Монгол улÑ? TЭТГЭВЭРИЙÐ? БОДЛОГЫÐ? ШИÐ?ЭЧЛЭЛИЙÐ? ХУВИЛБÐ?РУУД Тайлангийн дугаар: 68526-MN 2012 оны 1 дүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?арын 20 ДÑ?лхийн Банк Өмнөд Ð?зи Ð?омхон Далайн БүÑ? Хүний Хөгжлийн Ð?лба ТовчилÑ?он үгÑ?ийн жагÑ?аалт Ð?ДТ Ð?мьжиргааны Доод Түвшин ДÐ?Б Дотоодын Ð?ийт БүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн Ð?ДТ Ð?Ñ?рийн ДанÑ?ны Тогтолцоо Ð?ХХХЯ Ð?ийгмийн Хамгааалал Хөдөлмөрийн Яам ТДШ ТатааÑ?аар ДÑ?мжих ШимтгÑ?л Тогтолцоо ТДС ТÑ?тгÑ?врийн Даатгалын Сан ТДС ТÑ?тгÑ?врийн Даатгалын Схем (FDC) ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Тогтолцоо (ТБХТ) (PROST) ТÑ?тгÑ?врийн ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбаруудыг Тооцох Програм Ð?ДЕГ Ð?ийгмийн Даатгалын Ерөнхий Газар Ò®Ð?Б ҮндÑ?Ñ?ний Ð?ийт БүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн ҮОМШӨДС ҮйлдвÑ?рийн оÑ?ол, мÑ?ргÑ?жлÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалах өвчний даатгалын Ñ?ан ХҮИ Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Үнийн ИндекÑ? (DB) Цалинд ЖишÑ?Ñ?н Баталгаат ТÑ?тгÑ?врийн Тогтолцоо (ЦЖБТТ) Орон хариуцÑ?ан Захирал: Klaus Rohland (EACCF) Орон хариуцÑ?ан менежер: Coralie Gevers (EACMF) Салбарын захирал: Xiaoqing Yu (EASHD) Салбарын менежерийн үүрÑ?г Hana Palackova Brixi (EASHS) гүйцÑ?тгÑ?гч:: Багийн ахлагч: Mark Dorfman (HDNSP) 2 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ТÐ?ЛÐ?РХÐ?Л ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайлан бичих ажлыг Марк Дорфман (Ð?хлах Ñ?дийн заÑ?агч) удирдан гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н бөгөөд Чулууны Тунгалаг (Үйл ажиллагааны ажилтан), ТатъÑ?на Богомолова (Ð?ийгмийн хамгааллын мÑ?ргÑ?жилтÑ?н), Ð?аÑ?ир Уайнд (Зөвлөх), ЛоренÑ? ТомпÑ?он (Зөвлөх), Ð?лекÑ?ей ИваÑ?ченко (Ð?хлах Ñ?дийн заÑ?агч), Микели Зини (Зөвлөх) нар ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хувь нÑ?мÑ?Ñ€ оруулÑ?ныг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?ж байна. ҮнÑ?Ñ‚Ñ?й Ñ?анал зөвлөгөө өгч туÑ?алÑ?ан Роверт Ж.ПалошиоÑ? (ТÑ?тгÑ?врийн багийн ахлагч) болон ЛоренÑ? ТомпÑ?он (Зөвлөх) нарт талархал илÑ?рхийлье.Тайлан бичих Ñ?вцад Филипп Окейф (Секторын зохицуулагч), Шиаочинг Юү (Секторын менежер аÑ?ан) болон ЭммануÑ?л Жиминез Ð’Ò¯ (Секторын захирал аÑ?ан) нар удирдлага зөвлөмжөөр хангаж ажиллаÑ?ан билÑ?Ñ?. Тайланг 2010 оны 10, 12 Ñ?ар болон 2011 оны 5, 9 Ñ?ард Улаанбаатар хотод ажиллаÑ?ан томилолтын ажлууд дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?уурилан боловÑ?руулÑ?ан болно.ТуÑ? Ñ?удалгаа нь ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Монгол улÑ?ын нийгмийн хамгааллын Ñ?албарт үзүүлж буй техникийн туÑ?лалцааны ажлын (Ð?лекÑ?ей ИваÑ?ченко, багийн ахлагч) нÑ?г үр дүн юм.Судалгааг хийж гүйцÑ?тгÑ?Ñ…Ñ?д Ядуурлыг Бууруулах, Ð?ийгÑ?м Эдийн ЗаÑ?гийн Хөгжлийг ДÑ?мжих СолонгоÑ?ын ИтгÑ?лцлийн СангааÑ? Ñ?анхүүгийн дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ?нд талархаж байна. Монгол улÑ?ын Ð?ийгмийн Хамгаалал Хөдөлмөрийн Яам, Ð?ийгмийн Даатгалын Ерөнхий Газар, Сангийн Яам, Монголын ҮйлдвÑ?рчний ЭвлÑ?лийн Холбоо, Ð?жил Олгогч Эздийн Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Холбоо зÑ?Ñ€Ñ?г байгууллагуудын холбогдох ажилтнууд Ñ?удалгаанд чухал хувь нÑ?мÑ?Ñ€ оруулÑ?ан Ñ?вдалд Ñ?удалгааны багийн хамт олон талархаж байна.ТүүнчлÑ?н УлÑ?ын Их Хурлын зарим гишүүд, холбогдох ажилтнууд Ñ?удалгааны ажилд үнÑ?Ñ‚Ñ?й хувь нÑ?мÑ?Ñ€ оруулÑ?ан Ñ?вдалд мөн талархал илÑ?рхийлье. 3 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð?гуулга ТÐ?ЙЛÐ?Ð?ГИЙÐ? ТОВЧ ХУРÐ?Ð?Ð?ГУЙ ...................................................................................................... 9 I. ОРШИЛ БÐ? ЗОРИЛГО .......................................................................................................................... 16 II. ТЭТГЭВРИЙÐ? ТОГТОЛЦООÐ?Ы ДИЗÐ?ЙÐ?Ы Ò®Ð?ЭЛГЭЭ............................................................... 18 Ð?. Ð?хмад наÑ?танд үзүүлÑ?Ñ… нийгмийн халамж болон шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо…………………………………………………………………. 18 Б. Хүн ам зүйн төлөв байдал, наÑ?жилт…………………………………………………………………...19 Ð’. Эдийн заÑ?гийн орчин нөхцөл………………………………………………………………………….. 22 Г. Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ?анхүүгийн дарамт…………………………………………………………….. 23 Д. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны Ñ?ул талууд ба шинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага……………………………………………………………………………………………………….25 III. ЗОРИЛТ БÐ? ДИЗÐ?ЙÐ?Ы ХУВИЛБÐ?РУУД ...................................................................................... 32 Ð?. Зорилт ба дизайнд анхаарах аÑ?уудлууд……………………………………………………………. 32 Б. I давхарга – Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?р……………………………..36 Б1. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох үндÑ?Ñ?лÑ?л ................... 36 Б2. Зөвлөмж, бууруулах хүчин зүйл, Ñ?анхүүгийн өртөг зардал ................................. 37 Ð’. II давхарга –ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?р…………………... 44 Ð’1. Өндөр наÑ?ны нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ....................................................... 44 Ð’1.1. Одоогийн нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоо (Ð?ДТ)-ны үндÑ?Ñ?н параметр үзүүлÑ?лтүүдийг өөрчлөх ............................................................................................ 44 Ð’1.2. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо (ЦЖБТТ ) ........................... 47 Ð’1.3. Ð?Ñ?гжийн тогтолцоо ............................................................................................... 48 Ð’1.4. ТÑ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоо (ТБХТ) .......................................... 49 Ð’2. Байнгын тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгал ...................................................... 51 Ð’3. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ .................................................................................. 54 Г. III давхарга – Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламж…………………………………………….. 55 Д. Шилжилтийн үеийн зохицуулалтууд……………………………………………………………..57 IV. ÐœÐ?ЛЧИД БОЛОÐ? ХУВИÐ?РÐ?Ð? ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭГЧДИЙÐ? ТУСГÐ?Й ХЭРЭГЦЭЭГ ШИЙДВЭРЛЭХ Ð?Ь ............................................................................................................................ 59 Ð?. Хамрагдалтын цоорхой…………………………………………………………………………………..59 Б. Бодлогын хувилбарууд………………………………………………………………………………….. 60 Б1. Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг заавал хамрагдах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамруулах нь ............................................................................................... 61 Б2. Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хөтөлбөрийг өргөжүүлж, татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?л нÑ?втрүүлÑ?Ñ… нь .............................................................................................................. 62 Б3. Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й нÑ?гтгÑ?Ñ…..................................................................................................... 64 Б4. Зөвөлж буй хувилбарууд ....................................................................................... 65 V. ШИЛЖИЛТИЙÐ? ҮЕИЙÐ? БОЛОÐ? ИРЭЭДҮЙÐ? ТЭТГЭВРИЙÐ? ЗÐ?РДЛЫГ ТЭТГЭВРИЙÐ? Ð?ӨӨЦ СÐ?Ð?ГÐ?Ð?Р ДÐ?МЖУУЛÐ?Ð? УРЬДЧИЛÐ?Ð? СÐ?Ð?ХҮҮЖҮҮЛЭХ Ð?Ь ................................. 70 4 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд A. Ойлголтын аÑ?уудлууд……………………………………………………………………………………….. 70 Б. Шилжилтийн үеийн болон ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ангаар дамжуулан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нь…………………………………………………………….. 70 Ð’. Зөвлөмжүүд……………………………………………………………………………………………………….. 73 VI. ЗÐ?СÐ?ГЛÐ?Л БÐ? ИÐ?СТИТУЦЫÐ? ШИÐ?ЭЧЛЭЛ............................................................................... 74 VII. ЗӨВЛӨМЖ БÐ? ШИÐ?ЭЧЛЭЛИЙÐ? ҮЙЛ ЯВЦ ................................................................................ 75 Ð?. Зорилтууд…………………………………………………………………………………………………………..75 Б. Ерөнхий Дизайн………………………………………………………………………………………………… 75 Ð’. I Давхарга - Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?р……………………………... 75 Г. II Давхарга - ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо…………….. 76 Д. III Давхарга -Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн зохицуулалт……………………………………………………………………………76 Е. Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын туÑ?гай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг шийдвÑ?рлÑ?х…………………………………………………………………………………………………… 76 Ð?. ТÑ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?х………………………………… 77 Ж. ШинÑ?члÑ?л хийх үйл Ñ?вц…………………………………………………………………………………….77 VIII. ДҮГÐ?ЭЛТ ......................................................................................................................................... 79 Ð?ШИГЛÐ?СÐ?Ð? Ð?ОМ ХЭВЛЭЛ ........................................................................................................................ 80 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ 1: Ð?ИЙГМИЙÐ? ДÐ?Ð?ТГÐ?ЛЫÐ? ТЭТГЭВРИЙÐ? ПÐ?РÐ?МЕТР ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД ................................... 83 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ 2: Ð?ЭР ТОМЬÐ?ОÐ?Ы ТОВЧ ТОЛЬ ................................................................................................. 87 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ 3: ТЭТГЭВРИЙÐ? ИРЭЭДҮЙÐ? ӨРИЙГ СÐ?Ð?ХҮҮЖҮҮЛЭХ БОЛОМЖУУД....................................... 92 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ 4: Ð?ИЙТЭЭР ХҮЛЭЭÐ? ЗӨВШӨӨРӨГДСӨÐ? ЗÐ?РЧИМ БÐ? ПРÐ?КТИК, “СÐ?Ð?ТЪЯГИЙÐ? ЗÐ?РЧМУУДâ€? 97 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ 5: ШИÐ?ЭЧЛЭЛИЙÐ? ХУВИЛБÐ?РУУДЫÐ? ЗÐ?ГВÐ?РЧЛÐ?Л ТООЦООЛОЛ.......................................... 99 Ð?. Ð?ДТ-Ñ‹ параметр үзүүлÑ?лтийн шинÑ?члÑ?л…………………………………………………… 99 Б. Ð?ДТ-ны параметр үзүүлÑ?лтүүдийн шинÑ?члÑ?л…………………………………………………101 Ð’. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?хемийг өргөжүүлÑ?н 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийг хамруулах…………………………………………………………………………. 108 Г. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд………………………………………………... 112 ШимтгÑ?лд СуурилÑ?ан ТÑ?тгÑ?врийн Хуримтлалын Тогтолцоог нÑ?втрүүлÑ?х………… 112 Ð¥Ð?ВСРÐ?ЛТ 6: Ð?КТУÐ?Р ТООЦООЛЛЫÐ? Ð?РГÐ?ЧЛÐ?Л ............................................................................... 115 Ð?. Удиртгал…………………………………………………………………………………………………………..115 Б. Хүн ам зүйн тооцоолол ба Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл……………………………………………………………….. 116 Б1. УлÑ?ын хүн ам .......................................................................................................... 116 Ð’. Эдийн заÑ?гийн Ñ‚Ó©Ñ?өөллүүд……………………………………………………………………………… 118 Ð’1. ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлтийн таамаглал ............................................................................... 118 Ð’2. БүтÑ?Ñ?мжийн Ó©Ñ?өлт ................................................................................................ 119 Ð’3. ИнфлÑ?цийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл ........................................................................................... 119 Г. Ð?жиллах хүчний Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл……………………………………………………………………………. 119 Г1. Хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн түвшин ........................................................................... 120 Г2. Ð?жилгүйдлийн түвшин ....................................................................................... 120 Д. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын шимтгÑ?л төлөгÑ?өд…………………………………………………...121 Е. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны үр шим хүртÑ?гÑ?Ñ?д……………………………………………….. 121 Е1. Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, хүйÑ? ба наÑ?аар ................................................. 121 Е2. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, наÑ? хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ ............................................... 122 Е3. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, наÑ? хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ ............................................ 122 5 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð?. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны мөнгөн урÑ?гал…………………………………………………….. 122 Ð?1.ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны дотогш мөнгөн урÑ?гал ................................................. 123 Ð?2. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны гадагш мөнгөн урÑ?гал ................................................. 124 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гтийн жагÑ?аалт Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1: ШинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага ба Ñ?анал болгож буй бодлогын хувилбарууд ................................................................................................................................. 14 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2: Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад ба Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? .......................... 18 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3: Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн зарцуулалт ....................................... 24 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 4: Дундаж цалин хөлÑ?, түүний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ба амьжиргааны баталгаажих доод түвшин (Ñ?ард, төгрөг, хувиар) ................................................................................................... 26 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 5: Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ................................................... 29 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 6: Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн “бууруулах хүчин зүйлийнâ€? дүр зураг ...................................................................................................................................... 40 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 7: 1960 онооÑ? өмнө ба хойно Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?лгаатай байдлыг бууруулах шилжилтийн хөтөлбөрийн график ......................................................................... 58 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 8: Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?л төлөгÑ?өд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн ам........................................................................................................................ 59 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 9: ШинÑ?члÑ?лийн бодлогын хувилбарууд, үр дүнгийн тооцооллын товч нÑ?гтгÑ?л 100 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 10: ХүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй дундаж наÑ?лалт, наÑ? ба хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ ............................................... 117 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 11: Бодит ДÐ?Б, инфлÑ?ци болон цалингийн Ó©Ñ?өлтийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл ........................... 119 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 12: Хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн түвшний Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл ......................................................... 120 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 13: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын шимтгÑ?л төлÑ?өн хугацаа ..................................... 125 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 14: ШинÑ?Ñ?Ñ€ тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын шимтгÑ?л төлÑ?өн дундаж хугацаа ..................................................................................................................................................... 126 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 15: Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо болон нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ...................................................................................................... 128 Зургийн жагÑ?аалт Зураг 1.Төрөлт ба дундаж наÑ?лалт, 1950-2005 ......................................................................... 20 Зураг 2. ШимтгÑ?л төлөгÑ?өд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад ба Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн ам ............. 20 Зураг 3. Хүн амын наÑ?ны бүтÑ?ц, 2010-2050 он ........................................................................ 21 Зураг 4. ТÑ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?нааÑ? хойшхи дундаж наÑ?лалтын Ñ…Ñ?тийн тооцоолол .......... 21 Зураг 5. Хүн амын Ñ?уврага, 2008-2058 он ................................................................................. 22 Зураг 6. Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?л ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ................................................................ 24 Зураг 7. Суурь тооцоо: ТÑ?тгÑ?врийн өнөөгийн тогтолцоо буюу ЦЖБТТ болон Ð?ДТ-ны Ñ‚Ó©Ñ?өвт учруулах Ñ?анхүүгийн дарамт ......................................................................................... 25 Зураг 8. ЦЖБТТ болон Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?–одоо байгаа Ñ?уурь нөхцөл . 27 Зураг 9. Зүүн Ð?зи, Европ, төв Ð?зийн улÑ? орнуудын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? 28 Зураг 10. Зүүн Ð?зи, Европ, төв Ð?зийн улÑ? орнуудын даатгалын шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний харьцуулалт (даатгуулÑ?ан цалингийн хувиар) ..................................................... 30 Зураг 11. Ð?хмад наÑ?тны орлогын баталгааг хангахын тулд авч үзÑ?Ñ… харилцан хамааралтай аÑ?уудлууд ..................................................................................................................................... 33 Зураг 12. Өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах гурван давхаргат тогтолцоо .................. 35 6 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 13. I Давхарга - Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайны аÑ?уудлууд ......................................... 38 Зураг 14.Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өртөг зардлын тооцоолол ......... 41 Зураг 15. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин ...................................... 42 Зураг 16. I, II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг хамтад нь харуулÑ?ан дүрÑ?лÑ?л ..................................... 42 Зураг 17. I ба II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дүрÑ?лÑ?л ................................ 43 Зураг 18. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2E): Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн хувийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, аннуитын хүчин зүйлийг тооцох аргачлалыг боловÑ?ронгуй болгох шинÑ?члÑ?лийн үр нөлөө .......................................................................... 46 Зураг 19. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2E): Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн хувийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, аннуитын хүчин зүйлийг тооцох аргачлалыг боловÑ?ронгуй болгох шинÑ?члÑ?лийн үр нөлөө .......................................................................... 46 Зураг 20. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A, B, C: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ЦЖБТТ Ñ?Ñ?вÑ?л нÑ?гжийн тогтолцоо нÑ?втрүүлÑ?Ñ…......................................................................... 47 Зураг 21. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A, B, C: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ....................................................................................................................................................... 48 Зураг 22. Санал болгож буй ажил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зохицуулалтууд 57 Зураг 23. ТатааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемийн параметр үзүүлÑ?лтүүд .......................... 67 Зураг 24. ТатааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемÑ?Ñ?Ñ? Ñ?ард олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин ............. 68 Зураг 25. Бодлогын шинÑ?члÑ?л хийх үйл Ñ?вц ............................................................................ 78 Зураг 26. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2A: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах....................................................................................... 101 Зураг 27. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2A: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах....................................................................................... 102 Зураг 28. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2B): БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… .................................................................................................................... 103 Зураг 29. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2B): БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… .................................................................................................................... 103 Зураг 30. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2C: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ................................................................................................................ 104 Зураг 31. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2C: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ................................................................................................................ 105 Зураг 32. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2D: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… .............................................................................................. 105 Зураг 33. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2D: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… .............................................................................................. 106 Зураг 34. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2E: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, аннуит хүчин зүйлийг Ñ?айжруулах ................................. 107 Зураг 35. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2E: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, аннуит хүчин зүйлийг Ñ?айжруулах ................................. 107 Зураг 36. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A: 1999 оны өмнө байÑ?ан, цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?гÑ?врийн тогтолцоог Ñ?ргÑ?ж нÑ?втрүүлÑ?Ñ… ................................................................................ 109 Зураг 37. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A: 1999 оны өмнө байÑ?ан, цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рийн тогтолцоог Ñ?ргÑ?ж нÑ?втрүүлÑ?Ñ… ............................................................................. 109 Зураг 38. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3Ð’,С: Параметрийн өөрчлөлт хийÑ?Ñ?н цалинд жишÑ?Ñ?н баталгааттÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шилжих ............................................................................ 110 Зураг 39. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3Ð’,С: Параметрийн өөрчлөлт хийÑ?Ñ?н цалинд жишÑ?Ñ?н 111 7 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 40. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 A.B,C: Ð?ДТ-г ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Схемд шилжүүлÑ?Ñ… ................................................................................................................................. 113 Зураг 41. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 A.B,C: Ð?ДТ-г ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Схемд шилжүүлÑ?Ñ… ................................................................................................................................. 113 Зураг 42. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 A.B.C: Ð?ДТ-г ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Схемд шилжүүлÑ?Ñ… ................................................................................................................................. 114 Зураг 43. PROST Тооцооллын Ð?ргачлал ................................................................................ 116 Зураг 44. Хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоолол ................................................................................... 117 Зураг 45. Хүн ам зүйн ачааллын түвшин ................................................................................ 118 Зураг 46. ШимтгÑ?л төлөгÑ?өд ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тооны тооцоолол ............................... 122 Зураг 47. Тогтолцооны хүн ам зүйн ачаалллын түвшний тооцоолол .................................. 123 Зураг 48. Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын цалингааÑ? тооцох дундаж хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний тооцоолол................................................................................................................................... 126 Зураг 49. Тогтолцооны Ñ?уурь орлого, зарлага болон тухайн жилийн Ñ‚Ñ?нцлийн тооцоо ... 129 8 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ТЭТГЭВЭРИЙÐ? БОДЛОГЫÐ? ШИÐ?ЭЧЛЭЛИЙÐ? ХУВИЛБÐ?РУУД ТÐ?ЙЛÐ?Ð?ГИЙÐ? ТОВЧ ХУРÐ?Ð?Ð?ГУЙ Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо болон бодлогын хувилбаруудад үнÑ?лгÑ?Ñ? хийлгÑ?хийг Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н холбогдох Ñ?амны Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтийн дагуу Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайланг боловÑ?руулав. Тайланд Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын өнөөгийн тогтолцооны Ñ?ул талууд болон Монголын Ñ?дийн заÑ?агт гарч байгаа өөрчлөлтүүдтÑ?й уÑ?лдан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хийвÑ?л зохих шинÑ?члÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг тодорхойлÑ?он. Тайланд заÑ?гийн газрын холбогдох байгууллагууд бодлогын Ñ?онголт хийх Ñ?вцад бодолцвол зохих Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайны Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хувилбарууд Ñ?анал болгохын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? бодлого боловÑ?руулагчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?аналууд дÑ?Ñ?Ñ€ нарийвчлан ажиллаж боловÑ?ронгуй болгох шаардлагатайг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?ж байна. Тайланг дараах бүтÑ?цтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ бÑ?лтгÑ?лÑ?Ñ?. Тайлангийн товч хураангуй Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт шинÑ?члÑ?лийн учир шалтгаан, шинÑ?члÑ?л хийх бодлогын хувилбаруудын талаар бодлого боловÑ?руулагчдад зориулан нÑ?гтгÑ?н танилцуулав. Тайлангийн үндÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт, холбогдох Ñ?амнааÑ? гаргаÑ?ан Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтийн дагуу хийÑ?Ñ?н тооцоо Ñ?удалгааг танилцуулна. Үүнд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайн болон параметр үзүүлÑ?лтүүд, шимтгÑ?лд Ñ?уурилаагүй нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайн, малчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн аÑ?уудал, мөн ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага болон дизайны хувилбаруудыг Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?в. Тайлангийн хавÑ?ралтуудад техникийн түвшний хүмүүÑ?Ñ‚ зориулÑ?ан, илүү нарийвчилÑ?ан тооцоо дүн шинжилгÑ?Ñ?г танилцуулж байна. Үүнд, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын одоогийн параметрүүд, малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гч буÑ?ад хүмүүÑ?ийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?, тогтолцооны шаардлага ба бодлогын хувилбарууд, ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах хувилбарууд болон тооцоонд ашиглаÑ?ан актуар тооцооллын загварчлал, Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл, параметр тооцооллын дүнг танилцуулна. Уул уурхайн Ñ?албарын Ó©Ñ?өлттÑ?й уÑ?лдан Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?аг, хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л болон Ñ?анхүүгийн байдалд томоохон өөрчлөлтүүд гарч байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ өөрчлөлтүүд нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?л хийх боломж, Ñ?орилтын аль алиныг дагуулж байна. Цалин хөлÑ? Ñ?Ñ€Ñ? Ó©Ñ?Ó©Ñ… нь ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон даатгуулах Ñ?онирхолд Ñ?ерÑ?гÑ?Ñ?Ñ€ нөлөөлнө. ГÑ?хдÑ?Ñ? цалингийн Ñ?Ñ€Ñ? Ó©Ñ?өлтийн үед Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?нз бүрийн бүлгүүдийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?лгаатай тогтоогдоно. ЭнÑ? нь Ñ?ргÑ?Ñ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зөрүү арилгахад чиглÑ?Ñ?Ñ?н индекÑ?жүүлÑ?лт хийх дарамтыг бий болгох магадлалтай. Урт хугацааны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?л хийх шилжилтийн үеийн зарим зардал болон ахмад наÑ?тны халамжийн зардлыг уул уурхайн орлогооÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломж нÑ?Ñ?гдÑ?ж байна. ТÑ?тгÑ?врийн түвшин болон тогтвортой байдлыг Ñ?айжруулах шилжилтийн үеийн зарим арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах замаар Ñ?анхүүгийн ийм нөөц хөрөнгийг бий болгож болно. Цаашилбал, ийм нөөц хөрөнгийн зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг зорилтот бүлÑ?гт олгох нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох замаар хамгийн бага орлоготой ахмад наÑ?тнуудыг наад захын орлогын баталгаатай болгоход ашиглаж болно. 9 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ШинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг бий болгож байгаа Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хүчин зүйлүүд байна. Үүнд: • Богино хугацаанд, 2015 болон 2020 онооÑ? Ñ?хлÑ?н өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?мÑ?гтÑ?й, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь огцом буурахааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?хийн тулд шинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. ТÑ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний огцом бууралт нь нийгмийн хувьд Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал гÑ?ж тооцогдоно. • ТÑ?тгÑ?врийн өнөөгийн бодлогыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжлүүлбÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон нийгмийн даатгалд зориулж байгаа Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? (одоогоор ДÐ?Б-ий 2,5%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа) урт хугацаанд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. Ð?хмад наÑ?тай хүн амын тооны Ó©Ñ?өлт, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? бага байгаа Ñ?вдал, мөн олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й харьцуулахад төлж буй шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? харьцангуй бага байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… гол хүчин зүйлүүд болж байна. • ТÑ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдÑ?ан нийт хүмүүÑ?ийн тоо буурч, малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдалт Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгаагааÑ? Ñ‚Ñ?дний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ маш бага байна. 1990–Ñ?Ñ?д оны Ñ?дийн заÑ?гийн бүтцийн өөрчлөлтийн үеÑ?Ñ? Ñ?хлÑ?н нийт ажиллах хүчний даатгалд хамрагдалтын хувь буурÑ?нааÑ? үүдÑ?н аажимдаа ахмад наÑ?тнуудын багахан хувь нь л нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах болно. ЭнÑ? нь Ñ?лангуÑ?а одоогоор даатгалд хамрагдалт бага байгаа малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын хувьд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н үр дагавартай бөгөөд ахмад наÑ?тнуудын дунд орлогын Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал даамжирахад нөлөөлнө. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна нийгмийн даатгалын хамрагдалт болон Ñ?анхүүгийн өртөг зардалд гол нөлөө үзүүлж байгаа тогтолцооны дизайнтай холбоотой зарим аÑ?уудлууд байна 1. Үүнд: i) ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгаа нь шимтгÑ?л төлөх Ñ?онирхлыг Ñ?Ñ?дÑ?Ñ?хдÑ?Ñ? Ñ?ул, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын дийлÑ?нх нь баталгаажÑ?ан доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахаар байгаа бөгөөд урт хугацаанд өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн жилийн алдагдал ДÐ?Б-ий 6%-д хүрÑ?Ñ… төлөвтÑ?й байна. ii) ТÑ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тохиолдлын чанартай индекÑ?жүүлдÑ?г нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний талаар тодорхойгүй байдлыг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж, олон нийтийн итгÑ?л үнÑ?мшлийг Ñ?улруулан, улмаар өндөр наÑ?ны орлогыг баталгаажуулах зорилтод Ñ?өргөөр нөлөөлж байна. iii) Тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн загвар нь актуар зарчимд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н шимтгÑ?лтÑ?й нийцÑ?Ñ?гүй байна. Бодлого боловÑ?руулагчид анхаарвал зохих параметр үзүүлÑ?лтүүд: • Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?; • Ийм хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгохын тулд даатгуулагч болон ажил олгогчооÑ? төлөх шимтгÑ?лийн хувь; • ДÑ?Ñ?рх хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгохын тулд заÑ?гийн газрааÑ? олгох татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?; • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?аар дамжуулан тогтоох шимтгÑ?л төлөх хугацаа болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хугацаа. 1 ШинÑ?члÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага, зөвлөж буй бодлогын хувилбаруудын дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй тоймыг тайлангийн товч хураангуйн төгÑ?гөлд байгаа Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1-д илүү дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ нÑ?гтгÑ?н харуулÑ?ан болно. 10 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Тайланд дараах бодлогын хувилбаруудыг Ñ?анал болгож байна. i) ДундааÑ? доогуур орлоготой ахмад наÑ?тнуудыг наад захын орлоготой байлгахын тулд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н, шимтгÑ?лд Ñ?уурилаагүй, Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох, ii) ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгааг зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?олихын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын параметр үзүүлÑ?лтүүдийг шинÑ?члÑ?Ñ…, iii) Сайн дурын, хувийн болон ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын тогтолцоог бий болгох, Ñ…Ñ?нах хууль Ñ?рх зүйн зохицуулалтыг бий болгох, iv) Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын хувьд заавал даатгуулах Ñ?Ñ?вÑ?л төрийн татааÑ?тай Ñ?айн дураар даатгуулах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хамрагдах Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхлыг төрүүлÑ?Ñ… механизм бүрдүүлÑ?Ñ…, v) ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?лийг хийхÑ?д шаардагдах шилжилтийн үеийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л зарим зардлыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… төлөвлөгөө гаргах. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны шинÑ?члÑ?лийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ?анал болгож буй дизайны бүтÑ?ц (Зураг Ð?): i) I Давхарга – Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г халж, даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? нь хамааруулан Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоох2 зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?олих, ii) II Давхарга - Өнөөгийн нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны зарим параметрийг өөрчлөх (Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?, шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, индекÑ?жүүлÑ?лт, аннуитын хүчин зүйл зÑ?Ñ€Ñ?г), Ñ?Ñ?вÑ?л ижил түвшний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хангахуйц цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо Ñ?Ñ?хүл "нÑ?гжийн" тогтолцоогоор Ñ?олин, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн загварыг өөрчлөн шинÑ?члÑ?Ñ…, мөн малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын тогтолцоонд Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг бий болгох. iii) III Давхарга - малчид, албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?ад болон хувь хүмүүÑ?ийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг хангахуйц удирдлага зохицуулалт бүхий Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувийн хуримтлалын нÑ?мÑ?гдÑ?л тогтолцоог бий болгох, түүнийг зохицуулах Ñ…Ñ?нах хууль Ñ?рх зүйн орчинг бий болгох. Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн ийм нÑ?мÑ?лт даатгалыг бий болгох нь өөрийн ажиллагÑ?аддаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нÑ?мÑ?лт орлого бий болгохыг зорьж буй ажил олгогчдын хувьд нÑ?г арга зам байж болно. 2 ТÑ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг Ñ?айжруулах болон Ñ?анхүүгийн өртөг зардлыг зохиÑ?той түвшинд барих аÑ?уудлууд нь харилцан хамааралтай. Үүнд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лтийг хийх арга чухал үүрÑ?гтÑ?й. Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? урвуу хамараалтайгаар тогтоох, мөн зөвхөн дундааÑ? доош Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й хүмүүÑ?Ñ‚ олгохыг Ñ?анал болгож байна. 11 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг A. Өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах гурван давхаргат тогтолцоо 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдыг хамруулах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны дизайны дараах дөрвөн хувилбарыг үнÑ?лж үзлÑ?Ñ?. Үүнд: i. Одоогийн байгаа нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоог (Ð?ДТ) Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалах боловч зарим гол параметрийг (шимтгÑ?лийн хувь, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?, аннуит буюу шимтгÑ?л төлÑ?өн жил тутамд ногдох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, индекÑ?жүүлÑ?лт, доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) өөрчлөх, ii. ДÑ?Ñ?рхтÑ?й ойролцоо параметр үзүүлÑ?лтүүд бүхий цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн (ЦЖБТТ буюу DB) тогтолцоо бий болгох, iii. ДÑ?Ñ?рхтÑ?й ойролцоо параметр үзүүлÑ?лтүүд бүхий нÑ?гжийн тогтолцоог (Ð?Т) бий болгох, iv. Одоогийн байгаа нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоог ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Тогтолцоо (ТБХТ) 3-нд шилжүүлÑ?Ñ…. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан шинÑ?члÑ?лийн Ñ?хний гурван хувилбарыг тооцож үзÑ?Ñ…Ñ?д тогтолцооны өртөг зардал, хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л болон тогтоогдох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хувьд ойролцоо үр дүнд хүрÑ?Ñ… дүр зураг гарч байна. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?мар дизайнтай байхааÑ? илүүтÑ?й тогтолцооны гол параметрүүд болох шимтгÑ?лийн хувь, шимтгÑ?л төлÑ?өн жил тутамд ноогдох ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Тогтолцоо (ТБХТ) буюу Funded Defined Contribution (FDC) гÑ?дÑ?г нь даатгуулагчийн 3 төлÑ?өн шимтгÑ?лийн орлого ба хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг идÑ?вхитÑ?й менежмент хийх Ñ?анд байршуулж, хуримтлалын өгөөжийг (бүх зардал, захиргааны зардлыг Ñ?уутгаÑ?ны дараа) даатгуулагчийн хувийн данÑ?анд шилжүүлдÑ?г тогтолцоо юм. Одоогийн Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд шимтгÑ?лийн орлогын хүүг хуулинд зааÑ?наар Ñ?үүлийн 3 жилийн цалин хөлÑ?ний дундаж Ó©Ñ?өлт дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н тооцно. ТБХТ -ны үед хөрөнгө орууулалтын өгөөж нь Ñ?үүлийн 3 жилийн цалингийн дундаж Ó©Ñ?өлтөөÑ? их ч байж болно, бага ч байж болно. Харин үүнÑ?Ñ?Ñ? гарах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л нь даатгуулагчдын нуруун дÑ?Ñ?Ñ€ очно. Ð?хмад наÑ?тны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд оруулан хийх ийм хөрөнгө оруулалтааÑ? орох өгөөж нь хуримтлалын тогтолцооны хөрөнгө оруулалтын өндөр Ñ?Ñ€Ñ?длүүдтÑ?й харьцуулахад хамаагүй бага байна. 12 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? зÑ?Ñ€Ñ?г нь тогтолцооны өртөг зардал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд илүү нөлөө үзүүлж байна. Ð?Ñ?рийн данÑ?ны шинÑ?чилÑ?Ñ?н хувилбар нь цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувилбарааÑ? Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н давуу талтай байна. Үүнд: (i) Ñ?нÑ? тогтолцоо болон холбогдох инÑ?титуцын бүтÑ?ц нь нÑ?гÑ?нт бий болÑ?он, параметрийн өөрчлөлтийг одоо байгаа хууль Ñ?рх зүйн хүрÑ?Ñ?нд шийдвÑ?рлÑ?Ñ… боломжтой, (ii) Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… нөхцөл болзлыг шимтгÑ?л төлөгч даатгуулагчдын Ñ?онирхлыг туÑ?ган өөрчлөх боломжтой, (iii) нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны нÑ?г чухал онцлог нь жилд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа даатгуулагчийн наÑ? болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа онооÑ? хамааран Ñ?лгаатай тогтоогдог Ñ?вдал юм. ЭнÑ? нь дундаж наÑ?лалтанд гарч байгаа өөрчлөлтөнд автоматаар зохицно гÑ?Ñ?Ñ?н үг бөгөөд харин цалинд жишÑ?Ñ?н тогтолцооны хувьд үүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?цүү. Дөрөв дÑ?Ñ… хувилбар буюу Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоог (ТБХТ) нÑ?втрүүлÑ?Ñ… хувилбарын тухайд боломжит өгөөжөөÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ€Ñ?длүүд болон инÑ?титуцын хүндрÑ?лтÑ?й аÑ?уудлууд байна 4. ЯлангуÑ?а ийм тогтолцоонд бүрÑ?н шилжинÑ? гÑ?ж үзвÑ?л шилжилтийн хугацаанд Ñ?анхүүгийн ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хөрөнгө нөөц шаардагдахааÑ? гадна Ñ?нÑ? төрлийн тогтолцоог дÑ?мжих буÑ?ад нөхцлүүд ч Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. Тухайлбал хууль Ñ?рх зүйн зохицуулалт, Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийн хөгжлийн зохих түвшин, дÑ?д бүтÑ?ц, Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадвар, заÑ?аглалын болон инÑ?титуцын бүтÑ?ц бүрдÑ?Ñ?гүй байна. Одоогоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдахгүй байгаа малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон хөлÑ?гүй хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлоготой болгох үр дүнтÑ?й Ñ?тратеги хомÑ? байна. 2009 оны байдлаар ихÑ?нх ахмад наÑ?тан өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байгаа боловч Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн амын дөнгөж тал нь даатгалд хамрагдаж байна. Ð?жиллах хүчний гуравны нÑ?гийг бүрдүүлж буй малчид, 15 хувийг бүрдүүлж буй хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамрагддаггүй, зөвхөн Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ даатгуулдаг. Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлого бий болгох Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хувилбаруудыг шинжилж үзÑ?Ñ?ний үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€, одоо байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгаа болон нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?олих бодлогын хувилбаруудыг Ñ?анал болгож байна. Санал болгож байгаа буÑ?ад арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нүүдÑ?д: (a) Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын нÑ?мÑ?лт тогтолцоог хөгжүүлÑ?Ñ… зорилгоор туÑ?гай зохицуулалт бүхий Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын хөтөлбөр бий болгох, (б) Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын хөтөлбөрт хамрагдах 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд, татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн тогтолцооны хувилбарыг Ñ?удалж үзÑ?Ñ…, (в) олон малтай малчид, томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамруулах хувилбарыг Ñ?удалж үзÑ?Ñ… аÑ?уудлууд орÑ?он. Өнөөгийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоог татааÑ?аар дÑ?мжих Ñ?айн дурын 4 ТүүнчлÑ?н ийм төрлийн тогтолцоог дÑ?мжих зохицуулалтын болон Ñ?анхүүгийн дÑ?д бүтÑ?ц, Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадвар, буÑ?ад шаардлагатай дÑ?мжлÑ?гийн орчин нөхцөл дотоодын Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ хараахан бий болоогүй байгаа бөгөөд ойрын ирÑ?Ñ?дүйд ч бүрдÑ?Ñ… боломжгүй байна. ДÑ?Ñ?рх төрлийн хуримтлалын Ñ?анг олон улÑ?ын зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ байршуулж болох ч гүйцÑ?тгÑ?гчтÑ?й/агенттай холбоотой гарч болох Ñ?Ñ€Ñ?длүүдийг Монгол улÑ?ын өнөөгийн хууль Ñ?рх зүй, зохицуулалт, удирдлага Ñ…Ñ?налтын тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд шийдвÑ?рлÑ?Ñ… боломжгүй юм. 13 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд даатгалын хөтөлбөрөөр Ñ?олихыг зөвөлж байна. Үүнд дор хаÑ?ж хувь хүний төлөх шимтгÑ?лтÑ?й Ñ‚Ñ?нцүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шимтгÑ?лийг татааÑ?аар төлөхийг Ñ?анал болгож байна. ШимтгÑ?лийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоохдоо ажиллагÑ?адын хувьд даахуйц байхааÑ? гадна ирÑ?Ñ?дүйд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бололцон тогтоох нь зүйтÑ?й. Ð?шигт малтмалын татварын орлогын тодорхой хувийг ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Санд тухайлан байршуулах нь уул уурхайн орлогыг зохиÑ?той ашиглах бодлогын нÑ?г арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болж болох юм. Ийм Ñ?ан нь Ñ?айтар төлөвлөÑ?өн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?чилÑ?Ñ?н тогтолцоонд хүрÑ?Ñ… шилжилтийн үйл Ñ?вцыг богино болон дунд хугацаанд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… механизм болж болно. ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Санг дараах байдлаар зохиÑ?той ашиглах боломжтой. Үүнд: (i) 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?Ñ€Ñ? бууралтыг зөөлрүүлÑ?Ñ… зорилгоор олгох нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, (ii) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?, шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хойно Ñ?анал болгож буй өөрчлөлтүүдийг аажмаар бүрÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?ах хүртÑ?лх шилжилтийн хугацаанд 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдад олгох нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, (iii) хүн амын наÑ?жилттай холбоотойгоор, урт хугацаанд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд ирÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн ачааллын тодорхой хувийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, (iv) хүн ам наÑ?жиж, өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хамрагдалт Ñ?лангуÑ?а малчид, албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын хувьд бага байгаа Ñ?нÑ? нөхцөлд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг ойрын Ñ…Ñ?дÑ?н жилд Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1: ШинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага ба Ñ?анал болгож буй бодлогын хувилбарууд ШинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага Санал болгож буй дизайн ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо нь Ð?хмад наÑ?тны орлогын баталгааг хангаж, Ñ?дуурлааÑ? ажиллах хүчний болон ахмад наÑ?тай хамгаалах гурван давхаргат тогтолцоог хөгжүүлÑ?Ñ…. хүн амын доторх олон Ñ?нзын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага, Ñ…Ñ?в шинжид Ñ?айн зохицоогүй. I Давхарга • Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн баталгаа болон нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн оронд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н, шимтгÑ?лд • Өнөөгийн болон ирÑ?Ñ?дүйн ахмад Ñ?уурилаагүй нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох, наÑ?тны хооронд хамрагдалтын түвшний Ñ?лгаа их гарна. • ДундааÑ? доогуур нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн • Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ орлоготой ахмад наÑ?тнуудад зориулан Ñ‚Ñ?дний болон нийгмийн даатгалын доод нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й урвуу Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… нөхцлийн хамаарал бүхий нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох, хооронд цоорхой байна. • 1990 онооÑ? Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н Ñ?дийн заÑ?гийн • III Давхаргын, Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн өөрчлөлт шилжилт нь малчид нÑ?мÑ?лт тогтолцоог хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й холбоотойгоор туÑ?гай болон албан буÑ? Ñ?екторт зохицуулалт бүхий Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын хөтөлбөр ажиллагÑ?адын нийгмийн бий болгох, даатгалын хамрагдалт бууурахад нөлөөлÑ?өн. • 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн тогтолцооны хувилбарыг Ñ?удалж үзÑ?Ñ…, 14 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Олон малтай малчид, томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамруулах хувилбарыг Ñ?удалж үзÑ?Ñ…, II Давхарга • 1960 онооÑ? хойно Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн • 1960 онооÑ? өмнө ба хойно Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын аль даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бага алины хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгааг I тогтоогдохооÑ? гадна буÑ?ад давхаргын буюу зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н, шимтгÑ?лд параметр үзүүлÑ?лтүүд Ñ?ул Ñ?уурилаагүй нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ€ орлуулах, байгаагааÑ? хамрагдалт бага, Ñ‚Ó©Ñ?өвт ирÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн ачаалал их, шимтгÑ?л ба Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хоорондын уÑ?лдаа холбоо Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн хувьд Ñ?лгаагүй 65 болгох (1960 Ñ?ул байна. онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчид), хөдөлмөрийн • ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоог нөхцөлөөÑ? шалтгаалан Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоодог Ñ?анхүүгийн хувьд тогтвортой практикийг халж, илүү олон жил ажиллахыг дÑ?мжих, үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын • ШимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н өмнө байÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г зохиÑ?той 19%-д хүргÑ?Ñ…, түвшинд байлгахад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ доогуур байна. • Ð?ннуитийн хувьÑ?агчийг боловÑ?ронгуй болгох (Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в • 2008 онд шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ð?ДТ-г хадгалж үлдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ бол), бууруулÑ?ан нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… нөхцөлийг бий • Ð?ийгмийн даатгалын тогтолцоон дахь тахир дутуугийн болгоÑ?он. болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн томьёог • Тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? боловÑ?ронгуй болгох, Ñ?нÑ? зориулалтаар цуглуулах алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувьд шимтгÑ?лийн тодорхой хувиар Ñ?ан бүрдүүлÑ?н ашиглах, шимтгÑ?л болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өртөг зардал нь хүн ам зүйн өөрчлөлтүүд болон ийм Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, түүний дотор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й уÑ?лдÑ?ан байх нөхцлийг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? уÑ?лдаж бүрдүүлÑ?Ñ… зохицоогүй. III Давхарга • Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн хадгаламжийн хөтөлбөр нь шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зохицуулалт хийх хуримтлалын тогтолцоо байх, механизм байхгүй. • Сайн дурын, хувийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн зохицуулалтын болон Ñ…Ñ?налтын механизмыг бий болгох, үүний дотор хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, аннуитийн хүчин зүйлÑ?ийг тодорхой болгох, Ð?шигт малтмалын татварын • ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах шийдвÑ?Ñ€ гарвал, Ñ?нÑ? орлогооÑ? ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн дүрÑ?м нь ашигт малтмалын татварын орлогыг үр зардлын зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, дүнтÑ?й ашиглах урт хугацааны Ñ?тратегийн нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болох, мөн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?чилÑ?Ñ?н тогтолцоонд хүрÑ?Ñ… шилжилтийн • ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны шинÑ?члÑ?л хийх шилжилтийн үеийн үеийн зардлуудыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлын зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ?нÑ? боломжтой. Ñ?ангааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, • Сангийн заÑ?аглалын зохиÑ?той механизмыг бүрдүүлÑ?Ñ…, • Сангийн Ñ?анхүүжилт, зарцуулалт болон хөрөнгө оруулалтын бодлогыг нарийвчлан боловÑ?руулах, 15 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд I. ОРШИЛ БÐ? ЗОРИЛГО 1. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайланд өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өнөөгийн тогтолцоонд хийвÑ?