66317 NGÂN HÀNG THẾ GIỚI C ẢI CÃ?CH THUẾ Ở VIỆT NAM: HƯỚNG TỚI MỘT HỆ THá»?NG HIỆU QUẢ VÀ CÔNG BẰNG HÆ N Gangadha Prasad Shukla Phạm Minh Ä?ức Michael Engelschalk Lê Minh Tuấn (Ä?ồng chủ biên) 30/09/2011 Ban Quản lý Kinh tế và Xóa đói Giảm nghèo Khu vá»±c Châu Ã? và Thái Binh DÆ°Æ¡ng Cải cách Thuế ở Việt Nam: HÆ°á»›ng tá»›i má»™t hệ thống Hiệu quả và Công bằng hÆ¡n Gangadha Prasad Shukla Phạm Minh Ä?ức Michael Engelschalk Lê Minh Tuấn (Ä?ồng chủ biên) 30/09/2011 Ban Quản lý Kinh tế và Xóa đói Giảm nghèo Khu vá»±c Châu Ã? và Thái Binh DÆ°Æ¡ng Mục lục Lá»?i nói đầu ........................................................................................................................................................... 11 Lá»?i cảm Æ¡n ............................................................................................................................................................ 13 Chữ viết tắt ........................................................................................................................................................... 15 Tóm tắt .................................................................................................................................................................. 17 ChÆ°Æ¡ng 1: Khung Pháp lý cho Quản lý Thuế ............................................................................................33 1. Tóm lược ............................................................................................................................................................ 33 2. Giá»›i thiệu chung .............................................................................................................................................. 37 3. Thuế GTGT ...................................................................................................................................................... 42 4. Thuế tiêu thụ đặc biệt ..................................................................................................................................... 43 5. Thuế xuất nhập khẩu ...................................................................................................................................... 45 6. Các loại thuế trá»±c thu ...................................................................................................................................... 48 6.1. Thuế thu nhập cá nhân ...........................................................................................................................48 6.2. Thuế Thu nhập Doanh nghiệp (TNDN) ...........................................................................................52 7. Thuế tài nguyên ................................................................................................................................................ 55 8. Các chế Ä‘á»™ thu khác ngoài thuế (Phí và lệ phí) .........................................................................................56 9. Quản lý thuế ..................................................................................................................................................... 58 ChÆ°Æ¡ng 2: Mức Ä‘á»™ Tuân thủ và Nguyên nhân Thất thoát nguồn thu: Khuôn khổ Lý thuyết và Ä?ánh giá ................................................................................................................................................................ 61 1. Tóm lược ............................................................................................................................................................ 61 2. Giá»›i thiệu chung .............................................................................................................................................. 62 2.1. Mức Ä‘á»™ tuân thủ và thất thoát nguồn thu thuế: Khung lý thuyết ..................................................63 2.2. Các thÆ°á»›c Ä‘o vá»? mức Ä‘á»™ tuân thủ và không tuân thủ ......................................................................72 3. Kết luận .............................................................................................................................................................. 76 ChÆ°Æ¡ng 3: Quản lý Thuế .................................................................................................................................. 79 1. Vai trò và thách thức của cÆ¡ quan quản lý thuế ở Việt Nam ....................................................................79 2. Yêu cầu hiện đại hóa hệ thống quản lý thuế ...............................................................................................80 3. Ä?ảm bảo sá»± tuân thủ trong môi trÆ°á»?ng thay đổi .......................................................................................85 4. Xá»­ lý vá»›i đối tượng ná»™p thuế vừa và nhá»? ....................................................................................................88 5. Những ná»— lá»±c cải cách của Tổng cục Thuế .................................................................................................88 6. Há»— trợ từ bên ngoài ......................................................................................................................................... 91 7. Tầm quan trá»?ng của Quản lý và Tính bá»?n vững của Cải cách.................................................................94 8. Liệu Tổng cục Thuế có thể trở thành mô hình vá»? tăng cÆ°á»?ng tính minh bạch?..................................96 9. Sá»± tham gia của các bên liên quan trong quá trình cải cách ....................................................................99 10. Tóm tắt các Phát hiện chính và Khuyến nghị ........................................................................................101 ChÆ°Æ¡ng 4: Dá»± báo Số thu từ thuế: PhÆ°Æ¡ng pháp và Công cụ .............................................................105 1. Tóm tắt .............................................................................................................................................................105 3 1.1. Tổ chức và quá trình dá»± báo ................................................................................................................105 1.2. Thu thập dữ liệu và tính chính xác của dữ liệu.................................................................................105 1.3. Thá»±c trạng dá»± báo số thu của Tổng Cục Thuế .................................................................................106 1.4. Kỹ thuật dá»± báo số thu và mô hình ....................................................................................................106 1.5. Chiến lược dá»± báo thu ở Việt nam .....................................................................................................107 2. Giá»›i thiệu .........................................................................................................................................................108 2.1. Tại sao cần phải dá»± báo số thu?...........................................................................................................109 2.2. Thá»±c trạng dá»± báo số thu từ thuế hiện tại ở Việt Nam ...................................................................112 2.3. CÆ¡ cấu tổ chức........................................................................................................................................112 2.4. Khung pháp lý ........................................................................................................................................112 2.5. Quy trình báo cáo ..................................................................................................................................113 2.6. Ä?iá»?u phối trong Bá»™ Tài chính .............................................................................................................113 2.7. Nối kết Dá»± toán doanh thu thu thuế vá»›i Quy trình Ngân sách ....................................................113 2.8. Thu thập, LÆ°u trữ và Tổng hợp Dữ liệu.............................................................................................113 2.9. Hiện trạng CÆ¡ sở dữ liệu và Dá»± báo doanh thu thu thuế của Tổng cục Thuế ...........................114 2.10. Dữ liệu từ các nguồn khác .................................................................................................................115 3. Kết luận ............................................................................................................................................................115 3.1. Thá»±c tiá»…n quốc tế trong việc dá»± báo số thu từ thuế ........................................................................116 3.2. KÄ© thuật và Mô hình dá»± báo số thu từ thuế .......................................................................................117 3.3. Chiến lược cho dá»± báo số thu từ thuế ở Việt Nam.........................................................................119 3.4. Mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế và Kết quả đạt được ở Việt nam ........................................121 3.5. Tóm lược các kết quả của mô hình ....................................................................................................134 3.6. Các Ä‘á»? xuất cải thiện việc dá»± báo số thu từ thuế .............................................................................135 ChÆ°Æ¡ng 5: Cải cách Thuế và Nhiệm vụ thu Ngân sách ở Việt Nam ..................................................137 1. Giá»›i thiệu .........................................................................................................................................................137 2. Ä?ánh giá cÆ¡ chế giao nhiệm vụ thu hiện nay ............................................................................................138 3. Phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách phải đạt được kết quả gì? ................................................................138 4. Các hình thức tá»± chủ thuế mong đợi và không mong đợi .....................................................................151 5. Những vấn Ä‘á»? chính sách quan trá»?ng vá»? phân cấp nhiệm vụ thu ở Việt Nam ..................................153 6. Ä?ịnh hÆ°á»›ng cải cách phân cấp nhiệm vụ thu ở Việt Nam .....................................................................155 6.1. Công cụ thuế nào là phù hợp nhất cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng? .............................................155 6.2. Lá»±a chá»?n công cụ thuế ở cấp địa phÆ°Æ¡ng ........................................................................................157 7. Khuyến nghị cải cách ....................................................................................................................................163 ChÆ°Æ¡ng 6: Há»™i nhập và Nguồn thu của Chính phủ: Ä?ánh giá các ảnh hưởng của việc Việt Nam gia nhập WTO ...................................................................................................................................................167 1. Tóm tắt tổng quan .........................................................................................................................................167 2. Giá»›i thiệu .........................................................................................................................................................168 3. Hệ thống đánh thuế và quản lý thÆ°Æ¡ng mại của Việt Nam ...................................................................169 4. Phân tích tác Ä‘á»™ng của các ràng buá»™c thuế quan đối vá»›i thu nhập của chính phủ ...........................184 5. Công nghiệp và bảo há»™ thuế quan tại Việt Nam ......................................................................................190 4 ChÆ°Æ¡ng 7: Thuế Giá trị Gia tăng .................................................................................................................199 1. Lá»?i giá»›i thiệu ...................................................................................................................................................199 2. Miá»…n thuế ........................................................................................................................................................206 3. Ä?ánh thuế các khu vá»±c đặc biệt của ná»?n kinh tế .....................................................................................212 4. Ã?p dụng mức thuế suất bằng 0 và hoàn thuế GTGT ..............................................................................214 5. Các khuyến nghị chính sách và hành chính quản lý ..............................................................................221 ChÆ°Æ¡ng 8: Hệ thống thuế ở Việt Nam: Các đối tượng Ná»™p thuế và Sắc thuế ................................225 1. Giá»›i thiệu .........................................................................................................................................................225 2. Cấu trúc thuế hiện nay ..................................................................................................................................225 3. Cấu trúc thu nhập và chi tiêu há»™ gia đình .................................................................................................229 4. Phạm vi ảnh hưởng của thuế .......................................................................................................................234 5. Thuế tài sản .....................................................................................................................................................247 6. Kiểm tra mức Ä‘á»™ xác thá»±c ............................................................................................................................249 7. Ä?ánh giá phạm vi ảnh hưởng và các hàm ý ...............................................................................................251 ChÆ°Æ¡ng 9: Thuế Ä?ất Ä‘ai và Tài sản .............................................................................................................253 1. Thuế đất Ä‘ai và tài sản: Giá»›i thiệu chung vá»? khung chính sách và số thu ...........................................253 1.1. Tóm tắt các văn bản luật có liên quan đến thuế đất Ä‘ai .................................................................253 1.2. Thuế Nhà đất ..........................................................................................................................................253 1.3. Thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp............................................................................................................254 1.4. Thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất ..........................................................................................255 1.5. Các loại phí thuê đất và mặt nÆ°á»›c ......................................................................................................255 1.6. Lệ phí sá»­ dụng đất .................................................................................................................................256 1.7. Lệ phí trÆ°á»›c bạ đăng ký .......................................................................................................................256 2. Các nguyên lý vấn Ä‘á»? kinh tế của thuế tài sản ..........................................................................................257 3. Thuế đất Ä‘ai.....................................................................................................................................................258 4. Tính công bằng...............................................................................................................................................261 5. Thuế trên phần giá trị gia tăng .....................................................................................................................262 6. Thuế chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản ............................................................................................................263 7. Các ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng vá»? mặt chính sách ....................................................................................................264 8. Thu hồi đất Ä‘ai................................................................................................................................................265 9. Xá»­ lý các tranh chấp vá»? đất Ä‘ai ....................................................................................................................265 10. Phân chia và hợp nhất đất Ä‘ai ...................................................................................................................266 11. Hấp thu các tác Ä‘á»™ng ngoại vi ...................................................................................................................266 12. Thuế đất Ä‘ai và ngÆ°á»?i nghèo .....................................................................................................................267 13. Ä?ăng ký thuế và miá»…n thuế ........................................................................................................................268 14. Cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c (DNNN)............................................................................269 15. Ä?ánh thuế thu nhập từ cho thuê bất Ä‘á»™ng sản ......................................................................................269 16. Phòng ngừa việc giá trị thuê đất tăng lên Ä‘á»™t ngá»™t ...............................................................................269 17. Các dá»± án thí Ä‘iểm ......................................................................................................................................270 5 18. Ã?p dụng thá»±c tế đánh thuế diện tích đất khan hiếm: Phí ách tắc giao thông ở Luân Ä?ôn ...........270 19. Các vấn Ä‘á»? hành chính quản lý của Hệ thống thuế Giá trị đất ...........................................................270 20. Thá»?i hạn tối Æ°u của Quyá»?n sá»­ dụng đất ..................................................................................................273 21. Thu nhập tiá»?m tàng từ đất Ä‘i thuê ............................................................................................................273 22. Chính quyá»?n các cấp chia sẻ thu nhập từ tiá»?n thuê đất giữa các cấp chính quyá»?n ........................275 23. Nên bán hay cho thuê đất? ........................................................................................................................277 24. Xá»­ lý đất đã được nhà nÆ°á»›c bán ...............................................................................................................277 25. Bảo đảm giá trị tá»± nhiên của đất bằng trái phiếu ...................................................................................278 26. Triển khai thá»±c hiện hệ thống đánh thuế giá trị đất .............................................................................279 Phụ lục.................................................................................................................................................................283 Tham khảo ..........................................................................................................................................................306 Bảng Bảng 1.1: Ä?á»™ đàn hồi bình quân của hệ thống thuế 1997-2009................................................................40 Bảng 2.1: Nam Phi: Chi phí thuế và chi phí kế toán thuế tính bằng phần trăm trong trên doanh thu (dá»±a trên mức doanh thu cao nhất trong má»—i nhóm doanh thu) ...............................................................65 Bảng 2.2: Tác hại làm giảm số thu do tham nhÅ©ng........................................................................................68 Bảng 2.3: Ná»?n kinh tế phi chính thức càng lá»›n thất thoát thuế càng nhiá»?u .............................................72 Bảng 2.4: Ước tính thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng theo ngành kinh tế (2005) .........................................................74 Bảng 2.5: Ước tính khoảng cách thuế thu nhập doanh nghiệp (2005).....................................................75 Bảng 2.6: Tuân thủ vá»? ná»™p tá»? khai theo các sắc thuế chính (2005)...........................................................76 Bảng 3.1: Ä?óng ná»™p thuế ở Việt Nam ..............................................................................................................83 Bảng 3.2: Số lượng đối tượng đăng ký đóng thuế: So sánh quốc tế ...........................................................85 Bảng 3.3: Khung giám sát kết quả TCT má»›i ..................................................................................................96 Bảng 3.4: CÆ¡ quan Chính phủ nào tham nhÅ©ng nhất tại Việt Nam? .........................................................97 Bảng 3.5: Những vấn Ä‘á»? chính trong chiến lược chống tham nhÅ©ng ........................................................98 Bảng 4.1: Chu trình ngân sách ........................................................................................................................109 Bảng 4.2: Các kịch bản ảnh hưởng của chính sách thuế GTGT 2007....................................................123 Bảng 4.3: Mức thuế trung bình cho từng mức thu nhập khác nhau Luật thuế 2004 và theo luật hiện hành má»›i được thông qua tháng 11 năm 2007 ............................................................................................129 Bảng 4.4: Ä?ánh giá tính lÅ©y tiến của hệ thống luật thuế thu nhập cá nhân cÅ© (2004) .......................131 Bảng 4.5: Tóm tắt dá»± báo số doanh thu năm 2007 ....................................................................................134 Bảng 5.1: Tỉ lệ phân chia nguồn thu cho các tỉnh giai Ä‘oạn ổn định 2004-06 và 2007-10 và 2011 ..139 Bảng 5.2: Thu ngân sách của tỉnh theo nguồn thu và thống kê tóm tắt, 1997-2010 (triệu đồng Việt nam) .............................................................................................................................................................142 Bảng 5.3: Thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trên 1000 dân và thống kê tóm tắt, tính theo nguồn thu, 1997- 2010 .....................................................................................................................................................................145 6 Bảng 5.4: Kết quả phân cấp thu ngân sách nhà nÆ°á»›c ở Việt Nam ............................................................147 Bảng 6.1: CÆ¡ cấu thu nhập của Chính phủ ...................................................................................................169 Bảng 6.2:Tóm tắt cÆ¡ cấu thuế quan Æ°u đãi hoặc MFN của Việt Nam trong các năm 2005-2009 .....170 Bảng 6.3: Tóm tắt danh mục thuế quan CEPT của Việt Nam ..................................................................171 Bảng 6.4: Hàng nhập khẩu phân theo khu vá»±c xuất xứ: ASEAN và các khu vá»±c còn lại trên .............171 Bảng 6.5: Ã?p dụng GTGT cho hàng hóa từ năm 2009...............................................................................173 Bảng 6.6: Thuế tiêu thụ đặc biệt đối vá»›i hàng hóa (từ tháng 8/2007) ....................................................175 Bảng 6.7: Thuế tiêu thụ đặc biệt từ tháng 4, 2009 .......................................................................................175 Bảng 6.8: Chuyển tiếp ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam ......................................................................180 Bảng 6.9: Các ràng buá»™c thuế quan của các quốc gia gia nhập WTO .....................................................181 Bảng 6.10: Giá trị hàng hóa nhập khẩu theo xá»­ lý của hải quan ...............................................................186 Bảng 6.11: Hàng nhập khẩu thá»±c, GDP, tăng trưởng và Ä‘á»™ co giãn .........................................................187 Bảng 6.12: Dá»± Ä‘oán hiệu quả thu thuế (Phần trăm) ..................................................................................189 Bảng 6.13: Thuế quan và các ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam, theo hoạt Ä‘á»™ng kinh tế ................191 Bảng 6.14: Phân bố các hoạt Ä‘á»™ng sản xuất theo vùng và thuế quan trung bình MFN và thuế quan ràng buá»™c .............................................................................................................................................................195 Bảng 6.15: ThÆ°á»›c Ä‘o tóm tắt những thay đổi vá»? mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế ................................................197 Bảng 7.1: Thuế suất và doanh thu thuế GTGT theo khu vá»±c ...................................................................200 Bảng 7.2: Thuế GTGT ở má»™t số nÆ°á»›c OECD .............................................................................................200 Bảng 7.3: Thuế GTGT ở các nÆ°á»›c ASEAN ..................................................................................................201 Bảng 7.4: Hệ số hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng của thuế GTGT theo khu vá»±c...................................202 Bảng 7.5: Hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng của thuế GTGT ở Việt Nam ................................................203 Bảng 8.1: Số thu từ các loại thuế và lệ phí, Việt Nam, 1997-2008............................................................226 Bảng 8.2: Tóm tắt các sắc thuế chính ở Việt Nam .......................................................................................228 Bảng 8.3: Nguồn thu nhập há»™ gia đình của các há»™ gia đình Việt Nam, phân theo mẫu thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 ........................................................................................................................................231 Bảng 8.4: Phân tích thống kê chi tiêu há»™ gia đình của các há»™ gia đình Việt Nam, theo mẫu chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 ..............................................................................................................................232 Bảng 8.5: Phân tích thống kê chi tiêu và thu nhập há»™ gia đình của các há»™ gia đình Việt Nam, theo vùng và khu vá»±c thành thị/nông thôn, 2006 ................................................................................................233 Bảng 8.6: So sánh chi tiêu (theo nghìn đồng Việt Nam trên há»™ gia đình má»—i năm), 2006 .................234 Bảng 8.7: Thuế các há»™ gia đình Việt Nam phải trả trong năm 2006, xếp theo nhóm chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i .............................................................................................................................................................236 Bảng 8.8: Thuế các há»™ gia đình Việt Nam phải trả trong năm 2006, xếp theo nhóm thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i ...................................................................................................................................................237 Bảng 8.9: Thuế mà các há»™ gia đình Việt Nam đã ná»™p trong năm 2006, theo vùng và theo nÆ¡i cÆ° trú ở thành thị/nông thôn..........................................................................................................................................240 Bảng 8.10: Ä?o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ luỹ tiến của thuế ............................................................................................241 7 Bảng 8.11: Ä?iá»?u hoà dữ liệu Ä‘iá»?u tra vá»›i dữ liệu ngân sách .......................................................................242 Bảng 8.12: Cấu trúc thuế thu nhập cá nhân hiện tại và Ä‘á»? xuất ................................................................243 Bảng 8.13: Ảnh hưởng phân bố của việc Ä‘iá»?u chỉnh luật thuế thu nhập cá nhân ................................244 Bảng 8.14: Thu nhập và thuế Æ°á»›c tính đối vá»›i các há»™ gia đình có thu nhập cao, 2005 ........................246 Bảng 8.15: Ước tính hiệu quả ròng đối vá»›i thay đổi vá»? thuế thu nhập cá nhân, 2006..........................247 Bảng 8.16: Hiệu quả phân bố khi giá»›i thiệu thuế đối vá»›i bất Ä‘á»™ng sản phi nông nghiệp ....................248 Bảng 8.17: Thuế ná»™p bởi các há»™ gia đình Việt Nam theo vùng và khu vá»±c Nông thôn/Thành thị dá»±a trên 1% thuế tài sản............................................................................................................................................249 Bảng 9.1: Doanh thu từ các khoản thuế có liên quan đến đất Ä‘ai (triệu VND)....................................256 Hình Hình 01: Thay đổi cÆ¡ cấu thu thuế ...................................................................................................................18 Hình 02: Thay đổi vá»? cÆ¡ cấu thu ngân sách.....................................................................................................20 Hình 03: Thuế lÅ©y tiến ........................................................................................................................................ 25 Hình 04: Khoảng cách trong qui trình hoạt Ä‘á»™ng .........................................................................................26 Hình 05: Mục tiêu hiện đại hóa quản lý thuế .................................................................................................27 Hình 2.1: Các yếu tố ảnh hưởng đến việc không tuân thủ và làm thất thoát nguồn thu…… ............. 63 Hình 2.2: Tham nhÅ©ng cao hÆ¡n gắn liá»?n vá»›i thất thoát số thu và thất thoát số thuế nhiá»?u hÆ¡n .......... 69 Hình 2.3: Mối tÆ°Æ¡ng quan tỉ lệ nghịch giữa quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức và tá»· lệ thuế - GDP..71 Hình 3.1: Tỉ lệ cán bá»™ ở các há»™i sở thuế trung Æ°Æ¡ng .....................................................................................81 Hình 3.2: Mức Ä‘á»™ yếu keÌ?m vá»? hoạt Ä‘á»™ng ........................................................................................................82 Hình 3.3: Phân Ä‘oạn đối tượng ná»™p thuế: Số lượng so vá»›i đóng góp vào số thu thuế ..........................86 Hình 3.4: Mục tiêu và các Chỉ số Hiện đại hóa Quản lý Thuế....................................................................92 Hình 4.1a: Cấu trúc Mô hình ngÆ°á»?i ná»™p thế đặc trÆ°ng .............................................................................127 Hình 4.1b: Cấu trúc Mô hình tính thuế tổng thể ........................................................................................127 Hình 4.2: LÅ©y tiến thuế TNCN (thu nhập từ lÆ°Æ¡ng).................................................................................129 Hình 4.3: LÅ©y tiến thuế TNCN ( tất cả các nguồn thu nhập) ..................................................................131 Hình 5.1: Thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng theo nguồn .......................................................................................144 Hình 5.2: Hệ số biến đổi thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng, tính theo nguồn thu ............................................144 Hình 5.3: Trung bình thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trên 1000 dân, .............................................................146 Hình 5.4: Hệ số biến đổi thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trên 1000 dân, tính theo nguồn thu ..................146 Hình 5.5: Tỉ lệ thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam ...............................................................................147 Hình 5.6: Tỉ lệ thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam ...............................................................................148 Hình 6.1: Sá»± tiến triển trong danh mục thuế quan của Việt Nam từ 1995 đến 2005 ..........................183 Hình 6.2: Sá»± phân bổ các thuế suất thuế quan thá»±c tế và ràng buá»™c, ......................................................183 Hình 6.3: Thuế suất nhập khẩu tiá»?m năng và thuế suất thu thá»±c tếa .......................................................185 Hình 6.4: Các kịch bản thu nhập từ hàng hóa không phải sản phẩm xăng dầu .....................................188 8 Hình 6.5: Các kịch bản thu nhập từ sản phẩm xăng dầu ............................................................................189 Hình 6.6: Phân bổ sản lượng đầu ra và sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng, tính theo thuế quan trung bình thá»±c tế và thuế quan ràng buá»™c MFN, năm 2005 và 2019 ...........................................................................................193 Hình 6.7: Thay đổi trong mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế cho các ngành sản xuất cạnh tranh nhập khẩu khi thá»±c hiện các thuế suất thuế quan ràng buá»™c MFN cuối cùng .................................................................196 Hình 6.8: Thay đổi mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế bình quân khi thá»±c hiện thuế suất thuế quan ràng buá»™c MFN cuối cùng ..................................................................................................................................................196 Hình 6.9: Phân bố giá trị gia tăng công nghiệp, khai thác và nông nghiệp trong các ngành sản xuất của biểu Ä?ầu vào/Ä?ầu ra (I/O), tính theo mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế năm 2005 và 2019 .......................197 Hình 8.1: Phạm vi ảnh hưởng của thuế theo nhóm chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 ...................238 Hình 8.2: Phạm vi ảnh hưởng của thuế theo nhóm thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006.................239 Hình 8.3: Kiểm tra mức Ä‘á»™ xác thá»±c của các kết quả phạm vi ảnh hưởng ..............................................250 Há»™p Há»™p 01: Khuyến nghị dá»±a trên khung “Hệ thống thuế tốtâ€? cho Việt Nam..............................................22 Há»™p 02: Cải cách quản lý đất và thuế đất........................................................................................................23 Há»™p 3.1: Chi phí tuân thủ vá»›i các quy định thuế?.........................................................................................84 Há»™p 3.2: Xây dá»±ng Chiến lược Quản lý Tuân thủ.........................................................................................86 Há»™p 3.3: Ví dụ vá»? Các Ä?á»? xuất Ä?Æ¡n giản hóa Thuế thuá»™c Ä?á»? án 30 .........................................................90 Há»™p 3.4: Tin há»?c hóa Hoạt Ä‘á»™ng Quản lý Thuế ............................................................................................93 Há»™p 3.5: Các thành tố chủ yếu của mối quan hệ giữa đối tượng ná»™p thuế - cÆ¡ quan quản lý thuế..100 Há»™p 3.6: Cam kết dịch vụ – CÆ¡ quan thu Ná»™i địa của Singapore ............................................................101 Há»™p 6.1: Miá»…n thuế xuất nhập khẩu...............................................................................................................172 Há»™p 6.2: Các vấn Ä‘á»? trong hệ thống ná»™p thuế .............................................................................................178 Phụ lục Phụ lục 1: Việt nam: Các chỉ số kinh tế chủ yếu ..........................................................................................283 Phụ lục 2: Thu Ngân sách nhà nÆ°á»›c (% GDP) ............................................................................................284 Phụ lục 3: Ä?á»™ nổi số thu hàng năm ................................................................................................................285 Phụ lục 4: Các đặc Ä‘iểm của má»™t hệ thống thuế tốt ...................................................................................286 Phụ lục 5: Tài liệu nghiên cứu được sá»­ dụng để phân tích các chế Ä‘á»™ thuế chính ở Việt Nam..........288 Phụ lục 6: Ã? nghÄ©a tác Ä‘á»™ng của việc gia nhập WTO đối vá»›i má»™t số khu vá»±c kinh tế..........................290 Phụ lục 7: Chế Ä‘á»™ thuế so vá»›i hợp đồng phân chia sản phẩm ..................................................................293 Phụ lục 8: Ä?á»? xuất vá»? phân cấp quản lý phí và lệ phí ..................................................................................295 Phụ lục 9: Các nguyên tắc của má»™t hệ thống quản lý thuế tốt.................................................................296 9 Phụ lục 10: Tóm tắt thống kê các biến số sá»­ dụng trong phân tích thá»±c nghiệm .................................298 Phụ lục 11: Tham nhÅ©ng và thất thoát nguồn thu: các Æ°á»›c tính của các nÆ°á»›c ......................................299 Phụ lục 12: Tóm tắt ba phÆ°Æ¡ng pháp luận để Ä‘o lÆ°á»?ng quy mô của ná»?n kinh tế ..................................302 Phụ lục 13: Ná»?n kinh tế phi chính thức, thu thuế và thất thoát thuế......................................................304 Lá»?i nói đầu Việt Nam đã tiến hành các cải cách cÆ¡ bản vá»? hệ thống thuế trong nhiá»?u năm qua. Chính sách thuế đã được hiện đại hóa theo xu hÆ°á»›ng toàn cầu và khu vá»±c cÅ©ng nhÆ° theo nhu cầu nhằm há»— trợ cho việc tuân thủ thuế của các khu vá»±c tÆ° nhân Ä‘ang phát triển nhanh chóng. CÆ¡ cấu và sá»± minh bạch của khuôn khổ chính sách thuế đã được cải tiến theo nguyên tắc của ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng định hÆ°á»›ng xã há»™i chủ nghÄ©a. Những dấu mốc chính của quá trình cải cách này là tạo ra các Ä‘iá»?u kiện pháp lý cần thiết cho việc gia nhập WTO, tăng cÆ°á»?ng hệ thống Thuế thu nhập cá nhân, chuyển đổi từ thu thuế ngÆ°á»?i có thu nhập cao sang hệ thống thuế thu nhập cá nhân và phê duyệt Luật thuế Tài nguyên, Luật thuế Bảo vệ môi trÆ°á»?ng để tăng cÆ°á»?ng việc sá»­ dụng có hiệu quả, đảm bảo sá»± bình đẳng xã há»™i trong việc khai thác và sá»­ dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên của quốc gia. Các bÆ°á»›c Ä‘i nhằm tăng cÆ°á»?ng quản lý hệ thống thuế song song vá»›i các cải cách chính sách thuế cÅ©ng đã được thá»±c hiện đồng thá»?i. Cải cách cÆ¡ bản vá»? cÆ¡ cấu tổ chức quản lý thuế đã được thá»±c hiện, những chức năng hoạt Ä‘á»™ng chính đã được hiện đại hóa, và các dịch vụ và há»— trợ ngÆ°á»?i ná»™p thuế đã giúp tăng cÆ°á»?ng sá»± tuân thủ tá»± nguyện vá»›i hệ thống thuế và nhằm giảm các chi phí tuân thủ. Trụ cá»™t chính trong giai Ä‘oạn má»›i của cải cách quản lý thuế là xây dá»±ng và triển khai Hệ thống thông tin quản lý thuế tích hợp dá»±a trên tái cấu trúc quy trình nghiệp vụ. Ä?iá»?u này đòi há»?i đầu tÆ° lá»›n vá»? đào tạo cho cán bá»™ thuế, tăng cÆ°á»?ng tính liêm chính và trách nhiệm giải trình thông qua việc tiến hành cải cách quy trình thủ tục và tổ chức. Kết quả đạt được cho đến nay rất đáng khích lệ. Kết quả hoạt Ä‘á»™ng thu thuế đã được cải thiện đáng kể, và nguồn thu ròng gần nhÆ° gấp đôi từ năm 2006 đến năm 2010. Dá»± kiến đến năm 2015, tá»· suất thuế/GDP sẽ đạt được là 23-24%. Tá»· lệ nguồn thu không phải từ dầu thô trong nÆ°á»›c trên tổng nguồn thu dá»± kiến sẽ tăng, giảm sá»± phụ thuá»™c của ngân sách vào nguồn thu từ tài nguyên. Cải cách chính sách thuế vẫn cần được Æ°u tiên đối vá»›i Việt Nam, đồng thá»?i có những thách thức cải cách hành chính vẫn cần được giải quyết. Hệ thống Thuế Giá trị gia tăng (GTGT) vẫn cần tiếp tục nghiên cứu tham khảo những kinh nghiệm quốc tế tốt nhất, hiện vẫn áp dụng hai mức thuế suất khác nhau và chÆ°a có ngưỡng GTGT. Hệ thống thuế trá»±c thu cần được tăng cÆ°á»?ng để đáp ứng vá»›i những thách thức má»›i, nhÆ° các vấn Ä‘á»? trốn thuế xuyên biên giá»›i, giá chuyển nhượng và giao dịch thÆ°Æ¡ng mại trá»±c tuyến. Cần tiếp tục xây dá»±ng và sá»­ dụng hệ thống thuế để đảm bảo việc bảo vệ môi trÆ°á»?ng tốt hÆ¡n. Xem xeÌ?t đánh giá, thiết kế và tác Ä‘á»™ng của hệ thống thuế ở Việt Nam để cung cấp thông tin, nhận định cho quá trình cải cách trong tÆ°Æ¡ng lai là rất cần thiết. Các nghiên cứu trong báo cáo này sẽ đóng góp vào quá trình đó. Những nghiên cứu này được trao đổi trong há»™i thảo vá»? cải cách chính sách thuế được Bá»™ Tài chính tổ chức phối kết hợp vá»›i Ngân hàng Thế giá»›i tại Hà 11 Ná»™i vào tháng 5 năm 2008. Các nghiên cứu này sau đó đã được Ä‘iá»?u chỉnh và cập nhật. Tôi rất hân hạnh xin được giá»›i thiệu vá»›i bạn Ä‘á»?c gần xa ấn phẩm quan trá»?ng này của Ngân hàng Thế giá»›i. Ts. Ä?á»— Hoàng Anh Tuấn Thứ trưởng Bá»™ Tài chính 12 Lá»?i cảm Æ¡n Báo cáo của Ngân Hàng Thế giá»›i này do má»™t nhóm chuyên gia gồm ông Gangadhar Prasad Shukla, ông Phạm Minh Ä?ức, ông Michael Engelschalk và ông Lê Minh Tuấn biên soạn vá»›i sá»± chỉ đạo của ông Martin Rama và ông Deepak Mishra. Ông Ä?inh Tuấn Việt là chủ nhiệm của dá»± án này. Các chÆ°Æ¡ng, Ä‘á»? cÆ°Æ¡ng, và ná»™i dung của báo cáo được thảo luận vá»›i má»™t số cÆ¡ quan đại Ä‘iện liên quan của chính phủ Việt Nam trong há»™i thảo được tổ chức ngày 29-30 tháng 5 năm 2008 tại Hà ná»™i. Sau đó, tất cả các chÆ°Æ¡ng đã được các tác giả cập nhật. Bà Nguyá»…n Thị Thanh Hoài, Há»?c viện Tài chính đã đóng góp nhiá»?u trong việc cập nhật thông tin. Ä?ồng tác giả của báo cáo xin chân thành cảm Æ¡n các chuyên gia từ các cÆ¡ quan chính phủ và phi chính phủ ở Việt Nam, đã góp ý và Ä‘Æ°a ra những Ä‘á»? xuất quý báu trong quá trình chuẩn bị báo cáo. Lá»?i cảm Æ¡n chân thành xin gá»­i tá»›i ông Ä?á»— Hoàng Anh Tuấn, Thứ trưởng, Bá»™ Tài chính; ông VÅ© Văn TrÆ°á»?ng, Phó Tổng cục trưởng, Tổng Cục Thuế; Bà Lê Hồng Hải Phó Tổng cục Trưởng, Tổng Cục Thuế; bà Nguyá»…n Thị Cúc, Chủ tịch, Hiệp há»™i tÆ° vấn thuế; ông Nguyá»…n Văn Phụng, Phó Vụ trưởng, Vụ Chính sách Thuế, Bá»™ Tài chính; ông Quách Ä?ức Pháp, Há»?c viện Tài chính, Bá»™ Tài chính; ông Ä?ặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bá»™ Tài nguyên và Môi trÆ°á»?ng; bà Mai Thị Thu Vân, Bá»™ Tài chính; ông Bùi Bá CÆ°á»?ng, Tổng cục Thống kê; ông Nguyá»…n Ä?ình Cung, Viện phó Viện Quản lý Kinh tế Trung Æ°Æ¡ng; ông Võ Trí Thành, Viện phó Viện Quản lý Kinh tế Trung Æ°Æ¡ng, ông Hoàng Hữu Phê, Tổng giám đốc, VINACONEX R&D. Xin chân thành cảm Æ¡n phần biên tập của bà Diane Stramm. Dá»± án cÅ©ng nhận được sá»± há»— trợ hậu cần của bà Trần Kim Chi và bà VÅ© Thị Anh Linh. Chúng tôi chân thành cám Æ¡n ông Vikram Nehru và bà Victoria Kwakwa, Ngân hàng Thế giá»›i đã ủng há»™ và góp ý kiến chỉ đạo quý báu trong quá trình chuẩn bị. Báo cáo cÅ©ng nhận được những ý kiến và Ä‘á»? xuất quý báu từ các cán bá»™ của Quỹ Tiá»?n tệ Quốc tế (IMF) và từ nhiá»?u đồng nghiệp khác của Ngân hàng Thế giá»›i. Nhóm tác giả xin chân thành cảm Æ¡n sá»± ủng há»™ của tất cả các Ä‘Æ¡n vị và cá nhân. 13 Viết tắt AFTA Khu vá»±c thÆ°Æ¡ng mại tá»± do ASEAN BOT Xây dá»±ng – Khai thác – Chuyển giao BT Xây dá»±ng – Chuyển giao BTA Hiệp định ThÆ°Æ¡ng mại song phÆ°Æ¡ng CIT Thuế doanh nghiệp CPAs Kiểm toán viên hành nghá»? EU Liên minh Châu Âu FDI Ä?ầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài trá»±c tiếp GDP Tổng sản phẩm quốc ná»™i GSO Tổng cục Thống kê GTGT Thuế Giá trị gia tăng HCM Thành phố Hồ Chí Minh IMF Quỹ Tiá»?n tệ Quốc tế IT Công nghệ thông tin ITAIS Hệ thống thông tin quản lý thuế tích hợp MFN Tối huệ quốc MIS Hệ thống Thông tin Quản lý MTEF Khuôn khổ chi tiêu trung hạn OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế PIT Thuế thu nhập Cá nhân PREM Xóa đói giảm nghèo và Quản lý Kinh tế SME Doanh nghiệp Vừa và Nhá»? TAMP Dá»± án Hiện đại hóa quản lý Thuế TCT Tổng Cục Thuế TIN Mã số ngÆ°á»?i ná»™p thuế TNDN Thu nhập Doanh nghiệp U.K. VÆ°Æ¡ng quốc Anh VIES Hệ thống trao đổi thông tin GTGT WCO Tổ chức Hải quan Thế giá»›i WTO Tổ chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»›i 15 Tóm tắt Tá»”NG QUAN VỀ HỆ THá»?NG THUẾ TẠI VIỆT NAM Martin Rama, Deepak Mishra, và Phạm Minh Ä?ức Năm 2010, sau hai thập ká»· cải cách, Việt Nam đã vượt ngưỡng thu nhập thấp và tham gia vào nhóm các nÆ°á»›c có thu nhập trung bình. Cải cách theo hÆ°á»›ng kinh tế thị trÆ°á»?ng và há»™i nhập vá»›i ná»?n kinh tế thế giá»›i là những Ä‘á»™ng lá»±c chủ yếu mang lại kết quả này. Cải cách chính sách và quản lý thuế là má»™t bá»™ phận quan trá»?ng trong quá trình chuyển đổi sang ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng. Quá trình chuyển đổi này đã dẫn đến những thay đổi cÆ¡ bản trong cÆ¡ cấu đối tượng ná»™p thuế, vốn chủ yếu là các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c và doanh nghiệp có vốn đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài lá»›n nay chuyển dần sang hàng triệu doanh nghiệp tÆ° nhân vừa và nhá»?. Quá trình chuyển đổi kinh tế cÅ©ng dẫn đến má»™t thay đổi không keÌ?m quan trá»?ng vá»? nguồn thu ngân sách nhà nÆ°á»›c, từ thuế đánh vào giao dịch ngoại thÆ°Æ¡ng và nguồn thu từ khai thác dầu thô sang nguồn thuế ná»™i địa, cụ thể là thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế thu nhập cá nhân và thuế liên quan đến đất Ä‘ai. Tuy nhiên hoàn thiện quá Ä‘á»™ sang ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng sẽ đòi há»?i không chỉ các thay đổi thủ tục vá»? thu thuế và quản lý thuế mà còn liên quan đến những thay đổi tá»± thân các công cụ thuế nữa. Khi quá trình chuyển đổi hoàn thành, Việt Nam cần phải có má»™t hệ thống các sắc thuế Ä‘Æ¡n giản và minh bạch, đảm bảo nguồn thu ổn định cho nhà nÆ°á»›c, khuyến khích phân bổ nguồn lá»±c hiệu quả và không tạo ra sá»± mất công bằng. Kế hoạch Phát triển Kinh tế - Xã há»™i 2011-2015 đã đặt ra má»™t mục tiêu đầy tham vá»?ng. Trong giai Ä‘oạn 5 năm tá»›i, thu ngân sách nhà nÆ°á»›c phải đảm bảo ổn định kinh tế vÄ© mô và đầu tÆ° vào các hạng mục cÆ¡ sở hạ tầng cÆ¡ bản. Tổng mức thu ngân sách trung bình phải đạt từ 25,1 đến 25,4% GDP, trong đó nguồn thu từ thuế và lệ phí đạt 23.0 đến 24.0% GDP. Tổng thu dá»± tính đạt khoảng 3.880 nghìn tỉ Ä?ồng, tức là gấp 1,5 lần so vá»›i thá»?i kỳ 2006-2010. NhÆ° vậy mức tăng thu ngân sách nhà nÆ°á»›c bình quân hàng năm sẽ vào khoảng 15,6%. Mục đích của loạt bài nghiên cứu trong tập sách này là làm rõ các vấn Ä‘á»? mà Việt Nam sẽ phải đối mặt trong quá trình cải cách chính sách và công tác quản lý thuế của mình. Các bài nghiên cứu cÅ©ng sẽ Ä‘á»? xuất các khuyến nghị chính sách cụ thể đóng góp vào công tác chuẩn bị các chính sách và văn bản pháp qui quan trá»?ng nhằm đảm bảo thá»±c hiện được mục tiêu vá»? thu ngân sách nhà nÆ°á»›c và các mục tiêu cải cách ngành quản lý thuế khác trong Kế hoạch Phát triển Kinh tế - Xã há»™i 2011-2015. Hy vá»?ng các bài nghiên cứu riêng rẽ trong loạt bài này cÅ©ng sẽ được sá»­ dụng làm tài liệu đầu vào cho các cuá»™c tranh luận xung quanh việc ban hành các luật và qui định má»›i. Hy vá»?ng ấn phẩm này sẽ há»— trợ đà cải cách trong lÄ©nh vá»±c chính sách thuế, góp phần tăng tính hiệu quả, tính minh bạch và tính công bằng của hệ thống thuế. Hệ thống thuế trong quá trình chuyển đổi Hai cuá»™c cải cách chính sách thuế quan trá»?ng đầu tiên thá»±c hiện năm 1990 và 1998 nhằm mục đích Ä‘iá»?u chỉnh theo quá trình chuyển đổi sang ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng. Má»™t khung pháp lý 17 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM tổng thể đã được xây dá»±ng nhằm tái cấu trúc hệ thống thuế trong ná»?n kinh tế chỉ huy tập trung cÅ©. Các loại thuế áp dụng cho khu vá»±c quốc doanh, ngoài quốc doanh và nông nghiệp được gá»™p thành các loại thuế chủ yếu và chuẩn hóa hÆ¡n, đó là thuế doanh thu và thuế lợi nhuận. Sau đó các loại thuế này được chuyển thành thuế Giá trị gia tăng (GTGT) – Value Added Tax (VAT) và thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) – Corporate Income Tax (CIT). Sau đó, cÆ¡ cấu thuế còn thay đổi nữa, bao gồm các loại thuế nhÆ° thuế tài nguyên, thuế thu nhập cá nhân (TNCN) – Personal Income Tax (PIT), thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế xuất khẩu, nhập khẩu, và má»™t vài thuế nhá»? các loại phí và lệ phí nhá»? khác. Kể từ đó, sá»± thay đổi cÆ¡ cấu hệ thống thuế tại Việt Nam bao gồm 3 đặc trÆ°ng sau đây: (i) giảm sá»± lệ thuá»™c vào thu nhập từ dầu thô và lệ phí thuế nhập khẩu; (ii) giảm tỉ trá»?ng thu từ khu vá»±c nhà nÆ°á»›c đồng thá»?i tăng tỉ trá»?ng thu từ nguồn khu vá»±c ngoài quốc doanh trong tổng thu; và (iii) tăng cÆ°á»?ng vai trò của thuế GTGT. Hình 01: Thay đổi cÆ¡ cấu thu thuế u Nông nghi p u TNCN 2000: 2.2%; 2010: 2000: 2.4%; 2010: 0.01% 5.1% u tiêu th B 2000: 6.7%; 2010: u TNDN 7.8% 2000: 37.2%; 2010: 32.4% u Tài nguyên 2000: 9.6%; 2010:5.7% 2000 u XNK 2000: 17.2%; 2010: 15.6% 2010 u GTGT 2000: 21.9%; 2010: 32.4% Nguồn: Theo số liệu của Bá»™ Tài chính. Thu từ thuế quan giảm Ä‘i do quá trình há»™i nhập kinh tế được tăng tốc. Việt Nam ký Hiệp định thÆ°Æ¡ng mại song phÆ°Æ¡ng vá»›i Hoa kỳ (USBTA) năm 2001, tham gia Khu vá»±c tá»± do thÆ°Æ¡ng mại ASEAN (AFTA) năm 2006, và gia nhập Tổ chức thÆ°Æ¡ng mại thế giá»›i (WTO) năm 2007. Trong quá trình này, thuế suất giảm xuống, đồng thá»?i các rào cản phi thuế quan và hạn chế thÆ°Æ¡ng quyá»?n cÅ©ng dần được gỡ bá»?. Thá»?i gian gần đây, việc sụt giảm nguồn thu này được bù đắp bởi sá»± gia tăng các loại thuế khác, nhất là thuế GTGT có “năng suấtâ€? cao (xem hình 01). Vào thá»?i Ä‘iểm năm 2001, khi quá trình cải cách bắt đầu tăng tốc thì tổng thu thuế xuất nhập khẩu chiếm 19,0% tổng thu từ thuế. Năm 2006, con số này giảm xuống còn 11,4%, nhÆ°ng lại tăng lên 20,8% năm 2008 nhá»? lượng giao dịch thÆ°Æ¡ng mại quốc tế tăng lên mạnh mẽ. Ngoài ra, há»™i nhập quốc tế cÅ©ng làm tăng tỉ lệ nhập khẩu trong GDP. Việc mặt hàng bị đánh thuế nhập khẩu tăng lên làm tăng cÆ¡ sở tính thuế, và do đó làm cho tác Ä‘á»™ng của việc cắt giảm thuế suất được bù đắp phần nào. 18 T Ó M TẮT Hệ thống thuế Việt Nam trong quá trình chuyển đổi hiện nay đã có khả năng đảm bảo nguồn thu bá»?n vững phục vụ các khoản chi thÆ°á»?ng xuyên và chi đầu tÆ° ngày càng lá»›n của Chính phủ. Tuy thu thuế xuất nhập khẩu có giảm, nhÆ°ng tổng mức thu thuế bình quân đã đạt 22,2% GDP trong thá»?i kỳ 2001-2009. Ä?ây là má»™t mức cao nếu so vá»›i các nÆ°á»›c khác trong khu vá»±c, mặc dù năng lá»±c dá»± báo còn yếu, dẫn đến thÆ°á»?ng xuyên dá»± báo không đầy đủ nguồn thu. Ä?ạt được mức thu đáng khích lệ nhÆ° vậy, má»™t phần nhá»? vào giá dầu trên thị trÆ°á»?ng thế giá»›i tăng mạnh. Tuy nhiên, lý do chính mang lại kết quả này là hoạt Ä‘á»™ng của hệ thống thuế GTGT rất hiệu quả. “Năng suất thu thuếâ€?, được định nghÄ©a là tỉ lệ giữa số Ä‘iểm phần trăm GDP trong tổng thu chia cho số Ä‘iểm phần trăm thuế suất cÆ¡ bản, là chỉ số kết quả hoạt Ä‘á»™ng tiêu chuẩn, đặc biệt cho thuế GTGT. Năng suất thuế GTGT của Việt Nam đạt mức xấp xỉ 0,6 - cao hÆ¡n mức trung bình tại các nÆ°á»›c công nghiệp. Má»™t vài đặc Ä‘iểm có tính tác Ä‘á»™ng đánh thuế xâu chuá»—i sản xuất (cascading- inducing features) trong hệ thống thuế GTGT của Việt Nam có lẽ đã đóng góp vào thành tích vượt bậc này. NhÆ°ng ngoài ra còn nhiá»?u yếu tố khác nữa làm cho thuế GTGT trở thành nguồn thu chủ lá»±c trong hệ thống thuế Việt Nam. Má»™t nguồn thu chủ lá»±c nữa là thuế TNDN. Cùng vá»›i thuế GTGT, đây chính là hai nguồn thu chủ yếu, trong đó má»—i nguồn đóng góp má»™t lượng thu xấp xỉ 6% GDP. Thu từ dầu thô vẫn là nguồn thu quan trá»?ng tuy gần đây tỉ trá»?ng của nguồn thu này trong tổng thu có giảm. Thu từ dầu đã giảm từ 29,2% năm 2005 là năm có tỉ lệ cao nhất trong thập ká»· trÆ°á»›c xuống còn 13,4% năm 2010 (hình 02, hình A). Ä?ồng thá»?i thu từ nguồn phi dầu thô đã tăng Ä‘á»?u từ 50,9% năm 2000 lên 55,1% năm 2008. CÆ¡ cấu thu từ nguồn phi dầu thô cÅ©ng đã thay đổi. Vai trò của doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c trong ná»?n kinh tế cÅ©ng giảm dần khi Việt Nam chuyển dần sang ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng và xu thế này vẫn Ä‘ang tiếp diá»…n. Ngược lại, khu vá»±c ngoài quốc doanh ngày càng trở nên quan trá»?ng. Sá»± xuất hiện khu vá»±c kinh tế tÆ° nhân năng Ä‘á»™ng đã làm thay đổi nhanh chóng số đối tượng ná»™p thuế cÅ©ng nhÆ° thành phần các đối tượng ná»™p thuế. Hiện tại có khoảng 500.000 doanh nghiệp và tổ chức, 1,7 triệu doanh nghiệp há»™ gia đình và 9,0 triệu cá nhân đăng ký ná»™p thuế. Dá»± Ä‘oán con số này sẽ tăng lên nhanh chóng. Trong vòng 5 năm, dá»± tính con số các doanh nghiệp sẽ tăng khoảng 50%. Ä?ến năm 2012 con số các đối tượng ná»™p thuế “nhá»?â€? sẽ đạt tối thiểu 2,3 triệu. Tuy giá trị tuyệt đối của nguồn thu từ các khu vá»±c kinh tế Ä‘á»?u tăng trong vòng 10 năm qua nhÆ°ng tỉ trá»?ng thu từ khu vá»±c nhà nÆ°á»›c đã giảm Ä‘á»?u đặn trong khi thu từ khu vá»±c tÆ° nhân và khu vá»±c đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài tăng (hình 02, hình B). 19 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Hình 02: Thay đổi vá»? cÆ¡ cấu thu ngân sách Hình A Hình B Ưu tiên thu chuy n biên gi i sang th … và t p trung hÆ¡n vào các doanh nghi p trÆ° ng trong nÆ° c, và gi m s ph thu c v a và nh m i n i vào thu t d u thô… 35.0 25.00 30.0 DNNN 20.00 25.0 u t d u thô 20.0 15.00 15.0 TNN 10.00 10.0 u thu TÆ° nhân Xu t nh p kh u 5.00 5.0 0.0 0.00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009/e2010/e 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009/e u t d u thô u thu Xu t nh p kh u Khu v c DN nhà nÆ° c Khu v c u tÆ° NN Khu v c tÆ° nhân Nguồn: Theo số liệu của Bá»™ Tài chính và Tổng cục Thống kê Những Ä‘iểm cần cải thiện Tiếp tục Ä‘Æ¡n giản hóa các sắc thuế sẽ mang lại hiệu suất kinh tế cao hÆ¡n. Ä?ối vá»›i thuế GTGT, giảm số thuế suất (hiện nay là 10%, 5% và 0%) và áp dụng cÆ¡ cấu Ä‘Æ¡n giản hÆ¡n vá»›i chỉ má»™t thuế suất là 10%, ngoài thuế suất 0% ra, sẽ là hÆ°á»›ng Ä‘i đúng. Việc áp dụng nhiá»?u thuế suất khác nhau hiện nay tuy có tạo thêm má»™t chút công bằng nhÆ°ng nó lại gây phiá»?n hà và tạo cÆ¡ há»™i phân loại sai các giao dịch chịu thuế. Việc chỉ áp dụng má»™t mức thuế suất sẽ giúp giảm chi phí tuân thủ do giảm yêu cầu ghi sổ và hóa Ä‘Æ¡n và đồng thá»?i tạo cÆ¡ há»™i Ä‘Æ¡n giản hóa biểu mẫu khai thuế. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vậy, quá nhiá»?u các mục miá»…n giảm (hiện nay là 26) dẫn đến các vấn Ä‘á»? hành chính và tuân thủ đối vá»›i những ngÆ°á»?i kinh doanh cả các mặt hàng được miá»…n thuế và không được miá»…n thuế. Nghiêm trá»?ng hÆ¡n, miá»…n giảm thuế có nguy cÆ¡ phá vỡ chuá»—i thuế GTGT và dẫn đến đánh thuế toàn bá»™ chuá»—i giá trị trùng lắp, nhÆ° đã thấy trong trÆ°á»?ng hợp thuế doanh thu. Cần rà soát kỹ các mục miá»…n giảm hiện nay và tốt nhất là chỉ nên giữ lại má»™t số ít trong số các mục đó. Có thể xem xeÌ?t các biện pháp Ä‘Æ¡n giản hóa khác trong thuế GTGT nhÆ° sau. Thông lệ không qui định ngưỡng phải đăng ký hiện hành đã đẩy các doanh nghiệp nhá»? vào hệ thống thuế GTGT. Làm nhÆ° vậy là không theo thông lệ quốc tế. Cần qui định má»™t mức nào đó, trong đó phải cân nhắc giữa chi phí quản lý và mức tăng thu. Bằng cách đó sẽ giúp tập trung vào quản lý các đối tượng ná»™p thuế lá»›n, đồng thá»?i áp dụng chế Ä‘á»™ thuế Ä‘Æ¡n giản đối vá»›i những đối tượng dÆ°á»›i ngưỡng qui định. Hệ thống hoàn thuế GTGT cÅ©ng cần phải Ä‘Æ¡n giản hóa nhằm giảm chi phí tuân thủ và giải quyết vấn Ä‘á»? tiá»?n mặt mà các doanh nghiệp phải đối mặt. 20 T Ó M TẮT Thuế TNDN hiện cÅ©ng Ä‘ang áp dụng nhiá»?u thuế suất tỉ lệ khác nhau, trong đó thuế suất phổ thông là 25%. Mức cao từ 32 đến 50% áp dụng cho dầu, khí và tài nguyên thiên nhiên hiếm khác và ngoài ra còn có thuế suất thấp tỉ lệ từ 20% và đến 10% nữa. Ä?iá»?u này đã làm cho công tác quản lý trở nên phức tạp. Ngoài ra, chế Ä‘á»™ thuế TNDN hiện nay cÅ©ng áp dụng các qui tắc khấu hao phức tạp, bao gồm 53 loại tài sản và có thể áp 3 chế Ä‘á»™ khác nhau. Ä?ể thá»±c hiện chế Ä‘á»™ hiện hành phải phân loại và duy trì má»—i loại tài sản cố định vào má»™t hồ sÆ¡ và ghi cheÌ?p vào má»™t sổ ghi tài sản riêng, được đánh số và gắn thẻ trên đó có ghi các số liệu thống kê. Cách tốt hÆ¡n là gá»™p tất cả các loại tài sản vào 4-5 nhóm lá»›n và khấu hao nhóm theo phÆ°Æ¡ng pháp số dÆ° giảm dần. Khi bổ sung tài sản, nhóm sẽ tăng, khi bán tài sản, nhóm sẽ giảm. Chế Ä‘á»™ khuyến khích Æ°u đãi trong hệ thống thuế TNDN của Việt Nam cÅ©ng phức tạp và làm cho việc đạt được mục tiêu khó hÆ¡n. Chế Ä‘á»™ thuế nhắm tá»›i khuyến khích tích tụ vốn trong các khu vá»±c công nghệ phát triển mạnh và tại các vùng nghèo. Ä?ó là các mục tiêu phát triển đúng đắn và vẫn có thể làm được nhiá»?u hÆ¡n nữa để đạt được mục tiêu đó trong hệ thống hiện nay. Ví dụ, có thể cho pheÌ?p miá»…n giảm và miá»…n trừ đối vá»›i các khoản phúc lợi ngoài lÆ°Æ¡ng đối vá»›i nhân viên. NhÆ°ng cÅ©ng cần hợp lý hóa chế Ä‘á»™ Æ°u đãi hệ thống hiện nay hành. Hiện nay có 3 loại khuyến khích Æ°u đãi chủ yếu: (i) được hưởng thuế suất Æ°u đãi hoặc được giảm thuế suất; (ii) miá»…n giảm thuế hoặc miá»…n giảm tạm thá»?i (tax holidays): và (iii) khấu hao nhanh. Có trên 300 qui tắc xác định quyá»?n được hưởng và Ä‘iá»?u kiện áp dụng. NhÆ°ng nhiá»?u qui tắc này lại chồng cheÌ?o nhau, má»™t số thậm chí mâu thuẫn nhau. Ngoài ra, hệ thống Æ°u đãi chỉ có hiệu quả phần nào nhÆ° các cuá»™c Ä‘iá»?u tra doanh nghiệp cho thấy phần lá»›n đối tượng hưởng Æ°u đãi sẽ vẫn tiến hành đầu tÆ° theo cùng hình thức cÅ© và tại chính địa Ä‘iểm đó ngay cả khi không có các khoản Æ°u đãi khuyến khích. Thuế TNCN cÅ©ng cần phải Ä‘Æ¡n giản hóa. Hiện nay qui định 7 nhóm thu nhập bậc thuế, trong khi chỉ cần 4 nhóm bậc nhÆ° trong chế Ä‘á»™ cÅ© là có thể đã đủ đảm bảo tính lÅ©y tiến của loại thuế này. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy nếu qui định quá nhiá»?u nhóm thu nhập bậc thuế sẽ làm phức tạp công tác quản lý và khuyến khích trốn thuế trong khi không có nhiá»?u tác dụng tạo ra công bằng. Ä?áng chú ý là các nhóm này không được Ä‘iá»?u chỉnh theo lạm phát và sẽ dẫn đến tăng số ngÆ°á»?i ná»™p thuế tiá»?m năng vốn đã cao. Do các há»™ kinh doanh sẽ chuyển từ thuế TNDN sang thuế TNCN nên thuế suất tối Ä‘a trong thuế TNCN cÅ©ng cần phải bằng mức tÆ°Æ¡ng ứng trong thuế TNDN. Vá»›i mức 35% nhÆ° hiện nay thì thuế suất này cao hÆ¡n rất nhiá»?u. Tuy kết quả hoạt Ä‘á»™ng chung là tốt nhÆ°ng hệ thống thuế Việt Nam vẫn chÆ°a cân bằng. Má»™t vài sắc loại thuế mang lại nguồn thu rất thấp, dÆ°á»›i 1% trong tổng thu. Có thể áp dụng các biện pháp nhÆ° gá»™p các loại thuế, phí và lệ phí nhá»? vào thành các nhóm lá»›n, nhÆ°ng nhÆ° thế sẽ làm cho hệ thống trở nên phức tạp không cần thiết. Trong khi đó, các loại thuế có tiá»?m năng ảnh hưởng tá»›i việc phân bổ nguồn lá»±c và giảm thiểu lãng phí vẫn còn thiếu. Ä?ồng thá»?i, thuế TNCN phổ thông Ä‘ang được áp dụng hiện nay sẽ không thể làm tăng số thu ngay. Thuế này thậm chí lại có tác dụng làm giảm tính khuyến khích nếu không được Ä‘Æ°a vào thá»±c hiện má»™t cách thận trá»?ng theo giai Ä‘oạn. Các ná»— lá»±c hiện đại hóa hệ thống thuế hiện nay tập trung vào áp dụng loại thuế TNCN vá»›i phạm vi rá»™ng hÆ¡n. NhÆ°ng thách thức ở đây là mức Ä‘á»™ tuân thủ TNCN tại các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển nói chung là thấp và nếu mở rá»™ng đối tượng đóng thuế quá nhanh sẽ ảnh hưởng tá»›i tạo việc làm và vì vậy cản trở hiện đại hóa. 21 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Há»™p 01: Khuyến nghị dá»±a trên khung “Hệ thống thuế tốtâ€? cho Việt Nam Hiệu quả kinh tế. Hiện còn tồn tại má»™t số Ä‘iểm không trung lập trong chính sách thuế và thá»±c thi nhÆ° thiếu sá»± hài hòa giữa các loại thuế, nhiá»?u thuế suất, nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp không chịu thuế và Æ°u đãi thuế đã tạo ra hiệu quả kinh tế thấp trong phân bổ nguồn lá»±c do các đối tượng ná»™p thuế Ä‘Æ°a ra quyết định kinh doanh vá»›i mục tiêu giảm thiểu gánh nặng thuế chứ không phải vá»›i mục tiêu tối Ä‘a hóa năng lá»±c sản xuất và sản lượng. Công bằng. Sá»± công bằng chiá»?u ngang (horizontal equity) bị vi phạm theo nhiá»?u cách. Ví dụ, đối tượng đóng thuế TNCN bị đánh thuế theo nhiá»?u mức thuế suất khác nhau tùy thuá»™c vào loại thu nhập kiếm được. Nhiá»?u loại miá»…n giảm khác nhau cÅ©ng dẫn đến vi phạm tính công bằng theo chiá»?u dá»?c (vertical equity). Ä?iá»?u tÆ°Æ¡ng tá»± cÅ©ng xảy ra đối vá»›i các sắc thuế gián thu ví dụ nhÆ° tồn tại nhiá»?u thuế suất thuế GTGT và thuế tiêu thụ đặc biệt cùng vá»›i nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp không chịu thuế. Minh bạch. Minh bạch được đảm bảo trÆ°á»›c hết vá»›i Ä‘iá»?u kiện luật thuế phải không được quá phức tạp và không phân biệt đối xá»­, còn các qui chế và đòi há»?i vá»? quản lý thì phải dá»… tiếp cận và dá»… tuân thủ. Vá»›i ý nghÄ©a đó, Việt Nam đã đạt nhiá»?u tiến bá»™ vá»? minh bạch tuy vẫn còn nhiá»?u việc phải làm. Ví dụ thuế GTGT hiện nay có má»™t thuế suất bằng 0 và hai thuế suất khác cá»™ng vá»›i má»™t danh sách dài các trÆ°á»?ng hợp không chịu thuế. Thuế tiêu thụ đặc biệt có nhiá»?u mức thuế suất và các trÆ°á»?ng hợp không chịu thuế. Thuế TNDN cÅ©ng có nhiá»?u mức thuế suất và Æ°u đãi theo ngành và địa phÆ°Æ¡ng làm cho thuế suất thá»±c khác hẳn so vá»›i thuế suất công bố. Tính phù hợp và ổn định của nguồn thu. Tuy không có đủ thông tin để xác định Ä‘á»™ co giãn thuế (tax elasticity) nhÆ°ng Ä‘á»™ đàn hồi thuế (tax buoyancy) thất thÆ°á»?ng cho thấy cần phải cải tiến má»™t số lÄ©nh vá»±c trong hệ thống thuế. CÆ¡ sở thuế hạn hẹp nên cần phải Ä‘a dạng hóa và mở rá»™ng. CÅ©ng cần theo dõi chặt chẽ các khu vá»±c Ä‘ang tăng trưởng trong ná»?n kinh tế để Ä‘Æ°a chúng vào mạng lÆ°á»›i thuế vào thá»?i Ä‘iểm thích hợp. Trong đó phải kể đến các khu vá»±c kinh doanh hàng hóa có tính co dãn vá»? thu nhập cao trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i cầu. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy má»™t hệ thống thuế Ä‘Æ¡n giản và có cÆ¡ sở thuế rá»™ng sẽ co giãn và đàn hồi cao hÆ¡n. Do vậy, cần rà soát các luật thuế để Ä‘Æ¡n giản và hợp lý hóa chúng. Cuối cùng, sẽ rất hữu ích nếu nhÆ° Æ°á»›c tính phạm vi chi tiêu thuế (tax expenditures) và xem xeÌ?t tính hợp lý của chúng. Ngoài ra, số lượng đối tượng ná»™p thuế tiá»?m năng tăng nhanh hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i năng lá»±c quản lý của hệ thống thuế hiện nay. Tốc Ä‘á»™ phát triển nhanh của các doanh nghiệp nhá»? và vừa (SMEs) cho thấy “khoảng trống ở giữaâ€? (missing middle) trong phân bố theo qui mô hình tháp hiện nay sẽ sá»›m bị lấp đầy. Thêm vào đó, việc đánh thuế má»™t số lượng lá»›n các doanh nghiệp tÆ° nhân trong nÆ°á»›c Ä‘ang mở rá»™ng qui mô đã bắt đầu trở thành má»™t thách thức. NgÆ°á»?i ta đã cố gắng chuyển trách nhiệm thu các loại thuế này cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng nhÆ°ng việc phân quyá»?n cÅ©ng tạo ra thêm má»™t số vấn Ä‘á»? vá»? kế toán và kiểm soát. Ä?ối tượng ná»™p thuế phàn nàn vá»? các Ä‘iá»?u khoản mập má»? và mâu thuẫn trong hệ thống thuế, đó là những Ä‘iá»?u làm tăng gánh nặng tuân thủ và quyá»?n chủ Ä‘á»™ng của thanh tra thuế. Năng lá»±c dá»± báo doanh số thu còn yếu. Dá»± báo số thu năm sau chủ yếu dá»±a trên tỉ lệ tăng trưởng số thu năm hiện hành và lấy thêm ý kiến của các bá»™ và cÆ¡ quan thuế cấp dÆ°á»›i. Hiện chÆ°a sá»­ dụng mô phá»?ng kinh tế lượng hoặc mô hình vi mô để dá»± báo số thu. Chất lượng dá»± báo còn thấp. Ä?ể giải quyết các vấn Ä‘á»? tồn tại nêu trên, làn sáng cải cách chính sách và quản lý thuế lần 3 Ä‘ang được thá»±c hiện. Hiện tại, tài nguyên thiên nhiên có thể được phân vào 4 nhóm để đánh thuế. Thuế tài nguyên có tác Ä‘á»™ng nâng cao hiệu quả kinh tế và giảm khả năng hủy hoại môi trÆ°á»?ng. Khoáng sản chỉ 22 T Ó M TẮT bị đánh thuế hoa lợi. Sản phẩm từ rừng tá»± nhiên cÅ©ng bị đánh thuế hoa lợi, vá»›i thuế suất khá cao đến 35%. Tuy thuế suất cao có mục đích bảo vệ tài nguyên rừng nhÆ°ng nó cÅ©ng khuyến khích khai thác tài nguyên giá trị cao và trốn thuế, tức là có tác dụng ngược vá»›i mục đích. Tài nguyên thủy sản và tài nguyên nÆ°á»›c bị đánh gá»™p thuế TNDN và thuế hoa lợi vá»›i tỉ thuế suất thấp. Hầu hết các khoản mục trong nhóm này bị đánh thuế từ 1-5%, riêng ngá»?c trai và sên biển bị đánh thuế 6-10%. Cách đánh thuế kết hợp tÆ°Æ¡ng tá»± cÅ©ng được áp cho dầu và khí tá»± nhiên, nhÆ°ng trong trÆ°á»?ng hợp này thuế TNDN dao Ä‘á»™ng từ 6-40% tùy theo khối lượng và Ä‘á»™ sâu khai thác. Việc kết hợp thuế TNDN vá»›i thuế hoa lợi là mô hình dá»… hiểu và cần được nhân rá»™ng ra tất cả các loại tài nguyên thiên nhiên. Việc áp dụng thuế TNDN đối vá»›i khoáng sản, và nhất là rừng tá»± nhiên cần phải Ä‘i cùng vá»›i việc giảm thuế hoa lợi. Tuy mục tiêu áp dụng thuế suất cao là để bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, ví dụ rừng, nhÆ°ng trên thá»±c tế nó lại có khuynh hÆ°á»›ng khuyến khích khai thác nguồn lợi có giá trị cao và trốn thuế. Cần giảm con số các khoản thuế hoa lợi và không nên duy trì thuế suất cao bất thÆ°á»?ng. Làm nhÆ° vậy cÅ©ng sẽ giảm được chi phí quản lý và tuân thủ. Mặt khác không nên giảm thuế suất thuế TNDN xuống dÆ°á»›i mức 20 hoặc 25%, ngay cả đối vá»›i ngành dầu khí cÅ©ng vậy. Há»™p 02: Cải cách quản lý đất và thuế liên quan đến đất Ä‘ai Ä?ánh thuế đất Ä‘ai có thể làm tăng hiệu quả kinh tế và cải thiện sá»± công bằng. Năm 2010, tổng thu thuế liên quan đến đất đạt 2% GDP và khó có thể duy trì được lâu vì 87% thá»±c thu là thu từ tiá»?n sá»­ dụng đất. Ngoài việc mở rá»™ng cÆ¡ sở tính thuế thì việc thu má»™t khoản cố định ngay từ đầu từ ngÆ°á»?i hưởng lợi cÅ©ng sẽ làm cho thuế đất trở thành má»™t công cụ hữu hiệu nhằm cải tiến dịch vụ công vì nó cho pheÌ?p chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có nguồn đầu tÆ° vào cÆ¡ sở hạ tầng. Ä?ánh thuế vào thu nhập từ đất cÅ©ng góp phần làm tăng đáng kể chất lượng sá»­ dụng đất. Ä?ánh thuế đất cÅ©ng góp phần hạn chế đầu cÆ¡ đất – má»™t nguyên nhân gây nên bong bóng bất Ä‘á»™ng sản – qua đó góp phần vào tăng cÆ°á»?ng quản lý đất Ä‘ai và tăng tính công bằng. Ä?ánh thuế đất cÅ©ng có thể dẫn đến tình trạng ngÆ°á»?i nghèo không có khả năng ná»™p thuế. Miá»…n thuế cho đất canh tác phục vụ sinh kế và áp dụng ngưỡng đóng thuế tối thiểu là các biện pháp giúp ngÆ°á»?i nghèo sở hữu những mảnh đất có ít giá trị. Vấn Ä‘á»? đối vá»›i những ngÆ°á»?i nghèo nhÆ°ng lại sở hữu đất có giá trị cao (nhất là tại các thành phố) là há»? không muốn chuyển đến những mảnh đất rẻ hÆ¡n. Lý do hoàn toàn dá»… thông cảm vá»? mặt xã há»™i, nhất là đối vá»›i ngÆ°á»?i già. Má»™t giải pháp khả dÄ© là lùi thá»?i Ä‘iểm đóng thuế (và lãi) cho ngÆ°á»?i nghèo cho tá»›i khi chết và sau đó thu nợ từ giá trị mảnh đất. Má»™t vấn Ä‘á»? khác nữa liên quan đến thuế liên quan đến đất Ä‘ai là nó phức tạp và đòi há»?i chi phí cao nếu so sánh vá»›i nguồn thu mà nó mang lại. Thách thức cÆ¡ bản nhất là phải định giá lại đất Ä‘ai thÆ°á»?ng xuyên. Có thể đánh giá lại đất má»™t cách có hệ thống theo từng vùng để tiết kiệm chi phí. Tá»± đánh giá đất cÅ©ng là má»™t biện pháp thiết thá»±c. Có thể giảm rủi ro tránh thuế bằng cách dùng giá trị tá»± xác định làm căn cứ Ä‘á»?n bù nếu nhà nÆ°á»›c thu hồi đất để phát triển cÆ¡ sở hạ tầng. Tuy nhiên, vấn Ä‘á»? nghiêm trá»?ng hÆ¡n tại Việt Nam hiện nay là chÆ°a cấp hết giấy chứng nhận quyá»?n sá»­ dụng đất, nhất là tại vùng đô thị và vùng cao. Ä?iá»?u tra há»™ gia đình 2006 cho thấy má»›i chỉ có 76% đất nông nghiệp, 68% đất thành phố và 34% đất lâm nghiệp được cấp giấy chứng nhận quyá»?n sá»­ dụng đất. Trên thá»±c tế, nhÆ° vậy có nghÄ©a là khoảng 2/3 tổng số các mảnh đất tại Việt Nam vẫn chÆ°a được cấp giấy chứng nhận. Tuy Luật Ä?ất Ä‘ai đã được ban hành năm 2003 nhÆ°ng lý do chính 23 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ở đây là thiếu cÆ¡ sở hạ tầng để có thể thá»±c hiện quản lý đất Ä‘ai có hiệu quả, trong đó phải kể đến các vấn Ä‘á»? nhÆ° thiếu bản đồ địa chính, các vấn Ä‘á»? vá»? đăng ký giao dịch, quản lý hồ sÆ¡ và cung cấp dịch vụ quản lý đất Ä‘ai. Bản thân hệ thống rÆ°á»?m rà, không minh bạch, không hiệu quả và chất lượng dịch vụ không đáng tin cậy. Kết quả là quản lý đất Ä‘ai đã trở thành má»™t trong những cản trở nghiêm trá»?ng nhất đối vá»›i phát triển kinh doanh và quản trị minh bạch tại Việt Nam. Thêm vào đó là thiếu năng lá»±c tại cấp địa phÆ°Æ¡ng. Do đó cần phải áp dụng hệ thống thuế má»›i theo từng bÆ°á»›c Nguồn: Dá»±a trên Báo cáo phát triển Việt Nam 2009. HÆ°á»›ng tá»›i má»™t hệ thống thuế công bằng Thuế và phí không những mang lại nguồn thu cho ngân sách nhà nÆ°á»›c mà còn tạo ra chênh lệch giữa tổng thu nhập và thu nhập thuần, do đó phân phối lại nguồn lá»±c giữa các há»™ gia đình. Trong nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp, nếu má»™t loạt các khoản miá»…n trừ, các ngưỡng, các thuế tỉ suất thuế khác nhau Ä‘i kèm vá»›i sá»± phân phối lại này sẽ làm cho hệ thống thuế trở nên phức tạp và làm giảm hiệu ứng phân phối lại. Tại Việt Nam, há»™ gia đình là ngÆ°á»?i trá»±c tiếp phải đóng má»™t số loại thuế và phí trá»±c thu. Ví dụ, là ngÆ°á»?i tiêu dùng há»? phải đóng thuế GTGT và thuế tiêu dùng thụ đặc biệt. Là công dân há»? phải đóng nhiá»?u loại phí tại địa phÆ°Æ¡ng nhÆ° thuế nông nghiệp, há»?c phí, và thuế đánh vào doanh nghiệp há»™ gia đình kinh doanh. Tất cả các loại thuế này Ä‘á»?u đánh lÅ©y tiến. Trong năm 2006, các há»™ gia đình trong nhóm 20% giàu nhất đóng thuế bằng 14,8% tổng chi tiêu trong khi các há»™ trong nhóm 20% nghèo nhất đóng thuế bằng 8,7% tổng chi tiêu. NhÆ°ng không phải tất cả các loại thuế và phí Ä‘á»?u lÅ©y tiến giống nhau. Thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế đánh vào há»™ kinh doanh có tính chất lÅ©y tiến, nhÆ°ng thuế nông nghiệp thì không. Và không phải tất cả các há»™ Ä‘á»?u đóng tất cả các loại thuế và phí. Ví dụ, hầu hết má»?i ngÆ°á»?i Ä‘á»?u phải đóng thuế GTGT nhÆ°ng chỉ có 0,1% số há»™ phải đóng thuế TNCN. Má»™t nghiên cứu dá»±a trên khảo sát há»™ gia đình năm 2006 cho thấy hệ thống thuế Việt Nam thá»±c hiện tốt chức năng công bằng. Các nhóm giàu, dù dá»±a vào thu nhập hay chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i phải đóng thuế vá»›i tỉ suất cao hÆ¡n (hình 03). So vá»›i kết quả nghiên cứu tÆ°Æ¡ng tá»± năm 1998, gánh nặng thuế nay đã trở nên nặng hÆ¡n và lÅ©y tiến nhanh hÆ¡n. Nghiên cứu trÆ°á»›c đây cho thấy thuế chiếm 8% chi tiêu và trong nhóm đầu tỉ lệ này chỉ là 10%. Nghiên cứu năm 2006 cho thấy thuế chỉ chiểm 8% trong nhóm 20% dÆ°á»›i cùng nhÆ°ng tăng dần lên 14% trong nhóm 40% trên cùng. Tồn tại tình trạng cÆ¡ cấu thuế vá»›i đặc Ä‘iểm lÅ©y tiến mạnh hÆ¡n này phần lá»›n là do áp dụng thuế GTGT năm 1999 thay thế hệ thống thuế doanh thu khá phức tạp. Thuế GTGT không phải ở nÆ°á»›c nào cÅ©ng lÅ©y tiến. NhÆ°ng tại Việt Nam ngÆ°á»?i nghèo tá»± đáp ứng nhu cầu của mình thay vì mua sắm nên đã giảm khoản thuế GTGT mà há»? phải đóng. Rồi đây Ä‘iá»?u này sẽ thay đổi, vai trò tá»± cung tá»± cấp trong gia đình sẽ giảm Ä‘i và sẽ dần dần làm cho hệ thống thuế ít mang tính lÅ©y tiến hÆ¡n. 24 T Ó M TẮT Hình 03: Thuế lÅ©y tiến 16 14 12 10 8 6 u 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Nhóm 10% dân s , chia t nghèo n giàu Ph n tr m thu nh p Ph n tr m chi tiêu Nguồn: Jonathan Haughton (2008). Xây dá»±ng má»™t bá»™ máy quản lý thuế hiện đại Vá»›i khoảng 44.000 nhân viên, ngành thuế là má»™t trong những Ä‘Æ¡n vị hành chính công lá»›n nhất Việt Nam. Ngành thuế được phân thành 3 cấp quản lý, vá»›i Tổng Cục Thuế tại Hà ná»™i, 63 Cục thuế, và 649 Chi cục thuế cấp huyện. Tổng Cục Thuế có nhiệm vụ thu các loại thuế ná»™i địa cÆ¡ bản, trong đó có thuế GTGT, thuế TNDN, Thuế tiêu thụ đặc biệt, và Thuế tài nguyên vá»›i số thu chiếm trên 2/3 tổng thu thuế ná»™i địa. Tổng Cục Thuế cÅ©ng có nhiệm vụ thu má»™t số khá lá»›n các loại thuế nhá»? nhÆ° thuế chuyển quyá»?n sá»­ dụng đất, thuế đất và thuế nhà đất ở và thuế kinh doanh nhá»?. ChÆ°Æ¡ng trình cải cách thuế của Chính phủ đặt ra nhiá»?u thách thức má»›i đối vá»›i Tổng Cục Thuế. Má»™t số vấn Ä‘á»? cốt yếu cần giải quyết bao gồm chuyển Æ°u tiên thu thuế từ biên giá»›i vào thị trÆ°á»?ng ná»™i địa, giảm phụ thuá»™c vào nguồn thu từ dầu thô, tập trung hÆ¡n vào doanh nghiệp tÆ° nhân và ít tập trung hÆ¡n vào doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c và đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài, Ä‘iá»?u chỉnh theo hÆ°á»›ng tá»± đánh giá, tá»± khai tá»± ná»™p thay vì thanh kiểm tra, áp dụng qui trình hiện đại phục vụ ngÆ°á»?i ná»™p thuế và áp dụng mẫu biểu Ä‘iện tá»­ để ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế sá»­ dụng lÆ°u hồ sÆ¡ của mình. Luật Quản lý Thuế có hiệu lá»±c từ tháng 7 năm 2007 đã đánh dấu má»™t bÆ°á»›c quan trá»?ng trong việc giải quyết các thách thức nêu trên. Luật là cÆ¡ sở để đảm bảo tính minh bạch và thống nhất các hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế. Ngoài ra, Luật cÅ©ng loại bá»? những quy định chÆ°a rõ ràng có thể dẫn đến các hành vi không tuân thủ của các đối tượng ná»™p thuế hoặc hành vi lạm dụng của cán bá»™ thuế. Má»™t trong những cải tiến trong đó việc áp dụng mã số ngÆ°á»?i ná»™p thuế duy nhất và qui định vá»? việc có thể lấy thông tin vá»? ngÆ°á»?i thứ 3 từ nhiá»?u cÆ¡ quan phục vụ mục đích kiểm toán và thá»±c thi hiệu quả đồng thá»?i vẫn giữ được tính bảo mật. NhÆ°ng bên cạnh đó cÅ©ng còn má»™t số các Ä‘iểm yếu. Tuy bá»™ luật qui định quyá»?n và trách nhiệm của cÆ¡ quan thuế các cấp nhÆ°ng lại không phân định rõ trách nhiệm giữa các cấp trong ngành thuế cÅ©ng nhÆ° giữa ngành thuế vá»›i UBND và há»™i đồng nhân dân các cấp. Má»™t nghiên cứu đánh giá qui trình nghiệp vụ ngành thuế đã được thá»±c hiện nhằm rà soát 15 chức năng hoạt Ä‘á»™ng đã được tiến hành (hình 04). Kết quả cho thất cÆ¡ quan thuế Việt nam 25 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM nói chung đạt kết quả dÆ°á»›i trung bình đối vá»›i tất cả các chức năng chính và chức năng há»— trợ dá»±a trên thang đánh giá vá»›i các thông lệ quốc tế tốt nhất. Thông lệ này sá»­ dụng số liệu thu thập từ cÆ¡ quan quản lý thuế tại 30 nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và phát triển. Trong số các chức năng được đánh giá, thu nợ và và cưỡng chế được xem là tiến bá»™ hÆ¡n. PhÆ°Æ¡ng pháp ná»™p tiá»?n thuế Ä‘a dạng (bằng tiá»?n mặt hoặc chuyển khoản), sá»­ dụng công nghệ để truy cập số liệu tài khoản đối tượng ná»™p thuế kết hợp vá»›i hệ thống thu thuế bán tích hợp phục vụ theo dõi vi phạm của đối tượng tượng ná»™p thuế là má»™t trong những yếu tố cÆ¡ bản đóng góp vào chức năng tiến bá»™ này. Thêm vào đó còn có các qui định vá»? tÆ° vấn của cán bá»™ cho nhân viên thuế ở cấp Tổng cục vá»? các vấn Ä‘á»? pháp lý nhằm đảm bảo má»™t mức há»— trợ tối thiểu cho cán bá»™ thuế khi há»? gặp phải những vấn Ä‘á»? phức tạp. Tuy nhiên há»— trợ pháp lý vẫn chÆ°a hoàn thiện và cần xây dá»±ng thêm các qui trình thá»±c hiện các tác vụ pháp lý quan trá»?ng ví dụ nhÆ° xây dá»±ng năng lá»±c Ä‘Æ°a ra những qui định vá»? gá»­i thÆ° đảm bảo cho đối tượng ná»™p thuế. Trong hầu hết các lÄ©nh vá»±c khác các qui trình hiện tại Ä‘á»?u không đạt yêu cầu, trong đó thanh tra thuế là lÄ©nh vá»±c đáng quan ngại nhất. ChÆ°a có các thủ tục và phÆ°Æ¡ng pháp lá»±a chá»?n dá»±a trên rủi ro và sá»± lá»±a chá»?n đối tượng để kiểm tra trên sổ sách hoặc tại thá»±c địa còn khá tùy tiện. Ngoài ra, qui trình hiện tại cÅ©ng cho pheÌ?p thanh tra thuế có nhiá»?u quyá»?n trong quá trình thá»±c hiện thanh tra và qui trình lập kế hoạch cÅ©ng nhÆ° giám sát thanh tra nói chung cÅ©ng không có bá»™ phận theo dõi thÆ°á»?ng xuyên hiệu quả thanh tra. Chống trốn thuế có vẻ là lÄ©nh vá»±c yếu nhất, hiện chÆ°a có má»™t kế hoạch chiến lược nào nhằm đối phó vá»›i các trÆ°á»?ng hợp trốn thuế. Hình 04: So sánh khoảng cách trong qui trình nghiệm vụ thuế của Việt Nam so vá»›i thông lệ quốc tế H tr NNT trÆ° c kê khai QL tài chính, QL Nhân l c, Công ngh 5 Kê khai - x lý t khai, thông tin và k toán thu 4 3 QL nghi p v - L p k 2 ho ch chi n lÆ° c, QL th c 1 anh tra hi n, m b o ch t lÆ° ng, Truy n thông 0 Pháp ch (M t ph n u n và cÆ° ng ch ch c n ng thu n Ch ng tr n thu Khi u n i (theo ch c n ng ki m toán n i b ) Nguồn: Theo Booz Allen Hamilton (2007) Ä?iá»?u tra kỳ gốc vá»? đối tượng ná»™p thuế thá»±c hiện năm 2007 và 2008 cung cấp má»™t số thông tin vá»? kết quả hoạt Ä‘á»™ng của ngành thuế cho đến thá»?i Ä‘iểm tiến hành Ä‘iá»?u tra. Vá»? khía cạnh tích cá»±c, có 61,3% số ngÆ°á»?i ná»™p thuế được há»?i cho rằng dịch vụ công của ngành thuế được đánh giá trên mức trung bình. Tuy nhiên chỉ có 3,9% số ngÆ°á»?i đánh giá chất lượng dịch vụ là “rất tốtâ€?. Ä?iá»?u đó cho thấy rằng còn nhiá»?u chá»— để ná»— lá»±c hÆ¡n. Kết quả Ä‘iá»?u tra cÅ©ng cho thấy đối tượng ná»™p thuế còn phải vất vả má»›i có thể nắm rõ các Ä‘iểm chính trong luật thuế 26 T Ó M TẮT TNDN, ví dụ nhÆ° chế Ä‘á»™ Æ°u đãi hoặc cách xác định chi phí có thể được giảm trừ. ChÆ°a đến 40% số ngÆ°á»?i trả lá»?i cho rằng hệ thống hoàn thuế GTGT dá»… hiểu và dá»… thá»±c hiện. Trên 60% cho biết há»? biết được vá»? các thay đổi trong qui định pháp lý và thủ tục chÆ°a đầy má»™t tháng trÆ°á»›c khi chúng được Ä‘Æ°a vào áp dụng và có hiệu lá»±c. Ä?iá»?u đó cho thấy cần tăng cÆ°á»?ng thông tin và tuyên truyá»?n đến ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Má»™t chiến lược cải cách thuế trong vòng 10 năm tá»›i đã được dá»± thảo. Chiến lược Ä‘á»? ra mục tiêu phấn đấu là thuế và phí (trừ thu từ dầu thô và xuất khẩu) sẽ đạt 70-75% tổng thu ngân sách nhà nÆ°á»›c cho đến năm 2015, và 75-80% cho đến năm 2020. Mức tÆ°Æ¡ng ứng năm 2010 là 62,5%. Má»™t chÆ°Æ¡ng trình đầy kỳ vá»?ng nhằm hiện đại hóa ngành thuế do Ngân hàng Thế giá»›i há»— trợ Ä‘ang được thá»±c hiện nhằm cải thiện quản trị thuế và nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ tá»± nguyện. Qua chÆ°Æ¡ng trình này, nguồn lá»±c của Chính phủ cùng vá»›i há»— trợ tài chính và kỹ thuật từ các nhà tài trợ sẽ được huy Ä‘á»™ng nhằm thá»±c hiện má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải cách tổng thể vá»›i mục đích cải thiện môi trÆ°á»?ng kinh doanh, ổn định lâu dài nguồn thu và giảm tham nhÅ©ng. Dá»± án hiện đại hóa ngành thuế - Tax Administration Modernization Project (TAMP), chuẩn bị từ năm 2007, được coi là má»™t trong những Ä‘á»™ng lá»±c chính giúp đạt mục tiêu Ä‘Æ°a cÆ¡ quan thuế Việt Nam đứng vào nhóm 5 nÆ°á»›c đứng đầu trong khu vá»±c vào năm 2015. Dá»± án có mục tiêu là giúp Tổng Cục Thuế tăng cÆ°á»?ng quản trị thuế và nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ tá»± nguyện thông qua việc tăng cÆ°á»?ng hiệu quả, hiệu lá»±c, tính minh bạch, và trách nhiệm giải trình của ngành thuế. Cuá»™c cải cách này được kỳ vá»?ng sẽ tác Ä‘á»™ng tích cá»±c lên môi trÆ°á»?ng kinh doanh thông qua việc xây dá»±ng các qui trình và thủ tục quản lý thuế dá»… lÆ°á»?ng trÆ°á»›c và dá»… thá»±c thi. Tính bá»?n vững trong thu thuế và má»™t sá»± công bằng hÆ¡n cÅ©ng sẽ được há»— trợ trong dá»± án này. Do đó, mục tiêu phát triển của dá»± án sẽ phụ trợ cho hai mục tiêu cao hÆ¡n nằm trong 4 trụ cá»™t cải cách của Việt Nam là phát triển dá»±a trên cÆ¡ sÆ¡ hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh và tăng cÆ°á»?ng quản trị nhà nÆ°á»›c. Việc xây dá»±ng và triển khai hệ thống thông tin tích hợp ngành thuế - Integrated Tax Administration Information System (ITAIS) dá»±a trên qui trình nghiệp vụ đã được tái thiết kế theo các thông lệ tốt nhất hy vá»?ng sẽ là xÆ°Æ¡ng sống của kế hoạch 5 năm và chiến lược 10 năm. Hình 05: Mục tiêu hiện đại hóa quản lý thuế Tiêu chí chính M c tiêu phát tri n c a d án Tiêu chí chính T ng cÆ° ng trách nhi m gi i trình Ã?p d ng v n hóa ph c v ngÆ° i Nâng cao minh b ch n p thu Nâng cao Gi m tham nh ng T ng cÆ° ng Gi m gánh n ng tuân th tuân th T ng cÆ° ng trao i v i các bên qu n lý thu Nâng cao n ng l c t nguy n có quy n l i liên quan T ng cÆ° ng trao i v i các bên C i thi n tuân th có quy n l i liên quan Nâng cao hi u l c C i thi n tuân th C i thi n môi trÆ° ng kinh doanh Nâng cao hi u l c T ng trÆ° ng thu b n v ng Gi m tham nh ng M c tiêu phát tri n cao hÆ¡n T ng cÆ° ng Phát tri n qu n tr trên cÆ¡ s DN nhà nÆ° c Nguồn: Tài liệu Dá»± án Hiện đại hóa Quản lý Thuế do Ngân hàng Thế giá»›i tài trợ 27 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ChÆ°Æ¡ng trình hiện đại hóa tổng thể này không phải là không có rủi ro. Má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải cách hÆ°á»›ng tá»›i việc giảm cÆ¡ há»™i lạm dụng chức trách của má»™t bá»™ phận cán bá»™ thuế có thể bị chống đối quyết liệt. Thá»±c hiện má»™t chÆ°Æ¡ng trình công nghệ thông tin toàn diện vá»›i nhiá»?u hoạt Ä‘á»™ng phức tạp, phụ thuá»™c qua lại vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng kèm theo khác có thể sẽ bị chậm trá»… theo lịch trình Ä‘á»? ra, nhất là trong bối cảnh năng lá»±c triển khai chÆ°Æ¡ng trình còn yếu. Do vậy, 5 yếu tố sau đây được coi là mang tính quyết định đối vá»›i thành công bá»?n vững của chÆ°Æ¡ng trình cải cách: • Tính chủ Ä‘á»™ng và quyết tâm cao từ phía chính phủ đối vá»›i chÆ°Æ¡ng trình cải cách, bao gồm cả việc cụ thể hóa trong Chiến lược cải cách hệ thống thuế 2011-2020; • Huy Ä‘á»™ng sá»± ủng há»™ và hợp tác từ khu vá»±c tÆ° nhân; • Ä?Æ°a vào áp dụng các tiêu chí đánh giá kết quả hoạt Ä‘á»™ng cÅ©ng nhÆ° các chuẩn dịch vụ khách hàng phù hợp và lượng hóa được để làm sao má»—i sai lệch sẽ dá»… dàng được phát hiện và nhân viên cán bá»™ thuế có thể bị qui trách nhiệm dá»… dàng; • Xây dá»±ng năng lá»±c ná»™i bá»™ bá»?n vững nhằm không ngừng cải tiến sau khi đã thá»±c hiện đầy đủ Kế hoạch cải cách; • Ã?p dụng hệ thống thông tin quản lý hiện đại và coi đó là chiến lược chủ chốt nhằm hợp lý hóa má»™t cách cÆ¡ bản hoạt Ä‘á»™ng thông qua việc Ä‘Æ¡n giản hóa thủ tục, tăng cÆ°á»?ng minh bạch, loại bá»? cÆ¡ há»™i lạm dụng chức trách và Ä‘Æ°a vào áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế được chấp nhận rá»™ng rãi. Những thay đổi này, má»™t khi đã thá»±c hiện sẽ khó có thể, nếu không nói là không thể đảo ngược được. Tóm tắt ná»™i dung Tập sách này tập hợp má»™t số nghiên cứu trong chÆ°Æ¡ng trình há»— trợ kỹ thuật do Ngân hàng Thế giá»›i tài trợ nhằm làm sáng tá»? má»™t số vấn Ä‘á»? mà Việt Nam sẽ gặp phải trong quá trình cải cách quản lý thuế và chính sách thuế. Các nghiên cứu cÅ©ng Ä‘Æ°a ra các khuyến nghị chính sách cụ thể phục vụ các thảo luận chuẩn bị cho các luật và qui định quan trá»?ng trong lÄ©nh vá»±c này. Các nghiên cứu trong tập sách này thuá»™c hai nhóm, trong đó má»™t nhóm Ä‘á»? cập các chủ Ä‘á»? liên ngành còn nhóm kia Ä‘á»? cập đến thiết kế của các sắc thuế cụ thể và thảo luận những tác Ä‘á»™ng của các sắc thuế này. Phần tóm tắt này nêu bật và tổng hợp các kết quả chủ yếu của các nghiên cứu. Khung cải cách ngành thuế được Ä‘Æ°a ra trong ChÆ°Æ¡ng 1. ChÆ°Æ¡ng này nêu khái quát vá»? hệ thống thu thuế trong bối cảnh cải cách và há»™i nhập vào ná»?n kinh tế thế giá»›i của Việt Nam. ChÆ°Æ¡ng 1 tóm tắt những đặc Ä‘iểm chính các loại thuế gián thu và trá»±c thu và nhận dạng các vấn Ä‘á»? liên quan đến công tác quản lý chúng dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ thông lệ và kinh nghiệm quốc tế tốt nhất. Thông qua quá trình Ä‘iểm lại nhÆ° vậy sẽ dẫn đến kết luận rằng những cuá»™c cải cách thuế gần đây đã Ä‘Æ°a Việt Nam tiến đến gần hệ thống quản lý thuế há»— trợ công cuá»™c cải cách chung của đất nÆ°á»›c và rằng hệ thống thuế của Việt Nam Ä‘ang tiệm cận dần vá»›i tiêu chuẩn quốc tế. Cần không ngừng cải tiến để loại bá»? những hạn chế còn tồn tại, nhÆ°ng chỉ có thể đạt được Ä‘iá»?u này nhÆ° là má»™t bá»™ phận không thể tách rá»?i trong khuôn khổ má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải cách dài hạn. Sẽ là khập khiá»…ng nếu chỉ có những Ä‘iá»?u chỉnh nhất thá»?i. 28 T Ó M TẮT Chủ Ä‘á»? trong ChÆ°Æ¡ng 2 là chi phí của các há»™ gia đình và các doanh nghiệp trong việc tuân thủ các sắc thuế hiện hành. Tuân thủ keÌ?m không chỉ tác Ä‘á»™ng xấu lên nguồn thu của Chính phủ mà còn cả lên sá»± phát triển kinh tế của đất nÆ°á»›c nữa. Vì vậy, nếu hiểu rõ các loại chi phí này và ai phải chịu các loại chi phí đó sẽ giúp thiết kế được má»™t hệ thống thuế và công tác quản lý thuế hiệu quả vả công bằng. ChÆ°Æ¡ng này sẽ Ä‘Æ°a ra má»™t khung cÆ¡ bản nhằm Ä‘o lÆ°á»?ng các chi phí liên quan cÅ©ng nhÆ° phê phán phÆ°Æ¡ng pháp Ä‘o lÆ°á»?ng hiện nay. Trong quá trình đánh giá chi phí tuân thủ mà các há»™ gia đình và doanh nghiệp phải gánh chịu ta sẽ thấy rằng kinh nghiệm quốc tế có thể cung cấp những gợi ý quý giá vá»? những việc mà Việt Nam phải làm trong khuôn khổ cải cách ngành quản lý thuế tổng thể của mình. Cụ thể, cần phải: • tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c phân tích của Tổng Cục Thuế trong lÄ©nh vá»±c này; • cải cách chính sách thuế; • cải cách thuế phải được tiến hành song song vá»›i cải cách khu vá»±c công; • tập trung vào các đối tượng ná»™p thuế lá»›n và Ä‘i kèm vá»›i đó là tăng cÆ°á»?ng tuân thủ đối vá»›i các doanh nghiệp vừa và nhá»?. Môi trÆ°á»?ng quản lý thuế tại Việt Nam Ä‘ang thay đổi nhanh chóng và tạo ra những thách thức má»›i đối vá»›i việc quản lý tuân thủ và nguồn thu. Ä?iá»?u này xảy ra trong bối cảnh xuất hiện nhiá»?u loại giao dịch má»›i, sá»± nổi lên của khu vá»±c doanh nghiệp vừa và nhá»? rất năng Ä‘á»™ng và sá»± há»™i nhập của Việt Nam vào ná»?n kinh tế thế giá»›i trong khuôn khổ Tổ chức thÆ°Æ¡ng mại thế giá»›i (WTO). Cải cách cÆ¡ cấu thuế hiện tại phải chú ý đến những yếu tố này. Cuá»™c cải cách trong khuôn khổ dá»± án Hiện đại hóa ngành thuế (TAMP) là chủ Ä‘á»? của ChÆ°Æ¡ng 3. ChÆ°Æ¡ng này sẽ nhận dạng các bên có quyá»?n lợi liên quan chủ chốt trong khu vá»±c công và tÆ° cÅ©ng nhÆ° vai trò của há»? trong quá trình xây dá»±ng chiến lược và há»— trợ thá»±c hiện cải cách và qua đó sẽ nêu rõ các yếu tố cần có trong chiến lược tổng thể nhằm nâng cao tính tuân thủ tá»± nguyện, thông qua đó giảm chi phí tuân thủ, đồng thá»?i đảm bảo tính nhất quán và minh bạch trong quản lý thuế. Bằng việc đánh giá mức Ä‘á»™ đạt được các mục tiêu cải cách này, ChÆ°Æ¡ng 3 nêu bật những thách thức gặp phải và Ä‘i đến kết luận rằng cần phải tiến hành má»™t loạt các thay đổi vá»? tổ chức theo hÆ°á»›ng tái cấu trúc qui trình nghiệp vụ, tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c tại Tổng Cục Thuế và thành lập các Ä‘Æ¡n vị chuyên vá»? kiểm toán, thanh tra ná»™i bá»™, khiếu nại và chức năng giám sát tuân thủ phải được há»— trợ bởi công nghệ thông tin hiện đại. ChÆ°Æ¡ng 3 cÅ©ng khuyến nghị cải cách quản lý nguồn nhân lá»±c theo hÆ°á»›ng đào tạo và tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c cho nhân viên ngành sao cho há»? có thể thá»±c hiện các nhiệm vụ có chuyên môn cao trong má»™t tổ chức được xây dá»±ng theo chức năng, đồng thá»?i lập kế hoạch phát triển nguồn nhân lá»±c và phân tích khối lượng công việc và Ä‘á»? ra các biện pháp thích hợp để khuyến khích những ngÆ°á»?i có thành tích cao. CÅ©ng giống nhÆ° chuẩn bị lập dá»± toán ngân sách nhà nÆ°á»›c, muốn quản lý thuế có hiệu quả cần phải dá»± báo chính xác nguồn thu thuế. Hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển còn thiếu số liệu thống kê và năng lá»±c thể chế để thá»±c hiện các pheÌ?p dá»± báo này. Ä?ây là má»™t trong những nhiệm vụ cải cách quản lý thuế và cÅ©ng là chủ Ä‘á»? của ChÆ°Æ¡ng 4. ChÆ°Æ¡ng này trÆ°á»›c hết nêu khái quát vá»? các công cụ và phÆ°Æ¡ng pháp dá»± báo hiện Ä‘ang sá»­ dụng, trong đó bao gồm cả các công cụ mô phá»?ng chuyên dụng nhÆ° mô phá»?ng dá»±a trên đầu vào-đầu ra đối vá»›i thuế GTGT. Má»™t vài phÆ°Æ¡ng pháp và công cụ này được áp dụng để minh há»?a dá»± báo má»™t số loại sắc thuế chủ yếu nhÆ° thuế GTGT, thuế TNDN và thuế TNCN. Kết quả từ các bài tập này minh há»?a cách thức sá»­ dụng công cụ để há»— trợ những ngÆ°á»?i làm chính sách ra quyết định. Theo thứ tá»± triển khai, các kết quả này sẽ là vá»? các vấn Ä‘á»?: 29 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Nhu cầu vá»? tăng cÆ°á»?ng cÆ¡ sở dữ liệu mà Tổng Cục Thuế có thể truy cập; • Ä?