсєн. ТББ-ын тухай хуулиар тодорхой хувийг зарцуулах хэрэгтэй. байгалийн нєєцийг хамгаалах їйл ажиллагаанд в) Чадавхи бий болгох шаардлага: Ан олон нийтийн оролцоог хангасан. Орчны агнуурын менежмент хийх, зэрлэг ан бїсийн тухай хуулийг бага хэрэглэдэг боловч амьтны бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэл явуулах байгалийн нєєцийг орон нутгийн хэмжээнд чадавхийг тодорхойлж, бий болгохын тулд удирдан зохицуулах болон байгаль орчны ан агнуурын концессын гэрээнд чадавхи хууль хэрэгжїїлэхэд олон нийтийн оролцоог бий болгох хэрэгцээ шаардлагыг оруулж нэмэгдїїлж чадах хууль болсон. батлуулах талаар бодож їзэх Гэхдээ олон нийтийн санал санаачлага амжилт г) Нєєцийг хамгаалах шаардлага: Ан олохоор бол хууль болон тїїнийг хэрэгжїїлэх амьтны нєєцийг зохистой ашиглуулахын їйл явцад ихээхэн єєрчлєлт оруулах тулд компаниудад концессын хїрээнд шаардлагатай. нєєцийг хамгаалах їїрэг хїлээлгэх хэрэгтэй. Иймэрхїї шаардлагад зєвхєн тєрєл зїйлийг Ойрын зорилтууд биш идээшил нутгийг мєн хамгаалах Орон нутгийн оролцоотой менежментийн ажиллагаа орно. стратеги боловсруулах д) Мониторингийн шаардлагыг Байгаль орчны яам саяхан Байгаль орчныг єндєрсгєх: Ан агнуурын компаниудыг хамгаалах тухай хууль дахь орон нутгийн агнасан ангийн тоо толгой, болон хаанаас эрхийг хэрэгжїїлэхэд чиглэсэн журам агнасан байдлаа жил тутам нэг удаа боловсруулж эхлээд байна. Зэрлэг ан амьтны тайлагнаж байхыг шаардана. Энэ заалтын нєєцийн ашиглалт энэ журмын нэг хэсэг биелэлтийг хангахын тулд судалгаа бєгєєд зэрлэг ан амьтны менежментийн шинжилгээ болон хяналтыг чангатгах тусгай шаардлагуудтай холбоотой болохоор хэрэгтэй. Жилд зєвхєн нэг удаа мониторинг хїндрэлтэй асуудал хэвээр байна. Энэ хийх нь хангалтгїй ч байж болох талтай. журмыг хэрэгжїїлэхээс эдгээр асуудлуудыг хэрхэн зохицуулах тухай стратегийг Олон нийтийн хандлага Олон нийтийн хандлага боловсруулж дараа дараагийн журамд тусгах зорилгоор туршилтийн маягаар їзэх Монгол улсад ажилгїйдэл асар их байгаагаас хэрэгтэй. шалтгаалан Монгол улсын Засгийн газар 86 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хэтийн зорилтууд баталгаа байхгїй учраас олон нийтийн оролцоонд чиглэсэн хууль зєвхєн зарчмын Орон нутгийн оролцоотой менежментийг шинжтэй хэвээр байна. їндэсний хэмжээнд хэрэгжїїлэх Їндэсний хэмжээний орон нутгийн Олон нийтийн оролцооны эрх оролцоотой менежментийн системийг зїйн асуудлыг шийдэх: бий болгох нь хэтийн зорилго болж 2005 оны 11-р сараас эхлэн Монголын байна. Уг системийг бий болгох нь иргэд байгалийн тодорхой нєєцийг ємчлєх хууль зохицуулалтын системээс их эрхтэй болсон байна. Гэвч ийм эрх зэрлэг хамааралтайгаас гадна тєрийн зїгээс їзїїлэх ан амьтдыг эзэмшихэд хамаарах эсэх, хэрэв дэмжлэг бас чухал шаардлагатай. Байгалийн тийм бол ямар нєхцлєєр гэдэг нь тодорхой нєєцийн менежментийн ямар ч системийн бус їлджээ. Монгол улсын Газрын тухай адил энэ їйл ажиллагаа нь янз бїрийн хуулинд газар эзэмших заалт орсон боловч бїс нутгийн байгалийн нєєцийн болон эзэмшлийн баталгааг хангалттай гаргаагїй, орон нутгийн байдалд маш болгоомжтой уул уурхай, бензин шатахууны газар гэх мэт тохируулах шаардлагатай. Магадгїй тарвагыг бусад тєрлїїдтэй зєрчил їїсэх хандлагатай ахуйн хэрэгцээний зорилгоор орон нутгийн байна. Ямар нэгэн эрсдэлийн баталгаа менежмент хийх асуудлууд боломжтой юм гаргахгїй бол энэ хандлагын туйлын нэгэн шиг байхад харин спорт агнуурын амьтад зорилго болох нєєцийг зохистой ашиглах жишээлбэл угалзын агнуурын менежментэд сонирхол їгїй болж мэднэ. эдгээр нь хангалттай биш менежмент байж Орон нутгийн менежментэд болох юм. оролцооны жинхэнэ эрх олгох: Монголд нийтийн эзэмшлийн нєєцийн Хуулийн зорилтууд тухай хууль нєєцийн ашиглалтыг удирдах, Олон нийтийн оролцоотой тїїнээс ашиг хїртэх эрх олголгїй зєвхєн байгууллагуудыг хуулиар хїлээн хамгаалах, хэрхэн ашиглах талаар зєвлєсєн зєвшєєєх хууль болсон. Иймд орон нутгийн иргэдийн Энэ зорилгыг богино хугацааны дотор сонирхол бага байдаг. Байгалийн нєєцийг гїйцэтгэхэд хэцїї боловч энэ нь маш чухал хамгаалах ажилд орон нутгийн иргэдийг алхам болох юм. Хуулийн этгээд болох татахын тулд бодлогын чиглэлийг єєрчлєх эрхгїй ямар ч байгууллага янз бїрийн эрсдэл хэрэгтэй. болон їл ойлголцох байдлуудтай тулгарах Орон нутгийн болон тєсвийн нь ойлгомжтой. Орон нутгийн хїмїїст байгууллагуудын эрхийн харьцааг байгалийн нєєц ашиглах эрх олгосон ч тодорхойлох: хамтын оролцоотойгоор хамтран ажиллахад Орон нутгийн їйл ажиллагаануудад энэ эрх їгїй болж байгаагаас хїндрэлтэй захиргаадыг оролцуулах шаардлагатай асуудлууд илїї их урган гарч байна. Иймд энэ байгаа нь тодорхой байна. Орон нутагт зорилго нэн тэргїїний байх хэрэгтэй. менежмент хийхэд орон нутгийн иргэдийн Олон нийтийн оролцоог хангах їндсэн чадавхийг дээшлїїлснээр тэдгээрийн хуулийг боловсруулах: оролцоог нэмэгдїїлэх боломжтой болно. Монгол улс олон нийтийг, мэдээллийг цаг Орон нутгийн менежементийн їйл хугацаанд нь хангалттай хэмжээнд авах, ажиллагааг сайжруулахад орон нутгийн засгийн газрын хуралд байнга оролцох, болон тєвийн захиргааны байгууллагуудын бодлого боловсруулах болон шийдвэр гаргах эрхийн харилцааг тодорхойлох їйл явцад бїрэн оролцох зэргийг хуулиар шаардлагатай байна. эдгээр нь дараах 3 зохицуулах ёстой болоод байна. Єнєєдєр зїйлийг тодорхойлоход оршино. 1 дїгээрт: хїссэн мэдээллээ олж авах, хурал зєвлєгєєнд Захиргааны болон бусад байгууллагуудын оролцох, засгийн газрын шийдвэрт оролцох хариуцах ажлыг, 2 дугаарт: Орон нутгийн хамтран оролцох їїргийг, 3 дугаарт: 87 Монгол Улс Эдгээр хамтарсан болон тус тусын їїргийг Маргаантай асуудлыг шийдэх нь Хууль зїйн биелїїлэхэд хамтарсан механизмыг бий яам ба орон нутгийн засаг захиргааны їїрэгт болгох ажил бєгєєд байгалийн нєєцийн холбоотой хїндрэлтэй, олон тооны асуудлуудыг Орон нутгийн хяналт шалгалт ба шийдэхэд дээрх хоёр байгууллагын аль маргаантай асуудлуудын механизмыг алинд нь хїчин чадал дутагдалтай байна. тодорхойлох: Олон маргаантай асуудлыг шийдвэрлэх цогц Хяналт шалгалт ба маргаантай асуудлыг гарын авлага боловсруулбал орон нутгийн шийдвэрлэх механизмын хуулийн тївшинд эрхийн зохицуулалтанд туслах ба зохицуулалт тодорхой бус байна. системийн їр дїнг хэмжихэд туслана. 88 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хавсралт 1: Зїйлїїдийн судалгаа Т єсєлд оролцогч нар санал асуулга агнаж байна. Ихэнх тохиолдолд зєвшєєрєлгїй, явуулж, албан ёсны мэдээллїїдийг эсвэл агнуурыг хориглосон газруудад болон судалж їзсэнээс гадна худалдаанд агнах ёсгїй хугацаанд агнагдаж байна. єртєж байгаа Монголын зэрлэг ан амьтдын тєрєл зїйлїїдийн статусын тухай эрдэм Тарвага (Marmota sibirica and Marmota Тарвага Marmota sibirica and Marmota шинжилгээний єгїїллэгїїдийг судлаж їзсэн юм. baibacinabaibacina) Ан амьтны зїйл тус бїрээр авч їзсэн судалгаагаар Энэ бїлэгт бусдаас илїї их мэдээлэл тусгаж Монголын зэрлэг ан амьтдын нєєц баялагт єгсєн явдал нь тарвага Монгол орны уламжлалт агнуур хэрхэн нєлєєлж байгааг тодотгож, зїйл ан, эдийн засаг, экологийн хувьд чухал амьтан тус бїрийн хууль эрх зїйн їндэслэл, тархац, болохыг харуулж байна. Їїнээс гадна тїїний нягтшил болон энэ судалгаанаас гарсан їр популяцийн тархалт, чиг хандлагын талаар дїнгїїдийг эмхтгэж їзїїллээ. тусгасан бєгєєд агнуурын нєлєє болон Ерєнхийдээ энэ зїйлїїдийн судалгаа нь бїх биологийн тєрєл зїйлийн хамгаалалтын талаар зїйлийг биш гэхэд ихэнх зїйлийг хэтэрхий мэдээлэхийн тулд ангилал зїй, амьдрах орчин эрчимтэй ашиглаж байна гэсэн таамаглалыг зэргийн тухай оруулж єгсєн. бататгах, тїїнчлэн 2005 онд зохиогдсон Ангилал зїй: Тарваганы тєрлийн дотоод Монголын Биологийн тєрєл зїйлийн ангилал зїйн асуудал бїрэн шийдэгдээгїй, энэ мэдээллийн сан сэдэвт семинарт оролцогч тєрєлд хэдэн зїйл байгаа талаар судлаачдын нараас гаргасан асуудлуудыг дэмжих хангалттай санал зєрєєтэй байдаг ба гол нь Евразид тархсан мэдээлэл єгч байна. Бид судалгааны явцдаа асуулгаа тодорхой нэг тєрєл зїйлийн хэрэглэгээ гэж ангилаагїй учраас олон зїйл амьтдын тухай мэдээлэл цуглуулсан бєгєєд эдгээрээс нэлээд олон зїйлїїдийг маш ихээр агнадаг нь тодорхой байв. Жишээлбэл, молцог хандгай болон зэрлэг гахайн тоо толгой нэлээд хомсдож (Pratt et.al. 2004) байгаагийн зэрэгцээ, янгир ямаа, бор гєрєєс, еврази шилїїс, шар їнэг, хярс їнэг, ойн булга, голын минж, нохой зээх, малар мануул зэрэг амьтдын тоо толгой улам бїр цєєрсєєр байгаа ажээ. Эдгээр зїйлїїдийн мах, арьс болон биеийн бусад хэсгїїдийг гадаадад гаргах зориулалтаар тэдгээрийн нилэнхїй байршил нутагт олноор Монгол тарвага. Фото: Кирк Олсон 89 Монгол Улс тарваганы зїйлийн тооноос эх їїсэлтэй гэнэ. Їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агналт хийдэг Зарим судлаачдынхаар бол 3 зїйл тарвагатай газруудад жил бїр агнадаг компаниудын зардлаар гэхэд, харин зарим нь 8 зїйл тарвага байдаг тарваганы тооллого заавал хийх ёстой гэж бас гэж дїгнэдэг байна (Corbet, 1978, Nowak, 1999). энэ хуульд заасан байна. Монголын амьтны Харин Волкерийн Дэлхийн хєхтєн амьтдын толь аймгийн тухай хуулиар тарвага хамгаалах бичигт болон Адьяа (2000) дэлхийн бємбєрцєг асуудлыг зохицуулдаггїй байна. дээр 14 зїйл тарвага бїртгэгдсэнээс 8 нь Евразид Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: тархжээ. Эдгээр нь M. baibacina, M. bobak, M. Монгол болон алтайн тарвага хамгаалалт олон camtchatica, M. caudata, M. himalayana, M. marmota, улсын, олон талын болон хоёр талын гэрээгээр M. menzbieri, M. sibirica (Corbet,1978; Hall, 1981; зохицуулагддаггїй. IUCN-ийн "Улаан ном"-ын Hoffman et.al. 1979; Hoffman et.al. in Wilson and жагсаалтад (1996) монгол болон алтайн тарвагыг Reeder,1993). аюулд бага єртсєн, анхааралд авах шаардлагагїй Монгол оронд алтайн тарвага ба монгол тарвага гэж ангилсан байдаг. (Транс-байгалийн тарвага) тархсан байдаг. Товч дїгнэлт: Тарвага нь экологийн тїлхїїр Орос Монголын судлаачдын бїтээлїїдэд энэ зїйл байж болох бєгєєд эдгээрийн тоо толгой хоёр зїйлээс монгол тарвага элбэг байдаг гэж эрчимтэйгээр буурч байгаа ба сїїлийн 60- їздэг бєгєєд энэ зїйл нь Уулын монгол тарвага аад жилд 75 орчим хувиар буурсан байна (Marmota sibirica caliginosus, Bannikov and Scalon, (Eregdendagva, 1972, Demberel, 1997, Adiya, 1949) ба Талын монгол тарвага (Marmota sibirica 2000, Batbold, 2002). Эдгээр зїйлийн арьс, мах sibirica, Radde 1862) гэсэн хоёр зїйлхэнтэй єєхийг хїнс, ахуйн хэрэглээ эмчилгээ зэрэг гэж тэмдэглэдэг. Мєн судалгааны бїтээлїїдэд уламжлалт хэрэгцээнд ашиглаж ирсэн бєгєєд эдгээр нь єєр єєр тархалттай байдаг. Уулын 1800-аад оны сїїлч їеэс жилд 1.2 сая хїртэл монгол тарвага нь Алтай, Хангай, Хєвсгєлийн арьс бэлтгэж байжээ. Арьс бэлтгэлийн тоо 1999 єндєр уул нуруудаар тархалттай байхад Талын онд 1-1.5 сая, 2004 онд 3 саяд хїрсэн жишээтэй. монгол тарвага нь зїїн хязгаараас Алтайн нурууд Алтайн тарваганы арьсыг монгол тарвагатай хїртэл монгол улсын тал хээрийн бїсээр тархан харьцуулахад том, єтгєн сахлаг їстэй гэж їздэг оршдог байна. Гэхдээ ихэнхи бїтээлїїдэд тул Монгол орны тарваганы наймаанд алтайн эдгээрийг тусад нь ялгаж бичээгїй тєдийгїй тарваганы арьс илїї сонирхол татдаг боловч ахуйн зориулалтаар агнадаг анчид болон арьсны энэ зїйл нь ховор учраас монгол тарваганы арьс наймаачид ч энэ хоёр зїйлхэнийг ялган авч зонхилдог байна. їздэггїй бєгєєд эдгээрийн ялгааг судалсан генетикийн судалгаа хийгдээгїй байна. Иймд Зураг 7: Монгол тарваганы тархац 1970 он бид тайландаа энэ хоёр зїйлхэнийг тусад нь авч їзээгїй болно. Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Тарвага агнахыг 2005 оноос 2006 оныг дуустал хоёр жилийн хугацаагар хориглосон байна. 2005 оноос ємнє "Ан агнуурын тухай" хуулиар 8-р сарын 10-наас 10-р сарын 16 хїртэл Монгол болон Алтайн тарвагыг агнахыг зєвшєєрч байжээ. Спорт агнуурын зориулалтаар анчин бїрт нэг удаа 3 тарвага агнахыг зєвшєєрдєг байсан. Агнах хугацааг заадаг байснаас Эх сурвалж: С. Дуламцэрэн, 1970. Монгол орны хєхтєн ан амьтан тодорхойлох бичиг. Улаанбаатар, Монгол. гадна энэ хууль нь орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудад 4 жилд нэг удаа тооллого хийх шаардлагатайг зааж зїйлийг Байршил, тархац (Marmota sibirica): хамгаалах зорилгоор тухайн нутагт тарвага Тарваганы зїйлээс элбэг тохиолдох монгол агнахыг хориглох эрх єгдєг байсан байна. тарвага нь тал хээр, уулын нуга, бэлчээр 90 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд нутаг болон ойн захаар байршсан байдаг ихээхэн нутгийн тарвага нь їгїй болсон гэж їзэж (Nowak, 1999). Энэ зїйл нь Монгол, Буриад, байна. Тува, Сибирийн урд хэсэг, хойд Хятад болон Байршил, тархац (Marmota baibacina): Манжуур зэрэг улс оронд тархжээ (Adiya, 2000, Алтайн тарвага нь єндєр уулын хээрийн Nowak, 1999). Монголд энэ зїйл д.т. 600-3000 нугаар байршдаг. Эдгээр нь Монгол Алтайн метрийн єндєрт тархаж, бага хэмжээний хойд хэсэг, Сибирийн баруун ємнєд хэсгийн тохиромжтой орчинд байршин амьдардаг нурууд, Казахстаны зїїн хэсэг, Киргизстан байна (Demberel, 1997). Эдгээрийн тархац нь болон Синкианг зэрэг улс орнуудад тархсан Монголын хойд хэсгээс хээрийн бїсийг хамран байж болох юм гэдэг (Nowak, 1999, Adiya, 2000). говийн бїс хїрдэг бєгєєд зїїн хязгаар Нємрєг Монголын биологич нар Баян-Єлгий, Ховд голын эхнээс баруун хязгаарын Алтайн нуруу аймгуудын нутгийг хамарсан 1,000 kм2 нутагт хїрдэг (Adiya, 2000). Тархацын зургуудыг анх Алтайн тарваганы гол 6 популяцийн байршил 1935 онд Симуков зохиосон, дараа нь нэмэлт байгааг тэмдэглэжээ (Amantai, 1990, Adiya, єєрчлєлтїїдийг 1950 онд Скалон, Банников 2000). Кащенко Алтайн тарвагыг (M. baibacina) нар, 1954 онд Банников, 1956 онд Павлов, 1972 тусгай зїйл гэж 1899 онд тодорхойлжээ. Харин онд Эрэгдэндагва нар тус тус оруулжээ. Эдгээр Монголын тарваганы тархацын зургуудад Алтайн зургууд нь маш бага хэмжїїртэй хийгдсэн тарваганы тархацыг тусгайлан заагаагїй зєвхєн тул одоо їеийн зургуудтай харьцуулах болон 3 гол популяци гэж тэмдэглээд, харин эдгээрийн тархалтанд гарсан єєрчлєлтїїдэд ишлэл авахад тархацыг монгол тарваганы (M. sibirica) хїндрэлтэй байна. Тарваганы тархацын 1970 тархацтай хамтруулан харуулсан байдаг (Bannik- онд хэвлэгдсэн зурагт Монгол орны нийт нутаг ov, 1954, Adiya, 2000). 1970 оны тархацын зурагт ч дэвсгэрийн 68%-ийг (1.07 сая kм2 орчим нутаг) салгаж заагаагїй юм. хамарсан жигд тархалттай гэж тэмдэглэсэн байна. Сїїлийн жилїїдэд зїїн хязгаарын бїсэд Монголын тарваганы судалгааны материалуудад хийгдсэн тодорхой судалгаануудаас їзэхэд энэ тарвагыг 17 аймагт оршин амьдрах хувиар нь нутгийн хэмжээгээр тархац маш ихээр багассан тархацын 5 хэвшинж болгон ангилсан байдаг (Batbold, 2002), Дорнод, Сїхбаатар, Хэнтий бєгєєд энэ нь алтайн болон монгол тарваганы аймгийн нутагт тоологдсон нийт тарваганы тархацыг ялгаж авч їзээгїй байдаг. Адьяагийн нїхний зєвхєн 5% нь эзэнтэй байсан бєгєєд 2000 онд хийсэн судалгаагаар Архангай, Дорнод, эдгээрт 159,000 орчим тарвага байгаа гэж Хэнтий, Баян-Єлгий зэрэг 4 аймгийн нутагт тэмдэглэжээ (Townsend and Zahler in press). Аман тарвага нилэнхїйд тархсан гэж тэмдэглэсэн асуулгын мэдээгээр урьд элбэг тарвагатай байсан боловч энэ тооцоо 7-р зурагтай зєрж байна. Зураг 8: Монголын тарваганы тархацын байдал Эх сурвалж: Я. Адъяа 2000 -аас авав, 91 Монгол Улс Зураг 9: Тарваганы популяцийн тоо толгойн бууралт. 1940 ­ 1997 он 45.000.000 40.000.000 35.000.000 30.000.000 тоо 25.000.000 20.000.000 Популяцийн 15.000.000 10.000.000 5.000.000 0 1940 1970 1980 1990 1997 он Ховд, Завхан, Хєвсгєл, Говь-Алтай зэрэг 4 аймагт тахал болон бусад нєлєєллийг оруулахгїйгээр тархац 89.5%- 94.1% -тай байна. Баянхонгор, тооцоход нийт мєндєлийн 25% - 30% орчим нь Дундговь, Євєрхангай, Сїхбаатар, Увс аймгуудад эхний жилд онд ордоггїй байна. Их хэмжээний 77.7% - 83.3% -ийн тархацтай байна. Харин агналтаас болж монгол тарваганы їржил 20%-тай Дорноговь, Тєв аймгуудад зєвхєн 30% - 48.3% байгаа гэж Монголын эрдэмтэн судлаач нар їзэж тархацтай байгааг тус тус тэмдэглэжээ. 8-р байна. Алтайн тарваганы мєндєл нь биеэр том (6 зурагт зааснаар Дорноговь аймгийн зарим тоон мєндєл гаргадаг) боловч, эхний жилдээ хорогдол їзїїлэлтїїд нийцтэй бус байгаа нь ажиглагдсан. маш их байдаг бєгєєд дунджаар 20% -аас бага нь Мєн Дорноговь аймагт 30-48% тархацтай байгаа онд ордог ажээ (Adiya, 2000). боловч нягтшилын їзїїлэлтїїд тэмдэглэгдээгїй Популяцийн чиг хандлага: Тарваганы бусад байна. Сїїлийн їеийн судалгааны дїнгээс эдгээр зїйлїїдтэй нэгэн адил монгол болон алтайн тархац ихээхэн хэмжээгэээр багассан гэж тарвага олуулаа бїлээр амьдардаг. Монголд 400/ тэмдэглэсэн байна (Batbold, 2002; Townsend & kм2хїртэл нягтшилтай гэж тэмдэглэгдсэн байна. Zahler, 2005, in press). Aдъяа (2000) бїтээлдээ тарваганы популяцийн Амьдрах хэвшил: Монгол тарвага III-IX сар тооллогод тодорхой нэгдсэн арга зїй хэрэглэж буюу жилийн 6 сард нь идэвхи хєдєлгєєнтэй байгаагїй бэрхшээлийг тэмдэглэсэн байна. амьдардаг (алтайн тарваганаас 1 сар илїї Зарим тооллого нь залуу бодгаль (насны хувьд идэвхтэй амьдардаг), ба ичээндээ IX сарын тодорхой бус, 0-2 насных байх гэж їзсэн) сїїлийн хагасаас ордог. Харин алтайн тарвага гэж тусад нь тоолсон боловч зарим нь ийм ичээнээсээ IV сард гардаг. Аль аль зїйл нь 10- ангилалд тоолоогїй учраас харьцуулалт хийхэд аад жилийн настай бєгєєд тєрснєєс 3 жилийн хїндрэлтэй байдаг. дараа бие гїйцдэг байна. Їржлийн нас нь 4-10-ын Эдгээр бэрхшээл байсан ч гэсэн сїїлийн 60 хооронд 7 жил їргэлжилдэг. Нэг жилд (їржлийн жилийн судалгааны материалаас авч їзэхэд насны эмэгчнийг тарч, хєхїїл эмэгчнийг нагай, популяцийн нийт тоо 75%-иар буурч, 1940 їржлийн насны эрийг бурхи гэнэ гэж Адьяагийн онд 40 сая тоологдож байснаас (Eregdendagva, номонд бичжээ) тарчийн хагас нь їр тєл гаргадаг 1972) багасч, 1997 онд 10 сая гаруй болсон гэж бєгєєд монгол тарвага дунджаар 3-4 мєндєл, тэмдэглэсэн байна (Dembere,l 1997). Биологич заримдаа 12 хїртэл мєндєл гаргадаг тохиолдол Даш (1970) тарваганы тоо толгойн цєєрєлтийг байдаг (Adiya, 2000). Їржлийн 60% -ийн газар тариалангийн эрчимтэй їетэй (1940 чадвартай, болон агнуур, бэлчээрийн єєрчлєлт, єєс 1970 оны хооронд) холбоотой гэж їзжээ. 92 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Гэвч, энэ їед тарваганы арьсны улсын бэлтгэлд задарсантай холбоотой гэж їздэг. их хэмжээний нийлїїлэлт хийж байсантай Агналт ба худалдаа: Монгол улсын тарваганы холбоотойгоор тарваганы тоо толгой их арьсны зах зээл 1920-оос 1991 хїртэл зєвхєн хэмжээгээр цєєрсєн гэж їзэхэд илїї тохирох Орос улс руу гардаг байв. Харин одоо їед урд болов уу. Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн 1% хєрш Хятад улс руу ихэнх нь гарч, багахан хувь -ээс бага нутаг нь газар тариаланд тохиромжтой нь Орос улсад гардаг болов. Энэ судалгаагаар гэж їздэг бєгєєд газар тариалангийн гол Япон, Солонгос улсуудтай тарваганы арьсны цэг нь Сэлэнгэ аймаг боловч энд хэзээ ч их худалдаа хийдэг эсэхийн талаар ямар нэг хэмжээний тарвага тархаж байгаагїй байна. мэдээлэл олдсонгїй. Арьсны худалдаа нь Хэрвээ газар тариаланд тохиромжтой бїх агнуурыг улам эрчимжїїлсээр ирсэн бєгєєд энэ газрыг тариалангийн газар болгосон ч, энэ ачаалал 1890 он, тїїнээс хойш онцгой ихэссэн єсєлт нь тарваганы байршил нутгийн 2%- гэж хэлж болно. Агнуурын мэдээг тэмдэглэсэн иас ихгїй хэмжээнд нєлєє їзїїлэх тул дээр хугацаанд арьс бэлтгэл хэд хэдэн удаа 2 сая хїрч дурьдсан онуудын тарваганы 50%-ийн хорогдлыг байсан (1906-1910, 1927, 1929, ба 1946-1954) тариалангийн газартай холбож тайлбарлах бєгєєд 1910 онд 3.2 саяд хїрч байжээ. Агналт боломжгїй байна. 1960 оноос 1980-аад оны сїїлч хїртэл аажмаар багассан байна. Тарваганы тоо толгойн 1970-1980 оны бууралт нь хэт эрчимжсэн агнуур, тооллогын тодорхой бус Худалдааны найдвартай мэдээлэл 1991 оноос арга, тариалангийн газруудын талбай ихэссэн гэх хойш олдохгїй болсон. Хууль сахиулах мэт олон хїчин зїйлїїдээс хамааралтай байсан байгууллагын мэдээнээс харахад агнуурын байж болно. Энэ хугацааны хооронд тарваганы тєлєвлєсєн тооноос агнаж байгаа тоо нь їйлдвэрлэлийн худалдааг нэг байгууллага хамаагїй их байгаа нь тодорхой байна. хянадаг байсан бєгєєд жилийн агналтын тоо 1 Монголын зїїн бїсэд 2002 онд хийсэн агнуурын сая гэж тэмдэглэж байсан. Арьс бэлтгэлийн 1989- судалгаагаар Монгол тарваганы бэлтгэсэн арьсны 1991 оны хоорондох огцом єсєлт нь Монгол тоо єгсєн зєвшєєрлийн тооноос 3 дахин илїї орон зах зээлийн эдийн засагт шилжиж, энэ їед байгаа нь анхаарал татаж байлаа. Засгийн газар амьтны гаралтай бїтээгдэхїїнийг хїмїїс ихээр 2001 онд нийт 100000 тарвага агнах зєвшєєрєл худалдаалж эхэлсэн, мєн тарваганы арьсны їнэ єгсєн байхад, Монголын зєвхєн хотын зах дээр нэмэгдсэн болон менежментийн тогтолцоо 88,000 тарваганы арьс зарагдсан, мєн энэ онд Зураг 10: Монголын тарваганы арьсны албан ёсны худалдаа. 1892 ­ 1997 он 3.500.000 3.000.000 тоо 2.500.000 арьсны 2.000.000 1.500.000 Худалдаалсан 1.000.000 500.000 0 1892 1908 1914 1924 1928 1932 1936 1940 1944 1948 1952 1956 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1997 он 93 Монгол Улс Хятад руу албан ёсоор 200000 тарваганы арьс агнадаг гэж хариулав. Энэ тоогоор бол монголд гарсан байна (Scharf бa Enkhbold, 2002). 139000 тарваганы анчин байна гэж їзэж болно. Їїнээс гадна маш олон хїн захаас тарваганы Хятад руу 2003 онд хууль бус 2 удаагийн гаралтай бїтээгдэхїїн худалдаж авдаг бєгєєд худалдаанд л 37332 тарваганы арьс гарсан байна. бас зарим нь єєрсдийн найз нєхєд, тєрєл 2005 онд агнуурын хорио тавьсан байхад ч, тєрєгсдєєсєє авч хэрэглэдэг. Судалгааны дїнгээр Монголын Хилийн Цэргийн Удирдах Газрын бол монголын иргэдийн 27% нь (445,000 хїн, 15 мэдээлэлд 3 сарын эцсээс ємнє (тарвага буюу тїїнээс дээш насны) тарваганы гаралтай ичээнээсээ гараад удаагїй байсан їе буюу хууль ямар нэг бїтээгдэхїїнийг сонирхдог хэрэглэдэг ёсны агнуур эхлэх цагаас нэг сарын ємнє), нийт байна. Їїнээс ихэнх хувь (85%, 370,000 хїн) 26000 тарваганы арьс хурааж авсан байна. махыг нь сонирходог. Тарваганы тос (5%) Дээрх тохиолдлуудад, хураагдсан ба зах дээр дараагийн чухал хэрэгцээний бїтээгдэхїїн: бєєр ажиглагдсан їйл ажиллагаа зэрэг нь хилээр ­ 3%, хїн мах ­ 2%, уушиг ­ 1% ба ходоод ­ 1% гарч байгаа арьсны тооны маш бага хэсэг болж гэх мэт хэрэглэдэг. Нийт хэрэглэгчдийн зєвхєн байгаа юм. Дорнодын Биологийн Тєрєл Зїйлийн 25% нь (110,000 хїн) тарваганы бїтээгдэхїїнийг Тєсєл 1999 онд бэлтгэсэн нийт арьсны тоо найз нєхдєєсєє болон ах дїїгээсээ авдаг байна. 