л зохих бодлогын шинÑ?члÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г тодорхойлж, бодлогын хувилбаруудын өртөг зардал болон олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г загварчлал ашиглан тооцооллоо. Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо болон бодлогын хувилбаруудад үнÑ?лгÑ?Ñ? хийлгÑ?хийг Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н холбогдох Ñ?амны Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтийн дагуу Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайланг боловÑ?руулав. Тайланд Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын өнөөгийн тогтолцооны Ñ?ул талууд болон Монголын Ñ?дийн заÑ?агт гарч байгаа өөрчлөлтүүдтÑ?й уÑ?лдан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хийвÑ?л зохих шинÑ?члÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг тодорхойлÑ?он. Тайланд заÑ?гийн газрын холбогдох байгууллагууд бодлогын Ñ?онголт хийх Ñ?вцад бодолцвол зохих Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайны Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хувилбарууд Ñ?анал болгохын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? бодлого боловÑ?руулагчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?аналууд дÑ?Ñ?Ñ€ нарийвчлан ажиллаж боловÑ?ронгуй болгох шаардлагатайг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?ж байна. 2. Тайланд заÑ?гийн газрын холбогдох Ñ?амнааÑ? ДÑ?лхийн Банканд хандаж гаргаÑ?ан Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтийн дагуу хийÑ?Ñ?н дараах үнÑ?лгÑ?Ñ? тооцооллын дүнг танилцуулна 5. Үүнд: i) Зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогогүй ахмад наÑ?танд олгох, шимтгÑ?лд Ñ?уурилаагүй нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайны параметр үзүүлÑ?лтүүдийн үнÑ?лгÑ?Ñ?, ii) ТÑ?тгÑ?врийн ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбаруудыг Тооцох Програм (Pension Reform Options Simulation Toolkit) PROST –ыг ашиглан одоогийн хууль Ñ?рх зүйн хүрÑ?Ñ?нд үйлчилж байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны ирÑ?Ñ?дүйн өртөг зардал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний тооцоог хийлÑ?Ñ?. Үүнд: а) одоогийн тогтолцооны тодорхой зарим параметр үзүүлÑ?лтүүдийг өөрчлөх, б) нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоо (Ð?ДТ)-г нÑ?гжийн тогтолцоогоор (Ð?Т) Ñ?олих (мөн зарим параметр үзүүлÑ?лтүүдийг шинÑ?чилÑ?Ñ?н байдлааар), в) 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… Ð?ДТ-г цалинд жишÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоогоор Ñ?олих (мөн зарим параметр үзүүлÑ?лтүүдийг шинÑ?чилÑ?Ñ?н байдлаар), г) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоонд шилжих гÑ?Ñ?Ñ?н дөрвөн хувилбарын тооцоо үнÑ?лгÑ?Ñ?, iii) Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг Ñ?айжруулах зорилгын хүрÑ?Ñ?нд, Ñ‚Ñ?дний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? болон одоо байгаа арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лүүдийн үнÑ?лгÑ?Ñ?, iv) ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах үндÑ?Ñ?лÑ?л шаардлага болон боломжит дизайны үнÑ?лгÑ?Ñ?. 3. Шилжилтийн Ñ?дийн заÑ?агтай буÑ?ад улÑ? орны адил Монгол улÑ? 1990-Ñ?Ñ?д оны Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ төрийн Ñ?анхүүжилттÑ?й өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врүүдийг багтааÑ?ан өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й нийгмийн халамжийн тогтолцоог өвлөн авÑ?ан юм. 1994 онд Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд томоохон шинÑ?члÑ?л хийгдÑ?ж, шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан тогтолцооны Ñ…Ñ?лбÑ?рт шилжÑ?Ñ?н. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн ачааллыг бууруулах, шимтгÑ?л ба Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г илүү зохиÑ?той уÑ?лдуулах зорилгоор 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адыг хамруулах Ð?Ñ?рийн ДанÑ?ны Тогтолцоог (Ð?ДТ) 1999 онд бий болгоÑ?он. 2000 5 Үүний өмнө гаргаÑ?ан тайланг харна уу. ДÑ?лхийн Банк, 2008, Монгол улÑ?: ТÑ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?лийн тулгамдÑ?ан аÑ?уудлууд ба шинÑ?члÑ?лийн хувилбарууд, тайлан. 16 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд онд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны удирдлага, Ñ?анхүүжилтыг Ñ?айжруулах чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч, 2008 онд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын нийт шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 19% байÑ?ныг 14% болгон бууруулÑ?ан. 1960 онд Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн зарим Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд 2010 онооÑ? Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгож Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?нÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н, удирдлагуудын зүгÑ?Ñ?Ñ? 2015 онд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах нийт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн авах Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н доогуур тогтоогдох болж байгаад анхаарал хандуулж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ 2011 оны байдлаар өндөр наÑ?тны дийлÑ?нх нь нийгмийн даатгалын тогтолцоонд хамрагдаж байгаа боловч ажиллах хүчний тал орчим хувь нь л Ñ?нÑ? тогтолцоонд шимтгÑ?л төлж байгаа (малчид болон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид шимтгÑ?л бараг төлдөггүй) нь ирÑ?Ñ?дүйд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хамрагдал Ñ?Ñ€Ñ? буурахад хүргÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. 4. Эдийн заÑ?агт гарч байгаа бүтцийн томоохон өөрчлөлтүүд, түүний дотор уул уурхайн үүрÑ?г ач холбогдол ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа Ñ?вдал нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?л хийх боломж, Ñ?орилтын аль алиныг дагуулж байна. Цалин хөлÑ? Ñ?Ñ€Ñ? Ó©Ñ?Ó©Ñ… нь даатгуулагчдын ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон даатгуулах Ñ?онирхолд Ñ?ерÑ?гÑ?Ñ?Ñ€ нөлөөлнө. ГÑ?хдÑ?Ñ? цалингийн Ñ?Ñ€Ñ? Ó©Ñ?өлтийн үед Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?нз бүрийн бүлгүүдийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?лгаатай тогтоогдоно. ЭнÑ? нь хожим Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г өөрчлөх оролдлого гарахад хүргÑ?нÑ?. Урт хугацаанд төрийн татааÑ?гүйгÑ?Ñ?Ñ€ тогтвортой Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих боломжтой, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?дад илүү өгөөжтÑ?й Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?л хийхийн тулд шилжилтийн үеийн зарим зардлыг уул уурхайн орлогооÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломж нÑ?Ñ?гдÑ?ж байна. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна уул уурхайн орлогооÑ? зохиÑ?той хуваарилалт хийж чадвал хамгийн бага орлоготой, Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л ихтÑ?й өндөр наÑ?тнуудыг наад захын орлогын баталгаатай болгох боломж бүрдÑ?Ñ… юм. 5. Тайланг дараах байдлаар зохион байгууллаа. Тайлангийн товч хураангуй Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт шинÑ?члÑ?лийн аÑ?уудлаарх гол хүндрÑ?л Ñ?орилтууд, бодлогын хувилбарууд, Ñ?анал болгож буй зөвлөмжүүдийг нÑ?гтгÑ?н бодлого боловÑ?руулагчдад танилцуулна. Тайлангийн үндÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны өнөөгийн бодлого, шинÑ?члÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага, шинÑ?члÑ?л хийх хувилбаруудад хийÑ?Ñ?н тооцоололд Ñ?уурилÑ?ан техникийн дүн шинжилгÑ?Ñ?, зөвлөмжүүдийг танилцуулна. Гол аÑ?уудлаарх нÑ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?ллүүд, загварчлалын актуар тооцооллын нарийвчилÑ?ан дүн шинжилгÑ?Ñ?, тооцоолол хийхÑ?д баримталÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл нөхцлүүдийг хавÑ?ралтуудад нÑ?мж танилцуулна. 6. Тайлангийн үндÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?гийг дараах байдлаар бÑ?лдлÑ?Ñ?. ЭнÑ? бүлÑ?гт оршил болон тайлангийн бүтцийг танилцуулна. Хоёрдугаар бүлÑ?гт шинÑ?члÑ?л хийх Ñ?Ñ?дÑ?л, түүний дотор хүн ам зүй, хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л болон Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөл байдалд гарч буй өөрчлөлтүүд, өнөөгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайны Ñ?ул талууд, Ñ?нÑ? тогтолцоонооÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт учруулах ирÑ?Ñ?дүйн Ñ?анхүүгийн дарамт зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлуудыг тодорхойлно. Гуравдугаар бүлÑ?гт шинÑ?члÑ?лийн зорилго ба I, II, III давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?лийн дизайны хувилбаруудын талаар авч үзнÑ?. ДөрөвдүгÑ?Ñ?Ñ€ бүлÑ?г малчид болон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийн туÑ?гай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд төвлөрнө. Холбогдох Ñ?амнааÑ? Ñ?анал болгоÑ?ны дагуу ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах аÑ?уудлыг тавдугаар бүлÑ?гт авч үзлÑ?Ñ?. Мөн дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх үед анхаарал татÑ?ан заÑ?аглалын болон инÑ?титуцын зарим аÑ?уудлуудыг зургаадугаар бүлÑ?гт тодрууллаа. Долдугаар бүлÑ?гт тайлангийн зөвлөмжүүдийг, наймдугаар бүлÑ?гт тайлангийн дүгнÑ?лтүүдийг танилцуулна. 17 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд II. ТЭТГЭВРИЙÐ? ТОГТОЛЦООÐ?Ы ДИЗÐ?ЙÐ?Ы Ò®Ð?ЭЛГЭЭ 7. Тайлангийн Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?Ñ?гийн зорилго нь Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг тодорхойлж үнÑ?лÑ?Ñ… Ñ?вдал байлаа. Ð?хмад наÑ?танд үзүүлж буй нийгмийн халамж болон шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоог товч танилцуулна. Монгол улÑ?ын хүн ам наÑ?жиж, Ñ?дийн заÑ?аг өндөр хурдацтай өөрчлөгдөж байгаатай холбоотой болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны Ñ?анхүүгийн үр дагаварааÑ? үүдÑ?лтÑ?й гарч ирÑ?Ñ… Ñ?орилт хүндрÑ?лүүдийг үнÑ?лнÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны дизайны буÑ?ад аÑ?уудлууд, тухайлбал тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, татвартай холбоотой аÑ?уудлуудыг мөн авч үзнÑ?. Ð?. Ð?хмад наÑ?танд үзүүлÑ?Ñ… нийгмийн халамж болон шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо 8. Ð?хмад наÑ?танд үзүүлÑ?Ñ… нийгмийн халамж дÑ?мжлÑ?гийн гол Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон Ñ?дуу өрхөд үзүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?мж туÑ?ламжийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжинÑ?. СаÑ?хан батлагдÑ?ан нийгмийн халамжийн тухай хуулинд туÑ?гагдÑ?ан нийгмийн халамж туÑ?лалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргÑ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?мж нь орлого багатай ахмад наÑ?танд чухал дÑ?мжлÑ?г болно. Мөн тодорхой нөхцөлд байгаа ахмад наÑ?танд үзүүлÑ?Ñ… буÑ?ад туÑ?ламж үйлчилгÑ?Ñ? болон ахмад наÑ?тны аÑ?аргааны Ñ‚Ñ?тгÑ?мж байдаг. ТүүнÑ?Ñ?Ñ? гадна ганц бие ахмад наÑ?танг аÑ?рамжийн газарт байршуулан аÑ?рах зÑ?Ñ€Ñ?г бага орлоготой ахмад наÑ?танд үзүүлÑ?Ñ… үйлчилгÑ?Ñ?, буÑ?ад туÑ?ламж дÑ?мжлÑ?г (хоол хүнÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ хангах, түлÑ?Ñ? нүүрÑ? авахад нь туÑ?ламж үзүүлÑ?Ñ… гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚) байдаг. 9. Ð?ийгмийн даатгалын Ñ?ангааÑ? өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?гүй 60 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, 55 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?мÑ?гтÑ?й нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рхтÑ?й . 2009 6 онд 55345 иргÑ?н нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авчÑ?Ñ? (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2) 7. Ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч хүмүүÑ?ийн тоо 2004 онооÑ? хойш байнга Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байна. 2010 оны Ñ?цÑ?ийн байдлаар, халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ?ард 53800 төгрөг (ойролцоогоор 44 ам. доллар) байгаа нь амьжиргааны доод түвшний (Ð?ДТ) 48%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2: Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад ба Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Эх Ñ?урвалж: Ð?ХХЯ, Тоо баримтууд, 2010 он 10. ТÑ?тгÑ?вриийн даатгалд хамрагдах Ñ?онирхол, хамрагдалтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… зорилгын хүрÑ?Ñ?нд нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоотой уÑ?лдуулах 6 18 хүртÑ?лх наÑ?ны дөрөв ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хүүхÑ?дтÑ?й өрх толгойлÑ?он 45 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?Ñ…, 50 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?цÑ?г, 16 наÑ? хүрÑ?Ñ?н одой иргÑ?н, хөдөлмөрийн чадвараа 50 ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хувиар алдÑ?ан 16 наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н хөгжлийн бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й иргÑ?н, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гч нь наÑ? барÑ?ан 18 хүртÑ?лх наÑ?ны хүүхÑ?д мөн нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг. 7 Энд халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авÑ?ан ахмад наÑ?тнааÑ? гадна 16 наÑ? хүрÑ?Ñ?н одой иргÑ?н, хөдөлмөрийн чадвараа 50 ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хувиар алдÑ?ан 16 наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н хөгжлийн бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й иргÑ?н, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гч нь наÑ? барÑ?ан 18 хүртÑ?лх наÑ?ны хүүхÑ?д, 18 хүртÑ?лх наÑ?ны дөрөв ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хүүхÑ?дтÑ?й, өрх толгойлÑ?он 45 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?Ñ…, 50 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?цÑ?г зÑ?Ñ€Ñ?г халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг бүх иргÑ?дийн тоо орÑ?он болно. 18 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд нь зүйтÑ?й. Одоогийн байдлаар, нийгмийн даатгалын Ñ?ангааÑ? өндөр наÑ?ны бүрÑ?н болон хувь Ñ‚Ñ?нцүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?гүй ахмад наÑ?тнууд нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах болж байна. ЭнÑ? нь ахмад наÑ?тныг зайлшгүй шаардлагатай наад захын орлоготой байлгах нөхцлийг бий болгож байгаа ч ажиллаÑ?ан жилийн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ хугацаанд (1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн 10 ба 20 жил ажиллаÑ?ан даатгуулагчид, 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн 15 жил ажиллаÑ?ан даатгуулагчдын хувьд) зохиомол урамшууллыг бий болгож байна. Харин хойно Ñ?анал болгоÑ?он байдлаар нийгмийн даатгалын Ñ?уурь давхаргыг зохион байгуулÑ?наар ажиллаÑ?ан хугацаа болон төлÑ?өн шимтгÑ?л Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ ажиллагÑ?дын хувьд шимтгÑ?л төлөх илүү Ñ?онирхлыг бий болгох боломжтой. 11. Хөдөлмөрийн гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?ад нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд заавал хамрагдаж өндөр наÑ?ны болон тахир дутуугийн, мөн Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?л төлдөг. Ð?жил олгогч болон ажилтны төлөх шимтгÑ?лийн нийт Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 19% байÑ?ныг 2008 онд 14% болгон бууруулÑ?ан. ТÑ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ? Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 60, Ñ?мÑ?гтÑ?й 55 бөгөөд зарим онцлог ажил мÑ?ргÑ?жлийн хүмүүÑ? болон хүнд, хортой нөхцөлд ажиллагÑ?ад дÑ?Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? 10 жилийн өмнө Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах боломжтой. 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоохдоо Ñ?хний 20 жилд, жил тутамд дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 2.25%-иар, түүнÑ?Ñ?Ñ? цааших жил тутамд 1.5% нÑ?мÑ?гдÑ?л тооцох замаар тогтоож байна. ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?лÑ?Ñ?д өндөр. 20 жил шимтгÑ?л төлÑ?өн даатгуулагчийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 75%-иаÑ? багагүй байхаар хуульчилÑ?ан. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2010 оны байдлаар Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан Ñ?хний жилд дунджаар 42%, харин ажиллаÑ?ан жилийн хугацаа бага байдгааÑ? хамаараад Ñ?мÑ?гтÑ?й ажилтны хувьд 33% орчим байна. 12. 1960 оны 1 Ñ?арын 1-нÑ?Ñ?Ñ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ð?Ñ?рийн ДанÑ?ны Тогтолцоо (Ð?ДТ)-ны томьёоны дагуу тооцно. ЭнÑ? томьёоны дагуу нÑ?рийн данÑ?анд цугларÑ?ан орлогыг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах дундаж хугацааны илÑ?рхийлÑ?лд хувааж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тодорхойлно. Ð?Ñ?рийн данÑ?ны орлого нь өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт төлÑ?өн шимтгÑ?л, хөдөлмөрийн хөлÑ?ний Ñ?үүлийн 3 жилийн Ó©Ñ?өлтийн хувьтай Ñ‚Ñ?нцүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хүүнÑ?Ñ?Ñ? бүрдÑ?нÑ?. Ð?ДТ-ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 20%, шимтгÑ?л төлÑ?өн 15-ааÑ? дÑ?Ñ?шх жил тутамд 0.5% нÑ?мÑ?гдÑ?л тооцож тогтооно. Одоогийн байдлаар, Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах нийт даатгуулагчдын дийлÑ?нх нь баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах төлөвтÑ?й байна. 13. ТөÑ?өвт үзүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн дарамтыг бууруулах, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ба төлÑ?өн шимтгÑ?л хоорондын уÑ?лдааг Ñ?айжруулах зорилгоор Ð?ДТ-г 1999 онд анх нÑ?втрүүлÑ?Ñ?н. Эрх баригчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? Ð?ДТ-г анх нÑ?втрүүлÑ?хдÑ?Ñ?, хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?л хараахан Ñ?айн хөгжөөгүй болон заÑ?гийн газрын хөрөнгийн Ñ…Ñ?згаарлагдмал байдлыг харгалзан, урт хугацаанд хуримтлалын тогтолцоонд шилжих шинÑ?члÑ?лийн үйл Ñ?вцын завÑ?рын шат болгон төлөвлөÑ?өн байдаг. Тухайн үеийн бичиг баримтад Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад 2005 онооÑ? Ñ?хлÑ?Ñ?д 19%- ийн шимтгÑ?лийн 3%-ийг хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лд оруулж Ñ?ргүүлÑ?Ñ…, цаашдаа он онд Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… зорилт тавьÑ?ан байдаг. ГÑ?хдÑ?Ñ? өнгөрÑ?өн хугацаанд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? цуглаÑ?ан орлого нь төлөх Ñ‘Ñ?той Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг давж байгаагүй учрааÑ? хөрөнгийг ийм байдлаар удирдах нөхцөл бүрдÑ?Ñ?гүй юм. Б. Хүн ам зүйн төлөв байдал, наÑ?жилт 14. Монгол улÑ?ад хүн амын наÑ?жилт Ñ?рчимтÑ?й Ñ?вагдаж байгаа нь ажиллах хүчин, Ñ?дийн заÑ?аг, өрхийн амьжиргаа болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоонд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н үр дагаврыг авчирна. Төрөлтийн түвшин огцом буурч, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойшхи дундаж наÑ?лалт аажмаар нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаагааÑ? үүдÑ?н ахмад наÑ?тны хүн ам зүйн ачаалал нÑ?мÑ?гдÑ?ж байна (Зураг 1). 1970-аад онд нÑ?г Ñ?мÑ?гтÑ?й тутамд 7.5 төрөлт ноогдож байÑ?ан бол 2000 оны байдлаар 2.1 болон буурчÑ?Ñ?. 1950 онд 43.5 байÑ?ан дундаж наÑ?лалт 2010 онд 67.3 болж Ó©Ñ?Ñ?өн байна. 19 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 1.Төрөлт ба дундаж наÑ?лалт, 1950-2005 Эх Ñ?урвалж: Ð?ҮБ хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоо 15. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны ачааллын түвшин 1995- 2009 оны хугацаанд Ñ?айжирч, харин хамралтын түвшин Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г хугацаанд унаад дахин Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?Ñ?н байна. Даатгуулагчдын тооны Ó©Ñ?өлт нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тооны Ó©Ñ?өлтөөÑ? давÑ?ан учрааÑ? 1995 онд 55% байÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны ачааллын түвшин 2009 онд 35% болж буурчÑ?Ñ? (Зураг 2). Ð?ДЕГ-ын тоо баримтааÑ? харахад Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн амын нийгмийн даатгалд хамрагдалт 2000 оны үеÑ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г буурч байÑ?наа дахин Ñ?Ñ?ргÑ?н 2005 оны Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ 50% -д хүрÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ 1995 оны түвшинд Ñ?ргÑ?н очÑ?он байна. Зураг 2. ШимтгÑ?л төлөгÑ?өд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад ба Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн ам (Хувь хүнÑ?Ñ?Ñ€) Эх Ñ?урвалж:Ð?ДЕГ СтатиÑ?тикийн Ñ?мхтгÑ?л, 2009 16. ШимтгÑ?л төлөгÑ?өд ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тооны Ñ…Ñ?тийн тооцооллооÑ? харахад цаашид хүн амд ахмад наÑ?тны Ñ?злÑ?Ñ… хувийн Ó©Ñ?өлт нь тогтолцооны ачааллын түвшинд Ñ?өргөөр нөлөөлнө. 2010 онд 11% байÑ?ан ахмад наÑ?тны хүн ам зүйн ачааллын түвшин 2050 он гÑ?Ñ…Ñ?д 53%-д хүрч Ó©Ñ?Ó©Ñ… тооцоотой байна (Зураг 3). ТүүнчлÑ?н 60-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны хүн ам 2010 онд нийт хүн амын 7.7% байÑ?ан бол 2050 онд 28.6% болж Ó©Ñ?нө. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ó©Ñ?өлтүүд нь зөвхөн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоонд нөлөөлөх төдийгүй, мөн айл өрхийн хувьд ч өрхийн орлого, хадгаламжийнхаа тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг ахмад наÑ?танг дÑ?мжихÑ?д зориулах шаардлага бий болÑ?ноор өрхийн амьжиргаанд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нөлөөлнө. 2010 оны байдлаар 60 наÑ?анд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойших 20 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн дундаж наÑ?лалт 15.6 харин 55 наÑ?андаа Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойших Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дундаж наÑ?лалт 22.6 байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ үзүүлÑ?лт нь 2050 он гÑ?Ñ…Ñ?д 3.6 ба 4.5 жилÑ?Ñ?Ñ€ (20% ба 23%) туÑ? туÑ? нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? (Зураг 4). Хүн амын наÑ?жилтын улмааÑ? нийт хүн амд Ñ?злÑ?Ñ… ажиллах хүчний хувь буурч байгаа нь илүү олон жил ажиллах, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг бий болгож байна (Зураг 3). Хүн амын Ñ?уврага мөн ийм төлвийг харуулж байна (Зураг 5). Зураг 3. Хүн амын наÑ?ны бүтÑ?ц, 2010-2050 он Эх Ñ?урвалж: Ð?ҮБ-ын хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоо, 2010 онд шинÑ?чилÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Зураг 4. ТÑ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?нааÑ? хойшхи дундаж наÑ?лалтын Ñ…Ñ?тийн тооцоолол Эх Ñ?урвалж:Ð?ҮБ-ын хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоон дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н хийÑ?Ñ?н ДÑ?лхийн Банкны PROST тооцоо 21 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 5. Хүн амын Ñ?уврага, 2008-2058 он (2008 он) (2058 он) 2008 2058 97 97 89 89 81 81 73 73 65 65 57 57 49 49 41 41 33 33 25 25 17 17 9 9 1 1 35 25 15 5 5 15 25 35 25 15 5 5 15 25 Эх Ñ?урвалж: Ð?ҮБ/ДÑ?лхийн Банкны тооцоолол Жич: Суврагын зүүн талд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, баруун талд Ñ?мÑ?гтÑ?й, боÑ?оо Ñ‚Ñ?нхлÑ?гт наÑ? 17. Ð?хмад наÑ?тай хүн амын тоо нÑ?мÑ?гдÑ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хөдөлмөрийн наÑ?ны хүн амын тоо өөрчлөлтгүй байгаа Ñ?нÑ? нөхцөлд өнөөгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог шинÑ?члÑ?Ñ… зайлшгүй Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? тулгараад байна. Дараагийн 40 жилд ахмад наÑ?тны хүн ам зүйн ачаалал дөрөв дахин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд томоохон шинÑ?члÑ?лийг хийж i) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г зохих түвшинд байлгах, ii) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ачаалал нь ажиллагÑ?ад, ажил олгогчид болон Ñ‚Ó©Ñ?өвт даахуйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байх, iii) олгохоор амлаж буй Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг хүн ам зүйн томоохон өөрчлөлтийн үед ч урт хугацаанд тогтвортой олгож чадах нөхцлийг бий болгох шаардлагатай. Ð’. Эдийн заÑ?гийн орчин нөхцөл 18. Сүүлийн жилүүдÑ?д гарÑ?ан Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн бүтцийн өөрчлөлтүүд нь нийгмийн даатгалын өнөөгийн тогтолцооны дизайн болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?ргÑ?н харах шаардлагыг бий болгож байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ өөрчлөлтүүдÑ?д Ñ?дийн заÑ?агт уул уурхайн Ñ?албарын ач холбогдол ихÑ?Ñ?ж, хот Ñ?уурин газруудад албан буÑ? Ñ?дийн заÑ?гийн цар хүрÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? гадна нийгмийн даатгалын тогтолцооны гадна үлдÑ?Ñ?д байгаа олон тооны малчдын өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? улам бүр нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлууд багтаж байна. 19. Монголын Ñ?дийн заÑ?агт уул уурхай, ашигт малтмалын нөөц баÑ?лгийн ач холбогдол Ó©Ñ?өхийн Ñ?ацуу хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн байр Ñ?уурь дÑ?Ñ?шилж буй Ñ?вдал нь ажлын байрны шилжилт болон хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лийн хувьÑ?амтгай байдалд илүү нийцÑ?Ñ?н нийгмийн даатгалын уÑ?н хатан механизм бүрдүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г бий болгож байна. Монголын Ñ?дийн заÑ?гийн Ò¯Ñ?Ñ€Ñ?нгүй хөгжилд дÑ?лхийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?рх ашигт малтмалын үнийн Ó©Ñ?өлт болон нүүрÑ?ний үйлдвÑ?рлÑ?лийн Ó©Ñ?өлтийг дагаÑ?ан ашигт малтмалын Ñ?кÑ?портын Ñ?Ñ€Ñ? Ó©Ñ?өлт, уул уурхайн томоохон Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ?хлÑ?л, зÑ?Ñ?лжих Ñ?рхийн баталгаа, хөдөө аж ахуйн үйлдвÑ?рлÑ?лийн Ó©Ñ?өлт, макро Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ‚Ñ?лÑ?лттÑ?й бодлого зÑ?Ñ€Ñ?г хүчин зүйлүүд нөлөөлж байна8. Цаашид томоохон Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хоёр том Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ уул уурхайн олборлолт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. ЭнÑ? огцом 8 Дараах Ñ?Ñ… Ñ?урвалжийг үзнÑ? Ò¯Ò¯. IMF, Public Information Notice on Second Post –Program Monitoring, Public Information Notice (PIN) No. 11/146, November 28, 2011. 22 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ó©Ñ?өлтийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? бараа бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзлÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалан улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?агт Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л их байх болно. Ийм Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лтÑ?й байдал нь ажиллах хүч болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын аль алинд нөлөөлнө. Өрхийн орлогын Ñ…Ñ?лбÑ?лзлийн болзошгүй Ñ?өрөг үр дагаврыг хадгаламжийн механизм, мөн нийгмийн даатгалын тогтолцоог бÑ?хжүүлÑ?Ñ… буÑ?ад арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний үр дүнд зөөлрүүлж болно. ТÑ?тгÑ?врийн болон нийгмийн даатгалын буÑ?ад Ñ…Ñ?лбÑ?рүүд нь дÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?ан болзошгүй тогтворгүй байдлыг урьдчилан тооцож, түүнд даÑ?ан зохицох Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхлыг ажиллагÑ?дад бий болгох Ñ‘Ñ?той. 20. ӨнгөрÑ?өн хугацаанд нийгмийн даатгалын шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? харьцангуй өндөр байÑ?ан нь хот Ñ?ууринд албан буÑ? Ñ?дийн заÑ?гийн хүрÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?лж, нийгмийн даатгалд хамрагдалтын түвшин буурахад нөлөөлÑ?өн. Хөдөлмөрийн хөлÑ?нөөÑ? тооцох нийт шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 26-28% буюу харьцангуй өндөр байÑ?ан Ñ?вдал нь хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийг албан буÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?рт оруулах түлхÑ?ц болÑ?он. ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г харьцангуй өндөр түвшинд тогтоодог, Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч болдог, мөн өрх гÑ?Ñ€ бүлүүд нөөцөө хамтран хуваалцдаг уламжлалт Ñ?оёл зÑ?Ñ€Ñ?г нь Монгол улÑ? дахь ажил Ñ?рхлÑ?хгүй байх үзÑ?гдлийг тайлбарлах зарим хүчин зүйлүүд болж байна. ИймÑ?Ñ?Ñ? нийгмийн даатгалын хөтөлбөрийн дизайныг хийхдÑ?Ñ? хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… Ñ?онирхлыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…, ийм Ñ?онирхлыг бууруулахгүй байх талааÑ? нь Ñ?айн бодолцох шаардлагатай. 9 21. 1990-1993 оны Ñ?дийн заÑ?гийн шилжилтийн Ñ?Ñ…Ñ?н үеÑ?Ñ? хойш ихÑ?нх малчид, албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?ад Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон нийгмийн даатгалын тогтолцооны гадна үлдÑ?Ñ?н юм. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ 1993 онооÑ? хойш олон малчид Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… ажиллаÑ?ан жилийн шалгуурыг бүрÑ?н болон хагаÑ? хангаÑ?ан ч цаашдаа Ñ?нÑ? хандлага өөрчлөгдөх төлөвтÑ?й байна. ИймÑ?Ñ?Ñ? өнөөг хүртÑ?л тогтолцооны гадна үлдÑ?Ñ?д байгаа хүн амын Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бүлгүүдийг даатгалд хамруулах механизм хөшүүргийг авч үзÑ?Ñ… нь чухал ач холбогдолтой. Г. Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ?анхүүгийн дарамт 22. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын Ñ?анд төвлөрүүлж буй шимтгÑ?лийн орлого ба Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардал хоорондын зөрүүнÑ?Ñ?Ñ? гарах алдагдал нь 2003 онд ДÐ?Б-ий 1%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байÑ?ан бол 2010 онд Ñ‚Ó©Ñ?өвлөÑ?өн ДÐ?Б-ий бараг 3% хүртÑ?л Ó©Ñ?чÑ?Ñ? (Зураг 6, Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3). Ð?ийгмийн даатгалын нийт зарцуулалт 2001 онд ДÐ?Б-ий 5% -тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байÑ?ан бол 2009 онд 6.2% болж Ó©Ñ?Ñ?өн. Ð?ийгмийн даатгалын Ñ?ангааÑ? олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн ихÑ?нх нь урт хугацаанд олгох, тухайлбал өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ байдаг тул улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг 2001 онооÑ? хойш огцом Ó©Ñ?гөх шаардлагатай болÑ?он. Үүний гол шалтгаан нь төлж буй шимтгÑ?л болон урт хугацаанд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хоорондын алдагдлыг нөхөх Ñ?вдал байна. 2009 оны байдлаар нийгмийн даатгалын нийт зарцуулалтын 89 орчим хувийг өндөр наÑ?ны, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, цÑ?ргийн албан хаагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардал Ñ?зÑ?лж байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3). 2009 оны байдлаар тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардал ДÐ?Б-ий 0.7%, нийгмийн даатгалын нийт зардлын 11.7%-ийг Ñ?зÑ?лж байна. Орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг авч үзвÑ?л 2008 онд шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? буурÑ?ан ч нийгмийн даатгалын орлого Ñ?үүлийн 10 жилд харьцангуй тогтвортой буюу ДÐ?Б-ий 4.8%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 9 ДÑ?лхийн Банк, Mongolia: Building Skills for the New Economy, 2007. Тайланд Монгол улÑ? зах зÑ?Ñ?лийн Ñ?лийн заÑ?агт шилжÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотойгоор хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд тулгараад байгаа хүндрÑ?л Ñ?орилтууд болох ажилгүйдÑ?л / ажил Ñ?рхлÑ?хгүй байх/, албан буÑ? хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лт болон ур чадварын аÑ?уудлуудыг авч үзÑ?Ñ?н. 23 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд буурÑ?ан ч нөгөө талааÑ? даатгалд хамрагдалт болон хөдөлмөрийн хөлÑ? Ó©Ñ?Ñ?өн байдал нь нийгмийн даатгалын орлогын түвшин тогтвортой байхад хүргÑ?Ñ?Ñ?н байна. Зураг 6. Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?л ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ (ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ… хувиар) Эх Ñ?урвалж:Ð?ДЕГ Ð?ийгмийн Даатгалын СтатиÑ?тикийн Ñ?мхтгÑ?л, 2010. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 3: Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн зарцуулалт (хувиар) Эх Ñ?урвалж: Сангийн Яам, ҮндÑ?Ñ?ний СтатиÑ?тикийн Хороо 23. Суурь тооцоонооÑ? харахад Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд 2015 онооÑ? Ñ?хлÑ?н өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ харьцангуй бага тогтоогдох Ñ…Ñ?дий ч улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний татааÑ? шаардлагатай Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна (Зураг 7). ТооцоонооÑ? харахад ойрын хугацаанд ДÐ?Б огцом Ó©Ñ?ч, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлын Ó©Ñ?өлт нь ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлтийг гүйцÑ?хгүй учрааÑ? ойрын Ñ…Ñ?дÑ?н жилд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны алдагдал түр хугацаанд багаÑ?на. ГÑ?хдÑ?Ñ? ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлт тогтворжих үед, цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? улбаалан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардалд зориулах Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2015 онд ДÐ?Б-ий 2.5% байх бол 2055 онд 6% болж Ó©Ñ?нө. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны алдагдлын (шаардлагатай татааÑ?ын) ихÑ?нх Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?дад олгох 24 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð?ДТ-ны баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгох зардлааÑ? үүдÑ?лтÑ?й бөгөөд өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах хүн амын Ó©Ñ?өлттÑ?й ч холбоотой. Зураг 7. Суурь тооцоо: ТÑ?тгÑ?врийн өнөөгийн тогтолцоо буюу ЦЖБТТ болон Ð?ДТ-ны Ñ‚Ó©Ñ?өвт учруулах Ñ?анхүүгийн дарамт Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн Банкны PROST аргачлалын тооцоолол Д. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны Ñ?ул талууд ба шинÑ?члÑ?л хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага 24. 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адад хамаарах цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд дараах Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?ул тал байна 10: • Хуулиар амлаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, хүн ам зүйн төлөв байдлын өөрчлөлт болон шимтгÑ?лийн хувь 14% байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь бүгд нийлÑ?Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г жилд ДÐ?Б-ий 3% -ааÑ? давахад хүргÑ?ж байна. • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ? Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 60, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 55 байгаа учир татааÑ?ыг бууруулах боломжгүй байна. • Хүнд нөхцөлд ажиллагÑ?ад, туÑ?гай мÑ?ргÑ?жлийн ажиллагÑ?ад, дөрөв ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хүүхÑ?дтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгодог Ñ?вдал нь тогтолцооны өртөг зардлыг ихÑ?Ñ?гÑ?ж, ажил Ñ?рхлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?длийг бууруулж байна. • Жилд тооцох актуар хувь Ñ?хний 20 жилд жилийн хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 2.25% , түүнÑ?Ñ?Ñ? хойш жил тутамд 1.5% байгаа нь илүү олон жил ажиллах Ñ?Ñ?длийг төрүүлж чадахгүй байна. • ТÑ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хөдөлмөрийн хөлÑ?ний таван жилийн дундажид үндÑ?Ñ?лÑ?н бодож байгаа нь даатгуулагчдын Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ бүлгийн хооронд Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлыг бий болгож байна 11. 10 ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны бүх параметр үзүүлÑ?лтийг ХавÑ?ралт 1-Ñ?Ñ?Ñ? харна уу. 11 Тухайлбал: инфлÑ?цийн түвшин өндөр, Ñ?Ñ?вÑ?л цалингийн огцом Ó©Ñ?өлтийн жилүүдÑ?Ñ?Ñ? (жишÑ?Ñ? нь 1990-д оны Ñ?Ñ…Ñ?н үе) 5 жилийн дунджийг авч тооцоход Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н доогуур гарна. 25 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • ТÑ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г автоматаар индекÑ?жүүлдÑ?ггүй учир анх тогтоогдÑ?он Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн үнÑ? цÑ?нÑ? цаг хугацааны Ñ?вцад алдагддаг. Ð?нх Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах үед доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?гүүр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й байÑ?ан олон иргÑ?д хожим нь доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахад хүрч байна. 12 • Сүүлийн жилүүдÑ?д хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний бодит Ó©Ñ?өлт мÑ?дÑ?гдÑ?хүйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүрÑ?нÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалан өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?дын 50% нь хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 75%-тай Ñ‚Ñ?нцдÑ?г баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байна.Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь даатгуулагчийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… 20 жилийн хугацааны шаардлагыг хангах Ñ?онирхолд хүчтÑ?й нөлөөлж байгаа боловч түүнÑ?Ñ?Ñ? цааш ажиллахад үзүүлÑ?Ñ… нөлөө нь Ñ?ул байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 4). Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 4: Дундаж цалин хөлÑ?, түүний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ба амьжиргааны баталгаажих доод түвшин (Ñ?ард, төгрөг, хувиар) 25. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь уг хугацаанааÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн хүмүүÑ?ийнхтÑ?й харьцуулахад ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бага тогтоогдохоор байгаа, шилжилтийн Ñ?мар нÑ?г механизм байхгүй байгаа нь үе хоорондын ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?лгаатай байдал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд 40-50% орчим байÑ?ан бол 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд 32- 35% болтлоо Ñ?Ñ€Ñ? буурахаар байна (Зураг 8). 13 12 Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ өнөөгийн хууль тогтоомжид Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г амьжиргааны өртгийн өөрчлөлттÑ?й уÑ?лдуулан индекÑ?жүүлнÑ? гÑ?ж зааÑ?ан боловч бодит амьдрал дÑ?Ñ?Ñ€ хийгдÑ?ж байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өөрчлөлт нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бодит үнÑ? цÑ?нÑ? урт хугацааны Ñ?вцад ихÑ?нх тохиолдолд буурÑ?ан байдлаар, зарим тохиолдолд нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н байдлаар хийгддÑ?г. ЭнÑ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын хувьд тодорхойгүй байдлыг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? гадна ахмад наÑ?тны орлогын баталгааг хангах зорилгод нийцÑ?хгүй байна. 13 ЦЖБТТ-нд 10-19 жил ажиллаÑ?ан даатгуулагчдын хувьд тогтоох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? бага тогтоогдох бөгөөд 10 хүртÑ?л жил ажиллаÑ?ан даатгуулагч төлÑ?өн шимтгÑ?лÑ?Ñ? буцааж авна. Ð?ДТ-д 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын хувьд нÑ?рийн данÑ?анд хуримтлагдÑ?ан шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, түүнд бодогдох Ñ…Ò¯Ò¯ (цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлтийн гурван жилийн дундажтай Ñ‚Ñ?нцүү), Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойш хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй дундаж наÑ?лалт зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? шалтгаална. 26 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 8. ЦЖБТТ болон Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?–одоо байгаа Ñ?уурь нөхцөл Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн Банкны PROST тооцоолол. ТÑ?мдÑ?глÑ?л: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны даатгалд хамрагдÑ?ан цалингааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?. Ð?ДТ-ны тод хараар Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь Ð?ДТ-Ñ‹ томьёогоор бодогдÑ?он Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, бүдÑ?г хараар Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн баталгаажÑ?ан доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 26. Ð?ДТ-д баталгаажÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хуульчилÑ?ан нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н өндөр зардалтай байх болно. • ШимтгÑ?л төлÑ?өн нийт хугацаанд авÑ?ан цалин, төлÑ?өн шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? хамааруулан тооцоход ихÑ?нх даатгуулагч баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахаар байна. ЭнÑ? нь бага цалинтай болон цөөн жил шимтгÑ?л төлÑ?өн ажиллагÑ?адын хувьд илүү шимтгÑ?л төлөх Ñ?онирхол бага байхад хүргÑ?дÑ?г. Мөн төлÑ?өн шимтгÑ?лийн хуримтлал болон авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хоорондоо уÑ?лддаггүй нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… нөхцлийг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байна. 14 Сүүлийн жилүүдÑ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарагÑ?адын ажиллаÑ?ан дундаж хугацаа 25 жил байгаа нь дундаж цалингийн 25%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахад хүргÑ?нÑ?. 15 ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ингÑ?ж харьцангуй өндөр тогтоогддог нь олон даатгуулагчид цалин хөлÑ?Ó©Ó© дутуу мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… Ñ?онирхлыг бий болгодог. • Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?анхүүжилтийн томьёоны дагуу бий болох орлого (4% шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г буюу шимтгÑ?лд тооцÑ?он цалингийн 0.56%16) нь Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хоорондын зөрүү зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д огт хангалтгүй юм. ИймÑ?Ñ?Ñ? баталагаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг олгоход Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? байнга татааÑ? төлөх, Ñ?Ñ?вÑ?л үүнийг өөрчлөх, Ñ?мар нÑ?г Ó©Ó©Ñ€ арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?олих шаардлагатай. 14 PROST аргачлалаар хийÑ?Ñ?н Ñ?уурь тооцоонооÑ? харахад, тооцоололд хамрагдÑ?ан нийт хугацаанд, Ð?ДТ-ны өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын 85% нь баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахаар байна. 15 Ð?ДТ-ны доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тооцох томьёо нь дундаж цалин хөлÑ?ний 20%, дÑ?Ñ?Ñ€ нь 15-ааÑ? дÑ?Ñ?ш жил шимтгÑ?л төлÑ?өн бол жил тутамд 0.5 % нÑ?мж тооцдог. 16 ЭнÑ? 4%-ийн шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? захиргааны зардал, мөн тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. 27 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Ð?ДТ-ны баталгаажÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? өндөр байгаа нь хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд Ñ?лгарлыг бий болгож байна. ШимтгÑ?л төлөх хугацааны шаардлагыг хангаÑ?ан даатгуулагчид харьцангуй өндөр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч харин дÑ?Ñ?рх шаардлагыг хангаагүй иргÑ?д нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахааÑ? Ó©Ó©Ñ€ зүйлгүй хоцроход хүрч байна. 27. Ердийн нөхцлөөр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ? (Ñ?мÑ?гтÑ?й 55, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 60) болон хөнгөлттÑ?й нөхцлөөр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ? (хамгийн Ñ?ртдÑ?Ñ? 45) Ñ…Ñ?Ñ‚ доогуур байгаагааÑ? Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г зохих түвшинд байлгах боломж бүрдÑ?хгүй байна. ЭмÑ?гтÑ?йчүүд дунджаар 52 наÑ?андаа Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа бөгөөд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахын өмнө 27 жил ажиллаж, харин Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойш 23 жил амьдардаг гÑ?Ñ?Ñ?н тооцоо гарж байна. Монголын ажиллагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? нь Зүүн Европ болон Төв Ð?зийн буÑ?ад улÑ?уудтай харьцуулахад доогуур байгаа юм (Зураг 9). Ð?ДТ-нооÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах даатгуулагчдын дийлÑ?нх нь баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахаар байгаа нь нÑ?г талдаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ерөнхийдөө бага байгааг илтгÑ?Ñ… боловч нөгөө талдаа Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ны дараах дундаж наÑ?лалттай харьцуулахад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ доогуур байгааг харуулж байна. Зураг 9. Зүүн Ð?зи, Европ, төв Ð?зийн улÑ? орнуудын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? 28. Ð?Ñ?г талд нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг хангах, нөгөө талдаа төлөх шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г даахуйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгах аÑ?уудлууд нь харилцан хамааралтай шийдÑ?гддÑ?г. Ð?ийт шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хөдөлмөрийн чадвараа түр алдÑ?аны, үйлдвÑ?рлÑ?лийн оÑ?ол, мÑ?ргÑ?жлÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалÑ?ан өвчний, ажилгүйдлийн болон Ñ?рүүл мÑ?ндийн даатгалын шимтгÑ?лүүд багтдаг (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 5). Ð?ДТ-нд тооцÑ?он цалингийн 13.44% -ийн шимтгÑ?л даатгуулагчийн нÑ?рийн данÑ?анд тооцогдож, үлдÑ?Ñ?н 0.56% -ийг тогтолцооны захиргааны зардал, 28 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд тахир дутуугийн ба Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зарцуулдаг. 17 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 5: Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? (даатгуулÑ?ан цалингийн хувиар) Хувиараа ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ð?жил Ð?жилтан хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гч Ñ‚Ñ?тгÑ?мж олгогч Ð?ийт (Ñ?айн дурын) ТÑ?тгÑ?врийн даатгал 7.0 7.0 14.0 10.0 ТÑ?тгÑ?мжийн даатгал 0.5 0.5 1.0 1.0 ҮОМШӨ-ийн даатгал 1.0-3.0 1.0-3.0 1.0 Ð?жилгүйдлий н даатгал 0.5 0.5 1.0 Эрүүл мÑ?ндийн 5360 â‚®/Ñ?ард* даатгал 2.0 2.0 4.0 670â‚®/Ñ?ард ** Ð?ийт 11.0-13.0 10.0 21.0-23.0 * Гадаадын болон харьÑ?алалгүй иргÑ?д ** Малчид, оюутан, Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? даатгалыг нь хариуцдаг иргÑ?д, хоригдлууд Эх Ñ?урвалж: Ð?ДЕГ 29. Ð?ийгмийн даатгалд төлөх шимтгÑ?лийн нийт хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 21-23% байгаа нь цалин хөлÑ?Ó©Ó© дутуу мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… Ñ?онирхлыг бий болгодог Ñ…Ñ?дий ч Европ, Төв Ð?зийн шилжилтийн Ñ?дийн заÑ?агтай орнуудтай харьцуулахад бага байна (Зураг 10). Монгол улÑ? шиг шилжилтийн Ñ?дийн заÑ?агтай нÑ?лÑ?Ñ?д улÑ? орнуудад өмнөх тогтолцооны үед Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан хүмүүÑ?Ñ‚ амлаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн амлалтуудыг гүйцÑ?лдүүлÑ?хийн тулд шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г өндөр байлгахад хүрдÑ?г бөгөөд ийм зардлын дор хаÑ?ж зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг хуваарилалтын зарчмаар Ñ?анхүүжүүлдÑ?г. Монгол улÑ?ын тухайд шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Зүүн Ð?зийн шилжилтийн Ñ?дийн заÑ?агтай буÑ? зарим улÑ?уудтай харьцуулахад нÑ?г их биш ч байгаа ч Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ улÑ?уудын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн амлалт бага, мөн өмнөх тогтолцоонооÑ? өвлөн авÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардал гÑ?ж бараг байдаггүй. 17 1999 оны хуулинд зааÑ?наар шимтгÑ?лийн 4%-иар тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, захиргааын зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ заагдÑ?ан. Харин 2008 оны хуулиар Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 19%-Ñ? 14% болгож бууруулахдаа, уг дүнгÑ?Ñ?Ñ? хичнÑ?Ñ?н хувь нь нÑ?рийн данÑ?анд орох тухай тодорхой заагаагүй. Ð?ДЕГ-ын ажилтнуудын Ñ…Ñ?лж байгаагаар дÑ?Ñ?рх 14%-ийн 4% -ийг нь буюу 0,56%-ийг Ñ?нÑ? зардалд зориулдаг. ГÑ?Ñ‚Ñ?л захиргааны мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ? харахад хувь хүний нÑ?рийн данÑ?анд орж буй бодит хувь үүнÑ?Ñ?Ñ? доогуур байна. Ер нь хувь хүний данÑ?ны үлдÑ?гдÑ?л болон шимтгÑ?л төлөгч хувь хүмүүÑ? Ñ?мар Ñ?рхтÑ?й талаар тодорхой мÑ?дÑ?Ñ?лж ил тод байдал, хариуцлагатай байдлыг хангах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. 29 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 10. Зүүн Ð?зи, Европ, төв Ð?зийн улÑ? орнуудын даатгалын шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний харьцуулалт (даатгуулÑ?ан цалингийн хувиар) Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн Банкны мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ?ан 30. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоог шинÑ?чилÑ?Ñ?н 1999 оны хуулиар Ð?ДТ-ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох томъёо болон Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… төлөвлөгөө хоорондын уÑ?лдааг хангаж чадаагүй. ЗаÑ?гийн газар хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?л хараахан бÑ?хжÑ?Ñ?гүй, улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ Ñ…Ñ?згаарлагдмал байÑ?ан нөхцлийг харгалзан Ð?ДТ-г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь шимтгÑ?лд тулгуурлаÑ?ан хагаÑ? хуримтлалын тогтолцоонд шилжих Ñ?хний алхам болно гÑ?ж үзÑ?Ñ?н байÑ?ан. ГÑ?вч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох томъёо нь дÑ?Ñ?рх төлөвлөгөөтÑ?й уÑ?лдаагүй, хөрөнгө оруулалтын үр дүнгÑ?Ñ?Ñ? хамаарч хувь тооцох нөхцөл оруулаагүй бөгөөд Ñ?нÑ? зөрчилдөөнтÑ?й байдал нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н төөрөгдөл, ойлгомжгүй байдлыг бий болгоÑ?он. 1999 онооÑ? Ñ?хлÑ?н цалинд жишÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд олгоÑ?он нийт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зарцуулалт нь шимтгÑ?лийн нийт орлогооÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?рч Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?нÑ?Ñ?Ñ? гадна 2008 онд нийт шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 19%-иаÑ? 14% болгон бууруулÑ?ан нь тогтолцооны жилийн алдагдлыг ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ó©Ñ?гөÑ?өн. ИймÑ?Ñ?Ñ? хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лд идÑ?вхитÑ?й менежмент хийх нөөц хөрөнгө хуримтлагдаагүй төдийгүй тогтолцооны алдагдлын улмааÑ? ойрын ирÑ?Ñ?дүйд нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоонооÑ? хагаÑ? хуримтлалын тогтолцоонд шилжих боломжгүй байна. 31. Ð?ДТ-д тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тухайлан тогтоогоогүй зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?ул тал байна. Хөдөлмөрийн чадвараа 50-иаÑ? дÑ?Ñ?ш хувь алдÑ?ан ажилтанд наÑ?, нÑ?рийн данÑ?ны хуримтлалааÑ? үл хамааран Ñ?үүлийн гурван жилийн дундаж цалингийн 60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?хүйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгодог. ЭнÑ? нь 40 жил ажиллаÑ?ан ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? ч илүү байна. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? өндөр тогтоогддог. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ингÑ?ж өндөр тогтоогддог, мөн иргÑ?ний тахир дутуугийн зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?лийг дахин баталгаажуулдаггүйтÑ?й холбоотойгоор тахир дутуугийн тодорхойлолт гаргуулж авахыг Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н иргÑ?дийн шахалт Ñ?мнÑ?лгийн магадлагааны мÑ?ргÑ?жилтнүүд дÑ?Ñ?Ñ€ ирдÑ?г. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ? Ñ?нд 30 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд нөлөөлөхгүй учрааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд ойртÑ?он иргÑ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хугацаагаа уртаÑ?гах зорилгоор тахир дутуу гÑ?ж тодорхойлуулах Ñ?онирхол их байдаг. 32. Ð?ДТ-ны Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох томъёог Ñ?айжруулах шаардлагатай байна. Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд олгох Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг наÑ? барÑ?ан даатгуулагчийн ажиллаÑ?ан Ñ?үүлийн 3 жилийн Ñ?арын дундаж цалингийн 40-60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тогтоодог. 18 ЭнÑ? нь Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан иргÑ?ний авах байÑ?ан өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? илүү өндөр байна гÑ?Ñ?Ñ?н үг. ТүүнчлÑ?н Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь төлÑ?өн шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й Ñ?мар нÑ?г уÑ?лдаагүй байна. Урт хугацаанд Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зорилгоор цуглуулÑ?ан шимтгÑ?лийн орлого нь уг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг төлөхөд хангалттай байх актуар тооцоолол хийх шаардлагатай. 33. Цалин орлогын тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг төлөх шимтгÑ?л болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тооцоход оруулдаггүй чөлөөлдөг. ЭнÑ? нь нийт орлоготой харьцуулахад төлөх Ñ‘Ñ?той шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бууруулах үр дүнтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ? гадна Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ч буурахад хүргÑ?дÑ?г. Мөн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ ажиллагÑ?дын хувьд шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? чөлөөлÑ?өн цалингийн хувь Ñ?лгаатай байх учир шудрага байдлын зарчим ч алдагдаж болно 19. ШимтгÑ?л болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тооцох цалингийн орлогод бүх төрлийн хөнгөлөлт олговрыг оруулан тооцÑ?оноор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг Ñ?айжруулах боломжтой. ГÑ?хдÑ?Ñ? ингÑ?ж бүх орлогыг оруулж тооцох нь цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны өртгийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… талтай. ИймÑ?Ñ?Ñ? хөнгөлөлт олговрыг шимтгÑ?л тооцох цалинд оруулан тооцдог болох шилжилтийг болгоомжтой хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Дунд хугацаанд, заÑ?гийн газар Ñ?нÑ? аÑ?уудлыг аж ахуйн нÑ?гж болон хүн амын орлогын албан татварын аÑ?уудалтай хамтад нь авч үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. 34. ШимтгÑ?лийн орлого, хуримтлал, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийг хувь хүний орлогын албан татварааÑ? чөлөөлдөг нь Ñ…Ñ?Ñ‚ өгөөмөр шинжтÑ?й байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдахыг дÑ?