ào tạo cán bá»™ vá»? các lý thuyết kinh tế phù hợp và phÆ°Æ¡ng pháp lượng hóa; • Lập mô hình; và • Sắp xếp thứ tá»± phù hợp cho má»™t giai Ä‘oạn tối Ä‘a 24 tháng. Sau khi đã thu được thuế, vấn Ä‘á»? quan trá»?ng là phân bổ chúng. Ä?iá»?u này càng quan trá»?ng trong bối cảnh cải cách thuế. Nếu thiếu Ä‘iá»?u phối giữa cải cách và giao chỉ tiêu sẽ dẫn đến theo Ä‘uổi các mục tiêu không nhất quán. Mục tiêu quan trá»?ng nhất của cuá»™c cải cách là đạt được sá»± Ä‘Æ¡n giản, mức nhiá»…u tối thiểu tức là hiệu suất quả kinh tế cao, và công bằng trong phân phối khoản tiá»?n thuế thu được. NhÆ°ng những mục tiêu này ít quan trá»?ng hÆ¡n trong việc phân quyá»?n vì ở đó sá»± phù hợp của nguồn thu và trách nhiệm giải trình của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng giữ vai trò trung tâm. Trong Ä‘iá»?u kiện Việt Nam Ä‘ang phấn đấu hÆ°á»›ng tá»›i phân quyá»?n ngân sách, các định mức phân bổ ngân sách đã được xây dá»±ng cho chi thÆ°á»?ng xuyên và chi xây dá»±ng cÆ¡ bản. Những định mức này đã được thể hiện trong các qui tắc vá»? giao chỉ tiêu thu thuế. ChÆ°Æ¡ng 5 sẽ nêu khái quát vá»? giao chỉ tiêu thu thuế và các khoản thu từ chính quyá»?n cấp dÆ°á»›i ná»™p vá»? và cho thấy rằng những biện pháp này diá»…n ra khi nhu cầu nảy sinh (ad hoc). Tiếp đó, chÆ°Æ¡ng này đánh giá vai trò những biện pháp này trong trách nhiệm giải trình của các quan chức địa phÆ°Æ¡ng và sá»± tÆ°Æ¡ng thích của chúng vá»›i chiến lược cải cách ngành thuế. ChÆ°Æ¡ng này kết thúc vá»›i những Ä‘á»? xuất tăng cÆ°á»?ng các biện pháp chia sẻ số thu thuế. Các biện pháp đó liên quan đến tăng cÆ°á»?ng tính phù hợp của các khoản thu tại cấp địa phÆ°Æ¡ng, cải thiện phân chia khoản thuế thu được giữa cấp trung Æ°Æ¡ng và cấp tỉnh và áp dụng các nguồn thu riêng cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Vá»? vấn Ä‘á»? quản lý thuế, Ä‘á»? xuất ở đây là tiếp tục tập trung hóa thu thuế. Phần hai cuốn sách này sẽ bắt đầu vá»›i ChÆ°Æ¡ng 6, tập trung xem xeÌ?t má»™t vài loại thuế cÆ¡ bản. Quá trình quốc tế hóa ná»?n kinh tế Việt Nam, được đánh dấu bằng việc gia nhập WTO, mang lại nhiá»?u hàm ý vá»? các loại thuế và quản lý thuế. ChÆ°Æ¡ng 6 xem xeÌ?t các loại thuế này theo nhóm và theo thá»?i gian, cho đến thá»?i Ä‘iểm cuối trong lá»™ trình thá»±c thi WTO năm 2012. Các nhóm thuế được xem xeÌ?t bao gồm thuế nhập khẩu, thuế xuất khẩu, thuế phí hải quan, và việc áp dụng Hiệp định trị giá hải quan (Ä?iá»?u VII, GATT). Ngoài ra còn có các lÄ©nh vá»±c khác nhÆ° thuế tiêu thụ trong nÆ°á»›c, thuế thu nhập doanh nghiệp, và cả Ä‘iá»?u khoản vá»? dịch vụ tÆ° vấn thuế nữa. Trong chÆ°Æ¡ng này cÅ©ng có tham khảo các nghiên cứu đã làm trÆ°á»›c đây của Ngân hàng Thế giá»›i và Ngân hàng Phát triển Châu Ã? (ADB) trong các năm 2004 và 2006. Các vấn Ä‘á»? cụ thể – cân nhắc tác Ä‘á»™ng giữa khối lượng giao dịch thÆ°Æ¡ng mại lá»›n vá»›i thuế suất thấp và tác Ä‘á»™ng lên thu nhập không liên quan đến phi thÆ°Æ¡ng mại – cÅ©ng được thảo luận. Trong chÆ°Æ¡ng này, má»™t số những Ä‘iá»?u sau đây sẽ được phát hiện. • Thá»±c hiện những cam kết bắt buá»™c vá»? thuế quan của Việt Nam sẽ làm giảm thuế suất trung bình và sá»± phân tán thuế suất và sẽ có tác Ä‘á»™ng khuyến khích sá»­ dụng nguồn lá»±c đầu tÆ°; • Tuy thá»?i gian cắt giảm của Việt Nam tÆ°Æ¡ng đối dài nhÆ°ng hầu hết các thuế suất bắt buá»™c sẽ có hiệu lá»±c sau 7 năm; • Việc giảm thuế suất sẽ dẫn đến giảm thu nhÆ°ng vá»? cÆ¡ bản sẽ được bù lại bởi giảm bá»›t các khoản nhượng bá»™ và miá»…n giảm thuế và tăng cÆ°á»?ng hiệu quả suất quản lý. Thuế GTGT là chủ Ä‘á»? của ChÆ°Æ¡ng 7, vấn Ä‘á»? trung tâm của bất kỳ hệ thống thuế ná»™i địa nào, nhất là trong bối cảnh há»™i nhập toàn cầu. Tình hình cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± ở Việt Nam do sá»± phụ 30 T Ó M TẮT thuá»™c ngày càng tăng vào thuế GTGT để bù lại số thu mất Ä‘i từ các khoản thuế liên quan tá»›i thÆ°Æ¡ng mại trong thá»?i gian trung hạn và phải loại bá»? các gánh nặng liên quan đến thuế cho các doanh nghiệp vì nếu nhÆ° vậy các gánh nặng này sẽ làm giảm năng lá»±c cạnh tranh của há»?. ChÆ°Æ¡ng này phân tích chế Ä‘á»™ thuế GTGT tại Việt Nam và sá»± phát triển của nó theo thá»?i gian. Phân tích này sẽ đóng góp vào cuá»™c thảo luận vá»? các vấn Ä‘á»? trá»?ng yếu liên quan đến cÆ¡ cấu thuế GTGT và tính công bằng trong thuế GTGT, hiệu quả kinh tế và cách đối xá»­ vá»›i các nhà xuất khẩu. Những hàm ý này sẽ được so sánh vá»›i hệ thống thuế GTGT tại các nÆ°á»›c khác trong vùng. Khuyến nghị cả vá»? cải cách hệ thống và quản lý, trong đó bao gồm cả tăng cÆ°á»?ng hợp tác giữa ngành cÆ¡ quan thuế và cÆ¡ quan thuế hải quan cÅ©ng được Ä‘á»? cập trong chÆ°Æ¡ng này. Khi ná»?n kinh tế tăng trưởng thì việc đánh thuế thu nhập cá nhân cÅ©ng ngày càng trở thành má»™t nguồn thu quan trá»?ng. Tuy nhiên việc đánh thuế này cÅ©ng gây nhiá»?u tranh cãi vì trong má»™t nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển thuế thu nhập cá nhân dá»… dàng trở thành sắc thuế đánh vào sá»± chính thức hóa ná»?n kinh tế (tax on formalization). Ngoài ra, loại thuế này rất khó quản lý và nguồn thu tiá»?m năng cÅ©ng còn hạn chế. Muốn có thông tin đầu vào quan trá»?ng phục vụ cuá»™c thảo luận vá»? loại sắc thuế này thì phải thông hiểu được nguồn thu nhập cá nhân, loại chi tiêu, và các loại thuế mà há»? phải đóng (thuế thu nhập cá nhân và các loại thuế khác). Ä?ây là chủ Ä‘á»? của ChÆ°Æ¡ng 8. ChÆ°Æ¡ng này sẽ nêu tóm tắt cÆ¡ cấu thuế hiện tại cÅ©ng nhÆ° cÆ¡ cấu thu nhập và chi tiêu của há»™ gia đình và sau đó đánh giá các loại thuế mà há»? phải đóng. Phát hiện quan trá»?ng ở đây là vấn Ä‘á»? lÅ©y tiến trong cÆ¡ cấu thuế. Trong chÆ°Æ¡ng này cÅ©ng sẽ phân tích tác Ä‘á»™ng có thể có của Luật Thuế thu nhập cá nhân năm 2007 lên doanh số thu thuế và loại thuế phải đóng. Các pheÌ?p mô phá»?ng sá»­ dụng hai bá»™ số liệu lại mang lại kết quả trái ngược nhau – má»™t mang lại doanh số thu cao hÆ¡n còn má»™t mang lại doanh số thu thấp hÆ¡n. Cuối cùng, ChÆ°Æ¡ng 8 xem xeÌ?t tác Ä‘á»™ng của thuế bất Ä‘á»™ng sản lên bất Ä‘á»™ng sản phi nông nghiệp là loại sắc mà Việt Nam không có và kết luận rằng tiá»?m năng thu là rất lá»›n và cần mang tính lÅ©y tiến cao. Kết thúc tài liệu là ChÆ°Æ¡ng 9 tập trung vào thuế tài sản và đất Ä‘ai. Mặc dù đóng góp khiêm tốn vào nguồn thu thuế, thuế đất Ä‘ai giúp mở rá»™ng phạm vi thuế, tăng tính hiệu quả kinh tế, và tăng tính hợp lý. Thuế tài sản (Property Tax) ngày càng trở thành công cụ hữu ích để cung cấp cho chính phủ những nguồn lá»±c để đầu tÆ° vào cÆ¡ sở hạ tầng trong nÆ°á»›c. Ä?ánh thuế tài sản có thể phức tạp và tốn keÌ?m so vá»›i nguồn thu Ä‘em lại. ChÆ°Æ¡ng này Ä‘á»? suất sá»± phân biệt giữa “đất Ä‘aiâ€? và “cải thiện nguồn vốnâ€? của thuế tài sản do tính chất co giãn khác nhau vá»? cung của hai hình thức này. Thách thức chủ yếu là tài sản nên được đánh giá lại thÆ°á»?ng xuyên. Hoạt Ä‘á»™ng không hiệu quả trong việc quản lý đất Ä‘ai là má»™t trong những tồn tại lá»›n đối vá»›i quản lý hành chính minh bạch và phát triển kinh doanh ở Việt Nam. 31 Khung Pháp lý cho Quản lý Thuế Phạm Minh Ä?ức, Lê Minh Tuấn và Gangadhar Prasad Shukla I 1. Tóm lược Việt Nam hiện Ä‘ang tiến hành công cuá»™c há»™i nhập kinh tế thế giá»›i. Ä?ể quá trình há»™i nhập được thuận lợi hÆ¡n, Chính phủ gần đây đã thá»±c hiện má»™t loạt cải cách vá»? thÆ°Æ¡ng mại và chính sách thuế, đồng thá»?i nâng cao chất lượng quản lý tài chính. Kết quả là Việt Nam đã đạt mức tăng trưởng ngoạn mục trong hai thập ká»· qua và hầu hết các chỉ số kinh tế Ä‘á»?u cho thấy xu hÆ°á»›ng tăng nhanh chóng. Tình hình thu chi ngân sách cÅ©ng đáng khích lệ. Mức tăng thu ngân sách đạt được rất ấn tượng, trong khi đó chi tiêu đã được kiá»?m chế, giữ cho mức thâm hụt ngân sách vẫn ở trong tầm kiểm soát. Việt Nam cÅ©ng Ä‘ang từng bÆ°á»›c tiến hành cải cách pháp luật vá»? thuế và hiện đại hóa quản lý thuế. Trong hai thập ká»· qua, hệ thống thuế trải qua ba giai Ä‘oạn cải cách, và giai Ä‘oạn cải cách thứ ba hiện nay Ä‘ang được thúc đẩy do Việt nam gia tăng há»™i nhập vào ná»?n kinh tế thế giá»›i vá»›i ná»— lá»±c gia nhập WTO. Hệ thống thuế hiện hành ở Việt nam được phân tích dÆ°á»›i đây theo khuôn khổ của má»™t “Hệ thống thuế tốtâ€?, nghÄ©a là công bằng, có hiệu quả kinh tế, ổn định và hiệu quả vá»? mặt kỹ thuật. Thuế giá trị gia tăng (GTGT) Thuế GTGT là nguồn thu thuế chủ yếu ở Việt Nam. Hiện có 3 mức thuế suất GTGT: Mức thuế suất 0% chủ yếu áp dụng cho hàng hóa và dịch vụ xuất khẩu, mức 5% áp dụng cho 15 nhóm hàng hóa và dịch vụ, và mức 10% (thuế suất chuẩn ) cho các hàng hóa và dịch vụ còn lại. Có 26 nhóm hàng hóa và dịch vụ không chịu thuế GTGT. Hiện tại, chÆ°a có quy định vá»? ngưỡng miá»…n thuế GTGT dá»±a trên doanh thu đối vá»›i các nhà sản xuất và buôn bán nhá»?. PhÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ thuế được sá»­ dụng song song vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp tính thuế trá»±c tiếp trên giá trị gia tăng, chủ yếu áp dụng đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»?, những ngÆ°á»?i không chấp hành đầy đủ các quy định vá»? kế toán, hóa Ä‘Æ¡n, chứng từ và hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh mua, bán vàng bạc đá quý, ngoại tệ. Các quy định hiện hành vá»? thủ tục hoàn thuế GTGT ở Việt Nam còn phức tạp và khác biệt tùy theo tính chất và hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh. Việt Nam nên cải cách chế Ä‘á»™ thuế GTGT theo các hÆ°á»›ng sau đây: i. Ä?Æ¡n giản hóa cÆ¡ cấu thuế suất, vá»›i má»™t mức thuế suất 0% và má»™t mức thuế suất dÆ°Æ¡ng là 10%; ii. Danh mục các nhóm hàng hóa và dịch vụ không chịu thuế cần được rà soát lại và chỉ nên giữ lại má»™t vài hàng hóa và dịch vụ trong số 26 nhóm không chịu thuế; iii. Việc áp dụng ngưỡng tính thuế bằng 0 đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»? cần chấm dứt và cần có má»™t ngưỡng tính thuế phù hợp dá»±a trên sá»± đánh đổi giữa chi phí quản lý và số thu kỳ vá»?ng mà nó tạo ra. Má»™t chế Ä‘á»™ thuế Ä‘Æ¡n giản hóa có thể áp dụng cho tất cả các đối tượng ná»™p thuế nằm dÆ°á»›i ngưỡng tính thuế; 33 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM iv. PhÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ phải được áp dụng rá»™ng rãi, còn phÆ°Æ¡ng pháp tính thuế trá»±c tiếp trên giá trị gia tăng đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»? phải được bãi bá»?, má»™t khi ngưỡng tính thuế được thiết lập; v. Hệ thống hoàn thuế GTGT cần được hợp lý hóa và Ä‘Æ¡n giản hoá nhằm giảm bá»›t chi phí thu thuế (vá»? quản lý và tuân thủ) và làm giảm bá»›t các vấn Ä‘á»? vá»? dòng tiá»?n mặt đối vá»›i các doanh nghiệp xin hoàn thuế GTGT thá»±c sá»±. Thuế tiêu thụ đặc biệt CÆ¡ sở tính thuế chủ yếu bao gồm các nhóm hàng hóa mà việc tiêu dùng chúng không có lợi cho môi trÆ°á»?ng và xã há»™i, và các mặt hàng xa xỉ. Thuế suất áp dụng cho các nhóm hàng hóa dao Ä‘á»™ng từ 10% (xăng; Ä‘iá»?u hòa nhiệt Ä‘á»™ công suất từ 90.000 BTU trở xuống; và xe ô tô chở ngÆ°á»?i từ 16 đến dÆ°á»›i 24 chá»— ngồi chạy bằng Ä‘iện) đến 70% (vàng mã, hàng mã), và đối vá»›i dịch vụ từ 15% (kinh doanh xổ số) đến 40% (kinh doanh vÅ© trÆ°á»?ng). Tuy nhiên, thuế xăng dầu thoạt nhìn có vẻ thấp khi so sánh vá»›i các nÆ°á»›c láng giá»?ng. Chế Ä‘á»™ thuế TTÄ?B nên cải cách nhÆ° sau: i. Các mức thuế suất khá phân tán. Má»™t vài mức thuế suất cao nên được hạ thấp, trong khi má»™t vài mức thuế suất thấp có thể tăng lên; ii. Vá»? mặt ngắn hạn, chính phủ có thể duy trì mức thuế tiêu thụ đặc biệt áp dụng cho xăng dầu tÆ°Æ¡ng đối thấp do gần đây giá quốc tế tăng cao và tá»· lệ lạm phát cao. Tuy nhiên, vá»? trung và dài hạn thuế suất có thể tăng lên đến mức so sánh được vá»›i các nÆ°á»›c trong khu vá»±c; iii. Nên tiến hành phân tích lợi ích chi phí của việc đánh thuế tiêu thụ đặc biệt đối vá»›i má»™t số nhóm dịch vụ giải trí để so sánh chi phí quản lý và tuân thủ vá»›i số thuế thu được; iv. Cần loại bá»? quy định miá»…n giảm thuế cho các cÆ¡ sở Ä‘ang gặp khó khăn vá»? tài chính; v. Có thể xem xeÌ?t mở rá»™ng cÆ¡ sở thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách Ä‘Æ°a má»™t số nhóm hàng xa xỉ phẩm chủ yếu chỉ có những ngÆ°á»?i thuá»™c nhóm có thu nhập cao tiêu dùng. Thuế xuất nhập khẩu Thuế suất thuế nhập khẩu có thể được phân thành 4 loại lá»›n: (i) Thuế suất Æ°u đãi áp dụng cho hàng hóa có xuất xứ từ các nÆ°á»›c được hưởng quy chế tối huệ quốc (MFN); (ii) Thuế suất thông thÆ°á»?ng áp dụng cho hàng hóa có xuất xứ từ các nÆ°á»›c mà Việt Nam không ký kết các hiệp định thÆ°Æ¡ng mại (cao hÆ¡n 50% thuế suất áp dụng cho các nÆ°á»›c MFN); (iii) Thuế suất Æ°u đãi đặc biệt áp dụng cho hàng hóa có xuất xứ từ các nÆ°á»›c có ký kết các thá»?a thuận thÆ°Æ¡ng mại đặc biệt vá»›i Việt Nam; và (iv) các Luật chống bán phá giá, chống phân biệt đối xá»­. NhÆ° vậy Việt nam có nhiá»?u mức thuế suất thuế nhập khẩu. Thuế suất trÆ°á»›c hết được quy định dá»±a trên nÆ°á»›c xuất xứ của hàng hóa (5 mức), sau đó dá»±a trên phân loại hàng hóa (4 loại), dẫn đến có 20 thuế suất thuế nhập khẩu khác nhau. Các khuyến nghị sau đây vá»? cải cách thuế nhập khẩu cần cân nhắc: i. Cần có má»™t bá»™ thuế suất cÆ¡ bản gồm thuế suất Æ°u đãi, thuế suất theo quy chế MFN hay thuế suất thông thÆ°á»?ng được bổ sung thêm bằng má»™t bá»™ thuế suất Æ°u đãi đặc biệt dành cho các quốc gia mà Việt Nam có ký kết hiệp định thÆ°Æ¡ng mại. Ä?ối vá»›i các nÆ°á»›c không được đối xá»­ Æ°u đãi, có thể được áp dụng mức thuế suất áp dụng cho hàng hóa của các nÆ°á»›c được đối xá»­ theo quy chế MFN cá»™ng thêm má»™t tá»· lệ phần trăm. Tốt nhất, số loại dá»±a trên nguồn gốc xuất xứ không nên nhiá»?u hÆ¡n 3; 34 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế ii. Ä?ối vá»›i loại cÆ¡ bản, có thể duy trì 3 thuế suất dá»±a trên phân loại hàng hóa: mức thấp nhất (ví dụ: 5%) có thể áp dụng cho yếu tố đầu vào, mức cao hÆ¡n (ví dụ: 15%) áp dụng cho hàng hóa trung gian, và mức cao nhất (ví dụ: 25%) áp dụng cho hàng hoá tiêu dùng thuần tuý; iii. Ä?ối vá»›i hàng hóa không khuyến khích nhập khẩu, có thể quy định mức thuế suất cao. Cách khác là quy Ä‘inh cấp pheÌ?p nhập khẩu cho các loại hàng hóa này làm sao để số lượng thuế suất là 3; iv. Chính phủ cần thá»±c hiện các hiệp định WTO chính thức, có tham khảo ý kiến của Tổ chức Hải quan thế giá»›i (WCO), và các biện pháp xúc tiến thÆ°Æ¡ng mại nhÆ° hài hóa thuế quan, phán quyết trÆ°á»›c, thẩm quyá»?n kháng án đặc biệt v.v… Thuế thu nhập cá nhân (TNCN) Luật Thuế Thu nhập cá nhân được Quốc há»™i thông qua vào tháng 11 năm 2007 và có hiệu lá»±c từ tháng 1 năm 2009. Luật đã dỡ bá»? sá»± phân biệt giữa công dân Việt Nam và ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài. Luật cÅ©ng xóa bá»? sá»± phân biệt giữa thu nhập thÆ°á»?ng xuyên và không thÆ°á»?ng xuyên. Luật quy định cÆ¡ sở thuế rá»™ng hÆ¡n kể cả thu nhập từ đầu tÆ° vốn (lãi cho vay, cổ tức, lãi trên vốn, chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản, bản quyá»?n,…). Số lượng các loại phụ cấp không thuá»™c diện chịu thuế đã giảm. Việc giảm trừ má»›i cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế và ngÆ°á»?i phụ thuá»™c và giảm trừ cho các khoản đóng góp từ thiện đã được quy định trong Luật. Kỳ tính thuế là năm dÆ°Æ¡ng lịch, nhÆ°ng kỳ tính thuế là má»—i lần phát sinh thu nhập trong trÆ°á»?ng hợp thu nhập từ lãi cho vay, cổ tức và lợi nhuận, lãi trên vốn, chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản, trúng thưởng, tiá»?n bản quyá»?n, nhượng quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại, chuyển giao công nghệ, thừa kế và biếu tặng. Ä?iá»?u đó có nghÄ©a là ngưỡng tính thuế là 10 triệu đồng áp dụng dá»±a trên cÆ¡ sở từng trÆ°á»?ng hợp chứ không tính trên tổng thu nhập cả năm từ các nguồn này. Luật thuế TNCN có 7 mức thuế suất : 5, 10, 15, 20, 25, 30 và 35%. Số lượng các mức thuế suất quá lá»›n nếu so vá»›i thá»±c tiá»…n quốc tế tốt nhất. Số mức thuế suất nên hạn chế lại còn 3-4 mức. Vấn Ä‘á»? vá»? cÆ¡ sở tính thuế hẹp vẫn tồn tại. Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) Thuế TNDN hiện là má»™t trong những nguồn thu ngân sách chính ở Việt Nam và chiếm khoảng 7% GDP trong những năm gần đây. Cùng má»™t luật thuế đã được áp dụng cho cả các công ty trong nÆ°á»›c lẫn ngoài nÆ°á»›c và tạo ra má»™t sân chÆ¡i công bằng. Các quy định vá»? khấu hao khá phức tạp vá»›i 53 loại tài sản cố định có thá»?i hạn sá»­ dụng khác nhau mà nhà đầu tÆ° phải xác định và lá»±a chá»?n má»™t trong 3 phÆ°Æ¡ng pháp khấu hao (phÆ°Æ¡ng pháp khấu hao Ä‘Æ°á»?ng thẳng, phÆ°Æ¡ng pháp số dÆ° giảm dần và phÆ°Æ¡ng pháp khấu hao theo số lượng, khối lÆ°Æ¡ng sản phẩm). Rõ ràng Ä‘iá»?u này sẽ làm tăng chi phí quản lý và chi phí tuân thủ. Má»™t cách tốt hÆ¡n là chia tất cả tài sản thành 4-5 loại lá»›n rồi khấu hao theo phÆ°Æ¡ng pháp số dÆ° giảm dần. Má»™t số khoản chi của công ty không được trừ theo luật mặc dù đó là những chi phí kinh doanh nhÆ° giảm trừ đối vá»›i các khoản chi phúc lợi và chi tiá»?n thưởng cho ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng. Các chi phí cho má»™t số hình thức xúc tiến bán hàng bị khống chế. Các chi phí nhÆ° vậy nên cho pheÌ?p được trừ. 35 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Mức thuế suất thông thÆ°á»?ng là 25%. Mức thuế suất cao hÆ¡n từ 32% đến 50% được áp dụng cho dầu thô, khí đốt và các loại tài nguyên quý, hiếm khác. Ä?iá»?u này là phù hợp vá»›i chuẩn má»±c quốc tế. Các mức thuế suất thấp 20%và 10% là thuế suất Æ°u đãi thuế. Rõ ràng nhiá»?u mức thuế suất làm cho công tác quản lý thuế thêm phức tạp. Thuế TNDN áp dụng Æ°u đãi cho má»™t số lÄ©nh vá»±c nhất định, má»™t số địa bàn nhất định. Các Æ°u đãi thuế hiện hành khá phức tạp và cần được hợp lý hóa. Má»™t cách tiếp cận tốt hÆ¡n có lẽ là giảm thuế suất chung xuống 23% hoặc 20% và bá»? thuế suất Æ°u đãi 20% và 10% cÅ©ng nhÆ° hợp lý hóa chế Ä‘á»™ Æ°u đãi thuế. Thuế tài nguyên Việc đánh thuế tài nguyên ở Việt Nam đã trở nên quan trá»?ng hÆ¡n nhá»? xuất khẩu dầu thô và khí đôt và tình hình giá dầu tăng cao trong thá»?i gian gần đây. Khoáng sản kim loại và phi kim loại chỉ chịu thuế tài nguyên (royalty) trong khoảng từ 5-30%. Sản phẩm của rừng tá»± nhiên chịu mức thuế suất thuế tài nguyên cao, từ 1-35%. Thuá»· sản tá»± nhiên bị đánh thuế ở mức 1- 10%. Má»™t cách tốt hÆ¡n có lẽ là đánh thuế TNDN thông thÆ°á»?ng bên cạnh thuế tài nguyên thống nhất khoảng 5% đối vá»›i tất cả các tài nguyên thiên nhiên này, vì mức thuế suất thuế tài nguyên cao hÆ¡n gây ra tình trạng “xếp hạng caoâ€? và gánh nặng phi hiệu quả. Khu vá»±c dầu thô và khí thiên nhiên thuá»™c diện chịu cả thuế tài nguyên lẫn thuế TNDN. Mức thuế suất thuế tài nguyên dao Ä‘á»™ng trong khoảng 1- 40%. Thuế suất thuế TNDN áp dụng cho ngành này là 50%, phù hợp vá»›i thông lệ quốc tế. Ä?ối vá»›i dá»± án khuyến khích đầu tÆ°, thuế suất giảm xuống còn 32%. Theo quy định lại Luật thuế TNDN hiện hành không áp dụng Æ°u đãi thuế đối vá»›i thu nhập nhận được từ hoạt Ä‘á»™ng khai thác dầu khí. CÅ©ng nhÆ° vá»›i ngành dầu khí, má»™t mức thuế TNDN cao hÆ¡n có thể áp dụng đối vá»›i khoáng sản, kim loại quý. Thậm chí ngay cả khi mức thuế suất thuế TNDN thông thÆ°á»?ng giảm xuống còn 20-23 %, thì mức thuế suất cho ngành này vẫn có thể duy trì ở mức cao hÆ¡n. Chính phủ nên xem xeÌ?t áp dụng hình thức hợp đồng phân chia sản phẩm trong lÄ©nh vá»±c dầu khí. Chế Ä‘á»™ thuế tài nguyên và thuế TNDN có thể được duy trì song song vá»›i hình thức hợp đồng phân chia sản phẩm cùng vá»›i chế Ä‘á»™ thuế tài nguyên và thuế thu nhập. Các chế Ä‘á»™ thu khác ngoài thuế (phí và lệ phí) Theo quy định tại các văn bản hiện hành vá»? phí và lệ phí, các mức phí dịch vụ phải đảm bảo việc thu hồi vốn trong má»™t thá»?i hạn hợp lý và phù hợp vá»›i khả năng thanh toán của bên mua. Tuy nhiên, trên thá»±c tế, dÆ°á»?ng nhÆ° không có mối liên kết nào giữa phí/lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả và chi phí cung cấp má»™t dịch vụ cụ thể. Các đặc Ä‘iểm chính vá»? phí và lệ phí ở Việt Nam được trình bày dÆ°á»›i đây. i. Chi phí thu và chi phí tuân thủ cần được xem xeÌ?t trong bối cảnh số thu và hiệu quả khi quy định má»™t loại phí/ lệ phí cụ thể. Có lẽ tốt nhất là loại bá»? những loại phí và lệ phí có chi phí thu và tuân thủ cao hÆ¡n số thu; ii. Có nhiá»?u cách thức để xác định các mức/ lệ phí. Trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp, chỉ có má»™t vài mức (hồ sÆ¡ xeÌ?t xá»­, cấp và đổi há»™ chiếu, cấp pheÌ?p cho các hoạt Ä‘á»™ng liên quan đến Ä‘iện), song má»™t số quy định vá»? các loại phí lại quá phức tạp (66 loại phí và lệ phí hải quan và khoảng 200 loại phí và lệ phí cho thá»­ nghiệm thuốc chữa bệnh); iii. Phần lá»›n các loại phí và lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả Ä‘á»?u được quy định bằng tiá»?n đồng, nghÄ©a là đối vá»›i các trÆ°á»?ng hợp cụ thể chứ không phải theo giá trị. Số thu thá»±c tế có vẻ 36 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế giảm cùng vá»›i lạm phát. Do đó, mức phí/lệ phí cần Ä‘iá»?u chỉnh theo lạm phát của ná»?n kinh tế; iv. Nhiá»?u loại phí và lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả được quản lý tập trung. Xu hÆ°á»›ng quốc tế là phân cấp nhiá»?u hÆ¡n trong cung cấp dịch vụ và thu ngân sách. Cần tiến hành má»™t nghiên cứu nghiêm túc vá»? các loại dịch vụ mà chính phủ trung Æ°Æ¡ng cần duy trì và các loại dịch vụ cần giao cho chính quyá»?n cấp tỉnh và cÆ¡ sở quản lý. Quản lý thuế Luật Quản lý Thuế bắt đầu có hiệu lá»±c từ ngày 1 tháng 7 năm 2007. Luật cung cấp cÆ¡ sở pháp lý cÆ¡ bản nhằm đảm bảo tính minh bạch và liêm chính trong quản lý thuế. Nói chung, Luật được xem là toàn diện và có chất lượng cao, Ä‘Æ°a ra các quy định rõ ràng vá»? quản lý dịch vụ cho đối tượng ná»™p thuế, khiếu nại thuế và xá»­ lý các vi phạm pháp luật vá»? thuế. Sau đây là má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý của Luật. i. Luật quy định rõ ràng các quyá»?n của đối tượng ná»™p thuế trong quá trình tính thuế, kiểm tra, thanh tra và khiếu nại thuế. Luật quy định bắt buá»™c cÆ¡ quan quản lý thuế phải bồi thÆ°á»?ng cho đối tượng ná»™p thuế vì những tổn thất do cÆ¡ quan thuế gây ra; ii. Luật nhấn mạnh việc cấp và sá»­ dụng mã số thuế duy nhất, được xem là bÆ°á»›c đầu tiên tiến tá»›i má»™t hệ thống quản lý thuế hiện đại; iii. Quy định hài hòa vá»? ná»™p thuế và hoàn thuế. Nếu đối tượng ná»™p thuế chậm ná»™p thuế thì sẽ bị phạt theo mức 0,05% má»™t ngày trên số tiá»?n chậm ná»™p. Mặt khác, số tiá»?n thuế ná»™p thừa sẽ được hoàn trả trong thá»?i gian quy định; iv. Luật quy định rằng có thể lấy thông tin của bên thứ ba từ các cÆ¡ quan khác nhau và phải đảm bảo bảo mật thông tin được cung cấp vì mục đích thuế. Tuy nhiên, Luật má»›i còn có má»™t vài Ä‘iểm thiếu sót nên được chỉnh sá»­a: i. Tuy Luật có quy định vá»? quyá»?n hạn và trách nhiệm nói chung của cÆ¡ quan quản lý thuế và các tổ chức có liên quan ở cấp địa phÆ°Æ¡ng, song Luật không Ä‘Æ°a ra những quy định cụ thể vá»? phân công trách nhiệm giữa cÆ¡ quan quản lý thuế các cấp (tức là Tổng Cục Thuế, Cục thuế và Chi cục thuế); ii. Thiếu cÆ¡ sở pháp lý cụ thể cho má»™t số hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế. Thứ nhất, Luật không quy định rõ vá»? sá»± hợp tác giữa cÆ¡ quan thuế và cÆ¡ quan hải quan. Thứ hai, luật không Ä‘Æ°a ra quy định nào vá»? kế toán và số sách cho mục đích thuế. Thứ ba, không có quy định nào vá»? việc khai thuế Ä‘iện tá»­ và liên quan đến nó, công nhận chữ ký Ä‘iện tá»­ đối vá»›i khai thuế Ä‘iện tá»­. Thứ tÆ°, tuy Luật có quy định rõ ràng vá»? quyá»?n kháng nghị của đối tượng ná»™p thuế đối vá»›i quyết định của cÆ¡ quan thuế, song chÆ°a xác định rõ các mức kháng nghị. 2. Giá»›i thiệu chung Việt Nam hiện Ä‘ang tiến hành công cuá»™c há»™i nhập kinh tế thế giá»›i. Ä?ể há»— trợ quá trình này, Chính phủ gần đây đã thá»±c hiện má»™t loạt cải cách vá»? thÆ°Æ¡ng mại và chính sách thuế, đồng thá»?i nâng cao chất lượng quản lý tài chính. Kết quả là Việt Nam đã đạt mức tăng trưởng ngoạn mục trong hai thập ká»· qua và hầu hết các chỉ số kinh tế Ä‘á»?u cho thấy xu hÆ°á»›ng tăng nhanh chóng. Tình hình thu chi ngân sách cÅ©ng đáng khích lệ. Mức tăng thu ngân sách đạt được rất ấn tượng, trong khi đó chi tiêu đã được kiá»?m chế, giữ cho mức thâm hụt ngân sách 37 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ở trong tầm kiểm soát được. Má»™t số chỉ số kinh tế cho giai Ä‘oạn 2001-2010 được trình bày trong phụ lục 1. Việt Nam cÅ©ng Ä‘ang từng bÆ°á»›c tiến hành cải cách pháp luật vá»? thuế và hiện đại hóa quản lý thuế. Các đặc Ä‘iểm của các chế Ä‘á»™ thuế trá»±c thu và gián thu hiện hành được phân tích trong chÆ°Æ¡ng này trong khuôn khổ của má»™t “hệ thống thuế tốtâ€? và dá»±a trên kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế. ChÆ°Æ¡ng này cÅ©ng Ä‘Æ°a ra các Ä‘á»? xuất nhằm hoàn thiện chính sách thuế và giải thích mối quan hệ của chúng vá»›i cải thiện công tác quản lý thuế và tuân thủ. Luật Quản lý Thuế cÅ©ng được nghiên cứu kỹ trong khuôn khổ “Các nguyên lý của má»™t hệ thống quản lý thuế tốtâ€? và các phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng để tiếp tục cải cách cÅ©ng được trình bày ở đây. Tá»± do hoá thÆ°Æ¡ng mại, há»™i nhập kinh tế và chính sách thuế ở Việt Nam Việt Nam đã Ä‘i những bÆ°á»›c quan trá»?ng tiến tá»›i tá»± do hóa thÆ°Æ¡ng mại, lấy đó làm tiá»?n Ä‘á»? cho há»™i nhập kinh tế quốc tế. Má»™t bÆ°á»›c quan trá»?ng chính là cải cách chính sách thuế, có tác Ä‘á»™ng tá»›i cả tá»± do hóa thÆ°Æ¡ng mại lẫn há»™i nhập kinh tế, và ngược lại cÅ©ng chịu ảnh hưởng của hai quá trình này. Tá»± do hóa thÆ°Æ¡ng mại Trong hai thập ká»· qua, đã có những thay đổi đáng kể trong chính sách thÆ°Æ¡ng mại, chủ yếu theo ba hÆ°á»›ng: (i) những hạn chế vá»? quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại (tức là quyá»?n xuất nhập khẩu) đã được ná»›i lá»?ng; (ii) thuế quan đã được cắt giảm; và (iii) các biện pháp phi thuế quan đã được giảm bá»›t. Những thay đổi này Ä‘i kèm vá»›i những thay đổi trong chính sách thuế. Theo thá»?i gian, các yêu cầu liên quan đến việc cấp giấy pheÌ?p xuất nhập khẩu đã được ná»›i lá»?ng đáng kể. Hiện nay, tất cả các doanh nghiệp có giấy pheÌ?p kinh doanh Ä‘á»?u có thể tham gia hoạt Ä‘á»™ng xuất nhập khẩu các loại hàng hóa được nêu trong giấy pheÌ?p kinh doanh của há»? mà không cần xin giấy pheÌ?p xuất nhập khẩu, ngoại trừ má»™t số mặt hàng thuá»™c danh mục hạn chế. Lá»™ trình cắt giảm thuế quan đã được đặt ra tiếp theo sau việc Việt Nam gia nhập Khu vá»±c mậu dịch tá»± do ASEAN (AFTA) năm 1992 và chuẩn bị gia nhập Tổ chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»›i (WTO) vào năm 2007. Cuối cùng, trong mấy năm qua, Việt Nam đã hạn chế đáng kể việc sá»­ dụng các hàng rào phi thuế quan. Má»™t bÆ°á»›c tiến đáng kể khác được tiến hành vào năm 2000 khi Việt Nam ký kết Hiệp định ThÆ°Æ¡ng mại song phÆ°Æ¡ng Việt-Mỹ, trong đó quy định xóa bá»? dần các hàng rào phi thuế quan trong thá»?i gian từ 3 đến 7 năm. Há»™i nhập kinh tế và chính sách thuế Trong ká»· nguyên toàn cầu hóa và há»™i nhập kinh tế quốc tế, không thể Ä‘Æ°a ra các chính sách thuế mà không xem xeÌ?t đến các ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng quốc tế của chúng. Trong bối cảnh này, ba vấn Ä‘á»? trở nên quan trá»?ng, là thu hút đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài, cạnh tranh trên thị trÆ°á»?ng hàng hóa và dịch vụ quốc tế, và chuyển giá thông qua tài khoản vá»›i các công ty quốc tế, để báo cáo phần lá»›n thu nhập ở nÆ°á»›c có thuế suất thấp và tìm kiếm giảm thuế ở những nÆ°á»›c đánh thuế cao. Ã? nghÄ©a tác Ä‘á»™ng đối vá»›i chính sách thuế và số thu thuế Tá»± do hóa thÆ°Æ¡ng mại vá»? cÆ¡ bản có nghÄ©a là số thu từ thuế xuất nhập khẩu sẽ giảm Ä‘i đáng kể. Do đó, Chính phủ sẽ phải tìm kiếm các nguồn thu từ việc đánh thuế thu nhập và tiêu dùng 38 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế trong nÆ°á»›c1. Tuy nhiên việc đánh thuế này cÅ©ng có giá»›i hạn. Do hàng hóa của Việt Nam sẽ phải cạnh tranh trên thị trÆ°á»?ng thế giá»›i, nên cần bãi bá»? các loại thuế đánh vào nguyên vật liệu được sản xuất trong nÆ°á»›c hoặc nhập khẩu. HÆ¡n nữa, thuế thu nhập phải được thiết kế sao cho không ảnh hưởng đến đầu tÆ°. Ä?iá»?u này không nhất thiết có nghÄ©a là phải thá»±c hiện miá»…n thuế hoặc giảm thuế suất, mà vá»? cÆ¡ bản có nghÄ©a là sá»­ dụng má»™t mức thuế thu nhập doanh nghiệp thấp vừa phải, quy định vá»? khấu trừ thuế đối vá»›i nhà đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài, tránh áp dụng các mức thuế mang tính phân biệt và giữ cho hệ thống thuế được Ä‘Æ¡n giản và minh bạch. Ä?iá»?u này nói chung sẽ giúp giải quyết vấn Ä‘á»? “chuyển giáâ€?. Tổng quan vá»? hệ thống thu và quá trình cải cách thuế Hệ thống thuế của Việt nam đã trải qua ba giai Ä‘oạn cải cách trong vòng hai thập ká»· qua. Các yếu tố tạo nên má»™t hệ thống thuế và quản lý thuế hiện đại đã được xây dá»±ng trong giai Ä‘oạn đầu của cải cách vào đầu những năm 1990. Các văn bản pháp luật vá»? thuế được ban hành và/ hoặc sá»­a đổi gồm có luật thuế doanh thu, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế xuất nhập khẩu, thuế lợi nhuận, thuế tài nguyên thiên nhiên, thuế đất nông nghiệp, thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất và thuế thu nhập đối vá»›i ngÆ°á»?i có thu nhập cao. Giai Ä‘oạn hai của cải cách diá»…n ra vào cuối những năm 1990, đầu năm 2000, tập trung vào việc xóa bá»? tính chất phân biệt của hệ thống thuế. Giai Ä‘oạn thứ ba và cÅ©ng là giai Ä‘oạn hiện nay của cải cách được đặc biệt thúc đẩy bởi quá trình há»™i nhập ngày càng tăng của Việt Nam vá»›i kinh tế thế giá»›i và ná»— lá»±c gia nhập WTO. Giai Ä‘oạn này thá»±c tế bao gồm việc cải cách tất cả các sắc thuế, kể cả thuế bảo vệ môi trÆ°á»?ng. Ä?ồng thá»?i, Tổng Cục Thuế (TCT) hiện Ä‘ang trong quá trình thá»±c hiện má»™t cuá»™c cải cách lá»›n nhá»? có sá»± ra Ä‘á»?i của Luật Quản lý Thuế má»›i được ban hành. Kết quả thu thuế Số thu từ thuế hiện chiếm khoảng 86 % tổng thu ngân sách nhà nÆ°á»›c và khoảng 24,6 % GDP (năm 2010). Tổng thu ngân sách hiện đạt gần 28.6 % GDP, má»™t mức khá cao so vá»›i các nÆ°á»›c láng giá»?ng của Việt Nam. Việc số thu từ thuế luôn đạt mức cao và tổng thu ngân sách đạt trên 20% GDP trong 10 năm qua là má»™t thành tá»±u đáng kể đối vá»›i má»™t quốc gia nhÆ° Việt Nam. Số liệu vá»? số thu từ các sắc thuế khác nhau và sá»± tăng trưởng của số thu thuế trong má»™t thập ká»· qua được trình bày trong phụ lục 2. Phụ lục này cho thấy thuế thu nhập doanh nghiệp và thuế GTGT là hai nguồn thu lá»›n nhất, chiếm xấp xỉ 6% GDP má»—i loại. Thuế xuất nhập khẩu vẫn là thuế quan trá»?ng, chiếm khoảng 3% GDP. Thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế tài nguyên cÅ©ng cho thấy xu hÆ°á»›ng tăng và hiện đạt tÆ°Æ¡ng ứng ở mức 2,5 % và 1,3 % GDP (năm 2010). Phần đóng góp của thuế thu nhập cá nhân mặc dù có xu hÆ°á»›ng tăng, nhÆ°ng vẫn tÆ°Æ¡ng đối thấp, chiếm 1,3 1 Thuế tài sản (đặc biệt là thuế nhà đất) có thể là nguồn thu tiá»?m năng tốt và thuế này hiệu quả xeÌ?t từ khía cạnh kinh tế. Ä?ây là nguồn thu duy nhất và lá»›n nhất của quốc gia và của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng ở Mỹ và ở bất kỳ nÆ¡i nào trong thế giá»›i phát triển. Tuy nhiên, cần thận trá»?ng khi thuế này vẫn còn khó thu ở những nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và Việt nam không kỳ vá»?ng thu được nhiá»?u thuế này trong thá»?i gian ngắn hạn. Má»™t vài lý do có thể dẫn đến thu thuế ít á»?i trong thế giá»›i phát triển: văn hóa thuế và truyá»?n thống kết hợp để tạo thành sá»± kháng cá»± chính trị và xã há»™i đối vá»›i thuế; hạn chế vá»? thể chế (đặc biệt là năng lá»±c của các cÆ¡ quan quản lý thu thÆ°á»?ng yếu, trong khi xác định giá trị và thu thuế đôi khi hoàn toàn tách biệt); định giá bất Ä‘á»™ng sản (cả đất và công trình trên đất) vốn rất phức tạp. 39 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM % GDP. Các loại thuế khác hầu nhÆ° không đáng kể, chỉ chiếm chÆ°a đến 1% tổng thu từ thuế. Ä?iá»?u này cho thấy hệ thống thuế hiện phát triển hÆ¡i lệch và cần được cải cách má»™t cách phù hợp. Ä?á»™ đàn hồi (buoyancy) của hệ thống thuế Ä?á»™ đàn hồi của hệ thống thuế không ổn định trong nhiá»?u năm. Trong hai năm 1997 và 1998 Ä‘á»™ đàn hồi là số âm cho thấy số thu thá»±c sụt giảm. Số thuế thu cho ngân sách nhà nÆ°á»›c tăng thấp hÆ¡n tốc Ä‘á»™ tăng trưởng GDP trong các năm 2003 và 2004. NhÆ°ng trong giai Ä‘oạn 2006 -2010 Ä‘á»™ đàn hồi là số dÆ°Æ¡ng. Ä?á»™ đàn hồi bình quân cho giai Ä‘oạn 1997 -2009 là 1.38. Kết quả này thu được từ hai hàm hồi quy sau đây: Ln (tổng thu) = 0.0958 năm + 15.001 Ln (tổng thu) = 0.0958 năm + 15,001 R² = 0.9689 và Ln (GDP) = 0.0693 năm + 16.793 R² = 0.9973. Bảng 1.1: Ä?á»™ đàn hồi bình quân của hệ thống thuế 1997-2009 1997-2009 Ä?á»™ đàn hồi Tổng thu thuế 1,3859 Thuế TNDN 2,3823 Thuế TNCN 1,7219 Thuế nhà đất 0,6006 Thuế môn bài 0,6890 Lệ phí trÆ°á»›c bạ 1,9948 Thuế chuyển quyá»?n sá»­ dụng đất 2,5041 Thuế GTGT 1,4828 Thuế TTÄ?B 1,5549 Thuế tài nguyên 1,5468 Thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp -5,6202 Thuế xuất nhập khẩu 0,9157 Nguồn: Tính toán của các tác giả Tối Æ°u nhất là hệ thống thuế phải có Ä‘á»™ co dãn (elastic) chứ không chỉ có Ä‘á»™ đàn hồi (buoyant), có nghÄ©a là mức tăng số thu thuế ít nhất phải tá»· lệ thuận vá»›i mức tăng GDP mà không cần thÆ°á»?ng xuyên thay đổi cÆ¡ sở tính thuế hay thuế suất. Sá»± cải thiện đáng kể vá»? Ä‘á»™ đàn hồi gần đây có thể gây ra lo ngại rằng gánh nặng thuế cao hÆ¡n có thể hạn chế đầu tÆ° và đổi má»›i. Từ góc Ä‘á»™ hiệu quả thu, Ä‘á»™ đàn hồi cao hÆ¡n gắn vá»›i tính ổn định nguồn thu và cÆ¡ há»™i lá»›n hÆ¡n để Ä‘iá»?u chỉnh hệ thống thuế nhằm đạt được những khía cạnh khác, mà có vẻ mâu thuẫn vá»›i hệ thống thuế tốt: đó là hiệu quả kinh tế cao hÆ¡n và mục tiêu công bằng. 2 2 Ä?ể bàn luận chi tiết vá»? các nguyên lý cÆ¡ bản vá»? Ä‘á»™ đàn hồi và Ä‘á»™ co giãn của thuế, năng lá»±c đánh thuế và ná»— lá»±c thu thuế, xem: ví dụ, Le và các tác giả khác (2008); Murgave (1989); và Shome. 40 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế Phân tích các chế Ä‘á»™ thuế cụ thể theo khuôn khổ của má»™t “hệ thống thuế tốt â€? Các sắc thuế trá»±c thu và gián thu chính được nghiên cứu nhằm tìm ra các vấn Ä‘á»? mấu chốt Ä‘ang tồn tại và cần được chú ý trong giai Ä‘oạn cải cách hiện nay: (a) Thuế Giá trị Gia tăng (GTGT), (b) Thuế tiêu thụ đặc biệt, (c) Thuế xuất nhập khẩu, (d) Thuế thu nhập cá nhân, (e) Thuế thu nhập doanh nghiệp, (f) Thuế tài nguyên, (g) Phí và lệ phí. Việc phân tích các chế Ä‘á»™ thuế này được thá»±c hiện theo khuôn khổ của má»™t hệ thống thuế tốt, cụ thể nhằm vào các khía cạnh nhÆ° tính hiệu quả, sá»± công bằng, tính minh bạch, mức thu thá»?a đáng và sá»± ổn định. Các đặc Ä‘iểm của má»™t hệ thống thuế tốt được trình bày ngắn gá»?n trong phụ lục 4. Bức tranh toàn cảnh vá»? hệ thống thuế Việt Nam được trình bày trÆ°á»›c tiên, sau đó là phần phân tích các sắc thuế cụ thể. Hiệu quả kinh tế Hiện tại có má»™t số yếu tố không trung lập cả vá»? mặt chính sách thuế lẫn việc thá»±c hiện. Việc thiếu sá»± hài hòa giữa các loại thuế, tồn tại nhiá»?u mức thuế suất khác nhau, nhiá»?u hình thức miá»…n thuế và Æ°u đãi thuế làm nảy sinh tình trạng keÌ?m hiệu quả trong phân bổ nguồn lá»±c, bởi ngÆ°á»?i ná»™p thuế có Ä‘á»™ng cÆ¡ Ä‘Æ°a ra các quyết định kinh doanh nhằm giảm thiểu gánh nặng thuế thay vì tối Ä‘a hóa kết quả đầu ra và sản xuất. Sá»± công bằng Hệ thống hiện hành còn vi phạm nguyên tắc công bằng theo chiá»?u ngang (hoiontal equity). Ví dụ, đối tượng ná»™p thuế thu nhập cá nhân phải chịu nhiá»?u mức thuế suất khác nhau tuỳ thuá»™c vào loại thu nhập. Nhiá»?u quy định vá»? miá»…n thuế cÅ©ng dẫn đến tình trạng vi phạm nguyên tắc công bằng theo chiá»?u dá»?c (vertical equity).3 Ä?iá»?u này cÅ©ng đúng trong trÆ°á»?ng hợp của các loại thuế gián thu vá»›i nhiá»?u mức thuế suất GTGT và thuế tiêu thụ đặc biệt, cÅ©ng nhÆ° nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế. Tính minh bạch Tính minh bạch ở đây, cÆ¡ bản, hàm ý các luật thuế không quá phức tạp và không mang tính phân biệt, các quy định và yêu cầu vá»? quản lý hành chính thuế dá»… tuân thủ. Từ góc Ä‘á»™ này, Việt Nam đã đạt được nhiá»?u tiến bá»™ đáng kể trong việc nâng cao tính minh bạch, mặc dù còn nhiá»?u cải cách chÆ°a được thá»±c hiện. Ví dụ, hiện nay, thuế GTGT được quy định má»™t mức thuế suất 0% và hai mức thuế suất khác, cá»™ng thêm má»™t danh mục dài các loại hàng hóa và dịch vụ được miá»…n thuế. Thuế tiêu thụ đặc biệt được quy định nhiá»?u mức thuế suất khác nhau và nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp được miá»…n thuế. Thuế thu nhập doanh nghiệp có vài mức thuế suất và nhiá»?u hình thức Æ°u đãi liên quan đến lÄ©nh vá»±c và địa bàn hoạt Ä‘á»™ng làm cho thuế suất thá»±c có sá»± khác biệt vá»›i thuế suất quy định trong luật. Mức thu thá»?a đáng và sá»± ổn định vá»? số thu thuế Tuy không Ä‘Æ°a ra Æ°á»›c tính vá»? Ä‘á»™ co dãn thuế (elasticity) do thiếu các số liệu cần thiết, Ä‘á»™ đàn hồi thuế (buyancy) không ổn định cho thấy trong nhiá»?u lÄ©nh vá»±c của hệ thống thuế cần được 3 Công bằng theo chiá»?u ngang (hoiontal equity) của hệ thống thuế có nghÄ©a là các cá nhân có cùng mức thu nhập nhÆ° nhau, bất kể nguồn thu nhập, trả cùng má»™t khoản thuế nhÆ° nhau, nhÆ° là má»™t phần của tổng thu nhập. Công bằng theo chiá»?u dá»?c (vertical equity) của hệ thống thuế có nghÄ©a là cá nhân có thu nhập cao hÆ¡n phải trả nhiá»?u thuế hÆ¡n, nhÆ° là má»™t phần của tổng thu nhập. 41 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM cải thiện. CÆ¡ sở tính thuế còn hẹp, cần được Ä‘a dạng hóa và mở rá»™ng. Ä?ồng thá»?i cần chú ý giám sát các khu vá»±c Ä‘ang phát triển nhanh của ná»?n kinh tế để Ä‘Æ°a vào diện đánh thuế đúng lúc. Các khu vá»±c này bao gồm khu vá»±c tiêu dùng có Ä‘á»™ co dãn cao vá»? thu nhập trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i cầu. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy má»™t hệ thống thuế có cÆ¡ sở rá»™ng hÆ¡n và hệ thống thuế Ä‘Æ¡n giản sẽ có Ä‘á»™ co dãn cao hÆ¡n và tăng trưởng nhanh hÆ¡n. Do đó, cần nghiên cứu, Ä‘Æ¡n giản hóa và hợp lý hóa các luật thuế. Cuối cùng, cần Æ°á»›c tính quy mô chi tiêu thuế (tax expenditures) hiện nay và nghiên cứu tính hợp lý và lý giải cho quy mô đó. Chế Ä‘á»™ thuế hiện hành ở Việt Nam được phân tích trong khuôn khổ má»™t “hệ thống thuế tốtâ€? đã được phác hoạ ở trên. Ä?ối vá»›i má»—i loại thuế, trÆ°á»›c hết các đặc Ä‘iểm cÆ¡ bản của chế Ä‘á»™ thuế hiện hành được trình bày tóm tắt, tiếp theo đó là các kinh nghiệm thá»±c tiá»…n của quốc tế và khu vá»±c. Sau đó là má»™t số Ä‘á»? xuất nhằm cải cách chế Ä‘á»™ thuế hiện hành. Chúng tôi bắt đầu vá»›i loại thuế gián thu, sau đó là thuế trá»±c thu, thuế tài nguyên, phí/lệ phí và công tác quản lý thuế. Danh mục tài liệu tham khảo cho phân tích này được nêu trong phụ lục 5. 3. Thuế GTGT Các đặc Ä‘iểm chính của chế Ä‘á»™ thuế GTGT hiện hành Thuế GTGT là nguồn thu thuế chủ yếu ở Việt nam. Hiện có 3 mức thuế suất GTGT: Mức thuế suất 0% chủ yếu áp dụng cho hàng hóa và dịch vụ xuất khẩu, mức 5% áp dụng cho 15 nhóm hàng hóa và dịch vụ, và mức 10% (thuế suất chuẩn ) cho các hàng hóa và dịch vụ còn lại. Có 26 nhóm hàng hóa và dịch vụ không chịu thuế GTGT. Hiện nay, chÆ°a có quy định vá»? ngưỡng miá»…n thuế GTGT dá»±a trên doanh thu đối vá»›i các nhà sản xuất và buôn bán nhá»?. PhÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ thuế được sá»­ dụng song song vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp tính thuế trá»±c tiếp trên giá trị gia tăng, chủ yếu áp dụng đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»?, những ngÆ°á»?i không chấp hành đầy đủ các quy định vá»? kế toán, hóa Ä‘Æ¡n, chứng từ và hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh mua, bán vàng bạc đá quý, ngoại tệ. Các quy định hiện hành vá»? thủ tục hoàn thuế GTGT ở Việt Nam còn phức tạp và khác biệt tùy theo tính chất và hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh. Kinh nghiệm thá»±c tế quốc tế và khu vá»±c i. Ngoại trừ Trung Quốc, Hàn Quốc và Inđônêxia, hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘á»?u quy định má»™t mức thuế suất GTGT ngoài mức thuế suất 0%. Mức thuế suất chuẩn ở hầu hết các nÆ°á»›c châu Ã? là 10%, trong khi ở Trung Quốc là 13% và 17%, còn ở Inđônêxia là 5, 10, 20 và 35%. Ä?a số các nÆ°á»›c OECD chỉ áp dụng má»™t hoặc hai mức thuế suất và mức chuẩn dao Ä‘á»™ng từ 5% đến 25%; ii. Thá»±c tiá»…n quốc tế vá»? miá»…n thuế GTGT được áp dụng cho: (i) Nông sản và đầu vào cho nông nghiệp, (ii) Vận chuyển hành khách, (iii) Văn hóa phẩm, (iv) Các dịch vụ do khu vá»±c công cung cấp, đặc biệt là trong lÄ©nh vá»±c y tế và giáo dục, (v) Các dịch vụ tài chính, và (vii) bất Ä‘á»™ng sản và xây dá»±ng; iii. Ngưỡng miá»…n thuế GTGT cho các đối tượng kinh doanh nhá»? ở các nÆ°á»›c ASEAN dao Ä‘á»™ng từ 14.100 USD (Phi-líp-pin) đến 125.000 USD (Cam-pu-chia). ở các quốc gia OECD, ngưỡng tính thuế dao Ä‘á»™ng từ 1.600 USD (Ä?an Mạch) đến 341.000 USD (Tây Ban Nha); iv. Tất cả các nÆ°á»›c ASEAN và OECD Ä‘á»?u sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ thuế GTGT, ngoại trừ Nhật Bản sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp tính thuế trá»±c tiếp trên giá trị gia tăng; 42 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế v. ở các ná»?n kinh tế phát triển, tiá»?n hoàn thuế thông thÆ°á»?ng được thanh toán trong vòng 3-4 tuần sau khi kết thúc kỳ tính thuế và thá»±c tế không có bất kỳ trở ngại nào trong việc hoàn thuế. Hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và các ná»?n kinh tế chuyển đổi Ä‘á»?u hạn chế việc hoàn thuế ở má»™t mức Ä‘á»™ nào đó (ví dụ, số tiá»?n hoàn thuế được giá»›i hạn theo thuế GTGT tính trên hàng hóa và dịch vụ đầu ra trong má»—i kỳ thuế và số dÆ° còn lại sẽ được chuyển tiếp sang (các) kỳ tính thuế tiếp theo. Ä?á»? xuất cải cách chế Ä‘á»™ thuế GTGT ở Việt Nam Dá»±a trên kinh nghiệm quốc tế, rõ ràng là cần có má»™t số Ä‘á»? xuất cải cách chế Ä‘á»™ thuế GTGT. Nhiá»?u Ä‘á»? xuất trong số này cÅ©ng nhằm giúp tăng cÆ°á»?ng công tác quản lý thuế và nâng cao tính tuân thủ thuế. i. Việt Nam nên chuyển sang sá»­ dụng má»™t cÆ¡ cấu thuế suất Ä‘Æ¡n giản hÆ¡n, vá»›i má»™t mức thuế suất 0% và má»™t mức thuế suất dÆ°Æ¡ng. Có thể loại bá»? mức thuế suất GTGT thấp 5%, chỉ giữ lại mức thuế suất duy nhất 10%. Tuy việc sá»­ dụng nhiá»?u mức thuế suất khác nhau hiện nay có thể tạo nên má»™t sá»± công bằng nhất định, nhÆ°ng nó lại làm sai lệch hoặc tạo cÆ¡ há»™i cho việc phân loại sai các nhóm hàng hóa và dịch vụ, từ đó làm tăng thêm chi phí quản lý và giảm bá»›t năng suất thuế GTGT. Ã?p dụng má»™t mức thuế dÆ°Æ¡ng duy nhất sẽ làm giảm bá»›t chi phí tuân thủ nhá»? giảm được các yêu cầu lÆ°u giữ sổ sách, hóa Ä‘Æ¡n chứng từ và Ä‘Æ¡n giản hóa các biểu mẫu kê khai thuế; ii. Danh mục các nhóm hàng hóa và dịch vụ không chịu thuế cần được rà soát lại và chỉ nên giữ lại má»™t vài nhóm hàng hóa và dịch vụ trong số 26 nhóm không chịu thuế hiện nay. Quá nhiá»?u nhóm hàng hóa và dịch vụ không chịu thuế sẽ gây ra những vấn Ä‘á»? vá»? quản lý và tuân thủ cho các đối tượng kinh doanh cả hai loại hàng hóa và dịch vụ chịu thuế và không chịu thuế. Ä?áng ngại hÆ¡n, việc miá»…n thuế phá vỡ dây chuyá»?n thuế GTGT và có thể dẫn đến tình trạng trùng lắp nhÆ° trong trÆ°á»?ng hợp của thuế doanh thu; iii. Việc áp dụng ngưỡng tính thuế bằng 0 đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»? nhÆ° hiện nay không tuân theo các thá»±c tiá»…n quốc tế tốt nhất. Má»™t ngưỡng tính thuế phù hợp có thể được áp dụng dá»±a trên sá»± đánh đổi giữa chi phí quản lý và số thu kỳ vá»?ng mà nó tạo ra. Ä?ặt má»™t ngưỡng tính thuế theo doanh thu đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»? sẽ giúp tập trung quản lý vào các đối tượng ná»™p thuế lá»›n nhiá»?u hÆ¡n là lãng phí nguồn lá»±c cho má»™t số lượng lá»›n đối tượng ná»™p thuế nhá»?, những đối tượng chỉ đóng góp rất ít cho tổng thu thuế. Má»™t chế Ä‘á»™ thuế được Ä‘Æ¡n giản hóa có thể áp dụng cho tất cả các đối tượng ná»™p thuế nằm dÆ°á»›i ngưỡng tính thuế; iv. PhÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ phải được áp dụng rá»™ng rãi, còn phÆ°Æ¡ng pháp tính thuế trá»±c tiếp trên giá trị gia tăng đối vá»›i các đối tượng kinh doanh nhá»? phải được bãi bá»?, má»™t khi ngưỡng tính thuế được thiết lập. Ä?iá»?u này sẽ giúp cải thiện tính tuân thủ thuế bởi hoá Ä‘Æ¡n chứng từ sẽ được lÆ°u giữ trong má»?i trÆ°á»?ng hợp để có thể kiểm tra và đối chiếu vá»? sau; v. Hệ thống hoàn thuế GTGT hiện hành cần được hợp lý hóa và Ä‘Æ¡n giản hoá nhằm giảm bá»›t chi phí thu thuế (vá»? quản lý và tuân thủ) và loại bá»? các vấn Ä‘á»? vá»? dòng tiá»?n đối vá»›i các doanh nghiệp xin hoàn thuế GTGT thá»±c sá»±. 4. Thuế tiêu thụ đặc biệt CÆ¡ sở thuế chủ yếu bao gồm các nhóm hàng hóa không khuyến khích tiêu dùng và không có lợi cho môi trÆ°á»?ng (rượu, thuốc lá và xăng dầu), các mặt hàng xa xỉ (ô tô và Ä‘iá»?u hòa nhiệt Ä‘á»™), 43 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM và má»™t số nhóm dịch vụ giải trí chủ yếu dành cho ngÆ°á»?i giàu (vÅ© trÆ°á»?ng và các cÆ¡ sở mát-xa, sòng bạc, các trò chÆ¡i jackpot, golf và kinh doanh xổ số). Các đặc Ä‘iểm chính của chế Ä‘á»™ thuế tiêu thụ đặc biệt hiện hành i. Tuy có lý do để Ä‘Æ°a các nhóm dịch vụ giải trí vào cÆ¡ sở tính thuế, song việc đánh thuế đối vá»›i nhiá»?u loại dịch vụ này có chi phí quản lý cao mà không Ä‘em lại số thu thuế cao, ví dụ nhÆ° vàng mã và hàng mã; ii. Thuế suất áp dụng cho các nhóm hàng hóa dao Ä‘á»™ng từ 10% (xăng; Ä‘iá»?u hòa nhiệt Ä‘á»™ công suất từ 90.000 BTU trở xuống và xe ô tô chở ngÆ°á»?i loại từ 16 đến dÆ°á»›i 24 chá»— ngồi chạy bằng Ä‘iện) đến 70 % (vàng mã, hàng mã), còn cho các nhóm dịch vụ là từ 15 % (kinh doanh xổ số ) đến 40% (kinh doanh vÅ© trÆ°á»?ng). NhÆ° vậy, thuế suất có Ä‘á»™ dao Ä‘á»™ng lá»›n. Tuy nhiên, thuế xăng dầu thoạt nhìn có vẻ thấp ngay cả khi so sánh vá»›i các nÆ°á»›c láng giá»?ng (Lào và Cam-pu-chia vá»›i mức thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế nhập khẩu cá»™ng lại bằng 43% và 68%). Mức thuế nhập khẩu khá thấp bằng 20% và thuế tiêu thụ đặc biệt 10% mà Việt Nam áp dụng rõ ràng đã tạo Ä‘iá»?u kiện cho hoạt Ä‘á»™ng buôn lậu xăng dầu. Thuế suất áp dụng cho các loại xe ô tô khác nhau tùy theo số lượng chá»— ngồi và bởi loại nhiên liệu sá»­ dụng: ô tô chạy bằng xăng, bằng năng lượng sinh há»?c, chạy bằng Ä‘iện). Rượu vá»›i nồng Ä‘á»™ cồn khác nhau hiện nạy chịu hai mức thuế suất khác nhau là 45%và 25 %. Bia hiện hànhchịu thuế 45%. Máy Ä‘iá»?u hòa nhiệt Ä‘á»™ có công suất từ 90,000 BTU trở xuống chịu thuế tiêu thụ đặc biệt 10% trong khi các loại Ä‘iá»?u hòa khác lại không bị đánh thuế. Sá»± khác biệt quá lá»›n vá»? mức thuế suất giữa các mặt hàng trong cùng má»™t nhóm hàng hóa đã gây nên tình trạng lạm dụng. TÆ°Æ¡ng tá»±, mức thuế suất áp dụng cho há»?at Ä‘á»™ng kinh doanh vÅ© trÆ°á»?ng và mát-xa cÅ©ng quá cao; iii. Việc giảm mức thuế suất áp dụng cho các cÆ¡ sở kinh doanh Ä‘ang gặp khó khăn do thiên tai hoặc tai nạn bất ngá»? là không cần thiết. Vấn Ä‘á»? vá»? tính công bằng được xá»­ lý tốt nhất thông qua luật thuế thu nhập. Kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế và khu vá»±c Các nÆ°á»›c OECD đánh thuế tiêu thụ đặc biệt chủ yếu cho các loại đồ uống có cồn, thuốc lá (còn gá»?i là thuế ‘tá»™i lá»—i’) và các hoạt Ä‘á»™ng liên quan xe hÆ¡i, đến pham vi hep hÆ¡n là cá Ä‘á»™ và đánh bạc. Thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt áp dụng cho xăng dầu khác nhau theo từng nÆ°á»›c (Mỹ và Ca-na-Ä‘a đánh thuế gần 10 cents/lít, trong khi Pháp, Ä?ức và Anh đánh thuế từ 60 đến 80 cents). Thuế suất áp dụng cho thuốc lá và đồ uống có cồn cÅ©ng rất khác nhau. Ä?an Mạch và Anh đánh thuế nặng, trong khi Tây Ban Nha, Bồ Ä?ào Nha và Italia đánh thuế nhẹ. Hầu hết các quốc gia Ä‘á»?u sá»­ dụng các mức thuế suất cụ thể tùy theo nồng Ä‘á»™ cồn trong đồ uống và có sá»± phân biệt đối vá»›i các dạng thuốc hút gây nguy hiểm cho ngÆ°á»?i sá»­ dụng. Vá»? xe ô tô và nhiên liệu mô tô, ít nhất có 4 dạng thuế được các nÆ°á»›c OECD áp dụng: (a) xe có Ä‘á»™ng cÆ¡, (b) nhiên liệu mô tô, (c) phí cấp pheÌ?p, (d) phí và lệ phí dành cho ngÆ°á»?i sá»­ dụng (phí cấp bằng lái xe, phí cầu Ä‘Æ°á»?ng, phí Ä‘á»— xe). Thuế đánh vào dịch vụ cá Ä‘á»™ và cá»? bạc ít có ý nghÄ©a vá»? mặt số thu và vì mục đích quản lý nhiá»?u hÆ¡n. Thuế tiêu thụ đặc biệt ở các nÆ°á»›c OECD còn chú ý giải quyết các vấn Ä‘á»? vá»? môi trÆ°á»?ng. Các nÆ°á»›c ASEAN sá»­ dụng rất nhiá»?u dạng thuế tiêu thụ đặc biệt. Cả thuế tuyệt đối lẫn thuế suất theo trị giá hàng Ä‘á»?u được sá»­ dụng và khác nhau rất nhiá»?u giữa các nhóm hàng hóa, dịch 44 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế vụ và giữa các nÆ°á»›c. Ä?ài Loan đánh thuế lốp cao su, xi măng, nÆ°á»›c giải khát, xăng dầu trong đó có dầu diesel, dầu há»?a, đồ Ä‘iện và xe có Ä‘á»™ng cÆ¡. Trung Quốc đánh thuế thuốc lá, đồ uống có cồn, mỹ phẩm, đồ trang sức và xe có Ä‘á»™ng cÆ¡. Ma-lai-xia chủ yếu chỉ đánh thuế xe có Ä‘á»™ng cÆ¡, đồ uống và thuốc lá. Phi-líp-pin có má»™t danh mục thuế tiêu thụ đặc biệt rất dài và Ä‘a dạng áp dụng cho đồ uống, sản phẩm thuốc lá, nhiên liệu, xe hÆ¡i và mỹ phẩm. Sing-ga-po áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt cho các đồ uống có cồn, thuốc lá, sản phẩm xăng dầu và xe có Ä‘á»™ng cÆ¡. Tại Hàn Quốc, thuế tiêu thụ đặc biệt được áp dụng cho nhiá»?u nhóm hàng hóa và dịch vụ, trong đó có đồ uống có cồn, hàng xa xỉ phẩm, sản phẩm xăng dầu, sòng bạc và há»™p đêm. Thái Lan đánh thuế tiêu thụ đặc biệt cho 4 nhóm hàng hóa chủ yếu là sản phẩm xăng dầu, đồ uống, thuốc lá và xe có Ä‘á»™ng cÆ¡. Tại In-đô-nê-xia, thuế tiêu thụ đặc biệt được áp dụng cho 37 nhóm hàng hóa, trong đó có các mặt hàng xa xỉ phẩm, đồ Ä‘iện, đồ uống có cồn và đồ gá»—. Các Ä‘á»? xuất cải cách thuế tiêu thụ đặc biệt ở Việt Nam i. Các mức thuế suất khá phân tán. Má»™t vài mức thuế suất cao nên được hạ thấp, trong khi má»™t vài mức thuế suất thấp có thể tăng lên. PhÆ°Æ¡ng pháp chung là xem xeÌ?t tác Ä‘á»™ng của tất cả các loại thuế - thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế nhập khẩu – đối vá»›i giá tiêu dùng cuối cùng để xác định mức thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt cho đúng. Bằng cách này, có thể nâng cao chất lượng công tác quản lý thuế, tuân thủ thuế thuế và làm giảm bá»›t chi phí cho cả hai; ii. Vá»? mặt ngắn hạn, chính phủ có thể duy trì mức thuế tiêu thụ đặc biệt áp dụng cho xăng dầu tÆ°Æ¡ng đối thấp do gần đây giá quốc tế tăng cao và tá»· lệ lạm phát cao. Tuy nhiên, vá»? trung và dài hạn thuế suất có thể tăng lên đến mức so sánh được vá»›i các nÆ°á»›c trong khu vá»±c; iii. Nên tiến hành phân tích lợi ích chi phí của việc đánh thuế tiêu thụ đặc biệt đối vá»›i má»™t số nhóm dịch vụ giải trí để so sánh chi phí quản lý và tuân thủ vá»›i số thuế thu được; iv. Cần hạn chế sá»­ dụng quy định miá»…n giảm thuế cho các cÆ¡ sở Ä‘ang gặp khó khăn. Việc miá»…n giảm thuế tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t trợ cấp ngầm cho các cÆ¡ sở vì nhiá»?u lý do mà không có sá»± há»— trợ trá»±c tiếp của chính phủ. BÆ°á»›c Ä‘i này cÅ©ng nhằm Ä‘Æ¡n giản hóa công tác quản lý thuế; v. Có thể xem xeÌ?t mở rá»™ng cÆ¡ sở thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách Ä‘Æ°a má»™t số nhóm hàng xa xỉ phẩm chủ yếu chỉ có những ngÆ°á»?i thuá»™c nhóm có thu nhập cao tiêu dùng, ví dụ nhÆ° đồ Ä‘iện, đồ trang sức, mỹ phẩm, thuyá»?n máy và đồ gá»—. 5. Thuế xuất nhập khẩu Thuế xuất nhập khẩu có tầm quan trá»?ng đặc biệt đối vá»›i Việt Nam bởi chúng mang lại gần 1/3 tổng thu ngân sách. Tá»· lệ này hiện Ä‘ang giảm dần theo lá»™ trình cắt giảm thuế quan cùng vá»›i ngày càng nhiá»?u các cam kết quốc tế mà Việt Nam phải thá»±c hiện và giảm từ khoảng 21% năm 1997 xuống còn 11,2% năm 2010. Cùng vá»›i việc Việt Nam gia nhập WTO, phần đóng góp của thuế xuất nhập khẩu có lẽ sẽ tiếp tục giảm xuống hÆ¡n nữa. Thuế suất xuất nhập khẩu có thể được phân thành 3 loại lá»›n: i. Thuế suất Æ°u đãi áp dụng cho hàng hóa có xuất xứ từ các nÆ°á»›c được hưởng quy chế tối huệ quốc (MFN); 45 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ii. Thuế suất thông thÆ°á»?ng áp dụng cho hàng hóa có xuất xứ từ các nÆ°á»›c mà Việt Nam không ký kết các hiệp định thÆ°Æ¡ng mại; thuế suất trong trÆ°á»?ng hợp này cao hÆ¡n 50% thuế suất áp dụng cho các nÆ°á»›c MFN; iii. Thuế suất Æ°u đãi đặc biệt áp dụng cho hàng hóa có xuất xứ từ các nÆ°á»›c có ký kết các thá»?a thuận thÆ°Æ¡ng mại đặc biệt vá»›i Việt Nam Còn có má»™t loại thuế nhập khẩu thứ tÆ° nữa, theo đó má»™t số luật thuế bổ sung đã được ban hành vá»? bản chất là các luật chống bán phá giá và chống phân biệt đối xá»­. Các đặc Ä‘iểm chính của Luật thuế xuất nhập khẩu hiện hành i. Luật Ä‘iá»?u chỉnh tất cả các loại hàng hóa được trao đổi qua biên giá»›i quốc gia hoặc các khu phi thuế quan, cÅ©ng nhÆ° hàng hóa do công dân Việt Nam mua bán hoặc trao đổi; ii. Hai loại thuế được quy định là: “thuế tuyệt đốiâ€? hay thuế được ấn định bằng má»™t số tiá»?n nhất định tính trên má»™t Ä‘Æ¡n vị hàng hóa, và thuế “theo giá trịâ€? tính trên giá trị hàng hóa trong tá»? khai xuất nhập khẩu; iii. Thuế nhập khẩu phụ thuốc vào hai yếu tố: xuất xứ và phân loại hàng hóa. Thá»±c tế có 4 loại thuế suất thuế nhập khẩu dá»±a trên xuất xứ hàng hóa: • Thuế suất Æ°u đãi áp dụng cho các nÆ°á»›c và nhóm nÆ°á»›c thá»±c hiện đối xá»­ tối huệ quốc (MFN) trong quan hệ thÆ°Æ¡ng mại vá»›i Việt Nam. Danh sách các nÆ°á»›c thá»±c hiện quy chế MFN vá»›i Việt Nam hiện có hÆ¡n 160 nÆ°á»›c, trong đó có Mỹ, EU, Trung Quốc và má»™t số nÆ°á»›c phát triển lá»›n khác; • Thuế suất Æ°u đãi đặc biệt là mức thuế suất được giảm nhiá»?u hÆ¡n nữa, cho các nÆ°á»›c thành viên ASEAN, cÅ©ng nhÆ° vá»›i Trung Quốc và Ấn Ä?á»™; • Thuế suất thông thÆ°á»?ng được xác định bằng 150% thuế Æ°u đãi và áp dụng cho các nÆ°á»›c không thá»±c hiện quy chế MFN vá»›i Việt Nam và phân biệt đối xá»­ vá»›i hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam; • Thuế nhập khẩu đặc biệt và các biện pháp phòng vệ (thuế suất chống bán phá giá) đối vá»›i má»™t số hàng hóa cụ thể bị cho là bán phá giá và làm tổn hại đến các nhà sản xuất trong nÆ°á»›c. Thuế phải ná»™p bằng số tiá»?n chênh lệch giữa giá xuất khẩu và giá trị bình thÆ°á»?ng của hàng hóa. iv. Việc áp dụng loại thuế suất thứ tÆ° (chống phân biệt đối xá»­) cần được xem lại bởi mức thuế suất 150% cao hÆ¡n so vá»›i mức áp dụng cho hàng hóa của các nÆ°á»›c được hưởng quy chế MFN đã được áp dụng cho hàng hóa của các nÆ°á»›c không được hưởng quy chế này. Ä?iá»?u này có thể phù hợp vá»? câu chữ, song không phù hợp vá»›i tinh thần của các nguyên tắc của WTO, có nhiá»?u khả năng gây tranh chấp và làm cản trở hoạt Ä‘á»™ng thÆ°Æ¡ng mại. Vá»? các mức thuế suất, có thể nói thuế suất trÆ°á»›c hết được quy định dá»±a trên nÆ°á»›c xuất xứ của hàng hóa (5 mức), rồi trong má»—i mức, thuế nhập khẩu lại được quy định dá»±a trên phân loại hàng hóa (4 loại) đối vá»›i từng nÆ°á»›c, Ä‘iá»?u này có nghÄ©a là có đến 20 thuế suất nhập khẩu khác nhau. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy chiến lược thay thế nhập khẩu không dẫn đến tăng trưởng hay đổi má»›i. Cho nên, sẽ hiệu quả hÆ¡n nếu quy định 2 đến 3 mức thuế suất thuế nhập khẩu căn cứ trên phân loại hàng hóa. Có má»™t quy định đặc biệt vá»? miá»…n thuế nhập khẩu cho hàng hóa nhập khẩu lần đầu tiên. Hầu hết các loại hàng hóa này là hàng hóa tiêu dùng thông thÆ°á»?ng thuá»™c diện chịu thuế GTGT. Do 46 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế vậy, chính phủ cần quy định phÆ°Æ¡ng thức đánh thuế tiếp theo đối vá»›i những hàng hóa này khi chúng được nhà nhập khẩu lần đầu Ä‘em bán. Má»™t quy định khác mà luật Ä‘Æ°a ra là cấm nhập khẩu má»™t số loại hàng hóa, cụ thể là hàng tiêu dùng đã qua sá»­ dụng, bao gồm hàng may mặc và đồ gia dụng. NhÆ° vậy, hàng hoá được miá»…n thuế là hàng má»›i và khi nhà nhập khẩu miá»…n thuế bán hàng hóa đã qua sá»­ dụng trên thị trÆ°á»?ng trong nÆ°á»›c, há»? gá»?i là cho thuê. Căn cứ cho quy định này là không rõ ràng. Các quy định vá»? miá»…n thuế và hoàn thuế được nêu chi tiết. Các quy định này Ä‘á»?u má»›i và phù hợp vá»›i luật pháp ở nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển. Kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế và khu vá»±c Vá»? thuế xuất nhập khẩu, chuẩn má»±c quốc tế được đặt ra theo quy định của WTO. Khi gia nhập WTO, Việt Nam phải rà soát lại toàn bá»™ các loại thuế và quy định xuất nhập khẩu, trong đó có việc hợp lý hóa các mức thuế suất, và việc này sẽ có tác Ä‘á»™ng tá»›i các khu vá»±c kinh tế khác nhau theo những cách khác nhau. Má»™t số ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng cụ thể đối vá»›i các khu vá»±c trong quá trình gia nhập WTO được tóm lược trong phụ lục 6. Các Ä‘á»? xuất cải cách thuế xuất nhập khẩu ở Việt Nam i. Cần có má»™t bá»™ thuế suất cÆ¡ bản gồm thuế suất Æ°u đãi, thuế suất theo quy chế MFN hay thuế suất thông thÆ°á»?ng được bổ sung thêm bằng má»™t bá»™ thuế suất Æ°u đãi đặc biệt dành cho các quốc gia mà Việt Nam có ký kết hiệp định thÆ°Æ¡ng mại. Ä?ối vá»›i các nÆ°á»›c không được đối xá»­ Æ°u đãi, có thể được áp dụng mức thuế suất áp dụng cho hàng hóa của các nÆ°á»›c được đối xá»­ theo quy chế MFN cá»™ng thêm má»™t tá»· lệ phần trăm. Tốt nhất, số loại thuế suất dá»±a trên nguồn gốc xuất xứ không nên nhiá»?u hÆ¡n 3 loại; ii. Ä?ối vá»›i loại cÆ¡ bản, có thể duy trì 3 mức thuế suất dá»±a trên phân loại hàng hóa: mức thấp nhất (ví dụ: 5%) có thể áp dụng cho yếu tố đầu vào, mức cao hÆ¡n (ví dụ: 15%) áp dụng cho hàng hóa trung gian, và mức cao nhất (ví dụ: 25%) áp dụng cho hàng hoá tiêu dùng thuần tuý; iii. Ä?ối vá»›i hàng hóa không khuyến khích nhập khẩu,có thể quy định mức thuế suất cao. Cách khác là quy Ä‘inh cấp pheÌ?p nhập khẩu cho các loại hàng hóa này làm sao để số lượng thuế suất là 3; iv. Thuế xuất khẩu chỉ nên áp dụng cho các nguồn lá»±c có thể bị cạn kiệt. Ä?ối vá»›i các mặt hàng xuất khẩu khác, có thể xem xeÌ?t má»™t số phÆ°Æ¡ng án bảo há»™ hàng hóa xuất khẩu, trong đó có việc áp dụng mức thuế suất 0% đối vá»›i hàng hóa xuất khẩu thông qua hoàn thuế nhập khẩu bằng vá»›i tất cả các loại thuế (trung Æ°Æ¡ng, tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng); v. Có thể xem xeÌ?t việc Ä‘Æ°a Ä‘iá»?u khoản “làm giàu bất chínhâ€? (unjust enrichment) trong luật hoàn thuế. NhÆ° trong trÆ°á»?ng hợp hoàn thuế cho nhà nhập khẩu, song nhà nhập khẩu lại không thể chứng minh được rằng việc ná»™p thuế cao phi lý không được thu hồi lại từ ngÆ°á»?i mua hàng, thì nhà nhập khẩu không được hoàn thuế mà là ngÆ°á»?i tiêu dùng. Số tiá»?n thuế vượt quá này có thể không trả cho nhà nhập khẩu mà được giữ ở “Quỹ phúc lợi tiêu dùngâ€?; vi. Chính phủ cần thá»±c hiện các hiệp định WTO chính thức, có tham khảo ý kiến của Tổ chức Hải quan thế giá»›i (WCO), và các biện pháp xúc tiến thÆ°Æ¡ng mại nhÆ° hài hóa thuế quan, phán quyết trÆ°á»›c, thẩm quyá»?n kháng án đặc biệt v.v… ; 47 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM vii. Việt Nam cần xem xeÌ?t việc trở thành quốc gia thành viên ký kết Hiệp định thÆ° vá»? Ä?Æ¡n giản hóa và Hài hòa hóa Thủ tục Hải quan (Công Æ°á»›c Kyoto sá»­a đổi). Việc thúc đẩy các cải cách chính sách quản lý thuế này là nhằm tiếp tục hợp lý hóa các loại thuế suất. Ä?iá»?u này gắn kết chặt chẽ vá»›i việc Ä‘Æ¡n giản hóa các thủ tục quản lý hải quan và giúp nâng cao tính tuân thủ. 6. Các loại thuế trá»±c thu Số thu từ thuế thu nhập cá nhân (TNCN) và thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) chiếm khoảng 8,7% GDP năm 2010. Tuy nhiên, tá»· lệ thu nhÆ° vậy là tÆ°Æ¡ng đối thấp so vá»›i các nÆ°á»›c khác trong khu vá»±c. Số thu từ thuế TNDN chiếm khoảng 90% tổng thu thuế thu nhập. 6.1. Thuế thu nhập cá nhân TrÆ°á»›c khi Luật thuế thu nhập cá nhân được Quốc há»™i thông qua vào tháng 11 năm 2007 và có hiệu lá»±c từ 01/01/2009, việc đánh thuế thu nhập cá nhân được quy định bởi Pháp lệnh thuế thu nhập đối vá»›i ngÆ°á»?i có thu nhập cao (Pháp lệnh). Ä?iểm hấp dẫn của thuế thu nhập cá nhân là Ä‘á»™ co giãn vá»? số thu. Trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam, thuế chỉ được áp dụng đối vá»›i ngÆ°á»?i có thu nhập cao, trong khi Ä‘a số ngÆ°á»?i dân nằm ngoài cÆ¡ sở tính thuế, do đó đóng góp rất ít trong tổng thu từ thuế. i. CÆ¡ sở thuế hẹp: Pháp lệnh có cÆ¡ sở thuế hẹp, giống nhÆ° thuế tiêu thụ đặc biệt, số lÆ°Æ¡ng ngÆ°á»?i ná»™p thuế ít, thuế suất cao. Mức miá»…n thuế cao khiến Ä‘a số ngÆ°á»?i dân bị loại ra khá»?i cÆ¡ sở thuế4. Trong khi tá»· trá»?ng thu thuế TNCN từ ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài tăng từ 48,2% năm 2000 lên 62,4% năm 2003, thì đối vá»›i ngÆ°á»?i Việt Nam tá»· trá»?ng giảm từ 42,4% xuống còn 30%. Số lượng ngÆ°á»?i ná»™p thuế là ngÆ°á»?i Việt Nam trong 2001 chiếm 0,46% tổng dân số, nhÆ°ng giảm xuống còn 0,3% trong năm 2003 do tăng ngưỡng thu nhập miá»…n thuế; ii. Thuế thu nhập cá nhân là thuế đánh vào quá trình chính thức hóa ná»?n kinh tế: Hiện nay, thuế TNCN là thuế đánh vào ngÆ°á»?i có thu nhập cao. Câu há»?i là Ä‘iá»?u này nên thay đổi nhÆ° thế nào. Trong khi TNCN có thể sá»­ dụng nhÆ° là công cụ để Ä‘iá»?u chỉnh lại thu nhập, nó có thể làm ảnh hưởng đến quá trình tiêu chuẩn hóa. Việc mở rá»™ng từng bÆ°á»›c thị trÆ°á»?ng lao Ä‘á»™ng chính thức và tăng lao Ä‘á»™ng hưởng lÆ°Æ¡ng là con Ä‘Æ°á»?ng chủ chốt giảm nghèo ở Việt Nam. Trong việc cố gắng mở rá»™ng cÆ¡ sở thuế và làm cho nó lÅ©y tiến, cuối cùng thuế TNCN có thể là thuế đánh vào việc chính thức hóa ná»?n kinh tế, và do đó làm cản trở quá trình hiện đại hóa và tạo việc làm. NhÆ° vậy, vấn Ä‘á»? lá»±a chá»?n chính sách cÅ©ng cần má»™t khoảng thá»?i gian nữa, thuế TNCN có thể vẫn là thuế chỉ đánh vào ngÆ°á»?i có thu nhập cao và việc mở rá»™ng nó đến nhóm ngÆ°á»?i có thu nhập trung bình cần phải làm từng bÆ°á»›c. Bất kỳ sá»± thay đổi triệt để nào trong cấu trúc thuế TNCN tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thuế TNCN ở các nÆ°á»›c phát triển có thể có hại nhiá»?u hÆ¡n là có lợi; iii. Nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế: Cả Pháp lệnh và Luật thuế TNCN 2009 có má»™t danh mục dài các khoản thanh toán và trợ cấp và các khoản thanh toán há»— trợ vá»? mặt xã há»™i vẫn không bị đánh thuế. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy rằng thá»±c tế này có thể dẫn đến xói mòn cÆ¡ sở thuế và trở thành lá»— hổng thuế; 4 Ngưỡng miá»…n thuế là 5 triệu đồng/tháng đối vá»›i công dân Việt Nam và 8 triệu đối vá»›i ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài; hoặc tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 314 đô la Mỹ và 503 đô la Mỹ theo tá»· giá tại thá»?i Ä‘iểm pháp lệnh ban hành là 15900 đồng/đô la Mỹ. 48 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế iv. Ngưỡng miá»…n thuế: Pháp lệnh quy định ngưỡng miá»…n thuế là 5 triệu đồng/ tháng. Ngưỡng này rất cao, cao hÆ¡n 8 lần thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i hoặc cao gấp 4 lân thu nhập bình quân của những ngÆ°á»?i làm việc tại các doanh nghiệp vào thá»?i Ä‘iểm Pháp lệnh có hiệu lá»±c. Theo thá»±c tiá»…n quốc tế, ngưỡng dao Ä‘á»™ng trong khoảng 2 đến 24% thu nhập bình quân của công nhân sản xuất. Ngưỡng miá»…n thuế đã bị xóa bá»? theo nhÆ° Luật thuế TNCN 2009; v. Ä?Æ¡n vị đánh thuế là cá nhân: Ä?Æ¡n vị đánh thuế là cá nhân có thu nhập và Ä‘iá»?u này phù hợp vá»›i xu hÆ°á»›ng quốc tế vá»? thuế TNCN. Pháp lệnh không quy định các khoản giảm trừ cho vợ hoặc chồng, con cái, chi y tế,v.v, nhÆ°ng lại quy định miá»…n thuế thống nhất vá»›i mức cao. Thá»±c tế này tạo thuận lợi cho quản lý, nhÆ°ng lại thu hẹp cÆ¡ sở thuế khá lá»›n. Luật thuế TNCN năm 2009 đã xem xeÌ?t lại để Ä‘Æ°a vào các quy định này; vi. Sá»± bất bình đẳng trong hệ thống thuế: Hệ thống thuế khá không công bằng ở Việt nam và nguyên tắc công bằng theo chiá»?u dá»?c bị vi phạm bằng nhiá»?u cách vì nhiá»?u lý do khác nhau, kể cả việc miá»…n thuế cho nhiá»?u khoản trợ cấp, phụ cấp và tiá»?n gá»­i tiết kiệm; vii. Thuế suất và biểu thuế: Thuế suất phân biệt khá lá»›n và cần được hài hòa hóa. Có 7 bậc thuế từ 0 đến 35% và biểu thuế cho ngÆ°á»?i Viêt nam và ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài là khác nhau. Thuế suất cao nhất là 35% cÅ©ng quá cao so vá»›i thông lệ quốc tế tốt nhất và các nÆ°á»›c phát triển, nÆ¡i mà thuế suất cao nhất tập trung ở mức 30%. Vấn Ä‘á»? này cần được xem xeÌ?t trong bối cảnh cạnh tranh vá»? thuế cÅ©ng nhÆ° việc hợp nhất thuế suất thuế TNCN và thuế suất thuế TNDN. Vá»›i mức thuế suất cao nhất ở mức 40 - 45% ở các nÆ°á»›c phát triển, sẽ hấp dẫn đối vá»›i những ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng sẽ di chuyển tá»›i nÆ°á»›c có mức thuế suất cao nhất khoảng 30%. Hiện nay, có sá»± cách biệt đáng kể giữa thuế suất thuế TNDN 25% vá»›i mức thuế suất thuế TNCN cao nhất 35%. Do vậy, cần hạ thấp mức thuế suất này xuống còn khoảng 30%. Luật Thuế Thu nhập cá nhân có hiệu lá»±c năm 2009 Các Ä‘iểm chính của Luật Thuế TNCN nhÆ° sau: i. Không phân biệt giữa công dân Việt Nam và ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài sinh sống ở Việt Nam: NgÆ°á»?i ná»™p thuế TNCN bao gồm cả ngÆ°á»?i cÆ° trú có thu nhập trong và ngoài lãnh thổ Việt nam và ngÆ°á»?i không cÆ° trú có thu nhập trong lãnh thổ Việt nam; ii. Không phân biệt giữa thu nhập thÆ°á»?ng xuyên và không thÆ°á»?ng xuyên: Luật má»›i không phân biệt thu nhập thÆ°á»?ng xuyên và không thÆ°á»?ng xuyên, mặc dù áp dụng các mức thuế suất khác nhau đối vá»›i má»™t số loại thu nhập. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là vẫn duy trì sá»± phân biệt trong đánh thuế các loại thu nhập khác nhau tuy không nói rõ nhÆ° vậy; iii. Ä?ánh thuế nhiá»?u loại thu nhập hÆ¡n: Luật quy định nhiá»?u loại thu nhập ví dụ nhÆ° thu nhập từ đầu tÆ° vốn, bao gồm lãi cho vay, cổ tức, lãi trên vốn, chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản, bản quyá»?n, trong đó có chuyển giao công nghệ, chuyển giao các quyá»?n công nghiệp, nhượng quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại và thu nhập từ thừa kế và biếu tặng. Việc đánh thuế tiá»?n lãi và cổ tức sẽ giúp mở rá»™ng cÆ¡ sở thuế và là thay đổi được ủng há»™; iv. Thu nhập không chịu thuế, thu nhập được miá»…n thuế, giảm thuế: Số lượng các loại phụ cấp không thuá»™c diện chịu thuế đã giảm, song vẫn còn má»™t vài khoản. Má»™t thay đổi cÆ¡ bản là việc gá»™p cả các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh cá thể hiện Ä‘ang chịu thuế TNDN vào chế Ä‘á»™ thuế TNCN hiện hành. Má»™t loại thu nhập được miá»…n thuế đáng chú ý trong luật là tiá»?n chuyển từ nÆ°á»›c ngoài. Ngoài ra, thu nhập từ nông nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng và đánh bắt thuá»· sản v.v...cÅ©ng được miá»…n thuế; 49 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM v. Kỳ tính thuế: Kỳ tính thuế là năm dÆ°Æ¡ng lịch đối vá»›i thu nhập từ kinh doanh và việc làm. Tuy nhiên, đối vá»›i cả ngÆ°á»?i Việt Nam lẫn ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài sinh sống ở Việt Nam, kỳ thuế là má»—i lần phát sinh thu nhập trong trÆ°á»?ng hợp thu nhập từ lãi cho vay, cổ tức và lợi nhuận, lãi trên vốn, chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản, trúng xổ số, tiá»?n bản quyá»?n, nhượng quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại, chuyển giao công nghệ, thừa kế và biếu tặng. Ä?iá»?u đó có nghÄ©a là ngưỡng tính thuế áp dụng dá»± trên cÆ¡ sở từng trÆ°á»?ng hợp chứ không tính trên tổng thu nhập cả năm từ các nguồn này; vi. Bảo hiểm xã há»™i và y tế: Các khoản đóng góp này được giảm trừ từ thu nhập kinh doanh hay tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công (Ä?iá»?u 21), song việc chi trả các khoản này không được quy định rõ ràng là thu nhập. Các khoản này có thể trốn thuế ở cả hai đầu, trừ phi từ “lÆ°Æ¡ng hÆ°uâ€?, thuá»™c diện chịu thuế theo luật hiện hành, có nghÄ©a bao hàm cả các khoản này; vii. Giảm trừ gia cảnh: Má»™t quy định giảm trừ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế và những ngÆ°á»?i phụ thuá»™c đã được Ä‘Æ°a ra. Ä?ối vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế, khoản giảm trừ hàng tháng là là 4 triệu đồng và vá»›i má»—i má»™t ngÆ°á»?i phụ thuá»™c là 1,6 triệu đồng. Thoạt nhìn, ngưỡng tính thuế hạ từ 5 triệu đồng xuống còn 4 triệu đồng, song mức giảm trừ gia cảnh thá»±c tế lại làm cho ngưỡng này tăng lên. Ä?iá»?u này có thể khiến số ngÆ°á»?i ná»™p thuế giảm Ä‘i và làm giảm số thu thuế; viii. Ä?óng góp từ thiện: Luật Ä‘Æ°a ra má»™t quy định vá»? giảm trừ cho khoản đóng góp từ thiện, Ä‘iá»?u này phù hợp vá»›i thá»±c tiá»…n quốc tế; ix. Thuế suất: Luật có 7 mức: 5, 10, 15, 20, 25, 30 và 35%. Mức thuế suất cao nhất đã được giảm từ 40% xuống còn 35% và đây là bÆ°á»›c Ä‘i đáng mừng, song Ä‘iá»?u này lại thất vá»?ng vì lại có quá nhiá»?u mức thuế suất. Ä?iá»?u này có thể giúp cải thiện sá»± công bằng theo chiá»?u dá»?c, song thá»±c tiá»…n quốc tế cho thấy việc có quá nhiá»?u mức thuế suất gây phức tạp thêm cho công tác quản lý và khuyến khích việc trốn thuế, trong khi cải thiện rất ít tình trạng công bằng. Số mức thuế suất nên hạn chế lại còn 3-4 mức. Má»™t cÆ¡ cấu thuế suất được áp dụng cho các thu nhập từ đầu tÆ° vốn (tiá»?n lãi và cổ tức), tiá»?n bản quyá»?n, nhượng quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại, trúng thưởng, thừa kế hoặc biếu tặng, và bán bất Ä‘á»™ng sản.5 x. Ngưỡng tính thuế: Ngưỡng tính thuế bằng 10 triệu đồng được áp dụng cho thu nhập từ bản quyá»?n, nhượng quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại, trúng thưởng, thừa kế.... Do đó, các loại thu nhập này cÅ©ng có bậc thuế đặc biệt theo quy định của Luật má»›i. Có rất ít căn cứ để lý giải cho bậc thuế này; xi. CÆ¡ sở thuế hẹp: Vấn Ä‘á»? vá»? cÆ¡ sở thuế hẹp vẫn tồn tại. Tuy nhiên, nhÆ° đã thảo luận ở trên, Ä‘iá»?u này có thể chấp nhận được trong thá»?i gian ngắn trÆ°á»›c mắt, vì lợi ích của việc chính thức hóa thị trÆ°á»?ng lao Ä‘á»™ng và ná»?n kinh tế; xii. Cá nhân không cÆ° trú: Quy định má»›i là áp dụng các mức thuế suất theo từng lÄ©nh vá»±c há»?at Ä‘á»™ng/kinh doanh thay vì má»™t mức thuế suất đồng nhất. Thuế suất 20% áp dụng cho thu nhập từ tiá»?n lÆ°Æ¡ng,tiá»?n công. Ä?ối vá»›i thu nhập từ kinh doanh, mức thuế suất là 1%, 2% và 5% 5 Ä?ánh thuế thu nhập từ đầu tÆ° vốn là vấn Ä‘á»? phức tạp và phải thá»±c hiện đánh đổi giữa số thu thuế và chi phí hiệu quả kinh tế. Trong chế Ä‘á»™ cổ Ä‘iển, thuế thu nhập công ty được đánh thuế vá»›i các cấp Ä‘á»™ khác nhau, chẳng hạn: thu nhập công ty bị đánh thuế ở cấp Ä‘á»™ công ty, sau đó cổ tức được chia bị đánh thuế ở cấp Ä‘á»™ cá nhân. Chế Ä‘á»™ này Ä‘Æ¡n giản cho quản lý, nhÆ°ng có thể tạo ra sá»± bóp meÌ?o vá»? mặt kinh tế không dá»± tính. Do đó, má»™t số nÆ°á»›c cố gắng giá»›i thiệu trong hệ thống thu nhập cá nhân má»™t hình thức nào đó vá»? sá»± tổng hợp (ví dụ, ở Mỹ, cổ tức bị đánh thuế ở mức thấp hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i mức cận biên của thuế thu nhập cá nhân).. 50 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế Luật Thuế TNCN má»›i mang tính lÅ©y tiến nhiá»?u hÆ¡n hay mang lại số thu nhiá»?u hÆ¡n? Má»™t mô hình mô phá»?ng vi mô để dá»± báo số thu từ thuế TNCN cho thấy những kết quả thú vị vá»? năng suất tÆ°Æ¡ng đối và tính lÅ©y tiến của hai chế Ä‘á»™ thuế TNCN (xem ChÆ°Æ¡ng 8: Hệ thống thuế ở Việt Nam: Ä?ối tượng ná»™p thuế và Sắc thuế). Nếu luật hiện hành và luật má»›i chỉ được áp dụng cho thu nhập từ tiá»?n công và tiá»?n lÆ°Æ¡ng thì luật má»›i sẽ có số thu thấp hÆ¡n và ít lÅ©y tiến hÆ¡n. Ä?iá»?u này không có gì đáng ngạc nhiên do quy định má»›i vá»? giảm trừ cá nhân và gia cảnh. Tuy nhiên, nếu các hình thức thu nhập khác theo quy định của luật má»›i được gá»™p vào cÆ¡ sở thuế thì hệ thống trở nên lÅ©y tiến hÆ¡n và mang lại số thu từ thuếcao hÆ¡n. Kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế và khu vá»±c vá»? thuế TNCN Số thu từ thuế TNCN đóng góp khoảng 25-30 % tổng thu thuế ở các nÆ°á»›c phát triển, song con số này thấp hÆ¡n nhiá»?u ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển. Ä?ã có sá»± chuyển đổi từ thuế đánh trên há»™ gia đình sang đánh thuế theo cá nhân và chuyển đổi dần dần từ hệ thống thuế suất theo loại hình hoạt Ä‘á»™ng sang áp dụng hệ thống thuế toàn cầu. Tuy nhiên, má»™t số đặc trÆ°ng của hệ thống thuế suất theo loại hình hoạt Ä‘á»™ng vẫn được giữ lại nhÆ° trong trÆ°á»?ng hợp lÆ°Æ¡ng hÆ°u và thu nhập từ đầu tÆ° vốn được đánh thuế khác nhau. Số lượng bậc thuế cÅ©ng khác nhau giữa các nÆ°á»›c, song dao Ä‘á»™ng trong khoảng từ 3 đến 5 bậc thuế. Ngưỡng tính thuế TNCN cÅ©ng khác biệt đáng kể, dao Ä‘á»™ng từ 2% đến 24% thu nhập trung bình của má»™t ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng trong lÄ©nh vá»±c sản xuất. Các quốc gia OECD thÆ°á»?ng cho pheÌ?p áp dụng má»™t số trÆ°á»?ng hợp giảm trừ: giảm trừ tiêu chuẩn các khoản phí ná»™p quỹ lÆ°Æ¡ng hÆ°u và bảo hiểm; tiá»?n trả lãi vay cầm cố; tiá»?n trả lãi vay tiết kiệm quốc gia hoặc bÆ°u Ä‘iện và trái phiếu Chính phủ; trợ cấp thất nghiệp và các loại trợ cấp khác. Các quốc gia ASEAN lại cho ta má»™t bức tranh vô cùng Ä‘a dạng. Tại Sing-ga-po thuế suất dao Ä‘á»™ng từ 0 đến 21% vá»›i ngưỡng tính thuế là 20.000 đôla Sing-ga-po (xấp xỉ 145.000 USD). Tại Cam-pu-chia, thuế suất dao Ä‘á»™ng từ 0 đến 20% vá»›i ngưỡng tính thuế là 500,000 Riel má»™t tháng (dÆ°á»›i 127 USD). Tại Trung Quốc, mức dao Ä‘á»™ng này là từ 0 đến 45% và ngưỡng tính thuế là 1300 nhân dân tệ (183 USD). Tại Thái Lan mức dao Ä‘á»™ng là 5 đến 37%, còn vá»›i Phi-lip-pin là 5 đến 25%, cá»™ng vá»›i ngưỡng tính thuế bằng 0 sau khi đã cho pheÌ?p giảm trừ má»™t số khoản cÆ¡ bản. In-đô-nê-xia có 5 mức thuế suất dao Ä‘á»™ng từ 5% đến 35%, trong khi thuế suất ở Ma-lai-xia dao Ä‘á»™ng từ 0% đến 28% vá»›i nhiá»?u khoản giảm trừ. Các Ä‘á»? xuất để tiếp tục cải cách thuế TNCN ở Việt Nam Luật thuế TNCN, có hiệu lá»±c từ 1/1/2009, Ä‘Æ°a ra những cải tiến quan trá»?ng trong nhiá»?u quy định. Tuy nhiên vẫn còn má»™t số ná»™i dung cần tiếp tục cải cách: i. Má»™t số khoản phụ cấp liên quan đến việc làm đã bị loại bá»? song số lượng khoản “thu nhập không chịu thuếâ€? và “thu nhập được miá»…n thuếâ€? trên thá»±c tế lại tăng lên theo quy địnhcủa luật. Ä?iểm này cần được tiếp tục nghiên cứu và hạn chế lại, chỉ áp dụng cho các trÆ°á»?ng hợp thá»±c sá»± xứng đáng; ii. Các khoản đóng góp Bảo hiểm Xã há»™i (BHXH) và Bảo hiểm Y tế (BHYT) được trừ thuế, do đó cần được nêu rõ là thu nhập để không bị trốn thuế ở cả hai đầu; iii. Thu nhập từ nông nghiệp và lâm nghiệp được miá»…n thuế. Tuy quy định này làm Ä‘Æ¡n giản hóa công tác quản lý thuế, nhÆ°ng cần có sá»± phân biệt giữa làm nông nghiệp và lâm nghiệp thông thÆ°á»?ng vá»›i các nông trÆ°á»?ng lá»›n gieo trồng quy mô lá»›n và đồn Ä‘iá»?n lá»›n; 51 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM iv. Hiện có quá nhiá»?u bậc thuế. Thá»±c tiá»…n quốc tế cho thấy việc có quá nhiá»?u bậc thuế làm công tác quản lý phức tạp hÆ¡n và thÆ°á»?ng khuyến khích việc trốn thuế, trong khi góp phần rất nhá»? trong việc nâng cao tính công bằng. Do đó, nên rút bá»›t số lượng bậc thuế xuống còn 3 hoặc 4; v. Bậc thuế cao nhất 35% vẫn còn quá cao và cần giảm bá»›t. Ä?iá»?u này đặc biệt quan trá»?ng nếu so vá»›i cÆ¡ cấu thuế của các nÆ°á»›c láng giá»?ng. Mức thuế suất đánh vào thu nhập từ hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° vốn, cụ thể là tiá»?n lãi và cổ tức, hiện còn thấp (5%) và cần được nâng lên đến khoảng 15%; vi. Vẫn còn sá»± phân biệt giữa thu nhập thÆ°á»?ng xuyên và không thÆ°á»?ng xuyên; tiá»?n bản quyá»?n và trúng xổ số chịu thuế thấp vá»›i ngưỡng tính thuế là 10 triệu đồng má»™t lần. Thu nhập này cần được gá»™p vào nhóm thu nhập thÆ°á»?ng xuyên. Nói cách khác, má»™t mức thuế khấu trừ tại nguồn khoảng 15% có thể được áp dụng và phải là mức thuế cuối cùng; vii. Tuy có thể áp dụng các mức thuế suất theo từng lÄ©nh vá»±c hoạt Ä‘á»™ng trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp (chuyển giao bất Ä‘á»™ng sản, tiá»?n lãi và cổ tức, thừa kế), luật áp dụng cách này cho quá nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp; viii. Ä?ể phản ánh tình trạng lạm phát của ná»?n kinh tế, ngưỡng tính thuế và các bậc thuế cần được Ä‘iá»?u chỉnh định kỳ cho linh hoạt. 6.2. Thuế Thu nhập Doanh nghiệp (TNDN) Thuế TNDN hiện là má»™t trong những nguồn thu ngân sách chính ở Việt Nam và chiếm khoảng 7% GDP trong những năm gần đây. Các đặc Ä‘iểm chính của thuế TNDN Cùng má»™t luật thuế được áp dụng cho cả các công ty trong nÆ°á»›c lẫn ngoài nÆ°á»›c và tạo ra má»™t sân chÆ¡i công bằng. (i) CÆ¡ sở thuế: a. Thuế TNDN chỉ đánh vào các tổ chức sản xuất kinh doanh. b. CÆ¡ sở thuế bao gồm thu nhập từ hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° vốn thuá»™c nhiá»?u nguồn khác nhau. Có thể có má»™t lá»— hổng vá»? thuế, phần thu nhập từ bán quyá»?n sá»­ dụng đất có thể tránh thuế nếu toàn bá»™ công ty được bán, và đất Ä‘ai, lúc đó, được tính là má»™t phần của công ty. Cách tốt hÆ¡n là đánh thuế giá trị đất theo cách thông thÆ°á»?ng. (ii) Các quy định vá»? khấu hao a. Các quy định vá»? khấu hao khá phức tạp vá»›i 53 loại tài sản cố định có thá»?i hạn sá»­ dụng khác nhau mà nhà đầu tÆ° phải xác định và lá»±a chá»?n má»™t trong 3 phÆ°Æ¡ng pháp khấu hao. Nếu nhà đầu tÆ° không bằng lòng vá»›i thá»?i hạn mà luật quy định thì đã có quy định cho pheÌ?p thá»?a thuận vá»›i cÆ¡ quan thuế. b. Ä?ể thá»±c hiện chế Ä‘á»™ khấu hao, má»—i tài sản cố định phải được phân loại, lÆ°u giữ trong hồ sÆ¡ riêng và sổ theo dõi tài sản, được đánh số và dán thẻ vá»›i số liệu thống kê phù hợp. Rõ ràng là tất cả các việc này sẽ làm tăng chi phí quản lý và chi phí tuân thủ. c. Má»™t cách tốt hÆ¡n là chia tất cả tài sản thành 4-5 loại lá»›n rồi khấu hao theo phÆ°Æ¡ng pháp số dÆ° giảm dần. Khi má»™t tài sản má»›i được thêm vào tổng tài sản, giá trị sẽ trở nên lá»›n hÆ¡n, 52 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế và khi má»™t tài sản nào đó được bán Ä‘i, giá trị sẽ trở nên nhá»? hÆ¡n. Cách này cÅ©ng sẽ giúp giải quyết vấn Ä‘á»? phân định tài sản cÅ© và má»›i và tài sản nào đã được khấu hao ở mức Ä‘á»™ nào vào thá»?i Ä‘iểm bán. Ví dụ, nếu má»™t tài sản đã được khấu hao năm đầu tiên và được bán vào năm thứ hai bằng 90% giá gốc, thì tổng giá trị tài sản và khoản thuế đối vá»›i ngÆ°á»?i mua cÅ© được giảm Ä‘i trong khi ngÆ°á»?i mua má»›i sẽ phải thá»±c hiện má»™t kế hoạch khấu hao má»›i. Nếu má»™t tài sản đã được khấu hao nhiá»?u và tổng giá trị tài sản có thể là âm, cho thấy lợi nhuận trên vốn quá nhiá»?u, cần phải bị đánh thuế. Những tài sản thuá»™c diện khấu hao nhanh cần phải được xếp riêng má»™t nhóm. d. Các quy định vá»? khấu hao vẫn có thể được sá»­ dụng nhÆ° là công cụ Æ°u đãi thuế đối vá»›i má»™t số loại hình đầu tÆ° cụ thể hoặc đầu tÆ° ở những khu vá»±c địa lý được chỉ định. e. Chế Ä‘á»™ khấu hao nhanh tá»›i gấp 2 lần chế Ä‘á»™ thông thÆ°á»?ng được áp dụng cho các cÆ¡ sở kinh doanh hàng hóa, dịch vụ “có hiệu quả kinh tế caoâ€?. (iii) Các khoản chi phí không được trừ và được trừ hạn chế Má»™t số khoản chi của công ty không được trừ theo luật mặc dù đó là những chi phí kinh doanh hợp pháp được chấp nhận theo thông lệ quốc tế. Tuy nhiên, Luật có quy định mức trần đối vá»›i má»™t số loại chi tiêu sau: a. Giảm trừ đối vá»›i các khoản chi phúc lợi và chi tiá»?n thưởng cho ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng; những khoản tiá»?n thưởng đó tất nhiên sẽ phải chịu thuế TNCN do ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng trả. b. Có má»™t quy định vá»? mức trần chi phí cho quảng cáo và các hình thức khuyến mại khác, kể cả giải trí, và những chi phí đó không được vượt quá 10% tổng chi phí tổng chi phí được trừ. Ä?ối vá»›i các doanh nghiệp má»›i thành lập các chi phí này không được vượt quá 15% chi phí được trừ cho 3 năm đầu kể từ khi thành lập. Loại chi phí này nói chung là hợp pháp và không nên quy định mức trần. Cần có những quy định rõ ràng vá»? việc cho pheÌ?p xem giải trí là má»™t loại chi phí. (iv)Thuế suất a. Chế Ä‘á»™ thuế hiện tại quy định mức thuế suất thông thÆ°á»?ng là 25 %. Mức thuế suất cao hÆ¡n từ 32 % đến 50% được áp dụng cho dầu má»?, khí đốt và các loại tài nguyên quý, hiếm khác. Các mức thuế suất thấp 20% và 10% nhÆ° là má»™t phần của chế Ä‘á»™ Æ°u đãi thuế TNDN được áp dụng cho hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° ở các lÄ©nh vá»±c kinh tế Æ°u đãi hay khu vá»±c địa lý được khuyến khích đầu tÆ°. Việc áp dụng nhiá»?u mức thuế suất khiến cho công tác quản lý thêm phức tạp; b. Mức thuế suất cao hÆ¡n áp dụng đối vá»›i chi nhánh của các công ty nÆ°á»›c ngoài được tán thành do các chi nhánh này chỉ bị đánh thuế má»™t lần và không có cÆ¡ há»™i nào để áp dụng thuế khấu trừ tại nguồn. (v) Ưu đãi thuế a. Thuế TNDN có các hình thức khuyến khích đầu tÆ° vào các lÄ©nh vá»±c cụ thể, địa bàn cụ thể, và nếu các hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° đáp ứng được mốt số tiêu chí xã há»™i (phụ nữ hoặc ngÆ°á»?i khuyết tật); b. Hiện nay, các hình thức Æ°u đãi thuế còn rất phức tạp và cần được hợp lý hoá hÆ¡n nữa. Có ba hình thức Æ°u đãi thuế chính: thuế suất Æ°u đãi (20, 10%); miá»…n giảm thuế có thá»?i thá»?i 53 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM hạn; và chế Ä‘á»™ khấu hao nhanh. Các tiêu chí chi tiết được quy định cho má»—i loại, song đôi khi không rõ ràng. Kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế và khu vá»±c vá»? thuế TNDN ở hầu hết các nÆ°á»›c phát triển, thu nhập phát sinh từ tất cả các nguồn bao gồm kinh doanh, thÆ°Æ¡ng mại và thu nhập không phát sinh từ hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh Ä‘á»?u được Ä‘Æ°a vào cÆ¡ sở thuế. Hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘á»?u đánh thuế lợi nhuận thu được từ đầu tÆ° vốn vá»›i mức thuế suất thông thÆ°á»?ng, song má»™t số trÆ°á»?ng hợp được miá»…n thuế nếu lợi nhuận từ vốn được tái đầu tÆ° vào kinh doanh. Tuỳ thuá»™c vào các quy định vá»? hạn chế ở má»™t số nÆ°á»›c nhằm tránh trốn lậu thuế, má»?i chi phí phát sinh toàn bá»™ hay riêng biệt để tạo ra thu nhập hoặc duy trì tài sản Ä‘á»?u được giảm thuế. Tất cả các nÆ°á»›c Ä‘á»?u có quy định khấu trừ chi phí khấu hao, song cách thức khác nhau. Má»™t số phÆ°Æ¡ng pháp thông thÆ°á»?ng nhÆ° khấu hao theo Ä‘Æ°á»?ng thẳng hay số dÆ° giảm dần được áp dụng. Các hình thức Æ°u đãi thuế nói chung được Ä‘Æ°a ra dÆ°á»›i hình thức khấu hao nhanh hÆ¡n bình thÆ°á»?ng. Tất cả các nÆ°á»›c OECD Ä‘á»?u cho pheÌ?p chuyển lá»— từ 5 năm cho đến thá»?i hạn không xác định, trong khi má»™t số nÆ°á»›c khác cho pheÌ?p chuyển lá»— từ 1 đến 3 năm. Các mức thuế suất ở các nÆ°á»›c phát triển cÅ©ng khác nhau đáng kể (19% ở Ca-na-Ä‘a đến 45% ở Ä?ức). Các mức thuế suất cao nhất đã giảm trong những năm qua dÆ°á»›i sức eÌ?p ngày càng tăng do cạnh tranh vá»? thuế. Má»™t số nÆ°á»›c ASEAN áp dụng nhiá»?u luật thuế và Ä‘á»?u có các hình thức Æ°u đãi thuế khác nhau đối vá»›i má»™t số loại hình đầu tÆ° cụ thể hoặc đầu tÆ° ở má»™t số địa bàn được khuyến khích đầu tÆ°. Các mức thuế suất thông thÆ°á»?ng cÅ©ng rất khác nhau. Ví dụ, In-đô-nê-xia áp dụng 3 mức thuế suất là 10, 15, 30%; Ma-lai-xia: 28% đối vá»›i các công ty thÆ°á»?ng và 38% đối vá»›i các công ty dầu má»?; Hàn Quốc: 2 mức thuế suất 15 và 25% tuỳ theo thu nhập; Phi-lip-pin áp dụng mức 32%; Xing-ga-po: 26%; và Thái Lan: 30%. Các Ä‘á»? xuất cải cách thuế TNDN ở Việt Nam i. Các quy định vá»? khấu hao cần được Ä‘Æ¡n giản hóa bằng cách xếp tất cả tài sản thành 4-5 loại và áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp khấu hao số dÆ° giảm dần. Nếu má»™t tài sản khấu hao nhiá»?u thì tổng tài sản cùng loại sẽ là âm và lợi nhuận trên vốn sẽ bị đánh thuế. Bằng cách này sẽ giảm bá»›t được chi phí quản lý và tuân thủ; ii. Quy định cho pheÌ?p khấu hao nhanh đến 2 lần mức khấu hao thông thÆ°á»?ng đối vá»›i các cÆ¡ sở kinh doanh “có hiệu quả kinh tế caoâ€? là tuỳ tiện và dá»… bị diá»…n giải theo cách chủ quan; iii. Tiá»?n công được trả bằng hiện vật và tiá»?n thưởng phải được tính vào chi phí được trừ khi tính thuế. Ngoài ra, các chi phí thá»±c tế cho quảng cáo, khuyến mại không nên bị hạn chế mức trần. Những bÆ°á»›c Ä‘i nhÆ° vậy khuyến khích các doanh nghiệp tá»± nguyện tuân thủ thuế và giúp giảm bá»›t chi phí kinh doanh ở Việt Nam; iv. Việc tiếp tục cắt giảm thuế suất trong khoảng 20-23% và áp dụng thuế suất cao hÆ¡n đối vá»›i chi nhánh các công ty nÆ°á»›c ngoài có thể cần xem xeÌ?t. Việc làm này cần Ä‘i đôi vá»›i việc hợp lý hóa chế Ä‘á»™ Æ°u đãi thuế quá hào phóng. Ä?iá»?u này giúp công tác quản lý thuế được dá»… dàng hÆ¡n và giảm bá»›t chi phí tuân thủ; v. Các tiêu chí Æ°u đãi thuế khá phức tạp và cần được Ä‘Æ¡n giản hoá. Ngoài ra, việc miá»…n giảm thuế thuế có thá»?i hạn Ä‘á»?u không có lợi vá»? chi phí và cần loại bá»? dần. 54 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế 7. Thuế tài nguyên Việc đánh thuế tài nguyên ở Việt Nam đã trở nên quan trá»?ng hÆ¡n nhá»? xuất khẩu dầu thô và khí đốt và tình hình giá dầu tăng cao trong thá»?i gian gần đây. Ä?ánh giá vá»? thuế tài nguyên ở Việt Nam Tài nguyên thiên nhiên ở Việt Nam có thể xếp thành 4 loại, má»—i loại có mức thuế suất riêng: i. Khoáng sản kim loại và phi kim loại: Các loại khoáng sản này chỉ chịu thuế tài nguyên (royalty). Các mức thuế suất áp dụng cho khoáng sản kim loại dao Ä‘á»™ng trong khoảng 5- 25%, khoáng sản phi kim loại 3-20% và đá quý 16-30%. Mức thuế suất dao Ä‘á»™ng lá»›n nhÆ° vậy có lẽ là để bù đắp cho việc không áp dụng thuế TNDN. Tốt nhất là nên áp dụng thuế TNDN thông thÆ°á»?ng cá»™ng thêm má»™t mức thuế tài nguyên khoảng 5%, bởi các mức thuế suất cao hÆ¡n sẽ gây ra tình trạng “phân loại caoâ€? và gánh nặng phi hiệu quả; ii. Sản phẩm của rừng tá»± nhiên: Loại này chịu mức thuế suất thuế tài nguyên trong khoảng 1- 35 %. Má»™t mục tiêu của việc đánh thuế cao nhÆ° vậy là để bảo vệ nguồn lá»±c rừng tá»± nhiên, song các mức thuế suẩt cao lại có xu hÆ°á»›ng khiến cho việc khai thác các sản phẩm tá»± nhiên có giá trị cao diá»…n ra nhiá»?u hÆ¡n và trốn thuế, do đó làm sai lệch mục đích ban đầu. Má»™t mức thuế TNDN cá»™ng vá»›i má»™t mức thuế tài nguyên thấp có thể được cân nhắc áp dụng trong lÄ©nh vá»±c này; iii. Thuá»· sản tá»± nhiên và nÆ°á»›c thiên nhiên: Hầu hết các tài nguyên thuá»™c nhóm này chịu thuế ở mức 1-5 %, ngoại trừ ngá»?c trai và hải sâm chịu mức thuế 6 – 10%. Các tài nguyên này còn có thể chịu thuế TNDN cùng vá»›i má»™t mức thuế suất thuế tài nguyên thấp; iv. Dầu thô và khí thiên nhiên: Khu vá»±c dầu thô và khí thiên nhiên thuá»™c diện chịu cả thuế tài nguyên lẫn thuế TNDN. Mức thuế suất thuế tài nguyên rất khác nhau phụ thuá»™c vào khối lượng và Ä‘á»™ sâu khai thác và dao Ä‘á»™ng trong khoảng 6- 40%. Thuế suất thuế tài nguyên áp dụng cho khí đốt ở mức 1-30%. Mức thuế tài nguyên cao hÆ¡n đảm bảo số thu cao hÆ¡n cho ngân sách nhà nÆ°á»›c, song lại dẫn đến chi phí phi hiệu quả cao hÆ¡n cho ná»?n kinh tế. Thuế suất thuế TNDN áp dụng cho ngành này là 50% đối vá»›i khai thác và sản xuất bình thÆ°á»?ng. Ä?ối vá»›i dá»± án khuyến khích đầu tÆ°, thuế suất giảm xuống còn 32%. Hiện hành không áp dụng Æ°u đãi thuế TNDN đối vá»›i khai thác dầu khí. Kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế vá»? thuế tài nguyên Chế Ä‘á»™ thuế thÆ°á»?ng được áp dụng cho lÄ©nh vá»±c này là má»™t tổ hợp thuế bao gồm thuế tài nguyên, thuế TNDN (khoảng 30%) và các hợp đồng phân chia sản phẩm. Các hợp đồng phân chia sản phẩm thÆ°á»?ng được sá»­ dụng trong ngành dầu khí. Má»™t phân tích so sánh chế Ä‘á»™ thuế thông thÆ°á»?ng vá»›i má»™t hợp đồng phân chia sản phẩm cùng các số liệu minh hoạ được trình bày trong phụ lục 7. Các Ä‘á»? xuất cải cách thuế tài nguyên ở Việt Nam i. Việt Nam cần chuyển sang áp dụng kết hợp thuế tài nguyên vá»›i thuế TNDN để đánh thuế tất cả các loại tài nguyên thiên nhiên. Mức thuế suất thuế TNDN cao hÆ¡n có thể được duy trì cho ngành dầu khí; 55 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ii. Thuế suất thuế tài nguyên ở tất cả các lÄ©nh vá»±c tài nguyên thiên nhiên rất khác nhau và quá cao đối vá»›i má»™t số ngành. Các mức thuế suất thuế tài nguyên cần được giảm bá»›t vá»? số lượng và không nên duy trì ở mức cao bất thÆ°á»?ng nhÆ° vậy. Ä?iá»?u này sẽ giúp giảm bá»›t chi phí quản lý và chi phí tuân thủ; iii. Thuế suất thuế tài nguyên áp dụng cho dầu má»? và khí đốt khác nhau quá nhiá»?u và cần được hợp lý hóa; iv. CÅ©ng nhÆ° vá»›i ngành dầu khí, má»™t mức thuế TNDN cao hÆ¡n có thể áp dụng đối vá»›i khoáng sản, kim loại quý. Thậm chí ngay cả khi mức thuế suất thuế TNDN thông thÆ°á»?ng giảm xuống còn 20-23 %, thì mức thuế suất cho ngành này vẫn có thể duy trì ở mức cao hÆ¡n; v. Các quy định vá»? Æ°u đãi và miá»…n thuế cho má»™t số đối tượng nhà đầu tÆ° cần được rà soát lại và phải giảm được giảm bá»›t bởi các hình thức Æ°u đãi nhÆ° vậy là không có hiệu quả và chỉ làm cho doanh thu thuế giảm Ä‘i. Việc làm này cÅ©ng sẽ Ä‘Æ¡n giản hóa công tác quản lý thuế; vi. Chính phủ nên xem xeÌ?t áp dụng hình thức hợp đồng phân chia sản phẩm trong lÄ©nh vá»±c dầu khí. Chế Ä‘á»™ thuế tài nguyên và thuế TNDN có thể được duy trì song song vá»›i hình thức hợp đồng phân chia sản phẩm nhằm tối Ä‘a hóa số thu. Ä?ây là những công cụ đã được thá»­ nghiệm và vá»? lâu dài sẽ giúp cho công tác quản lý thuế tốt hÆ¡n, cÅ©ng nhÆ° tăng số thu. 8. Các chế Ä‘á»™ thu khác ngoài thuế (Phí và lệ phí) Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiá»?u nghị định, thông tÆ° và quyết định để quy định các loại phí và lệ phí khác nhau và thu ngân sách từ phí và lệ phí. Ä?