1-1.5 саяд хїрч байна гэж тооцоолжээ. Бидний Їлдсэн хэсэг нь єєрсдєє агнаж, эсвэл захаас судалгаа 2004 онд бэлтгэсэн арьсны тоог 3-4 худалдаж авдаг. Ингээд їзэхэд монгол улсад сая гэж тооцоолсон. Монгол тарваганы дундаж тарваганы гаралтай бїтээгдэхїїн худалдан авагч агналтын тоо 54 ба Алтайн тарваганы дундаж 160000 хїн байж болох тооцоотой. Эдгээр хїн агналтын тоо 46 байв. Нийлээд нийт агналтын бїр жилд дундажаар 25 ам. долларын тарваганы тоо 3-4 сая хїрч байна. Нэг тарваганы арьсны їнэ гаралтай бїтээгдэхїїн авахад зарцуулдаг гэвэл гадаадын зах зээлд 10 ам. доллар хїрдэг бол энэ нийт 4 сая ам. долларын тарваганы худалдаа худалдаа нийтдээ 30000-40000 ам. долларт хїрэх дотооддоо явагдаж байна. боломжтой билээ. Тогтвортой агналт: Тарваганы тоо толгой Тарваганы арьсны худалдаа нь тарваганы цєєрч байгааг дїгнэх сїїлийн їед хийгдсэн худалдааны нэг хэсэг нь бєгєєд бас єєр бусад тооллогын дїн байхгїй боловч бусад бїх хэсгийн худалдаа явагдсаар байдаг. Тарваганы тодорхой нотолгоо баримтаас їзэхэд монгол бусад бїтээгдэхїїн эд зїйлїїдийг дотоодын орон даяар тарваганы тоо толгой нийтдээ буурч зах дээр байнга худалдаж байдаг бєгєєд эдгээр аюултай байдалд хїрсэн нь тодорхой болов. нь арьснаасаа тусдаа зарагддаг. Орон нутгийн Жилд агнаж байгаа тарваганы тооноос гадна хэмжээнд махны болон уламжлалт эмнэлгийн агнуурын хугацаа бас санаа зовоосон асуудал зориулалтын худалдаа нь арьсны худалдаанд боллоо. Арьсны худалдаанд зориулж монгол нэмэлт болж єгдєг. Ахуйн зориулалтаар агнасан тарвагыг III сарын дундаас, алтайн тарвагыг тарваганы мах, єєх, бусад эмчилгээний хэсгїїд IV сарын дундаас ичээнээс дєнгєж гарангуут нь олон зуун жилийн турш уламжлан хэрэглэгдэж агнадаг болов. ирсэн ба одоо ч їнэлэн хэрэглэсээр байна. Хаврын агналтыг їйлдвэрийнхэн зарим анчид Тарваганы бараг бїх эд хэсгїїд нь хэрэглэгддэг сонирхдог нь энэ їед тарваганы арьс шигїї (хэлийг хэрэглэдэггїй) бєгєєд зїрх, уушиг, їстэй байдаг бєгєєд зах зээлд єндєр їнэ хїрдэг элэг, бєєр зэргийг эмчлэхэд хэрэглэдэг ажээ. учиртай гэнэ. Їїнээс гадна энэ їед бусад Тарваганы єєх савхи зєєлрїїлэх, тїлэгдэлт, улиралтай харьцуулахад тарвага ичээнээс хєлдєлтийг эмчлэх, цус багадалт, сїрьеэ, болон дєнгєж гарсан тул хоол тэжээлийн шаардлагаар бага насны хїїхдэд хоол тэжээлийн нэмэгдэл гэх нїхнээсээ удаан хугацаагаар гардаг гэх мэт мэтээр ашигладаг байна (Adiya, 2000). Монгол шалтгаанаас болж агнахад хялбар гэж їздэг. улс мал сїрэг элбэгтэй ч ард иргэд тарвага агнаж Хаврын улирал нь їржлийн маш чухал эмзэг ахуйн хэрэгцээндээ ашигласаар байна. їе юм. Тарвага тєрлийн бусад зїйлийн нэг Зэрлэг ан амьтдын худалдааны тухай анчдаас адил, монгол ба алтайн тарвага жилд нэг удаа авсан асуулганд нийт 60% гаруй хувь нь тарвага ичээнээсээ гарсны дараахан ороо нийлэгт ордог 94 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд їе нь юм. (Adiya, 2000, Armitage and Downhower, Ємнєх судалгаануудаас їзэхэд бие гїйцсэн тарч 1974, Banfield,1974, Godin, 1977). Мєндєл IV жил дараалан тєллєдєггїй, ихэнх тохиолдолд сараас VI сар хїртэл тєрдєг бєгєєд тєрснєєсєє нэг жил єнждєг гэнэ (Adiya, 2000). Монголын сарын дараа нїхнээсээ гардаг ба їїнээс 2 долоо биологичид нар нийт тарчийн хагас нь тэр хоногийн дараа сїїн тэжээлээсээ гардаг байна жилдээ їржлийн чадвартай байдаг гэж їздэг (Adiya, 2000). Энэ цагаар эм тарвагыг агнах байна (Adiya, 2000). Иймд тухайн жилд 50000 нь популяцийн єсєлт їржилтэнд сєрєгєєр тарч агнасан бол 25000 нь хээлтэй, эсвэл дєнгєж нєлєєлєх бєгєєд нэгэнт їїссэн їр тєлийг устгаж мєндєллєсєн байж таарна. Дундаж тєрєлт болон тэдгээрийн амьдрах боломжийг алдагдуулахад урьд жилийн тєлийн онд орох хувийг ашиглан хїргэдэг байна. Энэ сєрєг нєлєє ялангуяа алтайн хаврын агналтаас болж їхэж хорогдож болох тарваганд их тохиолдож тєрсєн мєндєлийн онд їр тєлийн хэмжээг тооцоолон гаргаж болно. орох магадлал маш багасаж 80% хїртэл їхэж Монгол тарвага дунджаар 3-4 мєндєл гаргадаг, їрэгддэг (Adiya, 2000). эхний жилдээ мєндлийн 70% нь онд ордог. Дунджаар тарч бїрээс 3,5 мєндєл тєрлєє гэж Эдгээр агналтын нєлєєлєх нєлєєллийн їзвэл, їїнээс 2,45 мєндєл онд орох магадлалтай хэмжээг судалгааны найдвартай їзїїлэлтгїйгээр юм. Ийнхїї 25000 їржлийн чадвартай тарч тодорхойлоход бэрхшээлтэй. Гэвч бид агнахад нийт агнасан 100000 амьтнаас гадна їндэслэлтэй тоо баримт, цєєхєн хэдэн таамаглал, 61250 бодгалийг устгасан байх боломжтойг тооцооллын хамгийн энгийн аргыг ашиглан тооцоо харууллаа. Ижил хэмжээ авч їзэхэд онолын хувьд ямар нєлєєлєл байж болохыг энд алтайн тарвага 30000 устгасан байж болох (нэг їзїїллээ. Тарвага агнах хяналтын тоог 2004 онд эхээс 6 мєндєл тєрдєг, эхний жилд 20% нь онд 100,000 гэж тогтоосныг їндэслэл болгон авч, энэ орох =1.2 мєндєл) тохиолдолд хаврын агналт популяцид ямар сєрєг нєлєєтэй байж болохыг авч їзье. Ан агнах хориотой улиралд хийсэн агнуурын хор нєлєє нь дээр дурьдсанаас хэд дахин илїї Улирлын ялгаагїйгээр агналтад эр эм тарвага байх нь ойлгомжтой. Монгол улсын "Ан агнуурын тэнцїї тоотой ордог гэж таамаглая. Энэ тухай" хуулиар хаврын улиралд агнах хориотой таамаглал хэд хэдэн шалтгаанаар батлагдах гэж тодорхой заасан боловч ихэнх нутагт хаврын боломжтой. 1-рт хїйсийн харьцаа аль ч агнуур хийсээр байна. популяцид хэлбэлздэг ч ихэнхдээ 1:1 байдаг гэж тэмдэглэсэн (Adiya, 2000). 2-рт эр тарвага Бусад нєлєєлєл: Бусад улс оронд газар ичээнїїдийн хооронд явж ил харагдах нь ил тариалангийн улмаас тарваганы амьдрах орчин їїгээр нь эр эм тарвагыг ялгаж болох талтай. багассантай тєстэй бэрхшээл монгол тарваганд Гэвч тарвагыг гаднаас нь хараад эр эмийг ялгах учирч байна. Гэвч газар тариалангаас болж боломжгїй. Эм тарвага эрээс биеийн хэмжээгээр монгол тарваганы амьдрах орчин дутагдаж байна бага байдаг ч зєвхєн биеийн хэмжээгээр нь гэх нь магадлал багатай байж болох юм. Газар хїйсийг тодорхойлох нь тодорхой индикатор тариалангийн эрчимтэй хєдєлгєєн нь Монголын болж чаддаггїй (Adiya, 2000). Залуу болон бие тїїхэнд шинэ зїйл бєгєєд, хэмжээний газар гїйцсэн эр тарвага биеийн хэмжээ адилтай байж хагалах асуудал 1950-аад оноос ємнє байгаагїй. болно. Агнасан бїх бодгаль бие гїйцсэн бєгєєд Харин энэ їеэс ємнє тарваганы тоо толгой ихээр їржлийн насных гэж їзье. Энэ таамаглал ангийн цєєрч байна гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Монгол буугаар агнаж байгаа їед бодитой байж болно. орны газар тариалангийн їйлдвэрлэл Сэлэнгэ Ангийн буугаар агнадаг анчин бие гїйцсэн мєрний ай сав газраар тєвлєрсєн байна. Энэ бодгаль шилж агнах боломжтой, харин хавхаар нутагт тарваганы тархац тоо толгой хэзээ ч их агнагчдад ийм сонголт хийх боломж бараг їгїй. байгаагїй билээ. Газар ашиглалтаас болж зарим Анчид залуу бодгалийг биеийн ерєнхий хэмжээ, газруудад амьдрах орчин багассан байж болох сїїлний єнгєєр нь ялгаж таньдаг байна (Adiya, боловч, нийт газар нутгийн нь 70% тарваганд 2000). Ингээд энэ тохиолдолд ямар ч улиралд тохиромжой монгол орны хувьд энэ нєлєєлєл 100000 тарвага агнагдахад 50000 нь эм тарвага нь єчїїхэн юм. Монголд 1991 оноос хойш байж болохгїй гэх аргагїй болно. тариалангийн газар ашиглалт эрс буурч урьд нь 95 Монгол Улс ашиглаж байсан газруудад тариалахаа больсон ба онолын хувьд Зїїн Европод M. bobac bobac (Zimina and Gerasimov, 1973) ашиглахаа больсон тариалангийн газарт байршдагтай адил монгол тарвага ч атаршсан газар эргэн нутагшиж болно гэж їздэг. Удаан хугацаанд їргэлжилсэн дээрхээс илїї бас нэг сєрєг нєлєєлєл нь сїїлийн 100 жилийн турш тэмцэж байгаа тахлын аюулаас хамгаалах устгалын ажлууд болно. Сїїлийн жилїїдэд газар ашиглалт, устгалын ажлын аль аль Монгол тарвага. Фото: K.Oлсен нь ноцтой нєлєє, аюул занал учруулж байна гэж хэлэхээргїй шахам боллоо. Газар тариалангийн (Canis lupus), цоохор ирвэс (Uncia uncia), шар ихэнх талбайнууд 1990-ээд оноос хойш їнэг (Vulpes spp.), ємхий їен (Mustela eversmanni) ашиглалтгїй орхигдсон тєдийгїй устгалын ажил болон хїрэн баавгай (Ursus arctos) зэрэг амьтан тарваганд чиглэхээ бас больсон байна. Хамгийн тарвагаар идэшлэнэ. гол хїчтэй сєрєг нєлєє нь одоо хэт эрчимжсэн Хууль дїрэм болон тїїний сахиулалт: агнуур болж байна. Засгийн газраас тарваганы агналтыг 2005 оны Биологийн тєрєл зїйлд їзїїлэх нєлєєлєл: эхээс 2 жилээр хорьсон боловч холбогдох Тарвага нь газар нутгийг тодорхойлох, хэд хэдэн хууль журамд єєрчлєлт оруулаагїй учраас тєрєл зїйлийн шувуу болон хєхтєн амьтдад зєрчлїїд їргэлжилсээр байна, жишээлбэл 2005 амьдрах орчин бїрдїїлж єгдєг, мах идэшт оны зун Хилийн Цэргийг Удирдах Газраас их амьтдад уургийн эх їїсвэр болдог гэх мэт їїрэг хэмжээний тарваганы арьс (>26,000) илрїїлсэн гїйцэтгэдэг учир их хэмжээний бууралт нь гэх мэт. Идэвхтэй менежментгїйгээр агнуурыг Монголын нийт биологийн тєрєл зїйлд сєрєг хориглосныг ажиглаж байхад энэ нь агнагдаж нєлєє їзїїлж болох талтай юм. байгаа тоо хэмжээнд мэдэгдэхїйц нєлєє Тарвага нь байршин буй уулын болон талын їзїїлэхгїй бєгєєд ихэнх тохиолдолд албаны экосистемийн ерєнхий бїрэлдэхїїн болон хїмїїс агнуурыг хорьж, ахуйн зориулалтын эрїїл мэндэд маш чухал їїрэг гїйцэтгэдгээрээ агналтанд бас зєвшєєрєл єгдєггїй. Хуулийн тїлхїїр зїйл байх боломжтой (Puzansky, 2004, хувьд зєв, гэхдээ хїмїїс ахуйн зориулалтаар Zahler et al.,2005). Тэд хєрсєн доор нїхээ малтах зєвшєєрєлгїйгээр агнаж байгаа бєгєєд агнасаар явцад нь газрын гїний хєрс єнгєн дээрээ гарах, байх болно. эрдэс бодисыг эргїїлэн системд оруулах мєн Агнуурыг хориглосноос хойш ч ахуйн зориулалт хєрсийг агааржуулах гэх мэтийн їр ашигтай болон їйлдвэрлэлийн зориулалт гэсэн байдаг. Тэдгээрийн їїр нь олон зїйлийн унаган ойлголтууд бас л тодорхойгїй байх болно. Ахуйн амьтдад амьдрах орчныг бий болгож єгдєг байна. зориулалт гэдгийг хувийн хэрэгцээнд хувь хїн Эдгээрт сїїлэрхэг зурам (Spermophilus undulatus), агнаж болох тоо гэж тодорхой бус заасан байдаг. дагуур зурам (S. dauricus); монгол огдой (Ocho- Ан агнуурын хуулиар 3 тарваганаас илїїгїй tona pallasi), дагуур огдой (O. daurica), асганы гэж заасан байдаг (Wingard and Odgerel, 2001, огдой (O. hyperborea); хотны їен (Mustella nivalis); Scharf, 2002). Їйлдвэрлэлийн зориулалтын цагаанхан їен (M. erminea); халздай дорго (Meles агналтанд бас тодорхой хэмжээ тавиагїй meles); зараа (Hemiechinus spp.); шар їнэг (Vulpes бєгєєд бїртгїїлсэн тодорхой компанид зєвхєн spp.); малар мануул (Otocolobus manul) зэрэг орно їйлдвэрлэлийн зорилгоор зохион байгуулалттай (Adiya,2000, Zahler et al., 2005). Тэдгээрийн идэш агнуур явуулна гэсэн байна (Wingard and Odgerel, тэжээлийн сонголтоос болж ургамлын тєрєл 2001, Zahler et. al., 2005). Ихэнх анчид энэ 2 зїйл болон бїтцэд бас єєрчлєлт ордог байна. ангиллын дундуур єєрєєр хэлбэл їйлдвэрлэлийн Тарвага нь махан идэшт амьтад болон шувуудын зориулалтын хууль зїйн їндэслэлд хїрэхгїйгээр идэш тэжээлийн гол нєєц болдог ба бїргэд (Aqui- ахуйн зориулалтын 3-аас илїї гаргаж агнуур la spp.), талын сар (Buteo hemilasius), саарал чоно хийдэг. 96 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Саарал чоно (Canis lupus) Саарал чоно Canis lupus (ихэнхдээ Баруун Европын улсууд, АНУ, Япон) бєгєєд нийт тархацыг 30%-аар бууруулжээ. Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Сїїлийн 30 жилийн дотор хууль тогтоомжийг Монголын саарал чоныг ахуйн болон сайжруулж (CITES, ховор ховордсон амьтдын їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнаж болно. Агнах актууд, агнуурын хорио), сэргээн нутагшуулах улирал болон тоо хэмжээг заагаагїй. хєтєлбєрїїд, газар ашиглалтын єєрчлєлтїїд, Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: Canis хїмїїсийн хєдєє нутгаас хот суурин газарт lupus нь CITES-ийн 2-р хавсралтад орсон байдаг шилжиж буй байдал зэргээс болж дэлхий дээрх ба оршин байх орноос гаргахдаа экспортын ховордол багасч тогтвортой болж байгаа бєгєєд зєвшєєрєлтэйгээр гаргадаг байна. Саарал чонын зарим нутаг дэвсгэрт чоно буцаж нутагшиж популяцид зарим бэрхшээл учирч байгаа боловч байгааг тэмдэглэсэн байна (Nowak 1999). ерєнхийдээ элбэг тархсан болон дэлхий даяар Харамсалтай нь бид Монгол улс дахь чононы чононы популяци тогтвортой байгаа гэх мэт тоо толгойг зєвхєн таамаглах тєдийгээр мэдэж шалгуураас болж саарал чоно аюулд єртсєн байна. Популяцийн нягтшил, тархац, сїргийн ангилалд ордоггїй. Иймээс IUCN-ийн Улаан номд хэмжээ, эсвэл байрших газар нутаг зэргийг анхааралд авах шаардлагагїй гэж тодорхойлсон тодорхойлох судалгаанууд хийгдэж байгаагїй. байдаг. Монголын биологич нар 1970-аад оны їед нийт Тархац, популяцийн чиг хандлага: Canidae улсын нутаг дэвсгэрийг хамарсан тархацын овгийн хамгийн том амьтан болох саарал чоно газрын зураг хийсэн боловч энэ зурагт тухайн нь дэлхийн хойд тал бємбєрцгийг нэлэнхїйд газар нутгийн нягтшил болон тоо толгойн нь хамарсан тїїхийн хувьд дэлхий дээр хэмжээг оруулж єгєєгїй байна. Їндэсний болон хамгийн єргєн тархалттай хєхтєн амьтдын нэг олон улсын мэргэжилтнїїд их хэмжээний байв. Агнуур болон устгалын ажлууд (барих, агналт болон устгалаас популяцийн тоо толгойд хордуулах, шагналтай агналт) энэ зїйлийг олон єєрчлєлт хэлбэлзэл орж байгаад итгэж байгаа, газар нутгаас устаж їгїй болоход хїргэсэн яг энд харуулах баталгаа байхгїй ч тоо толгойн цєєрєлт дээр їед болон одоо їед ч їзэгдсээр Дорнод аймгийн зах дээр саарал чоно худалдаалж байгаа нь. Фото: К. Олсон 97 Монгол Улс байгаагаар тайлбарлаж болно. Зарим судлаач 1999). Харин Казакстаны популяци нягтшил нар одоо їед ч их хэмжээний агналтаас болж тоо багатай 100 kм2 газар нутагт 1.5 чоно байх толгой цєєрсєєр байна гэдэгт итгэлтэй байна. жишээтэй (Dimitriyev, 2005). Бїх популяциудийн Гэвч бидэнд популяцийн судалгаа материал хувьд нягтшил нь маш олон хїчин зїйлїїдээс байхгїй хэвээр байна. шалтгаалдаг бєгєєд эдгээрээс хамгийн чухал нь хоол тэжээлийн олдоц болдог (Peterson, 1977). Саарал чонын сїргийн дундаж хэмжээ, амьдрах орчин зэргээс монголын саарал чонын тоог Канадын саарал чонын популяцийн нийт тоог таамаглаж болох боловч одоогийн тодорхой 30000 -60000 гэж тооцоолдог. Аляскад судлаач судалгаа дутагдалтай байна. Саарал чонын нар 4000-7000 чонотой гэж їздэг байна (Carbyn, амьдрах орчин ихэвчлэн тодорхой газар 1983, 1987; Theberge, 1991). Оросын судлаач нар нутгийг эзлэн байршсан байдаг бєгєєд хєрш дэлхийн 2-р дайны дараа Оросын Холбооны сїргийн амьдрах газар нутагтай давхцах асуудал Улсад нийтдээ 150000 - 200000 саарал чоно гардаггїй байна. Иймээс чонын амьдрах орчин байгааг тэмдэглэжээ. Їїнээс хойш 15 жилийн болон сїргийн дундаж тоо зэрэг нь чонын нийт турш жил бїр 40000 - 50000 амьтныг засгийн тоо толгойг тооцоолон гаргахад их хэрэгтэй газрын хяналтын хєтєлбєрєєр устгаж, 1962 он їзїїлэлтїїд болж єгдєг байна. Монголд 2 гэхэд 15000 орчим бодгаль їлдсэн байв. Гэвч тєсєл (Зэрлэг амьтдыг хамгаалах нийгэмлэг, 1999 онд 44000 болж єссєн гэж судлаач нар Олон улсын Тахь групп) саарал чононд їзжээ. Сїїлийн їеийн мэдээгээр Казахстанд радио дохиолол бїхий хїзїївч зїїж гїйдэл 40000 саарал чоно байгаа бєгєєд энэ нь засгийн хєдєлгєєнийг нь судалж байгаа бєгєєд їр дїн нь газрын устгалын хєтєлбєр хэрэгжихгїй одоогоор гараагїй байна. болсонтой холбоотойгоор тоо толгой нь нэмэгдсэн гэж їзэж байгаа юм байна (Dimitriyev, Бусад улс орнууд дахь саарал чонын популяцийн 2005). тухай дараахь мэдээллийг харьцуулах зорилгоор мэдээлэв. Дэлхий даяар саарал чонын амьдрах Монголын нийт саарал чонын популяцийн тоо орчны цар хїрээ янз бїр байдаг бєгєєд 157000 -аас хэтрэхгїй байж болох бєгєєд энд хоол тэжээлийн олдоц, улирал болон чонын хамгийн их нягтшилтай нутаг орон гэж авч їзсэн популяцийн хэмжээ зэргээс шууд хамааралтай ч дээрх тооноос илїї гарах боломжгїй тооцоо байдаг. Канадад євлийн улиралд саарал чонын гарч байна. Аляска шиг 100 kм2 газарт 3 - 5 саарал нэг сїрэг 13,000 kм2талбайг хамарсан хамгийн чонотой гэж їзвэл монголын саарал чонын их хэмжээтэй амьдрах орчинтой байсныг популяцийн тоо ойролцоогоор 62000 байх тэмдэглэжээ (Mech, 1970). Хамгийн бага жишээтэй юм. амьдрах орчин 18 kм2 газар зуны улиралд зїїн Агнуур, худалдаа: Монголчууд саарал чоныг урд Онтарио-д байсан байна. Канад болон мал сїргийн дайсан учраас, хїмїїст аюул Казахстаны саарал чонын сїргїїд хоол тэжээл заналхийлдэг гэж, спорт агнуур, олон улсын элбэгтэй газруудад хамгийн бага нь 30 км2 болон орон нутгийн арьсны худалдаанд талбайд байдаг бєгєєд цєлийн болон тундрын мєн уламжлалт эмнэлгийн зориулалтаар бїсэд 1000 км2-т амьдрах орчинтой байх саарал чонын эд зїйлїїдийг хэрэглэх гэх мэт жишээтэй байна (Bibikov et al.,1983). шалтгаанаар агнадаг. Дэлхий дээрх саарал чонын популяцийн янз Оросын холбооны дагуул байх їеийн монгол бїрийн нягтшилыг биологич нар гаргасан байдаг улсад чоно агнах асуудал засгийн газрын бїрэн бєгєєд энэ нь амьдрах орчны хэмжээ янз бїр эрхийн функци байв. Монгол улс нь албан ёсоор байдагтай тєстэй байна. Жишээлбэл Канадад Оросын холбооны улсад харьялагддаггїй байсан нягтшил хамгийн бага нь 1 бодгаль /520 kм2 ч энэ системийн салшгїй хэсэг байсан бєгєєд ­ 1 бодгаль /26 kм2 -т байсан (Fuller and Keith, зэрлэг ан амьтдын агналт нь Оросын загвар, 1980, Mech, 1970). Хамгийн их нягтшил Исле шаардлага, чиг хандлагыг заавал дагадаг байлаа. Рояуалд таарсан (1 бодгаль /10 км2) бєгєєд энэ Монголд 1920-иод оноос эхлэн саарал чонын нь гэнэтийн ховордолтод єртєхєєс ємнє байжээ тоо толгойг зохицуулах болон арьсны бэлтгэл (Nowak, 1999). Аляска-д нягтшил ойролцоогоор хангах зорилгоор агналт хийсээр иржээ (Зураг 100 км2 нутагт 4-5 бодгаль байдаг (Nowak, №11). 1926-1985 хооронд жилд дунджаар 5308 98 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд бодгаль, 1933 онд хамгийн олон 18000 бодгаль ирвэс, буурал шилїїс) гэж їздэг бєгєєд монгол агнаж байсан бєгєєд дээрх 55 жилийн дотор ёсны амьдралд саад учруулж байгаа амьтад юм нийт 313153 саарал чоно агнасан байна. Гэвч гэж їздэг байна. Єнгєрсєн жилїїдэд монгол улс эдгээр тоо нь зєвхєн албан ёсоор тэмдэглэгдсэн саарал чоныг їндэсний дайсан гэж албан ёсоор тоо бєгєєд їїнээс гадна мал сїргээ хамгаалах, тэмдэглэжээ. Саарал чонын экологийн талаар эмчилгээнд зориулж гэх мэтээр агнагдсан саарал ямар ч ойлголтгїй байсан, социалист системийн чонын тоо албан ёсоор тэмдэглэгдэх боломжгїй энэ їед тїїнийг устгаж їгїй болгох гэсэн ганцхан байсан. зорилготой байжээ. Одоо монголд агнуурын ямар ч хорио байхгїй ганц зїйл амьтан бол Дээрх мэдээлэлтэй харьцуулахад, Оросын саарал чоно хэвээр байна. холбооны улс 1950-оны дундаас 1960-аад он хїртэл жилд 50000 саарал чоныг устгаж байв. Саарал чоныг агнах нь зєвхєн тїїнээс айснаас, В.В. Козловын мэдээлснээр Оросын холбооны эсвэл єрсєлдєєнєєс, бас засгийн газрын улс 1945 онд 42300 саарал чоно, 1946 онд 62700 зааварчлагаанаас ч болдоггїй бололтой. саарал чоно, 1947 онд 58700, 1948 онд 57600, Монголчууд чонотой тїїхийн болон уламжлалт 1949 онд 55300 саарал чоно тус тус устгасан холбоотой бєгєєд энэ нь чоныг энэ бїс нутгаас бєгєєд дараагийн 20-иод жилийн турш бас устгахад хїргэхгїй ч гэсэн энэ боломжинд дээрхтэй тєстэй тоогоор устгал хийж байв. хїргэх гэж нэлээд тэмцэж байгаа гэж хэлж 1970 он гэхэд ихэнх тєрєл зїйлїїдийг агнах болохоор байна. Чоныг маш их хїчирхэг амьтан тоо багассан ба агнуур хэзээ ч бїрэн зогсоогдож гэсэн ойлголтод хїмїїс итгэдэг бєгєєд чонын байгаагїй бєгєєд 1980 онд ч гэсэн 30000 саарал биеийн бїх эд зїйлийг уламжлалт эмнэлгийн чоно агнасан мэдээлэл байна. зориулалтаар хэрэглэдэг байна. Монголчуудын чоно агнахдаа гаргах догшин ширїїн, хурдан Монголчууд саарал чонотой тусгай хэлхээ шаламгай авир нь хажуугийн ажиглагч хїнд холбоотой гэж їздэг хэдий ч агналтыг гаж айсан амьтнаа їзэн ядан агнаж байгаа мэт буруугаар дэмжиж энэ зїйлийг устгаж сєнєєх авиртай андуурах тохиолдолд хїргэж болохоор аюулд хїргэж болохоор байна. Монголд хувь байдаг. Їнэндээ, монголчууд чоныг уламжлалт хїний тївшинд ч хєдєє нутгийн хїмїїс малаасаа ёсны хїндлэлтэй агнадаг бєгєєд чонын шургуу хамааралтай амьдардаг ч саарал чоныг їзэх зан, тууштай байдал, зальтай овжин гэх мэт їзэл нийтээр нэгэн адил байдаг. Саарал чоныг чанарыг бишрэн хїндэтгэсэн маягтай агнадаг мал сїргийн дайсан (нєгєє 2 дайсан нь цоохор байна. Монгол орны зарим нутагт чоно ижил Зураг 11: Монгол улсын саарал чонын арьсны албан ёсны худалдаа. 1927-1985 он 18.000 16.000 14.000 тоо 12.000 арьсны 10.000 8.000 6.000 Худалдаалсан 4.000 2.000 0 1927 1930 1933 1936 1936 1942 1945 1948 1951 1954 1957 1960 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 Онууд 99 Монгол Улс Олон улсын хэмжээнд саарал чонын худалдааг ихэвчлэн Хятадтай хийдэг. Монгол Хятадын хилийн дагуух 15 хотын дэлгїїрїїдээр хийсэн судалгааны дїнгээс харахад: саарал чонын сайн арьс 250 ам. доллар, муу арьс 35 ам. доллар гэж ил байдлаар тавигдсан байна. Нэг ширхэг шїд нь 2-3 ам.доллар, шагай 3-10 ам.доллар, толгой 5 ам. доллараар тус тус зарагддаг. Араг яс нь дєнгєж 50 ам.доллар, харин чихмэл нь 375 ам. доллар хїрнэ. Монгол, Хятад хоёр улсын уламжлалт анагаах ухааны зан заншил, зах зээлийн їнэ, чоныг їзэх монгол їзэл зэргээс шалтгаалж саарал чоно нь монголын 2 Саарал чонын соёог Хятадад худалдаалж байгаа нь. Фото: Ж.Вингард дахь хамгийн их агнагддаг зїйл болж байна. Нийт 949 анчдаас асуулга асуухад хїчтэндээ (хийморьтондоо) харагдаж, илїї їїнээс бараг 40 хувь нь (321хїн) чоно (хийморьтондоо) хїчтэндээ алуулдаг гэсэн агнадаг гэж хариулжээ. Монгол дахь нийт анчдын ярианд хїмїїс итгэсээр байдаг. Чоно ална гэдэг тооноос (245000) бодож їзэхэд 75000 хїн чоно ийм аюулыг устгаж байгаа биш, харин анчин агнадаг байж болох байна. Дунджаар 3-4 чоно эр зориг, хїч тэвчээр, авьяас чадвараа бататгаж агнадаг бол нэг анчин хамгийн олон нь 100 чоно байгаа хэрэг болдог. Хамгийн гол нь энэ зїйлийг агнасан байж болох юм. Анчдаас авсан асуулгын устаж їгїй болгохгїй байх нь чухал бєгєєд чоно дїнд 2004 онд дор хаяж 1770 чоно агнагдсан нь бїх монголчуудын гарал їїсэлтэй холбоотой байна. Нийт агналтын тоог тодорхойлох домгийн дагуу ихэнх хїмїїс чонын тоо толгойг боломжгїй байсан нь анчдын хариулттай зохицуулаад энэ газар нутаг дээр байх ёстой холбоотой байв. Найдвартайгаар биш ч гэсэн, амьтан юм гэж ойлгодог. Социалист системийн 2004 онд 20000-30000 чоно агнагдсан байж їеийн чоно устгалын їед чонын їїрэнд 1-2 болох бєгєєд энэ нь 7 сая ам.