мжих татварын урамшуулал болох ч Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын зарим Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг орхигдуулж байгаа Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?г юм. Мөн татварын ийм урамшуулал нь өндөр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й иргÑ?дÑ?д илүү өгөөжтÑ?й. ШимтгÑ?л болон нÑ?рийн данÑ?ны үлдÑ?гдÑ?л татварааÑ? чөлөөлөгдөх тохиолдолд олгож буй Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн орлого хүн амын орлогын татварын зохих боÑ?го давÑ?ан тохиолдолд татвар ноогдуулах нь зүйтÑ?й. Татварын ийм Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь нийгмийн Ñ‚Ñ?гш байдалд илүү нийцнÑ?. 35. Монгол улÑ?ад Ñ?вагдаж буй Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлтүүд, хүн амын наÑ?жилт, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн дарамт урт хугацаанд жилдÑ?Ñ? ДÐ?Б-ий бараг 6%-д хүрÑ?Ñ… тооцоо, тогтолцооны дизайны Ñ?ул талууд зÑ?Ñ€Ñ?г нь бүхÑ?лдÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын болон өндөр наÑ?тны нийгмийн халамжийн тогтолцоо, Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ хамрагдах зохицуулалтанд шинÑ?члÑ?л хийх зайлшгүй шаардлагыг бий болгож байна. Тогтолцооны шинÑ?члÑ?лийн аÑ?уудлыг дараагийн бүлÑ?гт дÑ?лгÑ?рүүлÑ?н танилцуулна. 18 Даатгуулагч наÑ? барÑ?нааÑ? Ñ?хлÑ?н түүний бÑ?лÑ?вÑ?Ñ?н Ñ?хнÑ?Ñ€/нөхөр нь өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гартлаа Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг авна. Мөн Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан хүүхдүүд 16, оюутан бол 19 наÑ? хүртлÑ?Ñ?, мөн хөдөлмөрийн чадвараа түр алдÑ?ан хүмүүÑ? ийм чадвараа алдÑ?ан хугацааны туршид Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг авна. 19 ШимтгÑ?л тооцох цалинд оруулж тооцдоггүй бүх төрлийн хөнгөлөлтийг оруулж тооцдог болбол Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? доогуур гарна. 31 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд III. ЗОРИЛТ БÐ? ДИЗÐ?ЙÐ?Ы ХУВИЛБÐ?РУУД Ð?. Зорилт ба дизайнд анхаарах аÑ?уудлууд 36. Ð?ийгмийн даатгал ба нийгмийн халамжийн тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд өндөр наÑ?ны орлогыг баталгаажуулах үндÑ?Ñ?н зорилтууд нь: 20 i) ТÑ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?наар ахмад наÑ?тнуудын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? огцом буурахааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… ii) Өндөр наÑ?анд Ñ?дууралд өртөхөөÑ? хамгаалах Ñ?вдал. Ийм тогтолцоо нь хүн амын үе хооронд болон нÑ?г үеийн дотор ч нөөцийг дахин хуваарилах боломжийг олгодог. Ð?ийгмийн даатгалын тогтолцоо нь мөн ажиллагÑ?адыг амь наÑ?аа алдах, хөгжлийн бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й-тахир дутуу болох зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?Ñ€Ñ?длүүдÑ?Ñ?Ñ? хамгаалахад чиглÑ?гддÑ?г. 37. ДÑ?Ñ?рх үндÑ?Ñ?н зорилтуудыг хангахын тулд бодлого боловÑ?руулагчид доорхи аÑ?уудлуудыг анхааралтай үнÑ?лж цÑ?гнÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й (Зураг 11). Үүнд: i) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал буюу Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зохиÑ?той Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 21 ii) шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь ажил олгогч болон ажилтны хувьд даахуйц, тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… боломжтой байх 22 iii) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? 23, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… нөхцлүүд ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нь аливаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайн хийхÑ?д бодлого боловÑ?руулагчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? заавал анхаарах үндÑ?Ñ?н Ñ?онголтын аÑ?уудлууд юм. 20 ДÑ?лхийн банк (2008), ТÑ?тгÑ?врийн аÑ?уудлаарх ДÑ?лхийн банкны баримтлах бодлогын хүрÑ?Ñ?. 21 ХүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг ихÑ?нхдÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон хамрагдалтын хувиар тодорхойлдог. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь даатгуулагчийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгохын өмнө авч байÑ?ан цалингийн Ñ…Ñ?дÑ?н хувийг Ñ?зÑ?лж байгаагаар, мөн шимтгÑ?л төлÑ?өн цалингийн хувиар Ñ…Ñ?мждÑ?г. Хамрагдалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н нийт иргÑ?дийн Ñ…Ñ?дÑ?н хувь нь өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байгаагаар илÑ?рхийлÑ?гддÑ?г. 22 ШимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь ажил олгогч болон ажиллагÑ?адын хувьд даахуйц байгаа Ñ?Ñ?Ñ?хийг үнÑ?лÑ?хдÑ?Ñ? шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон шимтгÑ?л төлж байгаа цалингийн Ñ?уурьтай харьцуулж тооцдог. Санхүүгийн хувьд даахуйц байна гÑ?дÑ?гт амлаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг урт хугацаанд тогтвортой олгоход Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ? шаардагдахыг тооцно. Үүнийг Ñ…Ñ?мжихÑ?д ийм Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ын ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… хувь, Ñ?Ñ?вÑ?л тооцоолÑ?он Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогод Ñ?злÑ?Ñ… хувийг гол үзүүлÑ?лт болгон ашигладаг. 23 ТÑ?тгÑ?врийн наÑ? гÑ?дÑ?г нь даатгуулагч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч Ñ?хлÑ?Ñ… наÑ?ыг Ñ…Ñ?лнÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?нÑ?Ñ?Ñ? хойш Ñ…Ñ?дÑ?н жилийн дараа хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? гарах нь Ñ?лбÑ?г байдаг. 32 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 11. Ð?хмад наÑ?тны орлогын баталгааг хангахын тулд авч үзÑ?Ñ… харилцан хамааралтай аÑ?уудлууд 33 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 38. Ð?ливаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог бий болгох, шинÑ?члÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал, Ñ?анхүүгийн хувьд даахуйц байх болон тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… боломж, ажиллах болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хугацааны Ñ‚Ñ?нцвÑ?рт байдлыг зохиÑ?той түвшинд байлгахын тулд бодлого боловÑ?руулагчид Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ үзүүлÑ?лтүүдийг маш нарийн цÑ?гнÑ?ж байж бодлогын Ñ?онголт хийх шаардлагатай. ТиймÑ?Ñ?Ñ? 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын хувьд Ð?ДТ-г үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…, нÑ?гжийн тогтолцоонд шилжих, Ñ?Ñ?вÑ?л цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог үлдÑ?Ñ?Ñ… гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ аль ч тохиолдолд дÑ?Ñ?рх үндÑ?Ñ?н параметр үзүүлÑ?лтүүдийг Ñ?мар түвшинд байлгах талаар хариуцлагатай Ñ?онголт хийх шаардлага гарна. ТиймÑ?Ñ?Ñ? бодлого боловÑ?руулагчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? тогтолцооны дизайны хувилбарыг Ñ?онгохооÑ?оо өмнө өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах, Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах зорилтууд болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал, Ñ?анхүүгийн хувьд даахуйц байх болон тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… боломж, ажиллах ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хугацааны харьцааг Ñ?мар түвшинд байлгахыг зорьж байгаагаа тодорхойлохыг Ñ?анал болгож байна. 39. Олон давхаргат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо нь хүн амын Ñ?нз бүрийн бүлгүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?, Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд нийцÑ?Ñ?н төрөл бүрийн арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ хангах боломжтой (Зураг 12) 24. Ийм тогтолцоо нь өндөр наÑ?ны орлогыг баталгаажуулах, Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах үүрÑ?гтÑ?й. Давхарга туÑ? бүр нь өөрийн гÑ?Ñ?Ñ?н туÑ?гай үүрÑ?г функцыг гүйцÑ?тгÑ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? бүхÑ?лдÑ?Ñ? нийлÑ?Ñ?д өндөр наÑ?ны орлогыг баталгаажуулах уÑ?н хатан механизмыг бий болгоно. I давхарга буюу Ñ?уурь давхарга нь бүх ахмад наÑ?танд наад захын орлогын баталгааг бий болгох бол II давхарга буюу шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан давхарга нь нийгмийн даатгалын өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах механизмыг бүрдүүлнÑ?. III давхарга буюу нÑ?мÑ?лт давхарга нь өндөр наÑ?ны орлогыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн үндÑ?Ñ?н тогтолцоонооÑ? гадуур нÑ?мÑ?лт орлого бий болгох зорилгоор Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ?, Ñ?Ñ?вÑ?л хувийн Ñ…Ñ?вшил болон ажил олгогчийн зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?рхлÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ хамрагдан хадгаламж бий болгох Ñ?хемийг бий болгоно. III давхарга нь мөн хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон II давхаргын даатгалд хамрагдаагүй буÑ?ад хувь хүмүүÑ?Ñ‚ Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд зориулан хуримтлал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ… боломжийг бүрдүүлнÑ?. 24 Ð?ХХЯ ийм олон давхаргат тогтолцоог бий болгох нь зүйтÑ?й гÑ?ж үзÑ?ж байгаа юм. 34 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 12. Өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах гурван давхаргат тогтолцоо 40. Ийм тогтолцооны давхарга туÑ? бүр Ó©Ó©Ñ€ өөрийн онцлогтой, мөн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й 25. Тухайлбал, I давхаргын буюу зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь ахмад наÑ?танд наад захын орлогыг бий болгодог ч нөгөө талдаа улÑ? төрийн болон мөнгөний ханшны уналтын Ñ?Ñ€Ñ?длийг дагуулж байдаг. ҮүнтÑ?й адилаар, II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны хувьд урт хугацааны болон хүн ам зүйн өөрчлөлтийн, мөн хөрөнгө оруулалтын Ñ?Ñ€Ñ?длийг зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ дизайн хийгддÑ?г ч заÑ?гийн газрын хувьд тодорхой Ñ?Ñ€Ñ?длүүдийг бий болгоно. III давхаргын хувьд дизайн Ñ?мар байхааÑ? хамаарч мөн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ төрлийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байна. Ерөнхийдөө даатгуулагчид нь хөрөнгө оруулалтын, мÑ?дÑ?Ñ?ллийн болон хөрөнгийн менежерүүдтÑ?й холбоотой хууль Ñ?рх зүйн зохицуулалтын Ñ?Ñ€Ñ?длүүдтÑ?й тулгарч байдаг. Мөн шимтгÑ?лийг Ñ?анхүүгийн зуучлагч талд бүрÑ?н шилжүүлÑ?хгүй байх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л ч Ò¯Ò¯Ñ?ч болзошгүй. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ төлөх шатанд ч тодорхой Ñ?Ñ€Ñ?длүүд байдаг. ГÑ?хдÑ?Ñ? давхарга туÑ? бүрийн хувьд байж болзошгүй Ñ?Ñ€Ñ?лүүд нь харилцан холбоотой биш учрааÑ?, ийм тогтолцоо нь бүхÑ?лдÑ?Ñ? даатгуулагчийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ?ааруулна гÑ?ж үздÑ?г. 41. Санал болгож байгаа олон давхаргат тогтолцоо нь бүхÑ?лдÑ?Ñ? Монгол улÑ?ын ахмад наÑ?тны орлогыг баталгаажуулна. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в дизайныг Ñ?айн хийж чадвал, Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг бага орлоготой ахмад наÑ?танд чиглүүлÑ?Ñ… замаар Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн дарамтыг бууруулах боломжтой. Мөн Ñ?айн боловÑ?руулÑ?ан дизайн нь даатгалын хамрагдалт, шимтгÑ?л төлөлтийг ч Ñ?айжруулж чаддаг. Дараах тайланг үзнÑ? Ò¯Ò¯. Robert Holzmann and Richard Hinz, Old Age Income Support in the 21st Century, 25 World Bank, 2006. 35 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Б. I давхарга – Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Б1. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох үндÑ?Ñ?лÑ?л 42. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь бүх ахмад наÑ?тан Ñ?мар нÑ?г төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт хамрагдÑ?ан байх нөхцлийг бий болгоÑ?ноор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг бүхÑ?лд нь дÑ?Ñ?шлүүлнÑ?. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… хугацааны шалгуурыг 1994 онооÑ? өмнө хангаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тоо жилÑ?Ñ?Ñ? жилд аажмаар буурч байна. Цалин хөлÑ?нөөÑ? төлөх шимтгÑ?лд Ñ?уурилдаг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо нь хөдөлмөрийн наÑ?ны хүн амын тал орчим хувийг хамарч байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? байдал ойрын ирÑ?Ñ?дүйд өөрчлөгдөхгүй төлөвтÑ?й байна. Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хамрагдалт хумигдаж байгаа ийм нөхцөлд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгоÑ?ноор ахмад наÑ?тай хүн амын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт хамрагдалтыг нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?. 43. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгохдоо шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан (II давхаргын) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд нÑ?мÑ?лт байдлаар дизайн хийж болно. ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… хугацааны шаардлага өндөр байгаа мөн нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хоорондын уÑ?лдаа муу байгаагааÑ? үүдÑ?лтÑ?й хамрагдалтын хангалтгүй байдлыг өөрчилж болох юм. 44. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо нь малчид, албан буÑ? Ñ?екторын ажиллагÑ?ад болон албан Ñ?екторт ажиллаж байгаа ч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… шимтгÑ?л төлөх хугацааны шалгуурыг хангах боломжгүй болÑ?он ажиллагÑ?адын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангаж чадахгүй байна. Монгол улÑ?ын ажиллагÑ?адын дийлÑ?нх нь албан буÑ? Ñ?екторт хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж байгаа ба Ñ‚Ñ?дний ихÑ?нх нь хөдөө аж ахуйн Ñ?албарт хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж байгаа (ихÑ?вчлÑ?н малчид) мÑ?ргÑ?жлийн ур чадвар Ñ?ул, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хүртÑ?Ñ… “Ñ?рхâ€?-Ñ?Ñ? 1995 онд алдÑ?ан иргÑ?д байдаг. 26 Цалин орлоготой ажиллагÑ?адын дунд албан буÑ? хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лт ихÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н нь (2006 онд 19%) байгууллагууд ажиллагÑ?адыг хөдөлмөрийн гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гүйгÑ?Ñ?Ñ€ ажиллуулах, шимтгÑ?л төлөх үүрÑ?г хариуцлага хүлÑ?Ñ?хгүй түр ажил гүйцÑ?тгүүлÑ?Ñ… гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?г (ДÑ?лхийн банк 2007) зохиÑ?гүй байдлаар Ñ…Ñ?трүүлÑ?н ашиглах болÑ?онтой холбоотой. ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд дÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?ан хүн амын бүлгийн хамрагдалт тун Ñ…Ñ?згаарлагдмал байгааг удирдлагууд ойлгож байгаа Ñ…Ñ?дий ч хамрагдалтын хүрÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… дорвитой шийдвÑ?рийг хараахан олж чадаагүй байна. 45. Дизайныг Ñ?айн хийж чадвал, нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь бага орлоготой ахмад наÑ?танд чиглÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? нийгÑ?м дÑ?Ñ… орлогын дахин хуваарилалтанд нөлөөлнө. Орлогын шалгуурт үндÑ?Ñ?лÑ?н Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогооÑ? хамааруулан зорилтот бүлгийг тодорхойлох механизмыг ашиглан нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ багатай ахмад наÑ?танд олгох нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь илүү байхаар дизайн хийж болно. 46. Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох үндÑ?Ñ?н зорилтууд нь: (i) шимтгÑ?л төлÑ?өн Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? үл хамааран бүх ахмад наÑ?тнууд наад захын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й байх боломж бүрдүүлÑ?Ñ…; (ii) амьжиргааны Ñ?уурь туÑ?ламж дÑ?мжлÑ?г авдаггүй ахмад наÑ?тны тоог цөөрүүлÑ?Ñ…, улмаар байхгүй болгох; (iii) II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоотой хамтад нь авч үзÑ?Ñ…Ñ?д дундаж болон өндөр орлоготой ахмад наÑ?татай харьцуулбал бага орлоготой ахмад наÑ?тны орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? илүүтÑ?й нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. 26 Ð?лбан буÑ? ажиллагÑ?ад гÑ?дÑ?гт бүтÑ?Ñ?мж багатай ажил гүйцÑ?тгÑ?ж байгаа, нийгмийн даатгалд хамрагддагүй иргÑ?дийг хамруулан ойлгоно. ДÑ?лхийн Банк (2007) үзнÑ? Ò¯Ò¯. 36 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Б2. Зөвлөмж, бууруулах хүчин зүйл, Ñ?анхүүгийн өртөг зардал 47. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь дараах шинж чанарыг агуулÑ?ан байхыг Ñ?анал болгож байна (Зураг 13): • Зорилго: ДундааÑ? доогуур орлоготой ахмад наÑ?танд тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний орлогын дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал. • Зорилтот бүлгийг тодорхойлох: Өнөөгийн инÑ?титуцын Ñ…Ñ?згаарлалт болон Ñ?анал болгож байгаа II Давхарга буюу нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й хоÑ?луулан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… нөхцөлд ахмад наÑ?танд чиглÑ?Ñ?Ñ?н ийм дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… нь зохимжтой гÑ?ж үзÑ?ж байна. • Орлогын шалгуурт үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ…: даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? нь урвуу хамааралтай олгох ба дунд ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлоготой өндөр наÑ?танд олгох нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь тун бага байна. 27 • Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон бууруулах хүчин зүйл: Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г үнÑ?млÑ?хүй тоогоор тогтооно. Ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь хамгийн ихдÑ?Ñ? ахмад наÑ?тны амьжиргааны түвшинг Ñ?дуурлын шугамын дÑ?Ñ?Ñ€ гаргах Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байна. Эхний удаад нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?втрүүлÑ?хдÑ?Ñ? Улаанбаатар хотын амьжиргааны доод түвшний 60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тогтоож, дараа нь нарийн дүн шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?ний үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ нарийвчлан тогтоох нь зүйтÑ?й. Мөн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогын шалгуурыг ашиглахыг Ñ?анал болгож байна. ЭнÑ? нь тухайн ахмад наÑ?тны авах нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь заÑ?гийн газрааÑ? тогтооÑ?он дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? түүний авч байгаа нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зохих хувиар бага байна гÑ?Ñ?Ñ?н үг. • Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… буÑ?ад шаардлага: ЭрÑ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?Ñ‚ адилхан 60 наÑ?аар тогтоон, нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? дÑ?Ñ?шлÑ?хийн хамт нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг хамтад нь аажмаар Ó©Ñ?гөн 65-д хүргÑ?хийг Ñ?анал болгож байна. • ИндекÑ?жүүлÑ?Ñ… нөхцлүүд: Бүх Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г амьжиргааны доод түвшинтÑ?й (Ð?ДТ) холбох нь зүйтÑ?й. ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ цаг хугацаанд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мж нь тогтоогдож байгаа хүмүүÑ? нÑ?г ижил түвшний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мж авах боломж бүрдÑ?нÑ?. Ð?ДТ өөрчлөгдөхөд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжинд автоматаар тохируулга хийгдÑ?нÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. Дунд хугацаанд, ахмад наÑ?тны амьжиргааны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Ñ?агÑ?ыг тодорхойлж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тогтоох болон индекÑ?жүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж болох юм. 27 Тухайлбал, Ñ?ард 3000 төгрөг байхаар тогтоож болох бөгөөд ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг ахмад наÑ?тан бүр авах боловч нийт зардал нь Ñ…Ñ?Ñ‚ их болохооÑ? Ñ?Ñ?ргийлж чадна. 37 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 13. I Давхарга - Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайны аÑ?уудлууд Ð?Ñ?уудлууд Бодлогын хувилбарууд Зөвлөмж Зорилт ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь хувь хүний орлогын тодорхой нÑ?г үнÑ?млÑ?хүй түвшинг хангахад чиглÑ?ж Орлогын тодорхой нÑ?г үнÑ?млÑ?хүй болно. Ж нь хувь хүний орлогын түвшин ба түвшинг хангах аргыг Ñ?анал Ñ?дуурлын шугам, Ñ?Ñ?вÑ?л Ð?ДТ-ны хоорондын болгож байна. Ж нь Улаанбаатар зөрүүг нөхөх; хотын Ð?ДТ-ий тодорхой хувиар тогтоож болно. Яваандаа ЭÑ?вÑ?л Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь тухайн хүний орлого ба харьцангуй орлогын түвшний харьцангуй орлогын түвшин (ж нь дундаж аргад шилжих нь зүйтÑ?й. цалингийн тодорхой хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… ) хоорондын зөрүүг нөхөхөд чиглÑ?ж болно. Хөгжингүй олон оронд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ны иргÑ?ний орлогын харьцангуй түвшин дÑ?Ñ?Ñ€ тулгуурлан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоодог. Ð?ийгмийн Олон оронд иргÑ?дийн наÑ?нааÑ? хамааран Өрхийн орлогын түвшин халамж ба үзүүлÑ?Ñ… ахмад наÑ?тны нийгмийн халамж огт тодорхойлох арга механизм Ñ?ул нийгмийн байдаггүй Ñ?Ñ?вÑ?л маш бага байдаг. Үүний оронд байгаа Ñ?нÑ? тохиолдолд бага Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ?дуу өрхүүдÑ?д үзүүлÑ?Ñ… нийгмийн халамжийн орлоготой ахмад наÑ?танд ерөнхий тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд ийм дÑ?мжлÑ?г чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ байж шаардлагатай ахмад наÑ?тнууд хамрагддаг. болох үндÑ?Ñ?лÑ?лтÑ?й. Мөн Ñ?нÑ? Зорилтот бүлгийг тодорхойлох механизм Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?дуу өрхөд үзүүлÑ?Ñ… Ñ?айтай ихÑ?нх орнуудад ахмад наÑ?танд нийгмийн халамжийн бодлогын тухайлан чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн халамжийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ахмад наÑ?тныг бодлого байдаггүй. Харин Монгол орны хувьд Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах зорилго нийгмийн халамжийн зорилтот бүлгийг талааÑ? нь харах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. тодорхойлох арга механизм Ñ?ул байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? ахмад наÑ?танд чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн халамжийн бодлого нь тодорхой үндÑ?Ñ?лÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ болон буÑ?ад арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лүүдтÑ?й хоÑ?луулах, нÑ?гтгÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?лÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?мжигдÑ?Ñ… боломжтой. Орлогын Орлогын шалгуурын үзүүлÑ?лтÑ?нд ирÑ?Ñ?дүйн Бид орлогын шалгуурыг шалгуур хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй орлого, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?, Ñ?Ñ?вÑ?л орлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?хгүй байхыг Ñ?анал болгож орлож чадах буÑ?ад үзүүлÑ?лтүүдийг ашиглаж байгаа ч “тÑ?тгÑ?врийн шалгуурâ€? болдог. Зорилтот бүлгийг тодорхойлох аргын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?хийг зөвөлж байна. үр дүнтÑ?й байдал нь түүний зорилго, тогтооÑ?он Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн боÑ?го болон инÑ?титуцын чадавхи зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ…Ñ?д тодорхой түвшний боÑ?го Ñ…Ñ?дÑ?н хувьÑ?агчааÑ? шалтгаална. шугамааÑ? дÑ?Ñ?ш Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байгаа иргÑ?дÑ?д олгох нийгмийн Орлогын шалгуур ашиглахад хувь хүмүүÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бууруулж олгох нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах шаардлагыг хангахын тулд зүйтÑ?й. Даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламж, ажил Ñ?рхлÑ?лт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ндÑ?Ñ? дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ийм боÑ?го шугам өөрчлөлт оруулÑ?наар Ñ?дийн заÑ?гийн үр ашигт болгож болох юм. ихÑ?Ñ?Ñ€ нөлөөлдөг. 38 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ТÑ?тгÑ?врийн ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг хувь хүний орлого болон ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г дизайн, Ñ?дуурлын шугамын хоорондын зөрүүг нөхөхөд амьжиргааны доод түвшний 60%- түвшин ба хангалттай түвшинд байх нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байх бууруулах Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ тогтоож болно. ГÑ?хдÑ?Ñ? ахмад хувилбарыг авч үзÑ?н, 28 хүчин зүйл наÑ?тны орлогыг тодорхойлоход бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шалгуур Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… байдаг төдийгүй буруу мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… хандлагатай замаар Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн “бууруулах байдгийг анхаарах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. хүчин зүйлийгâ€? тогтоож болно. ТÑ?тгÑ?врийг үнÑ?млÑ?хүй Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ТÑ?тгÑ?врийн шалгуур Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ (амьжиргааны доод түвшний ....хувиар гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚) Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нийгмийн тогтоож болох ч Ñ?нÑ? нь боÑ?го шалгуурааÑ? даатгалын дунджааÑ? доогуур доогуур байгаа иргÑ?дийн орлого, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч буй иргÑ?дÑ?д илүү Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ түвшний аÑ?уудлыг орхигдуулдаг. чиглÑ?Ñ?Ñ?н байдлаар дизайн хийх боломжтой. Ð?вч байгаа нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г харгалзан нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гчлÑ?н бууруулах боломжтой. Үүнийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?лбар бөгөөд Ñ?айтар загварчилж чадвал зан үйлд үзүүлÑ?Ñ… Ñ?өрөг нөлөөг ч бууруулах боломжтой. Ð?аÑ? болон Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… наÑ? нь Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг буÑ?ад нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?тай одоогоор 60 наÑ?аар (Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, нөхцлүүд холбоотой Ñ?Ñ?вÑ?л холбоогүй байж ч болно. Ñ?мÑ?гтÑ?й ) тогтоож, нийгмийн Зарим улÑ? оронд хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?тай оролцоход Ñ?өргөөр нөлөөлөхөөÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… хамт нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€, 65 болгохыг зорилгоор нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг Ñ?анал болгож байна. нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?нааÑ? өндөр тогтоодог. ИндекÑ?жүүлÑ?лт ТÑ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лт нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?Ñ…Ñ?лж тогтооÑ?он түвшинтÑ?й шууд уÑ?лдаатай. Ð?ДТ-ий 60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… түвшинд тогтоохыг Ñ?анал болгоÑ?он. Ð?ДТ ТÑ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лт шууд ба шууд өөрчлөгдөхөд нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ буÑ?аар хийгдÑ?ж болно. ИндекÑ?жүүлÑ?лтийг автоматаар индекÑ?жинÑ?. Ð?ДТ, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний үнийн инфлÑ?ци, цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлт зÑ?Ñ€Ñ?гтÑ?й уÑ?ж болно. ТÑ?тгÑ?врийн Дунд хугацаанд, Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г цалингийн хувиар тогтоож, индекÑ?жүүлÑ?лтийг ахмад наÑ?тны индекÑ?жүүлÑ?лтийг үнийн Ó©Ñ?өлттÑ?й уÑ?Ñ?ан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Ñ?агÑ?ны үнийн нөхцөлд шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан хүмүүÑ?ийн Ó©Ñ?өлттÑ?й холбох нь зүйтÑ?й. Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хуучин Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?дааÑ? илүү өндөр тогтоогдоно. Цалингийн Ó©Ñ?өлт нь үнийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? илүү байдаг учрааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лтийг цалингийн Ó©Ñ?өлтөд уÑ?Ñ?ан Ñ?Ñ?вÑ?л үнийн Ó©Ñ?өлтөд уÑ?Ñ?ны хооронд өртөг зардлын ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?лгаа гарна. 2004 онооÑ? хойшх Ð?ДТ-ий бодит Ó©Ñ?өлт, Ð?ДТ болон дундаж цалингийн хоорондын харьцаанд хийÑ?Ñ?н дүн 28 шинжилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад Ð?ДТ тооцож байгаа аргачлалд нÑ?лÑ?Ñ?д аÑ?уудал байна. 2011 оны 5 Ñ?ард Ð?ДТ дундаж цалингийн 40%- тай Ñ‚Ñ?нцүү байÑ?ан. Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?хний удаад Ð?ДТ-ий 60%- тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тогтоохыг Ñ?анал болгоÑ?он. ГÑ?хдÑ?Ñ? цаашдаа Ð?ДТ тооцож байгаа аргачлалд (түүний дотор, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Ñ?агÑ?ыг оролцуулан) дахин дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх, 2008 оны өрхийн орлого зарлагын Ñ?удалгааны үр дүнтÑ?й уÑ?лдуулан нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г шинÑ?члÑ?н тогтоохыг зөвөлж байна. 2011 онд Ð?ДТ-ийг шинÑ?члÑ?н батлах үеÑ?Ñ€ УИХ-ааÑ? Ð?ДТ тооцдог аргачлалыг Ñ…Ñ?нан үзÑ?Ñ… шаардлагатайг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н. Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ð?ДТ-ий 60%-тай Ñ‚Ñ?нцүү байхыг Ñ?анал болгохдоо Ð?ДТ тогтоодог аргачлал удахгүй шинÑ?члÑ?гдÑ?нÑ? гÑ?ж тооцлоо. 39 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 48. Заавал даатгуулах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгал Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдах Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхлыг бий болгох, мөн нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох замаар ахмад наÑ?танг наад захын орлоготой байлгах аÑ?уудлуудыг нарийн тунгааж харилцан уÑ?лдаатай зохицуулах шаардлагатай. Учир нь нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь ажил хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ…, хадгаламж хуримтлуулах, гÑ?Ñ€ бүлийн гишүүд буÑ?аддаа мөнгөн дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхолд Ñ?өргөөр нөлөөлж болзошгүй. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хатуу орлогын шалгуурыг ашиглах нь орхигдуулалтын алдааг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (уг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт хамрагдвал зохих хүмүүÑ?ийг орхигдуулах) магадлалыг ихÑ?Ñ?гÑ?дÑ?г. Мөн нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?Ñ‚ бага тогтоовол ахмад наÑ?тны наад захын орлогын баталгааг бий болгох зорилго хангагдахгүйд хүрнÑ?. 49. Санал болгож буй “бууруулах хүчин зүйлийн арга â€?нь нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь шитгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогооÑ? хамааран буурч байхаар загварчлагдÑ?ан бөгөөд даатгуулагчийн нÑ?рийн данÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ нь тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний багаахан Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?мж олгох юм. Үүнийг Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 6-д харууллаа. II Давхаргын тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дундаж цалингийн 42%-тай Ñ‚Ñ?нцүү болон түүнÑ?Ñ?Ñ? илүү байх тохиолдолд нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бууруулах хүчин зүйлийг ихÑ?Ñ?гÑ?н 95% -д хүргÑ?ж болно. 29 ЭнÑ? нь бага цалинтай болон ажиллаÑ?ан жил багатай ажиллагÑ?адын хувьд ч даатгалын шимтгÑ?лÑ?Ñ? үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… төлөх Ñ?онирхлыг бий болгоно. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 6: Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн “бууруулах хүчин зүйлийнâ€? дүр зураг Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн Банкны ажилтны хийÑ?Ñ?н тооцоо. ТÑ?мдÑ?глÑ?л: Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ð?ДТ-ий 60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байна гÑ?ж үзÑ?в. 50. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн өртөг зардал нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин, бууруулах хүчин зүйл болон индекÑ?жүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ? голлон хамаарна (Зураг 14) 30. 60 ба 65-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны хүн амын Ó©Ñ?өлттÑ?й холбоотойгоор Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт зардал ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ó©Ñ?нө. ГÑ?хдÑ?Ñ? үнийн индекÑ?жүүлÑ?лт ашиглах тохиолдолд Ñ?нÑ? зардлын ихÑ?нх нь үнийн Ó©Ñ?өлт болон ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлтийн зөрүүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржинÑ?. Харин Ð?ДТ-Ñ‚Ñ?й уÑ?лдÑ?ан индекÑ?жүүлÑ?лт хийх тохиолдолд Ñ?нÑ? нь үнийн Ó©Ñ?өлтÑ?Ñ?Ñ? багагүй байх магадлалтай. ИймÑ?Ñ?Ñ? ийм индекÑ?жүүлÑ?лт хийÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ гарах өртөг зардал нь үнийн индекÑ?жүүлÑ?лтийн үеийнхтÑ?й ойролцоо байх юм. 29 2011 онд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгож байгаа ажиллагÑ?адын хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дундаж цалингийн 42% байгааг үндÑ?Ñ?лÑ?н ийм түвшин тогтоохыг Ñ?анал болгож байна. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгоÑ?ноор нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт шимтгÑ?л төлөх 30 байдалд Ñ?мар өөрчлөлт гарахыг тооцоолох боломжгүй байна. 40 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 51. Зураг 14-д, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн өртөг зардал нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ наÑ? болон индекÑ?жүүлÑ?лтийн үед Ñ?мар байхыг үзүүллÑ?Ñ?. Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дунджааÑ? доогуур орлоготой 60 ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны ахмад наÑ?тнуудад олгох, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинг Ð?ДТ-ий 60%-тай Ñ‚Ñ?нцүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й Ñ?хлÑ?Ñ…, үнийн индекÑ?ийг ашиглах, мөн бууруулах хүчин зүйлийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… тохиолдолд Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт зардал нь ойрын хугацаанд ДÐ?Б-ий 0.3 % орчим байх бөгөөд 2050 он гÑ?Ñ…Ñ?д 0.75% болон Ó©Ñ?Ó©Ñ… ч 2082 он гÑ?Ñ…Ñ?д ДÐ?Б-ий 0.5 %-иаÑ? бага болж буурах тооцоо гарч байна (Зураг 14). Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?нÑ? нь Ñ?анхүүгийн удирдлагын хувьд боломжийн мÑ?Ñ‚ харагдаж байгаа ч тооцоолÑ?он зардал нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ наÑ? болон индекÑ?жүүлÑ?лтийн үед Ñ…Ñ?рхÑ?н өөрчлөгдөхийг харьцуулж үзÑ?Ñ… нь чухал юм. Зураг 14.Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өртөг зардлын тооцоолол Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоолол. Жич: Тухайн үеийн Ñ‚Ñ?нцлийг хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа ДÐ?Б-ий хувиар авÑ?ан. ТÑ?тгÑ?врийн түвшинг Ñ?хний Ñ?Ñ?лжинд Ð?ДТ-ий 60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байхаар тооцов. Швецарь индекÑ?жүүлÑ?лт нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тал хувийг үнийн Ó©Ñ?өлт, нөгөө тал хувийг нь цалингийн Ó©Ñ?өлтөнд үндÑ?Ñ?лÑ?н тохируулах арга юм. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагчид нийгмийн даатгалын болон Ó©Ó©Ñ€ Ñ?мар нÑ?г төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг бол бууруулах хүчин зүйлийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцов. 52. ТÑ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал болон ийм түвшний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүгийн хувьд даах боломжтой байлгах аÑ?уудлын харилцан хамаарлыг Зураг 15 –д харууллаа. Урт хугацаанд цалингийн Ó©Ñ?өлт нь үнийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? илүү байх учрааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг үнийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? хамааруулан индекÑ?жүүлÑ?Ñ… тохиолдолд цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й харьцуулахад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бодит үнÑ? цÑ?нÑ? буурах болно. Иймд даатгалын тогтолцоонд шимтгÑ?л төлөх болон Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нÑ?мÑ?лт Ñ?хемд хамрагдахыг дÑ?мжих замаар Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг зохих түвшинд хүргÑ?Ñ… буюу Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ны дараах орлого наад захын амьжиргааны түвшинг хангах нөхцлийг бүрдүүлÑ?Ñ… нь чухал юм. 41 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 15. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин (дундаж цалингийн хувиар) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан хийÑ?Ñ?н ДÑ?лхийн Банкны тооцоолол. Жич: Тухайн үеийн Ñ‚Ñ?нцлийг хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа ДÐ?Б-ий хувиар авÑ?ан. ТÑ?тгÑ?врийн түвшинг Ñ?хний Ñ?Ñ?лжинд Ð?ДТ-ий 60%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байхаар тооцов. Швецарь индекÑ?жүүлÑ?лт нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тал хувийг үнийн Ó©Ñ?өлт, нөгөө тал хувийг нь цалингийн Ó©Ñ?өлт дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н тохируулах арга юм. 53. Санал болгож байгаа нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь Ñ?дуу иргÑ?дÑ?д чиглÑ?Ñ?Ñ?н, нийгÑ?м дÑ?Ñ… орлогын дахин хуваарилалтыг дÑ?мжÑ?Ñ?н тогтолцоо юм. I ба II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг хамтад нь авч үзвÑ?л дундааÑ? доогуур нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг хүмүүÑ?ийн хувьд илүү өгөөжтÑ?й байх болно (Зураг 16). Ð?ийгмийн даатгалааÑ? багахан Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг Ñ?Ñ?вÑ?л огт авдаггүй иргÑ?дийн авах нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь дундааÑ? дÑ?Ñ?гүүр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг хүмүүÑ?Ñ‚Ñ?й харьцуулахад харьцангуй илүү хувийн орлогыг бий болгоно (Зураг 17). ТиймÑ?Ñ?Ñ? нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь Ó©Ó©Ñ€ төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлого багатай, Ñ?Ñ?вÑ?л тийм орлогогүй иргÑ?дÑ?д илүү өгөөжтÑ?й байх болно. Зураг 16. I, II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг хамтад нь харуулÑ?ан дүрÑ?лÑ?л Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн Банкны тооцоолол. Жич: I давхарыгн буюу нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин Ð?ДТ-ий 60 % -тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд буюу 2010 оны 12 Ñ?арын 31-ний байдлаар â‚®60960 байхаар тооцов. 42 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 17. I ба II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дүрÑ?лÑ?л Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн Банкны тооцоолол Жич: II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 42% , бууруулах хүчин зүйлийн хувь Зураг 16 –д тооцÑ?онтой ижил байна гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. Ð?ийгмийн даатгалааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаггүй болон цалингүй иргÑ?дийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний үзүүлÑ?лтийг тооцох боломжгүй. 54. Дизайныг Ñ?айн хийж чадвал I давхаргын буюу зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь II давхаргын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й хамтдаа ахмад наÑ?тны орлогын баталгааг хангах механизм болж чадна. ГÑ?хдÑ?Ñ? дизайн хийхдÑ?Ñ? ахмад наÑ?тны Ñ?мзÑ?г байдал, одоогоор даатгалд хамрагдÑ?ан болон хамрагдаагүй хүмүүÑ?ийн хоорондын Ñ?лгааг Ñ?айтар бодолцох шаардлагатай. Ð?ийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний үзүүлÑ?лтийг цаг хугацааны Ñ?вцад аажмаар бууруулах нь зүйтÑ?й. ИнгÑ?Ñ?гүй тохиолдолд Ñ?нÑ? тогтолцоог тогтвортой үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хөрөнгө шаардлагатай болно. ИймÑ?Ñ?Ñ? ахмад наÑ?тныг Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах урт хугацааны Ñ?тратеги нь шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан нийгмийн даатгалын хамрагдалтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авахад чиглÑ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? цөөн жил ажиллаÑ?ан болон цалин багатай ажиллагÑ?адын хувьд ч багахан Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн баталгааг хангахад чиглÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. 43 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð’. II давхарга –ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ð’1. Өндөр наÑ?ны нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ð’1.1. Одоогийн нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоо (Ð?ДТ)-ны үндÑ?Ñ?н параметр үзүүлÑ?лтүүдийг өөрчлөх 55. ЭнÑ? бүлÑ?гт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал, Ñ?анхүүгийн хувьд даах чадвар, ажил хийх болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хугацааны Ñ‚Ñ?нцвÑ?рт байдлыг Ñ?айжруулахын тулд 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хамрагдаж буй одоогийн нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоо (Ð?ДТ)-ны Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н параметрүүдийг өөрчлөхөд гарах үр нөлөөг үнÑ?ллÑ?Ñ?. Мөн заÑ?гийн газрааÑ? гаргаÑ?ан Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтийн дагуу нÑ?гжийн тогтолцоо болон хуримтлалын зарчмаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны хувилбарыг тооцож үзлÑ?Ñ?. Үүнд: • БаталгаажÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г халж, оронд нь I Давхаргын зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?втрүүлÑ?Ñ…, • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?ийн хувьд адил 65 болгох, ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ даатгуулагчид илүү олон жил ажиллах, өндөр наÑ?ны орлого бүрдүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ó©Ó©Ñ€Ñ?дөө илүү үүрÑ?гтÑ?й оролцох Ñ?Ñ?длийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, 31 • ТÑ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн тулд нийгмийн даатгалын шимтгÑ?лийн хувийг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, өмнө байÑ?ан 19%-д хүргÑ?Ñ…, • Жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тооцох томьёог илүү шудрага, боловÑ?ронгуй болгох, • ДÑ?Ñ?рх арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нүүдийг хамтад нь авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…. Ð?ДТ-г шимтгÑ?лийн түвшин болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь ижил түвшинд байх параметр үзүүлÑ?лт бүхий нÑ?гжийн тогтолцоо Ñ?Ñ?вÑ?л цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шилжих хувилбарыг мөн авч үзÑ?Ñ?н. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын тогтолцооны давуу болон Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й талуудыг үнÑ?лж үзлÑ?Ñ?. 56. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ шимтгÑ?л төлөх хугацаа уртаÑ?ч, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хугацаа богиноÑ?он, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? гадна илүү олон жил ажиллах Ñ?онирхлыг нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ажлыг аажмаар, тухайлбал жил тутамд 6 Ñ?араар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… маÑ?гаар хийх нь зүйтÑ?й. ИнгÑ?ж хийх нь илүү олон жил ажиллах Ñ?онирхлыг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахад ойртÑ?он байÑ?ан хүмүүÑ?Ñ‚ гÑ?нÑ?тийн цохилт болохгүй юм. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг жил тутамд 6 Ñ?араар нÑ?мÑ?гдүүлж 65 болгохын тулд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн наÑ?ны хувьд 20 жил, харин Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн наÑ?ны хувьд 10 жил шаардагдана. 57. Хүнд хортой болон туÑ?гай нөхцөлд ажиллагÑ?ад, дөрөв ба түүнÑ?Ñ?Ñ? олон хүүхÑ?дтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… шилжилтийг дÑ?Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? арай илүү хурдтай хийх нь зүйтÑ?й. ИнгÑ?ж хийхийн учир нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ бүлгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг буÑ?ад хүмүүÑ?ийнхтÑ?й ижил болгох Ñ?вдал юм. Хүнд хортой нөхцөлд ажиллагÑ?адын хувьд холбогдох шалгууруудыг хангаÑ?ан тохиолдолд, нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? удирдлага, зохицуулалтын хувьд туÑ?даа байх III давхаргын буюу Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нÑ?мÑ?лт Ñ?хемд хамрагдах нь зүйтÑ?й. 31 Ð?ДТ-Ñ‹ дизайн, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тооцох томьёо нь даатгуулагчид илүү олон жил ажиллахыг дÑ?мждÑ?г. 44 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 58. ШимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?лÑ?л нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг багаÑ?гах Ñ?вдал юм. Зөвөлж буй буÑ?ад параметр үзүүлÑ?лтийг өөрчлөхийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шимтгÑ?лийн хувийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… нь тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө нөөцийг бүрдүүлÑ?н, дундааÑ? дооогуур Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлоготой зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжийг бий болгоно. Ð?өгөөтÑ?йгүүр, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… нь даатгалд хамрагдах Ñ?онирхол болон цалин хөлÑ?ийг үнÑ?н зөв тайлагнахад Ñ?өргөөр нөлөөлөх талтай. ИймÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ илÑ?рхийлÑ?гдÑ?Ñ…) болон Ñ?анхүүгийн хувьд даахуйц байх (шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ илÑ?рхийлÑ?гдÑ?Ñ…) хоорондын зохиÑ?той Ñ‚Ñ?нцлийг зөв олох нь чухал ач холбогдолттой. 59. Ð?ннуит буюу жилд төлөх Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хүчин зүйлийг тооцох томьёог илүү зөв болгох аÑ?уудал байна. Одоогийн Ð?ДТ-нд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоохдоо хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?ны үлдÑ?гдлийг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойшхи дундаж наÑ?лалтанд хувааж тооцдог. ЭнÑ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын хувьд зарим талаараа шудрага биш байна. Учир нь хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?анд хуримтлагдÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рхÑ?нд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах нийт хугацааны туршид хийÑ?вÑ?Ñ€ данÑ?ны Ñ…Ò¯Ò¯ тооцогдÑ?он байх Ñ‘Ñ?той. ИнгÑ?ж тооцвол Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. Ð?өгөө талдаа, ингÑ?ж тооцох болÑ?ноор тогтолцооны өртөг зардал нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… талтай ч урт хугацаанд тогтолцоо алдагдалгүй болно. 60. Ð?ктуар тооцооллооÑ? харахад доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн баталгааг халж (зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?втрүүлÑ?Ñ…), Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ?ыг 65 болгон, шимтгÑ?лийг 19% болгон нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? жилийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тооцох аргыг илүү боловÑ?ронгуй болгох бүх шинÑ?члÑ?лүүдийг хийÑ?ний үр дүнд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?ж, II давхаргын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт өгч байгаа Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ? байхгүй болно (Зураг 18, Зураг 19). 32 Санал болгоÑ?ны дагуу доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн баталгааг халÑ?наар урт хугацаанд ДÐ?Б-ий 6%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? буурна. ЭнÑ? өөрчлөлтийг хийхÑ?д Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ойролцоогоор 7-9%-иар буурна. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлж, аннуитийн хүчин зүйлийг Ñ?айжруулÑ?наар Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 8-12%-иар нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… 33 учрааÑ? дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан бууралтыг үндÑ?Ñ?нд нь байхгүй болгоно. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох Ñ?нÑ? хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь зөвхөн II давхаргад хамаарах бөгөөд харин I, II давхаргыг хамтад нь авч үзÑ?Ñ…Ñ?д дунджааÑ? доогуур орлоготой ахмад наÑ?тны хувьд гарах Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ó©Ñ?өлт Ñ?нд харагдахгүй юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?члÑ?лийн үр дүнд, 65 наÑ?анд шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа, 19%-ийн шимтгÑ?л төлж байÑ?ан Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны хувьд дундаж цалингийн 40-45%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгох боломжтой Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын Ñ?хем бий болно. Ð?жиллах жилийг уртаÑ?гах, хамрагдалт болон шимтгÑ?л төлөлтийн байдлыг Ñ?айжруулах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?ний үр дүнд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г үүнÑ?Ñ?Ñ? ч илүү нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… боломжтой. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 40-44% байх Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ бага орлоготой ахмад наÑ?тны хувьд I давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, мөн зарим хүмүүÑ?ийн хувьд III давхаргын Ñ?айн дурын хуримтлалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?д бүхÑ?лдÑ?Ñ? ахмад наÑ?танг дÑ?мжих Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн цогц тогтолцоо болно. ЭнÑ? нь тухайн хувь хүний өөрийн хадгаламж, гÑ?Ñ€ бүлийнхний зүгÑ?Ñ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ?Ñ? гадна орлого болж ирÑ?Ñ… нÑ?мÑ?лт дÑ?мжлÑ?г болно. 32 ШинÑ?члÑ?лийн гурван хувилбар нь туÑ? бүрдÑ?Ñ? болон хамтдаа Ñ?мар үр нөлөөтÑ?й байхыг ХавÑ?ралт 5-д үзүүлÑ?Ñ?н. 33 ЭмÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд Ñ?нÑ? Ó©Ñ?өлт нь арай бага буюу дундаж цалингийн 6-10% -тай Ñ‚Ñ?нцÑ?нÑ?. 45 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 18. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2E): Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн хувийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, аннуитын хүчин зүйлийг тооцох аргачлалыг боловÑ?ронгуй болгох шинÑ?члÑ?лийн үр нөлөө (тухайн үеийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л ДÐ?Б-ий хувиар) Эх Ñ?урвалж:PROST тооцоолол. Жич: Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ий хувиар Зураг 19. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2E): Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн хувийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, аннуитын хүчин зүйлийг тооцох аргачлалыг боловÑ?ронгуй болгох шинÑ?члÑ?лийн үр нөлөө (Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, дундаж цалингийн хувиар) Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоолол. Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 46 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð’1.2. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо (ЦЖБТТ ) 61. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ЦЖБТТ-г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… тохиолдолд гарах Ñ?анхүүгийн өртөг зардал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд гарах үр нөлөөг үнÑ?лж үзлÑ?Ñ?. Ð?ДТ-г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… хугацааны шалгуурыг (1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?ад гÑ?Ñ?Ñ?н) хойшлуулж Ñ?унгах тохиолдолд одоогийн параметр үзүүлÑ?лтүүд Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үлдÑ?Ñ… учрааÑ? Ñ?анхүүгийн өртөг зардал өндөр, хамрагдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?ул Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байх болно (Зураг 20, ХавÑ?ралт 5, ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A). 62. ТиймÑ?Ñ?Ñ? 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ЦЖБТТ-г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… тохиолдолд шинÑ?чилÑ?Ñ?н Ð?ДТ-Ñ‹ параметр үзүүлÑ?лттÑ?й зохицохуйц байдлаар шинÑ?члÑ?Ñ… шаардлагатай. Үүнд: а) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 65 болгох, б) шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 19%-д хүргÑ?Ñ…, в) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тогтооход ашиглаж байгаа цалингийн жилийн тоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, Ñ?ваандаа нийт ажиллаÑ?ан хугацааны цалингааÑ? тооцдог болох, цалинг индекÑ?жүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л цалингийн Ó©Ñ?өлтийн хувиар тохируулга хийх, г) Ñ?хний 20 жилд жилийн хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 2.25% түүнÑ?Ñ?Ñ? хойш жил тутамд 1.5% -иар тооцож байгааг 1.1% болгон бууруулах, ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?чилÑ?Ñ?н бүх параметр үзүүлÑ?лтүүд урт хугацаанд тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… нөхцлийг Ñ?айжруулах ( Зураг 20, ХавÑ?ралт 5, Зураг 37). 63. ЦЖБТТ-г шинÑ?чилÑ?Ñ?н параметр үзүүлÑ?лтүүдтÑ?й нÑ?втрүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ тогтолцооны өртөг зардалд үзүүлÑ?Ñ… үр нөлөө нь одоогийн Ð?ДТ-Ñ‚Ñ?й харьцуулахад маш бага байх болно (Зураг 20, 21). Учир нь ийм тогтолцооны гол параметрүүд (Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?, шимтгÑ?лийн хувь, шимтгÑ?лд төлÑ?өн жил тутамд ноогдох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, индекÑ?жүүлÑ?лт) нь шинÑ?чилÑ?Ñ?н Ð?ДТ-Ñ‹ параметрүүдтÑ?й зохицÑ?он, цаашид тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… боломжтой байна. ИймÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?рх параметр шинÑ?члÑ?лүүдийг хийÑ?Ñ?н тохиолдолд Ð?ДТ болон ЦЖБТТ-Ñ‹ хооронд бараг Ñ?лгаагүй болно. Зураг 20. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A, B, C: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ЦЖБТТ Ñ?Ñ?вÑ?л нÑ?гжийн тогтолцоо нÑ?втрүүлÑ?Ñ… (ДÐ?Б-ий хувиар ) ) Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоолол Жич: Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ий хувиар 47 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 21. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A, B, C: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ЦЖБТТ Ñ?Ñ?вÑ?л нÑ?гжийн тогтолцоо нÑ?втрүүлÑ?Ñ… (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоолол. Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 64. ЦЖБТТ-г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?хийн давуу тал нь иргÑ?дÑ?д илүү ойлгомжтой байх талтай. Харин Ñ?ул талууд нь: а) хүн ам зүйн бүтцийн өөрчлөлтийг дагаад тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… нөхцлийг хангахын тулд шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, шимтгÑ?лд төлÑ?