ánh giá vá»? các loại phí và lệ phí ở Việt Nam Theo luật vá»? phí và lệ phí, việc xác định mức phí sẽ dá»±a trên 2 nguyên tắc: (i) Các mức phí dịch vụ do Chính phủ cung cấp cần đảm bảo việc thu hồi vốn trong má»™t thá»?i hạn hợp lý; (ii ) mức phí dịch vụ do các tổ chức và cá nhân cung cấp cần đảm bảo việc thu hồi vốn trong má»™t thá»?i hạn hợp lý và phù hợp vá»›i khả năng thanh toán của bên mua. Tuy nhiên, trên thá»±c tế, không có mối liên kết nào giữa phí hay lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả vá»›i chi phí cung cấp má»™t dịch vụ cụ thể. Tuy luật có quy định căn cứ xây dá»±ng mức phí và lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả, nhÆ°ng có vẻ nhÆ° nguyên tắc quan trá»?ng này không áp dụng trên thá»±c tế. Việc Æ°á»›c tính chi phí dịch vụ cÅ©ng sẽ giúp xác định mức phí hay lệ phí mà ngÆ°á»?i sá»­ dụng phải trả. Các đặc Ä‘iểm chính vá»? phí và lệ phí ở Việt Nam được trình bày dÆ°á»›i đây. i. Số thu và hiệu quả so vá»›i chi phí thu: Chi phí thu và chi phí tuân thủ cần được xem xeÌ?t trong bối cảnh số thu và hiệu quả khi quy định má»™t loại phí hay lệ phí cụ thể. Có lẽ tốt nhất là loại bá»? những loại phí và lệ phí có chi phí thu và tuân thủ cao hÆ¡n số thu và hiệu quả (ví dụ, lệ phí dán tem và phí đăng ký có liên quan đến tính hiệu quả song Ä‘em lại số thu rất ít); ii. Nhiá»?u mức phí và lệ phí: Có nhiá»?u cách thức để xác định các mức phí. Trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp, chỉ có má»™t vài mức phí được quy định (hồ sÆ¡ xeÌ?t xá»­, cấp và đổi há»™ chiếu, cấp pheÌ?p cho các hoạt Ä‘á»™ng liên quan đến Ä‘iện), song má»™t số quy định vá»? các loại phí lại quá phức tạp (66 loại phí và lệ phí hải quan cho các hoạt Ä‘á»™ng khác nhau và khoảng 200 loại phí và lệ phí cho thá»­ nghiệm thuốc chữa bệnh); 56 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế iii. Ä?iá»?u chỉnh theo chỉ số lạm phát: Theo dá»± kiến, tất cả các loại phí và lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả Ä‘á»?u được quy định bằng tiá»?n đồng, nghÄ©a là đối vá»›i các trÆ°á»?ng hợp cụ thể chứ không phải theo giá trị. Mức phí hay lệ phí mà ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả thá»±c tế theo thá»?i gian sẽ giảm cùng vá»›i lạm phát. Do đó, luật cần có quy định vá»? má»™t hệ thống Ä‘iá»?u chỉnh mức phí hay lệ phí theo hệ số lạm phát của ná»?n kinh tế; iv. Sá»± cần thiết phải phân cấp: Nhiá»?u loại phí và lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả được quản lý tập trung. Chỉ có má»™t vài loại phí hoặc lệ phí được phân cấp cho tỉnh quản lý. Xu hÆ°á»›ng quốc tế là phân cấp nhiá»?u hÆ¡n trong cung cấp dịch vụ và thu ngân sách. Cần tiến hành má»™t nghiên cứu nghiêm túc vá»? các loại dịch vụ mà chính phủ trung Æ°Æ¡ng cần duy trì và các loại dịch vụ cần giao cho chính quyá»?n cấp tỉnh và cÆ¡ sở quản lý. Má»™t số Ä‘á»? xuất vá»? phân cấp được trình bày trong phụ lục 8. Kinh nghiệm thá»±c tiá»…n quốc tế trong việc áp dụng phí hay lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả ở Ä‘a số các nÆ°á»›c phát triển, việc xác định các loại phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả thÆ°á»?ng tuân theo nguyên tắc “định giá chi phí tối thiểuâ€?, tức là mức phí gắn vá»›i chi phí thấp nhất để cung cấp dịch vụ. Tuy nhiên, do có các vấn Ä‘á»? thá»±c tế khi áp dụng nguyên tắc này, nên phÆ°Æ¡ng pháp định giá chi phí trung bình được sá»­ dụng nhÆ° là lá»±a chá»?n thay thế tốt nhất. Ngoài ra, vấn Ä‘á»? công bằng cÅ©ng là mối quan tâm chính khi quyết định bất cứ khoản phí hay lệ phí nào. Thông thÆ°á»?ng, vấn Ä‘á»? công bằng nên được thể hiện trong các chính sách công khác nhÆ° các chính sách thuế và chi tiêu ở cấp quốc gia hay đánh thuế tài sản theo phÆ°Æ¡ng pháp luỹ tiến ở cấp địa phÆ°Æ¡ng. Các loại phí hay lệ phí được nhà nÆ°á»›c há»— trợ có thể vẫn cần thiết trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp và vẫn hợp lý trên cÆ¡ sở “nhu cầu cÆ¡ bảnâ€? nhÆ° cung cấp nÆ°á»›c sạch. Má»™t thá»±c tiá»…n thÆ°á»?ng gặp là áp dụng nguyên tắc trợ cấp cheÌ?o nếu có thể đánh phí cao hÆ¡n đối vá»›i nhóm có thu nhập cao để trợ cấp cho ngÆ°á»?i nghèo. ở hầu hết các nÆ°á»›c, các loại dịch vụ và phí này được phân cấp quản lý vì tính hiệu quả và hiệu lá»±c của việc cung cấp dịch vụ. Vai trò của các loại phí hay lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả là quan trá»?ng vì mục đích bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trÆ°á»?ng. Khi các mức phí hay lệ phí thích hợp do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả được quy định đối vá»›i việc tiêu thụ tài nguyên hay tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c đối vá»›i môi trÆ°á»?ng bên ngoài trong quá trình sá»­ dụng, thì chi phí này được cá»™ng vào chi phí dịch vụ. Do đó, vai trò của các loại phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả là được toàn thế giá»›i công nhận là quan trá»?ng để kiểm soát nhu cầu và việc khai thác các nguồn tài nguyên quý giá. Ä?á»? xuất cải cách các chế Ä‘á»™ thu ngoài thuế (phí và lệ phí) ở Việt Nam i. Cần đặt ra má»™t cÆ¡ sở hợp lý để xác định mức phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả. Các nguyên tắc tốt nhất có thể áp dụng là dá»±a theo chi phí tối thiểu hoặc ít nhất là chi phí trung bình để cung cấp má»™t dịch vụ cụ thể; ii. Trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp, khi chi phí để xác định và thu các loại phí và lệ phí cao hÆ¡n lợi ích kinh tế và số thu, thì tốt hÆ¡n hết là không thu phí và lệ phí. Mặt khác, ở má»™t số ngành nhÆ° khai má»?, có thể áp dụng mức phí cao hÆ¡n hẳn đối vá»›i quyá»?n được thăm dò, khai thác tài nguyên thiên nhiên. Ä?iá»?u này cÅ©ng giúp ích cho công tác quản lý thuế và giảm bá»›t chi phí tuân thủ; 57 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM iii. Ä?ối vá»›i má»™t số dịch vụ, cÆ¡ cấu phí hay lệ phí quá phức tạp và sẽ tốt hÆ¡n cho hệ thống nếu các mức phí hay lệ phí được hợp lý hóa hết mức có thể. Ä?iá»?u này cÅ©ng sẽ làm Ä‘Æ¡n giản hóa công tác quản lý; iv. Hiện nay, tất cả các mức phí hay lệ phí do ngÆ°á»?i sá»­ dụng chi trả Ä‘á»?u được quyết định ở cấp trung Æ°Æ¡ng và luật cùng các quy định có hiệu lá»±c trên toàn quốc. Do vậy, mức Ä‘á»™ tập trung hóa rất cao. Sẽ hiệu quả hÆ¡n nếu các dịch vụ này được cung cấp và thu phí ở cấp vùng và cÆ¡ sở. Ngoài ra, chi phí giữa các vùng khác nhau, nên sá»­ dụng má»™t hệ thống chung, thống nhất cho tất cả các vùng sẽ không hiệu quả. Cần phân tích tất cả các loại dịch vụ và giao quyá»?n cho từng cấp, trung Æ°Æ¡ng, tỉnh và thành phố trong việc ban hành các quy định và thá»±c hiện. Ä?iá»?u này giúp quản lý hiệu quả hÆ¡n; v. Vá»? thá»±c chất, các mức phí hay lệ phí được ấn định là số tuyệt đối bằng tiá»?n đồng chứ không phải ở dạng phần trăm so vá»›i giá. Trong trÆ°á»?ng hợp lạm phát, chính phủ hoặc cÆ¡ quan cung cấp dịch vụ sẽ mất số thu, trừ phi có má»™t hệ thống Ä‘iá»?u chỉnh các mức phí hoặc lệ phí má»™t cách thÆ°á»?ng xuyên để theo kịp tá»· lệ lạm phát. 9. Quản lý thuế Luật Quản lý Thuế được ban hành ngày 29 tháng 11 năm 2006 và bắt đầu có hiệu lá»±c từ ngày 1 tháng 7 năm 2007. Việc ban hành Luật là má»™t mốc cÆ¡ bản trong tiến trình hiện đại hóa quản lý thuế Ä‘ang diá»…n ra. Luật là cÆ¡ sở pháp lý để Tổng Cục Thuế tập trung các ná»— lá»±c nhằm đảm bảo tính minh bạch và liêm chính trong toàn bá»™ các hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế. Thêm vào đó, Luật được mong đợi sẽ giúp loại bá»? các vùng xám, cÅ©ng nhÆ° những Ä‘iểm chÆ°a rõ ràng vốn được xem là mảnh đất tốt để các đối tượng ná»™p thuế trốn thi hành pháp luật thuế và các cán bá»™ quản lý thuế lạm dụng. Nói chung, Luật được xem là toàn diện và có chất lượng cao. Luật bao gồm 14 chÆ°Æ¡ng, Ä‘iá»?u chỉnh tất cả các chức năng nghiệp vụ cÆ¡ bản của công tác quản lý thuế (đăng ký thuế, khai thuế và kế toán, ấn định thuế, kiểm tra và thanh tra thuế, thu thuế và quản lý nợ). Luật Ä‘Æ°a ra các quy định rõ ràng vá»? quản lý dịch vụ cho đối tượng ná»™p thuế, khiếu nại thuế và xá»­ lý các vi phạm pháp luật vá»? thuế. Má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý của Luật quản lý thuế Sau đây là má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý của Luật. i. Ä?ịnh nghÄ©a rõ ràng vá»? quyá»?n và nghÄ©a vụ của đối tượng ná»™p thuế, cÆ¡ quan quản lý thuế và các tổ chức khác có liên quan. Luật quy định các quyá»?n của đối tượng ná»™p thuế trong quá trình tính thuế, kiểm tra, thanh tra và khiếu nại thuế. Ä?ối tượng ná»™p thuế có quyá»?n được hưởng dịch vụ há»— trợ ngÆ°á»?i ná»™p thuế để giúp há»? hiểu rõ hÆ¡n luật pháp và các quy định liên quan, tiếp cận dá»… dàng hÆ¡n các thông tin vá»? thuế, cÅ©ng nhÆ° được hÆ°á»›ng dẫn thi hành pháp luật vá»? thuế. Luật quy định bắt buá»™c cÆ¡ quan quản lý thuế phải bồi thÆ°á»?ng cho đối tượng ná»™p thuế vì những tổn thất do cÆ¡ quan thuế gây ra. Cần lÆ°u ý rằng để tránh tình trạng lạm dụng của cán bá»™ thuế, Luật quy định việc kiểm tra thuế chỉ được tiến hành định kỳ, song không quá má»™t lần má»™t năm. CÆ¡ quan quản lý thuế chịu trách nhiệm trÆ°á»›c pháp luật vá»? đảm bảo bí mật thông tin của đối tượng ná»™p thuế. Luật cÅ©ng quy định rõ mục đích và phạm vi quản lý thuế, quyá»?n hạn và trách nhiệm của cÆ¡ quan quản lý thuế, vai trò và trách nhiệm của các bên tham gia khác nhÆ° ủy ban nhân dân, các cÆ¡ quan quản lý nhà 58 K HU N G P H Ã? P LÃ? CH O Q UẢ N LÃ? T HU ế nÆ°á»›c khác có liên quan, báo chí và các đại lý thuế. Luật còn có quy định rõ ràng vá»? hợp tác quốc tế, trong đó quy định rằng bên cạnh các nhiệm vụ được giao khác, cÆ¡ quan quản lý thuế có quyá»?n đàm phán, ký kết và tổ chức thá»±c hiện các thá»?a thuận quốc tế vá»›i cÆ¡ quan quản lý thuế của các nÆ°á»›c khác; ii. Mã số thuế duy nhất (MST). Luật nhấn mạnh việc cấp và sá»­ dụng mã số thuế duy nhất, được xem là bÆ°á»›c đầu tiên tiến tá»›i má»™t hệ thống quản lý thuế hiện đại; iii. Quy định hài hòa vá»? ná»™p thuế và hoàn thuế. Luật quy định rõ ràng vá»? vấn Ä‘á»? thá»?i hạn ná»™p thuế và hoàn thuế. Nếu đối tượng ná»™p thuế chậm ná»™p thuế thì sẽ bị phạt theo mức 0,05% má»™t ngày trên số tiá»?n chậm ná»™p. Mặt khác, số tiá»?n thuế ná»™p thừa sẽ được hoàn trả hoặc trừ trá»±c tiếp trong kỳ thuế tiếp theo. Thuế được hoàn theo yêu cầu của đối tượng ná»™p thuế trong vòng 5 ngày làm việc kể từ ngày nhận được Ä‘á»? nghị hoàn thuế; iv. Thông tin của bên thứ ba vì hiệu quả kiểm tra và hiệu lá»±c thá»±c hiện nghÄ©a vụ thuế. Luật quy định rằng có thể lấy thông tin của bên thứ ba từ các cÆ¡ quan khác nhau và phải đảm bảo bảo mật thông tin được cung cấp vì mục đích thuế. Tuy nhiên, Luật má»›i còn có má»™t vài Ä‘iểm thiếu sót (dÆ°á»›i đây) có thể chỉnh sá»­a trong lần sá»­a đổi tiếp theo. Các lÄ©nh vá»±c cần hoàn thiện trong tÆ°Æ¡ng lai i. Thiếu các quy định cụ thể cần thiết vá»? phân công trách nhiệm giữa các cÆ¡ quan. Tuy Luật có quy định vá»? quyá»?n hạn và trách nhiệm nói chung của cÆ¡ quan quản lý thuế và các tổ chức có liên quan ở cấp địa phÆ°Æ¡ng, song Luật không Ä‘Æ°a ra những quy định cụ thể vá»? phân công trách nhiệm giữa cÆ¡ quan quản lý thuế các cấp (tức là Tổng Cục Thuế, Cục thuế và Chi cục thuế), cÅ©ng nhÆ° phân công trách nhiệm giữa cÆ¡ quan quản lý thuế và há»™i đồng nhân dân, ủy ban nhân dân các cấp. Kinh nghiệm ở nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển cho thấy vấn Ä‘á»? song trùng lãnh đạo trong quản lý thuế dÆ°á»›i cấp địa phÆ°Æ¡ng là má»™t trong những trở ngại đối vá»›i việc thá»±c thi hiệu quả pháp luật vá»? thuế trên cả nÆ°á»›c; ii. Thiếu cÆ¡ sở pháp lý cụ thể cho má»™t số hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế. Thứ nhất, Luật không quy định rõ vá»? sá»± hợp tác giữa cÆ¡ quan thuế và cÆ¡ quan hải quan. Thứ hai, luật không Ä‘Æ°a ra quy định nào vá»? kế toán và số sách cho mục đích thuế. Thứ ba, không có quy định nào vá»? việc khai thuế Ä‘iện tá»­ và liên quan đến nó, công nhận chữ ký Ä‘iện tá»­ đối vá»›i khai thuế Ä‘iện tá»­. Thứ tÆ°, tuy Luật có quy định rõ ràng vá»? quyá»?n kháng nghị của đối tượng ná»™p thuế đối vá»›i quyết định của cÆ¡ quan thuế, song chÆ°a xác định rõ các mức kháng nghị; Việt Nam đã có những tiến bá»™ đáng khích lệ trong việc tăng cÆ°á»?ng khung pháp luật cho công tác quản lý thuế. Các chế Ä‘á»™ thuế Ä‘ang được Ä‘iá»?u chỉnh và Luật Quản lý Thuế đã được ban hành. Tiến bá»™ đó đã tạo ná»?n tảng vững chắc cho các cuá»™c cải cách vá»? quản lý thuế toàn diện Ä‘ang diá»…n ra hiện nay. CÆ¡ cấu thu thuế đã phù hợp vá»›i xu hÆ°á»›ng chung ở các nÆ°á»›c phát triển hÆ¡n, thông qua việc giảm dần tá»· lệ thu thuế xuất nhập khẩu trong tổng số thu thuế. Luật Quản lý Thuế má»›i thiết lập cÆ¡ sở pháp lý cho việc tá»± khai, tá»± ná»™p thuế và há»— trợ phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng cải cách chiến lược nhằm tăng cÆ°á»?ng tính minh bạch và liêm chính của hệ thống thuế, xây dá»±ng văn hóa tá»± giác tuân thủ thuế tá»± nguyện má»™t cách hiệu quả. Tuy nhiên, không có gì đáng ngạc nhiên là hiện vẫn còn những khiếm khuyết trong quy định của luật hiện hành vá»? công tác quản lý thuế, cần được chỉnh sá»­a trong quá trình cải cách. 59 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Thêm vào đó, Tổng Cục Thuế cần củng cố ná»?n tảng pháp lý cho các hoạt Ä‘á»™ng của Tổng cục bằng cách tiếp tục Ä‘Æ°a ra các quy định và quy chế cụ thể cho má»—i chức năng và nhiệm vụ quản lý thuế. Việc rà soát định kỳ các luật và quy định và thuế là cần thiết và trở thành má»™t thủ tục thÆ°á»?ng lệ ở các ná»?n kinh tế phát triển. Cải cách thuế là má»™t quá trình lâu dài và liên tục. Má»?i cố gắng Ä‘i tắt vá»›i những thay đổi tạm thá»?i Ä‘á»?u không làm cho hệ thống linh hoạt hÆ¡n, mà có nguy cÆ¡ tạo thêm nhiá»?u những vấn Ä‘á»? khiến nhà đầu tÆ° thấy bất ổn, cÅ©ng nhÆ° tạo cÆ¡ há»™i cho cán bá»™ thuế xá»­ lý công việc má»™t cách tùy tiện. 60 Mức Ä‘á»™ Tuân thủ và Nguyên nhân Thất thoát nguồn thu: II Khuôn khổ Lý thuyết và Ä?ánh giá Lê Minh Tuấn, Phạm Minh Ä?ức, Gregory Kisunko, và G.P. Shukla 1. Tóm lược Việt nam Ä‘ang đối mặt vá»›i má»™t thách thức tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° các nÆ°á»›c phát triển khác là làm thế nào để hạn chế thất thoát nguồn thu và nhá»? đó nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ. Nhiá»?u tài liệu chỉ ra rằng mức tuân thủ thấp có ảnh hưởng bất lợi đến tăng trưởng và phát triển kinh tế: các nÆ°á»›c có thể có ít nguồn lá»±c hÆ¡n cho phát triển; hệ thống thuế có xu hÆ°á»›ng trở nên meÌ?o mó hÆ¡n và ít công bằng hÆ¡n, và chính sách thuế sẽ dá»… bị tác Ä‘á»™ng do những thay đổi Ä‘á»™t xuất. Nghịch lý tiêu biểu của việc thiếu các doanh nghiệp cỡ trung bình phản ánh thá»±c tế ở Việt nam, má»™t nÆ°á»›c Ä‘ang trong quá trình chuyển đổi, là có rất nhiá»?u các doanh nghiệp kinh doanh cá thể và các doanh nghiệp nhá»? tồn tại song song vá»›i các doanh nghiệp lá»›n của nhà nÆ°á»›c và các doanh nghiệp đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài, trong khi các doanh nghiệp cỡ trung bình má»›i chỉ Ä‘ang dần nổi lên. ChÆ°Æ¡ng này Ä‘Æ°a ra má»™t khung khổ lý thuyết để đánh giá tuân thủ , và giá»›i thiệu những cách tiếp cận thá»±c tế để Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ cho Việt Nam. Trong khi khái niệm vá»? tuân thủ hoặc không tuân thủ khá Ä‘Æ¡n giản, việc Ä‘o lÆ°á»?ng nó, đặc biệt là Ä‘o lÆ°á»?ng số thuế tiá»?m năng là khá khó khăn vá»? mặt kỹ thuật. Vá»? mặt lý thuyết, số thuế tiá»?m năng có thể được xác định theo ba cách khác nhau (i) dá»± báo số thu sá»­ dụng những số liệu vi mô và áp dụng cho má»—i sắc thuế; (ii) phân tích dữ liệu quản lý thuế để Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ trong các chức năng chủ chốt, đặc biệt là khai thuế, tính thuế và ná»™p thuế; và (ii) dá»±a trên báo cáo của ngÆ°á»?i ná»™p thuế vá»? tuân thủ. Tuy nhiên, ngÆ°á»?i ná»™p thuế ít khi muốn tiết lá»™ những Æ°á»›c tính thá»±c sá»± của há»? và do đó số tiá»?n thuế có khả năng thu được do ngÆ°á»?i ná»™p thuế tính thÆ°á»?ng không quan sát được. Vá»›i số liệu sẵn có hạn hẹp cho Việt nam, chúng tôi áp dụng hai cách tiếp cận để Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ ở má»™t số sắc thuế và cho má»™t số chức năng quản lý thuế. Kết quả cho thấy rằng thách thức chính đối vá»›i việc nâng cao tính tuân thủ còn tăng gấp đôi do vừa phải duy trì mức tuân thủ tÆ°Æ¡ng đối cao của các doanh nghiệp chính thức, quy mô lá»›n, và vừa phải nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ của các doanh nghiệp nhá»? và vừa. Ä?ây không phải là khó khăn duy riêng cho Việt Nam. Vì Việt Nam Ä‘ang tiến hành cải cách chính sách thuế và cải cách quản lý thuế, má»™t số bài há»?c có thể rút ra từ kinh nghiệm quốc tế: • Cần nâng cao năng lá»±c phân tích trong Tổng Cục Thuế để há»— trợ cho các cải cách vá»? quản lý số thu. Nếu không có má»™t cách tiếp cận hệ thống để xây dá»±ng má»™t cÆ¡ sở dữ liệu có chất lượng và đào tạo đủ cán bá»™ để dá»± báo số thu, thì Tổng Cục Thuế sẽ gặp phải má»™t khó khăn lá»›n trong việc thu thập thông tin sâu vá»? các rủi ro của việc không tuân thủ; • Cải cách quản lý thuế có hiệu quả đòi há»?i phải có các cải cách chính sách thuế thành công. Việt Nam Ä‘ang Ä‘i theo hÆ°á»›ng này – vừa sá»­a đổi chính sách thuế vừa hiện đại hoá quản lý thuế; 61 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Các cải cách thuế cần phải được thá»±c hiện song song vá»›i các cải cách khu vá»±c công nói chung và cải cách quản lý tài chính công nói riêng. CÆ¡ quan thuế không thể trở thành má»™t cÆ¡ quan liêm chính có tính chất nhÆ° má»™t “ốc đảoâ€? trong toàn bá»™ khu vá»±c công phải đối mặt vá»›i tham nhÅ©ng cao. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vậy, tham nhÅ©ng hay việc chi tiêu lãng phí các khoản tài chính công sẽ làm giảm mức Ä‘á»™ sẵn sàng của má»?i ngÆ°á»?i trong việc tuân thủ các nghÄ©a vụ thuế của mình; • Bất kỳ sá»± tập trung vào má»™t nhóm các đối tượng ná»™p thuế lá»›n nhÆ° má»™t nguồn thu ổn định chính cần được bổ sung bằng việc nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ của các doanh nghiệp nhá»? và vừa. Mức Ä‘á»™ tuân thủ tá»± nguyện của nhóm đối tượng khó đánh thuế là các doanh nghiệp nhá»? và vừa chỉ có thể đạt được nếu nhÆ° chi phí tuân thủ thấp thông qua việc Ä‘Æ¡n giản hoá chế Ä‘á»™ thuế, dá»±a nhiá»?u hÆ¡n vào việc ná»™p tá»? khai tá»± Ä‘á»™ng, và má»™t cách tiếp cận khác đối vá»›i việc quản lý tuân thủ, nhấn mạnh vào dịch vụ hÆ¡n là xá»­ lý vi phạm. 2. Giá»›i thiệu chung Mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế cao cùng vá»›i diện chịu thuế rá»™ng hÆ¡n tạo ra cÆ¡ há»™i để má»™t nÆ°á»›c có thể giảm thuế suất nói chung và làm cho chế Ä‘á»™ thuế ổn định hÆ¡n, không chịu ảnh hưởng quá nhiá»?u bởi sá»± biến Ä‘á»™ng vá»? cấu trúc trong ná»?n kinh tế và ít phụ thuá»™c hÆ¡n vào những thay đổi bất thÆ°á»?ng trong cÆ¡ cấu thuế nhằm đạt được các chỉ tiêu thu thuế. Nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển vá»›i chế Ä‘á»™ quản lý nhà nÆ°á»›c và trách nhiệm giải trình yếu keÌ?m, vá»›i khu vá»±c kinh tế không chính thức quy mô lá»›n, và năng lá»±c quản lý thuế yếu keÌ?m cÅ©ng gặp phải má»™t thách thức tÆ°Æ¡ng tá»± - làm thế nào để hạn chế thất thoát nguồn thu và nhá»? đó nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ. Việt Nam cÅ©ng Ä‘ang gặp phải thách thức này. Rất nhiá»?u các doanh nghiệp kinh doanh cá thể và các doanh nghiệp nhá»? tồn tại song song vá»›i các doanh nghiệp lá»›n của nhà nÆ°á»›c và các doanh nghiệp đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài, trong khi các doanh nghiệp cỡ trung bình má»›i chỉ Ä‘ang dần nổi lên. Mức Ä‘á»™ tuân thủ của các doanh nghiệp nhá»? và siêu nhá»? trong nÆ°á»›c được Æ°á»›c tính là rất thấp, trong khi chi phí cưỡng chế lại thÆ°á»?ng cao hÆ¡n so vá»›i số tiá»?n thuế thu được, trong khi mức Ä‘á»™ tuân thủ của các doanh nghiệp lá»›n lại tÆ°Æ¡ng đối cao. Phân tích các yếu tố quyết định thất thoát nguồn thu sẽ tạo Ä‘iá»?u kiện cho việc hiểu biết vá»? bản chất đặc thù và mô hình hệ thống trong không tuân thủ, Ä‘iá»?u này là cần thiết để phát triển triết lý má»›i vá»? quản lý tuân thủ dá»±a trên rủi ro trong quản lý thuế. ChÆ°Æ¡ng này Ä‘Æ°a ra má»™t khung lý thuyết để đánh giá mức Ä‘á»™ tuân thủ hay không tuân thủ, và giá»›i thiệu những cách tiếp cận thá»±c tế để Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ và các nguyên nhân không tuân thủ trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam. ChÆ°Æ¡ng này có bố cục nhÆ° sau. Phần 2 trình bày vá»? khung khổ lý thuyết để làm rõ khái niêm tuân thủ hay không tuân thủ của các đối tượng ná»™p thuế. Các nguyên nhân không tuân thủ và tác hại của nó đối vá»›i ná»?n kinh tế cÅ©ng sẽ được tìm hiểu và phân tích. Phần 3 trình bày vá»? việc Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ hay không tuân thủ. Hai cách tiếp cận - cụ thể là lập mô hình dá»± báo số thu và Æ°á»›c tính thuần tuý dá»±a trên số liệu vá»? quản lý thuế - được áp dụng để Ä‘o lÆ°á»?ng khả năng thu thuế và mức Ä‘á»™ tuân thủ trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam. Phần 4 là phần kết luận. 62 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U 2.1. Mức Ä‘á»™ tuân thủ và thất thoát nguồn thu thuế: Khung lý thuyết Khung lý thuyết trong đánh giá mức Ä‘á»™ tuân thủ và thất thoát nguồn thu thuế Nói má»™t cách ngắn gá»?n, mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế được định nghÄ©a là tỉ lệ giữa số tiá»?n thuế thá»±c thu vá»›i số tiá»?n thuế có thể thu được tiá»?m năng. Ngược lại, tỉ lệ không tuân thủ hay mức Ä‘á»™ thất thoát nguồn thu thuế được tính bằng 1 trừ Ä‘i tỉ lệ tuân thủ. Vấn Ä‘á»? ở đây là làm thế nào để xác định chính xác Ä‘uợc số thuế tiá»?m năng của ná»?n kinh tế có thể thu được, và các nhà nghiên cứu vẫn còn chÆ°a thống nhất tiếp tục tranh luận vá»›i nhau vá»? việc những gì Ä‘ang được Ä‘o lÆ°á»?ng. Ví dụ nhÆ°, HÆ°á»›ng dẫn thá»±c hành của tổ chức OECD vá»? Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ (2001) đã đặt ra câu há»?i sau: “ thế nào là mức Ä‘á»™ tuân thủ - đó có phải là sá»± tuân thủ theo cách diá»…n giải luật thuế và cách áp dụng luật theo của cÆ¡ quan thuế hay theo cách hiểu của ngÆ°á»?i ná»™p thuế và áp dụng trên thá»±c tế hay có thể hiểu theo má»™t góc Ä‘á»™ trung lập nào khácâ€? . Các cÆ¡ quan thuế thÆ°á»?ng coi cách diá»…n giải luật thuế của ngÆ°á»?i ná»™p thuế khác vá»›i cách diá»…n giải của há»? là bằng chứng của việc không tuân thủ, mà không tính đến má»™t thá»±c tế rằng luật thuế - nhÆ° đã thấy ở các nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển – có thể thiếu tính thống nhất và minh bạch, hoặc trong luật có những quy định chÆ°a rõ ràng và có thể hiểu theo nhiá»?u cách khác nhau, tuỳ từng cÆ¡ quan thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Mặc dù cách định nghÄ©a mức Ä‘á»™ tuân thủ (hay không tuân thủ) vẫn còn được tranh cãi nhiá»?u, nhÆ°ng những nguyên nhân của sá»± không tuân thủ, và những lý do dẫn đến thất thoát nguồn thu lại tÆ°Æ¡ng đối rõ ràng vá»? mặt lý thuyết. Nguyên nhân và yếu tố ảnh hưởng thất thoát nguồn thu hoặc không tuân thủ Việc trốn thuế và tránh thuế là hai nguyên nhân quan trá»?ng nhất của việc không tuân thủ và làm thất thoát nguồn thu. Những biểu hiện hành vi này của ngÆ°á»?i ná»™p thuế lại chịu ảnh hưởng của nhiá»?u yếu tố có liên quan lẫn nhau, cả nguyên nhân chủ quan (chính sách thuế, năng lá»±c của cÆ¡ quan thuế, tính hiệu quả và liêm chính, và chi phí tuân thủ), lẫn nguyên nhân khách quan ( hệ thống khiếu nại, trách nhiệm giải trình trong chi tiêu công, tham nhÅ©ng, và quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức). Hình 2.1 cho thấy má»™t khung khổ lý thuyết để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến việc không tuân thủ hay thất thoát nguồn thu. Hình 2.1: Các yếu tố ảnh hưởng đến việc không tuân thủ và làm thất thoát nguồn thu Y u t ch quan Y u t khách quan Trách nhi m gi i Chính sách trình trong chi tiêu công thu Hành vi c a ngÆ° i n p thu Qu n lý thu Tránh thu Tr n thu (N ng l c, am nh ng Hi u qu , liêm chính) M c không tuân th t thoát ngu n thu Chi phí N n kinh t tuân th phi chính th c 63 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Vá»? mặt lý thuyết, việc trốn và tránh thuế là khác nhau, nhÆ°ng cả hai Ä‘á»?u dẫn đến việc thất thoát nguồn thu, khiến hệ thống thuế bị keÌ?m công bằng, và làm bóp meÌ?o khuôn khổ cạnh tranh của thị trÆ°á»?ng. Những ngÆ°á»?i ná»™p thuế được coi là trốn thuế khi há»? sá»­ dụng những cách thức phi pháp để trốn ná»™p đầy đủ số nghÄ©a vụ thuế của mình. Những kẻ trốn thuế sẽ không khai báo, hoặc khai thiếu thu nhập, doanh thu, hay tài sản của há»?, trong khi há»? lại cố gắng khai quá lên những khoản chi tiêu được khấu trừ, hoặc thậm chí còn tham gia vào việc buôn lậu hay những âm mÆ°u rá»­a tiá»?n. Còn trong trÆ°á»?ng hợp tránh thuế, ngÆ°á»?i ná»™p thuế lạm dụng những kẽ hở trong chế Ä‘á»™ thuế hiện hành để giảm nghÄ©a vụ thuế. Các yếu tố chủ quan dẫn đến không tuân thủ Tính phức tạp của các luật thuế và các đặc Ä‘iểm không mong muốn khác của chính sách thuế, ví dụ nhÆ° cấu trúc thuế suất quá cao hay hệ thống xá»­ phạt các hành vi không tuân thủ, vi phạm pháp luật thuế hoạt Ä‘á»™ng không hiệu quả là những Ä‘á»™ng lá»±c để trốn và tránh thuế. Tổ chức OECD (2001) cho rằng pháp luật thuế ở nhiá»?u nÆ°á»›c còn chÆ°a chính xác và chÆ°a rõ ràng, và đây chính là mảnh đất màu mỡ cho các công ty tích cá»±c lợi dụng để trốn hoặc tránh thuế. Ä?iá»?u này đặc biệt đúng ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển vá»›i công tác quản lý và trách nhiệm giải trình yếu keÌ?m, thiếu văn hoá thuế, và chế Ä‘á»™ thuế rất phức tạp, “cÆ¡ quan thuế chính là chính sách thuếâ€? (De Janscher, 1990). Các chính sách thuế phức tạp, khung khổ pháp lý cho quản lý thuế nghèo nàn, quản lý thuế yếu keÌ?m hay tiêu cá»±c, và việc thiếu chức năng dịch vụ ngÆ°á»?i ná»™p thuế phù hợp dẫn đến chi phí tuân thủ cao cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế, và do đó khuyến khích các công ty, nhất là các doanh nghiệp nhá»? và vừa, muốn hoạt Ä‘á»™ng má»™t cách phi chính thức (ví dụ, xem ITD, 2007; Johnson và các tác giả, 1997; Shneider và Enste, 2000). Má»™t cuá»™c Ä‘iá»?u tra quy mô lá»›n gần đây đối vá»›i những ngÆ°á»?i hoạt Ä‘á»™ng trong lÄ©nh vá»±c thuế ở Nam Phi6 và các cuá»™c Ä‘iá»?u tra chi phí tuân thủ thuế ở má»™t số nÆ°á»›c thuá»™c Liên xô cÅ©, gần đây nhất là ở Armenia và Uzbekistan,7 cÅ©ng cho thấy nhiá»?u bằng chứng thá»±c tiá»…n rằng gánh nặng để tuân thủ thuế đối vá»›i các doanh nghiệp nhá»? cao hÆ¡n nhiá»?u (vá»? mặt tÆ°Æ¡ng đối) so vá»›i các doanh nghiệp lá»›n. Bảng 2.1dÆ°á»›i đây minh hoạ cho phát hiện này. CÅ©ng đáng lÆ°u ý rằng mặc dù hệ thống thuế ở Nam Phi rõ ràng là rất nặng ná»? (và do đó vẫn còn gắn liá»?n vá»›i chi phí tuân thủ rất cao cho các doanh nghiệp vừa và nhá»?), để lại khoảng 6 Theo yêu cầu của Kho bạc nhà nÆ°á»›c và cÆ¡ quan thu của Nam Phi (SARS), Dịch vụ tÆ° vấn đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài(FIAS, má»™t cÆ¡ quan tài trợ Ä‘a phÆ°Æ¡ng của Ngân hàng thế giá»›i) tài trợ cho các cuá»™c Ä‘iá»?u tra chi phí tuân thủ thuế đối vá»›i các doanh nghiệp vừa và nhá»? ở Nam Phi. Mục tiêu của các cuá»™c Ä‘iá»?u tra là ghi nhận chi phí tuân thủ thuế cho các doanh nghiệp nhá»? ở Nam Phi, để xác định những gánh nặng tuân thủ nặng ná»? nhất, dá»±a trên các chi phí này nhÆ° là mục tiêu cải cách quản lý thuế và trở thành má»™t cÆ¡ sở dá»±a vào đó mà những tiến bá»™ trong tÆ°Æ¡ng lai có thể được Ä‘o lÆ°á»?ng. Cuá»™c Ä‘iá»?u tra đầu tiên vá»›i quy mô lá»›n, trên phạm vi toàn quốc, Ä‘iá»?u tra trên mạng các nhà thá»±c hành thuế chuyên nghiệp, có công việc chính là giúp các doanh nghiệp vừa và nhá»? (theo quy định của pháp luật vá»? thuế ở Nam Phi) tuân theo các quy định vá»? thuế của nhà nÆ°á»›c. Nó đã được bổ sung bởi cuá»™c Ä‘iá»?u tra trá»±c tiếp các doanh nghiệp vừa và nhá»? và Ä‘iá»?u tra các hãng chính thức vá»? nhận thức của há»? vá»? tuân thủ thuế . Báo cáo kết quả Ä‘iá»?u tra các nhà thá»±c hành thuế chủ yếu tập trung vào các loại hàng hóa có doanh thu khác nhau, được FIAS xuất bản trong tháng 9 năm 2007, vá»›i tên:“Gánh nặng tuân thủ thuế cho các doanh nghiệp nhá»?: Ä‘iá»?u tra các nhà thá»±c hành thuế ở Nam Phiâ€? và có ở trang: http://www.fias.net/ifcext/fias.nsf/AttachmentsByTitle/FIAS_tax_practioners_report_ SA/$FILE/FIAS_Tax_Practitioners_Report_-_FINAL_29+Aug.pdf 7 Ä?ối vá»›i Uzbekistan xem http://www.ifc.org/ifcext/uzbeksme.nsf/Content/Home 64 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U trống rất nhá»? cho việc diá»…n giải các luật của các cán bá»™ thuế; ví dụ năng lá»±c và tính liêm chính của cÆ¡ quan thuế cao, và tình trạng tham nhÅ©ng trong hàng ngÅ© cán bá»™ thuế là thấp. Trong môi trÆ°á»?ng này, cách không tuân thủ phổ biến nhất đối vá»›i các doanh nghiệp nhá»? là trốn thuế - các doanh nghiệp không tham gia hệ thống, có nghÄ©a là há»? hoạt Ä‘á»™ng hoàn toàn hoặc má»™t phần trong ná»?n kinh tế phi chính thức. Không có gì đáng ngạc nhiên khi những ngÆ°á»?i trả lá»?i Ä‘iá»?u tra Æ°á»›c tính rằng tá»›i 60% số doanh nghiệp trong nhóm có doanh thu thấp nhất thích hoạt Ä‘á»™ng trong ná»?n kinh tế phi chính thức hÆ¡n. Tuy nhiên,đây là má»™t trÆ°á»?ng hợp tÆ°Æ¡ng đối hiếm, phần lá»›n các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển Ä‘á»?u có khung khổ pháp lý và quy định vá»? thuế cho pheÌ?p các cán bá»™ thuế được diá»…n giải chính sách thuế theo các cách thức khác nhau, hoặc quản lý cÆ¡ quan thuế hoạt Ä‘á»™ng không hiệu quả hoặc/và có nhiá»?u tiêu cá»±c, hoặc cả hai. Các doanh nghiệp vừa và nhá»? ở những nÆ°á»›c này ít khi có đủ nguồn lá»±c để thá»±c hiện các kế hoạch tránh thuế phức tạp, do đó há»? chá»?n cách hoạt Ä‘á»™ng trong ná»?n kinh tế phi chính thức, hay thông đồng vá»›i các cán bá»™ thuế để giảm bá»›t số tiá»?n thuế phải ná»™p. Bảng 2.1: Nam Phi: Chi phí thuế và chi phí kế toán thuế tính bằng phần trăm trên doanh thu (dá»±a trên mức doanh thu cao nhất trong má»—i nhóm doanh thu) R1– R300.001– R1.000.001 – R6.000.001 – R300.000 R1.000.000 R R6.000.000 R R14.000.000 R Chi phí của các dịch vụ 2,2 0,7 0,1 0,1 thuế tối thiểu Chi phí các dịch vụ thuế 11,5 3,2 0,6 0,3 và kế toán thuế * Nguồn: FIAS. Má»™t số bằng chứng cho thấy rằng nguyên nhân của việc không tuân thủ ở Nam Phi có thể khác so vá»›i Việt Nam. Theo kết quả của cuá»™c Ä?iá»?u tra Doanh nghiệp do Ban Phân tích Doanh nghiệp của Ngân hàng Thế giá»›i tài trợ, các doanh nghiệp Nam Phi được trông đợi phải tặng quà biếu xeÌ?n cán bá»™ thuế trong 3.13 % trÆ°á»?ng hợp, trong khi ở Việt Nam thì việc này phổ biến hÆ¡n nhiá»?u (33.68 %). 8 Tuy nhiên, má»™t số yếu tố trong thông lệ biếu xeÌ?n tặng quà và liên quan đến thông lệ này (ví dụ nhÆ° văn hoá xã há»™i) có thể là rất khác nhau giữa hai nÆ°á»›c và không được tính đến trong các cuá»™c Ä‘iá»?u tra nhÆ° vậy. Thá»±c tế thông lệ không khác nhiá»?u nếu chúng ta so sánh Việt Nam vá»›i các nÆ°á»›c khác trong khu vá»±c (ví dụ nhÆ°, theo cuá»™c Ä‘iá»?u tra nói trên, gần 39% số doanh nghiệp ở Trung Quốc Ä‘á»?u có cân nhắc đến việc biếu xeÌ?n tặng quà cán bá»™ thuế (Ä‘iá»?u tra 2003), trong khi tỉ lệ này ở Philippin và Thái Lan là khoảng hÆ¡n 22% trong năm 2009). Các yếu tố khách quan đằng sau không tuân thủ: Các yếu tố chính có tính chủ yếu mang tính khách quan đối vá»›i hệ thống thuế có ảnh hưởng đến việc không tuân thủ hay thất thoát nguồn thu là: nhận thức của dân chúng vá»? tính trách nhiệm 8 Số liệu vá»? Nam Phi được lấy từ cuá»™c Ä‘iá»?u tra năm 2003, còn vá»? Việt Nam được lấy từ cuá»™c Ä‘iá»?u tra năm 2009. Những số liệu này và các chỉ số liên quan khác có thể được tìm thấy tại trang web http://www.enterprisesurveys.org/Custom/. 65 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM giải trình vá»? chi tiêu công còn thấp, tham nhÅ©ng, và quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức và hệ thống khiếu nại. Tổ chức OECD (2007) đã theo dõi quá trình lịch sá»­ phát triển của sá»± hình thành các nÆ°á»›c quốc gia tình trạng có tính giải trình cao và có hiệu quả Ä‘á»?u có sá»± liên quan chặt chẽ vá»›i hệ thống thuế. Khái niệm “hợp đồng xã há»™i tài khoáâ€? (“fiscal social contractâ€?) có liên quan đến má»™t thá»±c tế là các công dân Ä‘á»?u sẵn lòng ná»™p thuế (và Ä‘iá»?u đó có nghÄ©a là mức Ä‘á»™ tuân thủ cao hÆ¡n) nếu nhÆ° đổi lại há»? có quyá»?n được đại diện trong các quy trình Ä‘Æ°a ra quyết định vá»? việc huy Ä‘á»™ng và sá»­ dụng các nguồn tài chính công. Sá»± tuân thủ vá»? thuế có mối tÆ°Æ¡ng quan chặt chẽ vá»›i trách nhiệm giải trình và cách thức quản trị khu vá»±c công. Sá»± tuân thủ thúc đẩy ngÆ°á»?i ná»™p thuế tham gia chủ Ä‘á»™ng hÆ¡n vào quá trình hình thành trách nhiệm giải trình và quản trị công. Ä?ồng thá»?i, trách nhiệm giải trình của chính phủ vá»? sá»­ dụng nguồn lá»±c công góp phần nâng cao nhận thức của ngÆ°á»?i ná»™p thuế vá»? tính thuân thủ. Ä?iá»?u này chỉ ra rõ ràng rằng thuế và trách nhiệm giải trình có quan hệ qua lại. Thách thức ở nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển không nhất thiết là đánh thuế nhiá»?u hÆ¡n, mà là đánh thuế nhiá»?u đối tượng cá nhân và doanh nghiệp hÆ¡n dá»±a trên sá»± kết hợp liên ứng giữa hai yếu tố mức Ä‘á»™ sẵn sàng đóng thuế (của đối tượng ná»™p thuế) cao hÆ¡n và xu hÆ°á»›ng đòi há»?i cao hÆ¡n đối vá»›i các dịch vụ công được cung cấp. Các nguyên nhân khác gây thất thoát nguồn thu là tham nhÅ©ng, ná»?n kinh tế phi chính thức, và mối tÆ°Æ¡ng quan giữa hai Ä‘iá»?u này, có xu hÆ°á»›ng làm giảm diện chịu cÆ¡ sở thuế và tạo ra nhiá»?u meÌ?o mó hÆ¡n trong chế Ä‘á»™ thuế. Cuối cùng, nếu ngÆ°á»?i ná»™p thuế nhận thức rằng việc khiếu nại và hệ thống xá»­ lý khiếu nại là hiệu quả và hiệu suất, rằng việc đối xá»­, vá»? xá»­ phạt khi không tuân thủ, giữa những ngÆ°á»?i ná»™p thuế là công bằng, không tính đến địa vị hay mức Ä‘á»™ giàu có của há»?, thì mức Ä‘á»™ tuân thủ sẽ cao hÆ¡n. Do vậy, má»™t yếu tố khách quan làm tăng hành vi tuân thủ là sá»± tồn tại hệ thống khiếu nại đủ năng lá»±c để xá»­ lý các tranh chấp giữa cÆ¡ quan thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế má»™t cách công bằng và kịp thá»?i (Gordon, 1996). Không cần phải chỉ ra rằng việc không tuân thủ hay sá»± thất thoát nguồn thu có tác hại nghiêm trá»?ng nhÆ° thế nào đối vá»›i tăng trưởng và phát triển kinh tế. Nó tạo ra thêm nhiá»?u trở ngại tài khoá cho các quốc gia và Ä‘em lại ít nguồn lá»±c hÆ¡n để các quốc gia đó có thể đạt được các mục tiêu phát triển của há»? thông qua chi tiêu công và đầu tÆ° công. Bên cạnh việc mất nguồn thu, hệ thống thuế có nguy cÆ¡ trở nên bị bóp meÌ?o nhiá»?u hÆ¡n nữa, vá»›i cấu trúc thu ná»™i địa keÌ?m bình đẳng hÆ¡n (Tanzi và Davoodi, 2000). Ngược lại, mức Ä‘á»™ tuân thủ cao hÆ¡n hay giảm thất thoát sẽ có tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp đến việc nâng cao năng suất của thuế. Nó cho pheÌ?p các nÆ°á»›c thu được má»™t số thuế nhất định mà không cần phải thÆ°á»?ng xuyên thay đổi chế Ä‘á»™ thuế (thÆ°á»?ng là nâng thuế suất hay Ä‘Æ°a vào áp dụng những sắc thuế má»›i, hay những khoản phí, lệ phí má»›i). Má»™t chế Ä‘á»™ thuế tÆ°Æ¡ng đối ổn định và toàn diện vá»›i mức thuế suất thấp sẽ góp phần làm giảm sá»± không chắc chắn đối vá»›i các doanh nghiệp (rủi ro thấp hÆ¡n trong kinh doanh, và do đó giảm rào cản thuế đối vá»›i các khoản đầu tÆ°), và làm cho cÆ¡ quan quản lý thuế hoạt Ä‘á»™ng hiệu quả và hiệu suất hÆ¡n. Ngoài ra, mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế còn có mối tÆ°Æ¡ng quan chặt chẽ vá»›i trách nhiệm giải trình và quản lý nhà nÆ°á»›c. Căn cứ trên các dữ liệu sẵn có, má»™t số Æ°á»›c tính thá»±c nghiệm có thể được Ä‘Æ°a ra để minh hoạ cho những tác hại nghiêm trá»?ng của hai yếu tố khách quan (tham nhÅ©ng và ná»?n kinh tế phi chính thức) đối vá»›i việc thất thoát nguồn thu và mức Ä‘á»™ tuân thủ thấp. Phần tiếp theo sẽ trình bày ná»™i dung này. 66 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U Ä?ánh giá tác Ä‘á»™ng của tham nhÅ©ng và ná»?n kinh tế phi chính thức đối vá»›i thất thoát nguồn thu Mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng và quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức của má»™t quốc gia là hai trong số các nhân tố chính có tác Ä‘á»™ng đáng kể đến mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế. Ä?ồng thá»?i, Ä‘iá»?u không ngạc nhiên là hai nhân tố này có quan hệ chặt chẽ vá»›i nhau. Tham nhÅ©ng và thu thuế Các nhà kinh tế há»?c nghiên cứu vá»? thuế và những ngÆ°á»?i hoạt Ä‘á»™ng thá»±c tiá»…n trong lÄ©nh vá»±c thuế từ lâu đã nhận định rằng tham nhÅ©ng có liên quan đến việc trốn thuế, miá»…n thuế má»™t cách bừa bãi, và công tác quản lý thuế keÌ?m hiệu quả. Những hành vi này trá»±c tiếp làm giảm số thu thuế của chính phủ và dẫn đến má»™t sá»± chênh lệch lá»›n giữa số tiá»?n mà cÆ¡ quan thuế thu được vá»›i số tiá»?n thá»±c ná»™p vào ngân sách kho bạc . Tanzi và Davoodi (1997) đã dùng những số liệu thá»±c tế để chỉ ra rằng mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng cao làm giảm số thu của chính phủ.9 Sá»­ dụng những số liệu cheÌ?o của các nÆ°á»›c trong giai Ä‘oạn 1980-1995, há»? nhận thấy rằng tham nhÅ©ng từ xÆ°a đến nay luôn cho thấy có tác hại tiêu cá»±c đến số thuế thu, ảnh hưởng đến GDP bình quân đầu ngÆ°á»?i thá»±c tế (là chỉ số gần đúng để biểu thị trình Ä‘á»™ phát triển của má»™t nÆ°á»›c). Chúng tôi đã thá»­ nghiệm những kết quả nghiên cứu của Tanzi và Davoodi (1997) bằng cách sá»­ dụng chính cùng những biến số Ä‘á»™c lập đó (GDP trên đầu ngÆ°á»?i và tham nhÅ©ng), vá»›i má»™t cÆ¡ sở dữ liệu được cập nhật cho giai Ä‘oạn 1992-2002. Chúng tôi cÅ©ng mở rá»™ng nghiên cứu của Tanzi và Davoodi bằng cách khảo sát xem xeÌ?t tác Ä‘á»™ng của tham nhÅ©ng đối vá»›i số thu và tiá»?n thuế thu được. Phụ lục 10 mô tả các số liệu và tóm tắt những kết quả thống kê của các biến số đó. Ä?ể đảm bảo nhất quán, các số liệu được sá»­ dụng được lấy từ cùng má»™t nguồn: số liệu vá»? thu hoặc tá»· lệ thuế trên GDP và thu nhập thá»±c tế bình quân đầu ngÆ°á»?i lấy từ cuốn Các Chỉ số Phát triển Thế giá»›i của Ngân hàng Thế giá»›i (WDI 2005) và và số liệu vá»? chỉ số tham nhÅ©ng lấy từ cuốn HÆ°á»›ng dẫn Rủi ro Quốc gia Quốc tế (ICRG). Cần lÆ°u ý rằng chỉ số tham nhÅ©ng gốc của ICRG là từ 0 (tham nhÅ©ng nhiá»?u nhất) đến 6 (tham nhÅ©ng ít nhất).10 Ä?ể cho thống nhất và dá»… so sánh vá»›i kết quả nghiên cứu của Tanzi, Davoodi (1997), chúng tôi đã chia lại thang Ä‘iểm của ICRG bằng cách nhân chỉ số đó vá»›i -10/6 để chỉ số đó có thang Ä‘iểm từ -10 (ít tham nhÅ©ng nhất) đến 0 (tham nhÅ©ng nhiá»?u nhất). Các kết quả thá»±c nghiệm của chúng tôi cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° nhận định của Tanzi, Davoodi là tham nhÅ©ng có liên quan đến Ä‘i kèm vá»›i mức thu của chính phủ thấp hÆ¡n (bảng 2.2). Các kết quả cho thấy khi đã tính đến mức thu nhập, thì nếu tham nhÅ©ng tăng thêm má»™t mức lệch 9 Ã?p dụng OLS trong kiểm tra thá»­ nghiệm đầy đủ, Bird et al.(2004) cÅ©ng phát hiện rằng chất lượng thể chế, nhÆ° tham nhÅ©ng hay sá»± ổn định chính trị, chỉ số chất lượng quản trị, có ảnh hưởng rất quan trá»?ng đến thuế thu của má»™t quốc gia. Há»? sá»­ dụng các biến khác nhau (bao gồm cả phần dân tá»™c, ngôn ngữ, và địa lý) và thá»­ Hausman Chi-square để kiểm tra nhÆ°ng không phát hiện sá»± hiện diện của sá»± đồng thá»?i vá»? thuế, số thu và các biến thể chế. 10 HÆ°á»›ng dẫn Rủi ro Quốc gia Quốc tế (ICRG) cung cấp tiêu chuẩn đánh giá chất lượng thiết lập thể chế của má»™t nÆ°á»›c, đặc biệt là chỉ số tham nhÅ©ng và chất lượng quan liêu. Chỉ số tham nhÅ©ng xếp từ 1 đến 6, chỉ số cao hÆ¡n có nghÄ©a là tham nhÅ©ng thấp hÆ¡n. Chi tiết xem giá»›i thiệu phÆ°Æ¡ng pháp luận của ICRG , xem . 67 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM chuẩn (2.1) thì số thu và tỉ lệ số thu trên GDP sẽ giảm 0.164 Ä‘iểm %, và số tiá»?n thuế giảm 0.139 Ä‘iểm %, hay hai con số này giảm lần lượt là 7 và 9% (phụ lục 10 và bảng 2.2). Bảng 2.2: Tác hại làm giảm số thu do tham nhÅ©ng Tanzi và Davoodi Lê, Phạm, Kisunko và Shukla (2008)b (1997)a Các biến Ä‘á»™c lập Biến phụ thuá»™c: Số Biến phụ thuá»™c: Số Biến phụ thuá»™c: thu/GDP thu/GDP Thu từ thuế/ (%) (%) GDP (%) Hằng số 12,9 15,6565 11,0566   (13,7) (15,35) (14,30) GDP thá»±c tế trên dầu 3,73 4,4570 1,4190 ngÆ°á»?i/3c   (5,34) (9,67) (4,24) Chỉ số tham nhÅ©ng -1,71 -0,7789 -0,6635   (-9,28) (-3,71) (-4,27) R bình phÆ°Æ¡ng đã Ä‘iá»?u 0,28 0,3085 0,1347 chỉnh Quan sát 1.042 662 662 Nguồn: World Bank’s World Development Indicators 2005; ICRG. LÆ°u ý: t-stats được cho vào trong ngoặc. Các hệ số vá»? GDP đầu ngÆ°á»?i được nhân vá»›i 10,000. a. / Tanzi và Davoodi (1997) sá»­ dụng số liệu cho giai Ä‘oạn 1980-1995 từ các nguồn sau: IMF, Government Finance Statistics; World Tables; Business International; và Political Risk Services (ICRG). b. Các số liệu cho giai Ä‘oạn 1992-2002. c. GDP đầu ngÆ°á»?i là GDP thá»±c tế theo ngang giá sức mua năm 2000. Sá»­ dụng các kết quả của phân tích hồi quy (bảng 2.2), chúng tôi Æ°á»›c tính những thất thoát cụ thể vá»? số thu và tiá»?n thu từ thuế do tham nhÅ©ng gây nên đối vá»›i những nÆ°á»›c có chỉ số tham nhÅ©ng cao hÆ¡n mức trung bình (chỉ số tham nhÅ©ng được chia theo thang Ä‘iểm má»›i Ä‘iá»?u chỉnh là –5.6, xem phụ lục 11). Tác Ä‘á»™ng của tham nhÅ©ng là tỉ lệ nghịch và rất lá»›n. Ví dụ nhÆ° ở Cá»™ng hoà Dân chủ Công-gô, má»™t nÆ°á»›c có mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng cao nhất trong mẫu nghiên cứu, sẽ mất 0,334% GDP vể số thu và 0,284% vá»? tiá»?n thuế. Việt Nam vá»›i chỉ số tham nhÅ©ng vừa phải (mức tham nhÅ©ng gốc theo ICRG là 2.42, và mức đã Ä‘iá»?u chỉnh là –4.03) bị giảm số thu ít hÆ¡n, ở mức 0,1% số thu và 0,085% tiá»?n thuế so vá»›i GDP. Phụ lục 11 phân tích chi tiết vá»? mức thất thoát do tham nhÅ©ng theo từng nÆ°á»›c nhÆ° minh há»?a trong hình 2.2.11 Hình 2.2 cho thấy mối quan hệ giữa tham nhÅ©ng và mức thất thoát số thu và tiá»?n thuế. Trong hình 1, mức thất thoát số thu phi thuế và thất thoát thu từtiá»?n thuế được trình bày cho ba nhóm nÆ°á»›c vá»›i mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng thấp, trung bình và cao. Các nhóm tham nhÅ©ng cao và thấp là những nÆ°á»›c ở nhóm 20% trên cùng và 20% cuối cùng của toàn bá»™ mẫu nghiên cứu (phụ lục 11). Mức thất thoát thu từ thuế và không từ thu số thuế số thu và tiá»?n thuế là nhá»? đối vá»›i các nÆ°á»›c có 11 Mức thất thoát số thu và từ thất thoát tiá»?n thuế và thu không từ thuế số thu và tiá»?n thuế cho má»™t nÆ°á»›c cụ thể trong phụ lục 2 được Æ°á»›c tính là kết quả của các hệ số tham nhÅ©ng tÆ°Æ¡ng ứng (-0.78 và -0.66 trong bảng 3) và sá»± khác nhau trong chỉ số tham nhÅ©ng đã được chia theo thang Ä‘iểm má»›i Ä‘iá»?u chỉnh đối vá»›i nÆ°á»›c này và chỉ số tham nhÅ©ng trung vị (-5.6, phụ lục 10). Ví dụ nhÆ° mức thất thoát của Công-gô sẽ là: [-0.78] * [-1.02 – (-5.6)] = -3.3 (phụ lục 11). 68 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U mức tham nhÅ©ng thấp (tÆ°Æ¡ng ứng 0.2 và 0.3%), nhÆ°ng mức thất thoát là rất đáng kể đối vá»›i những nÆ°á»›c có mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng cao (tÆ°Æ¡ng ứng gần 2 và 2.2% GDP). Hình 2.2: Tham nhÅ©ng cao hÆ¡n gắn liá»?n vá»›i thất thoát số thu và thất thoát số thuế nhiá»?u hÆ¡n am nh ng và t thu p Trung bình Cao 0.0 t thu thu (% of GDP) 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 am nh ng t thu thu t thu không t ngu n thu Ngu n: ICRG; WDI 2005; Æ° c tính c a tác gi Tanzi và Davoodi (2000) còn giả định thêm rằng vá»? mặt thống kê, tham nhÅ©ng có tác hại nghiêm trá»?ng đối vá»›i tính bình đẳng của hệ thống thuế. Há»? thấy rằng tham nhÅ©ng có tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c nhiá»?u đối vá»›i thuế trá»±c thu hÆ¡n là thuế gián thu. Các kết quả nghiên cứu thá»±c nghiệm của há»? cho thấy rằng tham nhÅ©ng làm trầm trá»?ng thêm sá»± mất cân đối trong số tiá»?n thuế thu từ thuế trá»±c thu và thuế gián thu; tham nhÅ©ng có thể làm giảm số tiá»?n thuế thu từ má»™t nhóm đối tượng ná»™p thuế nào đó (và thÆ°á»?ng là những nhóm doanh nghiệp ăn nên làm ra và có tiá»?n để đút lót cán bá»™ thuế), và làm tăng số tiá»?n thu (má»™t cách tÆ°Æ¡ng đối) từ những nhóm đối tượng nghèo hÆ¡n. Tuy nhiên, chúng ta cần lÆ°u ý rằng, dù có tham nhÅ©ng hay không, thì quản lý thu thuế trá»±c thu vá»? bản chất chất, vá»? mặt kỹ thuật bao giá»? cÅ©ng khó hÆ¡n so vá»›i thu thuế gián thu, đặc biệt là ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển. Tham nhÅ©ng và ná»?n kinh tế phi chính thức Các nhà kinh tế há»?c đã cố gắng phân tích mối tÆ°Æ¡ng quan ăn sâu bám rá»… giữa tham nhÅ©ng và ná»?n kinh tế phi chính thức, và cả hai Ä‘iá»?u này Ä‘á»?u dẫn đến việc thu hẹp diện cÆ¡ sở chịu thuế và thất thoát nguồn thu. Ná»?n kinh tế phi chính thức vá»? mặt lý thuyết bao gồm những hoạt Ä‘á»™ng không được ghi lại trong thống kê quốc gia. Theo định nghÄ©a của Schneider và Kinglmair (2004), ná»?n kinh tế phi chính thức bao gồm tất cả các khoản thu nhập từ sản xuất các hàng hóa và dich vụ hợp pháp nhÆ°ng không khai báo, hoặc từ các giao dịch tiá»?n mặt hoặc giao dịch đổi hàng, kể cả má»?i hoạt Ä‘á»™ng kinh tế có thể bị đánh thuế mà đượckhai báo cho cÆ¡ quan quản lý thuế.12 Các tác 12 Tổng cục Thống kê của Việt nam định nghÄ©a các hoạt Ä‘á»™ng phi chính thức hoặc hoạt Ä‘á»™ng của ná»?n kinh tế phi chính thức bao gồm: (1) sản xuất của há»™ gia đình ở khu vá»±c nông thôn; các hoạt Ä‘á»™ng không đăng ký ở khu vá»±c thành thị; (3) thu nhập không khai báo để tránh thuế; (4) dịch vụ ná»™i địa; (5) buôn lậu; (6) thuê nhà hoặc đồ đạc; (7) các hoạt Ä‘á»™ng không khai báo hoặc hoạt Ä‘á»™ng thứ cấp của các cÆ¡ quan quan quản lý, cÆ¡ quan quân Ä‘á»™i, nhà tù, trại cải tạo, và trại mồ côi; (8) hoạt Ä‘á»™ng của các tổ chức phi lợi nhuận, tổ chức từ thiện, Há»™i chữ thập Ä‘á»? và các há»™i tÆ°Æ¡ng tá»± ( Tenev et al., 2003,p14-5) 69 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM giả Choi và Thum (2005) đã tìm hiểu mối quan hệ giữa tham nhÅ©ng và ná»?n kinh tế phi chính thức cÅ©ng nhÆ° ảnh hưởng của chúng đối vá»›i ná»?n kinh tế chính thức. Thật đáng ngạc nhiên là há»? thấy rằng ná»?n kinh tế phi chính thức và ná»?n kinh tế chính thức có thể bổ sung cho nhau nhÆ°ng không nhất thiết phải loại trừ, thay thế lẫn nhau. Há»? giải thích rằng khả năng má»™t doanh nhân có thể chạy trốn khá»?i ná»?n kinh tế chính thức sẽ hạn chế khả năng của các quan chức tham nhÅ©ng. Há»? giải thích rằng nếu doanh nhân lá»±a chá»?n sá»± lẩn trốn ná»?n kinh tế chính thức sẽ dẫn đến khả năng làm meÌ?o mó ná»?n kinh tế bởi các quan chức tham nhÅ©ng vì lợi ích riêng. Và nhÆ° vậy ná»?n kinh tế phi chính thức làm giảm những bóp meÌ?o được đặt ra bởi chính phủ và dẫn đến hiệu quả cao hÆ¡n cho ná»?n kinh tế chính thức. Tuy nhiên, quan niệm thông thÆ°á»?ng cho rằng ná»?n kinh tế phi chính thức là má»™t sá»± thay thế của ná»?n kinh tế chính thức. Ví dụ nhÆ° Johnson và các đồng tác giả (1997) trong nghiên cứu của há»? vá»? mô thức của ná»?n kinh tế phi chính thức tại Liên Xô cÅ© và các nÆ°á»›c Ä?ông Âu trÆ°á»›c đây cho thấy rằng các chính sách công tồi – bao gồm thuế khoá nặng ná»? và các quy định quan liêu rÆ°á»?m rà, và tham nhÅ©ng – có thể dẫn đến việc mở rá»™ng của khu vá»±c phi chính thức thay thế cho ná»?n kinh tế chính thức, và do đó dẫn đến thất thoát trong số tiá»?n thuế thu được của chính phủ, giảm chất lượng cung cấp hàng hoá công, và hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng kinh tế nói chung cÅ©ng giảm sút. Shneider và Enste (2000), và Johnson, Kaufmann, và Zoido-Lobaton (1998) cÅ©ng kết luận rằng tham nhÅ©ng và ná»?n kinh tế phi chính thức có tính bổ sung: má»™t nÆ°á»›c có mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng cao thÆ°á»?ng có ná»?n kinh tế phi chính thức lá»›n; Ä‘iá»?u này ngụ ý rằng phải có má»™t mối quan hệ tỉ lệ nghịch giữa ná»?n kinh tế chính thức và không chính thức. Trong bất cứ trÆ°á»?ng hợp nào, vì chúng ta Ä‘ang nói đến những hoạt Ä‘á»™ng kinh tế “maâ€?, nên chúng ta cÅ©ng thừa nhận rằng việc Æ°á»›c tính quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức chỉ là gián tiếp và vá»? mặt kỹ thuật là rất khó chính xác. Schneider và Enste (2000), và Schneider và Klinglmair (2004) cÅ©ng đã tổng kết toàn diện vá»? ba phÆ°Æ¡ng pháp luận được sá»­ dụng rá»™ng rãi nhất để Æ°á»›c tính quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức: (i) các cách tiếp cận trá»±c tiếp hay vi mô; (ii) các cách tiếp cận gián tiếp hay dùng chỉ số; và (iii) cách tiếp cận theo mô hình (Xem tóm tắt ở phụ lục 12 để thấy tóm tắt vá»? ba phÆ°Æ¡ng pháp luận này). So sánh trên phạm vi toàn thế giá»›i và tác Ä‘á»™ng của ná»?n kinh tế phi chính thức đối vá»›i việc thất thoát nguồn thu Schneider và Klinglmair (2004) đã áp dụng các thÆ°á»›c Ä‘o thống kê khác nhau để Æ°á»›c tính quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức trong giai Ä‘oạn 1999-2000 (phụ lục 13). Há»? thấy có sá»± khác biệt rất lá»›n giữa các nhóm nÆ°á»›c khác nhau vá»? quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức. Trong khi số trung bình của các nÆ°á»›c OECD chỉ là 18%, thì con số này ở các nÆ°á»›c phát triển lại rất cao (41%) và thấp hÆ¡n má»™t chút ở các nÆ°á»›c ná»?n kinh tế Ä‘ang chuyển đổi (38%). Quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức của Việt Nam là tÆ°Æ¡ng đổi nhá»? (dÆ°á»›i 16%).13 Kết hợp số liệu vá»? kinh tế phi chính thức của Schneider và Klinglmair (2004) vá»›i các số liệu vá»? tỉ lệ thuế - GDP từ World 13 Dá»±a trên Ä‘iá»?u tra mẫu được thá»±c hiện trong 4 năm khác nhau, 1989, 1992, 1994 và 1996, Tổng cục thống kê Việt nam Æ°á»›c tính quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức Việt nam lá»›n hÆ¡n rất nhiá»?u (hÆ¡n má»™t ná»­a GDP của khu vá»±c chính thức (Tổng cục thống kê 2001). Các Æ°á»›c tính nhạy cảm của các phÆ°Æ¡ng pháp áp dụng có thể tài khoản cho các kết quả khác nhau được. Ä?ể đảm bảo tính nhất quán của số liệu giữa các quốc gia cho việc nghiên cứu thá»±c nghiệm, chúng tôi sá»­ dụng mẫu quốc gia toàn diện nhÆ° Æ°á»›c tính của Schneider và Klinglmair (2010) 70 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U Development Indicators (WDI), chúng tôi nhận thấy rằng mối tÆ°Æ¡ng quan giữa quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức và số thu từ tiá»?n thuế là tỉ lệ nghịch và rất lá»›n (-0.23). (hình 2.3 và phụ lục 13.) Hình 2.3: Mối tÆ°Æ¡ng quan tỉ lệ nghịch giữa quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức và tỉ lệ thuế-GDP Quy mô c a n n kinh t phi chính th c và thu thu 40 35 S thu thu (% c a GDP) 30 25 Vietnam 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 70 Quy mô c a n n kinh t phi chính th c (% c a GDP) Nguồn: Schneider và Klinglmair (2010); WDI (2007) Ước tính tác Ä‘á»™ng ở cấp quốc gia của quy mô ná»?n kinh tế phi chính thức đối vá»›i việc thất thoát thuế Phụ lục 13 cho thấy những Æ°á»›c tính sÆ¡ bá»™ của chúng tôi vá»? mức Ä‘á»™ thất thoát thuế do ná»?n kinh tế phi chính thức. Tỉ lệ nguồn thu từ thuế so vá»›i GDP của ná»?n kinh tế phi chính thức cho thấy má»™t Æ°á»›c tính gần đúng của thất thoát thuế. Việc Æ°á»›c tính dá»±a trên má»™t giả định ngầm rằng không có sá»± khác biệt có hệ thống vá»? bản chất của các doanh nghiệp hoạt Ä‘á»™ng trong ná»?n kinh tế phi chính thức so vá»›i ná»?n kinh tế chính thức. Tuy nhiên, các doanh nghiệp trong ná»?n kinh tế phi chính thức thÆ°á»?ng nhá»? hoặc tham gia vào những hoạt Ä‘á»™ng bất hợp pháp, và do đó há»? thÆ°á»?ng gắn vá»›i những rủi ro trốn thuế cao hÆ¡n và đặt ra những thách thức đáng kể cho cÆ¡ quan quản lý thuế. Do đó, con số Æ°á»›c tính nên được coi là mức thất thoát tối Ä‘a. Bảng 2.3 cho thấy tóm tắt tác Ä‘á»™ng của ná»?n kinh tế phi chính thức đối vá»›i việc thất thoát thuế theo ba nhóm nÆ°á»›c vá»›i quy mô ná»?n kinh tế phi chính thức nhá»?, vừa và lá»›n. Sá»­ dụng các số liệu của Schneider và Klinglmair (2004), chúng tôi phân loại các nÆ°á»›c thành 3 nhóm theo quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức. Nhóm cao đại diện cho 20% nÆ°á»›c có quy mô lá»›n nhất, và nhóm thấp đại diện cho tổng 2,40% trong ngÅ© phân vị trên và dÆ°á»›i của dữ liệu số nÆ°á»›c có quy mô nhá»? nhất. Kết quả rất đáng chú ý - chuyển từ má»™t nÆ°á»›c có ná»?n kinh tế phi chính thức nhá»? (trung bình chiếm 17,6% GDP) sang má»™t nÆ°á»›c có quy mô ná»?n kinh tế phi chính thức lá»›n (trung bình khoảng 35,7% GDP) dẫn đến má»™t khoản thất thoát đáng kể trong số tiá»?n thu từ thuế: mức thất thoát tăng mạnh từ gần 3,5% GDP lên tá»›i 6,1% GDP. 71 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Bảng 2.3: Ná»?n kinh tế phi chính thức càng lá»›n thất thoát thuế càng nhiá»?u Quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức (% GDP) Thất thoát số thu từ thuế (% GDP) Thấp 17,6 3,5 Trung bình 28 4,9 Cao 35,7 6,1 Nguồn: Schneider và Klinglmair (2010), WDI (2007), và Æ°á»›c tính của các tác giả. 2.2. Các thÆ°á»›c Ä‘o vá»? mức Ä‘á»™ tuân thủ và không tuân thủ NhÆ° đã lÆ°u ý ở trên, vấn Ä‘á»? mấu chốt nhất và cÅ©ng khó khăn nhất để Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ là tính số tiá»?n thuế có thể thu được. Vá»? mặt lý thuyết, số tiá»?n này có thể được Ä‘o theo ba cách khác nhau: • Số tiá»?n thuế có khả năng thu được được Æ°á»›c tính nhÆ° là kết quả của việc dá»± báo số doanh số thu thuế sá»­ dụng những số liệu vi mô. Các mô hình dá»± báo được áp dụng cho má»—i sắc thuế; • Số tiá»?n thuế có khả năng thu được sẽ được má»™t cÆ¡ quan quản lý thuế xem xeÌ?t. Chỉ số này có thể được suy ra từ mức Ä‘á»™ tuân thủ được Æ°á»›c tính cho các chức năng quản lý thuế chủ yếu, cụ thể là kê khai,kế toán thuế, và ná»™p thuế. Các Æ°á»›c tính dá»±a chủ yếu vào mức Ä‘á»™ toàn diện và chất lượng của cÆ¡ sở dữ liệu vá»? quản lý thuế; • Số tiá»?n thuế có khả năng thu được dá»±a trên tính toán của ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Trên thá»±c tế, nếu được Ä‘iá»?u tra, ngÆ°á»?i ná»™p thuế ít khi muốn tiết lá»™ những Æ°á»›c tính thá»±c sá»± của há»?, và do đó số tiá»?n thuế có khả năng thu được do ngÆ°á»?i ná»™p thuế tính thÆ°á»?ng không quan sát được. Trong cÆ¡ chế tá»± khai tá»± ná»™p, há»? thÆ°á»?ng ná»™p cho cÆ¡ quan thuế những tá»? khai đã phản ánh cách hiểu của há»? vá»? những quy định còn chÆ°a thật rõ ràng trong luật thuế theo cách có lợi cho há»?. Ä?iá»?u này ngụ ý rằng có hai cách tiếp cận thá»±c tế khác nhau để Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tuân thủ hay ngược lại là không tuân thủ: (i) Xây dá»±ng mô hình để dá»± báo số doanh thu thuế tiá»?m năng và sau đó so sánh vá»›i số mức thuế thá»±c thu được; và (ii) Sá»­ dụng số liệu quản lý thuế để Æ°á»›c tính sá»± chênh lệch giữa các con số tiá»?m năng và con số thá»±c tế trong các quy trình chức năng chính trong quản lý thuế. Việc xây dá»±ng mô hình thá»±c nghiệm được tiến hành dá»±a trên các số liệu từ nhiá»?u nguồn khác nhau, và có thể Ä‘Æ°a ra má»™t Æ°á»›c tính đầy đủ hÆ¡n vá»? số tiá»?n thuế có thể thu được. NhÆ°ng cách này lại phụ thuá»™c rất nhiá»?u vào chất lượng của các số liệu hiện có, các giả định Ä‘Æ°a ra, và các mô hình cụ thể được áp dụng. Cần đặc biệt chú ý rằng để đánh giá được số thu thuế tiá»?m năng sá»­ dụng mô hình dá»± báo doanh số thu thuế vi mô, các dữ liệu, má»™t cách lý tưởng, nên đến từ hai nguồn: (i) bá»™ dữ liệu quản lý thuế và (ii) cÆ¡ sở dữ liệu phi thuế, nhÆ° các cuá»™c Ä‘iá»?u tra thÆ°Æ¡ng mại và công nghiệp, các tài khoản quốc gia và Ä‘iá»?u tra dân số. Dữ liệu quản lý thuế tá»± bản thân nó là không đầy đủ để dá»± trù thặng dÆ° thuế, sá»­ dụng pheÌ?p mô phá»?ng vi mô trừ khi được Ä‘i kèm vá»›i cá dữ liệu bên ngoài. Cách tiếp cận thứ hai dá»±a vào các số liệu vá»? quản lý thuế có thể không Æ°á»›c tính hết được mức Ä‘á»™ thất thoát do thiếu thông tin vá»? diện chịu thuế tiá»?m năng hay khả năng tăng trưởng của 72 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U diện chịu thuế. Tuy nhiên, cách này phản ánh những Æ°á»›c tính thá»±c tế tốt nhất mà các cÆ¡ quan thuế thá»±c hiện; do đó nếu không có công tác dá»± báo số thu má»™t cách thÆ°á»?ng xuyên, thì những số liệu vá»? quản lý thuế sẽ là nguồn thông tin duy nhất được sá»­ dụng để xây dá»±ng những kế hoạch cưỡng chế tuân thủ. Ä?ể xây dá»±ng được các chiến lược tuân thủ, các cÆ¡ quan thuế ở những nÆ°á»›c phát triển thÆ°á»?ng áp dụng cả hai cách tiếp cận nói trên. Dá»±a trên dữ liệu hạn chế, chúng tôi thá»­ áp dụng hai cách tiếp cận khác nhau để Æ°á»›c tính mức Ä‘á»™ tuân thủ và không tuân thủ của má»™t số sắc thuế nhất định (GTGT và TNDN) và của má»™t số các chức năng quản lý thuế khác. Xây dá»±ng mô hình tính toán số tiá»?n doanh số thu thuế tiá»?m năngcó khả năng thu được, mức Ä‘á»™ tuân thủ và không tuân thủ cho thuế GTGT và thuế TNDN Ước tính số thuế GTGT tiá»?m năngcó thể thu được và mức Ä‘á»™ tuân thủ Việc Æ°á»›c tính khoảng cách thuế GTGT cho Việt Nam được tính toán bằng cách sá»­ dụng Mô hình Ä?ầu vào- Ä?ầu ra.14 Mô hình được xây dá»±ng và mô phá»?ng dá»±a trên cÆ¡ sở những số liệu từ các bảng I-O của Việt Nam năm 2005, cuá»™c Ä?iá»?u tra chi tiêu há»™ gia đình, các số thống kê tài khoản quốc gia, và số liệu thu thuế GTGT từ Tổng Cục Thuế. Vá»? bản chất, diện chịu thuế GTGT tiá»?m năng cho Việt Nam (Bv) có thể được biểu thị nhÆ° sau: B v = ∑ Biv â‹… α iv + ∑ K j (1) i j trong đó: Biv = diện cÆ¡ sở chịu thuế GTGT cho hàng hoá i α iv = tỉ lệ chịu thuế GTGT cho hàng hoá i K j = các đầu vào cho kinh doanh được khu vá»±c miá»…n thuế j mua Số thu tiá»?m năng từ thuế GTGT có thể thu được cho ná»?n kinh tế (Rv) bằng tổng của tất cả các diện cÆ¡ sở chịu thuế đã Ä‘iá»?u chỉnh cho tất cả các hàng hoá và các ngành, nhân vá»›i thuế suất thuế GTGT, tại mức tuân thủ cao nhất. R v = B v â‹… Ï? v ⋅θ v (2) trong đó q v = mức tuân thủ thuế GTGT (bằng 100% khi Æ°á»›c tính số tiá»?n thuế tiá»?m năng). rv = mức thuế suất thuế GTGT. Cuối cùng, số thuế thiếu hụt (Gv) được tính nhÆ° phần chênh lệch giữa số tiá»?n thuế GTGT tiá»?m năng (Rv), và số tiá»?n thuế GTGT thá»±c tế thu được (TTRv). G v = R v − TTR v . (3) 14 Jenkins, Kuo, Shukla (2000) trình bày chi tiết phÆ°Æ¡ng pháp mô hình hoá theo I-O. Ä?ể có thêm thông tin phân tích vá»? các phÆ°Æ¡ng pháp luận khác nhau để tính diện chịu cÆ¡ sở thuế GTGT và áp dụng cho trÆ°á»?ng hợp của Ru-ma-ni, xem Le (2007). Liên Hợp Quốc (1999) cÅ©ng Ä‘Æ°a ra khuôn khổ để tính toán và phân tích các bảng I-O. 73 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Trong mô hình thuế GTGT Ä‘ang xem xeÌ?t, giả sá»­ có mức Ä‘á»™ tuân thủ tối Ä‘a, GTGT thuế GTGT có tiá»?m năng thu là 48. 980 tỉ đồng cho năm 2006, trong khi mức thu thá»±c tế chỉ là 36 469 tỉ đồng. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế GTGT còn thấp và mức Ä‘á»™ không tuân thủ có thể lên đến hàng chục phần trăm. Ước tính số doanh thu tiá»?m năng từ thuế thu nhập doanh nghiệp tiá»?m năng và mức Ä‘á»™ tuân thủ Hạn chế của số liệu từ các tá»? khai thuế riêng biệt cho thuế thu nhập doanh nghiệp khiến cho việc áp dụng trá»±c tiếp pheÌ?p mô phá»?ng vi mô không thá»±c hiện được. Ä?ối vá»›i trÆ°á»?ng hợp Việt Nam, chúng tôi dá»±a vào khái niệm thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng trong hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh và áp dụng chuẩn má»±c kế toán quốc gia để Æ°á»›c tính số doanh thu tiá»?m năng từ thuế thu nhập doanh nghiệp tiá»?m năng và mức Ä‘á»™ tuân thủ. Thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng tổng (Gross Operating Surplus ( - GOS), được lấy từ các bảng đầu vào-đầu ra (2005), được sá»­ dụng nhÆ° là cÆ¡ sở để tính toán diện cÆ¡ sở chịu thuế thu nhập doanh nghiệp má»™t cách gần đúng. Từ cách tiếp cận thu nhập, GDP được định nghÄ©a là: GDP = ΣVA = W + GOS + TSP Trong đó: ΣVA = tổng các giá trị gia tăng trong tất cả các ngành kinh tế. W = mức lÆ°Æ¡ng trả cho ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng, bao gồm lÆ°Æ¡ng, và các chi phí lao Ä‘á»™ng khác (phí bảo hiểm xã há»™i do ngÆ°á»?i sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng và ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng đóng). GOS = tổng thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng tổng của doanh nghiệp (gồm lợi nhuận, tiá»?n thuê tá»?n thuế, lãi, và khấu hao). TSP = thuế, trừ Ä‘i trợ cấp đối vá»›i sản phẩm. Thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng Æ°á»›c tính (OS), đã trừ Ä‘i khấu hao, được sá»­ dụng nhÆ° má»™t chỉ số gần đúng vá»? diện chịu thuế thu nhập doanh nghiệp.15 Từ OS tổng (tính dá»±a trên cÆ¡ sở các bảng I-O năm 2005 và số liệu GDP chính thức theo từng ngành kinh tế), Æ°á»›c tính của phân phối OS theo loại hình doanh nghiệp (nhà nÆ°á»›c, ngoài phi quốc doanh trong nÆ°á»›c, và đầu tÆ° trá»±c tiếp nÆ°á»›c ngoài) sẽ được tính ra (bảng 2.4). Bảng 2.4: Ước tính thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng theo ngành kinh tế (2005) (tỉ đồng, giá hiện tại) GDP Thặng dÆ° hoạt Ä‘á»™ng DNNN 311.241 75.777 DN tÆ° nhân trong nÆ°á»›c 382.804 90.018 DN đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài 134.166 31.550 Tổng 839.211 197.345 Nguồn: Tổng cục Thống kê, Bá»™ Tài chính và tính toán của các tác giả 15 Vá»›i má»™t cÆ¡ sở dữ liệu toàn diện vá»? các tá»? khai thuế TNDN, là má»™t trong những mục tiêu của quá trình cải cách quản lý thuế Ä‘ang diá»…n ra hiện nay trong ngành thuế, Tổng Cục Thuế sẽ có thể tính diện chịu cÆ¡ sở thuế má»™t cách trá»±c tiếp hÆ¡n bằng cách sá»­ dụng cách tiếp cận mô phá»?ng vi mô, hÆ¡n là dá»±a vào khái niệm OS. 74 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U Bảng 2.5 cho thấy Æ°á»›c tính mức tuân thủ thế TNDN và khoảng cách thu thuế, vá»›i số tiá»?n số doanh thu tiá»?m năng từ thuế TNDN tiá»?m năng được Æ°á»›c tính dá»±a trên mức thuế suất chuẩn là 28%. PheÌ?p tính này không tính đến khu vá»±c đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài do má»™t loạt các quy định áp dụng cho khu vá»±c này (ví dụ nhÆ° các mức thuế suất khác nhau theo luật định và các đối xá»­ đặc biệt cho đầu tÆ° trá»±c tiếp nÆ°á»›c ngoài trong ngành tài nguyên - chủ yếu là ngành dầu má»? - hay trong các loại hình doanh nghiệp khác nhau, nhÆ° xây dá»±ng - vận hành - chuyển giao (BOT) hay xây dá»±ng - chuyển giao (BT)). Bảng 2.5: Ước tính khoảng cách thuế thu nhập doanh nghiệp (2005) (tỉ đồng, giá hiện tại) Thặng Thuế suất Doanhthu tiá»?m Doanhthu Mức Ä‘á»™ Số thuế dÆ° hoạt chung năng từ thuế thá»±c tế từ thuế tuân thủ thiếu Ä‘á»™ng (%) TNDN TNDN thuế hụt (%) A B C=A*B D E=D/C F=C-D DNNN 75.777 28 21.217 15.107 71,2 6.110 DN ngoài 90.018 28 25.205 6.633 26,3 18.572 quốc doanh Nguồn: Tổng cục Thống kê, Bá»™ Tài chính và tính toán của các tác giả Khu vá»±c ngoài quốc doanh ná»™i địa, bao gồm chủ yếu các doanh nghiệp tÆ° nhân nhá»? và vừa, là khu vá»±c có nhiá»?u yếu keÌ?m trong vấn Ä‘á»? tuân thủ. Thống kê cho thấy khu vá»±c này chiếm hÆ¡n 90% số đối tượng ná»™p thuế TNDN nhÆ°ng chỉ đóng góp có gần 9% vào tổng số tiá»?n thuế thu được.16 Bảng 2.4 khẳng định Ä‘iá»?u này: mức Ä‘á»™ tuân thủ của khu vá»±c này chỉ bằng khoảng má»™t phần ba mức Ä‘á»™ tuân thủ của khu vá»±c doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c. Báo cáo Phát triển Việt Nam năm 2008 cÅ©ng cho rằng các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c vẫn là những đối tượng ná»™p thuế quan trá»?ng nhất, chiếm gần 54% tổng số thuế TNDN thu được. Má»™t pheÌ?p phân tích nhạy cảm cho thấy nếu mức Ä‘á»™ tuân thủ của khu vá»±c trong nÆ°á»›c ngoài quốc doanh tăng lên gần bằng so vá»›i mức của khu vá»±c quốc doanh (70%), thì số thuế TNDN thu được có thể tăng thêm tá»›i gần 0.3 Ä‘iểm phần trăm của GDP. Các Æ°á»›c tính mức Ä‘á»™ tuân thủ dá»±a trên các số liệu vá»? quản lý thuế Trên cÆ¡ sở các số liệu vá»? quản lý thuế, mức Ä‘á»™ tuân thủ thÆ°á»?ng được Æ°á»›c tính cho ba giai Ä‘oạn chính hay cho các chức năng quản lý thuế chính (kê khai, tính thuế, và ná»™p thuế/thu thuế). • Tuân thủ vá»? ná»™p tá»? khai: Mức Ä‘á»™ tuân thủ vá»? ná»™p tá»? khai có thể được chia thành ba chỉ số khác nhau. Ä?ầu tiên là tuân thủ trong ná»™p tá»? khai của ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Chỉ số này Ä‘o lÆ°á»?ng tỉ lệ giữa số tá»? khai được ná»™p và số ngÆ°á»?i ná»™p thuế thá»±c tế được đăng ký tại cÆ¡ quan thuế. Các tá»? khai được ná»™p có thể bao gồm cả tá»? khai ná»™p đúng hạn và tá»? khai chậm ná»™p. Thứ hai, là tuân thủ trong việc ná»™p tá»? khai đúng hạn, được Ä‘o bằng tỉ lệ giữa số tá»? khai ná»™p đúng hạn trên tổng số tá»? khai đã được ná»™p. Và thứ ba là mức Ä‘á»™ tuân thủ trong ná»™p 16 Cần lÆ°u ý rằng mức Ä‘á»™ của việc thất thu là rất lá»›n, và má»™t số yếu tố khác vá»? chính sách nhÆ° sá»± khác biệt, định nghÄ©a vá»? khoản thu nhập chịu thuế của các doanh nghiệp quy mô nhá»? và các khoản không chịu thuế có thể góp phần vào việc thất thu. 75 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM tá»? khai nói chung tổng hợp, là tỉ lệ giữa số tá»? khai đã ná»™p đúng hạn chia cho tổng số ngÆ°á»?i ná»™p thuế đã đăng ký. Mức Ä‘á»™ tuân thủ kê khai nói chung tổng hợp này được Æ°á»›c tính là kết quả của hai chỉ số đầu tiên; • Tuân thủ vá»? kê khai thuế: Mức Ä‘á»™ tuân thủ vá»? kê khai thuế là nói đến việc kê khai trung thá»±c các khoản thu nhập chịu thuế, doanh thu, và sản lượng liên quan đến nthuế trá»±c thu hay thuế gián thu. Tuân thủ vá»? kê khai thuế được định nghÄ©a là tỉ lệ giữa số thu nhập hay doanh thu kê khai vá»›i số thu nhập/doanh số được chá»? đợi sẽ kê khai mong đợi. Tuân thủ trong kê khai có thể được phát hiện trong quá trình tính và kế toán thuế; • Tuân thủ trong ná»™p thuế:Mức Ä‘á»™ tuân thủ trong ná»™p thuế là nói đến việc ná»™p thuế đúng hạn. Mức Ä‘á»™ tuân thủ này được định nghÄ©a là tỉ lệ giữa số nghÄ©a vụ thuế được ná»™p đúng hạn và toàn bá»™ số nghÄ©a vụ thuế mà của ngÆ°á»?i ná»™p thuế phải ná»™p. Trong giai Ä‘oạn hiện nay, cÆ¡ quan thuế chÆ°a có đủ thông tin để Æ°á»›c tính mức Ä‘á»™ tuân thủ vá»? kê khai hay tuân thủ vá»? ná»™p thuế.17 Tuy nhiên, Tổng Cục Thuế đã cố gắng duy trì má»™t cÆ¡ sở dữ liệu vá»? ná»™p tá»? khai, giúp cho việc phân tích mức Ä‘á»™ tuân thủ trong ná»™p tá»? khai. Bảng 2.6 cho ta thấy tóm tắt vá»? mức Ä‘á»™ tuân thủ trong ná»™p tá»? khai của các sắc thuế chính (thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế thu nhập cá nhân, thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, và thuế tài nguyên). Các Æ°á»›c tính cho thấy rằng mức tuân thủ tổng hợp vá»? ná»™p tá»? khai là rất khác nhau. CÅ©ng giống nhÆ° các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển khác, thuế thu nhập cá nhân có mức tuân thủ rất thấp (28%). Việc quản lý mức Ä‘á»™ tuân thủ của thuế GTGT, thuế TNDN, và thuế tiêu thụ đặc biệt là tÆ°Æ¡ng đối tốt; đặc biệt, mức Ä‘á»™ tuân thủ lên tá»›i 84% đối vá»›i thuế GTGT, là sắc loại thuế không có bất kỳ ngưỡng thuế nào cả nào. Bảng 2.6: Tuân thủ vá»? ná»™p tá»? khai theo các sắc thuế chính (2010) Tuân thủ vá»? ná»™p tá»? khai Tuân thủ vá»? ná»™p Tuân thủ tổng hợp Sắc thuế của các đối tượng ná»™p thuế tá»? khai đúng hạn vá»? ná»™p tá»? khai đã đăng ký Thuế TNDN (số liệu 71 68 58 sÆ¡ bá»™) Thuế TNCN 44 36 16 Thuế GTGT 91 79 72 Thuế tiêu thụ đặc biệt 47 40 19 Nguồn: Tổng Cục Thuế và Æ°á»›c tính của các tác giả. 3. Kết luận Việc không tuân thủ các quy định vá»? thuế làm thu hẹp diện cÆ¡ sở chịu thuế và dẫn đến thất thoát nguồn thu. Các nÆ°á»›c có mức Ä‘á»™ tuân thủ thấp luôn phải đối mặt vá»›i việc thÆ°á»?ng xuyên thay đổi chế Ä‘á»™ thuế để tăng duy trì số thu từ thuế ở má»™t tá»· lệ nhất định so vá»›i GDP. Các thay đổi thÆ°á»?ng xuyên và thiếu hệ thống trong các chính sách thuế lại có nguy cÆ¡ khiến cho hệ 17 Má»™t ná»™i dung trong Dá»± án Hiện đại hoá Quản lý thuế là Tổng Cục Thuế Ä‘ang thiết kế lại các quy trình và tin há»?c hoá các nghiệp vụ quản lý thuế, góp phần phát triển các cÆ¡ sở dữ liệu đáng tin cậy để phân tích đầy đủ vá»? mức Ä‘á»™ tuân thủ. 76 M ứ C Ä? á»™ T U  N T H ủ Và N G U Y ê N N H  N T H ẤT T H O Ã?T N G U ồ N T H U thống thuế keÌ?m ổn định và keÌ?m bình đẳng hÆ¡n. Việc nâng cao mức Ä‘á»™ tá»± nguyện tuân thủ đã trở thành má»™t mục tiêu thể chế và vận hành của các cuá»™c cải cách thuế trên toàn thế giá»›i. Do hạn chế vá»? chất lượng số liệu vi mô có chất lượng vá»? hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh và các ngành nghá»? kinh tế, và do thiếu cÆ¡ sở dữ liệu quản lý thuế toàn diện, nên chỉ có má»™t số Æ°á»›c tính sÆ¡ bá»™ vá»? mức Ä‘á»™ tuân thủ được Ä‘Æ°a ra. Mặc dù các kết quả cho thấy rằng Việt Nam đã đạt được những thành tá»±u đáng kể vá»? mức Ä‘á»™ tuân thủ các sắc thuế chính, má»™t số vấn Ä‘á»? vẫn còn tồn tại. Thách thức có hai mặt còn tăng gấp đôi do vừa phải duy trì mức tuân thủ tÆ°Æ¡ng đối cao của các doanh nghiệp chính thức, quy mô lá»›n, và vừa phải nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ của các doanh nghiệp nhá»? và vừa. Chính phủ hiện nay Ä‘ang tiến hành má»™t chÆ°Æ¡ng trình hiện đại hoá ngành thuế vá»›i trá»?ng tâm vào việc nâng cao tính liêm chính, nâng cao chất lượng dịch vụ ngÆ°á»?i ná»™p thuế, và quản lý rủi ro để tăng mức Ä‘á»™ tuân thủ và đạt được tính bình đẳng cao hÆ¡n. Má»™t số bài há»?c có thể rút ra từ các cải cách khác vá»? số thu từ thuế:18 1. Cần nâng cao năng lá»±c phân tích trong Tổng Cục Thuế để há»— trợ cho các cải cách vá»? quản lý số thu. PhÆ°Æ¡ng châm má»›i trong quản lý số thu từ thuế dá»±a trên tá»± nguyện tuân thủ đòi há»?i phải có các biện pháp tuân thủ hiệu quả và dịch vụ ngÆ°á»?i ná»™p thuế vá»›i chất lượng tốt hÆ¡n. Tại giai Ä‘oạn hiện nay, Tổng Cục Thuế chÆ°a có đủ năng lá»±c phân tích để đánh giá mức Ä‘á»™ tuân thủ theo sắc thuế hay theo ngành, lÄ©nh vá»±c kinh tế. Nếu không có má»™t cách tiếp cận hệ thống để xây dá»±ng má»™t cÆ¡ sở dữ liệu có chất lượng và đào tạo đủ cán bá»™ để dá»± báo số thu, thì Tổng Cục Thuế sẽ gặp phải má»™t khó khăn lá»›n trong việc thu thập thông tin sâu vá»? các rủi ro của việc không tuân thủ. 2. Cải cách ngành thuế có hiệu quả đòi há»?i phải có các cải cách chính sách thuế thành công Chính sách thuế và quản lý thuế có mối quan hệ chặt chẽ vá»›i nhau. ở những nÆ°á»›c vá»›i năng lá»±c quản lý thuế yếu keÌ?m, tạo ra má»™t hạn chế thể chế lá»›n đối vá»›i các cải cách thuế, cải cách chính sách thuế cần phải tính đến năng lá»±c quản lý và góp phần giảm các cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng. Cácviệc Ä‘iá»?u chỉnh thÆ°á»?ng xuyên vá»? chế Ä‘á»™ thuế có thể làm cho hệ thống thuế có vẻ năng Ä‘á»™ng, nhÆ°ng không có má»™t giải pháp ngắn hạn đáng tin cậy nào trong việc nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ lại xem xeÌ?t chính sách thuế và quản lý thuế má»™t cách Ä‘á»™c lập vá»›i nhau. Hiện nay, Việt Nam Ä‘ang cải cách nhiá»?u chính sách thuế trá»±c thu và gián thu trong khi hiện đại hoá ngành quản lý thuế. 3. Các cải cách thuế cần phải được thá»±c hiện song song vá»›i các cải cách khu vá»±c công nói chung và cải cách quản lý tài chính công nói riêng Tham nhÅ©ng trong khu vá»±c công nói chung và trong ngành thuế nói riêng là má»™t trong những yếu tố quyết định quan trá»?ng ảnh hưởng dẫn đến mức Ä‘á»™ tuân thủ thấp. Xu hÆ°á»›ng gần đây trong các cải cách thuế cho thấy rằng các dá»± án càng ngày càng tập trung nhiá»?u vào quản trị tốt vá»›i trá»?ng tâm là chống tham nhÅ©ng. Tuy nhiên, tính liêm chính không thể tồn tại Ä‘Æ¡n lẻ, 18 Những bài há»?c này được nêu trong báo cáo của ủy ban Phát triển Ngân hàng Thế giá»›i vá»? Chính sách tài khóa cho Tăng trưởng và Phát triển (2007). Ä?ể xem toàn bá»™ báo cáo, truy cập trang web: http://siteresources.worldbank.org/DEVCOMMINT/Documentation/21289619/DC2007- 0004(E)-FiscalPolicy.pdf. TÆ°Æ¡ng tá»±, kinh nghiệm của các nÆ°á»›c vá»? cải cách thu thuế và các bài há»?c kinh nghiệm, xin tham khảo Casanegra de de Jantscher and Bird (1992) 77 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM đồng thá»?i tham nhÅ©ng hay việc chi tiêu lãng phí các khoản tài chính công sẽ làm giảm mức Ä‘á»™ sẵn sàng của má»?i ngÆ°á»?i trong việc tuân thủ các nghÄ©a vụ thuế của mình. Do đó, các cải cách thuế phải được thá»±c hiện song song vá»›i các cải cách vá»? hành chính công và các cải cách vá»? ngân sách và chi tiêu công. 4. Bất kỳ sá»± tập trung vào má»™t nhóm các đối tượng ná»™p thuế lá»›n nhÆ° má»™t nguồn thu ổn định chính cần được bổ sung bằng việc nâng cao mức Ä‘á»™ tuân thủ của các doanh nghiệp nhá»? và vừa Có nhiá»?u lập luận đáng thuyết phục vá»? việc gá»™p Ä‘Æ°a những các doanh nghiệp nhá»? đối tượng ná»™p thuế nhá»? và vừa vào trong diện chịu thuế nhÆ° là má»™t cách trá»±c tiếp để thu hẹp quy mô ná»?n kinh tế phi chính thức và tăng tính bình đẳng của hệ thống thuế (ITD, 2007). Mặc dù má»™t số lợi ích của việc Ä‘Æ°a các doanh nghiệp nhá»? và vừa vào diện chịu thuế chính thức là rất lá»›n (ví dụ nhÆ° dá»… tiếp cận hÆ¡n vá»›i tài chính, hay khả năng có được những hợp đồng vá»›i các doanh nghiệp trong khu vá»±c kinh tế chính thức), các chi phí tuân thủ của há»? cÅ©ng cao má»™t cách mất cân đối. Trong khi năng lá»±c phân tích tốt vá»? dá»± báo số thu từ thuế, các cải cách nhằm Ä‘Æ¡n giản hoá luật thuế và giảm cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng là cần thiết, nhÆ°ng là chÆ°a đủ để thay đổi hành vi tuân thủ (đặc biệt là trong khu vá»±c doanh nghiệp nhá»? và vừa), nếu nhÆ° các nhu cầu và quan Ä‘iểm của ngÆ°á»?i ná»™p thuế không được tính đến. Tuân thủ tá»± nguyện cho nhóm đối tượng này chỉ có thể đạt được nếu nhÆ° chi phí tuân thủ thấp thông qua việc Ä‘Æ¡n giản hoá chế Ä‘á»™ thuế, dá»±a nhiá»?u hÆ¡n vào việc ná»™p tá»? khai và ná»™p thuế tá»± Ä‘á»™ng, và má»™t cách tiếp cận khác đối vá»›i việc quản lý tuân thủ, nhấn mạnh vào dịch vụ hÆ¡n là xá»­ lý vi phạm. Má»™t ná»™i dung trong chÆ°Æ¡ng trình cải cách toàn diện của Tổng Cục Thuế là tập trung các nguồn lá»±c vào việc thiết lập má»™t hệ thống hoạt Ä‘á»™ng dá»±a trên cÆ¡ chế phản hồi và nâng cao năng lá»±c của cán bá»™ ngành thuế, hoạt Ä‘á»™ng dá»±a trên các kết quả của việc đánh giá phản hồi. 78 Quản lý Thuế Phạm Minh Ä?ức và Michael Engelschalk III 1. Vai trò và thách thức của cÆ¡ quan quản lý thuế ở Việt Nam Vá»›i tổng số hÆ¡n 44.000 cán bá»™, cÆ¡ quan Quản lý thuế ở Việt Nam (Tổng Cục Thuế - TCT) là má»™t trong số các cÆ¡ quan hành chính công lá»›n nhất đất nÆ°á»›c. Tổng Cục Thuế được tổ chức theo ba cấp: Tổng cục Thuế ở Hà Ná»™i, 63 cục thuế ở các tỉnh, và 659 chi cục thuế ở cấp huyện. Do đó, cÆ¡ quan quản lý thuế có mặt ở tất cả các tỉnh thành và các huyện trong toàn quốc. Tổng Cục Thuế chịu trách nhiệm quản lý việc thu tất cả các loại khoản thuế ná»™i địa lá»›n chính, đặc biệt là thuế giá trị gia tăng (GTGT), thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN), thuế môn bài, thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế tài nguyên - các loại thuế này chiếm 67,7% tổng thu thuế ná»™i địa.19 Tổng Cục Thuế cÅ©ng chịu trách nhiệm thu nhiá»?u loại thuế có giá trị số thu nhá»? nhÆ° thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất, thuế nhà đất, và thuế kinh doanh nhá»?. Tổng thu từ thuế ná»™i địa, bao gồm thu từ dầu thô trong năm 2010 lên đến 25,1% GDP. Tổng Cục Thuế Ä‘ang hoạt Ä‘á»™ng trong má»™t môi trÆ°á»?ng thay đổi nhanh chóng và cÆ¡ bản, Ä‘iá»?u này đã gia tăng thách thức trong việc đảm bảo thu thuế hiệu quả. Sá»± há»™i nhập hÆ¡n nữa của Việt Nam vào hệ thống thÆ°Æ¡ng mại quốc tế đã làm giảm đáng kể số thu từ thuế xuất nhập khẩu. Mốc chính trong quá trình há»™i nhập thÆ°Æ¡ng mại quốc tế là việc Việt Nam gia nhập tổ chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»›i vào tháng 1năm 2007. Há»™i nhập thÆ°Æ¡ng mại quốc tế Ä‘i kèm vá»›i nó là giảm thuế quan, và tá»· trá»?ng trong tổng mức thuế thu được từ thuế xuất nhập khẩu giảm từ mức 28,9% trong năm 1996 xuống còn 13,2% trong năm 2010. Tuy nhiên, việc chuyển Æ°u tiên thu thuế từ thị trÆ°á»?ng xuất nhập khẩu sang thị trÆ°á»?ng ná»™i địa tạo thêm nhiá»?u gánh nặng hÆ¡n cho hệ thống quản lý tính tuân thủ pháp luật và gia tăng nguy cÆ¡ trốn thuế. Thuế thu được từ các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c (DNNN) vẫn là má»™t nguồn thu lá»›n, mặc dù vá»›i việc chuyển đổi sang má»™t ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng, tầm quan trá»?ng của các DNNN trong ná»?n kinh tế và đóng góp vào doanh số thuế thu của khu vá»±c DNNN Ä‘ang giảm Ä‘i nhanh chóng. Theo Æ°á»›c tính năm 2010, 35,1% tổng thu là từ thuế thu nhập doanh nghiệp và 36,4% từ thuế giá trị gia tăng là do các DNNN đóng góp. Vai trò ngày càng gia tăng của khu vá»±c kinh tế tÆ° nhân trong ná»?n kinh tế hiện chÆ°a được thể hiện trong các kết quả thu thuế, và đóng góp của khu vá»±c ngoài nhà nÆ°á»›c trong tổng thu thuế vẫn còn nhá»?, ở mức 17,4% trong năm 2009. Giảm thu từ thuế xuất nhập khẩu hiện Ä‘ang được bù đắp chủ yếu bằng sá»± vận hành rất hiệu quả của thuế GTGT. Tá»· suất hiệu quả của thuế GTGT ở Việt Nam là gần 0.6, cao hÆ¡n mức hiệu suất trung bình của các quốc gia trong Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD). Mặc dù má»™t số đặc tính liên kết chuá»—i trong hệ thống thuế GTGT của Việt Nam đã góp phần đặc biệt vào kết quả hoạt Ä‘á»™ng thu thuế dá»±a trên hiệu suất của ná»?n kinh tế, thách thức ngắn hạn và trung hạn là kế hoạch Ä‘iá»?u chỉnh thuế GTGT, bao gồm thể chế hợp lý hóa việc miá»…n thuế và tăng cÆ°á»?ng hoàn thuế GTGT, có thể gây ra tổn thất làm giảm nguồn thu từ thuế. 19 Bao gồm doanh thu thuế ná»™i địa từ dầu thô. 79 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 2. Yêu cầu hiện đại hóa hệ thống quản lý thuế Mức hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng hiện nay của hệ thống quản lý thuế TCT là tÆ°Æ¡ng đối tốt so vá»›i các quốc gia khác trong khu vá»±c. Tuy nhiên, chi phí hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế chiếm đến 2% tổng thu từ thuế, do đó được coi là cao hÆ¡n mức của các quốc gia OECD vá»›i mức chi phí quản lý thuế dÆ°á»›i 1,5%. Khoảng má»™t ná»­a trong số các quốc gia OECD có chi phí hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế thấp hÆ¡n 1% tổng thu từ thuế. TÆ°Æ¡ng tá»±, nhiá»?u quốc gia Châu Ã? đạt mức hiệu quả - chi phí cao hÆ¡n (nhÆ° Indonesia: 0,58%, Malaysia 1,41%, và Singapore 0,80% tổng thu từ thuế [OECD 2010]. Má»™t mạng lÆ°á»›i tập trung nhiá»?u Cục thuế và Chi cục thuế tại địa phÆ°Æ¡ng, cá»™ng vá»›i những há»— trợ chÆ°a hiệu quả vá»? công nghệ thông tin cho các chức năng vận hành chính và quy trình hoạt Ä‘á»™ng sá»­ dụng nhiá»?u lao Ä‘á»™ng đã góp phần vào mức chi phí hoạt Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡ng đối cao đó. Các quy trình nghiệp vụ hiện nay chÆ°a hoàn toàn phù hợp để giải quyết hiệu quả những thách thức quản lý sá»± tuân thủ trong ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng. Hệ thống quản lý thuế của TCT cÅ©ng sẽ cần cải cách hoạt Ä‘á»™ng để đảm bảo tính công bằng và minh bạch trong việc quản lý hệ thống thuế. Công tác hiện đại hóa cÆ¡ cấu tổ chức của hệ thống quản lý thuế đã có nhiá»?u tiến bá»™. Bắt đầu từ năm 2007, các Ä‘Æ¡n vị tổ chức ở tất cả các cấp (văn phòng TCT, Cục thuế và Chi cục thuế) đã từng bÆ°á»›c được tổ chức lại theo chức năng, phạm vi hoạt Ä‘á»™ng của mình. Hiện nay, hệ thống quản lý thuế của TCT có 13 vụ chính, trong đó chỉ có vụ quản lý thuế thu nhập cá nhân có đặc Ä‘iểm cấu trúc tổ chức của loại hình văn phòng thuế theo sắc thuế. Các vụ khác nhau đã được thành lập để quản lý chức năng hoạt Ä‘á»™ng, nhÆ° xá»­ lý kê khai và kế toán thuế vàhạch toán hoàn thuế, thu thuế nợ Ä‘á»?ng thuế, hay dịch vụ tuyên truyá»?n há»— trợ ngÆ°á»?i ná»™p thuế và thông tin ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Vá»›i việc thành lập má»™t vụ đặc biệt phục vụ công tác quản lý các Ä‘Æ¡n vị/ngÆ°á»?i phải ná»™p số lượng thuế lá»›n, cÆ¡ sở cÆ¡ cấu tổ chức cho việc hình thành phát triển các chiến lược mục tiêu nhằm quản lý việc tuân thủ cho các nhóm phân Ä‘oạn ngÆ°á»?i ná»™p thuế quan trá»?ng nhất đã được xây dá»±ng. Má»™t chÆ°Æ¡ng trình tá»± đánh giá thí Ä‘iểm tá»± khai tá»± ná»™p vá»? thuế GTGT và thuế TNDN bắt đầu vào năm 2004 tại thành phố Hồ Chí Minh và tỉnh Quảng Ninh. Sau đó chÆ°Æ¡ng trình này được nhân rá»™ng sang các tỉnh khác và mở rá»™ng sang các sắc loại hình thuế khác, và từ chÆ°Æ¡ng trình này, đã có má»™t dẫn đến sá»± thay đổi vá»? mặt tổ chức ở văn phòng quản lý thuế TCT ở trung Æ°Æ¡ng và các Cục thuế cấp tỉnh. Việc tổ chức lại được thá»±c hiện hÆ°á»›ng đến thể chế hóa quy trình hoạt Ä‘á»™ng trong quản lý thuế và tuân thủ theo các thông lệ quốc tế. Má»™t cục thuế cấp tỉnh hiện nay có các phòng ban nhÆ° sau: (i) phòng thông tin và dịch vụ tuyên truyá»?n há»— trợ ngÆ°á»?i ná»™p thuế; (ii) phòng kê khai và kế toán thuế, xá»­ lý và hạch toán hoàn thuế; (iii) phòng thu thuế nợ Ä‘á»?ng; (iv) phòng kiểm tra thuế; (v) phòng thanh tra kiểm toán thuế; (vi) phòng quản lý thuế thu nhập cá nhân; (vii) phòng tổng hợp; (viii) phòng thanh tra ná»™i bá»™; (ix) phòng tổ chức nhân sá»±; (x) phòng hành chính và tài chính; và (xi) phòng công nghệ thông tin. Năng lá»±c quản lý chiến lược của Tổng cục thuế Ä‘ang được tăng cÆ°á»?ng. Ä?iá»?u này đặc biệt đòi há»?i sá»± phát triển hÆ¡n nữa vá»? hiệu quả phân tích và lập kế hoạch nhÆ° xây dá»±ng năng lá»±c phân tích vá»? số thuế còn có thể thu được, khoảng cách thuế, và dá»± báo doanh số thu, và cải thiện khuôn khổ và công cụ kiểm tra giám sát hoạt Ä‘á»™ng của các cÆ¡ quan thuế cấp dÆ°á»›i văn phòng tại địa phÆ°Æ¡ng cÅ©ng nhÆ° giám sát hoạt Ä‘á»™ng của các văn phòng Cục thuế cấp tỉnh và Chi cục thuế cấp huyện. Quản lý thuế cần áp dụng nhiá»?u công cụ lập kế hoạch khác nhau nhằm thiết kế má»™t chiến lược rõ ràng để đáp ứng vá»›i những thách thức của quản lý sá»± tuân thủ và Ä‘Æ°a ra hÆ°á»›ng dẫn cho công tác hoạt Ä‘á»™ng. Cần có má»™t quy trình lập kế hoạch chiến lược vá»›i sá»± tham gia của 80 Q UẢ N LÃ? T HU ế các bên hữu quan trong quy trình lập kế hoạch nhằm đảm bảo kế hoạch được chấp nhận rá»™ng rãi. Kế hoạch hoạt Ä‘á»™ng và kế hoạch kinh doanh hàng năm cần được chuẩn bị nhằm đảm bảo tính nhất quán hiệu quả trong công tác hoạt Ä‘á»™ng và thá»±c hiện kế hoạch chiến lược. Tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c đòi há»?i phải gia tăng lá»±c lượng cán bá»™ ở Tổng Cục Thuế. Trong khi má»™t số hệ thống quản lý thuế hiện đại phân bổ 10% tổng số nhân sá»± của ngành cho văn phòng trung Æ°Æ¡ng, con số này ở Việt Nam chỉ là 1,1%. Số lượng này chÆ°a đủ để tiến hành hiệu quả tất cả các công việc lập kế hoạch, giám sát và phân tích. Hình 3.1: Tỉ lệ cán bá»™ ở các há»™i sở thuế trung Æ°Æ¡ng 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 Úc Ma-lay-xia y i n In-do-ne-xia Vi t Nam T ng s nhân viên T ng s nhân viên toàn ngành thu t i h i s chính Nguồn: Tổng cục Thuế 2010, OECD 2010 Ä?ánh giá vá»? quy trình hoạt Ä‘á»™ng của hệ thống quản lý thuế của TCT được tiến hành thông qua xem xeÌ?t 15 khía cạnh chức năng khác nhau trong của hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế (Hình 3.1). Hoạt Ä‘á»™ng tổng thể có Ä‘iểm số dÆ°á»›i mức trung bình trong tất cả các chức năng chính và chức năng há»— trợ theo thang nghiên cứu thông lệ quốc tế tốt nhất vá»›i các dữ liệu há»— trợ cho khung này được thu thập từ hệ thống quản lý thuế của 30 quốc gia Ä‘ang phát triển và quốc gia phát triển. Trong số đó, chức năng thu nợ và thá»±c thi pháp luật vá»? thuế cưỡng chế nợ là lÄ©nh vá»±c có nhiá»?u tiến bá»™ hÆ¡n. Nhiá»?u phÆ°Æ¡ng pháp chi trả (tiá»?n mặt và chuyển khoản), việc sá»­ dụng công nghệ thông tin để tiếp cận dữ liệu tài khoản của ngÆ°á»?i chi trả ná»™p thuế kết hợp vá»›i hệ thống thu thập bán tích hợp để giám sát theo dõi việc quá hạn ná»™p thuế là những nhân tố chủ chốt góp phần đạt được sá»± tiến bá»™ hÆ¡n của chức năng này. Trong lÄ©nh vá»±c pháp lý, có các hoạt Ä‘á»™ng cung cấp tÆ° vấn pháp lý của cán bá»™ ở Tổng Cục Thuế đối vá»›i các vấn Ä‘á»? pháp lý, do đó, ít nhất đã có các trợ giúp cÆ¡ bản nhằm giúp cán bá»™ quản lý thuế xá»­ lý các vấn Ä‘á»? pháp lý phức tạp hÆ¡n. Tuy nhiên, há»— trợ pháp lý vẫn chÆ°a toàn diện và sẽ cần xây dá»±ng thêm các quy trình bổ sung nhằm thá»±c hiện các nhiệm vụ pháp lý quan trá»?ng nhÆ° tạo năng lá»±c ban hành các công văn trả lá»?i cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Các quy trình hoạt Ä‘á»™ng hiện nay trong hầu hết tất cả các lÄ©nh vá»±c khác của quản lý thuế là chÆ°a đáp ứng yêu cầu, trong đó chức năng kiểm toán thanh tra thuế là má»™t lÄ©nh vá»±c đặc biệt quan ngại. Các quy trình và phÆ°Æ¡ng pháp tuyển lá»±a chá»?n để kiểm toán thanh tra dá»±a trên rủi ro vẫn chÆ°a được xây dá»±ng, và phổ biến tình trạng kiểm toán thanh tra viên được tùy ý chá»?n lá»±a các trÆ°á»?ng hợp để tiến hành kiểm toán kiểm tra tại chá»— và kiểm toán thá»±c địa, thanh tra tại trụ sở ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Ngoài ra, các quy trình tiến hành kiểm toán hiện hành tạo nhiá»?u 81 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM tùy biến cho cán bá»™ trong Ä‘oàn kiểm toán thanh tra và quy trình lập kế hoạch và giám sát kế hoạch kiểm toán thanh tra tổng thể chÆ°a bao gồm má»™t việc giám sát liên tục có hệ thống vá»? hiệu quả kiểm toán thanh tra. Công tác chống trốn thuế dÆ°á»?ng nhÆ° là lÄ©nh vá»±c yếu nhất trong đó chÆ°a có má»™t kế hoạch chiến lược nào nhằm giải quyết các trÆ°á»?ng hợp trốn thuế hiện tại. Hình 3.2: Mức Ä‘á»™ yếu keÌ?m vá»? hoạt Ä‘á»™ng H tr NNT trÆ° c kê khai QL tài chính, QL Nhân l c, Công ngh 5 Kê khai - x lý t khai, thông tin và k toán thu 4 3 QL nghi p v - L p k 2 ho ch chi n lÆ° c, QL th c 1 anh tra hi n, m b o ch t lÆ° ng, Truy n thông 0 Pháp ch (M t ph n u n và cÆ° ng ch ch c n ng thu n Ch ng tr n thu Khi u n i (theo ch c n ng ki m toán n i b ) Nguồn: Dá»±a trên Booz Allen Hamilton (2007). Note: Ä?Æ°á»?ng bên ngoài trong hình trên thể hiện hoạt Ä‘á»™ng thông lệ tốt nhất Má»™t thách thức lá»›n khá cấp bách cần giải quyết hiện nay là việc xây dá»±ng lại và Ä‘Æ¡n giản hóa quy trình hoạt Ä‘á»™ng, vốn là Ä‘iá»?u kiện tiá»?n Ä‘á»? cho việc thá»±c hiện má»™t hệ thống công nghệ thông tin (CNTT) tích hợp. Cần tiến hành đánh giá rủi ro phù hợp để tối Ä‘a hóa hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng. Trong tình trạng khan hiếm nguồn lá»±c và hạn chế vá»? năng lá»±c, hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế cần tập trung vào các hoạt Ä‘á»™ng và những ngÆ°á»?i ná»™p thuế có nguy cÆ¡ rủi ro cao. Kiểm toán thanh tra các giao dịch có nguy cÆ¡ rủi ro thấp vá»›i số mức thu thấp nhìn chung là má»™t sá»± lãng phí nguồn lá»±c khan hiếm đó. Do vậy, năng lá»±c phân tích rủi ro cần được hình thành để xác định các Æ°u tiên vá»? kiểm toán thuế và thu hồi nợ. 673 đối tượng ná»™p thuế lá»›n nhất trong cả nÆ°á»›c đóng góp hÆ¡n 70% tổng thuế thu ná»™i địa. Vá»›i việc có má»™t số ít Ä‘Æ¡n vị/ngÆ°á»?i ná»™p thuế lá»›n đóng vai trò quan trá»?ng đối vá»›i tổng thu từ thuế và việc cân nhắc rủi ro tránh thuế và trốn thuế đặc biệt trong phân Ä‘oạn các Ä‘Æ¡n vị/ngÆ°á»?i ná»™p thuế lá»›n nhất trong những đối tượng chịu ná»™p thuế, cần xây dá»±ng năng lá»±c đặc biệt nhằm giảm rủi ro tránh thuế và trốn thuế. Dá»±a trên thông lệ tốt của quốc tế, văn phòng chuyên trách vá»? các Ä‘Æ¡n vị/ngÆ°á»?i ná»™p nhiá»?uthuế lá»›n đã được thành lập ở Việt Nam để giải quyết các công việc liên quan đến thuế của những Ä‘Æ¡n vị ná»™p thuế này. Tuyển chá»?n những cán bá»™ thuế có kinh nghiệm cao và chuyên môn cao vá»? thuế cÅ©ng nhÆ° tạo ra những khuôn khổ pháp lý cần thiết để giải quyết các vấn Ä‘á»? tránh thuế và trốn thuế là má»™t ná»™i dung trá»?ng yếu cÆ¡ bản cho công tác quản lý sá»± tuân thủ. Má»™t yêu cầu không thể thiếu để hoạt Ä‘á»™ng hiệu quả là khả năng thu thập và xá»­ lý khối lượng lá»›n dữ liệu. Thu thập và kiểm tra sá»± phù hợp của dữ liệu cho pheÌ?p cÆ¡ quan quản lý thuế phát 82 Q UẢ N LÃ? T HU ế hiện ra những Ä‘Æ¡n vị/ngÆ°á»?i ná»™p thuế chÆ°a đăng ký và trốn thuế. Há»— trợ CNTT Ä‘ang trở thành má»™t nhân tố ngày càng quan trá»?ng và má»™t phần không thể tách rá»?i trong quản lý thuế. Yêu cầu vá»? há»— trợ CNTT từ các chÆ°Æ¡ng trình hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế là khá lá»›n. Do đó, Tổng Cục Thuế cần xây dá»±ng má»™t chiến lược CNTT dài hạn để há»— trợ hiệu quả mô hình hoạt Ä‘á»™ng trong tÆ°Æ¡ng lai. Các doanh nghiệp vừa và nhá»? tham gia mạng lÆ°á»›i ná»™p thuế thÆ°á»?ng yêu cầu các thông tin và dịch vụ phù hợp vá»›i nhu cầu của há»? để giảm các chi phí tuân thủ vá»? thuế cÅ©ng nhÆ° thúc đẩy hình thành mô hình doanh nghiệp tÆ°Æ¡ng lai. Chi phí tuân thủ có xu hÆ°á»›ng lÅ©y thoái khá mạnh và do đó tạo thêm má»™t gánh nặng đặc biệt cho các doanh nghiệp vừa và nhá»?. Tổng Cục Thuế cần xây dá»±ng chức năng dịch vụ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế để có thể đáp ứng các yêu cầu vá»? dịch vụ của các doanh nghiệp vừa và nhá»?. Báo cáo Kinh doanh của Ngân hàng Thế giá»›i đã xếp hạng Việt Nam đứng thứ 124 trong tổng số 183 quốc gia được khảo sát trong năm 2011 vá»? đóng ná»™p thuế - tăng 10 Ä‘iểm so vá»›i xếp hạng năm 2010. Chi phí tuân thủ ná»™p thuế bao gồm: Ná»™p thuế: Chỉ số này Ä‘o lÆ°á»?ng tổng số thuế và các khoản đóng góp của những Ä‘Æ¡n vị đóng thuế trong năm. Con số này ở Việt Nam cao hÆ¡n gấp hai lần so vá»›i số trung bình của các quốc gia OECD và cao hÆ¡n tÆ°Æ¡ng đối so vá»›i mức trung bình của khu vá»±c Châu Ã? Thái Bình DÆ°Æ¡ng. Thá»?i gian: Chỉ số này phản ánh thá»?i gian cần thiết để chuẩn bị, làm hồ sÆ¡ khai và ná»™p (hoặc hoàn khấu trừ tại nguồn) thuế TNDN, thuế GTGT và các phần đóng bảo hiểm xã há»™i khác (tính theo giá»?/năm). Thá»?i gian cần thiết để làm các thủ tục thuế này là 1.055 giá»?/năm, và số giá»? này không đổi tính từ năm 2006-2010. Số thá»?i gian này có giảm nhẹ xuống còn 941 giá»? trong năm 2011, nhÆ°ng vẫn cao hÆ¡n mức trung bình của khu vá»±c Châu Ã? Thái Bình DÆ°Æ¡ng và OECD. Chỉ số thuế thu nhập lợi nhuận: Ä‘o lÆ°á»?ng tá»· lệ giữa số lượng thuế đánh vào lợi nhuận mà doanh nghiệp chi trả so vá»›i lợi nhuận thÆ°Æ¡ng mại của doanh nghiệp, trong khi chỉ số thuế và đóng góp của lao Ä‘á»™ng phản ánh tá»· lệ giữa số thuế và các nghÄ©a vụ mà doanh nghiệp bắt buá»™c phải đóng ná»™p so vá»›i lợi nhuận thÆ°Æ¡ng mại. Việt Nam có xu hÆ°á»›ng đánh thuế lợi nhuận thấp ít hÆ¡n so vá»›i mức trung bình của các ná»?n kinh tế trong khu vá»±c OECD và khu vá»±c Ä?ông Ã? Thái Bình DÆ°Æ¡ng trong khi đánh thuế lao Ä‘á»™ng ở cùng mức vá»›i các ná»?n kinh tế OECD và cao hÆ¡n gấp hai lần so vá»›i các quốc gia Ä?ông Ã? và Thái bình DÆ°Æ¡ng (bảng 3.1). Bảng 3.1: Ä?óng ná»™p thuế ở Việt Nam Châu Ã? & Thái Chỉ số Việt Nam OECD Bình DÆ°Æ¡ng Ná»™p thuế (số lần/năm) 32 24,5 14,2 Thá»?i gian (số giá»?/năm) 941 218,2 199,3 Thuế thu nhập (%) 12,5 18,3 16,8 Thuế và đóng góp của ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng (%) 20,3 10,3 23,3 Các loại thuế khác (%) 0,3 6,8 3,0 Tổng tỉ suất thuế (% lợi nhuận) 33,1 35,4 43,0 Nguồn: Báo cáo Kinh doanh 2011, Ngân hàng Thế giá»›i . Xem há»™p 3.1 thảo luận vá»? chi phí tuân thủ các quy định thuế ở Việt Nam. 83 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Há»™p 3.1: Chi phí tuân thủ vá»›i các quy định thuế? Ä?ánh giá vá»? chi phí tuân thủ vá»›i các quy định thuế có thể khá nhạy cảm đối vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp đánh giá được sá»­ dụng. Ba ná»— lá»±c nhằm Ä‘o lÆ°á»?ng các chi phí này ở Việt Nam đã mang lại các kết quả tÆ°Æ¡ng đối khác nhau. Ä?ánh giá môi trÆ°á»?ng đầu tÆ°. Ä?ược tiến hành bởi Ngân hàng Thế giá»›i vào năm 2005; vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp, khảo sát được thá»±c hiệnở má»™t mẫu các công ty trong ngành sản xuất ở 25 tỉnh thành ở Việt Nam. Trá»?ng tâm của cuá»™c khảo sát không phải nhằm Æ°á»›c lượng gánh nặng vá»? thuế, mà nhằm đánh giá môi trÆ°á»?ng đầu tÆ° ở phạm vi rá»™ng hÆ¡n. Tuy nhiên, má»™t trong số các câu há»?i Ä‘á»? cập đến thá»?i gian dành để giải quyết việc kiểm tra thuế, bao gồm chuẩn bị các văn bản tài liệu liên quan. Theo kết quả này, trung bình, các công ty được kiểm tra thuế 2,5 lần/năm, má»—i lần keÌ?o dài 9,5 giá»?. Từ con số này, có thể suy luận rằng các công ty cần dành khoảng 24 giá»? làm việc để xá»­ lý vá»›i các công việc liên quan đến thuế. Tuy nhiên, cho dù có tạo thêm nhiá»?u gánh nặng hÆ¡n Ä‘i nữa, thì kiểm tra thuế chỉ là má»™t phần của chi phí tuân thủ tổng thể. Do đó, đánh giá môi trÆ°á»?ng đầu tÆ° chỉ Ä‘Æ°a ra má»™t Æ°á»›c lượng thấp hÆ¡n so vá»›i mức chi phí thá»±c tế tuân thủ vá»›i các quy định vá»? thuế. Báo cáo Kinh doanh (Doing Business) của Ngân hàng Thế giá»›i. Mục tiêu là định lượng các khía cạnh khác nhau của môi trÆ°á»?ng kinh doanh tổng thể giữa các quốc gia. Má»™t trong số các khía cạnh này là chi phí tuân thủ thuế. Vá»? khía cạnh này, Báo cáo Kinh doanh dá»±a chủ yếu vào đánh giá chuyên gia cho má»™t doanh nghiệp giả định vá»›i 60 nhân viên và doanh thu tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i 0.7 triệu USD/năm (đối vá»›i trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam). Từ năm 2005 đến 2007, thá»?i gian cần thiết cho doanh nghiệp này là 1.055 giá»?