долларын худалдааг бэлтрэгийг їлдээж байсан нь бїр мєсєн устаж бий болгосон байна. Улаанбаатар хотын зєвхєн їгїй болохоос сэргийлсэн їзэл гэж болно. нэг зах дангаараа 2004 онд 50000 саарал чонын Ингээд тїїхэн уламжлалт зан заншил зах зээлийн арьс зарсан гэж мэдээлсэн. Бид энэ мэдээллийн нєхцєлд автагдах эсэхийг харж байх їлдлээ. дагуу тодруулга хийх гээд амжилт олоогїй. Бусад Энэ судалгаанаас їзэхэд саарал чонын тоо орны їзїїлэлт дээр їндэслэн гаргахад монголд толгойн хэмжээ тодорхойгїй байгаа гэсэн хэдий байж болох саарал чонын нийт тоо 50000- ч энэ зїйл монгол улсын дотоодын болон гадаад 100000 гэж їзээд яг байгаа популяцийн тоо худалдааны чухал зїйл болсоор байна. Дотоодын їїнээс бага гэж бодоход одоогоор агнаж байгаа зах зээлд саарал чонын бїх эрхтэн хэсэг тоо дэндїї их байгаа нь илэрхий болно. хэрэглэгддэг. Арьс нь хамгийн дулаахан, чанар Бид агнагдаж байгаа чонын тоог тодорхой энд сайтай арьс 150 ам. доллар, чанар багатай арьс 50 хэлж чадахгїй боловч маш их хэмжээний агналт ам. долларын їнэтэй байна. Мах нь бїх тєрлийн зэргээс болж Монголын чонын популяцийн євчнийг (ханиаднаас эхлэн астма зэрэгт) тоо хэмжээ цєєрсєн байна гэж хэлж болохоор анагаахад хэрэглэгддэг ба зах дээр 1 кг мах 5 ам. байна. Зарим тодорхой мэдээнээс їзэхэд зїїн доллараар зардаг. Яс, хэл, бєєр, дэлїї зэрэг нь бас хязгаарын болон говийн бїсээс чоно алга эмчилгээнд ашиглагддаг учраас нэмээд 50 ам. болсон гэж тэмдэглэгдсэн байна. Малчдын ярьж доллар хїрдэг байна. Ингээд нэг саарал чоныг байгаагаар чоно элбэг їзэгдэх боллоо гэдэг нь зах дээр зарахад 300-350 ам. долларын ашиг олж магадгїй бусад зэрлэг ан амьтдын тоо толгой болохуйц юм. цєєрснєєс чоно гэрийн мал руу дайрах нь элбэг болсноор тайлбарлаж болох юм. 100 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хярс їнэг (Vulpes corsac ) Хярс їнэг Vulpes corsac Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: "Ан агнуурын тухай" хуулиар ахуйн болон їйлдвэрлэлийн зориулалтаар хярс їнэг агнахыг 10-р сарын 21-нээс 2-р сарын 16 хїртэл зєвшєєрсєн байдаг. Хярс їнэгний агналтыг хязгаарлах зорилгоор сїїлийн жилїїдэд БОЯ- наас хярс їнэг агнах тоог тогтоогоогїй байна. Их нартын байгалийн нєєц газар - хярс їнэг. Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: IUCN Фото: Др. Рич Рыдинг хярс їнэгийг анхааралд авах шаардлагагїй зїйлийн ангилалд оруулжээ. CITES -д бас ямар нэг батлах боломжгїй юм. Хамгийн их хэмжээний тусгай ангилалд оруулаагїй байна. мэдээ агнуурын мэдээнээс болон ангилал зїйн Тархац, популяцийн чиг хандлага: Хярс судалгаанаас олддог гэнэ. Зїйлїїдийн тархах їнэг нь махан идэшт амьтан бєгєєд хуурай газар дадал, идэш тэжээл, эсвэл хамтран амьдрах бїтэц нутагт дасан зохицсон, хойд Афганистанаас гэх мэт биологийн їндсэн ойлголтууд болон Тївд хїртэл, мєн Монголоор дайран Манжуурын амьдрах орчны шаардлага зэрэг мэдээлэл цєєхєн хойд хэсгийг хамарсан тархалттай (Heptner олддог. and Naumov 1992). Хярс їнэг нь хээр, цєлийн Хярс їнэг нь хойд америкийн кит їнэг (Vulpes хээр, хагалсан газар болон суурин газарт macrotis) болон свифт їнэгтэй (V. velox) ихээхэн амьдран орших нь тохиолддог. Хярс їнэг нь тєстэй байж болох, яагаад гэвэл энэ 2 зїйл нь заримдаа єєрєє ухсан эсвэл тарвага, дорго хуурай гандуу газраар нутагтай, ихэвчлэн бусад мэтийн амьтдаас булааж авсан нїхэнд хоргодон амьтдаас булааж авсан нїхэнд амьдардаг, жилийн амьдардаг. Тэдгээрийн идэш тэжээлийн дотор хэд хэдэн нїхэнд шилждэг, хїмїїсийн бїрэлдэхїїнд ихэвчлэн жижиг мэрэгчид, огодой, їйл ажиллагаанаас хамааран популяцийн тоо шувууд, шавьж оролцдог. Їржлийн улирал нь толгойн ихээхэн хэлбэлзэлд ордгоороо тєстэй 1-р сараас 3-р сар хїртэл їргэлжилдэг бєгєєд ажээ. Жишээлбэл, Канадад свифт їнэг 1928 онд хээлтэй байх хугацаа нь 50 - 60 єдєр байдаг. устаж їгїй болсон, АНУ-д сїїлийн 100 жилийн Нийтдээ 2 - 6 зулзага тєрїїлдэг, хамгийн олон нь дотор 90%-ийн хорогдсон зэрэг нь махан идэшт 11 зулзага тєрїїлсэн гэсэн мэдээ байдаг (Nowak, амьтдыг хянах хєтєлбєрїїд, арьсны тєлєєх 1999). Хїмїїсээс гадна саарал чоно, махан идэшт хїмїїсийн агналт, амьдрах орчны хомсдол том шувууд хярс їнэгний дайсан болдог. зэргээс болсон байж болох юм. Ази тивд єргєн уудам тархацтай ч судлаач нар энэ Агнуур ба худалдаа: Хярс їнэг нь олон махан идэшт жижиг амьтны биологи экологийн жилийн турш Монгол орны їслэг эдлэлийн тухай мэдээллээр дутмаг байдаг (Sillero-Zubiri нєєцийг хангасаар ирсэн. Арьсны худалдаанд et al., 2004). Тэжээмэл амьтдын талаар хийсэн их хэмжээгээр орж байсан хєхтєн амьтдаас судалгаанаас їзэхэд їнэгний зїйлїїдийн хооронд тарваганы ба гєрєєсний арьс байв. Оросын ааш араншингийн болон экологийн онцлогтой холбооны улс руу 1932-1947 оны хооронд 1.1 єєр шинжїїд байдаг нь ажиглагдсан. Жишээлбэл, сая, 1947 онд 62926 хярс їнэгний арьс зарагджээ. хярс їнэгний маш олон бїлїїд нийлэн хєрш Олон жилээр их хэмжээгээр агнасны улмаар зэргэлдээ байх хярс їнэгний колонид амьдардаг тоо хэмжээ нь буурах болсон гэж 1973 онд байна (Novikov, 1962, Ognev, 1962, Heptner and їзээд хярс їнэг агнахыг Монгол улсын Засгийн Naumov, 1992). Мєн идэш тэжээлдээ явахдаа газраас хорьсон байна. Энэ хорио нь социалист хярс їнэгний бїл бодгалиараа салж гардаг гэх системийн їед тавигдаагїй болно. бєгєєд хоол тэжээл ховор їед нїїдэллэх буюу популяцийн ихээхэн хэлбэлзэлд ордог гэнэ 1990 оноос эхлэн монгол улс махан идэшт (Ognev, 1962, Heptner and Naumov, 1992). Эдгээр жижиг амьтдыг агнаж олон улсын зах зээлд дїгнэлт нь ихэвчлэн энгийн ажиглалтын їр зарж эхэлсэн. Засгийн газрын єєрчлєлтийг дїнгээс гаралтай бєгєєд яг їнэн зєв эсэхийг энд дагаад єєр бусад бїх зэрлэг ан амьтдын гаралтай 101 Монгол Улс Зураг 12: Монголын хярс їнэгний арьсны албан ёсны худалдаа. 1932-1985 он 60.000 50.000 тоо арьсны 40.000 30.000 Худалдаалсан 20.000 10.000 0 1932 1935 1938 1941 1944 1947 1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 Онууд бїтээгдэхїїний худалдааны чиглэл урагшаа 65 ам.долларын ашиг олох боломжтой байна. Хятад улсыг чиглэх болсон байна. Асуулгын хариултанд хярс їнэгний талаар єгєгдсєн тоо бага байсан учраас худалдаалагдаж Хярс їнэгний арьсны їнэ 28 ам.доллар болж, байгаа махны талаар тооцоо гаргах боломж шар їнэгний арьснаас (18 ам.доллар) илїї байсангїй. їнэд хїрч байна. Хярс їнэгний арьсны їнэ гэнэт нэмэгдсэнээс болж бусад амьтадтай Их хэмжээний агналт болон амьдрах орчны харьцуулахад маш олноор агнагдаж эхэлсэн дутагдал зэргээс болж хярс їнэг олон жилийн хэдий ч тарвага болон хэрэмний арьсны тїїхэн байршиж ирсэн газар нутгаасаа алга хэрэгцээ ч их хэвээрээ байгаа. Зэрлэг ан амьтдын болоход хїрч байна (Ognev, 1962, Stroganov, худалдааны энэ судалгаагаар нийт оролцогчдын 1969). Одоогийн байдлаар агнаж байгаа тоо 12% нь хярс їнэг агнадаг гэсэн байна. Бид їїнээс нь хярс їнэгний тоо хэмжээнд аюул учруулж хярс агнаж арьсны худалдаа хийдэг нийт 25000 болохоор байгаа юм байна. Энэ судалгааны хїн байна гэж тооцоолж байна. Зах зээлийн тооцоогоор гарсан тоо нь 1970 онд Монголын єндєр їнээс болж (хярс їнэг их нягтшилтай улсын Засгийн газраас хярс їнэгийг агнахыг бєгєєд шар їнэгийг бодвол аймхай биш) анчин хорих болсон тооноос 2 дахин илїї байна. Агнах бїр дунджаар 10.2 хярс їнэг агнадаг байхад, 4.7 боломжтой тоог заагаагїй болон їр дїнтэй шар їнэг агнагдаж байх жишээтэй. Нэг анчин менежментгїй энэ їед дахин агнуурыг хориглох жилд хамгийн их нь 100 хярс їнэг агнасан байна. нь зїйл устаж їгїй болохоос сэргийлэх нэг арга 2004 онд хярсны ан нийтдээ 200000 хїрсэн гэж болдог. тооцоолж байгаа бєгєєд энэ нь олон улсын зах Байгалийн нєєцєєс олох ашгийг нэмэгдїїлэх зээлд 5.6 сая ам.долларын їнэ хїрсэн байна. зорилгоор Монголын засгийн газар хярс їнэгний Энэ худалдаан дээр хярс їнэгний дотоодын спорт агнуурын їнийг бий болгосон. Нэг ширхэг зах зээлийн худалдааны талаар мэдээлэл бага лиценци нь 100 ам.доллар (MNE 2004). Хярс байна, Зарим хїмїїс хярсны махыг эмчилгээний їнэгний агнуурыг хийх спорт агнуурын тєрєл зориулалтаар худалдаалдаг гэж хариулсан зїйлїїдээс єєр, ямар нэгэн агнуурын санал байна. Хярсны махыг бага хэмжээгээр авдаг ч тавигдаагїй байна. Магадгїй хярс їнэгний єндєр їнэтэй, зах дээр нэг хярс їнэгний мах агнуурыг бусад спорт агнуур хийх далимд дагавар 37 ам.доллар хїрдэг байна. Хярс їнэгний арьс маягаар хийдэг байж ч болох юм. тусдаа зарагддаг учраас нийтдээ хярс їнэгнээс 102 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Шар їнэг (Vulpes vulpes ) Шар їнэг Vulpes vulpes сонгодоггїй байна. Шар їнэг нь хярс їнэгтэй харьцуулахад нэг л нїхэнд голлон амьдардаг Хууль зїйн статус. Монгол улсад: Шар бєгєєд їїнээс гадна аюул тохиолдсон їед їнэгийг "Ан агнуурын тухай" хуулиар элбэг хэрэглэх нэг хоёр нєєц нїхтэй байдаг. Їнэг їе амьтан гэж ангилсан байдаг бєгєєд ахуйн болон дамжин нэг л нїхэнд амьдардаг байх жишээтэй. їйлдвэрлэлийн зорилгоор 10-р сарын 21-нээс 2- Азийн їнэгний судалгаанаас їзэхэд: їнэг нь р сарын 16 хїртэл агнаж болно гэж заасан байна. цайвар їлийч, туулай болон нялх ишиг хургаар Агнуурын хорио тавиагїй ч агнаж болох тоог хооллодог байна (Ognev, 1962, Heptner and Nau- сїїлийн жилїїдэд бас тодорхойлоогїй байна. mov, 1992). Шар їнэгний спорт агнуурын зєвшєєрлийг БОЯ- Шар їнэг бусад махан идэшт амьтдын наас 100 ам. доллараар авч болдог. хоорондын єрсєлдєєн нь хамгаалалтанд чухал ач Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: холбогдолтой. Шар їнэг нь сурамгай єрсєлдєгч CITES -ийн хавсралтанд ороогїй бєгєєд IUCN- бєгєєд зарим бїсэд багавтар симпатрик ийн Улаан номонд анхааралд авах шаардлагагїй зїйлїїдийг хєєж гаргасан тохиолдол байдаг. гэж ангилсан байна.. Фенноскандия (Норвеги, Швед, Финланд) - д Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Шар шар їнэг нь Арктикийн їнэгийг (Alopex lagopus) їнэг нь Европ, Ази, Хойд Америкаар нилэнхїйдээ хєнєєдєг бєгєєд їржлийн тохиромжтой нутаг тархсан байна (Nowak,1999, Wilson and Reeder, дэвсгэрээс нь хєєж гаргадаг байна (Tannerfeldt 1993, Sillero-Zubiri et al., 2004). Байршил нутаг et al., 2002). Судлаач нар Арктикийн їнэгний нь ой хєвч тайга, уудам тал хээр, тариалангийн тархалтын ємнєд хэсэг нь Шар їнэгтэй єрсєлдєх талбай гэх мэтээр байх боловч ихэвчлэн єрсєлдєєнєєр тодорхойлогддог гэж мэдээлжээ. ургамлын янз бїрийн бїлгэмдэлтэй нутгийг Монголд шар їнэг нь жижиг биетэй хярс їнэгтэй сонгодог (Ables 1975). Монголд шар їнэг нь єрсєлдєєнд ордог. Heptner and Naumov (1992), говь цєлєєс ойт тайга хїртэл тархсан (Ognev нар бїтээлдээ: шар їнэг, хярс їнэгтэй єрсєлдєх 1962, Heptner and Naumov 1992), гэхдээ тал хээр бїрдээ хярсыг хєнєєх тохиолдолтой гэж болон их шигїї ургамалжилттай газраар нутгаа тэмдэглэжээ. Уудам тал хээрт энэ єрсєлдєєн олширвол аюултай байдал нь ихэсдэг бєгєєд Шар їнэг. Их нартын байгалийн нєєц газар. Фото: Др. Ричард Рыдинг 103 Монгол Улс Зураг 13: Монголын шар їнэгний арьсны албан ёсны худалдаа. 1932-1985 он 50.000 45.000 40.000 35.000 тоо 30.000 арьсны 25.000 20.000 Худалдаалсан 15.000 10.000 5.000 0 1932 1935 1938 1941 1944 1947 1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 Онууд (Creel et al,. 2001) энэ єрсєлдєєн зэргийг болон эдийн засгийн ач холбогдол бїхий зїйл бєгєєд эдгээрийн хамтран амьдрах механизмыг одоо болон єнгєрсєн жилїїдэд худалдаалагдах мэдсэнээр хамгаалалтыг сайжруулахад нэмэртэй тоогоороо хярс їнэгний дараагаар орж байна. (Murdoch, 2005) гэжээ. 1932-1972 оны хооронд Шар їнэгний жилийн дундаж агналт 18000 байсан бол энэ їед жилд Шар їнэгний тоо хэмжээг мэдэх, байгалийн дунджаар 19500 хярс їнэг агнадаг байжээ. Дээрх бїсийн экологийг судлах нь энэ зїйлийг 40 жилийн хооронд худалдаа нь 1 саяас илїїтэй хамгаалах болон агнуурыг зохицуулахад чухал байв (З). Шар їнэгний албан ёсны худалдааны шаардлагатай бєгєєд энэ нь улсын тусгай хамгийн их тоонд хярс їнэгнээс 20 жилийн хамгаалалтанд ороогїй нутаг дэвсгэрїїдэд дараа (1967) хїрсэн бєгєєд 1970 оноос ємнє онцгой чухал шаардлагатай болно (Murdoch, 50000 гэсэн тоонд хїрээгїй байна. 2005). Монголын Шар їнэгний тоо толгой тодорхой бус боловч 1 сая шар їнэг байж болох боломжтой юм. Судалгаанаас їзэхэд хамгийн тохиромжтой газар нутагт шар їнэгний нягтшил 1 км2 -д 1-2 бие гїйцсэн їнэг амьдардаг (Ables, 1975, Haltenorth and Roth, 1968), гэхдээ амьдрах орчны байдал, хоол тэжээлийн олдоцоос шалтгаалан янз бїр байдаг гэнэ (Ables, 1975). Байгалийн нєхцєлд амьдрах орчны хэмжээ дунджаар 1-10 kм2 байх буюу суурин газартай ойр нутаг дэвсгэрт 10 га хїртэл бага байна (Grzimek,1990). Шар їнэг нь саарал чонотой тєстэйгээр тодорхой хамгаалсан амьдрах орчинд амьдардаг бєгєєд бусад амьтадтай бараг давхцаж амьдардаггїй байна (Storm and Montgomery, 1975). Нэг амьдрах орчинд ихэвчлэн їржлийн чадвартай нэг хос, заримдаа тэдгээрийн їр тєл хамтдаа амьдардаг. Агнуур ба худалдаа: Шар їнэг нь Монголын Шар їнэг. Фото: Луке Дистелхорст 104 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хярс їнэгний агнуурын асуудалтай холбоотойгоор, 1995 онд хувийн хэрэгцээний ангийн буу эзэмших хууль эерэгээр єєрчлєгдсєнд хїмїїс Шар їнэг агнах асуудал ихсэх тєлєвтэй болсон байна. Энэ їеэр ємнєд хєршийн хилийн харьцаа сайжирч хаалттай байсан зах зээл рїї гарах олон янзын гарцыг бий болгосон байна. Нэг шар їнэгний арьсны їнэ 18 ам.доллар бєгєєд хярс їнэгний гуравны хоёртой тэнцїї шахам байна. Гэхдээ тархалтаар илїї бєгєєд тоо толгойн хувьд их учраас анчид тэдгээр рїї давшилж байгаа бололтой. Ангийн судалгаагаар 28 гаруй хувь нь шар їнэг агнадаг гэсэн бєгєєд Бор гєрєєс. Фото: WWF Монгол бараг бїх хїн арьсаа хятадын зах зээл рїї гаргадаг гэж хариулсан байна. Судалгааны дїнгээс тооцож їзэхэд 44000 хїн шар їнэг Бор гєрєєс (Capreolus pygargus) Бор гєрєєс Capreolus pygargus агнадаг байж болох бєгєєд нэг анчин жилд Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Мах, дунджаар 4.7 шар їнэг агнадаг бол шар їнэгний эмчилгээ, арьсны уламжлалт нєєц болдог бєгєєд жилийн нийт агналт багавтар гарч байгаа юм Бор гєрєєсийг ахуйн зориулалтаар 8-р сарын байна. Нэг анчны агнасан шар їнэгний хамгийн 1-нээс 12-р сарын 1 хїртэл агнахыг зєвшєєрдєг. их тоо 100 байв. 2004 оны нийт агналтын тоо Гадаадын спорт анчид бор гєрєєсийг 900 185000 хїрсэн байж болох бєгєєд энэ нь олон ам.долларын їнэтэй тусгай зєвшєєрлєєр агнаж улсын зах зээлд 3 сая ам.доллар хїрэх боломжтой болох ба энэ зєвшєєрлийг БОЯ олгодог байна. байна. Нас, хїйс, хэмжээг заагаагїй байдаг. Агнаж болох Спорт ангаас олох ашгийг нэмэгдїїлэх ноогдол хэмжээг бас тогтоогоогїй байна. зорилгоор Шар їнэгийг энэ жагсаалтанд Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: Элбэг оруулсан бєгєєд Шар їнэг болон хярс їнэг тохиолдох зїйлийн жагсаалтанд ордог, C. pyg- хоёрт адилхан 100 ам.долларын їнэ тєлєх юм argus нь CITES, IUCN болон бусад олон улсын байна. Шар їнэгний спорт агнуураас олж болох гэрээнїїдэд тусгагдаагїй байна. боломжтой ашгийг тодорхойлох боломжгїй байгаа бєгєєд одоогоор ан хийх санал болон Тархац ба популяци: Бор гєрєєс нь Дон сурталчилгаа эхлээгїй аж. Гэвч спорт анг мєрнєєс Сибирийн зїїн урд хэсэг, Солонгос дагалдах їйлчилгээний їнэ агнуурын їнээсээ 10- болон ємнєд зах нь Хятад хїртэл тархсан байдаг. 20 дахин илїї їнэтэй гэдэг нь тодорхой билээ. Монголын олон газруудаар элбэг тархсан байдаг бєгєєд ой тайга,ойт хээр, тал хєндий болон газар Шар їнэгний махыг хярс їнэгний мах тариалангийн талбайд тохиолддог (Olson et al., шиг эмчилгээний зориулалтаар худалдаж, 2004). хэрэглэдэггїй бололтой. Харин шар їнэгний дотоодын худалдаа нь малгай, хїрэм хийх Бор гєрєєсний популяцийн судалгаа Монголд хэрэгцээнээс їїсдэг гэнэ. Дотоодын худалдааны хийгдэж байгаагїй. Энэ зїйлхэн ганц нэгээрээ, нийт хэмжээ гадаадынхтай харьцуулахааргїй жижиг сїргээр тодорхой идэш тэжээл сайтай бага бєгєєд энэ судалгааны асуулганд хариулсан газар нїїдэллэх їедээ 100 хїртэлх гєрєєстэй том нийт хїмїїсээс зєвхєн 2% нь захаас шар їнэгний сїргїїд болон тэмдэглэгдсэн байдаг (Hewison, арьс худалдаж авдаг гэж хариуллаа. and Danilkin, 2000). Хаврын улиралд бор гєрєєс ганцаараа болон зїр янзагатайгаа байдаг. Энэ їед зїр гурын аль аль нь єєрийн тодорхой газар нутгийг тогтоодог ба гур нь 3-180 га газар, зїр нь 7-25 га газруудыг тус тус эзлэн байршдаг байна. 105 Монгол Улс Зураг 14: Монголын бор гєрєєсний албан ёсны худалдаа. 1950-1985 он 160.000 140.000 120.000 тоо 100.000 агнасан 80.000 Нийт 60.000 40.000 0 1950 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 Он Энэ їеийн байршил нутаг нь тэдгээрийн амьдрах хїн гєрєєс агнадаг байна. 2004 онд гєрєєсний орчны зєвхєн бага хэсэг байдаг ба хаврын 112 анчид 491 гєрєєс агнасан байна. Анчин їржлийн хугацаанд гур 170 га хїрэх газрыг мєн бїр дунджаар 2.7 гєрєєс агнадаг ба нэг анчин нїїдлийн їедээ 500 хїртэл км нутгийг туулах хамгийн их нь 50 гєрєєс, жилдээ 100000 гаруй жишээтэй гэж оросын судлаачид тэмдэглэсэн гєрєєс агнагдаж байгаа нь 1950-1960 оныхтой байдаг. Бор гєрєєсний бусад зїйлїїдээс ялгаатай тэнцэхээр байна. нь гур зєвхєн нэг зїрийг сонгодог байна. Бор гєрєєсийг ихэвчлэн (112 анчдаас 96 буюу Агнуур ба худалдаа: Монгол улс 1950-аас 86% нь) хїнсний махны хэрэгцээнд, тїїний 1973 оны хооронд гєрєєсний арьсыг Орос цус, элэг, тос зэргийг эмчилгээнд хэрэглэх улсад худалдаалдаг байлаа. Олон жилийн турш зорилгоор агнадаг. Энэ судалгааны дїнгээс бор жилд гаргах арьсны хэмжээ 100000-аас илїї гєрєєсний эврийг ашигладаг болон зардаг гэсэн гардаг байсан ба худалдаа хийж байсан 23 хариу єгєєгїй байв. Нэг гєрєєснєєс 20 кг мах жилд дунджаар 87000 арьс гаргадаг байжээ. авдаг гэж їзэхэд нэг анчны агнах 2.7 гєрєєснєєс Гэвч популяцийн тоо толгой буурсны улмаас ойролцоогоор 60 кг мах гардаг гэхэд энэ нь 1965 оны эхээр худалдаа багасаж 1974 онд Монгол айлын (4 ам бїлтэй айлын жишгээр) бїрмєсєн зогссон байна. Одоогоор олон улсад жилд идэх махны 25% орчмыг эзлэх юм. Бор гєрєєсний мах, эвэр, бусад хэсгїїдийг Судалгаанд оролцсон бор гєрєєсний анчдын худалдаалдаг тухай баримт байхгїй байна (З). 11% нь (112-аас 12 нь) бор гєрєєсний мах Дээр дурьдсан їеийн худалдаа нь одоо їед болон бусад эд хэсгїїдийг зах дээр зардаг дотоодын агналт ба худалдаагаар солигдсон, гэж хариулсан. Энэ судалгаа нь зуны улиралд харин агналтын хэмжээ дээр їеийнхтэй тэнцїї хийгдсэн учраас зарж байсан гєрєєсний болон тїїнээс ч илїї давж гарсан бололтой. мах болон бусад эд хэсгїїдтэй судлаач нар Зэрлэг ан амьтдын худалдааны 2005 оны тааралдаагїй байна. Зєвхєн Сїхбаатар аймгийн судалгааны дїнгээс їзэхэд хамгийн их агнагдаж нэг жижиг хїнсний зах дээр цєєхєн (9ш) бор байгаа зїйлїїдээс бор гєрєєс долоод нь орж гєрєєсний арьсыг тус бїрийг 6 ам.доллараар байгаа бєгєєд Хангайн бїсийн анчдаас 12% зарж байсантай таарсан байна. Бусад зїйлийн нь (949 асуулгын 112 нь) гєрєєс агнадаг гэж агналтын чиг хандлагатай харьцуулахад хариулсан байна. Бидний тооцоогоор 34000 106 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд (жишээлбэл тарвага) бор гєрєєсийг худалдааны Хїрэн баавгай (Ursus arctos) Хїрэн баавгай Ursus arctos зорилгоор агнах тоо (нэг анчин 2.7 бор гєрєєс) ахуйн зориулалтаар агнаж байгаа тооноос Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: (нэг анчин 6.6 бор гєрєєс) бага байгаа нь Монголын зэрлэг ан амьтны хууль дїрэмд Хїрэн ажиглагдсан. Энэ ялгаа нь бор гєрєєсний баавгай (U. arctos arctos) ба мазаалай баавгай (U. худалдаа нь албан бусаар хийгддэгтэй холбоотой a. gobiensis ) гэж 2 ангилж їзсэн байдаг. Хїрэн байж болох юм. Судалгаанаас єєрсдєє агнадаггїй баавгай ямар нэг хамгаалалтын дїрэмд багтаагїй гэхдээ хэрэглэдэг гэсэн хариултын ихэнх (75%) ба ахуйн зориулалтаар 10-р сараас 2-р сар хїртэл нь хїмїїс єєрсдийн таньдаг анчдаас авдаг бєгєєд агнаж болдог. Мазаалай нь "Ан агнуурын тухай" захаас авдаггїй байна. Энэ тоо нь тарваганы хууль болон Монголын Улаан номд (1997) нэн бїтээгдэхїїн хэрэглэгчдийн зєвхєн 25% нь ховор амьтан гэсэн ангилалд орсон байна. Энэ анчдаас шууд авдаг гэсэнтэй харьцуулахаар зїйлийг агнах нь хориотой юм. Хєрш Орос байна. Єєрєєр хэлбэл, зарим анчид єєрсдийн улсад хїрэн баавгайг спорт агнуураар агнуулдаг ахуйн хэрэгцээнээс (20-50 гєрєєс, 400-аас 1000 байхад бидний энэ судалгаагаар Монголд баавгай kг мах) илїї их ан хийдэг бєгєєд энэ тоо нь агнуулах зар болон БОЯ-аас баавгайн спорт бидний худалдааны судалгаанд ороогїй байгаа агнуурын їнэ зэргийг тогтоогоогїй байна. бєгєєд їнэндээ эдгээр нь зарагддаггїй ч гэсэн Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: Ursus єєр бїтээгдэхїїнээр сольдог байж болох юм. arctos нь ихэвчлэн CITES-ийн 2-р хавсралтанд Агнуурын хэд хэдэн компани гєрєєс бїртгэгдсэн байдаг болон зарим (Монголд оролцуулсан спорт ан зохион байгуулдаг. байдагтай тєстэй) зїйлїїд нь 1-р хавсралтанд Монголын бор гєрєєс нь Европын бор орсон байна. Монгол улс Хїрэн баавгайг гадаадад гєрєєснєєс (Capreolus capreolus) биеэр том гаргах зєвшєєрєл олгож байгаагїй. Мазаалай бєгєєд ашигтай спорт агнуур болдог ажээ. баавгай CITES-ийн 1-р хавсралтад багтдаг. Энэ аялалын їнэ агнах амьтны тоо болон байх Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Хїрэн хугацаанаас шалтгаалж 4500 ам.доллараас баавгай нь Ази, Европ, Хойд Америкт (дээр їед эхэлдэг байна. хойд Африкд байсан) тархсан байгалийн жамаар тархац ихтэй хєхтєн амьтдын нэг болно. Дээр їед хїрэн баавгай 350 єргєрєгєєс хойш бїсэд тархсан ба тїїнчлэн энэ бїсээс урагшаа хэд хэдэн уулсын системд тархдаг байв. Мазаалай баавгай. Фото: "Их говийн экосистем тїїний шїхэр зїйлийг хамгаалах тєсєл" Монгол Улс 107 Монгол Улс Мазаалай баавгай. Фото: "Их говийн экосистем тїїний шїхэр зїйлийг хамгаалах тєсєл" Монгол Улс Монголд хїрэн баавгай Сэлэнгэ, Хэнтий, холбоотой байж болох юм. Судалгааны дїнгээс Хєвсгєл, Булган, Баян Єлгий аймгийн нутгууд харахад хїрэн баавгайн агнуур, байршил нутаг дахь ой тайгын бїслїїрээр тархсан байдаг. Говьд нь монголын хойд хэсгийн уулархаг ойт хэсгээр 20-40 орчим цєєхєн баавгай тасархай тархсан хязгаарлагддаг. Судлаач нар мазаалайн хулгайн байдаг ба зарим судлаачид їїнийг тусгай зїйл агнуурын тухай мэдээлэлтэй таараагїй. гэж їздэг билээ (McCarthy, 1999). Монголын Олон улсын хэмжээнд баавгайн цєсийг Биологийн хїрээлэнгийн 1986 оны тайланд худалдаалах асуудал (ТРАФФИК 1995) их яригдаж (General and Experimental Biology Institute, 1986) байгаа энэ їед Монгол дахь дотоодын зах зээл, Монголд 500 орчим Хїрэн баавгай 50000 км2 худалдаанд дээрх асуудал чухал їїрэг гїйцэтгэж нутагт тархсан ба дунджаар 100 км2-т 1 баавгай болохыг энэ судалгааны явцад тодорхойлжээ. байна гэж тэмдэглэжээ. Їїнтэй харьцуулахад Баавгайн сарвууг Улаанбаатарын хар зах, Байгаль нуурын орчимд 60 kм2-т нэг баавгай мєн тємєр замын буудал, болон зэрлэг ан амьтдын Карпатын ууланд 20 kм2 -т нэг баавгай байдаг бїтээгдэхїїн зардаг контейнерийн худалдаа байна. Хїрэн баавгайн популяцийн нягтшил хоол зэрэгт зарж байлаа. Баавгайн мах, бєєр, цєс, єєх, тэжээл элбэгтэй нутагт их байдаг жишээлбэл сарвууг уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээнд Аляска болон Оросын Камчатка хавиар хулд загас хэрэглэдэг. Хїрэн баавгайг спорт агнуураар элбэгтэйгээс нягтшил нь их байдаг. агнах сонирхол байгаа боловч одоогоор ангийн Агнуур ба худалдаа: Монголд 1986 оноос хойш компаниуд їйл ажиллагаа явуулж эхлээгїй байна. хїрэн баавгайн популяцийн тооллого хийгдээгїй Спорт агнуурын їнийг тооцохгїйгээр їзэхэд байна. Гэхдээ 1990 оноос хойш хїрэн баавгайн нэг хїрэн баавгай дотоодын зах зээлд 1300 тоо толгой болон тархацын байдал эрс буурсныг ам.доллар хїрэх бололцоотой юм. Баавгайн мэдээ баримтууд харуулж байна. Энэ нь тїїний 4 ширхэг сарвуу 100 ам.доллараар, цєс 250- эд зїйлїїдийг эмчилгээнд зориулан худалдаалах 300 ам.