өн жил тутамд ноогдох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тодорхой давтамжтайгаар тохируулга хийх шаардлагатай, б) илүү олон жил ажиллах Ñ?онирхлыг бий болгохын тулд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?нааÑ? Ñ?рт Ñ?Ñ?вÑ?л орой Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа иргÑ?дийн хувьд актуар тооцооллын хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г зөв тогтоох хууль Ñ?рх зүйн орчныг бүрдүүлÑ?Ñ… шаардлагатай болно. Ð’1.3. Ð?Ñ?гжийн тогтолцоо 65. Герман зÑ?Ñ€Ñ?г улÑ?ад ашигладаг “нÑ?гжийн тогтолцооâ€? нь дараах зарчмаар ажилладаг. 34 ШимтгÑ?л төлөгч даатгуулагчдын дундаж цалингааÑ? тооцÑ?он нÑ?г жилийн шимтгÑ?лд нÑ?г оноо тооцно. ДунджааÑ? доогуур Ñ?Ñ?вÑ?л дÑ?Ñ?гүүр орлогооÑ? төлÑ?өн шимтгÑ?лд нÑ?гÑ?Ñ?Ñ? бага, Ñ?Ñ?вÑ?л илүү оноо тооцно. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох болоход жил тутамд авÑ?ан оноог нÑ?мж, “ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн онооны үнÑ? цÑ?нÑ?â€?- Ñ?Ñ?Ñ€ үржүүлнÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн онооны үнÑ? цÑ?нÑ? нь шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа болон өмнө Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан хүмүүÑ?Ñ‚ нÑ?г адил хамаатай бөгөөд жил бүр цалингийн Ó©Ñ?өлтийн хувиаÑ? хамааруулан шинÑ?члÑ?н тогтоож, тогтолцооны ачааллын түвшинд гарÑ?ан өөрчлөлт зÑ?Ñ€Ñ?г хүчин зүйлүүдийг мөн туÑ?гах боломжтой. 66. Монгол улÑ?ын тухайд, цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоотой ижил параметр үзүүлÑ?лтүүдтÑ?й нÑ?гжийн тогтолцоог нÑ?втрүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ тогтолцооны Ñ?анхүүгийн өртөг зардал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд гарах үр дүн нь адил байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, бүтÑ?н 20 жилийн хугацаанд шимтгÑ?л төлÑ?өн ажилтны хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дундаж Дараах Ñ?Ñ… Ñ?урвалжийг үзнÑ? Ò¯Ò¯: 34 OECD, Pensions at a Glance, 2009: Retirement Systems in OECD Countries, Online Country Profiles, Germany, www.oecd.org/els/social/pensions/PAG . 48 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд цалингийн 40% байна гÑ?ж үзвÑ?л тогтолцооны Ñ?анхүүгийн өртөг зардал болон авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны шинÑ?чилÑ?Ñ?н хувилбартай адил байна (Зураг 20-21, ХавÑ?ралт 5, Зураг 38-39). 67. ИймÑ?Ñ?Ñ? цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд ажиллаÑ?ан бүх жилийн цалинг тооцÑ?он тохиолдолд Ñ?нÑ? тогтолцоо болон Ð?ДТ, Ñ?Ñ?вÑ?л нÑ?гжийн тогтолцоо хоорондын Ñ?лгаа нь тун бага байна. ЭнÑ? гурван тогтолцооны аль алиных нь хувьд, хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй хүн ам зүйн өөрчлөлтүүдийг туÑ?гах зарим тохиргоо хийх механизм бий болгох, мөн илүү олон жил ажиллах Ñ?онирхлыг дÑ?мжих хөшүүрÑ?г болж чадахуйц актуар тооцооллыг бий болгох боломжтой. ДÑ?Ñ?рх гурван тогтолцооны аль алиных нь хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ төлөх хугацааны туршид индекÑ?жүүлÑ?лт хийхтÑ?й холбоотой аÑ?уудлууд гарч ирнÑ?. Ð’1.4. ТÑ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоо (ТБХТ) 35 68. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… Ð?ДТ-Ñ‹ оронд шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын тогтолцоо нÑ?втрүүлÑ?Ñ… хувилбарыг мөн үнÑ?лж үзлÑ?Ñ? 36. Ийм ТБХТ нь дараах байдлаар ажиллана гÑ?ж тооцлоо. i. Ийм шинÑ?члÑ?лийг Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?ний дараа бүх шимтгÑ?лийг хувь хүмүүÑ?ийн нÑ?рийн данÑ?тай холбоÑ?он Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн туÑ?гай данÑ?анд төвлөрүүлж, Ñ?нÑ? Ñ?анг ашиглан хөрөнгө оруулалтын менежерүүд Монголд Ñ?Ñ?вÑ?л гадаад улÑ?ад хөрөнгө оруулалт хийнÑ?. ii. Ийм шинÑ?члÑ?л Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнөх хугацаанд 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын төлÑ?өн шимтгÑ?лийг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахад нь оруулан тооцох баталгааг бүх даатгуулагчдад гаргаж өгнө. iii. ЦугларÑ?ан шимтгÑ?лийг тухайн үеийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт зарцуулахыг больж, иргÑ?дийн төлÑ?өн шимтгÑ?л нь тухайн хүнийг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гартал нь туÑ?гай данÑ?анд хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ байрших тул Ñ‚Ñ?Ñ€ хүртÑ?лх завÑ?рын хугацаанд тавих Ñ‘Ñ?той Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зардлыг Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?аар төлөх шаардлагатай болно. iv. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ төлөх нийт хугацаанд жил тутамд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ð?ДТ-той адил байдлаар тогтооно гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. БуÑ?ад параметрүүдийн хувьд шинÑ?чилÑ?Ñ?н Ð?ДТ болон шинÑ?члÑ?лийн буÑ?ад хувилбартай адил байна гÑ?ж тооцлоо. 37 69. Хөрөнгө оруулалтын өгөөж нь цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? давÑ?ан тохиолдолд ТБХТ -ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ð?ДТ-ныхооÑ? өндөр байж болно. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?нÑ? тохиолдолд хөрөнгө оруулалтын өндөр Ñ?Ñ€Ñ?длÑ?Ñ?Ñ? гадна Ñ?ангийн удирдлага, захиргааны их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний зардлын 35 Хуримтлалын тогтолцооны талаар V бүлÑ?гт нÑ?мж тайлбарлаÑ?ан. 36 “Холимог тогтолцооâ€? буюу одоо байгаа тогтолцооны зарим Ñ?лементийг хадгалахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоог (ТБХТ) нÑ?втрүүлÑ?Ñ… хувилбарыг тооцож үзÑ?Ñ?гүй болно. 37 БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ байхгүй болно (1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдад), Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? аажмаар нÑ?мÑ?гдÑ?н 65 болно, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?жÑ?Ñ? аажмаар нÑ?мÑ?гдÑ?н 19% болно. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын төлÑ?өн шимтгÑ?л туÑ?гай данÑ?анд байршиж, нÑ?рийн данÑ?анд бүртгÑ?гдÑ?нÑ?. 49 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд улмааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? буурах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байдаг. ИймÑ?Ñ?Ñ? цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й харьцуулÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хувилбараар тооцож үзлÑ?Ñ?. 70. ТБХТ-ны үед хүлÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ?ангийн нөөцийг Ñ…Ñ?Ñ€ өгөөжтÑ?й хөрөнгө оруулалтанд ашиглахааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н шалтгаална (ХавÑ?ралт 5, Зураг 40). Сангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж нь цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й адил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байх тохиолдолд ТБХТ-ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? ба шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь адил Ð?ДТ-ныхтой нÑ?г түвшинд байна (ШинÑ?члÑ?л 2E). Санхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийн гүйцÑ?тгÑ?л Ñ?айн байж, Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалт нь цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2%-иар илүү өгөөжтÑ?й байх тохиолдолд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 70% Ñ?Ñ?вÑ?л түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хувьд ч хүрч болно. Харин Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л хангалттай Ñ?айн хөгжөөгүй, хөрөнгө оруулалтын өгөөж нь цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2%-иар бага байх тохиолдолд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь 30% -иаÑ? ч доош орж болзошгүй. 71. ТБХТ -нд орж 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын төлÑ?өн шимтгÑ?лийг туÑ?гай Ñ?анд шилжүүлÑ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? одоогийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагчид болон 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн одоо ажиллаж байгаа хүмүүÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахад Ñ‚Ñ?дний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг тавих, мөн тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг үргÑ?лжлүүлÑ?н олгох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? байÑ?аар байх болно. 38 ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… шаардлага гарах бөгөөд шилжилтийн Ñ?нÑ? шатанд хуваарилалтын зарчмаар хийх нийт төлбөрийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хоёр дахин Ó©Ñ?ч ДÐ?Б-ий 5% -д хүрнÑ? (ХавÑ?ралт 5, Зураг 41). 38 ЭнÑ? хувилбарт, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг шинÑ?члÑ?лийн өмнөхтÑ?й нÑ?г түвшинд, Ñ?в Ñ?анааны зарчмын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ олгоно гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. ТБХТ-Ñ‹ хүрÑ?Ñ?нд тахир дутуу болÑ?он, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан иргÑ?дийн хувьд нÑ?рийн данÑ?ны Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь хуулинд зааÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахад хүрÑ?лцÑ?хгүй бол Ñ?в Ñ?анааны зарчмаар нÑ?мж олгох, харин Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь илүү байх тохиолдолд зөрүүг хадгалах байдлаар Ñ?вна гÑ?ж тооцлоо. 50 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 72. Монгол улÑ? ТБХТ-нд шилжих хувилбарын тухайд тулгарах Ñ?Ñ€Ñ?длүүд нь боломжит өгөөжөөÑ? илүү байна. Цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? давÑ?ан хөрөнгө оруулалтын өгөөж нь ийм хөрөнгө оруулалтын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й харьцуулахад бага байхааÑ? гадна хөрөнгө оруулалтын Ñ?Ñ€Ñ?длÑ?Ñ?Ñ? даатгуулагчдын авах Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? шууд хамаарах байдал нь даатгуулагчдын Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тогтолцоонд итгÑ?Ñ… итгÑ?л, хамрагдалтанд нөлөөлнө. ТүүнчлÑ?н одоогоор ийм төрлийн тогтолцоог дÑ?мжих зохицуулалтын болон Ñ?анхүүгийн дÑ?д бүтÑ?ц, Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадвар, буÑ?ад шаардлагатай дÑ?мжлÑ?гийн орчин нөхцөл дотоодын Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лд хараахан бий болоогүй байгаа бөгөөд ойрын ирÑ?Ñ?дүйд ч бүрдÑ?Ñ… боломжгүй. ДÑ?Ñ?рх төрлийн хуримтлалын Ñ?анг олон улÑ?ын зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ байршуулж болох ч гүйцÑ?тгÑ?гчтÑ?й/агенттай холбоотой гарч болох Ñ?Ñ€Ñ?длүүдийг Монгол улÑ?ын одоогийн хууль Ñ?рх зүй, зохицуулалт, удирдлага Ñ…Ñ?налтын тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд зохиÑ?той шийдвÑ?рлÑ?Ñ… боломжгүй юм. Ð’2. Байнгын тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгал 73. Заавал даатгуулах тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгал нь ажиллах хугацаандаа хөдөлмөрийн чадвараа алдаж, орлого олох боломжоо алдÑ?ан иргÑ?дийг орлогын тодорхой Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хангах зорилготой. БуÑ?ад даатгалын нÑ?гÑ?н адилаар тахир дутуугийн даатгалд хамрагдах Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхлын аÑ?уудал тулгардаг. ЭнÑ? даатгалыг заавал даатгуулах Ñ…Ñ?лбÑ?ртÑ?й байлгахын гол шалтгаан нь иргÑ?д ихÑ?нхдÑ?Ñ? хөдөлмөрийн чадвар алдах Ñ?Ñ€Ñ?длийг дутуу үнÑ?лдÑ?г ба зөвхөн хамгийн их Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й бүлÑ?г л даатгуулах хандлагатай байдагт оршино. Ийм даатгал нь иргÑ?дийг Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й зан үйлд хөтлөх Ñ‘Ñ? Ñ?уртахууны Ñ?өрөг үр дагавар бий болгох магадлалтай байдаг. Мөн хөгжиж буй ихÑ?нх улÑ? орнуудад тахир дутуугийн хувийн даатгал хөгжих зах зÑ?Ñ?л маш Ñ…Ñ?згаарлагдмал байдаг. ТиймÑ?Ñ?Ñ? тахир дутуугийн даатгалыг заавал даатгуулах Ñ…Ñ?лбÑ?ртÑ?й байлгах нь дÑ?Ñ?рх аÑ?уудлуудыг 51 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд шийдвÑ?рлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болно. 39 ЭнÑ? төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах нөхцөл бүрдÑ?Ñ?н иргÑ?дийн ажил хийх Ñ?онирхол бага байх учрааÑ? хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ… оролцоо буурахад нөлөөлж болзошгүй. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах шалгуурыг бодитойгоор үнÑ?лж баталгаажуулах нь хүндрÑ?лтÑ?й байдгааÑ? ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт зориулах нийт өртөг зардал өндөр байх хандлагатай. 74. Одоогийн нийгмийн даатгалын тогтолцоонд тахир дутуугийн хоёр төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгодог бөгөөд хөдөлмөрийн чадвараа бүрÑ?н алдÑ?ан (70% болон түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хувиар алдÑ?ан) болон хагаÑ? алдÑ?ан (50-70% алдÑ?ан) тохиолдолд туÑ? туÑ? олгодог. ТÑ?тгÑ?врийг: (a) хөдөлмөрийн чадвараа бүрÑ?н алдÑ?ан тохиолдолд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 60%-иар; (б) хөдөлмөрийн чадвараа хагаÑ? алдÑ?ан нөхцөлд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох 60%-ийг хөдөлмөрийн чадвараа алдÑ?ан хувиар үржүүлж тооцох замаар тогтоодог. БүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахын тулд 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?ад 20 жил, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?ад 15 жил ажиллаÑ?ан байх шаардлагатай. ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рийнхтÑ?й ижил. 40 Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах шалгуур хангаж байгаа Ñ?Ñ?Ñ?хийг Ñ?мнÑ?лÑ?г хөдөлмөрийн магадлалын комиÑ?Ñ? үнÑ?лж, үйлдвÑ?рийн оÑ?ол мөн Ñ?Ñ?Ñ?хийг ажил олгогчийн Ñ…Ñ?налт бүртгÑ?лийн комиÑ?Ñ? тогтооно. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь тухайн иргÑ?ний тахир дутууг баталгаажуулÑ?ан өдрөөÑ? Ñ?хлÑ?н нөхөн Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?лт хийж дууÑ?Ñ?аныг тодорхойлох хүртÑ?л хугацаанд олгогдоно. 75. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врт нийт шимтгÑ?лийн Ñ?г Ñ…Ñ?дÑ?н хувийг зарцуулах тухай тодорхой заалт байхгүй. 1999-2008 онд, цалингийн 4%-ийг тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны нийгмийн даатгалын зардал, даатгалын удирдлага захиргааны зардалд зориулдаг байÑ?ан. 41 2011 оны байдлаар өндөр наÑ?ны, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт зориулÑ?ан хөрөнгийн 15% нь тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт зарцуулагдÑ?ан байна. ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нийт 53400 иргÑ?н авÑ?ан нь өндөр наÑ?ны, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч нийт иргÑ?дийн 18%-ийг Ñ?зÑ?лж байна. 2011 онд тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт нийт шимтгÑ?лийн 22% орчим хувийг зарцуулжÑ?Ñ?. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг туÑ?ад нь Ñ?анхүүжүүлнÑ? гÑ?ж үзвÑ?л хөдөлмөрийн хөлÑ?нөөÑ? 3,1%-ийн шимтгÑ?л төлдөг байх шаардлагатай болно. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь шимтгÑ?л төлÑ?өн дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 29,4%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. 76. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайны аÑ?уудалд цааш нь гүнзгийрүүлÑ?н дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх шаардлагатай бөгөөд дараах Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аÑ?уудлыг харгалзан үзÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. Үүнд:: • Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт тухайлан зориулÑ?ан шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? бүрдÑ?Ñ?н дундын Ñ?ангааÑ? Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайн болон өртөг зардал нь хүн ам зүйн өөрчлөлт болон ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н байх, • ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох томьёо нь цалин хөлÑ?Ñ‚Ñ?й холбоогүй цÑ?вÑ?Ñ€ даатгалын бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн болох тогтмол Ñ?уурь Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г, мөн орлогын мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийн аль алиныг багтааÑ?ан байх. ЭнÑ? нь цалин хөлÑ?ийг үнÑ?н зөв мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… хөшүүрÑ?г болох, 39 ЭÑ?телл ЖеймÑ?, Тахир дутуугийн нийгмийн даатгал, 2010. 40 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 75%, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд улÑ?ын дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 20%, дÑ?Ñ?Ñ€ 15 жилÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш ажиллаÑ?ан жил тутамд дундаж цалингийн 0.5%-ийг нÑ?мж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоодог. 41 2008 онд хуулинд оруулÑ?ан өөрчлөлт нь тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны нийгмийн даатгалын зардал, даатгалын удирдлага захиргааны зардалд шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?дÑ?н хувийг зарцуулахыг тухайлан заагаагүй. Ð?Ñ?рийн данÑ?анд тооцдог шимтгÑ?л нь 13,44% байгаагааÑ? үндÑ?Ñ?лÑ?н, үлдÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болох нийт шимтгÑ?лийн 4% буюу цалингийн 0, 56% нь дÑ?Ñ?рх зардлуудад зориулагддаг гÑ?ж ойлгож байна. 52 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоохдоо хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг нь харгалзахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? тахир дутуу биш иргÑ?д зохиомлоор Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт хамрагдах оролдлого хийхÑ?Ñ?Ñ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хангалттай доогуур тогтоох, • Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н тахир дутуу иргÑ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг зогÑ?оож, өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгох, • Жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тооцож автоматаар индекÑ?жүүлÑ?Ñ…, • Ð?Ñ? Ñ?уртахууны Ñ?өрөг үр дагаврааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… ажиллаÑ?ан жилийн шаардлагыг хангалттай урт байлгах. 77. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинг тогтооход уг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал ба Ñ?анхүүгийн хувьд даахуйц байх гÑ?Ñ?Ñ?н хоёр аÑ?уудлын аль алиныг бодолцох Ñ‘Ñ?той. ШимтгÑ?л болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшний Ñ?лгаатай хувилбаруудыг тооцож үзлÑ?Ñ?. 2%-ийн шимтгÑ?л төлөхөд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 19%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?хүйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгогдохоор байгаа 42 бөгөөд урт хугацаанд Ñ?нÑ? нь 10% болж буурна. 43 Дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 19%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?хүйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгоно гÑ?дÑ?г нь II давхаргын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний талааÑ? арай бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байна гÑ?Ñ?Ñ?н үг. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нь тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайн болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й холбоотой авч үзÑ?Ñ… аÑ?уудлын дөнгөж Ñ?хлÑ?л юм. 78. Тахир дутуугийн зÑ?Ñ€Ñ?г тогтоох, баталгаажуулах, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон Ñ?анхүүгийн өртөг зардалд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нөлөөтÑ?й дизайны болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аÑ?уудал байна. Үүнд: • ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах шалгуурыг хангаÑ?ан Ñ?Ñ?Ñ?хийг тодорхойлох үйл Ñ?вц, Ñ?мнÑ?лÑ?г хөдөлмөрийн магадлалын комиÑ?Ñ?ын бүрÑ?лдÑ?хүүн, дахин баталгаажуулахад тавигдах шаардлага, журам зÑ?Ñ€Ñ?г нь тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?Ñ?дÑ?л, Ñ?онирхолд чухал нөлөөтÑ?й. 44 • ЭнÑ? Ñ…Ñ?лбÑ?рийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?анхүүгийн өртөг зардлыг Ñ…Ñ?згаарлаж, тахир дутуу иргÑ?дийг хөдөлмөрийн зах зÑ?Ñ?лд Ñ?ргÑ?н оруулан хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… Ñ?онирхол Ñ?рмÑ?лзлийг бий болгож чадÑ?ан улÑ? орнуудын хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байгаа тахир дутуу иргÑ?дийг өмнө нь ажиллаж байÑ?ан ажлын байранд биш ч Ó©Ó©Ñ€ орон тоон дÑ?Ñ?Ñ€ 42 2008 оны байдлаар нÑ?г шимтгÑ?л төлөгчид ноогдож байÑ?ан тахир дутуугийн тохиолдлыг үндÑ?Ñ?лÑ?н ирÑ?Ñ?дүйд ийм түвшинд үргÑ?лжилнÑ? гÑ?ж тооцлоо. Бодлого боловÑ?руулагчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинг Ñ?мар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгахыг зорьж байгааг тодорхой болгоÑ?ны дараа Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон орлогын мÑ?дрÑ?мжтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ?гийг дахин тооцоолох боломжтой. 43 2008 оны байдлаар нÑ?г шимтгÑ?л төлөгчид ноогдож байÑ?ан тахир дутуугийн тохиолдлыг үндÑ?Ñ?лÑ?н ирÑ?Ñ?дүйд ийм түвшинд үргÑ?лжлÑ?нÑ? гÑ?ж тооцлоо. Суурь Ñ?удалгаа болон PROST-ийн тооцооллооÑ? харахад хөдөлмөрийн хөлÑ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ó©Ñ?нө. 44 ЭмнÑ?лÑ?г хөдөлмөрийн магадлалын комиÑ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€ бодитой дүгнÑ?лт гаргадаг талаар Ñ?нÑ? тайлан дүгнÑ?Ñ… боломжгүй юм. Зарим улÑ? оронд тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ…, баталгаажуулах, дахин Ñ?рх олгох тодорхойлолтыг Ñ?онирхогч талуудын төлөөллийг оролцуулÑ?ан хороо олгодог. Тахир дутуугийн заавал даатгуулах даатгалыг хувийн Ñ?ектороор дамжуулан хийдÑ?г улÑ? орнуудад ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах тодорхойлолтыг Ñ?нз бүрийн бүлгийн Ñ?рх ашгийг төлөөлөх ажилчид болон даатгалын компаны төлөөлөл оролцÑ?он хороонооÑ? шийдвÑ?рлÑ?дÑ?г. Монгол орны хувьд даатгалын Ñ?албар Ñ?айн хөгжөөгүй учир ийм Ñ…Ñ?лбÑ?рийн арга зүйг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д тохиромжтой биш байж болох юм. 53 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ажиллах боломж олгоÑ?он ажил олгогчдыг дÑ?мжих, урамшуулах аргыг ашиглаÑ?ан байдаг. 45 • Тахир дутуу болох, үйлдвÑ?рийн оÑ?ол гÑ?мтлÑ?Ñ?Ñ? урьдчилан Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах нь тахир дутуугийн тохиолдол болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт өртгийг багаÑ?гах баÑ? нÑ?г арга юм. Ð’3. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ 79. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хөтөлбөрийг өрхийн нÑ?г Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гч наÑ? барж ар гÑ?рийнхÑ?н нь орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ? алдÑ?ан тохиолдолд тухайн гÑ?Ñ€ бүлийг дÑ?мжих зорилгоор бий болгодог. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хөтөлбөр нь хоёр үндÑ?Ñ?н зорилготой: а) Ñ?дуурлааÑ? урьдчилан Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ…, б) Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гч нь наÑ? барÑ?ан гÑ?Ñ€ бүлийн буÑ?ад гишүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? огцом буурахааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… Ñ?вдал. ТиймÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… боломжгүй ар гÑ?рийнхнийг дÑ?мжихÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ зохиогдÑ?он байдаг. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны даатгалыг заавал даатгуулах Ñ…Ñ?лбÑ?ртÑ?й байлгадаг шалтгаан нь ажиллагÑ?ад ийм Ñ?Ñ€Ñ?длийг дутуу үнÑ?лÑ?нÑ?Ñ?Ñ? болж даатгалд хамрагдахгүй байх, ар гÑ?рийнхÑ?ндÑ?Ñ? зориулж мөнгө хадгалахгүй байдагтай холбоотой. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамрагдÑ?анаар даатгуулагчийн гÑ?Ñ€ бүлийн гишүүд Ñ?айн дурын хадгаламж болон даатгалын зарим орлогооÑ? гадна амьжиргаандаа зарцуулах орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг бүрдүүлнÑ?. 80. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагч наÑ? барÑ?ан тохиолдолд Ñ?үүлийн гурван жилийн Ñ?арын дундаж цалингийн 40%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгох бөгөөд Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хоёр буюу түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гчтÑ?й тохиолдолд Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гч бүр дÑ?Ñ?Ñ€ 10%-ийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?мж тооцдог. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь Ñ?арын дундаж цалингийн 60%-иаÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?хгүй байна. БÑ?лÑ?вÑ?Ñ?н Ñ?хнÑ?Ñ€/нөхөр Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гч нь наÑ? барÑ?ан өдрөөÑ? Ñ?хлÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? хүртлÑ?Ñ? авна. Бага наÑ?ны хүүхдүүд Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг 16 наÑ? хүртлÑ?Ñ?, Ñ…Ñ?рвÑ?Ñ? оюутан бол 19 наÑ? хүртлÑ?Ñ? авах ба Ñ?Ñ?вÑ?л хөдөлмөрийн чадвараа түр алдÑ?ан хугацаанд авна. 46 Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийнхтÑ?й адил. 81. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нÑ?г адилаар Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд зарцуулах шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь тодорхой заагдаагүй. 2011 оны байдлаар 21800 иргÑ?н (түүний дотор 1700 хүүхÑ?д) Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч, үүнд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт зардлын 7.3% - ийг зарцуулÑ?ан байгаа нь шимтгÑ?л төлÑ?өн цалингийн 1.5%-ийг хуваарилалтын зарчмаар Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт төлÑ?өн гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. 47 82. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинг тогтооход уг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал ба Ñ?анхүүгийн хувьд даахуйц байх гÑ?Ñ?Ñ?н хоёр аÑ?уудлын аль алиныг бодолцох Ñ‘Ñ?той. ШимтгÑ?л болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшний Ñ?лгаатай хувилбаруудыг тооцох Ñ?хлÑ?л болгон ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ó©Ó©Ñ€ 45 ЭÑ?телле ЖеймÑ?, Тахир дутуугийн нийгмийн даатгал, 2010. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх бүхий гÑ?Ñ€ бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүд: 16-ааÑ? доош наÑ?ны төрүүлÑ?Ñ?н буюу үрчилÑ?Ñ?н 46 хүүхÑ?д (Ñ?урдаг бол 19 наÑ? хүртÑ?л), аÑ?ран хамгаалах хүнгүй 16 хүртÑ?лх наÑ?ны ач/зÑ?Ñ? ба ах Ñ?гч дүү, төрөлхийн тахир дутуу буюу 16 наÑ?нааÑ? өмнө тахир дутуу болÑ?он ач/зÑ?Ñ? ба ах Ñ?гч дүү, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ны, тахир дутуу, харж хандах хүнгүй Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ…, Ñ?хнÑ?Ñ€ нөхөр, өвөг Ñ?цÑ?г/Ñ?Ñ…, ах Ñ?гч дүү, 8 хүртÑ?лх наÑ?ны хүүхдÑ?Ñ? аÑ?раад ажил хийгÑ?Ñ?гүй Ñ?цÑ?г/Ñ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?хнÑ?Ñ€/нөхөр, өндөр наÑ?ны буюу Ñ?Ñ?вÑ?л бүрÑ?н тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч наÑ? барÑ?ан бол түүний ач/зÑ?Ñ?, дүү зÑ?Ñ€Ñ?г ар гÑ?рийн Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гчид, хойд Ñ?цÑ?г/Ñ?Ñ…, Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн Ñ?цÑ?г/Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаггүй дагавар хүүхÑ?д, Ñ?ураггүй алга бологÑ?дын гÑ?Ñ€ бүлийн Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гчид г.м байж болно. Ð?аÑ? барÑ?ан нÑ?г даатгуулагчийн цаана Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гч ногдож байгаа учир Ñ?нÑ? тооны ард хичнÑ?Ñ?н шимтгÑ?л 47 төлөгч байÑ?ныг тооцох боломжгүй байна. ТүүнчлÑ?н Ð?ДЕГ-Ñ‚ шимтгÑ?л төлөгчдийн наÑ? баралтын түвшний талаар өнгөрÑ?өн хугацааны тоо мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй байна. 54 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ó©Ó©Ñ€ түвшинг тооцож үзлÑ?Ñ?. 48 ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тооцооны үр дүнгÑ?Ñ?Ñ? харахад Ñ?нÑ? зориулалтаар цуглуулах шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 1.5% байхад Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан ар гÑ?рийнхÑ?нд дунджаар хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 35%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ очихоор байна.49 ЭнÑ? бол Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайн болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й холбоотой авч үзÑ?Ñ… аÑ?уудлын дөнгөж Ñ?хлÑ?л бөгөөд Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон буÑ?ад хувилбаруудын Ñ?анхүүгийн өртөг зардлыг тооцоогүй болно. ГÑ?хдÑ?Ñ? заавал даатгуулах Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€, Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зориулалтаар 1.5%-ийн шимтгÑ?л бий болгоход Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан ар гÑ?рийнхÑ?нд багахан дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…Ñ?д хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байх тооцоо гарч байна. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны шинÑ?члÑ?лийн дизайныг Ñ?онгоход Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, үргÑ?лжлÑ?Ñ… хугацаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь ажиллагÑ?адын хувьд амь наÑ?ны буÑ?ад даатгалын болон хадгаламжийн Ñ…Ñ?лбÑ?рийг Ñ?Ñ€Ñ?лхийлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан ар гÑ?рийнхний орлогын буÑ?ад Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ Ñ?Ñ€Ñ?лхийлÑ?Ñ… Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхолд нөлөөлнө гÑ?дгийг анхаарах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна шимтгÑ?лийн хувь өндөр байх туÑ?ам цалин хөлÑ?Ó©Ó© үнÑ?н зөв мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?хгүй байх Ñ?вдал нÑ?мÑ?гддÑ?г. 83. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайны аÑ?уудлыг цааш нь гүнзгийрүүлÑ?н дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх шаардлагатай бөгөөд дараах Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аÑ?уудлыг харгалзан үзÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. Үүнд: • ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт тухайлан зориулÑ?ан шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? бүрдÑ?Ñ?н дундын Ñ?ангааÑ? Ñ?анхүүжих даатгалын бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн байх, • ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох томьёо нь цалин хөлÑ?нөөÑ? хамааралгүй тогтмол Ñ?уурь Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болон орлогын мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?гийн аль алиныг багтааÑ?ан байх (ЭнÑ? нь цалин хөлÑ?ийг үнÑ?н зөв мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… хөшүүрÑ?г болох), • Жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тооцож автоматаар үнийн индекÑ?жүүлÑ?лт хийх, • ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн урт хугацааны актуар тооцоог хийхдÑ?Ñ? тухайн хугацаанд шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? цуглах орлогыг тооцохын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хүн ам зүйн өөрчлөлт, наÑ? баралтын түвшин зÑ?ргийг харгалзах. Г. III давхарга – Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламж 84. Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн хадгаламжийн нÑ?мÑ?лт механизмууд нь өндөр наÑ?тны орлогыг баталгаажуулах нÑ?г чухал Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болдог. ЭнÑ? арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лийг Ñ?онгох үндÑ?Ñ?лÑ?л нь: (а) хүн амын наÑ?жилт хурдацтай Ñ?вагдаж, өндөр наÑ?тны хүн ам зүйн ачааллын түвшин нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаатай холбоотойгоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо нь ирÑ?Ñ?дүйд өндөр наÑ?тны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өмнөх орлогын дөнгөж 35-45%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?хүйц орлогыг л хангах магадлалтай байгаа учрааÑ? нÑ?мÑ?лт орлого зайлшгүй шаардлагатай; (б) гÑ?Ñ€ бүлийн уламжлалт бүтÑ?ц өөрчлөгдөж, хамтдаа амьдрах хүмүүÑ?ийн тоо буурч байгаа Ñ?вдал нь өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах хадгаламжийн буÑ?ад хувилбаруудыг Ñ?онгох шаардлагатай иргÑ?дийн тоог нÑ?мÑ?гдүүлж байна; (в) ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ?айн дурын Ñ?хем нь Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байгууллага, үйлдвÑ?Ñ€ аж ахуйн газар хоорондын Ñ?лгаатай дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааг нөхөх боломж бүрдүүлнÑ?; (г) ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ?айн дурын хадгаламжийн ийм механизм үйлдвÑ?Ñ€ аж ахуйн газрууд, заÑ?гийн газрын ажил олгогчдын Ñ?дийн заÑ?гийн үр ашигтай байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д хувь нÑ?мÑ?Ñ€ оруулна; Тооцоонд хүн амын наÑ? баралтын түвшин одоо байгаа түвшинд үргÑ?лжилнÑ? гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. Бодлого боловÑ?руулагчдын 48 зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинг Ñ?мар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгахыг зорьж байгаагаа тодорхой болгоÑ?ны дараа Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон орлогын мÑ?дрÑ?мжтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ?гийг дахин тооцоолох боломжтой. 49 Ð?аÑ? баралтын түвшин Ð?ҮБ-ын хийÑ?Ñ?н хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоололд Ñ?уурилÑ?ан. Ð?ийт цалин хөлÑ?ний одоогийн Ñ?уурь нөхцөл болон шинÑ?члÑ?лийн PROST тооцооллын дагуу Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ тооцÑ?он. 55 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд (д) хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан нь Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийн хөгжил, тогтвортой байдлыг дÑ?мжинÑ?. ЭнÑ? нь Ñ?ргÑ?Ñ?д Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжлийг дÑ?мжих боломж бүрдүүлнÑ?. 85. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?н чухал боловч ажил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн хадгаламжийн нÑ?мÑ?лт механизмууд одоогоор Монголд байхгүй байна. Татварын албанд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан удирдан ажиллуулахаар албан Ñ‘Ñ?оор бүртгүүлÑ?Ñ?н Ñ?рх бүхий байгууллага шимтгÑ?лийн орлогыг татварааÑ? чөлөөлүүлÑ?Ñ… зохицуулалт байхгүй байна. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн нийлүүлÑ?Ñ… үзÑ?гдÑ?л амь наÑ?ны даатгалын үйл ажиллагаа Ñ?рхÑ?лдÑ?г байгууллагуудын дунд дөнгөж Ñ?Ñ…Ñ?лж байна. Мөн зарим нÑ?г байгууллага ажилтнууддаа зориулÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нÑ?мÑ?лт механизм бий болгох Ñ?хлÑ?л байгаа ч Ñ?нÑ? нь татварын хөнгөлөлт Ñ?длÑ?Ñ… боломжгүй, хууль Ñ?рх зүйн зохицуулалтгүй байна. ЭнÑ? байдал нь ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн механизм хөгжихөд Ñ?аад болж байна. 86. Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн механизмын зохицуулалт нь дараах шинж чанарыг агуулÑ?ан байвал зохино (Зураг 22). Үүнд: (а) Ийм Ñ?хем нь шимтгÑ?лийн, мөн бүрÑ?н хуримтлалын зарчмаар ажиллах, хуримтлагдÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх нь шилжих боломжтой байх, хуримтлагдÑ?ан Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? Ñ?мар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах боломжтойг баталгаажуулÑ?ан ил тод механизмтай байх, (б) данÑ?ны хуримтлалыг шилжүүлÑ?Ñ… бүрÑ?н боломжтой байх; (в) данÑ? болон хөрөнгө оруулалтын менежментийг Ñ?анхүүгийн Ñ?понÑ?ор ажил олгогчтой хийÑ?Ñ?н гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?ний үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ туÑ?гай зөвшөөрөл/лиценц бүхий Ñ?анхүүгийн бие дааÑ?ан зуучлагчаар дамжуулан хийх зохицуулалттай байх; (г) тодорхой түвшнÑ?Ñ?Ñ? давÑ?ан данÑ?ны Ñ‚Ñ?нцÑ?лыг аннуит зарчмаар тодорхойлÑ?ноор Ñ?Ñ€Ñ?длийг зохицуулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лтÑ?й болох; (д) зохицуулалтын болон Ñ…Ñ?налтын чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ ажил олгогчийн зүгÑ?Ñ?Ñ? минимум Ñ?тандартыг дагаж мөрдөх, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчийн Ñ?рх ашгийг хамгаалах Ñ?вдлыг Ñ?айжруулах; (е) бүртгÑ?лийн үнÑ?н зөв, ил тод байдлыг хангах, мөн захиргааны зардлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой бүртгÑ?лийн нÑ?гдÑ?Ñ?н зохицуулалтыг бий болгох. 50 50 Зарим улÑ? оронд төвлөрÑ?өн байдлаар бүртгÑ?лийг хөтлөх туÑ?гай байгууллагыг ашигладаг. 56 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 22. Санал болгож буй ажил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зохицуулалтууд Ð?Ñ?уудлууд Ð?өхцлүүд/параметрүүд Загвар ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Санхүүжилт БүрÑ?н хуримтлалын зарчим Татвар Татварын бодлогыг тогтвортой байлгах (ж нь. Чөлөөлөлт, Чөлөөлөлт, Татвар ногдуулалт, ЭСВЭЛ Татвар ногдуулалт, Чөлөөлөлт, Чөлөөлөлт), ТатварааÑ? чөлөөлөх ажилтны төлөх шимтгÑ?лд дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаар тавих (гÑ?Ñ€ бүлийн татвар ноогдуулах орлогын хувиар болон хөдөлмөрийн хөлÑ?нөөÑ? төлөх Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаарын хувиар), Санхүүжилт Хувь хүний, ажил олгогчийн ба ажилтны төлөх шимтгÑ?л. Ð?шиглалтын Ð?шиглаж Ñ?хлÑ?Ñ… нөхцлүүдийг (бөөнөөр, үе шаттайгаар, жил тутамд) аÑ?уудлууд боловÑ?руулах, Ð?шиглаж Ñ?хлÑ?Ñ… наÑ?ыг нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?тай ойр тогтоох, гÑ?хдÑ?Ñ? ажилгүй болÑ?он болон буÑ?ад тодорхой нөхцөл Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н тохиолдолд дÑ?Ñ?рх наÑ?нааÑ? өмнө ашиглахыг зөвшөөрөх, Татварын аÑ?уудлыг бодолцох, Зохицуулалт Хөрөнгө оруулалтын удирдлага, хууль Ñ‘Ñ?ны аÑ?ран хамгаалагч, данÑ?ны удирдлага зохицуулалтыг боловÑ?ронгуй болгох, ИтгÑ?мжлÑ?гдÑ?Ñ?н зөвлөлийн үүрÑ?г роль, хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлага; заÑ?аглалын Ñ?тандартыг тодорхой болгох, ТÑ?тгÑ?врийн хувийн Ñ…Ñ?вшлийн зах зÑ?Ñ?л хөгжихÑ?д шаардагдах зохицуулалт, дÑ?д бүтцийг бий болгох, Ð¥Ñ?налт удирдлага Ð¥Ñ?налтын чадавхийг Ñ?айжруулах. Д. Шилжилтийн үеийн зохицуулалтууд 87. ЭнÑ? Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт, 1960 оны өмнө ба хойно Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?Ñ‚ Ñ?лгаатай байдлыг бууруулах зорилготой шилжилтийн үеийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хувилбаруудыг авч үзÑ?н, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгааг халж зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох үйл Ñ?вцыг дÑ?лгÑ?рүүлÑ?н танилцуулна. 88. Шилжилтийн үеийн нÑ?г хувилбар нь, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах 10 жилийн хугацаатай хөтөлбөрийг дараах байдлаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж болох юм. Үүнд: i) 2015-2024 оны хооронд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?мÑ?гтÑ?й, 2020-2029 оны хооронд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тодорхойлоход Ð?ДТ болон цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн томьёонуудын аль алиныг ашиглана. Хоёр томьёо ашиглан тооцÑ?он хоёр Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хоорондын зөрүүг нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€, туÑ?гай графикийн дагуу олгоно (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 7). ii) ЭнÑ? нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нийгмийн даатгалын тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд олгож байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врүүдÑ?Ñ?Ñ? туÑ?ад нь нÑ?мж олгох бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлнÑ?. Ийм маÑ?гаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлбÑ?л хожим Ñ?нÑ? нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын заавал авах хууль Ñ‘Ñ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болохгүй юм. Ð?Ñ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг буÑ?ад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нÑ?г адил аргаар индекÑ?жүүлнÑ?. Ийм хөтөлбөр нь шилжилтийн хугацаанд 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? буурах Ñ?вдлааÑ? Ñ?Ñ?ргийлнÑ?. Мөн зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгаа болон нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халÑ?нааÑ? гарах хүндрÑ?лÑ?Ñ?Ñ? орлого багатай ахмад наÑ?тныг хамгаална. ТөÑ?вийн Ñ?анхүүжилттÑ?й нÑ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?нÑ? үйл Ñ?вц нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн 57 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд тогтолцооны парамерт үзүүлÑ?лтийн шинÑ?члÑ?лийн үр дүнд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? дÑ?Ñ?шлÑ?Ñ… цаг үетÑ?й давхцана (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 7). Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 7: 1960 онооÑ? өмнө ба хойно Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?лгаатай байдлыг бууруулах шилжилтийн хөтөлбөрийн график Ð?Ñ?мÑ?лт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ - ЦЖБТТ болон Ð?ДТ- 51 Ñ‹ хүрÑ?Ñ?нд тооцÑ?он Жил Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хоорондын зөрүүний хувь 1 90% 2 80% 3 70% 4 60% 5 50% 6 40% 7 30% 8 20% 9 10% 10 0 89. Ð?нхаарал хандуулах Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г зүйл нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгааг халж, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох шилжилтийг Ñ…Ñ?рхÑ?н хийх тухай аÑ?уудал юм. ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгааг халж, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох үйл Ñ?вц нь 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн хувьд Ñ?өрөг үр дагавартай байх магадлалтай. ЯлангуÑ?а бага орлоготой болон цөөн жил шимтгÑ?л төлÑ?өн иргÑ?дийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н буурах талтай. ГÑ?хдÑ?Ñ? ийм үр дагавар, шилжилтийн үеийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага нь нÑ?г талд нийгмийн даатгалааÑ? олгож байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, нөгөө талд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хоорондын зөрүү Ñ…Ñ?Ñ€ их байхааÑ? хамаарна. 52 Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтооÑ?он Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн авч байÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й ойролцоо байх тохиолдолд ийм шилжилтийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?ггүй ч байж болох юм. Харин нийгмийн даатгалааÑ? олгож байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, нөгөө талд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн параметр үзүүлÑ?лтүүд хоорондоо зөрүү ихтÑ?й бол шилжилтийн хөтөлбөр шаардлагатай болно. Ийм хөтөлбөр Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… болбол дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д зориулÑ?ан шилжилтийн үеийн хөтөлбөртÑ?й адил зарчмаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийг Ñ?анал болгож байна. Ийм маÑ?гаар Ñ?нÑ? хоёр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хоорондын зөрүүг зугуухан зөөлөлж болно. 51 Шилжилтийн Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ жилүүд нь Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 2015 онооÑ?, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?д 2020 онооÑ? Ñ?хлÑ?нÑ?. 52 2010 оны Ñ?цÑ?ийн байдлаар, Ð?ДТ (101400 â‚®/Ñ?ард)-ний 60% нь 60960 â‚®/Ñ?ард байна. ҮүнтÑ?й харьцуулж үзÑ?Ñ…Ñ?д 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дундаж цалингийн 20% (2020 онд), дÑ?Ñ?Ñ€ нь 15-ааÑ? дÑ?Ñ?ш ажиллаÑ?ан жил тутамд 0.5% нÑ?мж тооцно. 2010 оны байдлаар Ñ?нÑ? нь 22% * 310000 â‚®/Ñ?ард буюу 68,200 â‚®/Ñ?ард байгаа нь Ð?ДТ-ий 60%-тай бараг Ñ‚Ñ?нцүү байна. 58 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд IV. ÐœÐ?ЛЧИД БОЛОÐ? ХУВИÐ?РÐ?Ð? ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭГЧДИЙÐ? ТУСГÐ?Й ХЭРЭГЦЭЭГ ШИЙДВЭРЛЭХ Ð?Ь Ð?. Хамрагдалтын цоорхой 90. Монголын малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?ад гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ өнөөгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоонд хамрагдахгүй байгаа иргÑ?дийн хувьд өндөр наÑ?ны орлого бий болгох үр дүнтÑ?й Ñ?тратеги дутагдаж байна. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ одоогоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н иргÑ?дийн дийлÑ?нх нь нийгмийн даатгалааÑ? өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байгаа боловч 2009 оны байдлаар Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн амын зөвхөн тал орчим хувь нь даатгалд хамрагдаж байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 8). 53 Ð?жиллах хүчний гуравны нÑ?г орчмыг бүрдүүлдÑ?г малчид, мөн ажиллах хүчний 15 хувийг бүрдүүлдÑ?г хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийн аль аль нь даатгалд заавал шимтгÑ?л төлөхөөÑ? чөлөөлөгдÑ?өн байдаг. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 8: Ð?ийгмийн даатгалын шимтгÑ?л төлөгÑ?өд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн ам Эх Ñ?урвалж: Ð?ийгмийн даатгалын Ñ?татиÑ?тикийн Ñ?мхтгÑ?л, 2010. 91. 1990-Ñ?Ñ?д оны Ñ?Ñ…Ñ?н үеийн Ñ?дийн заÑ?гийн шинÑ?члÑ?лийн үеÑ?Ñ? анх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н, малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон цалингүй ажиллагÑ?адын хувьд Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?д байгаа даатгалын хамрагдалтын Ñ?нÑ? цоорхой нь Ñ?үүлийн Ñ…Ñ?дÑ?н жилд ноцтой аÑ?уудал болоод байна. 1990-Ñ?Ñ?д онооÑ? өмнө Ñ?дийн заÑ?гийн ихÑ?нх үйл ажиллагаа нь хоршоо, нÑ?гдÑ?л, улÑ?ын үйлдвÑ?рийн газруудаар дамжин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж, ажиллагÑ?ад нь ажиллах хугацаандаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн баталгаагаа хангадаг тогтолцоотой байÑ?ан. ЖишÑ?Ñ? нь, нүүдÑ?лчин малчид нÑ?гдÑ?лд нÑ?гдÑ?н орж, нÑ?гдлийн Ñ?зÑ?мшлийн мал маллаÑ?ныхаа төлөө малчид нÑ?гдлÑ?Ñ?Ñ? цалин урамшуулал авдаг байÑ?ан. Өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лийн дараа малчид, хөдөө аж ахуй Ñ?рхлÑ?гчид болон хот Ñ?уурин газрын олон ажиллагÑ?ад Ñ?дийн заÑ?гийн бие дааÑ?ан үйлдвÑ?рлÑ?гчид болÑ?он бөгөөд Ñ‚Ñ?д цалинтай ажиллаж, мөн ажиллах хугацаандаа Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх нь бүрддÑ?г байдал үгүй болÑ?он. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд 20 жил шимтгÑ?л төлÑ?өн ажилтан наанадаж доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний, бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?дÑ?г. 2011 онд 60 наÑ? хүрч байгаа 53 ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ мÑ?дÑ?Ñ?ллийн чанарт бид төдийлÑ?н найдахгүй байгаа боловч үүнийг нÑ?гтлах мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ó©Ó©Ñ€ Ñ?Ñ… Ñ?урвалж байхгүй байна. 59 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтан Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлт шинÑ?члÑ?л Ñ?Ñ…Ñ?лж байх үед дөчөөд наÑ?тай, өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лт Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө 20 орчим жил ажиллаÑ?ан байх магадлалтай. 2015 онооÑ? Ñ?хлÑ?н 60 наÑ? хүрÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд болон одоо 55 наÑ? хүрч байгаа Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд шинÑ?члÑ?л Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?хүйц шимтгÑ?л төлж амжаагүй байх магадлалтай. Ойрын Ñ…Ñ?дÑ?н жилд, шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа иргÑ?д хуучин тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд 10 жил шимтгÑ?л төлÑ?өн бол Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г авна. 2014 онооÑ? хойш Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ… ихÑ?нх Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд, 2019 онооÑ? хойш Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ… ихÑ?нх Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд дÑ?Ñ?рх Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ үйлчлÑ?хгүй. Учир нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д 15 жил шимтгÑ?л төлÑ?өн байх шаардлагатай. 92. Малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ий 10%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?айн дурын шимтгÑ?л төлж нийгмийн даатгалд хамрагдах боломжтой. ЭнÑ? нь 2010 оны Ñ?цÑ?ийн байдлаар, шимтгÑ?лд Ñ?ард 10800 төгрөг буюу жилдÑ?Ñ? 130000 орчим төгрөг төлнө гÑ?Ñ?Ñ?н үг. Эдийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн амын зөвхөн 5 орчим хувь л (2009 оны байдлаар 52000 орчим хүн) ийм Ñ?айн дурын шимтгÑ?л төлж байна. Сайн дурын шимтгÑ?л төлөгчдийн наÑ?ны бүтÑ?ц болон шимтгÑ?л төлÑ?өн хугацааны байдлыг ажиглахад ихÑ?нх нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… ажиллаÑ?ан жилийн шалгуур хугацаа буюу 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд 20 жил, харин 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд 15 жилийн шалгуурыг хангах зорилгоор шимтгÑ?л төлж байгаа нь харагдаж байна. БүрÑ?н болон хувь Ñ‚Ñ?нцүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?гүй Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н иргÑ?дийн хувьд нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах боломжтой. Б. Бодлогын хувилбарууд 93. Даатгалын хамрагдалтын цоорхойг багаÑ?ган малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… гурван хувилбар байна: • Өнөөгийн даатгалын тогтолцооны албан журмын хамрагдалтын хүрÑ?Ñ?г өргөтгөх, Ñ?Ñ?вÑ?л малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?дад тухайлан зориулÑ?ан даатгалын шинÑ? Ñ?хемийг бий болгон Ñ‚Ñ?днийг заавал хамруулах; • ТатааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн тогтолцоог (ТДШТ) цоо шинÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?втрүүлÑ?Ñ… замаар Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдах Ñ?онирхол Ñ?Ñ?длийг бий болгох; • Өнөөгийн нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог халж, бага орлоготой ахмад наÑ?тны зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог нÑ?втрүүлÑ?Ñ… зÑ?Ñ€Ñ?г болно. 60 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Б1. Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг заавал хамрагдах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамруулах нь 94. Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг заавал хамрагдах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамруулах нь дараах хоёр Ñ?ул талтай. Зорилтот бүлгийн хүн амын ихÑ?нх нь маш бага орлоготой, албан журмаар заавал хамруулах шаардлага тавихад хүндрÑ?лтÑ?й. ИхÑ?нх малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын орлого болон хөрөнгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тун багааÑ? гадна Ñ‚Ñ?дний орлого ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лтÑ?й байдаг. ЗаÑ?гийн газрын тооцоолÑ?ноор малчдын бараг гуравны хоёр нь 100- ааÑ? доош тооны малтай бөгөөд Ñ?нÑ? нь боломжийн амьдралын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангахад дÑ?ндүү багад тооцогддог. Малчдын аÑ?уудлаарх төрийн бодлогод (2009 оны 6 Ñ?ард батлагдÑ?ан) 100-ааÑ? доош тооны малтай малчдад Ó©Ó©Ñ€ төрлийн нÑ?мÑ?лт орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?ртÑ?й болоход нь дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ зааÑ?ан. 95. Одоо Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ даатгалд хамрагдаж байгаа малчид болон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийг заавал даатгалд хамруулж, одоогийн ажил олгогч болон ажилтны төлж байгаа нийт 14%-ийн шимтгÑ?лийг төлүүлнÑ? гÑ?ж тооцвол 130 мÑ?нган төгрөг байÑ?ан Ñ‚Ñ?дний жилд төлөх шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 180 мÑ?нган төгрөг болж Ó©Ñ?нө. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ иргÑ?дийн ихÑ?нх нь 100-ааÑ? доош тооны малтай Ñ?Ñ?вÑ?л хот Ñ?уурин газрын албан буÑ? Ñ?екторт ажиллаж байгаа иргÑ?дийн ихÑ?нх нь дÑ?Ñ?рх Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лийг төлөх бÑ?лÑ?н мөнгөний Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?ргүй байх магадлалтай. 96. ТүүнчлÑ?н, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?мар нÑ?гÑ?н Ñ…Ñ?лбÑ?рт албан журмаар заавал хамруулах нь угааÑ?аа хүндрÑ?лтÑ?й. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?дад жил бүр 8040 төгрөг төлөн Ñ?рүүл мÑ?ндийн даатгалд хамрагдах шаардлага тавигддаг. Эрүүл мÑ?ндийн даатгалын жилийн төлбөр нь Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын хамгийн бага шимтгÑ?лийн хорины нÑ?гтÑ?й Ñ‚Ñ?нцүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байна. ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч заÑ?гийн газрын тооцоолÑ?ноор 380 мÑ?нга орчим малчдын зөвхөн 94 мÑ?нга орчим нь Ñ?нÑ? даатгалыг төлдөг. 97. ДÑ?Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? илүү их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лийг хураах нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й тулгарна. Малчдын гол үйл ажиллагаа нь ихÑ?нхдÑ?Ñ? бÑ?лÑ?н мөнгөний зах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ? гадуур Ñ?вагддаг бөгөөд жилд цөөн Ñ…Ñ?дÑ?н удаа мал болон малын гаралтай түүхий Ñ?дÑ?Ñ? голчлон албан буÑ? зах зÑ?Ñ?лийн шугамаар зарж борлуулдаг. ЗаÑ?гийн газар малчдын бÑ?лÑ?н мөнгөний орлогын талаар тун бага мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лтÑ?й байдаг бөгөөд Ñ?рүүл мÑ?ндийн даатгалд хамрагдÑ?ан байдлааÑ? харахад Ñ‚Ñ?днийг даатгалд хамруулах арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. 98. Өмнө нь малчин бүрийн Ñ?зÑ?мшилд байгаа малын тоогоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лийг төлөх хувилбарыг боловÑ?руулÑ?ан. Малчны малын тоо толгойг гаргах нь орлогыг тодорхойлохооÑ? илүү амар учрааÑ? (Ñ…Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ малын тоог нуун дарагдуулж болох ч) Ñ?нÑ? аргачлал нь шимтгÑ?лийг орлоготой уÑ?лдуулах гÑ?Ñ?Ñ?н оролдлогыг бодвол илүү Ñ…Ñ?лбар байж болох юм. ГÑ?вч ихÑ?нх малчдын хувьд орлого тун Ñ…Ñ?згаардагдмал байдгааÑ? үүдÑ?лтÑ?й Ñ?нÑ? бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг Ñ?мар ч тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд давж гарахад амаргүй. Ийм тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд цөөн малтай малчдад боломжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгохын тулд олон малтай малчдын зүгÑ?Ñ?Ñ? болон заÑ?гийн газрааÑ? зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний татааÑ? авах шаардлага гарна. ТүүнчлÑ?н, малын тоонооÑ? шалтгаалан шимтгÑ?лийг тооцох арга нь Ñ?үүлийн үеийн чиг хандлага болон орон нутгийн Ñ?анхүүжилтийн нөхцөл байдалтай зөрчилдөж байна. Сүүлийн жилүүдÑ?д, үүнийг ихÑ?нх орон нутгийн удирдлагууд ашиглахгүй болÑ?он. 99. Ð?лбан журмаар заавал даатгах нь өнөөгийн байдлаар ихÑ?нх малчдын хувьд тийм ч үр дүнтÑ?й хувилбар биш байгаа ч ирÑ?Ñ?дүйд наанадаж зохих тооны малтай малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлого бүрдүүлÑ?Ñ… практик арга зам байж болох юм. Өмнө Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?нчлÑ?н, заÑ?