/năm. Ước lượng này Ä‘á»? cập đến thuế TNDN, GTGT, TNCN và thuế lao Ä‘á»™ng. Nó bao gồm thá»?i gian chuẩn bị cho hồ sÆ¡ khai thuế và thá»?i gian cần thiết cho công việc làm sổ sách kế toán. Tuy nhiên, cần phải nói rằng công việc sổ sách kế toán là việc làm bắt buá»™c cho dù có phải ná»™p thuế hay không. Ä?ồng thá»?i, chỉ có má»™t số doanh nghiệp ná»™p thuế TNCN tại Việt Nam, và Æ°á»›c tính giả định rằng khai thuế qua mạng không được sá»­ dụng. Do đó, Báo cáo Kinh doanh có thể Æ°á»›c lượng quá mức chi phí tuân thủ thá»±c tế. Viện Quản lý Kinh tế trung Æ°Æ¡ng (CIEM Ä‘Æ°a ra đánh giá năm 2007 sá»­ dụng mô hình “chi phí chuẩnâ€?. Mô hình này dá»±a vào 360 phá»?ng vấn vá»›i các doanh nghiệp vừa và nhá»?. Ä?ối vá»›i Việt Nam, thá»?i gian trung bình để tuân thủ vá»›i các quy định vá»? thuế được Æ°á»›c tính là 1.959 giá»?. Phần lá»›n chi phí (1.733 giá»?) có liên quan đến thuế GTGT, Ä‘iá»?u mà dÆ°á»?ng nhÆ° các Ä‘Æ¡n vị được phá»?ng vấn cho là Ä‘iá»?u gây nhiá»?u khó chịu. Tuy nhiên, đánh giá này không tách biệt giữa chi phí má»™t lần để có được mã số thuế vá»›i các chi phí thÆ°á»?ng xuyên liên quan đến hoạt Ä‘á»™ng đóng thuế. Ngoài ra, vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp luận sá»­ dụng trong đánh giá, khó có thể xác định hoạt Ä‘á»™ng là má»™t phần trong hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng cụ thể liên quan đến chi trả thuế và “các chi phí gây khó chịuâ€? mang nhiá»?u yếu tố chủ quan hÆ¡n. Má»™t phân tích gần hÆ¡n cho thấy Æ°á»›c lượng vá»? thá»?i gian thanh tra là cao hÆ¡n 4 lần so vá»›i Æ°á»›c lượng trong Ä?ánh giá Môi trÆ°á»?ng đầu tÆ°. Chi phí xá»­ lý vá»›i hầu hết các loại thuế cao hÆ¡n 2 lần so vá»›i mức của Báo cáo Làm kinh doanh, và chi phí xá»­ lý thuế GTGT là cao hÆ¡n khoảng 30 lần. Do đó, nghiên cứu của CIEM dÆ°á»?ng nhÆ° đã Æ°á»›c lượng mức chi phí tuân thủ vá»? thuế cao hÆ¡n rất nhiá»?u lần . Ä?ể tránh những kết quả chênh lệch tÆ°Æ¡ng tá»± trong tÆ°Æ¡ng lai, cần xây dá»±ng má»™t phÆ°Æ¡ng pháp nhất quán để giám sát chi phí tuân thủ và cung cấp dịch vụ thuế. Các phÆ°Æ¡ng pháp đó sẽ cần gắn vá»›i má»™t mẫu đại diện và các câu há»?i được kiểm nghiệm kỹ lưỡng. Ước lượng cần được tiến hành thÆ°á»?ng xuyên, tập trung vào chi phí (thá»?i gian và tiá»?n bạc) của những nhómngÆ°á»?i ná»™p thuế khác nhau. Khảo sát tÆ°Æ¡ng tá»± vá»? cán bá»™ thuế sẽ cho pheÌ?p thiết lập má»™t bức tranh toàn diện hÆ¡n. Các Ä‘o lÆ°á»?ng chính cần không chỉ bao gồm chi phí tuân thủ pháp luật vá»? thuế mà còn các chỉ số liên quan đến hiệu suất quản lý, và tính liêm chính của cán bá»™ thuế và sá»± hài lòng của ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Nguồn: Ngân hàng Thế giá»›i, 2008. 84 Q UẢ N LÃ? T HU ế 3. Ä?ảm bảo sá»± tuân thủ trong môi trÆ°á»?ng thay đổi Giống nhÆ° nhiá»?u quốc gia Ä‘ang phát triển khác, xeÌ?t từ quan Ä‘iểm quản lý sá»± tuân thủ, Việt Nam Ä‘ang phải đối mặt vá»›i thách thức của việc chống lại rất nhiá»?u hoạt Ä‘á»™ng kinh tế không chính thức. Schneider, Buehn và Montenegro tính toán cho khu vá»±c Ä?ông Ã? và chỉ ra rằng ná»?n kinh tế không chính thức trung bình chiếm là 32,3% GDP trong năm 2007. Việt Nam là quốc gia ít bị ảnh hưởng bởi khu vá»±c không chính thức. Vá»›i Æ°á»›c lượng vá»? ná»?n kinh tế ngầm là 14,4% trong GDP, Việt Nam xếp thứ hạng gần vá»›i các ná»?n kinh tế hàng đầu trong khu vá»±c (Nhật Bản 10,3% trong GDP, Trung Quốc là 11,9% trong GDP và Singapore là 12,2% trong GDP) và thậm chí còn thấp hÆ¡n mức trung bình 17,1% GDP của các quốc gia thuá»™c OECD). Mặc dù các con số này không Ä‘Æ°a ra những minh chứng trá»±c tiếp vá»? mức mức Ä‘á»™ trốn thuế và quy mô lá»— hổng số thuế còn có thể thu được, đây là những con số rất thuyết phục và cho thấy má»™t khu vá»±c không chính thức hoạt Ä‘á»™ng hoàn toàn bên ngoài mạng lÆ°á»›i thuế đã chÆ°a được hình thành. Tuy nhiên Ä‘iá»?u này không nhất thiết phản ánh sá»± tuân thủ vá»? thuế trên mức trung bình của đối tượng đóng ná»™p thuế ở Việt Nam hay má»™t chiến lược quản lý sá»± tuân thủ hiệu quả nào đó của Tổng Cục Thuế. Ä?iá»?u này chủ yếu là do Việt Nam còn Ä‘ang ở giai Ä‘oạn đầu phát triển ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng. Sá»± hiệu quả của hệ thống thuế ở Việt Nam xeÌ?t ở khía cạnh này không có sá»± khác biệt cÆ¡ bản so vá»›i tình hình của các quốc gia khác có cùng mức Ä‘á»™ ná»?n kinh tế chuyển đổi ở mức nhÆ° Việt Nam. Tổng số Ä‘Æ¡n vị ngÆ°á»?i đăng ký đóng thuế là má»™t con số còn thấp so vá»›i má»™t quốc gia có dân số hÆ¡n 86 triệu ngÆ°á»?i nhÆ° Việt Nam. Phân Ä‘oạn các Ä‘Æ¡n vị đóng số lượng đối tượng ná»™p thuế lá»›n chính bao gồm khoảng 500.000 doanh nghiệp thuá»™c nhiá»?u loại hình thức, 1,7 triệu há»™ kinh doanh và 11 triệu cá nhân (bảng 3.2). Bảng 3.2: Số lượng đối tượng đăng ký đóng thuế: So sánh quốc tế Ä?Æ¡n vị Ä?Æ¡n vị Tỉ lệ ngÆ°á»?i Lá»±c lượng NgÆ°á»?i đóng Dân số đóng thuế đóng thuế đăng ký ná»™p lao Ä‘á»™ng thuế TNCN Quốc gia (triệu TNDN GTGT thuế TNCN/ (triệu (triệu ngÆ°á»?i) (triệu Ä‘Æ¡n (triệu Ä‘Æ¡n lá»±c lượng lao ngÆ°á»?i) ngÆ°á»?i) vị) vị) Ä‘á»™ng (tỉ lệ) Argentina 40,13 16,4 0,93 0,29 0,92 5,7 Pháp 62,63 28,51 36,4 1,6 4,2 1247,7 Ä?ức 81,9 41,7 26,8 2,5 5,7 64,3 Nhật Bản 127,51 66,17 23,69 3 3,63 35,8 Hàn Quốc 48,75 24,39 5,23 0,44 5,34 21,4 Mexico 107,55 45,4 23,6 0,9 4,9 52 Nam Phí 49,32 17,38 5,54 1,83 0,74 31,9 Thổ NhÄ© Kỳ 71,9 23,81 14 0,6 2,3 58,8 Việt Nam 86,02 47,74 9,0 0,5 2,2 22,7 Nguồn: OECD, Dữ liệu của Việt Nam: Tổng cục Thống kê và Tổng cục Thuế 2009 Con số này cho thấy mức Ä‘á»™ các hoạt Ä‘á»™ng doanh nghiệp tÆ° nhân trong toàn quốc còn ở mức Ä‘á»™ trung bình. Tuy nhiên, số lượng doanh nghiệp tÆ° nhân, chủ yếu là các doanh nghiệp vừa và nhá»?, đăng ký đóng thuế ngày càng gia tăng, và số lượng doanh nghiệp có đăng ký đóng thuế đến năm 2010 là 430.000 doanh nghiệp – hÆ¡n 5 lần so con số vá»›i năm 2006. 85 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Từ quan Ä‘iểm quản lý sá»± tuân thủ, việc chuyển đổi sang ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng và sá»± phát triển nhanh chóng của khu vá»±c tÆ° nhân tạo ra hai thách thức lá»›n. Thứ nhất, đảm bảo sá»± tuân thủ của các đối tượng ná»™p thuế lá»›n sẽ ngày càng liên quan nhiá»?u đến doanh nghiệp tÆ° nhân chứ không phải các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c. Ä?ồng thá»?i, phạm vi hoạt Ä‘á»™ng quốc tế của các doanh nghiệp Ä‘ang đóng vai trò ngày càng quan trá»?ng. Ä?iá»?u này không chỉ được phản ánh trong mức gia tăng đầu tÆ° trá»±c tiếp nÆ°á»›c ngoài ở Việt Nam mà còn được thể hiện trong các giao dịch xuyên biên giá»›i của các doanh nghiệp Việt Nam. Vá»›i khả năng tiếp cận tÆ° vấn thuế chất lượng cao hiện đã có ở Việt Nam (tất cả các công ty tÆ° vấn thuế quốc tế lá»›n Ä‘á»?u có văn phòng ở Việt Nam), Tổng Cục Thuế sẽ phải đối mặt vá»›i những cách thức tinh vi để tránh thuế, bao gồm các hoạt Ä‘á»™ng chuyển giá quốc tế. Thứ hai, má»™t nhóm đối tượng ná»™p thuế vừa và nhá»? má»›i nổi và năng Ä‘á»™ng sẽ đặt ra nhu cầuphát triển các chiến lược quản lý tuân thủ má»›i. Ä?iá»?u này cÅ©ng đặt ra thách thức tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c cho Tổng Cục Thuế. Kinh nghiệm quốc tế đã cho thấy, sá»± hình thành phát triển ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng sẽ không ảnh hưởng đến tầm quan trá»?ng của các đối tượng ná»™p thuế lá»›n đến việc thu từ thuế. Thậm chí vá»›i má»™t nhóm các doanh nghiệp vừa và nhá»? má»›i nổi, thì má»™t số lượng lá»›n nhá»? các doanh nghiệp lá»›n vẫn là trụ cá»™t chính trong hệ thống nguồn thu thuế. Tuy nhiên những đối tượng ná»™p thuế lá»›n này sẽ ngày càng có nhiá»?u doanh nghiệp tÆ° nhân chứ không chỉ có các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c. Do đó, việc đảm bảo sá»± tuân thủ của các doanh nghiệp lá»›n vẫn cần là sá»± Ä‘Æ°a lên Æ°u tiên hàng đầu của Tổng Cục Thuế. Ä?iá»?u này đòi há»?i tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c để giám sát các hoạt Ä‘á»™ng của những Ä‘Æ¡n vị phải đóng nhiá»?u thuế và giảm gánh nặng tuân thủ vá»? thuế. Hình 3.3: Phân Ä‘oạn đối tượng ná»™p thuế: Số lượng so vá»›i đóng góp vào số thu thuế T l ngÆ° i n p thu T l óng góp v có ng ký taxpayers s thu NgÆ° i n p thu l n > 1% 70+ % NgÆ° i n p thu trung bình 5–25% 10–25% 0–10% NgÆ° i n p thu nh 70–95% Nguồn: Tính toán của IMF Há»™p 3.2: Xây dá»±ng Chiến lược Quản lý Tuân thủ Má»™t trong những nhiệm vụ chủ chốt của cải cách quản lý thuế là xây dá»±ng năng lá»±c của TCT để quản lý tuân thủ và giải quyết các rủi ro tuân thủ. Mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế chung của má»™t quốc gia được quyết định bởi má»™t số nhân tố. Những nhân tố này má»™t phần liên quan đến kinh doanh, và má»™t phần phản ảnh môi trÆ°á»?ng kinh tế và xã há»™i. Trình Ä‘á»™ há»?c vấn của ngÆ°á»?i kinh doanh, đạo đức thuế trong quốc gia, và ná»—i lo ngại đối vá»›i cÆ¡ quan thuế cÅ©ng là những nhân tố quan trá»?ng trong hoàn cảnh này. Dá»±a trên tác Ä‘á»™ng chung của các nhân tố ngoại cảnh đối vá»›i quan Ä‘iểm tuân thủ thuế, kết hợp vá»›i các đặc tính cá nhân (ví dụ nhÆ° mức Ä‘á»™ rủi ro) của ngÆ°á»?i ná»™p thuế, có thể phân biệt bốn mức Ä‘á»™ quan Ä‘iểm tuân thủ thuế nhÆ° sau: 86 Q UẢ N LÃ? T HU ế Nh ng y u t nh hÆ° ng t i ng x c a ngÆ° i n p thu Chi n lÆ° c tuân th ã quy t nh không tuân th S d ng th c thi pháp lu t Kinh doanh Công nghi p Business Industry Không mu n tuân th Phát hi n giám sát NgÆ° i n p thu Taxpayer nhÆ°ng s quan tâm V m t xã h i Kinh t C g ng nhÆ°ng không H tr tuân th Psychological luôn thành công V m t tâm lý Our lÆ° c c a chúng ta là Chi nstrategies aim to create S n sàng làm úng c ép t down t o ra spressure trên xu ng Æ¡n gi n hóa 1. Không tuân thủ: ở đỉnh của hình chóp là quan Ä‘iểm không tuân thủ. Ä?ó là đặc Ä‘iểm của những nhóm đã quyết định không tuân thủ. Những ngÆ°á»?i có quan Ä‘iểm này hoặc không thá»±c hiện đúng trách nhiệm hoặc làm sai. 2. Chống đối: Quan Ä‘iểm chống đối có đặc Ä‘iểm đối đầu. Hệ thống được nhìn nhận là cồng ká»?nh, không linh hoạt và đối ngược. Quan Ä‘iểm này là đặc Ä‘iểm của những ngÆ°á»?i không muốn tuân thủ nhÆ°ng sẽ tuân thủ nếu có thể được thuyết phục rằng mối quan tâm của há»? Ä‘ang được giải quyết. 3. Thá»­ nghiệm: Những ai vá»? cÆ¡ bản sẵn sàng tuân thủ có quan Ä‘iểm lạc quan hÆ¡n. NhÆ°ng há»? cÅ©ng gặp khó khăn trong việc tuân thủ và thÆ°á»?ng không thành công. Há»? có thể gặp khó khăn trong việc hiểu hoặc thá»±c hiện nghÄ©a vụ, nhÆ°ng há»? mong đợi rằng niá»?m tin và sá»± hợp tác sẽ được thá»±c hiện. 4. Ủng há»™: Quan Ä‘iểm này là của những ngÆ°á»?i sẵn sàng làm đúng. Có sá»± cam kết há»— trợ hệ thống và chấp nhận và quản lý hiệu quả nhu cầu của hệ thống. Có sá»± chấp nhận vá»? tính xác đáng vá»? vai trò của cán bá»™ thuế và tin tưởng rằng há»? đáng được tin cậy. Khảo sát quan Ä‘iểm cho thấy rằng quản lý tuân thủ ở Việt Nam có thể xây dá»±ng trên đạo đức thuế cÅ©ng nhÆ° má»™t cảm tưởng lan rá»™ng rằng vi phạm thuế là vô đạo đức. Ä?iá»?u này cho thấy rằng phần lá»›n các doanh nghiệp tÆ° nhận ở Việt Nam sẽ rÆ¡i vào hạng mục những ngÆ°á»?i ủng há»™ và thá»­ nghiệm. Trong trÆ°á»?ng hợp này, có thể dá»± kiến má»™t tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp và hữu hình của các sáng kiến tạo Ä‘iá»?u kiện cho việc tuân thủ ở mức Ä‘á»™ tuân thủ thuế tá»± nguyện. Vẫn chÆ°a rõ vá»? tá»· lệ phần trăm các doanh nghiệp tÆ° nhân má»›i nổi, mà cÆ¡ bản sẽ chống đối lại việc tuân thủ nghÄ©a vụ thuế. Việc cải thiện rõ vá»? thái Ä‘á»™ tuân thủ của những ngÆ°á»?i không tuân thủ cần có các biện pháp rá»™ng hÆ¡n bao gồm việc tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c thá»±c hiện thuế và phát triển các chÆ°Æ¡ng trình để thay đổi quan Ä‘iểm đối vá»›i chính phủ. Ä?iá»?u này vượt quá khả năng và trách nhiệm của TCT và cần có cách thức giải quyết của chính phủ đối vá»›i việc không tuân thủ. Việc xây dá»±ng chiến lược quản lý tuân thủ do đó cần có sá»± phân tích kỹ lưỡng vá»? các quan Ä‘iểm tuân thủ và các vÆ°á»›ng mắc tuân thủ . Những thông tin nhÆ° vậy ở Việt Nam vẫn chÆ°a có. Do đó cần ná»— lá»±c giám sát quy mô và lý do không tuân thủ. ChÆ°Æ¡ng trình cải cách quản lý thuế hiện nay chÆ°a tập trung nhiá»?u vào công việc phân tích. Tiếp tục phát triển năng lá»±c phân tích và xây dá»±ng Ä‘Æ¡n vị tổ chức trách nhiệm để thá»±c hiện công việc phân tích cần được tập trung vào giai Ä‘oạn tiếp theo của chÆ°Æ¡ng trình cải cách. Nguồn: OECD, 2004 87 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 4. Xá»­ lý vá»›i đối tượng ná»™p thuế vừa và nhá»? Tổng Cục Thuế phải đối mặt vá»›i những thách thức hoàn toàn khác biệt trong phân Ä‘oạn má»›i nổi các doanh nghiệp vừa và nhá»? có tầm quan trá»?ng ngày càng tăng trong số các đối tượng ná»™p thuế. Ä?ặc biệt, đối tượng ná»™p thuế nhá»? vá»›i tính linh Ä‘á»™ng cao và khả năng khó bị phát hiện, có thể là má»™t gánh nặng lá»›n cho công tác quản lý thuế. Kinh nghiệm từ Ä?ông Âu và các quốc gia thuá»™c Liên Xô cÅ© cho thấy rủi ro của hệ thống quản lý thuế sẽ giảm Ä‘i cùng vá»›i sá»± tăng cÆ°á»?ng sâu rá»™ng của tÆ° nhân hóa và sá»± nổi lên của các doanh nghiệp vừa và nhá»?. Khi tăng cÆ°á»?ng tÆ° nhân hóa và gia tăng nhanh chóng lượng ngÆ°á»?i ná»™p thuế má»›i, rủi ro trong thu thuế sẽ giảm Ä‘i. Mặc dù sá»± tá»± giác tuân thủ của đối tượng chịu thuế má»›i là thấp do thiếu ná»?n tảng văn hóa vá»? tuân thủ pháp luật vá»? thuế trong nÆ°á»›c, nhÆ°ng việc thúc đẩy má»™t mức tuân thủ cao sẽ thất bại do hệ thống quản lý thuế còn thiếu năng thá»±c thá»±c thi. Những tiến triển này không phải không có tác Ä‘á»™ng đến hệ thống thu thuế. Theo giả định của Báo cáo Phát triển Việt Nam năm 2006, việc không đảm bảo việc tuân thủ thuế của các doanh nghiệp nhá»? có thể dẫn đến suy giảm trong tổng thu từ thuế ở mức 7-9% trong má»™t thập niên. Quản lý tuân thủ đối vá»›i nhóm các doanh nghiệp nhá»? và siêu nhá»? trong các đối tượng đóng thuế là công việc đặc biệt khó khăn. Dữ liệu năm 2006 cho thấy trong tổng số 3,3 triệu cÆ¡ sở kinh doanh cá thể, chỉ có 39,4% có đăng ký kinh doanh và chỉ có 37,3% các doanh nghiệp có đăng ký thuế. Các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh có ít hÆ¡n 10 nhân viên không bắt buá»™c phải lÆ°u giữ sổ sách kế toán phục vụ mục đích xác định mức lợi nhuận và doanh thu, hoặc bị đánh thuế trên cÆ¡ sở khoán. Không có các biện pháp khích lệ các Ä‘Æ¡n vị này cải thiện công tác ghi cheÌ?p hồ sÆ¡ kế toán, và cÆ¡ chế thuế khoán là hoàn toàn có lợi trên thá»±c tế. Do đó, má»™t Ä‘iá»?u dá»… hiểu, các minh chứng thá»±c nghiệm cho thấy các doanh nghiệp cÆ¡ sở kinh doanh lá»›n hÆ¡n sẽ có lạm dụng đáng kể cÆ¡ chế thuế khoán. Ngoài ra, việc thiếu má»™t ngưỡng thuế GTGT đối vá»›i các doanh nghiệp siêu nhá»? làm gia tăng chi phí tuân thủ thậm chí dẫn đến việc mất khá nhiá»?u nguồn lá»±c hành chính quản lý được sá»­ dụng cho công tác thu thuế từ các cÆ¡ sở kinh doanh có tiá»?m năng đóng ít thuế. Ä?ể quản lý má»™t số lượng lá»›n các cÆ¡ sở kinh doanh nhá»?, cấu trúc và quy trình hành chính quản lý cần được thiết kế theo cách giảm thiểu chi phí và nguồn lá»±c quản lý thuế và đảm bảo hiệu quả quản lý thuế và phân bổ hợp lý nguồn lá»±c chuyên môn cho các phân Ä‘oạn đối tượng đóng ná»™p thuế có nhiá»?u đóng góp cho vá»›i số thu ngành thuế cao hÆ¡n. Bằng cách Ä‘Æ°a ra các cách tính thuế khác nhau để xác định mức thu nhập phải chịu thuế và thuế GTGT ở các vùng miá»?n khác nhau, hệ thống quản lý thuế hiện nay Ä‘ang ná»— lá»±c Ä‘Æ°a việc khoán thuế gần hÆ¡n vá»›i cÆ¡ chế chuẩn má»±c. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u này lại Ä‘Æ°a đến cách tính thuế phải ná»™p phức tạp hÆ¡n vá»? trách nhiệm đóng thuế, nằm ngoài khả năng thá»±c hiện của nhiá»?u đối tượng phảiđóng thuế. Do vậy, Ä‘iá»?u không ngạc nhiên là Ä‘a số các há»™ kinh doanh chá»?n lá»±a các cán bá»™ thuế cấp huyện để giúp há»? đánh giá trách nhiệm đóng thuế thay vì tá»± mình tính thuế. Ngoài ra, các lá»—i sai số tính toán là hoàn toàn thÆ°á»?ng xuyên giữa má»™t số lượng nhá»? các há»™ kinh doanh tá»± đánh giá nghÄ©a vụ đóng tính thuế. Kết quả là đánh giá mức tính thuế GTGT và thuế TNCN đòi há»?i nhiá»?u thá»?i gian và nguồn lá»±c đối vá»›i ngành thuế và là vấn Ä‘á»? của nhiá»?u cÆ¡ sở kinh doanh nhá»?. Ä?ặc biệt, việc Æ°á»›c lượng mức thu thuế doanh thu do các phòng kiểm toánchi cục cấp huyện phối hợp vá»›i các xã, và việc tính toán nghÄ©a vụ thuế Ä‘i kèm vá»›i nó đòi há»?i nhiá»?u nguồn lá»±c hành chính và keÌ?o dài quy trình đánh giá, có liên quan đến nhiá»?u bÆ°á»›c giữa các há»™ kinh doanh, Ä‘Æ¡n vị quản lý thuế địa phÆ°Æ¡ng và ủy ban tÆ° vấn vá»? thuế. 88 Q UẢ N LÃ? T HU ế Quy trình quản lý hành chính đối vá»›i việc khoán thuế Ä‘Æ°a dẫn đến đến nhiá»?u mối quan hệ tiếp xúc trá»±c tiếp giữa đối tượng đóng thuế và cán bá»™ quản lý thuế làm đã gia tăng chi phí tuân thủ và nguy cÆ¡ thông đồng và tham nhÅ©ng. Ví dụ nhÆ° ở Hà Ná»™i, các há»™ kinh doanh cho biết trung bình có 17 đợt Ä‘i kiểm tra của các cán bá»™ thuế và 25% há»™ kinh doanh được há»?i cho biết há»? phải thÆ°Æ¡ng thảo vá»›i cán bá»™ thuế để xác định số lượng thuế phải ná»™p trong đợt quyết toán năm 2006.20 Ä?ể giảm chi phí hành chính, các tÆ°Æ¡ng tác không cần thiết và những gánh nặng tuân thủ liên quan cho các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»?, việc quản lý của hệ thống thuế khoán cần dá»±a hoàn toàn vào việc tá»± đánh giá trách nhiệm tính số thuế phải ná»™p. Tất nhiên, để làm Ä‘iá»?u này đòi há»?i phÆ°Æ¡ng pháp tính Ä‘Æ¡n giản hóa hÆ¡n nữa cho các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»?, mà Ä‘iá»?u này cần dá»±a trên việc phân loại tiêu chuẩn sổ sách kế toán và xá»­ lý thuế dá»±a theo quy mô. 5. Những ná»— lá»±c cải cách của Tổng cục Thuế Mặc dù đã có nhiá»?u ná»— lá»±c thiết lập hệ thống quản lý thu thuế phù hợp vá»›i ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng kể từ khi bắt đầu quá trình đổi má»›i trong ná»­a cuối thập niên 1980, lần đầu tiên Việt Nam thiết lập kế hoạch chính thức 5 năm để cải cách quản lý thuế nhằm há»— trợ xây dá»±ng kế hoạch phát triển kinh tế xã há»™i 5 năm) 2006-2010. Các mục tiêu chính của kế hoạch này là xây dá»±ng cÆ¡ quan thu thuế hiện đại, công bằng và minh bạch, thúc đẩy tuân thủ tá»± nguyện bằng cách cân bằng giữa các dịch vụ chất lượng cao cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế và thi hành hiệu quả và tăng cÆ°á»?ng thu thuế. Việc thá»±c hiện kế hoạch cải cách này đã giúp Ä‘Æ°a cấu trúc và hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế ở Việt Nam phù hợp hÆ¡n vá»›i các thông lệ tốt trên thế giá»›i. Việc áp dụng luật đặc biệt vá»? quản lý thuế (tháng 6 năm 2007) đã tạo ra ná»?n tảng cÆ¡ sở pháp lý minh bạch và toàn diện cho việc quản lý thuế, bao gồm định nghÄ©a rõ ràng vá»? quyá»?n lợi và trách nhiệm của ngÆ°á»?i ná»™p thuế và thanh tra thuế, đảm bảo cÆ¡ quan quản lý thuế có thể truy cập thông tin đầy đủ trong khi vẫn đảm bảo được bí mật vá»? thuế, định nghÄ©a rõ quyá»?n thá»±c thi pháp luật. Việc thá»±c hiện tá»± đánh giá, tá»± khai, tá»± ná»™p trÆ°á»›c tiên là thí Ä‘iểm vá»›i thuế GTGT và thuế TNDN ở Thành phố Hồ Chí Minh và tỉnh Quảng Ninh năm 2004 và nhân rá»™ng ra toàn quốc năm 2007, đã dẫn đến việc tái cấu trúc cÆ¡ quan quản lý thuế theo chức năng, kết hợp vá»›i việc tạo ra và thiết lập các cÆ¡ cấu hành chính quản lý đặc biệt cho những đối tượng ná»™p thuế lá»›n. Ä?ồng thá»?i vá»›i việc thí Ä‘iểm tái cÆ¡ cấu, các bá»™ phận chức năng sau đây đã được thiết lập và củng cố: (i) thiết lập bá»™ phận dịch vụ dành riêng cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế ở tất cả các cÆ¡ quan thuế, (ii) củng cố bá»™ phận thu thuế nợ Ä‘á»?ng, nhá»? đó các trÆ°á»?ng hợp chậm ná»™p thuế giảm xuống còn 5,5% trên tổng số thuế thu được năm 2010, từng bÆ°á»›c dần áp dụng ná»™p khai thuế Ä‘iện tá»­, trong năm 2010 đã áp dụng cho 19 tỉnh thành (tuy nhiên, số doanh nghiệp ná»™pkhai thuế Ä‘iện tá»­ vẫn còn thấp, trong năm 2010, con số này là 7.200 doanh nghiệp), (iii) cải cách hệ thống ná»™p thuế để dần tiến tá»›i ná»™p thuế bằng chuyển khoản ngân hàng. Vá»? mặt phát triển nguồn nhân lá»±c, TCT đã tiến hành má»™t chÆ°Æ¡ng trình đào tạo và tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c lá»›n cho CBNV. Nhá»? chÆ°Æ¡ng trình này, tá»· lệ CBNV có bằng đại há»?c trở lên tăng từ 44,7% vào năm 2006 lên 53,1% vào năm 2010. ChÆ°Æ¡ng trình Ä‘Æ¡n giản hóa quy trình thuế, má»™t phần của Ä?á»? án Tổng thể vá»? Ä?Æ¡n giản hóa Thủ tục Hành chính (“Ä?á»? án 30â€?), đã được khởi Ä‘á»™ng (há»™p 3.3). 20 Khảo sát chi phí tuân thủ vá»? thuế, Tài liệu ná»™i bá»™, Ngân hàng Thế giá»›i (2007). 89 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Há»™p 3.3: Ví dụ vá»? Các Ä?á»? xuất Ä?Æ¡n giản hóa Thuế thuá»™c Ä?á»? án 30 Hiện nay quy định đã cho phép các doanh nghiệp in hóa Ä‘Æ¡n của chính công ty mình. Các doanh nghiệp không còn cần phải được phê CÆ¡ quan Thuế phê duyệt các hóa Ä‘Æ¡n tá»± in khi phát hành và sá»­ dụng các hóa Ä‘Æ¡n này – há»? chỉ cần thông báo cho CÆ¡ quan Thuế. Việc mua hóa Ä‘Æ¡n GTGT do Bá»™ Tài chính phát hành chỉ được áp dụng cho các doanh nghiệp má»›i thành lập và các doanh nghiệp nhá»? không có phÆ°Æ¡ng tiện in ấn. Khai thuế GTGT. Các doanh nghiệp vừa và nhá»? sẽ khai thuế GTGT theo định kỳ 3 tháng trong khi các doanh nghiệp lá»›n sẽ thá»±c hiện việc này hàng tháng. Hiện nay, hàng tháng, tất cả các công ty Ä‘á»?u khai thuế GTGT. Thêm nhiá»?u ngân hàng (bao gồm cả các ngân hàng TMCP) được pheÌ?p tham gia hệ thống thông tin thuế và thu thuế. Quy trình hoàn thuế GTGT. Tiêu chí rủi ro doanh nghiệp sẽ được công bố để há»? tá»± xác định mình thuá»™c nhóm hoàn thuế GTGT nào, từ đó giúp quy trình hoàn thuế GTGT trở nên dá»… dàng và minh bạch hÆ¡n. Thá»?i gian thá»±c hiện quy trình hoàn thuế GTGT cho nhóm “ hoàn thuế trÆ°á»›c kiểm tra sauâ€? đã được giảm từ 15 ngày làm việc xuống 6 ngày. Theo Bá»™ Tài chính, thá»?i gian thá»±c hiện quy trình hoàn thuế GTGT cho nhóm “kiểm tra trÆ°á»›c hoàn thuế sauâ€? được giảm từ 60 ngày làm việc xuống 40 ngày. Nguồn: OECD, 2011 Chiến lược Cải cách Hệ thống thuế cho giai Ä‘oạn 2011-2020 đã được Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ phê duyệt.21 Chiến lược này nhằm tiếp tục và củng cố quá trình cải cách quản lý thuế và giải quyết các thách thức còn lại và yếu keÌ?m trong hoạt Ä‘á»™ng theo thứ tá»± Æ°u tiên từ cao xuống thấp. Vá»? mặt này, ba mảng sau đây có tầm quan trá»?ng đặc biệt: • Tăng cÆ°á»?ng chức năng thanh tra thuế (tax audit): Quá trình hiện đại hóa chức năng thanh tra thuế không đạt kết quả ấn tượng bằng các mảng hoạt Ä‘á»™ng khác. Số chuyên gia được cá»­ làm việc ở bá»™ phận thanh tra chÆ°a đủ và chỉ chiếm 20% tổng số CBNV làm trong lÄ©nh vá»±c thanh tra, mức này thấp hÆ¡n mức 30-35% trung bình trên thế giá»›i. Việc lá»±a chá»?n thanh tra kiểm toán chủ yếu được thá»±c hiện thủ công và không xem xeÌ?t nhiá»?u đến phân tích rủi ro. Các thí Ä‘iểm nhằm xây dá»±ng hệ thống lá»±a chá»?n thanh tra/ kiểm toán theo mức Ä‘á»™ rủi ro đã được bắt đầu và từ đó, hệ thống lá»±a chá»?n kiểm toán thanh tra tá»± Ä‘á»™ng sẽ được áp dụng. Theo mục tiêu thá»±c hiện của chiến lược cải cách 2011-2020, đến năm 2015, ít nhất 90% các trÆ°á»?ng hợp thanh tra kiểm toán sẽ được chá»?n dá»±a trên hệ thống quản lý rủi ro tá»± Ä‘á»™n; • Ä?ảm bảo há»— trợ CNTT đầy đủ: Hệ thống CNTT quản lý thuế hiện nay không đủ năng lá»±c há»— trợ đầy đủ và liên kết tất cả các chức năng và quy trình hoạt Ä‘á»™ng và không đủ năng lá»±c xá»­ lý lượng dữ liệu ngày càng tăng nhanh. Do đó, ná»— lá»±c cải thiện năng lá»±c CNTT cho xá»­ lý tá»? khai thuế TNCN đã được khởi Ä‘á»™ng cùng vá»›i việc áp dụng thuế TNCN phổ thông. Ä?ể tận dụng được toàn bá»™ lợi ích từ việc hiện đại hóa hoạt Ä‘á»™ng và đảm bảo tính sẵn sàng liên tục của các dịch vụ Ä‘iện tá»­ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế, cần áp dụng Hệ thống Thông tin Quản lý Thuế Tích hợp (ITAIS). Các Ä‘iá»?u kiện vá»? hệ thống này đã được xây dá»±ng và dá»± định, hệ thống này sẽ hoạt Ä‘á»™ng đầy đủ vào năm 2016. Ä?i đôi vá»›i 21 Quyết định của Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ số 732/QD-TTg ngày 17 tháng 5 năm 2011 phê duyệt chiến lược cải cách hệ thống thuế giai Ä‘oạn 2011-2020. 90 Q UẢ N LÃ? T HU ế việc thá»±c hiện ITAIS, các quy trình kinh doanh hoạt Ä‘á»™ng cÅ©ng sẽ phải được đánh giá và Ä‘iá»?u chỉnh; • Thá»±c hiện phÆ°Æ¡ng pháp quản lý tuân thủ chủ Ä‘á»™ng: TCT chÆ°a bắt đầu xây dá»±ng các chÆ°Æ¡ng trình mục tiêu đặc biệt nhằm giải quyết các rủi ro tuân thủ và hành vi của các nhóm chịu thuế. Việc không tuân thủ trong việc ná»™p hồ sÆ¡ và chi trả ná»™p thuế cÅ©ng nhÆ° các thiếu sót trong việc lÆ°u hồ sÆ¡ tài liệu sẽ được giải quyết má»™t cách chủ Ä‘á»™ng hÆ¡n. Ä?iá»?u này đòi há»?i phải tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c phân tích tính tuân thủ và chuyển sang áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp quản lý tuân thủ lấy đối tượng ná»™p thuế làm trung tâm. Chiến lược 10 năm vá»? Cải cách Hệ thống Thuế đặt mục tiêu thuế và phí (trừ thu từ dầu thô và xuất khẩu) sẽ chiếm 70-75% tổng thu ngân sách vào năm 2020 so vá»›i mức 62,5% trong năm 2010. Má»™t chÆ°Æ¡ng trình đầy tham vá»?ng nhằm hiện đại hóa việc quản lý thuế được Ngân hàng Thế giá»›i há»— trợ Ä‘ang được thá»±c hiện nhằm cải thiện việc quản trị công tác quản lý thuế và tăng mức Ä‘á»™ tá»± giác tuân thủ hệ thống thuế. Thông qua chÆ°Æ¡ng trình này, các nguồn lá»±c của Chính phủ cùng vá»›i sá»± há»— trợ kỹ thuật và tài chính từ các nhà tài trợ sẽ được huy Ä‘á»™ng nhằm thá»±c hiện kế hoạch cải cách toàn diện để cải thiện môi trÆ°á»?ng kinh doanh, duy trì nguồn thu thuế và giảm tham nhÅ©ng. ChÆ°Æ¡ng trình hiện đại hóa quản lý thuế dá»± kiến sẽ là má»™t trong những cá»™t mốc quan trá»?ng trong chiến lược phát triển dá»±a vào kinh doanh và có đóng góp đáng kể cho việc cải thiện dịch vụ công và quản lý nhà nÆ°á»›c trong 5 năm tá»›i. Dá»± định đến năm 2015, CÆ¡ quan Thuế của Việt Nam sẽ nằm trong nhóm 5 nÆ°á»›c hàng đầu trong Khu vá»±c Ä?ông Nam Ã? trong các mảng chủ chốt, bao gồm nhÆ°ng không giá»›i hạn bởi hiệu quả được cải thiện hÆ¡n, sá»± minh bạch và tinh thần trách nhiêm cao hÆ¡n, gánh nặng tuân thủ thấp hÆ¡n, ngÆ°á»?i ná»™p thuế hài lòng hÆ¡n, và sá»± tuân thủ vá»›i hệ thống pháp luật cải thiện hÆ¡n. 6. Há»— trợ từ bên ngoài Dá»± án Hiện đại hóa Quản lý Thuế (TAMP) đã được chuẩn bị vào năm 2007 vá»›i sá»± há»— trợ tài chính và kỹ thuật từ Ngân hàng Thế giá»›i. Mục tiêu của dá»± án là há»— trợ Tổng Cục Thuế củng cố quản trị công tác quản lý thuế và tăng mức Ä‘á»™ tá»± giác tuân thủ hệ thống thuế bằng cách cải thiện hiệu quả, hiệu lá»±c, sá»± minh bạch, và tinh thần trách nhiệm của cÆ¡ quan quản lý thuế. Dá»± kiến các cải cách này sẽ có tác Ä‘á»™ng tích cá»±c đến môi trÆ°á»?ng kinh doanh bằng việc xây dá»±ng các quy trình quản lý thuế ổn định và khả dụng. Việc thá»±c hiện dá»± án này cÅ©ng sẽ há»— trợ duy trì của nguồn thu thuế và đảm bảo công bằng hÆ¡n. Do đó, các mục tiêu phát triển của dá»± án là nhằm bổ sung cho hai trong số 4 mục tiêu cao hÆ¡n của quốc gia là phát triển vá»›i trá»?ng tâm là doanh nghiệp, và củng cố các hệ thống quản trị nhà nÆ°á»›c. 91 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Hình 3.4: Mục tiêu và các Chỉ số Hiện đại hóa Quản lý Thuế Tiêu chí chính M c tiêu phát tri n c a d án Tiêu chí chính T ng cÆ° ng trách nhi m gi i trình Ã?p d ng v n hóa ph c v ngÆ° i Nâng cao minh b ch n p thu Nâng cao Gi m tham nh ng T ng cÆ° ng Gi m gánh n ng tuân th tuân th T ng cÆ° ng trao i v i các bên qu n lý thu Nâng cao n ng l c t nguy n có quy n l i liên quan T ng cÆ° ng trao i v i các bên C i thi n tuân th có quy n l i liên quan Nâng cao hi u l c C i thi n tuân th C i thi n môi trÆ° ng kinh doanh Nâng cao hi u l c T ng trÆ° ng thu b n v ng Gi m tham nh ng M c tiêu phát tri n cao hÆ¡n T ng cÆ° ng Phát tri n qu n tr trên cÆ¡ s DN nhà nÆ° c Nguồn: Dá»±a trên Tài liệu Dá»± án Hiện đại hóa Quản lý Thuế do Ngân hàng Thế giá»›i tài trợ ChÆ°Æ¡ng trình cải cách này được Ngân hàng Thế giá»›i há»— trợ cả vá»? kỹ thuật lẫn tài chính và bao gồm 4 hợp phần chính sau: • Hợp phần phát triển thể chế xây dá»±ng tổ chức há»— trợ thá»±c hiện các yêu cầu chính và ứng dụng các công cụ quản trị tốt cho quản lý thuế. Ä?iá»?u này sẽ tăng cÆ°á»?ng tính minh bạch và tinh thần trách nhiệm của quản lý thuế và thúc đẩy các ná»— lá»±c chống tham nhÅ©ng của TCT. Nó cÅ©ng sẽ củng cố khung pháp lý cho các hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế và xây dá»±ng năng lá»±c phân tích xu hÆ°á»›ng tuân thủ. Các hoạt Ä‘á»™ng mở rá»™ng và việc khuyến khích các bên liên quan tham gia quá trình cải cách sẽ thu hút sá»± ủng há»™ từ bên ngoài cho công cuá»™c hiện đại hóa tổ chức thể chế và hoạt Ä‘á»™ng. • Hợp phần hiện đại hóa hoạt Ä‘á»™ng sẽ cho pheÌ?p TCT đảm bảo mức Ä‘á»™ tuân thủ hệ thống thuế cao hÆ¡n. Việc hợp lý hóa và Ä‘Æ¡n giản hóa quy trình và thiết lập văn hóa dịch vụ đáp ứng hiệu quả nhu cầu thông tin và dịch vụ của ngÆ°á»?i ná»™p thuế sẽ giảm gánh nặng tuân thủ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Ä?ồng thá»?i, các hoạt Ä‘á»™ng thuá»™c cấu phần này sẽ tăng cÆ°á»?ng khả năng phát hiện việc trốn thuế và thu đầy đủ số thuế còn thiếu cho cÆ¡ quan quản lý thuế. Việc Ä‘Æ°a vào áp dụng các quy trình hoạt Ä‘á»™ng má»›i theo chức năng cÅ©ng sẽ tăng tính minh bạch và giảm việc Ä‘Æ°a ra quyết định tùy tiện của cán bá»™ thuế. • Hợp phần thứ ba vá»? phát triển CNTT sẽ chủ yếu há»— trợ việc mua sắm và thá»±c hiện Hệ thống Thông tin Quản lý Thuế Tích hợp (ITAIS). Ngoài ra, ba cấu phần phụ khác sẽ được thá»±c hiện song song vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng và nhiệm vụ trong khuôn khổ ITAIS, bao gồm cài đặt, mua sắm và thá»­ nghiệm của phần cứng CNTT và hệ thống phần má»?m, ứng dụng thuế Ä‘iện tá»­, và kho dữ liệu thí Ä‘iểm. ITAIS liên quan chặt chẽ vá»›i dá»± án Hợp phần thứ hai bởi nó tạo Ä‘iá»?u kiện cho việc tá»± Ä‘á»™ng hóa các chức năng đầy đủ của quản lý thuế bao gồm, nhÆ°ng không giá»›i hạn các chức năng nhÆ° đăng ký/hủy đăng ký, xá»­ lý tá»? khai thuế, xá»­ lý các khoản thanh toán, xá»­ lý các khoản hoàn thuế, quyết toán cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế, đánh giá, kiểm soát tính tuân thủ/nợ quá hạn, thu thuế, kiểm toán và thanh tra, khiếu nại (phản 92 Q UẢ N LÃ? T HU ế đối), quyết toán doanh thu, và các dịch vụ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Ngoài ra, ITAIS cÅ©ng há»— trợ tất cả các chức năng quản lý thuế, bao gồm quản lý hồ sÆ¡, thông báo ná»™p thuế, quy trình làm việc, kiểm soát tài liệu, nhập liệu, viết báo cáo, và quản trị hệ thống. • Hợp phần quản lý dá»± án há»— trợ các dịch vụ tÆ° vấn và cÆ¡ sở hạ tầng văn phòng cần thiết để há»— trợ TCT trong việc thá»±c hiện tất cả các khía cạnh của dá»± án. Nó cÅ©ng sẽ há»— trợ các hoạt Ä‘á»™ng nhằm xây dá»±ng và thá»±c hiện các chiến lược thích hợp để quản lý thay đổi vá»? tổ chức ở tất cả các cấp của quản lý thuế, bao gồm cả chiến lược truyá»?n thông để giải thích lý do và tác Ä‘á»™ng tiá»?m tàng của các thay đổi được Ä‘á»? xuất đến tất cả các nhà quản lý, nhân viên, ngÆ°á»?i ná»™p thuế và các bên liên quan khác. Cùng vá»›i cam kết mạnh mẽ đối vá»›i chÆ°Æ¡ng trình cải cách và sá»± há»— trợ Ngân hàng Thế giá»›i, TCT cÅ©ng nhận được há»— trợ bổ sung từ các thành viên khác của cá»™ng đồng các nhà tài trợ. IMF tiến hành há»— trợ phát triển má»™t chÆ°Æ¡ng trình tá»± đánh giá, tá»± khai, tá»± ná»™p, hoàn thiện pháp luật vá»? quản lý thuế, và tái cÆ¡ cấu tổ chức của quản lý thuế. Vá»›i sá»± há»— trợ kỹ thuật IMF, TCT đã thá»±c hiện thí Ä‘iểm tá»± đánh giá tính, tá»± khai, tá»± ná»™p từ năm 2004 và hiện nay Ä‘ang nhân rá»™ng ra các tỉnh thành. IMF cÅ©ng há»— trợ cải cách thuế TNCN và thá»±c hiện các quy trình lập kế hoạch chiến lược. Nhật Bản, thông qua JICA, tổ chức má»™t chÆ°Æ¡ng trình ba năm 2005-2008 vá»? phát triển kế hoạch đào tạo và tài liệu đào tạo để há»— trợ cải cách hành chính quản lý thuế. ChÆ°Æ¡ng trình này đã được mở rá»™ng và hiện Ä‘ang trong giai Ä‘oạn thứ hai của mình. Má»™t quỹ tín thác Ä‘a biên (MDTF) đã được thành lập để há»— trợ đào tạo cÆ¡ bản vá»? chức năng quản lý thuế, cung cấp dịch vụ tÆ° vấn vá»? kế toán thuế, thá»±c hiện Ä‘iá»?u tra nhu cầu dịch vụ của ngÆ°á»?i ná»™p thuế và áp dụng các ứng dụng CNTT trong việc tá»± đánh giá tính, tá»± khai, tá»± ná»™p. Ngoài ra, Bá»™ Tài chính Mỹ tổ chức há»— trợ kỹ thuật cho việc tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c tập trung vào má»™t số chức năng quản lý thuế, chiến lược chống tham nhÅ©ng, và phát triển và quản lý nguồn nhân lá»±c. Ä?ây là má»™t chÆ°Æ¡ng trình hiện đại hóa toàn diện, nhÆ°ng không phải là không có rủi ro. ChÆ°Æ¡ng trình cải cách có thể bị chống đối khi nó có khả năng làm giảm cÆ¡ há»™i lạm dụng của má»™t bá»™ phận cán bá»™ thuế tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Việc thá»±c hiện má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải cách toàn diện đầy tham vá»?ng, cùng vá»›i sá»± phụ thuá»™c lẫn nhau giữa hợp phần tin há»?c hóa phức tạp và các hoạt Ä‘á»™ng cần thiết khác, và đặc biệt trong Ä‘iá»?u kiện năng lá»±c hiện còn yếu keÌ?m của hệ thống sẽ gây ra chậm trá»… trong việc đáp ứng kịp thá»?i và đáp ứng các mục tiêu của chÆ°Æ¡ng trình cải cách. Há»™p 3.4: Tin há»?c hóa Hoạt Ä‘á»™ng Quản lý Thuế Tin há»?c hóa hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế là xÆ°Æ¡ng sống của quá trình cải cách. Các cÆ¡ quan quản lý thuế hiện đại đã tiến hành đầu tÆ° đáng kể vào công nghệ thông tin không chỉ để tạo thuận lợi cho việc xá»­ lý số lượng lá»›n các tá»? khai thuế và quản lý các tài khoản ngÆ°á»?i ná»™p thuế, mà còn để há»— trợ hoạt Ä‘á»™ng của hệ thống tá»± tính, tá»± khai, tá»± ná»™p và thá»±c hiện phÆ°Æ¡ng pháp tá»± Ä‘á»™ng và dá»±a trên mức Ä‘á»™ rủi ro để lá»±a chá»?n thanh tra và quản lý nợ thuế. Ä?iá»?u này đòi há»?i má»™t hệ thống thông tin quản lý thuế tích hợp, cung cấp má»™t chức năng kế toán ngÆ°á»?i ná»™p thuế thông thÆ°á»?ng ở tất cả các sắc thuế và có khả năng khá»›p dữ liệu và kiểm tra cheÌ?o thông tin từ các sắc thuế và các chức năng quản lý khác nhau. Trung bình, chi phí liên quan đến CNTT chiếm đến hÆ¡n 11 phần trăm tổng chi phí quản lý ở các nÆ°á»›c OECD. ở các nÆ°á»›c không thuá»™c OECD mà Diá»…n đàn OECD tiến hành khảo sát Quản lý Thuế, chi phí liên quan đến quan đến CNTT tăng trung bình từ 6,6 phần trăm tổng chi phí quản lý trong năm 2005 lên mức 11,7 phần trăm của OECD trong năm 2009. 93 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Các cÆ¡ quan quản lý thuế đã lá»±a chá»?n các cách tiếp cận khác nhau để thá»±c hiện các chÆ°Æ¡ng trình tin há»?c hóa. Trong khi các dá»± án tin há»?c trÆ°á»›c đó ở các nÆ°á»›c OECD chá»?n chiến lược phát triển hệ thống từ đầu, gần đây đã có hệ thống tích hợp toàn diện và được khẳng định. Việc tái sá»­ dụng hệ thống nhÆ° vậy đòi há»?i má»™t mức Ä‘á»™ tuỳ biến hệ thống nhất định, mà lại giúp tránh được những rủi ro lá»›n liên quan đến việc tá»± phát triển ứng dụng, chẳng hạn chuyên viên phát triển hệ thống không đạt tiêu chuẩn, thiếu sá»± hợp tác giữa các nhà phát triển hệ thống và các chuyên gia quản lý thuế trong giai Ä‘oạn phát triển, hoặc các vấn Ä‘á»? vá»? bảo trì và cập nhật hệ thống . Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, đặc biệt ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, nhìn chung việc mua hệ thống thông tin quản lý thuế thÆ°Æ¡ng mại có sẵn đã được khẳng định (COTS) là má»™t lá»±a chá»?n nhanh và ít rủi ro hÆ¡n cho công cuá»™c tin há»?c hóa quản lý thuế hÆ¡n là cố gắng phát triển các giải pháp riêng biệt từ đầu. Việt Nam Ä‘ang sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp này và đã bắt đầu quá trình mua sắm giải pháp sẵn có. Việc tổ chức má»™t há»™i thảo tìm hiểu trÆ°á»›c khi hoàn thiện hồ sÆ¡ má»?i thầu để cho pheÌ?p TCT có cÆ¡ há»™i thu thập thêm thông tin vá»? các giải pháp COTS hiện có, cung cấp đầu vào có giá trị cho quá trình mua sắm. Các biện pháp tin há»?c hóa quản lý thuế có nguy cÆ¡ chỉ tập trung chủ yếu mua sắm và lắp đặt hệ thống. Tuy nhiên, để đảm bảo sá»± thành công của tin há»?c hóa, quan trá»?ng là việc tin há»?c hóa phải được định hÆ°á»›ng bởi tầm nhìn rõ ràng vá»? tái cấu trúc quy trình nghiệp vụ trong tÆ°Æ¡ng lai và các yêu cầu vá»? chức năng cùng vá»›i kế hoạch chiến lược CNTT được đồng thuận, bao gồm các yêu cầu dá»± kiến vá»? kiến trúc CNTT, các ứng dụng thuế, và lÆ°u trữ dữ liệu. Việc thiếu tầm nhìn toàn diện vá»? tái cấu trúc quy trình nghiệp vụ kể trên và thiếu quy trình lập kế hoạch CNTT có thể kìm hãm sá»± phát triển của má»™t loạt các dịch vụ tích hợp bởi vì các bá»™ phận cấu thành sẽ được xây dá»±ng mà không theo sát định hÆ°á»›ng tái cấu trúc quy trình nghiệp vụ trong tÆ°Æ¡ng lai, do đó làm giảm tá»· lệ sá»­ dụng dịch vụ Ä‘iện tá»­, bởi vì ngÆ°á»?i ná»™p thuế không có được những trải nghiệm tốt và nhất quán, và làm giảm hiệu quả tiá»?m tàng của việc hiểu biết nhu cầu tÆ°Æ¡ng lai của cÆ¡ quan quản lý thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế và hòa đồng các nhu cầu này. Cần phải dá»± Ä‘oán và có các biện pháp giảm rủi ro có thể phát sinh trong khi thá»±c hiện hệ thống thông tin quản lý thuế tích hợp. Việc áp dụng thông tin quản lý thuế hiện đại có khả năng sẽ làm giảm cÆ¡ há»™i để má»™t bá»™ phận cán bá»™ thuế tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế , tùy ý trục lợi, do đó có thể bị chống đối kịch liệt. Sá»± phụ thuá»™c lẫn nhau giữa má»™t thành phần tin há»?c hóa phức tạp và các hoạt Ä‘á»™ng cần thiết khác, đặc biệt khi mà năng lá»±c hệ thống hiện tại còn yếu keÌ?m, sẽ gây ra chậm trá»… trong việc đạt mục tiêu cải cách má»™t cách kịp thá»?i. Các thay đổi đáng kể vá»? tổ chức, trách nhiệm của nhân viên má»›i và năng lá»±c cần thiết - kết quả của quá trình tái cấu trúc quy trình nghiệp vụ và ứng dụng CNTT - có thể tạo ra các vấn Ä‘á»? thể chế không lÆ°á»?ng trÆ°á»›c. Có thể sẽ thiếu cán bá»™ CNTT có chuyên môn cần thiết để tiến hành liên tục bảo trì cần thiết cho hệ thống tích hợp. Do đó, để thành công, má»—i dá»± án hiện đại hóa thuế phải bao gồm má»™t hợp phần quản lý thay đổi được thiết kế tốt và đào tạo lại cho CBNV, tuyển bổ sung và đào tạo các nhân viên há»— trợ CNTT khác. Nguồn: Các tác giả dá»±a trên tài liệu OECD, và Engelschalk, Weist, Melhem 2000 7. Tầm quan trá»?ng của Quản lý và Tính bá»?n vững của Cải cách Kinh nghiệm trên thế giá»›i cho thấy rằng thành phần quan trá»?ng duy nhất để quản lý thuế hiệu quả là sá»± công nhận rõ ràng vá»? tầm quan trá»?ng của công việc này ở cấp cao nhất của chính phủ và sẵn sàng há»— trợ các thông lệ quản lý hành chính tốt (xem Bird và Casanegra de Jantscher 94 Q UẢ N LÃ? T HU ế 1992). Tuy nhiên, ngay cả vá»›i sá»± há»— trợ đáng kể của chính phủ thì vẫn có những chống đối cả từ bên trong và bên ngoài tổ chức. Các cuá»™c cải cách sẽ thay đổi đáng kể cách thức mà cÆ¡ quan quản lý thuế của Việt Nam quản lý và thá»±c hiện các hoạt Ä‘á»™ng, cÅ©ng nhÆ° cách quan hệ vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế và các bên liên quan khác. Sá»± ủng há»™ quá trình cải cách của nhân viên và các đối tác bên ngoài là cần thiết để các cải cách này có thể tạo nên thay đổi mong muốn và đạt được kết quả mong đợi. Các chiến lược thích hợp để quản lý sá»± thay đổi tổ chức các cấp của quản lý thuế, bao gồm cả chiến lược truyá»?n thông để giải thích lý do và tác Ä‘á»™ng tiá»?m tàng của các thay đổi được Ä‘á»? xuất đến tất cả các nhà quản lý, nhân viên, ngÆ°á»?i ná»™p thuế và các bên liên quan khác, là rất cần thiết để giảm sá»± chống đối vá»›i các thay đổi. Do đó, TCT Ä‘ang áp dụng má»™t quy trình thá»±c hiện dá»± án tÆ°Æ¡ng tác, trong đó đặc biệt khuyến khích sá»± tham gia của các nhà quản lý và nhân viên trong quá trình thay đổi, thí Ä‘iểm các thay đổi quan trá»?ng để há»?c há»?i từ kinh nghiệm, sắp xếp thứ tá»± các thay đổi nhằm giảm thiểu sá»± gián Ä‘oạn trong công việc bình thÆ°á»?ng và tạo Ä‘iá»?u kiện thá»±c hiện các quy trình và hệ thống má»›i, yêu cầu các bên liên quan phản hồi nhằm thá»±c hiện các thay đổi chiến lược và chiến thuật, và tổ chức tập huấn mở rá»™ng vá»? quản lý sá»± thay đổi. Năm yếu tố được coi là quan trá»?ng cho sá»± bá»?n vững của các cải cách: (i) vai trò chủ trì lá»›n của chính phủ và mức Ä‘á»™ cam kết cao vá»›i chÆ°Æ¡ng trình cải cách của mình, bao gồm cả Chiến lược Cải cách Hệ thống Thuế giai Ä‘oạn 2011-2020; (ii) Vận Ä‘á»™ng há»— trợ và hợp tác từ khu vá»±c tÆ° nhân, (iii) Ã?p dụng các chỉ số đánh giá kết quả hoạt Ä‘á»™ng và tiêu chuẩn khách hàng hợp lý và định lượng được, do đó bất kỳ sá»± giảm sút chất lượng hoạt Ä‘á»™ng nào cÅ©ng sẽ dá»… dàng nhận biết được và cán bá»™ thuế có thể phải chịu trách nhiệm, (iv) Xây dá»±ng năng lá»±c bá»?n vững ná»™i tại để liên tục cải tiến sau khi thá»±c hiện các sáng kiến trong Kế hoạch Cải cách, (v) sá»­ dụng Hệ thống thông tin quản lý hiện đại (MIS) làm chiến lược kinh doanh chủ chốt để hợp lý hóa má»™t cách căn bản các hóa hoạt Ä‘á»™ng bằng cách Ä‘Æ¡n giản hóa thủ tục, tăng tính minh bạch, loại bá»? cÆ¡ há»™i quan chức tá»± quyết định trái luật theo ý mình, áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế đã đồng thuận. Các thay đổi nhÆ° thế, má»™t khi thá»±c hiện, sẽ rất khó, nếu không phải là không thể đảo ngược được. Giám sát sá»± hài lòng của các bên liên quan vá»›i những kết quả cải cách sẽ là má»™t công cụ đặc biệt quan trá»?ng để Ä‘o lÆ°á»?ng tiến bá»™ trong việc thá»±c hiện mục tiêu cải cách và thuyết phục các bên liên quan vá»? lợi ích của quá trình cải cách để tăng mức Ä‘á»™ ủng há»™ nhằm thá»±c hiện thêm các cải cách khác. TCT đã bắt tay vào thí Ä‘iểm má»™t cuá»™c Ä‘iá»?u tra thông tin phản hồi. Má»™t nhân tố quan trá»?ng góp phần quan trá»?ng tăng tính bá»?n vững của quá trình cải cách là xây dá»±ng má»™t phÆ°Æ¡ng pháp má»›i để giám sát hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng của TCT. Chắc chắn các khoản thu thuế sẽ vẫn là má»™t tiêu chí cốt lõi để theo dõi hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng. Ä?iá»?u này là tối cần thiết vì nhiệm vụ chính của quản lý thuế là thu tất cả các loại thuế còn nợ. NhÆ°ng khi mà trá»?ng tâm chính là chất lượng hoạt Ä‘á»™ng, giảm chi phí tuân thủ, cải tiến công tác quản trị và hiệu quả chi phí, cần phải xây dá»±ng má»™t bá»™ chỉ số hoạt Ä‘á»™ng lá»›n hÆ¡n để cho pheÌ?p giám sát ở mức Ä‘á»™ rá»™ng hÆ¡n chất lượng hoạt Ä‘á»™ng của tất cả các khía cạnh của hiệu quả và hiệu suất quản lý thuế. TCT Ä‘ang trong quá trình hiện đại hoá khung giám sát kết quả của mình, và, theo thông lệ quốc tế, má»™t danh sách các chỉ số hoạt Ä‘á»™ng đã được xây dá»±ng trong khuôn khổ chuẩn bị cho Dá»± án Hiện đại hóa Quản lý Thuế (TAMP) và sẽ được lãnh đạo TCT sá»­ dụng để Ä‘o lÆ°á»?ng hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng của Ä‘Æ¡n vị. 95 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Bảng 3.3: Khung giám sát kết quả TCT má»›i Mảng Các chỉ số hoạt Ä‘á»™ng Cải thiện công tác • Cảm nhận vá»? sá»± minh bạch tính liêm chính của CBNV được Ä‘o quản trị và tăng lÆ°á»?ng bằng các Ä‘iá»?u tra định kỳ của các bên liên quan, cả bên trong mức Ä‘á»™ tuân thủ tá»± và bên ngoài nguyện • Cảm nhận của công chúng vá»? chất lượng hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế được Ä‘o bằng các cuá»™c Ä‘iá»?u tra định kỳ • Tổng thu thuế do chủ Ä‘á»™ng đóng tá»± nguyện ná»™p / tổng số thu thuế • Số ngÆ°á»?i ná»™p Ä‘ang ná»™p thuế (active taxpayers) • Tuân thủ tính theo các sắc loại thuế chính: Thuế GTGT, thuế TNDN và thuế TNCN Phát triển tổ chức • Cảm nhận của ngÆ°á»?i ná»™p thuế và các bên liên quan khác vá»? mức Ä‘á»™ trung thá»±c của nhân viên TCT • Nhận thức của lãnh đạo và nhân viên vá»? mức kỹ năng chuyên môn trong các mảng công việc lá»±a chá»?n Phát triển hoạt Ä‘á»™ng • Nhận thức của ngÆ°á»?i ná»™p thuế vá»? chất lượng dịch vụ của quản lý thuế • Tá»· lệ phần trăm của các truy vấn công văn bằng văn bản được trả lá»?i trong vòng 30 ngày • Chi phí hoạt Ä‘á»™ng / thuế thu được • Tá»· lệ kiểm toán thanh tra thuế dẫn đến đánh giá thuế bổ sung • Thuế thu được thêm do kết quả kiểm toán thanh tra thuế / thuế bổ sung được đánh giá thông qua kiểm toán thanh tra thuế • Nợ thuế thu hồi trong năm / tổng số nợ thuế vào đầu năm • Thá»?i gian trung bình xá»­ lý má»™t yêu cầu hoàn thuế GTGT • Tá»· lệ phần trăm của ngÆ°á»?i ná»™p thuế ná»™p hồ sÆ¡ khai thuế Ä‘iện tá»­ • Thá»?i gian trung bình cần thiết để giải quyết tranh chấp hành chính Nguồn: Căn cứ vào Tài liệu TAMP Tài trợ bởi Ngân hàng Thế giá»›i 8. Liệu Tổng cục Thuế có thể trở thành mô hình vá»? tăng cÆ°á»?ng tính minh bạch? Hành vi tuân thủ gắn liá»?n vá»›i sá»± tín nhiệm đối vá»›i các cÆ¡ quan thu thuế. Ngoài ra, môi trÆ°á»?ng kinh doanh và chi phí tuân thủ thuế phụ thuá»™c đáng kể vào hiệu quả và sá»± liêm khiết trong việc thu thuế. Chỉ số Nhận thức Tham nhÅ©ng của Tổ chức Minh bạch Quốc tế xếp Việt Nam là má»™t đất nÆ°á»›c có các vấn Ä‘á»? tham nhÅ©ng nghiêm trá»?ng (xếp hạng 116 trong số 178 nÆ°á»›c được khảo sát). Kinh nghiệm quốc tế cho thấy rằng trong má»™t môi trÆ°á»?ng tham nhÅ©ng, quản lý thuế nói chung là má»™t trong những tổ chức khu vá»±c công bị ảnh hưởng đặc biệt bởi hành vi vi phạm tính liêm khiết. ThÆ°á»›c Ä‘o Tham nhÅ©ng Toàn cầu 2006 của Tổ chức Minh bạch Quốc tế liệt kê quản lý thuế là cÆ¡ quan chính phủ đứng thứ ba trong số các cÆ¡ quan tham nhÅ©ng nhất trên phạm vi toàn thế giá»›i (sau cảnh sát và tÆ° pháp). Tình hình ở Việt Nam không khác đáng 96 Q UẢ N LÃ? T HU ế kể so vá»›i tình trạng toàn cầu, và các cuá»™c Ä‘iá»?u tra gần đây cho thấy tá»· lệ tham nhÅ©ng trong TCT đặc biệt cao (bảng 3.4). Bảng 3.4: CÆ¡ quan Chính phủ nào có rủi ro vá»? tham nhÅ©ng nhất tại Việt Nam? Theo Khảo sát môi trÆ°á»?ng đầu tÆ° Theo Nghiên cứu chẩn Ä‘oán tham nhÅ©ng Cảnh sát giao thông CÆ¡ quan quản lý đất Ä‘ai Hải quan Hải quan CÆ¡ quan Thuế Cảnh sát giao thông CÆ¡ quan quản lý đất Ä‘ai CÆ¡ quan Thuế Quản lý thị trÆ°á»?ng Các nhà quản lý xây dá»±ng CÆ¡ quan cấp pheÌ?p xây dá»±ng CÆ¡ quan cấp pheÌ?p xây dá»±ng CÆ¡ quan cấp pheÌ?p xuất nhập khẩu Chăm sóc sức khá»?e CÆ¡ quan lập kế hoạch và đầu tÆ° Các nhà quản lý giao thông vận tải Cảnh sát kinh tế Nguồn: Ngân hàng Thế giá»›i, 2006. Do hậu quả nghiêm trá»?ng của tham nhÅ©ng trong quản lý thuế cho đối vá»›i phát triển kinh doanh và cho đối vá»›i ngân sách nhà nÆ°á»›c, cÆ¡ quan thuế và hải quan thÆ°á»?ng được chá»?n làm tổ chức thí Ä‘iểm thá»±c hiện các chÆ°Æ¡ng trình chống tham nhÅ©ng. PhÆ°Æ¡ng pháp nhÆ° vậy có vẻ khả thi miá»…n là nó là má»™t phần của chiến lược liêm khiết minh bạch dài hạn và toàn diện ở khu vá»±c công. Má»™t ná»— lá»±c riêng lẻ để tạo ra má»™t “ốc đảoâ€? liêm khiết cho quản lý thuế và hải quan có nguy cÆ¡ không bá»?n vững. ở Việt Nam, chống tham nhÅ©ng đã trở thành má»™t yếu tố cốt lõi của cải cách khu vá»±c công. Chính phủ cam kết chống lại tham nhÅ©ng trong các cÆ¡ quan Chính phủ khác nhau và các bÆ°á»›c khác nhau đã được thá»±c hiện để giảm khả năng tham nhÅ©ng, bao gồm cả việc tạo ra má»™t ủy ban chống tham nhÅ©ng và áp dụng nghÄ©a vụ kê khai tài sản vá»›i công chức, đây là má»™t phần của luật chống tham nhÅ©ng được thông qua vào năm 2005. Má»™t Chiến lược quốc gia chống tham nhÅ©ng đến năm 2020 má»›i đã được Chính phủ ban hành năm 2009, xác định mục tiêu căn bản và lâu dài cÅ©ng nhÆ° các lá»™ trình bÆ°á»›c Ä‘i cụ thể và trách nhiệm của các cÆ¡ quan Chính phủ, cá nhân để thá»±c hiện chính sách liêm khiết minh bạch toàn diện. Sá»± thiếu liêm khiết minh bạch được tạo Ä‘iá»?u kiện theo những cách khác nhau trong TCT bởi sá»± yếu keÌ?m vá»? tổ chức và thủ tục. Má»™t số trong những vấn Ä‘á»? quan trá»?ng nhất là: • Quy trình nghiệp vụ: Việc thiếu quy trình hoạt Ä‘á»™ng rõ ràng và thống nhất cùng vá»›i vá»›i mức Ä‘á»™ tin há»?c hoá thấp của các hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế làm tăng quyá»?n định Ä‘oạt tùy tiện của cán bá»™ thuế và tăng cÆ¡ há»™i trục lợi; • TÆ°Æ¡ng tác giữa ngÆ°á»?i ná»™p thuế - quản lý thuế: Tiếp xúc trá»±c tiếp giữa cán bá»™ thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế chÆ°a được giảm thiểu; đặc biệt, các biện pháp đánh giá hành chính đòi há»?i ngÆ°á»?i ná»™p thuế và cán bá»™ thuế tÆ°Æ¡ng tác rất nhiá»?u; • Hệ thống khen thưởng: Còn thiếu nhận dạng doanh nghiệp và hệ thống khen thưởng để thưởng cho hành vi đúng và hiệu quả công việc; • Luân chuyển CBNV: Hiện chÆ°a có các biện pháp quản lý nguồn nhân lá»±c giúp giảm cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng, chẳng hạn nhÆ° má»™t chÆ°Æ¡ng trình luân chuyển CBNV định kỳ. 97 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Công cuá»™c giảm tham nhÅ©ng trong quản lý thuế và hải quan đòi giải quyết cả Ä‘á»™ng cÆ¡ và cÆ¡ há»™i thá»±c hiện hành vi tham nhÅ©ng. Bảng 3.5: Những vấn Ä‘á»? chính trong chiến lược chống tham nhÅ©ng Giải quyết các Ä‘á»™ng cÆ¡ tham nhÅ©ng Giải quyết cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng • Nhiệm vụ và tuyên bố sứ mệnh rõ ràng • Khuôn khổ pháp lý minh bạch và rõ ràng • Các gói lÆ°Æ¡ng thưởng gắn liá»?n vá»›i hiệu • Tổ chức cÆ¡ quan quản lý thuế theo chức năng quả hoạt Ä‘á»™ng • Hạn chế tiếp xúc vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế • Mức lÆ°Æ¡ng cÆ¡ bản cạnh tranh • Quy trình kinh doanh hoạt Ä‘á»™ng khả thi, minh • Thủ tục khen thưởng minh bạch và bạch, và không tùy tiện không tùy tiện • Quy trình nhân sá»±, mua sắm, và ngân sách • Xá»­ phạt tham nhÅ©ng hiệu quả minh bạch • Trách nhiệm giải trình lá»›n hÆ¡n vá»›i • Tin há»?c hóa Hoạt Ä‘á»™ng Quản lý Thuế ngÆ°á»?i ná»™p thuế thông qua các Ä‘iá»?u tra • Kiểm toán Thanh tra Ä‘á»™c lập ná»™i bá»™ và bên Ä‘á»™c lập ngoài • Sá»± đánh giá và giám sát của công dân • Ä?Æ¡n vị chống tham nhÅ©ng ná»™i bá»™ Nguồn: Das-Gupta, Engelschalk and Mayville 1999 Quy trình nghiệp vụ (kết hợp vá»›i việc tin há»?c hoá các quy trình đã được Ä‘iá»?u chỉnh) và quản lý nguồn nhân lá»±c là hai ná»?n tảng của chiến lược chống tham nhÅ©ng trong quản lý thu thuế. Trong khi việc thiết kế lại quy trình nghiệp vụ có thể khả thi trong bất cứ môi trÆ°á»?ng thể chế nào, thì má»™t số quốc gia đã áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp trao quyá»?n tá»± chủ lá»›n hÆ¡n cho cÆ¡ quan thu thuế để tạo thuận lợi cho việc áp dụng các kỹ thuật quản lý nguồn nhân lá»±c và phÆ°Æ¡ng án thưởng khuyến khích hiệu quả. Tại khu vá»±c châu Ã?, các CÆ¡ quan Thu thuế Ná»™i địa Singapore (IRAS) là ví dụ đáng chú ý nhất và trên phạm vi toàn thế giá»›i là má»™t trong những ví dụ thành công nhất vá»? cÆ¡ quan thu thuế bán tá»± trị. NhÆ°ng trao quyá»?n tá»± chủ lá»›n hÆ¡n không nhất thiết là thuốc chữa bách bệnh để quản lý thu thuế minh bạch hÆ¡n, và giá trị gia tăng của quyá»?n tá»± chủ có thể có giá trị rất nhá»? khi mà các khuôn khổ các quy tắc và các quy định hiện tại đủ linh hoạt để có thể áp dụng hệ thống quản trị nhân lá»±c giúp tăng cÆ°á»?ng sá»± liêm chính minh bạch, mà đây có vẻ nhÆ° là thá»±c trạng của Việt Nam. TCT được sá»± há»— trợ đầy đủ của chính phủ để Ä‘iá»?u chỉnh và Ä‘á»? bạt nhân sá»± nhằm đáp ứng các yêu cầu vá»? quản lý thuế hiện đại và theo chức năng. TCT cÅ©ng Ä‘ang có thá»±c hiện thưởng cho CBNV đạt thành tích cao, do mức lÆ°Æ¡ng có thể được tăng lÆ°Æ¡ng lên đến 1,8 lần lÆ°Æ¡ng cÆ¡ bản. TCT đã tiến hành má»™t số bÆ°á»›c nhằm thá»±c hiện má»™t số thành cấu phần chính của chiến lược chống tham nhÅ©ng. Các cải cách này dá»± kiến sẽ là má»™t phần của dá»± án TAMP. Việc mở rá»™ng tá»± tính tá»± khai tá»± ná»™p thuế đánh giá và áp dụng cấu trúc cÆ¡ quan quản lý thuế theo chức năng là các yếu tố cốt lõi của chiến lược nâng cao tính minh bạch liêm chính. Phân tích vá»? những hạn chế trong quy trình hoạt Ä‘á»™ng đã được tiến hành, và việc tổ chức lại và tin há»?c hóa các quy trình kinh doanh hoạt Ä‘á»™ng sẽ được dá»± án TAMP há»— trợ. Các luật thuế Ä‘ang trong quá trình được chỉnh sá»­a lại đổi, và các Ä‘iểm không rõ ràng và lá»— hổng trong luật thuế sẽ được sá»­a đổi rà soát, do đó sá»± tùy tiện trong quản lý thuế được giảm xuống. Các cuá»™c Ä‘iá»?u tra phản hồi của ngÆ°á»?i ná»™p thuế định kỳ sẽ cung cấp má»™t công cụ giám sát để các biện pháp chống tham nhÅ©ng thành 98 Q UẢ N LÃ? T HU ế công. Trong khuôn khổ dá»± án TAMP, má»™t há»™i bá»™ phận kiểm tra ná»™i bá»™ chuyên biệt được Ä‘á»? xuất thành lập, và TAMP cÅ©ng sẽ há»— trợ cải thiện hoạt Ä‘á»™ng của Ä‘Æ°á»?ng dây nóng tại TCT để báo cáo vá»? các cáo buá»™c tham nhÅ©ng. Má»™t kế hoạch ngắn hạn để thá»±c hiện chiến lược chống tham nhÅ©ng quốc gia trong quản lý thuế của Chính phủ đã được TCT soạn thảo và ban hành trong tháng 9 năm 2010. Kế hoạch thá»±c hiện này tập trung đặc biệt vào việc tăng cÆ°á»?ng các khía cạnh quản trị nhân lá»±c của chống tham nhÅ©ng, nhÆ° xây dá»±ng quy tắc ứng xá»­ của cán bá»™ thuế và hoàn thiện các chính sách luân chuyển CBNV, giảm sá»± tiếp xúc trá»±c tiếp giữa ngÆ°á»?i ná»™p thuế và cán bá»™ thuế, ví dụ nhÆ° thông qua việc tăng cÆ°á»?ng mở rá»™ng khả năng kê khai Ä‘iện tá»­ và xem xeÌ?t lại quy trình kiểm toán thanh tra thuế, và tăng tính minh bạch trong các luật và các quy định vá»? thuế. 9. Sá»± tham gia của các bên liên quan trong quá trình cải cách Việc tăng cÆ°á»?ng sá»± tham gia của các bên liên quan đóng má»™t vai trò quan trá»?ng cho việc quản lý tuân thủ cÅ©ng nhÆ° giúp cho quá trình hiện đại hóa quản lý thuế thành công hÆ¡n nữa. Trong má»™t môi trÆ°á»?ng mà mối quan hệ hợp tác giữa quản lý thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế là Ä‘iển hình và có mức Ä‘á»™ tá»± nguyện tuân thủ cao, thay vì phÆ°Æ¡ng pháp thu thuế bắt buá»™c, cần phát triển đối thoại và mối quan hệ hợp tác giữacác bên liên quan. Bá»™ Tài chính: Chủ thể chính liên quan đến việc quản lý thuế là Bá»™ Tài chính. Các cÆ¡ quan thuế nói chung là các cấu trúc hành chính cấp dÆ°á»›i của Bá»™ Tài chính. Ä?iá»?u này cÅ©ng đúng vá»›i Việt Nam, nÆ¡i mà TCT là cÆ¡ quan chính phủ do chịu sá»± quản lý của Bá»™ Tài chính quản lý. Kinh nghiệm cho thấy rằng thay đổi mối quan hệ trách nhiệm giữa cÆ¡ quan quản lý thuế và Bá»™ Tài chính là việc quan trá»?ng vá»›i công cuá»™c hiện đại hóa quản lý thuế. Theo truyá»?n thống, cÆ¡ chế trách nhiệm được hoàn toàn quyết định bởi mối quan tâm đến việc tối Ä‘a hóa số thuếthu. Chỉ tiêu thu thuế do Bá»™ Tài chính thiết lập và đánh giá hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng của quản lý thuế dá»±a trên việc có đạt được mục tiêu đó hay không. Trá»?ng tâm hạn chế vào việc thu thuế nhÆ° thế là không thích hợp vá»›i quản lý thuế hiện đại. Việc thá»±c hiện mục tiêu của cải cách là xây dá»±ng má»™t cÆ¡ quan thu thuế hiện đại, công bằng và minh bạch ngụ ý rằng má»™t số mảng sẽ được cải tiến và có hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng cao nhÆ°ng không lập tức chuyển thành kết quả thu thuế cao hÆ¡n. Thậm chí trong giai Ä‘oạn chuyển đổi tiếp kết quả thu thuế có thể còn giảm. Ví dụ, ở Việt Nam, trong năm đầu tiên áp dụng tá»± đánh giá tính tá»± khai tá»± ná»™p, số thuế thu ngÆ°á»?i ná»™p thuế tá»± đánh giá tính tá»± khai tá»± ná»™p đã giảm má»™t cách vá»? số tuyệt đối so vá»›i kết quả đánh giá hành chính đạt được trong năm trÆ°á»›c. Việc tập trung đặc biệt vào kết quả thu thuế không giúp đánh giá đầy đủ được mức Ä‘á»™ tiến bá»™ và những thành tá»±u đạt được các mảng cải cách rất quan trá»?ng khác, chẳng hạn nhÆ° dịch vụ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế hoặc hiệu quả của hệ thống khiếu nại. Do đó, cải cách cÆ¡ chế trách nhiệm là má»™t yêu cầu thiết yếu cho nhằm tạo thuận lợi cho quá trình cải cách và há»— trợ tính bá»?n vững của quá trình này. Các tiêu chí chính được sá»­ dụng để Ä‘o lÆ°á»?ng hiệu suất của má»™t quản lý thuế hiện đại có thể bao gồm: (i) chất lượng và hiệu quả của dịch vụ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế; (ii) mức Ä‘á»™ tá»± nguyện tuân thủ vá»›i các nghÄ©a vụ ná»™p Ä‘Æ¡n và thanh toán kê khai và ná»™p thuế; (iii) tăng số lượng đăng ký ngÆ°á»?i ná»™p thuế (còn Ä‘ang hoạt Ä‘á»™ng); (iv) cảm nhận vá»? mức Ä‘á»™ minh bạch của cÆ¡ quan quản lý thuế. Các cÆ¡ quan Chính phủ khác: Má»™t số cÆ¡ quan chính phủ có quyá»?n lợi đáng kể trong hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế và trong quá trình cải cách quản lý thuế. Ä?iển hình là Tổng cục Hải quan, Bá»™ Kế 99 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM hoạch Ä?ầu tÆ° và các cÆ¡ quan chịu trách nhiệm vá»? đăng ký kinh doanh. Sá»± hợp tác vá»›i hải quan đặc biệt quan trá»?ng cho việc đảm bảo hoạt Ä‘á»™ng đúng đắn của thuế GTGT. Bá»™ chịu trách nhiệm vá»? kinh tế có vai trò trong việc cải thiện môi trÆ°á»?ng đầu tÆ° và giảm các rào cản vá»? thuế đối vá»›i tăng trưởng và chính thức hóa kinh doanh. Nên tìm kiếm hợp tác vá»›i các cÆ¡ quan quản lý chịu trách nhiệm vá»? đăng ký kinh doanh để hợp lý hóa và tạo Ä‘iá»?u kiện cho các quy trình đăng ký kinh doanh. Do đó, việc tạo mối quan tâm của các cÆ¡ quan này vào quá trình cải cách là rất quan trá»?ng. Có thể xeÌ?t đến việc Ä‘Æ°a cả các bên quan trá»?ng, chẳng hạn nhÆ° các bá»™ kinh tế, vào Ban Chỉ đạo giám sát quá trình cải cách. Vá»›i các cÆ¡ quan khác có ít lợi ích hÆ¡n trong hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế, có thể tổ chức đối thoại liên tục để đảm bảo tối Ä‘a hóa lợi ích từ quá trình cải cách quản lý thuế cho tất cả các bên liên quan và các quyá»?n lợi và khó khăn của các bên liên quan khác được xem xeÌ?t má»™t cách hợp lý. NgÆ°á»?i ná»™p thuế: Tạo Ä‘iá»?u kiện cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế tuân thủ là má»™t mục tiêu cải cách cốt lõi. Sá»± tá»± nguyện tuân thủ đòi há»?i phải thiết lập quan hệ đối tác giữa quản lý thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Do đó, quan hệ vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế cần phải được cấu trúc theo má»™t cách má»›i (há»™p 3.5). Há»™p 3.5: Các thành tố chủ yếu của mối quan hệ giữa đối tượng ná»™p thuế - cÆ¡ quan quản lý thuế 1. Ã?p dụng pháp luật vá»? thuế má»™t cách công bằng, tin cậy và minh bạch 2. Phác thảo và thông tin vá»›i đối tượng ná»™p thuế vá»? quyá»?n và nghÄ©a vụ cÅ©ng nhÆ° các quy trình khiếu nại và cÆ¡ chế bồi thÆ°á»?ng. 3. Tiến hành cung cấp thông tin nhất quán, có chất lượng và xá»­ lý các yêu cầu, Ä‘á»? nghị và khiếu nại của đối tượng ná»™p thuế má»™t cách chính xác và kịp thá»?i. 4. Cung cấp dịch vụ thông tin đảm bảo và có thể tiếp cận được vá»? quyá»?n lợi và nghÄ©a vụ pháp lý của đối tượng ná»™p thuế. 5. Ä?ảm bảo chi phí tuân thủ pháp luật vá»? thuế được duy trì ở mức tối thiểu cần thiết nhằm đạt được sá»± tuân thủ vá»›i pháp luật vá»? thuế. 6. Nếu có thể, tạo cÆ¡ há»™i cho đối tượng ná»™p thuế được góp ý vá»? những thay đổi chính sách và quy trình quản lý. 7. Sá»­ dụng những thông tin vá»? ngÆ°á»?i ná»™p thuế ở mức pháp luật cho pheÌ?p. 8. Xây dá»±ng và duy trì mối quan hệ hợp tác tốt vá»›i nhóm đối tác và cá»™ng đồng rá»™ng lá»›n. Nguồn: OECD 2001. Tổng Cục Thuế đã có kế hoạch nhằm nâng cao mối quan hệ vá»›i đối tượng ná»™p thuế. Hiện đại hóa dịch vụ cho đối tượng ná»™p thuế là má»™t trong những hợp phần chính của Kế hoạch Cải cách Quản lý thuế. Các hoạt Ä‘á»™ng bao gồm xây dá»±ng trung tâm dịch vụ ngÆ°á»?i ná»™p thuế, xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình thông tin và dịch vụ má»›i. ThÆ°á»?ng xuyên thu thập phản hồi của ngÆ°á»?i ná»™p thuế sẽ được thá»±c hiện định kỳ. Má»™t lÄ©nh vá»±c cần chú trá»?ng hÆ¡n nữa trong tÆ°Æ¡ng lai là sá»± tham gia của ngÆ°á»?i ná»™p thuế trong quy trình lập kế hoạch chiến lược của Tổng Cục Thuế. Việc xây dá»±ng má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải cách của Tổng Cục Thuế vá»? cÆ¡ bản sẽ dẫn đến quy trình lập kế hoạch chiến lược thÆ°á»?ng xuyên vá»›i việc hình thành kế hoạch chiến lược cho giai Ä‘oạn nhiá»?u năm. Ä?ể thiết kế má»™t kế hoạch chiến lược nhÆ° vậy và để bản kế hoạch được sá»± chấp nhận của các bên hữu quan, má»™t cuá»™c đối thoại chuyên sâu, đặc biệt trong là các doanh nghiệp trong toàn bá»™ quy trình lập kế hoạch sẽ mang lại rất nhiá»?u lợi ích. Trong giai Ä‘oạn thá»±c hiện kế 100 Q UẢ N LÃ? T HU ế hoạch, các diá»…n đàn thÆ°á»?ng xuyên của những bên hữu quan sẽ là má»™t cách thức tốt nhất để duy trì đối thoại vá»›i cá»™ng đồng ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế. Tăng cÆ°á»?ng sá»± tham gia của khu vá»±c tÆ° nhân vào quá trình cải cách cÅ©ng sẽ có những ảnh hưởng đến cách thức tổ chức giải trình trách nhiệm của Tổng Cục Thuế. Việc thừa nhận rằng đối tượng ná»™p thuế là má»™t bên hữu quan quan trá»?ng của hệ thống quản lý thuế vá»? mặt logic sẽ dẫn đến các mối quan hệ giải trình trách nhiệm giữa cÆ¡ quan quản lý thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Những mối quan hệ này khác biệt cÆ¡ bản vá»›i mối quan hệ giải trình trách nhiệm giữa hệ thống cÆ¡ quan quản lý thuế và Bá»™ Tài chính, bởi vì kỳ vá»?ng của ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế vá»? hoạt Ä‘á»™ng của hệ thốngcÆ¡ quan quản lý thuế là khác biệt vá»›i các Æ°u tiên của Bá»™ Tài chính và do đó dẫn đến hình thành má»™t tập hợp các chuẩn hoạt Ä‘á»™ng má»›i. Trong các hệ thống quản lý thuế hiện đại, việc hình thành các Ä‘iá»?u lệ cho ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế thÆ°á»?ng là má»™t đầu ra hữu hình của quy trình này. Há»™p 3.6 trình bày cách thức Singapo thá»±c hiện trách nhiệm giải trình đối vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Há»™p 3.6: Cam kết dịch vụ – CÆ¡ quan thu Ná»™i địa của Singapore Chúng tôi cam kết cung cấp dịch vụ xuất sắc. Bạn có thể kỳ vá»?ng vào tính nhã nhặn, năng lá»±c, rõ ràng và tiện lợi từ chúng tôi. Nhã nhặn: Chúng tôi sẽ quan tâm và lịch sá»± khi cung cấp dịch vụ cho bạn. Năng lá»±c: Chúng tôi sẽ đảm bảo bạn được phục vụ tốt từ các cán bá»™ thuế được đào tạo bài bản và những đánh giá vá»? thuế của chúng tôi là chính xác. Rõ ràng: Chúng tôi sẽ cung cấp những thông tin rõ ràng và hoàn chỉnh giúp bạn đáp ứng các nghÄ©a vụ thuế của mình . Tiện lợi: Chúng tôi sẽ không ngừng cải thiện để giúp bạn dá»… dàng đáp ứng các nghÄ©a vụ thuế của mình. Chúng tôi sẽ kịp thá»?i đáp ứng: Sẽ trả lá»?i Ä‘iện thoại của các bạn hầu hết trong vòng 2 phút. Sẽ trả lá»?i hầu hết các thÆ° trong vòng 3 tuần. Sẽ thÆ°á»?ng ngồi giải quyết các công việc vá»›i các bạn chỉ trong vòng 20 phút khi các bạn đến làm việc ở văn phòng. Sẽ thÆ°á»?ng hoàn thuế cho các bạn trong vòng 30 ngày Chúng tôi hiểu sá»± mong má»?i của các bạn vá»? má»™t dịch vụ hoàn hảo. Ä?ể giúp chúng tôi cung cấp dịch vụ đáp ứng nhu cầu của các bạn, chúng tôi cần sá»± hợp tác của các bạn để: 1) khai thuế đúng hạn ; 2) cung cấp cho chúng tôi những thông tin chính xác và hoàn chỉnh; 3) ná»™p thuế đúng thá»?i hạn; và 4) tuân thủ pháp luật vá»? thuế. Nguồn: Cục thu ná»™i địa IRAS tại Singapore. 10. Tóm tắt các Phát hiện chính và Khuyến nghị Hệ thống Quản lý thuế của Việt Nam cần cải cách cÆ¡ bản vá»? tổ chức và quy trình để giải quyết những thách thức của quản lý sá»± tuân thủ trong má»™t ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng. Bá»™ Tài chính và Tổng Cục Thuế đã chuẩn bị má»™t chÆ°Æ¡ng trình cải cách ban đầu và đã thá»±c hiện trong giai Ä‘oạn 5 năm 2005-2010 và hiện nay Ä‘ang cập nhật vá»›i việc chuẩn bị Chiến lược Cải cách Hệ thống Thuế giai Ä‘oạn 2011-2020. 101 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Thách thức lá»›n nhất của hệ thống quản lý thuế ở Việt Nam trong những năm tá»›i là sá»± phát triển ngày càng nhanh chóng của khu vá»±c tÆ° nhân vá»›i số lượng lá»›n doanh nghiệp vừa và nhá»? gia nhập mạng lÆ°á»›i thuế. Các chiến lược quản lý sá»± tuân thủ sẽ cần được xây dá»±ng nhằm đảm bảo mức Ä‘á»™ tuân thủ tá»± nguyện cao của các doanh nghiệp vừa và nhá»?. Mặc dù có sá»± tăng trưởng trong phân Ä‘oạn ngÆ°á»?i đóng thuế là các doanh nghiệp vừa và nhá»?, nhÆ°ng nguồn đóng góp chính đối vá»›i tổng thu thuế vẫn từ má»™t số ít các doanh nghiệp lá»›n. Cùng vá»›i tÆ° nhân hóa các hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh và vai trò giảm sút của các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c trong doanh số thu thuế, cần hình thành bá»™ phận chuyên trách quản lý thuế đối vá»›i những ngÆ°á»?i ná»™p thuế lá»›n. Việc thành lập má»™t văn phòng trung Æ°Æ¡ng dành cho quản lý những đối tượng ná»™p thuế lá»›n vá»›i chức năng thu thập thông tin cụ thể và chuyên môn kỹ thuật theo từng ngành sẽ là má»™t biện pháp phù hợp nhằm đảm bảo sá»± tuân thủ của những ngÆ°á»?i đóng nhiá»?u ná»™p thuế lá»›n. Hiện có rất ít thông tin vá»? nguy cÆ¡ rủi ro tuân thủ và mức Ä‘á»™ trốn thuế trong phân Ä‘oạn ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế là doanh nghiệp vừa và nhá»?. Cần dá»± kiến kế hoạch tạo ra tăng cÆ°á»?ng năng lá»±c phân tích trong Tổng Cục Thuế để Ä‘o lÆ°á»?ng các hành vi tuân thủ và quy mô khoảng cách vá»? thuế. Má»™t Ä‘Æ¡n vị phân tích đặc biệt trong Tổng Cục Thuế vá»›i nhân sá»± là các chuyên viên chuyên môn cao có thể sẽ chuyên trách công việc phân tích. Mức Ä‘á»™ tÆ° nguyện tuân thủ pháp luật vá»? thuế và hiệu quả của doanh số thu từ thuế chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi mức Ä‘á»™ tích hợp liêm chính trong quản lý thuế. Khảo sát vá»? tham nhÅ©ng cho thấy cần có nhiá»?u ná»— lá»±c hÆ¡n nữa nhằm nâng cao mức Ä‘á»™ tích hợp liêm chính trong quản lý vá»? thuế. Ä?iá»?u này đòi há»?i thá»±c hiện quản lý thuế hiệu quả trong chiến lược chống tham nhÅ©ng của Chính phủ và má»™t cam kết trÆ°á»›c của các bên hữu quan rằng vá»? Æ°u tiên tăng cÆ°á»?ng tích hợp tính liêm chính là vấn Ä‘á»? Æ°u tiên trong quản lý của TCT của hệ thống quản lý thuế. Các thành tố chính của má»™t chiến lược chống tham nhÅ©ng nhÆ° vậy sẽ được thá»±c hiện trong khuôn khổ kế hoạch cải cách của Tổng Cục Thuế và Dá»± án Hiện đại hóa Quản lý thuế. Tuy nhiên, thành tố quản lý nguồn nhân lá»±c vá»? tăng cÆ°á»?ng tích hợp tính liêm chính sẽ cần tiếp tục chú trá»?ng hÆ¡n nữa. Vá»›i mục tiêu hÆ°á»›ng tá»›i quản lý thuế hiện đại và định hÆ°á»›ng dịch vụ, tổ chức trách nhiệm giải trình cho Tổng Cục Thuế cÅ©ng sẽ cần thay đổi. Các tổ chức sắp xếp vá»? giải trình và kết quả sẽ bao quát tất cả các lÄ©nh vá»±c hoạt Ä‘á»™ng và sẽ không bị giá»›i hạn trong việc giám sát các kết quả hoạt Ä‘á»™ng. Hệ thống quản lý thuế hiện đại không chỉ chịu trách nhiệm giải trình trÆ°á»›c Bá»™ Tài chính mà còn giải trình trÆ°á»›c các bên hữu quan khác. Ä?iá»?u này đòi há»?i việc giám sát minh bạch các cam kết dịch vụ cho ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Bắt đầu vá»›i kế hoạch cải cách 5 năm của Tổng Cục Thuế giai Ä‘oạn 2005-2010, quy trình lập kế hoạch chiến lược đã được Ä‘Æ°a ra. Các kế hoạch chiến lược cho giai Ä‘oạn nhiá»?u năm hÆ°á»›ng tá»›i giải quyết những thách thức của quản lý thuế tại Việt Nam trong những năm tá»›i, và các hành Ä‘á»™ng cần thá»±c hiện để giải quyết những thách thức này sẽ cần được cập nhật thÆ°á»?ng xuyên và được bổ sung bởi các kế hoạch hàng năm và kế hoạch của Tổng cục. Huy Ä‘á»™ng sá»± tham gia của tất cả các nhóm hữu quan trong quá trình lập kế hoạch cÅ©ng nhÆ° trong quá trình giám sát thá»±c hiện kế hoạch là má»™t nhân tố quan trá»?ng chủ chốt. ThÆ°á»?ng xuyên tiến hành khảo sát phản hồi của ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế và cán bá»™ quản lý thuế là má»™t bÆ°á»›c Ä‘i quan trá»?ng nhằm tăng cÆ°á»?ng tổ chức trách nhiệm giải trình trÆ°á»›c ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế và là má»™t công cụ há»— trợ xây dá»±ng chiến lược của Tổng Cục Thuế. Tổng cục Thuế 102 Q UẢ N LÃ? T HU ế đã thá»±c hiện má»™t khảo sát thí Ä‘iểm vá»? ngÆ°á»?i ná»™p đóng thuế trong năm 2008, và má»™t khảo sát vá»? việc thá»±c hiện Chiến lược quản lý thuế giai Ä‘oạn 2005-2010 đã được tiến hành trong năm 2010. Các cuá»™c khảo sát vá»? ngÆ°á»?i ná»™p thuế có thể được tiến hành thÆ°á»?ng xuyên trong tÆ°Æ¡ng lai và cần sá»­ dụng các phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu nhất quán để đảm bảo khả năng so sánh được những kết quả tìm được. Kết quả của các khảo sát phải được cung cấp cho các bên hữu quan. Cấu trúc quản lý dành riêng cho những ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế ngoài phân Ä‘oạn ngÆ°á»?i đóng nhiá»?u thuế hiện vẫn chÆ°a hình thành. Sau khi hình thành má»™t bá»™ phận chuyên môn quản lý chuyên biệt cho đối tượng đóng thuế lá»›n, cần phân tích những lợi ích và rủi ro tiá»?m tàng của các phân Ä‘oạn ngÆ°á»?i đóng thuế khác. Tuy nhiên, quy trình này có liên quan vá»›i các cải cách hÆ¡n nữa vá»? mặt chính sách thuế. Vá»›i dá»± kiến sẽ Ä‘Æ°a ra má»™t ngưỡng đăng ký thuế GTGT và hiện đại hóa cÆ¡ chế thuế khoán cho đối tượng đóng ít thuế, cần xem xeÌ?t chuyển đổi mạng lÆ°á»›i chi cục thuế cấp huyện thành các văn phòng thuế nhá»?, chuyên biệt chịu trách nhiệm quản lý ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế có doanh thu dÆ°á»›i ngưỡng đăng ký thuế GTGT. Xây dá»±ng và ứng dụng hệ thống công nghệ thông tin tích hợp dá»±a trên quy trình hoạt Ä‘á»™ng được tái cấu trúc lại sẽ là má»™t nhân tố chính đảm bảo sá»± thành công của chÆ°Æ¡ng trình hiện đại quản lý thuế. Sá»± quan tâm và chỉ đạo mạnh mẽ của Chính phủ đối vá»›i chÆ°Æ¡ng trình cải cách, vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng Æ°u tiên được giám sát thông qua những chỉ số đánh giá kết quả hoạt Ä‘á»™ng và tiêu chuẩn khách hàng là má»™t trong số những nhân tố cốt lõi để đảm bảo tính bá»?n vững của các chÆ°Æ¡ng trình hiện đại hóa công tác quản lý thuế. 103 Dá»± báo Số thu từ thuế: PhÆ°Æ¡ng pháp và Công cụ IV Gangadhar Prasad Shukla, Daniel Alvarez, Lê Minh Tuấn và Phạm Minh Ä?ức 1. Tóm tắt Dá»± báo số thu là xuất phát Ä‘iểm trong việc lập dá»± toán ngân sách nhà nÆ°á»›c và là Ä‘iểm mấu chốt của lập dá»± toán ngân sách của khu vá»±c công. Việc dá»± báo nguồn thu phải thá»±c hiện trÆ°á»›c khi bắt đầu chu kỳ ngân sách. Dá»± báo số thu là cần thiết để tránh thâm hụt không mong muốn có thể phải được bù đắp bằng những khoản vay ngoài kế hoạch, cắt giảm chi tiêu và những biện pháp thu ngoài dá»± tính. Dá»± báo số thu ngày càng trở nên quan trá»?ng vì sá»± trông đợi của khuôn khổ chi tiêu trung hạn (MTEF) được dá»±a trên dá»± báo tính số thu trong trung hạn. Bên cạnh việc dá»± báo số thu thuế trong tÆ°Æ¡ng lai cho dá»± toán ngân sách, các kỹ thuật dá»± báo được sá»­ dụng để Æ°á»›c tính khả năng nguồn thu và theo dõi quá trình thu thuế đánh giá các khía cạnh kinh tế và cÆ¡ cấu của chính sách tài khóa và dùng để phân tích chi tiêu thuế. 1.1. Tổ chức và quá trình dá»± báo Tổng Cục Thuế Ä‘ang trong quá trình tăng cÆ°á»?ng cÆ¡ sở dữ liệu và xây dá»±ng các mô hình dá»± báo số thu. Các cán bá»™ của Ä‘Æ¡n vị liên quan đến dá»± báo số thu được tuyển dụng từ các sinh viên tốt nghiệp đại há»?c các chuyên ngành khác nhau và hiện chÆ°a có chÆ°Æ¡ng trình đào tạo cho những ngÆ°á»?i má»›i tuyển dụng. Các kinh nghiệm nghá»? nghiệp có được là thông qua tá»± há»?c và há»?c qua thá»±c tế công việc. Trách nhiệm và quyá»?n hạn dá»± báo số thu được quy định trong Luật ngân sách năm 2002 tại chÆ°Æ¡ng Dá»± toán ngân sách nhà nÆ°á»›c. Luật quy định những định hÆ°á»›ng cho việc dá»± báo số thu và các khoản chi. Tổng Cục Thuế chuyển những tính toán số thu cho Vụ Ngân sách của Bá»™ Tài chính. Vụ Ngân sách thảo luận vá»? các dá»± báo vá»›i Vụ Chính sách Tiá»?n tệ của Bá»™ Kế hoạch và Ä?ầu tÆ°. Bá»™ phận này cÅ©ng thá»±c hiện việc dá»± tính số thu của mình má»™t cách riêng rẽ, sau đó hai nguồn số liệu được hợp nhất và dá»± toán ngân sách được gá»­i cho Văn phòng Chính phủ. Văn phòng Chính phủ sau đó chuyển cho ủy ban Ngân sách của Quốc há»™i. Quốc há»™i thảo luận các dá»± toán này và Ä‘i đến con số cuối cùng, sau đó giao cho Chính phủ thá»±c hiện. 1.2. Thu thập dữ liệu và tính chính xác của dữ liệu Nhiệm vụ thu thập và lÆ°u giữ số liệu được thá»±c hiện bởi các cán bá»™ của Tổng Cục Thuế. Thông tin được lÆ°u giữ dÆ°á»›i hình thức Ä‘iện tá»­. Việc báo cáo Ä‘iện tá»­ của các cán bá»™ được bổ sung bằng bản cứng vá»? thông tin ngÆ°á»?i ná»™p thuế và các báo cáo thống kê gá»­i cho Tổng Cục Thuế. Hiện nay chÆ°a có chuẩn má»±c và thá»±c tế cho việc kiểm tra hoặc kiểm tra cheÌ?o của Tổng Cục Thuế để đảm bảo chất lượng cÅ©ng nhÆ° tính chính xác của các dữ liệu. 105 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 1.3. Thá»±c trạng dá»± báo số thu của Tổng Cục Thuế Tổng Cục Thuế lÆ°u giữ cÆ¡ sở dữ liệu và thá»±c hiện tính toán số thu đối vá»›i các sắc thuế khác nhau nhÆ° thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế TNCN, thuế TNDN, thuế tài nguyên, bao gồm cả thu từ dầu. Tổng cục Hải quan chịu trách nhiệm duy trì cÆ¡ sở dữ liệu và dá»± báo số thu đối vá»›i thuế xuất nhập khẩu. Vào tháng 5, dá»± tính sÆ¡ bá»™ cho năm tiếp theo được tính toán, chủ yếu dá»±a trên tốc Ä‘á»™ tăng trưởng số thu từ tháng 1 đến tháng 4 năm đó, so vá»›i cùng kỳ năm trÆ°á»›c, tốc Ä‘á»™ tăng trưởng doanh thu của các nhà sản xuất và phân phối cÅ©ng được xem xeÌ?t trÆ°á»›c khi Ä‘Æ°a ra con số tăng trưởng cuối cùng. Vào tháng 8, các Bá»™ thảo luận và cho ý kiến, sau đó dá»± toán này được gá»­i đến các cán bá»™ thu thuế địa phÆ°Æ¡ng. Các cán bá»™ cấp tỉnh đánh giá xem xeÌ?t những con số dá»± tính, cÅ©ng nhÆ° xem liệu có sá»± tách biệt giữa tốc Ä‘á»™ tăng trưởng của nguồn thu và tốc Ä‘á»™ tăng trưởng của doanh thu, và trong trÆ°á»?ng hợp này há»? cố gắng tìm ra lý do của sá»± khác biệt. Dá»± báo số thu được kết thúc trÆ°á»›c tháng 11 và trình Quốc há»™i để thông qua. Mô hình này áp dụng cho hầu hết các loại thuế. NhÆ° vậy, công tác dá»± báo số thu thuế hiện hành chỉ dá»±a trên xu hÆ°á»›ng của năm trÆ°á»›c nên rất thô sÆ¡ và mang tính chủ quan. Hiện không có mô hình mô phá»?ng vÄ© mô hoặc vi mô nào được sá»­ dụng. 1.4. Kỹ thuật dá»± báo số thu và mô hình Có 3 loại mô hình sá»­ dụng cho phần lá»›n các loại thuế (a) Mô hình vÄ© mô hay mô hình dá»±a trên GDP Mô hình vÄ© mô hay mô hình dá»±a trên GDP là mô hình tÆ°Æ¡ng đối Ä‘Æ¡n giản vá»›i yêu cầu dữ liệu có thể quản lý được và dá»±a trên mối quan hệ giữa cÆ¡ sở thuế và số thuế thu. Các nguyên tắc cÆ¡ bản là nếu các luật thuế không thay đổi việc tăng số thu thuế sẽ do tăng cÆ¡ sở thuế theo thá»?i gian (GDP, thu nhập, tiêu dùng, trị giá nhập khẩu,…) và Ä‘á»™ co giãn của số thu thuế so vá»›i cÆ¡ sở thuế. NhÆ° vậy, để áp dụng mô hình này, cần phải Æ°á»›c tính Ä‘á»™ co giãn của thuế nói chung hoặc má»™t loại thuế, sá»­ dụng phân tích hồi quy các dữ liệu vá»? số thuế và cÆ¡ sở thuế theo thá»?i gian. Nếu thuế suất hoặc/ và cÆ¡ sở thuế cÅ©ng thay đổi (thay đổi tùy chá»?n), khi đó việc tăng số thu trong năm nào đó sẽ phụ thuá»™c vào mức tăng thông thÆ°á»?ng của cÆ¡ sở thuế cá»™ng vá»›i tác Ä‘á»™ng của những thay đổi tùy chá»?n. Nếu muốn Æ°á»›c tính Ä‘á»™ co giãn trong năm của những thay đổi tùy chá»?n bằng phân tích hồi quy thông thÆ°á»?ng, có thể kết thúc bằng việc tính Ä‘á»™ đàn hồi, bao hàm cả tác Ä‘á»™ng của những thay đổi tùy chá»?n. NhÆ° vậy, để áp dụng mô hình vÄ© mô, cần phải tách tốc Ä‘á»™ tăng thu chỉ do tăng cÆ¡ sở thuế và việc tăng do sá»± thay đổi tùy chá»?n. (b) Mô hình mô phá»?ng vi mô thuế đặc trÆ°ng i. Phân tích tác Ä‘á»™ng: cho pheÌ?p phân tích tác Ä‘á»™ng của thay đổi chính sách đến ngÆ°á»?i ná»™p thuế, những nhóm ngÆ°á»?i liên quan đặc thù cÅ©ng nhÆ° đến số thu. Do vậy có thể có phân tích kịch bản, xem xeÌ?t các kịch bản khác nhau để và chá»?n má»™t kịch bản phù hợp nhất cho nhu cầu của đất nÆ°á»›c; ii. Dá»± báo số thu: mô hình cÅ©ng cho pheÌ?p dá»± báo chính xác hÆ¡n số thu hoặc cùng vá»›i có hoặc không có bất kỳ thay đổi nào trong chính sách thuế hoặc cấu trúc thuế. Ä?ối vá»›i các mô hình dá»±a trên GDP, kết quả của can thiệp thuế là rất khó mô hình hóa. 106 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ (c) Mô hình số thu hàng tháng Mô hình này dá»± báo các khoản thu hàng tháng hÆ¡n là tiá»?m năng thu thá»±c tế. Nó không thích hợp cho phân tích tác Ä‘á»™ng và nó bị hạn chế trong phạm vi dá»± báo mức thu kỳ vá»?ng cho má»—i tháng. Tuy nhiên đây là công cụ hữu ích cho việc phân bổ mục tiêu thu thuế giữa các cán bá»™ thuế và giám sát thá»±c hiện của há»?. HÆ¡n nữa, nó tính đến tính thá»?i vụ của các khoản thu. Yêu cầu vá»? dữ liệu là rất nhá»?. Chỉ cần tính số thu hàng tháng của 12 tháng năm trÆ°á»›c, số thu hàng tháng trong năm nay và tốc Ä‘á»™ tăng trưởng GDP dá»± kiến cho năm hiện tại. 1.5. Chiến lược dá»± báo thu ở Việt nam Chiến lược dá»± báo số thu thuế bao gồm việc xây dá»±ng cÆ¡ sở dữ liệu, xây dá»±ng năng lá»±c của Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ có liên quan và xây dá»±ng những mô hình dá»± báo thu thuế. Ba bÆ°á»›c chính liên quan tá»›i công tác xây dá»±ng mô hình ở Việt Nam là: củng cố cÆ¡ sở dữ liệu vá»›i những dữ liệu vá»? số thu từ thuế và kinh tế, đào tạo Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ của Vụ Dá»± toán Thu thuế, Tổng Cục Thuế và thá»±c sá»± xây dá»±ng các thiết kế những mô hình dá»± báo số thu thuế. Hai bÆ°á»›c đầu tiên có thế diá»…n ra song song trong khi bÆ°á»›c thứ 3 nên được thá»±c hiện sau khi 2 bÆ°á»›c trên đã hoàn tất. CÅ©ng cần lÆ°u ý là những mô hình này cÅ©ng có thế được sá»­ dụng để dá»± báo số thu từ thuế ở cấp tỉnh hay cấp huyện, xã miá»…n là những dữ liệu đó Ä‘á»?u có sẵn cho từng tỉnh hoặc huyện, xã. (a) Củng cố cÆ¡ sở dữ liệu Trong bÆ°á»›c đầu tiên này, Tổng Cục Thuế nên giao việc xây dá»±ng cÆ¡ sở dữ liệu cho má»™t nhóm các cán bá»™ trong Vụ Dá»± toán Thu thuế, những ngÆ°á»?i sẽ rà soát má»™t cách có hệ thống những dữ liệu có sẵn tại các bá»™ phận của Tổng Cục Thuế, ban thống kê, ngân hàng trung Æ°Æ¡ng, các phòng thÆ°Æ¡ng mại và công nghiệp, các viện nghiên cứu, và nên thu thập những dữ liệu có liên quan theo định dạng Ä‘iện tá»­. (b) Ä?ào tạo nhân sá»± Công tác đào tạo cán bá»™ bao gồm sá»± kết hợp chặt chẽ giữa lí thuyết và ứng dụng (bài tập, nghiên cứu tình huống, thuyết trình) và phải rất thá»±c tế. Các cán bá»™ cần được đào tạo theo 2 hình thức: (1) Ä?ào tạo vá»? mặt công cụ gồm cả lÄ©nh vá»±c kinh tế lượng nhÆ° e-views, STATA, những công cụ tính toán phức tạp trong Excel, (2) Những môn há»?c chủ yếu bao gồm Kinh tế há»?c đánh thuế (phân tích chính sách thuế) và những kÄ© thuật dá»± báo số thu. (c) Xây dá»±ng mô hình Nhiệm vụ thá»±c sá»± của xây dá»±ng mô hình có thể được thá»±c hiện khi công tác đào tạo cán bá»™ và chuẩn bị cÆ¡ sở dữ liệu được hoàn tất. Việc xây dá»±ng các mô hình vÄ© mô và mô hình số thu hàng tháng có thể thá»±c hiện sá»›m hÆ¡n vì chúng khá dá»… làm. (d) Khung thá»?i gian Nếu được thá»±c hiện và tổ chức má»™t cách có hệ thống thì toàn bá»™ quá trình được miêu tả trên đây mất 18 đến 24 tháng. Má»™t khi những mô hình này đã sẵn sàng, ta nên kiểm tra lại để chỉnh sá»­a bất kì tính năng chuyên biệt của dá»± báo. CÅ©ng cần lÆ°u ý là ngay cả khi bÆ°á»›c đầu tiên của 107 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM những mô hình dá»± báo nên trả lá»?i được câu há»?i “nếu mà… thìâ€? và thu được tập hợp dá»± báo thu thì quá trình còn lâu má»›i hoàn tất. Cần ít nhất thêm hai năm nữa trÆ°á»›c khi cÆ¡ sở dữ liệu hoàn tất và sạch, cÅ©ng nhÆ° các mô hình được chỉnh sá»­a đầy đủ. 2. Giá»›i thiệu Việc dá»± báo doanh thu từ thuế là bÆ°á»›c khởi đầu cho quá trình chuẩn bị cho dá»± trù ngân sách nhà nÆ°á»›c, đồng thá»?i cÅ©ng là Ä‘iểm mấu chốt của quá trình dá»± thảo ngân sách cho khu vá»±c công. Việc dá»± báo nguồn thu phải thá»±c hiện trÆ°á»›c khi bắt đầu chu kỳ ngân sách. TrÆ°á»›c khi bắt đầu dá»± thảo ngân sách, cần dá»± tính số thuế thu từ trÆ°á»›c. Công tác dá»± báo này cần phải được rà soát trong cả năm đó nếu có những trở ngại lá»›n ảnh hưởng tá»›i nguồn thu thuế, ví dụ nhÆ° tốc Ä‘á»™ tăng trưởng GDP hay những cải cách lá»›n. Cả con số dá»± báo ban đầu và dá»± báo đã được sá»­a đổi rà soát sau đó Ä‘á»?u quan trá»?ng nhằm tránh tình trạng thâm hụt ngoài dá»± kiến xảy ra trong năm ngân sách và vốn sẽ bù đắp có nhiá»?u bằng khoản vay ngoài dá»± kiến phát sinh hoặc phải cắt giảm chi tiêu và keÌ?o theo đó là bằng các biện pháp thu khẩn cấp khác nhằm kiểm soát nguồn thu. Dá»± báo số thu thuế đã trở nên vô cùng quan trá»?ng kể từ khi xuất hiện khuôn khổ chi tiêu trung hạn (MTEF), dá»±a trên những dá»± báo số thu từ thuế. Việc thay đổi tâm lý tÆ° duy từ “nhu cầuâ€? sang “mức Ä‘á»™ sẵn cóâ€? của các bá»™ và cÆ¡ quan được phân bổ Ä‘Æ¡n vị chi tiêu sá»­ dụng ngân sách là đặc Ä‘iểm quan trá»?ng nhất của cách tiếp cận MTEF trong quá trình phân bổ ngân sách, và do đó mức Ä‘á»™ chắc chắn của các dá»± Ä‘oán các quỹ sẽ đóng vai trò trở nên quan trá»?ng đối vá»›i việc tái phân bổ ngân sách tÆ°Æ¡ng lai. Việc xác định kỳ trung hạn phân chia thành giai Ä‘oạn giữa kì là cần thiết bởi khoảng thá»?i gian của ngân sách hàng năm là quá ngắn cho việc Ä‘iá»?u chỉnh các Æ°u tiên chi tiêu, còn nếu để dài hÆ¡n thì sẽ rất khó dá»± báo. Vì MTEF vốn là má»™t bài toán hoạch định cho nhiá»?u năm má»™t nên việc dá»± báo thu cho 2 đến 3 năm là cần thiết, cứ sau 2 hoặc 3 năm nên dá»± báo lại số thu từ thuế.22 Hiện tại, Tổng Cục Thuế (TCT) Ä‘ang lÆ°u giữ cÆ¡ sở dữ liệu và tiến hành dá»± báo số thu từ tất cả các nguồn tổng thu thuế, số thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt (TTÄ?B), thuế thu nhập cá nhân (TNCN), thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) và thuế đánh vào khai thác tài nguyên thiên nhiên, bao gồm cả doanh thu từ dầu. Những dá»± tính toán thu cho năm tá»›i chủ yếu dá»±a trên tốc Ä‘á»™ tăng số thu năm hiện tại so vá»›i số thu thuế cùng kỳ của năm trÆ°á»›c. Tốc Ä‘á»™ tăng trưởng này được Ä‘iá»?u chỉnh cho phù hợp sau khi đã xem xeÌ?t tốc Ä‘á»™ tăng số thu từ thuế thu nhập của các ngành công nghiệp có liên quan, các lÄ©nh vá»±c và khu vá»±c thích hợp của ná»?n kinh tế và sau khi tham vấn kỹ vá»›i các Bá»™ và vá»›i cÆ¡ quan thuế ở cấp tỉnh và chi cục thuế cấp huyện, xã. Rõ ràng là hiện nay việc dá»± báo tổng thu từ thuế hoặc dá»± báo doanh thu từ từng loại thuế cá nhân không sá»­ dụng bất kì mô hình toán kinh tế hay mô phá»?ng vi mô nào mà má»›i chỉ Ä‘Æ¡n thuần là sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp phân tích xu hÆ°á»›ng mà thôi. 22 ở các nÆ°á»›c phát triển, khoảng thá»?i gian dá»± báo thu khá dài. Chẳng hạn ở Luật Ngân sách quốc há»™i và kiểm tra sung công ngân sách Quốc há»™i Mỹ năm 1974 của Mỹ yêu cầu Văn phòng ngân sách quốc há»™i chuẩn bị dá»± toán ngân sáchchi tiết trong báo cáo hàng năm cho Quốc há»™i. Báo cáo chứa Ä‘á»±ng dá»± toán thu của liên bang cho năm hiện tại và cho 10 năm tiếp theo được sá»­ dụng nhÆ° ngân sách cÆ¡ bản mà trên cÆ¡ sở đó ảnh hưởng của bất kỳ thay đổi nào trong luật thuế và chi tiêu có thể được tính toán. (CBO 2001: Mô tả của CBO vá»? phÆ°Æ¡ng pháp và mô hình dá»± báo thu liên bang) 108 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Chất lượng của các dữ liệu còn nghèo nàn. Những gì mà TCT và các Ä‘Æ¡n vị trá»±c thuá»™c có được chủ yếu bao gồm những dữ liệu vá»? doanh thu thuế được sắp xếp theo loại thuế và theo tháng. Thống nhất và tích hợp cÆ¡ sở dữ liệu vá»? cÆ¡ sở tính thuế và các thông số kinh tế cÆ¡ bản có ảnh hưởng đến hiệu suất thá»±c thi các cÆ¡ sở khác nhau là hầu nhÆ° không tồn tại. Thông tin vá»? cÆ¡ sở thuế và các thông số kinh tế gây ảnh hưởng tá»›i kết quả của các cÆ¡ sở khác nhau thá»±c sá»± không tồn tại. TrÆ°á»›c khi Ä‘i vào các mô hình dá»± báo số thu thuế cụ thể, cần xem xeÌ?t má»™t vài vấn Ä‘á»? khái quát vá»? tính phù hợp của việc dá»± báo số thu thuế, chi tiết vá»? cÆ¡ cấu tổ chức và chi tiết thá»±c hiện dá»± báo số thu thuế ở Việt Nam cùng vá»›i má»™t vài thá»±c tiá»…n quốc tế. 2.1. Tại sao cần phải dá»± báo số thu? Dá»± báo số thu có thể được sá»­ dụng vào rất cho nhiá»?u mục đích khác nhau. a. Dá»± báo số thu từ thuế cho tÆ°Æ¡ng lai Ä?iá»?u này giúp tạo ná»?n tảng cho việc chuẩn bị lập dá»± toán ngân sách. Nhiệm vụ chính là nhằm đánh giá những nguồn thu sẵn có cho các chu kì ngân sách tiếp theo. Má»™t chu kì ngân sách bao gồm những phần việc sau: i. Quy hoạch chiến lược – trÆ°á»›c hết là khung chính sách ii. Khung kinh tế vÄ© mô iii. Xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình ngân sách: thu nhập trÆ°á»›c chi tiêu iv. Luật ngân sách v. Thá»±c thi ngân sách vi. Kế toán và báo cáo vii. Kiểm toán và theo dõi viii. Ä?ánh giá chÆ°Æ¡ng trình và phân tích chính sách ix. Khởi Ä‘á»™ng lặp lại các bÆ°á»›c trên má»™t lần nữa lại lần nữa Quy trình này phải được khởi Ä‘á»™ng từ đầu năm mốc 0 để chuẩn bị ngân sách cho các năm 1,2,3. Tháng 1 là tháng đầu tiên của năm 1 và tháng 12 là tháng đầu tiên của năm mốc 0. Bảng 4.1 dÆ°á»›i đây minh há»?a các bÆ°á»›c trong quy trình. Bảng 4.1: Chu trình ngân sách Thá»?i gian Hoạt Ä‘á»™ng 9 tháng • Dá»± báo vÄ© mô (kì giữa trung hạn: năm 1, 2, 3) • Dá»± báo số thu và chính sách vay nợ (kì giữa trung hạn) • Xác định số thu bị thiếu hụt: Rà soát và Ä‘iá»?u chỉnh các chính sách thu dá»±a trên các yếu tố cÆ¡ bản: nhÆ° quy mô của chính phủ (tăng/giảm chi tiêu), gánh nặng vá»? nợ và các chính sách thuế má»›i (những thay đổi trong cÆ¡ cấu, quản lí, khuyến khích Æ°u đãi và phân chia gánh nặng thuế trách nhiệm) 109 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 6 tháng • Ä?iá»?u chỉnh dá»± báo vÄ© mô • Ä?iá»?u chỉnh dá»± báo số thu từ thuế bao gồm những yêu cầu vá»? tính thuế để phù hợp vá»›i chính sách nợ • Mức trần chi tiêu kì giữa trung hạn: Dá»± toán chi tiết phải được chuẩn bị (cập nhật) cho các năm 1,2,3 có tham khảo vấn ý kiến của các cÆ¡ quan sá»­ dụng ngân sách Ä‘Æ¡n vị chi tiêu sá»­ dụng ngân sách. 3 tháng • Hoàn chỉnh dá»± báo số thu kì giữa trung hạn, chú trá»?ng tá»›i số thu của năm 0 và 1 vá»›i mục tiêu cuối cùng là các biện pháp thu cho năm 1. (Dá»± báo cuối cùng cho năm 0 sẽ thay đổi cÆ¡ sở dá»± báo cho các năm 1, 2, 3). 0 tháng • Trình ngân sách hiện tại lên cÆ¡ quan lập pháp. Nguồn: Nghiên cứu của chính tác giả vá»? những kinh nghiệm thá»±c tiá»…n tốt nhất trong hoạt Ä‘á»™ng lập dá»± toán ngân sách ở các nÆ°á»›c phát triển. Quá trình lập dá»± thảo ngân sách nên bắt đầu bằng má»™t bài hoạt Ä‘á»™ng dá»± toán kinh tế vÄ© mô và dá»± báo số thu từ thuế. Những dá»± báo vÄ© mô dá»± Ä‘oán vá»? tốc Ä‘á»™ tăng trưởng phát triển kinh tế giúp cung cấp thông tin cho việc thá»±c hiện dá»± báo thu đó bằng cách dá»± Ä‘oán mức tăng trưởng cÆ¡ sở tính thuế trong các nguồn thuế (GDP, tiêu dùng, vân vân) và đồng thá»?i chỉ ra mức đầu tÆ° và chi tiêu mong muốn của khu vá»±c công nhà nÆ°á»›c. Hai dá»± báo này cÅ©ng đóng vai trò chủ yếu trong việc quyết định mức nợ cần có để đáp ứng chi tiêu của chính phủ cÅ©ng nhÆ° nhu cầu há»— trợ thâm hụt ngân sách nếu cần có. Má»™t khi vá»? bá»?c tổng doanh thu từ thuế đã được thiết lập thì những giá»›i hạn vá»? mặt chi tiêu nên được quyết định dá»±a trên những chính sách của chính phủ và nhu cầu của các bá»™ ngành được phân bổ và Ä‘Æ¡n vị chi tiêu sá»­ dụng ngân sách. Tuy nhiên, ngÆ°á»?i ta không lấy làm lạ khi toàn bá»™ quá trình này Ä‘á»?u bị đảo ngược ở hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và tại các ná»?n kinh tế chuyển đổi nÆ¡i mà những nhu cầu vá»? chi tiêu Ä‘á»?u được thu thập trÆ°á»›c, sau đó sẽ thá»±c hiện các ná»— lá»±c nhằm tăng lượng doanh thu tÆ°Æ¡ng xứng thông qua các nguồn lá»±c khác nhau. Thá»±c tế này có nguy cÆ¡ làm tăng gánh nặng vá»? nợ đồng thá»?i đặt sức eÌ?p ngày càng lá»›n lên công tác quản lý thuế nhằm mục đích tăng thu nhiá»?u hÆ¡n nữa thu nhập từ thuế, do đó sẽ phá vỡ tính liên kết toàn vẹn của hệ thống thuế. Khung thá»?i gian gợi ý có thể khác nhau tùy thuá»™c vào má»—i nÆ°á»›c nhÆ°ng Ä‘iá»?u quan trá»?ng là phải cố gắng tuân thủ tối Ä‘a theo thứ tá»± và thá»?i gian biểu này để tránh việc ra quyết định không dá»± tính trÆ°á»›c trong việc thá»±c hiện ngân sách, có thể gây tốn keÌ?m cho ná»?n kinh tế ở giai Ä‘oạn sau này. Có nhÆ° vậy má»›i mang lại kết quả cho ná»?n tinh tế ở giai Ä‘oạn sau. Nhiệm vụ chính của dá»± tính số thu từ thuế bao gồm: • Ước lượng tính đàn hồi (co dãn và khả năng tăng trưởng phục hồi) của các loại thuế khác nhau cÅ©ng nhÆ° của toàn bá»™ hệ thống thuế; • Dá»± tính số thu từ thuế cho từng loại thuế và tác Ä‘á»™ng thay đổi chính sách đến các tiêu chí chính của má»™t hệ thống thuế hiệu quả (số thu từ thuế thá»?a đáng, hiệu quả và tính công bằng); và • Ä?ánh giá tác Ä‘á»™ng của lạm phát và sá»± thay đổi của giá cả đến số thu từ thuế b. Ước tính thu số thu từ thuế tiá»?m năng và kiểm tra các thông tin giám sát thu thuế thu được. Ä?ây là má»™t trong những chức năng quan trá»?ng nhất của Bá»™ Tài chính và công tác cÆ¡ quan quản lý thuế, và nó sẽ bao gồm các hoạt Ä‘á»™ng sau đây: 110 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ • Thiết lập má»™t hệ thống thông tin và cÆ¡ sở dữ liệu đáng tin cậy trong chính phủ; • Ước tính khả năng thuế của quốc gia; • Nhận biết các công cụ lÄ©nh vá»±c thuế chính có vá»›i tiá»?m năng phát triển; • Phân tích sá»± pha trá»™n kết hợp giữa các công cụ thuế và phi thuế cÅ©ng nhÆ° hợp lí hóa chúng theo từng giai Ä‘oạn; • Giúp thiết lập má»™t cÆ¡ sở dữ liệu tin cậy và má»™t hệ thống thông tin trong ná»™i bá»™ chính phủ; • Ä?ối vá»›i các khu vá»±c dịch vụ công cá»™ng, khhám phá khả năng thu phí sá»­ dụng đối vá»›i các dịch vụ công nếu có thể áp dụng được để loại trừ những ngÆ°á»?i không ná»™p bất kì nÆ¡i đâu có thể tiến hành; và • Tìm hiểu mức Ä‘á»™ của các ná»— lá»±c thuế và mức Ä‘á»™ tuân thủ. c. Ä?ánh giá các khía cạnh kinh tế và cÆ¡ cấu của chính sách tài khóa. Má»™t trong những mục đích chính của các mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế là nhằm đánh giá những ảnh hưởng vá»? mặt kinh tế của các chính sách tài chính khóa khác nhau, và đôi khi cả những chính sách kinh tế phi thuế quan. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là: • Chỉ ra những tác Ä‘á»™ng vá»? kinh tế của các loại thuế tiêu thụ dùng trên phÆ°Æ¡ng diện hiệu quả, phạm vi tác Ä‘á»™ng và tính công bằng; • Cung cấp khung chÆ°Æ¡ng trình để phân tích những lá»±a chá»?n chính sách cho thuế thu nhập và để sá»­ dụng mô hình mô phá»?ng vi mô; • Ä?