доллараар, баавгайн мах 1 кг-ийг 1.5 шаардлага нэмэгдэж бас хулгайн ан ихэссэнтэй 108 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд ам.доллараар (баавгай дунджаар 300 kг махтай20), баавгайн єєх 1.00 ам.доллараар /kг/ тус тус зарагддаг ажээ (З). Хятадын ардын эмчилгээнд баавгайн олон эд зїйл хэрэглэгддэг ч гэсэн Монголын баавгайн олон улсын худалдаа зєвхєн цєсєн дээр тєвлєрдєг бєгєєд цєс нь Монголын болон Хятадын зах дээр адил їнэтэй байна. Баавгайн цєс нь Хятад эмчилгээний гол хэсэг ба хорт хавдар, тїлэгдэл, євчин намдаах, нїд улайх, багтраа, хамрын шуухитнаа болон элэг анагаахад хэрэглэдэг байна. Судлаач нар Хятадын хойд хэсгийн зах дээр баавгайн арьс зарж байгаатай таарсан боловч арьсны байдлаар энэ чигийн худалдаа идэвхтэй явагддаггїй нь харагдаж байлаа. УБ ПОСТ сонин дээр 2004 онд (Anony- mous 2004a) Монголоос 80 ширхэг баавгайн цєс гаргах гэж байгаад баригдсан Вьетнамын Нємрєгийн ДЦГ -Уссурын молцог хандгай, Дорнод аймаг, 3 иргэний тухай мэдээлсэн. Хэрвээ энэ хэрэг Монгол. Салаалсан эвэр нь модны цаанаас харагдаж байна. зєвхєн ганц удаагийнх байж гэж бодоход ч Фото: Чад Физпатрик энэ тоо нь Монголд їлдээд байгаа баавгайн популяцийн тоо толгойн зохих хэмжээг эзлэх тоо байж чадаж байна. Цайз зах дээр ярилцлага Молцог хандгай (Alces alces pfizenmayeri Молцог хандгай Alces alces pfizenmayeri авахад баавгайн цєс зардаг гэж хэлж байсан and A.a. cameloides) and A.a. cameloides ч монголоос эсвэл оросоос гаралтай гэдгийг баталгаажуулж чадахгїй байв. Монгол, Орос, Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Монгол Хятадын хийсэн судалгаагаар аль аль улсад улс Alces alces pfizenmayeri ба A. a. cameloides. баавгайн цєс зарж байгаатай таараагїй бєгєєд гэсэн 2 зїйлхэн хандгайтай. Энэ 2 зїйлхэн нь энэ нь цєсний хэмжээ жижиг учраас нуухад амар Монголын Улаан ном болон "Амьтны аймгийн байдагтай холбоотой байж болох юм. тухай" хуульд нэн ховор амьтан гэж ангилсан байдаг. "Ан агнуурын тухай" хуульд энэ 2 Баавгайн цєсний худалдааг хянахад їїсэж зїйлхэнийг ялгаж авч їзээгїй бєгєєд аль алийг байгаа хїндрэлтэй асуудал бол Хятадын болон нь зєвхєн эрдэм шинжилгээний зориулалтаар Монголын аль аль талд дотоодын хорио агнаж болно гэж заасан байдаг. байхгїйтэй холбоотой юм. Энэ худалдаа хоёр Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: A. a. улсын дотоодын зах зээлд чєлєєтэй явагдаж pfizenmayeri -ийг элбэг гэж їздэг учир IUCN-ийн хэдийгээр CITES баавгайн зїйлїїдийн худалдааг ангилалд оруулдаггїй байна. A. a. cameloides-ийг хориглосоор байсанч энэ захууд олон улсын хар эрсдэл багатай аюулд єртєєгїй гэж дїгнэсэн захын хэрэгцээг чєлєєтэй хангасаар байна. байдаг (1996). Аль аль нь CITES-д бїртгэгдээгїй байна. Тархац ба популяци: Бугын овгийн хамгийн том биетэй гишїїн болох A. alces нь дээр їед хойд Европоос Кавказ, зїїн Сибирь, Манжуур болон Аляскаас Канадыг хамран Хойд Солорада хїрсэн тархацтай байв. Дэлхий дээр A. alces-ийн 20- Хїрэн баавгайн жин жилийн улирлаас шалтгаалан янз бїр 6 зїйлхэн байдгаас Монголд A. a. pfizenmayeri ба A. байдаг. Хавар ба зуны эхээр маш бага жинтэй байдаг ба зуны адаг намрын эхэн саруудад жин их нэмсэн байдаг. Энэ їед бие a. cameloides 2 нь бий. гїйцсэн баавгай 180-410 кг хїрдэг. Заримдаа 640 кг жинтэй баавгай байдаг. Эм баавгайн жин эр баавгайн жингийн хагасаас Биеийн хэмжээгээрээ A. a. pfizenmayeri нь Хойд гуравны хоёртой тэнцдэг. 109 Монгол Улс Хууль бусаар хандгай агнаж байгаа нь. Фото: К.Олсон америкийн хандгайтай ойролцоо. Хандгайн сайн т ойролцоогоор 73 A. a. cameloides байна гэж ургасан хос эвэр 100 гаруй см хїрдэг бєгєєд тооцоолжээ (Fitzpatrick in press). эр хандгай 500 гаруй кг хїрч болно. Сибирийн Эр, эм хандгайн аль аль нь 2 насандаа їржлийн Енисей мєрнєєс Монголын хойд хэсэг хїртэл A. чадвартай болсон байдаг ба 4-5 орчим насанд a. pfizenmayeri тархсан байдаг. Монголын хойд биеийн єсєлт гїйцдэг. Энэ їед эм хандгай хэсгийн ойт хэсгээр, унжгар уд ба улиастай їржлийн чадвартай болсон байдаг. Хандгайн чийглэг газруудаар голчлон тархдаг. Хандгайн орооны цаг 9-р сараас 10-р сар хїртэл їргэлжилж энэ зїйлхэний амьдрах орчин нь 125000 км2 дуусдаг байна. Эм хандгай 9 сар хээлтэй байгаад буюу монголын газар нутгийн 8%-д байршдаг. дараа жилийн хавар (5-6-р сар) тєллєдєг (Franz- Хэмжээгээрээ A. a. cameloides нь A. a. pfizenmayeri mann,1981, Wilson and Ruff, 1999). -тай тєстэй боловч биеийн зарим нэг їзїїлэлтээр Хандгайн популяцийн тооллого Монголд єєр байдаг. Жишээлбэл, A. a. cameloides-ийн эвэр хийгдэж байгаагїй бєгєєд бусад бїсїїдийн том хавтгай салаалаагїй, харин бага салаалсан тархалт дээр їндэслэж тоо толгойн ойролцоо байдаг. Энэ зїйлхэн нь Монголын зїїн хязгаар тооцоолол гаргахад бэрхшээлтэй байв. Одоо дахь Нємрєгийн дархан цаазат газар болон урд дэлхий даяар хандгайн нягтшил 0.1/kм2 -ээс 1.1/ хєрш улсын Манжуур хавиар нутагтай гэхээс єєр kм2хїртэл байдаг бєгєєд зарим газраар 200/kм2 судалгаа бага болно. Нємрєгийн дархан цаазтай хїрдэг байна. Евразиад 1 сая гаруй хандгай байж газар нь зїїн хязгаарын тал хээрийн тєгсгєл, болох юм гэсэн тооцоолол бий (Nowak 1999). Хянганы нурууны эхлэл дээр байршдаг. Дархан цаазат газар нь нийт 311205 га нутгийг хамардаг Агнуур ба худалдаа: Энэ судалгаагаар болон ба їїнээс тавны нэг нь ой модтой учир A. a. camel- бусад судалгааны материалуудад хандгайн oides-ийн амьдрах тохиромжтой газар нутаг мах,бусад хэсгийг Монголоос олон улсад болж єгдєг байна. Зэрлэг ан амьтныг хамгаалах худалдаалдаг гэсэн баримт тааралдаагїй. Дээр сангийн 2004 оны тооллогоор Нємрєгийн ДЦГ- їеийн бичиг баримтанд ч бас тэмдэглэгдэж 110 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд байгаагїй. Гэвч хууль эрх зїй, хамгаалалтын (жишээлбэл: угалз) ирэхдээ тохиолдлоор дїрмийг зєрчин хандгайн 2 зїйлхэний хулгайн хандгай агнасан байж магадгїй юм (McIntyre, ан байсаар байгаа, энэ нь ахуйн махны хэрэгцээ, 2004). Энэ судалгааны хэсэг Сонгино хайрхан дотоодын махны худалдаа болон спорт агнуур дїїрэгт (УЛААНБААТАР ХОТЫН ДЇЇРЭГ) зэрэгт зориулдаг байна. хандгайн чихмэлийг 500 ам.доллар гэж їнэлэн зарж байсантай таарчээ. Судалгаанд оролцсон хїмїїс хандгайн тухай асуулгын хариуг цєєхєн хїн єгсєн ч, монгол дахь нийт агналтын тоо хандгайн ахуйн зориулалтын Цоохор ирвэс (Uncia uncia) Цоохор ирвэс Uncia uncia агналт, дотоодын зах дээр хандгайн махны Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: худалдаа явагдаж байгааг баталгаажуулсан юм. Монголын Улаан номд нэн ховорт зэрэглэсэн Энэ судалгаагаар 4000 хїнээс санал асуулга ба "Амьтны аймгийн тухай" хуульд 1994 онд Их авахад 2004 онд 3 хїн хандгай агнасан гэж хурлын баталсанаар бас нэн ховор зэрэглэлд хариулсан. Энэ 3 хїн Монголын хойд нутгийн ой оруулжээ. "Ан агнуурын тухай" хуулиар тайгатай Хєвсгєл аймгийнх байсан ба энэ хїмїїс цоохор ирвэсийг ахуйн болон їйлдвэрлэлийн жилд 2 хандгай агнадаг гэж хариулжээ. Эдгээрээс зориулалтаар агнахыг хориглосон бєгєєд нэг хїн нь агнасан Хандгайн махаа сумын зах зєвхєн шинжлэх ухааны зориулалтаар агнахыг дээр зардаг гэж хариулав. Нэг хандгай 200-300 кг зєвшєєрдєг. Хууль бусаар агнавал Монгол улсын махтай гэж тооцоход энэ махаар 4 ам бїлтэй нэг "Эрїїгийн байцаан шийтгэх тухай" хуулиар айлын нэг жил хэрэглэх махтай тэнцэхээр байна. хариуцлага, "Ан агнуурын тухай" хуулиар Монголд дунджаар нэг кг махны їнэ 2 ам.доллар захиргааны хариуцлага хїлээлгэхээр тус тус хїрч байхад, нэг хандгайн мах 400-600 ам.доллар заасан байна. хїрэх боломжтой бєгєєд энэ нь монголын хєдєє нутгийн хїний жилийн орлоготой тэнцэх юм. Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: Цоохор ирвэсийг IUCN-ийн Улаан номонд нэн Хєвсгєл нуурын баруун ба хойд зїгийн ховор зэрэглэлд мєн устаж їгїй болоход хїрч буй нутгаар амьдардаг цаатан хїмїїсийн уурагт зїйлсийг багтаадаг CITES-ийн 1-р хавсралтанд хоол тэжээлийн гол хэсгийг A. a. pfizenmay- оруулсан байна. Бас IUCN-ийн Мий овгийн eri бїрдїїлдэг бєгєєд энэ нутгийн хандгай ба тусгайлсан хэсгийн зїйлийг хамгаалах комисс бусад зэрлэг ан амьтдыг их хэмжээгээр агнах цоохор ирвэсийг дэлхий дахинд эмзэгээр нь 2-р нь бїдїїлэг хэвшлээр амьдардаг энэ хїмїїсийн зэрэглэлд оруулж, агналтаас болж нэн ховордож амьдралд сєрєг нєлєє їзїїлж болох юм. Зэрлэг байгаа гэж заажээ. ан амьтдын тоо толгой цєєрснєєс цаатан хїмїїс єєрсдийн амьдралын гол їндэс болох буган Тархац ба популяцийн чиг хандлага: цаагаа идэж цєєрїїлэхэд хїрч магадгїй билээ (K. Цоохор ирвэс нь Алтай нуруу, Тянь-шань, Olson pers. comm.). Кун лун, Памир, Хар хорин болон Гималайн нуруу зэрэг хязгаарлагдсан уулархаг нутагт Орон нутгийн анчдаас гадна гадаадын Афганистан, Пакистан, Энэтхэг, Непал, Хятад, спорт анчид хандгай агнахаар зэхэж байна. Бутан, Монгол, Орос, Узбекистан, Таджикстан, Хориглосон хууль дїрмїїд байсаар байхад Казакстан, Киргизстан зэрэг 12 орныг хамарсан зарим дотоодын болон гадаадын жуулчлалын 1.6-аас 2.0 сая км2 нутгаар тархсан байдаг. компаниуд хандгай агнууулна гэж интернетээр Ихэвчлэн 2000-5500 м єндєрт, хад цохио сурталчилж байна. Мєн Оросын Холбооны бїхий єндєрлєг газруудаар євслєг болон бутлаг улсад байдаг нэг компани Говь гурван Сайханы хээрийн ургамалтай орчинд нутагладаг. Цоохор Байгалийн цогцолбор газарт хандгай агнуулна ирвэсийн тархац нутгийн хойд хэсэг болох гэж зарлаж байгаа нь нэгдїгээрт: энэ цогцолбор Монгол, Оросын нутагт 600 м єндєрлєг болон газарт ямар ч ан хийлгэдэггїй, нєгєє талаар тэнд їїнээс ч нам дор газар заримдаа ойтой нутагт ч ямар ч хандгай байхгїй учраас их хачирхалтай байрладаг. Нийт тархац нутгаар популяцийн тоо мэдээ болж байна. Бас нэг єгїїлэлд Монголд ирж 3500-аас 7500 байж болох тооцоо байдаг. спорт ан хийсэн Америкийн анчид монголын хэд хэдэн хандгай агнасан тухай мэдээлсэн байсан Цоохор ирвэс Монголын баруун хязгаарын нь эдгээр анчид єєр зїйлийн амьтад агнахаар Алтайн нуруу, Хангайн нуруу, Хан-Хєхий, 111 Монгол Улс хойд хилийн хотод Монголоос авч ирсэн 13 ширхэг цоохор ирвэсний шинэ арьсыг илрїїлсэн байна. Азийн уламжлалт эмчилгээний зориулалтаар цоохор ирвэсний яс їнэд хїрч байгаагаас хулгайн анчид, худалдаачдын їйл ажиллагаа їргэлжлэх нь зайлшгїй. Тївдэд зарим хэсэг бїлэг хїмїїсийн амьжиргааны байдал, орлого нэмэгдэж мийнхэн овгийн зїйлїїдийн (ирвэс орж байгаа) арьсыг худалдан авах чадвар сайжирснаар хууль бус худалдаа маш идэвхжиж эдгээр арьсыг олон жилийн уламжлалаар їндэсний хувцсанд хэрэглэсээр иржээ. Мєн зїїн Европд арьсны хэрэгцээ нэмэгдсэнээс болж Оросын ирвэсний арьсны їнэ нэмэгдэж байгаа болон худалдаа энэ чиг рїї чиглэж улс хоорондын хулгайн агнуур эрчимжиж болох Монгол Алтайн нуруу-цоохор ирвэс. Фото: Том Мккарти тухай асуудал їїсч байна. Оросын хилийн цэргийн ажилтнууд 2005 оны зун Монголын Хархираагийн уулархаг нутгаар тархдаг ба Алтайн нурууны хойд хэсгээс агнасан 15 Алтайн цаадах говийн тасархай уулсын хэсэгт бас ирвэсний арьсыг илрїїлсэн байна. Монгол болон байршдаг. Нийт 10 аймгийн 107 сумын нутгийн Хятадаас авсан мэдээгээр цоохор ирвэсний 100000 км2 газрыг хамран тархсан гэж їздэг арьсны метр тутам нь 250 ам.доллар хїрдэг ба байна. Ємнєговь, Алтайн євєр говийн тєв хэсэг заримдаа урт арьс толгойноос сїїл хїртэл 2 м урт болон Алтайн нурууны хойд хэсэг зэрэг нутгаар болдог байна. хамгийн нягтшил ихтэй байдаг гэж мэдээлдэг. Малчдын малаа хамгаалах зорилгоор агнасан Їлдсэн популяциуд нь Хангай болон Хєвсгєлийн цоохор ирвэсний тоог гаргахад хэцїї бєгєєд нуруудаар байдаг гэх боловч Хєвсгєлд 1960-аад зєвхєн маш цєєхєн тохиолдлыг албаны оноос хойш цоохор ирвэс їзэгдээгїй гэдэг нь холбогдох хїмїїст мэдээлсэн байдаг. Олон энэ нутагт аргаль хонь, янгир ямаа їзэгдэхээ улсын ирвэс хамгаалах сан болон бусад больж байгаа гэсэн мэдээтэй таарч байна. байгууллагуудын мэдээлэл сурталчилгаа, тєрийн Агнуур ба худалдаа: Цоохор ирвэсийг улсын байгууллагууд ба Дэлхийн байгаль хамгаалах тусгай хамгаалалтанд авсан боловч хулгайн сан (WWF)-ийн байгуулсан Хулгайн агнууртай агнуурын асуудал бэрхшээл учруулсаар байна. тэмцэх бїлгїїдийн їйл ажиллагаа зарим нєлєє Хууль бус агналт явагдсаар байгаа нь цоохор їзїїлж байна. Судалгааны їер ирвэсний байршил ирвэсийн арьс болон яс нь олон улсын зах зээл нутагт амьдардаг 1000 гаруй малчдаас асуухад тэд дээр єндєр їнэ хїрдэг, гэрийн малаа хамгаалах бїгд ирвэсийг тусгай хамгаалалтанд байдаг гэж болон эмчилгээний зориулалтаар махыг нь мэдэж байсан. Хэдийгээр асуудал болоод удаж хэрэглэх гэх мэт шаардлагатай холбоотой юм. байгаа ч, нэг ч хїн малаа хамгаалах зорилгоор Хууль бус агналтын тоо жилд 100 хїрдэг гэсэн ирвэс агнадаг гэж хариулаагїй байна. Цоохор тооцоотой боловч їїнийг хамгийн багаар ирвэс нь адуу, сарлаг, тэмээ зэргийг бог малаас тооцох єєр тодорхойлох арга зїй байхгїй илїї барьдаг ба эдгээр бод мал нь уул хадаар байна. Зэрлэг ан амьтны худалдааны тухай 2005 эзэнгїй бэлчихдээ баригдах нь илїї байдаг. оны энэ судалгаагаар зєвхєн нэг хїн арьсыг нь Малаа ирвэсэнд алдана гэдэг малчин хїний худалдаалах зорилгоор, харин 3 хїн эмчилгээний хувьд их хохирол боловч цоохор ирвэсний зориулалтаар агнадаг гэж хариулсан. Ахуйн байршил эдгээр нутгаас малаа цоохор ирвэсэнд зориулалтаар хууль бус агналт хийх нь ихэссэн алдсан тоо тийм ч их байдаггїй бололтой. Хятад улстай, ялангуяа хилийн боомтууд дээр Цоохор ирвэсийг байгаль дээрээ агнахад хэцїї худалдаа харилцаа ихэссэнтэй холбоотой байж ч, їхсэн малын сэг дээр байхад нь буудах юмуу болох юм. Энэ судалгааны Хятадад судалгаа барихад амар байдаг гэнэ. Цоохор ирвэсний явуулсан судлаач нар 2005 онд Хятадын баруун амьдрах орчин хот суурин газраас хол зайтай 112 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд байдаг тул агналтын талаархи мэдээлэл албаны ямар нэг нуугдац бїхий газрыг сонгодог. Эдгээр хїмїїст хїрдэггїй, баригддаггїй байна. Цоохор газрууд нь Азид ой, шугуй эсвэл зэгстэй татамд ирвэсний арьс єндєр їнэд хїрдэг учраас гэрийн элбэг тохиолдог боловч гол шаардлага нь цасны малаа хамгаалах гэж агнасан ирвэсний арьс зах зузаан 40-50 см-ээс илїїгїй байх ёстой гэнэ зээлийн сїлжээнд орох магадлал єндєр юм. (Groves, 1981). Амьдралын хэлбэр нь ихэвчлэн шєнийн хєдєлгєєнтэй S. scrofa нь холимог Зэрлэг гахай (Sus scrofa) Зэрлэг гахай Sus scrofa тэжээлтэн бєгєєд хаг хєвд, булцуу, ногоон ургамал, сээр нуруугїйтэн, жижиг сээр нуруутан, Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Зэрлэг голдуу їхсэн амьтны сэгээр идэшлэдэг. Эм гахайн гахай нь уламжлалт анд тооцогдож ирсэн амьдрах орчин нь 500-1000 га, эр гахайн амьдрах бєгєєд монгол улсад S.sc. sibiricus, S.sc. migripes орчин їїнээс 2 дахин их байх тооцоотой байна хоёр зїйлхэн бий. Монгол улсын Улаан номонд (Nowak, 1999). S.sc. migripes нь нэн ховор зэрэглэлд орсон юм. Энэ зїйлхэнийг зєвхєн тусгай зєвшєєрлєєр Зэрлэг гахайн популяциуд Британы ислес, агнаж болох заалттай ба энэ заалт нь гадаадын Скандинав болон бусад байршил нутгаасаа анчдаар агнуулах спорт агнуурт бас хамаардаг. устаж їгїй болоход хїрсэн боловч зарим Зэрлэг гахайн спорт агнуурын зєвшєєрлийг газруудад сэргээн нутагшуулах ажил амжилттай 400 ам.доллараар БОЯ-наас авч болно. Агнах болсон. Ерєнхийд нь авч їзвэл зэрлэг гахайн хугацааг 8-р сарын 1-нээс 12-р сарын 1 хїртэл популяци Зїїн Азид бусад агнуурын амьтдаас зєвшєєрдєг. арай элбэгээрээ їлдэж чадсан байна (Oliver, 1993). Европд 1965-аас 1975 оны хооронд зэрлэг Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: CITES- гахайн тоо ихээр єссєн байхад Орос улсад агналт ийн худалдааны статуст S. scrofa ороогїй. IUCN- 2 дахин нэмэгдэж жилд 100000 хїрсэн (Saez- ийн (1994) Улаан номонд эрсдэл багатай, тусгай Royuela and Telleria, 1986). Гэвч зэрлэг гахайн анхааралд авах шаардлагагїй гэж ангилдаг. Энэ популяциудын тоо толгой, тархац нутаг дотроо зїйлийг худалдаалахыг зохицуулсан єєр ямар нэг ихээхэн хэлбэлздэг бєгєєд хїйтэн євєл, євчний гэрээ хэлэлцээр Монголд байхгїй. дэлгэрэлт зэргээс хамаардаг учраас тохируулсан Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Зэрлэг менежментийн їйл ажиллагаа хийх нь зїйлийг гахайн амьдрах орчин янз бїр байх бєгєєд заавал хамгаалахад шаардлагатай асуудал болж байна Зураг 15: Монголын зэрлэг гахайн албан ёсны худалдаа. 1932-1985 он 600 500 400 тоо 300 Агналтын 200 100 0 1932 1935 1938 1941 1944 1947 1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 Он 113 Монгол Улс (жишээлбэл, популяцийн чиг хандлагаас агнах хориотой ч гэсэн жил бїр агнадаг гэж шалтгаалж агналтын болон агнах улирлыг хариулав. Улс даяар нийтдээ зэрлэг гахай єєрчлєх гэх мэт). агнадаг хїмїїсийн тоо 20000 байж болох юм гэж бид тооцоолов. Ихэнх хїмїїс (70%) жилд Монголын зэрлэг гахайн популяци Хєвсгєл, нэгийг, цєєхєн хэсэг хїмїїс 5 хїртэл, анчин Хэнтий, Хангай, Сэлэнгэ аймгийн хойд хэсгийн бїр дунджаар 1,9 гахай агнадаг байна. 2004 онд ойт бїсэд голчлон тархсан. Нутгийн зїїн бїсэд ойролцоогоор 30000-ыг агнасан байх тооцоо Нємрєгийн ДЦГ-т жижиг популяци бий. Бас гарсан. Баруун монголд Их нууруудын хотгорын Хар ус зэрэг нууруудын эргийн зэгс, Тэс, Ховд, Олон улсын хэмжээнд спорт ангийн хэлбэрээр Булган зэрэг голуудын татмын шугуйд S.sc. худалдаалагдсан байна. БОЯ зэрлэг гахайг агнах migripes зїйлхэн нутагладаг (Fitzpatrick in зєвшєєрлийг 400 ам.доллараар тогтоосон бєгєєд press,....). Популяцийн нягтшил, байршлын хїрээ ангийн аялалыг 4500 ам.доллараар хийлгэдэг болон тоо толгойн талаар тодорхой судалгаа байна. хийгдээгїй байна. Монголд зэрлэг гахайг агнаснаас уг зїйлийн Агнуур ба худалдаа: Зэрлэг гахай нь хуучин популяцид нєлєєлєх байдлын талаар мэдээлэл ЗХУ-д худалдаалагдаж байсан зїйлїїдийн бага байна. Бусад орны судалгаанаас їзэхэд нэг болно. Албан ёсны статистикийн зэрлэг гахайн популяцийн тоо тохиромжтой мэдээнд худалдаалагдсан кг махны хэмжээг нєхцєл байдалд жилд 3 дахин нэмэгдэх бїртгэсэн байдаг. Нийт хичнээн зэрлэг гахай боломжтой байдаг ба жилд 2 удаа 5-6 тоорой худалдаалагдсан тоог ойролцоогоор гаргахдаа гаргадаг. Гэвч тэдгээр нь байгаль орчны Монголын шинжлэх ухааны академийн бїтээлд нєхцєл байдлаас маш их хамааралтай байдаг. хэвлэгдсэн нэг зэрлэг гахайн дундаж жингээр Байгалийн хїнд нєхцєлд (жишээ нь ган болон (100 kг) бодож їзсэн бєгєєд амьтан бїрийн тариа ургахгїй байх) тєрїїлэх тооройн тоо жин ялгаатай боловч анчдын агнасан зарим цєєрч мєн онд орох боломж багасдаг бєгєєд жин ихтэй гахайн мах бїгд хїнсэнд хэрэглэгдэх нєхцєл байдал улам муудах болон агналт их боломжгїй байдаг байна. їед популяцийн тоо ихээр буурахад хїрдэг. Европд хийсэн судалгаагаар зэрлэг гахайн нийт Зэрлэг гахайн худалдаа анх 1932 онд 5 ширхэгээр популяциас агнаж болох хэмжээ нь 80% гаруй эхэлсэн байна. 1950 он гэхэд дунджаар 13 болж байж болох юм гэж тэмдэглэсэн боловч энэ худалдаа бага хэвээр їргэлжилж байв. Харин тооцоо Монголд популяцийг тогтвортой байлгаж 1951 онд худалдаалах тоо нь ємнєх жилд 2000 кг чадахгїйд хїрч болно..21 Учир нь Монголд зэрлэг байснаас 56000 кг (567 амьтан) болж гэнэт єссєн. гахайн їржилтийн тоо цєєн, (маш хуурай уур Ингээд 1951-ээс 1975 онуудад жилд дунджаар 226 амьсгалтай бєгєєд, модлог ургамал ховортой) зэрлэг гахай худалдаалж байв. Дараа жилээс нь євлийн улирал их хїйтэн байдаг нь популяцийн Монгол орны нутаг дэвсгэр дээрхи ан амьтдыг нягтшил багасгаж, популяцийн тоо толгойг их агнах хорио тавьсан байна. 1981 онд худалдаа єєрчлєлттэй болгодог бололтой. Зэрлэг гахайн дахин сэргээгдэж, энэ оноос 1985 он хїртэл популяцийг зїй зохистой хамгаалахад ойр ємнє нь худалдаалж байсан тооноос 50%-тай ойрхон (жилдээ) мониторинг хийх ба хууль эрх тэнцэх зэрлэг гахайг худалдаалж байв. Энэ їеэс зїйн асуудлыг єєрчлєх шаардлагатай юм. хойшхи зэрлэг гахай худалдаалсан тоо баримт байхгїй бєгєєд тэмдэглэгдсэн 53 жилийн тооноос їзэхэд Монгол улс ойролцоогоор 6500 зэрлэг гахайг (650000 kг) худалдаалсан байна. Монголд зэрлэг гахайн мах хїмїїсийн дуртай ангийн махны нэг бєгєєд харин эмчилгээний зориулалтаар хэрэглэдэг гэсэн мэдээ байхгїй байна. Бидний асуулга авсан анчдын 8 орчим хувь нь (949 хїнээс 73) хуулиар зэрлэг гахай 21- Европ тивд зэрлэг гахайн популяцийг 0.5 саяаас 0.4 саяыг агнаж зохицуулалт хийдэг байна. (Myberget, 1990). 114 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Халиун буга (Cervus elaphus) Халиун буга Cervus elaphus Агнуур ба худалдаа: Монгол улсаас ЗХУ- тай хийх гадаад худалдаанд халиун буга їїрэг Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: гїйцэтгэдэггїй байв. Энэ улстай харилцаа Халиун буга нь "Амьтны аймгийн тухай" болон буурснаар харин бугын эврийг Хятад руу "Ан агнуурын тухай" хуулиудад нэн ховор эмчилгээний зориулалтаар гаргах худалдааны амьтан гэдэг ангилалд багтдаг ба зєвхєн тусгай шинэ боломж гарч ирсэн байна. Худалдаа зєвшєєрлєєр агнахыг зєвшєєрсєн байдаг. Тусгай эхэлснээс хойш хэмжээ нь маш ихэссэн байна. зєвшєєрлийн їнэ 700 ам.доллар бєгєєд одоогоор 1995 оноос Монгол улс Хятад руу мянга мянган тоо толгойн цєєрєлтийн улмаас спорт агнуурыг тн бугын цусан эвэр гаргаж эхэлсэн. Энэ тїр хугацаагаар хориглосон байна. худалдааг дагалдаад бугын ясан эвэр бас 2 дахин Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: IUCN - их хэмжээгээр худалдаалагдаж эхэлсэн. Монгол ийн жагсаалтанд C. Elaphus - ийг ЛР/лс (1994) гэж улс нийтдээ 33700 кг бугын цусан эвэр урд хєрш ангилдаг. Їїнээс єєр энэ зїйлийн худалдаа болон рїїгээ гаргасан байна. Дараагийн жил нь энэ тоо амьдрах орчныг зохицуулах ямар нэг гэрээ нэмэгдэж 40000 кг хїрсэн ба ясан эврийн хэмжээ хэлэлцээр байхгїй. 90000 кг-д хїрчээ. Їїнээс хойш 8 жилийн дотор бугын цусан болон ясан эврийн худалдааны Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Халиун хэмжээ ихсэж, цусан эвэр 5700 кг ба ясан эвэр буга нь Cervus тєрлийн хамгийн том амьтан 155000 кг-д хїрчээ. болно (Groves and Grubb, 1987). Зїїн хойд Азийн энэ популяцийн амьтад нь дэлхий дээрх Амьдрах орчин алдагдсан нь бага зэргийн хамгийн том нь бєгєєд хойд Америкийн бугатай нєлєєлєл їзїїлсэн, 1960-1980 оны дунд хїртэл биеийн хэмжээгээр тєстэй, харин Европын ба их хэмжээгээр агнасан болон 1990 оноос хойш ємнєд Азийнхаас ихээхэн том байдаг. Эр буга хяналтгїй ан ба хулгайн ан ихээр хийгдсэн нь биеэр эмээсээ том ба C. elaphus нь сїрэглэн зэрэг нь энэ зїйлийн тоо цєєрєхєд хїргэсэн бэлчдэг амьдрахуйн хэлбэртэй. Тодорхой сїрэг байна. Дээр їеийн цусан эврийн худалдааны їїсгэн жилийн ихэнхи улиралд хїйсээр ялгаран популяцид нєлєєлєх нєлєєллийн талаархи амьдардаг. Халиун буга нь євслєг, бутлаг ургамал идэштэй бєгєєд хаврын улиралд євслєг, зун алаг євс ба бутлаг ургамал, зуны адаг сарууд болон намар дахин бутлаг ба хатсан євсєнд шилждэг, харин євлийн улиралд цасан дээрх бутлаг ургамал ба шилмїїст модноос тэжээлээ авдаг байна (Chen et al., 1998). Халиун буга нь Монгол орны нутаг дэвсгэрээр элбэг тархдаг байсан. Нутгийн хойд хэсгээр бугын том сїргїїд элбэг тархдаг, бас тал хээр нутгаар ч тасархай сїргээрээ, гэхдээ л элбэг тохиолддог байсан бєгєєд ихэвчлэн ойтой уулархаг нутгаар байршдаг байна. Модлог, бутлаг ургамлууд нь тэднийг махан идэшт амьтдаас бие хамгаалах халхавч болох тєдийгїй євлийн улиралд бас чухал хоол тэжээл нь болдог. Харамсалтай нь Монголын халиун бугын тоо нийт нутгаар маш их цєєрсєн. Монголд 1986 оны тооллогоор 130000 халиун буга 115000 kм2 нутагт байсан бол 2004 оны тооллогоор 8000- 10000 халиун бугатай болж 20 хїрэхгїй жилийн дотор тоо толгой нь 77%-иар буурсан байна. Сибирийн тайгад- буга. Фото: WWF Монгол 115 Монгол Улс мэдээлэл байхгїй байдаг бєгєєд 1990-ээд оны їеийн туршлагаас харахад халиун бугыг эврийн тєлєє бууддаг эсвэл эврийг тайрч аваад орхисон халиун буга цус алдсаны улмаас ихэвчлэн їхдэг байна. Иймд халиун бугын цусан эврийг авахад нэг амьтан агнасантай тэнцэхээр байна. Хууль бус агналтын ихэнхийг гадаадад бїтээгдэхїїнийг нь гаргахын тулд хийж байгаа бєгєєд эвэр, (60-100 ам.