гийн газрын бодлого нь цөөн малтай иргÑ?д олон малтай малчдад гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажиллах гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ орлого олох буÑ?ад арга замыг 61 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ñ?Ñ€Ñ?лхийлÑ?Ñ…Ñ?д нь дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?ж байна. ЗаÑ?гийн газрын зүгÑ?Ñ?Ñ? дунд зÑ?ргийн тооны малтай малчид хоршоо болон нÑ?гдÑ?ж мал, малын түүхий Ñ?дийн худалдаа, маркетинг, түүнчлÑ?н мал аж ахуй болон бÑ?лчÑ?Ñ?рийн удирдлагын аÑ?уудлыг хамтран шийдвÑ?рлÑ?Ñ… замаар ажиллахыг дÑ?мжиж байна. 100. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?анаачлагууд нь үр дүнтÑ?й болбол ойрын ирÑ?Ñ?дүйд заÑ?гийн газрааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд Ñ?лангуÑ?а олон малтай малчид, томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг даатгалд заавал хамрагдахыг шаардахад илүү Ñ…Ñ?лбар болно. ЗаÑ?гийн газрааÑ? тодорхой түвшнÑ?Ñ?Ñ? доогуур орлоготой иргÑ?д, тухайлбал хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, Ñ?Ñ?вÑ?л түүнийг Ñ…Ñ?д дахин авÑ?нааÑ? доогуур орлоготой иргÑ?дÑ?Ñ?Ñ? буÑ?ад иргÑ?дÑ?д даатгалд заавал хамрагдах шаардлага тавьж болох юм. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л, зөвхөн ийм шаардлага хангах боломжтой иргÑ?дийг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамрагдах шаардлага тавина гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. ТүүнчлÑ?н Ñ?нÑ? нь илүү албан Ñ‘Ñ?ны маркетингийн Ñ?увгийг ашиглах хүн амын бүлÑ?гт чиглÑ?гдÑ?Ñ… учир заÑ?гийн газрын зүгÑ?Ñ?Ñ? хууль дүрмийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?нд Ñ…Ñ?налт тавих боломжтой юм. Магадгүй ойрын ирÑ?Ñ?дүйд хот Ñ?уурин газрын хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лдÑ?г өндөр орлоготой, албан Ñ?ектортой илүү холбоотой байдаг хүн амыг ч албан журмын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамрагдах шаардлага тавьж болох юм. 101. Заавал даатгалд хамрагдах шаардлагыг зөвхөн олон малтай малчид болон томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдÑ?д тавьÑ?наар заÑ?гийн газрын зүгÑ?Ñ?Ñ? буÑ?ад шимтгÑ?л төлөгÑ?өдтÑ?й нÑ?г адил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шимтгÑ?л төлөхийг шаардах боломжийг олгоно. Зөвхөн өндөр орлоготой Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт албан даатгалыг чиглүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? илүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тогтоогдох магадлалтай. ЭнÑ? хоёр хүчин зүйл нь Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогыг зохих түвшинд байлгахын тулд төлөх заÑ?гийн газрын татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ багаÑ?гана. ЗаÑ?гийн газрын татааÑ?ыг бүх нийтийг хамарÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ? тогтолцоо Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?нÑ? тайланд Ñ?анал болгож байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны аль нÑ?г хувилбарыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ бага орлоготой хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон харьцангуй цөөн малтай малчид руу чиглүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. Б2. Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хөтөлбөрийг өргөжүүлж, татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?л нÑ?втрүүлÑ?Ñ… нь 102. Хамрагдалтын цоорхойг нөхөх хоёр дахь арга зам нь Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хөтөлбөрийг өргөжүүлÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л бүтцийн хувьд дахин шинÑ?члÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. ГÑ?хдÑ?Ñ? зорилтот бүлгийн ихÑ?нх гишүүд бага орлоготой тул дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан бÑ?рхшÑ?Ñ?лүүд мөн л тулгарна. Одоогийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж байгаа Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд заÑ?гийн газрааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний татааÑ? төлдөг. Хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 10 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… шимтгÑ?лийг 20 жил төлөхөд (Ñ?мÑ?гтÑ?й 55, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 60 наÑ?нааÑ? Ñ?хлÑ?н) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й ижил түвшний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?нÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь одоогоор хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 75%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа учрааÑ?, 10%-ийн хамгийн бага шимтгÑ?лийг 20 жил төлÑ?өн ахмад наÑ?тны орлогыг 75% нөхөж байна гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. Тооцоолж үзÑ?Ñ…Ñ?д даатгуулагчийн төлÑ?өн бодит шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ‚Ñ?дний өндөр наÑ?андаа авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний тал хувиаÑ? ч бага, тодруулж Ñ…Ñ?лбÑ?л зөвхөн 15%-тай л Ñ‚Ñ?нцүү байна. 54 54 ИрÑ?Ñ?дүйд бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хөдөлмөрийн хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлттÑ?й нÑ?г адил хувиар Ó©Ñ?нө гÑ?ж Ñ‚Ó©Ñ?өөлбөл 20 жил шимтгÑ?л төлÑ?нөөр (Ñ…Ò¯Ò¯ нь ороод) ирÑ?Ñ?дүйд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зөвхөн 19 хувийг л бүрдүүлнÑ?. Харин бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? үнийн Ó©Ñ?өлттÑ?й адил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ó©Ñ?Ó©Ñ… тохиолдолд шимтгÑ?л нь хүүгийн хамт ирÑ?Ñ?дүйд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн 44%-ийг бүрдүүлнÑ?. Бодит цалингийн Ó©Ñ?өлт жилд дунджаар 4.6 % байна гÑ?ж Ñ‚Ó©Ñ?өөлбөл үлдÑ?гдÑ?л нь жил бүр 5,1%-ийн хүүтÑ?й Ó©Ñ?ч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт авагч дунджаар 17.2 жил Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авна. 10 жил шимтгÑ?л төлÑ?өн хүмүүÑ?ийн хувьд бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? бага Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах бөгөөд төлÑ?өн шимтгÑ?л нь авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн 14-21%-ийг бүрдүүлнÑ?. ШимтгÑ?л төлөгÑ?өд нь тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах нөхцөл ч бүрдÑ?ж болох бөгөөд Ñ?нÑ? нь даатгалын нийт багцийн үнÑ? цÑ?нийг нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?, татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г ч Ó©Ñ?гөнө. 62 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 103. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоонооÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?гүй ахмад наÑ?тнууд нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рхтÑ?й бөгөөд Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2010 оны Ñ?цÑ?ийн байдлаар Ñ?арын 53800 төгрөг байна. Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2011 оны Ñ?цÑ?ийн байдлаар 105000 төгрөг бөгөөд даатгалааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаг хүмүүÑ? нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахгүй. Сайн дурын шимтгÑ?лийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болох 105000 төгрөгийн оронд зөрүү 51200 төгрөгийг (хоёр Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зөрүү) олгодог гÑ?ж ойлгож болно. ЭнÑ? талааÑ? нь тооцож үзвÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? Ñ?анхүүждÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь хоёр дахин нÑ?мÑ?гдÑ?ж, харин Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?аар Ñ?анхүүждÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ багаÑ?на.55 104. ТÑ?тгÑ?вÑ?рт зориулах татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? их байгаа ч Ñ?айн дурын даатгалд харьцангуй цөөн тооны иргÑ?д хамрагдаж байна. Сайн дурын шимтгÑ?л төлж байгаа иргÑ?дийн ихÑ?нх нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?андаа ойртÑ?он, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д шаардагдах 20 жилийн хугацааны шалгуур хангахад ойрхон болÑ?он иргÑ?д байдаг. 56 ГÑ?Ñ‚Ñ?л Ñ?айн дурын даатгалд хамрагдан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?хийг хичÑ?Ñ?ж байгаа 30, 40-өөд наÑ?тай иргÑ?д тун цөөн байна. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л, Ñ?нÑ? хөтөлбөр нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх шинÑ?Ñ?Ñ€ олж авахааÑ? илүүтÑ?й хамрагдалтын багахан цоорхойг нөхөх зорилгоор ашиглагдаж байна. Малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?ад нийт ажиллах хүчний 50 орчим хувийг Ñ?зÑ?лдÑ?г Ñ…Ñ?дий ч зөвхөн арвааÑ? цөөн хувь нь л Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд шимтгÑ?л төлж байна. 105. Сайн дурын шимтгÑ?лийн одоогийн тогтолцоо нь иргÑ?дийн оролцоог дÑ?мжиж, Ñ?онирхлыг төрүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?ргүй Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?лементийг агуулÑ?ан байна. Үүнд: • Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й уÑ?лдах байдал. Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт зарцуулах татааÑ?анд Ñ?айн дурын даатгалын тогтолцоонд очих боломжтой ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө зарцуулагддаг. • ШимтгÑ?л төлөх тогтолцоо нь харьцангуй уÑ?н хатан буÑ?. • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ? хүртÑ?л шимтгÑ?лийг “түгждÑ?гâ€?. • ТатааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ил тод тодорхой биш байдаг тул хамрагдах Ñ‘Ñ?той иргÑ?д үнÑ? цÑ?нийг нь төдийлөн Ñ?айн мÑ?дÑ?рдÑ?ггүй. ДÑ?Ñ?рх аÑ?уудлуудыг зохиÑ?той шийдвÑ?рлÑ?ж чадвааÑ? хувь хүмүүÑ?ийн хамрагдах Ñ?онирхлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, Ñ?лангуÑ?а 30, 40-өөд наÑ?ны иргÑ?дийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… боломжтой. 106. Одоогийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүтÑ?ц зохион байгуулалт нь зарим талаар Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хөтөлбөрт оролцох иргÑ?дийн Ñ?онирхлыг бууруулж байна. Ð?лбан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын дунд түгÑ?Ñ?мÑ?л байдаг хөдөө аж ахуйн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний борлуулалтааÑ? олдог тогтмол буÑ? орлоготой иргÑ?дийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г харгалзан үзÑ?Ñ?н зохицуулалт байхгүй. Ð?шиг орлого багатай жилүүдÑ?д бага шимтгÑ?л төлж харин ашиг орлого Ñ?айтай жилүүдÑ?д илүү өндөр шимтгÑ?л төлөх уÑ?н хатан боломжийг бүрдүүлÑ?Ñ… тогтолцоо нь иргÑ?дийн Ñ?онирхлыг илүүтÑ?й татах боломжтой хувилбар юм. ТүүнчлÑ?н өнөөгийн тогтолцоонд хуримтлал болон даатгалын буÑ?ад төрөлд хамрагдах боломж багатай хөдөө аж ахуй болон хот Ñ?уурин газар албан буÑ? Ñ?екторт хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдÑ?д Ñ?анхүүгийн гÑ?нÑ?тийн бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й байдал Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?д түүнийг даван туулахад нь үзүүлÑ?Ñ… Ñ?мар нÑ?гÑ?н дÑ?мжлÑ?г байхгүй. ЭнÑ? аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… нÑ?г боломжит хувилбар бол даатгуулагч Ñ?анхүүгийн бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й байдалд орÑ?он үедÑ?Ñ? өмнө нь даатгалд төлÑ?өн шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? Ñ?ргүүлÑ?н зÑ?Ñ?лÑ?Ñ… боломжийг олгох хувилбар байж болох юм. 55 Тодруулж Ñ…Ñ?лбÑ?л, хөдөлмөрийн хөлÑ?ний индекÑ?жүүлÑ?лт 44%-Ñ? 86% болно гÑ?ж тооцоход, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? Ñ?анхүүждÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь 19%-иаÑ? 39% болж Ó©Ñ?нө. 56 Төв аймгийн удирдлагуудтай хийÑ?Ñ?н Ñ?рилцлага дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?в. 63 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 107. Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын одоогийн тогтолцоон дахь хувь хүний төлÑ?өн шимтгÑ?лийг татааÑ?аар нÑ?мж дÑ?мжих зохицуулалттай болгох замаар заÑ?гийн газрааÑ? төлж байгаа татааÑ?ын бодит Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г илүү тодорхой болгох боломжтой. Ð¥Ñ?рвÑ?Ñ? тооцоо баримт нь бодитой бол заÑ?гийн газрааÑ? одоо төлж буй татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь даатгуулагчийн төлÑ?өн шимтгÑ?лтÑ?й харьцуулахад 2:1 харьцаатай байна. Даатгуулагчийн төлÑ?өн 1000 төгрөгний шимтгÑ?л тутамд заÑ?гийн газрааÑ? 2000 төгрөгний татааÑ? төлж байна гÑ?Ñ?Ñ?н үг. Ð¥Ñ?дийгÑ?Ñ?Ñ€ зөвхөн боломжийн орлоготой хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийн Ñ?онирхлыг илүүтÑ?й татах магадлалтай ч татааÑ?ыг ингÑ?ж илүү тодорхой Ñ…Ñ?лбÑ?рт оруулах нь иргÑ?дийн даатгалд хамрагдах Ñ?онирхлыг нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?. 108. Одоогийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалыг шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ…Ñ?лбÑ?рт шилжүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ авч үзÑ?Ñ?н аÑ?уудлуудын хоёрыг нь шийдвÑ?рлÑ?Ñ… боломж бий болно. ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан тогтолцоонд жилд төлөх шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байж болохоор илүү уÑ?н хатан зохицуулалт хийх боломжтой. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… шалгуур нь ажиллаÑ?ан жилтÑ?й шууд холбоотой байдаг учрааÑ? ийм уÑ?н хатан байх боломжгүй байдаг. Харин шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны хувьд тухайн даатгуулагчийн данÑ?анд хуримтлагдÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ€ тооцох учрааÑ? ажиллаÑ?ан жилийн шаардлага чухал биш. ТүүнчлÑ?н шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны үед гÑ?нÑ?тийн шаардлагатай үед даатгуулагч өөрийн данÑ?анд цуглууÑ?ан Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? зÑ?Ñ?л авах боломжтой. Төлөгдөөгүй зÑ?Ñ?лийн үлдÑ?гдÑ?л байвал Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах үеийн данÑ?ны үлдÑ?гдлÑ?Ñ?Ñ? Ñ?уутгаж тооцдог. 109. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ өөрчлөлтүүдийг багтааÑ?ан, шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан хөтөлбөрийг нÑ?втрүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?айн дурын даатгалд хамрагдах иргÑ?дийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… боломжтой. Олон улÑ?ын туршлагааÑ? харахад малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын Ñ?онголт, Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөл байдал нь дÑ?Ñ?рх шинÑ?члÑ?лүүдийн үр дүнд хамрагдалтын хувь нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…Ñ?д тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ?аад болох магадлалтай. Даатгалд хамрагдагÑ?адын дийлÑ?нх нь, Ñ‚Ñ?Ñ€ утгаараа татааÑ?ын үр шимийг хүртÑ?гчдийн ихÑ?нх нь зорилтот бүлгийн хүн амын доторх арай илүү орлоготой Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь байх нь тодорхой. Хамрагдалтыг 3 дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… зорилго тавьлаа гÑ?Ñ…Ñ?д даатгуулагчдын тоо 52,000-ааÑ? 200,000 болÑ?он ч цаана нь зорилтот бүлгийн 60 гаруй хувь нь хамрагдахгүй үлдÑ?Ñ… магадлалтай. ТиймÑ?Ñ?Ñ? ийм шинÑ?члÑ?л хийхдÑ?Ñ? хамгийн бага орлоготой ахмад наÑ?тнуудыг хамруулах тал дÑ?Ñ?Ñ€ ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н анхаарах шаардлагатай. Б3. Ð?ийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й нÑ?гтгÑ?Ñ… 110. ТÑ?тгÑ?врийн хамрагдалтын цоорхойг нөхөх гурав дахь арга зам нь нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?втрүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. ЭнÑ? нь Ñ?лангуÑ?а малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын хувьд чухал ач холбогдолтой. Учир нь Ñ‚Ñ?дний дийлÑ?нх нь өндөр наÑ?анд Ñ?дуурлааÑ? Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийгөө хамгаалах Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хуримтлал бий болгож чаддаггүй. Өмнө дурдÑ?анчлан, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?втрүүлÑ?Ñ…Ñ?д нÑ?г талдаа Ñ?нÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг анхаарах ч, нөгөө талдаа ирÑ?Ñ?дүйд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн төлөө шимтгÑ?л төлөх иргÑ?дийн Ñ?онирхлыг бууруулахааргүй Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тогтоох нь чухал. 111. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хамгийн гол давуу тал нь хамгийн Ñ?дуу ахмад наÑ?тнуудад орлогын Ñ?уурь дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… байдлаар дизайн хийх боломжтой, татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й хоÑ?лон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжихÑ?д зохимжтой. ЭнÑ? бүхний үр дүнд өндөр наÑ?тны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хамрагдалтын цоорхойг илүү Ñ?иÑ?темтÑ?й, тогтвортой байдлаар, орлогын Ñ?нз бүрийн түвшинг хамруулан шийдÑ?Ñ… боломжтой. ЭнÑ? арга нь III БүлÑ?гт дурдÑ?ан I давхаргын дизайнд Ñ?анал болгоÑ?он зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ юм. 64 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Б4. Зөвөлж буй хувилбарууд 112. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан гурван хандлагын аль алиныг үндÑ?Ñ?лÑ?н дараах зөвлөмжийг өгч байна. Үүнд: (i). III давхаргад Ñ?анал болгоÑ?он, туÑ?гай зохицуулалт бүхий Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн механизмыг бий болгох, (ii). ТÑ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдахгүй байгаа 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адад зориулан татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемийг нÑ?втрүүлÑ?Ñ… хувилбарыг Ñ?удалж үзÑ?Ñ…, (iii). Олон малтай малчид, томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамруулах хувилбарыг Ñ?удалж үзÑ?Ñ…, (iv). Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг өмнө дурдÑ?ан онцлог шинж чанарыг агуулÑ?ан байдлаар нÑ?втрүүлÑ?Ñ…. Б4.1. Сайн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламж 113. Малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын дийлÑ?нхийн хувьд туÑ?гай зохицуулалт бүхий Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн механизмыг бий болгох зайлшгүй Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? байна. Боломжийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахын тулд иргÑ?д нÑ?лÑ?Ñ?д олон жилийн турш хадгаламж хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й учрааÑ? Ñ‚Ñ?дний байршуулÑ?ан хөрөнгө мөнгийг удирдах бүтÑ?ц, зохицуулалтын болон Ñ…Ñ?налтын байгууллагад итгÑ?Ñ… итгÑ?лтÑ?й байх шаардлагатай. Урт хугацааны хадгаламж хийнÑ? гÑ?дÑ?г нь Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ хүмүүÑ? тодорхой Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг хүлÑ?Ñ?нÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг. ИймÑ?Ñ?Ñ? зохицуулалтын хүрÑ?Ñ?г тодорхой болгон бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налтын болон Ñ?анхүү, мÑ?дÑ?Ñ?ллийн удирдлагын байгууллагыг хөгжүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?дÑ?нд итгÑ?Ñ… иргÑ?дийн итгÑ?лийг бий болгоÑ?ноор иргÑ?д Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн бага ч гÑ?Ñ?Ñ?н орлогын зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг ирÑ?Ñ?дүйд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?Ñ? зориулан хадгалуулах болно. 114. ДйилÑ?нх малчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын орлого болон бÑ?лÑ?н мөнгөний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? нь байнгын биш, Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лтÑ?й байдаг учрааÑ? Ñ?айн зохицуулагдÑ?ан тохиолдолд иргÑ?д ийм механизмыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… магадлалтай. ЭнÑ? бүлгийн хүн амын хувьд өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламж нь туйлын чухал ач холбогдолтой. Б4.2. ТатааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хем 115. ТÑ?тгÑ?врийн хамрагдалтын цоорхойг нөхөх Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г чухал арга зам нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдаагүй Ñ?дийн заÑ?гийн идÑ?вхитÑ?й хүн амд чиглÑ?Ñ?Ñ?н, татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемийн бий болгох Ñ?вдал. Ийм тогтолцоог Ñ?анал болгох Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н үндÑ?Ñ?лÑ?л байна. • Малчид, тариаланчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын ажлын Ñ…Ñ?в шинж, ажил олгогчтой Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… харилцааны онцлог зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? хамааран ийм ажил Ñ?рхÑ?лдÑ?г иргÑ?д даатгалд хамрагдахад хүндрÑ?л учирдаг. • Орлого нь байнгын буÑ? тодорхойгүй, мөн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лтÑ?й байдаг учрааÑ? ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?Ñ? зориулж тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хуримтлал хийх зайлшгүй Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й. • Хадгаламжийг хувь хүний нÑ?Ñ€ дÑ?Ñ?Ñ€ хийÑ?вÑ?Ñ€ данÑ? Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?н бүртгÑ?н тооцох учрааÑ? тухайн иргÑ?н зайлшгүй Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? гарÑ?ан үедÑ?Ñ? өөрийн хуримтлуулÑ?ан мөнгөнөөÑ?Ó©Ó© Ñ?ргүүлÑ?н зÑ?Ñ?лÑ?Ñ… боломжтой. • Дизайны хувь Ñ?нгийн, Ð?ДТ-той зарчмын хувьд нийцтÑ?й, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д болон иргÑ?д ойлгоход дөхөмтÑ?й, хөрөнгө мөнгөний төлөвлөлт болон зарцуулалт нь ойлгомжтой. 116. Ийм тогтолцооны зорилго нь: 65 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Малчид, тариаланчид, хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?ад, түр гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?ад болон ажилгүй иргÑ?дийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламж хийх механизмыг бий болгох, • ТÑ?тгÑ?врийн хадгаламж хийх иргÑ?дийн Ñ?онирхлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн тулд иргÑ?дийн төлÑ?өн шимтгÑ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? түүнтÑ?й тодорхой харьцаагаар шимтгÑ?л нÑ?мж төлөх, • ИргÑ?дийн ажил Ñ?рхлÑ?Ñ… хугацаандаа ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?Ñ? зориулан хадгаламж хийхийг дÑ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ хожим нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зориулалтаар зарцуулах Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ыг бууруулах. Дизайнтай холбоотой гол аÑ?уудлуудыг Зураг 23-д үзүүллÑ?Ñ?. 66 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 23. ТатааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемийн параметр үзүүлÑ?лтүүд Оролцоо • II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд хамрагдаагүй албан буÑ? Ñ?екторын ажиллагÑ?ад Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ хамрагдах ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?: II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалынхтай Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… нөхцөл адил. • Ð?жиллаÑ?ан жилийн шалгуур байхгүй, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрмÑ?гц авч Ñ?хлÑ?нÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн дизайн • ТÑ?тгÑ?врийн томьёо – II Давхаргын Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн томьёог ашиглана. • ТÑ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лт – II Давхаргын Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лттÑ?й адил. Төлөх шимтгÑ?л, • Ð?жилтны төлөх шимтгÑ?лийн хамгийн бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г татааÑ? тогтооно. ШимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоохдоо зорилтот бүлгийн иргÑ?д төлж чадахуйц доогуур байлгахыг хичÑ?Ñ?хийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ажил Ñ?рхлÑ?Ñ… хугацааны туршид шимтгÑ?л төлÑ?ний Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ авах Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нь амьжиргааны наад захын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангахуйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгахыг зорих Ñ‘Ñ?той. • Ð?жилтны төлÑ?өн шимтгÑ?лийг татааÑ?аар дÑ?мжихÑ?д 1:1 харьцааг ашиглахад Ñ…Ñ?лбар, өргөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гддÑ?г. • Ð?жилтны шимтгÑ?л төлөх давтамжийг олон хувилбартай хийх, үүнд Ñ?ар, улирал, Ñ?Ñ?вÑ?л жилÑ?Ñ?Ñ€ төлөх боломжтой байх нь зүйтÑ?й. Санхүүжилт, • ХийÑ?вÑ?Ñ€ данÑ? хөтөлж болно (Ð?ДТ-Ñ‹ данÑ?ны нÑ?г адил). татааÑ?, Ñ…Ò¯Ò¯ • ТөÑ?вийн татааÑ?ын дÑ?мжлÑ?гийг хийÑ?вÑ?Ñ€ данÑ?анд тооцож Ñ?вах ба тухайн хүн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах үед нь л данÑ?анд нь байршуулж болно. Удирдлага • Зарчмын хувьд ийм данÑ?уудыг Ð?ДТ-Ñ‹ данÑ?уудын нÑ?гÑ?н адилаар Ð?ДЕГ-ааÑ? удирдан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломжтой. Ð?Ñ?гтлан бодох бүртгÑ?лийн болон данÑ?ны мÑ?дÑ?Ñ?ллийг иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лтÑ?й өгөх механизмтÑ?й байх шаардлагатай. 117. Ð?жилтны хамгийн бага ажлын түүх болон олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?мар түвшинд байлгахыг зорьж байгаагааÑ? хамааран даатгуулагчийн төлÑ?өн шимтгÑ?лийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?мар харьцаатай дÑ?мжих вÑ? гÑ?дгийг шийдÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. ИргÑ?дийн хадгаламжийг заÑ?гийн газрын татааÑ?тай холбон, өндөр наÑ?ны Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах зорилт тавьж болох юм. Ð?жилтны төлөх шимтгÑ?лийн хамгийн бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон түүн дÑ?Ñ?Ñ€ тодорхой харьцаагаар татааÑ?аар нÑ?мж олгох харьцааг тогтоохдоо ирÑ?Ñ?дүйд олгохыг зорьж байгаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хамааруулан тооцно. ТÑ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?г хүнд ноогдох орлогын хувиар тодорхойлж болох бөгөөд шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?Ñ‚ өндөр биш байлгах, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?Ñ‚ бага болгохгүй байхын аль алиныг бодолцох Ñ‘Ñ?той. Мөн анхаарал хандуулах Ñ‘Ñ?той Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г зүйл нь татааÑ?аар дÑ?мжих Ñ?айн дурын шимтгÑ?лийн Ñ?хемийг бий болгохдоо нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хамрагдах иргÑ?дийн Ñ?онирхлыг бууруулахгүй байх нөхцөлтÑ?й дизайн хийх аÑ?уудал юм. 118. Ð?жилтны төлөх шимтгÑ?лийн түвшнÑ?Ñ?Ñ? хамааран, Ñ?ард олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ?мархуу Ñ?лгаатай байхыг үзүүлÑ?Ñ?н дүрÑ?лÑ?лÑ?Ñ?Ñ? (Зураг 24 ) харахад татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г даахуйц түвшинд тогтоох нь чухал. ТооцоонооÑ? харахад, хөдөлмөрийн хөлÑ?ний бодит Ó©Ñ?өлт 4%, шимтгÑ?лд хувь Ñ‚Ñ?нцүүлÑ?Ñ… татааÑ?ын харьцаа 1:1 байх тохиолдолд, ажилтан Ñ?ард 51800 төгрөгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахын тулд (2010 оны Ñ?цÑ?ийн байдлаар, 67 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшинд) наанадаж 18 жилийн турш Ñ?ард дунджаар 9900 төгрөгийн (хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 9,25% буюу дундаж хөдөлмөрийн хөлÑ?ний 3%- тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…) хуримтлалын шимтгÑ?л төлөх шаардлагатай болно. БуÑ?ад хувилбарууд нь Ñ?г ийм түвшний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахын тулд илүү олон жил шимтгÑ?л төлөх юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ тооцооллооÑ? харахад даатгалд хамрагдахгүй байгаа хүн амын бүлгийн ихÑ?нх гишүүдийн хувьд төлж чадахуйц бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хуримтлалын шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г барих шаардлагааÑ? үндÑ?Ñ?лÑ?н, хожим авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь амьжиргааны зөвхөн наад захын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хангах төдий Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байна гÑ?дÑ?г нь тодорхой байна. Ð?Ñ?мж Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?ард төлөх 9900 төгрөгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын шимтгÑ?л нь одоогийн Ñ?рүүл мÑ?ндийн даатгалын шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? (Ñ?ард 670 төгрөг) даруй 15 дахин илүү байгаа учир зорилтот бүлгийн иргÑ?д Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шимтгÑ?л төлж чадах Ñ?Ñ?Ñ?Ñ… нь Ñ?ргÑ?лзÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й. ТиймÑ?Ñ?Ñ? ч Ñ?нÑ? тооцоолол нь ийм төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? гадна зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ байх нь өндөр наÑ?тны орлогын баталгааг хангахад зайлшгүй шаардлагатай гÑ?дгийг давхар харуулж байна. Зураг 24. ТатааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемÑ?Ñ?Ñ? Ñ?ард олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн түвшин (Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон хөдөлмөрийн хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлтийн хувиаÑ? хамаарна ) ТÑ?мдÑ?глÑ?л: Сарын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г өнөөгийн үнÑ? цÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ үзүүлÑ?в. Ð?жилтны төлөх шимтгÑ?л нь тогтмол Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байх бөгөөд дундаж цалинг Ñ?хний жилд 330 мÑ?нган төгрөг байна гÑ?ж тооцов. Тооцооллын бүх хувилбарт Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? олгох татааÑ? нь ажилтны төлÑ?өн шимтгÑ?лтÑ?й 1:1 харьцаатай байна гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. ХийÑ?вÑ?Ñ€ данÑ?анд тооцох Ñ…Ò¯Ò¯ нь цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й адил түвшинд байна. Жилд төлөх шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?г ижил байх бөгөөд 2020 онд 60 наÑ? хүрÑ?Ñ?н Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойшх дундаж наÑ?лалт 16,7 жил байна гÑ?ж тооцлоо. 119. Хувь хүний төлÑ?өн шимтгÑ?л ба татааÑ?аар түүнийг дÑ?мжих харьцааг оновчтой тогтооход ийм дÑ?мжлÑ?гийн Ñ?хем нь урт хугацааны хадгаламж хийх иргÑ?дийн Ñ?онирхолд Ñ…Ñ?Ñ€ хүчтÑ?й нөлөөлөхөөр тооцож байгаа нь чухал. Үүнд зарцуулах боломжтой Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€, иргÑ?дийн оролцооны түвшин, ийм Ñ?хем болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны харилцан үйлчлÑ?л гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ нөлөөлөх Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хүчин зүйл байна. Хувь хүний төлÑ?өн шимтгÑ?л ба түүн дÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мж төлөх татааÑ?ын харьцаа Ñ?мар байхааÑ? шалтгаалан иргÑ?дийн оролцоо Ñ…Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ó©Ñ?дөг талаар баттай баримт нотолгоо бараг байдаггүй. Ð¥Ñ?лбар байх үүднÑ?Ñ?Ñ? 1:1 гÑ?Ñ?Ñ?н харьцааг өргөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?дÑ?г бөгөөд Монголын тохиолдолд мөн ийм харьцаагаар Ñ?хлÑ?хийг Ñ?анал болгож байна. 68 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 120. ҮүнтÑ?й холбогдон гарах Ó©Ó©Ñ€ нÑ?г аÑ?уудал нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд нÑ?гÑ?нт ойртÑ?он, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахад хангалттай Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хуримтлал данÑ?андаа цуглуулах хугацаагүй иргÑ?дийн аÑ?уудлыг Ñ…Ñ?рхÑ?н шийдÑ?Ñ… аÑ?уулт юм. ЭнÑ? нь зөвхөн татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемд хамаатай аÑ?уудал биш, мөн зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмиийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й ч холбоотой аÑ?уудал. Учир нь татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемд хамрагдах Ñ?онирхлыг илүүтÑ?й өдөөхийн тулд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бодит үнÑ? цÑ?нийг аажмаар бууруулах Ñ‘Ñ?той болно. Б4.3. Олон малтай малчид, томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг заавал хамруулах нь 121. ТÑ?тгÑ?врийн хамрагдалтын цоорхойг нөхөхийн тулд авах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний нÑ?г нь олон малтай малчид, томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд заавал хамруулах арга зам байж болно. Үүний тулд даатгалд заавал хамруулах бодлогыг шинÑ?члÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулах шаардлагатай. Эхний Ñ?Ñ?лжинд анхаарах бодлогын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь орлогын тодорхой нÑ?г түвшнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш орлоготой хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хемд заавал хамруулах орлогын боÑ?го шугамыг тогтоох 57 аÑ?уудал байна. ҮүнтÑ?й нÑ?г адилаар малчдын хувьд даатгалд заавал хамаарах малчдын малын тоо толгойг тогтооно. Бодлогын дараагийн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дÑ?Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? илүү орлоготой иргÑ?дийг II давхаргын нийгмийн даатгалд заавал хамруулахаар Ñ?онгох боÑ?го шугамыг (түрүүчийнхÑ?Ñ?Ñ? өндөр түвшин) тогтоох аÑ?уудал юм. 122. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд зарцуулах хөрөнгө мөнгө нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?Ñ?Ñ? хүлÑ?Ñ?ж буй үр дүнтÑ?й харьцуулахад Ñ…Ñ?Ñ‚ их биш байх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Хамрагдалтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн тулд зарим улÑ? орнуудад авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? дурдвал: (i). төв болон орон нутгийн заÑ?гийн газарт гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажиллаж байгаа, тогтооÑ?он боÑ?го шугамааÑ? дÑ?Ñ?ш гарÑ?ан иргÑ?дийг даатгалд заавал хамруулах, (ii). орон нутагт бизнеÑ? Ñ?рхлÑ?Ñ… лиценц зөвшөөрөл авÑ?ан, тогтооÑ?он шугамааÑ? дÑ?Ñ?ш гарÑ?ан хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчдийг даатгалд заавал хамруулах, (iii). хувь хүний орлогын албан татварын мÑ?дÑ?Ñ? болон даатгалын тогтолцооны мÑ?дÑ?Ñ?ллийг харилцан уÑ?лдуулан, хооронд нь шалгах боломжтой болгоÑ?ноор даатгалд заавал хамрагдвал зохих иргÑ?дийг тодруулах. Б4.4. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох 123. Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бий болгох нь нийгмийн даатгалын болон татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн тогтолцоо хангалтгүй байх тохиолдолд өндөр наÑ?ны Ñ?дуурал, Ñ?мзÑ?г байдлааÑ? хамгаалах зорилготой. Санал болгож буй арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нүүд нь бүхÑ?лдÑ?Ñ? албан журмын болон Ñ?айн дурын шимтгÑ?л төлөлтийг аль болох нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?ж байгаа ч нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тухайд дÑ?Ñ?рх хоёр тогтолцоо нь албан буÑ? Ñ?екторын ихÑ?нх ажиллагÑ?адыг өндөр наÑ?ны Ñ?дуурал, Ñ?мзÑ?г байдлааÑ? бүрÑ?н хамгаалж чадахгүй байх тохиолдолд Ñ?үүлчийн арга болгон ашиглах нийгмийн хамгааллын нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болох юм. 57 Тухайлбал хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? байж болно. 69 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд V. ШИЛЖИЛТИЙÐ? ҮЕИЙÐ? БОЛОÐ? ИРЭЭДҮЙÐ? ТЭТГЭВРИЙÐ? ЗÐ?РДЛЫГ ТЭТГЭВРИЙÐ? Ð?ӨӨЦ СÐ?Ð?ГÐ?Ð?Р ДÐ?МЖУУЛÐ?Ð? УРЬДЧИЛÐ?Ð? СÐ?Ð?ХҮҮЖҮҮЛЭХ Ð?Ь A. Ойлголтын аÑ?уудлууд 124. Онолын хувьд авч үзвÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… үндÑ?Ñ?н гурван арга зам байдаг. Үүнд: 1) Цалин хөлÑ?нөөÑ? татан хуримтлуулÑ?ан хөрөнгө нь тухайн цаг үеийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардалд зориулагдах, Ñ?Ñ?вÑ?л тухайн хүний нÑ?рийн данÑ?анд тооцогдож Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах үед нь зарцуулагдах, 2) ТÑ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зорилгоор Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын буÑ?ад Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг ашиглах, тухайлбал одоогийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн данÑ?анд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? жил бүр олгож байгаа татааÑ? гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚, 3) ИрÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зорилгоор тухайлан хөрөнгө мөнгө хуваарилах, ихÑ?нхдÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулах Ñ?Ñ?вÑ?л туÑ?гай Ñ?ан байгуулах арга замаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлдÑ?г. Сүүлийн арга замын хувьд Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг Ñ?анхүүжүүлÑ?гч тал буюу ихÑ?нх тохиолдолд заÑ?гийн газар хариуцдаг тул иргÑ?дÑ?д олгохоор хуулиар амлаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд нөлөөлдөггүй. 125. Монгол улÑ?ын хувьд, 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д үйлчилж байгаа цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан хуваарилалтын зарчмаар Ñ?анхүүждÑ?г. ЭнÑ? нь ажиллагÑ?адын цалин хөлÑ?нөөÑ? татÑ?ан шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? цугларÑ?ан хөрөнгийг тухайн үеийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тавихад зарцуулдаг гÑ?Ñ?Ñ?н үг. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт зарцуулах хөрөнгө нь шимтгÑ?лийн орлогооÑ? илүү байдаг учрааÑ? жил бүр Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? татааÑ? олгох шаардлагатай болдог. 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн бараг бүх Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд 2015 он гÑ?Ñ…Ñ?д, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд 2020 он гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойш Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?анд Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? төлөх татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? аажмаар буурна. 2015-2040 оны хооронд шаардагдах Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ?ын ийм зардлыг бүхÑ?лд нь Ñ?Ñ?вÑ?л зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг нь одоогийн ТÑ?тгÑ?врийн Даатгалын СангааÑ? туÑ?даа туÑ?гай Ñ?ан байгуулах замаар урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжтой (Б Ñ…Ñ?Ñ?гийг харна уу). 126. 1999 онд хуулинд оруулÑ?ан өөрчлөлтийн дагуу 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д үйлчлÑ?Ñ… хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн томъёо нь хийÑ?вÑ?Ñ€ данÑ?анд цугларÑ?ан шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? хамаарна. ХийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?анд тооцох Ñ…Ò¯Ò¯ нь Ñ?үүлийн 3 жилийн хөдөлмөрийн хөлÑ?ний дундаж Ó©Ñ?өлтөд тулгуурлах бөгөөд Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөжтÑ?й Ñ?мар нÑ?г уÑ?лдаагүй. ХавÑ?ралтанд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нөөц бий болгох зорилтыг туÑ?гаÑ?ан байдаг ч Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд огт нөлөөлөхгүй байдлаар хуулиндаа туÑ?гаÑ?ан байдаг. 1999 онооÑ? хойш жил бүр ТÑ?тгÑ?врийн Даатгалын Санд цуглаÑ?ан шимтгÑ?лийн орлогооÑ? давÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардал гардаг учрааÑ? дÑ?Ñ?рх маÑ?гаар Ñ?анг нөөцжүүлÑ?Ñ… зорилтыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломжгүй байÑ?ан юм. Б. Шилжилтийн үеийн болон ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ангаар дамжуулан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нь 127. Олон улÑ? оронд, ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн амлалтыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зорилгоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулÑ?ан байдаг (ХавÑ?ралт 3). Хууль Ñ?рх зүйн хувьд ийм Ñ?ан нь бүрÑ?н хуримтлалын зарчмаар ажиллах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангааÑ? Ñ?лгаатай бөгөөд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?анд оруулÑ?ан заÑ?гийн газрын хөрөнгийн өгөөж нь хуулиар өгÑ?өн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн амлалтанд Ñ?мар нÑ?г байдлаар нөлөөлөхгүй байхыг хуульчилÑ?ан байх зайлшгүй шаарлагатай. Ийм нөхцлөөр байгуулÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан нь шимтгÑ?л төлөгчдийг хөрөнгө оруулалтын болон Ñ?анхүүжилтийн Ñ?мар нÑ?г Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд оруулахгүйгÑ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн амлалтыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болж чадна. 70 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 128. БүрÑ?н хуримтлалын зарчмаар ажиллах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоотой харьцуулахад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулахын нÑ?г давуу тал нь Ñ?ангийн өгөөж нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й шууд холбоогүй Ñ?вдал юм. Тийм ч учрааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ?ангийн хуримтлал, хөрөнгө оруулалтын өгөөжөөÑ? хамааралгүй байж чаддаг. Сангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж муу байх тохиолдолд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын авах Ñ‘Ñ?той Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ?анхүүжилтгүй болох, Ñ?Ñ?вÑ?л дутуу Ñ?анхүүжилттÑ?й байх нөхцөл Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? Ñ?Ñ?ргийлж чаддагт Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулахын гол үр дүн нь оршино. 129. ЗаÑ?гийн газар ашигт малтмалын татварын орлогыг хөрөнгө оруулалтанд ашиглах дунд хугацааны Ñ?тратегÑ?Ñ? тодорхойлж байна. Ð?шигт малтмалын татварын орлогыг ашиглах маш олон арга Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ байж болох тул юуны өмнө ерөнхий Ñ?тратегÑ?Ñ? тогтоох нь зүйтÑ?й. Ð¥Ñ?рхÑ?н ашиглах талаар тодорхой төлөвлөгөө байхгүй тохиолдолд Монгол улÑ?ын хувьд урт хугацааны Ñ?тратегийн ач холбогдолтой аÑ?уудлаа шийдÑ?лгүй орхигдуулах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й. ЗаÑ?гийн газрын зүгÑ?Ñ?Ñ? уул уурхайн орлогын зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?анд байршуулан, 2015 он гÑ?Ñ…Ñ?д ДÐ?Б-ий 5-10%-д хүргÑ?Ñ… бодлого барьж байна. ТиймÑ?Ñ?Ñ? Ñ?нÑ? цаг үед, заÑ?гийн газрын Ñ?тратегийн нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулах, мөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний үнийг тогтворжуулах Ñ?ан байгуулах аÑ?уудлуудыг ул Ñ?уурьтай бодолцож үзÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. 130. ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулах замаар дараах төрлийн зардлыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжийн талаар заÑ?гийн газар болдолцож үзÑ?ж болох юм. Үүнд: i) Өнөөгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны параметр үзүүлÑ?лтүүдийн шинÑ?члÑ?л хийгдÑ?ж дууÑ?ан, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 42%-д Ñ?ргÑ?ж очих хүртÑ?лх шилжилтийн хугацаанд буюу 2015-2030 онд, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардалд нÑ?мж шаардагдах зардал , ii) Даатгалд хамрагдаагүй болон хангалттай Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шимтгÑ?л төлж амжаагүй байгаа иргÑ?д хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?андаа зохих Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шимтгÑ?лийн хуримтлал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ…Ñ?д шаардлагатай байгаа дараагийн 15-20 жилийн хугацаанд зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт шаардагдах зардал, iii) Тодорхой хугацаанд татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн Ñ?хем нÑ?втрүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гаргах шаардлагатай зардал, iv) 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт 2015-2040 онд шаардагдах зардал, v) 2015 онооÑ? Ñ?хлÑ?н шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г одоогийн 14%-иаÑ? аажмаар 5% нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 20 жилийн хугацаанд 19%-д хүргÑ?Ñ… шилжилтийн хугацаанд шаардагдах Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардал, vi) Тодорхой хугацаанд, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардалд (шимтгÑ?л төлж буй цалин хөлÑ?ний 3,5-6% -Ñ‚aй Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа) шаардагдах нÑ?мÑ?лт хөрөнгө, vii) Өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангаж, Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах зориулалтаар тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө мөнгийг тухайлан гаргах (Ñ?г юунд зарцуулахыг одоогоор нарийвчлан заахгүйгÑ?Ñ?Ñ€). 131. Одоогоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ангийн хөрөнгийг зарцуулж болох дÑ?Ñ?рх бүлÑ?г зардлуудыг нарийвчлан тооцох боломжгүй, учир нь шинÑ?члÑ?лийн параметр өөрчлөлтүүд болон шилжилтийн үеийн Ñ?тратеги хараахан тодорхой болоогүй байна. ШийдвÑ?Ñ€ гаргахад туÑ? болох Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н хувилбар, загварчлалын тооцооллыг тайланд Ñ?анал болголоо. 71 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 132. ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулахын тулд дараах гурван чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?н чухал шийдвÑ?рүүдийг гаргах шаардлагатай (ХавÑ?ралт 3) . Үүнд: (1) Ñ?анхүүжилтийн болон зарцуулалтын журам, (2) инÑ?титуцын бүтÑ?ц ба (3) хөрөнгө оруулалтын бодлого. Санхүүжилтийн болон зарцуулалтын журамд Ñ?анг орлогожуулах тойм хуваарь, Ñ?мар нөхцөлд Ñ?ангийн хөрөнгийг ашиглах нөхцлүүдийг тодорхойлно. Уул уурхайн орлогооÑ? Ñ?анд орох орлогын тойм хуваарийг гаргахдаа уул уурхайн татварын хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй нийт орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, түүнÑ?Ñ?Ñ? зарцуулахаар хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа буÑ?ад зориулалтууд, гадаад валютын ханшны өөрчлөлтөөÑ? Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… үр дагавар болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?ангийн чадавхид Ñ?анг орлогожуулах Ñ?нз бүрийн хувилбар Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлөх зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлыг Ñ?айтар тооцох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Санг орлогожуулах хуваарь нь үндÑ?Ñ?ндÑ?Ñ? уул уурхайн татварын бодит орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, хувилбарт зарцуулалт бүрийн зардал илүү тодорхой болохын хирÑ?Ñ?Ñ€ жил тутамд шинÑ?члÑ?гдÑ?ж байх төлөвлөгөө юм. Сангийн зарцуулалтын журамд тодорхой хугацаанд, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?ангийн хөрөнгө тодорхой түвшинд хүртÑ?л Ñ?ангааÑ? мөнгө зарцуулахыг хориглоÑ?он заалт туÑ?гах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. ТүүнÑ?Ñ?Ñ? хойш дÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан туÑ?гай зардлуудыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зорилтуудыг тавьж болно. 58 133. ДÑ?лхийн олон улÑ? оронд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?анг удирдан зохион байгуулах бүтÑ?ц зохион байгуулалтын Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?рийг ашигладаг (ХавÑ?ралт 4). Зарим тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог хариуцÑ?ан байгууллага давхар хариуцдаг бол зарим тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагын үүргийг туÑ?гай байгууллага хариуцдаг. Хөгжиж буй олон оронд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан нь ирÑ?Ñ?дүйн зардалд зориулан урьдчилан төлөвлөÑ?өн Ñ?ан байдлаар Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зарцуулалт бага байх үед цуглаÑ?ан хуримтлалын Ñ?ан байдлаар үйл ажиллагаа Ñ?вуулдаг. Хөгжингүй орнуудын нийтлÑ?г жишгийг харахад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?анг туÑ?даа бие дааÑ?ан байгууллага удирдан зохицуулдаг. ИнÑ?титуцын бүтцийн хувьд аль нÑ?г хувилбар нь нөгөөгөөÑ? илүү гÑ?ж батлах зүйл байхгүй ч олон улÑ?ын мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн үзÑ?ж байгаагаар нөөц Ñ?ангийн удирдлагыг хариуцÑ?ан туÑ?гай байгууллага, бүтÑ?ц ажиллах нь илүү үр дүнтÑ?й байх талтай. Үүнд хоёр үндÑ?Ñ?н шалтгаан байна. Ð?Ñ?гд, хөрөнгийн удирдлагад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн байгууллага удирдахааÑ? огт Ó©Ó©Ñ€ ур чадвар, үйл ажиллагааны Ñ…Ñ?в маÑ?г шаардагдана. ЭнÑ? хоёр төрлийн ур чадварууд Ó©Ó©Ñ€ хоорондоо Ñ?Ñ€Ñ? Ñ?лгаатай учрааÑ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ үүргүүдийг нÑ?г бүтÑ?ц, байгууллагын доор хамт байлгаÑ?ны ач холбогдол байхгүй болно. Хоёрт, хөрөнгийн удирдлагын функцыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн байгууллагааÑ? туÑ?даа байлгаÑ?наар өдөр тутмын улÑ? төрийн нөлөөнөөÑ? ангид байлгах магдлалтай. Зарим тохиолдолд Ñ?хний шатанд, Ñ?Ñ?вÑ?л хөрөнгийн удирдлагын функц төдийлөн томорхооргүй тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагыг төв банкинд байршуулдаг. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ?ангийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? томорч, туÑ?гай байгууллага байгуулах шаардлага Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? нь батлагдвал ийм байгууллагыг тодорхой хугацаатай томилогдÑ?он захирлуудын зөвлөлтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ байгуулж болно. Захирлуудын зөвлөл нь Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны үр дүнгийн төлөө томилÑ?он бүтцийнхÑ?Ñ? өмнө хариуцлага хүлÑ?Ñ?Ñ… ба Ñ?ангийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? ангид байлгах Ñ‘Ñ?той. 134. ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан болон Ñ?анхүүгийн буÑ?ад инÑ?титуцын хувьд Ñ?лгаагүй нÑ?н чухал ач холбогдолтой Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н зарчмын аÑ?уудлууд байна. Үүнд: • Сангийн зорилго, үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?гийн түвшин, бүтÑ?ц зÑ?ргийг нарийн тодорхойлÑ?он байх, 58 ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ангийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ба зардлын түвшин хоорондын харьцааг дараах томъёогоор үзүүлÑ?в: g = (r-e)*R, Үүнд: g - Ñ?ангааÑ? зарцуулж болох зардлын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, ДÐ?Б- д Ñ?злÑ?Ñ… хувиар, r - Ñ?ангийн өгөөжийн дундаж түвшин, e - Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт зардлын Ó©Ñ?өлтийн дундаж түвшин, R - Ñ?ангийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л / үлдÑ?гдÑ?л, ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… хувиар. ТиймÑ?Ñ?Ñ? r= 5 хувь, e= 2 хувь, Ñ?ангийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л буюу R=ДÐ?Б-ний 50 хувь гÑ?ж үзвÑ?л ДÐ?Б-ний 1.5 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… зардлыг Ñ?ангааÑ? тогтмол Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжтой гÑ?Ñ?Ñ?н үг. 72 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Санд орлого хуримтлуулах болон Ñ?ангийн хөрөнгийг зарцуулах бодлого нь тодорхой, ард иргÑ?дÑ?д ил тод байх, • Сангийн жилийн тайлан болон холбогдох Ñ?анхүүгийн тайлан Ñ‚Ñ?нцлийг ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й байлгах, тайлан Ñ‚Ñ?нцлийг олон улÑ?ын (болон үндÑ?Ñ?ний) нÑ?гтлан бодох бүртгÑ?лийн Ñ?тандартын дагуу бÑ?лтгÑ?н гаргаж, бие дааÑ?ан хөндлөнгийн аудитын байгууллагаар Ñ…Ñ?нуулдаг байх, • СангааÑ? гаргах Ñ?анхүүгийн гүйлгÑ?Ñ? нь хөрөнгө оруулалтын тодорхой бодлогын хүрÑ?Ñ?нд, Ñ?ангийн зорилгод нийцÑ?Ñ?н байдлаар Ñ?вагдах, Ñ?ангийн хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийн түвшин болон баримтлах хөрөнгө оруулалтын Ñ?тратеги, Ñ?ангийн менежерүүдийн үүрÑ?г хариуцлага, Ñ‚Ñ?днийг Ñ?онгох арга зам, Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж болон Ñ?ангийн менежерийн гүйцÑ?тгÑ?лийг үнÑ?лж дүгнÑ?Ñ… Ñ?тратеги журам зÑ?Ñ€Ñ?г нь ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й ил тод байх, • Хөрөнгө оруулалтын бодлого нь өндөр Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й шийдвÑ?Ñ€ гаргах шаардлагатай туÑ?гай нөхцлүүдийг тодорхойлÑ?он байх, мөн улÑ? төрийн болон нийгмийн үр дагаврын хувьд Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й шийдвÑ?Ñ€ гаргах шаардлагатай болÑ?он тохиолдолд аÑ?уудлыг ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й мÑ?дÑ?Ñ?лдÑ?г байх, • Сангийн үйл ажиллагаа нь макро Ñ?дийн заÑ?гийн бодлоготой зөрчилдөхгүй байхын тулд Ñ?анхүүгийн болон мөнгөний бодлогыг тодорхойлогч байгууллагуудтай уÑ?лдаатай байх, • Хөрөнгө оруулалттай холбоотой өмчлөлийн Ñ?рхийн аÑ?уудлаарх Ñ?ангийн бодлогыг боловÑ?руулах, ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й байлгах. Ð’. Зөвлөмжүүд 135. ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан нь ашигт малтмалын татварын орлогооÑ? Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог шинÑ?члÑ?н Ñ?айжруулах урт хугацааны Ñ?тратеги Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… шилжилтийн шатны болон ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлын тодорхой хувийг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… чухал механизм болно. Хөрөнгийн тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг ингÑ?ж туÑ?гайлан нөөцлөх нь Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? үе дамжин буурахыг зогÑ?оох, түргÑ?н хурдацтай наÑ?жиж байгаа нийгÑ?м дÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн өртөг зардлыг бууруулах нийгмийн бодлого, нөгөө талдаа уул уурхайгааÑ? олох ашиг орлогооÑ? ард иргÑ?дÑ?д үр шимийг нь хүртÑ?Ñ?Ñ… макро Ñ?дийн заÑ?гийн зорилгыг хангахад чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?нÑ?. 136. Өмнө Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нчлÑ?н, ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах нь II давхаргын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлÑ?Ñ… хувилбарааÑ? илүү давуу хувилбар юм. Сангийн үйл ажиллагааны өгөөж нь цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлтөөÑ? давж ч болно. Гол нь хөрөнгө оруулалтын өгөөж муу байÑ?ан ч Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг даатгуулагчдад үүрүүлÑ?хгүй байхын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? хөрөнгө оруулалтын зах зÑ?Ñ?лийн хөгжлийг дÑ?мжих хууль Ñ?рх зүйн болон инÑ?титуцын бүтцийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нүүд авч Ñ?хлÑ?Ñ… боломжтой. 73 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд VI. ЗÐ?СÐ?ГЛÐ?Л БÐ? ИÐ?СТИТУЦЫÐ? ШИÐ?ЭЧЛЭЛ 137. ИнÑ?титуцын нарийвчилÑ?ан үнÑ?лгÑ?Ñ? хийгÑ?Ñ?гүй учрааÑ? Ñ?нÑ? бүлÑ?гт инÑ?титуцчлалын өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лийн талаар дÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүй зөвлөмж өгөөгүй. ГÑ?хдÑ?Ñ? дÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?ан бодлогын шинÑ?члÑ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д шийдвÑ?л зохих инÑ?титуцын зарим чухал аÑ?уудлуудыг хөндөж байна. 59 138. Ð?ДТ-ны дизайныг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ шийдÑ?Ñ… тохиолдолд хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?анд орлого тооцож хөтлөлт хийх дүрÑ?м журмыг шинÑ?члÑ?Ñ… шаардлагатай. ШимтгÑ?л болон хүүг данÑ?анд бүртгÑ?