ánh giá tác Ä‘á»™ng của những thay đổi trong má»™t chế Ä‘á»™ thuế đến lên các khoản thu từ thuế khác; • Phân tích kÄ© lưỡng các nguồn thu ngoài không phải do từ thuế và việc cắt giảm “những khoản thuế phiá»?n toáiâ€?; • Ước tính những tác Ä‘á»™ng vá»? số thu từ thuế của các tiá»?n Ä‘á»? khác nhau vá»? ná»?n kinh tế nhÆ° tốc Ä‘á»™ tăng trưởng kinh tế hay tốc Ä‘á»™ tăng trưởng của các khu vá»±c kinh tế cụ thể; • Tính toán những ảnh hưởng của sá»± thay đổi của chính sách kinh tế vÄ© mô lên chế Ä‘á»™ thuế và nguồn thu từ thuế chẳng hạn nhÆ° (a) loại bá»? những rào cản lên định lượng nhập khẩu, (b) tá»± do hóa các chính sách thÆ°Æ¡ng mại và ảnh hưởng của chúng đến lên việc khuyến khích xuất khẩu và thay thế nhập khẩu, (c) bãi bá»? quy định đối vá»›i những há»?at Ä‘á»™ng kinh tế nhất định, (d) sá»± dao Ä‘á»™ng của tiá»?n tệ, (e) hệ quả của những thay đổi vá»? tỉ lệ lãi suất xeÌ?t vá»? mặt lợi nhuận kinh doanh. d. Phân tích chi tiêu của thuế. Những Ä‘iá»?u khoản quy định vá»? miá»…n trừ và nhượng bá»™ giảm thuế trong các Ä‘iá»?u luật thuế có xu hÆ°á»›ng thu hẹp cÆ¡ sở thuế và làm giảm khả năng hồi phục tăng trưởng của hệ thống thuế. Ä?ồng thá»?i, bất kì sá»± nhượng bá»™ miá»…n giảm nào cho má»™t bên đối tượng cÅ©ng sẽ tạo ra tiá»?n lệ cho các đối tượng khác vá»? sau. Việc giảm thuế tiá»?n lệ và miá»…n trừ này rốt cuá»™c cÅ©ng chính là chi tiêu từ ngân sách và do đó nên được chỉ rõ trong ngân sách nhằm tạo ra tính minh bạch và tránh những tranh cãi trong công chúng. Ä?iá»?u này liên quan tá»›i: • Việc xác định những tác Ä‘á»™ng vá»? nguồn thu từ thuế của: (a) những trÆ°á»?ng hợp miá»…n trừ, (b) chính sách Æ°u đãi thuế khuyến khích, (c) khấu trừ thuế các quỹ tín dụng, (d) giảm 111 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM thuế suất tỉ lệ lãi, (e) trợ cấp, (f) hoãn ná»™p thanh toán thuế, (g) miá»…n trừ thuế hải quan cho má»™t vài danh mục/ngành/khu vá»±c tá»± do, và • Ghi rõ chi tiêu thuế trong ngân sách nhằm tránh tranh cãi trong quần chúng và tạo ra sá»± minh bạch 2.2. Thá»±c trạng dá»± báo số thu từ thuế hiện tại ở Việt Nam Tổng Cục Thuế đã có má»™t Ä‘Æ¡n vị phụ trách dá»± toán số thu từ thuế và Ä‘ang trong quá trình củng cố những cÆ¡ sở dữ liệu và xây dá»±ng những mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế. 2.3. CÆ¡ cấu tổ chức Công việc dá»± toán số thu từ thuế và duy trì dữ liệu được Vụ Dá»± toán thu thuế trá»±c thuá»™c Tổng Cục Thuế thá»±c hiện. Nhân viên được tuyển là những sinh viên má»›i ra trÆ°á»?ng vá»›i các chuyên ngành vá»›i ná»?n tảng kiến thức rất khác nhau - kinh tế, toán kinh tế, thÆ°Æ¡ng mại, tài chính, kế toán, …. ở cấp đại há»?c không có chÆ°Æ¡ng trình đào tạo riêng vá»? thuế hay dá»± báo tính số thu từ thuế. Hầu hết những ngÆ°á»?i làm trong linh vá»±c này Ä‘á»?u phải tá»± há»?c hoặc vừa há»?c vừa làm. Các kinh nghiệm nghá»? nghiệp có được là thông qua tá»± há»?c và há»?c qua thá»±c tế công việc. Vụ dá»± toán thu thuế có cÆ¡ cấu tổ chức nhÆ° sau. Ä?ứng đầu Vụ là Vụ trưởng, ngÆ°á»?i chịu trách nhiệm thá»±c hiện kê khai lập dá»± toán việc thu thuế theo quy định luật Ngân sách, và có 3 vụ phó giúp việc. Nhiệm vụ chính của Vụ phó I là xây dá»±ng và thiết lập các kế hoạch số thu từ thuế. Vụ phó II chịu trách nhiệm vá»? kế tính toán và thống kê thu thập các số liệu thuế, yếu tố quan trá»?ng giúp cho công tác dá»± báo tính số thu từ thuế. Nhiệm vụ chủ yếu của Vụ phó III là dá»± báo tính số thu từ thuế và phân tích những tác Ä‘á»™ng của những chính sách thuế má»›i đến lên công tác thu thuế. Cả Vụ có 24 cán bá»™ và Vụ trưởng sẽ phân công nhiệm vụ và trách nhiệm cho từng ngÆ°á»?i. Không có sá»± phân chia công việc cụ thể nào giữa những cán bá»™ này. ở cấp tỉnh, có má»™t Ä‘Æ¡n vị phòng dá»± toán do 2 hoặc 3 cán bá»™ Ä‘iá»?u hành. Công việc của há»? là dá»± tính toán số thu từ từng loại thuế. NhÆ° vậy có 63 phòng làm việc cùng vá»›i Vụ dá»± toán thu thuế. Những Ä‘Æ¡n vị này được trang bị máy vi tính để lÆ°u dữ liệu và dá»± toán tính số thu từ thuế. Cuối cùng, Tổng Cục Thuế cÅ©ng đã có các chi cục thuế phòng ban tại cấp huyện, xã hoặc quận thá»±c hiện nhiệm vụ nhằm há»— trợ công tác thu thuế và thu thập dữ liệu. 2.4. Khung pháp lý Thẩm quyá»?n và trách nhiệm pháp lý cho công tác dá»± toán tính số thu từ thuế được ghi rõ trong Luật Ngân sách năm 2002 trong chÆ°Æ¡ng “Lập dá»± toán tính Ngân sách nhà nÆ°á»›câ€? (Ä?iá»?u 30 đến 34). ChÆ°Æ¡ng này Ä‘á»? ra những hÆ°á»›ng dẫn chung cho công tác lập dá»± toán tính số thu từ thuế và các khoản chi tiêu ở tất cả các cấp. Các doanh nghiệp sẽ có những kế hoạch sản xuất kinh doanh và dá»± tính sản xuất và kinh doanh của mình cho khoản số thuế của năm tiếp theo, và khoản thuế này sẽ được sá»­ dụng để lập dá»± tính nguồn thu từ thuế GTGT và thuế thu nhập doanh nghiệp. Tất cả các Ä‘Æ¡n vị sá»­ dụng chi tiêu ngân sách sẽ Æ°á»›c tính doanh thu từ thuế và các khoản chi tiêu của mình, và sẽ có 1 cÆ¡ quan trung gian, cấp trên của các Ä‘Æ¡n vị này cao hÆ¡n sẽ tính tổng hợp dá»± toán tất cả các khoản. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vậy, cục cÆ¡ quan hải quan sẽ lập dá»± toán Æ°á»›c tính doanh thu từ thuế số thu từ thuế của há»? và Ban Vật Giá-Tài chính cấp thành phố/tỉnh sẽ chịu trách nhiệm lập dá»± toán Æ°á»›c tính ngân sách của các Ä‘Æ¡n vị ở cấp mình quản lý. 112 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Bá»™ Tài chính chủ yếu chịu trách nhiệm tổng hợp và dá»± toán Æ°á»›c tính các doanh thu từ thuế và chi tiêu ngân sách và sẽ phối hợp vá»›i Bá»™ Kế hoạch và Ä?ầu tÆ° cÅ©ng các bá»™ liên quan khác. 2.5. Quy trình báo cáo Tổng Cục Thuế sẽ gá»­i những dá»± toán thu dá»± tính doanh thu từ thuế của mình cho Vụ Ngân sách Nhà nÆ°á»›c trá»±c thuá»™c Bá»™ tài chính (BTC). Vụ Ngân sách Nhà nÆ°á»›c sẽ thảo luận dá»± toán báo cáo này vá»›i Vụ Chính sách tiá»?n tệ trá»±c thuá»™c Bá»™ Kế hoạch và Ä?ầu tÆ° (BKHÄ?T). Ä?Æ¡n vị này của Bá»™ kế hoạch và Ä?ầu tÆ° sẽ Ä‘Æ°a ra những tính toán cÅ©ng lập dá»± toán của riêng mình. CÅ©ng cần nói thêm là những tính dá»± toán của Bá»™ Kế hoạch và Ä?ầu tÆ° chỉ có tính chất tham khảo, trong khi đó, Bá»™ tài chính có vai trò chủ chốt trong việc lập dá»± toán quá trình dá»± tính. Khi số liệu của hai Ä‘Æ¡n vị này được nhất trí thì má»™t bản báo cáo dá»± toán tính doanh thu từ thuế sẽ được gá»­i đến Vụ Kinh tế của Văn phòng Chính phủ. Văn phòng Chính phủ sẽ gá»­i lại những báo cáo này cho ủy ban Ngân sách của Quốc há»™i. ủy ban Ngân sách bao gồm các chuyên gia kÄ© thuật- những ngÆ°á»?i sẽ rà soát những dá»± toán này và trình lên Quốc há»™i. Cuối cùng, Quốc há»™i sẽ xem xeÌ?t dá»± toán báo cáo đó và giai Ä‘oạn má»™t khi thống nhất các con số cuối cùng và chuyển lại cho Chính phủ. Khi những dá»± toán tính này đã được Quốc há»™i thông qua và được gá»­i xuống Bá»™ Tài chính và Tổng Cục Thuế thì sẽ là những mục tiêu nhiệm vụ vá»? số thu từ thuế của Tổng Cục Thuế trong năm đó. 2.6. Ä?iá»?u phối trong Bá»™ Tài chính Vụ Ngân sách Nhà nÆ°á»›c của Bá»™ Tài chính phối hợp vá»›i Tổng Cục Thuế để thá»±c hiện công tác lập dá»± toán tính số thu từ thuế. Vụ này Ä‘Æ°a ra những Æ°á»›c tính số thu ban đầu cho năm tá»›i và sá»­ dụng những Æ°á»›c tính toán đó để hoàn tất dá»± toán tính của Tổng Cục Thuế nhÆ°ng Vụ này không có đủ công cụ để thá»±c hiện lập dá»± toán dá»± tính ngân sách chi tiết. Công việc đó sẽ do Tổng Cục Thuế thá»±c hiện và sau đó Bá»™ Tài chính sẽ có những Ä‘iá»?u chỉnh thêm. 2.7. Nối kết Dá»± toán doanh thu thu thuế vá»›i Quy trình Ngân sách Vụ Ngân sách Nhà nÆ°á»›c của Bá»™ Tài chính chịu trách nhiệm lập dá»± toán ngân sách. NhÆ° đã phác thảo ở trên, Vụ này tham gia hoàn toàn vào quá trình hoàn tất dá»± tính số thu từ thuế có sá»± tham khảo vá»›i Bá»™ Kế hoạch và Ä?ầu tÆ°. Do đó công tác lập dá»± toán số thu từ thuế của Tổng Cục Thuế sẽ hoàn toàn phù hợp vá»›i quá trình dá»± thảo ngân sách của Chính phủ. 2.8. Thu thập, LÆ°u trữ và Tổng hợp Dữ liệu Nhiệm vụ đầu tiên của công tác thu thập và lÆ°u giữ dữ liệu được thá»±c hiện bởi các Ä‘Æ¡n vị trá»±c thuá»™c Tổng Cục Thuế: phòng ban tại Cục thuế, chi cục thuế từng tỉnh. Các cÆ¡ quan phòng ban này có phòng tiểu ban thông tin của riêng mình. Tiểu ban thông tin đó vốn là sá»± kết hợp của các tiểu ban xá»­ lý dữ liệu và công nghệ thông tin. Hai tiểu ban này Ä‘ang trong quá trình tách rá»?i nhau để hoạt Ä‘á»™ng riêng biệt. Tiểu ban thông tin của phòng Cục thuế cấp tỉnh sẽ thu thập dữ liệu vá»? số thu từ thuế và vá»? khai thuế và ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Thông tin này được lÆ°u giữ tại phòng ban đó dÆ°á»›i dạng Ä‘iện tá»­. Trung tâm công nghệ thông tin của Tổng Cục Thuế có quyá»?n tiếp cận vá»›i tập dữ liệu này và 113 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM có thể sá»­ dụng nó nhÆ° là cÆ¡ sở dữ liệu ở cấp quốc gia. Báo cáo Ä‘iện tá»­ của phòng ban được bổ sung thông qua các giấy tá»? khác vá»? thông tin ngÆ°á»?i ná»™p thuế và những báo cáo số liệu được ná»™p lên Tổng Cục Thuế. CÅ©ng cần lÆ°u ý là các phòng ban này có thể Ä‘Æ°a nhập dữ liệu chứ không thể thay đổi chúng. Hiện tại, vá»? phía Tổng Cục Thuế không có chuẩn má»±c và thá»±c tiá»…n bắt buá»™c nào cho việc xác minh hay kiểm tra cheÌ?o để đảm bảo chất lượng của những dữ liệu mà được các phòng tiểu ban thông tin của các Cục thuế thu thập tại các tỉnh. 2.9. Hiện trạng CÆ¡ sở dữ liệu và Dá»± báo doanh thu thu thuế của Tổng cục Thuế Tổng cục Thuế lÆ°u giữ cÆ¡ sở dữ liệu và thá»±c hiện tính dá»± toán số thu từ thuế cho những loại thuế sau: i. Tổng số thu từ thuế ii. Thu thuế GTGT iii. Thuế TTÄ?B iv. Thuế thu nhập cá nhân v. Thuế thu nhập doanh nghiệp và vi. Thuế tài nguyên, bao gồm cả thuế đánh vào thu từ dầu má»? Hiện tại đã có má»™t vài dữ liệu vá»? thuế đất và thuế tài nguyên đã có sẵn nhÆ°ng không có thông tin nào vá»? thuế đánh vào tài sản. Ä?ồng thá»?i, Tổng cục Hải quan cÅ©ng chịu trách nhiệm duy trì cÆ¡ sở dữ liệu và thá»±c hiện dá»± toán tính số thu từ thuế cho nguồn thuế xuất nhập khẩu. (Số thu từ thuế quan). CÅ©ng cần lÆ°u ý là số thu từ thuế và dữ liệu thá»±c sá»± được lÆ°u giữ ở các cÆ¡ quan thuế cấp dÆ°á»›i phòng ban và Tổng cục Thuế chỉ có trong tay số liệu bản tổng hợp tóm tắt các dữ liệu đó. Do vậy, bất kì công tác nghiên cứu nào vá»? số thu từ thuế hay dữ liệu thá»±c sá»± cho công tác tác lập dá»± toán tính số thu từ thuế Ä‘á»?u phải liên hệ vá»›i các cÆ¡ quan thuế cấp dÆ°á»›i phòng ban nói trên. Thá»±c tế, hiện trạng của công tác lập dá»± toán tính số thu cho các loại thuế khác nhau được trình bày dÆ°á»›i đây. Thuế giá trị gia tăng: Theo BÆ°á»›c I, trong tháng Năm thì việc dá»± tính toán sÆ¡ bá»™ cho năm tá»›i (năm 2012 chẳng hạn) cần phải được hoàn tất. Những tính toán này dá»±a chủ yếu trên tốc Ä‘á»™ tăng trưởngdoanh thu từ thuế giữa tháng 1 tá»›i tháng 4 năm nay (2011) so vá»›i cùng kì năm ngoái (2010). Tốc Ä‘á»™ tăng trưởng vá»? doanh số bán hàng của các công ty và nhà phân phối giữa năm ngoái (2010) và năm nay (2011) cÅ©ng cần được xem xeÌ?t trÆ°á»›c khi Ä‘Æ°a ra con số tăng trưởng cuối cùng. Tiếp đó, tốc Ä‘á»™ tăng trưởng tÆ°Æ¡ng tá»± cÅ©ng được áp dụng cho việc Æ°á»›c tính doanh thu từ thuế dá»± kiến năm nay (2011) để Ä‘Æ°a ra con số cho năm sau (2012). Thu từ nhập thuế GTGT do các khu vá»±c khác nhau cÅ©ng được Æ°á»›c tính toán nhÆ° thá»±c phẩm, đồ uống, dược phẩm. Theo BÆ°á»›c II, trong tháng 8, các cuá»™c thảo luận vá»›i các bá»™ sẽ được tổ chức để lấy ý kiến phản hồi và sau đó những dá»± tính toán sÆ¡ bá»™ sẽ được gá»­i tá»›i các cÆ¡ quan thuế cấp dÆ°á»›i phòng ban. Các Cục thuế phòng ban cấp tỉnh sẽ xem xeÌ?t liệu những dá»± tính toán đó ấy có đúng trình tá»± 114 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ và liệu có khoảng cách nào giữa tốc Ä‘á»™ tăng trưởng thu từ thuế và tốc Ä‘á»™ tăng trưởng doanh số bán hàng để từ đó tìm nguyên nhân cho sá»± chêch lệch đó. BÆ°á»›c III là giai Ä‘oạn hoàn tất của công tác lập dá»± toán số thu từ thuế trÆ°á»›c tháng 11, và trình lên Quốc há»™i để thông qua. Các nhà bán lẻ không ná»™p thuế dá»±a trên doanh số bán hàng thá»±c sá»± mà dá»±a trên khoản Æ°á»›c tính lượng do cÆ¡ quan sở thuế Ä‘Æ°a ra vá»? doanh thu bán hàng, chi phí đầu vào và khoản nợ số thuế phải ná»™p (sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp trá»±c tiếp khấu trừ). Các nhà phân phối và các công ty sản xuất trình doanh thu ná»™p tá»? khai của mình và các tá»? khai này được cÆ¡ quan thuế lÆ°u giữ cho phòng ban. Thuế tiêu thụ đặc biệt: Việc dá»± báo tính toán thu nhập doanh thu cho thuế tiêu thụ đặc biệt được thá»±c hiện cho từng mặt hàng chịu thuế. Mô hình dá»± báo tính toán cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° đối vá»›i thuế giá trị gia tăng (GTGT). Thuế thu nhập cá nhân: PhÆ°Æ¡ng pháp dá»± tính toán số thu thuế này cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± các loại thuế khác, thuế GTGT chẳng hạn. Dữ liệu vá»? thuế thu nhập cá nhân sẽ được lÆ°u giữ theo 2 nhóm: ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài và công dân Việt nam. Những ngÆ°á»?i làm công ăn lÆ°Æ¡ng không phải ná»™p hồ sÆ¡ khai thuế, nhÆ°ng thuế thu nhập trong diện ná»™p thuế sẽ không trá»±c tiệp ná»™p mà lÆ°Æ¡ng của há»? sẽ được ngÆ°á»?i sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng c sẽ do quản lí khấu trừ và há»? phải ná»™p hồ sÆ¡ khai thuế ná»™p lại vào cuối năm. Những cá nhân tá»± kinh doanh thì sẽ phải tá»± kê khai khoản thuế phải ná»™p và phải đến ná»™p cho phòng ban của sở cÆ¡ quan thuế quản lý trá»±c tiếp thuế. Thuế thu nhập doanh nghiệp: PhÆ°Æ¡ng pháp dá»± báo tính toán số thu từ thuế này cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± các loại thuế đã nói ở trên. Ä?iểm bổ sung duy nhất là các doanh số bán hàng và lợi nhuận sẽ được kiểm tra cheÌ?o vá»›i số liệu dùng cho dá»± báo thuế GTGT để đảm bảo chúng phù hợp. Thuế tài nguyên: Số doanh thu được các doanh nghiệp dá»± tính toán dá»±a trên những kế hoạch sản xuất vá»? số lượng hàng hóa và giá dá»± tính trong tÆ°Æ¡ng lai thành mong đợi cÅ©ng nhÆ° hoạt Ä‘á»™ng thá»±c tế làm ăn của doanh nghiệp trong những năm trÆ°á»›c. 2.10. Dữ liệu từ các nguồn khác Tổng cục Thống kê đã xuất bản má»™t loạt tài liệu liên quan tá»›i công tác lập dá»± toán tính số thu từ thuế. Ngoài số lượng lá»›n những số liệu vá»? những khu vá»±c khác nhau của ná»?n kinh tế, cÆ¡ quan này còn xuất bản dữ liệu liên quan đến tăng trưởng dân số, đầu tÆ° ở má»™t số khu vá»±c - quốc doanh, ngoài quốc doanh và khu vá»±c đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài đầu tÆ°, cÅ©ng nhÆ° những tài khoản kê khai quốc gia khác. Ba yếu tố này Ä‘á»?u là những tÆ° liệu liên quan thích hợp đến công tác dá»± tính toán thu. 3. Kết luận Từ bản miêu tả trên có thể thấy nổi lên 3 vấn Ä‘á»? chính: i. Việc tổ chức thu thập thông tin và dá»± toán thu thuế cÅ©ng nhÆ° bá»™ máy nhân sá»± đã có cÆ¡ cấu tổ chức Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ cho việc thu thập dữ liệu và dá»± tính thu nhập thuế và Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ cần thiết đã Ä‘i đúng hÆ°á»›ng. Tuy nhiên, Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ vẫn chÆ°a được đào tạo đúng cả vá»? mặt phân tích thuế cÅ©ng nhÆ° dá»± toán tính thuế. Tất cả kiến thức Ä‘á»?u há»?c từ thá»±c tiá»…n công việc nên chÆ°a có phÆ°Æ¡ng pháp luận; 115 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ii. Thá»±c tế hiện trạng của công tác lập dá»± toán số thu từ thuế chỉ được dá»±a trên xu hÆ°á»›ng của những năm trÆ°á»›c và do đó vẫn còn rất sÆ¡ sài và mang tính chủ quan. Hiện tại chÆ°a có má»™t mô hình mô phá»?ng vi mô hoặc vÄ© mô nào được sá»­ dụng; iii. Do các mô hình chÆ°a được sá»­ dụng nên cÆ¡ sở dữ liệu cần thiết vẫn chÆ°a được xây dá»±ng má»™t cách khoa há»?c. Có thể nói rằng hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển Ä‘á»?u lâm vào tình trạng tÆ°Æ¡ng tá»± và Ä‘ang phải đấu tranh vá»›i những vấn Ä‘á»? nhÆ° thiếu cÆ¡ sở dữ liệu tốt, thiếu những mô hình dá»± báo số thu từ thuế và sá»± hạn chế vá»? năng lá»±c và tay nghá»?. 3.1. Thá»±c tiá»…n quốc tế trong việc dá»± báo tính doanh thu thuế Các nÆ°á»›c phát triển nhÆ° Canada, Úc, New Zealand, Hà Lan và Mỹ Ä‘á»?u sá»­ dụng cả mô hình mô phá»?ng vi mô và vÄ© mô để dá»± báo tính toán thu nhập thuế và phân tích tác Ä‘á»™ng tá»›i quá trình phân tích của thay đổi của chính sách thuế. Trên thá»±c tế, rất nhiá»?u mô hình hiện hành Ä‘á»?u được Bá»™ Tài chính hay cÆ¡ quan quản lý thuế, cục thuế ở má»™t số nÆ°á»›c xây dá»±ng đầu tiên. Ví dụ, Canada đã Ä‘i tiên phong trong việc phát triển mô hình dá»± báo mô phá»?ng vi mô để dá»± báo tính thu nhập thuế mang tính mô phá»?ng vi mô để tính thuế thu nhập cá nhân. Ä?iá»?u này không những cho pheÌ?p dá»± báo tính toán cả số thu từ thuế mà còn giúp phân tích được những thay đổi của chính sách. TÆ°Æ¡ng tá»±, Úc cÅ©ng đã phát triển mô hình dá»± báo số thu từ thuế dá»±a trên đầu ra-đầu vào để dá»± báo tính thuế GTGT, mô hình này cÅ©ng giúp thá»±c hiện nhiệm vụ keÌ?p. Ä?iá»?u này không chỉ giúp dá»± báo tính toán cả số thu từ thuế mà còn phân tích được tác Ä‘á»™ng của những thay đổi của chính sách. Kể từ cuối những năm 1960, những nÆ°á»›c lá»›n thuá»™c khối OECD và Mỹ đã phát triển “những mô hình mô phá»?ng vi môâ€? cho những loại thuế chính của mình, đặc biệt là thuế thu nhập cá nhân và thuế thu nhập doanh nghiệp. Những mô hình này là những dữ liệu chuyên sâu tổng hợp và được xây dá»±ng vá»›i sá»± trợ giúp của những mẫu dữ liệu số thu từ tá»? khai thuế. Chúng có mục tiêu keÌ?p: (a) Æ°á»›c tính tác Ä‘á»™ng của chính sách thuế đến số thuế thu; (b) dá»± báo số thu cho má»™t hoặc hai năm tá»›i. Vá»›i các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, rất ít nÆ°á»›c phát triển hoàn toàn được các mô hình và Ä‘a phần trong số đó Ä‘ang trong quá trình xây dá»±ng mô hình phù hợp. Má»™t vài trong số này thì tiến bá»™ hÆ¡n (nhÆ° Malaysia, Nam Phi) các nÆ°á»›c khác (Ghana, Sri Lanka). Trong phần lá»›n các nÆ°á»›c này, chỉ sá»­ dụng có những phÆ°Æ¡ng pháp phân tích Ä‘Æ¡n giản, má»™t vài nÆ°á»›c áp dụng những mô hình thức sÆ¡ khai của mô hình dá»±a trên GDP, mô hình này dá»±a trên nguyên tắc Ä‘á»™ đàn hồi của thuế thay cho nguyên tắc Ä‘ang được sá»­ dụng, và những nÆ°á»›c này sá»­ dụng tính Ä‘á»™ co giãn của thuế để dá»± toán tính thu nhập thuế.23 Thay vì nguyên tắc Ä‘á»™ co giãn của thuế. Gần đây má»™t số nÆ°á»›c nhÆ° Nga, Bungari đã thiết lập và phát triển chức năng dá»± báo nguồn thu ná»™i bá»™ trong các cÆ¡ quan quản lý thuế nhÆ° là má»™t phần của chÆ°Æ¡ng trình hiện đại hóa quản lý thuế tổng thể. QuÄ© tiá»?n tệ quốc tế IMF đã tiến hành má»™t nghiên cứu so sánh thá»±c tiá»…n dá»± báo tính ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và các ná»?n kinh tế Ä‘ang chuyển đổi dá»±a trên mẫu nghiên cứu gồm 34 nÆ°á»›c 23 Cả hai Ä‘á»™ đàn hồi của thuế và Ä‘á»™ co giãn của thuế được Ä‘o bằng tá»· lệ giữa tốc Ä‘á»™ tăng thu thá»±c tế và tốc Ä‘á»™ tăng thá»±c tế của cÆ¡ sở thuế(nhÆ° GDP). Tuy nhiên, Ä‘á»™ co giãn của hệ thống thuế hoặc của má»™t loại thuế cụ thể Ä‘o hiệu quả của cấu trúc thuế và quản lý thuế, loại trừ ảnh hưởng của những thay đổi vá»? thuế suất hoặc cÆ¡ sở thuế. Ä?ối vá»›i mục đích dá»± báo dá»±a trên cÆ¡ sở vÄ© mô, nên sá»­ dụng nguyên tắc Ä‘á»? co giãn của thuế. 116 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ (Kyobe và Danginger 2005) từ châu Phi, châu Ã?, Mỹ la tinh, Trung Ä?ông và cá»™ng đồng các quốc gia Ä‘á»™c lập. Má»™t vài phát hiện quan trá»?ng trong nghiên cứu này được tóm tắt dÆ°á»›i đây. • ở hầu hết các quốc gia, trách nhiệm lập dá»± toán tính được xác định hết sức qua loa và có rất ít qui tắc và qui luật chính thức cho thá»±c thi hiện dá»± toán tính thu nhập thuế; • Các kÄ© thuật dá»± báo tính toán nhìn chung còn sÆ¡ sài. Khoảng 85% các nÆ°á»›c sá»­ dụng những kÄ© thuật ngoại suy Ä‘Æ¡n giản và đánh giá chủ quan nhÆ° là biện pháp chính để dá»± toán tính thu nhập thuế; • Quá trình liên quan đến các nhiá»?u cÆ¡ quan hành pháp Ä‘a quyá»?n lá»±c bên ngoài Bá»™ Tài chính nên đòi há»?i cấp Ä‘á»™ hợp tác cao hÆ¡n; • Không lấy làm lạ là có thể có những dá»± toán tính mâu thuẫn khác nhau, và Ä‘iá»?u này không gây ngạc nhiên đối chá»?i nhau; • Những dá»± toán tính thu nhập thuế thÆ°á»?ng được thá»±c hiện rất muá»™n- vào cuối giai Ä‘oạn lập dá»± toán ngân sách, do đó vô hiệu hóa các liên kết quan trá»?ng giữa dá»± báo số thu và lập dá»± toán ngân sách; • Sá»± tín nhiệm của quần chúng vá»? mặt tiếp cận vá»›i kết quả của dá»± toán tính và sá»± tham gia của các cÆ¡ quan phi chính phủ trong việc lập dá»± tính toán thu nhập thuế bị hạn chế; • Những đặc Ä‘iểm này không khác nhau nhiá»?u giữa các mức thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i hay thu nhập vùngvá»? mức thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i hay thu nhập vùng. Tính minh bạch hÆ¡n và chặt chẽ hÆ¡n được áp dụng ở các nÆ°á»›c Mỹ Latinh nÆ¡i có mức thu nhập cao hÆ¡n; • Những nÆ°á»›c có mức thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i cao hÆ¡n và tỉ lệ tham nhÅ©ng thấp hÆ¡n thì sẽ có tính minh bạch và tính chính thức (trong dá»± tính số thu từ thuế) cao hÆ¡n. 3.2. KÄ© thuật và Mô hình dá»± báo số thu từ thuế Hai nhóm mô hình chủ yếu được dùng cho hầu hết các loại thuế. Má»™t loại mô hình thứ 3 vá»›i tên gá»?i “Mô hình thu hàng thángâ€? sẽ dá»± báo tính má»±c số thu thá»±c tế của má»—i loại thuế thay vì mức số thu tiá»?m năng cÅ©ng được sá»­ dụng nhÆ° trÆ°á»›c đây (King 1995, 254-57). (a) Dá»±a trên GDP hay mô hình vÄ© mô Mô hình dá»± trên GDP hay mô hình vÄ© mô khá Ä‘Æ¡n giản vá»›i những yêu cầu vá»? cÆ¡ sở dữ liệu có thể quản lý được. Mô hình này dá»±a trên mối quan hệ giữa cÆ¡ sở ná»?n tảng thuế và nguồn thu từ thuế. Nguyên tắc căn bản là nếu không có sá»± thay đổi nào trong các bá»™ luật thuế (mức thuế và cÆ¡ sở thuế hiện tại không đổi) thì việc tăng thu nhập thuế từ năm này sang năm khác sẽ là do tăng cÆ¡ sở thuế theo thá»?i gian chức năng của tăng trong ná»?n tảng thuế qua các giai Ä‘oạn (GDP, thu nhập, tiêu thụ, giá trị nhập khẩu, v.v.) và sá»± co giãn của thu nhập thuế đối vá»›i ná»?n tảng cÆ¡ sở thuế đó. Do vậy, để áp dụng mô hình này, cần phải tính toán sá»± co giãn của các loại thuế nói chung hoặc 1 loại thuế đặc biệt cụ thể nào đó bằng cách sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp phân tích hồi qui các dữ liệu vá»? số thu thuế và cÆ¡ sở thuế theo thá»?i gian. BÆ°á»›c tiếp theo là dá»± báo tăng trưởng trong ná»?n tảng cÆ¡ sở thuế và cuối cùng là dá»± báo tính số thu từ thuế vá»›i sá»± trợ giúp của chỉ số co giãn của thuế và mức tăng trong thuế cÆ¡ bản cÆ¡ sở thuế. Việc dá»± báo tính tăng trưởng trong cÆ¡ sở thuế cÆ¡ bản (GDP, tiêu dùng) có thể được lấy từ những dá»± báo tính toán trong lÄ©nh vá»±c thá»±c sá»± (kinh tế vÄ© mô). 117 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Nếu mức thuế và/hoặc cÆ¡ sở thuế cÅ©ng thay đổi, chẳng hạn, có những thay đổi trong mức thuế và/hoặc cÆ¡ sở thuế thì mức tăng trong thu nhập thuế của năm đó sẽ phụ thuá»™c vào mức tăng thông thÆ°á»?ng trong thuế cÆ¡ bản cÆ¡ sở thuế cá»™ng vá»›i tác Ä‘á»™ng của những thay đổi do các biện pháp tức thì Ä‘á»™t ngá»™tcần thiết tiến hành. Giá»? đây ngÆ°á»?i ta phải tính toán tác Ä‘á»™ng của những thay đổi bất ngá»? đó nữa. Nếu chúng ta cố gắng tính Ä‘á»™ co giãn trong má»™t năm của những thay đổi đó bằng những biện pháp phân tích hồi qui thì chúng ta sẽ tính toán được Ä‘á»™ đàn hồi, bao gồm cả khả năng phục hồi của hệ thống thuế. Ä?iá»?u này không chỉ bao gồm ảnh hưởng của tăng trưởng kinh tế vá»›i những thay đổi căn bản. Nếu To là số thu từ thuế trong năm nay, khi T1 là doanh số thu từ thu nhập thuế dá»± kiến năm tá»›i, có thể liên kết các yếu tố khác vá»›i To nhÆ° sau thì: T1 = T0 + Tăng trưởng số trong doanh thu mà không có sá»± thay đổi vá»? kết cấu thuế + Thay đổi do các biện pháp tức thì cần thiết Do vậy để áp dụng mô hình này, cần tách riêng mức tăng trong thu nhập thuế bắt nguồn từ mức tăng trong cÆ¡ sở thuế và mức tăng xuất phát từ những thay đổi căn bản do các biện pháp được tiến hành. NgÆ°á»?i ta gá»?i đó là mô hình dá»±a trên GDP nhÆ°ng cÆ¡ sở thuế không phải lúc nào cÅ©ng là GDP và nó có thể là tổng chi lÆ°Æ¡ng hoặc lợi nhuận doanh nghiệp hay chi tiêu giá trị tiêu dùng hay giá trị/lÆ°u lượng nhập khẩu. Ä?ây là má»™t mô hình tÆ°Æ¡ng đối Ä‘Æ¡n giản vá»›i những yêu cầu dữ liệu cần được quản lí. (b) Mô hình mô phá»?ng vi mô cụ thể vá»? thuế: Ngoài ra còn có những mô hình thuế cụ thể, đôi khi được biết đến vá»›i cái tên “Những mô hình mô phá»?ng vi môâ€?, vá»›i 2 mục đích chính: Phân tích tác Ä‘á»™ng của chính sách: Chúng cho pheÌ?p chúng ta phân tích tác Ä‘á»™ng của má»™t thay đổi nào đó trong chính sách thuế hay sá»± thay đổi trong cÆ¡ cấu thuế lên những ngÆ°á»?i chịu thuế, những nhóm liên quan cụ thể cÅ©ng nhÆ° tổng thu nhập thuế. Do đó cần phải tiến hành phân tích bối cảnh, có nghÄ©a là Ä‘Æ°a ra những phÆ°Æ¡ng án bối cảnh của các chính sách thuế khác nhau và so sánh chúng, để rồi lá»±a chá»?n chính sách phù hợp vá»›i nhu cầu của đất nÆ°á»›c mình; Dá»± báo tính tổng thu thuế: Các mô hình cÅ©ng cho pheÌ?p tính toán chính xác tổng thu thuế mà có/không có bất kì sá»± thay đổi nào trong chính sách thuế hay cÆ¡ cấu thuế. Ä?ối vá»›i những mô hình dá»± báo dá»±a trên GDP được miêu tả ở trên thì hậu quả của việc can thiệp thuế là rất khó để Ä‘Æ°a ra khuôn mẫu nào vào mô hình hóa, nhất là đối vá»›i thuế thu nhập cá nhân và thuế thu nhập doanh nghiệp. Má»™t nhóm khác của mô hình mô phá»?ng vi mô là kết hợp mô hình thuế vá»›i mô hình kinh tế (ví dụ nhÆ° vá»›i từng ngành, từng khu vá»±c, loại hàng hóa tiêu dùng, v.v.), vá»›i Ä‘iá»?u kiện là các chỉ số hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng kinh tế chính (tiêu dùng, tiá»?n công, tiá»?n lÆ°Æ¡ng, thu nhập và lợi nhuận khu vá»±c doanh nghiệp) và số thu từ thuế có quan hệ phụ thuá»™c. Ä?iá»?u này cho pheÌ?p làm sáng tá»? những phản hồi của các tác Ä‘á»™ng trở lại của loại thuế đối vá»›i những những ná»?n tảng kinh tế cÆ¡ bản. Vì những lí do thá»±c tiá»…n, những mô hình này thÆ°á»?ng được thá»±c hiện riêng biệt. Má»™t mô hình tập trung vào dá»± báo kinh tế và mô phá»?ng những thay đổi của chính sách trong khi (những) mô hình khác tập trung vào tổng thuế thu. Mặc dù những mô hình này không nhất thiết phải tá»± Ä‘á»™ng kết nối vá»›i nhau, chúng cần phải được tạo ra theo những dá»± báo số doanh thu thuế và kinh tế vÄ© mô thống nhất vá»›i nhau. 118 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Rõ ràng là những mô hình này phức tạp hÆ¡n, và đòi há»?i nhiá»?u dữ liệu hÆ¡n. Và ta cÅ©ng cần thêm thá»?i gian để xây dá»±ng nên những mô hình nhÆ° thế. NhÆ°ng những mô hình này có thể và nên được xây dá»±ng bởi chính những ngÆ°á»?i sá»­ dụng và đừng nên quá phức tạp. Má»™t khi được sá»­ dụng thì chúng phải là những mô hình thân thiện vá»›i ngÆ°á»?i dùng và có hiệu quả cao. Cần xeÌ?t đến 2 khía cạnh quan trá»?ng sau: i. Khoảng thá»?i gian được phân tích: XeÌ?t theo quan Ä‘iểm của khuôn khổ chi tiêu giữa kì trung hạn thì khoảng thá»?i gian cho công tác tính toán nên trong khoảng 3 năm để đảm bảo có được sá»± khái quát đúng đắn những rủi ro vÄ© mô nhÆ° hậu quả (thâm hụt) ngân sách trong tÆ°Æ¡ng lai gần; ii. CÆ¡ sở tiá»?n mặt hay là cÆ¡ sở nợ dồn tích: sá»± khác biệt của hai cÆ¡ sở (tính thuế) nằm ở chá»— liệu má»™t ngÆ°á»?i ná»™p thuế sẽ đối phó vá»›i các khoản tiá»?n mặt nhận được hay chịu các khoản nợ thuế trong má»™t thá»?i hạn nhất định. Thông thÆ°á»?ng, các mô hình vÄ© mô thÆ°á»?ng dá»± Ä‘oán các khoản tiá»?n mặt, trái lại những mô hình vi mô lại nghiên cứu những khoản nợ hay thuế tiá»?m năng có thể phát sinh bất kì lúc nào vào má»™t thá»?i Ä‘iểm nhất định (ná»­a năm chẳng hạn) và cần phải được Ä‘iá»?u chỉnh để sao cho chúng vẫn gói gá»?n trong khoản thu tiá»?n mặt thá»±c sá»±, và đây là mối quan tâm lá»›n nhất của chính phủ. (c) Mô hình mức thu hàng tháng Có má»™t nhóm các mô hình có thể dá»± báo các khoản thu hàng tháng chứ không dá»± báo số thu từ thuế tiá»?m năng. Ä?iá»?u này lại không thích hợp lắm cho công tác phân tích tác Ä‘á»™ng và quy mô của nó lại bị hạn chế trong phạm vi dá»± tính mức thu kỳ vá»?ng hàng tháng. Tuy nhiên đây là công cụ hữu ích cho việc phân bổ mục tiêu thu thuế hàng tháng giữa các cán bá»™ thuế và giám sát thá»±c hiện nhiệm vụ của các cán bá»™ này. HÆ¡n nữa, nó tính đến thá»?i vụ của các khoản thu. Yêu cầu vá»? dữ liệu là rất nhá»?. Theo đó, chỉ cần tính mức thu hàng tháng trong vòng 12 tháng của năm ngoái, số mức thu hàng tháng của tháng hiện tại của năm nay và tốc Ä‘á»™ tăng trưởng GDP của năm hiện tại. Ä?ây thá»±c sá»± là má»™t công cụ hữu ích cho công tác phân bổ mục tiêu thu thuế của các cán bá»™ ngành thuế đồng thá»?i há»— trợ cho công tác quản lí hoạt Ä‘á»™ng của há»?. Ba nhóm mô hình được giải thích đầy đủ ở phụ lục 1. 3.3. Chiến lược cho dá»± báo tính số thu từ thuế ở Việt Nam Chiến lược dá»± báo tính số thu từ thuế bao gồm việc xây dá»±ng dữ liệu, xây dá»±ng năng lá»±c của Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ có liên quan và xây dá»±ng những mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế. Các bÆ°á»›c liên quan tá»›i công tác xây dá»±ng mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế cho Việt Nam Ba bÆ°á»›c chính liên quan tá»›i công tác xây dá»±ng mô hình ở Việt Nam là: củng cố cÆ¡ sở dữ liệu vá»›i những dữ liệu vá»? số thu từ thuế và kinh tế, đào tạo Ä‘á»™i ngÅ© cán bá»™ của Vụ Dá»± toán tính thu nhập thuế, Tổng Cục Thuế và xây dá»±ng những mô hình dá»± báo thá»±c sá»±. Hai bÆ°á»›c đầu tiên có thế diá»…n ra song song trong khi bÆ°á»›c thứ 3 nên được thá»±c hiện sau khi 2 bÆ°á»›c trên đã hoàn tất. CÅ©ng cần lÆ°u ý là những mô hình này cÅ©ng có thế được sá»­ dụng để dá»± báo số thu từ thuế ở cấp tỉnh hay cấp huyện, xã miá»…n là những dữ liệu đó Ä‘á»?u có sẵn cho từng tỉnh hoặc huyện, xã. 119 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM (a) Tăng cÆ°á»?ng cÆ¡ sở dữ liệu Trong bÆ°á»›c đầu tiên này, Tổng Cục Thuế nên giao việc xây dá»±ng cÆ¡ sở dữ liệu cho má»™t nhóm các cán bá»™ trong Vụ dá»± toán tính số thu từ thuế. Những cán bá»™ này sẽ rà soát má»™t cách có hệ thống những dữ liệu có sẵn tại các bá»™ phận phòng ban của Tổng Cục Thuế, ban thống kê (thuá»™c Bá»™ kế hoạch và Ä?ầu tÆ°), Ngân hàng Trung Æ°Æ¡ng, các phòng thÆ°Æ¡ng mại và công nghiệp, các viện nghiên cứu…, và nên thu thập những dữ liệu có liên quan theo định dạng Ä‘iện tá»­ nhÆ° đã Ä‘á»? cập ở Phụ lục 1. Trong khi bài toán xây dá»±ng mô hình có thể được khởi Ä‘á»™ng ngay khi cÆ¡ sở dữ liệu Ä‘ang trong quá trình xây dá»±ng và rà soát, thì cÅ©ng cần nhấn mạnh rằng Ä‘á»™ rá»™ng, Ä‘á»™ sâu và tính liên kết của những dữ liệu này sẽ quyết định chất lượng cuối cùng của các mô hình và kết quả của chúng. Do vậy đây là bài toán rất quan trá»?ng và nên được khởi Ä‘á»™ng đầu tiên và nên được thá»±c hiện tỉ mỉ, thận trá»?ng (b) Ä?ào tạo nhân sá»± Công tác đào tạo cán bá»™ bao gồm sá»± kết hợp chặt chẽ giữa lí thuyết và ứng dụng (bài tập, các trÆ°á»?ng hợp nghiên cứu tình huống, thuyết trình) và phải rất thá»±c tế. Nhìn chung, nên dành ná»­a thá»?i gian để giảng giải lý thuyết, các qui định và dẫn chứng, còn ná»­a thá»?i gian còn lại nên dành cho những bài tập thá»±c hành và ứng dụng trên máy. Các cán bá»™ của Tổng Cục Thuế cần được đào tạo theo 2 hình thức cấp: (1) Ä?ào tạo vá»? mặt công cụ nên tập trung gồm cả lÄ©nh vá»±c toán kinh tế nhÆ° e-views, STATA, những công cụ tính toán phức tạp trong Excel bao gồm việc viết các macro Ä‘Æ¡n giản những khái niệm vÄ© mô Ä‘Æ¡n giản và những qui tắc căn bản của kinh tế vi mô- vÄ© mô được sá»­ dụng trong phân tích việc chính sách thuế và dá»± báo tính số thu từ thuế, (2) Những môn há»?c chủ yếu bao gồm Thuế trong Kinh tế há»?c (phân tích chính sách thuế) và những kÄ© thuật dá»± báo tính số thu từ thuế. (c) Xây dá»±ng mô hình Nhiệm vụ thá»±c sá»± của xây dá»±ng mô hình có thể được thá»±c hiện sau khi công tác đào tạo cán bá»™ và chuẩn bị cÆ¡ sở dữ liệu được hoàn tất. Việc xây dá»±ng những mô hình vÄ© mô, yêu cầu Æ°á»›c tính vốn liên quan tá»›i việc tính toán những chỉ số co giãn thuế trên ná»?n tảng má»™t bá»™ dữ liệu sạch vá»? thuế và dữ liệu vÄ© mô, có thể được khởi Ä‘á»™ng sá»›m hÆ¡n nếu những dữ liệu này đã sẵn sàng. Công việc cho xây dá»±ng mô hình tính toán số thu hàng tháng cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vậy. Quá trình này nên được hoàn tất theo từng phÆ°Æ¡ng pháp má»™t (vÄ© mô trÆ°á»›c, vi mô sau) và theo từng loại thuế và trong từng giai Ä‘oạn. (d) Khung thá»?i gian Nếu được thá»±c hiện và tổ chức má»™t cách có hệ thống thì toàn bá»™ quá trình được miêu tả trên đây chỉ mất 18 đến 24 tháng để thá»±c hiện. Má»™t khi những mô hình này đã sẵn sàng, ta nên kiểm tra lại để chỉnh sá»­a bất kì tính năng nào nhằm phục vụ cho công tác dá»± tính. CÅ©ng cần lÆ°u ý là bÆ°á»›c đầu tiên của những mô hình dá»± báo nên trả lá»?i cho câu há»?i “cái gì (xảy ra) nếuâ€? và má»™t khi chúng Ä‘Æ°a ra má»™t loạt con số tính toán thu nhập thuế bị giảm dần thì quá trình đó chÆ°a thể hoàn tất được. Cần ít nhất thêm hai năm nữa trÆ°á»›c khi cÆ¡ sở dữ liệu hoàn tất và sạch, cÅ©ng nhÆ° các mô hình được chỉnh sá»­a đầy đủ. Tuy nhiên đây là má»™t phần của quá trình xây 120 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ dá»±ng mô hình thông thÆ°á»?ng ở bất kỳ quốc gia nào chứ không phải xảy ra duy nhất ở Việt nam; má»—i nÆ°á»›c Ä‘á»?u phải (hoặc đã) trải qua má»™t lá»™ trình giống nhÆ° vậy. 3.4. Mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế và kết quả đạt được ở Việt nam Ä?ể minh há»?a và do dữ liệu có được còn hạn chế, má»™t mô hình mô phá»?ng vi mô đã được xây dá»±ng cho ba loại thuế chính là thuế GTGT, thuế thu nhập cá nhân và thuế thu nhập doanh nghiệp sá»­ dụng dữ liệu năm 2004 – 2007. Thuế giá trị gia tăng Ä?ể đánh giá những tác Ä‘á»™ng của những Ä‘á»? xuất cải cách đến số thu từ thuế GTGT, mô hình dá»± báo số thu từ thuế đã được xây dá»±ng. Mô hình này được chia làm 2 phần: TrÆ°á»›c hết, sá»­ dụng những dữ liệu ở bảng đầu vào - đầu ra của Việt nam, cÆ¡ sở thuế đã được Æ°á»›c tính vá»›i phạm vi các hàng hóa và dịch vụ chịu thuế sau đó sẽ cá»™ng thêm thuế GTGT, tuân thủ theo các quy định mã thuế và định nghÄ©a vá»? cÆ¡ sở thuế và thuế suất hiện tại (luật thuế GTGT 1997 và các bản sá»­a đổi cÅ©ng nhÆ° các quy định pháp lý vá»? văn bản hÆ°á»›ng dẫn thá»±c hiện luật thuế GTGT khác). Sau đó, sẽ sá»­ dụng những mức thuế suất thuế GTGT khác nhau và cÆ¡ sở thuế má»›i cùng vá»›i các biểu thuế má»›i và những trÆ°á»?ng hợp miá»…n trừ đã được hợp lí hóa được Ä‘Æ°a vào mô hình, để từ đó rút ra các đánh giá vá»? những tác Ä‘á»™ng lên số thu từ thuế. Yêu cầu dữ liệu Yêu cầu dữ liệu chính là má»™t bảng Ä?ầu ra- Ä?ầu vào được cập nhật thÆ°á»?ng xuyên. Nếu có sẵn Bảng này của những năm trÆ°á»›c thì cần cập nhập thông tin má»›i cho những bảng Ä‘á»? bằng cách bổ sung thêm những thông tin vá»? tỉ lệ GDP của năm dá»± báo tính vá»›i GDP có trong bảng của năm đó. Tuy nhiên, bảng đầu ra-Ä?ầu vào này 5 năm trÆ°á»›c đây thì có thể sẽ không cho kết quả chính xác tối Æ°u. Ngoài ra cÅ©ng cần có các cuá»™c Ä‘iá»?u tra ở các há»™ gia đình vá»? thu nhập và chi tiêu và chi tiết những báo cáo chi tiêu của chính phủ. Tỉ lệ tăng trưởng của tiêu dùng/GDP có thể được rút khá»?i bài toán từ dá»± báo tính kinh tế vÄ© mô hay Ä‘Æ¡n giản là rút khá»?i ra từ quá trình phân tích hồi qui của những dữ liệu trÆ°á»›c đây. PhÆ°Æ¡ng pháp CÆ¡ sở thuế được tính toán bằng cách qui đổi thuế GTGT sang thuế bán lẻ áp vào giá bán cuối cùng của hàng hóa và dịch vụ. Do vậy, khái niệm chính trong mô hình dá»± báo tính số thu từ thuế Ä?ầu ra- Ä?ầu vào là tính được tổng chi tiêu (của cá nhân, doanh nghiệp và chính phủ) trong ná»?n kinh tế. Trong khi xây dá»±ng cÆ¡ sở thuế GTGT, cÅ©ng cần sắp xếp lại tất cả các khoản chi tiêu đó, bao gồm chi tiêu của cá nhân và chính phủ, chi tiêu trung gian và chi tiêu cho xây dá»±ng, mua sắm trang thiết bị theo những qui định và luật thuế hiện hành. Ä?iểm khởi đầu cho việc xây dá»±ng cÆ¡ sở thuế GTGT là những thông tin chi tiết sẵn có vá»? tiêu thụ trong nÆ°á»›c. Chỉ có những chi tiêu trong nÆ°á»›c nằm trong nhóm nhu cầu cuối cùng được coi là sá»­ dụng của cá nhân và chính phủ, không phải là khoản chi tiêu cho sản xuất hàng hóa, dịch vụ nhằm mục đích thÆ°Æ¡ng mại, được coi là tiêu thụ cuối cùng để từ đó xây dá»±ng nên cÆ¡ sở thuế GTGT. Những chi tiêu này là chi tiêu của cá nhân và chính phủ chứ không phải chi tiêu vì những mục đích thÆ°Æ¡ng mại nhÆ° sản xuất hàng hóa. 121 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Mức chi tiêu của cá nhân và chính phủ được miêu tả trong bảng khung cầu cuối cùng của má»—i bảng Ä?ầu ra- Ä?ầu vào. Ngoài ra, do bên phân phối và thÆ°Æ¡ng mại của những nhà bán lẻ, bán buôn và nhà vận chuyển là má»™t phần của khoản nằm trong mục chi tiêu do ngÆ°á»?i mua trả nên tất cả nên được Ä‘Æ°a vào cÆ¡ sở thuế GTGT. Do chi tiêu cuối cùng của chính phủ cÅ©ng chịu thuế GTGT nên cÆ¡ sở thuế GTGT được tính toán Ä‘Æ¡n giản bằng cách cá»™ng mức chi tiêu của chính phủ và cá nhân trong nÆ°á»›c tính theo giá bán lẻ. Tuy nhiên, tiá»?n lÆ°Æ¡ng và thù lao trả cho những đối tượng dịch vụ công lại không chịu thuế GTGT, do đó phải loại trừ yếu tố này khá»?i cÆ¡ sở thuế GTGT. Từ mức tiêu thụ hàng hóa và dịch vụ cuối cùng, ta sẽ Ä‘Æ°a ra những Ä‘iá»?u chỉnh để loại trừ mức thuế suất 0% và những hàng hóa và dịch vụ được miá»…n thuế, hoặc tính thuế cho những mặt hàng đó là mức 0. Khi đã áp mức thuế 0 vào những hàng hóa được miá»…n thuế thì toàn bá»™ giá trị đầy đủ của những hàng hóa, dịch vụ sẽ phải loại ra từ đó không được tính trong cÆ¡ sở thuế GTGT. Vốn chi tiêu cho cÆ¡ sở hạ tầng (ngoại trừ xây dá»±ng nhà ở) không được tính trong cÆ¡ sở thuế bởi chúng được sá»­ dụng nhÆ° những nguyên liệu đầu vào để làm ra sản phẩm cuối cùng. Những Ä‘iá»?u chỉnh sau này cho cÆ¡ sở thuế GTGT là cần thiết nhằm tính toán đến những ảnh hưởng của những trÆ°á»?ng hợp này, trong đó khu vá»±c miá»…n thuế không được khấu trừ thuế GTGT đầu vào và có sá»± trùng lắp ở đây phát sinh nếu có thêm bất kì khu vá»±c nào được miá»…n thuế. Cuối cùng, tổng thu nhập thuế GTGT mong đợi cho ná»?n kinh tế bằng tổng cÆ¡ sở của tất cả các loại thuế đã Ä‘iá»?u chỉnh áp lên các mặt hàng và khu vá»±c nhân vá»›i mức GTGT tÆ°Æ¡ng ứng. Số thu từ thuế GTGT mong đợi của các loại hàng hóa vá»›i mức tuân thủ 100 phần trăm được tính bằng cách nhân cÆ¡ sở thuế vá»›i tá»· lệ có thể đánh thuế và thuế suất. Trong trÆ°á»?ng hợp của Việt nam, việc Æ°á»›c tính riêng biệt cần thá»±c hiện cho các hàng hóa là đối tượng đánh thuế theo thuế suất chung (10%) và các loại hàng hóa không đánh thuế theo thuế suất này hoặc thuế suất Æ°u đãi (5%). Nhìn chung doanh thu từ thuế GTGT (ký hiệu là R) ở mức tuân thủ đầy đủ được tính nhÆ° sau.   R = ∑ Ci Ï?i + ∑ K j + ∑ Ï?i {Ei − Si } ∑ β m rm  i j i m Trong đó • Ci = chi tiêu cuối cùng trÆ°á»›c thuế GTGT (tiêu dùng của tÆ° nhân và tiêu dùng của chính phủ nhÆ°ng không bao gồm tiá»?n lÆ°Æ¡ng và thù lao) đối vá»›i các hàng hóa trong ngành i; • Ï?i = tá»· trá»?ng quy mô tiêu dùng cuối cùng đối vá»›i các hàng hóa trong ngành i, là đối tượng chịu thuế GTGT ( tá»· trá»?ng mức ròng của quy mô tiêu dùng, loại bá»? các hàng hóa/dịch vụ không chịu thuế miá»…n hoặc hưởng thuế suất 0%); • Kj = mua đầu vào của ngành j được miá»…n thuế; • Ei = mua đầu vào của các doanh nghiệp nhá»? dÆ°á»›i ngưỡng đánh thuế trong ngành i; • Si = đầu ra do các doanh nghiệp nhá»? dÆ°á»›i ngưỡng đánh thuế bán trong ngành i; • β m = quy mô tá»· trá»?ng tiêu dùng cuối cùng (Ä‘iá»?u chỉnh theo tá»· trá»?ng quy mô chịu thuế) đối vá»›i hàng hóa chịu thuế GTGT ở thuế suất dÆ°Æ¡ng rm; và • r1,…,rm = mức thuế suất dÆ°Æ¡ng được ấn định theo luật thuế GTGT của quốc gia đó. 122 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Cuối cùng, doanh số thu từ thuế GTGT Æ°á»›c tính ở mức tuân thủ đầy đủ được Ä‘iá»?u chỉnh bởi mức Ä‘á»™ tuân thủ hiện tại để tính được số doanh thu từ thuế GTGT dá»± tính. Dữ liệu sẵn có ở Việt Nam Những bảng Ä?ầu vào- Ä?ầu ra của năm 2005 là những dữ liệu má»›i nhất mà Việt Nam có. Bảng này bao gồm những khoản chi tiêu cụ thể của tiêu dùng thụ tÆ° nhân và đầu vào trung gian- được chia làm 112 danh mục. Mức tiêu thụ cuối cùng của há»™ gia đình được lấy từ cuá»™c Ä‘iá»?u tra Chi tiêu-Thu nhập Há»™ gia đình năm 2004 trong khi chi tiêu của Chính phủ chỉ có sẵn được báo cáo theo 3 mục sau: Khoa há»?c và công nghệ, quản lý nhà nÆ°á»›c và các ngành dịch vụ còn lại. Yếu tố trung gian đầu vào của năm 2005 cÅ©ng đã được thu thập. Các nhân tố tăng trưởng từ 2004 đến 2006 được tính toán dá»±a trên những kết quả trÆ°á»›c đây và những dá»± Ä‘oán tÆ°Æ¡ng lai cho tiêu dùng thụ cá nhân, chi tiêu chính phủ và chi tiêu vá»? vốn và chi tiêu trung gian cho cÆ¡ sở hạ tầng và kinh doanh. Kết quả của mô hình Theo những đặc Ä‘iểm của thuế GTGT hiện nay, coi tăng trưởng danh nghÄ©a của GDP trong năm 2007 là 16.7%, thu nhập từ thuế cho năm tài chính 2007 là 42.577 tỉ đồng, tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 3.7% GDP. Sá»­ dụng mô hình Ä?ầu ra-Ä?ầu vào để dá»± báo tính thu nhập từ thuế từ GTGT, các kịch bản vá»? chính sách thuế cÅ©ng được phân tích gồm: i. Bối cảnh cÆ¡ bản. Thu nhập từ thuế của năm tài chính 2007 được Æ°á»›c tính theo cÆ¡ sở thuế hiện tại và cấu trúc thuế suất hiện tại đã được tính sau khi đã xem xeÌ?t cÆ¡ cấu tỉ lệ; ii. Chỉ có 1 mức thuế suất dÆ°Æ¡ng duy nhất. Mức thuế 10% thay thế cho 2 mức - 5% và 10% - và chỉ cho pheÌ?p mức 0% đối vá»›i các giao dịch xuất khẩu. CÆ¡ cấu miá»…n thuế hiện hành vẫn được duy trì; iii. CÆ¡ cấu má»™t mức thuế suất cá»™ng vá»›i hợp lí hóa việc miá»…n thuế. Bắt đầu từ bối cảnh 2, những Æ°u đãi chỉ được áp dụng cho 1 vài nhóm hàng hóa và dịch vụ nhÆ° dịch vụ tài chính, giáo dục tiểu há»?c, chăm sóc sức khá»?e cÆ¡ bản (không bao gồm giáo dục ở bậc đại há»?c hay chăm sóc sức khá»?e đặc biệt), má»™t vài nhóm hàng hóa và dịch vụ văn hóa được Æ°u tiên và những hoạt Ä‘á»™ng tài há»— trợ tài chính. Những nhóm hàng miá»…n thuế còn lại sẽ được chuyển sang mục chịu thuế. Kết quả này được tóm tắt trong bảng 4.2 dÆ°á»›i đây: Bảng 4.2: Các kịch bản ảnh hưởng của chính sách thuế GTGT, 2007 Tỉ đồng Phần trăm trong GDP I. TrÆ°á»?ng hợp cÆ¡ bản 42.577 3,7 II. Thuế suất dÆ°Æ¡ng duy nhất mức 10% 45.039 4,0 III. Thuế suất dÆ°Æ¡ng duy nhất 10% & hợp lí 50.359 4,4 hóa việc miá»…n thuế LÆ°u ý: Tá»· lệ tuân thủ Æ°á»›c tính 74% trong năm 2006 được áp dụng khi dá»± kiến số thu thuế GTGT năm 2007. Lá»±a chá»?n 3 Ä‘á»? cập đến khả năng là kịch bản tăng số thu từ thuế nhiá»?u nhất. Vá»›i má»™t mức thuế duy nhất, và má»™t cÆ¡ sở thuế rá»™ng linh hoạt, ngÆ°á»?i ta dá»± tính rằng sẽ tăng mức Ä‘á»™ tuân thủ tổng thể sẽ tăng do tăng hiệu suất trong công tác quản lí thuế và giảm chi phí bắt buá»™c tuân thủ. 123 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM NhÆ° đã thấy, mức tuân thủ là má»™t thông số quan trá»?ng trong mô hình này. Hệ số này được tính thông qua việc sá»­ dụng số thu thá»±c tế dữ liệu cho năm tài chính 2006 và thu nhập từ thuế tiá»?m năng cho năm đó. Vá»›i việc sá»­ dụng dữ liệu từ các khoản chi tiêu cho tiêu dùng tÆ° nhân từ bảng Ä?ầu ra - Ä?ầu vào và từ cuá»™c Ä‘iá»?u tra Chi tiêu - Thu nhập há»™ gia đình thì cÆ¡ cấu thuế GTGT hiện tại của Việt Nam được dùng làm hình mẫu cho năm tài chính 2006 vá»›i giả định tất cả các đối tượng ná»™p thuế Ä‘á»?u tuân thủ nghÄ©a vụ ná»™p thuế. Kết quả là, số thu từ thuế tiá»?m năng Æ°á»›c tính lên đến 48.979,6 tỉ đồng (5% trong GDP). Mức thuế bắt buá»™c chính là tỉ lệ thu nhập từ thuế GTGT thá»±c sá»± của năm tài chính 2006 – 36.469 tỉ đồng chia cho thu nhập từ thuế tiá»?m năng của năm 2006, từ đó ta thu được mức tuân thủ thuế bắt buá»™c là 74%. Con số này được dùng để tính toán cho năm tài chính 2007, vá»›i giả định là không có thay đổi lá»›n nào trong hoạt Ä‘á»™ng thu thuế trong giai Ä‘oạn 2006-2007. Thuế thu nhập cá nhân Mô hình mô phá»?ng vi mô được sá»­ dụng nhÆ° má»™t là công cụ phân tích để đánh giá tác Ä‘á»™ng của những kiến nghị cải cách cÆ¡ cấu Thuế thu nhập cá nhân ở Việt Nam ở cấp Ä‘á»™ từng cá nhân. Mô hình này nhằm mục đích dá»± báo số thu thuế thu nhập cá nhân và đánh giá hiệu quả phân bổ của Ä‘á»? xuất chính sách đến từng nhóm dân cÆ° cÅ©ng nhÆ° đánh giá ảnh hưởng của việc Ä‘á»? xuất chính sách má»›i lên từng ngành cụ thể và lên từng nhóm dân cÆ°.24 Lợi thế chính của mô hình này đối vá»›i thuế TNCN chính là khả năng Æ°á»›c tính những ảnh hưởng phân phối ảnh hưởng của việc Ä‘á»? xuất chính sách má»›i lên từng ngành cụ thể và lên từng nhóm dân cÆ° cụ thể. Do những mô hình này có khả năng đối phó xá»­ lý vá»›i những tác Ä‘á»™ng phân bố (đến nhóm dân cÆ°) bằng cách nhận diện được những ngÆ°á»?i được hưởng lợi và những ngÆ°á»?i gặp khó khăn sẽ thiệt hại (bất lợi) trong xã há»™i từ việc Ä‘á»? xuất chính sách Ä‘á»? xuất đó. Ä?ó thá»±c sá»± là những công cụ hữu hiệu cho các nhà phân tích (Gupta và Harding 2007). Yêu cầu dữ liệu Mô hình mô phá»?ng vi mô cho thuế thu nhập cá nhân cần có những dữ liệu sau:. • Tá»? khai thuế thu nhập cá nhân hàng năm dá»±a trên má»—i cá nhân hoặc gia đình; • Các cuá»™c Ä‘iá»?u tra há»™ gia đình, đặc biệt là Cuá»™c Ä‘iá»?u tra Mức chi tiêu – Thu nhập há»™ gia đình để hoàn tất thông tin vá»? bao quát những đối tượng chÆ°a có hồ sÆ¡ tại cÆ¡ quan thuế; • Chế Ä‘á»™ thuế thu nhập cá nhân; và 24 Gần đây, má»™t nhóm các chuyên gia tÆ° vấn áp dụng má»™t mô hình kinh tế lượng để phân tích các tác Ä‘á»™ng số thu và tác Ä‘á»™ng phụ của Luật Thuế thu nhập cá nhân má»›i. Nghiên cứu này được tài trợ bởi DANIDA và Vụ chính sách thuế là bên Ä‘iá»?u phối. Mô hình sá»­ dụng hai nguồn dữ liệu Ä‘iá»?u tra: VHLSS-2006 và Tổng Ä‘iá»?u tra của TCT 2005 vá»? thu nhập và chi tiêu của những ngÆ°á»?i có thu nhập cao. Mặc dù mô hình xây dá»±ng khá tốt, nó không thoát khá»?i má»™t số lá»±a chá»?n Ä‘iển hình và những thành kiến vốn có trong dữ liệu của ngÆ°á»?i trả lá»?i cuá»™c khảo sát. Trong nghiên cứu này, chúng ta tiếp cận mô phá»?ng vi mô, cách tiếp cận này được cÆ¡ quan thu ở các nÆ°á»›c phát triển áp dụng, chủ yếu dá»±a trên dữ liệu quản lý thuế (nghÄ©a là dá»±a trên khai thuế thu nhập của cá nhân và há»™ gia đình). Ä?ể thảo luận vá»? tính thá»±c tế và tính mục đích của mô hình mô phá»?ng vi mô, xem Gupta,A. và Vishnu K. Mô phá»?ng vi mô trong dá»± báo và chính sách chính phủ, Elsevier Science Ltd, 2000. Ngoài ra, trong trÆ°á»?ng hợp của Việt nam, cách tiếp cận mô hình mô phá»?ng vi mô có thể cho pheÌ?p TCT xác định mức Ä‘á»™ tuân thủ của các nhóm ngÆ°á»?i ná»™p thuế khác nhau và do đó phát triển tuân thủ phù hợp vá»›i phân Ä‘oạn ngÆ°á»?i ná»™p thuế cụ thể. 124 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ • Những thông tin kinh tế và xã há»™i cÆ¡ bản: chỉ số giá tiêu dùng, tỉ lệ tăng trưởng kinh tế dân số, GDP và đầu tÆ°. Quá trình thu thập dữ liệu thÆ°á»?ng rất phức tạp bởi những mô hình này đòi há»?i mẫu đại diện lá»›n từ tổng dân số. Dữ liệu đôi khi được thu thập thông qua các cuá»™c Ä‘iá»?u tra vì những mục địch cụ thể. Các nhà phân tích có xu hÆ°á»›ng sá»­ dụng phần lá»›n những dữ liệu quản lý thuế hành chính hoặc thông qua các cuá»™c tổng Ä‘iá»?u tra dân số do các cÆ¡ quan chính phủ tiến hành. PhÆ°Æ¡ng pháp Khi xây dá»±ng mô hình mô phá»?ng vi mô đối vá»›i thuế thu nhập cá nhân, cần thá»±c hiện theo các bÆ°á»›c sau (Harding 1996). (a) Xây dá»±ng cÆ¡ sở dữ liệu Trên thá»±c tế chúng ta thÆ°á»?ng dá»±a vào quy mô dữ liệu tÆ°Æ¡ng đối nhá»?. Tiêu biểu là qui mô nhá»? từ 0.5-5% tổng số ngÆ°á»?i ná»™p chịu thuế chính thức, tùy thuá»™c vào quy mô kích cỡ của tổng số ngÆ°á»?i ná»™p đóng thuế tiá»?m năng và tổng nguồn lá»±c sẵn có để thu thập và phân tích dữ liệu. Nhiá»?u cấp dữ liệu tầng lá»›p khác nhau đã được thiết lập dá»±a trên cÆ¡ sở các nguồn thu nhập (nhÆ° số công nhân, đối tượng tá»± kinh doanh, đầu tÆ°, đối tượng hÆ°u trí…), nÆ¡i cÆ° trú (thành thị, nông thôn, tỉnh, nÆ°á»›c ngoài…), và mức thu nhập (thấp, trung bình, cao). (b) Làm sạch và hoàn tất dữ liệu Công tác kiểm tra cheÌ?o nguồn dữ liệu phải luôn được thá»±c hiện ở từng giai Ä‘oạn khác nhau của quá trình phát triển mô hình. Công việc này bao gồm Ä‘iá»?n đầy đủ những dữ liệu còn thiếu vá»? những đối tượng chÆ°a có tên trong danh mục ngÆ°á»?i ná»™p thuế dá»±a trên kết quả các cuá»™c Ä‘iá»?u tra há»™ gia đình. (c) Tá»· trá»?ng mẫu Tá»· trá»?ng mẫu chỉ ra số lượng mẫu có nghÄ©a là số lượng ngÆ°á»?i ná»™p thuế, hay ngÆ°á»?i ná»™p thuế tiá»?m năng trong tổng dân số có chung đặc Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tá»± mà mẫu đại diện đã được Ä‘á»? cập trong mẫu đó. Sau khi mẫu được xác định, hoặc khảo sát, phân bố mẫu vá»›i các đặc Ä‘iểm nhất định cần phải được so sánh vá»›i toàn bá»™ dân số. Sau đó mẫu được Ä‘Æ°a ra hoặc kiểm tra, việc phân phối mẫu vá»›i những đặc tính nhất định phải được đối chiếu vá»›i tổng dân số. Nếu việc phân bố mẫu mất cân đối (mẫu quá nhiá»?u hoặc quá ít mẫu có cùng má»™t đặc tính), việc gán trá»?ng số mẫu cần phải được Ä‘iá»?u chỉnh, má»™t số mẫu có thể phải loại bá»?. Mẫu ban đầu phải được sá»­a lại, hoặc loại bá»? bá»›t 1 số mẫu Ä‘i. (d) Sắp xếp dữ liệu theo thá»?i gian, cập nhật và xác nhận xá»­ lý và kiểm tra số liệu Quá trình này được thá»±c hiện bởi việc nhập các nhân tố dá»± báo vá»? tăng trưởng nhÆ° tá»· lệ tăng dân số, thu nhập (hoặc GDP), và chỉ số đầu tÆ° cÅ©ng nhÆ° chỉ số giá tiêu dùng. (e) Xây dá»±ng mô hình tính thuế cho đối tượng ná»™p thuế đặc trÆ°ng cá nhân ná»™p thuế và mô hình tính thuế Má»™t mô hình tính thuế cho đối tượng ná»™p thuế đặc trÆ°ng sẽ tính toán nghÄ©a vụ thuế của má»™t cá nhân hoặc má»™t gia đình Ä‘iển hình. Mô hình nguá»?i ná»™p thuế cụ thể sẽ tính toán số thuế phải 125 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM trả đối vá»›i má»™t cá nhân cụ thể, hoặc má»™t gia đình. Mô hình này sẽ giúp mô phá»?ng tác Ä‘á»™ng được mong đợi do của những thay đổi chính sách đối vá»›i nghÄ©a vụ khoản số thuế phải ná»™p của má»™t cá nhân là đối tượng ná»™p thuế. Cấu trúc của má»™t mô hình loại này tính thuế Ä‘iển hình gồm 3 hợp thành phần chính, có thể gá»?i là, (1) tham số thuế thu nhập cá nhân (những quy định vá»? mã số thuế); (2) thông tin cá nhân của nguá»?i ná»™p thuế (dữ liệu cá nhân); và (3) mẫu tính thuế. (f) Xây dá»±ng mô hình tính thuế tổng thể và những phân tích phân bố tác Ä‘á»™ng phân phối Má»™t mô hình tính thuế tổng thể sẽ dá»±a trên toàn bá»™ dữ liệu của những hồ sÆ¡ thuế thu nhập cá nhân. CÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° mô hình tính thuế cho đối tượng ná»™p thuế đặc trÆ°ng mô hình tính thuế cụ thể cho nguá»?i ná»™p thuế, mô hình tính thuế tổng thể sẽ sá»­ dụng tham số thuế thu nhập cá nhân và thông tin cá nhân của nguá»?i ná»™p thuế làm đầu vào. Theo mô hình tổng thể này, má»—i má»™t hồ sÆ¡ trong dữ liệu thông tin cá nhân sẽ Ä‘uợc tá»± Ä‘á»™ng cung cấp cho mô hình tính thuế Ä‘iển hình của nguá»?i ná»™p thuế; và kết quả được tạo ra cho từng nhóm (loại) đối tượng ná»™p thuế được xác định trÆ°á»›c. Má»™t module “vÄ© môâ€? là má»™t chÆ°Æ¡ng trình trên máy tính sẽ được sá»­ dụng để tạo ra mô hình tổng để tá»± Ä‘á»™ng thá»±c hiện quá trình mô phá»?ng. Quá trình mô phá»?ng đối vá»›i má»—i má»™t hồ sÆ¡ của nguá»?i ná»™p thuế cá nhân trong bảng dữ liệu thuá»?ng được thá»±c hiện qua ba bÆ°á»›c: (a) Ä‘á»?c hồ sÆ¡ cá nhân từ bảng dữ liệu; (b) tính số tiá»?n thuế phải ná»™p theo cÆ¡ cấu thuế hiện tại và dá»± tính, sá»­ dụng mô hình tính thuế; và (c) cập nhật số tiá»?n thuế phải ná»™p trong bảng dữ liệu thông tin cá nhân và tính toán tác Ä‘á»™ng Ä‘i cùng. Má»™t bảng biểu tác Ä‘á»™ng sẽ được thiết lập sau khi tất cả các hồ sÆ¡ trong bảng dữ liệu đã được xá»­ lý. Sá»­ dụng mô hình ngÆ°á»?i ná»™p trả thuế đặc trÆ°ng, luật thuế thu nhập cá nhân hiện má»›i được ban hành ở Việt nam sẽ được áp dụng cho tất cả các đối tượng. Sau đó mức thuế (theo luật hiện hành) của từng cá nhân sẽ được so sánh vá»›i số nghÄ©a vụ thuế của cùng đối tượng đó khi có những thay đổi chính sách thuế nhÆ° Ä‘á»? xuất. Việc phát triển mô hình ngÆ°á»?i ná»™p thuế đặc trÆ°ng cho pheÌ?p tái tạo mô hình phá»?ng tác Ä‘á»™ng của những thay đổi chính sách Ä‘á»? xuất của hệ thống thuế đến số thuế phải ná»™p lên khoản nợ thuế phát sinh do những thay đổi trong chính sách của hệ thống thuế, chẳng hạn nhÆ° những thay đổi vá»? định nghÄ©a thu nhập, thay đổi vá»? phạm vi kích cỡ và qui mô các khoản chi phí được trừ khấu hao, cÆ¡ cấu thuế, vv. Mô hình này tổng hợp những dữ liệu của từng cá nhân từ những cÆ¡ sở dữ liệu mô phá»?ng vi mô và sau đó tính toán thuế thu nhập cho từng đối tượng dá»±a trên những qui định và luật thuế hiện hành. Khi cÆ¡ sở dữ liệu đã được xây dá»±ng theo từng mẫu, má»—i cuá»™c kiểm tra sẽ xác định trá»?ng số tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i số lượng hồ sÆ¡ thuế được thể hiện trong đợt Ä‘iá»?u tra đó. Việc tính toán của mô hình sẽ được Ä‘iá»?u chỉnh theo số này để Æ°á»›c tính tổng số thu từ thuế. Hình 4.1 và 4.2 Ä‘Æ°a ra khung lý thuyết để xây dá»±ng cÆ¡ cấu của mô hình tính thuế cho nhóm đối tượng đặc trÆ°ng và mô hình tổng có thể được áp dụng ở Việt nam. Chú ý, trong các hình này, cÆ¡ chế hiện hành ý nói các quy định hiện tại nhÆ° nêu trong luật thuế thu nhập năm 2004, còn thay đổi Ä‘á»? xuất là các quy định trong luật thuế thu nhập cá nhân má»›i, có hiệu lá»±c năm 2009. 126 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Hình 4.1a: Cấu trúc Mô hình ngÆ°á»?i ná»™p thế đặc trÆ°ng Mô hình i tÆ° ng n p thu i n hình Ch Mô i tÆ° thu hình xu tng n p i hi n hành thu ayn hìnhi Ch thu xu t hi n hành ay i Mô hình t ng h p Mô hình t Mô hình v mô ng h p Mô hình v mô CÆ¡ s d li u v thông tin cá d CÆ¡ snhânli u v thông tin cá nhân Ch thu xu t Ch thu ay i xu t hi n hành n hành hi ay i Phân tác Phân tích v tích v ng tác ng phân ph i ph i phân Hình 4.1b. Cấu trúc Mô hình tính thuế tổng thể u thu nh p cá nhân u thu nh p cá nhân Ch thu xu t Ch thu n hành hi xu t ay i hi n hành ay i ông tin cá PhÆ°Æ¡ng pháp tính thu nhân ông tin cá v i nhân v tÆ° ing n p thu PhÆ°Æ¡ng pháp tính thu tÆ° ng n p thu Ngh a v thu Ngh v Ch a thu thu xu t hi n hành ay i Ch thu xu t hi n hành ay i 127 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Dữ liệu có sẵn ở Việt Nam Bá»™ dữ liệu hÆ¡n 3000 nguồn thu nhập thuế cá nhân hàng năm từ năm tài chính 2004, đại diện cho khoảng 1% tổng số ngÆ°á»?i ná»™p đóng thuế cả nÆ°á»›c luôn có sẵn để giúp xây dá»±ng mô hình. Tuy nhiên, không có bất kì bằng chứng nào cho thấy việc lấy mẫu này tuân theo má»™t tiêu chí nhất định nào đó. Tiêu chuẩn nào theo sau bài toán mô hình. Hạn chế vá»? quy mô mẫu và mức Ä‘á»™ đại diện kích cỡ của bá»™ dữ liệu khai thuế thu nhập có thể giảm đáng kể qui mô của những phân tích mô phá»?ng kinh tế vi mô. Kết quả mô hình Mô hình này bao gồm 8 bảng. Bảng 4.1 là Mô hình NgÆ°á»?i ná»™p thuế đặc trÆ°ng. Bảng 4.2 là Bảng thông số bao gồm má»™t bá»™ các thông số liên quan đến luật thuế thu nhập cá nhân nhÆ° các nguồn thu nhập khác nhau, giảm trừ thuế, khấu trừ và nhóm thuế theo và tín dụng dá»±a trên mã thuế quy định của luật thuế (cÆ¡ sở thuế) hiện hành và trong hệ thống thuế đã được kiểm duyệt (tùy chá»?n). Bảng 4.3 cung cấp những tác Ä‘á»™ng đối vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế đặc trÆ°ng thù vá»›i mức thu nhập khác nhau giúp kiểm tra hệ thống thuế vá»›i các vấn Ä‘á»? chính sách liên quan. Tất nhiên, đây là bảng khá nhạy cảm. Bảng 4.4 là bảng Dữ liệu mẫu mô hình (thô sÆ¡) được đúc kết được từ quá trình lấy mẫu dữ liệu cung cấp thông tin vá»? các thá»­ nghiệm cho tất cả đối tượng ná»™p thuế đại diện và chỉ ra trá»?ng số được gán cho má»—i nghiên cứu lấy mẫu quan sát. Bảng 4.5 là bảng các nhân tố phát triển được dùng sắp xếp dữ liệu mẫu theo thá»?i gian để làm mẫu dữ liệu phục vụ công tác xây dá»±ng mô hình sau này. Bảng 4.6 là bảng Dữ liệu tuổi (dá»± tính) theo thá»?i gian, còn trong khi bảng 4.7 lại là bảng cung cấp dữ liệu được đánh trá»?ng số và dá»± Ä‘oán. Cuối cùng, bảng 4.8 là bảng tính toán và mô phá»?ng thuế. Bảng này bao gồm 2 phần. Phần đầu là tính toán những khoản nghÄ©a vụ thuế cá nhân của má»—i ngÆ°á»?i ná»™p thuế, trong khi phần hai lại Ä‘Æ°a ra những dá»± Ä‘oán vá»? nghÄ©a vụ thuế thu nhập của tất cả đối tượng ná»™p thuế vá»›i kịch bản lá»±a chá»?n và sá»± khách nhau giữa hai kịch bản này để tạo cÆ¡ sở và bối cảnh cho mô hình sau này, và nêu ra những Ä‘iểm khác nhau giữa 2 bối cảnh (phân tích ảnh hưởng). Tổng nợ nghÄ©a vụ thuế của toàn bá»™ dân số là tổng của tất cả các nghÄ©a vụ thuế Ä‘o được. Theo luật thuế thu nhập cá nhân cÅ© 2004, mức thuế áp dụng cho thu nhập dÆ°á»›i 5 triệu đồng 1 tháng (60 triệu 1 năm) là 0%, nhÆ°ng không có giảm trừ gia cảnh. Luật thuế thu nhập cá nhân hiện hành má»›i được Quốc há»™i thông qua tháng 11 năm 2007 qui định Ä‘Æ¡n vị đánh thuế là gia đình theo cách má»—i ngÆ°á»?i ná»™p thuế vá»›i má»™t ngÆ°á»?i phụ thuá»™c nhận được, ngÆ°á»?i ná»™p thuế sẽ được miá»…n trừ gia cảnh má»—i tháng 5,6 triệu đồng cho 1 ngÆ°á»?i phụ thuá»™c, (4 triệu cho bản thân và 1,6 triệu cho 1 ngÆ°á»?i phụ thuá»™c). Ä?ể đánh giá tính tiến bá»™ của Luật thuế thu nhập cá nhân má»›i 2009 và để Æ°á»›c tính ảnh hưởng của mức thuế cận biên má»›i và số tiá»?n ngoại kết hợp vá»›i giảm trừ gia cảnh tác Ä‘á»™ng đến thu nhập của cá nhân có 1 ngÆ°á»?i 1 phụ thuá»™c, ngÆ°á»?i ta đã tiến hành tính toán các mức trung bình. Ä?ể làm việc này, má»™t công cụ tính thuế đã được sá»­ dụng để tính toán nghÄ©a vụ thuế của ngÆ°á»?i ná»™p thuế đặc trÆ°ng dá»±a trên cả 2 hệ thống thuế thu nhập cá nhân (tức là luật thuế TNCN năm 2004 và năm 2009), vá»›i các bối cảnh là những mức thu nhập hàng năm khác nhau (30 cho tá»›i 3000 triệu đồng). Theo Ä‘iá»?u luật vừa được thông qua, mức thu nhập phải chịu thuế được tính bằng cách giảm khấu trừ Ä‘i khoản tiá»?n 67,2 triệu đồng má»—i năm (5,6 triệu đồng má»—i tháng) để tính ra mức thu nhập chịu thuế. Má»™t khi áp dụng mức thuế suất cận biên theo quy định của hiện trạng được áp dụng dÆ°á»›i cả 2 hệ thống thuế thu nhập cá nhân, thì sẽ tính được tổng mức thuế trung bình. Kết quả được ghi trong bảng 4.3 sau: 128 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Bảng 4.3: Mức thuế trung bình cho từng mức thu nhập khác nhau Luật thuế 2004 và theo luật hiện hành má»›i được thông qua tháng 11 năm 2009 Số thuế có Số thuế ná»™p Mức thuế trung Mức thuế trung Tổng thu thể trả hiện có thể trả hiện bình hiện tại bình (Luật Tác Ä‘á»™ng nhập tại (Luật thuế tại (Luật thuế (Luật thuế TNCN thuế TNCN TNCN 2004) TNCN 2009) 2004) 2009) 30 0,0 0,0 0,0 0% 0% 90 3,0 1,1 -1,9 3% 1% 180 12,0 8,3 -3,7 7% 5% 330 45,0 31,6 -13,4 14% 10% 540 114,0 76,2 -37,8 21% 14% 810 222,0 147,8 -74,2 27% 18% 1.200 378,0 273,5 -104,5 32% 23% 1,500 498,0 378,5 -119,5 33% 25% 2.000 698,0 553,5 -144,5 35% 28% 3.000 1.098,0 903,5 -194,5 37% 30% Nguồn: Tính toán của tác giả, sá»­ dụng dữ liệu Thuế thu nhập cá nhân Việt nam NhÆ° vậy luật thuế TNCN 2009 dÆ°á»?ng nhÆ° má»›i này ít tiến bá»™ hÆ¡n luật năm 2004 nếu chỉ có thu nhập cố định từ tiến lÆ°Æ¡ng tiá»?n công được tính Ä‘Æ°a vào cÆ¡ sở thuế nhÆ° đã làm trong luật 2004. Thoáng nhìn thì luật má»›i cÅ©ng tạo ra ít số thu từ thuế hÆ¡n bởi số thu từ thuế cho năm tài chính 2009 được tính sẽ giảm 21,7% trên các chỉ số vá»? mặt danh nghÄ©a. NhÆ° vậy luật thuế TNCN 2009 dÆ°á»?ng nhÆ° ít tiến bá»™ hÆ¡n luật năm 2004 nếu chỉ có thu nhập cố định từ tiến lÆ°Æ¡ng tiá»?n công được tính Ä‘Æ°a vào cÆ¡ sở thuế nhÆ° đã làm trong luật 2004. Thoáng nhìn thì luật má»›i cÅ©ng tạo ra ít số thu từ thuế hÆ¡n bởi số thu từ thuế cho năm tài chính 2009 được tính sẽ giảm 21,7% trên các chỉ số vá»? mặt danh nghÄ©a. Hình 4.2: LÅ©y tiến thuế TNCN (thu nhập từ lÆ°Æ¡ng) 40 35 37 u Trung bình 33 35 30 32 30 25 27 28 21 23 25 20 18 15 14 14 10 10 T su t 5 7 5 3 1 0 0 30 90 180 330 540 810 1,200 1,500 2,000 3,000 u nh p hàng n m (Tri u VND) Nguồn: Tính toán của tác giả, sá»­ dụng quy định thuế TNCN của Việt nam 129 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Tính tiến bá»™ và thu nhập thuế tiá»?m năng của luật thuế TNCN má»›i 2009 Khác vá»›i công tác dá»± báo tính số thu thuế ở trên, bây giá»? ta chỉ xem xeÌ?t các khoản thu nhập khác vào cÆ¡ sở tính thuế, theo luật thuế 2009 má»›i. Ä?iá»?u này được làm bằng cách sẽ xem xeÌ?t những khoản thu nhập không chính thức khác ngoài tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công nhằm tính toán những tác Ä‘á»™ng đầy đủ của mức thuế má»›i. Theo Ä‘iá»?u tra gần đây nhất vá»? Chi tiêu-Thu nhập Há»™ gia đình tại Việt Nam (CTHV 2004), thành phần trung bình của thu nhập, cÆ¡ cấu thu nhập theo đầu ngÆ°á»?i tính theo nguồn thu nhập nhÆ° sau: Tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công LÆ°Æ¡ng chính thức (32,7%), Nông nghiệp (22,6%), Lâm nghiệp (1%), NgÆ° nghiệp (3,6%), Công nghiệp (5,4%), Xây dá»±ng (0,4%), ThÆ°Æ¡ng mại (9,9%), Dịch vụ (6,8%), và các thành phần khác (17,7%). Luật thuế thu nhập cá nhân 2009 má»›i miá»…n trừ thu nhập từ các hoạt Ä‘á»™ng cÆ¡ bản trong khi các nguồn thu nhập khác bị đánh thuế. Do đó, ngoài tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công chính thức, vẫn được coi là nguồn thu nhập chịu thuế duy nhất mà luật thuế TNCN trÆ°á»›c đây áp dụng, thì còn có 2 nhóm thu nhập chính má»›i cÅ©ng được Ä‘Æ°a vào phân tích: (i) thu nhập kinh doanh, bao gồm nguồn thu nhập từ công nghiệp, xây dá»±ng, thÆ°Æ¡ng mại và dịch vụ, và (ii) các thu nhập khác nhÆ° đầu tÆ° vốn cÆ¡ sở hạ tầng, tiá»?n bản quyá»?n, lợi vốn, bất Ä‘á»™ng sản, biếu tặng quyên góp, tiá»?n thừa kế và chuyển nhượng vốn tài sản. Bằng việc sá»­ dụng việc phân loại nguồn thuế thu nhập má»›i này, má»™t công cụ tính toán đã được sá»­ dụng nhằm đánh giá nghÄ©a vụ thuế của ngÆ°á»?i ná»™p thuế đặc trÆ°ng theo cả 2 hệ thống thuế, và theo các kịch bản thu nhập hàng năm (30 đến 3000 triệu đồng). Khi xem xeÌ?t 2 ngÆ°á»?i phụ thuá»™c trong má»™t gia đình thay cho 1 ngÆ°á»?i nhÆ° trÆ°á»›c đây, ta thấy thu nhập phải chịu thuế được tính bằng cách chiết khấu giảm trừ 86,4 triệu đồng hàng năm (thay vì 67,2 triệu đồng ở ví dụ trÆ°á»›c) để từ đó suy tính ra mức thu nhập chịu thuế. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° cách tính toán trÆ°á»›c vá»? tính lÅ©y tiến bá»™ của luật má»›i, mức thuế cận biên sẽ được tính theo cả 2 luật thuế thu nhập cá nhân cÅ© và má»›i. Ä?iểm khác biệt duy nhất là những thu nhập khác bị đánh thuế ở mức sàn thuế suất đồng nhất là 13,33%, đây chính là mức thuế trung bình tính theo luật thuế TNCN 2007 má»›i cho các nguồn thu nhập nhÆ° đầu tÆ°, tiá»?n bản quyá»?n hay chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản. Ã?p dụng mô hình mô phá»?ng vi mô cho thuế thu nhập cá nhân đối vá»›i bá»™ dữ liệu 3000 tá»? khai thuế TNCN ngÆ°á»?i đóng thuế hiện có ở Việt nam và dá»±a trên luật thu thuế thu nhập cá nhân 2007 má»›i ban hành, ta sẽ Æ°á»›c tính được số thu từ thuế sẽ lên tăng xấp xỉ 69%, từ 1.853098,7 tỉ đồng lên đến 1.098.785,3 tỉ đồng. Nếu tính toán mức thuế suất trung bình thì luật thuế thu nhập cá nhân 2009 má»›i xem ra tiến bá»™ hÆ¡n ở mức thu nhập vá»? doanh thu ở mức thu nhập khác nhau từ thuế so vá»›i hệ thống luật Ä‘ang dùng hiện hành, nếu có tính các nguồn thu nhập khác vào cÆ¡ sở thuế. Ä?ây chính là hệ quả có được khi ngÆ°á»?i ná»™p thuế được khấu trừ gia cảnh cho 2 ngÆ°á»?i theo luật má»›i. Kết quả có trong bảng 4.4 và hình 4.3 dÆ°á»›i đây. 130 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ Bảng 4. 4: Ä?ánh giá tính lÅ©y tiến của hệ thống luật thuế thu nhập cá nhân cÅ© (2004) và má»›i (2009) Tổng thu LÆ°Æ¡ng Thu nhập Thu nhập Thu nhập Thuế phải Mức thuế suất nhập kinh doanh khác chịu thuế ná»™p trung bình Luật Luật Luật Luật Luật Luật cÅ© má»›i cÅ© má»›i cÅ© má»›i 30 14 9 7 14 30 0,0 1,0 0% 3% 90 41 27 22 41 90 0,0 2,9 0% 3% 180 81 55 44 81 180 2,1 8,3 1% 5% 330 149 100 81 149 330 8,9 26,2 3% 8% 540 244 164 132 244 540 24,8 60,9 5% 11% 810 366 246 198 366 810 55,8 115,8 7% 14% 1.200 542 365 293 542 1.200 114,8 210,2 10% 18% 1.500 677 456 367 677 1.500 169,0 292,3 11% 19% 2.000 903 608 489 903 2.000 259,3 440,8 13% 22% 3.000 1.355 912 733 1.355 3.000 440,0 737,9 15% 25% Hình 4.3: LÅ©y tiến thuế TNCN ( tất cả các nguồn thu nhập) 30 25 u Trung bình 25 20 22 19 15 18 15 14 10 11 11 13 8 10 5 5 7 3 3 5 T su t 1 3 0 0 0 30 90 180 330 540 810 1,200 1,500 2,000 3,000 (5) u nh p hàng n m (Tri u VND) Nguồn: Tính toán của tác giả, sá»­ dụng quy định thuế TNCN của Việt nam Thuế thu nhập doanh nghiệp Mô hình mô phá»?ng vi mô được áp dụng để dá»± báo tính doanh thu từ thuế TNDN và phân tích tác Ä‘á»™ng của các Ä‘á»? xuất thay đổi chính sách ở cấp Ä‘á»™ từng má»™t công ty riêng lẻ. Các yêu cầu vá»? dữ liệu (a) Tá»? khai thuế của các công ty được ná»™p trong vòng 2-3 năm qua. Các mẫu phân tầng nên được chá»?n từ những tá»? khai này để đại diện cho các ngành công nghiệp khác nhau của từng ngành và số tài sản/đầu tÆ°. Nếu chỉ có các mẫu mà không có toàn bá»™ kho dữ liệu, thì các mẫu được chá»?n nên đại diện cho từng ngành và số tài sản. Tốt nhất, thì tất cả 5% tổng số công ty hàng đầu xeÌ?t theo tài sản nên được Ä‘Æ°a vào trong các mẫu. Ä?ể duy trì tính bảo mật, không nên Ä‘Æ°a tên và mã số thuế của công ty vào tài liệu này. 131 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM (b) Dữ liệu cÆ¡ bản gắn liá»?n vá»›i khu vá»±c doanh nghiệp: Các dữ liệu liên quan đến hoạt Ä‘á»™ng, doanh thu và chi phí của khu vá»±c kinh doanh nhÆ° đầu tÆ° (theo ngành và theo loại tài sản), thu nhập của doanh nghiệp, lợi nhuận, nghÄ©a vụ thuế, cổ tức và các chí phí được trừ nhÆ° chi trả lãi, giá vốn hàng bán, khấu hao. HÆ¡n nữa, nếu nhÆ° cÆ¡ quan thuế công bố bất kỳ dữ liệu tổng hợp hay chi tiết vá»? thuế TNDN thì sẽ rất hữu ích. Nguồn dữ liệu liên quan đến khu vá»±c doanh nghiệp có thể là khảo sát hoặc Ä‘iá»?u tra. PhÆ°Æ¡ng pháp tính Vá»? nguyên tắc, má»™t mô hình mô phá»?ng vi mô đối vá»›i thuế TNDN cÅ©ng được áp dụng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° mô hình áp dụng đối vá»›i thuế TNCN. NhÆ° má»™t phần của mô hình, được coi là công cụ tính thuế TNDN được xây dá»±ng theo cách mà nó có thể có khả năng tính toán số thuế thu nhập doanh nghiệp phải ná»™p ở Việt Nam cho má»™t công ty ná»™p thuế Ä‘iển hình. Luật thuế hiện tại được áp dụng cho các công ty cá thể Ä‘iển hình sẽ được so sánh vá»›i nghÄ©a vụ thuế của chính đối tượng cùng cá thể đó theo những thay đổi khi chính sách thuế được Ä‘á»? xuất thay đổi. Sau khi đã xây dá»±ng mô hình má»™t mẫu công ty ná»™p thuế Ä‘iển hình, chúng ta sẽ có thể mô phá»?ng được tác Ä‘á»™ng của những thay đổi trong chính sách Ä‘á»? xuất đối vá»›i nghÄ©a vụ thuế trong những thay đổi chính sách Ä‘á»? xuất của hệ thống thuế, chẳng hạn nhÆ° sá»± thay đổi vá»? thuế suất thuế TNDN và sá»± hợp lý hóa của các biện pháp khuyến khích Æ°u đãi trong thuế (Citro và Hanushek 1991). Mô hình này sẽ căn cứ vào các bá»™ dữ liệu của cá nhân từng công ty, thu được từ dữ liệu mô phá»?ng vi mô, và thá»±c hiện những tính toán thuế doanh nghiệp riêng lẻ dá»±a trên luật và các quy định. Khi cÆ¡ sở dữ liệu đã được hình thành bởi má»™t mẫu phân tầng, má»—i khảo sát sẽ gán trá»?ng số tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i má»—i tầng có má»™t gia quyá»?n (weight) tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i số công ty kê khai thuế đại diện cho tầng đó. Việc tính toán mô hình này phải được Ä‘iá»?u chỉnh bởi gia quyá»?n quyá»?n số này để có thể Æ°á»›c tính số doanh thu tổng thể. Mô hình thuế TNDN dá»± kiến cho Việt Nam được xây dá»±ng trong Microsoft Excel có 4 thành phần chính: 1) Bảng các thông số; 2) Mô hình công cụ tính thuế doanh nghiệp; 3) CÆ¡ sở dữ liệu tá»? khai thuế; và 4) Mô Ä‘un vÄ© mô. Bảng các thông số bao gồm các thông tin vá»? thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp theo luật hiện hành và những thay đổi Ä‘á»? xuất cho các thuế suất này. Mô hình công cụ tính thuế thuế thu nhập doanh nghiệp sá»­ dụng dữ liệu (các thuế suất) được lÆ°u trữ trong Bảng các thông số và tính nghÄ©a vụ thuế của má»™t công ty riêng lẻ. Dữ liệu tá»? khai thuế lÆ°u trữ các tá»? khai thuế từ mẫu các công ty được chá»?n của quốc gia. Cuối cùng, Mô Ä‘un VÄ© mô tá»± Ä‘á»™ng vận hành mô phá»?ng tính toán nghÄ©a vụ thuế của các doanh nghiệp trong cÆ¡ sở dữ liệu. Các bÆ°á»›c sau đây được tiến hành trong quá trình dá»± báo thu nhập từ thuế TNDN 1. Chá»?n xây dá»±ng các mẫu tá»? khai thuế. Việc xây dá»±ng các mẫu phân tầng được dùng để dá»± báo Ä‘oán thuế thu nhập doanh nghiệp. Ä?ầu tiên, các tầng khác nhau của vá»? các công ty được thiết lập trên cÆ¡ sở má»™t số hạng mục quan trá»?ng nhÆ° quy mô tài sản, doanh thu, ngành, hay vùng. Thứ hai, mẫu các công ty sẽ được chá»?n từ các tầng này. Các trá»?ng số được gắn cho những hệ thống Ä‘o lÆ°á»?ng khác nhau được chia cho má»—i tầng, và sẽ được sá»­ dụng để xác định tỉ lệ của các công ty trong má»—i tầng sẽ được chá»?n ngẫu nhiên cho mẫu cuối cùng. Ngoài ra, lÆ°u ý rằng các mẫu của các giai Ä‘oạn lập hồ sÆ¡ thuế khác nhau cÅ©ng có thể được chá»?n để phục vụ cho việc lập hồ sÆ¡ thuế không theo thá»?i gian và các phần mở rá»™ng trong việc lập hồ sÆ¡ thuế; 132 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ 2. Làm sạch dữ liệu: Việc này là để đảm bảo sá»± phù hợp và tin cậy của dữ liệu được chá»?n trong quá trình thá»­ nghiệm (mô phá»?ng); 3. Tiến trình hoàn tất dữ liệu: Ä?iá»?n các dữ liệu còn thiếu dá»±a cả vào dữ liệu trong báo cáo bản kê tài chính, và/hoặc thay thế các dữ liệu thiếu bằng dữ liệu thay thế (để cho pheÌ?p phân tích dữ liệu mà không dẫn đến hiểu sai); 4. Xây dá»±ng má»™t công cụ tính thuế cho thuế thu nhập doanh nghiệp mô phá»?ng. CÆ¡ sở Thuế thu nhập Doanh nghiệp bắt nguồn từ tổng doanh thu từ các nguồn khác nhau trừ Ä‘i các khoản giảm trừ, nhÆ° chiết khấu bán hàng, giảm giá hàng bán, lãi vay phải trả, toàn bá»™ chi phí phải trả và bất kỳ khoản thua lá»— hoặc Ä‘á»™ng thuần nào từ những năm trÆ°á»›c đó. Thuế phải trả Æ°á»›c tính là sản phẩm của cÆ¡ sở thuế và thuế suất thu nhập doanh nghiệp. NghÄ©a vụ thuế cÅ©ng nên được Ä‘iá»?u chỉnh cho bất kỳ việc cho pheÌ?p bất kỳ sá»± bồi hoàn thuế nào. Từ công thức tính cÆ¡ sở thuế này, có thể Ä‘Æ°a ra giả định vá»? tác Ä‘á»™ng của tất cả thay đổi trong quy định thuế thu nhập doanh nghiệp đối vá»›i má»™t công ty đại diện và đối vá»›i doanh thu từ thuế của chính phủ. Các dữ liệu sẵn cho Việt Nam Tổng Cục Thuế (TCT) đã cung cấp má»™t cÆ¡ sở dữ liệu cho các mục đích xây dá»±ng mô hình mô phá»?ng vi mô, bao gồm má»™t mẫu của 91 tá»? khai thuế thu nhập doanh nghiệp được lập ra trong giai Ä‘oạn năm 2005, đại diện cho khoảng 0,15% của tổng số doanh nghiệp ná»™p thuế TNDN ở Việt Nam. ChÆ°a có chỉ dẫn nào vá»? tiêu chí được sá»­ dụng để chá»?n mẫu. Sá»± hạn chế của các dữ liệu hồ sÆ¡ thuế vá»? quy mô và tính đại diện có thể làm giảm má»™t đáng kể phạm vi của phân tích mô phá»?ng vi mô này. Mặc dù vậy, má»™t mô hình dá»± báo Ä‘oán số doanh thu đã được chuẩn bị sá»­ dụng dữ liệu sẵn có để đánh giá tác Ä‘á»™ng của cải cách, được Ä‘á»? xuất cho cÆ¡ cấu thuế TNDN ở Việt Nam. Mô hình này được thiết kế theo má»™t cách mà có thể dá»… dàng Ä‘Æ°a ra các Æ°á»›c tính để đánh giá đẩy đủ tác Ä‘á»™ng của những cải cách Ä‘á»? xuất ở trên đến số thu, má»™t khi dữ liệu bổ sung được xem xeÌ?t. Kết quả mô hình Theo cÆ¡ sở dữ liệu hiện có, ba loại hình doanh nghiệp được xem xeÌ?t: doanh nghiệp thuá»™c sở hữu nhà nÆ°á»›c, doanh nghiệp có vốn đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài, và doanh nghiệp không thuá»™c sở hữu nhà nÆ°á»›c. Bên cạnh đó, các thuế suất thuế TNDN khác nhau được thể hiện trong mẫu dữ liệu cÅ©ng được xem xeÌ?t. Vì lợi ích của quá trình nghiên cứu thá»­ nghiệm, má»™t mức thuế suất chung tÆ°Æ¡ng đồng là 28% trong các loại hình doanh nghiệp đã được sá»­ dụng xem xeÌ?t thay vì má»™t cấu trúc nhiá»?u thuế suất vá»›i nhiá»?u mức khác nhau nhÆ° hiện nay. Trong bất cứ trÆ°á»?ng hợp nào, bảng này cÅ©ng rất linh hoạt vì nó cho pheÌ?p sẽ tạo ra sá»± linh hoạt cho mẫu, thể hiện ở việc có thể dá»… dàng thá»±c hiện những Ä‘iá»?u chỉnh đối vá»›i thuế suất hiện nay và Ä‘á»? xuất Ä‘iá»?u chỉnh thuế suất má»›i mà không cần sá»­a đổi các quy định vÄ© mô. Các công thức trong Mô hình Tính thuế mô phá»?ng các bÆ°á»›c tính toán thuế đã trình bày trong mẫu 91 mẫu tá»? khai thuế. Mô hình này sẽ Ä‘Æ°a ra các thuế suất thích hợp có thể áp dụng cho các doanh nghiệp theo 3 dạng loại hình doanh nghiệp ở Việt Nam. Mô hình trình bày việc tính các nghÄ©a vụ thuế doanh nghiệp riêng lẻ theo luật hiện tại và luật Ä‘á»? xuất, cÅ©ng nhÆ° những thay đổi (tác Ä‘á»™ng) đến lên nghÄ©a vụ thuế doanh nghiệp do những 133 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM thay đổi Ä‘á»™t xuất tùy ý. CÆ¡ sở dữ liệu chứa những dữ liệu tá»? khai thuế từ các mẫu doanh nghiệp được chá»?n trên toàn quốc. Mô hình vÄ© mô tá»± Ä‘á»™ng thá»±c hiện tiến trình mô phá»?ng tính toán nghÄ©a vụ thuế cho doanh nghiệp trong cÆ¡ sở dữ liệu. Mô Ä‘un này Ä‘á»?c các hồ sÆ¡ của doanh nghiệp trong cÆ¡ sở dữ liệu, chứa nó trong mô hình tính toán thuế và lÆ°u nghÄ©a vụ thuế đã được tính toán trong những vị trí được chỉ định trong CÆ¡ sở dữ liệu Tá»? khai Thuế. Quá trình này sẽ được tiếp tục thá»±c hiện cho đến khi hồ sÆ¡ cuối cùng trong cÆ¡ sở dữ liệu được xá»­ lý. Mô phá»?ng vi mô thá»±c hiện cho 91 dữ liệu tá»? khai thuế doanh nghiệp sẽ chỉ ra tác Ä‘á»™ng của việc áp dụng Ä‘á»? xuất thuế suất thuế TNDN thống nhất là 28% đến thu nhập từ số thu từ thuế Ä‘á»? xuất tÆ°Æ¡ng đồng là 28%. Kết quả Mô hình Sá»­ dụng 91 cÆ¡ sở dữ liệu tá»? khai thuế TNDN riêng lẻ cụ thể sẵn có, ngÆ°á»?i ta đã xây dá»±ng được má»™t kịch bản phân tích chính sách sá»­ dụng thuế suất TNDN tÆ°Æ¡ng đồng 28% cho tất cả các loại hình doanh nghiệp khác nhau. Sau khi thá»±c hiện mô hình tính toán thuế, dá»± kiến chính phủ sẽ thu được 105,8 tỉ đồng Việt nam VN, thay vì 71,2 tỉ đồng Việt nam nhÆ° Æ°á»›c tính vá»›i cÆ¡ cấu thuế TNDN hiện tại vá»›i nhiá»?u thuế suất khác nhau, nghÄ©a là chính phủ đã thu thêm được má»™t khoản thu từ thuế TNDN là 34,6 tỉ đồng, hay tăng 48,6% trên danh nghÄ©a. 3.5. Tóm lược các kết quả của mô hình Bảng 4.5 dÆ°á»›i đây đã tóm tắt kết quả của phân tích tác Ä‘á»™ng và dá»± báo số thu thuế cho GTGT, thuế thu nhập cá nhân và thuế thu nhập doanh nghiệp được thể hiện ở bảng 4.5 dÆ°á»›i đây. Ngay cả khi hạn chế đáng kể vá»? dữ liệu, rõ ràng là các mô hình này có thể được TCT áp dụng để phân tích ý nghÄ©a của việc thay đổi chính sách thuế và số doanh thu dá»± Ä‘oán. Các phân tích tÆ°Æ¡ng tá»± đối vá»›i thuế tiêu thụ đặc biệt đã không thể được Ä‘Æ°a ra thá»­ nghiệm thá»±c hiện vì việc thiếu dữ liệu. Mặc dù vậy, khi TCT tăng cÆ°á»?ng cÆ¡ sở dữ liệu của mình và xây dá»±ng các mô hình dá»± báo Ä‘oán doanh thu, há»? có thể đạt được những kết quả đáng tin cậy trong phạm vi là 18-24 tháng và các kết quả này có thể được sá»­ dụng cho lập dá»± toán trong hoạt Ä‘á»™ng hoạch định ngân sách. Bảng 4.5: Tóm tắt dá»± báo số doanh thu năm 2007 Kịch bản thá»±c nghiệm cÆ¡ bản Các kịch bản chính sácha Danh nghÄ©a Tăng so vá»›i năm 2006 Danh nghÄ©a Tăng Tỉ VND (%) Tỉ VND (%) GTGT Thuế GTGT 42.577 16,7 50.359 38,1 Thuế TNDNb 71,2 15,8 105,8 48,6 Thuế TNCNPIT 1.098,7 21,3 1.,853 69,0 Chú thích: a. Các kịch bản chính sách được xây dá»±ng theo các giả Ä‘inh sau đây: thuế GTGT: má»™t thuế suất duy nhất 10% thuế suất Ä‘Æ¡n và hợp lý hóa miá»…n trừ thuế; thuế TNDN: Mô phá»?ng vÄ© mô sá»­ dụng mẫu của 91 tá»? khai vá»›i thuế suất chungtÆ°Æ¡ng đồng 28% đối vá»›i tất cả doanh nghiệp, và thuế TNCN: mô phá»?ng vi mô của 3000 tá»? khai và áp dụng Luật thuế TNCN 2007 má»›i hiện hành gần đây. b. Số thu cho mẫu 91 doanh nghiệp hoặc 0,15% tổng doanh nghiệp ở Việt nam. Nếu thuế suất trÆ°á»›c đây, tổng thu theo tình huống cÆ¡ bản sẽ là 46.466 và 70.000 tá»· đồng 134 D á»± B Ã? O S ố T H U T ừ T H U ế : P H Ư Æ¡ N G P H Ã? P Và C Ô N G C ụ 3.6. Các Ä‘á»? xuất cải thiện việc dá»± báo số doanh thu từ thuế a. Việc dá»± báo số doanh thu từ thuế ở Việt Nam hiện còn khá sÆ¡ khai vá»? bản chất. Mặc dù vậy, Ä‘iá»?u này không chỉ là vấn Ä‘á»? đặc thù ở Việt Nam mà khá phổ biến ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và các ná»?n kinh tế Ä‘ang trong quá trình chuyển đổi. TCT đã thá»±c hiện các bÆ°á»›c để bổ sung vào cÆ¡ sở dữ liệu, tin há»?c hóa các phòng ban và xây dá»±ng các mô hình cần thiết. Ä?iá»?u cần thiết hiện giá»? là ná»— lá»±c có phối hợp để hoàn tất tiến trình này; b. Ä?iá»?u đầu tiên là tăng cÆ°á»?ng cÆ¡ sở dữ liệu. Việc này có thể được thá»±c hiện sau khi đã hiểu đầy đủ vá»? yêu cầu đối vá»›i dữ liệu cho nhiá»?u mô hình kinh tế lượng và mô phá»?ng vi mô khác nhau. Có thể cần chỉ định má»™t nhóm cán bá»™ để chuyên trách thá»±c hiện việc này; c. Trong khi Ä‘ang tiến hành việc củng cố cÆ¡ sở dữ liệu, các cán bá»™ trong Vụ dá»± toán thu thuế của TCT cần tham gia tập huấn vá»? các công cụ kinh tế và toán kinh tế lượng, vá»? các mô hình phân tích chính sách thuế và dá»± báo số doanh thu; d. Khi kết thúc hai hoạt Ä‘á»™ng kể trên, keÌ?o dài khoảng 9 đến 12 tháng kể trên, TCT có thể bắt đầu xây dá»±ng các mô hình mô phá»?ng vÄ© mô đặc thù và kiểm tra chúng. Các mô hình lần đầu của đợt má»™t thÆ°á»?ng hiếm khi chính xác và cần thá»?i gian và kinh nghiệm để hoàn thiện chúng. Sau đó, má»™t số mô hình có thể được xây dá»±ng cho cả các khoản thu ngoài thuế thu phi thuế nhÆ° phí đánh vào ngÆ°á»?i sá»­ dụng (các trang phÆ°Æ¡ng tiện công cá»™ng, sản phẩm thông tin…); e. Hiện nay chÆ°a có ná»— lá»±c nào chuyên môn hóa trong Vụ Dá»± báo số thu. Vụ dá»± toán thu từ thuế và bất kỳ cán bá»™ nào cÅ©ng có thể được Ä‘á»? nghị xá»­ lý các vấn Ä‘á»? chuyên biệt. Mặc dù vậy, để phát triển chuyên môn trong dài hạn, các bá»™ phận trong Vụ dá»± báo số thu có thể được chỉ định xá»­ lý các loại thuế đặc thù nhÆ° so sánh thuế trá»±c thu, thuế gián thu, và hệ thống thuế tài nguyên thiên nhiên; f. Dữ liệu từ các nguồn khác, chẳng hạn, mức Ä‘á»™ tăng trưởng GDP từ các mô hình kinh tế vÄ© mô, bảng Ä?ầu vào – Ä?ầu ra từ Bá»™ Kế hoạch và Ä?ầu tÆ°, các cuá»™c Ä‘iá»?u tra chi tiêu và thu nhập của há»™ gia đình, các cuá»™c bản Ä‘iá»?u tra vá»? ngành sẽ là nguồn bổ sung cho việc dá»± Ä‘oán báo số doanh thu. Bá»™ Tài chính có thể Ä‘iá»?u phối các hoạt Ä‘á»™ng của các cÆ¡ quan khác để tiến trình dá»± báo số doanh thu được thuận lợi và thu được những kết quả đáng tin cậy; g. Song song vá»›i việc xây dá»±ng năng lá»±c chuyên môn cho cán bá»™ thuế làm công tác dá»± báo, Ä‘iá»?u quan trá»?ng là cải cách thể chế để tạo ra má»™t tập thể hoàn toàn má»›i trong những Ä‘á»™ng lá»±c đúng đắn. Các chỉ số chỉ dá»±a trên số thu trong việc đánh giá thá»±c hiện của TCT phải được thay bằng nhiá»?u chỉ số Ä‘o lÆ°á»?ng cả hiệu quả và hiệu lá»±c của các chức năng của chúng. Ä?ặc biệt, các chỉ số Ä‘o lÆ°á»?ng chất lượng của các quy trình thuế chủ chốt (đăng ký thuế; kê khai, kế toán, thanh tra, kiểm tra; quản lý nợ và dịch vụ đối tượng ná»™p thuế) nên được thiết lập và phải được xem là chỉ số thu quan trá»?ng. Sá»± hòa hợp cân bằng giữa các chỉ tiêu thá»±c hiện có thể giúp giảm thiểu nguy cÆ¡ tiá»?m năng các cÆ¡ quan thu- và các Ä‘Æ¡n vị của há»? - có Ä‘á»™ng cÆ¡ giảm dá»± báo thu của há»? để được giao nhiệm vụ thu thấp. Dá»± án hiện đại hóa quản lý thuế theo đúng hÆ°á»›ng chiến lược này: các cấu phần phát triển định chế được thiết lập để đạt chính sách quản lý nguồn nhân lá»±c vá»›i má»™t tổ hợp các chỉ số Ä‘o lÆ°á»?ng thá»±c hiện. 135 Cải cách Thuế và Nhiệm vụ thu Ngân sách ở Việt Nam V Jorge Martinez-Vazquez và Nguyá»…n Văn Minh 1. Giá»›i thiệu Cải cách thuế và cải cách phân cấp có má»™t số mục tiêu giống nhau, song cÅ©ng có những mục tiêu Ä‘á»™c lập riêng, nếu hai quy trình chính sách này không hài hoà vá»›i nhau thì các cải cách vá»? quá trình phân cấp và cải cách chính sách thuế sẽ có thể có những mục đích trái ngược. Các mục tiêu quan trá»?ng nhất của cải cách thuế là Ä‘Æ¡n giản vá»? thủ tục và ít gây ra các tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c vá»? kinh tế và hiệu suất kinh tế, cÅ©ng nhÆ° công bằng, hợp lý trong việc phân chia gánh nặng thuế. Ä?ối vá»›i cải cách phân cấp, những mục tiêu này cÅ©ng rất quan trá»?ng, tuy nhiên vẫn đứng sau mục tiêu đảm bảo đủ nguồn thu cho ngân sách địa phÆ°Æ¡ng và nâng cao trách nhiệm giải trình của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Ä?ể đạt được những mục tiêu vá»? phân cấp này đòi há»?i phải giao đáng kể thẩm quyá»?n vá»? thuế và phí cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Tuy nhiên, theo Ä‘uổi má»™t hệ thống phân cấp giao nhiá»?u nguồn thu thuế hÆ¡n cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đồng nghÄ©a vá»›i việc toàn bá»™ hệ thống thuế của cả nÆ°á»›c sẽ không Ä‘Æ¡n giản nhÆ° trÆ°á»›c, hÆ¡i lệch lạc meÌ?o mó má»™t chút và thậm chí còn ít công bằng hÆ¡n. Tuy nhiên, sẽ là sai lầm nếu từ đó mà kết luận rằng không nên phân cấp thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng. Thay vào đó, Ä‘iá»?u cần thiết là phải phối hợp giữa những ná»— lá»±c cải cách thuế vá»›i mức Ä‘á»™ phân cấp thu ngân sách mong muốn cho cả nÆ°á»›c. Sá»± phối hợp này đòi há»?i phải có sá»± thá»?a hiệp giữa các mục tiêu phân cấp là nâng cao trách nhiệm giải trình và tăng tính tá»± chủ vá»? thu ngân sách của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng, vá»›i mục tiêu nâng cao tính Ä‘Æ¡n giản và hiệu quả của toàn bá»™ hệ thống thuế trên phạm vi toàn quốc. Kể cả khi các loại thuế ở địa phÆ°Æ¡ng có thể không lÅ©y tiến nhÆ° mong đợi, chúng ta cÅ©ng luôn phải nhá»› rằng Ä‘iá»?u quan trá»?ng xeÌ?t trên phÆ°Æ¡ng diện công bằng trong phân phối chính là mức Ä‘á»™ lÅ©y tiến gá»™p lại của tất cả các loại thuế quốc gia và địa phÆ°Æ¡ng. Xác định giao thuế cho địa phÆ°Æ¡ng được quyết định tốt hÆ¡n thông qua áp dụng nguyên tắc lợi ích, có nghÄ©a là, sá»± tÆ°Æ¡ng ứng giữa số thuế phải trả và giá trị dịch vụ được nhận. Việc áp dụng nguyên tắc khả năng chi trả và thá»±c hiện mục tiêu phân phối lại thu nhập sẽ hiệu quả hÆ¡n khi thá»±c hiện ở tầm quốc gia. Suy cho cùng, những loại thuế có khả năng ít lÅ©y tiến hÆ¡n ở cấp địa phÆ°Æ¡ng có thể được bù đắp bằng những loại thuế mang tính lÅ©y tiến cao hÆ¡n ở cấp quốc gia. Tóm lại, cần phải xem xeÌ?t lại vấn Ä‘á»? giao nhiệm vụ thu ngân sách trong thiết kế phân cấp khi tiến hành các cải cách quan trá»?ng vá»? thuế. Việt Nam Ä‘ang có những ná»— lá»±c lá»›n trong cải cách thuế, nên hoàn toàn có lý do để có má»™t cái nhìn sâu sắc vá»? hệ thống giao nhiệm vụ thu ngân sách. Ä?ây là Ä‘á»™ng cÆ¡ chính của nghiên cứu này. Là má»™t phần của xu hÆ°á»›ng phân cấp ở Việt Nam, các định mức phân bổ ngân sách chi thÆ°á»?ng xuyên và chi đầu tÆ° đã được xây dá»±ng. Các quy tắc giao nhiệm vụ thu bổ sung tất yếu cho các định mức này. Tuy nhiên, các tiêu chí giao nhiệm vụ thu ngân sách hiện nay, đặc biệt loại thuế nào mà số thu có thể giữ lại ở địa phÆ°Æ¡ng và việc phân chia đối vá»›i từng tỉnh vá»? căn bản vẫn còn mang tính bất thÆ°á»?ng. Thá»?i Ä‘iểm cải cách lá»›n vá»? thuế là má»™t cÆ¡ há»™i tốt để đặt phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách lên má»™t ná»?n tảng vững chắc hÆ¡n ở Việt Nam. Trong nghiên cứu này, chúng tôi xem xeÌ?t, đánh giá hệ thống phân cấp thu thuế hiện tại và phân tích những phân cấp 137 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM này đối chiếu vá»›i các nguyên tắc tài chính công và thông lệ quốc tế tốt nhất. Nghiên cứu cÅ©ng Ä‘á»? xuất má»™t số hÆ°á»›ng Ä‘i cho cải cách thuế.25 2. Ä?ánh giá cÆ¡ chế giao nhiệm vụ thu hiện nay Theo Luật Ngân sách Nhà nÆ°á»›c Việt Nam 2002 có ba loại nguồn thu từ thuế. Thứ nhất là các loại thuế nguồn thu được giao 100% cho ngân sách trung Æ°Æ¡ng, thức hai là các loại thuế nguồn thu được giao 100% cho ngân sách địa phÆ°Æ¡ng và thứ ba là các loại thuế nguồn thu được phân chia theo tá»· lệ giữa ngân sách trung Æ°Æ¡ng và ngân sách địa phÆ°Æ¡ng.26 Nguồn thu giao cho ngân sách trung Æ°Æ¡ng được hưởng 100% gồm thuế xuất nhập khẩu, Thuế GTGT và thuế tiêu thụ đặc biệt vá»›i má»™t số hàng hóa nhập khẩu, thuế và các khoản thu khác từ dầu khí và thuế thu nhập doanh nghiệp của các Ä‘Æ¡n vị hạch toán toàn ngành. Nguồn thu giao ngân sách địa phÆ°Æ¡ng hưởng 100% bao gồm thuế nhà đất, thuế tài nguyên thiên nhiên phi dầu khí, thuế môn bài, thuế chuyển quyá»?n sá»­ dụng đất, tiá»?n sá»­ dụng đất, tiá»?n thuê đất, thu từ cho thuê và bán nhà thuá»™c sở hữu nhà nÆ°á»›c, lệ phí trÆ°á»›c bạ và phần lá»›n các loại phí khác. Nguồn thu được phân chia theo tá»· lệ giữa trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng bao gồm thu từ thuế GTGT ngoại trừ thuế GTGT đối vá»›i hàng nhập khẩu, thuế thu nhập doanh nghiệp ngoại trừ các Ä‘Æ¡n vị hạch toán toàn ngành, thuế thu nhập cá nhân, thuế tiêu thụ đặc biệt từ hàng hoá, dịch vụ trong nÆ°á»›c và phí xăng dầu. “Tá»· lệ phân chia nguồn thuâ€? được xác định, đây là tỉ lệ mà địa phÆ°Æ¡ng được pheÌ?p giữ lại trong tổng thu từ nguồn thu phân chia giữa trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng. Luật Ngân sách nhà nÆ°á»›c không nêu rõ tỉ lệ phân chia nguồn thu giữa ngân sách trung Æ°Æ¡ng và ngân sách địa phÆ°Æ¡ng. Tỉ lệ phân chia này được giao cho ủy ban thÆ°á»?ng vụ Quốc há»™i quyết định ổn định trong thá»?i kỳ từ 3 đến 5 năm. Việt Nam có má»™t phÆ°Æ¡ng thức phân chia nguồn thu khác vá»›i nhiá»?u quốc gia trên thế giá»›i. NhÆ° đã nêu trên, tỉ lệ phân chia đối vá»›i tất cả các loại thuế phân chia là cùng má»™t tá»· lệ cho má»™t tỉnh, nhÆ°ng tỉ lệ này lại khác nhau giữa các tỉnh.27 Tỉ lệ phân chia nguồn thu được tính toán trong quá trình xây dá»±ng ngân sách vào đầu thá»?i kỳ, và giữ ổn định ít nhất là ba năm, bằng cách sá»­ dụng má»™t công thức tính toán. Công thức này căn cứ vào chênh lệch giữa nhu cầu chi tiêu (tính theo định mức) và khả năng thu.28 Ä?ối vá»›i nhóm các tỉnh tÆ°Æ¡ng đối nghèo hÆ¡n, tỉ lệ phân phân chia thuế là 100%. Bên cạnh nguồn 25 Các phần của báo cáo này dá»±a trên ChÆ°Æ¡ng 6, Báo cáo Ä?Q CTC và TNTCQG Việt Nam 2004 của Ngân hàng Thế giá»›i và nghiên cứu của Martinez-Vazquez (sắp công bố). 26 Luật ngân sách trao cho chính quyá»?n cấp tỉnh quyá»?n tá»± quyết đáng kể trong việc xác định giao nhiệm vụ thu cho cấp huyện và xã trong phạm vi quản lý của mình. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u 34 trong Luật ngân sách năm 2002 nêu ra má»™t số nguyên tắc chung và các tiêu chuẩn tối thiểu mà các tỉnh cần tuân thủ khi giao nhiệm vụ thu cho các chính quyá»?n cấp dÆ°á»›i của mình. 27 Cách tiếp cận phổ biến nhất trên thế giá»›i là tỉ lệ phân chia khác nhau cho các sắc thuế song áp dụng giống nhau cho tất cả các địa phÆ°Æ¡ng. 28 Dá»± tính các khoản thu của chính quyá»?n cấp tỉnh do cục thuế của tỉnh xác định dá»±a trên cÆ¡ sở số thu thá»±c tế trong các năm trÆ°á»›c, có tính đến những thay đổi trong chính sách thuế được áp dụng trong năm kế hoạch và dá»± kiến tăng trưởng kinh tế trong năm. Nhu cầu chi tiêu tối thiểu của chính quyá»?n tỉnh được xác định dá»±a trên cÆ¡ sở hệ thống định mức phân bổ ngân sách hiện hành, và bao gồm má»?i khoản chi thÆ°á»?ng xuyên (lÆ°Æ¡ng, vận hành và duy tu bảo dưỡng, v.v.) và (má»™t lượng tối thiểu) chi đầu tÆ°. Ä?ịnh mức được Ä‘iá»?u chỉnh cho các vùng khác nhau tùy thuá»™c vào yếu tố địa lý và khoảng cách. 138 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M thu phân chia, các tỉnh nghèo nhất còn được hưởng thêm khoản bổ sung cân đối. Những tỉnh tÆ°Æ¡ng đối giàu hÆ¡n được hưởng tỉ lệ phân chia từ 100% đến 0%. Bảng 5.1 trình bày tỉ lệ phân chia nguồn thu cho các tỉnh trong các “giai Ä‘oạn ổn địnhâ€? 2004-06 và 2007-10 và 2011-2015. Trong giai Ä‘oạn 2007-10, trong số 64 tỉnh thành có 11 tỉnh được coi là tỉnh có “thặng dÆ°â€? vá»›i tỉ lệ phân chia dÆ°á»›i 100%. Số tỉnh được coi là có thặng dÆ° đã giảm bá»›t Ä‘i 4 tỉnh so vá»›i giai Ä‘oạn ổn định 2004-2006. Ngoài ra, thay đổi vá»? tỉ lệ phân chia giữa hai giai Ä‘oạn ổn định này là tÆ°Æ¡ng đối nhá»? và nhìn chung có xu hÆ°á»›ng giảm. Gần đây Bá»™ Tài chính và các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng thá»±c hiện thá»?a hiệp mở rá»™ng giai Ä‘oạn ổn định từ 3 năm lên 5 năm. Các trao đổi của thá»?a thuận sẽ ổn định hÆ¡n cho các tỉnh và khả năng của trung Æ°Æ¡ng để có được phần cao hÆ¡n từ các tỉnh thặng dÆ°. Kinh nghiệm cho thấy rằng các tỉnh giàu hÆ¡n, phát triển kinh tế năng Ä‘á»™ng hÆ¡n dÆ°á»?ng nhÆ° có lợi hÆ¡n khi giai Ä‘oạn ổn định càng dài. Từ cá»™t cuối cùng ở bảng 5.1 cho thấy tá»· lệ phân chia đã giảm, ngoại trừ Hà Ná»™i, bá»?i vì sáp nhập vá»›i Hà Tây, má»™t tỉnh nghèo hÆ¡n, được pheÌ?p giữ lại tá»· lệ thu cao hÆ¡n. Bảng 5.1: Tỉ lệ phân chia nguồn thu cho các tỉnh giai Ä‘oạn ổn định 2004-06 và 2007-10 và 2011-2015 Tỉ lệ phân chia – Tỉ lệ phân chia – Tỉ lệ phân chia Tỉnh giai Ä‘oạn giai Ä‘oạn –giai Ä‘oạn 2011-   2004-2006 2007-2010 2015 1 Hà Giang 100 100 100 2 Tuyên Quang 100 100 100 3 Cao Bằng 100 100 100 4 Lạng SÆ¡n 100 100 100 5 Lào Cai 100 100 100 6 Yên Bái 100 100 100 7 Thái Nguyên 100 100 100 8 Bắc Kạn 100 100 100 9 Phú Thá»? 100 100 100 10 Bắc Giang 100 100 100 11 Hòa Bình 100 100 100 12 SÆ¡n La 100 100 100 13 Lai Châu 100 100 100 14 Ä?iện Biên* 100 100 15 Hà Ná»™i 32 31 42 16 Quảng Ninh 98 76 70 17 Hải Phòng 95 90 88 18 VÄ©nh Phúc 86 67 60 19 Hải DÆ°Æ¡ng 100 100 100 20 HÆ°ng Yên 100 100 100 21 Bắc Ninh 100 100 93 22 Hà Tây** 100 100 23 Hà Nam 100 100 100 24 Nam Ä?ịnh 100 100 100 25 Ninh Bình 100 100 100 139 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 26 Thái Bình 100 100 100 27 Thanh Hóa 100 100 100 28 Nghệ An 100 100 100 29 Hà TÄ©nh 100 100 100 30 Quảng Bình 100 100 100 31 Quảng Trị 100 100 100 32 Thừa Thiên-Huế 100 100 100 33 Ä?à Nẵng 95 90 85 34 Khánh Hòa 52 53 77 35 Quảng Nam 100 100 100 36 Quảng Ngãi 100 100 61 37 Bình Ä?ịnh 100 100 100 38 Phú Yên 100 100 100 39 Ninh Thuận 100 100 100 40 Bình Thuận 100 100 100 41 Ä?ăk Lăk 100 100 100 42 Ä?ắc Nông* 100 100 43 Gia Lai 100 100 100 44 Kon Tum 100 100 100 45 Lâm Ä?