доллар kг бїрт), халиун бугын чив, (70-80 ам.доллар), согооны хээл, (20-50 ам.доллар), согооны сїїлийг (50-80 ам. доллар) єєр єєр їнээр зардаг байна. Зэрлэг ан амьтдын худалдааны энэ судалгаагаар асуулганд хариулсан нийт анчдаас зєвхєн 3% нь (949-єєс 26) буга агнадаг гэж хариулав. Эдгээр анчид нь ихэвчлэн Хэнтий, Сэлэнгэ, Тєв болон Хєвсгєл аймгуудийн хїмїїс байв. Энэ нутгуудын Халиун бугын эврийн зїсмэлийг Євєр Монголын Эрээн оршин суугчдын нягтшилийг авч їзэж тооцоо хотод зарж байхад. Фото: Ж.Вингард. 2006 оны 6-р сар хийхэд 5000 орчим хїн халиун буга агнадаг байж болох ба энэ тооцоо нь арай их байж гаргах боломжгїй байна. Нийт 6000 халиун буга болох талтай. Асуулгын хариултаар нэг анчин 1.9 агнасан байж магадгїй бєгєєд энэ нь одоо байгаа халиун буга агнадаг байж болох тооцоо гарсан ба бугын популяцийн тооны 50% нь болно. Магадгїй хамгийн олон нь нэг хїн 4 халиун буга агнасан зарим хариулт нь хэтрїїлсэн тоо байсныг гэж хариулсан. Анчдын хариулснаар 2004 оны бодолцож їзсэн ч тогтворгїй агналт нутгийн нийт агналт 53 байгаа бєгєєд хариулт єгсєн хэмжээгээр їргэлжилсээр байгаа нь энэ зїйлийн анчдын тоо маш бага учраас нийт агнасан тоог устаж їгїй болоход хїргэх магадлал их байна. Зураг 16: Хятад улстай хийсэн халиун бугын эврийн худалдаа. 1965-1974 он Бугын ясан эвэр 200.000 Бугын цусан эвэр 150.000 (кг-аар) эвэр 100.000 Худалдсан 50.00 0 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 Онууд 116 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Аргаль хонь (Ovis ammon) Аргаль хонь Ovis ammon хамгийн зїїн хэсгийн нутагт Говийн аргаль хонь нутагшдаг. Монголд 2 зїйлийн аргаль байдаг гэж Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Ovis ангилдаг байна. Олон жилийн туршид Алтайн ammon Монгол улсын улаан номонд (1997) аргаль хонь (Ovis ammon ammon) ба Говийн орсон мєн "Амьтны аймгийн тухай" хуульд ховор аргаль хонь (Ovis ammon darwini) гэж ангилсаар гэсэн ангилалд орсон байдаг. "Ан агнуурын иржээ (Tsalkin, 1951, Zhirnov and Ilyinksi, 1986, тухай" хуулинд аргаль хонийг зєвхєн БОЯ-наас Geist, 1991). Гэвч сїїлийн їед хийгдсэн ДНК-ийн олгосон тусгай зєвшєєрлийн дагуу агнана гэж судалгааны дїнгээс Монголын аргаль хонь нэг заажээ. Алтайн аргаль хонь (Ovis ammon am- зїйлийнх байж болохыг харуулсан байна (Tseren- mon) нь биеэр хамгийн том бєгєєд лиценци bataa, 2003). ба зєвшєєрєлд 25000 ам. доллар шаардагддаг. Аргаль хонь нь сїргийн маш нарийн зохион Говийн аргаль хонь (O. a. darwini) нь биеэр байгуулалттай амьтад бєгєєд жилийн ихэнх багавтар бєгєєд 16000 ам. долларын їнэтэй улиралд нэг хїйсийн олон бодгаль (ихдээ100 байдаг. Алтайн аргаль хонийг 7-р сарын 20 -ноос хїртэл тоотой) хамтаар амьдардаг байна. 10-р сарын 31 хїртэл агнаж болдог. Говийн Їржлийн їе нь 9-сарын сїїлч 10-р сарын эхээр аргаль хонь агнах хугацаа 7-р сарын 20-ноос 11-р эхлэж нэг сар їргэлжилдэг ба энэ їед сїрэг сарын 15 хїртэл агнаж арай сунгуу їргэлжилдэг. нийлж угалзууд хомийн тєлєє єрсєлддєг. Хомь 5 Ахуйн болон їйлдвэрлэлийн зориулалтын сар хээлтэй явж 3-аас 4-р сарын їед нэг, хааяа 2 агналтыг хоригложээ. хурга гаргадаг (IUCN, 2003). Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: Спорт агнуурын статустай аргаль хонь нь Биологич нар одоогоор O. ammon 9 зїйлхэнтэй Монголд популяцийн тооллого хийгдсэн цєєхєн гэж їздэг бєгєєд эдгээрээс 7 нь CITES-ийн 2-р амьтны нэг болно. Тооллогууд нь судалгааны хавсралтанд, харин O. a. hodgsonii ба O. a. nigri- єєр арга зїйгээр хийгдэж єєр єєр дїн гарч montana хоёр хамгийн их аюулд єртсєн учраас байсан ч ерєнхийдээ Монголын аргаль хонины 1-р хавсралтанд оруулсан байна. IUCN-ийн Улаан популяцийн тоо багасч байгаа нь тодорхой номонд алтайн аргаль хонийг маш эмзэг (VU юм. Монгол орны баруун, ємнєд, болон тєвийн - A2cde, C1); Говийн аргаль хонийг ховордсон аймгуудыг хамран 400000 kм2 нутгаар аргаль хонь (EN - C1); Казахстаны аргаль хонийг (O. a. collium) тархдаг байсан тїїхийн мэдээлэл байдаг (Insti- эмзэг (VU - A2cde, C1); Tївдийн аргаль хонийг tute of Biology, 2001). Популяцийн тооллогууд (O. a. hodgsonii) эмзэг (VU - A2cde); Хойд хятадын хоорондоо ялгаатай дїн єгч байсан ба 1970 онд аргаль хонийг (O. a. jubata) маш ховордсон (CR 40000 (Dulamtseren, 1970), 1976 онд 10000­ - C2a); Тянь- Шаны аргаль хонийг (O. a. karelini) 12000 (Shanyavskii, 1976), 1985 онд 18000-20000 эмзэг (VU - A2cde, C1+2a); Кара Тау аргаль хонийг (O. a. nigrimontana) нэн ховордсон (CR - C2b); Марко поло аргаль хонийг (O. a. polii) эмзэг (VU - A2cde, C1); ба Кизилькумын аргаль хонийг (O. a. severtzovi) ховордсон (EN - A2cde, C2b) гэж тус тус ангилсан байна (IUCN 2004). Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Тєв Азийн тодорхой бїс нутгаар тархан байршсан аргаль хонины 9 зїйлхэнийг албан ёсоор авч їздэг. Энэ тархалтын хамгийн баруун бїс нутаг болох Узбекстанд O. a. severtzovi нутагладаг ба Их нартын БНГ. - нас гїйцсэн угалз: Фото: Др. Рич Рыдинг 117 Монгол Улс (Gruzdev et al., 1985), 1985 онд 60000 (Institute болж мєн їїнээс шалтгаалж бас їнэ нь єссєєр of Biology, 1985) гэж тус тус тоолжээ. Аргаль байдаг ажээ. Монголын аргаль хонь нь дэлхий хонины тооллогыг 1990 оноос хойш тодорхой дээрхи аргаль хонины зїйлээс хамгийн том нь зарим газруудаар бас хийж байсан ч янз бїрийн бєгєєд Алтайн аргалийг "Дэлхийн Овис Слам,"- арга зїйгээр хийгдэж эдгээр аргуудыг давтан ийн дээд амжилт гэж тооцдог бєгєєд АНУ-д хэрэглээгїй бололтой (Institute of Biology, байрладаг Овис компаниар удирдуулсан эдгээр 2001). Монголын Засгийн газраас 2001 онд улс анчингууд нь хууль ёсоор дэлхий дээрхи 12 даяар аргаль хонины тооллогыг санхїїжїїлсэн зэрлэг хонийг агнахыг зорьсон байдаг. Спорт ба хамгийн сїїлд ийм хэмжээний тооллого агнуурын компаниуд дээд зэрэглэлийн чинээлэг 16 жилийн ємнє хийгдэж байсан байна. Энэ анчдад 25000 - 50000 ам. долларын спорт ангийн тооллогыг 2001 оны 7, 8-р сард Биологийн аялалыг зохион байгуулдаг. хїрээлэнгээс зохион байгуулсан ба 1985 онд Энэ санхїїжилтээс хєдєє орон нутагт тоолсон 60000 аргаль хоньтой харьцуулахад болон зїйлийг хамгаалахад нэмэр оруулах 2001 онд маш цєєрч зєвхєн 13000-15000 бодгаль боломжтой ч энэ менежментийн зохион тоолжээ (Institute of Biology,2001; Amgalanbaatar байгуулалт хэрэгжихгїй байгаа энэ асуудал et al., 2002). дотоод болон гадаадаад яригдаж байна. Орон Агнуур ба худалдаа: Монголын аргаль нутгийн хэмжээнд болдог энэ маргаантай хонины спорт агналт маш олон жилийн тїїхтэй асуудлын учир нь нэг хуулийн (Ангийн нєєц бєгєєд 1910 онд Куррутхер олзвор авч явсан ашигласны тєлбєрийн тухай хууль) дагуу тухай тэмдэглэжээ. Монголд 1960 оноос эхлэн єгєгдсєн санхїїжилт нь нєгєє хуулийн (Тєсвийн албан ёсоор спорт агнуур зєвшєєрч эхэлсэн байгууллагын удирдлага санхїїжилтийн тухай ба 1967-оны сїїлээс 1989 оны хооронд 1630 хууль) дагуу хураагддаг юм байна. Ангийн угалз агнуулж 20 сая ам.долларыг олсон байна нєєцийн тєлбєрийн тухай хуулиар сумын (Amgalanbaatar, 1993, Luschekina, 1994). Жилд дансанд ангийн лиценцээс тодорхой тєлбєр дунджаар 74 угалз агнуулдаг бєгєєд угалз тус хийх ёстой ба энэ нь спорт агнуурын зах зээлийн бїр 12000 ам.долларыг Монголын эдийн засагт їнийн 20-30% -тай тэнцэхээр заасан байдаг. оруулж байгаа нь худалдаалагдаж байгаа зарим Энэ нь орон нутагт алтайн аргаль хониноос амьтадтай (тарваганы арьс бїр 0.09 ам.доллар) 4000 ам.доллар, говийн аргаль хониноос 2000 харьцуулахад маш єндєр байгаагаас гадна хуучин ам.доллар тєлєх лицензтэй байна. Гэвч тєсвийн Зєвлєлт холбоот улсаас хамааралгїйгээр гадаад санхїїжилт нь улсын нийт санг зохицуулдаг орнуудтай харьцах болсон їзїїлэлтийн нэг бєгєєд єєр эх їїсвэрээр санхїїжилт олсон гэж болно. тэр сумын авах ёстой тєсвийн санхїїжилтээс ан агнуулсан лиценцийн їнийг хасаж хувиарладаг Аргаль хонины тоо толгой ховордсонтой гэнэ. Ингээд "Ан агнуурын тухай" хуульд зааснаар холбоотой маргаантай асуудлууд байсаар байгаа хамгаалалтын їйл ажиллагааг сайжруулахад ч спорт агнуур Монголд хууль ёсоор хийгдсээр зарцуулагдах санхїїжилт орон нутгийн тєсєвт байна. Монгол дахь CITES - ийн Шинжлэх ордоггїй байна. ухааны зєвлєлєєс (Шинжлэх ухааны академи) санал болгодог аргаль хонь агнаж болох тоо нь Хамгаалалтын ажилтнууд, ард иргэд аргаль 1990 оноос хойш (60 орчим) их хэвээр байгаа хонины асуудлаар янз бїрийн гомдол гаргаж бєгєєд олгож байгаа лиценцийн тоо 1993 онд байгаа боловч ихэвчлэн зїйлийг хамгаалахад 20 байснаа, 2001 онд 40, 2002 онд 80 болсон хєрєнгє дутагдалтай байгаа, тєрийн авилгал, жишээтэй ихээр єссєн байна (Amgalanbaatar et менежмент тєлєвлєлт байхгїй, болон хууль al., 2002). Монгол улсын CITES-ийн ємнє хїлээх бус болон спорт агнуурын тогтвортой биш хариуцлага дээр дурьдсан тоотой зєрчилдєж байдлын талаар байна. Эдгээрээс хамгийн гол байгаа нь анхаарал татахуйц боллоо. Агнуурын асуудал нь хамгаалалтад санхїїжилт дутагдалтай тооны єсєлт нэг жилийн жилийн дотор 2 дахин байгаа явдал болно. Энэ зїйлийн хамгаалалтын єссєнийг бас харуулсан байна. Шинжлэх ухааны бїрэн бїтэн їйл ажиллагаанууд ба байнгын Академиас 2004 онд 40 угалз агнуулах саналыг мониторингийг хийхэд хангалттай санхїїжилт єгсєн боловч Монгол улс зєвхєн 68 лиценци нь спорт агнуурын єндєр їнэ болон Монгол зарсан гэж мэдээлсэн байна. улсын хуулийн холбогдох заалтуудын дагуу олгогдож байх ёстой билээ. Агнуурын нєєц Угалзын агналтын тоо єссєєр байгаа нь спорт ашигласны тєлбєрийн тухай 1995 оны хуулиар анчдын дунд энэ зїйлийн онцлог шинжээс ангийн нєєц ашигласны тєлбєрийн 10%-ийг 118 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд тєвлєрсєн сангаас Байгаль орчныг хамгаалах Монголд ирдэг анчдын ихэнх нь болох АНУ-ын санд шилжїїлэхийг заасан байдаг. Байгалийн анчид авсан олзвороо АНУ-руу оруулж чадахгїйд нєєц ашигласны тєлбєрийн орлогын тухай 2000 хїрэх байв. онд шинэ хууль батлагдаж (цаашид тєлбєрийн Монгол дахь олон нийтийн эсэргїїцэл болон орлогын тухай), тєлбєрийн орлогыг 50% хїртэл АНУ-д їїсгэсэн хэрэг їйл явдлуудаас болж нэмэгдїїлсэн (Wingard and Odgerel, 2001). Монголын засгийн газар 2001 онд аргаль хонины Агнуурын нєєц ашигласны тєлбєрийн тухай їндэсний тооллогыг яаралтай зохион байгуулсан хуулиар байгалийн нєєц ашигласны тєлбєрийг юм. БОЯ-ны сайд энэ тооллогыг явуулахын спорт агнуурын їнийн 60-70% байхаар заасан, тулд хувиасаа хїртэл хандив оруулсан гэж Говийн аргаль хониных 14000 ам.доллар, алтайн мэдээлсэн (Institute of Biology, 2001) ба энэ мэдээ аргаль хониных 21000 ам.доллар хїрдэг. Ингээд их гайхалтай сонсогдсон нь Байгаль орчныг Агнуурын нєєц ашигласны тєлбєрийн тухай хамгаалах санд иймэрхїї їйл ажиллагаанд 1995 оны хуулиар дээр дурьдсанаар 1400 ам. зориулсан мянга мянган ам.доллар байх ёстой доллар болон 2100 ам.доллар тус тус Байгаль билїї гэж бодогдуулж байлаа. орчныг хамгаалах санд оруулах ёстой байна. Мєн Тєлбєрийн орлогын тухай 2000 оны Гэвч нэг удаагийн тооллого нь їр дїнтэй хуулиар эдгээр тєлбєрийг 7000 ам.доллар ба менежменттэй тэнцэхгїй бєгєєд орших газар 10,500 ам.доллар болгож нэмэгдїїлсэн. Монгол дээр явуулах їйл ажиллагаа, болон зїйлийг улс 1996-аас 1999 онуудын хооронд 66 угалз хамгаалахад орон нутгийн хїмїїсийг татан агнуулсан гэж мэдээлсэн. Алтайн болон Говийн оролцуулах урамшууллын систем байхгїйгээс угалз гэж тоогоор нь ангилаагїй байна. Ингээд гадна хулгайн агнуур, гэрийн нохдод аргаль хонь 1995 оны хуульд зааснаар 10%-ийн тєлбєрийг бариулж байгаа, гэрийн тэжээмэл амьтантай тооцоход 1750 ам.доллар болох юм. Энэ хувиар идэш тэжээлийн єрсєлдєєнд орох зэрэг нийт 4 жилийн тєлбєрийг бодож їзэхэд 115000 бэрхшээлтэй асуудлууд байсаар байна (Amgalan- ам.доллар энэ зїйлийг хамгаалахад зарцуулсан baatar and Reading, 2000, Wingard 2005). Зэрлэг байх ёстой байв. Монгол улс 2000 оноос 2004 ан амьтдын худалдааны энэ судалгаагаар аргаль онуудын хооронд 292 угалз агнуулсан бєгєєд хонь агнадаг гэсэн анчдын тоо бага байсан ба (4 2000 оны тєлбєрийн орлогын тухай хуулиар of 949, <1%) дунджаар 1.3 аргаль хонь, хамгийн 50%-ийг орлогыг оруулж байна гэж зааснаар их нь 20 аргаль хонь агнасан гэж хариулав. Байгаль хамгаалах санд дунджаар 8750 ам.доллар Хїмїїсийн аман яриагаар улс даяар аргаль нийтдээ 2550000 ам.доллар, сїїлийн 10 хонины хулгайн агнуур их хийгддэг гэж ярих жилийн дїнг нийтэд нь бодож їзвэл 2650000 бєгєєд ангийн мах, эвэр, чихмэлийг Хятад руу гаруй ам.доллар орсон байх ёстой юм. Энэ гаргах гэх мэт зорилгоор агнадаг байна (Institute хугацаанд нэг удаагийн тооллого хийхэд 18000 of Biology,2001., Amgalanbaatar et al. 2002., Mar- орчим ам.доллар (Institute of Biology, 2001) oney, 2003., Wingard, 2005). зарцуулсан ба энэ хэмжээ нь дээрхи зарцуулах Ахуйн болон захын судалгааны асуулганд ямар ёстой тооцоотой харьцуулахад зєвхєн 1%-тай ч хїн аргаль хонины мах зардаг эсвэл авдаг тэнцэхээр байна. гэж хариулаагїй. Харин нэг хїн 2004 онд 20 Олон улсын хэмжээнд энэ маргаантай асуудал аргаль хонь буудсан гэж хариулсан байв. Нэг бас АНУ-д хэрэг їїсгэн яригдаж энэ зїйлийн бие гїйцсэн аргаль хонь 120 кг махтай гэж їзвэл менежментийг хийгдэхгїй байхад спорт 20 аргаль хонь 2400 кг махтай байх бєгєєд энэ анчдыг оруулах зєвшєєрєл олгосоор байна махаар 4 ам бїлтэй 13 єрхийг нэг жил хооллох гэж АНУ-ын Загас, зэрлэг ан амьтан хамгаалах махтай тэнцэх юм. Энэ анчин ангийн махаа байгууллагыг буруутгасан билээ. АНУ-ын нэн зардаг сольдог гэж хариулаагїй бєгєєд ийм ховор амьтдын бїртгэлд тухайн улс оронд хэмжээний мах хувийн хэрэгцээнээс хэтэрсэн агнуурын ховор амьтдын їндэсний тооллого нь илэрхий байгаа юм. Хэрвээ сольсон ч хийгдсэн, хариуцагч байгууллагууд нь зїйлийг солиогїй ч энэ хэмжээний мах малын махны жинхэнэ ёсоор хамгаалахад менежментийн їнээр бодоход 120 кг-ийг 2 ам.доллар гэж тогтвортой тєлєвлєгєєтэй болсон їед л спорт бодоход 240 ам.доллар хїрэх їнэтэй. Захын ангийн трофийг импортлох зєвшєєрєл олгоно судалгаагаар чихмэлийг 275 ам.доллараар зарж гэж заасан байдаг. Энэ хэргийн утга нь хэрвээ байсныг їзсэн бєгєєд нэг аргаль хониноос Монголын Засгийн газраас Аргаль хонины нийтдээ 515 ам. долларын ашиг олох боломжтой менежмент хийж байгаа гэж батлаж чадахгїй бол байна. 119 Монгол Улс Идлэг шонхор (Falco cherrug) Идлэг шонхор Falco cherrug Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Идлэг шонхорын талаархи хууль эрх зїйн асуудал: Идлэг шонхор нь хуулийн ямар ч зохицуулалтгїй зїйл болно. "Ан агнуурын тухай" хуулинд энэ зїйлийг агнаж болох хугацааг заагаагїй. "Амьтны аймгийн тухай" хуульд ховор, эсвэл нэн ховор гэх мэт ямар нэг хуулиар зохицуулсан заалт байхгїй. Энэ зїйл бас Монголын улаан номонд ороогїй. Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: Шонхорын талаархи хууль эрх зїйн асуудал: IUCN-ны Улаан номонд F. cherrug нь устах аюулд єртєж буй зїйл гэж тэмдэглэгдсэн (A2bcd+3bcd) (2004). Энэ ангилалд оруулах болсон шалтгаан нь ялангуяа Тєв Азийн їржлийн байршил нутагт зїйлийн популяцийн тоо толгой огцом цєєрч байгаа болон худалдаанд зориулж идлэг шонхорыг хяналтгїйгээр их хэмжээгээр барьж байгаатай холбоотой юм. Идлэг шонхорын тоо толгой огцом цєєрч байгаа нь тархац бїхий олон улс орнуудад хамгаалах, улаан номондоо оруулах Идлэг шонхор. Фото: Симон Буситти /RSPB гэх мэт арга хэмжээ авахад хїргэж байгаа бєгєєд ялангуяа тархац нутгийн баруун хэсгээр энэ арга Азербайджан (Birdlife International, 2005., Haines, хэмжээг авч байна (Baumgart 2000). Зэрлэг ан 2002., Snow and Perrins, 1998) ордог. амьтдын олон улсад худалдаалах, зохицуулалтын олон улсын конвенци-CITES нь идлэг шонхорыг Дэлхийн дээрх Идлэг шонхорын тоо толгойг 2-р хавсралтад оруулж, 2002 онд Арабын нэгдсэн 1990 онд 8500-12000 хос гэж тооцоолжээ. Харин Эмиратын худалдаалалтанд хориг тавьсан билээ. 2003 онд энэ тоо 3600-4400 хос болон цєєрч Хориг тавих тєстэй саналыг идлэг шонхорын 61% хувиар хорогдоход хїрчээ (ERDWA, 2003). худалдаа хийдэг бусад улс орнуудад болон Монгол улсад дэлхийн нийт идлэг шонхорын Монгол улсад бас санал болгосон юм. популяцийн ойролцоогоор хагас нь байдаг гэж їздэг бєгєєд энэ шувуудын байрлал газруудыг Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Идлэг тогтоосон боловч бусад олон улс орнуудын шонхор нь Европоос Хятад хїртэл їргэлжлэх адил Монголд бас энэ шувуудын тоо ихээхэн Палеоарктикийн єргєн уудам нутагт тархацтай цєєрсєєр байна. Монголын Идлэг шонхорын байдаг. Дараахь улс орнуудын нутаг нь шонхор популяцийн тоог 1999 онд 3000 їржлийн хостой шувууд оршин амьдрахад тохиромжтой гэж їздэг гэж тооцоолсон байхад (Shagdarsuren et al., билээ. Їїнд Австри, Унгар, Чех, Словак, Сэрб, 2001) энэ тоо 2000 онд 2200 хос болж цєєрсєн Монтенегро, Болгар, Румын, Молдав, Белорусс, байна. 2003 онд судалгааны 6 цэг дээр ємнєх Украйн, Турк, Ирак, Армени, Орос, Узбекистан, жилийнхтэй харьцуулахад энэ зїйлийн їржил Таджикстан, Киргизстан, Казахстан, Монгол, 50% буурсан байснаас гадна ихэнхи цэгїїд Хятад, Туркменистан, Афганистан, Энэтхэг нь ямарч їржил явагдаагїй байлаа. Одоо їед зэрэг улсууд нь їржлийн нутаг болдог магадлал Монголын идлэг шонхорын популяцийн тоо ихтэй байдаг. Євєлждєг болон дайрч єнгєрдєг нь хууль бус барилт, цайвар їлийчийг устгадаг улсуудад Итали, Малта, Кипр, Израйль, Жордан, хорны нєлєє болон єндєр хїчдэлийн шугам Египет, Ливия, Судан, Тунис, Этиоф, Кенни, дээр сууж їрэгдсэн зэрэг шалтгаануудаас болж Саудын араб, Йемен, Оман, УАЕ, Бахрайн, Кувайт, маш ихээр цєєрсєн байна (Gombobaatar et al., Иран, Пакистан, Энэтхэг, Непал, Афганистан, 2003). Эдгээрээс хамгийн гол нєлєєлєх хїчин 120 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 13. Монголын идлэг шонхороос олсон орлого. 1996 ­ 2003 он Гаргасан идлэг Он Шууд тєлбєр22 Тєлбєр Нийт орлого шонхорын тоо 1996 25 85000 8850 85088 1997 154 520000 54500 520545 1998 25 85000 8850 85088 1999 61 200000 21500 200215 2000 51 170000 18000 170180 2001 180 712350 64140 776490 2002 303 1155945 107310 1263255 2003 392 1345932 143080 1826096 Нийт 1191 4274227 426190 4278488 Эх сурвалж: БОЯ 2004, Wingard and Odgerel 2001, CITES Database, 2005. зїйлийг тодорхойлох яаралтай судалгаа хийх газрууд болон агнаж байгаа тївшнєєс харахад шаардлагатай байгаа боловч идлэг шонхорын шунал биш гэхэд ашиг сонирхлын їїднээс тоог цєєрїїлж байгаа бас нэг онцгой асуудал энэ агналт явагдаж байгаа нь тодорхой байна. нь олон улсын худалдааны асуудал болж байгаа Идлэг шонхор агнах 300 гаруй лиценци 2004 болов уу гэж хэлэх боломжтой гэж їзнэ.22 онд олгосоноос 250 гаруй шонхорыг зєвхєн Сїхбаатар аймгаас агнажээ. Аман судалгааны Агнуур ба худалдаа: Биеийн хэмжээ том, ан материалаас їзэхэд оролцогчид зїїн аймгуудад барихдаа чадварлаг зэргээс шалтгаалж идлэг популяцийн тоо маш ихээр багасаж байгаа гэж шонхор нь шонхор сонирхогчдын дотор их хариулж байсан бєгєєд баруун зїгийн аймгуудад їнэд хїрдэг. Идлэг шонхорыг наймаанд зориулж бас иймэрхїї багасалт ажиглагдаж байгаа нь барих, ялангуяа дундад Азид гаргах экспортын тодорхой билээ. наймааны асуудал хурдацтай нэмэгдэж байна. БОЯ идлэг шонхорын гадаадад гаргах бїртгэлийг Идлэг шонхор нь Монголын уламжлалт CITES -ийн II хавсралтын шаардлагын дагуу хэрэглээний гэсэн уламжлалгїй, дотоодын ямар явуулдаг байна. Аргаль хонины худалдааны тоо нэг худалдаа наймааны їїсвэр болох їндэслэлгїй сїїлийн жилїїдэд ихсэж байгаатай адилаар байна. Гэвч, хууль бус олон улсын худалдаа идлэг шонхорыг худалдаалах тоо 1996-аас 2000 наймаа явагдсаар байна. 1993-аас 1999 оны онуудад жилд 63 бодгаль агнуулах зєвшєєрєл хооронд 69 бодгалийг хууль бусаар гаргах гэсэн олгодог байсан бол 2004 онд 400 бодгаль мэдээлэл 16 тохиолдол гарч байсан ба эдгээр агнуулах зєвшєєрєл олгосон байна (Х). Одоо нь ихэнхдээ гадаадын иргэдийн їйлдэл байжээ монголд хийгдэж байгаа идлэг шонхорын (Badam, 2001). Бидэнд энэ хулгайн агнуурын яг худалдаа нь дэлхий дээрх нийт худалдааны 10% явагдаж байгаа їе шатны тухай мэдээлэл байхгїй ба тоо толгой нь буурсаар байгаа монгол дахь бєгєєд їїнийг илруулэх боломж ч бас муу популяцийн 20% нь болж байгаа бололтой. байгааг нэмж хэлмээр байна. Зэрлэг ан амьтдын худалдааны судалгааны аман асуулганд шонхор Шонхорын зїйлийг хамгаалах менежментийн агнадаг гэсэн хариулт єгсєн оролцогч байсангїй. тєлєвлєгєє байхгїй бєгєєд агнуур явуулж байгаа 22- 1996 - 2000 онуудын тєлбєр нь ємнєх жилїїдийн дундаж дээр тїшиглэн тооцоолсон юм. Эдгээр тоон їзїїлэлтїїдийг ойролцоо тоо гэж авч їзэх хэрэгтэй. 121 Монгол Улс Монгол татаар бєхєн (Saiga tatarica Монгол татаар бєхєн Saiga tatarica 1997 онд 1000 бєхєнтэй, 1998 онд 2000-2500 mongolicamongolica) хїрсэн гэж тэмдэглэжээ. 