ж тооцох, дотоодын болон хөндлөнгийн аудитын Ñ…Ñ?налтын бодлого, дүрÑ?м журмыг боловÑ?ронгуй болгон бÑ?хжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг Ñ?ргÑ?н авч үзÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн 1994 онооÑ? өмнөх ажил Ñ?рхлÑ?лттÑ?й холбоотой аÑ?уудлуудыг Ñ…Ñ?рхÑ?н тооцох дүрÑ?м журмыг тодорхой болгох шаардлагатай. 139. II Давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоонд Ñ?мар Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ загварыг Ñ?онгохооÑ? үл хамааран хүн ам зүйн өөрчлөлтүүд болон Ñ?дийн заÑ?гийн гÑ?нÑ?тийн хүчин зүйлÑ?ийн үр дагаврыг зохицуулах, мөн хүн амын наÑ?жилттай холбоотойгоор II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дотогш болон гадагш мөнгөн урÑ?галыг илүү зохиÑ?той уÑ?лдуулах зорилго бүхий туÑ?гай Ñ?ан бүрдүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг бодолцох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Ð?ДТ-той зарим улÑ? оронд хүн ам зүйн өөрчлөлт болон Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөл байдалтай холбоотой ийм тогтолцооны дотогш болон гадагш урÑ?галыг автоматаар Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ… механизм байдаг. Монголд ийм механизм бий болгох аÑ?уудлыг мөн бодолцох нь зүйтÑ?й. 140. Ð?ийгмийн даатгалын тогтолцоонд итгÑ?Ñ… олон нийтийн итгÑ?л үнÑ?мшил маш чухал учрааÑ? тогтолцооны ил тод байдал, хариуцлагыг Ñ?айжруулахын тулд Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н шинÑ?члÑ?л өөрчлөлт хийх шаардлагатай байна. Ð’Ñ?бÑ?д Ñ?уурилÑ?ан мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л болон олон нийтÑ?д зориулÑ?ан мÑ?дÑ?Ñ?ллийн компанит ажлаар олон нийтÑ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й холбоотой Ñ‚Ñ?дний Ñ?рх үүргийг Ñ?айтар ойлгуулах нь зүйтÑ?й. Ð?Ñ?рийн данÑ?ны үлдÑ?гдÑ?л, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ…Ñ?д нь олгож Ñ?хлÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ?мар байх төлөвтÑ?йг мөрдөж байгаа параметр үзүүлÑ?лт дÑ?Ñ?Ñ€ тулгуурлан тооцÑ?он дүнг иргÑ?д жил тутамд бичгÑ?Ñ?Ñ€ болон интернетÑ?Ñ?Ñ€ авах боломжийг бүрдүүлÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. Мөн нÑ?рийн данÑ?ны тооцоо, хүүний хөтлөлт, дебитийн хуваарилалттай холбоотой аливаа маргаантай аÑ?уудлыг шударгаар, хууль дүрмийн дагуу Ñ…Ñ?нан шийдвÑ?рлÑ?Ñ… бодлого, журам тодорхой ил тод байх Ñ‘Ñ?той. ҮүнтÑ?й нÑ?г адилаар, шимтгÑ?л төлөгÑ?өд болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч иргÑ?дÑ?д үйлчлÑ?Ñ… Ð?ДЕГ- ын үйл ажиллагааны Ñ?тандарт, Ñ…Ñ?налтын шалгуур үзүүлÑ?лтүүдийг тодорхой болгох нь зүйтÑ?й. ЭнÑ? бүх арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний үр дүнд хариуцлагын механизм Ñ?айжирч олон нийтийн итгÑ?л үнÑ?мшил нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… боломжтой. 141. Ð?ДТ-ны хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г шударга тогтооход зайлшгүй шаардлагатай байгаа нÑ?г зүйл бол Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ны дараах дундаж наÑ?лалтын тоо мÑ?дÑ?Ñ?г зөв бүрдүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчид Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ñ?дний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тодорхойлоход Ñ?нÑ? мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л чухал үүрÑ?гтÑ?й. Ð?аÑ? баралт болон өндөр наÑ?лалтын талаарх мÑ?дÑ?Ñ?ллийг бодитой бүрдүүлÑ?Ñ… инÑ?титуцын чадавхи бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й байна. 59 ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулахад шаардлагатай заÑ?аглалын болон инÑ?титуцын зохицуулалтын талаар БүлÑ?г V, ХавÑ?ралт 3, 4-д танилцуулна. 74 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд VII. ЗӨВЛӨМЖ БÐ? ШИÐ?ЭЧЛЭЛИЙÐ? ҮЙЛ ЯВЦ 142. Тайлангийн зөвлөмжүүдийг дараах байдлаар товчлон хүргÑ?ж байна: Ð?. Зорилтууд • ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г II давхаргын нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувьд болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны хувьд бүхÑ?лд нь (I-III давхарга) урт хугацаанд Ñ?мар түвшинд хүргÑ?хийг зорьж байгааг тодорхойлж зөвшилцөлд хүрÑ?Ñ…, ингÑ?хдÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал болон тогтолцооны өртөг зардал, ажил олгогч болон ажилтны хувьд даахуйц байх харилцан хамааралтай аÑ?уудлуудыг Ñ?айтар харгалзан үзÑ?Ñ…, • Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоогоор дамжуулан бага орлоготой Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ны иргÑ?дийг Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах орлогын түвшинг Ñ?мар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгахыг зорьж байгаа талаар бодлогын зөвшилцөлд хүрÑ?Ñ…, Б. Ерөнхий Дизайн • Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогын баталгааг хангаж Ñ?дуурлааÑ? хамгаалах зорилгын хүрÑ?Ñ?нд хадгаламж, даатгалын болон орлогын дахин хуваарилалтын олон арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л бүхий гурван давхаргат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог хөгжүүлÑ?Ñ…, үүнд шимтгÑ?лд Ñ?уурилаагүй, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ (I давхарга), шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан даатгалын шинÑ?чилÑ?Ñ?н тогтолцоо (II давхарга), Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ хамрагдах хуримтлалын Ñ?хемийг (III давхарга) нÑ?втрүүлÑ?Ñ…. Ð’. I Давхарга - Зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ • II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ болон нийгмийн халамжийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог бий болгох, • ТÑ?тгÑ?врийн түвшинг тогтоохдоо ажил Ñ?рхлÑ?Ñ…, хуримтлал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?Ñ…, II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоонд хамрагдах Ñ?Ñ?дÑ?л Ñ?онирхолд Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлөхийг бодолцох60, • Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн орлогын шалгуурыг ашиглах, өндөр наÑ?тны авч байгаа даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? хамааруулан нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтооÑ?он Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бууруулан олгох, бууруулах хүчин зүйлийг ашиглаÑ?наар II давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шимтгÑ?л төлөх Ñ?онирхлыг бууруулахгүй байх, • ЭнÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг Ñ?хний Ñ?Ñ?лжинд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, Ñ?мÑ?гтÑ?й хүмүүÑ?Ñ‚ Ñ?лгаваргүй 60 наÑ?аар тогтоох, Ñ?ваандаа нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? нÑ?мÑ?гдÑ?хийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хамт нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 65-д хүргÑ?Ñ…. 60 Эхний Ñ?Ñ?лжинд Улаанбаатар хотын Ð?ДТ-ий 60%- тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ?хлÑ?Ñ…, дараа нь өндөр наÑ?ны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Ñ?агÑ?ны үнийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? хамааруулан индекÑ?жүүлÑ?Ñ… хувилбарыг Ñ?анал болгоÑ?он. 75 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Г. II Давхарга - ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцоо • 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?ад хамрагдах цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны параметрүүдийг өөрчлөхөд Ñ?анхүүгийн үр дагавар багатай ч олон нийтийн итгÑ?л үнÑ?мшилд Ñ?өргөөр нөлөөлж болзошгүй тул тун бага өөрчлөлт хийх, • 1960 онооÑ? өмнө ба хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын аль алины хувьд баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, I давхаргын буюу зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоогоор үе шаттайгаар Ñ?олих, • ТÑ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ?ыг (1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд) аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?лгаваргүй 65 наÑ?анд хүргÑ?Ñ…, Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах заалтыг хүчингүй болгох, илүү олон жил ажиллах Ñ?онирхол Ñ?Ñ?длийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, • ТÑ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн тулд шимтгÑ?лийн хувийг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 19%-ийн түвшинд хүрÑ?Ñ…, • Ð?ннуитийн хүчин зүйл буюу жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тодорхойлох томьёог боловÑ?ронгуй болгох, • Тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн томьёог шинÑ?члÑ?н боловÑ?руулах, цалин хөлÑ?Ñ‚Ñ?й уÑ?лдаагүй хамгийн бага түвшний тогтмол Ñ?уурь Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болон орлогын мÑ?дрÑ?мжтÑ?й бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гтÑ?й болгох. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?врүүд нь Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рт тухайлан зориулÑ?ан даатгалын шимтгÑ?лÑ?Ñ?Ñ? бүрдÑ?Ñ?н дундын Ñ?ангааÑ? Ñ?анхүүжих бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн байж актуар тооцоонд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н байх, Д. III Давхарга -Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн зохицуулалт • ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан хувийн хуримтлалын бодлогын хүрÑ?Ñ? бий болгох замаар ажил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн зохицуулалтыг хөгжүүлÑ?Ñ…, • Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн болон хувийн Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлалын механизмын зохицуулалтын болон удирдлагын хүрÑ?Ñ?г бий болгох, хөрөнгө оруулалтын удирдлага болон аннуит зохицуулалтыг тодорхой болгох, • ТÑ?тгÑ?врийн үйл ажиллагаа Ñ?рхлÑ?Ñ… лиценц зөвшөөрөл авÑ?ан байгууллагуудыг татварын бодлогоор дÑ?мжих, Е. Малчид болон албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адын туÑ?гай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… • III давхаргын буюу Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийг хөгжүүлÑ?Ñ… зорилгын хүрÑ?Ñ?нд хувийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн, туÑ?гай зохицуулалт бүхий механизмыг бий болгох, • ТуÑ?гай зохицуулалт бүхий, Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хадгаламжийн тогтолцоонд хамрагдах 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д зориулÑ?ан татааÑ?аар дÑ?мжих шимтгÑ?лийн тогтолцоог бий болгох хувилбарыг Ñ?удлах, • Олон малтай малчид болон томоохон хувиараа хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?гчид, албан буÑ? Ñ?екторт ажиллагÑ?адыг нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд албан журмаар заавал хамруулах хувилбарыг Ñ?удлах, 76 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Өмнө дурдÑ?ан зорилго, шинж чанарыг агуулÑ?ан, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бий болгох. Ð?. ТÑ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… • Бодлого боловÑ?руулагчид ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах шийдвÑ?Ñ€ гаргавал, Ñ?нÑ? Ñ?ан нь уул уурхайн татварын орлогын тодорхой хувийг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог шинÑ?члÑ?Ñ… шилжилтийг дÑ?мжих гол механизм болно. Ж. ШинÑ?члÑ?л хийх үйл Ñ?вц • ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шинÑ?члÑ?л хийх бодлогын хувилбаруудыг Ñ?удалж үнÑ?лÑ?Ñ…, бодлого боловÑ?руулагч нарт дизайны болон параметр үзүүлÑ?лтүүдийн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ хувилбаруудын давуу болон Ñ?ул талуудыг зөвлөх үүрÑ?г бүхий техникийн зөвлөл байгуулах, • Бодлогын болон инÑ?титуцын шинÑ?члÑ?лийн хувилбаруудад үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх үйл Ñ?вцыг төлөвлөх, Ñ?нÑ? үйл Ñ?вцын Ñ?Ñ€Ñ?мбÑ? дараалал болон хүрÑ?Ñ… үе шатуудыг тодорхойлох (Зураг 25), • Сонирхогч талуудыг идÑ?вхитÑ?й оролцуулах, шинÑ?члÑ?лийн бодлогын учир шалтгаан, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага болон аливаа Ñ?онголтын цаана бодолцох Ñ‘Ñ?той Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдал ба Ñ?анхүүгийн хувьд даахуйц байх шаардлагыг ойлгуулах, олон нийтийн ойлголтыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд итгÑ?Ñ… итгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…. 77 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 25. Бодлогын шинÑ?члÑ?л хийх үйл Ñ?вц ТÑ?тгÑ?врийн I II III ИнÑ?титуцын ирÑ?Ñ?дүйн Хамрагдалтыг Олон нийтийн ШинÑ?члÑ?л хийх давхаргын давхаргын давхаргын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн аÑ?уудлууд зардлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ойлголтыг Хугацаа ерөнхий хөтөлбөр Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бодлого уьдчилан Ñ?тратеги Ñ?айжруулах, бодлого бодлого Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… итгÑ?лийг Ñ?тратеги нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ?тратеги ШинÑ?члÑ?лтÑ?й I давхаргын II давхаргын III давхаргын I ба II ТÑ?тгÑ?врийн нөөц ТатааÑ?аар дÑ?мжих Олон нийтÑ?д холбоотой мÑ?д. Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өндөр наÑ?ны шинÑ?члÑ?лийн давхаргын Ñ?ан байгуулах шимтгÑ?лийн чиглÑ?Ñ?Ñ?н мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ?удалгаа, анализ хийх, бодлогыг даатгалын аÑ?уудлуудыг Ñ?удалж шинÑ?члÑ?лийг зорилго, бүтÑ?ц, тогтолцоо болон Ñ?айн кампанит ажил үйл Ñ?вцыг төлөвлөх хуульчлах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн үзÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… заÑ?аглал, хөрөнгө дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зохиох, одоогийн техникийн зөвлөл шинÑ?члÑ?лийг инÑ?титуцын оруулалтын тогтолцооны тогтолцоо болон Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?Ñ€ шат : байгуулах хуульчлах зохицуулал-тыг Ñ?тратеги хамрагдалтыг шинÑ?члÑ?л хийх боловÑ?руулах зÑ?ргийг дÑ?мжих буÑ?ад арга шаардлага, Тех. зөвлөлийн зүгÑ?Ñ?Ñ? нарийвчлÑ?н авч замуудыг шинÑ?члÑ?лийн гол бодлого/боловÑ?-дыг үзÑ?Ñ… үнÑ?лж үзÑ?Ñ…, шалгуурыг мÑ?д-лÑ?Ñ?Ñ€ хангах, зөвлөх ойлгуулах, арга замыг тодорхой болгох, механизм бий болгох, Техникийн зөвлөлийн Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Өндөр наÑ?ны III давхаргын I , II давхаргын ТÑ?тгÑ?врийн нөөц ТатааÑ?аар дÑ?мжих ШинÑ?члÑ?л хийÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ үйл ажиллагааг удирдамж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг шинÑ?члÑ?лийн хүрÑ?Ñ?нд шинÑ?члÑ?л, Ñ?ангийн үйл шимтгÑ?лийн өндөр наÑ?ны үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…, боловÑ?руулах, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүү-лÑ?Ñ… зохицуулал-тын хүрÑ?Ñ?, татааÑ?аар ажиллагааг зохи- тогтолцоог хуувьчлах орлогын баталгаа шинÑ?члÑ?лийн үйл Ñ?вцыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн журам Ñ…Ñ?налт, татварын дÑ?мжих цуулах хууль II давхаргын Ñ…Ñ?рхÑ?н хангагдахыг 2012 /10 -2013/9 2 дугаар шат: Ñ…Ñ?нах түвшин, боловÑ?руулах аÑ?уудлуудыг шимтгÑ?лийн гаргах. даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт олон нийтÑ?д индекÑ?жүүлÑ?лт, Тахир хуувьчлах. Ñ?хемтÑ?й ЗаÑ?аглал, томхон хувиараа таниулах, Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ…. бууруулах хүчин дутуугийн Ð¥Ñ?налтын чадавхийг холбоотойгоор хариуцлага, ил хөд. Ñ?рхлÑ?гчдийг Хувь хүний хийÑ?вÑ?Ñ€ зүйл зÑ?Ñ€Ñ?г болон бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, инÑ?титуц Ð?ДЕГ-ын үйл тод байдлыг заавал хамруулах нÑ?рийн данÑ?ны параметрийг Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? хөгжүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?тг. үйл ажиллагааны хангах бодлого, нөхцлийг Ñ?удлах, үлдÑ?гдÑ?л, авах тооцох алдÑ?аны ажиллагаа Ñ?рхлÑ?Ñ… бодлого журмыг хөрөнгө Өргөдөл гомдол Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн талаар Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн менежерийг шинÑ?члÑ?Ñ…, оруулалтын гаргах механизм бий иргÑ?дÑ?д мÑ?дÑ?Ñ?лдÑ?г шинÑ?члÑ?-лийг лицензжүүлÑ?Ñ… . Ñ?тратеги, бодлого болгох байх. хуульчлах боловÑ?руулах Техникийн зөвлөлийн Туршлага дÑ?Ñ?Ñ€ Тахир дут.- Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн ТÑ?тгÑ?врийн нөөц II давхаргын даатгалд ТÑ?тгÑ?врийн 3 дугаар шат: үйл ажиллагааг тулгуурлан Ñ‚Ñ?Ñ‚. гийн болон болон хувийн Ñ?ангийн үйл хувиараа хөд. аÑ?уудлаар үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…, түвшин, индекÑ?-Ñ‚, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ажиллагааг Ñ?хлÑ?Ñ…, Ñ?рхлÑ?гчдийг үе мÑ?дÑ?Ñ?Ñ?лийн шинÑ?члÑ?лийн үйл Ñ?вцыг бууруулах хүчин алдÑ?аны хадгаламжийг хөрөнгө шаттайгаар товхимол гаргах, Ñ…Ñ?нах зүйл зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг зохицуулах удирдамж оруулалтын хамруулах Ñ?рх зүйн таниулах, Ñ?ургах параметрийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боловÑ?руулах удирдлагыг ил орчин бүрдүүлÑ?Ñ… тогтоох удирдамж тод мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… боловÑ?руулах VIII. ДҮГÐ?ЭЛТ 143. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайлан нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хийх шинÑ?члÑ?лийн дизайн, параметр үзүүлÑ?лтүүдийг тодорхойлох ажлын зөвхөн Ñ?хлÑ?лийг тавьж байгаа бөгөөд цаашид шинÑ?члÑ?лийн үндÑ?Ñ?н зорилтууд, дизайн болон параметр үзүүлÑ?лтүүдийг нарийвчлан тогтоох нÑ?мÑ?лт ажил шаардагдана. ШинÑ?члÑ?л хийхÑ?д цаашид зайлшгүй бодолцох Ñ‘Ñ?той дизайны болон параметр үзүүлÑ?лтүүдийн хувилбаруудыг гаргаж, бодлого боловÑ?руулагч нарт шийдвÑ?Ñ€ гаргахад нь туÑ?лахыг зорилоо. 144. Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?аг түргÑ?н хурдацтай өөрчлөгдөж, хүн ам нь Ñ?рчимтÑ?й наÑ?жиж байгаа Ñ?нÑ? нөхцөлд өнөөгийн өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн болон халамжийн тогтолцоонд хийх шинÑ?члÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлагыг тодорхойллоо. 2015 онооÑ? Ñ?хлÑ?н шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ огцом буурах гÑ?ж байгаа нь шинÑ?члÑ?лийн аÑ?уудлыг өргөн хүрÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й харах, нийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн болон халамжийн тогтолцоог шинÑ?члÑ?Ñ… нÑ?н Ñ‚Ñ?ргүүний шалтгаан болж байна. Сүүлийн жилүүдÑ?д уул уурхайн Ñ?албар Ñ?рчимтÑ?й хөгжиж байгаа болон Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?авалгаатай байдал нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?л хийх боломж, Ñ?орилтын аль алиныг дагуулж байна. ШинÑ?члÑ?л хийхÑ?д тулгарч буй гол бÑ?рхшÑ?Ñ?л Ñ?орилт нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийг зорихын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? урт хугацаанд өртөг зардал талааÑ?аа даахуйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгах, Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? үзүүлÑ?Ñ… татааÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ…Ñ?згаарлах тухай аÑ?уудлууд юм. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо нь цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлт, Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?авалгаатай байдал болон Ñ?рчимтÑ?й наÑ?жиж буй нийгÑ?мдÑ?Ñ? зохицÑ?он байх Ñ‘Ñ?той. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд урт хугацааны шинÑ?члÑ?л хийхÑ?д шаардагдах шилжилтийн үе шатны зарим зардлыг уул уурхайн орлогооÑ? Ñ?анхүүжүүлж болох юм. ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дизайн болон параметр үзүүлÑ?лтүүдийг зорьÑ?он Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүртÑ?л өөрчилж шинÑ?члÑ?Ñ… боломж бий болгоно. 145. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?хийн тулд заÑ?гийн газар төрийн болон хувийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог хоÑ?олÑ?он байдлаар хөгжүүлÑ?Ñ… нийгмийн зорилтуудыг өргөн хүрÑ?Ñ?нд шинжилж үзÑ?Ñ…, ингÑ?хдÑ?Ñ? дараах аÑ?уудлуудыг харгалзан үзÑ?хийг Ñ?анал болголоо. Үүнд: (i) Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?мар түвшинд байлгахыг зорьж байгаа, (ii) шимтгÑ?л, өртөг зардлыг ажил олгогчид, ажиллагÑ?ад болон улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн аль алины хувьд даахуйц түвшинд тогтоох, (iii) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг тогтоох бодлогод хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?Ñ… болон Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хугацааны харьцааг оновчтой байлгах аÑ?уудлууд байна. 146. Өндөр наÑ?ны орлогын баталгааг хангах арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болгон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны гурван давхаргат загварыг Ñ?анал болгож байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ загварт одоогийн тогтолцооны ихÑ?нх шинж чанарыг Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалах боловч Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?, индекÑ?жүүлÑ?лт, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дизайн болон Ñ?анхүүжилттай холбоотой зохицуулалтуудыг шинÑ?члÑ?Ñ… юм. ТүүнчлÑ?н одоогийн баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, дундааÑ? доогуур орлоготой ахмад наÑ?танд чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?втрүүлÑ?хийг зөвлөж байна. 147. Урт хугацааны шинÑ?члÑ?л хийхÑ?д шаардлагатай байгаа шилжилтийн үеийн болон ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зарим зардлыг ашигт малтмалын татварын орлогооÑ? Ñ?анхүүжих ТÑ?тгÑ?врийн Ð?өөц Сан байгуулах арга замаар Ñ?анхүүжүүлÑ?хийг Ñ?анал болгож байна. Хөрөнгө нөөцийг ийм зорилгоор тухайлан хуваарилж ашиглаÑ?наар Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? үе дамжин буурах Ñ?вдлыг зогÑ?оох боломжтой. Мөн хурдацтай наÑ?жиж буй Ñ?нÑ? нийгÑ?мд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны зардлыг даахуйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байлгах нийгмийн бодлогын болон уул уурхайн ашиг орлогооÑ? нийт иргÑ?дÑ?д ашиг хүртÑ?Ñ?Ñ… макро Ñ?дийн заÑ?гийн зорилтыг хангах боломжтой. 79 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð?шиглаÑ?ан ном Ñ…Ñ?влÑ?л • Asian Development Bank, Technical Assistance for Strengthening the Pension System (Cofinanced by the Government of Luxembourg). December 20, 2006. • Erdene, Uuganbileg, Social Assistance Program Assessment for Mongolia, Draft, memo, April 2004. • Fox, Louise, Cash Transfers and Social Protection Programs, draft mimeo, March 25, 2002. • Ghazy Mujahid, Ghazy; Oyut-Erdene Namdaldagva, Oyun Banzragch, Assuring Income Security in Old Age: Views of the Mongolian Elderly, Ulaanbatar, 2010. • Government of Mongolia, State Social Insurance General Office, Social Insurance Legislation, Ulaanbaatar, 2001. • Government of Mongolia, Ministry of Social Welfare and Labour, Social Security Sector Strategy Paper, Ulaanbaatar, November 2003. • Government of Mongolia, Ministry of Social Welfare and Labour, Facts and Figures 2010, Ulaanbaatar, 2010. • Government of Mongolia, State Social Insurance General Office, 2006, 2007. The Statistical Yearbook of Social Insurance, Ulaanbaatar, 2006, 2007. • Government of Mongolia, State Great Hural, Resolution 39 of the State Great Hural, Ulaanbaatar, 2009. • Holzmann, Robert and Hinz, Richard, 2006. Old Age Income Support in the 21st Century, World Bank. http://siteresources.worldbank.org/INTPENSIONS/Resources/Old_Age_Income_Support_FM.pd f • Holzmann, Robert, Robalino, David, Takayashi, Noriyuki, 2009. Closing the Coverage Gap: The Role of Social Pensions and Other Retirement Transfers, World Bank. http://siteresources.worldbank.org/INTPENSIONS/Resources/Closing_Coverage_Gap.pdf • International Labor Organization, 2010, Mongolia Social Security Reform (Draft). • IMF Fiscal Affairs Department, 2005. Options for Expenditure Savings and Efficiency Improvements, January 2005. • IMF, Fiscal Affairs Department, 2009. Mongolia: Expenditure Rationalization in the Context of Falling Mineral Revenue, January 15, 2009. • IMF, 2010, Mongolia: Joint IMF/World Bank Debt Sustainability Analysis Under the Debt Sustainability Framework for Low-Income Countries. http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2010/cr10166.pdf 80 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • IMF, 2011, Mongolia: 2011 Article IV Consultation—Staff Report; Staff Supplement. http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2011/cr1176.pdf • Ministry of Social Welfare and Labor, 2010. Statistics 2010: Government of Mongolia, Ministry of Social Welfare and Labor Facts and Figures 2010. • International Working Group of Sovereign Wealth Funds, 2008. “Sovereign Wealth Funds: Generally Accepted Principles and Practices – ‘Santiago Principles’.â€? October . • OECD, 2011. Pensions at a Glance, 2011. OECD Paris. • OECD, 2011. Pensions at a Glance, Asia. OECD, Paris. • OECD, 2010. Sickness, Disability and Work: Breaking the Barriers - A Synthesis of Findings across OECD Countries. http://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/sickness- disability-and-work-breaking-the-barriers_9789264088856-en • Palacios, Robert and Whitehouse, Edward, 2006, Civil Service Pension Schemes around the World, World Bank. http://siteresources.worldbank.org/INTPENSIONS/Resources/Old_Age_Income_Support_FM.pd f • State Insurance and General Office, 2010. SIGO Yearbook 2010:, Ministry of Social Welfare, Government of Mongolia Social Insurance Statistical Yearbook 2010. • Social Security Development Programme Project and Ministry of Social Welfare and Labour: Expansion of Pension Insurance Coverage & Reform of Insurance System, Study Report, Ulaanbaatar 2006. • Thompson, Lawrence H., Analysis of Social Security Policy Options, Report of the Working Group on Social Insurance, Ministry of Social Welfare and Labor of Mongolia, January 17, 2003. • Wiese, Patrick, An Evaluation of Pension Reform Options for Mongolia, December 25, 2006. • World Bank. 2006. Mongolia: Promoting investment and job creation: An investment climate assessment and trade integration study, World Bank, Washington DC. • World Bank. 2007. Mongolia: Building the Skills for the New Economy, Report No. 40118, Human Development Sector Unit, East Asia and Pacific Region, World Bank, Washington D.C. http://siteresources.worldbank.org/INTMONGOLIA/Resources/building_the_skills_for_new_eco nomy_ENG.pdf • World Bank. 2008. Mongolia: Pension Policy Challenges and Reform Options, Human Development Sector Unit, East Asia and Pacific Region, World Bank, Washington D.C. • World Bank. 2009. Mongolia Consolidating the Gains, Managing Booms and Busts, and Moving to Better Service Delivery. A Public Expenditure and Financial Management Review. http://www- 81 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2009/02/08/000333037_2009 0208230004/Rendered/PDF/433530ESW0MN0v1eb05020090Box334131B.pdf • World Bank. 2010. Mongolia Quarterly Economic Update, October 2010. http://siteresources.worldbank.org/INTMONGOLIA/Resources/Mongolia_Quarterly_Economic _Update_Oct_2010.pdf 82 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ХавÑ?ралт 1: Ð?ийгмийн даатгалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн параметр үзүүлÑ?лтүүд 61 Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ð?Ñ?рийн ДанÑ?ны Тогтолцоо тогтолцоо ( 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?д хамрагдах) (1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?д хамрагдах) Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Холбогдох хууль Ð?ийгмийн даатгалын тухай хууль, Ð?ийгмийн ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтоомж даатгалын Ñ?ангааÑ? олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, шимтгÑ?лийн нÑ?рийн данÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн тухай хууль, 1994 (нÑ?мÑ?лт, тухай хууль 1999 өөрчлөлт орÑ?он) Хамрах хүрÑ?Ñ? 1960 оны 1 Ñ?арын 1-Ñ?Ñ?Ñ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн, гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажилладаг бүх ажиллагÑ?ад ШимтгÑ?лийн Цалингийн 14% (ажил олгогч 7%, ажилтан 7%) Цалингийн 7% (ажил олгогч– хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 7% ажиллагч 7%) ШимтгÑ?л УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний цалин хөлÑ?ний доод УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний цалин ноогдуулах Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?(тогтмол шинÑ?чилнÑ?) хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? (тогтмол цалингийн доод шинÑ?чилнÑ?) Ñ…Ñ?згаар ШимтгÑ?л Байхгүй Байхгүй ноогдуулах цалингийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаар ТÑ?тгÑ?врийн Ð?жиллаÑ?ан Ñ?хний 20 жилийн жил тутамд 2.25%, 15-ааÑ? доошгүй жил шимтгÑ?л Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?– түүнÑ?Ñ?Ñ? хойш жил тутамд 1.5% төлÑ?өн нÑ?рийн данÑ?ны хуримтлагдÑ?ан үлдÑ?гдÑ?л, данÑ?ны үлдÑ?гдÑ?лд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн жил тутам бодох хийÑ?вÑ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хүүгийн өгөөж (Ñ?үүлийн 3 жилийн цалингийн дундаж Ó©Ñ?өлтийн хувь), дундаж наÑ?лалтын хүчин зүйлд үндÑ?Ñ?лÑ?нÑ?. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох Сүүлийн 20 жилийн хамгийн өндөр цалин Хамааралгүй Ñ?уурь цалин хөлÑ?Ñ‚Ñ?й дараалÑ?ан 5 жилийн дундаж цалин ТÑ?тгÑ?врийн доод УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дундаж цалин хөлÑ?ний 75% УлÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? цалин хөлÑ?ний 20% болон 15- ааÑ? дÑ?Ñ?ш жил тутамд 0.5% нÑ?мÑ?гдÑ?л ИндекÑ?жүү- Хууль тогтоомжид Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг “амьжиргааны “ИнфлÑ?цийн түвшингÑ?Ñ?Ñ? шууд лÑ?лт түвшний өөрчлөлттÑ?й уÑ?лдуулжâ€? нÑ?мÑ?Ñ… тухай буÑ?аар хамаарнаâ€?. ТÑ?тгÑ?врийн зааÑ?ан ч бодит байдалд УИХ-ааÑ? тохиолдлын индекÑ?жүүлÑ?лт, түүнийг чанартай үе үе Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?мдÑ?г. Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… журмыг Ð?ийгмийн даатгалын үндÑ?Ñ?ний зөвлөлийн Ñ?аналыг үндÑ?Ñ?лÑ?н ҮндÑ?Ñ?ний СтатиÑ?тикийн Хороо тогтооно. ТÑ?тгÑ?вÑ?рт ТатварааÑ? чөлөөлдөг ТатварааÑ? чөлөөлдөг ноогдуулах татвар ТÑ?тгÑ?врийн Ñ?рх 20 жил ШимтгÑ?л төлж ажиллаÑ?ан 15 Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… ажиллаÑ?ан жил 61 This table has been reprinted from State Social Insurance General Office, Social Insurance Legislation, 2001, in Louse Fox, Cash Transfers and Social Protection Programs, 2002 and modified to reflect changes legislated in 2008. 83 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд жилийн шаардлага ТÑ?тгÑ?врийн наÑ? - ТÑ?тгÑ?врийн ердийн наÑ? Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 60, Ñ?мÑ?гтÑ?й Ижил 55наÑ? - Ð?ийт 20 жил ажиллаÑ?ан, үүнÑ?Ñ?Ñ? 12 жил хүнд нөхцөлд ажиллаÑ?ан Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 55 наÑ?, - Ð?ийт 20 жил ажиллаÑ?ан, үүнÑ?Ñ?Ñ? 10 жил хүнд нөхцөлд ажиллаÑ?ан Ñ?мÑ?гтÑ?й 50 наÑ?, - 20 жил ажиллаÑ?нааÑ? 10 жил газар дор болон халуун нөхцөлд ажиллаÑ?ан Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й 50 наÑ?, - 20 жил ажиллаÑ?нааÑ? 7 жил газар дор болон халуун нөхцөлд ажиллаÑ?ан Ñ?мÑ?гтÑ?й 45 наÑ?, - 4 ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хүүхÑ?д Ó©Ñ?гөÑ?өн Ñ?мÑ?гтÑ?й 50 наÑ?. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Холбогдох хууль Ð?ийгмийн даатгалын Ñ?ангааÑ? олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтоомж Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн тухай хууль 1995 оны 1 Ñ?арын 1-Ñ?Ñ?Ñ? шимтгÑ?лийн нÑ?рийн данÑ?ны хүчин төгөлдөр Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н, 1995, 1996, 1997, тухай хууль, 1999 оны 7 Ñ?арын 1999, 2002,2003,2004,2006, 2008, 2009 онд 1-Ñ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н. нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт орÑ?он. ШимтгÑ?л 14%-ийн шимтгÑ?лд багтÑ?ан Тахир дутуугийн ба Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, үйл ажиллагааны зардлыг шимтгÑ?лийн 4%-иаÑ? Ñ?анхүүжүүлнÑ?. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох ТДТ= Цалин 45%*хөдөлмөрийн чадвар алдÑ?ан % Жич: ЭнÑ? хууль ҮОМШӨ-Ñ‚Ñ?й томьёо (I) холбоотой Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжид ТДТ=Цалин 45%* хөдөлмөрийн чадвар алдÑ?ан % хамааралгүй (II) ТДТ=тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Цалин =даатгуулагчийн Ñ?арын дундаж цалин ХЧÐ?% (I)=50% -иаÑ? дÑ?Ñ?ш ХЧÐ?% (II)=100%, хөдөлмөрийн чадвараа 70% - иаÑ? дÑ?Ñ?ш алдÑ?ан Томьёо Хөдөлмөрийн чадвар бүрÑ?н алдÑ?ан= өндөр наÑ?ны Хөдөлмөрийн чадвар бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й адил томьёо алдÑ?ан=*60% Хөдөлмөрийн чадвар хагаÑ? алдÑ?ан= (өндөр Хөдөлмөрийн чадвар хагаÑ? наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн томьёо)* хөдөлмөрийн чадвар алдÑ?ан=(цалин*0.6)*(хөдөл- алдÑ?ан % мөрийн чадвар алдÑ?ан %) Цалин= Ñ?үүлийн 3 жилийн дундаж Ñ?арын цалин ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгох Тахир дутуу болÑ?он өдрөөÑ? Ñ?хлÑ?н хөдөлмөрийн Одоогийн хууль тогтоомжийн хугацаа чадвар нь нөхөн Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… өдөр хүртÑ?л, наÑ? заалттай ижил барÑ?ан тохиолдолд наÑ? барÑ?ны дараагийн Ñ?ар хүртÑ?л ТÑ?тгÑ?врийн доод Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й ижил ДаатгуулагчааÑ? нÑ?рийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? данÑ?нааÑ? олгох баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й ижил ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ердийн өвчний улмааÑ? хөдөлмөрийн чадвараа Ижил тогтоолгох 50%-ааÑ? доошгүй хувиар байнга буюу удаан нөхцөл хугацаагаар алдÑ?ан Тахир дутуугийн Хөдөлмөрийн чадвар бүрÑ?н алдÑ?ан, (70% ба Ижил зÑ?Ñ€Ñ?г түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш) Хөдөлмөрийн чадвар хагаÑ? алдÑ?ан (50-70%) 84 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ 20-ооÑ? доошгүй жил ажиллаÑ?ан, Ñ?Ñ?вÑ?л тахир Ижил тогтооход дутуу болохооÑ? өмнөх 5 жилийн 3 жилд баримтлах таÑ?ралтгүй ажиллаж, шимтгÑ?л төлÑ?өн ажиллаÑ?ан жилийн шаардлага БүрÑ?н буÑ? Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Боломжгүй ажиллаÑ?ан жил Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалд даатгуулÑ?ан хугацаагаар (3-ааÑ? доошгүй татааÑ?аар дÑ?мжих байх ба татааÑ?аар дÑ?мжих жил) тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь өндөр наÑ?ны татааÑ?аар дÑ?мжих Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й Ñ‚Ñ?нцÑ?нÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн доод Хөдөлмөрийн чадвараа 30% ба түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш % Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? алдÑ?ан тохиолдолд хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 75%-ааÑ? доошгүй Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгоно ТÑ?тгÑ?врийн Тахир дутуу болÑ?он өдрөөÑ? Ñ?хлÑ?н хөдөлмөрийн үргÑ?лжлÑ?Ñ… чадвар нь нөхөн Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… өдөр хүртÑ?л, наÑ? хугацаа барÑ?ан тохиолдолд наÑ? барÑ?ны дараагийн Ñ?ар хүртÑ?л ЭмнÑ?лгийн Ð?жил олгогчийн Ñ…Ñ?налт, бүртгÑ?лийн комиÑ?Ñ?ын Ижил магадлагаа үйлдвÑ?рлÑ?лийн оÑ?ол гÑ?ж оношлоÑ?ныг Ñ?мнÑ?лÑ?г хөдөлмөр магадлалын комиÑ?Ñ?оор нÑ?гталж тогтооÑ?он байх ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Холбогдох хууль ҮОМШӨ-ний даатгалын Ñ?ангааÑ? олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын тогтоомж Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн тухай хууль, 1995 оны 1 Ñ?арын 1-Ñ?Ñ?Ñ? шимтгÑ?лийн нÑ?рийн данÑ?ны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н. 2000 оны 1 Ñ?ард нÑ?мÑ?лт өөрчлөлт тухай хууль, 1999 оны 7 Ñ?арын орÑ?он. 1-Ñ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?н. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох томьёогоор бодÑ?он Сүүлийн 3 жилийн дундаж томьёо Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? гÑ?Ñ€ бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй цалингийн 40%-ийг наÑ? гишүүдийн тоонд хувь Ñ‚Ñ?нцүүлж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ барагчийн ар гÑ?рийн нÑ?г тогтооно. 3 ба түүнÑ?Ñ?Ñ? олон бол-100%, 2 гишүүнд, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?в 2 ба түүнÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гч-75%, 1 Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гч -50% дÑ?Ñ?ш гишүүд байвал 10% нÑ?мж олгоно. ГÑ?вч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ?арын цалингийн 60%-иаÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?хгүй. ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх Ð?ийгмийн даатгалын Ñ?ангааÑ? олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… нөхцөл Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн тухай хуульд зааÑ?ан хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүд ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ð?ийгмийн даатгалын Ñ?ангааÑ? олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хугацаа Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн тухай хуулийн дагуу олгох Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й ижил Тахир дутуугийн Ð?аÑ? барÑ?ан даатгуулагч тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ð?огдолгүй Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авÑ?ан авч байÑ?ан бол Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох хувийг хугацааны хөдөлмөрийн чадвар бүрÑ?н алдÑ?ан жил тутамд нÑ?мÑ?гдÑ?л нÑ?г хувиар нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?. Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ð?Ñ?г Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гч-50%, 2 Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гч -75%, 3 Даатгуулагчийн нÑ?рийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гч – 100%. Хувь Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод данÑ?нааÑ? олгох баталгаажÑ?ан Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й ижил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 50%-иаÑ? багагүй байна. Ð?жиллаÑ?ан жил 20-иоÑ? доошгүй жил шимтгÑ?л төлж ажиллаÑ?ан Ижил Ñ?Ñ?вÑ?л наÑ? барахааÑ? болон тахир дутуу болохооÑ? өмнөх 5 жилийн Ñ?үүлийн 3 жилд нь таÑ?ралтгүй шимтгÑ?л төлÑ?өн бол БүрÑ?н буÑ? ТÑ?тгÑ?врийн даатгалд даатгуулж шимтгÑ?л төлÑ?өн Боломжгүй 85 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд хугацаагаар хугацаанааÑ? хамаарч хувь Ñ‚Ñ?нцүүлж багаÑ?гаÑ?ан шимтгÑ?л төлÑ?өн дүнгÑ?Ñ?Ñ€ олгоно. бол (5-ааÑ? доошгүй жил, Ñ?үүлийн нÑ?г жил таÑ?ралтгүй) ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх 16 наÑ?нааÑ? доош наÑ?ны төрүүлÑ?Ñ?н буюу үрчилÑ?Ñ?н Ижил бүхий гÑ?Ñ€ бүлийн хүүхÑ?д (Ñ?урдаг бол 19 наÑ? хүртÑ?л), аÑ?ран хөдөлмөрийн хамгаалах хүнгүй 16 хүртÑ?лх наÑ?ны ач хүүхÑ?д ба чадваргүй Ñ?Ñ… Ñ?гч дүү, төрөлхийн тахир дутуу буюу 16 гишүүд наÑ?нааÑ? өмнө тахир дутуу болÑ?он ач хүүхÑ?д ба Ñ?Ñ… Ñ?гч дүү, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ны, тахир дутуу, харж хандах хүнгүй Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ…, Ñ?хнÑ?Ñ€ нөхөр, өвөг Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ…, ах Ñ?гч дүү, 8 хүртÑ?лх наÑ?ны хүүхдÑ?Ñ? аÑ?раад ажил хийгÑ?Ñ?гүй Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ… Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?хнÑ?Ñ€ нөхөр, өндөр наÑ?ны буюу Ñ?Ñ?вÑ?л бүрÑ?н тахир дутуугын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч наÑ? барÑ?ан бол түүний ач хүүхÑ?д, дүү зÑ?Ñ€Ñ?г ар гÑ?рийн Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гчид, хойд Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ…, Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн Ñ?цÑ?г Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авдаггүй дагавар хүүхÑ?д, Ñ?ураггүй алга бологÑ?дын гÑ?Ñ€ бүлийн Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гчид г.м ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Даатгуулагч наÑ? барÑ?нааÑ? Ñ?хлÑ?н түүний Ижил хугацаа Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лÑ?гч хүүхдүүд 16, Ñ?урч байгаа бол 19 наÑ? хүртÑ?л, хөдөлмөрийн чадвараа түр алдÑ?ан хугацаанд, бÑ?лÑ?вÑ?Ñ?н Ñ?хнÑ?Ñ€ нөхөр нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н бол даатгуулагчийн наÑ? барÑ?ны дараахь Ñ?ар хүртÑ?л Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авна. 86 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ХавÑ?ралт 2: Ð?Ñ?Ñ€ томьёоны товч толь 62 • Accrual rate - ШимтгÑ?л төлÑ?өн жил тутамд ноогдох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?: ТÑ?тгÑ?врийн хуримтлуулÑ?ан Ñ?рхийг цалинд тулгуурлаÑ?ан тогтолцоонд даатгуулагчийн жилийн хөдөлмөрийн орлогод харьцуулан тогтоох бөгөөд жишÑ?Ñ?лбÑ?л жил тутамд Ñ?үүлийн жилийн хөдөлмөрийн орлогын 1/60 тай Ñ‚Ñ?нцүү тогтооно. • Accrued pension - ТÑ?тгÑ?врийн хуримтлуулÑ?ан Ñ?рх: ТÑ?тгÑ?вÑ?рт гарахааÑ? өмнөх аливаа хугацаа хүртÑ?л хуримтлуулÑ?ан буюу тодорхой Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?рх хангаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн үнÑ? цÑ?нÑ? бөгөөд өнөөгийн цалин хөлÑ? Ñ?Ñ?вÑ?л ирÑ?Ñ?дүйн цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлтөд тулгуурлан тооцож болно. • Actuarial fairness - Ð?ктуар үндÑ?Ñ?лÑ?л: Холбогдох бодит Ñ?Ñ€Ñ?длийг тооцÑ?ны дагуу даатгалын шимтгÑ?лийг тогтоох аргачлал. • Additional voluntary contribution-Сайн дурын нÑ?мÑ?лт шимтгÑ?л: Ð?жиллагч ердийн төлөх Ñ‘Ñ?той шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? гадна, илүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд төлөх шимтгÑ?л. • Adverse selection-Сөрөг Ñ?онголт: Даатгагч нь өндөр болон бага Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й иргÑ?дийг хооронд нь Ñ?айтар Ñ?лгаж чадахгүйгÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н гардаг бÑ?рхшÑ?Ñ?л. Даатгалын үнÑ? өртөг нь дундаж түвшний Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийн түвшинг илтгÑ?Ñ… учрааÑ? бага Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й иргÑ?д тухайн даатгалааÑ? гарахад хүрч, улмаар даатгалын зах зÑ?Ñ?л задрах хүртÑ?л даатгалын үнÑ? өртөг өндөр Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. • Annuity-Жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ (аннуит): Тухайн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч Ñ?Ñ?хүл түүний Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?лгÑ?гчид тодорхой хугацааны турш буюу ихÑ?нхдÑ?Ñ? наÑ? барах хүртÑ?л нь тодорхой давтамжтайгаар олгох тогтмол Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бөгөөд инфлÑ?цийн түвшингÑ?Ñ?Ñ€ индекÑ?жүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ зааÑ?ан байж болдог. • Annuity factor-Ð?ннуит Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хүчин зүйл: Жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өнөөгийн цÑ?вÑ?Ñ€ үнÑ? цÑ?нÑ?. • Annuity rate-Ð?ннуит Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?: Ð?ннуит буюу жилд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?г удаагийн бөөнөөр олгох нийт өртөгт харьцуулÑ?ан дүн. • Average effective retirement age-ТÑ?тгÑ?врийн бодит дундаж наÑ?: Эрт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн туÑ?гай заалтыг тооцÑ?он Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дундаж бодит наÑ?. • Contribution ceiling- ШимтгÑ?лийн дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаар: ШимтгÑ?л ноогдуулах хөдөлмөрийн хөлÑ?ний дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? • Commutation-ТÑ?тгÑ?врийн шилжүүлÑ?лт: Тогтмол олгох (аннуит) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг урьдчилж нÑ?г удаа бөөнөөр олгох Ñ…Ñ?лбÑ?рт шилжүүлÑ?Ñ…. • Contracting out-ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ гүйцÑ?тгүүлÑ?Ñ…: Төрийн менежменттÑ?й Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хамрагдахын оронд хувийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн менежерүүд ашиглах ажил олгогч болон даатгуулагчийн Ñ?рх. 62 This glossary is drawn from Robert Holzmann and Richard Hinz, Old Age Income Support in the 21st Century, The World Bank, 2006. 87 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Current balance-Тухайн үеийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л: Цаг хугацааны тухайн үед хуримтлагдÑ?ан нийт шитгÑ?л болон буÑ?ад орлогооÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зарцуулалт болон буÑ?ад зарлагыг хаÑ?ч тооцÑ?он дүн. • Deferred annuity - ХойшлуулÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: ИрÑ?Ñ?дүйд тодорхой хугацааны дараа авч Ñ?хлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ хойшлуулÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€. • Defined benefit-“Цалинд жишÑ?Ñ?нâ€? баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ (DB): Даатгагч буюу Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн байгууллага нь тодорхой тогтооÑ?он томьёонд үндÑ?Ñ?лÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгохоор амлаÑ?ан баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн төлөвлөлтийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€. БүрÑ?н ба хагаÑ? хуримтлалтай, Ñ?Ñ?хүл хуримтлалын буÑ? хуваарилалтын зарчимтай Ñ?Ñ?хүл хийÑ?вÑ?Ñ€ хуримтлалын Ñ?анхүүжилттÑ?й байж болно. • Defined contribution-ШимтгÑ?лд үндÑ?Ñ?лÑ?н тогтоогдох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ (DC): Тогтмол хугацаанд шимтгÑ?л төлж, төлÑ?өн нийт шимтгÑ?л болон түүний хөрөнгө оруулалтын өгөөжид үндÑ?Ñ?лÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоодог Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн төлөвлөлтийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€. БүрÑ?н ба хагаÑ? хуримтлалтай, Ñ?Ñ?хүл хуримтлалын буÑ? хуваарилалтын зарчимтай Ñ?Ñ?хүл хийÑ?вÑ?Ñ€ хуримтлалын Ñ?анхүүжилттÑ?й байж болно. • Demogrant-ИргÑ?ний Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: Зөвхөн наÑ? ба оршин Ñ?уух харъÑ?алаллыг харгалзан хүн бүрт тогтÑ?он нÑ?г ижил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгодог “Бүх нийтийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€â€?-Ñ‚Ñ?й ижил. • Demographic transition-Хүн ам зүйн шилжилт: Ð?өхөн үржихүйн болон наÑ? баралтын түвшин буурч, ахмад наÑ?тан ба залуу наÑ?ны хүн амын харьцаа ихÑ?Ñ?Ñ… байдлаар хүн ам зүйн бүтÑ?ц өөрчлөгдөх түүхÑ?н үйл Ñ?вц. • Disclosure-ÐœÑ?дÑ?Ñ?ллийг нÑ?Ñ?ллтÑ?й болгох: ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоо, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн талаарх мÑ?дÑ?Ñ?ллийг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад болон ажил олгогчдод хүргÑ?Ñ… Ñ?рх зүйн зохицуулалт. • Discretionary increase-Тохиолдлын чанартай нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…: ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны хууль дүрÑ?мд туÑ?гаÑ?нааÑ? Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…. • Early leaver-ДаатгалааÑ? Ñ?рт гарах: ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох болон Ñ?мар нÑ?г нөхөн олговор авах боломжгүйгÑ?Ñ?Ñ€ ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонооÑ? хугацаанааÑ? өмнө гарч буй иргÑ?д. • Early retirement-Эрт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн тогтолцооны тогтооÑ?он Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?нааÑ? өмнө, төрийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны хувьд Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? хуульчилÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?анд хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? өмнө Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах. • Earnings cap (ceiling)-Цалин орлогын дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаар: ШимтгÑ?л ноогдуулах цалин орлогын дÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?згаар. • Financing gap- Санхүүжилтийн цоорхой: ИрÑ?Ñ?дүйд тооцÑ?он тухайн үеийн Ñ‚Ñ?нцлийн өнөөгийн үнÑ? цÑ?нÑ?. • Full funding-БүрÑ?н хуримтлал/Ñ?анхүүжилт: Одоогийн даатгуулагчдад ирÑ?Ñ?дүйд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өнөөгийн өртгийг 100% нөхөх Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлал. 88 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Funded defined contribution scheme – (ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан) бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоо: Бүх шимтгÑ?л болон хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг идÑ?вхитÑ?й менежмент хийх Ñ?анд төвлөрүүлÑ?н (захиргааны болон буÑ?ад бүх зардлыг хаÑ?ч тооцÑ?оны дараах) өгөөжийг хувь хүүмүүÑ?ийн нÑ?рийн данÑ?анд тооцож хуваарилдаг тогтолцоо • Funding- Санхүүжилт хийх: ИрÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өрийг урьдчилан Ñ?анхүүжүүлж хуримтлалыг бий болгох. • Implicit pension debt (net)-ТÑ?тгÑ?врийн далд Ó©Ñ€ (цÑ?вÑ?Ñ€): ТÑ?тгÑ?врийн нийт зардлыг хангахын тулд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц хөрөнгөнөөÑ? гадна Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? нÑ?мж шаардагдах хөрөнгийн өртөг. • Indexation-ИндекÑ?жүүлÑ?лт (үнÑ? цÑ?нийн тохиргоо): Тодорхой итгÑ?лцүүр ашиглаж, тухайлбал үнÑ?, зарим тохиолдолд дундаж цалин хөлÑ?ний өөрчлөлттÑ?й уÑ?лдуулан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…. • Inter-generational distribution-Үе хоорондын хуваарилалт: Ó¨Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ наÑ?ны бүлгийн хооронд орлогыг шилжүүлж хуваарилах. • Intra-generational distribution-Үе доторх хуваарилалт: Тодорхой наÑ?ны бүлÑ?гт хамаарах иргÑ?дийн орлогыг харилцан шилжүүлж хуваарилах. • Legal retirement age-ТÑ?тгÑ?врийн хуульчилÑ?ан наÑ?: ТÑ?тгÑ?врийн хууль тогтоомжид зааÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?. • Marginal pension-ТÑ?тгÑ?врийн зөрүү: Хоёр цаг хугацааны хооронд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хуримтлагдÑ?ан Ñ?рхийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд гарах өөрчлөлт. • Means-tested benefit-Орлогын шалгуурт үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: Зөвхөн тодорхой түвшнÑ?Ñ?Ñ? доогуур орлоготой иргÑ?дÑ?д олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ • Minimum pension guarantee-ТÑ?тгÑ?врийн баталгаажÑ?ан доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?: ЗаÑ?гийн газрааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг тодорхой түвшинд байхаар баталгаажуулах бөгөөд түүнийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д шаардлагатай хөрөнгийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? “нÑ?мжâ€? олгож болно. • Moral hazard-Ð?Ñ? Ñ?уртахууны Ñ?өрөг дагавар: ДаатгуулÑ?ан иргÑ?д даатгуулаагүй байх үетÑ?й харьцуулбал Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн орлогын баталгааг хамгаалах талаар төдийлөн хичÑ?Ñ?дÑ?ггүй байдал. Тухайлбал, өндөр наÑ?ны Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд зориулж хүмүүÑ? өөртөө зориулж хангалттай Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний мөнгө төгрөг хадгалахгүй төрд найдах хандлага байж болно. • Nonfinancial (or notional) defined-contribution (plan) -“ШимтгÑ?лд үндÑ?Ñ?лÑ?н тогтоогдох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€â€?-ийн хийÑ?вÑ?Ñ€ хуримтлалын тогтолцоо: ШимтгÑ?лд үндÑ?Ñ?лÑ?н тогтоогдох бүрÑ?н хуримтлалын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог бүтцийн хувьд хуулбарлаÑ?ан боловч шимтгÑ?лийг нь хөрөнгө оруулалтанд хийдÑ?ггүй цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат (DB) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо юм (Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?антай байж болно). • Normal retirement age-ТÑ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?: Эрт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах нөхцлийг оруулахгүйгÑ?Ñ?Ñ€ ажиллагÑ?ад ажил мÑ?ргÑ?жлийн даатгалааÑ? өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох ердийн наÑ?. 89 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Notional (or nonfinancial) accounts-ХийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?: ТөлÑ?өн шимтгÑ?л, түүнд тооцÑ?он хүүг даатгуулагчийн нÑ?рийн данÑ?анд хйиÑ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ бүртгÑ?ж нÑ?рийн данÑ?анд байрших хөрөнгийг тодорхойлох арга (нийгмийн өмнө хүлÑ?Ñ?Ñ… хариуцлагыг илтгÑ?нÑ?). • Notional (or nonfinancial) capital-ХийÑ?вÑ?Ñ€ хөрөнгө (Ñ?анхүүгийн буÑ?): Тухайн цаг хугацаа хүртÑ?л хуримтлуулÑ?ан ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн өртөг бөгөөд Ó©Ó©Ñ€ улÑ? орон Ñ?Ñ?хүл Ó©Ó©Ñ€ тогтолцоонд шилжих үед шилжүүлгийн өртгийг тодорхойлох нÑ?рийн данÑ?ын үнÑ? цÑ?нÑ?. • Notional or nonfinancial interest rate-ХийÑ?вÑ?Ñ€ хувь: ШимтгÑ?лд тулгуурлаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны даатгуулагчийн данÑ?анд жил тутам ноогдуулах Ñ…Ò¯Ò¯. Хүүгийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь хуримтлалын буÑ? хуваарилалтын тогтолцооны Ñ?анхүүгийн тогтвортой байдлыг хангахад чиглÑ?Ñ?Ñ?н байвал зохино (боломжтой гÑ?ж үзвÑ?л шимтгÑ?лийн Ñ?уурь дүнгийн Ó©Ñ?өлтийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€). • Occupational pension scheme-Ð?жил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо: Ð?жил олгогч нь ажиллагÑ?аддаа Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ олгох төлөвлөлтийн Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€. • Old-age dependency ratio-Ð?хмад наÑ?тны ачааллын харьцаа: Ð?хмад наÑ?тай хүн амын тоог хөдөлмөрийн наÑ?ны хүн амд харьцуулÑ?ан хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?. Үүнд 60 наÑ?нааÑ? дÑ?Ñ?ш иргÑ?дийн тоог 15-59 наÑ?ны Ñ?Ñ?вÑ?л 20-59 наÑ?ны хүн амд харьцуулах байдлаар ачааллын түвшинг тодорхойлж болно. • Over annuitization-ШимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ‚ хуримтлал: Ð?лбан журмын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд иргÑ?д ийм тогтолцоо байхгүй үетÑ?й харьцуулахад илүү их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ шимтгÑ?л төлөх нөхцөл • Pay-as-you-go - Хуваарилалтын зарчим: Шууд утгаар Ñ…Ñ?лбÑ?л тухайн цаг үеийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ‚Ñ?Ñ€ үед ажиллагÑ?адын цалингааÑ? татах татвар, шимтгÑ?лийн орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… арга. • Pension coverage rate-ТÑ?тгÑ?врийн хамрагдалтын түвшин: Төрийн менежменттÑ?й албан журмын шимтгÑ?лд тулгуурлаÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд идÑ?вхитÑ?й шимтгÑ?л төлж буй ажиллагÑ?адын тоог нийт ажиллах хүчин Ñ?Ñ?хүл хөдөлмөрийн наÑ?ны хүн амд харьцуулÑ?ан хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ илÑ?рхийлнÑ?. • Pension lump sum-Ð?Ñ?