ồng 100 100 100 46 TP. HCM 29 26 23 47 Ä?ồng Nai 49 45 51 48 Bình DÆ°Æ¡ng 44 40 40 49 Bình PhÆ°á»›c* 100 100 50 Tây Ninh 99 100 100 51 Bà Rịa-VÅ©ng Tàu 42 46 44 52 Bình PhÆ°á»›c 100 100 53 Long An 99 100 54 Tiá»?n Giang 99 100 55 VÄ©nh Long 99 100 56 Cần ThÆ¡ 95 96 91 57 Bến Tre 100 100 58 Trà Vinh 100 100 59 Sóc Trăng 100 100 60 An Giang 100 100 61 Ä?ồng Tháp 100 100 62 Kiên Giang 100 100 63 Bạc Liêu 100 100 64 Cà Mau 100 100 *Các tỉnh má»›i tách. **Sáp nhập vào Hà Ná»™i Nguồn: Tổng cục Thống kê 140 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M Hiện nay, ngoài phân cấp nguồn thu, Việt Nam Ä‘ang bổ sung thêm ngân sách cho địa phÆ°Æ¡ng bằng hai hình thức bổ sung: “bổ sung cân đốiâ€? và bổ sung có mục tiêu. Bổ sung cân đối là má»™t khoản bổ sung được thiết kế nhằm tăng năng lá»±c tài chính của các tỉnh nghèo. Ä?ây là những khoản bổ sung vô Ä‘iá»?u kiện, được xác định dá»±a vào công thức. Ngoài ra, các khoản bổ sung này có giá trị danh nghÄ©a không thay đổi trong má»™t thá»?i kỳ, giữ ổn định từ 3 đến 5 năm.29 Có má»™t vài loại hình bổ sung có mục tiêu. Má»™t loại quan trá»?ng là các khoản bổ sung để thá»±c hiện các “ChÆ°Æ¡ng trình Mục tiêu Quốc giaâ€?, ví dụ nhÆ° chÆ°Æ¡ng trình quốc gia vá»? y tế. Loại hình thứ hai là các khá»?an bổ sung có Ä‘iá»?u kiện được thiết kế riêng cho má»™t tỉnh nhất định. Loại hình thứ ba là bổ sung được thiết kế để thá»±c hiện các dá»± án phát triển kinh tế xã há»™i quan trá»?ng. Ngoài ra còn có các khoản bổ sung khẩn cấp trong trÆ°á»?ng hợp thiên tai, v.v.30 ở Việt Nam, công tác thu thuế được tổ chức tập trung. Tổng Cục Thuế thu má»?i khoản thuế ná»™i địa thông qua hệ thống các cÆ¡ quan thuế nằm ở từng tỉnh và huyện, trong khi Tổng cục Hải quan thu các loại thuế xuất nhập khẩu. Chỉ má»™t số loại phí và lệ phí nhá»? là do các cÆ¡ quan tài chính và cÆ¡ quan cung cấp dịch vụ thu. 29 Công thức được sá»­ dụng để quyết định bổ sung cân đối cho các tỉnh nghèo cÅ©ng là công thức được dùng để tính tỉ lệ chia sẻ nguồn thu cho các tỉnh giàu nhÆ° đã bàn ở trên. Chủ yếu, các tỉnh thá»±c hiện má»™t hệ thống cân đối hay bổ sung Ä‘iá»?u hòa đối vá»›i các huyện, xã của mình tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° cÆ¡ chế mà trung Æ°Æ¡ng áp dụng cho các tỉnh. Tuy nhiên, giữa cấp tỉnh và cấp thấp hÆ¡n, các tỉnh đặt ra các định mức riêng và qua đó quyết định cÆ¡ chế cân đối riêng của tỉnh mình. 30 Hiện nay, ngân sách chi đầu tÆ° ở Việt Nam là má»™t phần của bổ sung Ä‘iá»?u tiết và được coi là bổ sung chung. Ngân sách chi đầu tÆ°hiện nay được xác định bằng má»™t công thức có tính đến yếu tố nghèo, mức Ä‘á»™ phát triển kinh tế và các đặc Ä‘iểm khác của má»—i tỉnh. TrÆ°á»›c đó, không có má»™t công thức nào để xác định số lượng bổ sung vốn, thay vào đó, bổ sung vốn được tính bằng cách sá»­ dụng má»™t hệ số tổng đối vá»›i nhu cầu chi tiêu được xác định để tính số bổ sung Ä‘iá»?u hòa. 141 142 Bảng 5. 2: Thu ngân sách của tỉnh theo nguồn thu và thống kê tóm tắt, 1997-2010 (triệu đồng Việt nam)   1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010e Tá»”NG DOANH THU Tổng (triệu VND) 30.360.918 31.875.486 40.122.103 47.508.691 58.842.075 65.822.571 85.850.251 105.039.065 124.193.506 146296.591 174810.837 235073.044 218711.704 273689.143 Tối Ä‘a (triệu VND) 3.795.677 3.652.867 3.876.337 4.482.944 6.173.867 7.593.201 10.163.321 12.346.213 13.024.259 14439.759 15065.902 26684.144 23474.893 32830.801 Tối thiểu (triệu VND) 190.768 218.584 258.408 317.738 393.632 422.105 515.109 628.279 823.278 991.184 1076.351 1154.006 1411.484 1641.467 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Trung bình (triệu VND) 497.720 522.549 657.739 778.831 964.624 1.079.059 1.407.381 1.641.235 1.940.524 2285.884 2731.419 3673.016 3471.614 4344.272 Lệch chuẩn 511.995 483.147 530.261 601.639 807.217 1.014.225 1.350.802 1.651.534 1.793.452 2086.635 2205.545 3693.735 3622.196 5065.666 Hệ số biến đổi 1,03 0,92 0,81 0,77 0,84 0,94 0,96 1,01 0,92 0,91 0,81 1,01 1,04 1,17 NGUá»’N THU GIAO 100% CHO Ä?ỊA PHƯƠNG Total (triệu VND) 10.663.832 10.188.870 10.897.540 11.438.666 12.855.610 15.809.860 22.817.136 33.720.219 35.757.399 41827.070 43819.223 60477.542 52029.040 64455.744 Tối Ä‘a (triệu VND) 2.292.169 2.351.102 2.310.872 2.407.533 3.380.660 4.638.815 5.216.889 6.172.473 5.883.673 6389.724 4778.388 12033.857 9965.650 14031.610 Tối thiểu (triệu VND) 11.167 10,.967 13,.806 17.020 18.967 25.365 30.628 16.579 38.470 37.672 53.960 39.583 55.413 64.183 Trung bình (triệu VND) 174.817 167.031 178.648 187.519 210.748 259.178 374.051 526.878 558.709 653.548 684.675 959.961 825.858 1023.107 Lệch chuẩn 303.698 304.245 299.857 321.548 433.124 597.627 718.074 877.410 907.762 1008.224 937.854 1722.516 1454.326 2050.044 Hệ số biến đổi 1.74 1.82 1.68 1,71 2,06 2,31 1,92 1,67 1,62 1,54 1,37 1,79 1,76 2,00 NGUá»’N THU PHÂN CHIA Tổng (triệu VND) 9.739.476 9.397.695 8.713,.205 11.147.368 13.000.372 14.735.167 19.927.159 31.770.783 39.446.837 45463.862 55429.802 73488.958 82627.357 104928.015 Tối Ä‘a (triệu VND) 1.310.961 1.159.989 1.144.284 1.729.470 2.012.719 2.197.020 3.906.979 5.946.359 6.886.196 7778.749 10369.631 12752.406 14377.220 19542.484 Tối thiểu (triệu VND) 8.219 8.094 9,.677 8.826 10.631 11.941 13.646 16.721 29.275 3.265 5.710 9.349 8.150 8.955 Trung bình (triệu VND) 159.664 154.061 142.839 182.744 213.121 241.560 326.675 496.418 616.357 710.373 866.091 1166.491 1311.545 1665.524 Lệch chuẩn 224.206 202.066 198.463 289.192 331.695 369.871 572.976 847.728 992.612 1148.415 1460.475 1901.030 2444.747 3343.462 Hệ số biến đổi 1.40 1.31 1.39 1,58 1,56 1,53 1,75 1,71 1,61 1,62 1,69 1,63 1,86 2,01 Ä?IỀU HÃ’A Tổng (triệu VND) 9.957.610 12.288.921 20.511.358 24.922.657 32.986.093 35.277.544 43.105.956 39.548.063 48.989.270 59394.292 75645.100 95152.440 84055.307 104305.384 Tối Ä‘a (triệu VND) 461.193 567.523 863.980 1.060.089 1.362.348 1.798.383 1.913.027 1.971.745 2.625.883 4621.036 4074.251 10307.310 4815.793 6163.917 Tối thiểu (triệu VND) 8.796 29.626 153.418 61.008 242.473 215,.737 264.586 61.724 44.342 141.446 58.131 87.863 56.133 56.000 Trung bình (triệu VND) 163.240 201.458 336.252 408.568 540.756 578.320 706.655 617.938 765.457 928.036 1181.955 1510.356 1334.211 1655.641 Lệch chuẩn 98.271 111.644 163.460 174.002 215.481 274.265 318.065 362.248 489.151 681.430 724.636 1406.175 871.686 1082.136 Hệ số biến đổi 0,60 0,55 0.49 0,43 0,40 0,47 0,45 0,59 0,64 0,73 0,61 0,93 0,65 0,65 Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M 143 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Tình hình thu thuế ở địa phÆ°Æ¡ng giai Ä‘oạn 1997-2010 được trình bày trong bảng 5.2, tính bằng triệu đồng. Bảng này còn cho thấy sá»± chuyển biến của ba hợp phần chính: “nguồn thu riêngâ€?, hay các loại thuế được giao 100% cho địa phÆ°Æ¡ng, thuế phân chia, và các khoản bổ sung. Tổng số thu của tỉnh đã tăng Ä‘á»?u đặn, lên gấp bốn lần trong suốt giai Ä‘oạn này. NhÆ° minh há»?a trong hình 5.1, má»™t phần quan trá»?ng trong tăng trưởng tổng số thu là nhá»? các khoản bổ sung tăng nhanh. Tuy nhiên, ở đầu giai Ä‘oạn ổn định vào năm 2004, thu từ thuế phân chia, và ở mức Ä‘á»™ ít hÆ¡n, thu từ các loại thuế địa phÆ°Æ¡ng được hưởng 100%, đã tăng rất đáng kể. BÆ°á»›c nhảy vá»?t vá»? số thu từ các loại thuế phân chia chủ yếu là nhá»? có thêm hai loại thuế (thuế tiêu thụ đặc biệt và lệ phí xăng dầu) được bổ sung vào danh sách các loại thuế phân chia, bắt đầu từ năm 2004. Nếu nói vá»? số thu tuyệt đối, các tỉnh có thể có kết quả rất khác nhau; ví dụ nhÆ° trong phân phối thu theo tỉnh năm 2005, sá»± khác biệt giữa tỉnh có số thu tối Ä‘a và tối thiểu là 15- 20 lần trong năm 2010; tuy nhiên, sá»± chênh lệch này và hệ số biến đổi cÅ©ng đã chừng phần nào giảm xuống trong các năm 2006- 2007 và sau đó có xu hÆ°á»›ng tăng. (hình 5.2). Hình 5.1: Thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng theo nguồn 300000000.0 250000000.0 200000000.0 150000000.0 100000000.0 50000000.0 0 1997 19981999 2000 200120022003 2004 2005 2006 20072008 2009 2010 T NG THU THU A PHƯƠNG THU PHÂN CHIA I U HÃ’A Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả Hình 5.2: Hệ số biến đổi thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng, tính theo nguồn thu 2.5 2 1.5 1 0.5 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 T NG THU THU A PHƯƠNG THU PHÂN CHIA I U HÃ’A Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả 144 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M Hình 5.3 trình bày tình hình thu thuế (tổng số và theo ba hợp phần chính) tính bằng triệu đồng trên 1.000 dân, còn xu hÆ°á»›ng bốn nhóm nguồn thu được minh há»?a trong hình 5.4. Tính theo đầu dân, sá»± khác biệt ngân sách ở Việt Nam đã tăng theo thá»?i gian. Cách biệt giữa các tỉnh giàu nhất và nghèo nhất vá»? doanh số thu trên đầu ngÆ°á»?i đã tăng từ 4 lần năm 1997 lên 5 lần năm 2005, đồng thá»?i hệ số biến đổi cÅ©ng tăng 25%. Tuy nhiên trong những năm gần đây (đến năm 2010) xu hÆ°á»›ng này ổn định hoặc có giảm chút ít. Theo minh há»?a trong hình 5.4, cách biệt ngân sách vá»? số thu trên đầu ngÆ°á»?i là do sá»± phân phối số thu từ thuế phân chia và cả các loại thuế của địa phÆ°Æ¡ng. Phân phối tổng thu cho thấy sá»± cách biệt nhá»? hÆ¡n so vá»›i thu từ thuế phân chia và thuế của địa phÆ°Æ¡ng, do tác Ä‘á»™ng bù đắp hoặc Ä‘iá»?u hòa của các khá»?an bổ sung. Tuy nhiên, khác biệt đáng kể giữa các tỉnh vá»? khả năng thu thuế vẫn tồn tại, kể cả sau khi đã có bổ sung Ä‘iá»?u hòa. Bảng 5.3: Thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trên 1000 dân và thống kê tóm tắt, tính theo nguồn thu, 1997-2010 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010e Tá»”NG DOANH THU Tối Ä‘a 861 924 1.386 1.535 1.962 2.141 3.405 4.509 4.277 7.556 6.932 5.695 7.083 7083 (triệu VND) Tối thiểu 228 240 286 329 392 446 576 540 760 1.026 1.088 1.394 1.647 1647 (Triệu VND) Trung bình 408 423 524 612 748 826 1.061 1.284 1.859 2.258 2.866 2.698 3.281 3281 (Triệu VND) Lệch chuẩn 155 168 220 254 335 398 543 669 751 1036 1319 1032 1.311 1311 Hệ số biến đổi 0,38 0,40 0,42 0,41 0.45 0,48 0,51 0,52 0,40 0,46 0,46 0,38 0,40 0,40 NGUá»’N THU GIAO 100% CHO Ä?ỊA PHƯƠNG Tối Ä‘a 472 474 456 461 629 972 2.238 2.981 2.918 2.389 5.638 4.615 2.586 3.112 (Triệu VND) Tối thiểu 33 31 35 31 36 37 50 52 92 54 73 106 59 74 (Triệu VND) Trung bình 143 135 142 147 163 198 282 412 430 432 499 585 509 594 (Triệu VND) Lệch chuẩn 89 83 83 94 110 170 306 406 395 367 724 645 438 549 Hệ số biến đổi 0,62 0,61 0,58 0,64 0,67 0,85 1,08 0,99 0,92 0,85 1,45 1,10 0,86 0,92 THUẾ PHÂN CHIA Tối Ä‘a (Triệu 503 410 466 676 972 1.408 1.795 2.086 2.246 2.456 2.759 5.770 5.227 5.661 VND) Tối thiểu 23 20 22 25 27 29 37 52 95 11 16 25 22 24 (Triệu VND) Trung bình 131 125 114 144 165 185 246 388 475 485 567 774 804 987 (Triệu VND) Lệch chuẩn 91 82 83 127 155 204 263 351 416 492 524 902 828 1001 Hệ số biến đổi 0,69 0,66 0,73 0,88 0,94 1,10 1,07 0,90 0,88 1,02 0,92 1,16 1,03 1,01 Ä?IỀU HÃ’A Tối Ä‘a 646 736 1.050 1.307 1.617 1.793 2.007 2.136 3.083 3197 3.862 5.410 5.256 6.605 (Triệu VND) Tối thiểu 5 16 86 52 145 138 187 39 37 42 42 56 36 37 (Triệu VND) Trung bình 134 163 268 321 419 442 533 483 589 944 1192 1507 1385 1700 (Triệu VND) Lệch chuẩn 148 165 210 252 307 337 404 504 693 755 898 1281 1137 1393 Hệ số biến đổi 1,10 1,01 0,79 0,78 0,73 0,76 0,76 1,04 1,18 0,80 0,75 0,85 0,82 0,82 Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả 145 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Hình 5.3: Trung bình thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trên 1000 dân, tính theo nguồn thu (Triệu VND) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 T NG THU THU A PHƯƠNG THU PHÂN CHIA I U HÃ’A Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả Hình 5.4: Hệ số biến đổi thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trên 1000 dân, tính theo nguồn thu 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 T NG THU THU A PHƯƠNG THU PHÂN CHIA I U HÃ’A Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả Vá»? tổng số thu Ngân sách Nhà nÆ°á»›c (kết hợp cả trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng), phần thu của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng tăng từ 26% năm 2003 lên 47% năm 2005.31 Trong khi tá»· trá»?ng thu của địa phÆ°Æ¡ng chỉ dao Ä‘á»™ng trên dÆ°á»›i 25% trong suốt giai Ä‘oạn 1997-2003 (bảng 5.4), nhÆ°ng tá»· trá»?ng này đã tăng đáng kể trong 2 năm 2004 và 2005. NhÆ° đã minh há»?a trong hình 5.5, giai Ä‘oạn ổn định tiếp theo bắt đầu từ năm 2004, khi có thêm hai loại thuế là thuế tiêu thụ đặc biệt và lệ phí xăng dầu được bổ sung thêm vào danh sách các loại thuế phân chia bắt đầu từ năm 2004, dẫn đến tá»· trá»?ng cao hÆ¡n thu của các tỉnh ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trong tổng thu ngân sách nhà nÆ°á»›c. Trên góc Ä‘á»™ quốc tế, theo thÆ°á»›c Ä‘o này Việt Nam dÆ°á»?ng nhÆ° có mức Ä‘á»™ phân cấp lá»›n. Tuy nhiên, trong các năm sau đó, tá»· trá»?ng số thu của ngân sách địa phÆ°Æ¡ng trong tổng thu ngân sách nhà nÆ°á»›c giảm nhanh và ổn định ở tá»· trá»?ng khoảng 30% trong giai Ä‘oạn 2008-2010. 31 Tất nhiên, số liệu này không bao gồm việc chuyển tiá»?n từ chính phủ trung Æ°Æ¡ng xuống các tỉnh 146 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M Bảng 5.4: Kết quả phân cấp thu ngân sách nhà nÆ°á»›c ở Việt Nam (Ä?Æ¡n vị: Tá»· đồng)   1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010e Tổng 65.352 70.612 78.489 90.749 103.773 121.716 175.908 170.375 202.683 241.117 341.057 430.549 454.766 559.170 Doanh thu Trong đó: thu ngân 19.264 20.280 19.571 22.269 25.463 30.545 45.521 74.688 96.113 87.291 99.249 133.966 134.656 169.384 sách địa phÆ°Æ¡ng Tỉ lệ trong tổng thu 29,5 28,7 24,9 24,5 24,5 25,1 25,9 43,8 47,4 36,2 29,1 31,1 29,6 30,3 ngân sách nhà nÆ°á»›c Tốc Ä‘á»™ tăng trưởng (năm trÆ°á»›c= 100%) Thu ngân sách nhà 4,8 8 11,2 15,6 14,4 17,3 44,5 -3,1 19,0 19,0 41,4 26,2 5,6 22,9 nÆ°á»›c Thu ngân sách địa 8,5 5,3 -3,5 13,8 14,3 20 49,0 64,1 28,7 9,1 13,7 34,9 0,5 25,8 phÆ°Æ¡ng Ghi chú: “Thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ngâ€? không tính phần bổ sung. Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả Hình 5.5: Tỉ lệ thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam 50 45 40 55 30 25 20 15 10 5 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 147 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Hình 5.6: Tỉ lệ thu ngân sách địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Nguồn: Bá»™ Tài chính và tác giả 3. Phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách phải đạt được kết quả gì? Kỳ vá»?ng lá»›n vá»? cải cách phân cấp quản lý để nâng cao hiệu suất chung của khu vá»±c công, tăng cÆ°á»?ng các thể chế đại diện dân chủ, và cuối cùng là nâng cao phúc lợi kinh tế xã há»™i là lý do mà các quốc gia đã quyết định thá»±c hiện phân cấp. Tuy nhiên, má»™t giả định rất quan trá»?ng để đạt được những lợi ích này là các chính quyá»?n được phân cấp nhìn chung sẽ phải chịu trách nhiệm giải trình và đáp ứng nhanh được nhu cầu và Æ°u tiên của công dân. Ä?ồng thá»?i, phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách cÅ©ng đóng vai trò quan trá»?ng trong việc xây dá»±ng các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có trách nhiệm giải trình cao. Nhìn chung, các chuyên gia vá»? phân cấp Ä‘á»?u cho rằng nâng cao trách nhiệm giải trình Ä‘i đôi vá»›i phân cấp chỉ được đảm bảo khi chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có đủ mức Ä‘á»™ tá»± chủ và quyá»?n tá»± quyết trong thu ngân sách của địa phÆ°Æ¡ng mình. NhÆ° vậy, nếu nhÆ° phân cấp ngân sách hiệu quả đòi há»?i phải có má»™t mức Ä‘á»™ tá»± chủ nguồn thu đáng kể ở cấp vùng và cấp địa phÆ°Æ¡ng, thì vấn Ä‘á»? đặt ra là cần phân chia loại thuế nào cho cấp này? Trong tài liệu vá»? phân cấp ngân sách, vấn Ä‘á»? này được gá»?i là “vấn Ä‘á»? giao nhiệm vụ thu thuế.â€?32 ở đây, chúng ta cần nhá»› rằng giao nhiệm vụ thu ngân sách chỉ là má»™t yếu tố trong thiết kế tổng thể hệ thống phân cấp chính quyá»?n, và nếu muốn thá»±c sá»± đạt hiệu quả vá»? tá»± chủ nguồn thu để nâng cao trách nhiệm giải trình thì sá»± tá»± chủ cần phải được đặt trong bối cảnh các thiểt chế khác được thiết kế tốt trong má»™t hệ thống phân cấp, bao gồm cả các vấn Ä‘á»? ngân sách khác (giao nhiệm vụ chi, bổ sung Ä‘iá»?u hòa, v.v.); và phân cấp chính trị, vá»›i các cán bá»™ dân bầu được bầu cá»­ má»™t cách dân chủ, và phân cấp hành chính – đặc biệt là các vấn Ä‘á»? liên quan đến bá»™ máy công vụ. Tất cả những yếu tố này Ä‘á»?u rất quan trá»?ng để đảm bảo phân cấp đạt kết quả tốt. Bên cạnh nâng cao trách nhiệm giải trình, má»™t chức năng cÆ¡ bản khác mà phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách phải thá»±c hiện là cung cấp đủ ngân sách để chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng thá»±c hiện được các chức năng mà há»? được giao. 32 Xem Martinez-Vazquez, McLure and và Vaillancourt (2006) 148 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M Tuy nhiên, yêu cầu thu đủ không Ä‘Æ°a ra được má»™t hÆ°á»›ng dẫn cụ thể để cải cách phân cấp nhiệm vụ thu; trên thá»±c tế, có thể đảm bảo đủ nguồn thu ngân sách bằng cách kết hợp các loại hình giao nhiệm vụ thu khác nhau, hoặc thông qua bổ sung Ä‘iá»?u hòa giữa các cấp chính quyá»?n. Song trong trÆ°á»?ng hợp má»?i nguồn ngân sách của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng Ä‘á»?u lấy từ các nguồn thu phân chia hay các hình thức bổ sung Ä‘iá»?u hòa khác từ chính quyá»?n cấp cao hÆ¡n, sẽ có má»™t rủi ro là chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng sẽ trở thành các Ä‘Æ¡n vị chi của trung Æ°Æ¡ng Ä‘ang trở nên ngày càng keÌ?m hiệu quả,33 và Ä‘iá»?u này làm cho việc áp đặt má»™t giá»›i hạn ngân sách cứng đối vá»›i chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng sẽ trở nên khó khăn hÆ¡n. 34 Bên cạnh việc nâng cao trách nhiệm giải trình và cung cấp đủ ngân sách, giao nhiệm vụ thu ngân sách vá»›i tá»± chủ vá»? thuế còn có các lợi ích khác. Tá»± chủ nguồn thu ở cấp địa phÆ°Æ¡ng là cách tốt nhất, nếu không phải là duy nhất, để giải quyết triệt để vấn Ä‘á»? khó khăn là mất cân đối theo chiá»?u dá»?c, hoặc mất cân đối giữa nhu cầu chi và nguồn thu ở các cấp khác nhau. Tá»± chủ đầy đủ vá»? thu ngân sách cÅ©ng là chỉ số then chốt vá»? năng lá»±c Ä‘i vay và mức Ä‘á»™ tín nhiệm tín dụng của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Có các bằng chứng cho thấy những nÆ°á»›c có mức Ä‘á»™ tá»± chủ nguồn thu ở cấp địa phÆ°Æ¡ng cao hÆ¡n cÅ©ng là những nÆ°á»›c đạt được sá»± ổn định kinh tế vÄ© mô cao hÆ¡n theo thá»?i gian.35 Mặt khác, mức Ä‘á»™ tá»± chủ cao hÆ¡n trong phân cấp thu ngân sách cÅ©ng mang lại má»™t số thách thức. Tùy theo phân phối địa lý hoạt Ä‘á»™ng kinh tế và cÆ¡ sở thuế (diện chịu thuế), việc tá»± chủ thuế cao hÆ¡n của địa phÆ°Æ¡ng có thể dẫn đến mất cân đối ngân sách (hàng theo chiá»?u ngang) lá»›n hÆ¡n giữa các địa phÆ°Æ¡ng vá»›i nhau. Các địa phÆ°Æ¡ng giàu hÆ¡n có thể tài trợ cho các nhu cầu chi tiêu của há»? vá»›i mức ná»— lá»±c thuế thấp hÆ¡n, trong khi đó các địa phÆ°Æ¡ng nghèo hÆ¡n phải ná»— lá»±c nhiá»?u hÆ¡n trong công tác thu thuế đối vá»›i ngÆ°á»?i dân của mình để đáp ứng cùng má»™t nhu cầu chi tiêu. Tuy nhiên, đây không phải là hậu quả tai hại của việc tá»± chủ thuế ở địa phÆ°Æ¡ng, vì những cách biệt ngân sách giữaÅ©a các địa phÆ°Æ¡ng nhÆ° thế này có thể được giải quyết tốt thông qua việc thiết kế chÆ°Æ¡ng trình cân đối Ä‘iá»?u hòa tốt hÆ¡n. Do quyá»?n tá»± chủ thuế có thể rất lá»›n, cần đặt câu há»?i vậy chúng ta cần tá»± chủ bao nhiêu là đủ. Liệu chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có phải đảm bảo tá»± tài trợ toàn bá»™ chi tiêu của mình từ các nguồn thu tá»± chủ (tá»± chủ hoàn toàn)? Trên thá»±c tế, việc chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng tá»± chủ tài chính hoàn toàn nhìn chung không khả thi, thậm chí không phải là Ä‘iá»?u nên làm. Thay vào đó, nguyên tắc được chấp nhận chung là chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng cần huy Ä‘á»™ng ngân sách từ các khoản thu của mình để trang trải các nhu cầu chi tăng lên (hoặc giảm thu thuế khi nhu cầu chi giảm) và hoạt Ä‘á»™ng vá»›i giá»›i hạn ngân sách cứng, có nghÄ©a là nguồn thu phân chia và Ä‘iá»?u hòa 33 Nhiá»?u nghiên cứu gần đây (VD, Ter-Minassian 1997; Ebel và Yilmaz 2002) cho rằng kết quả của phân cấp chi tiêu phụ thuá»™c vào loại hình ngân sách được dùng cho các ná»™i dung chi tiêu này, trong đó má»™t khía cạnh quan trá»?ng là mức Ä‘á»™ kiểm soát mà chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có thể thá»±c hiện đối vá»›i các nguồn thu của há»?. 34 Giá»›i hạn ngân sách cứng nghÄ©a là các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng được giao quyá»?n tá»± chủ sẽ được yêu cầu cân đối ngân sách của há»? mà không được trông chá»? vào sá»± há»— trợ cuối năm của trung Æ°Æ¡ng và hiểu rõ rằng sẽ không có “cứu trợâ€? vào cuối năm hay trong trÆ°á»?ng hợp không có khả năng trả nợ. Xem Rodden (2003). 35 Từ trÆ°á»›c đến nay ngÆ°á»?i ta cho rằng tá»± chủ thu thuế ở địa phÆ°Æ¡ng có thể phải thá»?a hiệp vá»›i khả năng thá»±c hiện các chính sách bình ổn của trung Æ°Æ¡ng; song trên thá»±c tế dÆ°á»?ng nhÆ° xảy ra Ä‘iá»?u ngược lại. Có thể là tá»± chủ lá»›n hÆ¡n vá»? thu thuế của địa phÆ°Æ¡ng dẫn đến các chính sách ngân sách bảo thủ hÆ¡n và thâm hụt thấp hÆ¡n ở má»?i cấp chính quyá»?n. Xem Martinez-Vazquez và McNab (2006). 149 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM bổ sung chỉ dành cho các nhu cầu chi bắt buá»™c phải chi.36 Chỉ có các địa phÆ°Æ¡ng giàu nhất má»›i đến gần vá»›i việc tá»± tài trợ hoàn toàn cho nhu cầu chi tiêu của mình từ các nguồn thu riêng.37 Cho dù có sá»± thống nhất chung vá»? tầm quan trá»?ng của tính tá»± chủ vá»? thuế ở cấp địa phÆ°Æ¡ng, trong thông lệ quốc tế nói chung, chúng ta thÆ°á»?ng quan sát thấy mức Ä‘á»™ tá»± chủ thuế khá thấp. Má»™t trong những lý do của hiện trạng này, nhÆ° đã nói trên, là do chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng không muốn trao quyá»?n thu thuế cho địa phÆ°Æ¡ng, do sợ phải cạnh tranh vá»›i chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đối vá»›i má»™t số cÆ¡ sở thuế và do lo sợ “mất quyá»?n kiểm soátâ€?. Ä?iá»?u hài hÆ°á»›c là nhiá»?u chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng cÅ©ng vui mừng vì không phải tá»± chủ vá»? thuế, Ä‘Æ¡n giản là vì để đáp ứng được nhu cầu ngân sách há»? không muốn phải gánh thêm trách nhiệm phải Ä‘Æ°a ra những quyết định đánh thuế không được lòng dân. Dùng cÆ¡ chế Ä‘iá»?u hòa giữa các cấp chính quyá»?n so vá»›i tá»± chủ nguồn thu tá»? ra là cách làm dá»… dàng hÆ¡n cho tất cả các bên liên quan. ở má»™t chừng má»±c nhất định, việc không đủ tá»± chủ vá»? nguồn thu còn có thể là hệ quả của tình trạng thiếu năng lá»±c quản lý ở má»™t số chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Khi năng lá»±c keÌ?m kết hợp vá»›i mong muốn trao cho tất cả các địa phÆ°Æ¡ng (bất kể quy mô và năng lá»±c ra sao) cùng má»™t quyá»?n đánh thuế tá»± chủ vá»? thuế nhÆ° nhau, thì hệ quả có thể là mức Ä‘á»™ tá»± chủ thuế thấp. Tình trạng (năng lá»±c quản lý không đồng Ä‘á»?u) này dẫn đến tình trạng tiến thoái lưỡng nan trong thiết kế phân cấp. Má»™t hệ thống ngân sách thống nhất giữa các chính quyá»?n trong đó tất cả các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng Ä‘á»?u phải hoạt Ä‘á»™ng có sức hấp dẫn của nó. Nếu tất cả các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng Ä‘á»?u có cùng má»™t trách nhiệm chi tiêu và quyá»?n thu thuế nhÆ° nhau, thì việc quản lý hệ thống và đánh giá thành công sẽ dá»… hÆ¡n. Cách cÆ° xá»­ giống nhau đối vá»›i má»?i địa phÆ°Æ¡ng nhìn chung cÅ©ng có vẻ công bằng hÆ¡n. Mặt khác, má»™t lá»™ trình hiệu quả hÆ¡n để phân cấp hiệu quả có thể là áp dụng má»™t cÆ¡ chế giao nhiệm vụ thu bất đối xứng, trong đó các địa phÆ°Æ¡ng lá»›n hÆ¡n vá»›i năng lá»±c tốt hÆ¡n sẽ được tá»± chủ hÆ¡n, theo các tiêu chí khách quan, minh bạch, và để các địa phÆ°Æ¡ng nhá»? hÆ¡n từ từ “trưởng thành để đóng vai trò nàyâ€?.38 Mặc dù các hệ thống phân cấp ở má»™t số nÆ°á»›c phát triển có mức Ä‘á»™ tá»± chủ thuế cao, song trên thá»±c tế Ä‘iá»?u này cÅ©ng rất hiếm hoi, và ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển việc giao quyá»?n thu thuế lá»›n cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng ngay giai Ä‘oạn đầu phân cấp là cá»±c kỳ hãn hữu. Thông thÆ°á»?ng, chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng rất miá»…n cưỡng từ bá»? má»™t phần quyá»?n lá»±c và kiểm soát thuế của mình, Ä‘iá»?u này là hợp lý vì cần phải tạo Ä‘iá»?u kiện cho cấp địa phÆ°Æ¡ng có được năng lá»±c phù hợp. Tuy nhiên, những sá»± lưỡng lá»±, miá»…n cưỡng này thÆ°á»?ng keÌ?o dài hàng nhiá»?u năm sau khi Ä‘Æ°a ra chÆ°Æ¡ng trình phân cấp. Cùng vá»›i thá»?i gian, má»™t văn hóa lệ thuá»™c tài chính đã ăn sâu vào 36 Xem toàn bá»™ lập luận này trong nghiên cứu của McLure (1998). 37 Ä?ể làm đúng Ä‘iá»?u này cần làm má»™t vài việc. Thứ nhất, cần Ä‘Æ°a ra má»™t cách thức hợp lý để đánh giá nhu cầu chi tiêu của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng và luôn cập nhật các thÆ°á»›c Ä‘o này. Thứ hai, cần áp dụng nguyên tắc vàng vá»? nhiệm vụ thu thuế: thu phải đủ để chi trả cho các nhu cầu chi tiêu (không tính phần bổ sung có Ä‘iá»?u kiện) của những địa phÆ°Æ¡ng giàu nhất. Tuy nhiên, đôi khi cần phá vỡ nguyên tắc này ở má»™t chừng má»±c nhất định và để cho cả những tỉnh giàu nhất cÅ©ng má»™t phần được tài trợ từ các khoản Ä‘iá»?u hòa từ trung Æ°Æ¡ng. Ä?iá»?u này có thể là do má»™t số yếu tố ngoại lai theo chiá»?u dá»?c trong việc sá»­ dụng cÆ¡ sở thuế, tính kinh tế theo quy mô trong công tác quản lý má»™t số loại thuế, nhu cầu duy trì tính toàn vẹn (tính hài hòa) của má»™t số loại thuế và má»™t số vấn Ä‘á»? cần cân nhắc khác vá»? công tác quản lý thuế được bàn luận dÆ°á»›i đây. 38 See Xem Bird and và Ebel (2007) vá»? trách nhiệm và các vấn Ä‘á»? vá»? tài khóa bất đối xứng ở các quốc gia có thể chế liên bang. 150 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng, vốn ngày càng quen lệ thuá»™c hoàn toàn vào các khoản bổ sung Ä‘iá»?u hòa từ trung Æ°Æ¡ng cho các nhu cầu ngân sách của mình. 4. Các hình thức tá»± chủ thuế mong đợi và không mong đợi Vá»›i thá»±c tế cần phải có sá»± tá»± chủ vá»? thuế trong thiết kế nhiệm vụ thu cho các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng, chúng ta phải trả lá»?i hai câu há»?i: i) chúng ta cần hình thức tá»± chủ nguồn thu nhÆ° thế nào? ii) cần phải sá»­ dụng những công cụ thuế nào để có được sá»± tá»± chủ đó? Vá»? hình thức tá»± chủ thuế, có bốn khía cạnh đã được chỉ ra.39 Thứ nhất là cấp chính phủ nào có quyá»?n lá»±a chá»?n các loại thuế mà chính há»? có thể quy định. Ví dụ, có những lý do chính đáng để loại trừ má»?i khả năng các địa phÆ°Æ¡ng có thể đặt ra các loại thuế quan ná»™i bá»™. Vá»›i Ä‘iá»?u kiện những hạn chế chung này được đảm bảo, ta có thể lá»±a chá»?n giữa hai phÆ°Æ¡ng án: má»™t danh sách mở các sắc thuế sẽ do địa phÆ°Æ¡ng xác định trong phạm vi giá»›i hạn và hạn chế chung, hoặc má»™t danh sách cố định các loại thuế được pheÌ?p thu do trung Æ°Æ¡ng quyết định và địa phÆ°Æ¡ng có thể lá»±a chá»?n. Nhìn chung, danh sách cố định các loại thuế địa phÆ°Æ¡ng được Æ°a chuá»™ng hÆ¡n vì nhÆ° vậy sẽ giúp tránh được tình trạng Ä‘Æ°a ra các loại thuế phiá»?n hà trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp, hoặc các loại thuế gây lệch lạch vá»? kinh tế, thuế cao hÆ¡n và không hiệu quả, có thể cản trở phát triển và tăng trưởng kinh tế. 40 Dù áp dụng danh sách mở hay danh sách cố định, cÅ©ng phải Ä‘Æ°a ra thêm má»™t quyết định là liệu có nên để riêng cho má»—i cấp chính quyá»?n được sá»­ dụng diện đánh thuế của những sắc thuế cụ thể nào đó, hay các diện đánh thuế này có thể đồng thá»?i sá»­ dụng bởi má»™t vài cấp chính quyá»?n. Cách tiếp cận thứ hai có má»™t Ä‘iểm bất lợi tiá»?m tàng là sẽ tạo ra các tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c giữa các cấp chính quyá»?n, do má»™t thá»±c tế là cấp chính quyá»?n này sẽ không tính đến tác Ä‘á»™ng mà các chính sách của há»? có thể gây ra đối vá»›i diện đánh thuế và nguồn thu của cấp chính quyá»?n kia.41 Tuy nhiên, có thể thá»±c hiện má»™t số chính sách để khắc phục tác Ä‘á»™ng ngoại vi này nhÆ° bổ sung Ä‘iá»?u hòa giữa các cấp chính quyá»?n. Trên thá»±c tế, khi lá»±a chá»?n cách tiếp cận danh sách mở, nhìn chung ngÆ°á»?i ta thÆ°á»?ng cho pheÌ?p tồn tại song song các cÆ¡ sở thuế. Ngược lại, cách tiếp cận danh sách cố định được áp dụng để triệt tiêu khả năng các cÆ¡ sở thuế cùng tồn tại.42 39 Xem Bird (2000); Bird và Ebel 2007; Broadway (1997); McLure (1998 và 2000); và Musgrave (1983) 40 Kinh nghiệm quốc tế cho thấy giao cho địa phÆ°Æ¡ng tá»± lá»±a chá»?n các loại thuế riêng của mình (cách tiếp cận danh sách mở) có thể dá»… gây phản tác dụng khi chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng áp dụng các hình thức đánh thuế không hiệu quả (bóp meÌ?o). Má»™t ví dụ gần đây là ở Indonesia, khi áp dụng cách tiếp cận danh sách mở trong cải cách phân cấp năm 2001. Xem Alm và các tác giả khác (2004). Theo kinh nghiệm quốc tế, khi chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng được giao quyá»?n tá»± quyết nhiá»?u hÆ¡n theo hiến pháp nhÆ° trong trÆ°á»?ng hợp má»™t số quốc gia có thể chế liên bang thì phÆ°Æ¡ng thức phổ biến là danh sách mở Ä‘i kèm má»™t số hạn chế chung. Danh sách cố định được áp dụng nhiá»?u hÆ¡n ở những hệ thống chính phủ nhất thể. 41 Ví dụ, có thể xem phần bàn luận trong nghiên cứu của Broadway và các tác giả khác (1998). 42 Ä?ôi khi Hiến pháp của quốc gia, kể cả trong trÆ°á»?ng hợp các quốc gia liên bang, cÅ©ng được sá»­ dụng để xác định rõ loại thuế nào có thể được sá»­ dụng ở các cấp địa phÆ°Æ¡ng khác nhau; ví dụ nhÆ° Ấn Ä?á»™, Pakistan hay Thụy SÄ©. 151 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Trên thá»±c tế, khi lá»±a chá»?n giữa các diện đánh thuế riêng biệt hay chia sẻ phải cân nhắc Æ°u Ä‘iểm và nhược Ä‘iểm của từng lá»±a chá»?n má»™t. NhÆ° chúng ta vừa bàn, má»™t nhược Ä‘iểm của việc song song áp dụng diện đánh thuế là gây mất cân đối giữa các cấp chính quyá»?n (theo chiá»?u dá»?c). Nhược Ä‘iểm quan trá»?ng nhất của việc sá»­ dụng riêng diện đánh thuế là thÆ°á»?ng thì các địa phÆ°Æ¡ng sẽ không có cÆ¡ há»™i nào để sá»­ dụng những diện đánh thuế lá»›n (dù là vá»? quy mô hay Ä‘á»™ co giãn theo thá»?i gian), do vậy ảnh hưởng rất nhiá»?u đến má»?i khả năng tá»± chủ thuế ở địa phÆ°Æ¡ng. Việc áp dụng các diện đánh thuế Ä‘á»™c nhất cÅ©ng có thể làm cho cÆ¡ cấu thuế cồng ká»?nh hÆ¡n. Khi cân nhắc má»?i khía cạnh, má»™t danh sách cố định cho pheÌ?p các diện đánh thuế cùng tồn tại cho các cấp chính quyá»?n khác nhau và sá»­ dụng các khoản bổ sung giữa các cấp chính quyá»?n để khắc phục tình trạng chênh lệch nguồn thu giữa các cấp chính quyá»?n là cách tiếp cận được Æ°a chuá»™ng hÆ¡n. Khía cạnh thứ hai của vấn Ä‘á»? tá»± chủ thuế liên quan đến việc cấp chính quyá»?n nào sẽ quy định vá»? cÆ¡ cấu diện thu (cấu trúc cÆ¡ sở thuế) và cấp nào có quyá»?n quyết định thuế suất. Trong hai hình thức tá»± chủ thuế trong việc xây dá»±ng cÆ¡ cấu các loại thuế địa phÆ°Æ¡ng, sá»± tá»± chủ trong quyết định diện đánh thuế nhìn chung ít được mong muốn hÆ¡n là tá»± chủ quy định thuế suất.43 Những biến thể trong việc xác định diện đánh thuế, có thể thông quan má»™t số miá»…n trừ đặc biệt, giảm cÆ¡ sở thuế hay khấu trừ ghi có đối vá»›i nghÄ©a vụ thuế Ä‘á»?u có thể dá»… dàng dẫn đến tình trạng phức tạp và thiếu hài hòa giữa các địa phÆ°Æ¡ng. Hậu quả không mong muốn lá»›n nhất của việc thiếu sá»± hài hòa và phức tạp là chi phí quản lý thuế cao ở tất cả các địa phÆ°Æ¡ng tham gia, và chi phí tuân thủ cao hÆ¡n cho đối vá»›i đối tượng đóng ná»™p thuế, những ngÆ°á»?i có nghÄ©a vụ đóng phải ná»™p thuế ở nhiá»?u hÆ¡nmá»™t địa phÆ°Æ¡ng. Tính tá»± chủ trong việc xác định thuế suất nhìn chung được Æ°a chuá»™ng hÆ¡n vì nó Ä‘Æ¡n giản hÆ¡n đối vá»›i các địa phÆ°Æ¡ng, đối vá»›i cả các nhà cÆ¡ quan quản lý thuế lẫn ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Tập trung vào tính tá»± chủ quy định thuế suất còn có thêm má»™t Æ°u Ä‘iểm là mang lại trách nhiệm giải trình chính trị vì thuế suất là cái dá»… nhìn thấy nhất của má»™t sắc thuế. Quyá»?n tá»± chủ xác định thuế suất cÅ©ng có thể được Æ°a thích hÆ¡n vì nó có tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp hÆ¡n đến khả năng thu và chi của các địa phÆ°Æ¡ng, và bởi vì các há»™ gia đình và doanh nghiệp cÅ©ng dá»… dàng hÆ¡n khi so sánh số thuế mà há»? phải ná»™p vá»›i dịch vụ mà há»? được nhận. Khía cạnh thứ ba và cÅ©ng là khía cạnh cuối cùng của việc tá»± chủ thu thuế là cấp chính quyá»?n nào có trách nhiệm quản lý các loại thuế khác nhau. Quản lý thuế tập trung kể cả đối vá»›i các sắc thuế địa phÆ°Æ¡ng có khả năng hiệu quả hÆ¡n nhá»? quy mô kinh tế. Tuy nhiên, công tác quản lý của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đối vá»›i các sắc thuế của há»? sẽ tăng cÆ°á»?ng được trách nhiệm giải trình ở cấp địa phÆ°Æ¡ng nếu nhÆ° các đối tượng đóng thuế ý thức được tốt hÆ¡n vá»? các sắc 43 Khả năng thay đổi diện chịu thuế hay thuế suất mở ra khả năng cạnh tranh ngân sách giữa các địa phÆ°Æ¡ng. Ví dụ, xem Wilson (1999). Cạnh tranh ngân sách giữa các địa phÆ°Æ¡ng có thể có cả khía cạnh tốt, nhÆ° cho ngÆ°á»?i đóng thuế quyá»?n lá»±a chá»?n và đòi há»?i các quan chức nhà nÆ°á»›c có trách nhiệm giải trình cao hÆ¡n, cÅ©ng nhÆ° khía cạnh xấu, nhÆ° “hiệu ứng cạn kiệt nguồn thuâ€? khi các địa phÆ°Æ¡ng cạnh tranh bằng cách giảm thuế ngày càng thấp cho tá»›i khi thậm chí không có đủ nguồn thu để đảm bảo các dịch vụ cÆ¡ bản. Khả năng thay đổi cÆ¡ sở thuế cÅ©ng có thể làm nảy sinh các tác Ä‘á»™ng ngoại vi giữa các địa phÆ°Æ¡ng, khi chính sách của má»™t địa phÆ°Æ¡ng (ví dụ nhÆ° nâng thuế suất) có thể tác Ä‘á»™ng đến cÆ¡ sở thuế của địa phÆ°Æ¡ng khác (tăng cÆ¡ sở thuế của há»? đối vá»›i những đối tượng đóng thuế di Ä‘á»™ng). Bổ sung giữa các địa phÆ°Æ¡ng và các chính sách khác có thể được chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng thá»±c hiện nhằm khắc phục những ảnh hưởng ngoại lai hàng theo chiá»?u ngang nhÆ° vậy. 152 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M thuế địa phÆ°Æ¡ng được quản lý ở đây. Sá»± lá»±a chá»?n giữa hiệu suất-hay-trách nhiệm giải trình này cÅ©ng sẽ khác nhau đối vá»›i các loại thuế khác nhau. Ví dụ, lợi ích vá»? hiệu suất của quản lý tập trung đối vá»›i phụ thu thuế thu nhập cá nhân ở địa phÆ°Æ¡ng có thể vượt trá»™i so vá»›i việc tăng cÆ°á»?ng trách nhiệm giải trình do việc quản lý phân cấp các loại thuế này mang lại. Ngược lại, có thể sẽ không có lợi ích đáng kể vá»? mặt hiệu suất trong việc quản lý tập trung thuế bất Ä‘á»™ng sản địa phÆ°Æ¡ng nếu ta so sánh vá»›i những thiệt hại vá»? trách nhiệm giải trình địa phÆ°Æ¡ng mà việc quản lý tập trung các loại thuế này mang lại. Việc quản lý các loại thuế địa phÆ°Æ¡ng hay cả các loại thuế phân chia bởi cÆ¡ quan quản lý thuế trung Æ°Æ¡ng có thể gây ra má»™t vấn Ä‘á»? là làm giảm Ä‘á»™ng cÆ¡ khuyến khích kể cả đối vá»›i các loại thuế phân chia, khi phần của cÆ¡ quan quản lý trung Æ°Æ¡ng trong số thu thuế tÆ°Æ¡ng đối nhá»?. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là khi những Æ°u Ä‘iểm vá»? chi phí làm cho ngÆ°á»?i ta thiên vá»? quản lý tập trung thì cần phải có cÆ¡ chế khuyến khích phù hợp giữa các cấp chính quyá»?n trong công tác thu thuế.44 Cuối cùng, chúng ta cần nhắc tá»›i vấn Ä‘á»? liệu những hình thức phân chia nguồn thu thuế nhất định trên cÆ¡ sở nguồn gốc có thể đóng góp cho sá»± tá»± chủ nguồn thu của các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng hay không. Quan Ä‘iểm được nhiá»?u ngÆ°á»?i chấp nhận là phân chia thuế không phải là má»™t hình thức giao nhiệm vụ thu vì các địa phÆ°Æ¡ng không có vai trò trá»±c tiếp trong cÆ¡ cấu và quản lý thuế; theo quan Ä‘iểm này, chia sẻ nguồn thu chỉ nên coi là má»™t hình thức bổ sung Ä‘iá»?u hòa khác. Theo quan Ä‘iểm thiểu số, thì các loại thuế chia có thể được coi là má»™t hình thức giao nhiệm vụ thu khi các tỉ lệ phân chia ổn định trong má»™t thá»?i kỳ vài nhiá»?u năm và đặc biệt là khi chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có thể ảnh hưởng đến mức Ä‘á»™ quản lý thu và quy mô của diện chịu thuế. Vì những lý do này, thông thÆ°á»?ng ở nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, đặc biệt là ở những nÆ°á»›c thuá»™c Liên Xô cÅ©, các loại thuế phân chia được coi là má»™t phần của nguồn thu ngân sách riêng của các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng.45 5. Những vấn Ä‘á»? chính sách quan trá»?ng vá»? phân cấp nhiệm vụ thu ở Việt Nam Mặc dù đã đạt được tiến bá»™ trên nhiá»?u phÆ°Æ¡ng diện trong chính sách phân cấp, song hệ thống hiện nay của Việt Nam vẫn thiếu má»™t cÆ¡ chế giao nhiệm vụ thu đầy đủ. Trong phần này, chúng tôi nêu những bất cập chính của hệ thống hiện hành. Vấn Ä‘á»? quan trá»?ng nhất liên quan đến giao nhiệm vụ thu hiện tại ở Việt Nam là thiếu tá»± chủ nguồn thu ở mức Ä‘á»™ đáng kể, theo bất kỳ hình thức nào mà chúng ta đã Ä‘iểm qua ở phần trên. Ä?ặc biệt, chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam không có khả năng tăng thu nhá»? áp dụng phụ thu. Hình thức tá»± chủ duy nhất đối vá»›i chính quyá»?n huyện và xã là thẩm quyá»?n quy định má»™t số loại phí nhÆ° phí dịch vụ vệ sinh và há»?c phí. Chính quyá»?n cấp tỉnh không có quyá»?n quyết định hay tá»± chủ ở bất kỳ phÆ°Æ¡ng diện nào. Phần lá»›n ngân sách cho các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng Việt Nam là dÆ°á»›i hình thức thuế phân chia và các hình thức bổ sung khác. Mặc dù không hoàn toàn là vấn Ä‘á»? phân cấp nhiệm vụ thu, song cÅ©ng nên nhắc tá»›i má»™t thá»±c tế là má»™t số cÆ¡ chế hiện Ä‘ang áp dụng để phân chia thuế là có vấn Ä‘á»?. Hiện nay, số thu Ä‘ang được phân chia giữa ngân sách trung Æ°Æ¡ng và ngân sách địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i thá»±c sá»± diá»…n ra hoạt Ä‘á»™ng thu thuế (“nguyên tắc vá»? nguồn gốcâ€?). Ä?iá»?u này 44 Xem Martinez-Vazquez và Timofeev (2005). 45 Xem Martinez-Vazquez và Boex (2001) và Martinez-Vazquez et al. (2006). 153 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM làm nảy sinh những rắc rối vá»? sá»± công bằng, đặc biệt là đối vá»›i thuế GTGT và thuế thu nhập doanh nghiệp. Ä?ối vá»›i thuế GTGT, loại thuế này có thể được ghi có và ghi nợ ở địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i doanh nghiệp có trụ sở chính, chứ không nhất thiết phải là nÆ¡i phát sinh thuế. Ä?iá»?u này có lợi cho những thành phố lá»›n (nhÆ° Hà Ná»™i và TP Hồ Chí Minh) và má»™t số tỉnh có công nghiệp phát triển hÆ¡n. Sá»­ dụng nguyên tắc nguồn gốc trong chia sẻ thuế GTGT còn có thể dẫn đến má»™t số hình thức bảo há»™ thị trÆ°á»?ng, khi má»™t số địa phÆ°Æ¡ng được coi là đã tạo ra những rào cản phi tá»± nhiên đối vá»›i thÆ°Æ¡ng mại trong nÆ°á»›c. Má»™t vấn Ä‘á»? khác cần được nhắc tá»›i là việc xóa bá»? nhiệm vụ thu ở cấp huyện và cấp xã trong Luật Ngân sách 2002, theo đó chính quyá»?n cấp tỉnh sẽ quy định nhiệm vụ thu cho các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng cấp dÆ°á»›i của mình. CÆ¡ chế này giúp cho chính quyá»?n tỉnh được linh hoạt vá»? ngân sách và có khả năng thích ứng vá»›i các hoàn cảnh cụ thể của tỉnh. Nó cÅ©ng có thể dẫn đến mức Ä‘á»™ Ä‘iá»?u tiết cao hÆ¡n so vá»›i trÆ°á»?ng hợp nhiệm vụ thu được quy định cụ thể hÆ¡n. Tuy nhiên, việc không giao nhiệm vụ thu cụ thể cÅ©ng làm tăng chi phí đối vá»›i chính quyá»?n các địa phÆ°Æ¡ng cấp dÆ°á»›i vì nó có thể hạn chế đáng kể mức Ä‘á»™ chắc chắn và khả năng Ä‘oán trÆ°á»›c vá»? nguồn thu.46 Hệ quả của việc thay đổi nhiệm vụ thu đối vá»›i chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng áp dụng từ năm 2002 còn chÆ°a được nghiên cứu kỹ cho đến năm 2007, mặc dù có những bằng chứng đâu đó cho thấy phần lá»›n chính quyá»?n các tỉnh đã có trách nhiệm hÆ¡n, song đồng thá»?i cÅ©ng tồn tại tình trạng lạm dụng. Má»™t nghiên cứu má»›i đây của Há»?c viện Tài chính (2007) cho thấy má»™t số vấn Ä‘á»? liên quan đến thá»±c tiá»…n nhiệm vụ thu chi của các tỉnh sau khi Luật Ngân sách sá»­a đổi 2002 có hiệu lá»±c. Ä?ối vá»›i nhiệm vụ chi, nghiên cứu của Há»?c viện Tài chính cho thấy má»™t số tỉnh đã thay đổi nhiệm vụ chi của há»? giữa các thá»?i kỳ ổn định. Ví dụ, trong thá»?i kỳ ổn định 2004-06 tỉnh Hà TÄ©nh đã giao toàn bá»™ chi tiêu giáo dục ở cấp tỉnh, song trong thá»?i kỳ 2007-10 toàn bá»™ ngân sách chi cho giáo dục đã được giao xuống cho cấp huyện. Nghiên cứu cÅ©ng chỉ rõ rằng việc chuyển dịch nhiệm vụ chi diá»…n ra thÆ°á»?ng xuyên hÆ¡n ở cấp xã. Ä?ối vá»›i nhiệm vụ thu, nghiên cứu của Há»?c viện Tài chính cÅ©ng cho biết các tỉnh thÆ°á»?ng giao các loại thuế nhá»? hÆ¡n cho xã, trong khi giữ lại cho mình nguồn thu lá»›n hÆ¡n. Nghiên cứu cÅ©ng phát hiện được những trÆ°á»?ng hợp thay đổi nhiệm vụ ngay trong thá»?i kỳ ổn định 2004-06; ví dụ nhÆ° ở tỉnh Bắc Cạn. DÄ© nhiên, má»™t số thay đổi nhÆ° vậy có thể là dấu hiệu của sá»± bất cập trong việc sá»­ dụng chính sách “thá»?i kỳ ổn địnhâ€?, đặc biệt vào thá»?i Ä‘iểm Việt Nam Ä‘ang trải qua giai Ä‘oạn tăng trưởng kinh tế cao và chính sách thÆ°á»?ng xuyên thay đổi ở các lÄ©nh vá»±c khác (ví dụ nhÆ° tăng lÆ°Æ¡ng tối thiểu hàng năm, cầu chi tiêu cao hÆ¡n do lạm phát, v.v.). Các huyện và xã có Ä‘iá»?u kiện kinh tế khác nhau rốt cuá»™c có khoảng cách khá xa. Do mức Ä‘á»™ tá»± chủ vá»? thuế hiện nay của cấp tỉnh còn hạn chế, nên các tỉnh nghèo rất khó có thể thu thêm được ngân sách để đáp ứng được nhu cầu của mình giữa các thá»?i kỳ ổn định.47 Mặt khác, các tỉnh có thặng dÆ° nhìn chung ở vị thế tốt hÆ¡n trong việc đáp ứng nhu cầu chi tiêu vì há»? có thể giữ được má»™t lượng ngân sách khá lá»›n đã thu được trong thá»?i kỳ phát triển kinh tế (vì số thu mà há»? phải ná»™p cho trung Æ°Æ¡ng đã được cố định ngay từ đầu thá»?i kỳ, mức này giữ ổn định này cho toàn bá»™ giai Ä‘oạn). DÄ© nhiên, đây là những tỉnh sẽ bị giảm tỉ lệ phân chia thuế trong giai Ä‘oạn ổn định tiếp theo. Các kết quả nghiên cứu của Há»?c viện Tài chính (2007) dÆ°á»?ng nhÆ° chỉ ra má»™t phÆ°Æ¡ng 46 Ảnh hưởng tiêu cá»±c này vá»? tính chắc chắc và khả năng đóan trÆ°á»›c phần nào được bù đắp bằng “thá»?i kỳ ổn địnhâ€?. 47 Gần đây, chính phủ Việt Nam đã bá»? chế Ä‘á»™ Ä‘iá»?u chỉnh theo tốc Ä‘á»™ lạm phát và phát triển kinh tế trong các thá»?i kỳ ổn định. Tuy nhiên, dÆ°á»?ng nhÆ° có sá»± đồng ý từ Bá»™ Tài chính là cần Ä‘Æ°a những Ä‘iá»?u chỉnh này trở lại vào đợt sá»­a đổi Luật Ngân sách sắp tá»›i. 154 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M hÆ°á»›ng cải cách là tạo ra sá»± ổn định và minh bạch hÆ¡n trong công tác giao trách nhiệm chi tiêu và nguồn thu cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Tuy nhiên, đây không phải là “phÆ°Æ¡ng thuốcâ€? để giải quyết tất cả má»?i vấn Ä‘á»?. Ví dụ, Ä?ánh giá Trách nhiệm Tài chính Quốc gia (CFAA) 2007 cho thấy má»™t số tỉnh nhÆ° Hà Nam, đã gặp khó khăn trong tái phân phối nguồn lá»±c từ các xã có số thu cao hÆ¡n nhá»? bùng nổ thị trÆ°á»?ng bất Ä‘á»™ng sản cho các xã có số thu thấp hÆ¡n, vì Luật Ngân sách hiện nay quy định thuế suất tối thiểu cụ thể mà trung Æ°Æ¡ng giao cho cấp xã đối vá»›i thuế đất và nhà ở. NhÆ° đã nói trên, ở Việt Nam công tác quản lý và thu má»?i loại thuế Ä‘á»?u theo cÆ¡ chế tập trung. Má»™t vấn Ä‘á»? tiá»?m ẩn của việc thu thuế tập trung là bá»™ máy quan liêu ở trung Æ°Æ¡ng (trong ngành thuế) thiếu Ä‘á»™ng cÆ¡ khuyến khích trong việc huy Ä‘á»™ng và thu thuế ở địa phÆ°Æ¡ng. Vấn Ä‘á»? này ở Việt Nam được khắc phục má»™t phần nhá»? có sá»± song trùng lãnh đạo trong quản lý thuế nghÄ©a là các cán bá»™ quản lý thuế đồng thá»?i nằm dÆ°á»›i sá»± quản lý của cÆ¡ quan thuế trung Æ°Æ¡ng và cÆ¡ quan chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng; có nghÄ©a là các cán bá»™ tỉnh và huyện có thể ảnh hưởng đáng kể đến quyết định và hoạt Ä‘á»™ng của cán bá»™ của quản lý thuế. Ví dụ, việc chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng thưởng cho các cán bá»™ quản lý thuế thá»±c hiện tốt công tác thu thuế không phải là chuyện bất thÆ°á»?ng. Chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng cÅ©ng thÆ°á»?ng cung cấp phÆ°Æ¡ng tiện làm việc, nhà ở và các phúc lợi khác cho thanh tra thuế và các cán bá»™ khác của cÆ¡ quan quản lý thuế trung Æ°Æ¡ng. Tình trạng quản lý song trùng nói trên và vai trò của các cÆ¡ chế khuyến khích cho hoạt Ä‘á»™ng thu thuế của các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đã được chính thức hóa trên thá»±c tiá»…n bằng cách cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng được giữ lại phần thu vượt dá»± toán trong kế hoạch của chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng.48 Mặt khác, ở má»™t số nÆ°á»›c đặc biệt là Trung Quốc (trÆ°á»›c cuá»™c cải cách 1994 khi các cÆ¡ quan quản lý thuế trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng được tách rá»?i) cÅ©ng nhÆ° má»™t số quốc gia Ä‘ang trong thá»?i kỳ chuyển đổi khác nhÆ° Nga và các nÆ°á»›c khác thuá»™c Liên Xô cÅ©, tình trạng quản lý song trùng đối vá»›i các cán bá»™ quản lý thuế trung Æ°Æ¡ng là nguyên nhân gây ra vấn Ä‘á»? các cÆ¡ quan chức năng địa phÆ°Æ¡ng “lạm dụngâ€? vị trí của há»? để đặt lợi ích của tỉnh cao hÆ¡n lợi ích của trung Æ°Æ¡ng. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là việc các cán bá»™ quản lý thuế của cÆ¡ quan trung Æ°Æ¡ng trên thá»±c tế chịu sá»± quản lý song trùng của các quan chức địa phÆ°Æ¡ng vá»? lâu dài không phải là má»™t giải pháp tốt để giải quyết vấn Ä‘á»? Ä‘á»™ng cÆ¡, đặc biệt nếu sau khi cải cách phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách ở Việt Nam các địa phÆ°Æ¡ng được giao quyá»?n tá»± chủ vá»? thu đáng kể. 6. Ä?ịnh hÆ°á»›ng cải cách phân cấp nhiệm vụ thu ở Việt Nam 6.1. Công cụ thuế nào là phù hợp nhất cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng? Những tiêu chí hÆ°á»›ng dẫn việc giao nhiệm vụ thu ngân sách được áp dụng khác nhau ở các cấp chính quyá»?n của má»™t quốc gia phản ánh vai trò keÌ?p của thuế. Thứ nhất, thuế Ä‘Æ¡n giản là phÆ°Æ¡ng tiện đảm bảo tài chính cho việc cung cấp hàng hóa và dịch vụ công, song thuế cÅ©ng được sá»­ dụng nhÆ° má»™t công cụ để thá»±c hiện các mục tiêu chính sách của chính quyá»?n, nhÆ° tái phân phối thu nhập thông qua đánh thuế lÅ©y tiến. Khởi Ä‘iểm kinh Ä‘iển của các nguyên tắc giao nhiệm vụ thu là má»™t nghiên cứu rất có ảnh hưởng của Musgrave (1959) lập luận rằng chính sách của chính phủ phải theo Ä‘uổi ba mục tiêu kinh tế căn bản: đảm bảo ổn định kinh 48 Số thu “vượt kế hoạchâ€? được giữ lại ở địa phÆ°Æ¡ng chỉ bao gồm các loại thuế được giao 100% cho địa phÆ°Æ¡ng và các loại thuế phân chia. Tỉ lệ giữ lại đối vá»›i số vượt thu giữa các tỉnh khác nhau, Hà Ná»™i là 100%, TP Hồ Chí Minh là 79% và đối vá»›i các tỉnh khác là 30%. 155 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM tế vÄ© mô; phân phối thu nhập bình đẳng hÆ¡n; và đảm bảo phân bổ nguồn lá»±c hiệu quả hÆ¡n khi thị trÆ°á»?ng không làm được Ä‘iá»?u đó. Mặc dù vẫn còn nhiá»?u ý kiến tranh cãi vá»? Ä‘iá»?u này, song các nhà kinh tế tài chính công hầu nhÆ° Ä‘á»?u thống nhất ý kiến vá»›i Musgrave, rằng quyết định chính sách vá»? bình ổn kinh tế và phân phối thu nhập tốt nhất nên giao cho chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng, còn má»™t số quyết định liên quan đến hiệu quả phân bổ (sá»­ dụng nguồn lá»±c sẵn có theo cách tốt nhất để cung cấp hàng hóa và dịch vụ công) thì có thể giao cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Bên cạnh vai trò của chính phủ, theo hÆ°á»›ng dẫn của Musgrave, có má»™t số thuá»™c tính của thuế thÆ°á»?ng được công nhận là được mong muốn bất kể các loại thuế này được giao cho chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng hay địa phÆ°Æ¡ng. Những tính chất này bao gồm: i. Ä?á»™ co dãn tăng trưởng vá»? số thu, có nghÄ©a là nhìn chung số thu phải tăng tỉ lệ thuận vá»›i tăng trưởng kinh tế; ii. Công bằng, có nghÄ©a là các nguồn thu tốt phải “hợp lýâ€? hay công bằng theo nghÄ©a công bằng theo chiá»?u ngang - trong đó các đối tượng đóng thuế trong hoàn cảnh tÆ°Æ¡ng tá»± nhau phải được đối xá»­ nhÆ° nhau, và công bằng theo hàng dá»?c - trong đó đối tượng đóng thuế vá»›i thu nhập khác nhau phải đóng theo “khả năng chi trảâ€? của há»?; iii. Hiệu quả suất, có nghÄ©a là thuế có chi phí quản lý và chi phí tuân thủ phải tÆ°Æ¡ng đối thấp, gây mức Ä‘á»™ tác Ä‘á»™ng kinh tế tối thiểu; và iv. Chấp nhận chính trị, nghÄ©a là thuế phải nhạy cảm vá»›i bối cảnh lịch sá»­ và khuôn khổ thể chế của quốc gia. Bên cạnh đó, còn có má»™t số thuá»™c tính khác cần có đối vá»›i các loại thuế nên giao cho địa phÆ°Æ¡ng.49 Thứ nhất, nguyên tắc lợi ích gắn nguồn thu vá»›i lợi ích thu được cần phải được thá»±c hiện ở mức Ä‘á»™ cao nhất trong khả năng có thể. Phí vệ sinh hay phí sá»­ dụng nÆ°á»›c là những ví dụ rõ ràng vá»? việc áp dụng nguyên tắc này. Thứ hai, các nguồn thu địa phÆ°Æ¡ng phải có diện chịu thuế phân phối tÆ°Æ¡ng đối đồng Ä‘á»?u giữa các địa phÆ°Æ¡ng. Ä?iá»?u này sẽ giúp giảm bá»›t mất cân đối ngân sách giữa các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng và giảm gánh nặng bổ sung Ä‘iá»?u hòa, để cho pheÌ?p đạt số lượng và chất lượng dịch vụ đồng Ä‘á»?u hÆ¡n. Thứ ba, các nguồn thuế ở địa phÆ°Æ¡ng phải có diện chịu thuế “ổn định bất Ä‘á»™ngâ€? để giảm bá»›t khả năng và ảnh hưởng cạnh tranh thuế giữa các địa phÆ°Æ¡ng trong cuá»™c “cạnh tranh làm cạn nguồn thuâ€?. 50 Thứ tÆ°, thuế địa phÆ°Æ¡ng phải trung tính vá»? địa lý, tức chúng không được ảnh hưởng đến thÆ°Æ¡ng mại trong nÆ°á»›c hay quốc tế, không dẫn đến phân bổ không hiệu quả các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế trên toàn lãnh thổ quốc gia, và không được xuất khẩu vượt ra ngoài phạm vi của địa phÆ°Æ¡ng đó (tức là để thuế do chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng này quy định không do cÆ° dân của địa phÆ°Æ¡ng khác gánh chịu). Thứ năm, thuế địa phÆ°Æ¡ng phải được thá»±c hiện mà không gây những chi phí tuân thủ và quản lý không đáng có do có nhiá»?u địa phÆ°Æ¡ng tham gia. Thứ sáu, thuế địa phÆ°Æ¡ng cần có diện chịu thuế nói chung ổn định trong suốt chu kỳ sản xuất kinh doanh; Ä‘iá»?u này có nghÄ©a là những nguồn thu nhạy cảm cao vá»›i các Ä‘iá»?u kiện kinh tế chung (nhÆ° thuế lợi tức) phải được giao cho chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng, nÆ¡i có khả năng xá»­ lý tốt hÆ¡n đối vá»›i những biến Ä‘á»™ng nguồn thu theo chu kỳ bằng cách vay nợ hay cách khác. Thứ bảy, thuế địa phÆ°Æ¡ng phải rất rõ ràng, để ngÆ°á»?i dân địa phÆ°Æ¡ng nhận 49 Xem McLure (1998). 50 Tuy nhiên, nhÆ° chúng tôi đã nói trên, không phải má»?i hình thức cạnh tranh thuế Ä‘á»?u tiêu cá»±c; cạnh tranh thuế có mức Ä‘á»™ có thể giúp nâng cao trách nhiệm giải trình của các chính trị gia và công chức. 156 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M thức rõ được vá»? gánh nặng thuế.51 Và thứ tám, giao nhiệm vụ thu cho địa phÆ°Æ¡ng cần phải ổn định theo thá»?i gian; má»™t vấn Ä‘á»? đặc thù của các ná»?n kinh tế chuyển đổi là nhiệm vụ thu không ổn định, không được nêu rõ trong các luật định má»™t cách chắc chắn mà chỉ được quyết định trong ngân sách hàng năm. Nhiệm vụ thuế được giao theo từng năm má»™t còn có thể gây ra tình trạng thiếu nhất quán, phức tạp không cần thiết và ảnh hưởng đến Ä‘á»™ng cÆ¡ thu ngân sách. 6.2. Lá»±a chá»?n công cụ thuế ở cấp địa phÆ°Æ¡ng Do không có loại thuế nào là đáp ứng được toàn bá»™ các tiêu chí mong muốn liệt kê ở trên, nói chung cần phải có sá»± thá»?a hiệp giữa các tiêu chí khác nhau. Trên thá»±c tế, lẽ dÄ© nhiên là sẽ có những bất đồng vá»? má»™t danh sách những yêu cầu tối thiểu để giao nhiệm vụ thuế ở cấp địa phÆ°Æ¡ng. Tuy nhiên, má»™t trong những danh sách tối thiểu nhÆ° vậy có thể bao gồm tá»± chủ nguồn thu ở má»™t mức Ä‘á»™ nhất định, nhiệm vụ thu ổn định theo thá»?i gian, thu đủ để đáp ứng nhiệm vụ chi của các địa phÆ°Æ¡ng giàu nhất, và thuế phải dá»±a tối Ä‘a trên cÆ¡ sở nguyên tắc lợi ích, và tối thiểu vào các diện chịu thuế di Ä‘á»™ng. Tuy nhiên, kể cả khi chúng ta không thể chá»?n má»™t cÆ¡ chế giao nhiệm vụ tốt nhất, thì má»™t Ä‘iá»?u rõ ràng là các tiêu chí sẽ cho pheÌ?p chúng ta lá»±a chá»?n trong má»™t loạt những phÆ°Æ¡ng án tốt xấu khác nhau. 6.2.1. Các loại thuế là lá»±a chá»?n tốt cho thuế ở địa phÆ°Æ¡ng Phí và lệ phí: Cách Ä‘Æ¡n giản nhất để thu ngân sách theo nguyên tắc lợi ích là thu phí để trang trải chi phí cung cấp những dịch vụ công cụ thể tại địa phÆ°Æ¡ng. Bên cạnh huy Ä‘á»™ng nguồn thu cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng, phí sá»­ dụng còn có chức năng nhÆ° má»™t cÆ¡ chế định giá, qua đó đảm bảo rằng hàng hóa cung cấp tại địa phÆ°Æ¡ng chỉ do ngÆ°á»?i dân địa phÆ°Æ¡ng sá»­ dụng chừng nào lợi ích của há»? còn lá»›n hÆ¡n chi phí mà ngÆ°á»?i sá»­ dụng phải bá»? ra. Má»™t đặc Ä‘iểm của nguồn ngân sách địa phÆ°Æ¡ng này là nguồn thu từ phí và các nguồn thu phi thuế khác nhìn chung không để chi thu chung cho các dịch vụ hay hạ tầng cÆ¡ sở của địa phÆ°Æ¡ng. Má»™t lập luận chung đôi khi được Ä‘Æ°a ra để phản đối quan Ä‘iểm dá»±a vào thu phí ở cấp địa phÆ°Æ¡ng là: phí sá»­ dụng có khả năng mang tính lÅ©y thoái. Tuy nhiên, nhÆ° chúng tôi đã khuyến nghị, cần phải thận trá»?ng để không quá cÆ°á»?ng Ä‘iệu tầm quan trá»?ng của vai trò tái phân phối của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. NhÆ° đã nói trên, tính công bằng và vấn Ä‘á»? phân phối được giải quyết tốt hÆ¡n nhiá»?u ở các cấp khác trong toàn bá»™ hệ thống ngân sách của đất nÆ°á»›c. Do mục đích chính của lệ phí cấp pheÌ?p và phí sá»­ dụng dịch vụ là để trang trải chi phí quản lý hành chính cho việc cấp pheÌ?p hay chi phí cung cấp dịch vụ công cá»™ng, nên cần phải định giá dịch vụ má»™t cách đúng đắn. Yêu cầu chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng quy định mức phí thấp hÆ¡n chi phí thá»±c của việc cung cấp dịch vụ có nghÄ©a là áp đặt má»™t nhiệm vụ không được cấp kinh phí, và Ä‘iá»?u này có thể dá»… dàng dẫn đến việc cung cấp dịch vụ tồi. Mặc dù phí sá»­ dụng có những lợi ích quan trá»?ng vá»? hiệu quả, song cần phải cân đối giữa chi phí quản lý và thu phí vá»›i số tiá»?n phí thu được; má»™t số loại phí đòi há»?i quá nhiá»?u giao dịch làm cho việc thu phí trở nên quá tốn keÌ?m. Cách làm được áp dụng trên thế giá»›i là kết hợp thu má»™t vài loại phí vào thành má»™t khoản thanh toán có thể là má»™t cách làm hay. Ví dụ, có 51 Tất nhiên, chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng thÆ°á»?ng nghÄ© khác vá»? vấn Ä‘á»? này và thÆ°á»?ng thích các loại thuế keÌ?m rõ ràng hÆ¡n. 157 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM thể thu phí vệ sinh hay phí chiếu sáng Ä‘Æ°á»?ng phố thành má»™t khoản phụ thu đối vá»›i thuế bất Ä‘á»™ng sản. Thuế bất Ä‘á»™ng sản và phụ thu đánh vào cÆ¡ sở hạ tầng được nâng cấp: Những nghiên cứu vá»? tài chính công có sá»± nhất trí cao là: thuế bất Ä‘á»™ng sản là má»™t trong những cách tốt nhất để cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có quyá»?n tá»± chủ vá»? thuế. Má»™t số đặc Ä‘iểm nữa làm cho thuế bất Ä‘á»™ng sản trở nên đặc biệt trong vấn Ä‘á»? giao nhiệm vụ thu. Nguyên tắc chung là nên giao thuế bất Ä‘á»™ng sản cho cấp thấp nhất hÆ¡n là cho chính quyá»?n cấp trung gian (cấp tỉnh hay cấp vùng).52 Có má»™t số đặc Ä‘iểm làm cho thuế bất Ä‘á»™ng sản trở nên hấp dẫn đối vá»›i các địa phÆ°Æ¡ng. Ä?iá»?u quan trá»?ng nhất là thuế bất Ä‘á»™ng sản là loại thuế rất rõ ràng, và do vậy có ích cho trách nhiệm giải trình chính trị; thêm vào đó, loại thuế này có diện chịu thuế hầu nhÆ° không dịch chuyển. Tình trạng phân phối giá trị bất Ä‘á»™ng sản và phân phối dân cÆ° ở má»™t địa phÆ°Æ¡ng càng đồng nhất, thì thuế bất Ä‘á»™ng sản lại càng gần hÆ¡n vá»›i việc trở thành má»™t loại thuế lợi ích.53 Tuy nhiên, tùy theo cÆ¡ cấu của thuế bất Ä‘á»™ng sản mà nó có thể dá»… dàng Ä‘i xa khá»?i liên kết lợi ích; ví dụ, khi gánh nặng thuế bất Ä‘á»™ng sản chỉ rÆ¡i vào má»™t số loại bất Ä‘á»™ng sản, nhÆ° bất Ä‘á»™ng sản của ngÆ°á»?i ngoài địa phÆ°Æ¡ng, thì khó có thể nói vá»? thuế bất Ä‘á»™ng sản nhÆ° má»™t loại thuế lợi ích. Những Æ°u Ä‘iểm khác của thuế bất Ä‘á»™ng sản là tiá»?m năng vá»? số thu và sá»± ổn định của nguồn thu. CÅ©ng nên lÆ°u ý rằng trên quan Ä‘iểm công bằng theo chiá»?u dá»?c, thuế bất Ä‘á»™ng sản có thể lÅ©y tiến, đặc biệt ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, và do vậy có thể làm tăng tính công bằng theo chiá»?u dá»?c nói chung của hệ thống thuế. Tuy nhiên, trên thá»±c tế thuế bất Ä‘á»™ng sản có thể lÅ©y thoái nếu áp dụng các chính sách miá»…n trừ nhằm vào những gia đình giàu có hÆ¡n.54 Thuế bất Ä‘á»™ng sản cÅ©ng có má»™t đặc Ä‘iểm mong muốn là phần lá»›n gánh nặng thuế rÆ¡i vào ngÆ°á»?i dân địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i cung cấp dịch vụ được trang trải từ thuế bất Ä‘á»™ng sản. Thuế bất Ä‘á»™ng sản còn có chi phí tuân thủ tÆ°Æ¡ng đối thấp đối vá»›i ngÆ°á»?i đóng thuế, vì can thiệp của ngÆ°á»?i đóng ná»™p thuế trong việc xác định nghÄ©a vụ thuế là rất nhá»?, ngoại trừ trÆ°á»?ng hợp có khiếu nại. Nhìn chung, thuế bất Ä‘á»™ng sản không gây vấn Ä‘á»? nghiêm trá»?ng vá»? cạnh tranh diện chịu thuế vá»›i chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng, căn bản là vì đây không phải là loại thuế mà trung Æ°Æ¡ng thÆ°á»?ng muốn có. 55 Cuối cùng, có thể nghÄ© tá»›i thuế đất nhÆ° má»™t phần của thuế bất Ä‘á»™ng sản, Ä‘iá»?u này có thể dẫn đến cải thiện đáng kể chất lượng sá»­ dụng đất. 52 Tuy nhiên, mặc dù có nhiá»?u ý kiến thống nhất vá»? Æ°u Ä‘iểm của thuế bất Ä‘á»™ng sản ở cấp địa phÆ°Æ¡ng, song chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng ở các quốc gia Ä‘ang phát triển và chuyển đổi lại tÆ°Æ¡ng đối ít dùng loại thuế này. Trung bình các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và chuyển đổi chỉ thu được thuế bất Ä‘á»™ng sản vào khoảng 0,6% GDP. Xem Bahl và Martinez-Vazquez (2007)để tìm hiểu thêm vá»? vấn Ä‘á»? này. 53 Chênh lệch giữa dịch vụ mà chủ sở hữu bất Ä‘á»™ng sản nhận được và thuế bất Ä‘á»™ng sản mà há»? phải trả thÆ°á»?ng có thể được vốn hóa vào giá bất Ä‘á»™ng sản. Có nghÄ©a là, thuế bất Ä‘á»™ng sản không làm giảm giá cả thị trÆ°á»?ng của nhà cá»­a nếu má»?i ngÆ°á»?i Ä‘á»?u cho rằng dịch vụ do chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng cung cấp có chất lượng tốt. 54 Xem Bahl và Linn (1992) hoặc Sennoga và các tác giả khác (2007). 55 Tất nhiên, mức Ä‘á»™ quan tâm thấp còn cho thấy má»™t quan niệm là thuế bất Ä‘á»™ng sản phức tạp và có tiá»?m năng thu thấp so vá»›i chi phí chính trị phải bá»? ra, mặc dù cÅ©ng có những ngoại lệ (nhÆ° Trung Quốc, Indonesia và Jamaica.). 158 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M Nhược Ä‘iểm chính của thuế bất Ä‘á»™ng sản, có lẽ chính do tính rõ ràng của nó, là không được ngÆ°á»?i đóng thuế Æ°a thích, và do vậy, công chức cÅ©ng không chuá»™ng. Ngoài ra có những nhược Ä‘iểm khác nhÆ° nó có thể dẫn đến khó khăn vá»? chi trả cho ngÆ°á»?i sở hữu tài sản vá»›i những tài sản có giá trị cao nhÆ°ng thu nhập lại thấp.56 Bên cạnh đó, công tác quản lý thuế bất Ä‘á»™ng sản yêu cầu phải định giá tài sản thÆ°á»?ng xuyên là má»™t việc tốn keÌ?m và khó thá»±c hiện, vì tịch thu tài sản có thể bị coi là quá cá»±c Ä‘oan do những hệ lụy vá»? chính trị. Cuối cùng, thuế bất Ä‘á»™ng sản thiếu Ä‘á»™ khả năng tăng tưởng co giãn vá»? số thu, có nghÄ©a là nguồn thu ít có khả năng tá»± Ä‘á»™ng tăng trưởng. Trên thá»±c tế, có má»™t số hình thức thuế bất Ä‘á»™ng sản. Ví dụ, ở má»™t số nÆ°á»›c phân biệt giữa thuế đất và tài sản trên đất, má»™t số nÆ°á»›c khác chỉ đánh thuế giá trị đất hay tiá»?n cho thuê đất. Mặc dù đánh thuế vào đất thÆ°á»?ng có hiệu suất cao hÆ¡n, song lại có tiá»?m năng thu thấp hÆ¡n và nhìn chung khó quản lý được má»™t cách hiệu quả, ví dụ trong việc định giá hay đánh giá tài sản. Còn có má»™t loại thuế bất Ä‘á»™ng sản khác dÆ°á»›i hình thức phụ thu đánh vào cÆ¡ sở hạ tầng đã được nâng cấp hoặc má»™t khoản thanh toán trá»?n gói phải trả trÆ°á»›c mà chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đánh vào các Ä‘Æ¡n vị phát triển đất và nhà ở và chủ sở hữu nhà đối vá»›i những cải thiện vá»? dịch vụ công, nhÆ° lát Ä‘Æ°á»?ng, làm cống rãnh, vỉa hè, chiếu sáng Ä‘Æ°á»?ng phố v.v., là những yếu tố có lợi rõ ràng đối vá»›i giá bất Ä‘á»™ng sản. Loại phụ thu này có thể rất hữu ích giúp chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có tiá»?n đầu tÆ° vào các cÆ¡ sở hạ tầng cần thiết; bên cạnh đó còn có Æ°u Ä‘iểm là có tính giao kèo trá»±c tiếp hÆ¡n thuế bất Ä‘á»™ng sản và nhá»? đó củng cố cho nguyên tắc lợi ích trong cÆ¡ chế đảm bảo tài chính của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Có nhiá»?u mô hình quản lý thuế bất Ä‘á»™ng sản khác nhau, bao gồm mô hình giám sát tập trung đối vá»›i các Ä‘Æ¡n vị địa chính và quy trình định giá, làm cho hình thức thuế này khả thi ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển. LÆ°u ý rằng quyá»?n tá»± chủ vá»? thuế còn được bảo vệ chừng nào chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng còn có quyá»?n tá»± quyết định mức thuế ở chừng má»±c nào đó.57 Thuế xe gắn máy và giao thông: Ä?ây là những loại thuế nói chung là hấp dẫn đối vá»›i địa phÆ°Æ¡ng vì có mối quan hệ chặt chẽ giữa má»™t mặt là sở hữu xe cá»™ vá»›i mặt khác là sá»­ dụng dịch vụ và hạ tầng của địa phÆ°Æ¡ng (đặc biệt là Ä‘Æ°á»?ng sá). Bên cạnh đó, thuế và phí ở địa phÆ°Æ¡ng đối vá»›i xe cá»™ có thể làm mất tác dụng của các tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c lan toản do tắc nghẽn giao thông địa phÆ°Æ¡ng và ô nhiá»…m không khí trong vùng. Thuế xe gắn máy và giao thông còn có xu hÆ°á»›ng có nguồn thu co giãn tăng trưởng. Có lẽ vì nguyên nhân này mà chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng ở má»™t số nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển đã sai lầm giữ loại thuế này hoàn toàn tập trung.58 ThÆ°á»?ng thì thuế đăng ký xe gắn máy hàng năm được giao cho cấp địa phÆ°Æ¡ng. Tuy nhiên, thuế tiêu thụ đặc biệt đánh má»™t lần khi mua xe gắn máy và phí xăng dầu thÆ°á»?ng được giao cho cấp trung Æ°Æ¡ng. Thông thÆ°á»?ng nguồn thu từ thuế xăng dầu có thể dành cho quỹ Ä‘Æ°á»?ng bá»™ quốc gia. Trong má»™t số trÆ°á»?ng hợp, số thu trong quỹ 56 “Giàu vá»? nhà và nghèo vá»? thu nhậpâ€? có thể là vấn Ä‘á»? của những ngÆ°á»?i già. Má»™t số nÆ°á»›c dùng các chÆ°Æ¡ng trình miá»…n giảm đặc biệt (“miá»…n thuế đất ởâ€? hay chính sách “cầu daoâ€?) để tăng tính công bằng trong việc thá»±c hiện thuế bất Ä‘á»™ng sản. 57 Xem Bird và Slack (2004) và Bahl và Martinez-Vazquez (2007) để biết vá»? kinh nghiệm quốc tế đối vá»›i thuế bất Ä‘á»™ng sản. 58 Tuy nhiên có má»™t số loại thuế giao thông nhÆ° thuế hàng không phân bổ cho trung Æ°Æ¡ng là đúng, vì kiểm soát không lÆ°u và các dịch vụ tÆ°Æ¡ng tá»± phải được cung cấp tập trung. 159 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Ä‘Æ°á»?ng bá»™ được phân chia giữa trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng theo công thức vá»›i kinh phí dành để chi cho xây dá»±ng và duy tu bảo dưỡng Ä‘Æ°á»?ng bá»™. Thuế tài nguyên (khi nguồn lá»±c được phân phối đồng Ä‘á»?u): Ã?t nhất có mối liên hệ phần nào giữa thuế khai thác tài nguyên và nguyên tắc lợi ích ở cấp địa phÆ°Æ¡ng. Thuế tài nguyên đặt ở cấp địa phÆ°Æ¡ng có thể coi là hợp lý vì các hoạt Ä‘á»™ng khai thác sá»­ dụng hạ tầng của địa phÆ°Æ¡ng (ví dụ nhÆ° Ä‘Æ°á»?ng sá cần thiết để chở máy móc nặng và tài nguyên khai thác được), gây áp lá»±c đối vá»›i các hạ tầng cÆ¡ sở khác của địa phÆ°Æ¡ng (lán trại tạm thá»?i của công nhân, dịch vụ bệnh viện để Ä‘iá»?u trị thÆ°Æ¡ng tích của công nhân làm việc ở má»?, v.v.) và – tùy theo hình thức khai thác – có thể gây ô nhiá»…m môi trÆ°á»?ng hoặc gây ra những tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c, làm tăng chi phí khám chữa bệnh của ngÆ°á»?i dân địa phÆ°Æ¡ng. Các tài liệu nghiên cứu vá»? phân cấp tài chính ngày càng quan tâm đến những Æ°u nhược Ä‘iểm của việc giao thuế tài nguyên cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng.59 Mặc dù có những lập luận ủng há»™ thu thuế tài nguyên ở địa phÆ°Æ¡ng, song có hai luận Ä‘iểm chính phản đối lại Ä‘iá»?u này. Thứ nhất đối vá»›i những tài nguyên có đặc Ä‘iểm tập trung vá»? mặt địa lý, thì thu thuế ở địa phÆ°Æ¡ng có thể gây mất cân đối ngân sách lá»›n theo chiá»?u ngang (nhÆ° những trÆ°á»?ng hợp gần đây ở In-đô-nê-xia, Ni-gê-ria và Nga). Những khác biệt vá»? ngân sách này có thể dẫn đến tình trạng di cÆ° và đặt địa Ä‘iểm kinh doanh thiếu hiệu quả. Thứ hai, vá»›i tình trạng giá cả hàng hóa thế giá»›i dá»… biến Ä‘á»™ng, thu thuế tài nguyên ở địa phÆ°Æ¡ng sẽ không phải là má»™t nguồn thu ổn định. Chính vì vậy, cần phải đạt được sá»± cân bằng nhất định, nhất là trong trÆ°á»?ng hợp tài nguyên phân phối không đồng Ä‘á»?u theo địa lý, giữa thứ nhất là thu thuế tài nguyên tập trung để giải quyết vấn Ä‘á»? chênh lệch nguồn thu và tránh hoặc xá»­ lý những tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c, vá»›i thứ hai là phân chia má»™t phần số thu vá»›i cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng để bù đắp cho môi trÆ°á»?ng bị tổn hại do quá trình khai thác, v.v. Thuế kinh doanh địa phÆ°Æ¡ng: CÆ¡ sở để phân cấp má»™t số hình thức thuế kinh doanh hoặc thuế môn bài cho các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng vì đây là cách gián tiếp nhÆ°ng vá»? mặt quản lý thì dá»… dàng hÆ¡n để đánh thuế thu nhập của các chủ kinh doanh (đặc biệt là thu nhập phi lÆ°Æ¡ng) và là má»™t loại thuế lợi ích đối vá»›i dịch vụ và hạ tầng mà chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng cung cấp. Khi việc bù đắp chi phí dịch vụ của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng thông qua phÆ°Æ¡ng tiện phí sá»­ dụng không khả thi thì má»™t hình thức đánh thuế trên diện chịu thuế rá»™ng đối vá»›i hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh nói chung được đảm bảo. Ä?ể tránh tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c kinh tế , lý tưởng nhất là thuế sẽ áp dụng đồng Ä‘á»?u cho lao Ä‘á»™ng (theo bảng lÆ°Æ¡ng) và vốn (tài sản) mà doanh nghiệp sá»­ dụng.60 Khi hình thức đánh thuế kinh doanh ở cấp địa phÆ°Æ¡ng không khả thi thì có thể sá»­ dụng phí cấp pheÌ?p kinh doanh khác nhau theo loại hình, quy mô hay địa Ä‘iểm của doanh nghiệp. 59 Xem McLure (1996) và Bahl và Tumennasan (2004). 60 Ví dụ nhÆ° thuế giá trị doanh nghiệp (GTDN) nhÆ° trong nghiên cứu của Bird (2003) và được tính bằng cách cá»™ng bảng lÆ°Æ¡ng, lãi suất, tiá»?n thuê, lợi nhuận ròng trên cÆ¡ sở hạch toán hàng năm. Má»™t ví dụ vá»? BVT GTDN là thuế kinh doanh khu vá»±c ở Ã?(có tên là IRAP) trÆ°á»›c khi loại bá»? yếu tố tiá»?n lÆ°Æ¡ng ra khá»?i cÆ¡ sở tính thuế vào năm 2003. IRAP được bàn tá»›i trong nghiên cứu của Keen (2003). 160 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M Thuế tiêu thụ đặc biệt: Tùy theo quy mô diện tích, hạn chế vá»? buôn bán tiểu ngạch và buôn lậu, thuế tiêu thụ đặc biệt có tiá»?m năng tốt ở cấp địa phÆ°Æ¡ng, đặc biệt khi được thiết kế thành thuế phụ thu đối vá»›i các sắc thuế quốc gia. Má»™t Æ°u Ä‘iểm của thuế tiêu thụ đặc biệt là chúng dá»… được chấp nhận hÆ¡n vá»? mặt chính trị, có thể quản lý dá»… dàng trong sá»± phối hợp vá»›i các nhà bán lẻ trên toàn quốc vá»›i tÆ° cách là các đại lý, và cho pheÌ?p các tỉnh áp dụng các mức khác nhau.61 HÆ¡n nữa, nguyên tắc lợi ích cÅ©ng phù hợp vá»›i việc giao thuế tiêu thụ đặc biệt (trên cÆ¡ sở nÆ¡i đến) đối vá»›i rượu và thuốc lá cho cấp địa phÆ°Æ¡ng (vì địa phÆ°Æ¡ng chịu trách nhiệm vá»? y tế) và xe máy và nhiên liệu (vì địa phÆ°Æ¡ng tham gia xây dá»±ng và duy tu bảo dưỡng Ä‘Æ°á»?ng bá»™). Khả năng áp dụng các mức thu khác nhau ở các địa phÆ°Æ¡ng tất nhiên bị hạn chế bởi khả năng buôn bán tiểu ngạch qua biên giá»›i và buôn lậu. Mức Ä‘á»™ sá»­ dụng phụ thu thuế tiêu thụ đặc biệt ở cấp địa phÆ°Æ¡ng còn phụ thuá»™c vào công nghệ phân phối sản phẩm và Ä‘iểm bán hàng. Má»™t khía cạnh thú vị của thuế tiêu thụ đặc biệt ở cấp địa phÆ°Æ¡ng là việc đánh thuế các Ä‘Æ¡n vị dịch vụ dịch vụ công. Má»™t số dịch vụ này có tiá»?m năng thu đáng kể, ví dụ nhÆ° ngành Ä‘iện và dịch vụ Ä‘iện thoại. Bên cạnh tiá»?m năng thu lá»›n và quản lý dá»… dàng, thuế tiêu thụ đặc biệt ở địa phÆ°Æ¡ng đối vá»›i các dịch vụ công còn hấp dẫn bởi nguyên tắc lợi ích; ví dụ thuế tiêu thụ đặc biệt đánh vào tiêu thụ Ä‘iện và dịch vụ Ä‘iện thoại tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i nhu cầu của há»™ gia đình và doanh nghiệp đối vá»›i dịch vụ công của địa phÆ°Æ¡ng. So vá»›i các hàng hóa khác, đánh thuế dịch vụ công ích sẽ tÆ°Æ¡ng đối ít gây meÌ?o mó, vì hầu hết má»?i dịch vụ công ích Ä‘á»?u có cầu ít co giãn theo giá. Ngòai ra, nhu cầu sá»­ dụng dịch vụ công ích co giãn theo thu nhập, nhÆ° vậy sẽ mang lại thêm hai lợi ích cho hình thức thuế địa phÆ°Æ¡ng này là khả năng tăng thu và phân phối gánh nặng thuế công bằng hÆ¡n. Phụ thu cố định đối vá»›i thuế thu nhập Thuế thu nhập lÅ©y tiến tốt nhất nên được giao cho cấp trung Æ°Æ¡ng, vì nhÆ° đã nói ở trên, phân phối lại thu nhập phải là mục tiêu mà chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng theo Ä‘uổi. Má»™t lý do khác để giao cho trung Æ°Æ¡ng là vì thuế thu nhập lÅ©y tiến có xu hÆ°á»›ng tá»± nhiên bình ổn kinh tế, và ổn định kinh tế vÄ© mô cÅ©ng phải là chức năng hàng đầu của chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng. Tuy nhiên, có má»™t vài khả năng để chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đánh thuế thu nhập cá nhân. Hình thức đánh thuế thu nhập ở địa phÆ°Æ¡ng được áp dụng phổ biến nhất trên thế giá»›i là má»™t mức thuế thu nhập cố định nhÆ° má»™t khoản phụ thu đối vá»›i thuế thu nhập cá nhân của chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng. Loại thuế này hầu nhÆ° luôn luôn được cÆ¡ quan thuế trung Æ°Æ¡ng thu và phân chia trên cÆ¡ sở nguồn gốc.62 Ä?ể tăng cÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ tá»± chủ vá»? nguồn thu, chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có thể được pheÌ?p tá»± đặt ra mức thu cố định là bao nhiêu giữa hai giá»›i hạn tối 61 Ví dụ, má»™t số nÆ°á»›c OECD cho pheÌ?p địa phÆ°Æ¡ng được thu các khá»?an phụ thu đối vá»›i thuế tiêu thụ đặc biệt. ở Hà Lan, các tỉnh áp dụng phụ thu đối vá»›i thuế xe gắn máy do chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng quy định. Các tỉnh được pheÌ?p quy định mức phụ thu, dá»±a theo mức trần mà chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng đặt ra. 62 Nói chung má»™t loại thuế thu nhập địa phÆ°Æ¡ng cần phải được đánh ở nÆ¡i cÆ° trú vì đó là nÆ¡i hầu hết các đối tượng đóng thuế sá»­ dụng các dịch vụ của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Tuy nhiên, để tiện quản lý, các loại phụ thu ở địa phÆ°Æ¡ng thÆ°á»?ng được giữ tại nguồn nÆ¡i làm việc của ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng. Tuy nhiên, việc phân phối tiá»?n thuế theo nÆ¡i cÆ° trú của ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng hoàn toàn khả thi. 161 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM thiểu và tối Ä‘a mà chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng đã quy định.63 Má»™t mức phụ thu cố định đối vá»›i thuế thu nhập dá»… dàng thá»?a mãn được nguyên tắc lợi ích, và do rất rõ ràng nên loại thuế này cÅ©ng thúc đẩy trách nhiệm và trách nhiệm giải trình chính trị ở cấp địa phÆ°Æ¡ng. Ä?ây cÅ©ng là má»™t loại thuế có Ä‘á»™ co giãn vá»? số thu tăng tÆ°Æ¡ng xứng vá»›i thu nhập, và khi nhu cầu đối vá»›i dịch vụ địa phÆ°Æ¡ng tăng lên cùng vá»›i thu nhập thì số thu cÅ©ng tăng theo. 6.2.2. Các loại thuế là lá»±a chá»?n không tốt để làm NhÆ° chúng ta đã thấy, nguyên tắc giao nhiệm vụ thuế không cho chúng ta má»™t danh sách định trÆ°á»›c các loại thuế giao cho địa phÆ°Æ¡ng; tuy nhiên, những nguyên tắc này rất hữu ích trong việc xác định những lá»±a chá»?n tốt hÆ¡n và lá»±a chá»?n nào là không tốt. NhÆ° vừa bàn ở trên, thuế thu nhập cá nhân lÅ©y tiến không phải là má»™t lá»±a chá»?n tốt để giao cho cấp địa phÆ°Æ¡ng; rốt cuá»™c thì ít có cÆ¡ sở để phân phối lại thu nhập chỉ trong phạm vi má»™t địa phÆ°Æ¡ng, vì những ngÆ°á»?i đóng thuế giàu hÆ¡n thÆ°á»?ng sống ở những địa phÆ°Æ¡ng giàu hÆ¡n. Bên cạnh đó, sá»± di chuyển của những ngÆ°á»?i đóng thuế và doanh nghiệp có thu nhập cao có thể dá»… dàng dẫn đến phân bổ không hiệu quả các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế. Má»™t loại thuế khác cÅ©ng không nên áp dụng ở cấp địa phÆ°Æ¡ng, đó là thuế thu nhập doanh nghiệp hay thuế lợi tức. Ä?ây là má»™t sắc thuế giao cho trung Æ°Æ¡ng thì phù hợp hÆ¡n bởi nó gắn vá»›i việc ổn định kinh tế vÄ© mô, và vì chủ sở hữu các doanh nghiệp thÆ°á»?ng là do các doanh nghiệp là do các cá nhân giàu có sở hữu nên loại thuế này còn ảnh hưởng đến cả tái phân phối thu nhập. Có lẽ nó phù hợp còn là vì ngay cả khi chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng đánh thuế thì thuế thu nhập doanh nghiệp cÅ©ng khó có thể đáp ứng được các nguyên tắc tốt. Không có lý do rõ rệt giải thích vì sao các doanh nghiệp chính thức thành lập lại hưởng lợi nhiá»?u hÆ¡n từ các dịch vụ công so vá»›i các doanh nghiệp không lập thành công ty, hay các lợi ích nhận được lại khác nhau theo lợi nhuận. Luận Ä‘iểm biện minh chính cho thuế thu nhập doanh nghiệp là ngăn chặn việc trốn thuế thu nhập cá nhân thông qua thành lập doanh nghiệp; thuế thu nhập doanh nghiệp cÅ©ng có hiệu quả nhÆ° má»™t loại thuế tạm thu đối vá»›i các cổ đông nÆ°á»›c ngòai, nếu không những ngÆ°á»?i này chỉ phải đóng thuế ở nÆ°á»›c mà há»? cÆ° trú. Rõ ràng, vá»? mặt quản lý thì đánh thuế lợi tức tại nguồn dá»… hÆ¡n so vá»›i đánh thuế thu nhập cá nhân sau khi lợi nhuận đã được chia cho các cổ đông. Má»™t cách thiết thá»±c hÆ¡n, việc giao nhiệm vụ thu thuế lợi tức cho trung Æ°Æ¡ng được biện minh bởi những khó khăn trong việc chia lợi nhuận của doanh nghiệp theo các địa phÆ°Æ¡ng mà doanh nghiệp hoạt Ä‘á»™ng. Má»™t số nÆ°á»›c có thuế thu nhập doanh nghiệp giao cho cấp địa phÆ°Æ¡ng đã thá»­ chia lợi nhuận của doanh nghiệp trên toàn quốc cho các địa phÆ°Æ¡ng bằng cách áp dụng má»™t công thức. Công thức phân chia này nhìn chung sá»­ dụng má»™t hệ số có trá»?ng số trong đó kết hợp ba yếu tố: bảng lÆ°Æ¡ng, tài sản và doanh số. Mặc dù có những công thức này nhÆ°ng việc phân bổ lợi nhuận (và do đó cả việc phân chia số doanh thu thuế) giữa các địa phÆ°Æ¡ng thÆ°á»?ng rất tùy tiện vì mối liên hệ không chính xác giữa địa Ä‘iểm của các yếu tố này và việc tạo ra lợi nhuận. ở má»™t số nÆ°á»›c khác nÆ¡i không sá»­ dụng công thức phân chia thì cách làm phổ biến là chia sẻ nguồn thu giữa trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng trên cÆ¡ sở nguồn gốc, có nghÄ©a là theo địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i mà thuế được thu. Cách làm này dẫn đến việc phân phối số thu lại càng tùy tiện hÆ¡n, vì số thu được phân chia chỉ có ở má»™t vài địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i 63 Các hình thức tá»± chủ thuế khác không được Æ°a chuá»™ng bằng song vẫn được áp dụng bao gồm khả năng Ä‘iá»?u chỉnh cÆ¡ sở thuế bằng cách tăng hay giảm mức miá»…n, giảm thuế. 162 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M các công ty đăng ký kinh doanh hay đặt trụ sở chính. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là thủ đô và má»™t số thành phố lá»›n khác nÆ¡i doanh nghiệp đặt trụ sở chính thÆ°á»?ng được hưởng lợi má»™t cách không công bằng so vá»›i địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i doanh nghiệp có nhà máy và các loại hình hoạt Ä‘á»™ng kinh tế khác, sá»­ dụng nguồn lá»±c và dịch vụ công của địa phÆ°Æ¡ng. NhÆ° chúng ta đã thấy ở trên, hiện nay đây Ä‘ang là vấn Ä‘á»? trong hệ thống phân cấp của Việt Nam Má»™t sắc thuế khác trÆ°á»›c đây vẫn được coi là má»™t lá»±a chá»?n tồi để giao cho địa phÆ°Æ¡ng là thuế GTGT. Khó khăn lá»›n nhất nằm ở chá»— việc ghi nợ và ghi có thuế GTGT thÆ°á»?ng diá»…n ra ở các địa phÆ°Æ¡ng khác nhau, đồng nghÄ©a vá»›i việc phân chia tùy tiện số thu từ thuế GTGT giữa các địa phÆ°Æ¡ng.64 Ä?iá»?u này cÅ©ng làm cho việc chia sẻ số thu từ thuế GTGT vá»›i các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng trên cÆ¡ sở nguồn gốc trở nên có vấn Ä‘á»?. Vấn Ä‘á»? là, cÅ©ng nhÆ° trong trÆ°á»?ng hợp thuế lợi tức, doanh số thu thuế ở đây sẽ bị phân bổ tùy tiện cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i công ty đóng trụ sở chứ không phải cho địa phÆ°Æ¡ng nÆ¡i mà hoạt Ä‘á»™ng kinh tế thá»±c sá»± diá»…n ra. Tuy nhiên, để giải quyết vấn Ä‘á»? tình trạng tùy tiện này, có những nÆ°á»›c đã dùng công thức để phân chia số doanh thu từ thuế GTGT vá»›i các Ä‘Æ¡n vị địa phÆ°Æ¡ng.65 7. Khuyến nghị cải cách Ä?ể thu nhận được đầy đủ lợi ích của phân cấp ngân sách ở Việt Nam, sẽ đòi há»?i phải cải cách phân cấp nhiệm vụ thu ở cấp tỉnh và các cấp thấp hÆ¡n. Trong nghiên cứu này, chúng tôi đã lập luận rằng bên cạnh việc có nguồn thu ngân sách đủ để chi trả cho các nhu cầu chi tiêu công của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng, Ä‘iá»?u mà chúng ta mong muốn nhất từ phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách là tăng trách nhiệm giải trình của các cán bá»™ chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng đối vá»›i ngÆ°á»?i dân ở địa phÆ°Æ¡ng mình. Ä?iá»?u này căn bản sẽ đạt được bằng cách trao cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng quyá»?n tá»± chủ vá»? thuế ở má»™t mức Ä‘á»™ đáng kể. TrÆ°á»›c khi Ä‘Æ°a ra khuyến nghị vá»? việc làm cách nào tốt nhất để đạt được mục tiêu tăng số thu và nâng cao tính tá»± chủ của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng, cần phải vạch ra những Ä‘Æ°á»?ng neÌ?t chính của cuá»™c cải cách. Chúng ta phải nhận thức được rằng sẽ không thể đảm bảo trang trải toàn bá»™ chi tiêu chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng từ các nguồn thuế tá»± chủ. Thay vào đó, mục tiêu đặt ra là tất cả các chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng sẽ có khả năng tăng thêm cho ngân sách của mình bằng ná»— lá»±c thu thuế lá»›n hÆ¡n. Ngân sách từ phân chia nguồn thu và bổ sung chỉ đủ để chi cho các nhiệm vụ chi bắt buá»™c. Ä?Æ°a vào áp dụng trong thá»±c tiá»…n, Ä‘iá»?u này sẽ được thể hiện bằng quy tắc là những nguồn thu riêng phải tài trợ cho nhu cầu chi tiêu (không tính phần bổ sung có Ä‘iá»?u kiện) của những chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng giàu có nhất, còn nhu cầu ngân sách của những chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng tÆ°Æ¡ng đối nghèo hÆ¡n phải được cân đối bằng các khoản bổ sung Ä‘iá»?u hòa. Nhiá»?u cấu phần của công thức này hiện nay đã có ở Việt Nam. Cái còn thiếu trong hệ thống phân cấp của Việt Nam là sá»± tá»± chủ vá»? thuế và việc trao quyá»?n tá»± chủ thuế ở má»™t mức Ä‘á»™ đáng kể sẽ là Ä‘á»™ng lá»±c chính của cuá»™c cải cách nhiệm vụ thu ngân sách. 64 Phân chia doanh số thu trên cÆ¡ sở nguồn gốc đối vá»›i thuế GTGT còn đồng nghÄ©a vá»›i việc, giống nhÆ° trÆ°á»?ng hợp phân chia thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế có xu hÆ°á»›ng được trả theo địa chỉ đăng ký kinh doanh hoặc nÆ¡i công ty đóng trụ sở chính. 65 Ví dụ, thuế GTGT có thể được phân chia trên cÆ¡ sở dân số (nhÆ° ở Ä?ức hay Bê-la-rus), hoặc trên cÆ¡ sở phân chia theo vùng tổng số tiêu dùng (nhÆ° ở các bang Maritime của Canada, Nhật Bản hay Tây Ban Nha). Trong trÆ°á»?ng hợp Thuế doanh thu tổng hợp của các tỉnh bang Maritime của Canada, cả ba tỉnh Ä‘á»?u áp dụng má»™t mức phụ thu thống nhất đối vá»›i thuế GTGT của liên bang. 163 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Tuy nhiên, chúng ta đã thấy rằng không phải má»?i hình thức tá»± chủ vá»? thuế Ä‘á»?u đáng hoan nghênh nhÆ° nhau. Nếu cân nhắc hết má»?i khía cạnh, thì cách tốt nhất để trao quyá»?n tá»± chủ vá»? thuế cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng là áp dụng má»™t danh sách cố định các sắc thuế mà chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có thể quy định thuế suất trong giá»›i hạn tối thiểu và tối Ä‘a, do Quốc há»™i quy định. Chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng không được pheÌ?p thay đổi các khía cạnh nào khác của thuế nhÆ° xác định diện chịu thuế. Những lá»±a chá»?n tốt để tăng cÆ°á»?ng tính tá»± chủ vá»? nguồn thu ở cấp địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam bao gồm: • Ã?p dụng tốt hÆ¡n má»™t cách có lá»±a chá»?n má»™t số loại phí và lệ phí đối vá»›i các dịch vụ theo nguyên tắc lợi ích ở cấp tỉnh và các cấp thấp hÆ¡n; tuy nhiên, có thể áp dụng má»™t số ngoại lệ đối vá»›i các há»™ nghèo hoặc trong những vùng có tỉ lệ há»™ nghèo cao và nÆ¡i cần bổ sung Ä‘iá»?u hòa để bổ sung cho nhu cầu ngân sách cần thiết. • Giao thuế bất Ä‘á»™ng sản cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng vá»›i quyá»?n tá»± xác định thuế suất trong phạm vi tối Ä‘a và tối thiểu theo luật định. Mặc dù việc định giá tài sản có thể để cho cÆ¡ quan thuế trung Æ°Æ¡ng thá»±c hiện, song các chức năng quản lý khác (nhÆ° thu thuế) có thể phân cấp má»™t cách không đối xứng tùy theo năng lá»±c quản lý của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Má»™t số chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng có thể được pheÌ?p thu phí đối vá»›i Ä‘iá»?u kiện cÆ¡ sở hạ tầng được nâng cấp để xây thêm nhà ở má»›i và đô thị hóa.66 • Giao cho địa phÆ°Æ¡ng thu phí xe máy và phÆ°Æ¡ng tiện giao thông vá»›i các mức phí khác nhau nhÆ° đã quy định trong luật. Ä?ây sẽ là má»™t loại thuế đánh hàng năm Ä‘i kèm vá»›i việc đổi giấy pheÌ?p sá»­ dụng xe gắn máy hàng năm. • Giao phụ thu thuế thu nhập cá nhân vá»›i mức thu cố định cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. Loại thuế này cho pheÌ?p chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a ra má»™t thuế suất cố định trong phạm vi tối thiểu và tối Ä‘a (ví dụ từ 1% đến 4%) đã quy định trong luật. Thuế này sẽ được đánh trên cùng má»™t cÆ¡ sở thuế vá»›i thuế thu nhập áp dụng trên toàn quốc và được trả theo nÆ¡i cÆ° trú Chính phủ phải tìm hiểu tính khả thi của việc sá»­ dụng các loại thuế phụ thu đối vá»›i thuế tiêu thụ đặc biệt vá»›i mặt hàng rượu và thuốc lá. Ä?iá»?u này sẽ cho pheÌ?p chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng bổ sung thêm má»™t khoản phụ thu đối vá»›i thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế này sẽ được giữ lại bởi nhà sản xuất hay nhà phân phối tùy theo địa chỉ (tỉnh) đến của chuyến hàng/nhà bán lẻ. Ná»™i dung lá»›n thứ hai của cải cách phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách là cải thiện việc xác định tỉ lệ phân chia thuế giữa chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng. Ä?ối vá»›i thuế GTGT, số doanh thu thuế sẽ không còn được phân chia trên cÆ¡ sở nguồn gốc, mà phân chia theo công thức. Công thức này có thể tính theo đầu ngÆ°á»?i, hay tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i tỉ lệ tiêu dùng dá»± kiến của má»—i tỉnh. Ä?ối vá»›i thuế lợi tức, số doanh thu thuế sẽ không được phân chia theo cÆ¡ sở nguồn gốc nữa mà sá»­ dụng má»™t công thức. Công thức này sẽ dá»±a trên cÆ¡ sở phân phối địa lý của bảng lÆ°Æ¡ng của doanh nghiệp, và trong chừng má»±c có thể, dá»±a trên phân phối địa lý của tài sản và doanh số bán hàng của doanh nghiệp. Việc phân chia số doanh thu thuế thu nhập cá nhân vá»›i chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng sẽ tùy theo nÆ¡i cÆ° trú của ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng, nÆ¡i mà ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng sá»­ 66 Thuế đánh vào cÆ¡ sở hạ tầng được nâng cấp có thể thu má»™t lần hay hàng năm, gắn vá»›i việc cải thiện Ä‘iá»?u kiện hạ tầng mà các nhà phát triển hạ tầng và các chủ há»™ trá»±c tiếp được hưởng, nhÆ° cải thiện Ä‘iá»?u kiện chiếu sáng Ä‘Æ°á»?ng phố, vỉa hè, v.v. 164 C Ả I C Ã? C H T H U ế Và N H I ệ M V ụ T H U N G  N S Ã? C H ở V I ệT N A M dụng hầu hết các dịch vụ địa phÆ°Æ¡ng, chứ không phải theo nÆ¡i làm việc nhÆ° hiện nay Ä‘ang áp dụng nữa. Ná»™i dung lá»›n thứ ba trong cải cách phân cấp nhiệm vụ thu ngân sách là Ä‘Æ°a ra má»™t danh sách rõ ràng các loại thuế và nguồn thu khác cho chính quyá»?n cấp huyện và cấp xã. Cách tiếp cận linh hoạt bất thành văn nhÆ° hiện nay đối vá»›i nhiệm vụ thu ngân sách của cấp huyện và cấp xã có những Æ°u Ä‘iểm, song những nhược Ä‘iểm vá»? tính không chắc chắn và thiếu tính tiên liệu vượt quá những Æ°u Ä‘iểm của việc cấp tỉnh được linh hoạt. Vá»? vấn Ä‘á»? quản lý thuế, chúng tôi khuyến nghị rằng trong lúc này vẫn nên thu các loại thuế địa phÆ°Æ¡ng theo cÆ¡ chế tập trung, vì cách này có những Æ°u Ä‘iểm nhá»? hiệu quả kinh tế quy mô lá»›n và trong hệ thống quản lý tập trung có thông tin vá»? hầu hết các sắc thuế đã được Ä‘á»? nghị nhằm mang lại cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng quyá»?n tá»± chủ cao hÆ¡n và nâng cao trách nhiệm giải trình vá»? thuế. Tuy nhiên, trong tÆ°Æ¡ng lai gần cÅ©ng cần phải tìm hiểu xem nên Ä‘Æ°a những hợp đồng “tÆ°Æ¡ng thích vá»›i Ä‘á»™ng cÆ¡â€? nhÆ° thế nào cho cÆ¡ quan quản lý thuế trung Æ°Æ¡ng và chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng để thu các loại thuế ở địa phÆ°Æ¡ng; có thể dÆ°á»›i hình thức trả phí theo mức có gắn vá»›i thành tích thu thuế. Vá»? lâu dài, đối vá»›i má»™t số sắc thuế nhất định nhÆ° thuế bất Ä‘á»™ng sản, má»™t số chức năng quản lý bao gồm đăng ký và thu thuế cần phân cấp cho các cÆ¡ quan quản lý thuế địa phÆ°Æ¡ng. Việc phân quyá»?n này nên được tiến hành theo lá»™ trình má»™t cách thận trá»?ng và theo phÆ°Æ¡ng thức phân quyá»?n từng bÆ°á»›c, có tính đến năng lá»±c quản lý của chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. 165 Há»™i nhập và Nguồn thu của Chính phủ: Ä?ánh giá các ảnh VI hưởng của việc Việt Nam gia nhập WTO Robert Warner 1. Tóm tắt tổng quan ChÆ°Æ¡ng này phân tích má»™t số tác Ä‘á»™ng của chính sách thuế trong tÆ°Æ¡ng lai gồm việc cắt giảm và cam kết ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam, được Ä‘Æ°a ra nhÆ° má»™t trong những thoả thuận Ä‘i kèm vá»›i việc gia nhập Tổ chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»›i (WTO). Các quan sát chính rút ra được từ phân tích này gồm có: • Việc thá»±c hiện các cam kết ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam sẽ làm giảm thuế suất trung bình và giảm Ä‘á»™ phân tán thuế quan so vá»›i thuế suất hiện tại, nhá»? đó sẽ cải thiện những Ä‘á»™ng cÆ¡ khuyến khích sá»­ dụng nguồn lá»±c đầu tÆ°. NhÆ°ng so vá»›i má»™t số quốc gia khác, Việt Nam dÆ°á»?ng nhÆ° chÆ°a nắm bắt được cÆ¡ há»™i từ việc gia nhập, đó là giữ được má»™t chế Ä‘á»™ thuế quan phù hợp hÆ¡n cho má»™t ná»?n kinh tế mậu dịch mở cá»­a. Má»™t số thuế suất cam kết cao hÆ¡n so vá»›i thuế suất Ä‘ang áp dụng, và hÆ¡n 50% cam kết có thuế suất 20% hoặc cao hÆ¡n; • Phân chia lá»™ trình của Việt Nam còn khá dài (mất tổng cá»™ng 12 năm, tất cả các cam kết ràng buá»™c má»›i đạt thuế suất cuối cùng. Tuy nhiên, hÆ¡n 99% các thuế suất ràng buá»™c cuối cùng sẽ có hiệu lá»±c sau 7 năm); • Các cắt giảm thuế quan theo tiến trình thá»±c hiện các cam kết có vẻ nhÆ° chắc chắn sẽ làm giảm nguồn thu từ thuế. NhÆ°ng má»™t phần lá»›n thiệt hại này sẽ có thể được bù lại bằng cách giảm bá»›t các miá»…n, giảm thuế và tăng cÆ°á»?ng hiệu quả quản lý hải quan. Phần thiếu hụt cÅ©ng sẽ có thể được bù lại bằng việc áp dụng má»™t biện pháp tiếp cận khác để đánh thuế các sản phẩm xăng dầu. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u quan trá»?ng hÆ¡n là, bất kỳ má»™t đánh giá nào vá»? các ảnh hưởng đối vá»›i thu nhập của chính phủ cÅ©ng phải được thá»±c hiện theo cách thức cân nhắc đến má»™t loạt các thay đổi rá»™ng lá»›n hÆ¡n có ảnh hưởng đến hệ thống thu chi: ví dụ nhÆ° tăng trưởng sẽ mở rá»™ng cÆ¡ sở cho má»™t số nguồn thu, và giảm bao cấp, trợ cấp sẽ giảm cầu cho thu nhập của chính phủ. Má»™t số chức năng thu sẽ có thể được chuyển đổi từ thuế quan thành thuế tiêu thụ đặc biệt, và việc cải tiến cÆ¡ cấu và quản lý thuế GTGT sẽ có thể Ä‘em lại những lợi ích đáng kể; • Mô hình các cam kết ràng buá»™c có vẻ nhÆ° phản ánh má»™t biện pháp tiếp cận Ä‘iển hình của các bên đàm phán thÆ°Æ¡ng mại trong việc xác lập thuế quan: hầu hết các cắt giảm lá»›n được ngụ ý trong các ràng buá»™c Ä‘á»?u có vẻ nhÆ° thuá»™c vá»? những lÄ©nh vá»±c mà thuế quan phần lá»›n là không cần thiết - những lÄ©nh vá»±c mà Việt Nam Ä‘ang xuất khẩu thành công hoặc cạnh tranh nhập khẩu rất hạn chế; 167 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Các cắt giảm thuế quan sẽ làm giảm sá»± bảo há»™ thá»±c tế vá»›i yếu tố hàng hóa thÆ°Æ¡ng mại của ná»?n kinh tế: nhÆ°ng khả năng bảo há»™ cao vẫn sẽ được pheÌ?p tồn tại nếu Việt Nam duy trì được thuế suất ở các mức cam kết. Các kết quả tìm hiểu cÅ©ng cho thấy, sẽ rất có ích nếu xem xeÌ?t má»™t cách chặt chẽ hÆ¡n các cách phân tích tác Ä‘á»™ng của những thay đổi trong cÆ¡ cấu và quản lý các công cụ thu và các loại thuế khác. ChÆ°Æ¡ng này má»›i chỉ phân tích má»™t cách khá sÆ¡ bá»™ vá»? tác Ä‘á»™ng của các cam kết thuế quan đối vá»›i thu nhập. Ngoài ra, chÆ°Æ¡ng này còn bị hạn chế bởi không có Ä‘iá»?u kiện tiếp cận các dữ liệu, mà nếu có đã có thể Ä‘Æ°a ra bằng chứng đánh giá má»™t cách xuyên suốt vá»? các tác Ä‘á»™ng của những thay đổi chính sách lá»›n đối vá»›i thu nhập của chính phủ. Do đó, sẽ rất có ích nếu cố gắng xây dá»±ng má»™t khung phân tích mạnh hÆ¡n để phân tích vá»? thu nhập của chính phủ. 2. Giá»›i thiệu Việc Việt Nam gia nhập WTO sẽ tác Ä‘á»™ng đến thu nhập của chính phủ theo nhiá»?u cách: sẽ có những hiệu ứng vòng má»™t – kết quả của việc triển khai nhiá»?u cam kết khác nhau, và sau đó là những hiệu ứng muá»™n hÆ¡n – phản ứng từ các nhà sản xuất, thÆ°Æ¡ng nhân, nhà đầu tÆ° và ngÆ°á»?i tiêu dùng đối vá»›i những thay đổi mà việc triển khai các cam kết Ä‘em lại. Các hiệu ứng vòng má»™t bao gồm: • Tác Ä‘á»™ng đến cÆ¡ cấu thuế suất của má»™t số loại thuế (ví dụ, thuế liên quan đến hải quan – má»™t số loại sẽ giảm do các cam kết ràng buá»™c thuế quan); • Tác Ä‘á»™ng theo sau nó là tác Ä‘á»™ng đến cÆ¡ sở định giá các loại thuế nhập khẩu khác mà thuế suất thuế quan đã thay đổi (ví dụ nhÆ° cÆ¡ sở định giá GTGT cho hàng hóa nhập khẩu sẽ thay đổi do thuế nhập khẩu thay đổi); • Những thay đổi theo chiá»?u hÆ°á»›ng mà giá trị tính thuế của hàng hóa nhập khẩu sẽ được xác định (áp dụng hiệp định Ä?