2001 онд Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF) -гийн Монгол Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Монгол дахь хєтєлбєрийн газраас явуулсан тооллогоос улс бєхєн агнах асуудлыг 1930 оноос эхлэн бєхєнгийн тоог 5200 хїрсэн гэж їзсэн байна. хуулиар хориглосон. Монгол улсын Засгийн Харамсалтай нь 2002 оны тооллогоор бєхєнгийн газар 1953 онд бєхєнг тусгай хамгаалалтанд тоо цєєрч (1020), 2003 оны тооллогоор зєвхєн авсан. Амьтны аймгийн тухай хуулиар бєхєнг 750 бєхєн їлдсэн байна гэж тэмдэглэгджээ нэн ховор жагсаалтад оруулж, хувийн болон (WWF, 2003). Л.Aмгалангийн (2005) судалгаанаас їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнахыг хориглож їзэхэд Монгол улсад нийт 1500 бодгаль зєвхєн шинжлэх ухааны зориулалтаар тоологджээ.. ашиглахыг зєвшєєрсєн байна. Монгол татаар Монгол дахь бєхєнгийн цєєрєлт Казахстан бєхєнгийн байршил гол нутаг болох Шарга- болон Орос дахь гол популяциудын 97%-ийн Манханы байгалийн нєєц газрыг 1996 онд, Хар бууралтанд хїрсэн їеийн дараахан болсон ба ус нуурын байгалийн цогцолбор газрыг 1997 онд 1990 оны їед 1 сая хїрч байсан байна (Millner- байгуулан тус тус улсын тусгай хамгаалалтанд Gulland et al., 2001). Энэ огцом цєєрєх болсон авчээ. Энэ зїйл бас Монгол улсын Улаан номонд шалтгаан эврийн хэрэгцээнээс болж эр хїйсний орсон (1987, 1997). Бєхєнг их агнаснаас популяцийн хїйсийн Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: IUCN харьцаа алдагдсан, їїнээс шалтгаалж нєхєн 2001 онд бєхєнг CR (A2a) гэж ангилсан бєгєєд їржих нєхцєл алдагдсан гэж їзжээ (Millner-Gul- 2005 онд устахад хїрсэн гэж (A2acd) бїсийн land et al. 2003). їнэлгээгээр тус тус ангилжээ (2005 оны 11-р Агнуур ба худалдаа: S. t. mongolica -ийн сард). S. t. tatarica нь CITES-ийн II хавсралтанд. S.t. цєєрєх болсон гол шалтгаан нь Хятадын ардын mongolica CITES-ийн I хавсралтанд тус тус оржээ. эмнэлгийн зах зээлийн зориулалтаар бєхєнгийн Тархац ба популяцийн чиг хандлага: эврийг худалдаалахаас болжээ. Монголчууд дээр Бєхєн нь тал хээр, говиор сїргээрээ нїїдэллэн їеэс эхлэн бєхєнгийн эврийг хэрэглэж ирсэн амьдардаг зїйл болно. Эдгээр нь дээр їед зїїн уламжлал байгаагїй мєн бєхєнгийн махны ємнєд Европоос Монгол Хятад хїртэл Евразиар худалдаа ч байгаагїй болно. Монголын байгаль єргєн тархалттай туруутан байжээ. Єнєє їед хамгаалах сангаас 2004 онд хийсэн судалгаагаар бєхєн зєвхєн Орос, Казахстан, Туркменистан, бєхєнгийн байршил нутаг болох 2860 км2 талбай Узбекистан болон Монголын баруун хэсгийн нутагт ямар нэг байгаль орчны нєлєєлєл байхгїй аймгуудын нутагт їлджээ. S. t. mongolica нь (жишээлбэл, бэлчээрийн даац хэтэрсэн, эсвэл Казахстан болон Орос дахь гол популяциас олон амьдрах орчин багассан гэх мэт), мєн сїргийн жилийн ємнє Алтайн нуруугаар тусгаарлагдсан популяцийн бууралтанд нєлєєлєх цаг агаарын онцгой зїйлхэн болно. S. t. tatarica Монголын ямар нэг сєрєг їзэгдэл ажиглагдаагїй гэж їзжээ. Зїїнгарын говиор тархалттай байсан боловч Иймд бєхєнгийн Монголд цєєрєх явц нь зєвхєн 1950-иад оны дундаас бїсийн хэмжээнд устаж хууль бус агналттай холбоотой гэж їзэж байгаа їгїй болсон. S. t. mongolica нь Монголын унаган болно. зїйл бєгєєд дээхэн їед бас говь хээрийн бїсэнд Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)- ойролцоогоор баруун хойноос зїїнтээ 101-р гийн Монгол дахь хєтєлбєрийн газраас энэ єргєрєг хїртэл тархсан байжээ (Банников, 1948). судалгааны явцад олон тооны хулгайн анчидтай Популяцийн тоо толгой сїїлийн 30-аад уулзаж байсан бєгєєд бєхєнгийн агналтын жилийн дотор их хэлбэлзэлтэй байдаг ба талаар маш тодорхой ойлголтуудыг авч їлдсэн сїїлийн 7 жилийн дотор 50% -иар буурсан юм. Бєхєнг амьдаар нь барьж эврийг нь аваад гэж тэмдэглэгджээ. Даш (1977) болон бусад тавьдаг байна. Энэ аргаар бэлтгэсэн эврийг судлаачид Монгол оронд бєхєн 200 гэж тоолжээ. авахад эврэнд цус ихээр бїрэлдэж їлдсэн гэж 1980 оны тайлангаас їзэхэд бага зэрэг нэмэгдэж їзэж хятадын худалдаачид (эвэр бїрт 30 ам. бєхєнгийн тоо толгой 300 д хїрсэн байна. доллар) авах сонирхол ихтэй байдаг гэнэ Энэ явц 122 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Бєхєн. Фото: WWF Монгол нь хулгайн анчид бєхєнгийн сїрэг рїї машинаар Цагаан зээр (Procapra gutturosa) Цагаан зээр Procapra gutturosa дайрч, амьдаар нь барьж авч сїхээр эврийг нь цавчиж авдаг байна. Їлдсэн амьтан ямар ч Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Монгол ашиггїйгээр цус алдаж їхдэг гэнэ (WWF 2004). улсын "Ан агнуурын тухай" хуулиар ахуйн хэрэгцээний зориулалтаар цагаан зээрийг 8-р Бєхєнгийн тоо ийнхїї агналтаас болж маш сарын 1 нээс 10-р сарын 1 хїртэл агнаж болох огцом цєєрч байгаа нь энэ зїйлийн оршин бєгєєд агнах цагаан зээрийн нас, хїйс, тоо тогтноход аюултай сєрєг нєлєє болж байна. толгойн хэмжээг энэ хуулиар тодорхойлоогїй Агналт нь урьдынх шигээ явагдаж болох боловч байна. Їйлдвэрлэлийн зориулалтын агнуурыг энэ їйлдвэрлэлийн зориулалтаар бєхєн агнах хуулиар бас зєвшєєрсєн байдаг боловч Байгаль асуудал энэ цєєн тооны амьтан дээр ашиггїй орчны яамны 2000 оны тушаалаар агнахыг зїйл гэж їзэх боломжтой. Нийт популяцийн хоригложээ. маш цєєхєн хувийг эр бєхєн эзэлдэг бєгєєд зах зээлийн хувьд маш бага нєєц болж байгаа Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: болон эр бєхєнгийн 10% нь болж болох юм гэж IUCN-ны (2003) Улаан жагсаалтад цагаан їзэхэд энэ нь нийт сїргийн 25%-ийг бїрдїїлж зээрийг нийт тоо толгой нь 1000000 гэсэн тоонд байгаа болно. Одоогийн байдлаар бєхєнгийн їндэслэн хамгийн бага анхаарал шаардсан зїйл тоо толгой 1500 байна гэж їзэхэд їїнээс 380 эр гэж ангилжээ. Їїнээс гадна IUCN-ны Улаан бєхєн нь, зах зээлийн хувьд 38 эр бєхєнгийн жагсаалтаар энэ зїйлийн статуст элдэв євчин, нєєц байх жишээтэй. Эр бєхєн бїр 60 ам.доллар хїйтэн, цас зудтай євлийн нєлєєлєл зэргийг боллоо гэж бодоход зах зээлийн їнэ нийтдээ хянаж байхаар жил бїр мониторинг хийхийг, бас 2300 ам.доллар хїрэх боломжтой байна. хууль ёсны болон хууль бус агналтууд тоо толгойг 123 Монгол Улс нь огцом багасгаж устах аюулд хїргэх эсвэл эмзэг Оросын цагаан зээрийн тархац Монголын зїїн зїйл гэсэн ангилалд хїргэж болохыг анхааруулан хойд хилээр нїїдэллэх цагаан зээрийн Чита заажээ. мужийн байршлаас бусад нь бас їгїйрсэн байна (Bannikov et al., 1961., Lhagvasuren and Milner- Тархац ба популяцийн чиг хандлага: Gulland, 1997., Xiaoming et al., 1997., Jiang et Монголын цагаан зээрийн тоо 1 сая орчимд al.,1998). Нийт популяцийн 90% гаруй нь Монголд тооцоологдож байгаа бєгєєд дэлхийд їлдсэн байна. гайхамшигтайд тооцогддог уулын туруутан, нїїдэллэдэг амьтдын нэг бєгєєд Ази тивээс єєр Монголын цагаан зээрийн популяцийн тоо газар байдаггїй. Дээр їеэс цагаан зээрийн сїрэг 180000-2670000 хооронд тоологдсон байдаг єргєн уудам нутгийг эзэлдэг байсан бєгєєд (Milner-Gulland and Lhagvasuren, 1998., Olson тїїний тархац нь Монголын зїїн хязгаараас тєв et al., 2004). Олсон нарын (2004) тооллогоор нутгийг хамран Алтайн нуруу хїртэл їргэлжилдэг Монголын дорнод тал хээрт 80000 км2 талбайд байв. Энэ тархац нутаг сїїлийн 100 жилийн 800000­900000 цагаан зээр тоологдсон (10­11 дотор хурдацтайгаар багасаж Монголын баруун цагаан зээр/км2). Мих нар 1994 онд 475000 км2 хэсгийн тархац їндсэндээ байхгїй болжээ. гаруй байршил нутагт 2670000 гаруй цагаан Одоогийн байдлаар баруун хэсгийн цєєн зээр байна гэж тэмдэглэжээ (unpubl. data cited in аймгийн нутагт цагаан зээр байршин їлдсэн Reading et al., 1998). Рыдинг нар 1998 онд Дорнод байна. аймагт орон нутгийн хїмїїсийн судалгаан дээр їндэслэн 250000­300000 цагаан зээр байна гэж Дэлхий дээрх цагаан зээрийн тоо сїїлийн мэдээлсэн. В. Кириллюк 2001 онд Монголын зїїн 50 жилийн дотор дэлхэц бїхий 4 орон болох хэсгийн нутгаар 300000­500000 цагаан зээр Монгол, Орос, Хятад, Казахстан улсуудаас гуравт байна гэж оновчтой мэдээлэл гаргасан байхад нь 75% хувиар буурсан байна. Монголд цагаан Б. Лхагвасїрэн 2003 онд Дорнод аймагт 750000 зээрийн тархац нутаг 1940-єєд оны їед 780000 байна гэж бас мэдээлжээ (Olson et al., 2004 citing км2 байснаас 1997 онд зєвхєн 190000 км2 болж pers. comm.). багассан байна. Євєр Монголд цагаан зээрийн байршил нутаг 1970-аад онд 300000 км2 хїрдэг Дорнод монголд 1998 оны 8-р сарын сїїлч 9-р байсан бол 1995 онд 75000 км2 болон буурсан сарын эхээр их хур бороо орсны дараа маш байна. Цагаан зээрийн сїрэг Казахстанд устаж, олон цагаан зээр їхсэн байна. Тэр онд Зэрлэг ан Зураг 17: Монголын цагаан зээрийн махны албан ёсны худалдаа. 1932-1985 он 1.000.000 900.000 800.000 мах 700.000 600.000 худалдаалсан 500.000 дундаж 400.000 300.000 Жилийн 200.000 100.000 0 1932 1935 1938 1941 1944 1947 1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 Онууд 124 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд амьтныг хамгаалах сан, Биологийн хїрээлэнгийн Цагаан зээрийн їйлдвэрлэлийн зориулалтын хамтарсан судалгаагаар эдгээр їхсэн амьтад агналт 1995 онд дахин явагдаж эхэлсэн бєгєєд нь малын хєлєєр дамжин ус намгархаг орчинд жилд дунджаар 20000 цагаан зээр агнаж болох їлддэг бактерийн халдвар (Fusobacterium) авсан тоо заажээ. Хамгийн гол зах зээл нь Хятад улс байж болох шинж тэмдгїїдийг илрїїлсэн байна. байлаа. Байгаль орчны яам 2000 онд цагаан Энэ євчин Аляскийн ихээхэн чийглэг орчинд цаа зээрийн їйлдвэрлэлийн зориулалтын агналтыг бугыг бас євчлїїлж байсан тохиолдол байдаг юм хориглох заалт гаргасан байна. Гэвч Хятад улс байна. Энэ оны євєл нь цаг агаар их хїйтэрснээс цагаан зээрийн махыг Монголоос оруулахыг бас маш олон цагаан зээр їхэж, тэр жил тєлєвлєж албан ёсоор зєвшєєрсєєр байсан бєгєєд байсан цагаан зээрийн агналт явагдаагїй байна ойролцоогоор 6600 цагаан зээрийн мах болох (Schaller, 1998). 100 тонн махыг зєвшєєрєн оруулсан байна (Scharf бa Enkhbold, 2002). Иймд Хятадын албан Цагаан зээрт учирч байгаа аюул занал тушаалтнууд импортыг зєвшєєрсєєр байгаа нь эрчимжсэн агналтаас гадна дараахь нь Монголын Засгийн газар болон Хятадын бэрхшээлїїдээс їїдэж байна. Нэг дїгээрт: холбогдох байгууллагуудын ажилтнуудын мянганы зам гэх мэтчилэн дэд бїтцийн хєгжил хооронд менежментийн холбоо харилцаагїйг нь тал хээрийг таллан хувааж ингэснээр цагаан харуулж байгаа бєгєєд Цагаан зээрийн зээрийн популяцийн нїїдэллэх боломжийг їгїй агнуур хэрхэн явагдаж байгааг хянах боломж болгоход хїргэх, хоёр дугаарт: олон тооны том хязгаарлагдмал, Хятадын тал зах зээлээр хэмжээ бїхий тусгай хамгаалалтай газруудыг хангах боломж нээлттэй байгаа зэрэг нь тусгай хамгаалалтнаас гаргах саналууд, гурав Монголын зэрлэг ан амьтдын хууль бус агналтыг дугаарт: газар ашиглах зарчим єєрчлєгдєж зохицуулахад бэрхшээлтэй байдалд хїргэсээр байгаагаас тогтвортой байдал алдагдахад хїрэх байна. эдгээр нь газар тариалангийн ашиглалт ихсэх, хашаа барих, тїїнчлэн мал аж ахуй эрхлэх Цагаан зээрийн ахуйн зориулалтын агналт 1976 заншил алдагдсанаас бэлчээрийн даац алдагдах оноос хойш їргэлжилсээр байгаа нь тодорхой зэрэг болно. боловч яг хэдэн тоо толгой амьтан агнагдсан гэсэн тоо бїртгэл олдохгїй байна. Монголчууд Агнуур ба худалдаа: Монголчууд эрт дээр їеэс 1990 ээд оны эдийн засгийн хїндрэлтэй эхлэн цагаан зээрийг хоол хїнсний нэмэгдэл байдлаас болж байгалийн дагалт баялаг ашиглах зориулалтаар агнаж ирсэн ба 1932 оос 1976 болон ахуйн хэрэгцээний агнуур хийх шаардлага оны хооронд цагаан зээрийг Зєвлєлт Холбоот ихэссэн бєгєєд ялангуяа ахуйн хэрэгцээний улсад худалдаалах їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агналт чухал хїчин зїйлїїдийн нэг болж байв. агнаж байжээ (Milner-Gulland and Lhagvas- Монгол Хятад орны хооронд хилийн шинэ uren, 1998., Reading et al., 1998). Статистикийн боомтууд нэмэгдсэнээр зэрлэг ан амьтдыг агнаж албан мэдээнд хэдэн амьтан агнаж байсан урд зїгийн шинэ зах зээл рїї наймаалах хандлага гэдэг мэдээлэл байхгїй бєгєєд харин нийт ихэссэний дотор цагаан зээрийн наймаа орсоор хэдэн кг мах боловсруулсан гэсэн мэдээ байна. байжээ. Эдгээр агналтын тухай тодорхой тоо Цагаан зээр ихэвчлэн 20-40 kг-ийн хооронд бїртгэл бас л їгїй байна. хэлбэлздэг байна (Nowak, 1999). Цагаан зээрийг дунджаар 30 kг гэж їзээд махнаас бусад жинг Зїїн бїс нутагт 2001 онд хийсэн судалгаагаар хасч тооцоход (50% орчим) нэг амьтнаас 15 нутгийн малчид жилд дунджаар 200000 цагаан kг мах авч болох байна. Ингээд дээр дурьдсан зээр агнадаг гэж тэмдэглэжээ (K. Olson, 45 жилийн дотор 845000 цагаан зээр албан pers. comm.). Зїїн бїсийн зєвхєн нэг хотод ёсоор худалдаалагдсан бєгєєд жилийн дундаж (Чойбалсан) амьдрагч хїмїїс жилд 16000 цагаан агналт 15665 Цагаан зээр байжээ. Хамгийн их зээр хїнсний зориулалтаар хэрэглэдэг ажээ хэмжээний худалдаа 1950-иад оны эхээр (50000 (Scharf бa Enkhbold,2002). Зэрлэг ан амьтдын гаруй толгой), 1961 онд (63000 толгой) тус тус худалдааны энэ судалгаагаар ч гэсэн монголын явагджээ. Энэ їйл ажиллагаа 1976 онд зогсож, цагаан зээр тархсан нутгуудаар дээрхтэй тєстэй їїнээс хойш социалист журамлалын їед ийм тоогоор цагаан зээр агнаж байгаа дїн гарлаа. албан ёсны худалдаа дахин хийгдээгїй байна. Асуулга авсан 3119 анчдаас (бїх анчдын 5%) 150 нь цагаан зээр агнадаг гэж хариулав. Бидний 125 Монгол Улс тооцоо монголд 40000 цагаан зээрийн анчин агнуурыг сурталчилж эхэлсэн. Спорт агнуурын байгаа гэж дїгнэж байна. Эдгээр анчин дунджаар албан ёсны зєвшєєрєл ба лиценци нь 300 5.2 цагаан зээр агнаж байгаа бєгєєд хамгийн их ам.долларын їнэтэй бєгєєд ангийн компаниуд нь агнасан нь 100 толгой гэж хариулжээ. Монголд анчдад бусад ангийн зєвшєєрєлтэй хамтруулан, 2004 онд 250000 цагаан зээр агнасан байж болох эсвэл дангаар нь 550 ам.доллар орчим хїргэж юм гэж дїгнэжээ. зардаг байна. Агнуур хийх хугацаа 9-р сарын 1-нээс 12-р сарын 1 хїртэл їргэлжилдэг байна. Судалгааны асуулганд оролцсон цагаан зээрийн Цагаан зээрийн эврийн урт дунджаар 8-11 инч анчдын 17% нь (150-аас 25 хїн) цагаан зээрийн хїрдэг. махыг болон бусад хэсгїїдийг орон нутгийн зах дээр зардаг гэж хариулжээ. Ихэнх цагаан Миллнер-Гулланд, Лхагвасїрэн нар (1998) Цагаан зээрийн анчид (17 хїн) ангийн махаа зардаг зээрийн агнуурын загвар боловсруулсан бєгєєд гэхэд зарим нь арьсыг (5 хїн), цусыг (1 хїн), энэ нь хэрвээ нийт популяцийн тоо нэг сая хїрч эсвэл бїхлээр нь (2 хїн) зардаг гэж тус тус байвал тогтвортой агналт нь 6%, буюу жилд 60000 хариулсан байна. Энэ судалгаа нь зуны улиралд цагаан зээр агнаж болох юм гэж тооцоолжээ. хийгдсэн учраас судалгаа хийсэн хїмїїс Гэвч хийгдэж буй агналтын тоо энэ тївшнээс цагаан зээрийн мах, арьс, болон цус зэрэгтэй 300% илїї гарч байгаа болно. Їїнээс болж тааралдаагїй байна. цагаан зээрийн тоо цєєрч байгаа байж магадгїй бєгєєд Монголын бусад олон ан амьтны зїйлийн Цагаан зээрийн худалдааг тарваганы худалдаатай тооны цєєрєлт бас иймэрхїї шалтгаантай байж харьцуулахад илїї, ахуйн зориулалттаар явагдаж болох талтай. Хэрвээ монгол татаар бєхєнгийн байгаа мэт харагдаж байгаа бєгєєд хэрэглэгч нар эврийн худалдаа цагаан зээрийн худалдаагаар цагаан зээрийн эд хэсгїїдийг авахдаа 20%-ийг солигдвол цагаан зээрийн тоо толгойн цєєрєлт нь шууд анчдаас худалдаж авдаг байна. Харин улам бїр хурдацтай болно. Энэ чиг хандлага тарваганы эд хэсгїїдийг авахдаа хэрэглэгч нар нь цагаан зээрийн толгойн зах зээлийн їнэ 25%-ийг анчдаас худалдаж авдаг. Эдгээр худалдаа нэмэгдсэнтэйгээр холбож тайлбарлаж байгаа нь захуудаар болон мєн тємєр замын буудал дээр бєгєєд Хятадын захууд дээр нэг ширхэг толгой явагдаж байдаг. 12 ам.доллар хїрч байна. Монгол улс цагаан зээрийн їйлдвэрлэлийн болон ахуйн зориулалтын агналтаас гадна спорт Їйлдвэрлэлийн зориулалтаар цагаан зээр агнаад ашиглахгїй орхисон байдал. Сїїлийн їед цагаан зээрийн эврийг монгол татаар бєхєнгийн эврийг орлуулах зорилгоор зах зээлд худалдаалж эхэлжээ. Энэ фотог авах їед (1999 он) эдгээр эвэр толгойг хэрэглээгїй хаясан байна. Фото: Хенри Микс /Nature Conservation International/ 126 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Баданга хїдэр (Moschus moschiferus) Баданга хїдэр Moschus moschiferus їргэлжилсээр байгаа нєхцєл нь хїдэрийн тоо толгойг улам бїр цєєрїїлэх магадлалтай учраас Хууль эрх зїйн статус. Монгол улсад: Баданга CITES-аас онцгой анхаарал тавихад хїргэжээ. хїдэр нь Монголын Улаан номонд орсон (1987, CITES-ийн гишїїн орнуудын 2000 оны 4-р 1997). "Амьтны аймгийн тухай" хууль (2000) сард болсон 11-р (CoP11) уулзалтаас хїдэр болон "Ан агнуурын тухай" хуулиар (1995) хамгаалалт ба худалдаа - 11.7 гэсэн шийдвэр нэн ховор амьтан гэж заажээ. Ахуйн болон хамтран гаргасан нь анхаарал татаж байлаа. їйлвэрлэлийн зориулалтаар агнах нь хориотой Энэ шийдвэр нь CITES-ийн гишїїн бїх оронд зїйл болно. баданга хїдэрийн худалдааг багасгахын тєлєє Хууль эрх зїйн статус. Дэлхий дахинд: IUCN- шаардлагатай бїх арга хэмжээг авах хэрэгтэй ны Улаан жагсаалтанд (1996) M. moschiferus-ийг гэж хїссэн байна. Гишїїн орнуудад дараахь эмзэг (A1acd) гэсэн ангилалд оруулсан. Баданга хїсэлтїїдийг тавьжээ: хїдэрийн тоо толгой нь шууд ажиглалтын 1. Хилийн гол бїсїїдэд хууль сахиулах дїнгээр ирэх 10 жилд наад зах нь 20% хїртэл оновчтой аргуудыг нэвтрїїлж, хууль буурах тооцоо, магадлал байгаа, байршил сахиулалтыг сайжруулах; нутагтаа тоо толгой цєєрсєн, устаж їгїйрч 2. Баданга хїдэрийн гаралтай бїтээгдэхїїнийг болох магадлалтай зэрэгт їндэслэн энэ ангилалд тодорхойлох тогтолцоо боловсруулах; оруулах болсон байна. Япон, Дани, Гималайн субпопуляциас бусад M. moschiferus нь бас CITES- 3. Бїтээгдэхїїн дахь Баданга хїдэрийн гарал- ийн II хавсралтанд орсон байдаг. Афганистан, тай бодисын агууламжийг тодорхойлох Бутан, Энэтхэг, Миамар, Непал, Пакистан зэрэг шинжилгээний аргуудыг бий болгох улсуудад тархсан популяцийг I хавсралтанд хэрэглэх; оруулжээ. Хууль бус худалдааны їйл ажиллагаа Баланга хїдэр. Фото: Др. Ричард Рыдинг 127 Монгол Улс 4. Хїдэр байршин нутагладаг болон хэрэглэгч хийгдээгїй бєгєєд одоогоор популяцийн тоо гишїїн бус орнуудыг CITES-ийн конвенцид толгой тодорхойгїй байна. оруулах арга хэмжээ авах; 5. Хїдэрийн гаралтай бодис орлуулагч бий Агнуур ба худалдаа: Хїдэрийг их хэмжээний болгохын тулд хэрэглэгч нартай хамтран їнэ хїрдэг заарыг нь авах гэж агнадаг. Зєвхєн ажиллах, бїтээгдэхїїний хэрэглэгээг эр хїдэрт заар байдаг бєгєєд нэг хїдэрийн заар багасгах, Хїдэрийн заарыг амьд Хїдэрээс 23-25 г хїрдэг. Хїдэрийн заарыг авахын тулд авах аюул багатай, їр ашигтай аргуудыг тїїнийг агнадаг бєгєєд их заар авахын тулд 3 дэмжих; болон тїїнээс дээш хїдэрийг агнах жишээтэй 6. Хїдэр хамгаалал, менежмент, хууль эрх юм (Homes, 2004). Эр хїдэрийн заарыг мянга зїйн асуудал болон хууль сахиулалтыг мянган жилийн турш Азийнхан уламжлалт сайжруулах талаар улс орнуудын хоорондын эмэнд ашиглаж ирсэн бєгєєд євчин намдаах, ба бїсчилсэн гэрээг боловсруулах (Homes, хавдар бууруулах, convulsions and delirium 2004). зэргийг эмчлэхэд хэрэглэдэг. Хїдэрийн заар нь байгалийн хамгийн їнэтэй бїтээгдэхїїн Тархац ба популяцийн чиг: Хїдэрийн ангилал учраас тїїний зах зээлийн їнэ нь алтнаас ч зїйн асуудал найдвартай шийдэгдээгїй байгаа єндєр їнэлэгддэг гэж тэмдэглэсэн байна (энэ бєгєєд тодорхой мэдэгдэж байгаа 4 зїйл хїдэр судалгаагаар алтны 2005 оны їнэ хїдэрийн (Гималайн буюу Альпын хїдэр Moschus chrys- заарын зах зээлийн їнээс 4 дахин илїї байв). ogaster; Хар хїдэр M. fuscus; Ойн хїдэр M. ber- ezovskii; Сибирийн хїдэр M. moschiferus), бий АНУ-д зардаг хїдэрийн заар агуулсан ихэнх боловч ер нь 6 буюу тїїнээс дээш зїйл байж эмчилгээний бїтээгдэхїїнийг Хятадад магадгїй гэж їздэг. Хїдэрийн биологийн талаар їйлдвэрлэдэг. Хойд Америкийн ТРАФФИК- мэдээлэл бага байдаг. Хїдэр нь ємнєд Ази, зїїн ийн саяхан хийсэн судалгаа хїдэрийн заар Ази, баруун ємнєд Азийн 13 улсад тархсан бєгєєд агуулсан бїтээгдэхїїн АНУ-ын гол том Оросын зїїн хэсэг, Монголын хойд хэсгийн худалдааны тєвїїдэд їзэгдэх нь улам ихсэж нутгаар тархдаг (Homes 1999). байгааг харуулжээ. Жишээлбэл, Нью Йорк, Сан Франциско хотуудын Хятадын уламжлалт Хїдэр нь туруутан багийн бїдїїлэгдїї, євєрмєц эмийн дэлгїїрїїдийн 50%-д нь хїдэрийн заарын амьтан юм. Хїдэр эвэргїй. Эр хїдэрийн соёо бїтээгдэхїїн байгаа, мєн сїїлийн жилїїдтэй уртсаж амнаасаа гадагш цухуйж урагш доошоо харьцуулахад хїдэрийн заарын бїтээгдэхїїний унжиж байдаг. Энэ нь эмэгчнээ дагуулах, хэрэглээ, худалдаа нэмэгдэж байгааг ТРАФФИК давамгайлах зэрэгт хэрэглэгддэг. Энэ жижиг 2003 онд илрїїлжээ. амьтан нь Азийн шигїї ой бїхий бїсэд тархсан бєгєєд амьдрах орчин нь хаг элбэгтэй, шилмїїст Сїїлийн 30-аад жилд Монголын Хїдэрийн ойтой уулархаг газар байршдаг. Хаг нь хїдэрийн нэгдсэн тооллого хийгдээгїй боловч энэ євлийн тэжээл болдог. Хїдэр энэ тэжээлгїйгээр зїйлийн тогтвортой бус агналт ихсэж байгаа амьдрахад бэрх байдалд орно. байдал їзэгдсээр байна. Монгол судлаач нарын цєєн тооны газруудад хийсэн судалгааны Монголын Хэнтий, Хєвсгєлийн уулс, Хангай, дїнгээр агналтын нєлєєллєєс болсон байж Хан Хєхий нуруудын орой хэсгээр M. Mo- болохоор эр эм хїйсийн харьцаа багассан, schiferus тархдаг. Монголд баданга хїдэр 10 мєн зарим популяциудад єсєж їржихэд хэцїї аймаг, 40 сумын нутаг дэвсгэрийг хамарсан нєхцєлд тулаад байгааг харуулсан (Homes, 27000 км2талбайд тархсан байна (Dulamtseren 2004). Хїдэрийн заарын наймаачид 1995-аас et al., 1975). Биологийн хїрээлэн 1975 онд 2001 хїртэлх таван жилийн хугацаанд 4 дахин монголын хїдэрийн тоо 44,000 гаруй байна гэж олширсон нь, хїдэрийн заарын зах зээлийн тооцооолжээ. Энэ їеэс хойш хїдэрийн тоо маш їнэ 6 дахин єссєнтэй шууд холбоотой гэж їздэг ихээр буурсан нь чєлєєт худалдаа, заарын тєлєє ажээ. Монголын эрдэмтэн, судлаач нар баданга агналт ихэссэнтэй холбоотой гэж їздэг юм. хїдэрийн популяцийн тоо толгой 1980 аад онд Хїдэрийн тоо толгойн тооллого сїїлийн 20 жилд 128 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд хамгийн их хэмжээнд 44000 хїрсэн гэж їздэг хїдэр агнуур 1953 оноос хойш хориотой байсан ба энэ єсєлт улсын зїгээс агналт, худалдааны боловч жилд дунджаар хамгийн цєєн нь 2000 эр асуудал дээр хатуу хяналт тавьж байсантай хїдэр хулгайгаар агнагддаг байна (Homes, 2004). холбоотой юм байна. Сїїлийн 11 жилд зах зээлд Хїдэрийн хулгайн агнуурт ногдуулах иргэний їндэслэсэн тооцоогоор 33000 хїдэр агнаж болон эрїїгийн хариуцлага маш єндєр учраас болохоор байна (Tsendjav and Batbold, 2003). зэрлэг ан амьтдын худалдааны энэ судалгааны Европын ТРАФФИК-ийн тайланд (Homes, 2004) асуулгад хїдэрийн заартай холбоотой Орос улсад нийт агнагдсан хїдэрийн 80% нь худалдааны асуудлаар хариулах сонирхолгїй хулгайн ан байсан бєгєєд хїдэрийн заарын нь харагдав. Гэвч, 3 захаас хїдэрийн заарыг нэг наймаа 2000 оны эхтэй харьцуулахад 5 дахин граммыг 4.50 ам.доллараар авдаг ба ихэвчлэн нэмэгдсэн гэнэ. Хєрш зэргэлдээ монгол улсад Хятад руу гаргадаг гэсэн мэдээлэл олдсон юм. 129 Монгол Улс 130 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хавсралт 2: Бусад зїйлїїдийн тухай мэдээлэл 1. Борцгор хотон (Pelicanus crispus) - худалдаачдынхаар 2000 ам.доллар хїрдэг Монгол улсын Улаан номд (1987), CITES-ийн гэж энэ судалгааны ажилтнууд мэдээлэв. 