г удаа бөөнөөр олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: Тогтмол олгох (аннуит) Ñ‚Ñ?тгÑ?врÑ?Ñ?Ñ? гадна ажил мÑ?ргÑ?жлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ төлөвлөлтийн хүрÑ?Ñ?нд бÑ?лнÑ?Ñ?Ñ€ мөнгө (нÑ?г удаа бөөн) олгох. • Pension spending-ТÑ?тгÑ?врийн зарцуулалт: ШимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, шимтгÑ?лд Ñ?уурилаагүй ижил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й бүх нийтийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, орлогын шалгуур үндÑ?Ñ?лÑ?н олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ ахмад наÑ?танд чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүх төрлийн хөтөлбөрийн зардал • Pensionable earnings-ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох цалин хөлÑ? түүнтÑ?й адилтгах орлого: ТÑ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, шимтгÑ?лийн хувь тогтооход тооцох орлого. • Portability-ШилжүүлÑ?Ñ… боломж: ТÑ?тгÑ?врийн хуримтлуулÑ?ан Ñ?рхийг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо хооронд шилжүүлÑ?Ñ… боломж нөхцөл. 90 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • Replacement rate-ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?: Ð?жиллагÑ?адын ажиллаÑ?ан тодорхой Ñ?уурь хугацааны, тухайлбал Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахааÑ? өмнөх нÑ?г ба хоёр жил, Ñ?Ñ?вÑ?л хөдөлмөрлөÑ?өн бүхий л хугацааны цалингийн хувиар тогтоох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн үнÑ? цÑ?нÑ?. Мөн тодорхой бүлгийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тухайн бүлгийн ажиллагÑ?адын дундаж цалинтай харьцуулж авч үздÑ?г. • Supplementary pensions-Ð?Ñ?мÑ?гдÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: Төрийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонооÑ? гадна Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ?айн дурын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо. • Support ratio-ДÑ?мжлÑ?гийн харьцаа: Ð?хмад наÑ?тны ачааллын харьцааны Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г үзүүлÑ?лт. Ð?Ñ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагчийг Ñ‚Ñ?тгÑ?Ñ… хөдөлмөрийн наÑ?ны хүний тоо. • System dependency ratio-Тогтолцооны ачааллын түвшин: Ð?ль нÑ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны хувьд тухайн цаг хугацаанд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагчдын тоог мөн Ñ‚Ñ?Ñ€ үеийн шимтгÑ?л төлөгчдийн тоонд харьцуулÑ?ан хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?. • System maturation-Тогтолцоо төлөвших үе: ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны үр шимийг хүртÑ?гч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тоо нь шимтгÑ?л төлөгч залуу ажиллагÑ?адын тоотой харьцуулахад харьцангуй бага байÑ?ан тогтолцооны “төлөвшөөгүйâ€? үеÑ?Ñ? дÑ?Ñ?рх тооны харьцаа Ñ‚Ñ?нцÑ?ж ирÑ?Ñ… буюу тогтолцооны “төлөвшлийнâ€? үед шилжих үйл Ñ?вц. • Transition costs - Шилжилтийн үеийн өртөг зардал: ТÑ?Ñ‚Ñ?гврийн тогтолцооны нÑ?г дизайнааÑ? нөгөөд шилжих үеийн өртөг зардал. ИхÑ?нхдÑ?Ñ? хуваарилалтын зарчмааÑ? бүрÑ?н хуримтлалын зарчим руу шилжих үеийн өртөг зардлыг ингÑ?ж нÑ?рлÑ?дÑ?г. • Universal flat benefit-Бүх нийтийн (ижил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚) Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€: Ð?жиллаÑ?ан жил, шимтгÑ?лийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л шаардлагагүй, зөвхөн наÑ? ба иргÑ?ншлийг үндÑ?Ñ?лÑ?н олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€. • Valorization of earnings-Цалин орлогыг индекÑ?жүүлÑ?Ñ…: Урьдчилан тогтооÑ?он хүчин зүйл, тухайлбал үнÑ? ба цалингийн өөрчлөлтөнд тохируулж дундаж цалингийн Ó©Ñ?өлт, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт, Ñ?Ñ?хүл аль алиныг үндÑ?Ñ?лÑ?н тогтооÑ?он итгÑ?лцүүрÑ?Ñ?Ñ€ цалин орлогын үнÑ? цÑ?нийг дахин бодох аргачлал. Хуваарилалтын зарчимтай тогтолцоонд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь ихÑ?вчлÑ?н дундаж цалингийн тодорхой хувиар тогтоогддог. Дундаж цалинг авахдаа тухайлбал ажиллаÑ?ан бүхий л хугацааг хамруулах Ñ?Ñ?хүл зөвхөн Ñ?үүлийн Ñ?арыг хамруулах гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ тодорхой нÑ?г хугацааны дундаж цалинг авч тооцдог. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ бодох томьёонд оруулÑ?ан цалингийн түүх нь зөвхөн Ñ?үүлийн Ñ?ар биш түүнÑ?Ñ?Ñ? урт хугацааг хамрах нөхцөлд уг хугацаанд авч байÑ?ан цалингийн бодит үнÑ? цÑ?нийг дахин тооцох шаардлага гардаг. • Vesting period-Ð?жиллаÑ?ан жилийн шалгуур хугацаа: ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох Ñ?рх нÑ?Ñ?гдÑ?Ñ…Ñ?д шаардагдах шимтгÑ?л төлÑ?өн байх хамгийн бага хугацаа. 91 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ХавÑ?ралт 3: ТÑ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн өрийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжууд Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар ашигт малтмалын татварын орлогын тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг хүний хөгжлийн Ñ?анд, мөн тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?анд туÑ? туÑ? төвлөрүүлж Ñ?хлÑ?Ñ?д байна. Цаашдаа Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? тогворжуулах Ñ?ан бүрдүүлÑ?Ñ… тухай Ñ?ригдаж байна. Одоогоор хүний хөгжлийн Ñ?ангааÑ? иргÑ?н бүрт бÑ?лÑ?н мөнгө олгож байгаагааÑ? гадна боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?ндийн үйлчилгÑ?Ñ?нд зориулан дÑ?мжлÑ?г үзүүлж байна. ТөÑ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?ан нь заÑ?гийн газрын хувьд Ñ?анхүүгийн тооцоологдоогүй гÑ?нÑ?тийн Ñ…Ñ?мралааÑ? учирч болзошгүй хор хохирлыг бууруулах гол Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болох юм. Ð?шигт малтмалын татварын орлогын төлөвлөÑ?нөөÑ? илүү давÑ?ан Ñ…Ñ?Ñ?гийг Ñ?нÑ? Ñ?анд төвлөрүүлж, ДÐ?Б-ий 5-10% -тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… түвшинд хүртÑ?л үргÑ?лжлүүлÑ?н хуримтлуулах төлөвлөгөөтÑ?й байна. Сангийн Ñ?амны зүгÑ?Ñ?Ñ? 2015 он гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?нÑ? түвшинд хүрнÑ? гÑ?ж үзÑ?ж байна. ТÑ?Ñ€ үед Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? тогтворжуулах Ñ?ан байгуулах шийдвÑ?Ñ€ гарах боломжтой. ТÑ?тгÑ?врийн Ñ?ан нь уул уурхайн орлогын тодорхой Ñ…Ñ?Ñ?гийг хуримтлуулан ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлын зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг төлөх гол механизм болох юм. ДÑ?лхийн олон улÑ? оронд ийм Ñ?ан байгуулÑ?ан байдаг. Эдийн ЗаÑ?аг Хөгжлийн Хамтын ажиллагааны Байгууллагын (ЭЗХХÐ?Б) гишүүн орнуудад гÑ?Ñ…Ñ?д Япон, СолонгоÑ?, Канад, Ð?орвеги, Ирланд, ШинÑ? Зеландад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан байгуулаад байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ улÑ? орнууд Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны зардал ирÑ?Ñ?дүйд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ€ байгааг тооцон ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нөөцийг Ñ?ртнÑ?Ñ?Ñ? хуримтлуулах арга замыг хайж байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ улÑ? орны аль нь ч Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг бүрÑ?н төлөх тухай амлаагүй. Харин хөрөнгө оруулалтын орлогооÑ?оо ирÑ?Ñ?дүйд Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлын тодорхой хувийг Ñ?анхүүжүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€, ирÑ?Ñ?дүй хойч үеийнхÑ?нд ирÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны зардлын хүнд ачаа дарамтыг бууруулахыг зорьж байна. ТөÑ?вийн тогтворжуулалтын Ñ?антай холбоотой маргаан бараг үгүй байдаг бол харин хүний хөгжлийн Ñ?ангийн Ñ?ргÑ?н тойронд аÑ?уудал их байна. ЯлангуÑ?а иргÑ?н бүрт бÑ?лÑ?н мөнгө тараах нь зөв Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…, мөн дÑ?Ñ?д боловÑ?ролыг ийм арга замаар дÑ?мжих нь зөв Ñ?Ñ?Ñ?хийг хөнддөг. Хүний хөгжлийн Ñ?ан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж дууÑ?Ñ?аны дараа уул уурхайгааÑ? хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа ашиг орлогыг юунд ашиглах ерөнхий Ñ?тратеги дÑ?Ñ?Ñ€ УИХ-ын болон заÑ?гийн газрын гишүүд ирÑ?Ñ… нÑ?г хоёр жилийн хугацаанд зөвшилцөлд хүрÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болоод байна. Уул уурхайн ашиг орлогыг ашиглах олон арга зам байгаа учрааÑ? чухам юунд ашиглах вÑ? гÑ?дÑ?г ерөнхий Ñ?тратеги дÑ?Ñ?Ñ€ зөвшилцөлд хүрÑ?Ñ… нь ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н чухал юм. уул уурхайн ашиг орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н юунд ашиглах тодорхой төлөвлөгөө байхгүй бол Монгол улÑ? богино хугацааны улÑ? төрийн шийдлүүд, нÑ?г Ñ?тратегиÑ?Ñ? нөгөө Ñ?тратеги Ñ?ргÑ?ж хөрвөÑ?Ó©Ó©Ñ€ боломжит үр дүнд хүрч чадахгүй байх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й. Өнөөгийн байдлаар авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байгаа арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон Ñ?ригдаж байгаа боломжит Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? уул уурхайн ашиг орлогыг хүний капиталыг хөгжүүлÑ?Ñ…, дÑ?д бүтцийг Ñ?айжруулах, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг нÑ?втрүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалыг тогтолцоог Ñ?айжруулах, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогыг бүрдүүлÑ?Ñ… нÑ?г Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ болгон ашиглах гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ олон хувилбар байна. Мөн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зориулан Ñ?анд хуримтлуулахааÑ? гадна ирÑ?Ñ?дүйн буÑ?ад төлбөрийн Ñ‚Ñ?нцлийн аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…, дÑ?лхийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?рх бараа бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнийн болзошгүй Ñ…Ñ?лбÑ?лзлийн Ñ?өрөг нөлөөг бууруулах, Ñ?Ñ?вÑ?л зүгÑ?Ñ?Ñ€ л Ñ‚Ó©Ñ?вийн зарлагын аль нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт зарцуулахаар шийдÑ?ж болох юм. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан боломжит зарцуулалтуудын зорилго, арга зам, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих механизм, гарах үр дүн Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байх нь тодорхой. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л зарим нь иргÑ?дийн болон төрийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?г дÑ?мжиж байхад нөгөө Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь хөрөнгө оруулалтын Ñ?нз бүрийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг дÑ?мжиж болно. Мөн ирÑ?Ñ?дүйд тохиолдож болзошгүй гÑ?хдÑ?Ñ? хамрах хүрÑ?Ñ? болон цаг хугацааг нь тодорхойлох боломжгүй Ñ…Ñ?мрал 92 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг даван туулахад зориулан Ñ?ан бий болгохыг ч зорьдог. ЭÑ?вÑ?л тодорхой магадлалтайгаар төлөвлөж болохуйц ирÑ?Ñ?дүйн Ñ?мар нÑ?г Ó©Ñ€ тооцоог барагдуулах зорилгоор Ñ?ан хуримтлал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?дÑ?г. Ийнхүү Ñ?ан хуримтлалыг Ñ?нз бүрийн зориулалтаар ашиглахад үйл ажиллагааны зарчим, дүрÑ?м журам нь Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байх учрааÑ? Ñ?ан хөрөнгийг юунд ашиглах тал дÑ?Ñ?Ñ€ улÑ? төрийн зөвшилцөлд хүрÑ?Ñ… нь хамгааÑ? чухал. Уул уурхайн ашиг орлогыг Ñ?нÑ? олон Ñ?нзын зориулалтын алинд ашиглахыг зөвшилцөн шийдÑ?Ñ…Ñ?д гадаад валютын нөлөөг давхар анхаарах Ñ‘Ñ?той. Уул уурхайн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ?кÑ?порт нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ гадаад валюттай харьцах монгол төгрөгийн ханш нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?хний Ñ?Ñ?лжинд импортын барааны үнÑ? буурч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчдÑ?д таатай нөхцөл бүрдÑ?нÑ?. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?нÑ? нь Монгол улÑ?ын үйлдвÑ?рлÑ?лийн буÑ?ад Ñ?албар, Ñ‚Ñ?нд ажиллаж байгаа ажиллагÑ?адад Ñ?өргөөр нөлөөлж дотоодод үйлдвÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнийг Ñ?кÑ?портлоход бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулах магадлалтай. Уул уурхайн ашиг орлогыг ашиглах зарим Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь төгрөгийн ханшны чангаралтыг Ñ…Ñ?згаарлахад чиглÑ?Ñ?Ñ?н байхад нөгөө зарим нь Ñ?нд Ñ?мар нÑ?г нөлөөгүй байж болох юм. ЯлангуÑ?а Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний үнийг тогтворжуулах Ñ?ан зÑ?Ñ€Ñ?г нь валютын нөөцийг гадаад зах зÑ?Ñ?лд хөрөнгө оруулахад ашиглах замаар төгрөгийн ханшны чангаралтыг Ñ…Ñ?згаарлаж болно. Төлбөрийн Ñ‚Ñ?нцлийг тогтворжуулах Ñ?анг гадаад валютаар хадгалж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангааÑ? гадаадын зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ хөрөнгө оруулах нь зүйтÑ?й. 63 ЭÑ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?, уул уурхайн ашиг орлогыг иргÑ?дÑ?д шууд тараах, хүний капитал болон биет дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?вийн ерөнхий зарцуулалтад ашиглаÑ?наар ханшны чангаралтын аÑ?уудлыг шийдÑ?ж чадахгүй. ИймÑ?Ñ?Ñ? уул уурхайн ашиг орлогыг юунд ашиглахаа шийдÑ?хдÑ?Ñ? ханшны чангаралтааÑ? дотоодын Ñ?дийн заÑ?агт учирч болзошгүй үр дагаврыг мөн тооцож үзÑ?Ñ… Ñ‘Ñ?той. Уул уурхайн ашиг орлогооÑ? нÑ?г болон Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н төрлийн хөрөнгө оруулалтын туÑ?гай Ñ?анд төвлөрүүлÑ?Ñ… шийдвÑ?Ñ€ гарвал тухайн Ñ?ан туÑ? бүрийн зорилго нь ил тод, ойлгомжтой байх Ñ‘Ñ?той. Учир нь Ñ?ангийн үйл ажиллагаа нь түүний зорилгооÑ?оо шалтгаалаад Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байх болно. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн өрийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?ангийн мөнгө шууд зарцуулагдахгүйгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?дÑ?н арван жил болох байх. ТиймÑ?Ñ?Ñ? Ñ?нÑ? хөрөнгийг урт хугацааны өгөөж Ñ?айтай хөрөнгө оруулалтад ашиглаж болох юм. Харин Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтворжилтийн Ñ?ангийн хөрөнгө нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й цаг үед бÑ?лÑ?н байх шаардлагатай учрааÑ? богино хугацаатай, харьцангуй хурдан Ñ?ргÑ?ж мөнгөжих хөрөнгө оруулалтанд ашиглаж болно. Ð?Ñ?г Ñ?ангийн хүрÑ?Ñ?нд хоёр Ó©Ó©Ñ€ зорилго тавихын оронд туÑ? туÑ?даа тодорхой зорилготой туÑ?даа бие дааÑ?ан Ñ?ангууд байгуулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Учир нь нÑ?г Ñ?ангааÑ? Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ зорилготой ажиллагааг зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн тулд Ñ?ангийн менежерүүд аль алиных нь зорилгод үл нийцÑ?Ñ… хөрөнгө оруулалтын шийдвÑ?Ñ€ гаргахад хүрч мÑ?днÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан байгуулахын тулд дараах гурван чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?н чухал шийдвÑ?рүүдийг гаргах шаардлагатай. Үүнд: (1) Сангийн Ñ?анхүүжилтийн болон зарцуулалтын журам, (2) инÑ?титуцын бүтÑ?ц ба (3) хөрөнгө оруулалтын бодлого. 64 ТÑ?тгÑ?врийн Ñ?ангааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зориулж мөнгө гаргах нь Ñ?анхүүгийн ачаа дарамтыг 63 бууруулах боловч дотоодын хөрөнгийг иргÑ?ддÑ?Ñ? зарж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… нь нийгÑ?мд ирÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн дарамтыг бууруулахгүй. Ð?өгөө талдаа ийм хөрөнгийг хилийн чанадад, Ñ?лангуÑ?а Монгол улÑ? өргөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний бараа Ñ?кÑ?портолж авдаг улÑ? орнуудад хөрөнгө оруулахад зориулбал Ñ?нÑ? нь өргөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний барааны импортыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д шууд буÑ?аар ашиглагдан, ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?анхүүжилт хийхÑ?д дотоодын Ñ?дийн заÑ?агт дарамт бÑ?рхшÑ?Ñ?л учрахгүй юм. 64 See, for instance, Udaibir S. Das, Yinqiu Lu, Christian Mulder, and Amadou Sy, “Setting up a Sovereign Wealth Fund: Some Policy and Operational Considerations,â€? IMF Working Paper 09/179, and Cornelia Hammer, Peter Kunzel, and Iva Petrova, “Sovereign Wealth Funds: Current Institutional and Operational Practices,â€? IMF Working Paper 08/254. 93 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Санхүүжилтийн болон зарцуулалтын журамд Ñ?анг орлогожуулах тойм хуваарь, Ñ?мар нөхцөлд Ñ?ангийн хөрөнгийг ашиглах нөхцлүүдийг тодорхойлно. Уул уурхайн орлогооÑ? Ñ?анд орлого хийх тойм хуваарийг гаргахдаа уул уурхайн татварын хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа нийт орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, түүнÑ?Ñ?Ñ? зарцуулахаар хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа буÑ?ад зориулалтууд, гадаад валютын ханшны өөрчлөлтөөÑ? Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… үр дагавар, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ирÑ?Ñ?дүйн зардлыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… Ñ?ангийн чадавхид Ñ?анг орлогожуулах Ñ?нз бүрийн хувилбар Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлөх зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлыг Ñ?айтар тооцох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Санг орлогожуулах хуваарь нь үндÑ?Ñ?ндÑ?Ñ? уул уурхайн татварын бодит орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, хувилбарт зарцуулалт бүрийн зардал илүү тодорхой болохын хирÑ?Ñ?Ñ€ жил тутамд шинÑ?чилж Ñ?вах төлөвлөгөө байх юм. Ð?аанадаж Ñ?Ñ…Ñ?н үедÑ?Ñ? Ñ?ангийн зарцуулалтын журамд тодорхой хугацаанд Ñ?Ñ?хүл Ñ?ангийн хөрөнгө тодорхой түвшинд хүртÑ?л Ñ?ангааÑ? мөнгө зарцуулахыг хориглоÑ?он заалт туÑ?гах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. ТүүнÑ?Ñ?Ñ? хойш, тодорхой зардлуудыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… зорилтуудыг тавьж болно 65. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л ШинÑ? Зеландад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?анг заÑ?гийн газрын Ñ?ангааÑ? тодорхой хуваарийн дагуу мөнгөжүүлдÑ?г. Санд жилд дунджаар ДÐ?Б-ий 0.75%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө хуримтлуулдаг. 2030 онооÑ? Ñ?ангийн хөрөнгийг ашиглаж Ñ?хлÑ?Ñ… ба ШинÑ? Зеландын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт зардлын 15-20%-ийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… юм. Канад улÑ? ирÑ?Ñ?дүйд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын шимтгÑ?л Ñ…Ñ?Ñ‚ Ó©Ñ?Ó©Ñ…Ó©Ó©Ñ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… зорилгоор Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?андаа хангалттай хөрөнгө хуримтлуулах зорилт тавиад байна. Монгол улÑ?ын нÑ?гÑ?н адилаар Ð?орвеги улÑ? уул уурхайн ашиг орлогооÑ? туÑ?гай Ñ?анд төвлөрүүлдÑ?г. 1990 онд байгуулагдÑ?ан “Ð?орвегийн газрын тоÑ?ны Ñ?анâ€?-г 2006 онд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ан болгон өөрчилÑ?өн. Сангийн хөрөнгө оруулалтын жилийн өгөөж 4хувь байх тооцоон дÑ?Ñ?Ñ€ тулгуурлан, жил тутамд Ñ?ангийн нийт хөрөнгийн зөвхөн 4 хүртÑ?лх хувийг ашиглаж болохоор хуульчилÑ?ан. 66 ДÑ?лхийн олон улÑ? оронд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?анг удирдан зохион байгуулах бүтÑ?ц зохион байгуулалтын Ñ?нз бүрийн Ñ…Ñ?лбÑ?рийг ашигладаг. Зарим тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагыг, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо хариуцÑ?ан байгууллага нь давхар хариуцдаг бол зарим тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагын үүргийг туÑ?гай байгууллага хариуцдаг. Хөгжиж буй олон оронд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан нь ирÑ?Ñ?дүйн зардалд зориулан урьдчилан төлөвлөÑ?өн Ñ?ан байдлаар Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зарцуулалт бага байх үед цуглаÑ?ан хуримтлалын Ñ?ан байдлаар үйл ажиллагаа Ñ?вуулдаг. Малайзийн “Ð?жиллагÑ?адын Хуримтлалын Санâ€?, Филлипины “Ð?ийгмийн Хамгааллын Санâ€? зÑ?Ñ€Ñ?г тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн байгууллага нь хариуцдаг. Харин Сингапур зÑ?Ñ€Ñ?г буÑ?ад улÑ? оронд Ñ?ангийн хөрөнгийн удирдлагыг хариуцах туÑ?даа бие дааÑ?ан байгууллага байдаг. Ерөнхийдөө хөгжингүй орнуудын нийтлÑ?г жишгийг харахад Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн хөрөнгийн удирдлагыг бие дааÑ?ан байгууллага хариуцдаг. 65 ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ангийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ба зардлын түвшин хоорондын харьцааг дараах томьёогоор үзүүлÑ?в: g = (r-e)*R, Үүнд: g - Ñ?ангааÑ? зарцуулж болох зардлын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, ДÐ?Б- д Ñ?злÑ?Ñ… хувиар, r - Ñ?ангийн өгөөжийн дундаж түвшин, e - Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нийт зардлын Ó©Ñ?өлтийн дундаж түвшин, R - Ñ?ангийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л / үлдÑ?гдÑ?л, ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… хувиар. ТиймÑ?Ñ?Ñ? r= 5 хувь, e= 2 хувь, Ñ?ангийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л буюу R=ДÐ?Б-ний 50 хувь гÑ?ж үзвÑ?л ДÐ?Б-ний 1.5 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… зардлыг Ñ?ангааÑ? тогтмол Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжтой гÑ?Ñ?Ñ?н үг. 66 Juan Yermo, “Governance and Investment of Public Pension Reserve Funds In Selected OECD Countriesâ€? Organization for Economic Cooperation and Development, Financial Market Trends, No. 94, Vol 2008/1. 94 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ИнÑ?титуцын бүтцийн хувьд аль нÑ?г хувилбар нь нөгөөгөөÑ? илүү гÑ?ж батлах зүйл байхгүй ч олон улÑ?ын мÑ?ргÑ?жилтнүүдийн үзÑ?ж байгаагаар нөөц Ñ?ангийн удирдлагыг хариуцÑ?ан туÑ?гай байгууллага бүтÑ?ц ажиллах нь илүү үр дүнтÑ?й байх талтай. Үүнд хоёр үндÑ?Ñ?н шалтгаан байна. Ð?Ñ?гд, хөрөнгийн удирдлагад шаардагдах ур чадварууд нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн байгууллага удирдахааÑ? огт Ó©Ó©Ñ€ ур чадвар, үйл ажиллагааны Ñ…Ñ?в маÑ?гийг шаардана. ЭнÑ? хоёр төрлийн ур чадварууд Ñ?Ñ€Ñ? Ñ?лгаатай учрааÑ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ үүргүүдийг нÑ?г бүтÑ?ц, байгууллагын доор хамт байлгаÑ?ны ач холбогдол гÑ?ж байхгүй. Хоёрт, хөрөнгийн удирдлагын функцыг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн байгууллагааÑ? туÑ?даа байлгаÑ?наар өдөр тутмын улÑ? төрийн нөлөөнөөÑ? ангид байлгах магадлалтай. Зарим тохиолдолд Ñ?хний шатанд, Ñ?Ñ?вÑ?л хөрөнгийн удирдлагын функц төдийлөн томорхооргүй тохиолдолд хөрөнгийн удирдлагыг төв банкинд байршуулдаг. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ?ангийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? томорч, туÑ?гай байгууллага байгуулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага нь батлагдвал ийм байгууллагыг төрийн Ñ?рх барих байгууллагааÑ? тодорхой хугацаатай томилогдÑ?он захирлуудын зөвлөлтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ байгуулж болно. Захирлуудын зөвлөл нь Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны үр дүнгийн төлөө томилÑ?он бүтцийнхÑ?Ñ? өмнө хариуцлага хүлÑ?Ñ?Ñ… ба Ñ?ангийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг улÑ? Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? ангид байлгах Ñ‘Ñ?той. Хөрөнгө оруулалтын шийдвÑ?Ñ€ гаргах, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д гадны менежерүүдийг ажиллуулах нь Ñ?лбÑ?г байдаг. Хөгжингүй орнуудад ийм албыг хариуцуулахаар гадны менежер урьж ажиллуулдаг. Монголын хувьд Ñ?нÑ? нь Ð?зийн Ñ?анхүүгийн аль нÑ?г фирм (Гонконг, Сингапур, Токио) байх болов уу. Монголын Ñ?ангийн менежер нь хөрөнгийн менежерүүдийг Ñ?онгож авч, хамтдаа хөрөнгө оруулалтын Ñ?тратеги боловÑ?руулж, түүний гүйцÑ?тгÑ?лийг үнÑ?лÑ?Ñ… шалгуурыг боловÑ?руулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й болно. Монголын албаныхан хөрөнгө оруулалтын Ñ?онголт хийх, Ñ…Ñ?лцÑ?л хийх, Ñ?анхүүгийн үйл ажиллагаа Ñ?вуулах болон Ñ?анхүүгийн хөрөнгийн удирдлага заавал оролцох шаардлагагүй. Ямар бүтÑ?ц зохион байгуулалтыг Ñ?онгохооÑ? үл хамааран, Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг Ñ…Ñ?згаарлаж ил тод байдлыг хангахын тулд Ñ?ангийн үйл ажиллагааны дүрÑ?м журмыг нарийн тодорхой боловÑ?руулах шаардлагатай. 67 Сүүлийн үед гарÑ?ан Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н өгүүлÑ?лд Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлага улам бүр Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байгааг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н байдаг.68 ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна дÑ?лхийн нÑ?Ñ€ хүнд бүхий Ñ?ангийн төлөөллүүд, ийм Ñ?ангийн хувьд нийтлÑ?г хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөгдÑ?өн зарчим, практикийг нÑ?гтгÑ?н туÑ?гаÑ?ан,“СантъÑ?гийн зарчимâ€?-г дÑ?мжÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн үйл ажиллагаанд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д зохимжтой гÑ?ж үзÑ?Ñ?н билÑ?Ñ?. ДÑ?лхийд нÑ?Ñ€ хүндтÑ?й Ñ?ангуудын Ñ?анаачлагаар боловÑ?руулж нийтÑ?Ñ?Ñ€ хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрÑ?өн Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зарчмуудын олонх нь Ñ?ангийн удирдлага зохион байгуулалтын практиктай холбоотой аÑ?уудлууд дÑ?Ñ?Ñ€ төвлөрдөг. Үүнд үүрÑ?г хариуцлагын нарийн хуваарилалт, хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н үүргÑ?Ñ? биелүүлÑ?Ñ…Ñ?д шаардагдах Ñ?рх мÑ?длийн хуваарилалт, ажлын гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ…Ñ?нах тодорхой тогтолцоо бүхий удирдлага, зохион байгууллалтын аÑ?уудлууд орно. Мөн шаардлагатай Ñ?татиÑ?тик мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ€ зохих байгууллагуудыг цаг тухайд нь хангаж байх, мÑ?ргÑ?жлийн болон Ñ‘Ñ? зүйн Ñ?тандартыг даган мөрдөх, 67 ЖишÑ?Ñ? нь дараах Ñ?Ñ… Ñ?урвалжийг үзнÑ? Ò¯Ò¯. Organization for Economic Cooperation and Development, “Guidelines for Pension Fund Asset Management,â€? adopted by the OECD Council January 26, 2006. Also, see Carmichael, Jeffrey and Robert J. Palacios, “Managing Public Pension Funds: A Framework.â€? Paper presented to 2nd Public Pension Fund Management Conference. World Bank, Washington DC, May 2003. 68 International Working Group of Sovereign Wealth Funds, “Sovereign Wealth Funds: Generally Accepted Principles and Practices – ‘Santiago Principles’.â€? 2008 оны 10 Ñ?ар. Ð?жлын Ñ…Ñ?Ñ?гийг ОУВС-гааÑ? Ñ?анаачлан байгуулÑ?ан, бөгөөд iwg-swf.org вÑ?бÑ?айттай. Ð?ийтÑ?Ñ?Ñ€ хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрÑ?өн 24 зарчим ба практикийг ХавÑ?ралт 4-д танилцууллаа 95 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийн менежментийг үр дүнтÑ?й Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… дотоод Ñ…Ñ?налтын найдвартай бүтÑ?ц бий болгохыг зөвлөдөг. ТÑ?тгÑ?врийн нөөц Ñ?ан болон Ñ?анхүүгийн буÑ?ад инÑ?титуцын хувьд Ñ?лгаагүй нÑ?н чухал ач холбогдолтой Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н зарчмын аÑ?уудлууд байна. Үүнд: i) Сангийн зорилго, үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?гийн түвшин, бүтÑ?ц зÑ?ргийг нарийн тодорхойлÑ?он байх, ii) Санд орлого хуримтлуулах болон Ñ?ангааÑ? зарцуулалт хийх бодлого нь тодорхой, ард иргÑ?дÑ?д ил тод байх, iii) Сангийн жилийн тайлан болон холбогдох Ñ?анхүүгийн тайлан Ñ‚Ñ?нцлийг ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й байлгах, Ñ?анхүүгийн тайлан Ñ‚Ñ?нцлийг олон улÑ?ын (болон үндÑ?Ñ?ний) нÑ?гтлан бодох бүртгÑ?лийн Ñ?тандартын дагуу бÑ?лтгÑ?н гаргаж, бие дааÑ?ан хөндлөнгийн аудитын байгууллагаар Ñ…Ñ?нуулдаг байх, iv) СангааÑ? гаргах Ñ?анхүүгийн гүйлгÑ?Ñ? нь хөрөнгө оруулалтын тодорхой бодлогын хүрÑ?Ñ?нд, Ñ?ангийн зорилгод нийцÑ?Ñ?н байдлаар Ñ?вагдах, Ñ?ангийн хүлÑ?Ñ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийн түвшин болон баримтлах хөрөнгө оруулалтын Ñ?тратеги, Ñ?ангийн менежерүүдийн үүрÑ?г хариуцлага, Ñ‚Ñ?днийг Ñ?онгох арга зам, Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж болон Ñ?ангийн менежерийн гүйцÑ?тгÑ?лийг үнÑ?лж дүгнÑ?Ñ… Ñ?тратеги зÑ?Ñ€Ñ?г нь ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й ил тод байх, v) Хөрөнгө оруулалтын бодлого нь өндөр Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й шийдвÑ?Ñ€ гаргах шаардлагатай туÑ?гай нөхцлүүдийг тодорхойлÑ?он байх, мөн улÑ? төрийн болон нийгмийн үр дагаврын хувьд Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й шийдвÑ?Ñ€ гаргах шаардлагатай болÑ?он тохиолдолд аÑ?уудлыг ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й мÑ?дÑ?Ñ?лдÑ?г байх, vi) Сангийн үйл ажиллагаа нь макро Ñ?дийн заÑ?гийн бодлоготой зөрчилдөхгүй байхын тулд Ñ?анхүүгийн болон мөнгөний бодлогыг тодорхойлогч байгууллагуудтай уÑ?лдаж ажиллах, vii) Хөрөнгө оруулалттай холбоотой өмчлөлийн Ñ?рхийн аÑ?уудлаарх Ñ?ангийн бодлогыг боловÑ?руулах, ард иргÑ?дÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й байлгах. ТÑ?тгÑ?врийн Ñ?ан байгуулахын тулд удирдлагын зүгÑ?Ñ?Ñ? бодлогын болон үйл ажиллагааны чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ олон шийдвÑ?Ñ€ боловÑ?руулан гаргах шаардлагатай болох нь тодорхой. Сантай ижил төрлийн байгууллага байгуулах туршлагатай, мөн нÑ?г чиглÑ?лийн бодлого боловÑ?руулдаг байгууллагууд дÑ?лхийд олон байдаг нь олзуурхууштай. Монгол улÑ? ийм төрлийн Ñ?ан байгуулахад шаардлагатай зөвлөгөө авах боломжтой. ГÑ?хдÑ?Ñ? юуны өмнө ийм Ñ?ан байгуулах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шаардлага, Ñ?ангийн ерөнхий Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, үйл ажиллагааны үндÑ?Ñ?н зорилго зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлаар улÑ? төрийн зөвшилцөлд хүрÑ?Ñ?н байх шаардлагатай. 96 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ХавÑ?ралт 4: Ð?ийтÑ?Ñ?Ñ€ хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрөгдÑ?өн зарчим ба практик, “СантъÑ?гийн зарчмуудâ€? 69 1. Сангийн зорилго, үйл ажиллагааг дÑ?мжÑ?Ñ?н хууль Ñ?рх зүйн тодорхой орчин бүрдÑ?Ñ?н байхааÑ? гадна Ñ?ангийн үйл ажиллагааны хууль Ñ?рх зүйн үндÑ?Ñ?лÑ?л, бүтÑ?ц, заÑ?гийн газрын буÑ?ад байгууллагуудтай харилцан хамаарал зÑ?Ñ€Ñ?г нь олон нийтÑ?д ил тод байх. 2. Сангийн бодлогын зорилтууд тодорхой, олон нийтÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й байх. 3. Сангийн үйл ажиллагаа нь макро Ñ?дийн заÑ?гийн бодлоготой зөрчилдөхгүйн тулд Ñ?анхүүгийн болон мөнгөний бодлогыг тодорхойлогч байгууллагуудтай нÑ?гт уÑ?лдаатай байх. 4. Сангийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, Ñ?анхүүжилтийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€, Ñ?ангийн хөрөнгийг Ñ…Ñ?рхÑ?н ашиглах талаар Ñ?ангийн бодлого, дүрÑ?м журам нь олон нийтÑ?д ил тод байх. 5. Сангийн үйл ажиллагааны Ñ?вцыг илтгÑ?Ñ… Ñ?татиÑ?тик мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ€ заÑ?гийн газрын холбогдох байгууллагуудыг хангаж, макро Ñ?дийн заÑ?гийн багц мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лд туÑ?гагддаг байх. 6. Сан нь үйл ажиллагааны хариуцлагатай, бие дааÑ?ан байдлыг хангах үүрÑ?г, хариуцлагын ил тод, үр дүнтÑ?й хуваарилалт бүхий заÑ?аглалын бүтÑ?цтÑ?й байх. 7. ЗаÑ?гийн газрааÑ? Ñ?ангийн зорилго зорилтыг тодорхойлж, удирдах зөвлөлийн гишүүдийг томилон, тодорхой тогтÑ?он дүрÑ?м журмын дагуу гүйцÑ?тгÑ?лд нь Ñ…Ñ?нах тавих. 8. Сангийн заÑ?аглалын Ñ?рх үүрÑ?г нь тодорхой, Ñ?ангийн Ñ?рх ашгийн төлөө ажиллах тодорхой Ñ?рх мÑ?дÑ?лтÑ?й байх. 9. Сангийн менежерүүд заагдÑ?ан ажил үүргийн хуваарийн дагуу Ñ?ангийн Ñ?тратеги төлөвлөгөөг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?хийн төлөө ажиллах. 10. Сангийн үндÑ?Ñ?н бүтцийг тогтоох хууль, дүрÑ?м журамд Ñ?ангийн үйл ажиллагааны хариуцлагын тогтолцооны талаар тодорхой заалтуудыг туÑ?гах. 11. Жилийн тайлан, түүнийг дагалдах Ñ?анхүүгийн мÑ?дÑ?Ñ?ллийг олон улÑ?ын нÑ?гтлан бодох бүртгÑ?лийн Ñ?тандартын дагуу гаргадаг байх. 12. Сангийн үйл ажиллагаа болон Ñ?анхүүгийн тайланд нийтÑ?Ñ?Ñ€ хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрÑ?өн аудитын Ñ?тандартын дагуу жил бүр аудитын шалгалт хийдÑ?г байх. 13. ÐœÑ?ргÑ?жлийн болон Ñ‘Ñ? зүйн тодорхой Ñ…Ñ?м Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоох, Ñ?ангийн удирдлага буÑ?ад ажилтнууд түүнийг даган мөрддөг байх. 69 International Working Group of Sovereign Wealth Funds, “Sovereign Wealth Funds: Generally Accepted Principles and Practices – ‘Santiago Principles’.â€? 2008 оны 10 Ñ?ар. Ð?жлын Ñ…Ñ?Ñ?гийг ОУВС-гааÑ? Ñ?анаачлан байгуулÑ?ан, бөгөөд iwg-swf.org вÑ?бÑ?айттай. 97 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд 14. Гуравдагч Ñ?тгÑ?Ñ?дтÑ?й хийх аливаа ажиллагаа нь Ñ?ангийн дүрÑ?м журам зарчимд нийцÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ?ангийн Ñ?дийн заÑ?аг Ñ?анхүүгийн Ñ?рх ашигт Ñ?уурилÑ?ан байх. 15. Сангийн үйл ажиллагаа нь үндÑ?Ñ?ний хууль Ñ?рх зүйн болон ард иргÑ?дÑ?д мÑ?дÑ?Ñ?ллийг нÑ?Ñ?Ñ?лттÑ?й байлгах зохицуулалтыг дагаж мөрдөх. 16. Сангийн заÑ?аглалын хүрÑ?Ñ?, зорилго болон Ñ?мар аÑ?уудлаар Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? хараат буÑ?, бие дааÑ?ан удирдлагатай байх зÑ?ргийг олон нийтÑ?д ил тод мÑ?дÑ?Ñ?лдÑ?г байх. 17. Олон улÑ?ын Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ тогтвортой байдалд хувь нÑ?мÑ?Ñ€ оруулах мÑ?дÑ?Ñ?ллүүд болон Ñ?ангийн үйл ажиллагааны ил тод, шудрага байдлын аÑ?уудлаар буÑ?ад орны итгÑ?лийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л олон нийтÑ?д ил тод байх. 18. Сангийн зорилго зорилт, Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийн удирдлага, хөрөнгө оруулалтын Ñ?тратегийг туÑ?гаÑ?ан хөрөнгө оруулалтын ил тод тогтвортой бодлого боловÑ?руулах. ЭнÑ? бодлогод мөн хөрөнгө оруулалтын гадны болон дотоодын менежерүүдийг авч ажиллуулах Ñ?Ñ?Ñ?Ñ…, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн Ñ?рх мÑ?длийн хүрÑ?Ñ?, үйл ажиллагаа, Ñ‚Ñ?днийг Ñ?онгон шалгаруулах ажиллагаа, гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ…Ñ?нах арга зам зÑ?ргийг тодорхой туÑ?гаж олон нийтÑ?д ил тод байлгах. 19. Хөрөнгө оруулалтын шийдвÑ?Ñ€ нь Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й нөхцөлд ч Ñ?анхүүгийн ашиг орлогыг нÑ?мÑ?гдүүлж хөрөнгө оруулалтын бодлогод нийцÑ?Ñ?н байхад чиглÑ?Ñ…. Эдийн заÑ?аг Ñ?анхүүгийн Ñ?згуур Ñ?рх ашгааÑ? Ó©Ó©Ñ€ шалтгаанаар /нийгÑ?м болон улÑ? төрийн/ гарах хөрөнгө оруулалтын шийдвÑ?рийг хөрөнгө оруулалтын бодлогод туÑ?ган, олон нийтÑ?д ил тод мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ…. 20. ÐœÑ?дÑ?Ñ?ллийг буруугаар ашиглан хувийн Ñ?ектор, төрийн байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх оролдлого хийхийг хориглох. 21. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в Ñ?ан хөрөнгө оруулалттай холбоотой Ñ?зÑ?мшигчийн Ñ?рх Ñ?длÑ?Ñ… бол хөрөнгө оруулалтын үнÑ? цÑ?нийг хамгаалах арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах, Ñ?ангийн Ñ?зÑ?мшлийн хөрөнгийн талаарх мÑ?дÑ?Ñ?ллийг олон нийтÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й байлгах. 22. Сангийн үйл ажиллагаатай холбоотой бүх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лийг илрүүлÑ?Ñ…, үнÑ?лгÑ?Ñ? өгөх, шийдвÑ?рлÑ?Ñ… талаар Ñ?ангийн дотоод Ñ…Ñ?налтын Ñ?иÑ?темтÑ?й байх. ЭрÑ?дÑ?лийн менежментийн бүтцийг олон нийтÑ?д ил тод байлгах. 23. Сангийн Ñ?зÑ?мшлийн хөрөнгө болон хөрөнгө оруулалтын гүйцÑ?тгÑ?лийн талаарх тайлан мÑ?дÑ?Ñ?г урьдчилан тодорхойлÑ?он зарчим Ñ?тандартын дагуу гаргадаг байх. 24. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ зарчмын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг тогтмол Ñ…Ñ?нах тогтолцоог бий болгох. 98 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ХавÑ?ралт 5: ШинÑ?члÑ?лийн хувилбаруудын загварчлал тооцоолол ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хавÑ?ралтанд ТÑ?тгÑ?врийн ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбаруудыг Загварчлах Ð?ргачлалыг (Pensions Reform Options Simulation Toolkit, PROST) ашиглан параметр үзүүлÑ?лтийн болон бүтцийн өөрчлөлтийн хувилбаруудыг тооож, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ шинÑ?члÑ?л өөрчлөлтийг хийх нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны өртөг зардал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлөх тооцооллыг танилцуулна. Ð?. Ð?ДТ-Ñ‹ параметр үзүүлÑ?лтийн шинÑ?члÑ?л Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 9-д Ñ?уурь буюу өнөөгийн тогтолцоо, тооцож үзÑ?Ñ?н шинÑ?члÑ?лийн хувилбаруудын үр дүнг нÑ?гтгÑ?н харууллаа. Өнөөгийн тогтолцооны болон шинÑ?члÑ?лийн хувилбаруудын Ñ?анхүүгийн Ñ‚Ñ?нцлийн байдлыг харьцуулан үзүүллÑ?Ñ?. Мөн урт хугацаанд Ñ‚Ó©Ñ?өвт үзүүлÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн ачааллыг тухайн жилүүдийн Ñ‚Ñ?нцлийг Ñ‚Ñ?Ñ€ үеийн ДÐ?Б-ий хувиар харууллаа. 70 ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, урт хугацаанд Ñ‚Ñ?тгÑ?вр тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ?мар өөрчлөлт гарахыг, шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны шимтгÑ?л төлÑ?өн цалингийн хувиар тооцож харууллаа. Өнөөгийн бюу Ñ?уурь тогтолцооны тооцоонооÑ? харахад урт хугацаанд тогтолцооны Ñ?анхүүжилтийн цоорхой 2011 оны ДÐ?Б-ийн 900% болтлоо нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… тооцоо гарч байгаа бөгөөд үүнийн улмааÑ? жил тутамд ДÐ?Б-ий 5.8% орчимтой Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?анхүүжилтийн цоорхой гарна. Мөн шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, урт хугацаанд 34% болохоор дүр зурагтай байна. ТÑ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний баталгааг халÑ?наар тогтолцооны зардал ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н буурах боловч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ч нÑ?лÑ?Ñ?д буурна. 2E хувилбарт туÑ?гаÑ?ан Ð?ДТ-Ñ‹ параметр үзүүлÑ?лтийн шинÑ?члÑ?лийг хамтад нь хийÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ тогтолцооны өртөг зардал урт хугацаанд 2011 оны ДÐ?Б-ий 177% -тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүртÑ?л буурч, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүжилтийн цоорхой жилд ДÐ?Б- ий 1.3% орчим байх боломжтой. Мөн шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? урт хугацаанд 42% болж Ó©Ñ?нө. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог өргөжүүлÑ?н 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийг хамруулах 3A хувилбарын хувьд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 54% болгон Ó©Ñ?гөх боловч тогтолцооны Ñ?анхүүжилтийн цоорхой урт хугацаанд 2011 оны ДÐ?Б-ий 1300% болж Ó©Ñ?Ó©Ñ… тооцоо гарч байна. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны параметр үзүүлÑ?лтийг 2E хувилбарт туÑ?гаÑ?ан түвшинд шинÑ?члÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л ийм үзүүлÑ?лтүүд бүхий нÑ?гжийн тогтолцоо нÑ?втрүүлÑ?Ñ…Ñ?д (хувилбар 3B and 3C) тогтолцооны Ñ?анхүүжилтийн цоорхой 2011 оны ДÐ?Б-ий 260%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж, Ñ‚Ó©Ñ?вийн татааÑ? жилд ДÐ?Б-ий 1.2% орчим, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны хувьд 35% -д хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байна. ТÑ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоонд (ТБХТ) шилжих хувилбарын хувьд тооцооны үр дүн нь хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг Ñ?мар түвшинд Ñ‚Ó©Ñ?өөлөхөөÑ? хамаарч Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ байна (Хувилбар 4a, 4b, 4c). Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувь нь дундаж цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й Ñ‚Ñ?нцүү байхад (хувилбар 4c), шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 41% байгаа нь шинÑ?чилÑ?Ñ?н Ð?ДТ (2E хувилбар) –ын үр дүнтÑ?й бараг адил байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? шилжилтийн үеийн зардлуудын улмааÑ? тогтолцооны Ñ?анхүүжилтийн цоорхой нь 2E хувилбартай харьцуулахад хол илүү байх болно. 70 Тухайн үеийн Ñ‚Ñ?нцлийг нийт шимтгÑ?л, Ñ…Ò¯Ò¯ болон, хийÑ?вÑ?Ñ€ хүүгийн орлогооÑ? захиргааны зардал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг хаÑ?ч тооцÑ?он. ХаÑ?ах Ñ‚Ñ?нцÑ?лтÑ?й байна гÑ?дÑ?г нь Ñ?нÑ? цоорхойг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? нөхөн Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн нөөцөөÑ? нÑ?мж Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?нÑ? хоёрыг хоÑ?луулах шаардлагатай гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. 99 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 9: ШинÑ?члÑ?лийн бодлогын хувилбарууд, үр дүнгийн тооцооллын товч нÑ?гтгÑ?л ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? (Дундаж цалинд хугацаанд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох Санхүүжилтийн цоорхой – ШинÑ?члÑ?лийн хувилбарууд Урт хугацааны Ñ‚Ñ?нцÑ?л 2010-2083 оны Ñ‚Ñ?нцÑ?л: (2011 оны ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ… (ДÐ?Б-д Ñ?злÑ?Ñ… хувиар) Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтан, урт өнөөгийн үнÑ? цÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?злÑ?Ñ… хувиар) хувиар)* Тайлбар 1 Суурь буюу өнөөгийн/гарааны нөхцөл -918% -5.8% 34% 2A БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах -190% -0.7% 18% 2B ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлж, баталгаажÑ?ан доод -190% -1.1% 26% Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах 2C ШимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлж, -78% -0.3% 24% баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах 2D “2A-2Câ€? хувилбаруудын хоÑ?олÑ?он Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ -43% -0.6% 36% 2E 2D + аннуит хүчин зүйлийн тооцоог илүү зөв -177% -1.3% 42% болгох 3A Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд -1314% -8.7% 54% 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? бодох томьёог Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалах (Ó©.Ñ…. Ñ?хний 20 жилд, жил тутам 2.25% хувь, түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш ажиллаÑ?ан жил тутамд 1.5% иар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…) 3Ð’ Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны -259% -1.2% 35% Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? бодох томьёог Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалах, дундаж цалин тооцох Ñ?уурийг аажмаар Ó©Ñ?гөн ажиллаÑ?ан бүх жилÑ?Ñ?Ñ€ авах, өнгөрÑ?өн жилүүдийн цалинд цалингийн Ó©Ñ?өлтийн тохируулга хийх, урт хугацаанд алдагдлыг ДÐ?Б-ийн 1%-иаÑ? Ñ…Ñ?трүүлÑ?хгүйн тулд актуар хувийг 1%-иар тооцох. ЭнÑ? бүх өөрчлөлтийг 2013 онооÑ? хойших жилүүдÑ?д хамруулах, 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын хувьд 2013 онооÑ? өмнөх жилүүдтÑ?й ижил томьёо ашиглах, мөн 2 D хувилбарт дурдÑ?ан параметр өөрчлөлтүүдийг хийх. 3С Ð?ДТ-г халж, нÑ?гжийн тогтолцоонд шилжих, 2013 -259% -1.2% 35% онооÑ? хойших жилүүдÑ?д хамрах, актуар хувийг 1%- иар тооцох, 1960 онооÑ? Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн даатгуулагчдын хувьд 2013 онооÑ? өмнөх жилүүдийн хувьд ижил томьёо ашиглах, 2D хувилбарт дурдÑ?ан параметрийн өөрчлөлтүүдийг хийх. 4 2013 онооÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн бүрÑ?н хуримтлалын тогтолцоонд (ТБХТ) шилжих, 2D хувилбарт дурдÑ?ан параметрийн өөрчлөлтүүдийг хийх, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын төлÑ?өн шимтгÑ?лийг зориулалтын туÑ?гай Ñ?анд төвлөрүүлÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хөрөнгийн өгөөжийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хамаарч Ñ?лгаатай тогтоох, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг шинÑ?члÑ?лийн өмнөх үетÑ?й адил хуваарилалтын зарчмаар тогтоох 4a Өгөөжийн хувь нь дундаж цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2%- -430% -1.0% 24% 100 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд иар доогуур 4b Өгөөжийн хувь нь дундаж цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2%- -263% 0.5% 73% иар дÑ?Ñ?гүүр 4c Өгөөжийн хувь нь дундаж цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й -363% -0.4% 41% Ñ‚Ñ?нцүү *- 2% бодит хөнгөлөлтийн түвшин Б. Ð?ДТ-ны параметр үзүүлÑ?лтүүдийн шинÑ?члÑ?л Тайлангийн Ñ?нÑ? Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт дараах шинÑ?члÑ?лийн хувилбаруудын үр нөлөөг үнÑ?лж үзÑ?Ñ?н. Үүнд: • БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах, • ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?лгалгүй 65 наÑ? болгон нÑ?мÑ?гдүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ иргÑ?д илүү олон жил ажиллах, Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн өндөр наÑ?ны орлогыг бүрдүүлÑ?Ñ…Ñ?д илүү үүрÑ?гтÑ?й оролцох Ñ?онирхол Ñ?Ñ?длийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, • ТÑ?тгÑ?врийн хүрÑ?лцÑ?Ñ?Ñ‚ байдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?хийн тулд нийгмийн даатгалын шимтгÑ?лийн хувийг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 19%-д хүргÑ?Ñ…, • ТÑ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тогтоох аннуитын аргачлалыг боловÑ?ронгуй болгох, • ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ дөрвөн арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хамтад нь хоÑ?луулан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, ШинÑ?члÑ?лийн Ñ?хний хувилбар (2A)- ын хүрÑ?Ñ?нд, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах хувилбарт үнÑ?лгÑ?Ñ? хийÑ?Ñ?н (Зураг 26). БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халÑ?наар, урт хугацаанд жилдÑ?Ñ? ДÐ?Б-ий 6% -д хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцоологдож байгаа Ð?ДТ-д шаардагдах татааÑ?ыг арилгах боломжтой. БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, түүний оронд I давхаргын буюу Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шалгуур ашиглан Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо нÑ?втрүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€, тогтолцоонд шаардагдах Ñ?анхүүгийн хөрөнгийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н буурахааÑ? гадна Ñ?анхүүгийн нөөцийг дундааÑ? доогуур орлоготой Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ны иргÑ?д Ñ€Ò¯Ò¯ чиглүүлнÑ?. Зураг 26. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2A: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах (тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. 101 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах нь урт хугацаанд шимтгÑ?лийн тогтолцоонооÑ? хүлÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бууруулна (Зураг 27). ИнгÑ?ж баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халÑ?наар Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н өөрчлөлт орно. ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч байгаа Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны хувьд 34% байÑ?ан Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лт урт хугацаанд 18% болж буурна. Зураг 27. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2A: 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар ШинÑ?члÑ?лийн дараагийн хувилбар 2B-д баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?лгалгүй 65 наÑ? болгохын тулд Ñ?мÑ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын наÑ?ыг жилд 4 Ñ?араар, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын наÑ?ыг жилд 2 Ñ?араар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцлоо. Ó¨Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг 2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н нÑ?мÑ?гдүүлж, 2042 он гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й аль алины хувьд 65 болно. Эрт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах наÑ?ыг мөн аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 2042 он гÑ?Ñ…Ñ?д үгүй болгоно. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… нь өмнөх 2A хувилбарын нÑ?г адилаар, тогтолцооны өртөг зардалд нөлөөлнө (Зураг 28). ӨмнөхөөÑ? цөөн хүн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч, илүү олон хүн үргÑ?лжлүүлÑ?н ажиллах учрааÑ? тогтолцооны өртөг зардал багаÑ?на. ГÑ?хдÑ?Ñ? урт хугацаанд, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? Ó©Ñ?ч, олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ…Ñ?н хугацаанд тогтолцооны алдагдал 2A хувилбартай харьцуулахад бага зÑ?Ñ€Ñ?г нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. ТÑ?тгÑ?врийн наÑ?ыг Ó©Ñ?гөÑ?нөөр нийт шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?ж, харин Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах нийт хугацаа бошиноÑ?но. Үүний үр дүнд Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нÑ?мÑ?гдÑ?н шинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? гарааны нөхцөл болон 2A хувилбартай харьцуулахад бараг 45% -иар нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? (Зураг 29) 71. 71 ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хоёр арга замаар нөлөөлнө: (i) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€, ажилтан илүү олон жил шимтгÑ?л төлÑ?нөөр нÑ?рийн данÑ?анд илүү хуримтлал Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?нÑ?, (ii) Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт орой гарах тул Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах нийт хугацаа багаÑ?Ñ?анаар хуримтлуулÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рхийг цөөн жилд хувааж авна гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. 102 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 28. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2B): БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л, ДÐ?Б-ий хувиар) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. Зураг 29. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар (2B): БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар 103 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ШинÑ?члÑ?лийн дараагийн хувилбар 2C нь баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, шимтгÑ?лийг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н 2008 онд байÑ?ан 19%-ийн түвшинд хүргÑ?нÑ?. 72 ШимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ тогтолцооны өртөг зардалд гарах үр нөлөө нь өмнөх 2A болон 2B хувилбаруудыг бодвол харьцангуй их байна. ШимтгÑ?лийн хувь нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? (Зураг 30). Урт хугацаанд, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд үзүүлÑ?Ñ… үр нөлөө нь 2B хувилбарынхтай бараг адил байна (Зураг 31). Зураг 30. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2C: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л, ДÐ?Б-ий хувиар) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ий хувиар тооцов. . 72 ЭнÑ? нь ажилтан болон ажил олгогчийн төлөх шимтгÑ?лийн нийлбÑ?Ñ€ дүн. ШимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н нÑ?мÑ?гдүүлж, 10 жилийн хугацаанд жил тутамд 0.5%-иар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€, 2022 онд 19%-д хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцоолÑ?он . 104 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 31. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2C: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар . ШинÑ?члÑ?лийн 2D хувилбарт баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?гдүүнÑ?. ДÑ?Ñ?рх шинÑ?члÑ?лийг хийÑ?нÑ?Ñ?Ñ? гарах Ñ?анхүүгийн үр нөлөө нь өмнөх хувилбаруудтай харьцуулахад хамгийн Ñ?айн байна. Дунд хугацаанд Ñ…Ñ?мнÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ?анхүүгийн нөөцөөр хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой бөгөөд урт хугацаанд гарах тогтолцооны алдагдлыг хөрөнгө орууулалтын өгөөжөөÑ? Ñ?анхүүжүүлж, Ñ?анхүүгийн хувьд тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… нөхцлийг хангаж болно (Зураг 32). Мөн урт хугацаанд, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? дÑ?Ñ?шилнÑ? (Зураг 33) 73. Зураг 32. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2D: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. 73 Уг Ó©Ñ?өлт нь Ñ?мÑ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын хувьд арай бага буюу дундаж цалингийн 6-10%-тай Ñ‚Ñ?нцүү байх юм. 105 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 33. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2D: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2E –д Ð?ДТ-ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тогтоох аннуит хүчин зүйлийн аргачлалыг Ñ?айжруулах, зөвхөн дундаж наÑ?лалтыг харгалзан тооцдогийг болино. Өнөөгийн тохиолдолд зөвхөн дундаж наÑ?лалтын үзүүлÑ?лтийг авч, Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах бүх хугацааны туршид хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?ны үлдÑ?гдÑ?лд Ñ…Ò¯Ò¯ бодохгүй байна74. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?в ийм хүүг хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?анд тооцож Ñ?Ñ…Ñ?лбÑ?л аннуит хүчин зүйл нь тодорхой наÑ?, хүйÑ?ийн хувьд дундаж наÑ?лалтааÑ? бага байх учир Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь их болно. ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ тогтолцооны зардал нÑ?мÑ?гдÑ?ж, алдагдал нь 2D хувилбартай харьцуулахад 0.6- 0.7 % -иар нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? (Зураг 34). ГÑ?хдÑ?Ñ? Ð?ДТ-ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?н харьцангуй боломжийн түвшинд буюу 40-42%-д хүрÑ?Ñ… бөгөөд 1960 онооÑ? өмнөх Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адынхтай адил болно. 74 1999 оны хуулинд зааÑ?ан томьёогоор хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?анд хуримтлагдÑ?ан Ñ?рхийг Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?нааÑ? хойш хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж байгаа дундаж наÑ?лалтанд хувааж тооцдог ба данÑ?ны үлдÑ?гдÑ?лд Ñ…Ò¯Ò¯ тооцдоггүй. 106 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 34. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2E: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, аннуит хүчин зүйлийг Ñ?айжруулах (тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. Зураг 35. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2E: БаталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? болон шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, аннуит хүчин зүйлийг Ñ?айжруулах (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар 107 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð’. Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?хемийг өргөжүүлÑ?н 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийг хамруулах ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A-д, 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бодох журмыг 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?дад мөн адил Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?нÑ? (Ó©.Ñ…. Ñ?