ịnh giá GATT); • Các thay đổi khác trong quản lý các loại thuế thÆ°Æ¡ng mại và các loại phí đánh vào hàng hóa nhập khẩu; • Xóa bá»? má»™t số miá»…n giảm thuế nhập khẩu do thá»±c hiện hiệp định TRIMs. Các hiệu ứng vòng hai sẽ bao gồm: • Thay đổi xu hÆ°á»›ng nhập khẩu sau má»™t thá»?i gian vì các thÆ°Æ¡ng nhân sẽ phản ứng vá»›i việc giảm giá sau khi thay đổi thuế quan và các loại phí khác. Ä?ến lượt việc này có thể có tác Ä‘á»™ng nào đó đến tá»· giá hối Ä‘oái, và ảnh hưởng đến giá trị đánh thuế; • Thay đổi trong cÆ¡ sở giao dịch cho tất cả các loại thuế khác nếu ná»?n kinh tế tăng trưởng nhanh hÆ¡n do thá»±c hiện hiệp định. ở mức Ä‘á»™ nào đó, Ä‘iá»?u này sẽ phụ thuá»™c vào việc những bá»™ phận nào của ná»?n kinh tế có phản ứng mạnh mẽ nhất. Không có cách nào để đánh thuế tất cả các giao dịch và thu nhập trong hệ thống thuế gián thu và trá»±c thu hiện tại: các doanh nghiệp nhá»? không chính thức có thể lá»?t qua má»™t số bá»™ phận của mạng lÆ°á»›i thuế, và các yếu tố tiêu dùng quan trá»?ng được miá»…n thuế GTGT. Các thu nhập phi thuế của chính phủ cÅ©ng có thể bị ảnh hưởng: ví dụ nhÆ° phí và lệ phí đất Ä‘ai có thể bị ảnh hưởng bởi những thay đổi trong đầu tÆ°, thay đổi trong phân vùng đất Ä‘ai và định giá thuế đất. 168 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ ChÆ°Æ¡ng này trình bày kết quả đánh giá má»™t số trong các hiệu ứng nêu trên: trÆ°á»›c hết là tác Ä‘á»™ng ngay lập tức đến thu nhập do thá»±c hiện các ràng buá»™c thuế quan. Báo cáo cập nhật má»™t số mô hình đã được trình bày trong má»™t tài liệu viết cho ADB (CIE, 2007), và tiếp tục phát triển má»™t phân tích trÆ°á»›c đây đã thá»±c hiện cho Ngân hàng Thế giá»›i khi chuẩn bị cho dá»± án há»— trợ cải cách hải quan (CIE, 2004). 3. Hệ thống đánh thuế và quản lý thÆ°Æ¡ng mại của Việt Nam Chính phủ Việt Nam có thu nhập từ thuế, phí và lệ phí. Do thÆ°Æ¡ng mại là má»™t phần quá quan trá»?ng trong ná»?n kinh tế của Việt Nam nên các hàng hóa nhập khẩu được liên kết vá»›i phần lá»›n các nguồn thu nhập của chính phủ: các hàng hóa này đóng má»™t vai trò quan trá»?ng trong sản xuất và thu nhập của hầu hết các doanh nghiệp phải ná»™p thuế thu nhập hoặc các cÆ¡ quan thu thuế giá trị gia tăng thay mặt cÆ¡ quan thuế. Tuy nhiên, có ba nguồn thu nhập của chính phủ phụ thuá»™c trá»±c tiếp vào hàng hóa nhập khẩu: đó là thuế quan, GTGT đối vá»›i hàng nhập khẩu, và thuế tiêu thụ đặc biệt. NhÆ° bảng 6.1 cho thấy, các loại thuế đối vá»›i ngoại thÆ°Æ¡ng, bao gồm cả thuế quan xuất nhập khẩu, phụ thu thuế nhập khẩu và GTGT đối vá»›i hàng nhập khẩu, chiếm tá»›i 25% tổng số tiá»?n thu được trong những năm gần đây. Tuy nhiên, có sá»± giảm sút Ä‘á»?u đặn trong phần đóng góp của thuế quan xuất nhập khẩu vào thu nhập của chính phủ: từ 18% năm 2002 đã giảm xuống 11,2% trong năm 2010. Các loại thuế đánh vào hàng hóa nhập khẩu Thuế quan nhập khẩu Thuế quan nhập khẩu của Việt Nam gồm có 3 danh mục: thuế quan thÆ°á»?ng, thuế quan Æ°u đãi, và CEPT. Hiện nay còn có thuế suất Æ°u đãi áp dụng cho các quốc gia mà Việt Nam có hiệp định thÆ°Æ¡ng mại Æ°u đãi, trên cÆ¡ sở song phÆ°Æ¡ng hoặc vá»›i tÆ° cách là thành viên của ASEAN. Danh mục thuế quan Æ°u đãi nhìn chung là tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i danh mục MFN, vì danh mục thuế quan thÆ°á»?ng đã áp dụng cho hàng hóa nhập khẩu từ các quốc gia mà Việt Nam không có hiệp định thÆ°Æ¡ng mại. Bảng 6.2 tổng kết danh mục thuế quan MFN cho các năm 2005, 2006 và 2007. Số liệu của năm 2007 bao gồm cả những ảnh hưởng từ sá»± thay đổi trong thuế suất áp dụng do thá»±c hiện các cam kết ràng buá»™c thuế quan mà Việt Nam Ä‘Æ°a ra khi gia nhập WTO. Theo bảng thì thuế suất trung bình đã giảm từ 18,4% xuống 11,3%. Bảng 6.1: CÆ¡ cấu thu nhập của Chính phủ 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 % tổng thu nhập Doanh thu thuế 73,1 74,1 77,5 72,2 76,6 79,6 82,1 84,7 84,8 86,0 Thuế thu nhập doanh 24,8 24,1 31,0 29,8 33,0 38,2 35,1 29,9 19,4 25,7 nghiệp Thuế thu nhập cá nhân 2,0 1,9 2,0 1,8 1,9 2,0 2,2 3 3,1 4,7 Phí ngÆ°á»?i sá»­ dụng vốn 1,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 ngÆ°á»?ichargesa Thuế nhà đất 0,3 0,2 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,3 Thuế môn bài 0,4 0,3 0,5 0,4 0,3 0,3 0,3 0,4 0,3 0,2 169 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Thuế chuyển nhượng tài 1,2 1,1 1,2 1,4 1,3 1,3 1,3 1,7 2,1 2,3 sản Thuế vá»? quyá»?n sá»­ dụng đất 0,3 0,2 0,3 0,3 0,5 0,5 0,4 0,7 0,1 — Thuế GTGT (GTGT) 18,6 21,3 21,6 20,3 21,1 20,7 28,0 29,2 32,1 28,4 Trong đó thuế GTGT vá»? 5,2 8,0 9,9 .. .. .. .. nhập khẩub Thuế tiêu thụ đặc biệt 6,0 6,0 5,8 6,7 7,2 6,5 6,1 7,5 9,2 8,7 Thuế giết mổ gia súc 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Thuế nông nghiệp 0,8 0,7 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Thuế xuất nhập khẩu 16,8 18,0 14,6 11,3 10,9 10,0 8,4 11,7 14,2 11,2 Các loại thuế thÆ°Æ¡ng mại 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 khác Các loại thuế khác 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Thu nhập phi thuế 25,0 24,0 20,7 26,2 22,3 19,0 16,8 13,5 17,4 17,6 Tài trợ không hoàn lại 1,9 1,9 2,0 1,5 1,1 1,4 1,1 2,2 1,8 1,0 Tổng thu nhập (kể cả tài 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 trợ không hoàn lại) Các mục cần ghi nhá»› % GDP Tổng thu nhập (kể cả tài 21,6 22,7 24,9 26,7 25,9 27,1 24,9 28,1 27,4 28,6 trợ không hoàn lại) Thuế xuất nhập khẩu 3,6 4,1 3,6 3,0 2,8 2,7 2,1 3,3 3,9 3,2 Nguồn: CIE 2004a; IMF 2006, 2007; LÆ°u ý: a. Hủy vào cuối năm 2001. b. Không được báo cáo sau 2003. Bảng 6.2: Tóm tắt cÆ¡ cấu thuế quan Æ°u đãi hoặc MFN của Việt Nam trong các năm 2005-2009 Biểu 2005 2006 2007 2008 2009 thuế Dòng Dòng Dòng Dòng Dòng % % % % % % thuế thuế thuế thuế thuế 0 3.087 28.9 3.268 29.6 3.270 29,1 2.761 30,3 2.774 30,3 >0–5 1.920 18.0 2.074 18.8 2.207 19,7 1.918 21,1 1.909 20,9 >5–10 1.048 9.8 1.187 10.8 1.210 10,8 965 10,6 950 10,4 >10–15 177 1.7 290 2.6 860 7,7 768 8,4 836 9,1 >15–20 855 8.0 859 7.8 1.123 10,0 808 8,9 823 9,0 >20–30 1.285 12.0 1.189 10.8 1.281 11,4 1.108 12,2 1.165 12,7 >30–40 985 9.2 1.046 9.5 646 5,8 581 6,4 505 5,5 >40–50 1.001 9.4 778 7.1 130 1,2 63 0,7 55 0,6 >50–100 319 3.0 288 2.6 437 3,9 122 1,3 124 1,4 >100 12 0.1 50 0.5 61 0,5 5 0,1 5 0,1 Tổng cá»™ng 10.689 100.0 11.029 100.0 11.225 100,0 9.099 100,0 9.146 100,0 Khoảng 0–150 0–150 0–150 0–140 0–140 Mean 18,4 17,3 14,3 11,6 11,3 CVa 120,7 127,8 131,8 118,8 120,8 Nguồn: IMF 2007; WTO 2011. Chút thích: a. Hệ số thay đổi (sai lệch chuẩn là 1% giá trị trung bình) Danh mục CEPT áp dụng cho các hàng hóa nhập khẩu từ các quốc gia ASEAN thuá»™c danh mục giảm thuế. Vá»›i các hàng hóa không thuá»™c danh mục giảm thuế (ví dụ nhÆ° các sản phẩm nông nghiệp nhạy cảm cần có thá»?i gian dài hÆ¡n để Ä‘Æ°a vá»? cùng má»™t khung CEPT), sẽ áp dụng 170 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ thuế suất MFN. Bảng 6.3 tóm tắt danh mục CEPT từ năm 2004 đến 2006, tức là khoảng thá»?i gian mà tất cả các sản phẩm ngoại trừ các sản phẩm thuá»™c danh mục nhạy cảm phải đạt thuế suất từ 0 đến 5%. LÆ°u ý rằng nếu muốn hợp lệ để hưởng thuế suất CEPT, hàng hóa từ các quốc gia ASEAN phải đáp ứng má»™t số quy định và yêu cầu nhất định vá»? xuất xứ. Má»™t số hàng nhập khẩu (ví dụ nhÆ° từ các cảng tập trung và phân phối nhÆ° Singapore) phải chịu thuế suất MFN, vì không đáp ứng các yêu cầu thuá»™c quy tắc khuôn khổ xuất xứ đã quy định trong hiệp định. DÆ°á»?ng nhÆ° hiện nay không có sẵn những thông tin vá»? tá»· lệ hàng nhập khẩu có nguồn gốc từ các quốc gia ASEAN và được áp dụng thuế suất CEPT. Bảng 6.3: Tóm tắt danh mục thuế quan CEPT của Việt Nam Biểu thuế 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0 31,9 53,0 52,1 56,1 56,5 57,0 57,0 57,0 57,1 >0–5 50,8 46,5 45,7 42,8 42,4 41,9 42,0 42,1 42,4 >5–10 13,2 0,0 0,1 0,0 0,2 0,1 0,1 0,3 0,0 >10–15 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 >15–20 3,7 0,2 0,1 0,1 0,0 0,1 0,3 0,0 0,0 >20 0,2 0,3 2,0 0,9 0,9 0,8 0,6 0,6 0,6 Trung bình 4,5 2,5 2,5 2,8 2,7 2,7 2,6 2,5 2,4 Hệ số biến đổi a 108,4 144,1 133,7 255,8 256,2 258,7 240,5 230,2 205,8 Nguồn: Ban thÆ° ký ASEAN 2011. Note: a. Biến số (lệch chuẩn theo % của phÆ°Æ¡ng thức). Trong những năm gần đây, tá»· lệ hàng nhập khẩu của Việt Nam từ ASEAN đã giảm từ khoảng 30% năm 1998 xuống còn khoảng 25% trong năm 2006 (bảng 6.4.). NhÆ° vậy, ít nhất 80% hàng nhập khẩu của Việt Nam có thể phải chịu thuế suất MFN. (Việt Nam có các hiệp định thÆ°Æ¡ng mại tối huệ quốc vá»›i các đối tác, nhÆ°ng ở má»™t số trÆ°á»?ng hợp, nhÆ° hiệp định vá»›i Mỹ, biểu suất Æ°u đãi chủ yếu tuân theo biếu suất MFN trÆ°á»›c khi gia nhập WTO) Bảng 6.4: Hàng nhập khẩu phân theo khu vá»±c xuất xứ: ASEAN và các khu vá»±c còn lại trên thế giá»›i, giai Ä‘oạn 1995-2005 Các khu vá»±c ASEAN còn lại Tổng cá»™ng Triệu USD % Triệu USD % Triệu USD % 1995 2270,1 27,8 5885,3 72,2 8155,4 100.0 1996 2905,5 26,1 8238,1 73,9 11143,6 100.0 1997 3220,5 27,8 8371,8 72,2 11592,3 100.0 1998 3344,4 29,1 8155,2 70,9 11499,6 100.0 1999 3290,9 28,0 8451,2 72,0 11742,1 100.0 2000 4449,0 28,5 11187,5 71,5 15636,5 100.0 2001 4172,3 25,7 12045,7 74,3 16218,0 100.0 2002 4769,2 24,2 14976,4 75,8 19745,6 100.0 2003 5949,3 23,6 19306,5 76,4 25255,8 100.0 2004 7768,5 24,3 24200,3 75,7 31968,8 100.0 2005 9326,3 25,4 27434,8 74,6 36761,1 100.0 2006 12546,6 27,9 32344,5 72,1 44891,1 100.0 171 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 2007 15908,2 25,3 46856,5 74,7 62764,7 100.0 2008 19 501 24,1 61212,8 75,9 80713,8 100.0 2009 13815 19,7 56152,8 80,3 69967,8 100.0 2010 16412 19,3 68389 80,7 84801 100.0 Nguồn: Tổng cục Hải quan, Tổng cục Thống kê, năm 2008; Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng Trong luật định hiện tại quy định rất nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế nhập khẩu. Há»™p 6.1 tổng kết các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế này từ bản tổng kết má»›i nhất của IMF vá»? hệ thống thuế và từ các thông tin từ Bá»™ Tài chính. Há»™p 6.1: Miá»…n thuế xuất nhập khẩu Các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế xuất nhập khẩu bao gồm: • Tạm nhập tái xuất hoặc tạm xuất tái nhập. • Hàng hóa là Ä‘á»™ng sản. • Hàng hóa xuất khẩu và nhập khẩu của các tổ chức và cá nhân ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài được hưởng quyá»?n miá»…n trừ ngoại giao tại Việt Nam ở các cấp do Chính phủ quy định theo các hiệp Æ°á»›c quốc tế mà NÆ°á»›c CHXHCN Việt Nam là thành viên. • Hàng hóa được nhập khẩu để gia công cho má»™t bên nÆ°á»›c ngoài và sẽ được xuất khẩu sau đó, hoặc hàng hóa được xuất khẩu ra nÆ°á»›c ngoài để gia công cho má»™t bên Việt Nam và sẽ được nhập khẩu trở lại sau đó theo hợp đồng gia công. • Hàng hóa được nhập khẩu hoặc xuất khẩu trong tiêu chuẩn hành lý miá»…n thuế của các cá nhân khi xuất cảnh hoặc nhập cảnh vào Việt Nam. • Các hàng hóa được lá»±a chá»?n nhập khẩu để tạo ra tài sản cố định của má»™t dá»± án được khuyến khích đầu tÆ° hoặc má»™t dá»± án ODA (dá»± án có nguồn vốn há»— trợ phát triển chính thức) nhÆ° quy định tại Nghị định 149/2005/NÄ?-CP. • Các giống vật nuôi cây trồng nông nghiệp được nhập khẩu cho các dá»± án đầu tÆ° theo quy định. • Các hàng hóa được lá»±a chá»?n nhập khẩu cho dá»± án BOT và cho các nhà thầu phụ thuá»™c các dá»± án BOT, BTO, và BT. • Nhập khẩu lần đầu các loại thiết bị và hàng hóa nhất định theo quy định tại Nghị định 149/2005/NÄ?-CP để tạo ra tài sản cố định cho các đầu tÆ° được khuyến khích hay đầu tÆ° có vốn ODA trong các lÄ©nh vá»±c khách sạn, văn phòng, tòa nhà cho thuê, nhà ở, trung tâm thÆ°Æ¡ng mại, dịch vụ kỹ thuật, siêu thị, sân gôn, khu du lịch nghỉ dưỡng, khu thể thao nghỉ dưỡng, khu vui chÆ¡i giải trí, các cÆ¡ sở chẩn Ä‘oán và Ä‘iá»?u trị y tế, và các cÆ¡ sở cung cấp các dịch vụ đào tạo, văn hóa, tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, kiểm toán và tÆ° vấn. • Các hàng hóa được lá»±a chá»?n nhập khẩu để phục vụ hoạt Ä‘á»™ng dầu khí. • Các cÆ¡ sở đóng tàu được miá»…n thuế xuất khẩu đối vá»›i các sản phẩm tàu biển xuất khẩu và miá»…n thuế nhập khẩu đối vá»›i các loại máy móc, trang thiết bị để tạo tài sản cố định được Bá»™ Khoa há»?c và Công nghệ xác nhận để tạo tài sản cố định; nguyên liệu, vật tÆ°, bán thành phẩm phục vụ cho việc đóng tàu mà trong nÆ°á»›c chÆ°a sản xuất được. • Các vật liệu nhập khẩu để phát triển phần má»?m. • Các hàng hóa được nhập khẩu để sá»­ dụng trá»±c tiếp trong các nghiên cứu khoa há»?c và phát triển công nghệ, bao gồm máy móc, thiết bị, phụ tùng, vật tÆ° và phÆ°Æ¡ng tiện giao thông không thể sản xuất được trong nÆ°á»›c, và công nghệ không có sẵn ở trong nÆ°á»›c; cÅ©ng nhÆ° các ấn phẩm và dữ liệu khoa há»?c. 172 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ • Nguyên liệu, vật tÆ°, linh kiện nhập khẩu để sản xuất của các dá»± án thuá»™c Danh mục lÄ©nh vá»±c đặc biệt khuyến khích đầu tÆ° hoặc thuá»™c Danh mục địa bàn có Ä‘iá»?u kiện kinh tế - xã há»™i đặc biệt khó khăn (xem Nghị định 149/2005/NÄ?-CP) thuá»™c lÄ©nh vá»±c sản xuất linh kiện, phụ tùng cÆ¡ khí, Ä‘iện, Ä‘iện tá»­ được miá»…n thuế nhập khẩu trong thá»?i hạn 5 năm, kể từ ngày bắt đầu sản xuất. • Hàng hoá sản xuất, gia công, tái chế, lắp ráp tại khu phi thuế quan không sá»­ dụng nguyên liệu, linh kiện nhập khẩu từ nÆ°á»›c ngoài khi nhập khẩu vào thị trÆ°á»?ng trong nÆ°á»›c được miá»…n thuế nhập khẩu; trÆ°á»?ng hợp có sá»­ dụng nguyên liệu, linh kiện nhập khẩu từ nÆ°á»›c ngoài thì khi nhập khẩu vào thị trÆ°á»?ng trong nÆ°á»›c chỉ phải ná»™p thuế nhập khẩu trên phần nguyên liệu, linh kiện nhập khẩu cấu thành trong hàng hoá đó. Nguồn: IMF 2007, MOF 2010 Thuế GTGT Thuế giá trị gia tăng (GTGT) ở Việt Nam được Ä‘Æ°a ra để thay thế thuế doanh thu từ năm 1999, và má»›i được cÆ¡ cấu lại vào năm 2004, vá»›i số mức thuế suất giảm từ 4 xuống 3 (mức thuế suất cao nhất trÆ°á»›c đây là 20% đã bị xóa bá»?). Bảng 6.6 tóm tắt cÆ¡ cấu thuế GTGT áp dụng cho hàng hóa. Má»™t loạt các hàng hóa được miá»…n thuế GTGT, bao gồm các sản phẩm nông ngÆ° nghiệp chÆ°a qua chế biến. Ngoài ra, má»™t bá»™ phận hàng hóa được miá»…n thuế nếu được nhập khẩu để sá»­ dụng cho má»™t mục đích cụ thể (ví dụ nhÆ° máy móc, trang thiết bị và phÆ°Æ¡ng tiện giao thông được nhập khẩu để tạo tài sản cố định cho doanh nghiệp). Hàng hóa nhập khẩu từ vốn viện trợ không hoàn lại hoặc viện trợ nhân đạo cÅ©ng được miá»…n thuế. GTGT được đánh vào phần giá chịu thuế của hàng hóa nhập khẩu (dùng giá trị được sá»­ dụng để xác định thuế phải ná»™p), nhÆ° vậy những thay đổi vá»? thuế nhập khẩu cÅ©ng nhÆ° những thay đổi trong cÆ¡ sở xác định giá trị tính thuế sẽ có tác Ä‘á»™ng đến số tiá»?n thuế GTGT thu được từ hàng hóa nhập khẩu. Má»™t đặc Ä‘iểm quan trá»?ng của GTGT là hệ thống này cho pheÌ?p các doanh nghiệp lá»±a chá»?n giữa phÆ°Æ¡ng pháp tính thuế trá»±c tiếp hoặc phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ. PhÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ không dá»… áp dụng vá»›i má»™t loại thuế có nhiá»?u mức thuế suất, và sá»± tồn tại song song của hai hệ thống tính thuế này có thể biến GTGT trở thành má»™t loại thuế doanh thu hay thay đổi. (Tuy nhiên, hầu hết các doanh nghiệp sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp tín dụng). Bảng 6.5: Ã?p dụng GTGT cho hàng hóa từ năm 2009 Quy định đối xá»­ Miá»…n thuế Sản phẩm trồng trá»?t, chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản hoặc hải sản chÆ°a qua chế biến hoặc má»›i sÆ¡ chế • Sản phẩm là các giống cây trồng, vật nuôi • Các sản phẩm muối • Các loại máy móc, thiết bị hoặc phÆ°Æ¡ng tiện giao thông chuyên dụng mà trong nÆ°á»›c không sản xuất được: Ä?ược nhập khẩu để tạo tài sản cố định cho doanh nghiệp, hoặc để sá»­ dụng cho các mục đích chuyên dụng • Máy bay, giàn khoan và tàu biển cho thuê • Chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất, nhà ở thuá»™c sở hữu nhà nÆ°á»›c bán cho ngÆ°á»?i Ä‘ang ở 173 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Các dịch vụ tín dụng và dịch vụ quỹ đầu tÆ°, bảo hiểm nhân thá»? và má»™t số hình thức bảo hiểm khác • Chuyển giao công nghệ và phần má»?m • Các dịch vụ y tế và thú y, hoạt Ä‘á»™ng giảng dạy và đào tạo trong công việc, má»™t số dịch vụ công ích nhÆ° vệ sinh, tiêu thoát nÆ°á»›c, giao thông công cá»™ng trong thành phố • Báo chí, tạp chí, má»™t số loại sách báo • Các hàng hóa nhập khẩu từ vốn viện trợ nhân đạo hoặc viện trợ không hoàn lại; quà tặng cho nhà nÆ°á»›c và các tổ chức khác • Má»™t số loại khoáng vật xuất khẩu chÆ°a qua xá»­ lý • Vàng thá»?i nhập khẩu • Dụng cụ, đồ dùng cho ngÆ°á»?i khuyết tật • Hàng hóa và dịch vụ cho các cá thể kinh doanh có mức thu nhập bình quân hàng tháng thấp hÆ¡n mức lÆ°Æ¡ng tối thiểu Thuế suất bằng 0 • Hàng hóa và dịch vụ xuất khẩu ra nÆ°á»›c ngoài hoặc khu chế xuất, hay các sản phẩm dành để xuất khẩu, trừ khoáng sản chÆ°a qua xá»­ lý Chịu mức thuế suất 5% • NÆ°á»›c sạch • Phân bón, thuốc trừ sâu, chất kích thích tăng trưởng đối vá»›i cây trồng và vật nuôi • Thiết bị và dụng cụ y tế, thuốc và dược phẩm • Nhiá»?u loại sản phẩm nông nghiệp, bao gồm thá»±c phẩm tÆ°Æ¡i sống, Ä‘Æ°á»?ng và phụ phẩm, các sản phẩm làm bằng Ä‘ay, lách, tre và sản phẩm mái lợp, bông sÆ¡ chế, thức ăn chăn nuôi • Than, đất, đá, sá»?i, sản phẩm luyện kim (trừ vàng) • Má»™t số loại nguyên liệu thô và nguyên vật liệu sản xuất, nhÆ° các hóa chất cÆ¡ bản, giấy in báo, sản phẩm bê tông công nghiệp, khuôn đúc, má»™t số loại bánh lốp, vật liệu làm lÆ°á»›i đánh cá, săm lốp có kích thÆ°á»›c 900-20 hoặc lá»›n hÆ¡n • Ä?ồ chÆ¡i trẻ em • Máy tính và linh kiện máy tính • Dụng cụ há»— trợ giảng dạy • Má»™t số hoạt Ä‘á»™ng sá»­a chữa và bảo dưỡng Chịu mức thuế suất 10% • Tất cả các hàng hóa không được miá»…n thuế GTGT hoặc không chịu mức thuế suất 0 hay 5% Nguồn: IMF (2007) và Shukla (2007) Thuế tiêu thụ đặc biệt Thuế tiêu thụ đặc biệt, trên thá»±c tế, là má»™t loại thuế đánh vào má»™t số mặt hàng được sản xuất, buôn bán hoặc dùng trong ná»™i địa và vá»? cÆ¡ bản, được áp dụng đồng Ä‘á»?u vá»›i hàng nhập khẩu và hàng sản xuất trong nÆ°á»›c. Tuy nhiên các nhà sản xuất và lắp rắp ô tô trong nÆ°á»›c lại được giảm thuế vá»›i mức giảm từ 70% năm 2004 xuống còn 30% năm 2006. Từ năm 2007, há»? cÅ©ng phải ná»™p ở mức thuế suất đầy đủ. Hàng hóa được xuất khẩu trá»±c tiếp bởi doanh nghiệp sản xuất hay chế biến không bị đánh thuế tiêu thụ đặc biệt, cÅ©ng nhÆ° hàng hóa nhập khẩu từ vốn viện trợ không hoàn lại hoặc viện trợ nhân đạo, hay hàng hóa nhập khẩu bởi các Ä‘Æ¡n vị quốc phòng, và hàng hóa hiến tặng cho các tổ chức chính trị xã há»™i. CÆ¡ sở tính thuế tiêu thụ đặc 174 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ biệt vá»›i hàng nhập khẩu là giá trị tính thuế cá»™ng vá»›i thuế nhập khẩu phải trả. (Thuế này cÅ©ng đánh vào má»™t số dịch vụ nhất định nhÆ° sàn nhảy, cá»­a hiệu mát xa, sòng bạc, xổ số, cá cược, thẻ há»™i viên và các dịch vụ sân gôn). Bảng 6.6: Thuế tiêu thụ đặc biệt đối vá»›i hàng hóa (từ tháng 8/2007) Mặt hàng Thuế suất (%) Thuốc lá 55 Ä?ồ uống có cồn • Nồng Ä‘á»™ 40% hoặc hÆ¡n 65 • Nồng Ä‘á»™ từ 20 đến 40% 30 • Nồng Ä‘á»™ dÆ°á»›i 20%, bao gồm cả rượu chÆ°ng cất từ hoa quả 20 • Các loại rượu thuốc 15 Bia • Bia chai, bia lon và bia tÆ°Æ¡i 75 • Bia thùng 30 Ô tô • 5 chá»— hoặc ít hÆ¡n 50 • 6 đến 15 chá»— 30 • 16 đến 24 chá»— 15 Xăng, nap-ta (naphtha), chế phẩm tái hợp và các chế phẩm khác để pha chế xăng 10 Ä?iá»?u hòa nhiệt Ä‘á»™ (công suất dÆ°á»›i 90 000BTU) 10 Bài lá 40 Vàng mã, hàng mã 70 Nguồn: IMF 2007 Bảng 6.7: Thuế tiêu thụ đặc biệt từ tháng 4, 2009 Số Hàng hóa hoặc dịch vụ Thuế suất (%) TT I Hàng hóa 1 Thuốc lá, xì gà, và các nguyên liệu thuốc lá khác 65 2 Rượu a/200 hoặc cao hÆ¡n Từ 1/1/2010, đến 31/12/2012 45 Từ 1/1/2013 50 b/ dÆ°á»›i 200 25 3 Bia Từ 1/1/2010, đến 31/12/2012 45 Từ 1/1/2013 50 4 Xe dÆ°á»›i 24 chá»— ngồi a/ Xe khách 9 chá»— hoặc ít hÆ¡n, trừ những mục nêu ở Ä‘iểm 4e, 4f và 4g của Ä?iá»?u khoản này Dung tích 2.000 cm3 hoặc ít hÆ¡n 45 175 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Dung tích từ 2.000 cm3 đến 3.000 cm3 50 Dung tích trên 3.000 cm 3 60 b/ Xe khách từ 10-16 chá»— ngồi, trừ những mục đã nêu 30 ở Ä‘iểm 4e, 4f và 4g của Ä‘iá»?u khoản này c/ Xe khách từ 16-24 chá»— ngồi, trừ những mục nêu ở 15 các Ä‘iểm 4e, 4f và 4g của Ä‘iá»?u khoản này d/ Xe chở khách và hang hóa, trừ những mục đã nêu 15 ở các Ä‘iểm 4e, 4f, và 4g của Ä‘iá»?u khoản này e/ Xe chạy bằng dầu kết hợp vá»›i Ä‘iện và dầu sinh há»?c, 70% thuế suất áp dụng đối vá»›i xe vá»›i tá»· lệ dầu không chiếm nhiá»?u hÆ¡n 70% nguyên liệu cùng loại đã nêu ở Ä‘iểm 4a, 4b, 4c và sá»­ dụng 4d của Ä‘iá»?u khoản này f/ Xe chạy bằng dầu sinh há»?c 50% thuế suất áp dụng vá»›i các loại xe cùng loại đã nêu trong các mục 4a, 4b, 4c, và 4d của Ä‘iá»?u khoản này g/ Các loại xe chạy Ä‘iện Xe khách 9 chá»— hoặc ít hÆ¡n 25 Xe khách từ 10-16 chá»— 15 Xe khách từ 16-24 chá»— 10 Xe khách và chở hang hóa 10 5 Xe môtô hai bánh-ba bánh có dung tích lá»›n hÆ¡n 125 20 cm 3 6 Máy bay 30 7 Du thuyá»?n 30 8 Dầu các loại, chế phẩm tái hợp và các chế phẩm khác 10 để pha chế xăng 9 Ä?iá»?u hòa không khí 90.000 BTU hoặc ít hÆ¡n 10 10 Bài lá 40 11 Hàng mã, vàng mã 70 II Dịch vụ 1 Sàn nhảy 40 2 Mát xa và karaoke 30 3 Sòng bạc và các trò chÆ¡i có thưởng 30 4 Cá cược 30 5 Kinh doanh sân gôn 20 6 Kinh doanh sổ xố 15 Quản lý thuế nhập khẩu Mức thuế suất theo luật định chỉ là má»™t yếu tố để xác định thu nhập từ thuế nhập khẩu của má»™t năm bất kỳ: còn có các yếu tố khác là các chính sách quan trá»?ng ảnh hưởng đến Ä‘iá»?u này, nhÆ°: • Tính hợp lệ của hàng hóa để được miá»…n hay giảm thuế; • Quy trình xác định cÆ¡ sở để áp dụng thuế suất; và • Các Ä‘iá»?u kiện và thá»?i hạn ná»™p thuế 176 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ NhÆ° đã trình bày ở trên, má»™t số nhóm hàng hóa được miá»…n thuế GTGT và thuế tiêu thụ đặc biệt. Ngoài ra còn có nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp khác được miá»…n thuế nhập khẩu. Các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế này không chỉ ảnh hưởng đến số tiá»?n thu được từ các loại thuế này mà còn có tác Ä‘á»™ng đến số tiá»?n thu được từ các loại thuế khác. DÆ°á»›i đây sẽ thảo luận bản chất của các quy định miá»…n, giảm thuế này. Ä?ịnh giá tính thuế cÅ©ng có tác Ä‘á»™ng quan trá»?ng đến số tiá»?n thu thuế - Ä‘iá»?u này đã được trình bày chi tiết trong má»™t báo cáo CIE trÆ°á»›c đây (CIE 2004a). Cuối cùng, thá»?i hạn ná»™p thuế cÅ©ng tác Ä‘á»™ng đến luồng tiá»?n mặt vào ngân sách và các chi tiêu ngân sách. Việt Nam đã quy định cách ná»™p thuế nhập khẩu khá là khác thÆ°á»?ng. Ä?iá»?u này cÅ©ng sẽ được thảo luận ở bên dÆ°á»›i. Miá»…n, giảm thuế NhÆ° đã trình bày ở trên, luật pháp Việt Nam quy định má»™t số trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế theo tiêu chuẩn, nhÆ°: • Hàng hóa tạm nhập và hàng hóa quá cảnh; • Hành lý miá»…n thuế của hành khách; và • Hàng hóa nhập khẩu bởi các tổ chức nÆ°á»›c ngoài được hưởng quyá»?n miá»…n trừ và Æ°u đãi theo các công Æ°á»›c quốc tế mà Việt Nam tham gia. Tuy nhiên, bảng 6.5 cho thấy còn có má»™t số trÆ°á»?ng hợp khác mà hàng hóa nhập khẩu có thể được miá»…n thuế, và Luật Ä?ầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài và đầu tÆ° trong nÆ°á»›c cÅ©ng quy định má»™t số cÆ¡ chế khuyến khích cho các dá»± án được phê duyệt. Do các quy định này, má»™t số lượng đáng kể các loại tÆ° liệu sản xuất, nguyên liệu thô và bán thành phẩm có thể được miá»…n thuế, tùy thuá»™c vào ngÆ°á»?i sá»­ dụng cuối cùng của hàng hóa đó là ai, nguồn vốn nào được sá»­ dụng để chi trả cho hàng nhập khẩu, địa Ä‘iểm nÆ¡i hàng hóa sẽ được sá»­ dụng, và ngành nghá»? hoặc tính chất của quá trình sản xuất mà hàng hóa sẽ được sá»­ dụng. Do đó, cùng má»™t loại hàng hóa nhÆ°ng có thể có cách đối xá»­ rất khác nhau, tùy theo mục đích sá»­ dụng cuối cùng và các đặc Ä‘iểm khác không liên quan đến tính chất của bản thân hàng hóa. Việc tồn tại má»™t nhóm quy định rá»™ng rãi và phức tạp vá»? các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế nhÆ° vậy làm suy yếu cÆ¡ sở thu nhập và bổ sung thêm má»™t cách đáng kể những thách thức cho công tác quản lý và tuân thủ quy định. Việc này cÅ©ng có thể làm thay đổi đáng kể tác Ä‘á»™ng bảo há»™ của thuế, và do đó, làm há»?ng lôgich của việc Ä‘Æ°a ra má»™t cÆ¡ cấu thuế quan không đồng Ä‘á»?u. Má»™t số quy định miá»…n thuế chỉ áp dụng nếu hàng hóa có liên quan không được sản xuất trong nÆ°á»›c. Thá»±c tế này càng làm cho vấn Ä‘á»? phức tạp hÆ¡n và Ä‘em lại cÆ¡ há»™i lá»›n hÆ¡n để hành Ä‘á»™ng theo ý mình trong công tác quản lý, do vậy, lại càng bóp meÌ?o tác Ä‘á»™ng bảo há»™ của chế Ä‘á»™ thuế. Ngoài ra, còn tồn tại má»™t nhóm các hệ thống quy định tạm hoãn và miá»…n giảm thuế cho các doanh nghiệp tham gia sản xuất xuất khẩu. Các doanh nghiệp ở các khu chế xuất cÅ©ng không phải ná»™p thuế cho tÆ° liệu sản xuất và nguyên liệu thô. Các Ä‘iá»?u kiện và thá»?i hạn ná»™p thuế Hiện tại ngÆ°á»?i nhập khẩu Ä‘ang phải thá»±c hiện 4 quy định vá»? thá»?i hạn ná»™p thuế nhập khẩu (tiếp đó là GTGT, và thuế tiêu thụ đặc biệt đối vá»›i hàng nhập khẩu). Luật Thuế xuất nhập 177 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM khẩu sá»­a đổi năm 2005 và Nghị định 87/2010 và Thông tÆ° 194/2010, quy định các thá»?i hạn ná»™p thuế nhÆ° sau: • Ä?ối vá»›i hàng hóa nhập khẩu là vật tÆ°, nguyên liệu để sản xuất hàng hóa xuất khẩu thì thá»?i hạn ná»™p thuế là 9 tháng, kể từ ngày đối tượng ná»™p thuế nhận được thông báo chính thức của cÆ¡ quan thu thuế thông báo số tiá»?n phải ná»™p. TrÆ°á»?ng hợp đặc biệt thì thá»?i hạn ná»™p thuế có thể được gia hạn phù hợp vá»›i chu kỳ sản xuất, dá»± trữ vật tÆ°, nguyên liệu của doanh nghiệp theo quy định của Chính phủ. • Ä?ối vá»›i hàng hóa tạm nhập tái xuất hoặc tạm xuất tái nhập thì thá»?i hạn ná»™p thuế là 15 ngày, kể từ ngày hết thá»?i hạn tạm nhập tái xuất hoặc tạm xuất tái nhập theo quy định của cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c có thẩm quyá»?n. • Ä?ối vá»›i hàng hóa là máy móc, thiết bị, vật tÆ°, nhiên liệu, nguyên liệu dá»± trữ và phÆ°Æ¡ng tiện giao thông được nhập khẩu để phục vụ sản xuất thì thá»?i hạn ná»™p thuế là 30 ngày kể từ ngày đối tượng ná»™p thuế nhận được thông báo chính thức của cÆ¡ quan thu thuế thông báo số tiá»?n phải ná»™p. • Ä?ối vá»›i hàng hoá nhập khẩu là hàng tiêu dùng thì phải ná»™p xong thuế trÆ°á»›c khi nhận hàng. TrÆ°á»?ng hợp được tổ chức tín dụng hoặc tổ chức khác có quyá»?n thá»±c hiện má»™t số hoạt Ä‘á»™ng ngân hàng theo quy định của Luật Các tổ chức tín dụng bảo lãnh vá»? số tiá»?n thuế phải ná»™p thì thá»?i hạn ná»™p thuế là ba mÆ°Æ¡i ngày kể từ ngày đối tượng ná»™p thuế nhận được thông báo chính thức của cÆ¡ quan thu thuế thông báo số tiá»?n phải ná»™p. Má»™t thá»±c tế là Hải quan giao hàng cho ngÆ°á»?i nhập khẩu trÆ°á»›c khi ngÆ°á»?i nhập khẩu ná»™p thuế đã gây ra má»™t số vấn Ä‘á»? liên quan đến việc đảm bảo tính toàn vẹn, liêm chính trong quá trình ná»™p thuế. Những vấn Ä‘á»? này càng nghiêm trá»?ng hÆ¡n bởi tình trạng mối quan hệ qua lại hiện nay giữa Hải quan và Kho bạc (là nÆ¡i mà tiá»?n ná»™p thuế được chuyển vá»?). Ä?iá»?u này cÅ©ng có nghÄ©a là trên thá»±c tế Kho bạc Ä‘ang cấp má»™t phần vốn lÆ°u Ä‘á»™ng cho hầu hết các doanh nghiệp. Há»™p 6.2 sẽ giải thích kỹ hÆ¡n vá»? những khó khăn này. Há»™p 6.2: Các vấn Ä‘á»? trong hệ thống ná»™p thuế Theo cách tổ chức hiện nay, ngÆ°á»?i nhập khẩu nhận được bản định mức thuế nhập khẩu và GTGT, trong đó thông báo số tiá»?n thuế phải ná»™p cho Hải quan, và trong phần lá»›n trÆ°á»?ng hợp, ngÆ°á»?i nhập khẩu có 30 ngày để ná»™p thuế. Tiá»?n thuế được ná»™p (thÆ°á»?ng là bằng tiá»?n mặt, seÌ?c hoặc chuyển khoản – hiện tại chÆ°a có cÆ¡ sở pháp lý để thông báo và ná»™p thuế qua mạng) vào tài khoản định sẵn của Kho bạc thuá»™c Bá»™ Tài chính. Tài khoản này không nhất thiết phải ở cảng vào của hàng hóa. Khi Kho bạc được thông báo vá»? khoản tiá»?n ná»™p thuế, Kho bạc sẽ gá»­i má»™t văn bản thông báo đến trạm hải quan ở cảng vào. (Mặc dù Tổng cục Hải quan hiện nay đã là má»™t Ä‘Æ¡n vị thuá»™c Bá»™ Tài chính nhÆ°ng các hệ thống máy tính của Tổng cục chÆ°a được tích hợp vào hệ thống của Kho bạc/Bá»™ Tài chính, do đó không thể gá»­i Ä‘i các thông báo Ä‘iện tá»­). Do những đặc Ä‘iểm nói trên của hệ thống, việc thông báo “đã ná»™p thuếâ€? của Kho bạc chỉ đến được cảng vào sau khi thá»?i hạn ná»™p thuế đã hết không phải là việc không phổ biến. Vá»? mặt lý thuyết, Hải quan sẽ không xá»­ lý những chuyến hàng bổ sung nào không có bằng chứng ná»™p thuế, nhÆ°ng sẽ tạo Ä‘iá»?u kiện cho những ngÆ°á»?i nhập khẩu đã được xác minh. 178 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ Má»™t vấn Ä‘á»? khác là thông báo đã ná»™p thuế chỉ được gá»­i đến cảng vào của hàng hóa. Tổng cục Hải quan không được nhận thông báo ngÆ°á»?i nhập khẩu đã ná»™p thuế, do đó không thể kiểm soát quản lý má»™t cách hiệu quả đối vá»›i hệ thống ná»™p thuế và không thể đối chiếu ăn khá»›p giữa yêu cầu ná»™p thuế vá»›i số tiá»?n thuế đã được ná»™p. Có thể phá»?ng Ä‘oán rằng Ä‘iá»?u này cÅ©ng có nghÄ©a là những ngÆ°á»?i chÆ°a ná»™p vẫn có thể lấy được hàng thông qua các cảng vào khác: vì hệ thống thông tin của hải quan có vẻ nhÆ° chÆ°a đủ khả năng để thông báo đến tất cả các trạm hải quan vá»? các trÆ°á»?ng hợp ná»™p thuế không đúng hạn. Hệ thống này hiện Ä‘ang trong quá trình sá»­a đổi: theo cách tổ chức má»›i, Hải quan sẽ gá»­i các thông báo thuế Ä‘iện tá»­ đến Kho bạc, đến lượt mình Kho bạc cÅ©ng sẽ gá»­i lại cho Hải quan các thông báo Ä‘iện tá»­ khi ngÆ°á»?i nhập khẩu đã ná»™p thuế. Hệ thống ná»™p thuế và hóa Ä‘Æ¡n thuế hiện tại, cÅ©ng nhÆ° những thiếu sót trong quá trình thông tin liên lạc giữa hai hệ thống máy tính có thể tạo ra nhiá»?u khó khăn cho công tác kế toán khấu trừ GTGT của ngÆ°á»?i kinh doanh đối vá»›i số tiá»?n thuế đã ná»™p cho hàng hóa nhập khẩu. Các hàng rào phi thuế quan Má»™t khía cạnh khác trong hệ thống quản lý hàng nhập khẩu của Việt Nam, mà lâu nay đã có tác Ä‘á»™ng đến số tiá»?n thu nhập thuế của chính phủ, đó là các chính sách và quy trình quản lý thÆ°Æ¡ng mại, bao gồm cả quy định vá»? tiếp nhận nhập khẩu má»™t số mặt hàng cụ thể, cấm và hạn chế số lượng hàng nhập khẩu, và các quy định giao dịch • Cấm nhập khẩu: Phần lá»›n các quy định vá»? hàng hóa cấm nhập khẩu xuất phát từ những lo ngại liên quan đến sức khá»?e, an ninh và an toàn. Tuy nhiên, nhập khẩu thuốc lá và nhiá»?u loại hàng hóa đã qua sá»­ dụng vẫn bị cấm trÆ°á»›c khi Việt Nam gia nhập WTO. • Bá»™ ThÆ°Æ¡ng mại là cÆ¡ quan cấp giấy pheÌ?p nhập khẩu, chủ yếu là để quản lý khối lượng hàng nhập khẩu, bảo vệ ngÆ°á»?i sản xuất trong nÆ°á»›c, nhÆ°ng ngoài ra cÅ©ng là để “quản lýâ€? cung cầu của các mặt hàng chủ chốt. Tuy nhiên, việc này hầu nhÆ° đã được xóa bá»? do phải thá»±c hiện các cam kết vá»›i WTO. • Quản lý chuyên ngành của các cÆ¡ quan chủ quản. Có má»™t loạt các loại hàng hóa phải chịu sá»± quản lý của các cÆ¡ quan chủ quản. Công tác quản lý này chủ yếu nhằm vào các vấn Ä‘á»? chất lượng và an toàn, và có thể được thá»±c hiện dÆ°á»›i dạng thanh tra các chuyến hàng, chỉ định ngÆ°á»?i được ủy quyá»?n nhập khẩu, cấp pheÌ?p nhập khẩu, đăng ký, hoặc cấp chứng nhận tuân thủ tiêu chuẩn. Hình thức quản lý này trÆ°á»›c kia đã được sá»­ dụng để bảo vệ các doanh nghiệp quốc doanh thuá»™c cÆ¡ quan quản lý khá»?i những tác Ä‘á»™ng của cạnh tranh, dù là cạnh tranh từ hàng hóa nhập khẩu hay cạnh tranh từ các nhà kinh doanh khác. Năm 2003, Chính phủ ban hành má»™t nhóm quy định hạn ngạch thuế suất thuế quan đối vá»›i sữa thô, sữa đặc. trứng, ngô, thuốc lá thô, muối và bông. Các hạn ngạch này cho pheÌ?p má»™t khối lượng nhất định hàng nhập khẩu được hưởng thuế quan thấp hÆ¡n so vá»›i hàng nhập khẩu “vượt hạn ngạchâ€?, và các hạn ngạch này thÆ°á»?ng được dùng nhÆ° má»™t giá»›i hạn trá»±c tiếp vá»? khối lượng hàng nhập khẩu. Tuy nhiên, các hạn ngạch này được chấp nhận theo Hiệp định Nông nghiệp của WTO và Việt Nam đã duy trì chúng trong giai Ä‘oạn hậu WTO. Hoạt Ä‘á»™ng thÆ°Æ¡ng mại vá»›i má»™t số mặt hàng (nhÆ° xăng dầu, máy bay, báo chí, thuốc lá và băng video) vẫn tiếp tục bị giá»›i hạn trong các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c. Do gia nhập WTO nên các công ty và cá nhân ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài hiện nay đã được pheÌ?p có quyá»?n buôn bán thÆ°Æ¡ng mại nhÆ° các doanh nghiệp trong nÆ°á»›c. 179 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Gia nhập WTO và các ràng buá»™c thuế quan Ngày 11/1/2007, Việt Nam chính thức gia nhập Tổ chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»›i (WTO), 12 năm sau khi ná»™p Ä‘Æ¡n gia nhập. Trong quá trình gia nhập, Việt Nam đã đàm phán ba danh mục cam kết được kèm theo Nghị định thÆ° Gia nhập của mình. Ba danh mục đó liên quan tá»›i: • Thuế quan (sẽ giảm và ràng buá»™c hoặc chịu ràng buá»™c vá»? mức trần) và các biện pháp khác ảnh hưởng đến thÆ°Æ¡ng mại hàng hóa; • Tiếp cận thị trÆ°á»?ng, há»— trợ trong nÆ°á»›c và trợ cấp xuất khẩu ảnh hưởng đến thÆ°Æ¡ng mại nông nghiệp (có ràng buá»™c); và • Các cam kết vá»? thÆ°Æ¡ng mại dịch vụ, phù hợp vá»›i Hiệp định chung vá»? ThÆ°Æ¡ng mại Dịch vụ. Phần dÆ°á»›i đây sẽ đánh giá má»™t số khía cạnh của danh mục ràng buá»™c thuế quan. Các ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam Việt Nam đã đồng ý ràng buá»™c tất cả các thuế suất thuế quan vá»›i khoảng thá»?i gian chuyển tiếp là 12 năm cho tất cả các ràng buá»™c trÆ°á»›c khi đạt được mức cam kết cuối cùng. NhÆ° bảng 6.8 cho thấy, các ràng buá»™c cho khoảng 60% dòng thuế được xác định ở mức cuối cùng khi gia nhập WTO vào năm 2007, và phần chủ yếu của giai Ä‘oạn chuyển tiếp sẽ được hoàn thành vào năm 2014. CÅ©ng trong bảng này cho thấy, thuế suất ràng buá»™c trung bình giảm từ 17,5% xuống 13,5% trong giai Ä‘oạn này. Mức Ä‘á»™ phân tán giữa các thuế suất, được Ä‘o bằng sai lệch chuẩn, cÅ©ng giảm (từ 22,0 xuống 14,6) mặc dù hệ số thay đổi giảm không nhiá»?u lắm. Các thÆ°á»›c Ä‘o tổng hợp này ngụ ý rằng chế Ä‘á»™ thuế quan, là chế Ä‘á»™ quy định thuế quan ở các mức thuế suất ràng buá»™c, có lẽ sẽ trở nên ít bị bóp meÌ?o hÆ¡n theo thá»?i gian. Tuy nhiên, tính phức tạp của thuế quan sẽ tăng, vì số lượng mức thuế suất trong danh mục sẽ tăng từ 37 lên 48. (Ä?Æ°Æ¡ng nhiên, không có lý do rõ ràng để giả định rằng Chính phủ sẽ định thuế suất ở các mức ràng buá»™c). Mặc dù vậy, sẽ gần nhÆ° không thể tránh khá»?i áp lá»±c từ má»™t vài phía để gia tăng thuế suất lên mức cao nhất được pheÌ?p theo các cam kết ràng buá»™c.) Bảng 6.8: Chuyển tiếp ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam Tá»· lệ dòng thuế đạt Số lượng Thuế suất Thuế suất Sai lệch Hệ số thuế suất ràng buá»™c mức thuế trung bình tối Ä‘a chuẩn thay đổia cuối cùng suất % % % No No % 2007 59,5 17,5 200 37 22,0 114,4 2008 1,3 17,5 200 39 21,5 114,6 2009 3,9 17,3 200 39 20,0 115,8 2010 11,1 16,6 200 44 20,0 118,9 2011 1,1 16,4 200 45 20,0 119,5 2012 16,2 14,8 200 49 19,7 124,6 2013 0,4 14,7 200 49 19,6 124,4 180 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ 2014 6,4 13,6 135 46 18,5 108,4 2015 0,0 13,6 135 46 18,3 108,3 2016 0,0 13,6 135 46 14,7 108,3 2017 0,1 13,5 135 47 14,7 107,9 2018 0,0 13,5 135 47 14,7 107,9 2019 0,1 13,5 135 48 14,6 106,8 Nguồn: Các tính toán của tác giả dá»±a trên báo cáo WTO 2007. Note: a. Hệ số thay đổi. b. Thuế suất tối Ä‘a từ 2007 đến 2013 trên thá»±c tế là mức thuế suất phức tạp đánh vào xe có Ä‘á»™ng cÆ¡ đã qua sá»­ dụng, thÆ°á»?ng được định ở mức tối thiểu là 200% hoặc 150% + má»™t khoản tiá»?n cụ thể tính bằng USD, tùy thuá»™c vào Ä‘á»™ng cÆ¡ xe So sánh vá»›i các cam kết thuế quan của các quốc gia khác má»›i gia nhập WTO Bảng 6.9 so sánh các cam kết ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam vá»›i các cam kết của những quốc gia khác gia nhập WTO kể từ khi tổ chức này được thành lập vào năm 1995. Mặc dù các chính sách thuế quan của các quốc gia khác không phải là má»™t cÆ¡ sở có ý nghÄ©a để định mức thuế quan của Việt Nam, nhÆ°ng xuất phát từ so sánh này có thể thấy má»™t Ä‘iá»?u là Việt Nam đã không tận dụng cÆ¡ há»™i gia nhập WTO để giữ được má»™t chế Ä‘á»™ thuế quan thấp hÆ¡n và ít phân tán hÆ¡n. Ä?a số các quốc gia má»›i gia nhập gần đây cam kết 90% các thuế quan phi nông nghiệp, hoặc hÆ¡n, ở mức thuế suất thấp hÆ¡n 20% (so vá»›i 71% của Việt Nam): và Việt Nam đã cam kết tá»· lệ thuế quan nông nghiệp ở mức thuế suất dÆ°á»›i 20% thấp hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i hầu hết các quốc gia khác (48,5%, so vá»›i hÆ¡n 80% của hầu hết các quốc gia gia nhập khác). Bảng 6.9: Các ràng buá»™c thuế quan của các quốc gia gia nhập WTO Thuế quan phi nông nghiệp Thuế quan nông nghiệp Các Các Các Các Các Trung Trung Năm dòng dòng dòng dòng dòng bình Tối bình Tối Quốc gia gia thuế thuế thuế thuế thuế Ä‘Æ¡n Ä‘a Ä‘Æ¡n Ä‘a nhập ràng dÆ°á»›i dÆ°á»›i dÆ°á»›i dÆ°á»›i giảnb giảnb buá»™ca 20%c 30%d 20%c 30%d No. % % % % % % % % Anbani 2000 100,0 6,0 20,0 100,0 100,0 10,6 20,0 100,0 100,0 Không Bungari 1996 12,6 40,0 89,1 97,5 34,9 98,0 34,9 47,6 có Campuchia 2003 100,0 18,4 42,5 74,7 83,9 29,3 60,0 35,8 50,0 Trung 2001 100,0 8,9 50,0 96,5 99,5 15,0 65,0 84,2 95,7 Quốc Ä?ài Loan 2002 100,0 4,8 90,0 98,8 99,6 17,5 400,0 83,2 94,4 Croatia 2000 100,0 5,0 25,0 100,0 100,0 10,4 55,0 90,6 95,0 EcuaÄ‘o 1996 100,0 20,1 40,0 57,6 99,7 25,8 86,0 37,4 87,3 Estonia 1999 100,0 6,6 30,0 99,3 100,0 17,7 59,0 68,0 85,5 Gioocgia 2000 100,0 5,8 20,0 100,0 100,0 12,1 30,0 84,5 96,5 GioocÄ‘ani 2000 100,0 15,0 30,0 77,2 100,0 25,0 200,0 39,8 95,0 181 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM CH 1998 100,0 6,7 20,0 100,0 100,0 11,7 30,0 99,9 100,0 Kiêcghidi Lát via 1999 100,0 9,3 55,0 98,3 98,7 33,6 55,0 38,1 41,7 Lithuania 2001 100,0 8,2 30,0 99,2 100,0 15,6 100,0 80,1 91,4 MônÄ‘avi 2001 100,0 5,7 20,0 100,0 100,0 12,4 25,0 99,9 100,0 Không Mông Cổ 1997 20,0 30,0 87,6 100,0 18,4 75,0 88,8 90,8 có Nêpan 2003 100,0 23,7 60,0 47,3 95,9 42,3 200,0 7,0 35,6 Ôman 2000 100,0 11,0 20,0 100,0 100,0 30,5 200,0 83,4 87,6 Không Panama 1997 11,5 81,0 84,3 99,5 26,1 260,0 84,3 99,5 có Việt Nam 2007 100,0 12,5 100,0 70,9 92,8 21,0 135,0 48,5 68,3 Nguồn: WTO (2001), Dữ liệu pháp luật Việt Nam và các tính toán của tác giả Note: a. Tá»· lệ các dòng thuế ràng buá»™c Ä‘Æ¡n lẻ; b Của các dòng thuế ràng buá»™c Ä‘Æ¡n lẻ; c Tá»· lệ các dòng thuế ràng buá»™c Ä‘Æ¡n lẻ được ràng buá»™c vá»›i thuế suất dÆ°á»›i 20%; d Tá»· lệ các dòng thuế ràng buá»™c Ä‘Æ¡n lẻ được ràng buá»™c vá»›i thuế suất dÆ°á»›i 30% . Giai Ä‘oạn chuyển tiếp của Việt Nam cÅ©ng dài hÆ¡n so vá»›i hầu hết các quốc gia má»›i gia nhập khác (thá»?i gian chuyển tiếp của Trung Quốc, Ä?ài Loan, Campuchia và Nêpan là 10 năm, so vá»›i 12 năm của Việt Nam). Tuy nhiên, hÆ¡n 99% dòng thuế quan của Việt Nam sẽ đạt mức thuế suất ràng buá»™c cuối cùng sau 7 năm. Tác Ä‘á»™ng của các ràng buá»™c đối vá»›i thuế quan được áp dụng Mặc dù việc so sánh các cam kết ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam vá»›i những cam kết của các quốc gia khác có thể nói cho chúng ta biết đôi Ä‘iá»?u vá»? cách thức mà những ngÆ°á»?i Ä‘i đàm phán của Việt Nam đã dùng để tiếp cận quá trình gia nhập WTO nhÆ°ng nó không cho chúng ta biết má»™t Ä‘iá»?u gì vá»? tác Ä‘á»™ng kinh tế của các cam kết. Ä?iá»?u quan trá»?ng là làm thế nào để các cam kết này có thể định hình sá»± tiến triển của các thuế suất thuế quan được áp dụng, và đến lượt Ä‘iá»?u này có tác Ä‘á»™ng gì đến mức Ä‘á»™ bảo há»™ và mức thu nhập của chính phủ. Ä?iểm khởi đầu để trả lá»?i câu há»?i này, đó là sá»± so sánh các cam kết ràng buá»™c vá»›i những mức thuế suất Ä‘ang áp dụng. Năm gần đây nhất có phiên bản Ä‘iện tá»­ của danh mục thuế quan là năm 2005 (do Bá»™ Tài chính cung cấp). Phiên bản không chính thức của danh mục thuế quan năm 2006 hiện Ä‘ang có trên trang web của Trung tâm ThÆ°Æ¡ng mại và Ä?ầu tÆ° TP. Hồ Chí Minh (ITPC, 2007). (Gần đây, tóm tắt biểu thuế Ä‘iện tá»­ của Việt Nam đã đăng tải trên trang web WTP – số liệu này được sá»­ dụng cho các bảng biểu ở mục 1 của chÆ°Æ¡ng này). So sánh thông tin này vá»›i danh mục thuế quan năm 2005 khẳng định má»™t Ä‘iá»?u là mặc dù đã có má»™t số thay đổi vá»? thuế quan trong hai năm này nhÆ°ng danh mục thuế quan 2005 không hợp lý để sá»­ dụng làm Ä‘iểm bắt đầu đánh giá các cam kết thuế quan của Việt Nam. (Má»™t lÄ©nh vá»±c có nhiá»?u thay đổi là thuế quan đối vá»›i các sản phẩm xăng dầu (các mục thuá»™c Ä‘á»? mục thuế quan bốn chữ số 2710): các mức thuế suất ở đây thay đổi má»™t cách bất thÆ°á»?ng trong năm này khi Bá»™ Tài chính cố gắng gây ảnh hưởng cho giá nhiên liệu trong nÆ°á»›c.) Biểu đồ 6.1 tóm tắt sá»± tiến triển của các chỉ số cÆ¡ bản cho thuế suất thuế quan MFN từ năm 1995, và so sánh chúng vá»›i các chỉ số cho các thuế suất ràng buá»™c đến năm 2019. NhÆ° biểu đồ 182 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ cho thấy, các cam kết ràng buá»™c có vẻ nhÆ° tiếp tục quá trình giảm thuế suất trung bình và giảm sá»± phân tán thuế suất bắt đầu xảy ra sau năm 2003. Quá trình này diá»…n ra sau má»™t giai Ä‘oạn Ä‘iá»?u chỉnh cÆ¡ cấu thuế quan bắt đầu sau đợt khủng hoảng tài chính châu Ã? những năm 1997- 98, và Ä‘i cùng vá»›i quá trình phân chia giai Ä‘oạn của má»™t số hàng rào phi thuế quan chủ chốt. Hình 6.1: Sá»± tiến triển trong danh mục thuế quan của Việt Nam từ 1995 đến 2005 và các thuế suất ràng buá»™c đến 2019 25 20 Sai l ch chu n Trung bình 18 20 16 14 15 12 No 10 10 8 % 6 5 4 2 0 0 1995 1996 1997 1998 2001 2003 2005 2007 2010 2012 2014 2019 Nguồn: CIE 2007. Biểu đồ 6.2 tóm tắt những chuyển đổi trong sá»± phân bố các thuế suất mà việc thá»±c hiện các thuế suất ràng buá»™c sẽ Ä‘em lại. Biểu đồ này cho thấy các ràng buá»™c có thể dẫn đến sá»± sụt giảm đáng kể số lượng các dòng thuế quan có thuế suất bằng 0, sá»± gia tăng đáng kể số lượng các dòng thuế quan có thuế suất từ 0 đến 5%, và sá»± duy trì vững chắc các thuế suất từ 5 đến 20%. Hình 6.2: Sá»± phân bổ các thuế suất thuế quan thá»±c tế và ràng buá»™c, giai Ä‘oạn 2005 – 2019 35 30 25 20 15 % 10 5 0 2005 2007 2010 2012 2014 2019 0 >0-5 >5-10 >10-15 >15-20 >20-25 >25-30 >30-35 >35-40 >40-45 >45-50 >50-75 >75-100 >100 Nguồn: CIE 2007. (Trên thá»±c tế, nhÆ° trong hình 6.2, từ 2008-2009, biểu thuế áp dụng của Việt Nam đã được Ä‘iá»?u chỉnh theo nhiá»?u cách thức giúp Ä‘Æ°a ra thuế suất áp dụng trung bình thấp hÆ¡n thuế suất bắt buá»™c trung bình, và sá»± phân tán thuế suất thấp hÆ¡n nhÆ° được Ä‘o theo các hệ số khác biệt tiêu chuẩn). 183 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 4. Phân tích tác Ä‘á»™ng của các ràng buá»™c thuế quan đối vá»›i thu nhập của chính phủ Má»™t vấn Ä‘á»? lo ngại quan trá»?ng đối vá»›i chính phủ trong quá trình đàm phán các cam kết thuế quan để gia nhập WTO là tác Ä‘á»™ng của các cam kết này đối vá»›i thu nhập của chính phủ. NhÆ° Bảng 6.1 đã cho thấy, thuế xuất nhập khẩu chiếm từ 10 đến 18% thu nhập thuế của chính phủ trong những năm gần đây nhất. (GTGT đối vá»›i hàng hóa nhập khẩu, là thuế đánh vào giá trị phải ná»™p thuế của hàng hóa nhập khẩu và do đó bị ảnh hưởng bởi những thay đổi thuế quan, chiếm từ 8 đến 10% thu nhập thuế, và hàng hóa nhập khẩu cÅ©ng bị đánh má»™t số loại thuế tiêu thụ đặc biệt vốn chiếm khoảng 6% thu nhập của chính phủ). Do đó, mặc dù có đóng góp vào thu nhập từ thuế nhập khẩu, nhÆ°ng sẽ là má»™t việc có lý nếu cố gắng tìm hiểu đâu là có thể là những ảnh hưởng từ sá»± thay đổi thuế quan sau khi áp dụng các ràng buá»™c thuế quan. Các khía cạnh khác của việc gia nhập WTO cÅ©ng có thể ảnh hưởng đến thu nhập thuế, ví dụ nhÆ° việc áp dụng Hiệp định Ä?ịnh giá Hải quan, và việc xóa bá»? các hạn chế khối lượng hàng nhập khẩu. Những vấn Ä‘á»? này đã được trình bày trong má»™t báo cáo CIE trÆ°á»›c đây (CIE 2004a): trong chÆ°Æ¡ng này sẽ chỉ tập trung vào những ảnh hưởng trá»±c tiếp của các cam kết ràng buá»™c đối vá»›i thu nhập thuế của chính phủ. Mối quan hệ giữa thuế suất và doanh thu từ thuế Vá»? nguyên tắc, những thay đổi trong thuế suất thuế quan có hai ảnh hưởng trá»±c tiếp đến thu nhập thuế của chính phủ: chúng làm thay đổi thuế suất theo luật định đánh vào hàng nhập khẩu, và làm thay đổi cÆ¡ sở tính GTGT đối vá»›i hàng nhập khẩu. Trên thá»±c tế, Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên là các ảnh hưởng được định hình bởi mức Ä‘á»™ áp dụng thá»±c tế của các thuế suất theo luật định. NhÆ° hình 6.3 mô tả, đã có lúc có sá»± khác biệt lá»›n giữa thuế suất tiá»?m năng (thuế suất nhập khẩu bình quân gia quyá»?n) và thuế suất thu thá»±c tế (thuế biểu hiện bằng % giá trị hàng nhập khẩu). Tính bình quân trong giai Ä‘oạn 1994 đến 2003, số tiá»?n thuế thu được trên thá»±c tế là 51% thu nhập tiá»?m năng. Tuy nhiên, nhÆ° biểu đồ mô tả, mối quan hệ giữa thuế suất tiá»?m năng và thuế suất thu thá»±c tế có vẻ nhÆ° không ổn định, do đó khó có thể dá»± Ä‘oán số tiá»?n thu được thá»±c tế từ các mức thuế suất theo luật định, nếu không biết rõ đâu là nguyên nhân tạo ra sá»± khác biệt đó. Hệ thống đánh thuế nhập khẩu của Việt Nam quy định nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế có thể ảnh hưởng đến thuế đánh vào các chuyến hàng mà lẽ ra có thể phải chịu thuế suất khác 0 theo luật định. Ä?ây có thể là má»™t nguyên nhân chủ chốt dẫn đến các kết quả trong biểu đồ 6.2. Không may là khi tổng hợp các dữ liệu trong biểu đồ này, dÆ°á»?ng nhÆ° không có thông tin nhất quán hoặc là vá»? tá»· lệ các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế hoặc là vá»? tá»· lệ các trÆ°á»?ng hợp thuế suất được định giá hoặc được thu theo hạng mục thuế hoặc các nhóm hạng mục thuế (xem báo cáo CIE 2004a). Ä?iá»?u này có nghÄ©a là thá»±c ra không thể nghiên cứu được kỹ mối quan hệ giữa cÆ¡ cấu hàng nhập khẩu vá»›i thuế suất theo luật định và số tiá»?n thuế thu được trên thá»±c tế. Và đến lượt Ä‘iá»?u này có nghÄ©a là không thể xây dá»±ng được các kịch bản cho biết cắt giảm thuế quan do gia nhập WTO sẽ ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến thu nhập của chính phủ. Tất cả những gì có thể làm trong giai Ä‘oạn này là nghiên cứu xem các cắt giảm thuế quan sẽ ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến thu nhập tá»± biện của chính phủ, trên cÆ¡ sở giả định rằng các thuế suất theo luật định được áp dụng đầy đủ. 184 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ Hình 6.3: Thuế suất nhập khẩu tiá»?m năng và thá»±c tếa u su t ti m n ng u su t th c t 1994 1995 1997 1999 2000 2001 2002 2003 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 18.0 20.0 u su t Nguồn: CIE 2004a. a. Thuế suất tiá»?m năng là thuế suất bình quân gia quyá»?n: thuế suất thá»±c tế là tá»· lệ giữa số tiá»?n thuế thu được trên thá»±c tế vá»›i giá trị hàng nhập khẩu Ä?iá»?u đáng lÆ°u ý là sá»± thiếu vắng má»™t mối quan hệ rõ ràng giữa thuế suất thuế quan theo luật định vá»›i số tiá»?n thu thuế trên thá»±c tế không phải là vấn Ä‘á»? chỉ có ở Việt Nam. Pritchett và Sethi đã nghiên cứu mối quan hệ này ở má»™t số quốc gia tiến hành các thay đổi thuế quan vào cuối những năm 1980 và 1990, và đã tìm hiểu được những Ä‘iá»?u sau: • Thuế suất thu thá»±c tế đối vá»›i má»™t hạng mục bất kỳ trong biểu thuế quan chỉ có mối liên hệ yếu á»›t vá»›i thuế suất chính thức dành cho hạng mục đó; • Sá»± dao Ä‘á»™ng của thuế suất thu thá»±c tế xung quanh thuế suất chính thức sẽ tăng theo mức thuế suất chính thức; • Tính bình quân thì thuế suất thu thá»±c tế tăng chậm hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i thuế suất chính thức; • Khi thuế suất chính thức cao, thì mức thuế suất mà tại đó các thuế suất thu thá»±c tế tăng khi các thuế suất chính thức tăng sẽ giảm. Từ bằng chứng này, các tác giả nói trên biện luận rằng khi cải cách hệ thống thuế quan và hệ thống thu nhập thuế quan, thay đổi vá»? thuế suất chính thức, đặc biệt là ở mức Ä‘á»™ cao, có thể không phải là yếu tố quan trá»?ng nhất của cải cách gây ảnh hưởng đến thu nhập. Há»? cÅ©ng Ä‘Æ°a ra biện luận đó trên cÆ¡ sở giả định thu nhập thuế quan giảm theo tá»· lệ 1-1 vá»›i thuế suất và phóng đại tác Ä‘á»™ng của cắt giảm thuế suất đối vá»›i thu nhập, vì nó giả định rằng kết quả thu thuế là không đổi. Tổng cục Hải quan thu thập các dữ liệu vá»? giá trị hàng nhập khẩu thuá»™c các loại hình xá»­ lý khác nhau. NhÆ° bảng 6.10 cho thấy, hÆ¡n 60% giá trị hàng nhập khẩu trong năm 2002 và 2003 đã được phân loại thành hàng nhập khẩu sá»­ dụng cho tiêu dùng trong nÆ°á»›c, trái ngược vá»›i hàng nhập khẩu để tiếp tục gia công hoặc tiếp nhận tạm thá»?i. Các nguồn thông tin của hải quan gợi ý rằng má»™t phần lá»›n hàng hóa được nhập khẩu để tiếp tục gia công và thông quan bởi các doanh nghiệp có vốn đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài là những hàng hóa được miá»…n thuế theo nhiá»?u quy định vá»? đối xá»­ Æ°u đãi và miá»…n thuế. 185 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Bảng 6.10: Giá trị hàng hóa nhập khẩu theo xá»­ lý của hải quan 2002 2003 Xá»­ lý của hải quan Triệu USD % Triệu USD % Hàng tiêu dùng 11908,3 60,8 14508,6 63,7 Hàng hóa do doanh nghiệp đầu tÆ° nÆ°á»›c 2767,3 14,1 3097,4 13,6 ngoài nhập khẩu Hàng được tiếp nhận tạm thá»?i 374,2 1,9 609,5 2,7 Hàng nhập khẩu để tiếp tục gia công 4533,2 23,1 4551,6 20,0 Tổng cá»™ng 19582,9 100,0 22767,2 100,0 Nguồn: Dữ liệu từ báo cáo CIE 2004a Cắt giảm thuế quan và các ràng buá»™c thuế quan ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến số tiá»?n thu nhập thuế bị tác Ä‘á»™ng bởi thuế suất theo luật định? Khi phân tích ảnh hưởng của các cam kết ràng buá»™c thuế quan đối vá»›i thu nhập của chính phủ, phải phân tích những Ä‘iểm sau: • Phá»?ng Ä‘oán xem các ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam có thể ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến các thuế suất được áp dụng; • Ước tính xem các thay đổi vá»? thuế suất sẽ ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến thu nhập thu được ở má»™t mức Ä‘á»™ và vá»›i cÆ¡ cấu hàng nhập khẩu đã định; • Ä?iá»?u chỉnh những Æ°á»›c tính này để thích ứng vá»›i tác Ä‘á»™ng của miá»…n giảm thuế và các yếu tố khác ảnh hưởng đến hiệu quả thu thuế; và • Phân tích nguyên nhân làm thế nào mà các mặt hàng nhập khẩu khác nhau có thể thay đổi vá»? khối lượng do các ảnh hưởng từ sá»± thay đổi thuế đến giá cả hàng hóa. Phạm vi thá»±c hiện các bÆ°á»›c phân tích nói trên bị giá»›i hạn đáng kể do các vấn Ä‘á»? vá»? dữ liệu. Các hạn chế chính là vấn Ä‘á»? tổng hợp dữ liệu và theo dõi các đánh giá thu nhập. Có thể tóm tắt các vấn Ä‘á»? này nhÆ° sau: Vấn Ä‘á»? tổng hợp Các thuế suất được quy định ở mức 8 con số của danh mục thuế quan HS. Tuy nhiên, dữ liệu tổng hợp vá»? nhập khẩu chỉ được báo cáo ở mức 6 con số của danh mục HS (và chỉ có cho năm 2003), do vậy, cần có cách nào đó để tạo ra má»™t thuế suất thuế quan đại diện nhằm áp dụng cho các dữ liệu vá»? nhập khẩu. Bất kể phÆ°Æ¡ng pháp nào được sá»­ dụng hiện nay cÅ©ng sẽ dẫn đến sá»± không chính xác trong các Æ°á»›c tính vá»? thu nhập bị tác Ä‘á»™ng. Vấn Ä‘á»? đánh giá doanh thu từ thuế Má»™t vấn Ä‘á»? chủ yếu khác – nhÆ° đã trình bày ở trên – là không có dữ liệu vá»? các định giá thuế thá»±c tế ở bất kỳ cấp Ä‘á»™ nào của HS. CÅ©ng không có thông tin vá»? tá»· lệ các trÆ°á»?ng hợp miá»…n giảm thuế, hoặc tá»· lệ hàng nhập khẩu từ các quốc gia ASEAN được hưởng quy chế đối xá»­ CEPT. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là không thể xây dá»±ng được má»™t cách làm có hệ thống nhằm đánh giá tác Ä‘á»™ng của các quy định miá»…n giảm thuế đó đến số thu nhập thu được, và đánh giá mức Ä‘á»™ tác Ä‘á»™ng khác nhau đối vá»›i các mặt hàng khác nhau và theo thá»?i gian. 186 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ Dá»± báo các tác Ä‘á»™ng doanh thu từ thuế Có thể tiếp tục nghiên cứu sâu hÆ¡n vá»? các vấn Ä‘á»? này vá»›i má»™t mô hình Ä‘Æ¡n giản nhằm dá»± Ä‘oán xem làm cách nào để các thay đổi chính sách bổ sung bù đắp lại được các tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp từ cắt giảm thuế quan đến thu nhập của chính phủ. Mô hình này đặt các Æ°á»›c tính vá»? những thay đổi thuế quan dá»± tính xảy ra theo các ràng buá»™c thuế quan vào má»™t kịch bản dá»± Ä‘oán tăng trưởng hàng nhập khẩu. Mô hình không xeÌ?t đến việc các hàng hóa nhập khẩu có thể phản ứng nhÆ° thế nào vá»›i sá»± thay đổi giá cả do cắt giảm thuế quan. NhÆ°ng nó cho pheÌ?p xem xeÌ?t tác Ä‘á»™ng của việc hợp lý hóa hệ thống miá»…n giảm thuế hiện tại và nhá»? đó, là tác Ä‘á»™ng của việc tăng hiệu quả thu thuế (được đánh giá bởi sá»± chênh lệch giữa thu nhập tá»± biện vá»›i thu nhập thá»±c tế từ hàng nhập khẩu). Mô hình có thể được mở rá»™ng để xem xeÌ?t ảnh hưởng của thu nhập từ thuế ná»™p cho các hàng hóa nhập khẩu theo CEPT — nhÆ°ng hiện tại, trá»?ng tâm chú ý vẫn là các hàng hóa nhập khẩu chịu thuế suất MFN. Kịch bản tăng trưởng Phân tích đã tiến hành Ä‘Æ°a ra giả định là GDP của Việt Nam sẽ tiếp tục tăng ở mức bình quân là 7,5%/năm trong thá»?i kỳ 2007 – 2019. Dá»±a trên giả định vá»? mối quan hệ giữa GDP và hàng hóa nhập khẩu, má»™t nhóm chỉ số tốc Ä‘á»™ tăng trưởng đã được xây dá»±ng má»™t cách nhất quán cho các hàng hóa nhập khẩu là hàng tiêu dùng, xăng dầu và các đầu vào phục vụ sản xuất. Bảng 6.11 cho thấy trong thá»?i kỳ từ 1995 đến 2006, thay đổi 1% GDP đã Ä‘i kèm vá»›i sá»± tăng trưởng hàng nhập khẩu ở mức bình quân 2,7%. Vá»›i phân tích này, giả định rằng Ä‘á»™ co giãn của hàng nhập khẩu đối vá»›i GDP sẽ ở mức bình quân là 1,6 trong thá»?i kỳ dá»± báo, vá»›i hàng nhập khẩu thá»±c là hàng tiêu dùng và sản phẩm xăng dầu dá»± kiến tăng ở mức 9%/năm và hàng nhập khẩu thá»±c là đầu vào phục vụ sản xuất (nguyên liệu thô, tÆ° liệu sản xuất, bán thành phẩm) dá»± kiến tăng ở mức 13,5%/năm. (Do bá»™ dữ liệu chính – các thông tin đã phân nhóm vá»? hàng nhập khẩu – là bá»™ dữ liệu cho năm 2003 nên phân tích này Ä‘Æ°a ra các Æ°á»›c tính theo giá cả năm 2003.) Bảng 6.11: Hàng nhập khẩu thá»±c, GDP, tăng trưởng và Ä‘á»™ co giãn Hàng nhập Tăng trưởng Tăng trưởng khẩu thá»±c GDP thá»±c nhập khẩu GDP Ä?á»™ co giãn 1995=100 1995=100 % % 1995 100,0 100,0 .. .. .. 1996 130,3 109,3 30,3 9,3 3,2 1997 138,7 118,3 6,4 8,2 0,8 1998 159,4 125,1 15,0 5,8 2,6 1999 189,9 131,0 19,1 4,8 4,0 2000 248,5 139,9 30,9 6,8 4,5 2001 272,5 149,6 9,7 6,9 1,4 2002 344,6 160,2 26,5 7,1 3,7 2003 432,7 171,9 25,6 7,3 3,5 2004 506,1 185,3 16,9 7,8 2,2 2005 545,1 201,0 7,7 8,4 0,9 2006 646,8 217,4 18,6 8,2 2,3 Xu hÆ°á»›ng 18,8 7,0 2,7 Nguồn: Các tính toán của tác giả 187 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Tăng trưởng và Hiệu quả thu thuế Hình 6.4 cho thấy các kết quả của ba kịch bản đã nghiên cứu vá»›i mô hình, trên cÆ¡ sở giả định rằng tăng trưởng GDP thá»±c là 7,5%/năm trong thá»?i kỳ 2007 – 2019, tốc Ä‘á»™ tăng trưởng nhất quán của hàng nhập khẩu là sản phẩm xăng dầu (9%), hàng tiêu dùng (9%), và bán thành phẩm (13,5%). Các kịch bản gồm: • Kịch bản cÆ¡ sở - không thay đổi vá»? thuế quan MFN áp dụng so vá»›i thuế suất năm 2006, và không thay đổi vá»? tá»· lệ các trÆ°á»?ng hợp miá»…n giảm thuế; • Kịch bản 2 - áp dụng các ràng buá»™c thuế quan, giữ cho các thuế suất áp dụng dÆ°á»›i mức ràng buá»™c không thay đổi; • Kịch bản 3 - áp dụng tất cả các ràng buá»™c thuế quan, bao gồm tăng thuế suất ở những lÄ©nh vá»±c mà thuế suất ràng buá»™c cao hÆ¡n so vá»›i thuế suất áp dụng hiện tại; và • Kịch bản 4 - cÅ©ng nhÆ° kịch bản 2, nhÆ°ng các trÆ°á»?ng hợp miá»…n giảm thuế liên tục giảm, do đó sá»± chênh lệch giữa số tiá»?n thu thuế Æ°á»›c Ä‘oán vá»›i số tiá»?n thu thuế thá»±c tế cÅ©ng giảm dần theo thá»?i gian. (hình 6.4 cho thấy xu hÆ°á»›ng dá»± kiến vá»? hiệu quả thu thuế từ hàng nhập khẩu là sản phẩm xăng dầu, hàng tiêu dùng và bán thành phẩm. Giả định rằng trong thá»?i kỳ này, sá»± chênh lệch giữa số tiá»?n thu thuế Æ°á»›c tính và số tiá»?n thu thuế thá»±c tế từ hàng nhập khẩu là bán thành phẩm giảm xuống 30% - phản ánh má»™t phán Ä‘oán là các hàng hóa được nhập khẩu để sản xuất phục vụ xuất khẩu sẽ vẫn được miá»…n giảm thuế, và má»™t số quy định miá»…n giảm thuế tiếp tục được duy trì. Ä?ối vá»›i hàng tiêu dùng, sá»± chênh lệch được giả định là giảm xuống 5%). Hình 6.4: Các kịch bản thu nhập từ hàng hóa không phải sản phẩm xăng dầu 6000 K ch b n cÆ¡ s 5000 K ch b n2 4000 K ch b n3 K ch b n4 T USD 3000 x 2000 1000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Nguồn: Các tính toán của tác giả NhÆ° biểu đồ trên cho thấy, theo kịch bản 1, thu nhập thuế quan từ hàng hóa không phải sản phẩm xăng dầu được dá»± Ä‘oán tăng Ä‘á»?u đặn từ 1,6 tá»· USD năm 2006 lên 5,5 tá»· USD năm 2019 (theo thá»?i giá năm 2003). Theo kịch bản 2, các thu nhập này tăng nhÆ°ng bị ảnh hưởng bởi các cắt giảm thuế quan, và đạt 3,1 tá»· USD vào năm 2019. Nếu má»—i năm các thuế suất được định ở mức thuế suất ràng buá»™c, thu nhập sẽ tăng lên 3,7 tá»· USD. Nếu có các biện pháp để giảm tá»· lệ các trÆ°á»?ng hợp miá»…n giảm thuế theo dá»± Ä‘oán ở Bảng 6.12, thu nhập sẽ thấp hÆ¡n má»™t chút so vá»›i kịch bản đầu tiên cho đến năm 2010, và sẽ bắt kịp thu nhập của kịch bản 1 vào năm 2018. 188 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ Bảng 6.12: Dá»± Ä‘oán hiệu quả thu thuế (Phần trăm) Năm Sản phẩm xăng dầu Bán thành phẩm Hàng tiêu dùng 2006 100 22 75 2007 100 26 78 2008 100 30 81 2009 100 33 84 2010 100 37 87 2011 100 41 90 2012 100 44 93 2013 100 48 95 2014 100 52 95 2015 100 55 95 2016 100 59 95 2017 100 63 95 2018 100 67 95 2019 100 70 96 Má»™t yếu tố cốt yếu trong định hình tổng thu nhập thuế quan là việc đánh thuế vào hàng nhập khẩu là sản phẩm xăng dầu. NhÆ° đã trình bày ở chÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c, thuế suất thuế quan vá»›i các sản phẩm này được Ä‘iá»?u chỉnh thÆ°á»?ng xuyên để cân đối mục tiêu thu nhập vá»›i mục tiêu định giá. Biểu đồ 6.5 cho thấy Ä‘iá»?u gì sẽ có thể xảy ra đối vá»›i thu nhập từ sản phẩm xăng dầu nhập khẩu từ các nguồn chịu thuế suất MFN, và giá cả giữ nguyên không đổi so vá»›i mức giá năm 2003. Nếu thuế suất năm 2006 tiếp tục được áp dụng, thu nhập thá»±c sẽ tăng lên khoảng 630 triệu USD vào năm 2019. Nếu mức thuế suất ràng buá»™c trên được áp dụng, thu nhập sẽ cao hÆ¡n khoảng 1,3 tá»· USD vào năm 2019. NhÆ° vậy sẽ gần nhÆ° có thể hoàn toàn bù đắp cho bất kỳ sá»± sụt giảm thu nhập nào từ hàng hóa không phải sản phẩm xăng dầu theo các kịch bản này. Hình 6.5: Các kịch bản thu nhập từ sản phẩm xăng dầu 2500 2000 V i thu su t n m 2006 T t c các thu su t ràng bu c 1500 C t gi m ràng bu c T USD 1000 500 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Nguồn: Các tính toán của tác giả Phân tích này minh há»?a má»™t số Ä‘iểm sau đây: • Các ràng buá»™c có thể có tác Ä‘á»™ng khá lá»›n đến thu nhập thuế quan từ hàng hóa không phải sản phẩm xăng dầu, vá»›i tất cả các yếu tố khác Ä‘á»?u tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng; 189 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Các thay đổi chính sách liên quan đến nhiá»?u quy định miá»…n giảm thuế phức tạp có thể bù lại ảnh hưởng của cắt giảm thuế suất, và đứng từ quan Ä‘iểm thu nhập, có thể cho pheÌ?p cắt giảm thuế suất thuế quan má»™t cách triệt để hÆ¡n; • Có cÆ¡ há»™i đáng kể để bù lại những thiếu hụt thu nhập bằng cách tăng đánh thuế các sản phẩm xăng dầu. Ä?iá»?u đáng lÆ°u ý là phân tích đã Ä‘á»? cập đến ở trên không xeÌ?t đến việc các cắt giảm thuế quan sẽ có ảnh hưởng gì đến cÆ¡ sở cho các loại thuế khác đánh vào hàng nhập khẩu (mà trÆ°á»›c tiên là thuế giá trị gia tăng – GTGT) và đến cÆ¡ sở cho thuế thu nhập. Sá»± giảm giá hàng nhập khẩu đã trả thuế sẽ có thể giảm bá»›t cÆ¡ sở giá trị cho GTGT, nhÆ°ng cÅ©ng có thể dẫn đến khối lượng hàng nhập khẩu lá»›n hÆ¡n. TÆ°Æ¡ng tá»±, sá»± tăng trưởng và ná»?n kinh tế ngày càng được chính thức hóa sẽ làm tăng cÆ¡ sở cho các loại thuế khác, bao gồm cả thuế thu nhập và thuế tài sản. Tuy nhiên, nhÆ° vậy có thể phải chú ý hÆ¡n tá»›i cÆ¡ cấu và công tác quản lý các loại thuế này, nhất là GTGT. (Má»™t phân tích gần đây vá»? GTGT cho thấy vẫn còn má»™t số vấn Ä‘á»? nghiêm trá»?ng liên quan đến GTGT, nhÆ° cÆ¡ sở tính thuế, cÆ¡ cấu thuế suất và phÆ°Æ¡ng pháp tính (báo cáo CIE 2004a). Sau khi cân nhắc kỹ, không thấy có khả năng Chính phủ bị thiếu thu nhập trong thá»?i gian trung hạn và dài hạn, mặc dù có thể vá»? ngắn hạn sẽ có má»™t số vấn Ä‘á»? cần phải xá»­ lý. 5. Công nghiệp và bảo há»™ thuế quan tại Việt Nam Má»™t hệ lụy quan trá»?ng khác từ các cam kết ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam là ảnh hưởng mà những cam kết này có thể gây ra đối vá»›i cÆ¡ cấu bảo há»™ cho các nhà sản xuất trong nÆ°á»›c. Phần nhiá»?u nguyên nhân tại sao Việt Nam Ä‘Æ°a ra má»™t cÆ¡ cấu thuế suất thuế quan phức tạp và phân tán nhÆ° vậy có lẽ là để bảo há»™ cho má»™t số ngành kinh tế. Ä?á»™ng cÆ¡ này cÅ©ng có thể giúp giải thích má»™t số đặc Ä‘iểm của các cam kết ràng buá»™c thuế quan mà Việt Nam Ä‘Æ°a ra. Do đó, có thể sẽ hữu ích nếu nghiên cứu xem các cam kết này tác Ä‘á»™ng nhÆ° thế nào đến sá»± há»— trợ công nghiệp. Ä?iểm khởi đầu để phân tích vá»? tác Ä‘á»™ng của các kịch bản ràng buá»™c thuế quan, đó là cÆ¡ cấu áp dụng thuế quan MFN hiện nay, và cÆ¡ cấu này ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến sản phẩm của các ngành kinh tế. Chúng ta có thể sá»­ dụng thông tin vá»? cÆ¡ cấu hàng hóa trong đầu ra của các ngành kinh tế để tính toán thuế suất thuế quan trung bình cho từng ngành. Việc này sẽ Ä‘em lại cho chúng ta má»™t ý tưởng nào đó vá»? thuế suất bảo há»™ tá»± biện mà chế Ä‘á»™ thuế quan cung cấp cho các nhà sản xuất trong ngành kinh tế đó: nghÄ©a là, phạm vi mà thuế quan cho pheÌ?p các nhà sản xuất đặt ra mức giá cao hÆ¡n giá của hàng nhập khẩu cạnh tranh miá»…n thuế. BÆ°á»›c tiếp theo là Æ°á»›c tính thuế suất bảo há»™ thá»±c tế của các ngành kinh tế, và tìm ra má»™t dấu hiệu cho biết ảnh hưởng tổng hợp của thuế quan đối vá»›i đầu vào cÅ©ng nhÆ° lượng nhập khẩu của sản phẩm cạnh tranh vá»›i đầu ra của các ngành kinh tế đó. Từ đây chúng ta có thể biết được, chế Ä‘á»™ thuế quan có thể cho pheÌ?p mức lợi nhuận – và chi phí – vá»? đất Ä‘ai, lao Ä‘á»™ng và vốn cao hÆ¡n (hay thấp hÆ¡n) bao nhiêu so vá»›i khi không có thuế quan. Xem xeÌ?t những vấn Ä‘á»? khởi Ä‘iểm đó, và khung tính toán các thÆ°á»›c Ä‘o khác nhau, chúng ta sẽ có thể biết được các kịch bản thay thế vá»? cắt giảm thuế quan và ràng buá»™c thuế quan có khả năng thay đổi sá»± bảo há»™ công nghiệp nhÆ° thế nào. 190 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ Bảo há»™ thuế quan bằng hoạt Ä‘á»™ng kinh tế Bảng 6.13 cung cấp thông tin vá»? bảo há»™ thuế quan trung bình cho các mặt hàng được phân loại theo các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế hiểu theo nghÄ©a rá»™ng (phân nhóm 2 con số), theo Tiêu chuẩn quốc tế vá»? Phân loại ngành sản xuất (ISIC). Thuế quan MFN trung bình cho má»—i má»™t hoạt Ä‘á»™ng kinh tế này đã được tính toán bằng cách sá»­ dụng bảng tra đối chiếu chuẩn để liên kết các dòng thuế HS vá»›i các mặt hàng là sản phẩm của các ngành kinh tế được phân loại theo ISIC. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u này chÆ°a biểu hiện rõ mức bảo há»™ thá»±c tế dành cho các ngành kinh tế ở Việt Nam. (Ä?ể làm được việc này, cần tính các dòng thuế theo phÆ°Æ¡ng pháp gia quyá»?n bằng cách sá»­ dụng giá trị sản xuất của các mặt hàng cạnh tranh vá»›i hàng hóa nhập khẩu mà thuế quan được áp dụng. Ä?iá»?u không may là chÆ°a có số liệu vá»? sản xuất các mặt hàng này dá»±a trên phân loại hàng hóa quốc tế để có thể tra đối chiếu vá»›i hệ thống danh mục thuế quan.) Mặc dù vậy, sẽ là hợp lý nếu phá»?ng Ä‘oán rằng những dao Ä‘á»™ng lá»›n trong giá trị thuế quan trung bình tính toán được cho các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế này chính là dấu hiệu của sá»± dao Ä‘á»™ng trong mức Ä‘á»™ bảo há»™ dành cho các sản phẩm được sản xuất từ các hoạt Ä‘á»™ng đó để cạnh tranh vá»›i hàng hóa nhập khẩu. Bảng 6.13: Thuế quan và các ràng buá»™c thuế quan của Việt Nam, theo hoạt Ä‘á»™ng kinh tế Thuế Thuế Thuế quan quan Thay đổi quan ràng ràng cần thiết ISIC Ngành kinh tếa trung buá»™c buá»™c theo ràng bình trung trung buá»™c đến 2005 bình bình 2019 2007 2019 % % % % 1 Nông nghiệp, săn bắt và các hoạt Ä‘á»™ng dịch vụ 12,7 15,5 13,0 0,3 có liên quan 2 Lâm nghiệp, khai thác gá»— và các hoạt Ä‘á»™ng 2,0 1,9 1,6 -0,4 dịch vụ có liên quan 5 Ä?ánh bắt cá, nuôi trồng thủy sản và các hoạt 24,6 24,6 14,9 -9,7 Ä‘á»™ng dịch vụ liên quan đến đánh bắt cá 10 Khai thác than và than non; chiết xuất than 4,4 4,8 4,8 0,3 bùn 11 Chiết tách dầu thô và khí tá»± nhiên; các hoạt 7,0 10,0 9,2 2,2 Ä‘á»™ng dịch vụ liên quan đến chiết tách dầu và khí tá»± nhhiên, kể cả hoạt Ä‘á»™ng khảo sát 12 Khai thác quặng uraniom và thoraniom 0,0 0,0 0,0 0,0 13 Khai thác quặng kim loại 0,0 0,0 0,0 0,0 14 Các hoạt Ä‘á»™ng khai thác má»? và khai thác đá 5,0 8,1 8,1 3,0 khác 15 Sản xuất thá»±c phẩm và đồ uống 31,6 30,8 24,3 -7,3 16 Sản xuất sản phẩm thuốc lá 50,6 114,7 108,2 57,6 17 Ngành dệt 33,2 10,9 10,8 -22,4 18 May mặc; thuá»™c và nhuá»™m lông thú 47,6 20,8 19,9 -27,7 191 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 19 Thuá»™c da; sản xuất túi xách tay, vali hành lý, 26,5 24,4 17,8 -8,7 yên cÆ°Æ¡ng ngá»±a, và giày da 20 Sản xuất gá»— và sản phẩm gá»— và li-e, ngoại trừ 11,4 10,9 7,7 -3,6 đồ gá»—; sản xuất các vật phẩm bằng rÆ¡m 21 Sản xuất giấy và các sản phẩm giấy 20,7 19,2 14,0 -6,7 22 Xuất bản, in ấn và nhân bản băng Ä‘Ä©a 19,6 18,1 11,5 -8,1 23 Sản xuất than cốc, sản phẩm hóa dầu và nhiên 10,6 32,1 32,1 21,6 liệu hạt nhân 24 Sản xuất hóa chất và sản phẩm hóa chất 5,0 9,3 6,0 1,0 25 Sản xuất các sản phẩm cao su và nhá»±a 17,3 18,8 12,9 -4,4 26 Sản xuất các sản phẩm khoáng vật phi kim khác 21,8 23,1 19,7 -2,1 27 Sản xuất kim loại cÆ¡ bản 5,3 12,7 8,9 3,6 28 Sản xuất các sản phẩm sợi kim loại, ngoại trừ máy móc và thiết bị 17,0 18,3 15,7 -1,3 29 Chế tạo máy móc và thiết bị, v.v. 7,1 9,1 7,3 0,2 30 Chế tạo máy móc văn phòng, kế toán và máy tính 5,5 7,4 1,4 -4,1 31 Chế tạo máy móc, thiết bị và dụng cụ Ä‘iện, v.v. 12,6 13,6 10,6 -1,9 32 Chế tạo raÄ‘iô, tivi, và thiết bị, dụng cụ thông tin liên lạc 14,0 14,1 8,5 -5,5 33 Chế tạo dụng cụ y tế, dụng cụ chính xác và dụng cụ quang há»?c, đồng hồ treo tÆ°á»?ng và 7,3 6,5 4,6 -2,7 đồng hồ Ä‘eo tay 34 Chế tạo xe có Ä‘á»™ng cÆ¡, xe rÆ¡mooc và ná»­a rÆ¡mooc 48,2 51,9 41,2 -7,0 35 Chế tạo các thiết bị, phÆ°Æ¡ng tiện giao thông khác 35,3 36,4 27,7 -7,6 36 Sản xuất đồ gá»—; v.v 26,5 23,3 18,5 -8,0 Tổng cá»™ng 18,3 17,9 14,0 -4,3 Chú thích: a. Các phân nhóm theo Tiêu chuẩn quốc tế vá»? Phân loại ngành sản xuất Bảng trên dẫn đến má»™t số quan sát vá»? cÆ¡ cấu thuế quan hiện tại và tác Ä‘á»™ng mà các cam kết ràng buá»™c của Việt Nam có thể mang lại. Có sá»± dao Ä‘á»™ng lá»›n trong thuế quan trung bình của các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế. Sản xuất cạnh tranh vá»›i nhập khẩu trong má»™t số hoạt Ä‘á»™ng kinh tế (ví dụ nhÆ° sản xuất sản phẩm thuốc lá (phân nhóm ISIC 16), thiết bị và phÆ°Æ¡ng tiện giao thông (phân nhóm ISIC 34 và 35)) có vẻ nhÆ° được bảo há»™ mạnh mẽ hÆ¡n so vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng khác (ví dụ nhÆ° nông nghiệp (phân nhóm ISIC 1) và sản xuất hóa chất, kim loại cÆ¡ bản, máy móc văn phòng và máy móc khác, và dụng cụ chính xác (các phân nhóm ISIC 24, 27, 30 và 33). Thuế quan trung bình có vẻ cao má»™t cách đáng ngạc nhiên vá»›i má»™t số ngành kinh tế mà Việt Nam hiện Ä‘ang xuất khẩu thành công vá»›i sản lượng lá»›n (nhÆ° ngành ngÆ° nghiệp (phân nhóm ISIC 3) và ngành may mặc (phân nhóm ISIC 18)). Các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế đủ hiệu quả để 192 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ cạnh tranh trên thị trÆ°á»?ng quốc tế thông thÆ°á»?ng sẽ có thể cạnh tranh vá»›i hàng nhập khẩu tại thị trÆ°á»?ng trong nÆ°á»›c mà không cần bất kỳ sá»± bảo há»™ nào. Má»™t số cắt giảm thuế quan lá»›n hÆ¡n, nghÄ©a là đã áp dụng ràng buá»™c thuế quan, là những cắt giảm trong các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế mà Việt Nam Ä‘ang là nÆ°á»›c xuất khẩu thành công. Ä?iá»?u này gợi ý rằng, có lẽ không đáng ngạc nhiên nếu xeÌ?t đến cách thức đàm phán các ràng buá»™c thuế quan, má»™t số cắt giảm sẽ Ä‘Æ¡n thuần là rút bá»›t “nÆ°á»›câ€? trong thuế quan thay vì giảm mức Ä‘á»™ bảo há»™ mà má»™t số ngành kinh tế sá»­ dụng trên thá»±c tế. Có vẻ nhÆ° các ràng buá»™c thuế quan sẽ Ä‘em lại cho Việt Nam cÆ¡ há»™i để tăng đáng kể thuế quan cho má»™t số hoạt Ä‘á»™ng kinh tế Ä‘ang có đầu tÆ° lá»›n – ví dụ nhÆ° hóa dầu (phân nhóm ISIC 23), hoặc cho pheÌ?p tăng đáng kể mức bảo há»™ đối vá»›i ngành sản xuất trong nÆ°á»›c – ví dụ nhÆ° ngành sản xuất thuốc lá (phân nhóm ISIC 16). Thuế quan cho các sản phẩm sản xuất chế tạo. Bảng 6.14 chÆ°a giúp phán Ä‘oán được mức Ä‘á»™ bảo há»™ của thuế quan đối vá»›i hoạt Ä‘á»™ng kinh tế. Cuá»™c khảo sát doanh nghiệp năm 2002 do Tổng cục Thống kê tiến hành đã cung cấp những thông tin vá»? mức Ä‘á»™ hoạt Ä‘á»™ng ở cấp 4 con số của ISIC áp dụng cho các ngành sản xuất. Nếu tính toán thuế quan trung bình cho từng ngành trong số 124 ngành 4 con số, chúng ta sẽ có thể nghiên cứu sản lượng đầu ra, sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng và giá trị gia tăng được bảo há»™ bởi các mức thuế quan khác nhau. Hình 6.6 cho biết tá»· lệ lao Ä‘á»™ng và tổng sản lượng đầu ra trong các ngành công nghiệp có mức thuế quan trung bình giảm xuống thành nhiá»?u khoảng. Biểu đồ này cÅ©ng cho thấy, mặc dù các thuế suất ràng buá»™c cuối cùng sẽ khiến cho phần lá»›n lao Ä‘á»™ng trong ngành hoạt Ä‘á»™ng vá»›i mức thuế quan trung bình thấp hÆ¡n, nhÆ°ng má»™t phần lá»›n sản lượng đầu ra của ngành vẫn sẽ tiếp tục được bảo há»™ bởi các mức thuế quan cao hÆ¡n 50%. Hình 6.6: Phân bổ sản lượng đầu ra và sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng, tính theo thuế quan trung bình thá»±c tế và thuế quan ràng buá»™c MFN, năm 2005 và 2019 Vi c làm T ng s n ph m 35.0 30.0 30.0 25.0 25.0 2005 2005 Giá tr 20.0 20.0 2019 Giá tr 2019 15.0 15.0 10.0 10.0 5.0 5.0 0.0 0.0 0 >0-5 >5-10 >10-15 >15-20 >20-25 >25-30 >30-35 >35-40 >40-45 >45-50 >50-75 >75 0 >0-5 >5-10 >10-15 >15-20 >20-25 >25-30>30-35>35-40 >40-45 >45-50 >50-75 >75 Nguồn: Số liệu do Tổng cục Thống kê cung cấp, và các tính toán của tác giả Chú thích: biểu đồ này được xây dá»±ng bằng cách tính toán thuế suất trung bình thá»±c tế Ä‘Æ¡n giản hoặc thuế suất thuế quan ràng buá»™c cho các ngành 4 con số, và đánh giá tá»· lệ tổng sản lượng và sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng trong các ngành này bằng các mức thuế suất thuế quan đó. Mặc dù các số liệu này cho thấy má»™t phần lá»›n lao Ä‘á»™ng trong các ngành sản xuất có thể phụ thuá»™c vào mức Ä‘á»™ bảo há»™ cao, nhÆ°ng cần phải nhắc đến má»™t số dá»± báo quan trá»?ng nhÆ° sau. 193 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM TrÆ°á»›c hết, nhÆ° Bảng 6.14 đã mô tả, các ngành giảm trong hoạt Ä‘á»™ng 2 con số bao gồm ngành dệt (phân nhóm ISIC 17) và may mặc; thuá»™c và nhuá»™m lông thú (phân nhóm ISIC 18), cùng chiếm tá»›i hÆ¡n 23% sá»­ dụng lao Ä‘á»™ng trong toàn bá»™ các ngành sản xuất. Mặc dù thuế quan nhập khẩu dành cho sản phẩm của các ngành này ở mức cao, nhÆ°ng phần lá»›n sản lượng đầu ra của các ngành này lại được xuất khẩu Ä‘i mà không có hoặc chỉ có rất ít há»— trợ. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là, phần lá»›n lao Ä‘á»™ng có thể không được lợi gì từ mức thuế quan cao. Thứ hai, nhiá»?u ngành nhÆ° ngành sản xuất thá»±c phẩm và đồ uống (phân nhóm ISIC 15, chiếm 16% lao Ä‘á»™ng của toàn bá»™ các ngành sản xuất, và có thuế quan MFN trung bình là 35,7%)có thể không gặp phải nhiá»?u cạnh tranh từ các sản phẩm nhập khẩu. Nguyên nhân là vì sản xuất trong nÆ°á»›c đã rất cạnh tranh, hoặc bao gồm các hàng hóa chÆ°a sẵn sàng tham gia thÆ°Æ¡ng mại quốc tế. Có thể có “nÆ°á»›c trong thuế quanâ€? vá»›i nhiá»?u bá»™ phận trong ngành này và các nhà sản xuất có thể không “cầnâ€? đến toàn bá»™ mức Ä‘á»™ bảo há»™ thuế quan hiện tại. (Ä?iá»?u này không đúng đối vá»›i má»?i hoạt Ä‘á»™ng sản xuất trong ngành này: ví dụ nhÆ°, hoạt Ä‘á»™ng sản xuất Ä‘Æ°á»?ng không có tính cạnh tranh và có thể phải phụ thuá»™c nhiá»?u vào thuế quan trung bình ở mức khoảng 70% áp dụng cho ngành.) CÆ¡ cấu của các hoạt Ä‘á»™ng sản xuất thay đổi theo các vùng trong nÆ°á»›c, do đó, sá»± phụ thuá»™c của lao Ä‘á»™ng và sản lượng vào bảo há»™ thuế quan cÅ©ng thay đổi. Bảng 6.14 mô tả bảo há»™ thuế quan trung bình hiện tại vá»›i các ngành sản xuất, chế tạo, xeÌ?t theo cÆ¡ cấu của ngành ở từng vùng. Bảng này cho thấy, ở vùng Ä?ồng bằng Sông Hồng, Ä?ồng bằng Sông Cá»­u Long và Nam Trung Bá»™, tá»· lệ các hoạt Ä‘á»™ng được bảo há»™ thuế quan cao trong ngành sản xuất, chế tạo lá»›n hÆ¡n so vá»›i vùng Ä?ông Bắc và Tây Nguyên. (Ä?iá»?u này có thể hiểu là ngành sản xuất, chế tạo ở hai vùng Ä?ông Bắc và Tây Nguyên có thể ít bị ảnh hưởng xấu hÆ¡n bởi các cắt giảm thuế quan, so vá»›i các đối tác ở những vùng phát triển hÆ¡n của đất nÆ°á»›c.) Bảng này cÅ©ng cho thấy thuế quan trung bình của ngành sản xuất chế tạo, tính theo phÆ°Æ¡ng pháp gia quyá»?n vá»›i tổng sản lượng trong các ngành 4 con số, là cao hÆ¡n khá nhiá»?u (29,5%) so vá»›i thuế suất trung bình Ä‘Æ¡n giản của các dòng thuế cho ngành sản xuất, chế tạo (18,7%). Mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế (ERP) Ä?ể hiểu đầy đủ hÆ¡n vá»? cách thức mà các thay đổi trong mức bảo há»™ thuế quan sẽ ảnh hưởng đến các hoạt Ä‘á»™ng kinh tế khi thá»±c hiện các ràng buá»™c thuế quan, cần phải xem xeÌ?t: thuế quan đối vá»›i các đầu vào sản xuất ảnh hưởng nhÆ° thế nào đến chi phí sản xuất, và thuế quan đối vá»›i những hàng hóa nhập khẩu cạnh tranh vá»›i đầu ra của sản xuất trong nÆ°á»›c cho pheÌ?p các nhà sản xuất định giá sản phẩm cao hÆ¡n nhÆ° thế nào. Ä?ể đạt được mục đích này, khái niệm mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế sẽ rất có ích để cho chúng ta biết, lợi nhuận cho các yếu tố sản xuất có thể bị ảnh hưởng nhÆ° thế nào khi tổng hợp hai ảnh hưởng - ảnh hưởng đến chi phí và ảnh hưởng đến giá cả. Ä?ể tính toán mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế, cần phải có những thông tin vá»? các nguyên liệu thô và bán thành phẩm được sá»­ dụng trong quá trình sản xuất. ở Việt Nam, những thông tin này được tổng hợp trong biểu Ä?ầu vào – Ä?ầu ra của Tổng cục Thống kê. CÆ¡ sở để trình bày số liệu vá»? sản phẩm và đầu vào sản xuất trong biểu này không giống vá»›i cuá»™c khảo sát doanh nghiệp đã nhắc đến ở chÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c, vì biểu này làm trá»±c tiếp vá»›i các thông tin vá»? hàng hóa hÆ¡n là thông tin vá»? doanh nghiệp. 194 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ Biểu đồ 6.7 cho biết mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế cho các hoạt Ä‘á»™ng cạnh tranh nhập khẩu thuá»™c các nhóm hoạt Ä‘á»™ng rá»™ng nhÆ° nông nghiệp, khai thác má»? và sản xuất, chế tạo sẽ thay đổi nhÆ° thế nào tùy theo việc thá»±c hiện các ràng buá»™c thuế quan trÆ°á»›c mắt và cuối cùng. Mức Ä‘á»™ bảo há»™ giảm đối vá»›i tất cả các nhóm hoạt Ä‘á»™ng, ngoại trừ hoạt Ä‘á»™ng sản xuất thiết bị chính xác là lÄ©nh vá»±c mà bảo há»™ sẽ bá»›t “âmâ€?. Bảng 6.14: Phân bố các hoạt Ä‘á»™ng sản xuất theo vùng và thuế quan trung bình MFN và thuế quan ràng buá»™ca Thuế Thuế Thuế Thay đổi Số Tổng Giá Sá»­ quan quan quan cần thiết lượng giá trị trị dụng trung trung ràng buá»™c theo ràng Vùng doanh đầu gia lao bình bình trung buá»™c nghiệp ra tăng Ä‘á»™ng năm năm bình năm năm 2005 2007 2019 2019 (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) Ä?ồng bằng sông Hồng 26,5 21,6 21,2 22,8 34,9 34,7 26,7 -8,2 Ä?ông Bắc 4,5 3,7 3,6 5,3 19,3 20,0 15,8 -3,5 Tây Bắc 0,5 0,1 0,1 0,4 26,8 29,0 24,0 -2,8 Bắc Trung Bá»™ 3,9 2,7 3,2 2,9 26,1 32,4 26,8 0,7 Nam Trung Bá»™ 5,7 4,5 5,3 6,9 31,3 39,5 32,1 0,8 Tây Nguyên 1,9 0,5 0,6 1,5 19,7 19,1 15,7 -4,0 Ä?ông Nam Bá»™ 38,9 56,9 58,4 52,6 28,2 27,6 21,7 -6,6 Ä?ồng bằng sông Cá»­u Long 18,3 9,9 7,7 7,6 30,1 31,0 23,6 -6,4 Tất cả các vùng 100,0 100,0 100,0 100,0 29,5 29,8 23,3 -6,3 Nguồn: Dữ liệu do Tổng cục Thống kê cung cấp, và các tính toán của tác giả LÆ°u ý: Ví dụ nhÆ°, bảng trên cho thấy, vùng Ä?ồng bằng sông Hồng chiếm 26,5% tổng số các doanh nghiệp trong ngành sản xuất trong cả nÆ°á»›c, và thuế quan bình quân gia quyá»?n năm 2005 áp dụng cho sản phẩm của các ngành trong vùng này là 34,9%. a. Thuế quan trung bình MFN hoặc thuế quan ràng buá»™c cho từng vùng được tính bằng phÆ°Æ¡ng pháp gia quyá»?n vá»›i thuế quan trung bình cho từng ngành sản xuất 4 con số và tá»· lệ tổng sản lượng của ngành đó trong vùng. Biểu đồ 6.8 cho biết mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế cho các hoạt Ä‘á»™ng cạnh tranh nhập khẩu thuá»™c các nhóm hoạt Ä‘á»™ng rá»™ng nhÆ° nông nghiệp, khai thác má»? và sản xuất, chế tạo sẽ thay đổi nhÆ° thế nào tùy theo việc thá»±c hiện các ràng buá»™c thuế quan trÆ°á»›c mắt và cuối cùng. Mức Ä‘á»™ bảo há»™ giảm đối vá»›i tất cả các nhóm hoạt Ä‘á»™ng, ngoại trừ hoạt Ä‘á»™ng sản xuất thiết bị chính xác là lÄ©nh vá»±c mà bảo há»™ sẽ bá»›t “âmâ€?. 195 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Hình 6.7: Thay đổi trong mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế cho các ngành sản xuất cạnh tranh nhập khẩu khi thá»±c hiện các thuế suất thuế quan ràng buá»™c MFN cuối cùng Nông nghi p Khai thác m và á c ph m, u ng, thu c lá V t li u xây d ng S n ph m gi y và g Hóa ch t i t b chính xác 2005 V t d ng gia ình i t b giao thông T/b không ph i TB i n 2007 Máy móc thi t b i n S n ph m kim lo i 2019 D t, may m c, giày dép Các ngành khác -25 0 25 50 75 100 125 150 175 200 225 % Nguồn: Tính toán của tác giả Chú thích: : Biểu đồ này cho thấy mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế bình quân cho các ngành sản xuất cạnh tranh nhập khẩu thuá»™c các nhóm ngành rá»™ng (kết hợp các ngành được xác định trong Phân loại ngành sản xuất của Việt Nam ở biểu Ä?ầu ra – Ä?ầu vào), theo thuế suất thuế quan MFN áp dụng năm 2005 và thuế suất ràng buá»™c năm 2019. Hình 6.8: Thay đổi mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế bình quân khi thá»±c hiện thuế suất thuế quan ràng buá»™c MFN cuối cùng Nông nghi p Khai thác m và á c ph m, u ng, thu c lá V t li u xây d ng S n ph m gi y và g Hóa ch t i t b chính xác 2005 V t d ng gia ình i t b giao thông T/b không ph i TB i n 2007 Máy móc thi t b i n S n ph m kim lo i 2019 D t, may m c, giày dép Các ngành khác -25 0 25 50 75 100 125 150 175 200 225 % Chú thích: Biểu đồ trên mô tả mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế bình quân cho các hoạt Ä‘á»™ng xuất khẩu và sản xuất cạnh tranh nhập khẩu trong các nhóm ngành sản xuất rá»™ng (tổng hợp của các ngành được xác định theo phân loại ngành sản xuất của Việt Nam trong Biểu Ä?ầu vào – Ä?ầu ra), theo thuế suất thuế quan MFN áp dụng năm 2005 và thuế suất ràng buá»™c năm 2007 và 2019. 196 H á»™ I N H ậ P Và N G U ồ N T H U C ủ A C H Ã? N H P H ủ NhÆ° có thể thấy trong bảng 6.15, việc thá»±c hiện thuế suất ràng buá»™c sẽ làm giảm mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế bình quân vá»›i tất cả các hoạt Ä‘á»™ng sản xuất hàng hóa thÆ°Æ¡ng mại đã được xác định trong biểu Ä?ầu vào – Ä?ầu ra, cụ thể là giảm từ 47,1% xuống 34,5% vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng sản xuất thay thế nhập khẩu, và từ 32,9% xuống 24,2% vá»›i tất cả các hoạt Ä‘á»™ng xuất khẩu và hoạt Ä‘á»™ng cạnh tranh nhập khẩu. Bảng 6.15: ThÆ°á»›c Ä‘o tóm tắt những thay đổi vá»? mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế Thay thế nhập khẩu Mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế bình quân 2005 2007 2019 2005 2007 2019 Trung bình 47,1 43,9 34,5 32,9 31,4 24,4 Sai lệch chuẩn 72,0 68,4 55,7 67,6 65,4 51,7 CV 152,8 155,9 161,5 205,2 207,9 211,6 Nguồn: Tính toán của tác giả Bảng này gợi ý rằng sá»± phân tán trong các thuế suất thá»±c tế cÅ©ng sẽ giảm. NhÆ°ng theo Biểu đồ 6.9, sá»± phân bố giá trị gia tăng trong các ngành này ở tất cả các mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế lại gợi ý rằng, vẫn sẽ tiếp tục tồn tại những lÄ©nh vá»±c có mức Ä‘á»™ bảo há»™ cao, và những lÄ©nh vá»±c nÆ¡i mà mức Ä‘á»™ bảo há»™ rất thấp. Hình 6.9: Phân bố giá trị gia tăng công nghiệp, khai thác và nông nghiệp trong các ngành sản xuất của biểu Ä?ầu vào/Ä?ầu ra (I/O), tính theo mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tếa năm 2005 và 2019 50 120 Phân b Phân b l y k 45 40 100 35 80 30 Ph n tr m Ph n tr m 25 2005 60 2005 20 15 2019 40 2019 10 20 5 0 0 0 -1 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 60 70 80 0 >1 0 50 0 -1 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 60 70 80 0 >1 0 50 10 15 <-2 10 15 <-2 Ph n tr m Ph n tr m Nguồn: các tính toán trong báo cáo CIE. Chú thích: a. Mức Ä‘á»™ bảo há»™ thá»±c tế, chỉ vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng sản xuất cạnh tranh nhập khẩu 197 Thuế Giá trị Gia tăng Gangadhar Prasad Shukla, Lê Minh Tuấn và Phạm Minh Ä?ức VII 1. Lá»?i giá»›i thiệu Thuế giá trị gia tăng (GTGT) là má»™t nguồn thu ngân sách quan trá»?ng ở Việt Nam. Số thu từ nguồn thu này hiện đạt gần 6% GDP và đóng góp hÆ¡n 30% vào tổng doanh thu từ thuế. Ngoại trừ má»™t vài năm trÆ°á»›c đây, thuế GTGT nói chung là má»™t sắc thuế tăng liên tục, có tá»· lệ thu tăng nhanh hÆ¡n tá»· lệ tăng trưởng GDP. TrÆ°á»›c khi áp dụng thuế GTGT, Việt Nam đã quyết định áp dụng thuế doanh thu vào tháng 10/1990 trong đợt cải cách thuế lần thứ nhất. Kể từ đó, luật thuế này đã được chỉnh sá»­a vài lần nhằm ná»— lá»±c khắc phục những Ä‘iểm còn thiếu sót. Cuối cùng, thuế doanh thu đã được thay thế bằng thuế GTGT vào năm 1999. Sau đó, luật thuế GTGT còn được chỉnh sá»­a vài lần vào năm 2003 và năm 2006 vá»›i những thay đổi cÆ¡ bản và Luật thuế GTGT được sá»­a đổi gần đây nhất là vào năm 2008. Tầm quan trá»?ng của thuế GTGT đối vá»›i Việt Nam Tầm quan trá»?ng của thuế GTGT vá»›i vai trò là nguồn thu ngân sách có thể thấy rõ qua thá»±c tế là hÆ¡n 135 quốc gia trên thế giá»›i hiện Ä‘ang áp dụng thuế GTGT vá»›i số thu chiếm khoảng 27% tổng doanh thu từ thuế hay 5% GDP ở các nÆ°á»›c này. Có thể thấy rõ trong Bảng 7.1dÆ°á»›i đây, thuế GTGT là nguồn thu chính ở bất cứ đâu sắc thuế này được áp dụng. Mặc dù chỉ có má»™t vài nghiên cứu má»™t cách có hệ thống vá»? tác Ä‘á»™ng của việc áp dụng thuế GTGT đến số thu, có má»™t vài minh chứng cho thấy sá»± hiện diện của thuế GTGT được Ä‘i kèm vá»›i số thu thuế cao hÆ¡n và tổng thu của chính phủ tăng lên (Nellor 1987; Ebrill và các tác giả khác 2001). Thuế GTGT vá»›i vai trò là má»™t công cụ tăng thu ngân sách còn có thêm ý nghÄ©a quan trá»?ng khi nguồn thu từ thuế xuất nhập khẩu giảm xuống do việc tham gia vào các hiệp há»™i thÆ°Æ¡ng mại khu vá»±c và thá»±c hiện các quy định vá»? tá»± do hóa thÆ°Æ¡ng mại của Tổ chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»›i (WTO). Trong ká»· nguyên toàn cầu hóa, khi các hàng rào thuế quan đã được dỡ bá»? và vai trò của thuế nhập khẩu nhÆ° là nguồn thu chủ yếu của ngân sách chính đã bị thu hẹp lại rất nhiá»?u, thì thuế GTGT trở thành nguồn tăng thu chủ yếu của ngân sách. Việt Nam cÅ©ng ở trong hoàn cảnh đó sau khi gia nhập ASEAN và WTO nhÆ° là má»™t phần của chiến lược quốc gia vá»? há»™i nhập kinh tế thế giá»›i. Việt Nam sẽ phải quay sang sá»­ dụng các loại thuế tiêu dùng trong nÆ°á»›c làm phÆ°Æ¡ng tiện để bù đắp phần hao hụt vá»? số thu ngân sách do việc Ä‘iá»?u chỉnh và xoá bá»? dần các loại thuế xuất nhập khẩu gây ra. Thêm vào đó, thuế GTGT còn là cách đánh thuế kheÌ?o leÌ?o đối vá»›i các giao dịch thÆ°Æ¡ng mại quốc tế mà không gặp phải các tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c nhÆ° thuế nhập khẩu. Do thuế GTGT đã trở thành má»™t nguồn thu chủ yếu lá»›n đối vá»›i Việt nam, việc thiết kế cÅ©ng nhÆ° xây dá»±ng lá»™ trình cải cách thuế GTGT trở nên cá»±c kỳ quan trá»?ng trong sá»± thành công của cải cách thuế nói chung. 199 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Bảng 7.1: Thuế suất và doanh thu thuế GTGT theo khu vá»±c Châu Trung Bắc Phi Các Châu Trung Phi cận EU Âu và và Trung Mỹ quốc Ã?-TBD bình Sahara Nga Ä?ông đảo nhá»? Thuế suất trung 16,4 10,9 19,8 18,6 16,3 13,9 16,1 16,0 bình Doanh thu GTGT 3,9 3,3 7,0 6,4 5,7 4,9 4,7 5,1 theo % GDP Doanh thu GTGT 28,4 21,7 20,7 27,8 28,1 33,0 18,0 26,5 theo % tổng thu thuế Nguồn: Ước tính của IMF (Ebrill và các tác giả khác 2001); Văn phòng Dữ liệu tài chính quốc tế (IBFD) 2005, Tóm tắt toàn cầu (PricewaterhouseCoopers) và Các xu hÆ°á»›ng thuế tiêu dùng (OECD 2006) Ä?ánh giá chung vá»? thiết kế thuế GTGT và việc thu thuế trên thế giá»›i Bảng số liệu 7.2 và 7.3 dÆ°á»›i đây Ä‘Æ°a ra má»™t bức tranh so sánh chế Ä‘á»™ thuế GTGT ở má»™t số quốc gia OECD và ASEAN. Số liệu từ bảng 7.2 cho ta thấy má»™t bức tranh hết sức Ä‘a dạng. Mức thuế suất GTGT cÆ¡ bản chuẩn ở má»™t số nÆ°á»›c nhÆ° Ä?an Mạch, Ba Lan, Hun-ga-ri và Anh khá cao tá»›i, đến 25%, 22%, 20% và 17,5%. Các nÆ°á»›c khác nhÆ° Úc và Niu Di-lân có mức thuế suất nhẹ hÆ¡n là 10% và 12,5%. Mặt khác, các nÆ°á»›c nhÆ° Canada và Nhật Bản có mức thuế suất tÆ°Æ¡ng đối thấp là 6% và 5%. Tuy nhiên, có thể nhận thấy rằng mức thuế suất ở Canada thấp vì nÆ°á»›c này đánh thuế GTGT hai lần vì các tỉnh áp dụng thuế bán hàng và thuế GTGT. TÆ°Æ¡ng tá»±, ngưỡng chịu thuế cÅ©ng khác nhau, từ mức thấp bằng 8.184 USD ở Ä?an Mạch đến mức cao bằng 86.300 USD ở Nhật Bản. Ä?óng góp từ doanh số thu thuế GTGT cÅ©ng rất khác nhau đáng kể, từ mức thấp bằng 2,6% GDP ở Nhật Bản đến mức cao bằng 9,7% ở Ä?an Mạch. Bảng 7.2: Thuế GTGT ở má»™t số nÆ°á»›c OECD Thuế suất GTGT Ngưỡng Doanh Số thu (%) thuế thuế GTGT (USD) Thá»?i Thuế suất Thuế Thuế Ngưỡng cÆ¡ (% trong (% gian thuế suất suất bản chung tổng trong GTGT lần chuẩn khác thu thuế GDP) đầu được trung doanh áp dụng bình thu thuế) Úc 2000 10 37.159 … … Canada 1991 7 6 25.000 6,9 2,6 CH SeÌ?c 1993 5,19 19 5 42.826 18,7 7,0 Ä?an Mạch 1967 25 25 8.184 19,2 9,7 Ä?ức 1968 7,16 16 7 21.342 18,3 6,9 Hung-ga-ri 1988 5,14,15,20 20 5,14,15 19.000 22,0 8,1 Ba Lan 1993 3,7,22 22 3,7 12.000 22,1 3,0 Nhật Bản 1989 5 5 86.300 9,4 2,6 Niu Di-lân 1986 12,5 12,5 25.955 25,9 4,2 200 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G CH Xlô-vak 1993 19 19 48.857 21,5 7,2 Tây Ban Nha 1986 4,7,16 16 4,7 341.500 17,6 6,2 Thuỵ SÄ© 1995 2,4,3,6,7,6 7,6 2,4, 3,6 37.800 11,0 3,9 Anh 1973 5,17,5 17,5 5 106.700 18,7 6,8 Nguồn: Văn phòng dữ liệu Tài chính quốc tế (IBFD), 2005; Các loại thuế doanh nghiệp 2004-05; Tóm tắt toàn cầu (PricewaterhouseCoopers) 2006; và Các xu hÆ°á»›ng thuế tiêu dùng (OECD 2006). Có thể thấy rõ từ số liệu trong bảng 7.3 rằng trên là mức thuế suất trung bình chuẩn ở các nÆ°á»›c ASEAN ở mức vừa phải, khoảng bằng 10%. Trong khi Phi-líp-pin có ngưỡng thuế thấp bằng 10.600 USD, thì Xin-ga-po có ngưỡng thuế khá cao bằng 620.100 USD. Ä?óng góp của thuế GTGT trong tổng cho doanh thu thuế ở vào khoảng 3-4% GDP ở hầu hết các quốc gia này. Hệ thống thuế GTGT và việc thá»±c thi thuế GTGT ở Việt Nam tuy có vẻ khác nhiá»?u so vá»›i Ä‘a số các nÆ°á»›c OECD, song lại khá tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i các nÆ°á»›c ASEAN khác. Bảng 7.3: Thuế GTGT ở các nÆ°á»›c ASEAN Thuế suất GTGT Ngưỡng thuế Doanh Số thu (%) (USD) GTGT thuế GTGT Thá»?i Thuế (% trong gian thuế suất (% Thuế suất Ngưỡng cÆ¡ tổng GTGT lần Thuế suất trung trong khác bản chung doanh đầu được bình GDP) thu thuế) áp dụng chuẩn Cam-pu-chia 1999 10 10 61.000 35,5 2,9 (dịch vụ) 125.000 (hàng hóa) Trung Quốc 1994 13,17 17 13 224.000 27,9 3,9 (bán buôn) 3000 & 1200 (hàng hóa và dịch vụ) In-đô-nê-xia 1985 10,15,20,25,35 10 15,20,25,35 109.200 19,3 2,7 Phi-líp-pin 1988 12 12 10.600 22,1 3,0 Xin-ga-po 1994 5 5 620.100 8,4 1,2 Ä?ài Loan 1986 5 5 ... ... Việt Nam 1999 5,10 10 5 Không có 24,5 4,0 ngưỡng Thái Lan 1992 7 7 30.900 20,8 2,8 Mông Cổ 1998 15 15 8.300 29,9 5,3 Hàn Quốc 1977 10 10 12.500 19,2 4,6 Nguồn: Tóm lược kinh tế toàn cầu của IMF, IBFD, Ernst and Young, GTGT và thuế bán hàng trên thế giá»›i, số liệu nhiá»?u năm. Ä?ể đánh giá hiệu quả của các loại thuế khác nhau – thuế GTGT, thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) và thuế thu nhập cá nhân (TNCN) – trong tăng thu ngân sách, hai hệ số đánh giá 201 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM tính hiệu quả thÆ°á»?ng được sá»­ dụng là: hiệu suất sản xuất và hiệu quả tiêu dùng, còn được gá»?i là hệ số C. Hiệu suất của thuế GTGT được tính bằng tá»· lệ giữa số thuế GTGT trên GDP chia cho thuế suất GTGT thuế GTGT chuẩn trung bình tính theo phần trăm. Tá»· lệ thu được thấp cho thấy cÆ¡ sở thuế bị thu hẹp do chính sách thuế không phù hợp, ví dụ nhÆ° áp dụng mức thuế suất bằng 0 và thuế suất thấp hoặc khả năng thá»±c thi luật keÌ?m. Hiệu quả tiêu dùng hay hệ số C được đánh giá theo cách tÆ°Æ¡ng tá»±, Æ°á»›c tính tá»· trá»?ng thuế GTGT tính theo phần trăm tiêu dùng chia cho mức thuế suất chuẩn trung bình. Nếu áp dụng má»™t loại thuế tiêu dùng thống nhất cho tất cả các loại hàng hóa tiêu dùng thì hiệu suất sẽ là 100%. Việc áp dụng mức thuế suất bằng 0 cho má»™t số loại hàng hóa và dịch vụ sẽ khiến tá»· trá»?ng này giảm xuống dÆ°á»›i 100 và việc đánh thuế các hàng hóa đầu tÆ° sẽ khiến nó tăng lên trên 100%. Nói cách khác, hệ số cao có thể là dấu hiệu của nhiá»?u sá»± đứt Ä‘oạn trong chuá»—i GTGT do lạm dụng quá mức hình thức miá»…n thuế, dẫn đến đánh thuế cả hàng hoá tiêu dùng cuối cùng lẫn má»™t số loại hàng hoá đầu vào trung gian. Cả hai hệ số này Ä‘á»?u cho thấy cùng má»™t kết quả, song má»™t hệ số có liên quan tá»›i dạng GTGT thuế GTGT đánh trên thu nhập, còn má»™t hệ số kia liên quan tá»›i GTGT dạng thuế GTGT đánh trên tiêu dùng. NhÆ° vậy, rõ ràng 3 nhân tố có vai trò xác định hiệu suất thu từ thuế GTGT ở má»™t quốc gia là: (a) các quy định vá»? thuế suất, cÆ¡ sở thuế, ngưỡng thuế và các vấn Ä‘á»? khác liên quan tá»›i cÆ¡ cấu thuế; (b) quy mô tiêu dùng chịu thuế trong má»™t ná»?n kinh tế, tức là chi tiêu cuối cùng mà ngÆ°á»?i tiêu dùng chi trả cho các hàng hóa và dịch vụ chịu thuế; và (c) hiệu quả vá»? quản lý thuế cÅ©ng nhÆ° mức Ä‘á»™ thá»±c thi tuân thủ. Kể từ khi cÆ¡ quan hải quan tiến hành thu thuế GTGT đánh vào hàng hóa xuất nhập khẩu thì nhân tố thứ ba liên quan đến quản lý thuế cÅ©ng bị phụ thuá»™c ở má»™t mức Ä‘á»™ nào đó vào tá»· trá»?ng xuất nhập khẩu của ná»?n kinh tế, tức là tá»· lệ xuất nhập khẩu trên GDP, bởi vì việc thu thuế GTGT đối vá»›i hàng hoá nhập khẩu là khá dá»… dàng. Bảng 7.4 trình bày số liệu Æ°á»›c tính vá»? hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng của GTGT ở nhiá»?u khu vá»±c địa lý khác nhau. Con số Æ°á»›c tính là (cho năm 2001) cho thấy cả hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng ở châu Ã? khá tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i EU, Trung Âu, Bắc Phi và Trung Ä?