1-р хавсралт ба Зэрлэг амьтдын нїїдлийн Борцгор хотон ховордсоноос болж янгир зїйлийн тухай конвенци (CMS)-д тус тус ямаа болон їхрийн эврээр дууриалган орсон. Ан амьтны тухай хуульд нэн ховор зорсон бїтээгдэхїїн хийдэг болсон байна. амьтан гэж ангилсан ба 1953 оноос хойш Жинхэнэ хушуу олдохгїй тохиолдолд агнахыг хориглосон. ийнхїї дууриамал хушууг зардаг болжээ. Борцгор хотон Балкан, Хар тэнгис, Каспийн 2. Тул (Hucho taimen). Монголын Улаан тэнгис болон тєв Азиар Монгол, Хятадад номонд орсон (1997) мєн Монголын амьтны тархсан. Тэдгээр нь Шар мєрнєєс Балканы хуульд ховор зїйл гэж бїртгэгдсэн. Байгаль хойг хїртэлх нутагт їрждэг. Дээр їед Хар ус, орчны Яам Тул загасны биеийн хэмжээгээс Хар, Айраг, Хяргас, Увс, Хїнгїйн хар, Бєєн хамаарч спорт агнуурын їнийг 150­300 цагаан, Орог, Холбоо, Таацын цагаан, Єгий ам. доллар гэж тогтоосон байдаг. IUCN-ийн зэрэг нууруудаар зуны улиралд нїїдэллэн Улаан номонд Европын Тулын зїйлийг (H. ирдэг байсан. Одоогоор Хар ус, Айраг hucho) нэн ховор зїйл гэж бїртгэсэн (A2b- нууруудад цєєн хосууд зуны улиралд їзэгддэг cde, B1+2bce) (2001). байна. Цэнгэг усны хулдынхан (Salmonidae) овгийн Дэлхий даяар нийтдээ борцгор хотон (уртын хэмжээ нь 2- м хїрдэг) хамгийн том 3200-4200 бодгаль байдаг тооцоотой. зїйл болох тул загас нь Монголын голуудын Судалгаанаас їзэхэд Монголд сїїлийн 50 экологийн болон эдийн засгийн асар их ач жилд ихэнх газруудаар тоо нь цєєрсєн. холболдолтой зїйлийн нэг болно. Тулын 1956 онд Шувуун цуглаан ба Хар ус нуурт мэдэгдэж байгаа тархац нь Уралаас эхлэн 300 Борцгор хотон тоологдож байсан бол зїїн тийш Сибирийг хамран Амур мєрний 1972 онд энэ тоо 207 болж цєєрєн, 1981 ай сав хїрдэг. Тул загасны амьдралын онд зєвхєн 10 Борцгор хотон тоологджээ. тїїхийн мэдээлэл Монголд ховор байдаг. Одоогийн байдлаар Монголд 200 бодгаль Монголын гол мєрний системтэй холбоотой байгааг тооллогоор тогтоожээ (WWF 2004). болон хєрш зэргэлдээ орнуудын судалгааны материалд тул биеийн хэмжээ том болох Монголчууд дээр їеэс борцгор хотонгийн тусам нїїдэллэх нь ихсэж аль болох гїн хушууг авахын тулд агнадаг байсан ба устай амьдрах орчинг хайж эхэлдэг гэж уралдааны морины хєлсийг хусахад мэдээлсэн байдаг. Бас хєгширч байгаа тул зориулдаг байв. Одоо їед борцгор загас сонгосон євєлждєг газартаа жил бїр хотонгийн хушуу нь маш их їнэтэй зэрлэг ирж євєлждєг гэж олон хїмїїсийн итгэдэг ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний нэг ойлголт байдаг (Аугэрт 2000). Тул загас анх болдог. Їнийн хувьд янз бїр байдаг ч їржилд ортлоо их уддаг (6 буюу 7 жил), Улаанбаатар хотын худалдааны захын нягтшил багатай, мєн удаан (30-аас дээш 131 Монгол Улс жил) насалдаг гэх мэтээс шалтгаалж агнуурт Сїїлийн їед Монголд еврази шїлїїсний их єртдєг. популяцийн судалгаа хийгдээгїй. Еврази Шїлїїсийг ихэвчлэн нутгийн хойд хэсэг, ой Монголын тул загас хамгаалалтад байдаг ч тайгаар байршдаг гэсэн ойлголттой байсан Улаанбаатар хотод улам бїр олширч байгаа бол Улаанбаатараас 700 орчим км урагш хоолны газрууд болон хїнсний дэлгїїрїїдэд Єєшийн говьд нэг еврази шїлїїс харсан тул загас нийлїїлэгдсээр байна. Нэг байна (Reading pers. comm., 2005). Банников килограммын їнэ нь 1-3 ам.доллар хїрдэг. (1954) еврази шїлїїсийг Монголын баруун Тулын дундаж жинг тодорхойлсон мэдээлэл урд нутгийн цєлийн хээрт элбэг таардаг гэж байхгїй ч нэг загас 20 кг хїрнэ гэдэгт тэмдэглэсэн байдаг. гайхахгїй байх, гэхдээ том Тул загас 50 хїртэл кг жинтэй байдаг. Биеийн жингийн нь Монгол улс дээр їеэс еврази шїлїїсний доод хэмжээгээр (20кг) бодоход нэг тул загас арьсыг ЗХУ-д худалдаалдаг байсан ба 1958- зах зээлд 20-60 ам. доллар хїрдэг. Зэрлэг ан 1974 онуудад жилд дунджаар 440 арьс амьтдын худалдааны судалгааны энэ аман гаргадаг байв. Албан ёсны мэдээлэлд энэ їеэс асуулганд тул загас агнадаг гэсэн цєєн тооны хойшхи мэдээлэл тэмдэглэгдээгїй байна. мэдээлэл цугларсан ч тул загасны мах хэр Єнєєдрийн байдлаар еврази шїлїїсний зэрэг ихээр зарагдаж байгаа тооцоог бид арьс Монголын зах дээр саарал чоно, шар гаргаж чадаагїй. Харин Тул загасны мах їнэг, хярс їнэгний арьсны дараа орох элбэг олон зах дэлгїїр, хоолны газруудад байнга худалдаалдаг арьс болжээ. Манай судалгаанд байдаг гэсэн аман мэдээг авсан юм. Їїнээс оролцсон анчид бїгдээрээ Монголын хойд гадна хэд хэдэн загасчлалын компаниуд ой тайгат бїс нутгийн хїмїїс байв. Анчин (ялангуяа, Монголын загасчдын нийгэмлэг, бїр дунджаар 1.2 еврази шїлїїс агнадаг аж. www.taimen.mn) тулыг зєвхєн бариад буцааж Асуулгад єгсєн хариултын тоо цєєн байсны тавих хэлбэрээр їйл ажиллагаагаа явуулж улмаас нийт агналтын тоог тооцоолох байна. Эдгээр їйл ажиллагаа нь одоогоор боломжгїй байв. Еврази шїлїїсний сайн санаачлагын хэлбэрээр явагдаж байгаа чанартай євлийн арьсыг 80 ам.доллараар, бєгєєд орон нутгийн хїмїїс хэрэглээнээс бусад улирлын арьсыг 25 ам.доллараар зардаг ашиг олж ингэснээрээ хулгайн агнуур хийх гэнэ. Гадаадад гаргах хориотой ч гадаадын асуудлыг багасгахыг хичээж байна. "Ан жуулчдын бэлэг дурсгалын дэлгїїрїїдэд агнуурын тухай" хуульд энэ талаар єєрчлєлт еврази шїлїїсний арьс нэн элбэг тавигддаг. оруулаагїй байна. Хятадад гаргадаг еврази шїлїїсний арьсны тоо тодорхойгїй бєгєєд хятадын хил 3. Еврази шїлїїс (Lynx lynx). Еврази шїлїїс орчмын захуудаар еврази шїлїїсний арьс нь Ан амьтны тухай хуульд ховор, "Ан 100-200 ам.доллар, еврази шїлїїсний агнуурын тухай" хуульд тусгай зєвшєєрлєєр чихмэлийг 375 ам.доллараар їнэлэн зардаг. агнаж болно гэсэн заалттай. Агнуурын хугацаа 10-р сарын 21-нээс 2-р сарын 16 4. Малар мануул (Otocolobus manul). IUCN- хїртэл їргэлжилдэг. IUCN-ийн жагсаалтанд ийн жагсаалтанд устахад хїрсэн (2001) устахад хїрсэн (2001), мєн CITES -ийн ангилалд, бас CITES-ийн 2-р хавсралтанд 2-р хавсралтаар олон улсын худалдааг орсон. Монгол улсын "Амьтны аймгийн хориглосон байдаг. тухай" хууль болон "Ан агнуурын тухай" хуульд энэ зїйлийг тусгайлан хамгаалах Еврази шїлїїс нь хойд Европ, Сибирийн тухай ямар нэг заалт ороогїй байна. Мєн ой тайгаас Уралын нуруу, Номхон далайн агнах хугацааг заагаагїй учраас жилийн эрэг хїртэл тархмал. Оросын шїлїїсний турш агнаж болох бололтой. популяци 1992 онд 36000-40000 толгойд хїрч байжээ (Matjuschkin, 1978., Zheltuchin, Малар мануул нь жижиг биетэй, мий овгийн 1992). Хятадад улс даяар тасархай боловч мах идэшт амьтан бєгєєд 2-4 кг жинтэй єргєн тархсан ба ихэвчлэн уулархаг бїс байдаг (Heptner and Sludskii, 1992). Монголд нутгаар байршдаг байна. єргєн тархсан зїйл бєгєєд тал хээр, 132 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд цєлєрхєг хээр ба уулархаг нутгаар байршдаг. тархсан гэдэг бєгєєд нийт нутаг дэвсгэрийн Заримдаа 4000 м-ээс дээш єндєрлєгт ч 8% орчимд (200000 kм2) байршдаг. Одоогийн тааралддаг. Малар мануул нь агуй, нїх їлийд Хан Хэнтийн дархан цаазат газрын хил амьдардаг жижиг хєхтєн амьтад, шувуудаар дээр, Улаанбаатар хотоос зїїн хойно идэшлэдэг. орших Мєнгєнморьт сумын нутагт олон тоотой байдаг гэж 1966 оны судалгаагаар Зэрлэг ан амьтдын худалдааны энэ тэмдэглэсэн байв. Хан Хэнтийн ойт тайгад судалгааны хэсэг нь 1965 оны эхээс 1985 Батширээт сумын нутагт бараан хэрэм он хїртэл жилд дунджаар 5400 Малар ховор, гэхдээ 4-ыг агнасан гэж 1987 оны мануулын арьс худалдаалж байсан мэдээлэл судалгаагаар тэмдэглэжээ. Бараан хэрэмний цуглуулжээ. Зарим мэдээнээс 1900-аад оны популяцийн чиг хандлагыг тодорхой эхээр 50000 арьс, мєн 1920 оос 1980 хїртэл системтэй судалгаагїйгээр тодорхойлох жилд 10000 арьс худалдаалдаг байсан гэсэн боломжгїй. Зэрлэг ан амьтны худалдааны єєр єєр тоо гарч байсан юм (Heptner and судалгааны їеэр анчид бараан хэрэм маш Sludskii, 1992., Nowell and Jackson, 1996). цєєрсєн урьд нь элбэг байсан газруудад одоо Социалист системийн їед малар мануулыг бараг їзэгдэхгїй болсон гэж мэдээлж байсан. худалдаалах талаар ямар нэг хязгаарлал байсан байж болох боловч єнєє їед тїїнийг Бараан хэрэмний арьсны худалдааны агнаж арьсыг зарахыг хориглосон заалт бидний олсон мэдээ1932 оноос анх 77530 байхгїй, орон нутгийн зах дээр чєлєєтэй ширхэгээр эхэлсэн юм. Тэр їеэс хойш зарагдсаар л байна. Олон улсын хэмжээний агнахыг хориглосон. 1976-1980 онуудыг худалдааны талаар мэдээлэл олдоогїй, энэ оролцуулахгїйгээр Монгол улс албан ёсоор нь ийм худалдаа хийгддэггїй гэсэн їг биш жилд дунджаар 77000, нийтдээ 4 сая арьс билээ. худалдаалсан ба 1953 онд хамгийн олон 231000 арьс худалдаалжээ. Зэрлэг ан амьтны Малар мануулын арьс цоохор ирвэс, еврази худалдааны асуудлаар 1991 оноос хойш шїлїїсний арьстай харьцуулахад чанараар хийгдсэн цєєн тооны судалгаанд бараан сайн биш гэж тооцогддог тул їнэ багатай хэрэмний талаар хамруулаагїй байна. байдаг. Асуулганд хариулсан нутгийн анчид Мэдээлсэн тоо нь хэрэмний худалдааны цєєн хэмжээгээр агнадаг гэсэн бєгєєд зєвхєн бага хэсэг нь байсан бєгєєд (1-ээс 2 ширхэгийг) арьс тус бїрийг 3 зєвхєн зарим онуудынх мэдээлэгдсэн ам.доллараар зардаг байна. Малар мануулын байв. Жишээлбэл, Шарф, Энхболд арьсыг худалдаалахаас гадна мах, тосыг (2002) нар 1999-2001 онуудын хооронд эмчилгээний зориулалтаар хэрэглэдэг. Хятадын гаалийн ажилтнууд 1425 бараан Эдгээрийг бага хэмжээгээр зардаг ба тос хэрэмний арьсыг бусад амьтны гаралтай 100 грамм нь 4 ам.доллар гэж їнэлдэг, харин бїтээгдэхїїний дундаас хураасан тухай махны їнэ тодорхойгїй байв. мэдээлсэн байна. Бид аман асуулгын хариу 5. Бараан хэрэм (Sciurus vulgaris). IUCN-ийн дээр їндэслэн энэ судалгаагаараа 6500 гаруй жагсаалтанд устахад хїрсэн гэж ангилсан хїн (949-єєс 32 хїн) бараан хэрэм агнадаг (2001), Монголд бараан хэрэмийг ахуйн байж болох тооцоо гаргасан юм. Нэг анчны болон їйлдвэрлэлийн зориулалтаар 10-р агнасан хэрэмний дундаж тоо 27.2 болж сарын 21-нээс 2-р сарын 16 хїртэл агнаж 2004 онд агнасан байж болох нь бараан болно гэж заасан. CITES-ийн жагсаалтанд хэрэмний нийт тоо 170000 гаруйд хїрч ороогїй, монголын "Амьтны аймгийн тухай" байна. Анчид нэг бараан хэрэмний арьсыг 2- хуулиар ч хамгаалагдаагїй байна. 3 ам.доллараар зардаг гэх боловч Монголын Монголд бараан хэрэм судалсан цєєхєн болон Хятадын захууд дээр бараан хэрэмний ажил хийгдсэн бєгєєд аман яриагаар арьс харагдахгїй байсны гол шалтгаан арьс нутгийн хойд хэсгийн ойт тайгаар хааяагїй худалддаг гол їе намар євлийн улиралтай таараагїйтэй холбоотой байж болох юм. 133 Монгол Улс 6. Янгир ямаа (Capra sibirica). IUCN-ийн бєгєєд энэ нь гол чухал хэрэглээ болдог 1994 оны сїїлийн їнэлгээгээр янгир ямааг байна. Агнасан амьтны эд зїйлїїдээс найз эрсдэл багатай анхааралд авах шаардлагагїй нєхєд, ах дїї нартаа єгєхийн зэрэгцээ гэж їзжээ. CITES-ийн жагсаалтад бас ороогїй албан ёсны зах дээр зардаг. Зах дээр янгир боловч Монголын Улаан номонд орсон ямааны арьсыг 2 ам.доллараар зардаг гэж ба "Амьтны аймгийн тухай" хуульд ховор анчид хариулсан. Янгир ямааны махнаас амьтан гэж ангилсан. "Ан агнуурын тухай" олох їнэ єртгийг тооцоолохын тулд хуулиар янгир ямааг зєвхєн спорт агнуурт асуулганд оролцсон анчдын хариултаас хэрэглэх ба ангийн хугацааг 6-р сарын дунджаар 40 кг мах авч болох бєгєєд 1 1-нээс 11-р сарын 15-ны хооронд заасан кг махыг малын махны жишиг їнэ болох байна. 2 ам.доллараар зарахад 80 ам.долларын ашиг олохоор байна. Янгир ямааны эвэр Янгир ямаа нь Афганистан, Хятад, Энэтхэг, Хятадын зах дээр 30 ам.доллар хїрдэг. Энэ Монгол, Пакистан, Орос, Тажикстан зэрэг зїйл амьтныг хэр зэрэг хэмжээгээр агнуурт 8 орныг хамран тархсан. Янгир ямаа нь єртєж байгааг тодорхойлох боломжгїй ихэвчлэн 3000-5000 м єндєр уул хадтай юм. Бидний судалгаагаар 8 хїн янгир ямаа бартаат газраар байршдаг (Nowak, 1999). агнаж хэрэгцээнд махыг нь хэрэглэдэг гэж Монголд янгир ямаа хоргодоц газар хариулсан. Анчин бїр дунджаар 8 янгир ямаа элбэгтэй Их нартын байгалийн нєєц газар агнаж байсан ба хамгийн олон нь нэг анчин гэх мэт нам єндєрлєг (1500 м) бїхий нутагт 20 янгир ямаа агнасан гэж хариулжээ. байрших нь бас тохиолддог (Wingard, 2005). Янгир ямаа нь 40-50 хїртэл бодгаль бїхий Спорт агнуур нь янгир ямааны тоо толгойг бага том сїргээр амьдардаг. Бие гїйцсэн цєєрєхєд нєлєєлєх хїчин зїйл болдог. тэхїїд ганц нэгээс 3-4-єєр болон цєєхнєєр 1995 - 2000 онуудад БОЯ янгир ямаа агнах хад цохио бїхий газраар явах нь элбэг. (cite). зєвшєєрєл 1310-ыг олгосон (Wingard & Odgerel, 2001). Харин 2001 онд ямарч Янгир ямаа нь олон улсын спорт анчдын зєвшєєрєл олгоогїй байна. сонирхолыг ихээхэн татдаг ч гэсэн энэ зїйлийн талаар хангалттай тодорхой 7. Хар сїїлтий (Gazella subguttorosa). судалгаа хийгдээгїй. Монголын Улаан Энэ зїйлийг IUCN (2001)-ийн жагсаалтанд Номонд(1987,1997) Монгол Алтай, Говь- устахад хїрсэн, Монголын Улаан номонд Алтай, Зїїнгарын ба Алтайн ємнєх говь, оруулсан, "Амьтны аймгийн тухай" хуульд Хангай, Хан Хєхий, Хорьдол Сарьдаг, Улаан ховор гэж тус тус ангилжээ. Їйлдвэрлэлийн тайгын нурууд мєн Дундговь, Дорноговь зориулалтын агнуурыг 1962 оноос, харин аймгийн нутгуудыг хамарсан хээрийн 1965 оноос агнуурыг бїрэн хоригложээ. ба цєлийн хээрийн бїсїїдэд 80000 Зєвхєн спортын агнуурыг "Ан агнуурын орчим янгир ямаа бий гэж тэмдэглэжээ тухай" хуулиар зєвшєєрдєг. (гэвч сїїлийн тооллого хийсэн хугацааг Хар сїїлтий нь ихэвчлэн сєєг, сєєгєнцєр дурьдаагїй байсан). Спорт агнуур, хууль бус бїхий говь, говирхуу хээр болон цєлд агналтын нєлєєнєєс болж дээр дурьдсан Алтайн цаад дахь говиор ялангуяа Stipa spp., тоо их хэмжээгээр буурсан болно. Нєлєєлж Stipa glareosa-Anabasis brevifolia бїлгэмдэл, байгаа єєр хїчин зїйлїїдэд нь гэрийн Haloxylon ammondendron, Salsola spp. гэх тэжээмэл малтай ус, тэжээлээр єрсєлдєж мэт ургамалжилтын хэв шинжийг даган хавчигдах, халдварт євчин, паразитууд, зуд нутагладаг (Mongolian Red Book, 1997). зэрэг болно. Хар сїїлтийг ихээр агнаснаас болон гэрийн Монголчууд янгир ямааг эвэр, мах, цус, малтай идэш тэжээлээр єрсєлдєх зэргээс арьс зэргийг авахын тулд агнадаг. Энэ шалтгаалж зїйлийн тоо толгой 1950-1960 судалгааны аман асуулгаар 14 хїн янгир онуудад ихээхэн буурсан ба зарим газар ямааны цусыг бор гєрєєснийхтэй адил нутгаас бїрмєсєн їгїй болжээ. Хар сїїлтийн анагаах їйлчилгээтэй гэж хариулсан 134 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд популяцийн тоо толгой 1980-аад оны эхнээс байсаар байна. Энэ тусгай зєвшєєрлийн нэмэгдэж эхэлсэн боловч хэзээ ч дээр їед дотор спорт ан агнуур багтдаг. Одоогоор ийм байсан шиг олшроогїй байна. Монголын агнуур зохион байгуулдаггїй. Улаан номонд энэ зїйлийг одоогоор 60000 Хулан адуу нь хуурай Палеарктик бїсийн орчим бий гэж тэмдэглэсэн боловч энэ маш ховордсон том євсєн тэжээлтэн мэдээ хэдэн оных болох нь тодорхойгїй амьтдын нэг билээ. Монгол хулан адуу нь байна. Хатуу ширїїн євлийн хїнд нєхцлїїд, Монголын зїїн хойд хэсгээр байсан гэх хулгайн агнуур, амьдрах орчны багасалт боловч статус нь мэдэгдээгїй байгаль дээр гэх мэт шалтгаануудаас хар сїїлтийн їхэл устсан гэж їздэг. (Cromsigt, 2000). E. h. luteus, хорогдолд хїрдэг байна (Mongolian Red нь Монголын говийн бїсэд болон Хятадын Book, 1997). хойд хэсгээр тархсан ба 1985 онд Маллон Дээр їеэс хар сїїлтийг цагаан зээр шиг зєвхєн 10000 хулан адуу байна гэж їзсэн ЗХУ-д худалдаалж байсан байна. Ахуйн байна (1985). Хамгийн сїїлийн їеийн хэрэгцээний агналт энэ зїйлийн тоо тооллогоор Монголд 20000 орчим хулан адуу цєєрєхєд их гол їїрэг гїйцэтгэсэн байдаг гэж тооцоолсон ба хулгайн агнуураас бололтой. Зах зээлийн єнєє їед хуулиар болж нийт байршил нутагт хулан адууны тоо хориглосон ч хар сїїлтийн ахуйн толгой ихээр цєєрч байна. хэрэгцээний агнуур хийгдсээр байна. Зэрлэг Говийн аймгуудад хулан адууны махыг ан амьтны худалдааны энэ судалгаараар хїнсэнд, бас элэгний эмчилгээнд зориулан 6 хїн хар сїїлтий агнадаг, нэг анчин агнадаг. Орон нутгийн зах дээр хулан адууны дунджаар 2-4-ыг, нэг хїн хамгийн олноор мах болон бусад бїтээгдэхїїнийг зардаг. 30 хар сїїлтий агнасан гэж хариулсан. Улаанбаатарт хулан адууны махаар хиам Ингэж их хэмжээгээр агнах нь худалдаалах хийж зардаг гэсэн яриа тархсан байдаг. зориулалттай байж болох магадлалтай Эдгээрийн аль ч тохиолдол нь хууль бус билээ. Єєр нэг хїн хар сїїлтийн махыг орон їйлдлїїд болно. Энэ судалгааны явцад 17 хїн нутгийн хїнсний захаас худалдаж авсан гэж дунджаар 4.2 хулан адуу 2004 онд агнасан бас хариулсан нь дээрх магадлалыг батлахад байна. Хулан адуу нь биеэр бага биш амьтан дєхєм болно. Асуулгаар авсан хариултууд бєгєєд анчдын яриагаар нэг хулан адуунаас цєєн байсан тул ахуйн болон їйлдвэрлэлийн 100-180 кг мах авдаг. Дунджаар 150 кг махыг зориулалтаар агнадаг байж болох тооцоог 2 ам.доллараар зарахад хулан адууны махны гаргах боломжгїй байв. орон нутгийн захын їнэ 300 ам.доллар болох Хар сїїлтий нь цагаан зээртэй харьцуулахад ба їїнд 5 ам.доллараар зардаг элэгний їнийг биеэр бага боловч 25-32 см хїрэх урт оролцуулаагїй. эвэртэй байдаг ба заримдаа 40 см урттай 9. Зэвгэ (Brachymystax lenok). Зэвгэ нь IUCN- байна. Хар сїїлтийн спорт агнуурыг аргаль ийн Улаан номын ангилалд ороогїй, CITES хонь зэрэг бусад ангуудын агнууртай -ийн худалдааны статуст хамраагїй бєгєєд хамтруулан зохион байгуулдаг. Монголд ахуйн хэрэгцээнд "Ан агнуурын 8. Хулан адуу (Equus hemionus). IUCN-ийн тухай" хуулийн дагуу агнаж болдог. Улаан номонд хулан адууг эмзэг (A3bcd; C1) Зэвгэ нь хулдын овогт ордог бєгєєд дунд гэсэн ангилалд 2001 онд оруулсан. CITES- зэргийн хэмжээтэй загас юм. Биеийн ийн 2-р хавсралтанд оруулж олон улсын хэмжээгээр 50 см урт, жин 3-5 кг хїрдэг. худалдааг хориглосон. Мєн энэ зїйлийг Ихэнх баригддаг загас багавтар хэмжээтэй Монголын Улаан номонд оруулж "Амьтны байдаг. Монголын хойд аймгууд болон аймгийн тухай" хуулиар ховор амьтан гэж зїїн хойд Азийн ихэнх гол мєрєнд элбэг. ангилсан. "Ан агнуурын тухай" хуулиар Монголд 2 хэлбэр тархсаны нэг нь доош тусгай зєвшєєрлєєр агнаж болно гэсэн эргэсэн амтай (субтерминал), нєгєє нь заалттай боловч тусгай зєвшєєрєл гэдэг терминал амтай бєгєєд эдгээр нь єєр єєр тодорхой бус зориулалтаар агнуулах нь зїйлхэн юмуу, эсвэл зєвхєн морфологийн 135 Монгол Улс єєрчлєлт її гэдэг нь тодорхойгїй. Ач агнасан хойлогны хамгийн олон нь 24 байв. холбогдлоороо тулын дараа орох зэвгэ Агнуурт 2004 онд нийтдээ 14600 хойлог нь ахуйн болон гадаадын анчдын спорт єртжээ гэж тооцоолсон. Орон нутгийн зах агнуурын зїйл бєгєєд цэнгэг гол мєрєнд дээр нэг Хойлогийн махыг 3.5 ам.доллараар нутагладаг боловч заримдаа нууранд байх нь зардаг байна. Судалгаанд оролцсон нийт тохиолддог. хїмїїсийн 2% нь (4,010-аас 71) алтайн хойлогийг хэрэглэдэг, їїнээс ихэнх нь (56 Энэ судалгааны аман асуулгаар зэвгэ хїн буюу 71, 79%) эмчилгээний зориулалтаар агнуурын талаархь хариулт тодорхой биш махыг хэрэглэх сонирхолтой ажээ. байсан учраас монголд агнагдаж байгаа Хойлогийн мах хэрэглэдэг хїмїїсийн 7% нь болон худалдаалагдаж байгаа тоо хэмжээг (5 хїн) анчдаас шууд авдаг бол бусад нь зах тодорхойлох боломжгїй байлаа. Гэхдээ дээрээс 10 орчим ам.доллараар авдаг байна. судалгаанд оролцогчид зэвгийг зах дээр 1 кг махыг 1 ам.доллараар, бїтэн загасыг 3 Бусад зїйлїїд ам.доллараар зардаг гэж хариулсан байв. Агнуурт их єртдєг бас нэлээд хэдэн зїйл 10. Алтайн хойлог (Tetraogallus altaicus). їндэсний хууль дїрэм болон олон улсын Алтайн хойлогийг IUCN-ийн Улаан номонд конвенциор зохицуулалт хийгдээгїй байна. анхаарал тавих шаардлагагїй зїйл гэж Їїнд 9 зїйл хєхтєн (халздай дорго, дєрвєн ангилсан, харин Монголын Улаан номонд зїйл зурам, заарт ондоотор, усны їен, ойн орсон байна (1997). Монгол улсын "Амьтны булга, дагуур зараа), 12 зїйл шувуу (тас, сохор аймгийн тухай" хуульд Алтайн хойлогийг элээ, тоодог, цэвдгийн ууль, ятуу, бор галуу, ховор зїйл, "Ан агнуурын тухай" хуульд энэ дагуурын ятуу, хур, бор нугас, хилэн омруут зїйлийг тусгай зєвшєєрлєєр агнаж болно ахууна, дорнодын бїгээхэй, ногтруу), 8 зїйл загас (цурхай, цагаан загас, давжаа загас, гэж тус тус заажээ. булуу цагаан, сахалт жараахай, сибирийн Азийн уулархаг нутгаар тархмал 5 зїйл хадран, алгана ба хорхой загас) зэрэг орно. хойлог бїгдээрээ том шувууд юм. Алтайн Халздай доргоны арьс, мах, тос, ходоод, хойлог нь Монгол Алтай, Хангайн нуруу, цусыг эмчилгээнд хэрэглэхээр агнадаг. Орос, Казахстан, Хятад зэрэг улсуудын Энэ судалгаанд оролцсон хїмїїс халздай нутагт тархалттай. Эдгээр нь єндєр ууланд доргоны гаралтай бїтээгдэхїїнийг орон ой модноос дээш тагийн бїсэд байрлан, нутгийн анчид, хар захууд, сумын тєвийн эгц хадан хясаанд хонодог ба ургамлаар захууд, болон Улаанбаатар хотын тємєр хооллодог. Алтайн хойлог нь цєєхнєєр замын буудал гэх мэт хэд хэдэн газраас авдаг сїрэглэдэг бєгєєд нїїдэллэдэггїй. Дэлхий гэнэ. Зурам, заарт ондоотор, усны їен, ойн дээрх нийт популяцийн тоог 50000-150000 булга зэрэг зїйлїїдийн арьсыг нь авах гэж гэж тооцоолдог бєгєєд Монгол улсад ихэнх агнадаг ба ойн булганы арьс хамгийн их нь байдаг гэж їздэг (Madge and McGowan, їнэтэй, нэг арьсыг 35 ам.доллараар зардаг 2002). Хойлогийн махыг їе мєчний євчнийг байна. Ойн булга Оростой хийдэг арьсны анагаадаг гэж їздэг ба хятадад байдаг наймааны нэг гол зїйл боловч зэрлэг ан алтайн хойлогийн жижиг популяцид ардын амьтны худалдааны бидний судалгааны їеэр эмчилгээний зах зээл аюултай нєлєє їзїїлж ойн булганы байршил нутгийг хамарсан байна. газруудын 300 гаруй хїнээс асуусан аман асуулганд зєвхєн 1 хїн ойн булга агнадаг гэж Зэрлэг ан амьтны худалдааны энэ хариулсан юм. Гэвч ойн булга агнадаг гэсэн судалгаагаар хїмїїсийн хамгийн их агнадаг хариулт бага байгаа нь энэ зїйлийг агнах шувуудын нэг нь алтайн хойлог байв. Анчдын нь бага гэсэн їг биш, харин энэ асуултанд зєвхєн 2% нь (949-єєс 20) агнадаг гэж хариулах дургїй байсантай холбоотой байж хариулсан. Энэ зїйлийг агнадаг анчдын тоо болно. Заарт ондоотор ба усны їен хоёр 3000 гаруй байж болохоор байна. Анчин бїр нь шинээр нутагшуулсан зїйл учраас энэ дунджаар 4.5 Хойлог агнадаг ба нэг анчны судалгаанд хамааралгїй гэж їзлээ. 136 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хавсралт 3: Хїснэгтїїд Хїснэгт 14: Агнуурын амьтдын хамгааллын болон хууль эрх зїйн статус Амьтны Ан Монголын аймгийн агнуурын Латин нэр Монгол нэр IUCN CITES23 улаан ном тухай тухай хууль24 хууль25 ХєХТєН 1. Citellus undulatus Сїїлэрхэг зурам А/Ї 2. Ondatra zibethicus Заарт ондоотор LR/lc 1994 А/ї 3. Mustela vison Усны їен LR/lc 1994 А/Ї 4. Hemiechinus dauricus Дагуурын зараа LR/lc 1994 А/Ї 5. Marmota sibirica Монгол тарвага LR/lc 1994 А/Ї 6. Marmota baibacina Алтайн тарвага LR/lc 1994 А/Ї 7. Meles meles Халздай дорго LR/lc 1994 А/Ї 8. Sciurus vulgaris Бараан хэрэм NT 2001 А/Ї 9. Vulpes vulpes Шар їнэг LC 2001 А/Ї 10. Procapra gutturosa Цагаан зээр LC 2001 А/Ї 11. Capreolus pygargus Бор гєрєєс LR/lc 1994 А/Ї 12. Alticola barakshin Хїмж барагчин LR/lc 1994 А/Ї 13. Martes zibellina Ойн булга LR/lc 1994 А/Ї 14. Vulpes corsac Хярс їнэг LC 2001 А/Ї 15. Canis lupus Саарал чоно LC 2001 II А/Ї 16. Ursus arctos Хїрэн баавгай LR/lc 1994 I А/Ї 17. Otocolobus manul Малар мануул NT 2001 II А/Ї 18. Cervus elephus Халиун буга LR/lc 1994 Х Тусгай 19. Martes foina Суусар булга LR/lc 1994 Х Тусгай 137 Монгол Улс Амьтны Ан Монголын аймгийн агнуурын Латин нэр Монгол нэр IUCN CITES23 улаан ном тухай тухай хууль24 хууль25 20. Gazella subgutturosa Хар сїїлтий NT 2001 Х Тусгай 21. Sus scrofa Зэрлэг гахай LR/lc 1994 Х Тусгай 22. Capra sibirica Янгир ямаа LR/lc 1994 Х Тусгай 23. Lynx lynx Еврази шїлїїс NT 2001 II Х Тусгай 24. Ovis ammon Аргаль хонь VU A2cde 1994 II Х Тусгай VU A3bcd; C1 25. Equus hemionus Хулан адуу II Х Тусгай 2001 26. Castor fiber Голын минж NT 2001 НХ ШУ Alces alces camel- Уссурын молцог 27. LR/nt 1994 НХ ШУ oides хандгай Alces alces pfizen- Шивэр молцог 28. LR/lc 1994 НХ ШУ mayeri хандгай Saiga tatarica mon- Монгол татаар 29. CR A2a 2001 II НХ ШУ golica бєхєн 30. Moschus moschiferus Баданга хїдэр VU A1acd 1994 II НХ ШУ 31. Uncia uncia Цоохор ирвэс EN C2a(i) 2001 I НХ ШУ ШУВУУД 1. Perdix dauurica Дагуур ятуу А/Ї 2. Corvus corax Хон хэрээ А/Ї 3. Milvus lineatus Элээ II А/Ї 4. Anas strepera Бор нугас А/Ї 5. Lyrurus tetrix Хар хур А/Ї 6. Aquila sp. Бїргэд зїйлїїд А/Ї 7. Nyctea scandiaca Цагаан уульж LC 2001 II А/Ї 8. Lagopus lagopus Цагаан ахууна LC 2001 А/ї 9. Anser anser Бор галуу LC 2001 А/Ї 10. Gavia arctica Хилэнгїеэ гахууна LC 2001 А/Ї 11. Syrrhaptes paradoxus Монгол ногтруу LC 2001 А/Ї Сибирийн 12. Prunella montanella LC 2001 А/Ї хайруулдай EN A2bcd+3bcd 13. Falco cherrug Идлэг шонхор II *26 2001 14. Bubo bubo Эгэл шар шувуу LC 2001 II А/Ї 138 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Амьтны Ан Монголын аймгийн агнуурын Латин нэр Монгол нэр IUCN CITES23 улаан ном тухай тухай хууль24 хууль25 15. Aegypius monachus Нємрєг тас NT 2001 II А/Ї 16. Tetraogallus altaicus Алтайн хойлог LC Х Тусгай 17. Otis tarda Хонин тоодог VU II Х Тусгай VU A2c+3c 18. Pelecanus crispus Борцгор хотон I НХ ШУ 2001 ЗАГАС 1. Esox lucius Ерийн цурхай А/Ї 2. Brachymystax lenok Зэвгэ А/Ї 3. Oreolеuciscus potanini Алтайн сугас А/Ї 4. Thymallus arcticus Шивэр хадран А/Ї 5. Parasilurus asotus Ерийн цулбуурт А/Ї 6. Lampetra japonica Шивэр жарас А/Ї 7. Coregonus lavaretus Цагаан загас DD А/Ї 8. Cyprinus carpio Булуу цагаан DD А/Ї 9. Perca fluviatilis Алгана LR/lc 1994 А/Ї EN A2bcde, 10. Hucho taimen Тул загас Х Тусгай B1+2bce 2001 23- I ­ CITES-ийн 1-р хавсралт, II ­ CITES -ийн 2-р хавсралт 24- НХ ­ нэн ховор, Х - ховор 25- А/Ї ­ ахуйн болон їйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнахыг зєвшєєрдєг. Тусгай - спорт агнуур, ШУ - судалгааны зориулалтаар агнаж болно. 