хний 20 жилд, жил тутам 2.25%, түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш ажиллаÑ?ан жил тутамд 1.5%-иар нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?). ЭнÑ? нь уг чанартаа өнөөгийн Ð?ДТ-г хааж, 1999 онооÑ? өмнө байÑ?ан цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд Ñ?ргÑ?н орно гÑ?Ñ?Ñ?н үг юм. Цалинд жишÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоог ингÑ?ж өргөжүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?лÑ?Ñ?д өндөр болж 50%-иаÑ? давна (Зураг 36). ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?нÑ? тогтолцооны ирÑ?Ñ?дүйн өртөг зардал нь өндөр хурдтай Ó©Ñ?ч, урт хугацаанд ДÐ?Б-ий 9- 10%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… буюу Ñ?анхүүгийн хувьд тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… боломжгүй түвшинд очно (Зураг 37). Угтаа, цалинд жишÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?нÑ? аÑ?уудал нь 1999 онд уг тогтолцоог шинÑ?члÑ?Ñ… нÑ?г шалтгаан нь болÑ?он билÑ?Ñ?. 108 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 36. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A: 1999 оны өмнө байÑ?ан, цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?гÑ?врийн тогтолцоог Ñ?ргÑ?ж нÑ?втрүүлÑ?Ñ… (Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын хувьд. Зураг 37. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3A: 1999 оны өмнө байÑ?ан, цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рийн тогтолцоог Ñ?ргÑ?ж нÑ?втрүүлÑ?Ñ… (тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3Ð’-д, Ð?ДТ-г цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны шинÑ?чилÑ?Ñ?н тогтолцоогоор Ñ?олино (Зураг 36). Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны параметр үзүүлÑ?лтүүдийг дараах байдлаар шинÑ?чилнÑ?. Үүнд: 109 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд • 2012 онооÑ? Ñ?хлÑ?н баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халах (зарим Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад зорилтот бүлÑ?гт чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авна), • 2B, D, E хувилбаруудын нÑ?г адилаар, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?лгалгүй 65 болгохын тулд Ñ?мÑ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын наÑ?ыг жил тутамд 4 Ñ?араар, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын наÑ?ыг жил тутамд 2 Ñ?араар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, (Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ…Ñ?лбÑ?л Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг 2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н нÑ?мÑ?гдүүлж, 2042 он гÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й аль алины хувьд 65 болгоно). • 2С, D, E хувилбаруудын нÑ?г адилаар, шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н 10 жилийн хугацаанд, жил тутам 0.5%-иар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ 2022 онд 19%-д хүргÑ?Ñ…, • 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бодохдоо 2013 онооÑ? хойш шимтгÑ?л төлÑ?өн жилүүдÑ?д 1% нÑ?мÑ?гдÑ?л тооцож, 2013 онооÑ? өмнөх жилүүдÑ?д өмнөх томьёог Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ ашиглах, • Цалингийн дундаж тооцох Ñ?уурийг 2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н жил тутамд нÑ?г жилÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€, ажил Ñ?рхÑ?лÑ?Ñ?н бүх хугацааны цалингийн дундаж болох хүртÑ?л нь үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…. ӨнгөрÑ?өн хугацааны цалинд цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й уÑ?лдуулан тохиргоо хийх. Зураг 38. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3Ð’,С: Параметрийн өөрчлөлт хийÑ?Ñ?н цалинд жишÑ?Ñ?н баталгааттÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шилжих (тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. 110 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 39. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3Ð’,С: Параметрийн өөрчлөлт хийÑ?Ñ?н цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд шилжих (ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 2-ын үр нөлөөтÑ?й нÑ?г адилаар, баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халж шимтгÑ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ?, мөн тогтолцооны ачааллын түвшин буурÑ?нааÑ? (Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотой) тогтолцооны Ñ?анхүүгийн байдал Ñ?Ñ€Ñ? Ñ?айжирч, алдагдал нь ДÐ?Б-ий 1-2%-иаÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?хгүй болно (Зураг 38). ГÑ?хдÑ?Ñ? 3A хувилбар нь заÑ?гийн газарт хувилбар 2- ын аль нÑ?г Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? илүү өртөгтÑ?й туÑ?на. 3A хувилбарын Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь 2D хувилбартай ижил түвшинд, 2E хувилбарынхааÑ? бага түвшинд байна (Зураг 34). ТÑ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г бодоход өмнөхөөÑ? бага актуар хувийг аажмаар нÑ?втрүүлÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ?хлÑ?Ñ?д огцом доошлох ч (баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг халÑ?нааÑ?) Ñ?ваандаа Ñ?уурь буюу гарааны нөхцөлд Ñ?ргÑ?ж очно (Зураг 39). ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 3С-д нÑ?гжийн тогтолцоог 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд аажмаар нÑ?втрүүлнÑ?. Хувилбар 3Ð’-Ñ‚Ñ?й нÑ?г адилаар, 2013 онооÑ? Ñ?хлÑ?н шинÑ? дүрÑ?м үйлчилж Ñ?хлÑ?Ñ… бөгөөд 2013 онооÑ? өмнөх жилүүдийн тооцоонд 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?дад үйлчилж буй хуучин дүрмийг ашиглана. Ð?жил Ñ?рхлÑ?Ñ… нийт хугацааны буюу 40 жилийн турш шимтгÑ?л төлÑ?өн ажилтны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г дундаж цалингийн 40%-ийн түвшинд хүргÑ?нÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н зорилт тавих тохиолдолд, тогтолцооны Ñ?анхүүгийн байдал болон Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд үзүүлÑ?Ñ… үр нөлөө нь хувилбар 3Ð’- Ñ‚Ñ?й ойролцоо байна (Зураг 38-39). 111 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Г. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын хувьд ШимтгÑ?лд СуурилÑ?ан ТÑ?тгÑ?врийн Хуримтлалын Тогтолцоог нÑ?втрүүлÑ?Ñ… 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?д хамрагдаж байгаа Ð?ДТ-г ШимтгÑ?лд СуурилÑ?ан ТÑ?тгÑ?врийн Хуримтлалын Тогтолцоо (ШСТХТ) –гоор Ñ?олих аÑ?уудлыг шинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 болгон авч үзлÑ?Ñ?. ЭнÑ? тохиолдолд 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?ад баталгаажÑ?ан доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авахгүй, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ыг аажмаар нÑ?мÑ?гдүүлÑ?н Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й Ñ?лгалгүй 65 наÑ?анд хүргÑ?ж, шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 19%-д хүргÑ?нÑ? гÑ?ж тооцлоо. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын төлÑ?өн шимтгÑ?лийг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн туÑ?гай зориулалтын Ñ?анд хуримтлуулна. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 10- д Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн хөрөнгийн өгөөж Ó©Ó©Ñ€ байх дараах тохиолдлуудад тооцоо хийж үзлÑ?Ñ?. Үүнд: ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Ñ?ангийн өгөөж Ó©Ó©Ñ€ байх тохиолдлууд Тохиолдол ТÑ?тгÑ?врийн Ñ?ангийн хөрөнгийн өгөөж Хувилбар 4a Цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2% бага Хувилбар 4b Цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2% илүү Хувилбар 4c Цалин хөлÑ?ний Ó©Ñ?өлттÑ?й адил ШСХТ-Ñ‹ үед, хөрөнгө оруулалтын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л нь даатгуулагчдын нуруун дÑ?Ñ?Ñ€ буудаг учрааÑ? Ñ‚Ñ?дний ирÑ?Ñ?дүйд авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ?ангийн хөрөнгийг Ñ…Ñ?Ñ€ өгөөжтÑ?й хөрөнгө оруулалтанд ашиглахааÑ? шууд шалтгаална (Зураг 40). Сангийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж нь цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й адил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байх тохиолдолд ШСТХТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? ба шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь Ð?ДТ- ныхтой (Хувилбар 2E) нÑ?г адил байна. Санхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийн гүйцÑ?тгÑ?л Ñ?айн байж, Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалт нь цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2%-иар илүү өгөөжтÑ?й байх тохиолдолд (Хувилбар 4Ð’), Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 70% Ñ?Ñ?вÑ?л түүнÑ?Ñ?Ñ? дÑ?Ñ?ш хувьд ч хүрч болно. Харин Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л хангалттай Ñ?айн хөгжөөгүй, хөрөнгө оруулалтын удирдлага муу байх зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалааад Ñ?ангийн хөрөнгө оруулалт нь цалингийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? 2%- иар бага өгөөжтÑ?й байх тохиолдолд (Хувилбар 4Ð?), Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тооцох хувь 30% Ñ?Ñ?вÑ?л түүнÑ?Ñ?Ñ? доош хувьд ч хүрч буурах болно. ШСТХТ- нд шилжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын төлÑ?өн шимтгÑ?лийг туÑ?гай Ñ?анд хуримтлуулахын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? шилжилтийн үеийн зардлууд буюу одоогийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагчид болон 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн одоо ажиллаж байгаа хүмүүÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарахад Ñ‚Ñ?дний Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг тавих, мөн тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг үргÑ?лжлүүлÑ?н олгох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? байÑ?аар байх болно. 75 Шилжилтийн үеийн Ñ?нÑ? зардлуудын улмааÑ? Ñ?г шинÑ?члÑ?л хийÑ?ний дараах үед, ийм төлбөрийн зардал түргÑ?н хурдацтай Ó©Ñ?ч ДÐ?Б-ий 5% -д хүрнÑ?. Харин урт хугацаанд, 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?ад Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?аар аажмаар тогтолцоонооÑ? гарч дууÑ?ахад Ñ?нÑ? зардлын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? буурч, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлууд үлдÑ?нÑ? (Зураг 41). 75 Хувилбар 4-д, тахир дутуугийн болон Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг шинÑ?члÑ?лийн өмнөхтÑ?й нÑ?г адилаар, хуваарилалтын зарчимд Ñ?уурилан олгоно гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. ШСТХТ-Ñ‹ хүрÑ?Ñ?нд тахир дутуу болÑ?он, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан иргÑ?дийн хувьд нÑ?рийн данÑ?ны Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь хуулинд зааÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг авахад хүрÑ?лцÑ?хгүй бол хуваарилалтын зарчмаар нÑ?мж олгох, харин Ñ‚Ñ?нцÑ?л нь илүү байх тохиолдолд зөрүүг хадгалах байдлаар Ñ?вна гÑ?ж тооцлоо. 112 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 40. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 A.B,C: Ð?ДТ-г ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Схемд шилжүүлÑ?Ñ… (ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч буй Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й ажиллагÑ?адын дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€, тухайн үед шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар Зураг 41. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 A.B,C: Ð?ДТ-г ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Схемд шилжүүлÑ?Ñ… (хуваарилалтын тогтолцооны жилийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: жилийн Ñ‚Ñ?нцлийг тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ийн хувиар тооцов. ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Тогтолцоо төлөвшихийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?ангийн нөөц түргÑ?н хурдацтай Ó©Ñ?ч, тооцоонд Ñ?ангийн хөрөнгийн өгөөжийг Ñ?мар Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ‚Ó©Ñ?өөлÑ?нөөÑ? хамааран ДÐ?Б-ийн 100-180%-д хүрÑ?Ñ… тооцоо гарч болно (Зураг 42). ЭнÑ? нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангааÑ? Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€ их нөөц гаргах боломжтойг илÑ?рхийлж байгаа нÑ?г үзүүлÑ?лт. ГÑ?хдÑ?Ñ? Монгол улÑ?ын хувьд Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л хараахан Ñ?айн хөгжөөгүй тул хөрөнгийн зохицуулалтын болон Монголын зах зÑ?Ñ?лийн шингÑ?Ñ?Ñ… чадварын тал дÑ?Ñ?Ñ… ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й. 113 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 42. ШинÑ?члÑ?лийн хувилбар 4 A.B.C: Ð?ДТ-г ТÑ?тгÑ?врийн БүрÑ?н Хуримтлалын Схемд шилжүүлÑ?Ñ… (Санд хуримтлагдах нөөц) Эх Ñ?урвалж: PROST аргачлал ашиглан ДÑ?лхийн банкны ажилтнуудын хийÑ?Ñ?н тооцоо Жич: Сангийн нөөц, тухайн жилийн тооцоолÑ?он ДÐ?Б-ий хувиар. 114 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ХавÑ?ралт 6: Ð?ктуар тооцооллын аргачлал Ð?. Удиртгал ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хавÑ?ралтанд Монгол улÑ?ын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн тооцооллын Ñ?уурь өгөгдлийг Ñ…Ñ?рхÑ?н тооцÑ?он үйл Ñ?вцыг тайлбарлана. Монгол улÑ? нийт ажиллах хүчинд зориулÑ?ан, шимтгÑ?лд Ñ?уурилÑ?ан зөвхөн нÑ?г Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоотой. Төрийн албан хаагчид, цÑ?Ñ€Ñ?г армийн албан хаагчид, хувийн Ñ?екторын гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ‚ ажилтнууд Ñ?нÑ? тогтолцоонд албан журмаар хамрагддаг. Ð?жиллах хүчний үлдÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г Ñ?айн дурын үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ уг Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хамрагдах боломжтой. Ð?лбан Ñ?екторт ажиллагÑ?ад болон Ñ?айн дураараа тогтолцоонд хамрагдаж байгаа иргÑ?дийн хүртÑ?Ñ… Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн төрөл ижил. Өнөөгийн тогтолцоо нь ажиллах хүчийг 1960 онооÑ? өмнө ба хойно Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн хоёр бүлÑ?гт хуваадаг. Даатгуулагчийн авах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хуульд зааÑ?ны дагуу тухайн хүн дÑ?Ñ?рх хоёр бүлгийн алинд хамаарч байгаагааÑ? шалтгаалан Ó©Ó©Ñ€ байна. 1960 онооÑ? өмнөх бүлÑ?гт байгаа даатгуулагч цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хамрагдах бөгөөд уг тогтолцооны үндÑ?Ñ?н параметрүүдийг доор үзүүллÑ?Ñ?. Харин 1960 онооÑ? хойшх бүлгийн даатгуулагч хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ?тай бөгөөд Ð?ДТ-Ñ‹ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рхтÑ?й. Ð?ДТ-Ñ‹ үндÑ?Ñ?н параметрүүдийг доор мөн үзүүллÑ?Ñ?. 1960 онооÑ? хойшх бүлÑ?гт 2015 онооÑ? Ñ?хлÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарч Ñ?хлÑ?Ñ… (Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах, наÑ? баралт зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? шалтгаалан үүнÑ?Ñ?Ñ? өмнө ч Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох тохиолдлууд байна) ба Ñ?нÑ? тогтолцооны зарим параметрүүдийг (дундаж наÑ?лалт гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚) хараахан тодорхой болгоогүй байна. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?анхүүгийн тооцооллыг хийхдÑ?Ñ?, ДÑ?лхий БанкнааÑ? боловÑ?руулÑ?ан, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?лийн хувилбаруудыг загварчлах (PROST) Ñ?кÑ?елд Ñ?уурилÑ?ан програмыг ашиглаÑ?ан болно. Уг програмыг анх зохиоÑ?он цагааÑ? хойш байнга Ñ?айжруулÑ?аар ирÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ?нÑ? удаагийн дүн шинжилгÑ?Ñ?нд PROST 2006 хувилбарыг ашиглаÑ?ан. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоооны Ñ?анхүүгийн зардлын тооцооллыг хийж, гадагш ба дотогш мөнгөн урÑ?галыг тооцохдоо Зураг 43-д харуулÑ?ан аргачлалыг ашиглалаа. 115 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 43. PROST Тооцооллын Ð?ргачлал Б. Хүн ам зүйн тооцоолол ба Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл Б1. УлÑ?ын хүн ам PROST тооцооллын Ñ?хний алхам нь улÑ?ын нийт хүн амыг тооцоолох Ñ?вдал бөгөөд үүнд дараах өгөгдөл мÑ?дÑ?Ñ?ллүүд шаардагдÑ?ан. Үүнд: • Өнөөгийн хүн ам, наÑ? ба хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ • Төрөлтийн түвшин, наÑ?аар • Өнөөгийн наÑ? баралтын түвшин болон Ñ…Ñ?тийн тооцоолол, наÑ? ба хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ • Өнөөгийн хүн амын шилжилт хөдөлгөөн болон Ñ…Ñ?тийн тооцоолол, наÑ? ба хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Тооцооллыг Ð?ҮБ-ааÑ? хийÑ?Ñ?н Монгол улÑ?ын хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцооллын мÑ?дÑ?Ñ?ллийг үндÑ?Ñ?лÑ?н хийлÑ?Ñ?. Төрөлтийн түвшин одоогийн түвшнÑ?Ñ?Ñ? бага зÑ?Ñ€Ñ?г буурах хандлагатай бөгөөд наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н нÑ?г Ñ?мÑ?гтÑ?йд ноогдох төрөлтийн тоо одоо 2 байгаа бол дараагийн 15 жилд 1.85 болж бууран, Ñ‚Ñ?рнÑ?Ñ?Ñ? цааш Ñ‚Ñ?Ñ€ түвшиндÑ?Ñ? тогтворжих дүр зурагтай байна. Тооцоололд хамрагдÑ?ан бүх хугацаанд, бүх наÑ?ны наÑ? баралтын түвшин буурах хандлагатай байгаа нь хөгжлийн ийм түвшинд байгаа улÑ? орны тухайд хүлÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… дүр зураг юм. Төрөх үед хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй дундаж наÑ?лалтыг Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 10-д үзүүллÑ?Ñ?. 116 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 10: ХүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй дундаж наÑ?лалт, наÑ? ба хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн хүн амын тооцоолол (2010 оны шинÑ?чилÑ?Ñ?н хувилбар)-д үндÑ?Ñ?лÑ?н хийÑ?Ñ?н PROST тооцоо ДÑ?Ñ?рх Ñ‚Ó©Ñ?өөлөлд Ñ?уурилан тооцÑ?он хүн ам зүйн хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй өөрчлөлтийг Зураг 44 –д үзүүллÑ?Ñ?. Хүн амын тоо 2053-2054 онд 3.5 Ñ?аÑ? болтлоо Ó©Ñ?Ó©Ñ… боловч, төрөлт буурÑ?антай холбоотойгоор Ñ?ваандаа 3.3 Ñ?аÑ? орчим болж бууран, Ñ‚Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд тогтворжих төлөвтÑ?й байна. Зураг 44. Хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоолол Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн хүн амын тооцоолол (2010 оны шинÑ?чилÑ?Ñ?н хувилбар)-д үндÑ?Ñ?лÑ?н хийÑ?Ñ?н PROST тооцоо 117 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 45. Хүн ам зүйн ачааллын түвшин Эх Ñ?урвалж: ДÑ?лхийн хүн амын Ñ…Ñ?тийн тооцоолол (2010 оны шинÑ?чилÑ?Ñ?н хувилбар)-д үндÑ?Ñ?лÑ?н хийÑ?Ñ?н PROST тооцоо Хамгийн их анхаарал татахуйц зүйл нь 2009 онд 49%-тай байÑ?ан хүн ам зүйн ачааллын түвшин таÑ?ралтгүй Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ 2050 онд 87% болохоор байна 76 (Зураг 45). ЭнÑ? Ó©Ñ?өлт цаашид үргÑ?лжлÑ?н 2083 он гÑ?Ñ…Ñ?д 101% болж Ó©Ñ?Ó©Ñ… төлөвтÑ?й боловч 2050 онооÑ? хойш огцом Ó©Ñ?өлтийн хурд харьцангуй тогтворжих хандлагатай. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайлангийн дүн шинжилгÑ?Ñ?нд хамаарах нÑ?г чухал аÑ?уудал нь өндөр наÑ?тай (Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?нааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны) хүн амыг хөдөлмөрийн наÑ?ны хүн амд харьцуулÑ?ан (15 наÑ?нааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? хүртÑ?л) харьцаа огцом нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. 2009 онд 11% байÑ?ан Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лт 2050 онд 53%, 2083 онд 68% болж Ó©Ñ?Ó©Ñ… тооцоотой байна. Ð’. Эдийн заÑ?гийн Ñ‚Ó©Ñ?өөллүүд ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны мөнгөн урÑ?галын нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н үнÑ? цÑ?нийг PROST тооцоонд туÑ?гахын тулд инфлÑ?цитай холбоотой таамаглалууд шаардагддаг. Мөнгөн урÑ?галын нÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н үнийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л нь бодлого боловÑ?руулагчдын хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо тогтвортой үргÑ?лжлÑ?Ñ… боломжтой Ñ?Ñ?Ñ?хийг тодорхойлоход хангалттай мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л болж чаддаггүй. Харин мөнгөн урÑ?галыг тодорхой нÑ?г үзүүлÑ?лттÑ?й харьцуулÑ?ан байдлаар илÑ?рхийлÑ?Ñ… нь дÑ?Ñ?рх аÑ?уудлыг тодорхойлоход илүү туÑ?тай байх юм. ЭнÑ? зорилгын хүрÑ?Ñ?нд ДÐ?Б-ий урÑ?галыг тооцох шаардлагатай болÑ?он юм. Ð’1. ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлтийн таамаглал Таамаглалд Олон улÑ?ын Валютын Сан, ДÑ?лхийн Банкны ажилтнуудын хамтран хийÑ?Ñ?н өрийн дүн шинжилгÑ?Ñ?г Ñ?уурь болгон ашиглаÑ?ан. ЭнÑ? шинжилгÑ?Ñ?нд 2010-2030 оныг хамарч макро Ñ?дийн заÑ?гийн бүхий л хүчин зүйлүүд, түүний дотор уул уурхайн Ñ?албарын 76 Хүн ам зүйн ачааллын түвшин нь 0-14 наÑ?ны ба Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ?ны хүн амын нийт тоог 15 наÑ?нааÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн наÑ? хүртлÑ?Ñ… бүлгийн хүн амтай харьцуулÑ?ан харьцаагаар тодорхойлогддог. 118 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй Ó©Ñ?өлтийн үр нөлөөг авч үзлÑ?Ñ?. ТүүнчлÑ?н ДÐ?Б-ий 2010 -2015 оны жилийн Ó©Ñ?өлт, 2016-2030 хүртÑ?лх хугацааны дундаж Ó©Ñ?өлтийг тооцÑ?он. ЭнÑ? тайлангийн зорилгын хүрÑ?Ñ?нд дÑ?Ñ?рх тооцоон дÑ?Ñ?Ñ€ тулгуурлан, ДÐ?Б-ий бодит Ó©Ñ?өлтийн Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг хийлÑ?Ñ?. 2030 онооÑ? цааш ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлт жилд 2% орчим түвшинд тогтворжин урт хугацаанд бүтÑ?Ñ?мж 2%-д хүрнÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг гаргаÑ?ан. ДÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүйг Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 11-Ñ?Ñ?Ñ? харна уу. Ð’2. БүтÑ?Ñ?мжийн Ó©Ñ?өлт Хүн амын наÑ?жилт (ахмад ажилтнууд залуу ажилтнааÑ? харьцангуй өндөр цалин авдаг) болон хөдөлмөрийн бүтÑ?Ñ?мжийн ердийн Ó©Ñ?өлттөй холбоотойгоор цалингийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ó©Ñ?нө. Ер нь бүтÑ?Ñ?мжийн Ó©Ñ?өлт нь Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлттÑ?й холбоотой байдаг. Эдийн заÑ?аг Ñ?айн байвал ажилтны цалингийн Ó©Ñ?өлт төдий чинÑ?Ñ? илүү байна. ЭнÑ? нь богино хугацаанд тодорхой харагдахгүй байж болох ч урт хугацаанд илүү тодорхой болдог. ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлт өндөр байх жилүүдÑ?д, Ñ?лангуÑ?а уул уурханй олборлолтын жилүүдÑ?д, бүтÑ?Ñ?мжийн Ó©Ñ?өлт өндөр байхаар Ñ‚Ó©Ñ?өөлөгдөж байна. ГÑ?хдÑ?Ñ? ДÐ?Б-ий Ó©Ñ?өлтөөÑ? цалингийн Ó©Ñ?өлт хоцрох магадлалтай. Урт хугацаанд бүтÑ?Ñ?мж тогтворжин 2% орчим байна. БүтÑ?Ñ?мжийн Ó©Ñ?өлтөөÑ? хамаарÑ?ан цалингийн Ó©Ñ?өлтийн дүр зургийг Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 11-д үзүүллÑ?Ñ?. Ð’3. ИнфлÑ?цийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл ИнфлÑ?цийн түвшинг урьдчилан тооцоолоход туйлын хүндрÑ?лтÑ?й бөгөөд инфлÑ?ц богино хугацаанд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?лбÑ?лздÑ?г. ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?дийн заÑ?гийн бүхий л Ñ‚Ó©Ñ?өөлөлд, жишÑ?Ñ?лбÑ?л гадагш болон дотогш урÑ?галтай холбоотой таамаглалд инфлÑ?цийн хүчин зүйл нÑ?гÑ?нтÑ?Ñ? туÑ?галаа олÑ?он байдаг учрааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өөлÑ?өн инфлÑ?цийн түвшин нь Ñ?нÑ? тайлангийн зориулалтаар дүн шинжилгÑ?Ñ? хийх, шийдвÑ?Ñ€ гаргахад шийдвÑ?рлÑ?Ñ… ач холбогдолтой биш юм. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурдÑ?ан “ Өрийн тогтвортой байдлын анализâ€? дүн шинжилгÑ?Ñ?нд дүгнÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€, Ñ?дийн заÑ?гийн өндөр Ó©Ñ?өлтийн жилүүдÑ?д ч инфлÑ?цийн дарамт Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжлÑ?Ñ… бөгөөд, урт хугацаанд 5% орчимд тогтворжино. ДÑ?лгÑ?Ñ€Ñ?нгүйг Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 11-Ñ?Ñ?Ñ? харна уу. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 11: Бодит ДÐ?Б, инфлÑ?ци болон цалингийн Ó©Ñ?өлтийн Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл Г. Ð?жиллах хүчний Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл PROST тооцооллын дараагийн алхам нь ажиллах хүч болон идÑ?вхитÑ?й хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн түвшинг тодорхойлох үйл Ñ?вц юм. ЭнÑ? тооцоололд дараах мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л өгөгдлүүдийг ашиглаÑ?ан. 119 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Г1. Хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн түвшин Ð?ХХЯ-ны 2010 оны Ñ?татиÑ?тик мÑ?дÑ?Ñ?нд туÑ?гаÑ?ан ажиллах хүчний оролцооны түвшинг PROST тооцоололд авч ашиглалаа. ЭнÑ? үзүүлÑ?лт Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 65.7%, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 62.6%байна. 77 Ð?жиллах хүчний наÑ?аар тархааÑ?ан Ó©Ó©Ñ€ нÑ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй байна. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 12: Хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лтийн түвшний Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл ЭрÑ?гтÑ?й ЭмÑ?гтÑ?й ТооцоолÑ?он жилүүд ТооцоолÑ?он жилүүд Ð?аÑ? 2008 2050 2083 Ð?аÑ? 2008 2050 2083 16-60 64.6% 74.3% 83.9% 16-55 61.9% 71.2% 80.5% 61 36.5% 42.0% 47.4% 56 35.6% 41.0% 46.3% 62 23.8% 27.4% 31.0% 57 27.1% 31.2% 35.2% 63 21.1% 24.3% 27.4% 58 21.6% 24.8% 28.0% 64 16.1% 18.5% 20.9% 59 19.0% 21.8% 24.6% 65 14.0% 16.1% 18.2% 60 11.9% 13.7% 15.5% ТÑ?тгÑ?врийн даатгалд шимтгÑ?л төлөгчдийн талаар Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?өн мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ? харахад, Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ?мÑ?гтÑ?й аль аль хүйÑ?ийн хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ердийн наÑ?нааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?тай шимтгÑ?л төлөгÑ?өд байна. Ð?жиллах хүчний наÑ?ны бүлÑ?гт хамаарахгүй байгаа шимтгÑ?л төлөгчдийн тоонооÑ? үүдÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?өөлөлд Ñ?мар нÑ?г будлиан гаргахгүйн тулд өндөр наÑ?ны оролцооны түвшинг буÑ?ад наÑ?ны бүлгийн оролцооны түвшин 40% байгааг үндÑ?Ñ?лÑ?н тооцÑ?он. Оролцооны бодит түвшинг Ñ‚Ó©Ñ?өөлөхийн тулд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувийг 1.13%-иар, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувийг 0,66%-иар туÑ? туÑ? бууруулж тооцÑ?он. Эдийн заÑ?аг хөгжиж, хөдөлмөрийн нөхцөл Ñ?айжрахын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ ажиллах хүчний оролцооны түвшин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл хийлÑ?Ñ?. 2008, 2050 ба 2083 оны ажиллах хүчний оролцооны түвшний Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 12-д үзүүлÑ?в. PROST-ийг ашиглан дунд хугацааны оролцооны түвшинг тодорхойллоо. Г2. Ð?жилгүйдлийн түвшин Ð?жилгүйдлийн түвшин нь аль аль хүйÑ?ийн хувьд одоогийн байгаа түвшинд Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжилнÑ? гÑ?ж Ñ‚Ó©Ñ?өөллөө. Хөдөлмөрийн наÑ?ны бүх бүлгүүдийн хувьд Ñ?нÑ? түвшин хамаатай гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. Ð?ХХЯ-ны 2010 оны Ñ?татиÑ?тик мÑ?дÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад ажилгүйдлийн түвшин Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн дунд 2.5%, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дунд 3.7% -тай байна. Ð?жилгүйдлийн түвшинг наÑ?ны бүлгÑ?Ñ?Ñ€ тархааÑ?ан Ó©Ó©Ñ€ нÑ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байхгүй байна. 77 Ð?ХХЯ –ны 2010 оны Ñ?татиÑ?тик мÑ?дÑ?Ñ?нд туÑ?гаÑ?ан ажиллах хүчний оролцооны түвшинг тодорхойлохдоо 16-59 наÑ?тай Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүд, 16-54 наÑ?тай Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн тоонд үндÑ?Ñ?лÑ?ж гаргаÑ?ан харагдаж байна. 120 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Д. ТÑ?тгÑ?врийн даатгалын шимтгÑ?л төлөгÑ?өд 2010 оны 11-12 Ñ?ард Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?өн шимтгÑ?л төлөгчдийн мÑ?дÑ?Ñ? мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лд зөвхөн нÑ?рийн данÑ?тай шимтгÑ?л төлөгчдийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л байÑ?ан ба 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн шимтгÑ?л төлөлтийн талаарх мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л ороогүй байÑ?ан. 2011 оны 2 Ñ?ард 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн шимтгÑ?л төлөгчдийн мÑ?дÑ?Ñ?ллийг Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?нөөр 2008 оны байдлаар шимтгÑ?л төлөгчдийн бүрÑ?н дур зургийг харуулах мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лтÑ?й болÑ?он. 2008 он буюу Ñ?уурь онд нийт 497 мÑ?нган хүн жилийн турш шимтгÑ?л төлÑ?өн тооцоо гарч байна. ШимтгÑ?л төлөгч хувь хүмүүÑ?ийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н, хүйÑ? туÑ? бүрÑ?Ñ?Ñ€ шимтгÑ?л төлөгчдийн наÑ?ны тархалтыг тооцож гаргаÑ?ан. Ойролцоогоор Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й шимтгÑ?л төлөгчдийн 1.2% нь 65-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны, Ñ?мÑ?гтÑ?й шимтгÑ?л төлөгчдийн 1.4% нь 60-ааÑ? дÑ?Ñ?ш наÑ?ны хүмүүÑ? байлаа. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ наÑ?ны шимтгÑ?л төлөгчдийн Ñ?нÑ? тоо нь Ñ?ргÑ?лзÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й баÑ? жилийн цалингийн зардлыг ижил байлгах үүднÑ?Ñ?Ñ? идÑ?вхитÑ?й шимтгÑ?л төлөгчдийн тоонооÑ? хаÑ?ч тооцÑ?он. PROST-ыг ашиглан ирÑ?Ñ?дүйн шимтгÑ?л төлөгчдийг Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аргаар тооцож болдог. Тооцоололд ашиглаÑ?ан “Stock of Empolymentâ€? (Хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лт) хувилбарын тухайд, шимтгÑ?л төлөгчдийн тоонд гарÑ?ан өөрчлөлт нь хөдөлмөр Ñ?рхÑ?лж буй хүн амын тооны өөрчлөлттÑ?й холбогддог бөгөөд шимтгÑ?л төлөгчдийг наÑ?, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?лгаж тодорхойлÑ?он. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд хамрагдалтын түвшин одоо байгаа 46%-иаÑ? нÑ?мÑ?гдÑ?ж тооцоолÑ?он нийт хугацааны Ñ?цÑ?Ñ? гÑ?Ñ…Ñ?д 51%-д хүрÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ байгаатай уÑ?лдан дÑ?Ñ?рх харьцааны түвшин Ó©Ñ?Ó©Ñ… тооцоотой байна. ШимтгÑ?л төлөгчдийн Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг хүн амын зүйн тооцоололд Ñ?уурилан хийлÑ?Ñ?. Түүний дотор хүн амын Ó©Ñ?өлт, наÑ?ны бүтÑ?ц дÑ?Ñ?Ñ€ үндÑ?Ñ?лÑ?н, хамрагдалтын талаарх таамаглалыг харгалзан үзлÑ?Ñ?. Урт хугацаанд хүн амын Ó©Ñ?өлт удааширч, төрөлт багаÑ?ч байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г хүчин зүйл нь шимтгÑ?л төлөгчдийн тоо тогтворжихол хүргÑ?ж байна. Е. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны үр шим хүртÑ?гÑ?Ñ?д PROST тооцооллын дараагийн алхам нь Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны үр шим хүртÑ?гч Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ бүлгүүдийг тодорхойлох Ñ?вдал юм. ИрÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хүртÑ?Ñ… иргÑ?дийн тоог Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аргаар тооцож болдог. ЭнÑ? удаагийн тооцоо, дүн шинжилгÑ?Ñ?нд “Stock of Population“ хувилбарыг ашиглан өндөр наÑ?тны, тахир дутуугийн, Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тоог тооцлоо. Тооцоололд хамрагдÑ?ан нийт хугацаанд өндөр наÑ?ны болон тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах хүмүүÑ?ийн наÑ?ны бүлгийн харьцаа Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжилнÑ? гÑ?ж Ñ‚Ó©Ñ?өөллөө. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тоог харгалзах наÑ?ны хүн ам болон хүйÑ?ийн хувьд гарах өөрчлөлттÑ?й уÑ?лдуулж тооцÑ?он. Е1. Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, хүйÑ? ба наÑ?аар Ð?ДЕГ-ын мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ€, 2008 онд 193 мÑ?нган иргÑ?н өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байна. Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?өн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн авагчдын мÑ?дÑ?Ñ?ллийг ашиглан өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хүртÑ?гч иргÑ?дийн тоог наÑ? ба хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ тархаан тооцÑ?он. 121 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд ЭмÑ?гтÑ?й шимтгÑ?л төлөгчдийн тоо Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й шимтгÑ?л төлөгчдийн тоонооÑ? 11%- иар илүү байгаа ч өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хүртÑ?гчдийн дунд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн тоо Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? даруй 2 дахин олон байна. Зураг 46. ШимтгÑ?л төлөгÑ?өд ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тооны тооцоолол Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоо. Е2. Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, наÑ? хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Ð?ДЕГ-ааÑ? ирүүлÑ?Ñ?н мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лд үндÑ?Ñ?лÑ?н, тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адыг тодорхойлон, наÑ? хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ тархалтыг тооцÑ?он. ИнгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ өнөөгийн байдлаар тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хүртÑ?гчдийн тоог наÑ?, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ оруулах төдийгүй хүн амд Ñ?злÑ?Ñ… хувийг тодорхойлох боломж олгоÑ?он. 2008 оны байдлаар нийт 43,5 мÑ?нган тахир дутуу иргÑ?н байна. Е3. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?ад, наÑ? хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?өн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л нь Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адыг тодорхойлох боломж олгоÑ?он ч наÑ?анд хүрÑ?гчид болон хүүхÑ?д гÑ?ж ангилаагүй байна. 19 наÑ?нааÑ? дÑ?Ñ?ш иргÑ?дийг Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан гÑ?Ñ€ бүлийн Ñ?хнÑ?Ñ€, нөхөр, харин 19-Ñ? доош наÑ?ны иргÑ?дийг Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан хүүхдүүд гÑ?ж тооцлоо. 2008 оны байдлаар наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н 22 мÑ?нган хүн ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авч байна. Дундаж наÑ?лалт Ó©Ñ?ч байгаатай уÑ?лдан өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тооны Ó©Ñ?өлт нь шимтгÑ?л төлөгчдийн тооны Ó©Ñ?өлтөөÑ? илүү хурдтай нÑ?мÑ?гдÑ?н, хүн ам зүйн ачааллын түвшин Ó©Ñ?өхөд нөлөөлж байна (Зураг 47). Ð?. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны мөнгөн урÑ?гал Хүн ам, ажиллах хүч, хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лт, шимтгÑ?л төлөгÑ?өд ба Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адтай холбоотой тооцооллыг хийÑ?ний дараа PROST-ын аргачлалаар Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны дотогш ба гадагш мөнгөн урÑ?галыг тооцооллоо. 122 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 47. Тогтолцооны хүн ам зүйн ачаалллын түвшний тооцоолол (өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын тоог шимтгÑ?л төлөгчдийн тоонд харьцуулÑ?ан хувь) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2016 2021 2026 2031 2036 2041 2046 2051 2056 2061 2066 2071 2076 2081 2011 Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоо. Ð?1.ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны дотогш мөнгөн урÑ?гал ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны дотогш мөнгөн урÑ?гал нь ажил олгогчид ба ажиллагÑ?адын төлөх шимтгÑ?л, Ñ‚Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? төлөх шимтгÑ?л болон хөрөнгө оруулалтын орлого гÑ?Ñ… мÑ?Ñ‚ Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?ртÑ?й байж болно. ЭнÑ? удаагийн дүн шинжилгÑ?Ñ?нд зөвхөн ажил олгогч ба ажиллагÑ?адын төлөх шимтгÑ?лийг авч үзÑ?Ñ?н. (ТөрөөÑ? төлÑ?өн шимтгÑ?лийг туÑ?даа бие дааÑ?ан орлогын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ гÑ?ж авч үзÑ?Ñ?гүй, харин ажил олгогчдын шимтгÑ?лд хамаатуулан тооцÑ?он болно). ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцоонд дутагдаж байгаа хөрөнгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? гаргадаг. Ийм шимтгÑ?лийн мөнгөн урÑ?галыг тооцоход PROST-д дараах нÑ?мÑ?лт өгөгдлүүд шаардагддаг. Ð?1.1. Цалингийн тархалт, хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон өндөр цалин авч байгаа ажиллагÑ?адын хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хүйÑ? туÑ? бүрÑ?Ñ?Ñ€ тодорхойлох шаардлагатай. Ийм тархалтыг тооцохдоо Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?өн 2008 оны байдлаарх шимтгÑ?л төлөгчдийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лд Ñ?ууриллаа. Цөөн тооны ажиллагÑ?адын хувьд (ойролцоогоор 6.44%) Ñ?арын цалин нь үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд мөрдөж байгаа цалин хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? доогуур байна. ЭнÑ? нь зарим ажиллагÑ?ад бүрÑ?н буÑ? Ñ?араар ажилладаг боловч мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ?анд зөвхөн бүтÑ?н Ñ?араар ажиллаÑ?ан орлого бүртгÑ?гддÑ?г, 2008 онд үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний цалингийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г â‚®108,000 болгож нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… үед Ñ?арын цалин нь доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд байÑ?ан ажиллагÑ?адын жилийн дундаж цалингийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний доод түвшнÑ?Ñ?Ñ? доогуур харагдах зÑ?Ñ€Ñ?г хүчин зүйлүүдтÑ?й холбоотой байж болох юм. Ийм дүн шинжилгÑ?Ñ? хийхийн тулд Ñ?арын дундаж цалингийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь â‚®108,000 ааÑ? бага байгаа ажиллагÑ?адыг 2008 оны 12 Ñ?арын 31-ны байдлаар ийм Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний цалинг авч байÑ?наар тооцÑ?он. Хувь хүмүүÑ?ийн шимтгÑ?л төлөлтийн мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ? харахад шимтгÑ?л төлөгчдийн жилийн дундаж цалин 2008 онд ойролцоогоор 3.3 Ñ?аÑ? төгрөг байÑ?ан байна. Монгол улÑ? цалин хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 2007 онд гурван удаа өөрчилÑ?өн ч 2008- 2010 онд шинÑ?члÑ?н тогтоогоогүй юм. УлÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлттөй холбоотойгоор 2011 он болон түүнÑ?Ñ?Ñ? цааш хугацаанд дундаж цалингийн Ó©Ñ?өлттÑ?й уÑ?лдан шинÑ?члÑ?гдÑ?нÑ? гÑ?ж үзÑ?ж байна. 123 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð?1.2. Орлогын байдал Ð?жиллагÑ?адын өнөөгийн орлогын дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г цалингийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й харьцуулÑ?ан харьцаагаар, наÑ?ны бүлгÑ?Ñ?Ñ€ болон хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ харуулÑ?ан мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л PROST тооцоололд шаарддаг. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тооцоог Ð?ДЕГ-ааÑ? өгÑ?өн шимтгÑ?л төлөгчдийн талаарх мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?уурилан хийлÑ?Ñ?. Ð?жиллагÑ?адын өнөөгийн орлогын дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тодорхойлох Ñ?вцдаа үндÑ?Ñ?ний цалин хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? доогуур цалинтай ажиллагÑ?адын хувьд зохих тохируулгыг давхар хийÑ?Ñ?н. ТооцооллооÑ? харахад, Монголд буÑ?ад улÑ? орнуудын нÑ?г адилаар ахмад наÑ?тай ажиллагÑ?ад илүү өндөр цалин авч байна. Ð?1.3. ШимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Өнөөгийн заавал даатгуулах Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн даатгалын тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд ажил олгогч ба ажиллагчийн зүгÑ?Ñ?Ñ? төлөх нийт шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь ажиллагчийн цалингийн хувиар тодорхойлогддог бөгөөд өнөөгийн шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?14% байна. Сайн дурын даатгалд хамрагдагчдын хувьд мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ?н цалингийн 9.5%-тай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний шимтгÑ?л төлдөг. PROST тооцоолол нь цалингийн түвшинд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ шимтгÑ?л төлөгчдийг Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ категорид ангилж харуулдаггүй. Суурь тооцоонд жин тооцÑ?он дундаж шимтгÑ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 13.9%-иар авлаа. ШимтгÑ?л цуглуулах тогтолцооны чадварын үзүүлÑ?лтийг PROST баÑ? тооцдог. Байгаа мÑ?дÑ?Ñ?ллÑ?Ñ?Ñ? харахад шимтгÑ?л төлөлтийн түвшин ойролцоогоор 80% байна. Урт хугацаанд, тогтолцооны захиргааны Ñ?иÑ?тем нь Ñ?айжирч шимтгÑ?л төлөлтийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 95% -д хүрнÑ? гÑ?ж үзлÑ?Ñ?. Ð?1.4. Ð?Ñ?мÑ?лт орлого ШимтгÑ?л хоцорч төлÑ?ний торгууль, богино хугацаанд хөрөнгө оруулалтын өгөөжөөÑ? давÑ?ан орлого болон буÑ?ад хүчин зүйлтÑ?й холбоотой тогтолцооны орлогын Ó©Ó©Ñ€ Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рүүд байж болно. Ð?ДЕГ-ын 2010 оны тайланд туÑ?гаÑ?ан Ð?ДЕГ-ын 2007-2009 оны Ñ?анхүүгийн тайлан мÑ?дÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад нÑ?мÑ?лт орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дунджаар мөн үед хуримтлагдÑ?ан шимтгÑ?лийн 0.51%-тай Ñ‚Ñ?нцүү байна. Тооцоололд хамаарах хугацааны туршид нÑ?мÑ?лт орлогын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь дÑ?Ñ?рх хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й ижил байна гÑ?ж тооцлоо. Ð?2. ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны гадагш мөнгөн урÑ?гал ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны гадагш мөнгөн урÑ?галд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ хүртÑ?гчдÑ?д төлж буй Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ ба тогтолцооны үйл ажиллагааны буюу захиргааны зардлууд хамаарна. (Хөрөнгө оруулалтын менежментийн зардал зÑ?Ñ€Ñ?г Ó©Ó©Ñ€ буÑ?ад зардлууд байж болох боловч одоогоор бидний дүн шинжилгÑ?Ñ?нд ийм зардлууд холбоогүй). ТÑ?тгÑ?врийн тогтолцооны Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ гадагш мөнгөн урÑ?галыг тооцоход PROST-д дараах өгөгдлүүдийг ашиглалаа. 124 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð?2.1. Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тархалт PROST тооцоололд өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тархалтын талаар хоёр Ñ?нзын өгөгдөл шаарддаг. Үүний нÑ?г нь хамгийн бага болон хамгийн өндөр Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагч бүлгүүдийн хувийн тархалтын мÑ?дÑ?Ñ?Ñ?лÑ?л, нөгөө нь наÑ?ны бүлÑ?г бүрийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г хамгийн бага Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?й харьцуулÑ?ан харьцааны мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л юм. ДÑ?Ñ?рх хоёр төрлийн мÑ?дÑ?Ñ?ллийг хүйÑ? туÑ? бүрÑ?Ñ?Ñ€ оруулах шаардлагатай. 2009 онд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г нÑ?мÑ?Ñ?гүй, харин 2010 онд Ñ?арын 105.300 төгрөг болгон нÑ?мÑ?Ñ?н. Салбарын удирдлагуудтай хийÑ?Ñ?н уулзалт Ñ?рилцлагад үндÑ?Ñ?лÑ?н ирÑ?Ñ… 10 жилд Ñ‚Ó©Ñ?өөлж буй Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? цалингийн Ó©Ñ?өлтийг даган нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ? гÑ?ж тооцлоо. ТүүнÑ?Ñ?Ñ? цааш инфлÑ?ци болон цалингийн дундаж түвшинтÑ?й уÑ?лдаатай өөрчлөгдөж байхаар харагдаж байна. Ð?2.2. ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын шимтгÑ?л төлÑ?өн хугацаа ТÑ?тгÑ?вÑ?рт тогтоолгоÑ?он иргÑ?дийн мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ?анд хийÑ?Ñ?н дүн шинжилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харахад өнгөрÑ?өн хугацаанд шимтгÑ?л төлÑ?өн дундаж хугацаа буурÑ?ан байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 13) . ГÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ шинж Ñ‚Ñ?мдгүүд нь Ñ?ул байгаа учрааÑ? цаашид Ñ?нÑ? бууралт төдийлөн үргÑ?лжлÑ?хгүй гÑ?ж тооцÑ?он. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ тайлангийн дүн шинжилгÑ?Ñ?ний хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох хүртÑ?л шимтгÑ?л төлж байгаа дундаж хугацааг 2010 оны байдлаар авч, цаашид өөрчлөгдөхгүй нÑ?г Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ үргÑ?лжлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ тооцлоо. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 13: ШинÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын шимтгÑ?л төлÑ?өн хугацаа ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгоÑ?он он 2006 он ба ХүйÑ? өмнөх 2007 2008 2009 2010 ЭрÑ?гтÑ?й 30.71 27.94 27.11 27.05 26.56 ЭмÑ?гтÑ?й 25.25 25.29 24.49 24.47 24.46 Өндөр наÑ?ны дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ өөрчлөгдөхөд дараах хүчин зүйлүүд нөлөөлнө. Үүнд (i) 1960 онооÑ? өмнө, хойно төрөгÑ?дийн шинÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? тооцох томъёо, (ii) Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн индекÑ?жүүлÑ?лтийн бодлого, (iii) өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарÑ?ан иргÑ?дийн наÑ?ны бүтÑ?ц. Дүн шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?Ñ?н Ñ?уурь нөхцлийн хувьд, өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын цалингааÑ? тооцох дундаж хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний тооцооллыг Зураг 48-д харууллаа. 125 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 48. Өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын цалингааÑ? тооцох дундаж хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний тооцоолол ( тухайн жилийн дундаж цалингийн хувиар) 40.0% 35.0% 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 2016 2021 2026 2031 2036 2041 2046 2051 2056 2061 2066 2071 2076 2081 2011 Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоо Ð?2.3. ШинÑ?Ñ?Ñ€ тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын хувьд PROST тооцоололд хүйÑ? туÑ? бүрÑ?Ñ?Ñ€, мөн тахир дутуу байдалд орох наÑ? туÑ? бүрийн хувьд Ñ?нÑ? төрлийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний өгөгдөл мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л шаарддаг.Тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын шимтгÑ?л төлÑ?өн хугацаанд дүн шинжилгÑ?Ñ? хийж үзÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?үүлийн дөрвөн жилд харьцангуй тогтвортой байÑ?ан нь харагдаж байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 14). Жилд тохиолдож буй тахир дутуугийн тохиолдол ч мөн харьцангуй тогтвортой бөгөөд харьцангуй цөөн, жилд 3000 Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, 2350 Ñ?мÑ?гтÑ?й тахир дутуугийн тохиолдол Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?гдÑ?Ñ?н байна. ИймÑ?Ñ?Ñ? Ñ?үүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд ажиглагдÑ?ан шимтгÑ?л төлөлтийн дундаж хугацааг ашиглан 2008 оны байдлаар тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г наÑ? хүйÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ тооцон, Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь цаашдаа тогтвортой байна гÑ?ж үзÑ?Ñ?н. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 14: ШинÑ?Ñ?Ñ€ тахир дутуугийн Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авагÑ?адын шимтгÑ?л төлÑ?өн дундаж хугацаа ТÑ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгоÑ?он он ХүйÑ? 2010 2009 2008 2007 ЭрÑ?гтÑ?й 12.34 12.47 12.70 13.04 ЭмÑ?гтÑ?й 11.20 11.33 10.95 11.06 Ð?2.4. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн гадагш мөнгөн урÑ?гал PROST тооцоонд Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ‚Ñ?тгÑ?мжийн гадагш урÑ?галыг тооцоход 2008 онооÑ? Ñ?хлÑ?н шинÑ?Ñ?Ñ€ авч байгаа Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны дундаж Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн жилийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? (907 мÑ?нган төгрөг), мөн оны оны байдлаарх өндөр наÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн жилийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний (1 Ñ?аÑ? 247 мÑ?нган төгрөг) харьцааны өгөгдөл шаардлагатай. ЭнÑ? харьцаа 73% байв. ТÑ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?ан хүүхдÑ?д олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн хувьд PROST тооцоололд 2008 онд ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн жилийн дундаж Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г (жилд 1144000 төгрөг) мөн оны байдлаарх шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалинтай харьцуулÑ?ан (жилд 3287000 төгрөг) харьцаа мөн шаарддаг. ЭнÑ? түвшин 35% байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ өгөгдөл мÑ?дÑ?Ñ?ллүүд нь цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн 126 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд 1960 онооÑ? өмнө Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д хамаарах ийм Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг PROST аргачлалаар тооцоолоход хангалттай. Өнөөгийн зохицуулалтаар 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?д 2000 онооÑ? хүчин төгөлдөр болÑ?он нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рхтÑ?й бөгөөд Ñ?нÑ? бүлÑ?гт хамаарах Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?гчÑ?Ñ? алдÑ?аны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг тооцоолоход дараах нÑ?мÑ?лт өгөгдөл мÑ?дÑ?Ñ?ллүүд шаардлагатай. i. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д зориулÑ?ан Ñ?хлÑ?л хөрөнгө PROST аргачлалаар, 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дÑ?д нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд олгох Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн зардлыг тооцохдоо тооцооллын Ñ?хний жил буюу 2009 онооÑ? Ñ?хлÑ?н “шинÑ?члÑ?лâ€? хийх хувилбаруудыг туÑ?гаÑ?ан болно. ЭнÑ? зорилгоор нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцоо руу шилжигчдийн шимтгÑ?лийн хуримтлалыг даатгуулагчийн хийÑ?вÑ?Ñ€ нÑ?рийн данÑ? руу шилжүүлÑ?н тооцож, хүйÑ? ба наÑ?ны бүлгÑ?Ñ?Ñ€ дундажлан авлаа. ДанÑ?ны хуримтлалын дундаж өгөгдөл нь 2008 оны шимтгÑ?л төлөгчдийн дундаж цалингийн хувиар илÑ?рхийлÑ?гдÑ?Ñ?н болно. ii. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн шимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? ба данÑ?ны хүүгийн хувь ШимтгÑ?лийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн ба нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны аль алинд ижил Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байна гÑ?ж тооцлоо. Ð?Ñ?рийн данÑ?ны хуримтлалд ногдуулах хийÑ?вÑ?Ñ€ хүүг Ñ?үүлийн гурван жилийн цалингийн дундаж Ó©Ñ?өлтийн хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд үндÑ?Ñ?лÑ?н тооцов. Ð?Ñ?рлÑ?Ñ?Ñ?н хүүгийн хувийн тооцон жилийн цалингийн дундаж Ó©Ñ?өлттÑ?й харьцуулÑ?ан хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тодорхойлж PROST-д ашиглалаа. iii. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн ажиллагÑ?адын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг бодох нь Ð?Ñ?рийн данÑ?ны тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд жилийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г тогтоохдоо Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоох үед данÑ?анд хуримтлагдÑ?ан Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?рхийг “дундаж наÑ?лалтын хүчин зүйлâ€?-д хувааж тооцдог. Монголын Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд Ñ?нÑ? хүчин зүйлийг нарийвчлан тодорхой тогтоогоогүй байна. ЭнÑ? удаагийн дүн шинжилгÑ?Ñ?ний хүрÑ?Ñ?нд Ñ?нÑ? хүчин зүйлийг хүйÑ? болон наÑ?ны бүлÑ?г туÑ? бүрийн хувьд хүлÑ?Ñ?гдÑ?ж буй дундаж наÑ?лалтын таамаглаÑ?ан түвшинд үндÑ?Ñ?лÑ?н тодорхойллоо. iv. 1960 онооÑ? хойш Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?өн иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ð?Ñ?рийн данÑ?ны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоонд 15 жил шимтгÑ?л төлÑ?өн ажиллагÑ?ад улÑ?ын дундаж цалин хөлÑ?ний 20%, шимтгÑ?л төлÑ?өн дÑ?Ñ?рхÑ?Ñ?Ñ? илүү жил тутамд дундаж цалингийн 0.5% - ийн нÑ?мÑ?гдÑ?л тооцÑ?он доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийг олгодог. ДÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?анчлан цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцооны бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 75% -тай, хувь Ñ‚Ñ?нцүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нь 50%-тай туÑ? туÑ? Ñ‚Ñ?нцÑ?хүйц байна. 127 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 15: Цалинд жишÑ?Ñ?н баталгаат Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн тогтолцоо болон нÑ?рийн данÑ?ны тогтолцооны доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Хөдөлмөрийн хөлÑ?ний доод Дундаж Доод Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? цалин Ð¥Ñ?мжÑ?Ñ?, 108000 270390 Төрөл төгрөг төг/Ñ?ард төг/Ñ?ард ЦЖБТТ-ны бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 81000 75.0% 30.0% ЦЖБТТ-ны бүрÑ?н буÑ? Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 54000 50.0% 20.0% Ð?ДТ тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? -15 жил 54080 50.1% 20.0% Ð?ДТ тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? - 20 жил 60840 56.3% 22.5% Ð?ДТ тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? - 25 жил 67600 62.6% 25.0% Ð?ДТ тогтолцооны Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? - 30 жил 74360 68.8% 27.5% Эх Ñ?урвалж: 2010 оны 12- Ñ?арын 31-ны байдлаар, дундаж болон хамгийн бага цалингийн үзүүлÑ?лт дÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?уурилан тооцоолов. ЦЖБТТ-ооÑ? Ð?ДТ-нд шилжихÑ?д Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? Ñ…Ñ?рхÑ?н өөрчлөгдөх нь Ñ?нÑ? хоёр тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ тогтоолгох үед ажиллаÑ?ан жилийн хугацаанааÑ? хамаарна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 15). Өнөөгийн байдлаар шимтгÑ?л төлÑ?өн дундаж хугацаа нь Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 26,56 жил, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хувьд 24,46 жил байна. Хувь Ñ‚Ñ?нцүүлÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах Ñ?рх бүхий иргÑ?дийн Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн доод Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд бараг өөрчлөлт гарахгүй боловч бүрÑ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?Ñ€ авах иргÑ?дийн хувьд бага Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ буурна. ЭнÑ? тайлангийн дүн шинжилгÑ?Ñ?ний хувьд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дÑ?Ñ?Ñ€ дурьдÑ?ан аль аль тогтолцооны хүрÑ?Ñ?нд доод Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн дүр зураг ижил байхаар тооцÑ?он. ДÑ?рх үзүүлÑ?лтийг ашиглан хийÑ?Ñ?н тогтолцооны орлогын Ñ?уурь, зарцуулалт болон тухайн жилийн Ñ‚Ñ?нцлийн тооцооллыг Зураг 49-д үзүүллÑ?Ñ?. 128 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд Зураг 49. Тогтолцооны Ñ?уурь орлого, зарлага болон тухайн жилийн Ñ‚Ñ?нцлийн тооцоо Эх Ñ?урвалж: PROST тооцоолол 129 ТÑ?тгÑ?вÑ?рийн Бодлогын ШинÑ?члÑ?лийн Хувилбарууд