26- Монголын ан агнуурын хууль дїрэмд тодорхой заагдаагїй. 139 Монгол Улс Хїснэгт 15: Зарим зїйлїїдийг гадаадад болон дотоодод худалдаалах байдал Гадаад худалдаа - хэрэгцээ Дотоод худалдаа - хэрэгцээ No. Латин нэр Монгол нэр Эмчил- Эмчил- Арьс Мах Олзвор Бусад Арьс Мах Олзвор Бусад гээ гээ ХєХТєН Бараан 1. Sciurus vulgaris X хэрэм 2. Mustela vison Усны їен X Еврази 3. Lynx lynx X шїлїїс Spermophilus Сїїлэрхэг 4. X undulatus зурам 5. Castor fiber Голын минж X 6. Vulpes vulpes Шар їнэг X X 7. Lepus tibetanus Тївд туулай X X Marmota Монгол 8. X X X X sibirica тарвага Marmota bai- Aлтайн 9. X X X X bacina тарвага Халздай 10. Meles meles X X X дорго Цоохор 11. Uncia uncia X X X X X ирвэс 12. Vulpes corsac Хярс їнэг X X X 13. Canis lupus Саарал чоно X X X X X Хїрэн 14. Ursus arctos X X X X X X баавгай 15. Martes zibellina Ойн булга X X X Ondatra Заарт 16. X X X X zibethicus ондоотор Moschus Баданга 17. X X moschiferus хїдэр Equus 18. Хулан адуу X X hemionus Saiga tatarica Монгол 19. X X X mongolica татаар бєхєн 20. Cervus elephus Халиун буга X X X X 140 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Гадаад худалдаа - хэрэгцээ Дотоод худалдаа - хэрэгцээ No. Латин нэр Монгол нэр Эмчил- Эмчил- Арьс Мах Олзвор Бусад Арьс Мах Олзвор Бусад гээ гээ 21. Capra sibirica Янгир ямаа X X X 22. Ovis ammon Аргаль хонь X X X X 23. Sus scrofa Зэрлэг гахай X X Procapra gut- 24. Цагаан зээр X X turosa Gazella subgut- 25. Хар сїїлтий X X turosa Уссурын Alces alces 26. молцог X X cameloides хандгай Шивэр Alces alces 27. молцог X X pfizenmayeri хандгай Capreolus pyg- 28. Бор гєрєєс X X X argus Otocolobus Малар 29. X X manul мануул Hemiechinus Дагуурын 30. X X dauricus зараа Alticola barak- Хїмж 31. X shin барагчин ШУВУУД Идлэг 1. Falco cherrug X шонхор Aegypius mona- 2. Нємрєг тас X chus 3. Milvus lineatus Элээ X Хонин 4. Otis tarda X тоодог Дагуурын 5. Perdix dauurica X X ятуу Tetraogallus Алтайн 6. X X altaicus хойлог 7. Corvus corax Хон хэрээ X Pelecanus Борцгор 8. X crispus хотон 141 Монгол Улс Гадаад худалдаа - хэрэгцээ Дотоод худалдаа - хэрэгцээ No. Латин нэр Монгол нэр Эмчил- Эмчил- Арьс Мах Олзвор Бусад Арьс Мах Олзвор Бусад гээ гээ Эгэл шар 9. Bubo bubo X шувуу 10. Lyrurus tetrix Хар хур X Nyctea Цагаан 11. X scandiaca уульж Lagopus lago- Цагаан 12. X pus ахууна 13. Anser anser Бор галуу X 14. Anas strepera Бор нугас X Хилэнгїеэ 15. Gavia arctica X гахууна Syrrhaptes Монгол 16. X paradoxus ногтруу Prunella monta- Сибирийн 17. X nella хайруулдай 18. Aquila sp. Бїргэдїїд X ЗАГАС 1. Hucho taimen Тул загас X X X X Brachymystax 2. Зэвгэ X X X X lenok 3. Perca fluviatilis Алгана X X Ерийн 4. Esox lucius X X цурхай Thymallus Шивэр 5. X X arcticus хадран Coregonus 6. Цагаан загас X lavaretus Oreolеuciscus 7. Алтайн сугас X potanini 8. Cyprinus carpio Булуу цагаан X Parasilurus Ерийн 9. X asotus цулбуурт Lampetra 10. Шивэр жарас X japonica 142 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд - 30 33 34 36 38 39 28 бугын 5000.00 4000.00 Спорт агнуур 5000.00 4500.00 4500.00 3500.00 3500.00 40000.00 зєвшєєрєл, 27 жишээлбэл, байдаг. їнэ 46.00 515.00 985.00 900.00 400.00 200.00 12.001 43.00 310.00 биш, тєлбєр, Дотоод- ын їг нь - - - - їнэ боломжтой гэсэн 275.00 200.00 500.00 375.00 авах Чихмэл Эдгээр хїрдэг. ийг - - - - - ав. 32 35 37 * кг- оллар хэрэглэгддэг гарг 10 8.50 85.00 ам.д Бусад адил рээс бодож бї - - - - - - 31 тус уламжлалт 30.00 гадаадад Эвэр 35000-70000 эвэр 700.00 дунджаар їнэ - - - - - - - - болон болон Бугаас хэрэглээ зэргээс нийт эр їнэ дотоодод байна. гїйцсэн Булчирхай бїгд нэмэгдээд - - - - - - - нь їзсэн. нас ам.доллар). Эмчилгээний 1.50 ордоггїй гэж зэрэг (1.50 2004). Цєс хїрдэг. эдгээр сурталчилгааны болно. їнэ бєгєєд - - - - бєєр (БОЯ 2004). чихмэл 6.00 2.00 3.00 болох Арьс гэхдээ- жишигтэй (БОЯ 250.00 ороогїй аялалын ам.доллар болон харин байж 30 їнэ 29 ханш интернэтийн ам.доллар. зардал Харин бага 40.00 80.00 50.00 40.00 байдаг 2004). 586 эрхтэн ам.доллар Мах 200.00 400.00 400.00 200.00 2004). 240.00 їнийн болон ам.долларын жин ам.доллар), зээлийн 300 их замын 2 (БОЯ 2004). хэсгїїд Энэ (БОЯ татвар (1.50 мах ам.доллар. їнэ зах эд очих їржлийн кг (БОЯ мэдсэнээр 1 эр тавиагїй. хамгийн уушиг ирж 25000 нэр їнэлдэг. олж мєн хамруулсан Їнэ ам.доллар. экспортын руу їнэ агнуурын гэж молцог ам.доллар 900 хонь буга молцог гахай чоно зээр ямаа эмчилгээний ам.доллар, їнийг байсан. 400 Монгол їнэ ам.доллар), гєрєєс хамтруулсан Монгол 30 спортын хїмїїсийн їндэслэсэн ам.доллар, бїтээгдэхїїний болон ам.доллар зарж (0.50 Аргаль Халиун Шивэр хандгай Уссурын хандгай Зэрлэг Бор Янгир Саарал Цагаан харин дээр зєвшєєрлийн 70 400 эрхтэн дээр зээлийн эвэр, лиценцийн ба зєвшєєрєл дэлїї зээрийн зах 1 зах гэдэг мах, судалгааны тєлбєр, бїрийг зєвшєєрлийн ), гаралтай кг їржлийн энэ зєвшєєрєл сїїлтий нэр гардаг эм агнуурын нутгийн ангийн ам.долларын Хар pfizenmayeri cameloides гадаадын оролцуулсан агнуурын pygargus їнийг мах амьтны агнуурын эврийн ам.доллар gutturosa кг 700 спорт орон (5 агнуурын Ан Латин elephus болон Н alces alces sibirica lupus болон 120 цус спорт хэл є ammon зэргийг спорт цусан ам.доллар, 16: scrofa ХТ хэрэгцээнд 30 тєлдєг агнуурын гахайн 1ш спорт зээр їнэ Хє Ovis Cervus Alces Alces Sus Capreolus Capra Canis Procapra Бугын нь . кг Дотоодын Дунджаар Аргалийн 5 Сїїл БОЯ-нд Зэрлэг Гєрєєсний Гєрєєсний Чонын Чонын Цагаан Хїснэгт 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. - Спорт- - - - - - - - - - - - 27 дотоодын 28 аялалын 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 143 Монгол Улс - - - - - - - - - - - - - 40 28 100.00 2750.00 Спорт 100.00 агнуур 27 7.00 їнэ 20.00 65.00 18.00 72.50 60.00 48.00 40.00 39.00 30.00 27.50 24.50 300.00 272.50 120.00 1340.00 Дотоод- ын - - - - - - - - - - - - Чихмэл - - - -- - - - - - - - - 44 46 47 41 6.50 6.50 .доллар 20.00 27.00 ам Бусад 232.00 32 нэлдэг.ї - - - - - - - - - - - - - - - байсан. уламжлалт 60.00 ам.доллар. Эвэр ашигладаг, хїрч 1.50 ам.доллараар - - - - - - - - - - - - - кг їнэд болон нэг 1.50 хэрэглээ нь 200.00 120.00 зориулалтаар їнэ махыг ам.доллар кг хэрэглэдэг. Булчирхай 275 - - - - - - -- - - - - - - нэг жишиг нь Эмчилгээний ба 8.00 1.00 1.00 ба Цєс эмчилгээний мах) эмчилгээнд - - - - кг 43 45 чанартай (8 3.00 7.00 тосыг Арьс 28.00 18.00 40.00 30.00 13.00 10.00 тооцоотой 100.00 250.00 37.50 12.00 хамтруулсан. - - - - - - - зэргийн Монголчууд 42 болох гаргасан 7.00 Баавгайн дээд 20.00 37.00 35.00 25.00 10.00 Мах 800.00 300.00 22.50 жинг зэргийг эдгээрийг эхлээгїй. хэрэглэж захад байсан. ам.доллар), нь дундаж їнэтэй ажил 200 50% бєхєн Хятадын хэлсэн нэр хамтруулсан, зохиох ам.доллар зурам (нийт махны їнийг 3 ирвэс хїдэр дорго їндэслэслэн татаар баавгай адуу мануул тарвага минж шїлїїс тарвага аялал тос нийт Монгол їнэг сїїлтий їнэг зэргийг булга їнэлдэг кг, тулгуурласан. тосны дээр кг єєх 30 Хар Хярс Шар Хїрэн Хулан Цоохор Баданга Ойн Монгол Малар Голын Халздай Еврази Алтайн Монгол Сїїлэрхэг дээр 16 Агнуурын жин їнэ ам.доллар Мануулын кг-аас їнэ. 25 ам.доллар, хїн 10 50ам.доллараар дундаж дундаж 2.50 нэг жин нэр mongolica undulatus ходоод manul уушиг лиценцийн бїрийг зардаг moschiferus baibacina sibirica Ирвэсний Латин subgutturosa corsac vulpes arctos hemionus zibellina uncia tatarica fiber асуулгаар Доргоны meles lynx сарвуу бага ам.доллар, Хятадад 2 агнуурын ам.доллар, ulpes ulpes Gazella V V Ursus Equus Uncia Moschus Martes Saiga Otocolobus Castor Meles ynxL гїйцсэн тос 1 Marmota Marmota Spermophilus . . 10. 11 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Спорт- Баавгайн- Хамгийн- Монгол,- Судалгааны- Нас- Єєх- Бєєр- 40 41 42 43 44 45 46 47 144 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд - - - - - - - - - - - - - - 28 10.00 10.00 15-350 Спорт агнуур - - - 27 6.00 4.50 2.00 6.00 6.00 5.00 їнэ 30.00 25.00 10.00 10.00 2000.00 200.00- 150.00 120.00 Дотоод- ын - - - - - - - - - - - - 200.00 150.00 120.00 Чихмэл мэдээлсэн. * - - - - - -- - - - -- - - 49 50 51 52 * * їнийг 1.00 хїн Бусад 2000.00 - - - - - - - - - - - - - - - зардаг уламжлалт Эвэр - - - - - - - - - -- - - - -- - - болон бїтээгдэхїїн хэрэглээ дээр зах Булчирхай - - - -- - - - - - - - - - - - - - Эмчилгээний Цєс Нарантуул - - - - - - - - - - - - їнэлдэг. 28* ирсэн. 5.00 2.50 2.00 Арьс 25.00 - - - - - - - - - 53 54 ашиглаж 1.00 2.00 6.00 5.00 ам.доллараар їнэлдэг. 10.00 10.00 8.00 Мах 30.00 тодруулаагїй. 2.0 болгон їнэ. бус. їнийг кг-ийг хусуур бус. зардаг нэг ам.доллараар 2.0 нэр тодорхой хусах хариулагч хошууг орчим зараа Їнэ кг махыг хотон тодорхой хєлс хэрэм тас хойлог ондоотор барагчин тоодог уульж ахууна ятуу 15 кг Монгол туулай їен галуу хур Їнэ нь байдаг. асуулганд нэг морины Бїргэдийн мах ба Заарт Тївд Бараан Усны Дагуурын Хїмж Борцгор Бїргэдїїд Нємрєг Элээ Хонин Цагаан Алтайн Цагаан Бор Дагуур Хар ордог. зарж їеэс нэг нь авдаг хэрэглэдэг, дээр дээр ангийн ба зах бїрээс худалдаанд амьдаар нэр хошууг гардаг dauuricus altaicus дээр шувуу crispus гадаад нутгийн monachus зах мах zibethicus мах Латин vulgaris vison lagopus зориулалтаар barakshin tibetanus sp. lineatus scandiaca tetrix кг anser dauurica орон kг 18 4 tarda хотонгийн Хятадад УВУУД Ondatra Lepus Sciurus Mustela Mesechinus Alticola Ш Pelecanus Aquila Aegypius Milvus Otis Nyctea etraogallusT Lagopus Anser Perdix yrurusL нь нутгийн . . 26. 27. 28. 29. 30. 31. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11 Арьс- Орон- Эмчилгээний- Борцгор- Монголын- Дунджаар- Дунджаар- 48 49 50 51 52 53 54 145 Монгол Улс - - - - - - - 55 57 58 28 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 Спорт 20.00- 20.00- 20.00- 20.00- 20.00- агнуур 4660.00 5000.00 - - -- - 27 1.50 1.50 0.30 5.00 3.50 2.00 2.00 2.00 2.00 1.80 1.80 1.50 1.50 їнэ Дотоод- ын - - - - - - - - - - - - - - - - 56* Чихмэл - - - - - - - - - - - - 2004). (БОЯ Бусад - - - - - - - -- -- -- -- -- - - - - їндэслэсэн уламжлалт Эвэр дээр - - - - - - - - - - - - - - - - - болон їнэ хэрэглээ тєлсєн ам.доллар. Булчирхай шууд 300 - - - - - - - - - - - - - - - - - Эмчилгээний бол Цєс илїї - - - - - - - - - - - - - - - - - зєвшєєрлийн м-ээс 1 Арьс - - - - тєлбєр, 1.50 1.50 0.30 5.00 3.50 2.00 2.00 2.00 2.00 1.80 1.80 1.80 1.80 ам.доллар, болон Мах їнэ 150 агнахад орлогын нэр гахууна шувуу хайруулдай агнуурт ногтруу сугас шонхор цурхай загас цагаан цулбуурт хадран жарас экспортын Монгол нугас шар спорт хэрээ бус. Бор Хилэнгїеэ Монгол Идлэг Эгэл Хон Сибирийн Тул Зэвгэ Ерийн Цагаан Алтайн Булуу Ерийн Шивэр Шивэр Алгана тулыг агнуурын їнэ. тодорхой хїртэл мэдээ, м їнэ нэр lenok potanini їнэ,1 зєвшєєрлийн paradoxus lavaretus asotus arcticus montanella carpio japonica зориулалт Латин corax strepera arctica статистикийн cherrug taimen bubo lucius fluviatilis ёсны зєвшєєрлийн загасчлалын АГАС Anas Gavia Syrrhaptes Falco Bubo Corvus Prunella З Hucho Branhymystax Esox Coregonus Oreolеuciscus Cyprinus Parasilurus Thymallus Lampetra Perca . 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Албан- Эмчилгээний- Тулын- Спорт- 55 56 57 58 146 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 17: Анчдыг насны ангилалаар тооцоолсон харьцуулал Асуулгад оролцсон Насны Хїн амын Ан хийдэг хїмїїс Нийт анчид эрэгтэйчїїд ангилал тоо (насны ангиллаар) (насны ангиллаар) (насны ангиллаар) (i) (Nmi) (mhi) (Nh) (mai) <1 42200 - - - 1-4 189300 - - - 5-9 268800 - - - 10-14 316900 18 4 * 15-19 293100 154 40 38753 20-24 266100 315 98 41853 25-29 231200 458 160 40105 30-34 198900 410 152 36702 35-39 181700 410 151 33110 40-44 148700 444 138 22782 45-49 101900 344 105 15506 50-54 69500 235 58 8367 55-59 58200 137 27 5597 60-64 49500 88 9 2363 65-69 36600 60 3 * 70+ 51400 46 4 * Бїгд 2504000 3119 949 245138 Хїснэгт 18: Анчдын тоог аймаг тус бїрээр тооцоолон харьцуулсан ангилал Аймгийн асуулгад Аймгийн ан Тооцоолсон нийт Аймаг Аймгийн хїн ам . оролцсон эрэгтэйчїїд хийдэг хїмїїс анчдын тоо (j) (Nj) (maj) (mhj) (Nh) 1. Тєв 985000 442 108 74405 2. Увс 81900 270 93 8713 3. Дорнод 74400 83 45 12459 4. Сїхбаатар 56400 94 48 8895 5. Дорноговь 52100 252 46 2937 6. Дундговь 50500 19 4 3284 147 Монгол Улс Аймгийн асуулгад Аймгийн ан Тооцоолсон нийт Аймаг Аймгийн хїн ам . оролцсон эрэгтэйчїїд хийдэг хїмїїс анчдын тоо (j) (Nj) (maj) (mhj) (Nh) 7. Архангай 96100 11 1 2698 8. Ємнєговь 46700 199 30 2174 9. Євєрхангай 113200 194 29 5227 10. Хєвсгєл 121500 273 137 18832 11. Баянхонгор 83200 112 52 11931 12. Баян-Єлгий 100800 193 98 15809 13. Хэнтий 71100 27 9 7320 14. Говь-Алтай 61400 75 42 10620 15. Ховд 87500 194 22 3065 16. Булган 62800 55 17 5995 17. Сэлэнгэ 101800 168 53 9919 18. Завхан 82900 397 105 6772 19. Говь-Сїмбэр 12200 41 9 827 20. Орхон 75100 9 0 0 21. Дархан -Уул 86500 11 1 2429 Бїгд 2504000 3119 949 214313 Хїснэгт 19: Анчдын тоог хот суурин болон хєдєє нутгийн хїн амын тоонд тооцоолон харьцуулсан харьцаа Асуулгад Тєв суурин/хєдєєний Ан хийдэг Тооцоолсон нийт оролцсон Амьдардаг газар оршин суугчид хїмїїс анчдын тоо эрэгтэйчїїд (Nr) (mhr) (Nh) (mar) Улаанбаатарт 893400 315 190 72708 Аймгийн тєвд 570800 1982 715 49901 Хєдєє орон нутагт 1039800 822 83 119165 Нийт 2504000 3119 949 241774 148 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хїснэгт 20: Улс орнуудын анчдын тоог тухайн орны нийт хїн амд нь харьцуулсан харьцаа Хїн амд харьцуулсан Улс Анчдын тоо харьцаа Австри 110000 1/72 Бельги 29000 1/348 Дани 177000 1/29 Финланд 300000 1/17 Франц 1650000 1/35 Герман 326000 1/247 Грек 293000 1/35 Унгар 50000 1/206 Ирланд 120000 1/30 Итали 895000 1/60 Люксенбург 2500 1/160 Монгол 245000 1/10 Нидерланд 32000 1/454 Норвеги 170000 1/25 Польш 99000 1/389 Португаль 243000 1/40 Славян 23000 1/84 Испани 1000000 1/27 Швед 320000 1/39 Швецари 30000 1/230 Англи 600000 1/58 АНУ 14000000 1/19 Эхийг : Chardonnet, Ph., des Clers, B., Fischer, J., Gerhold, R., Jori, F,. & Lamarque, F. (2002). The Value of Wildlife. Rev. sci. tech. Off. int. Epiz., 2002, 21 (1), 15-51; U.S. Census Bureau 1996 population estimates; Mongolian National Statistics Office 2003 popula- tion estimates; болон энэ тайлангийн 17-р хїснэгтээс їзнэ її. 149 Монгол Улс Хїснэгт 21: Монголын нийт анчид ба агнасан амьтдын тоо Нэг анчны Хам- Нийт Анчдын Анчны дундаж гийн их тооцоолсон тоо хариулт Nm msjsj агналт агналтын агналт Nj * * Латин нэр Монгол нэр (msj) NT majaj (Hj) тоо (Na) ХєХТєН 1. Marmota sibirica Монгол тарвага 657 139000 23.6 1000 3300000 2. Canis lupus Саарал чоно 321 75000 3.4 100 !59 3. Vulpes vulpes Шар їнэг 233 44000 4.7 100 185000 4. Procapra gutturosa Цагаан зээр 126 34000 6.5 100 250000 5. Vulpes corsac Хярс їнэг 112 25000 10.2 100 200000 6. Capreolus pygargus Бор гєрєєс 106 29000 2.7 50 100000 7. Sus scrofa Зэрлэг гахай 73 20000 1.9 10 30000 8. Sciurus vulgaris Бараан хэрэм 32 6500 27.2 150 170000 9. Cervus elaphus Халиун буга 26 500060 1.9 10 6000 10. Marmota baibacina Алтайн тарвага 18 1400 46.8 100 66000 11. Equus hemionus Хулан адуу 17 1500 4.2 15 3000 12. Capra sibirica Янгир ямаа 14 2000 2.1 20 4500 13. Ursus arctos Хїрэн баавгай 10 2500 1.2 10 * 14. Ondatra zibethicus Заарт ондоотор 8 2000 5.3 30 * 15. Lynx lynx Еврази шїлїїс 7 3000 1.2 2 * 16. Gazella subguttorosa Хар сїїлтий 6 1400 3.0 30 * 17. Otocolobus manul Малар мануул 6 1000 2.2 4 * 18. Ovis ammon Аргаль хонь 4 * 1.3 20 * 19. Moschus moschiferus Баданга хїдэр 4 * 1.5 7 * 20. Spermophilus undu- 30 * Сїїлэрхэг зурам 4 * 7.5 latus 21. Alces alces Молцог хандгай 3 * 1 1 * 22. Mustela vison Усны їен 1 * * * * 23. Martes zibellina Ойн булга 1 * * * * 24. Mesechinus dau- Дагуурын зараа 1 * * * * uricus 59- Монголын саарал чонын агналтын нийт тооцоо нь саарал чонын байж болох тоо толгойноос хэтэрч гарсан. Иймд бид энэ мэдээллийг энд оруулсангїй. Энэ хариу хэтэрхий их байсан нь нийт саарал чоно агнагч нар агнасан тоогоо хэтрїїлэн хэлсэнтэй холбоотой байх гэж їзэж байна. 60- Халиун буга агнагчдын тоог бас бууруулж тавьсан нь бусад зїйлїїдтэй харьцуулахад хобби агналтын тоон хувь нь арай илїї гарсан байна. Гэвч эдгээр хїмїїс нь єнгєрсєн жил халиун буга агнасан ч агнаагїй гэж хариулсан байх талтай. 150 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Нэг анчны Хам- Нийт Анчдын Анчны дундаж гийн их тооцоолсон тоо хариулт Nm msjsj агналт агналтын агналт Nj* * Латин нэр Монгол нэр (msj) NT majaj (Hj) тоо (Na) 25. Uncia uncia Цоохор ирвэс 1 * * * * 26. Meles meles Халздай дорго 1 * * * * ШУВУУД 1. Tetraogallus altaicus Алтайн хойлог 20 3250 4.5 24 14600 2. Lagopus lagopus Цагаан ахууна 8 * 2.3 10 * 3. Perdix dauurica Дагуур ятуу 5 * 4.5 30 * 4. Anser anser Бор галуу 3 * 2.0 30 * ЗАГАС61 1. Brachymystax lenok Зэвгэ 4 * 10 20 * 2. Hucho taimen Тул загас 3 * 2.0 20 * 3. Perca fluviatilis Алгана 3 * 15 100 * 4. Esox lucius Ерийн цурхай 1 * 5 5 * 61 - Нийт ангийн тоо ба загасчлалын тоог нарийвчлан авах боломжгїй байлаа. Ихэнх загасчид тєрєл зїйлээр ялгаж хэлж чадахгїй байсан. Асуулга авсан бїх хїний 10% нь (949-єєс 92 нь) нэгээс илїї тоотой загас барьдаг гэсэн ба нэг загасчинд дунджаар 21.5 ширхэг барьдаг гэж тооцоолов. Нийт загасчдын тоогоор бодож їзэхэд (нутгийн хойд хэсэгт загасчидтай) 2004 онд янз бїрийн 430000 ширхэг загаснаас ойролцоогоор 20000-ийг агнасан байж болох юм * - Мэдээ бага буюу байхгїй 151 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд Хавсралт 4: Ан амьтны гаралтай бїтээгдэхїїний хэрэглээний судалгаа Он/сар/єдєр: Санал авагчдын нэрс Байршил: Аймаг: Сум/Дїїрэг: Нийгэм эдийн засгийн мэдээ: 1. Нас Хїйс Ам бїлийн тоо 2. Та одоо хаана амьдарч байна вэ? Аймаг сум баг Аймгийн тєвєєс км, сумын тєвєєс км зайд оршдог. 3. Ямар боловсролтой вэ? Дээд , тусгай дунд , бїрэн дунд , бїрэн бус дунд 4. Та ажил хийдэг її? Тийм , Їгїй , Хаана? Мэргэжил? Сарын орлого 5. Гэр бїлд чинь єєр ажил хийдэг хїн байдаг уу? Тийм , Сарын орлого Їгїй 6. Та мал малладаг бол малаас олох жилийн дундаж орлого хэд вэ? 7. Єєр орлого бий юу? Тийм , Жилд орлого олдог. Їгїй 8. Сарын орлогоосоо єєрийн хэрэгцээнд хир ихийг зарцуулдаг вэ? 9. Танай гэр бїл єдєрт хичнээн кг мах хїнсэндээ хэрэглэдэг вэ? кг/єдєр 10. Та машин, мотоцикльтай юу? Тийм , Машин Їнэ Їгїй Мотоцикль Їнэ 11. Та буу эзэмшдэг її? Тийм , Бууны тєрєл Їгїй 12. Та хавх хэрэглэдэг її? Тийм , Ямар, тоо ширхэг Їгїй Ан агналтын мэдээ: 13. Гэр бїлийнхнээс хэн, хэн нь ан агнадаг вэ? Агнадаг (Нас ) Огт агнадаггїй , Агнаж байсан (Нас ) Больсон бол хэзээ? яагаад? Анхаар: Огт агнадаггїй гэсэн хїмїїсээс асуулт 24-єєс хойшхийг асуу. 153 Монгол Улс ан чухал вэ? (маш, дунд, бага) Жилд хэдэн Танд ширхэг хир вэ мах Нэг онд хэдэн Хэдэн амьтнаас кило авдаг їед Ямар вэ? яагаад? учраас энэ агнадаг , Їнэ (грам, ширхэг) килограм, вэ? асуугаарай) вэ? Хэзээ Їгїй агнадаг болох очиж ирж цагаар вэ? Яаж агнаж авдаг) Хэдэн агнаж (захад єгдєг, жил байгаа вэ єнгєрсєн вэ? Жилд бол хугацаанд авдаг. хичнээнийг агнадаг явдаг Яагаад? Хэзээ (улирал) вэ анд їнээр байсан явахдаа удаа хоногийн ямар Нэг хичнээнийг агнадаг Їгїй сум) хэд (Агнаж вэ? вэ? хэдэн її? Хаана Ямар бєглє. (Аймаг, бєглє. зорилгоор байна її? агнадаг Жилд амьтныг, зєвшєєрєл : Яаж? вэ? агнаж єєрчлєгдсєн мэддэг хэдэн хэдэн МЭДЭЭ санд, Аргаа її? хїснэгтийг Хїнсний хїснэгтийг єєрчилсєн хїнд) явдаг хїнд Жилд чанар бол , Эмийн вэ? байдлыг хувь хэмжээтэй Байгууллага, дараах Таньдаг Юугаар морь, тоо, (машин, худалдааны Тийм захад, явдаг мотоцикль) хоногоор хир зїйн юу? зєвшєєрлєєр (Контейнерд, Тийм уу? гэвэл хэд тєрєл, эрх хавх, уу? Яаж вэ? гм.) нь агнадаг хэрэгтэй байсан (буу, чинь зардаг олгогдсон авдаг Амьтны юуг явахдаа ємнєхєєсєє ангийнхаа та бїтээгдэхїїний ангаа агнаж анд Ямар ангийн дагуу аймаг, сумын нутагт нэр зєвшєєрєл удаа агнадаг зєвшєєрєл ГАРАЛТАЙ агнасан Агнадаг, Нэг Агнадаг Єнєєдєр Та Хуулийн Танд Та Та нэр Амьтны 14. Амьтны 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. НГИЙН А 22. 154 Зэлїїд тал: Монголын ан амьтны хууль бус худалдааны хямралтай асуудлууд бэ , удаан уу? жил Хир хэрэглэж байгаа Тийм Энэ байсан уу? онд Хэдэн жил, гарсан хэрэглэж яагаад?, Їнэ вэ? ширхэг) эсвэл Єнгєрсєн (кг, її єєрчлєлт байгаа ховор-нх)? нэн ємнє, удаагийн ширхэг) чанарын хэмжээ хэрэглэдэг Нэг (кг, хэзээ єєрчлєгдєж бол хэмжээ, ховор-х, жилийн 5 удаа Їгїй тоо хэрхэн Жилдээ Яагаад? бїтээгдэхїїн хэдэн Больсон (элбэг-э, ємнє, бєглє. хэмжээ Їгїй, болон сум) байна гаралтай тоо Яагаад? зах Хаанаас бїтээгдэхїїнд, жилийн вэ? вэ? аймаг, Тийм, байсан (аль бодож 10 хїснэгтийг уу? болох агнуурын гэж хэрэгцээ, боддог мэдээ: вэ? нь гаралтай гэж байна дараах дунд, байна нэг Хэрэглэдэг чухал бага) эрэлт ємнє, юу гарч арилгаж бол (маш, хэн Хир агнуурын хэрэглээний талаар хэрхэн байсан жилийн єєрчлєгдєж 30 Юунд дагаварууд зориулж (байсан) бїтээгдэхїїний їр бїлийнхнээс хэрэглэдэггїй хэрэглэж хэрхэн гэр нь байгаа зєвшєєрлийн сєрєг дагаваруудыг бїтээгдэхїїний Огт Яагаад? эсвэл Амьтны юуг нєєц гаралтай їр ємнє, танай , нэр хэрэглэж сєрєг ГАРАЛТАЙ агнуурын агнаснаар болон амьтдын жилийн Агнуурын Ан Ан Энэ Та Хэрэглэдэг Таны Їгїй Ан 50 ГНУУРЫН Амьтны 23. 24. 25. 26. А 27. Хэрэглэдэг 28. 29. 30. 155