ông và châu Mỹ La tinh và chúng cao hÆ¡n rất nhiá»?u so vá»›i ở châu Phi cận Sahara. Bảng 7.4: Hệ số hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng của thuế GTGT theo khu vá»±c Châu Châu EU Trung Âu Bắc Phi Mỹ Các Phi cận Ã?-TBD và Nga và Trung quốc Sahara Ä?ông đảo nhá»? Hệ số hiệu suất 27 35 37 38 36 37 48 Hệ số hiệu quả tiêu 38 58 57 64 62 57 83 dùng Nguồn: Ước tính của IMF (Ebrill và các tác giả khác, 2001) Má»™t bức tranh so sánh vá»? hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng của Việt nam và của má»™t số nÆ°á»›c láng giá»?ng thể hiện ở bảng 7.5. Cả hiệu suất lẫn hiệu quả tiêu dùng của GTGT ở Việt Nam Ä‘á»?u so sánh được vá»›i các nÆ°á»›c láng giá»?ng. Trên thá»±c tế, chúng còn cao hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i mức trung bình trong khu vá»±c đã được trình bày trong bảng 7.4 . Ngoài nhiá»?u yếu tố khác, kết quả này cÅ©ng có thể là do má»™t loạt các quy định vá»? miá»…n thuế theo luật thuế GTGT. 202 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G Bảng 7.5: Hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng của thuế GTGT ở Việt Nam và các nÆ°á»›c láng giá»?ng Mức thuế Hiệu quả Tiêu dùng Thu thuế Hiệu suất Thuế suất thuế tiêu dùng của há»™ gia GTGT (% của thuế GTGT GTGT của thuế đình tiêu dùng của GTGT (% GDP) chung GTGT (% GDP) há»™ gia đình) (C) / (E)   (%) ( D) / (E) (A) (B) (C) (D) (E) (F) (G) Việt Nam 65 5,6 8,615 10 0,56 0,86 Thái Lan 57 3,5 6,140 10 0,35 0,61 Phi-líp-pin 72 4,5 6,250 10 0,45 0,63 Ma-lai-xia a 43 2,2 5,116 10 0,22 0,51 In-đô-nê-xia 65 3,9 6,000 10 0,39 0,60 Nguồn: Ngân hàng Thế giá»›i (WDI 2006) và Æ°á»›c tính của tác giả 2007 Note: a. Thuế bán hàng Ä?ể đảm bảo rằng Việt Nam có má»™t luật thuế GTGT thiết thá»±c và chặt chẽ, Ä‘em lại hiệu suất và hiệu quả tiêu dùng cao, các bÆ°á»›c tiếp theo phải làm trÆ°á»›c hết sẽ là Ä‘iá»?u chỉnh lại cÆ¡ cấu thuế, sau đó tập trung vào các vấn Ä‘á»? vá»? quản lý và thá»±c thi tuân thủ thuế. Xóa bá»? hay ít nhất là hạn chế đến mức tối thiểu các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế là việc làm cần thiết để có được bức tranh thá»±c tiá»…n vá»? kết quả thá»±c thi thuế GTGT. Má»™t khi các vấn Ä‘á»? này được xá»­ lý thành công thì có thể xác định được số thu dá»± kiến thông qua các mô hình dá»± báo số thu GTGT, nhằm mục đích theo dõi mức Ä‘á»™ thá»±c thi tuân thủ thuế trong ná»?n kinh tế và có biện pháp cải thiện tình hình. XeÌ?t vá»? mặt thá»±c tiá»…n quốc tế của chế Ä‘á»™ thuế GTGT, má»™t số neÌ?t đặc trÆ°ng của thuế GTGT ở Việt Nam nhÆ° cÆ¡ cấu thuế, các trÆ°á»?ng hợp được miá»…n thuế, phÆ°Æ¡ng pháp Æ°á»›c tính khoản nợ thuế phải trả và được hoàn, và tính công bằng, sẽ được xem xeÌ?t dÆ°á»›i đây, ghi nhá»› thá»±c tiá»…n quốc tế của chế Ä‘á»™ thuế GTGT. CÆ¡ cấu chung của thuế GTGT Luật thuế GTGT ban hành năm 1999 dá»±a trên tiêu dùng, theo nguyên tắc Ä‘iểm đến và được áp dụng cho cả hàng hóa và dịch vụ. Hàng hóa xuất khẩu không phải chịu thuế GTGT, trong khi 26 loại hàng hóa và dịch vụ khác được miá»…n thuế. Má»™t neÌ?t đặc biệt của loại thuế này là việc miá»…n thuế cho các loại hàng hóa và dịch vụ thuá»™c diện chịu thuế tiêu thụ đặc biệt (TTÄ?B). Mức thuế suất 5% được áp dụng cho 13 mặt hàng nhóm hàng hóa, dịch vụ và 20% cho 5 nhóm hàng hóa và dịch vụ bao gồm vàng; bạc; đá quí; dịch vụ du lịch, khách sạn và ăn uống; xổ số các loại; dịch vụ đại lý tàu biển và dịch vụ môi giá»›i vậnchuyển; những hàng hóa và dịch vụ còn lại được áp mức thuế suất 10%. Nhiá»?u Ä‘iá»?u khoản của luật thuế GTGT ban đầu vá»? sau này đã được chỉnh sá»­a. Các quy định chính vá»? thuế GTGT hiện hành được áp dụng từ năm 2004-2009 sẽ được phân tích dÆ°á»›i đây. Luật thuế GTGT hiện hành quy định 3 mức thuế suất. Thuế suất bằng 0 dành cho hàng hóa và dịch vụ xuất khẩu và vận tải quốc tế. Mức thuế suất 5% được áp dụng cho má»™t nhóm khoảng 15 loại hàng hóa và dịch vụ. Nhóm này bao gồm nÆ°á»›c sạch; phân bón và thuốc trừ sâu; thiết bị y tế và thuốc; thiết bị dạy và há»?c; đồ chÆ¡i trẻ em và sách trẻ em; các sản phẩm trồng trá»?t, 203 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM chăn nuôi, thuá»· sản, lâm sản và thá»±c phẩm tÆ°Æ¡i sống chÆ°a qua chế biến; Ä‘Æ°á»?ng và các bán thành phẩm; sản phẩm được làm từ tre và Ä‘ay; bông sÆ¡ chế; thức ăn gia súc và gia cầm; các dịch vụ khoa há»?c và kỹ thuật; dịch vụ sản xuất nông nghiệp; than đá, đất, đá và sá»?i; các hoá chất cÆ¡ bản; giấy in báo; máy móc, thiết bị chuyên dùng phục vụ cho sản xuất nông nghiệp; các sản phẩm luyện kim; kim loại cán/keÌ?o; các loại máy xá»­ lý số liệu tá»± Ä‘á»™ng; duy tu và phục chế các di tích lịch sá»­ và văn hoá, viện bảo tàng; vận tải; phát hành và in sao phim video; hoạt Ä‘á»™ng văn hóa, triển lãm và thể dục, thể thao. Cuối cùng, mức thuế suất 10% được áp dụng cho các loại hàng hóa và dịch vụ còn lại. Má»™t thay đổi cÆ¡ bản nữa so vá»›i luật thuế GTGT được ban hành trÆ°á»›c đây là thuế GTGT hiện được áp dụng cho tất cả các loại hàng hóa và dịch vụ thuá»™c diện chịu thuế TTÄ?B. Ä?ây là thay đổi quan trá»?ng khiến luật thuế GTGT của Việt Nam phù hợp vá»›i thá»±c tiá»…n quốc tế. Các loại hàng hóa và dịch vụ được miá»…n thuế GTGT theo quy định của luật má»›i. CÆ¡ cấu thuế suất NhÆ° đã nêu ở trên, Việt Nam sá»­ dụng 2 mức thuế suất GTGT ngoài mức thuế suất bằng 0. Hiện nay, trong số các nÆ°á»›c có sá»­ ápdụng thuế GTGT, khoảng 54% số nÆ°á»›c có chỉ sá»­ dụng má»™t mức thuế suất ngoài mức thuế suất bằng 0, trong khi có khoảng 23% sá»­ dụng có 2 mức thuế suất và chỉ có má»™t số rất ít quốc gia sá»­ dụng nhiá»?u hÆ¡n 2 mức thuế suất.67 Vấn Ä‘á»? sá»­ dụng nhiá»?u mức thuế suất GTGT có thể được phân tích trên cÆ¡ sở các nguyên tắc vá»? hiệu quả và tính công bằng. Hiệu suất có thể đạt được trên nguyên tắc co giãn tá»· lệ nghịch, theo đó hàng hóa/dịch vụ có Ä‘á»™ co giãn vá»? cầu thấp phải được đánh thuế vá»›i thuế suất cao hÆ¡n, còn hàng hóa/dịch vụ có Ä‘á»™ co giãn vá»? cầu cao phải được đánh thuế vá»›i thuế suất thấp hÆ¡n. Ä?iá»?u này giải thích cho việc áp mức thuế suất GTGT cao hÆ¡n cho các loại hàng hóa bị xem là “tá»™i lá»—iâ€? nhÆ° rượu và thuốc lá ở những nÆ°á»›c áp dụng cÆ¡ cấu thuế suất phân biệt.68 Có thể có ý kiến cho rằng má»™t số loại hàng hóa khác nhÆ° gas và hàng xa xỉ phẩm có Ä‘á»™ co giãn của cầu thấp do hiện má»›i chỉ được những ngÆ°á»?i giàu quan tâm. Má»™t mức thuế cao hÆ¡n đối vá»›i những hàng hóa nhÆ° vậy, tuy nhiên, có thể dá»… dàng đảm bảo việc những mặt hàng đó phải chịu thuế cao bằng cách đánh thêm thuế TTÄ?B ngoài mức việc đánh thuế GTGT thông thÆ°á»?ng. Có thể nhận xeÌ?t má»™t khía cạnh khác của tính hiệu quả trên cÆ¡ sở là mức thuế suất cao hÆ¡n sẽ Ä‘em lại doanh số thu thuế cao hÆ¡n. Tuy nhiên, không có bằng chứng chắc chắn nào chứng minh được giả thiết này. Mặt khác, có má»™t thá»±c tế mà các nhà quản lý thuế Ä‘á»?u biết là thuế suất cao sẽ chỉ càng khuyến khích việc trốn thuế và dẫn đến doanh số thuế thu thấp hÆ¡n. Luận cứ cho việc áp dụng nhiá»?u mức thuế suất xuất phát từ mối lo ngại vá»? tính công bằng: ngÆ°á»?i nghèo không phải chịu thuế nặng và do đó, má»™t số loại hàng hóa và dịch vụ chủ yếu dành cho ngÆ°á»?i nghèo cÅ©ng phải được áp thuế suất nhẹ hÆ¡n. Danh mục các loại hàng hóa và 67 Số liệu vá»? các mức thuế suất và miá»…n thuế v.v. được lấy từ nghiên cứu vá»? thá»±c tiá»…n áp dụng thuế GTGT trên thế giá»›i năm 2001 của IMF. 68 ở Việt nam, những hàng hóa tá»™i lá»—i nhÆ° rượu và thuốc lá chịu thuế GTGT vá»›i thuế suất 10% và thuế tiêu thụ đặc biệt. Ä?iá»?u này là phù hợp vá»›i thông lệ quốc tế vá»? thiết kế thuế GTGT 204 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G dịch vụ chịu 5% thuế GTGT ở Việt Nam chủ yếu bao gồm các mặt hàng liên quan đến nông nghịêp và chăn nuôi, giáo dục, y tế, khoa há»?c và kỹ thuật. Tuy nhiên, các nghiên cứu vá»? các hệ thống thuế mà trong đó nhiá»?u mức thuế suất được áp dụng Ä‘á»?u cho thấy rằng trong Ä‘a số trÆ°á»?ng hợp, những khoản lợi vá»? thuế chủ yếu vá»? tay ngÆ°á»?i giàu vì so vá»›i ngÆ°á»?i nghèo thì há»? chi tỉ lệ tiá»?n nhiá»?u hÆ¡n cho các loại hàng hóa này. Ä?iá»?u này cÅ©ng đúng vá»›i trÆ°á»?ng hợp các mặt hàng lÆ°Æ¡ng thá»±c thá»±c phẩm, vốn chịu thuế nhẹ hÆ¡n vá»›i lý do là ngÆ°á»?i nghèo chi phần lá»›n thu nhập của há»? cho lÆ°Æ¡ng thá»±c thá»±c phẩm hÆ¡n là so vá»›i ngÆ°á»?i giàu. Ngay cả khi đồng ý vá»›i lập luận cho rằng lợi ích phân phối có thể thu được từ việc áp dụng nhiá»?u mức thuế suất thuế GTGT khác nhau, thì lợi ích đó cÅ©ng khá khiêm tốn.69 Ngoài ra, có rất ít loại hàng hóa/dịch vụ có thể được phân biệt rõ ràng trên cÆ¡ sở tiêu dùng của những nhóm thu nhập khác nhau. Do đó, khi xem xeÌ?t tính công bằng hay lợi ích phân phối thì các loại thuế thu nhập và các chính sách vá»? chi tiêu là những công cụ chính sách được Æ°a dùng hÆ¡n so vá»›i việc sá»­ dụng các mức thuế suất khác nhau đối vá»›i các loại hàng hóa khác nhau. Tuy có thể có má»™t số lợi ích biên trong việc áp dụng nhiá»?u mức thuế suất, song cÅ©ng có má»™t số chi phí phát sinh từ việc áp dụng chính sách này và những chi phí này thÆ°á»?ng cao hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i lợi ích thu được, nếu có. Má»™t số loại chi phí được liệt kê dÆ°á»›i đây (Ebrill và các tác giả khác, 2001). a. Má»™t mức thuế suất dÆ°Æ¡ng duy nhất giúp hạ thấp bá»›t chi phí thá»±c hiện tuân thủ thông qua việc Ä‘Æ¡n giản hóa các yêu cầu vá»? lÆ°u giữ hồ sÆ¡ và hóa Ä‘Æ¡n. Nó cÅ©ng Ä‘Æ¡n giản hóa các hình thức thuế mà phải mất rất nhiá»?u thá»?i gian má»›i thá»±c hiện được việc tá»± khai tá»± ná»™p thuế; b. Việc áp dụng nhiá»?u mức thuế suất tạo cÆ¡ há»™i cho việc phân loại hàng hóa sai, qua đó làm tăng thêm chi phí hành chính. Mặt khác, má»™t mức thuế suất dÆ°Æ¡ng duy nhất giúp loại bá»? sá»± nhầm lẫn có thể xảy ra khi xá»­ lý các trÆ°á»?ng hợp khó phân loại và do đó làm giảm bá»›t chi phí hành chính; c. Việc sá»­ dụng má»™t mức thuế suất duy nhất giúp hạn chế số trÆ°á»?ng hợp hoàn thuế. Nếu có má»™t mức thuế suất thấp cùng vá»›i mức thuế suất bằng 0 thì má»™t số đối tượng ná»™p thuế, đặc biệt là các Ä‘Æ¡n vị xuất nhập khẩu hàng hóa đầu tÆ°, có thể có vị trí chủ nợ đối vá»›i cÆ¡ quan thuế. Ä?iá»?u này sẽ dẫn đến tình trạng có thêm nhiá»?u yêu cầu hoàn thuế.70 Trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam, má»™t mức thuế suất thấp hÆ¡n áp dụng cho má»™t số loại hàng hóa đầu vào đôi khi được biện minh trên cÆ¡ sở Ä‘iá»?u này sẽ giúp giảm bá»›t gánh nặng vá»? thu chi tiá»?n mặt cho những ngÆ°á»?i trả ná»™p thuế GTGT. Tuy nhiên, ngÆ°á»?i ná»™p thuế GTGT thÆ°á»?ng được hưởng lợi vá»? thu chi tiá»?n mặt qua việc thu thuế GTGT cao hÆ¡n từ các sản phẩm đầu ra của há»?, cho nên đây không phải là vấn Ä‘á»? nghiêm trá»?ng. NhÆ° vậy, hầu nhÆ° không có lý do nào biện minh cho việc duy trì nhiá»?u mức thuế suất vá»? lâu dài. Việt Nam, do đó, cần cân nhắc việc chuyển sang sá»­ dụng má»™t cÆ¡ cấu thuế suất vá»›i thuế suất bằng 0 và má»™t mức thuế dÆ°Æ¡ng duy nhất. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là mức thuế suất 5% phải bị 69 Ä?ể biết thêm chứng cứ chứng minh cho luận Ä‘iểm này, xem Raaj K. Sah, 1983, “Có thể phân phối lại bao nhiêu qua các loại thuế hàng hóa?â€? Tạp chí Kinh tế công cá»™ng, cuốn 20 (No. 1), tr. 89-101. 70 Sijbren Cnossen (1994) Æ°á»›c tính rằng đối vá»›i chế Ä‘á»™ thuế GTGT Ä‘Æ¡n giản ở New Zealand (vá»›i má»™t mức thuế suất dÆ°Æ¡ng), chi phí quản lý thuế GTGT khoảng 50 đô la cho má»—i ngÆ°á»?i đăng ký má»—i năm, nhÆ°ng chi phí này gấp bốn lần đối vá»›i trÆ°á»?ng hợp của Anh, nÆ¡i có 2 mức thuế suất thuế GTGT dÆ°Æ¡ng và mức thuế bằng 0 205 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM bãi bá»? và mức thuế suất 10% được áp dụng cho tất cả các loại hàng hóa và dịch vụ thuá»™c diện chịu thuế GTGT. Việc áp dụng má»™t mức thuế suất duy nhất phải là má»™t phần trong công cuá»™c cải cách thuế GTGT tổng thể, chứ không phải là má»™t hành Ä‘á»™ng Ä‘Æ¡n lẻ. Cải cách thuế GTGT cần được thống nhất vá»›i cải cách thuế TTÄ?B, trong đó má»™t số loại hàng hóa xa xỉ được Ä‘Æ°a vào diện chịu thuế TTÄ?B, làm sao để việc bãi bá»? mức thuế GTGT thấp hÆ¡n không bị xem là má»™t bÆ°á»›c Ä‘i bất lợi cho ngÆ°á»?i nghèo. Tầm nhìn tÆ°Æ¡ng lai Trong số 115 quốc gia hiện có sẵn số liệu vá»? thuế, 25 nÆ°á»›c có mức thuế suất GTGT dÆ°á»›i 10%, 24 nÆ°á»›c có thuế suất GTGT trên 10% nhÆ°ng dÆ°á»›i 15%, 46 nÆ°á»›c có mức thuế suất trên 15% nhÆ°ng chÆ°a đến 20%, và 15 nÆ°á»›c có mức thuế trên 20%. NhÆ° đã trình bày trong bảng 7.5 ở trên, nhiá»?u nÆ°á»›c áp dụng thuế suất thấp thuá»™c châu Ã?, ví dụ nhÆ° Xing-ga-po, In-đô-nê-xia và Thái Lan. Trong khi đó Phi-líp-pin, Trung Quốc và Mông Cổ có các mức thuế suất dao Ä‘á»™ng từ 12% đến 17%. Ngoài ra, cùng vá»›i việc cắt giảm dần các loại thuế xuất nhập khẩu theo quy định của WTO (thí dụ , thu thuế từ dầu thô có khuynh hÆ°á»›ng co lại), trong tÆ°Æ¡ng lai Việt Nam có thể phải đối mặt vá»›i vấn Ä‘á»? bù đắp số thu bị hao hụt. Doanh thu thuế TNDN hiện Ä‘ang ở mức 6% GDP và sẽ là không thá»±c tế khi trông đợi số thu này gia tăng đáng kể. Không thể trông mong thuế TNCN sẽ đạt mức doanh số thu cao, ít nhất là trong thá»?i gian trÆ°á»›c mắt, bởi phÆ°Æ¡ng pháp tiếp cận thận trá»?ng của Chính phủ đối vá»›i loại thuế này và ở má»™t mức Ä‘á»™ nào đó là hợp lý trong giai Ä‘oạn phát triển kinh tế và thị trÆ°á»?ng lao Ä‘á»™ng hiện nay. Doanh thu bổ sung từ thuế tài sản và thuế đất còn hạn chế không chỉ ở Việt Nam, mà cả ở hầu hết các nÆ°á»›c khác. Do đó, thuế GTGT phải đóng vai trò chủ đạo giúp tăng thu ngân sách trong tÆ°Æ¡ng lai. Do vậy, trong những giai Ä‘oạn sau này, trong tÆ°Æ¡ng lai Chính phủ có thể cân nhắc việc tăng mức thuế suất GTGT cùng vá»›i việc cải thiện quản lý sá»± tuân thủ cho phù hợp vá»›i xu hÆ°á»›ng chung ở hầu hết các nÆ°á»›c khác có sá»­ dụng GTGT. Tất nhiên, trÆ°á»›c khi quyết định áp dụng mức thuế suất cao hÆ¡n, cần tiến hành phân tích Ä‘á»™ nhạy cảm giữa thuế suất và bù trừ doanh thu thuế, sá»­ dụng mô hình dá»± báo số thu. 2. Miá»…n thuế Danh mục các loại hàng hóa và dịch vụ không thuá»™c diện chịu thuế GTGT bao gồm 25 nhóm mặt hàng. So vá»›i thá»±c tiá»…n quốc tế, đây rõ ràng là má»™t danh mục quá dài và cần được rà soát lại cẩn thận. Tuy nhiên, trÆ°á»›c hết xin trình bày ngắn gá»?n vá»? má»™t số khía cạnh của việc miá»…n thuế GTGT. Tại sao lại miá»…n thuế GTGT? TrÆ°á»›c tiên, đâu là luận cứ cho việc miá»…n thuế hàng hóa và dịch vụ? Có thể có má»™t lý do là khó xác định và đánh giá sản phẩm đầu ra hoặc thủ tục hành chính cho việc đánh thuế quá khó khăn; ví dụ nhÆ° đối vá»›i các dịch vụ tài chính và Ä‘Æ¡n vị ngÆ°á»?i kinh doanh nhá»?. Trong trÆ°á»?ng hợp các dịch vụ tài chính, không dá»… xác định giá trị gia tăng đánh giá sản phẩm đầu ra. Trong trÆ°á»?ng hợp thứ hai, chi phí quản lý hành chính cho việc đánh thuế các Ä‘Æ¡n vị ngÆ°á»?i kinh 206 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G doanh nhá»? nằm dÆ°á»›i má»™t ngưỡng tính thuế cụ thể nào đó tÆ°Æ¡ng đối cao hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i lợi nhuận số thuế thu được từ việc đánh thuế. Do vậy, có lý do xác đáng để miá»…n thuế cho các khu vá»±c này. Má»™t lý do khác của việc miá»…n thuế có thể vì đó là sá»± lá»±a chá»?n tốt nhất tiếp theo có thể, vì nó hÆ¡n hẳn vá»? phÆ°Æ¡ng diện kinh tế và quản lý so vá»›i thuế suất 0% hoặc thuế suất thấp hÆ¡n đối vá»›i các hàng hóa, dịch vụ cần được giảm thuế chi phí sẽ thấp hÆ¡n và quản lý hành chính sẽ dá»… dàng hÆ¡n khi áp dụng má»™t mức thuế suất được cắt giảm đối vá»›i má»™t số loại hàng hóa và dịch vụ. Vấn Ä‘á»? sá»­ dụng nhiá»?u mức thuế suất đã được thảo luận trong phần trÆ°á»›c và Ä‘i đến kết luận rằng đó không phải là đặc Ä‘iểm nên có của hệ thống thuế GTGT. Do đó, việc miá»…n thuế hàng hóa và dịch vụ là không hợp lý xeÌ?t trên cÆ¡ sở này. Ã? nghÄ©a tác Ä‘á»™ng của việc miá»…n thuế đối vá»›i doanh số thu thuế Thứ hai, ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng của việc miá»…n thuế đối vá»›i doanh số thu thuế là nhÆ° thế nào? Thá»±c tế, việc miá»…n thuế phá vỡ dây chuyá»?n thuế GTGT và có thể dẫn đến làm tăng thu từ thuế GTGT nếu có sá»± đánh trùng thuế được xếp phân tầng lá»›p. Tuy nhiên, nếu hình thức miá»…n thuế được áp dụng ở khâu cuối thì nguồn thu thuế sẽ giảm. NhÆ° vậy, tác Ä‘á»™ng nói chung của việc miá»…n thuế GTGT là không thể xác định được rõ ràng và không có bằng chứng rõ ràng nào chứng tá»? đây là biện pháp giúp tăng thu. Trong má»?i trÆ°á»?ng hợp, việc đánh trùng thuế không phải là Ä‘iá»?u nên làm và có má»™t lý do cho việc từ bá»? các loại thuế trên doanh thu đó là vì chúng gây nên tình trạng phân tầng trùng lắp. Những Ä‘iểm bất bình thÆ°á»?ng do việc miá»…n thuế tạo ra Có má»™t số Ä‘iá»?u bất bình thÆ°á»?ng do việc miá»…n thuế tạo ra. i. Miá»…n thuế khiến cho sá»± lá»±a chá»?n đầu vào bị thiên lệch vì má»™t yếu tố thuế còn lại trong dây chuyá»?n sản xuất. Sá»± bất thÆ°á»?ng này thÆ°á»?ng gặp không chỉ ở má»™t khu vá»±c, mà trong tất cả các khu vá»±c có sản phẩm làm ra từ nguyên liệu đầu vào được miá»…n thuế lại được sá»­ dụng tiếp làm đầu vào cho sản xuất; ii. Bằng cách gây nên tình trạng phân tầng trùng lắp, việc miá»…n thuế sẽ tạo ra Ä‘á»™ng cÆ¡ khuyến khích các Ä‘Æ¡n vị liên kết theo chiá»?u dá»?c vá»›i các nhóm hoạt Ä‘á»™ng và hình thức tổ chức giả tạo, không cần thiết xeÌ?t từ góc Ä‘á»™ kinh tế hay thÆ°Æ¡ng mại; iii. Việc miá»…n thuế sẽ gây nên má»™t vấn Ä‘á»? lá»›n nếu sản phẩm cuối cùng được xuất khẩu, bởi mức thuế suất bằng 0 sẽ không thể loại bá»? được tình trạng xếp lá»›p trùng lắp do việc miá»…n thuế gây ra ở giai Ä‘oạn trung gian. TÆ°Æ¡ng tá»±, trong trÆ°á»?ng hợp của Việt nam, việc miá»…n thuế sẽ tạo Ä‘á»™ng cÆ¡ khuyến khích nhập khẩu nguyên vật liệu đầu vào, thiết bị, hoặc nguyên vật liệu được miá»…n thuế trong nÆ°á»›c cho dây chuyá»?n sản xuất, vì giá nhập khẩu không cá»™ng thuế do hàng xuất khẩu từ nÆ°á»›c khác được áp mức thuế suất bằng 0; iv. Việc miá»…n thuế cÅ©ng tạo nên những vấn Ä‘á»? vá»? quản lý hành chính và thá»±c thi tuân thủ đối vá»›i những cÆ¡ sở bán cả các mặt hàng thuá»™c diện chịu thuế lẫn mặt hàng miá»…n thuế. Việc chi trả thuế đầu vào của các cÆ¡ sở này phải được phân chia giữa hai loại hàng hóa được bán. 207 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Má»™t số loại hàng hóa và dịch vụ thÆ°á»?ng được miá»…n thuế GTGT Xem xeÌ?t thá»±c tiá»…n quốc tế vá»? miá»…n thuế, các loại hàng hóa và dịch vụ sau thÆ°á»?ng được Ä‘Æ°a vào danh mục miá»…n thuế: i. Nông sản và các nguyên vật liệu đầu vào cÆ¡ bản cho nông nghiệp ii. Vận tải hành khách iii. Văn hóa phẩm iv. Các hoạt Ä‘á»™ng viện trợ v. Các dịch vụ do khu vá»±c công cung cấp, cụ thể là y tế và giáo dục vi. Các dịch vụ tài chính vii. Bất Ä‘á»™ng sản và xây dá»±ng Luận cứ cho việc miá»…n thuế 2 loại hàng hóa và dịch vụ đầu tiên có liên quan đến hiệu quả phân phối hay tính công bằng trên tinh thần cho rằng bằng cách miá»…n thuế cho các khu vá»±c này, ngÆ°á»?i tiêu dùng có thu nhập thấp và nông dân sẽ được hưởng lợi. Tuy nhiên, mối quan tâm này chỉ được giải quyết phần nào bởi nông dân sản xuất nhá»? và các Ä‘Æ¡n vị vận chuyển thông thÆ°á»?ng sẽ chỉ được xếp loại tiểu thÆ°Æ¡ng được miá»…n thuế dÆ°á»›i ngưỡng tính thuế quy định. Nhóm hàng hóa và dịch vụ thứ ba cho thấy tính nhạy cảm trong việc đánh thuế má»™t số loại hàng hóa và dịch vụ nhất định ở má»™t quốc gia cụ thể, còn nhóm thứ tÆ° có thể được Ä‘Æ°a ra do các Ä‘iá»?u kiện mà nhà tài trợ áp đặt. Phạm vi miá»…n thuế cho hai loại hàng hóa và dịch vụ này là tuỳ theo quy định của từng nÆ°á»›c và áp dụng đối vá»›i từng mặt hàng cụ thể. Hàng hóa và dịch vụ do khu vá»±c công cung cấp cạnh tranh vá»›i khu vá»±c tÆ° nhân phải chịu thuế đầy đủ, trừ trÆ°á»?ng hợp các dịch vụ hoàn toàn không mang tính thÆ°Æ¡ng mại được cung cấp miá»…n phí. Quốc phòng, các dịch vụ công không sinh lá»?i, má»™t số loại dịch vụ y tế và giáo dục nằm trong nhóm này. Khó có thể đánh thuế má»™t dịch vụ được cung cấp miá»…n phí, ngoại trừ đánh thuế đầu vào. Trên thá»±c tế, khu vá»±c công có thể được xem là ngÆ°á»?i tiêu dùng cuối của các dịch vụ phi thÆ°Æ¡ng mại do chính khu vá»±c này tạo ra và cung cấp miá»…n phí. Ä?ây là thá»±c tế hiện Ä‘ang được áp dụng ở các nÆ°á»›c thuá»™c Liên minh châu Âu (EU). Vá»? y tế và giáo dục, theo kinh nghiệm thá»±c tiá»…n và các khuyến nghị, kiến nghị và thá»±c tiá»…n Ä‘á»?u là chỉ nên miá»…n thuế cho các dịch vụ cÆ¡ bản – giáo dục tiểu há»?c, chăm sóc sức khá»?e cÆ¡ bản - và còn đánh thuế các dịch vụ chuyên biệt cụ thể khác vá»›i mức thuế suất thông thÆ°á»?ng. Má»™t câu há»?i cần đặt ra là: Liệu đánh thuế hay miá»…n thuế các dịch vụ miá»…n phí của khu vá»±c công thì có gì khác biệt? Bởi giá cuối cùng là 0 nên đánh thuế hay miá»…n thuế cÅ©ng không tạo ra bất cứ sá»± khác biệt nào. Ä?ối vá»›i doanh thu số thuế đầu vào, đó cÅ©ng là không hiệu quả bởi nó chỉ sẽ làm tăng thêm chi phí ngân sách của Chính phủ để cung cấp các dịch vụ này. Ä?iá»?u khác biệt duy nhất là miá»…n thuế sẽ gây ra sá»± đứt quãng trong dây chuyá»?n thuế vá»›i nhiá»?u tác Ä‘á»™ng Ä‘i kèm. Má»™t số quốc gia (Canada và má»™t số nÆ°á»›c EU), do đó, đã tiến hành đánh thuế các dịch vụ này, rồi sau đó hoàn thuế cho các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c tham gia cung cấp dịch vụ. Ä?iá»?u này trên thá»±c tế chuyển hình thức miá»…n thuế thành đánh thuế vá»›i thuế suất bằng 0. Vấn Ä‘á»? đánh giá giá trị bán hàng đối vá»›i các dịch vụ đó thÆ°á»?ng được giải quyết bằng cách xem xeÌ?t việc thu phí sá»­ 208 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G dụng dịch vụ nếu có hoặc số tiá»?n ngân sách trợ cấp cho cÆ¡ quan cung cấp dịch vụ. Trong má»?i trÆ°á»?ng hợp, ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng đối vá»›i số thu của Chính phủ nói chung sẽ bằng 0. Các dịch vụ tài chính nhÆ° ngân hàng và bảo hiểm thÆ°á»?ng được miá»…n thuế GTGT do không dá»… đánh giá giá trị đầu ra của các dịch vụ đó và còn bởi chúng có thể được thá»±c hiện khắp nÆ¡i trên thế giá»›i, do đó đánh thuế GTGT có thể sẽ khiến các dịch vụ này được chuyển ra nÆ°á»›c ngoài và có thể giao dịch từ các địa Ä‘iểm ngoài nÆ°á»›c. Trong trÆ°á»?ng hợp đó, quốc gia không chỉ bị mất nguồn thu thuế GTGT, mà cả nguồn thu từ thuế TNCN và thuế TNDN. Vấn Ä‘á»? đánh thuế các dịch vụ tài chính sẽ được thảo luận tiếp trong phần sau. Ä?ánh thuế bất Ä‘á»™ng sản và xây dá»±ng Trong việc xá»­ lý vấn Ä‘á»? thuế đối vá»›i bất Ä‘á»™ng sản và xây dá»±ng, cách lý tưởng nhất là đánh thuế các dịch vụ ăn theo chúng. Tất nhiên, tín dụng có thể được cung cấp nếu các dịch vụ này được sá»­ dụng nhÆ° đầu vào cho kinh doanh. Việc cho thuê bất Ä‘á»™ng sản vì mục đích thÆ°Æ¡ng mại có thể dá»… dàng bị đánh thuế GTGT, thế nhÆ°ng Ä‘iá»?u này lại không dá»… trong trÆ°á»?ng hợp nhà cá»­a do chủ sở hữu Ä‘ang sá»­ dụng. Ä?ể tránh làm ảnh hưởng đến sá»± lá»±a chá»?n giữa Ä‘i thuê và sở hữu nhà, cho thuê nhà ở vì mục đích thÆ°Æ¡ng mại cÅ©ng thÆ°á»?ng được miá»…n thuế. Má»™t cách để đánh thuế GTGT đối vá»›i nhà ở là đánh thuế vào thá»?i Ä‘iểm mua nhà. Ä?ánh thuế khi bán lại nhà được bán lại sau đó là không có nhiá»?u ý nghÄ©a hợp lý lắm bởi doanh thu thuế do ngÆ°á»?i mua trả và hoàn thuế cho ngÆ°á»?i bán có thể bị bù trừ hết tiá»?n hoàn thuế do ngÆ°á»?i bán yêu cầu. Các hoạt Ä‘á»™ng xây dá»±ng cần phải chịu thuế bình thÆ°á»?ng và được khấu trừ nhÆ° đối vá»›i hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh. Thá»±c tiá»…n này sẽ đảm bảo rằng những ngÆ°á»?i xây nhà để ở và vì thế được miá»…n thuế GTGT đối vá»›i giá trị cuối cùng của ngôi nhà, ít nhất cÅ©ng phải trả thuế GTGT đối vá»›i nguyên vật liệu đầu vào. Những ngÆ°á»?i mua nhà từ các nhà thầu dÄ© nhiên sẽ phải trả thuế GTGT cho khoản khi mua, còn nhà thầu thì có thể Ä‘á»? nghị hoàn thuế đã trả cho vật tÆ° đầu vào. Má»™t số nguyên tắc hÆ°á»›ng dẫn thá»±c hiện miá»…n thuế ở Việt Nam Phần thảo luận trên đây đã Ä‘Æ°a ra má»™t số hÆ°á»›ng dẫn hữu ích cho việc rà soát lại danh mục hàng hóa và dịch vụ được miá»…n thuế ở Việt Nam. Hiện nay, danh mục các loại hàng hóa và dịch vụ được miá»…n thuế khá dài và chủ yếu bao gồm: (a) các sản phẩm trồng trá»?t, chăn nuôi, cây giống và con giống; (b) các dịch vụ tài chính/ tín dụng và bảo hiểm (kể cả liên quan đến thị trÆ°á»?ng chứng khoán); (c) nhà ở thuá»™c sở hữu của nhà nÆ°á»›c được bán cho ngÆ°á»?i thuê và chuyển nhượng quyá»?n sở hữu đất; (d) các dịch vụ y tế , dịch vụ thú y; (e) duy tu, sá»­a chữa, xây dá»±ng cÆ¡ sở hạ tầng, văn hóa, thể thao các hoạt Ä‘á»™ng văn hóa, thể dục thể thao; (f) phát thanh và truyá»?n hình do nhà nÆ°á»›c cấp ngân sách, ấn phẩm xuất bản báo, tạp chí báo chí; (g) các dịch vụ vệ sinh công cá»™ng, thoát nÆ°á»›c và thuá»· lợi cho sản xuất nông nghiệp; (h) vận tải chuyển công cá»™ng bằng xe buýt, xe Ä‘iện; (i) vÅ© khí và trang thiết bị quân sá»± dùng cho quốc phòng; (j) viện trợ nhân đạo và viện trợ không hoàn lại; (k) chuyển giao công nghệ; (l) bÆ°u chính, viá»…n thông và dịch vụ internet; (m) thiết bị, máy móc và vật liệu phÆ°Æ¡ng tiệngiao thông trong nÆ°á»›c chÆ°a sản xuất được và phải nhập khẩu từ nÆ°á»›c ngoài để sá»­ dụng trá»±c tiếp cho hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu khoa há»?c và phát triển công nghệ, máy móc, thiết bị, phụ tùng thay thế, phÆ°Æ¡ng tiện vận tải chuyên dùng và vật tÆ° trong nÆ°á»›c chÆ°a sản xuất được nhập khẩu để tiến hành thăm dò, phát triển má»? dầu, khí đốt; (n) hàng hóa và dịch vụ của cá nhân kinh 209 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM doanh có thu nhập hàng tháng thấp hÆ¡n mức lÆ°Æ¡ng tối thiểu chung áp dụng đối vá»›i tổ chức, doanh nghiệp trong nÆ°á»›c; (o) vận tải quốc tế sản phẩm muối; (p) chuyển quyá»?n sá»­ dụng đất; (q) dạy há»?c, dạy nghá»?; (r) hàng quá cảnh qua lãnh thổ Việt nam;(s) xuất khẩu khoáng sản chÆ°a qua chế biến; (t) vàng nhập khẩu dạng thá»?i, miếng. Rõ ràng, không có lý do gì để miá»…n thuế hàng hóa và dịch vụ của các cá nhân kinh doanh dá»±a trên thu nhập được đánh giá bằng mức thu nhập trung bình hàng tháng so vá»›i mức lÆ°Æ¡ng tối thiểu (m). Hàng hóa và dịch vụ do khu vá»±c công cung cấp miá»…n phí trên cÆ¡ sở phi lợi nhuận là nhóm nên được miá»…n thuế. Nhóm này bao gồm giáo dục tiểu há»?c và dịch vụ y tế cÆ¡ bản. Văn hoá phẩm, hoạt Ä‘á»™ng viện trợ, các dịch vụ tài chính có thể được xem xeÌ?t miá»…n thuế bởi tính đặc thù của chúng. Giao dịch thuê nhà ở nên được miá»…n thuế, còn nhà ở má»›i tạo dá»±ng có thể phải chịu thuế. Các mục khác trong danh mục thuá»™c phần 5 cần được rà soát lại và nên Ä‘Æ°a vào diện chịu thuế GTGT, trừ phi có những lý do đủ sức thuyết phục để tiếp tục cho miá»…n thuế. LÆ°u ý vá»? việc đánh thuế các dịch vụ y tế và giáo dục Khi chuyển bất kỳ má»™t loại hàng hóa và dịch vụ nào từ danh mục miá»…n thuế sang diện chịu thuế, cần đảm bảo chắc chắn rằng giá bán của sản phẩm đầu ra là giá thÆ°Æ¡ng mại, không thấp hÆ¡n giá thị trÆ°á»?ng hoặc được trợ giá. Nếu không, cÆ¡ quan thuế cuối cùng có thể sẽ phải trả tiá»?n hoàn thuế đầu vào nhiá»?u hÆ¡n là số thu thuế đầu ra. Vấn Ä‘á»? này có thể nảy sinh trong các trÆ°á»?ng hợp nhÆ° giáo dục trung há»?c bởi ở đó giá cả đầu ra có thể không xác định được trên thị trÆ°á»?ng và ẩn chứa má»™t số yếu tố trợ giá. Nhiá»?u nÆ°á»›c (Botswana, Nam Phi) đã phải chịu lá»— mất số thu do thiếu thận trá»?ng. Nếu có yếu tố trợ giá trong giá bán thì phần trợ giá phải được cá»™ng gá»™p vào trÆ°á»›c khi áp dụng thuế GTGT nhằm tránh gặp phải vấn Ä‘á»? này. Ngưỡng miá»…n thuế cho các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? Má»™t vấn Ä‘á»? quan trá»?ng đối vá»›i việc Ä‘Æ¡n giản hóa hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế là lá»±a chá»?n ngưỡng tính thuế GTGT. Ngưỡng thuế cao sẽ khuyến khích doanh nghiệp chia nhá»? hoặc đối vá»›i má»™t số doanh nghiệp thì báo cáo sai doanh số bán hàng để nằm dÆ°á»›i ngưỡng chịu thuế và do đó không phải ná»™p thuế GTGT. Trái ngược lại, các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? sẽ tá»± nguyện ná»™p thuế GTGT nếu há»? cung cấp nguyên vật liệu cho các doanh nghiệp lá»›n, bởi các doanh nghiệp lá»›n này thÆ°á»?ng thích các khoản trả thuế GTGT được thể hiện trên chứng từ để khấu trừ thuế đầu vào. Mặt khác, sá»­ dụng ngưỡng thuế quá thấp sẽ làm tăng gánh nặng cho công tác quản lý thuế. Thá»±c tiá»…n Việt Nam Hiện nay, Việt Nam không quy định ngưỡng doanh thu để miá»…n thuế GTGT cho các nhà sản xuất và buôn bán nhá»?. Ä?iá»?u đó có nghÄ©a là ai cÅ©ng phải chịu thuế GTGT. Ä?ể xá»­ lý vấn Ä‘á»? các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? không thể lÆ°u giữ chứng từ, luật quy định áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp trừ trá»±c tiếp để tính thuế GTGT cho các đối tượng này. Ä?ối vá»›i các doanh nghiệp không chấp hành đầy đủ chế Ä‘á»™ kế toán, hóa Ä‘Æ¡n, chứng từ và các cÆ¡ sở kinh doanh vàng bạc, đá quý, phÆ°Æ¡ng pháp trá»±c tiếp hoặc tính thuế trá»±c tiếp dá»±a trên giá trị gia tăng được áp dụng. Giá trị gia tăng là giá bán của hàng hóa, dịch vụ trừ giá mua của các hàng hóa, dịch vụ đó. Nó được 210 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G xác định dá»±a trên hóa Ä‘Æ¡n bán hàng hoặc doanh thu bán hàng kê khai và trị giá mua hàng Æ°á»›c tính hoặc cá»™ng thêm má»™t tá»· lệ chi phí đầu vào. Khi doanh nghiệp có lÆ°u giữ hoá Ä‘Æ¡n bán hàng song không có hoá Ä‘Æ¡n cho hàng hóa đầu vào hoặc không lÆ°u giữ được cả 2 loại hóa Ä‘Æ¡n, phÆ°Æ¡ng pháp trừ trá»±c tiếp được sá»­ dụng dá»±a trên hóa Ä‘Æ¡n bán hàng hoặc kê khai doanh thu để Æ°á»›c tính chi phí đầu vào. TrÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế duy nhất là dá»±a trên thu nhập đối vá»›i những Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? có mức thu nhập hàng tháng dÆ°á»›i mức lÆ°Æ¡ng cÆ¡ bản tối thiểu chung của các tổ chức và doanh nghiệp trong nÆ°á»›c của khu vá»±c công. Thá»±c tiá»…n áp dụng ngưỡng thuế bằng 0 và phÆ°Æ¡ng pháp trừ trá»±c tiếp đối vá»›i những ngÆ°á»?i kinh doanh nhá»? là rất đặc trÆ°ng cho Việt Nam. Rõ ràng là Ä‘iá»?u này làm tăng thêm gánh nặng cho công tác quản lý thuế mà không Ä‘em lại số thu tÆ°Æ¡ng xứng. Má»™t đặc Ä‘iểm chung của thuế GTGT ở hầu hết các quốc gia là phần lá»›n doanh số thu – từ 80% đến 90% - thu được từ má»™t bá»™ phận đối tượng ná»™p thuế GTGT khá nhá»? – từ 10% đến 20% ngÆ°á»?i ná»™p thuế GTGT. Theo Æ°á»›c tính của Bá»™ Tài chính (Watanabe và Thị Ninh, 2006), gần 95% ngÆ°á»?i kinh doanh ở Việt Nam hiện Ä‘ang sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp trừ trá»±c tiếp và số thuế thu được từ há»? chỉ chiếm khoảng 6,2% trên tổng số doanh thu thuế GTGT. Do đó, xu hÆ°á»›ng ở Việt Nam là má»™t số lượng đối tượng ná»™p thuế GTGT rất nhá»? lại ná»™p gần nhÆ° toàn bá»™ doanh số thu thuế GTGT, trong khi cÆ¡ quan thuế lại phải tốn má»™t nguồn lá»±c đáng kể để thu má»™t lượng thuế GTGT rất nhá»? từ má»™t số lượng rất lá»›n Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»?. Do vậy, cần quy định má»™t ngưỡng tính thuế nhằm giảm bá»›t gánh nặng cho cÆ¡ quan thuế và các đối tượng ná»™p thuế GTGT nhá»?. Ä?iá»?u này sẽ phá vỡ dây chuyá»?n thuế GTGT và gây ra tính trùng lắp ở má»™t mức Ä‘á»™ nhất định tạo nên các lá»›p thuế. Ä?iá»?u này có thể khiến các đối tượng chịu ná»™p thuế GTGT nhá»? bị bất lợi khi làm ăn vá»›i các doanh nghiệp chịu ná»™p thuế lá»›n hÆ¡n. Ä?ể làm giảm bá»›t tác Ä‘á»™ng bất lợi này, cần cho pheÌ?p lá»±a chá»?n hình thức đăng ký tá»± nguyên đối vá»›i các đối tượng không thuá»™c diện ná»™p thuế GTGT. Ngưỡng tính thuế lý tưởng cho Việt Nam Ngưỡng tính thuế lý tưởng cho Việt Nam là bao nhiêu? Các nÆ°á»›c trên thế giá»›i hiện áp dụng rất nhiá»?u mức ngưỡng tính thuế khác nhau. Ví dụ nhÆ° ngưỡng tính thuế ở Hà Lan ở mức thấp bằng 1.643 USD, trong khi ngưỡng của Chilê là 477.633 USD. Mức tính miá»…n thuế ở các nÆ°á»›c láng giá»?ng của Việt Nam cÅ©ng khác nhau đáng kể. Cam-pu-chia có ngưỡng tính thuế là 61.259 USD đối vá»›i dịch vụ và 122.520 USD đối vá»›i hàng hóa, trong khi In-đô-nê-xia có ngưỡng là 109.165 USD, Phi-líp-pin là 10.612 USD và Thái Lan là 30.964 USD.71 Ngưỡng tính thuế của Việt Nam cần phải lá»±a chá»?n làm sao để loại trừ được bá»›t số lượng những đối tượng ná»™p thuế GTGT nhá»?, đóng góp cho doanh số thu thuế thì ít mà lại làm cho chi phí hành chính quản lý tăng lên thì nhiá»?u. Hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘á»?u bắt đầu bằng má»™t ngưỡng thuế cao rồi dần dần hạ xuống bá»›t. Trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam, ngưỡng thuế thá»±c tế bằng 0 nên không thể áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp này. Tuy nhiên, có thể sá»­ dụng mô hình toán kinh tế để xem xeÌ?t má»™t vài mức ngưỡng thuế trên cÆ¡ sở tính toán tác Ä‘á»™ng tá»›i số thu và số đối tượng phải ná»™p thuế. Mức ngưỡng nào thích hợp nhất và hiệu quả nhất vá»? chi phí thì được chá»?n. 71 Nguồn: cÆ¡ sở dữ liệu của IMF 2006. 211 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Ä?ánh thuế “những Ä‘Æ¡n vị nhá»? nằm dÆ°á»›i ngưỡng tính thuếâ€? Hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘á»?u bắt đầu bằng má»™t ngưỡng thuế cao rồi dần dần hạ xuống bá»›t. Trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam, ngưỡng thuế thá»±c tế bằng 0 nên không thể áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp này. Tuy nhiên, có thể sá»­ dụng mô hình toán kinh tế để xem xeÌ?t má»™t vài mức ngưỡng thuế trên cÆ¡ sở tính toán tác Ä‘á»™ng tá»›i số thu và số đối tượng phải ná»™p thuế. Mức ngưỡng nào thích hợp nhất và hiệu quả nhất vá»? chi phí thì được chá»?n. Câu há»?i được đặt ra là ai sẽ chịu trách nhiệm quản lý loại thuế doanh thu này? CÆ¡ quan phụ trách thuế GTGT, nói chung, là không thích hợp đối vá»›i nhiệm vụ này bởi há»? đã quen vá»›i hình thức tá»± khai tá»± ná»™p. Tuy nhiên, trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam, Tổng Cục Thuế (TCT) hiện Ä‘ang quản lý nhóm đối tượng tiểu thÆ°Æ¡ng này. Vì thế, có thể thành lập riêng má»™t ban thuá»™c TCT để chuyên quản lý nhóm đối tượng này khi hầu hết trong số đó đã được chuyển sang nhóm dÆ°á»›i ngưỡng tính thuế. Má»™t lá»±a chá»?n khác là giao nhiệm vụ này cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng vì há»? vốn biết rõ hÆ¡n và có thể đã làm việc vá»›i nhóm đối tượng này khi thu thuế hoặc thu phí và lệ phí kinh doanh của địa phÆ°Æ¡ng và bởi vậy há»? biết rõ hÆ¡n vá»? các quy định đối vá»›i đối tượng này.72 Có thể nhận thấy rằng vẫn còn má»™t nhóm Ä‘Æ¡n vị kinh doanh rất nhá»?, không thể xếp vào diện chịu thuế doanh thu, bởi doanh số thu thuế từ nhóm này thậm chí không đủ để trang trải các chi phí để quản lý há»?. PhÆ°Æ¡ng pháp tính toán thuế GTGT Cả phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ lẫn phÆ°Æ¡ng pháp trừ thuế trá»±c tiếp Ä‘á»?u được sá»­ dụng để tính thuế GTGT ở Việt Nam. NhÆ° đã giải thích ở trên, phÆ°Æ¡ng pháp trừ thuế trá»±c tiếp được áp dụng đối vá»›i các cá nhân và Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? không đủ Ä‘iá»?u kiện để thá»±c hiện đầy đủ các quy định vá»? kế toán, hóa Ä‘Æ¡n, chứng từ làm cÆ¡ sở cho việc tính thuế theo phÆ°Æ¡ng pháp này và đối vá»›i các cÆ¡ sở kinh doanh vàng, bạc, đá quý.73 Khi má»™t ngưỡng tính thuế thích hợp cho những ngÆ°á»?i kinh doanh nhá»? đã được lá»±a chá»?n và thá»±c hiện thì có thể sẽ không còn cần phải có má»™t hệ thống tính thuế bằng 2 cách và chỉ áp dụng có phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ. 3. Ä?ánh thuế các khu vá»±c đặc biệt của ná»?n kinh tế Má»™t số khu vá»±c của ná»?n kinh tế nhÆ°: nông nghiệp, bất Ä‘á»™ng sản, dịch vụ, chẳng hạn nhÆ° du lịch, có những neÌ?t đặc trÆ°ng riêng và do đó cần được xá»­ lý riêng vá»? thuế GTGT. 72 Từ 01/07/2007 khi Luật quản lý thuế có hiệu lá»±c, Tổng Cục Thuế được tái cấu trúc theo cÆ¡ cấu chức năng. Tuy nhiên, để há»— trợ thuận lợi việc áp dụng Luật thuế TNCN( bắt đầu từ 01/01/2009 tạm thá»?i vẫn có bá»™ phận quản lý thuế TNCN. Có quan Ä‘iểm cho rằng bá»™ phận quản lý thuế TNCN có nhiệm vụ quản lý các cÆ¡ sở kinh doanh nhá»? có doanh thu dÆ°á»›i ngưỡng chịu thuế GTGT trong tÆ°Æ¡ng lai. NhÆ°ng trong trung và dài hạn, tiến thoái lưỡng nan không thể được giải quyết, việc quản lý các cÆ¡ sở kinh doanh nhá»? sẽ vượt quá các nguồn lá»±c hạn chế của bá»™ phận quản lý thuế TNCN, và bá»™ phận này có thể không được trang bị vá»›i các chiến lược thích hợp và các nguồn lá»±c chuyên môn để đối phó vá»›i sá»± tuân thủ của các nhóm đặc biệt của ngÆ°á»?i ná»™p thuế quy mô nhá»?. 73 Nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển đã lá»±a chá»?n áp dụng thuế doanh thu dao Ä‘á»™ng trong khoảng 2-3%, còn được gá»?i là thuế “thống nhấtâ€?, đối vá»›i các doanh nghiệp chÆ°a có tÆ° cách pháp nhân thay cho thuế GTGT và thuế thu nhập. Việt Nam, tuy nhiên, đã qua giai Ä‘oạn đó và hệ thống tính thuế theo 2 cách hiện hành có thể dá»… dàng chuyển thành phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ trên hóa Ä‘Æ¡n. 212 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G Nông nghiệp Vá»? mặt lý thuyết, khu vá»±c nông nghiệp cần phải được đối xá»­ nhÆ° bất kỳ khu vá»±c nào khác của ná»?n kinh tế và phải thuá»™c diện chịu thuế GTGT. Tuy nhiên, trên thá»±c tế, hầu hết các nÆ°á»›c, dù phát triển hay Ä‘ang phát triển, Ä‘á»?u dành sá»± Æ°u đãi đặc biệt cho nông nghiệp. ở Ä‘a số quốc gia, nông nghiệp được miá»…n thuế GTGT, trong khi chỉ có má»™t số ít ná»?n kinh tế Ä‘ang chuyển đổi là đánh thuế ngành nông nghiệp, có quy định miá»…n thuế đối vá»›i các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»?, trong đó có nông dân sản xuất nhá»?. Nhiá»?u nÆ°á»›c cÅ©ng miá»…n thuế cho nguyên vật liệu đầu vào cho nông nghiệp nhÆ°: phân bón, thuốc trừ sâu, hạt giống... Nói chung, khắp nÆ¡i trên thế giá»›i, nông nghiệp Ä‘á»?u chịu thuế GTGT nhẹ nhất. Má»™t số đặc Ä‘iểm riêng của nông nghiệp đã dẫn đến thá»±c tế nhÆ° vậy. Thứ nhất, vấn Ä‘á»? quản lý hành chính khi đánh thuế khu vá»±c nông nghiệp sẽ rất khó khăn và tốn keÌ?m do khu vá»±c này chủ yếu là phi chính thức và phân tán. Thứ hai, liên quan đến khía cạnh phân phối chia thuế khá là thích hợp trong trÆ°á»?ng hợp này. Bất kỳ gánh nặng vá»? thuế nào cÅ©ng sẽ được phân chia giữa ngÆ°á»?i tiêu dùng và ngÆ°á»?i sản xuất và chủ yếu mang tính luỹ thoái, đặc biệt là đối vá»›i lÆ°Æ¡ng thá»±c thá»±c phẩm thiết yếu. Thứ ba, việc đánh thuế khu vá»±c nông nghiệp là vấn Ä‘á»? nhạy cảm vá»? chính trị đối vá»›i cả các ná»?n kinh tế phát triển lẫn Ä‘ang phát triển. Tuy xem xeÌ?t vấn Ä‘á»? đánh thuế GTGT đối vá»›i khu vá»±c nông nghiệp có thể là mục tiêu cần thiết vá»? lâu dài, việc miá»…n thuế cho khu vá»±c này là lá»±a chá»?n thá»?a hiệp cho tÆ°Æ¡ng lai gần. Ä?iá»?u này loại trừ gánh nặng hành chính đảm bảo cho việc ngÆ°á»?i nông dân không phải chịu gánh nặng quản lý hành chính và đồng thá»?i khu vá»±c này phải chịu thuế nhẹ thông qua đánh thuế đầu vào. Tuy nhiên, phÆ°Æ¡ng pháp này gây ra vấn Ä‘á»? chuyển thuế vào giá lÆ°Æ¡ng thá»±c cuối cùng cÅ©ng nhÆ° giá lÆ°Æ¡ng thá»±c xuất khẩu. Ä?ể xoá bá»? gánh nặng thuế đầu vào này, nên áp dụng mức thuế suất bằng 0 hoặc miá»…n thuế đầu vào cho nông nghiệp. Do đó, chiến lược phù hợp đối vá»›i nông nghiệp của các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển có thể là miá»…n thuế bằng cách đặt ngưỡng thuế cao để những nông dân sản xuất lá»›n và giàu có vẫn thuá»™c diện chịu thuế GTGT. Nguyên vật liệu đầu vào cho nông nghiệp có thể chịu mức thuế suất bằng 0 hoặc được miá»…n thuế. Cần nhấn mạnh sá»± cần thiết phải xác định rõ ràng số lượng hạn chế của các yếu tố đầu vào chuyên dùng trong nông nghiệp (nhÆ° phân bón, hạt giống) để tránh chi phí tuân thủ và thá»±c hiện. Cuối cùng, nông dân sản xuất nhá»? có thể được lá»±a chá»?n hình thức đăng ký thuế tá»± nguyện để không bị thua thiệt. Thá»±c tiá»…n hiện nay ở Việt Nam nói chung là thích hợp để áp dụng chiến lược nêu trên và chiến lược này có thể được pheÌ?p duy trì tiếp tục trong má»™t thá»?i gian tá»›i. Hai loại hàng hóa và dịch vụ đầu tiên trong danh mục hàng hóa và dịch vụ không thuá»™c diện chịu thuế Ä‘á»?u thuá»™c khu vá»±c nông nghiệp và các hoạt Ä‘á»™ng liên quan. Tuy nhiên, những nông dân sản xuất lá»›n có thể được cân nhắc Ä‘Æ°a vào diện chịu thuế GTGT. Ngoài ra, nông dân sản xuất nhá»? có thể được lá»±a chá»?n hình thức đăng ký thuế GTGT tá»± nguyện. Khu vá»±c tài chính Khu vá»±c tài chính được xá»­ lý thuế đối xá»­ khác biệt vá»? thuế GTGT theo má»™t cách khác vì nhiá»?u lý do. Thứ nhất, rất khó xác định trên hóa Ä‘Æ¡n thông thÆ°á»?ng giá trị gia tăng của má»—i dịch vụ mà các thể chế tài chính cung cấp. Rất hiếm khi có thể sá»­ dụng giá thị trÆ°á»?ng của các dịch vụ này để tính thuế GTGT. Nếu đánh thuế lãi suất bình thÆ°á»?ng thì có nghÄ©a là đánh thuế 213 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM cả lạm phát lẫn lãi tiết kiệm. Do đó, thay vì đánh thuế tiêu dùng, hình thức đánh thuế này lại trở thành đánh thuế thu nhập. Thứ hai, cách đánh thuế này chủ yếu áp dụng cho há»™ gia đình, trong khi đó doanh nghiệp lại được áp dụng hình thức khấu trừ. Kết quả là cÆ¡ sở thuế có xu hÆ°á»›ng loại trừ cá»™ng đồng doanh nghiệp và vì thế có phạm vi rất hẹp. Thứ ba, đánh thuế GTGT khu vá»±c tài chính sẽ làm gia tăng chi phí cho vay đối vá»›i khu vá»±c tÆ° nhân và đây là má»™t vấn Ä‘á»? nhạy cảm vá»? chính trị. Cuối cùng, cả dịch vụ vốn lẫn dịch vụ tài chính Ä‘á»?u dá»… dàng di chuyển khắp thế giá»›i nên chúng có thể được chuyển ra nÆ°á»›c ngoài và hoạt Ä‘á»™ng từ xa. Vá»›i các neÌ?t đặc thù cần lÆ°u ý nhÆ° vậy, phÆ°Æ¡ng pháp thích hợp nhất sẽ là loại trừ các dịch vụ tài chính ra khá»?i diện chịu thuế GTGT. Vá»›i cách sắp xếp nhÆ° vậy thì ít nhất là khu vá»±c tài chính cÅ©ng chi trả thuế đầu vào: văn phòng, máy tính, thiết bị văn phòng, văn phòng phẩm và sẽ không được hoàn thuế. Ä?ây là cách mà hầu hết các nÆ°á»›c châu Âu xá»­ lý thuế GTGT đối vá»›i khu vá»±c tài chính. Việt Nam đã áp dụng hình thức tÆ°Æ¡ng tá»± và miá»…n thuế GTGT cho các dịch vụ bảo hiểm, dịch vụ cấp tín dụng và đầu tÆ° chuyển nhượng vốn, các dịch vụ tài chính phái sinh và hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tÆ°Æ¡ng lai. Ä?ây có lẽ là phÆ°Æ¡ng pháp hợp lý nhất. Du lịch Vá»? cÆ¡ bản, tất cả các loại dịch vụ Ä‘á»?u chịu thuế GTGT, ngoại trừ má»™t vài dịch vụ nhÆ° y tế, giáo dục, các dịch vụ xã há»™i và tài chính. Do đó, du lịch cÅ©ng phải thuá»™c diện chịu thuế GTGT nhÆ° bình thÆ°á»?ng. Thá»±c tế là hiện nay, du lịch là má»™t ngành công nghiệp má»›i phát triển của Việt Nam và vì thế Ä‘ang xin Chính phủ cho pheÌ?p hưởng những Æ°u đãi vá»? thuế. Chi phí lao Ä‘á»™ng thÆ°á»?ng chiếm má»™t tá»· lệ cao trong giá dịch vụ cuối cùng của ngành du lịch, dẫn đến kết quả là các dịch vụ này thÆ°á»?ng do các cÆ¡ sở có quy mô nhá»? cung cấp. Do đó, phÆ°Æ¡ng pháp tốt nhất có thể là tiếp tục đánh thuế GTGT đối vá»›i các dịch vụ du lịch, song miá»…n thuế cho các công ty và đại lý du lịch nhá»? nhÆ° đối vá»›i trÆ°á»?ng hợp tiểu thÆ°Æ¡ng, nếu doanh thu của các cÆ¡ sở này nằm dÆ°á»›i ngưỡng thuế theo quy định. Bất Ä‘á»™ng sản Vấn Ä‘á»? đánh thuế khu vá»±c kinh doanh bất Ä‘á»™ng sản và xây dá»±ng đã được trình bày trong phần 2 ở trên vá»? các loại hàng hóa và dịch vụ được miá»…n thuế. 4. Ã?p dụng mức thuế suất bằng 0 và hoàn thuế GTGT Việc áp dụng mức thuế suất bằng 0 đối vá»›i hàng hóa xuất khẩu là rất quan trá»?ng nhằm đảm bảo loại trừ tất cả các loại thuế ra khá»?i dây chuyá»?n sản xuất hàng xuất khẩu, giúp cho hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam duy trì khả năng cạnh tranh trên thị trÆ°á»?ng quốc tế. Má»™t phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ thuế GTGT dá»±a theo Ä‘iểm đến thị trÆ°á»?ng xuất khẩu có thể dá»… dàng đáp ứng được yêu cầu này. Tuy nhiên, để hình thức đánh thuế này có hiệu quả, việc hoàn thuế GTGT đầu vào má»™t cách nhanh chóng là hết sức cần thiết. Trên nguyên tắc, thuế phải được hoàn trả ngay, nếu không nó sẽ là gánh nặng đối vá»›i nhà đầu tÆ°. Hiện chÆ°a có số liệu vá»? số tiá»?n hoàn thuế của các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, song có thể Æ°á»›c lượng được quy mô của vấn Ä‘á»? khi nhìn vào số liệu của má»™t số nÆ°á»›c phát triển. Ví dụ, theo số liệu hoàn thuế mà IMF thu thập được cho các năm 1995-96 thì Anh thu được trên 68 tá»· USD 214 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G và hoàn thuế 26 tá»· USD. NhÆ° vậy, số tiá»?n hoàn thuế chiếm khoảng 60% tổng số thu ròng và con số này là cao bất thÆ°á»?ng rất cao. ở Pháp, số tiá»?n hoàn thuế thÆ°á»?ng ở vào khoảng 40%, Thuỵ Ä?iển – 80%, trong khi Hàn Quốc thì chỉ khoảng 50%. ở hầu hết các nÆ°á»›c phát triển, số tiá»?n hoàn thuế GTGT Ä‘á»?u vượt quá 40% tổng doanh thu từ thuế GTGT, trong khi đó tại các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển ở châu Ã?, châu Phi và châu Mỹ Latinh, con số nằm dÆ°á»›i mức 20%. NhÆ° vậy, lượng thuế phải hoàn là rất lá»›n và tốt nhất là phần phụ thu thuế đầu vào vượt quá phải được hoàn trả ngay sau má»—i kỳ thuế nhằm tránh gây ra các tác Ä‘á»™ng bất lợi cho hoạt Ä‘á»™ng thÆ°Æ¡ng mại và kinh doanh. Tuy nhiên, má»—i nÆ°á»›c Ä‘á»?u có quy trình xá»­ lý và chi trả tiá»?n hoàn thuế riêng. Má»™t số đặc Ä‘iểm và thá»±c tiá»…n quốc tế vá»? việc hoàn thuế GTGT sẽ được phân tích dÆ°á»›i đây. Má»™t số đặc Ä‘iểm quan trá»?ng của việc hoàn thuế GTGT Má»™t đặc Ä‘iểm cÆ¡ bản của phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ thuế GTGT là má»™t số doanh nghiệp sẵn sàng trả thuế GTGT đầu vào nhiá»?u hÆ¡n là thu lại trên giá bán và sau đó sẽ Ä‘á»? nghị được hoàn thuế. Do vậy, Ä‘iá»?u quan trá»?ng là phải có má»™t hệ thống hoàn thuế Ä‘ang vận hành nếu muốn thá»±c hiện thành công chế Ä‘á»™ thuế GTGT. Ä?ồng thá»?i, má»™t số lượng lá»›n doanh số thu thuế GTGT có thể bị thất thoát do việc lạm dụng quy định hoàn thuế gây ra. Tuy các quốc gia nhìn chung Ä‘á»?u thấy khó Æ°á»›c tính con số thất thoát doanh số thu thuế cụ thể, song chắc chắn con số đó là rất đáng kể. CÆ¡ quan thuế ở Anh quốc Æ°á»›c tính số tiá»?n thuế GTGT bị thất thoát trong năm 2002-03 là vào khoảng 16% số thu thuế GTGT tịnh ròng . Có nhiá»?u hình thức lạm dụng thuế GTGT nhÆ° từ việc ngÆ°á»?i bán dấu doanh thu xoá bá»›t ghi cheÌ?p bán hàng cho đến làm giả hóa Ä‘Æ¡n. Ä?ôi khi, có những doanh nghiệp được lập ra không để tiến hành hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh hợp pháp mà chỉ vá»›i mục đích duy nhất là ăn cắp tiá»?n thông qua rút tiá»?n từ hệ thống hoàn thuế. Sau đây là má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý của hệ thống hoàn thuế GTGT nói chung trên thế giá»›i: • Ä?a số Ä‘á»? nghị hoàn thuế GTGT, cả vá»? số lượng Ä‘á»? nghị lẫn giá trị, số tiá»?n là của các doanh nghiệp xuất khẩu. Ä?iểm đặc biệt là chỉ má»™t số lượng nhá»? các doanh nghiệp xuất khẩu lá»›n đã chiếm phần lá»›n số tiá»?n thuế GTGT được hoàn; • Số doanh nghiệp xin hoàn thuế còn lại bao gồm các doanh nghiệp đã mua má»™t khối lượng lá»›n hàng hóa dùng cho đầu tÆ° cÆ¡ bản so vá»›i doanh thu bán hàng hiện thá»?i. Ngoài ra, ở các nÆ°á»›c sá»­ dụng hệ thống thuế suất keÌ?p, các Ä‘á»? nghị hoàn thuế xuất hiện được Ä‘Æ°a ra khi sản phẩm đầu ra bị đánh thuế vá»›i thuế suất thấp còn trong khi đầu vào thì bị đánh thuế vá»›i mức thuế suất GTGT cao hÆ¡n; • Quy trình đăng ký thuế GTGT cần được kiểm tra và kiểm soát chặt chẽ hÆ¡n nữa để ngăn ngừa tình trạng các doanh nghiệp ma đăng ký chỉ vá»›i mục đích rút ăn cắp tiá»?n từ hệ thống hoàn thuế GTGT. Các cán bá»™ làm công tác đăng ký cần xem xeÌ?t kỹ lưỡng và thẩm tra thông tin đăng ký ban đầu; • Việc quy định má»™t ngưỡng thuế đăng ký bắt buá»™c là cần thiết không chỉ cho việc quản lý thuế GTGT má»™t cách hiệu quả, mà còn làm giảm bá»›t tình trạng lạm dụng việc hoàn thuế. Nếu ngưỡng thuế quá thấp thì các nguồn lá»±c cho công tác quản lý thuế sẽ phải dàn trải ra để quản lý cho hết các doanh nghiệp có đăng ký thuế GTGT và theo dõi các trÆ°á»?ng hợp Ä‘á»? nghị hoàn thuế. Việt Nam vá»›i quy định ngưỡng thuế bằng 0 hiện Ä‘ang phải đối mặt vá»›i vấn Ä‘á»? này. NhÆ° vậy, có má»™t ngưỡng thuế thích hợp là rất quan trá»?ng trong việc theo dõi và quản lý hiệu quả hoạt Ä‘á»™ng hoàn thuế GTGT; 215 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Má»™t hệ thống thanh tra thuế hiệu quả, tốt nhất là dá»±a trên mô hình đánh giá rủi ro, đóng vai trò quan trá»?ng trong việc làm giảm bá»›t các trÆ°á»?ng hợp gian lận vá»? hoàn thuế GTGT. Việc trao đổi thông tin vá»? thuế GTGT và thuế thu nhập, cÅ©ng nhÆ° thông tin vá»? thuế GTGT và thông tin hải quan là rất quan trá»?ng trong lÄ©nh vá»±c này. ở nÆ¡i nào các loại thuế trá»±c tiếp và gián tiếp Ä‘á»?u do má»™t cÆ¡ quan thuế thống nhất quản lý thì việc trao đổi thông tin vá»? thuế GTGT và thuế thu nhập là công việc thÆ°á»?ng nhật. Tuy nhiên, ở nÆ¡i nào các loại thuế này được quản lý riêng biệt thì việc trao đổi thông tin bị hạn chế. ở má»™t số nÆ°á»›c, việc trao đổi thông tin này bị pháp luật cấm. Do má»™t tá»· lệ đáng kể doanh số thu từ thuế GTGT được thu qua cÆ¡ quan hải quan, nên sá»± hợp tác giữa cÆ¡ quan thuế GTGT và hải quan là rất quan trá»?ng. Thá»±c tiá»…n quốc tế trong hoạt Ä‘á»™ng hoàn thuế GTGT và gợi ý chính sách cho Việt Nam ở hầu hết các nÆ°á»›c phát triển, tiá»?n hoàn thuế thông thÆ°á»?ng được trả trong vòng 3-4 tuần sau khi kết thúc má»™t kỳ thuế. Ngoài ra, không có quy định nào hạn chế việc thanh toán tiá»?n hoàn thuế. Tuy nhiên, ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và các ná»?n kinh tế Ä‘ang trong giai Ä‘oạn chuyển đổi, tình hình lại khác và Ä‘iá»?u này là má»™t trong những Ä‘iểm yếu của hệ thống trong việc quản lý thuế GTGT. Nhiá»?u nÆ°á»›c Ä‘Æ°a ra các Ä‘iá»?u kiện hạn chế hoàn thuế. IMF đã tiến hành má»™t cuá»™c khảo sát ở 36 quốc gia nhÆ° vậy và Ä‘Æ°a ra những kết luận sau74: • 90% trong số các quốc gia được khảo sát cho biết cÆ¡ quan thuế của nÆ°á»›c há»? làm theo quy định của pháp luật để hoàn thuế trong thá»?i hạn quy định, thông thÆ°á»?ng là 30 ngày. Trên thá»±c tế, đúng là thá»?i hạn quy định thÆ°á»?ng không được đảm bảo. Khoảng 40% quốc gia tiếp tục xá»­ lý và trả lãi trên số tiá»?n thuế bị hoàn trả chậm. Tám quốc gia chỉ tập trung Æ°u tiên hoàn thuế cho các doanh nghiệp xuất khẩu. Sáu nÆ°á»›c trả tiá»?n hoàn thuế cho doanh nghiệp xuất khẩu ngay lập tức và số còn lại thì hoàn thuế sau má»™t thá»?i gian đối vá»›i cả doanh nghiệp xuất khẩu lẫn các doanh nghiệp khác; • Hầu hết các nÆ°á»›c (60% số quốc gia được khảo sát) hiện yêu cầu các đối tượng ná»™p thuế, đặc biệt là doanh nghiệp không xuất khẩu, kết sổ sang chuyển số tiá»?n hoàn thuế trong má»™t khoảng thá»?i gian cụ thể - thÆ°á»?ng là 6 tháng. Tuy biện pháp này giúp cÆ¡ quan thuế có thá»?i gian để thẩm định tính trung thá»±c của các Ä‘á»? nghị hoàn thuế, song nó cÅ©ng gây khó khăn cho cho các nhà đầu tÆ° và không được doanh nghiệp đầu tÆ° lá»›n ủng há»™, những doanh nghiệp này có những khoản do việc đầu tÆ° và sản xuất lá»›n và bán hàng nhÆ°ng doanh thu không thể có ngay. Nhiá»?u hệ thống thuế GTGT cho pheÌ?p dùng số tiá»?n hoàn thuế để bù trừ cho các nghÄ©a vụ thuế khác, ví dụ nhÆ° thuế thu nhập; • 4 quốc gia được khảo sát khác chỉ hoàn thuế vượt quá mức khấu trừ tối thiểu vá»›i mức sàn. Có má»™t nÆ°á»›c chỉ Ä‘iá»?u chỉnh mức sàn này má»—i năm má»™t lần vào cuối năm. Có má»™t nÆ°á»›c hoàn toàn không hoàn thuế cho dù luật có quy định cho pheÌ?p và má»™t nÆ°á»›c khác thì hoàn thuế tuỳ theo từng trÆ°á»?ng hợp cụ thể. Có má»™t nÆ°á»›c chỉ hoàn thuế sau khi đã tiến hành thanh tra thuế. Hai nÆ°á»›c ở châu Phi đã ban hành luật cho pheÌ?p từ chối hoàn thuế sau khi đã hết thá»?i hạn quy định. Ä?iá»?u này, tất nhiên, có tác Ä‘á»™ng nghiêm trá»?ng tá»›i tính liêm chính của hệ thống thuế vá»? lâu dài và uy tín của cÆ¡ quan quản lý thuế. Do đó, có thể thấy rõ ràng là có sá»± khác biệt giữa các quốc gia. Ngoài ra, việc hoàn thuế trên thá»±c tế khá là khác so vá»›i những gì luật quy định; 74 Xem Harrison và Krelove, 2005, để biết thêm chi tiết. 216 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G • 2/3 số quốc gia được khảo sát tiến hành đánh giá má»™t số rủi ro kiểm tra trên máy tính công trong việc xá»­ lý tiá»?n hoàn thuế GTGT. Ä?ôi khi việc này rất phức tạp (ở Anh), còn nhiá»?u nÆ°á»›c khác thì chỉ làm thủ công và có khi kiểm tra từng yêu cầu hoàn thuế. 1/4 số quốc gia được khảo sát có quy định kiểm tra từng trÆ°á»?ng hợp xin hoàn thuế; • Má»™t kết luận khác được Ä‘Æ°a ra là do nhiá»?u nÆ°á»›c thiếu má»™t chÆ°Æ¡ng trình thanh tra thuế phù hợp nên dẫn đến má»™t hệ thống hoàn thuế hoạt Ä‘á»™ng keÌ?m hiệu quả. 1/3 số quốc gia được khảo sát cho biết há»? không có chÆ°Æ¡ng trình thanh tra thuế GTGT. Các nÆ°á»›c này cuối cùng thÆ°á»?ng tiến hành mở rá»™ng kiểm tra mở rá»™ng các yêu cầu trÆ°á»›c khi hoàn thuế trÆ°á»›c khi thanh toán nhiá»?u hÆ¡n là dá»±a vào má»™t hệ thống thanh kiểm tra sau thanh toán hoàn thuế. Ä?iá»?u này làm cho toàn bá»™ quá trình hoàn thuế bị chậm lại. Ä?iá»?u quan trá»?ng là cÆ¡ quan quản lý thuế phải nắm được số tiá»?n phải hoàn thuế phải trả để chuẩn bị nguồn tài chính má»™t cách kịp thá»?i và Ä‘Æ°a ra các dấu hiệu cảnh báo các hành vi gian lận; • Việc trao đổi thông tin vá»? các doanh nghiệp có đăng ký thuế GTGT và giá trị hàng hóa xuất khẩu luân chuyển giữa các nÆ°á»›c trở nên hết sức quan trá»?ng trong các giao dịch quốc tế. Ví dụ, các nÆ°á»›c thành viên EU trao đổi thông tin vá»? doanh nghiệp có đăng ký thuế GTGT và số lượng vá»? tiêu thụ hàng hóa/dịch vụ được bán thông qua má»™t hệ thống trao đổi thông tin thuế GTGT (VIES); • Có 2 phÆ°Æ¡ng pháp dá»± toán tiá»?n hoàn thuế GTGT: (a) chi trả từ số thu từ tổng số thuế GTGT cá»™ng gá»™p, (b) chi trả từ phân bổ chi ngân sách. Dù có sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng pháp nào Ä‘i nữa , thì cÅ©ng cần phải có má»™t hệ thống dá»± báo và theo dõi để Æ°á»›c tính số thu và mức hoàn thuế GTGT. Số thu và hoàn thuế thá»±c tế phải được đối chiếu vá»›i số liệu dá»± báo, còn sai số phải được giải thích và khá»›p sổ; • Má»™t số quốc gia đã áp dụng các sáng kiến thá»±c tế nhằm hạn chế bá»›t gian lận vá»? hoàn thuế. Ví dụ, Kenya quy định bắt buá»™c yêu cầu hoàn thuế GTGT phải được chứng nhận bởi má»™t kế toán viên có bằng cấp được công nhận (CPA) trong trÆ°á»?ng hợp số tiá»?n hoàn thuế theo yêu cầu vượt quá số tiá»?n quy định. NÆ°á»›c này cÅ©ng quy định những hình phạt đối vá»›i CPA nào cố tình chứng nhận sai. Nhiá»?u nÆ°á»›c có hình thức Æ°u đãi đối vá»›i các đối tượng ná»™p thuế có quá trình chấp hành nghÄ©a vụ thuế nghiêm túc (được xếp diện hạng “vàngâ€? ở Pakistan). Má»™t số nÆ°á»›c (nhÆ° Bulgaria) áp dụng hình thức quản lý GTGT qua tài khoản ngân hàng, theo đó doanh nghiệp có đăng ký thuế GTGT phải mở má»™t tài khoản để ná»™p tiá»?n trả thuế GTGT và chi tiá»?n mua hàng hóa có có thuế GTGT. Ä?iá»?u này giúp giảm bá»›t giao dịch bằng tiá»?n mặt và hạn chế gian lận thuế GTGT. Má»™t số ví dụ thá»±c tiá»…n Ä‘iển hình vá»? hoàn thuế GTGT Các bài há»?c sau đây vá»? ảnh hưởng của chính sách đối vá»›i hệ thống thuế GTGT của Việt nam có thể được rút ra từ việc phân tích kinh nghiệm quốc tế vá»? hoàn thuế GTGT Má»™t số đặc Ä‘iểm cần có của má»™t hệ thống hoàn thuế GTGT hiệu quả được trình bày dÆ°á»›i đây. • Số lượng đối tượng ná»™p thuế phải được giữ ở mức có thể quản lý được bằng cách lá»±a chá»?n ngưỡng thuế thích hợp và thẩm tra các trÆ°á»?ng hợp đăng ký thuế GTGT nhằm ngăn ngừa không cho các doanh nghiệp “maâ€? tham gia hệ thống; • Các hệ thống dá»± báo và theo dõi thích hợp cần được thiết lập để Æ°á»›c tính số tiá»?n thuế phải hoàn và Ä‘Æ°a ra các quy định vá»? thanh toán tiá»?n hoàn thuế; 217 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Tiá»?n hoàn thuế phải được thanh toán trong má»™t thá»?i hạn hợp lý và trả lãi trên số tiá»?n chậm trả. Tiá»?n hoàn thuế GTGT có thể được dùng để bù trừ giữa thuế GTGT và các nghÄ©a vụ thuế khác; • Các doanh nghiệp xuất khẩu cần được hoàn thuế nhanh chóng. Vá»›i chức năng quản lý rủi ro, cÆ¡ quan thuế cần có sá»± phân biệt giữa những doanh nghiệp yêu cầu hoàn thuế có quá trình thá»±c thi nghÄ©a vụ thuế tốt và những doanh nghiệp má»›i. CÆ¡ quan thuế cần lÆ°u giữ hồ sÆ¡ của từng doanh nghiệp được hoàn thuế; • Việc thẩm tra các doanh nghiệp yêu cầu hoàn thuế cần phải là má»™t phần của chÆ°Æ¡ng trình thanh tra thuế rá»™ng lá»›n hÆ¡n. Cần tiến hành thanh tra trÆ°á»›c khi hoàn thuế đối vá»›i các trÆ°á»?ng hợp có nguy cÆ¡ gian lận cao và thanh tra thuế bình thÆ°á»?ng sau khi hoàn thuế đối vá»›i các trÆ°á»?ng hợp có nguy cÆ¡ thấp hÆ¡n; • Má»™t bá»™ phận của Ä‘Æ¡n vị thanh tra thuế có thể chỉ chuyên thanh tra các trÆ°á»?ng hợp hoàn thuế, tức là thẩm tra các chứng từ của doanh nghiệp xin hoàn thuế; • Quá trình hoàn thuế GTGT cÅ©ng tạo cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng cho các cán bá»™ thuế và hải quan, vì vậy cần được theo dõi chặt chẽ; • Má»™t số quốc gia, đặc biệt là các ná»?n kinh tế Ä‘ang chuyển đổi, có xu hÆ°á»›ng trì hoãn việc hoàn thuế và sá»­ dụng số tiá»?n này để giải quyết các vấn Ä‘á»? trÆ°á»›c mắt vá»? nguồn số thu. Tuy hình thức vay không lãi từ khu vá»±c kinh doanh nhÆ° thế này tá»? ra hấp dẫn trong ngắn hạn, nó có khả năng gây ra sá»± phản ứng dữ dá»™i và có tác Ä‘á»™ng bất lợi đối vá»›i môi trÆ°á»?ng kinh doanh trong nÆ°á»›c và vì thế nên tránh. Tình hình hoàn thuế GTGT ở Việt Nam Các quy định Luật thuế GTGT hiện hành vá»? thuế GTGT ở Việt Nam (Ä‘iá»?u 13) khá phức tạp và Ä‘a dạng, tuỳ theo tính chất và hoạt Ä‘á»™ng của từng doanh nghiệp cụ thể. Mặc dù luật thuế GTGT 2008 đã hợp lý hóa đáng kể hệ thống hoàn thuế. DÆ°á»›i đây là má»™t số Ä‘iá»?u kiện hoàn thuế: i. Ä?ối vá»›i các doanh nghiệp chỉ bán hàng trong nÆ°á»›c cÆ¡ sở kinh doanh ná»™p thuế GTGT theo phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ được hoàn thuế nếu trong 3 tháng liên tục trở lên có số thuế GTGT đầu vào chÆ°a được khấu trừ hết , thuế GTGT đầu vào không được hoàn nếu không được kết sổ trong 3 tháng; ii. Ä?ối vá»›i các cÆ¡ sở kinh doanh đăng ký ná»™p thuế GTGT theo phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ được hoàn thuế nếu có dá»± án đầu tÆ° má»›i và có thuế GTGT của hàng hóa,dịch vụ mua vào sá»­ dụng cho đầu tÆ° chÆ°a được khấu trừ hết từ 200 triệu đồng trở lên xuất khẩu, tổng số tiá»?n hoàn thuế GTGT đầu vào trên 200 triệu đồng hiện được pheÌ?p hoàn trả; iii. CÆ¡ sở xuất khẩu trong tháng có xuất khẩu hàng hóa, dịch vụ được hoàn thuế GTGT theo tháng nếu có thuế GTGT đầu vào chÆ°a được khấu trừ hết từ 200 triệu đồng trở lên.Ä?ối vá»›i các doanh nghiệp đã tiến hành đầu tÆ° được hÆ¡n 1 năm song vẫn chÆ°a bắt đầu hoạt Ä‘á»™ng, thuế GTGT đầu vào cá»™ng dồn được hoàn trả hàng năm, trừ trÆ°á»?ng hợp số tiá»?n hoàn thuế lá»›n hÆ¡n 200 triệu đồng thì hoàn trả hàng quý. Tuy nhiên, nếu khoản đầu tÆ° kinh doanh còn má»›i dÆ°á»›i 1 năm thì tiá»?n thuế được hoàn hàng quý trong trÆ°á»?ng hợp số tiá»?n thuế GTGT đầu vào cá»™ng dồn lá»›n hÆ¡n 200 triệu đồng. Do vậy, có các quy định riêng được áp dụng cho trÆ°á»?ng hợp hoàn thuế GTGT đối vá»›i hàng hóa đầu tÆ° cÆ¡ bản; 218 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G iv. CÆ¡ sở kinh doanh ná»™p thuế GTGT theo phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ được hoàn thuế GTGT nếu khi chuyển đổi sở hữu, chuyển đổi doanh nghiệp, sáp nhập, hợp nhất, chia, tách, giải thể, phá sản hoặc chấm dứt hoạt Ä‘á»™ng có số thuế GTGT ná»™p thừa hoặc có số thuế GTGT đầu vào chÆ°a khấu trừ hết; v. CÆ¡ sở kinh doanh có quyết định hoàn thuế giá trị gia tăng của cÆ¡ quan có thẩm quyá»?n theo quy định của pháp luật, và trÆ°á»?ng hợp được hoàn thuế GTGT theo Ä‘iá»?u Æ°á»›c quốc tế mà nÆ°á»›c Cá»™ng hoà xã há»™i chủ nghÄ©a Việt Nam là thành viên. NhÆ° đã trình bày ở phần trÆ°á»›c, thuế GTGT đầu vào chÆ°a được khấu trừ hết nên được hoàn trả toàn bá»™ sau má»—i kỳ thuế, tức là sau má»™t quý theo quy định ở Việt Nam. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u này là không thể thá»±c hiện được ở hầu hết các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển do năng lá»±c quản lý hạn chế. Hệ thống kết chuyển sổ chủ yếu được xem nhÆ° là má»™t biện pháp chống gian lận, song Ä‘iá»?u đó chỉ có thể làm được khi có má»™t hệ thống thanh tra hoạt Ä‘á»™ng khẩn trÆ°Æ¡ng nhanh chóng và hiệu quả. Do đó, mặt còn yếu keÌ?m trong hệ thống hoàn thuế có thể là thiếu năng lá»±c thanh tra thuế nhanh nhạy và hiệu quả. NhÆ° vậy, giải pháp dài hạn là tăng cÆ°á»?ng công tác quản lý và xây dá»±ng năng lá»±c thanh tra thuế ở Việt Nam. Ngoài ra, má»™t số quy định phức tạp liên quan đến quy trình hoàn thuế GTGT ở Việt Nam cần được Ä‘iá»?u chỉnh. Không có lý do gì để phân biệt việc hoàn thuế GTGT đánh trên hàng hóa đầu tÆ° cÆ¡ bản vá»›i việc hoàn thuế GTGT đánh trên các loại hàng hóa đầu vào khác. Thá»?i hạn chuyển hoàn thuế 3 tháng có thể được áp dụng vá»›i tất cả các doanh nghiệp và ngưỡng hoàn thuế cho kỳ thuế hiện tại cần được quy định, song không quá lá»›n và phải thống nhất giữa các doanh nghiệp. Ä?iá»?u này sẽ khiến hệ thống hoàn thuế trở nên Ä‘Æ¡n giản hÆ¡n và minh bạch hÆ¡n. Tất cả các doanh nghiệp má»›i Ä‘á»?u phải được thanh kiểm tra trong thá»?i gian vài ba năm trÆ°á»›c khi được hoàn thuế nhằm đảm bảo rằng doanh nghiệp đó có hoạt Ä‘á»™ng thật chứ không phải là doanh nghiệp ma. Nếu không, má»™t doanh nghiệp má»›i xuất hiện có thể yêu cầu hoàn má»™t lượng tiá»?n thuế lá»›n dá»±a trên các hoá Ä‘Æ¡n giả, rồi biến mất. Các doanh nghiệp thành lập đã lâu và ổn định thÆ°á»?ng ít có hành vi gian lận hÆ¡n. Ä?ể giải quyết mối lo ngại của các nhà đầu tÆ° vá»? tình trạng chậm hoàn thuế, má»™t số nÆ°á»›c đã áp dụng quy định cho pheÌ?p thu hoãn ná»™p thuế GTGT sau đối vá»›i má»™t số loại hàng hóa đầu tÆ° nhập khẩu cho đầu tÆ° cÆ¡ bản cho đến khi thuế GTGT đầu vào được khấu trừ. PhÆ°Æ¡ng pháp này đòi há»?i công tác kiểm tra hải quan và Ä‘iá»?u sá»± phối hợp giữa hải quan và cÆ¡ quan quản lý thuế GTGT ná»™i địa hoạt Ä‘á»™ng hiệu quả. Việt Nam hiện miá»…n thuế nhập khẩu cho các loại hàng hóa đầu tÆ° cÆ¡ bản hiện trong nÆ°á»›c chÆ°a sản xuất được. Ä?iá»?u khoản này có thể được thay thế bằng quy định cho pheÌ?p thu sau. Tuy nhiên, nếu trong nÆ°á»›c cÅ©ng sản xuất được các loại hàng hóa cho đầu tÆ° cÆ¡ bản đó thì quy định này có thể sẽ đặt các nhà sản xuất trang thiết bị đầu tÆ° cÆ¡ bản vào thế bất lợi. Ä?ôi khi, má»™t số quốc gia đã thá»­ áp dụng mức thuế suất bằng 0 cho hàng hóa đầu tÆ° cÆ¡ bản, song kết quả dẫn đến mất doanh số thu ròng bị lá»— do trang thiết bị đầu tÆ° cÆ¡ bản cÅ©ng được cả các doanh nghiệp không đăng ký sá»­ dụng. Vai trò quan trá»?ng của hải quan trong công tác thu thuế GTGT Má»™t Ä‘iểm quan trá»?ng của công tác thu thuế GTGT được phát hiện trong các nghiên cứu chính sách của các nÆ°á»›c châu Ã?, châu Phi, châu Mỹ Latinh và Trung Âu - đó là doanh thu số 219 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM thuế thu được từ hàng hóa nhập khẩu thÆ°á»?ng chiếm má»™t tá»· trá»?ng lá»›n trên tổng số thu GTGT ở hầu hết các quốc gia. Má»™t nghiên cứu của IMF vá»? tá»· lệ này ở hÆ¡n 20 quốc gia Ä‘ang phát triển và các ná»?n kinh tế Ä‘ang chuyển đổi cho thấy rằng tá»· lệ này dao Ä‘á»™ng trong khoảng từ 40% (Peru) đến 70% (Bulgaria và Haiti). Kết quả này chứng tá»? vai trò quan trá»?ng của hải quan trong công tác thu thuế GTGT. Lá»±c lượng hải quan còn đóng vai trò quan trá»?ng trong công tác thu thuế GTGT theo má»™t cách khác. Theo kết quả phân tích chính sách thuế GTGT cho thấy, vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ thuế, nếu hàng hoá bán cuối cùng được miá»…n thuế thì dây chuyá»?n thuế kết thúc vào giai Ä‘oạn mua hàng hóa đầu vào trÆ°á»›c đó. Trong trÆ°á»?ng hợp đó, số thu sẽ bị hao hụt thất thu vào giai Ä‘oạn bán hàng cuối cùng, song tổng thu không bị hao hụt do thuế GTGT được thu trên hàng hóa đầu vào không được hoàn thuế. ở nhiá»?u ná»?n kinh tế Ä‘ang phát triển và Ä‘ang chuyển đổi, đây là Ä‘iá»?u thÆ°á»?ng xảy ra vá»›i hoạt Ä‘á»™ng bán hàng của khu vá»±c phi chính thức trong ná»?n kinh tế. Khu vá»±c phi chính thức chiếm má»™t tá»· trá»?ng đáng kể trong doanh số bán hàng cuối cùng đến tay ngÆ°á»?i tiêu dùng cuối cùng ở các quốc gia này và do đặc tính riêng phi chính thức, khu vá»±c này thÆ°á»?ng không trả thuế GTGT. Tuy nhiên, nếu lá»±c lượng hải quan hoạt Ä‘á»™ng hiệu quả ở khu vá»±c cá»­a khẩu thì sẽ thu được thuế đánh trên hàng hóa đầu vào nhập khẩu của khu vá»±c phi chính thức. Vì khu vá»±c phi chính thức không đăng ký thuế GTGT nên thuế đầu vào trả ná»™p tại cá»­a khẩu sẽ không được hoàn thuế, mặc dù thuế GTGT tại giai Ä‘oạn của há»? bị mất và nhÆ° vậy là há»? bị mất số tiá»?n thuế GTGT này. Do đó, hiệu quả của hoạt Ä‘á»™ng hải quan là nhân tố quan trá»?ng cho hiệu quả của công tác thu thuế GTGT ở những nÆ°á»›c mà khu vá»±c phi chính thức phát triển mạnh. Thêm vào đó, việc trao đổi thông tin giữa cÆ¡ quan hải quan và cÆ¡ quan thu thuế GTGT sẽ giúp cÆ¡ quan thuế kiểm tra cheÌ?o xem liệu các doanh nghiệp nhập khẩu má»™t phần đầu vào có trả đủ thuế cho sản phẩm của há»? hay không. Do đó, rõ ràng là sá»± hợp tác giữa cÆ¡ quan hải quan và cÆ¡ quan thuế GTGT là hết sức quan trá»?ng đảm bảo cho việc thá»±c thi thành công thuế GTGT. Trên thá»±c tế, sá»± hợp tác chặt chẽ giữa các bá»™ phận quản lý thuế khác nhau sẽ giúp ích nhiá»?u cho việc thi hành tất cả các sắc thuế – thuế thu nhập, thuế GTGT và thuế quan. Tuy nhiên, hình thức hợp tác này ở các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển và các ná»?n kinh tế chuyển đổi mang tính ngoại lệ nhiá»?u hÆ¡n là quy định bắt buá»™c. Rõ ràng, má»™t cÆ¡ quan thuế GTGT riêng biệt, Ä‘á»™c lập vá»›i cÆ¡ quan thuế quốc ná»™i địa khác chịu trách nhiệm quản lý thuế thu nhập sẽ khiến hình thức hợp tác này khó thá»±c hiện hÆ¡n. Trong trÆ°á»?ng hợp của Việt Nam, vì thuế GTGT do TCT, cÆ¡ quan chịu trách nhiệm vá»? tất cả các loại thuế quốc ná»™i địa, quản lý nên sá»± phối hợp và hợp tác giữa Tổng cục Hải quan (TCHQ) và TCT sẽ giúp đạt được mục tiêu tăng cÆ°á»?ng việc thá»±c thi thuế GTGT. Câu há»?i ở đây là giữa 2 cÆ¡ quan này phải có sá»± phân công thế nào để đảm bảo hợp tác tốt? Ä?ó có cần thiết phải là sá»± phân công chính thức hay phân công không chính thức cÅ©ng được? ở hầu hết các quốc gia, vấn Ä‘á»? này nổi lên do 2 lý do. Thứ nhất, quy định bảo mật thông tin của đối tượng ná»™p thuế theo luật có thể cản trở việc chia sẻ thông tin. Tuy nhiên, luật pháp ở Ä‘a số các nÆ°á»›c Ä‘á»?u không ngăn cấm trao đổi thông tin trong ná»™i bá»™ các cÆ¡ quan thuế và Bá»™ tài chính. Ví dụ, Ä‘iá»?u 6 Luật Quản lý Thuế của Việt nam quy định rằng cÆ¡ quan thuế phải giữ bí mật thông tin vá»? đối tượng ná»™p thuế. Song Ä‘iá»?u này không thể giải thích theo cách phải ngăn cấm không cho TCT và TCHQ trao đổi thông tin vá»›i nhau hoặc vá»›i Bá»™ Tài chính. 220 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G Ä?iá»?u thứ hai và quan trá»?ng hÆ¡n, đó là sá»± thá»? Æ¡ trong quản lý hành chính và tính cục bá»™ má»›i là vấn Ä‘á»? chính yếu. Việt Nam chắc cÅ©ng không nằm ngoài tình trạng này và từ trÆ°á»›c đến nay nói chung là chÆ°a có sá»± Ä‘iá»?u phối giữa TCHQ, TCT và Bá»™ Tài chính (Vụ Chính sách Thuế). Tuy nhiên, Ä‘iá»?u này có thể Ä‘iá»?u chỉnh được thông qua phân công hành chính quản lý, vá»›i những chỉ thị cụ thể vá»? trao đổi thông tin định kỳ theo mẫu quy định. Nếu cần thiết, nhiệm vụ Ä‘iá»?u phối và hợp tác giữa các cÆ¡ quan thuế khác nhau có thể được giám sát bởi má»™t cán bá»™ cấp cao hoặc má»™t Thứ trưởng do Bá»™ trưởng Tài chính chỉ định. 5. Các khuyến nghị chính sách và hành chính quản lý CÆ¡ cấu thuế suất a. Việt Nam cần phải chuyển sang má»™t cÆ¡ cấu thuế vá»›i mức thuế suất bằng 0 và má»™t mức thuế suất dÆ°Æ¡ng thay vì má»™t mức thuế suất 0 và 2 mức thuế suất dÆ°Æ¡ng. Mức thuế suất 5% có thể bãi bá»?. Miá»…n thuế a. Danh mục các loại hàng hóa/dịch vụ không thuá»™c diện chịu thuế hiện hành cần được rà soát lại và chỉ có má»™t vài mặt hàng trong số 25 loại hàng hóa/dịch vụ là cần tiếp tục được miá»…n thuế. Ví dụ, các dịch vụ tài chính, giáo dục tiểu há»?c, chăm sóc sức khá»?e cÆ¡ bản (không bao gồm các bậc giáo dục cao hÆ¡n và các dịch vụ y tế chuyên biệt sâu), má»™t số sản phẩm và dịch vụ văn hóa, các hoạt Ä‘á»™ng viện trợ và thuê nhà ở nên được miá»…n thuế (trong khi đó xây dá»±ng nhà ở má»›i lại phải chịu thuế). Các loại hàng hóa/dịch vụ còn lại có thể chuyển sang diện chịu thuế; b. Khi chuyển má»™t loại hàng hóa từ danh mục không thuá»™c diện chịu thuế sang danh mục chịu thuế, cần đảm bảo rằng giá bán của loại hàng hóa và dịch vụ đó không nằm dÆ°á»›i mức giá thị trÆ°á»?ng hoặc giá đã được trợ giá, nếu không số tiá»?n hoàn thuế GTGT đầu vào có thể vượt quá số tiá»?n thuế GTGT đầu ra và cuối cùng là Chính phủ có thể bị thất thu. Trong những trÆ°á»?ng hợp đó, tốt nhất là để nguyên chúng ở danh mục không thuá»™c diện chịu thuế. Mô hình dá»±a trên thuế GTGT đầu vào đầu ra được áp dụng để đánh giá tác Ä‘á»™ng vá»? số thuế của việc hợp nhất thuế suất và/ hoặc hợp lý hóa diện miá»…n thuế. Nguồn dữ liệu chính của Việt nam là bảng đầu vào đầu ra năm 2005, cùng vá»›i kết quả Ä‘iá»?u tra chi tiêu của há»™ gia đình năm 2004 và các dữ liệu kinh tế vÄ© mô khác (nhÆ° tốc Ä‘á»™ tăng trưởng kinh tế, tốc Ä‘á»™ tăng trưởng các cấu phần khác của GDP, đặc biệt tiêu dùng và đầu tÆ° của chính phủ, của khu vá»±c tÆ° nhân. Chi tiết của phÆ°Æ¡ng pháp mô hình hóa và kết quả dá»± kiến được trình bày ở chÆ°Æ¡ng 4. Các kết quả được tóm tắt nhÆ° sau: a. Hợp nhất cÆ¡ cấu thuế suất (mức thuế suất chuẩn 10%) cùng vá»›i việc miá»…n thuế nhÆ° hiện hành sẽ tạo ra số thu dá»± kiến khoảng 5.8 %; b. Hợp nhất cÆ¡ cấu thuế suất cùng vá»›i việc hợp lý hóa diện miá»…n thuế sẽ tạo ra số thu dá»± kiến khoảng 18%. Trong cả hai kịch bản cải cách, giả sá»­ rằng mức Ä‘á»™ tuân thủ hiện tại không thay đổi. Việc Æ°á»›c tính chÆ°a tính đến việc tiết kiệm trong việc giảm chi phí tuân thủ và chi phí quản lý do việc Ä‘Æ¡n giản hóa chế Ä‘á»™ thuế GTGT. 221 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? a. Quy định hiện nay áp dụng ngưỡng thuế bằng 0 cho các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? cần phải bãi bá»? và Ä‘Æ°a ra má»™t ngưỡng thuế phù hợp. Lá»±a chá»?n cuối cùng phải dá»±a trên sá»± cân nhắc giữa chi phí hành chính quản lý và ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng vá»? số thu mặt chính sách; b. Ä?ối vá»›i các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? nằm dÆ°á»›i ngưỡng thuế, cần áp dụng má»™t hình thức thuế nào đó. Có thể cân nhắc áp dụng thuế doanh thu 2-3%, sau đó trừ thuế cho ngÆ°á»?i mua có đăng ký tiếp theo. Loại thuế này cần do má»™t Ä‘Æ¡n vị đặc biệt trá»±c thuá»™c TCT quản lý và Ä‘Æ¡n vị này phải quen xá»­ lý các vấn Ä‘á»? vá»›i Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»?. Còn má»™t cách khác nữa là chuyển giao trách nhiệm này cho chính quyá»?n địa phÆ°Æ¡ng. PhÆ°Æ¡ng pháp tính nghÄ©a vụ thuế GTGT a. Vá»›i việc áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp khấu trừ, phÆ°Æ¡ng pháp trừ thuế trá»±c tiếp trong cách tính thuế GTGT cho các Ä‘Æ¡n vị kinh doanh nhá»? có thể được bãi bá»?. Xuất khẩu và hoàn thuế GTGT a. Hệ thống hoàn thuế GTGT hiện hành cần được hợp lý hóa. Có những quy định khác nhau đối vá»›i những loại hình doanh nghiệp khác nhau, khiến hệ thống trở nên phức tạp và không rõ ràng. Tuy giải pháp vá»? lâu dài của vấn Ä‘á»? này gắn vá»›i việc nâng cao năng lá»±c hành chính và thá»±c tiá»…n quản lý, vẫn cần có má»™t số biện pháp ngắn hạn. Tuy hình thức hoãn thuế cho hàng hóa đầu tÆ° cÆ¡ bản nhập khẩu hoặc áp dụng mức thuế suất bằng 0 cho hàng hóa bán ra cÅ©ng giảm bá»›t phần nào gánh nặng của các doanh nghiệp, các biện pháp này cÅ©ng có những vấn Ä‘á»? riêng của chúng. Ã?t nhất, má»™t số hệ thống chá»? và ngưỡng thống nhất cần phải được quy định để làm giảm nhẹ vấn Ä‘á»? này. Ví dụ, giai Ä‘oạn chuyển nợ thuế 3 tháng có thể được áp dụng cho má»—i má»?i doanh nghiệp và má»™t ngưỡng để được hoàn thuế cho kỳ hiện tại cÅ©ng cần được quy định, song không quá dài và phải thống nhất giữa tất cả các doanh nghiệp; b. Tất cả các doanh nghiệp má»›i Ä‘á»?u phải được thanh kiểm tra trÆ°á»›c khi hoàn thuế nhằm đảm bảo rằng các doanh nghiệp này thá»±c sá»± hoạt Ä‘á»™ng. Hợp tác vá»? hành chính quản lý giữa TCT và TCHQ a. Sá»± hợp tác và Ä‘iá»?u phối giữa TCT và TCHQ là nhằm tăng cÆ°á»?ng tính hiệu quả của công tác quản lý và thu thuế GTGT. Sá»± phân công này có thể được làm rõ hÆ¡n thông qua các quy định của Luật Quản lý Thuế hoặc các mệnh lệnh hành chính. Thá»?i hạn để xây dá»±ng má»™t chế Ä‘á»™ thuế GTGT hiện đại ở Việt Nam Thá»?i gian cần thiết để xây dá»±ng má»™t chế Ä‘á»™ thuế GTGT xanh phụ thuá»™c vào má»™t số yếu tố sau, bao gồm: a. Ä?á»™ phức tạp của Luật thuế GTGT b. Kinh nghiệm vận hành các loại thuế gián thu c. Kinh nghiệm thá»±c hiện cÆ¡ chế khấu trừ thuế 222 T H U ế G I Ã? T R ị G I A Tă N G d. Sá»± tồn tại của má»™t hệ thống công nghệ thông tin hiện đại, được sá»­ dụng nhÆ° là công cụ vận hành e. Kinh nghiệm thá»±c hiện những thay đổi vá»? thuế trên quy mô lá»›n f. Ä?á»™i ngÅ© cán bá»™ có trình Ä‘á»™ cao đã qua đào tạo g. Cam kết vá»? mặt chính trị Vá»›i tất cả những yếu tố này, việc Ä‘Æ°a ra má»™t chế Ä‘á»™ thuế GTGT xanh có thể diá»…n ra trong vòng 2-3 năm. Các bÆ°á»›c thá»±c hiện bao gồm: a. Các bÆ°á»›c chuẩn bị và xây dá»±ng b. Luật pháp và quy định c. Những thay đổi vá»? tổ chức d. Thiết kế hoạt Ä‘á»™ng e. Công khai, quảng cáo f. HÆ°á»›ng dẫn sá»­ dụng và biểu mẫu g. Xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình đào tạo và mở các khoá đào tạo h. Trang bị máy tính cho trụ sở chính và các văn phòng tại địa phÆ°Æ¡ng ở Việt Nam, thuế GTGT đã được áp dụng và TCT có đủ kinh nghiệm hoạt Ä‘á»™ng, bao gồm cả cÆ¡ chế ghi nợ khấu trừ và hoàn thuế. Có cam kết cải cách thuế ở cấp cao nhất. Thá»±c ra má»™t kế hoạch cải cách đầy tham vá»?ng, trong đó xem xeÌ?t lại tất cả các loại thuế và lần lượt cải cách phù hợp đã được bắt đầu và quá trình này sẽ kết thúc trong tÆ°Æ¡ng lai gần. NhÆ° vậy ở Việt Nam, luật thuế GTGT và công tác quản lý thuế hiện Ä‘ang được cải cách. Rõ ràng, Ä‘iá»?u này có thể làm được trong vòng 15 đến 18 tháng. Chính phủ Ä‘ang trong quá trình xây dá»±ng các luật má»›i và trình Quốc há»™i thông qua. Ä?ây có lẽ là phần việc chiếm nhiá»?u thá»?i gian nhất trong cả quá trình. Ä?iá»?u quan trá»?ng vào thá»?i Ä‘iểm này là xúc tiến các phần xây dá»±ng luật và các quy định trong chÆ°Æ¡ng trình cải cách. Ä?iá»?u quan trá»?ng trong thá»?i Ä‘iểm này là hoàn tất việc chuẩn bị các tài liệu hÆ°á»›ng dẫn càng sá»›m càng tốt bởi chúng rất cần thiết để đảm bảo công tác quản lý thuế GTGT đạt hiệu quả và nhất quán. 223 Hệ thống thuế ở Việt Nam: Các đối tượng Ná»™p thuế và Sắc thuế VIII Jonathan Haughton 1. Giá»›i thiệu Báo cáo này có hai mục đích. Mục đích thứ nhất là giá»›i thiệu vá»? phạm vi ảnh hưởng của hệ thống thuế đánh trên há»™ gia đình Việt Nam, thông qua việc sá»­ dụng các dữ liệu má»›i nhất từ năm 2006 trở lại đây. Nghiên cứu gần đây nhất được công bố rá»™ng rãi đã sá»­ dụng bá»™ dữ liệu năm 1998 (Haughton, Quan, và Bao, 2006), do đó chÆ°a tính đến những thay đổi nhanh chóng trong hệ thống thuế và chi tiêu cÅ©ng nhÆ° thu nhập của há»™ gia đình Việt Nam kể từ thá»?i Ä‘iểm đó đến nay. Thông tin vá»? việc những đối tượng nào Ä‘ang phải chịu gánh nặng vá»? các sắc thuế khác nhau rất có ích cho các nhà hoạch định chính sách khi há»? cân nhắc vá»? những thay đổi trong cấu trúc thuế, do đó, có thể giúp Việt Nam thiết kế lại và hiện đại hoá hệ thống thuế của mình trong những năm tá»›i. Mục đích thứ hai quan trá»?ng hÆ¡n là Ä‘Æ°a ra những hàm ý của hệ thống thuế nhằm thiết kế thuế thu nhập cá nhân, và đặc biệt là thiết kế hệ thống thuế nói chung. Tháng 12 năm 2007, Quốc há»™i đã thông qua má»™t cải cách lá»›n trong thuế thu nhập cá nhân - sẽ có hiệu lá»±c bắt đầu từ ngày 1 tháng Má»™t năm 2009. Chúng tôi Æ°á»›c tính số thu và các tác Ä‘á»™ng hàm ý của cải cách này, sau đó Ä‘Æ°a ra những vấn Ä‘á»? cần thảo luận liên quan đến việc mở rá»™ng hÆ¡n nữa phạm vi cải cách của hệ thống thuế tại Việt Nam. Phần ná»™i dung tiếp theo giá»›i thiệu tóm tắt cấu trúc thuế tại Việt Nam hiện nay. Thuế trá»±c thu đánh trên thu nhập và thuế gián thu đánh trên chi tiêu, nhÆ° vậy thì việc tìm hiểu phạm vi ảnh hưởng của thuế chính là đánh giá vá»? các thành tố của thu nhập và chi tiêu khác nhau nhÆ° thế nào giữa các há»™ gia đình nghèo và các há»™ gia đình giàu, hoặc giữa các há»™ gia đình tại nhiá»?u vùng khác nhau; ná»™i dung này sẽ được phân tích trong phần 3. Trong phần 4, chúng tôi giá»›i thiệu những thông tin chi tiết cả dÆ°á»›i dạng bảng và dạng biểu đồ phạm vi ảnh hưởng của má»™t vài sắc thuế quan trá»?ng, sau đó có sá»± so sánh tÆ°Æ¡ng đối giữa những sắc thuế này. Chúng tôi Ä‘Æ°a ra phân tích thu nhập và những tác Ä‘á»™ng tiá»?m tàng của những thay đổi trong thuế thu nhập cá nhân ở phần 5; trong phần kết luận, chúng tôi đánh giá hàm ý của các phát hiện trong nghiên cứu để Ä‘Æ°a ra định hÆ°á»›ng cho cải cách thuế. 2. Cấu trúc thuế hiện nay Bảng 8.1 trình bày danh sách các sắc thuế chính và số thu hàng năm từ thuế từ năm 1997. Rõ ràng là có sá»± ngắt quãng trong tổng số thu huy Ä‘á»™ng từ thuế, chiếm từ khoảng 20% GDP năm 2000 tá»›i khoảng 25% GDP trong những năm kể từ 2003 tá»›i nay. Trong số các sắc thuế chính, thuế giá trị gia tăng (GTGT) có tầm quan trá»?ng ngày càng tăng và hiện đã chiếm khoảng 7% GDP, má»™t mức đóng góp đáng kể đối vá»›i má»™t sắc thuế vá»›i thuế suất chỉ bằng 10%. Má»™t Ä‘iá»?u đáng chú ý nữa là sá»± suy giảm tÆ°Æ¡ng đối trong số thu từ các loại thuế thÆ°Æ¡ng mại, từ hÆ¡n 4% GDP vào cuối những năm 1990 xuống còn khoảng 2% GDP vào thá»?i Ä‘iểm hiện nay. Ä?iá»?u này xảy ra mặc dù lượng hàng hoá nhập khẩu của Việt Nam tăng rất 225 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM nhanh so vá»›i GDP và phản ánh tốc Ä‘á»™ suy giảm nhanh chóng của thuế nhập khẩu trung bình do cắt giảm thuế nhập khẩu từ các nÆ°á»›c ASEAN. Nguồn thu thuế lá»›n thứ ba là từ thuế thu nhập. Số thu có được từ thuế thu nhập doanh nghiệp chiếm khoảng hÆ¡n 10% GDP năm 2006; Ä‘a phần số thu này đến từ khu vá»±c sản xuất công nghiệp quốc doanh - là khu vá»±c hiện Ä‘ang chiếm tá»· trá»?ng ngày càng giảm trong GDP (EIU 2008). Thuế thu nhập cá nhân chỉ chiếm khoảng hÆ¡n 2% số thu của chính phủ - má»™t tá»· lệ chỉ thay đổi rất nhá»? trong thập ká»· vừa qua. Trong bảng 8.1, các con số cho năm 2007 má»›i chỉ là sÆ¡ bá»™ và các con số cho năm 2008 chỉ là Æ°á»›c tính. Tuy nhiên, nếu chúng đáng tin cậy thì Việt Nam sẽ phải đối mặt vá»›i má»™t số khó khăn trong việc duy trì số thu thuế hiện nay (so vá»›i GDP), do số thu từ thuế thu nhập doanh nghiệp và thuế xuất nhập khẩu được dá»± báo là sẽ giảm tÆ°Æ¡ng đối. Sá»± suy giảm trong sản xuất dầu thô trong hai năm qua khiến cho số thu thuế từ dầu thô không thể đạt mức đỉnh Ä‘iểm (tá»· trá»?ng trong GDP) của năm 2005, mặc dù đã có má»™t số hồi phục. Bảng 8.1: Số thu từ các loại thuế và lệ phí, Việt Nam, 1997-2008 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008(e) Tổng doanh thu và viện trợ 65,4 73 78,5 90,7 103,9 121,7 153.0 191,3 217,1 264,2 287,9 323 trong đó Thuế Thuế thu nhập doanh 11,6 13,1 14,5 22,2 25,8 29,3 47,4 57.0 71,7 100,8 98,9 108,1 nghiệp Thuế thu nhập cá nhân 1,5 1,8 1,9 1,8 2,1 2,3 3.0 3,5 4,2 5,2 6,9 8,1 Phí sá»­ dụng vốn 1,5 1,7 1,5 1,6 1,7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Thuế nhà và đất 0,3 0,3 0,3 0,4 0,3 0,3 0,4 0,4 0,5 0,6 0,6 0,7 Thuế môn bài 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,8 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 Thuế chuyển nhượng tài sản 1.0 1.0 1.0 0,9 1,2 1,3 1,8 2,6 2,8 3,4 4,5 5,2 Thuế chuyển nhượng quyá»?n 0,3 0,4 0,3 0,2 0,3 0,3 0,4 0,6 1.0 1,3 1,7 2.0 sá»­ dụng đất Thuế GTGT 11,8 11,8 17,2 17,2 19,3 25,9 33,1 38,8 45,7 54,8 78,6 96,7 Thuế tiêu thụ đặc biệt trong 4,6 5,6 4,5 5,3 6,2 7,3 8,9 12,8 15,7 17,1 17.0 19,9 nÆ°á»›c Thuế tài nguyên thiên nhiên 3,4 3,3 4,6 7,5 8,4 8,5 9,7 17,4 21,9 20,2 19,1 19,6 Thuế nông nghiệp 1,7 2.0 2.0 1,8 0,8 0,8 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Thuế xuất, nhập, thuế trên 13,5 14,9 14,4 13,4 17,5 21,9 22,4 21,6 23,6 26,3 25.0 26,2 hàng nhập Các loại thuế khác 1,5 2,9 2,2 0,3 0,3 0,4 0,2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Phí và phi thuế Từ chênh lệch giá nhập khẩu Phí và cÆ°á»›c (bao gồm phí 7,1 7 7,3 13,6 13,6 15,8 16,6 23,4 22,1 24,5 9 9,9 dầu) Thuê đất 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 1.0 1.0 1,6 1,8 1,7 Khác 2,1 4,3 3,4 3,4 3,4 4,4 4,6 8,5 3,8 3,9 2,7 2,9 Doanh thu vốn (doanh thu từ bán nhà của nhà nÆ°á»›c, phân quyá»?n sá»­ dụng đất Viện trợ 2,6 2,1 2,4 2.0 2.0 2,3 3.0 2,9 2,3 3,6 3,4 3,6 Các khoản ghi nhá»›: GDP, giá hiện tại 313,6 361 399,9 481,3 481,3 535,8 613,4 715,3 839,2 973,8 1143,6 1358,7 GDP, giá năm 1994 231,3 244,6 256,3 292,5 292,5 313,2 336,2 362,4 393.0 425,1 461 502,5 Nhập khẩu, giá hiện tại 145,5 159,7 164,7 238,8 238,8 301,7 391,7 503,2 583.0 718 977,5 1459,9 226 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Phần trăm của GDP Tổng doanh thu và viện trợ 20,9 20,2 19,6 20,5 21,6 22,7 24,9 26,7 25,9 27,1 25,2 23,8 Trong đó Thuế thu nhập doanh 3,7 3,63 3,63 5,03 5,36 5,47 7,73 7,97 8,54 10,35 8,64 7,96 nghiệp Thuế thu nhập cá nhân 0,48 0,5 0,48 0,41 0,44 0,43 0,49 0,49 0,5 0,53 0,6 0,6 Thuế GTGT 3,76 3,27 4,3 3,89 4,01 4,83 5,4 5,42 5,45 5,63 6,87 7,11 Thuế tiêu thụ đặc biệt 1,47 1,55 1,13 1,2 1,29 1,36 1,45 1,79 1,87 1,76 1,49 1,46 Thuế tài nguyên thiên nhiên 1,08 0,91 1,15 1,7 1,75 1,59 1,58 2,43 2,61 2,07 1,67 1,44 Thuế thÆ°Æ¡ng mại 4,3 4,13 3,6 3,03 3,64 4,09 3,65 3,02 2,81 2,7 2,19 1,93 Phí, cÆ°á»›c và doanh thu 3,09 3,27 2,83 3,55 3,66 3,86 3,54 4,6 3,21 3,08 2,73 2,36 ngoài thuế Viện trợ 0,01 0,01 0,01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Tất cả các khoản thuế khác 2,96 2,96 2,52 1,72 1,45 1,08 1,10 1,02 0,88 1.00 0,98 0,91 Khoản ghi nhá»› Doanh thu từ dầu n,a 4.00 4,6 6,5 7,4 6,8 7.00 8.00 8,7 8,2 6,3 4,8 Doanh thu ngoài dầu n,a 16,2 15.00 14,1 14,2 15,9 17,9 18,8 17,1 18,9 18,9 18,9 Khoản ghi nhá»› Doanh thu dầu % tổng 20.00 23,6 31,4 34,4 29,8 28,2 29,7 33,8 30,3 24,9 20,3 doanh thu Thuế nhập khẩu % tổng giá 9,5 9,3 8,7 5,9 7,3 7,3 5,7 4,3 4.00 3,7 2,6 1,8 trị nhập khẩu Ghi chú: IMF (2003, 2006, 2007) cho số liệu đến 2006; Trang Web của Bá»™ Tài chính cho số liệu 2007 và 2008 (e); EIU (2008) cho tốc Ä‘á»™ tăng trưởng 2007. Số liệu 2007 là số Æ°á»›c tính Ä‘iá»?u chỉnh. Thuế tiêu thụ đặc biệt là thuế đánh trên hàng hóa sản xuất trong nÆ°á»›c; thuế tiêu thụ đặc biệt thu trên hàng nhập khẩu được gá»™p trong thuế thÆ°Æ¡ng mại. Số liệu GDP năm 2008 giả định lạm phát 11%, và 7% tăng trưởng GDP thá»±c tế. Ước tính GDP 2007 giả định 8,3% lạm phát từ 2006 đến 2007. Số liệu doanh thu 2007 là số Æ°á»›c tính Ä‘iá»?u chỉnh. Các sắc thuế ảnh hưởng tá»›i há»™ gia đình Trong khi Ä‘o lÆ°á»?ng phạm vi tác Ä‘á»™ng của thuế đối vá»›i há»™ gia đình, cần phải chỉ ra tác Ä‘á»™ng của từng sắc thuế đối vá»›i thu nhập và chi tiêu của há»™ gia đình đó. Có thể thá»±c hiện Ä‘iá»?u này đối vá»›i má»™t vài chứ không phải là đối vá»›i tất cả các sắc thuế. TrÆ°á»›c mắt, không có cách thức rõ ràng nào để có thể phân bổ gánh nặng thuế trên các nguồn lá»±c tá»± nhiên (ví dụ nhÆ° tiá»?n thuê má»? dầu Ä‘ang khai thác) đối vá»›i các cá nhân riêng rẽ trong dân cÆ°. Tuy nhiên, vá»›i những giả định cho trÆ°á»›c vá»? những thay đổi trong thuế, chúng tôi có thể xác định được gánh nặng thuế trá»±c thu (đánh trên thu nhập) và thuế gián thu (đánh trên chi tiêu). Bảng 8.2 tóm tắt những đặc tính quan trá»?ng của hai loại thuế này; để hiểu chi tiết hÆ¡n, có thể xem các nghiên cứu của Shukla (2006) hoặc IMF (2007). Thuế thu nhập cá nhân là thuế trá»±c thu và là loại thuế đánh trên tiá»?n lÆ°Æ¡ng hoặc tiá»?n công của các cá nhân. Thuế này được các chủ lao Ä‘á»™ng ná»™p vá»? Tổng Cục Thuế, và ba phần năm số thu từ thuế này có được là do đánh thuế lên thu nhập của gần 50000 lao Ä‘á»™ng nÆ°á»›c ngoài ở Việt Nam. Số thu còn lại được thu từ khoảng 150.000 công dân Việt Nam, chủ yếu làm việc trong các công ty đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài. Má»™t số lượng rất ít đối tượng ná»™p thuế - chỉ khoảng 2% dân cÆ° - là phải đóng thuế ở mức cao: chỉ bắt đầu đóng thuế vá»›i thu nhập ít nhất là 60 triệu đồng Việt Nam má»—i năm, tức là cao hÆ¡n gấp 6 lần so vá»›i mức thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i. Mức thuế suất được phân theo các bậc khác nhau, mức cao nhất là 40% đối vá»›i thu nhập hàng năm cao hÆ¡n 480 triệu đồng Việt Nam (30.000 đôla Mỹ). Các giá»? thuế có giá»›i hạn rá»™ng hÆ¡n đối vá»›i ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài làm việc ở Việt Nam. Chúng tôi giả định rằng gánh nặng thuế này được đặt trên vai ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng. 227 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Mặc dù phần lá»›n số thu từ thuế thu nhập doanh nghiệp có được là nhá»? đánh thuế lên lợi nhuận của các hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh, song thuế này cÅ©ng áp dụng cho lợi nhuận của gần 100000 doanh nghiệp há»™ gia đình . Thuế suất được áp dụng đồng bá»™ là 28%. Trong khi Ä‘o lÆ°á»?ng phạm vi ảnh hưởng của sắc thuế này, chúng tôi cho rằng gánh nặng thuế này chính là do các há»™ gia đình (hoặc các doanh nghiệp) phải chi trả. Má»™t số sắc thuế hoặc phí khác được thu trá»±c tiếp từ há»™ gia đình. Thuế môn bài được đánh trên tất cả các doanh nghiệp đã đăng ký (dù được thành lập chính thức hay không), và có mức khởi Ä‘iểm là 1 triệu đồng má»—i năm. Thuế đất nông nghiệp trên thá»±c tế đã bị đình thu, song thuế nhà đất vẫn được thu ở khu vá»±c nông thôn mặc dù trên thá»±c tế nó đánh trên giá trị của đất chứ không phải trên giá trị của nhà. Thuế chuyến nhượng tài sản được thu ở mức 2% giá trị đất Ä‘ai (nếu là đất nông nghiệp) và mức 4% vá»›i các loại đất khác - vá»›i tá»· lệ cao hÆ¡n trong các chuyển giao kinh doanh. Trong má»—i trÆ°á»?ng hợp, chúng tôi Ä‘á»?u cho rằng thuế được đánh trên ngÆ°á»?i chủ sở hữu ban đầu của tài sản. Nhiá»?u há»™ gia đình còn phải ná»™p các khoản phí và đóng góp tại địa phÆ°Æ¡ng. Ã?t nhất là trên nguyên tắc vẫn có các loại phí trả trên dịch vụ nhÆ°: lệ phí tÆ°á»›i tiêu, lệ phí đê Ä‘iá»?u, dịch vụ vệ sinh, dịch vụ bảo vệ cây trồng, phí trÆ°á»?ng há»?c, phí chăm sóc y tế. Trên thá»±c tế, nhiá»?u loại phí này chỉ được trả cho những dịch vụ mà các há»™ gia đình có tham gia và vì vậy, chúng mang hầu hết các đặc tính của thuế. Trong khi Ä‘o lÆ°á»?ng phạm vi ảnh hưởng của chúng, chúng tôi cho rằng các loại lệ phí nông thôn cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thuế và gánh nặng thuế được đặt toàn bá»™ lên vai ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Chúng ta không thể Ä‘o lÆ°á»?ng tất cả các loại hình đóng góp: trÆ°á»›c mắt, các há»™ gia đình Việt Nam phải đóng góp 10 ngày lao Ä‘á»™ng công ích má»—i năm (hoặc trả bằng tiá»?n mặt có giá trị tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng); thá»?i gian lao Ä‘á»™ng công ích này chủ yếu dành để gia cố Ä‘Æ°á»?ng xá, đê Ä‘iá»?u và sá»­a chữa cÆ¡ sở hạ tầng tại địa phÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng đáng tiếc là dữ liệu vá»? những đóng góp này chÆ°a có cho năm 2006. Thuế trá»±c thu quan trá»?ng nhất là thuế giá trị gia tăng (GTGT) vá»›i mức đánh thuế là 10% trên hầu hết các mặt hàng. Tuy nhiên, má»™t số hàng hoá có thuế suất thấp hÆ¡n - 5% - và má»™t số khác (ví dụ hàng hoá xuất khẩu) là 0%; đồng thá»?i có má»™t số mặt hàng quan trá»?ng được miá»…n thuế (ví dụ nhÆ° má»™t số thá»±c phẩm không chế biến căn bản). Chúng tôi cho rằng GTGT được đánh trên ngÆ°á»?i tiêu dùng dÆ°á»›i hình thức má»™t mức giá cao hÆ¡n; do đó, nếu chúng tôi biết được há»™ gia đình tiêu dùng bao nhiêu cho má»—i hàng hoá và dịch vụ thì chúng tôi cÅ©ng có thể áp dụng mức GTGT thích hợp và biết được khoản thuế thá»±c tế mà há»™ gia đình đó phải ná»™p. Ngoài GTGT, còn có thuế tiêu thụ đặc biệt đánh trên má»™t số hàng hoá quan trá»?ng, bao gồm thuốc lá (hiện tại thuế suất là 65%), bia (75% đối vá»›i bia lon và 40% đối vá»›i bia thùng), ôtô (50% đối vá»›i xe xêđan), ga, Ä‘iá»?u hoà nhiệt Ä‘á»™, sàn nhảy và cá cược. ở đây, má»™t lần nữa chúng tôi lại cho rằng các sắc thuế này là đánh trên ngÆ°á»?i tiêu dùng mặc dù thuế được ná»™p chính thức bởi ngÆ°á»?i bán hàng hoá hoặc dịch vụ đó. Trong nghiên cứu này, chúng tôi không có ý định Ä‘Æ°a ra các tác Ä‘á»™ng tá»›i há»™ gia đình của thuế nhập khẩu, thuế xuất khẩu, thuế tài nguyên, thuế chuyển nhượng tài sản, thuế đất hoặc thuế đánh vào các há»™ kinh doanh không được Ä‘iá»?u chỉnh bởi luật doanh nghiệp. Trong hầu hết các trÆ°á»?ng hợp, lý do là hết sức thá»±c tế: không có đủ dữ liệu để phân tích và đánh giá. 228 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Do đó, chúng tôi chỉ có thể Ä‘Æ°a ra tác Ä‘á»™ng đối vá»›i há»™ gia đình của hÆ¡n má»™t ná»­a số thu từ thuế. NhÆ°ng trÆ°á»›c khi trình bày kết quả, sẽ là hữu dụng hÆ¡n nếu trình bày chi tiết các thành tố của thu nhập và chi tiêu, sau đó Ä‘Æ°a ra diện đánh thuế của các sắc thuế Ä‘ang được phân tích. Bảng 8.2: Tóm tắt các sắc thuế chính ở Việt Nam Thuế Diện đánh thuế Thuế suất Thuế thu nhập Ä?ánh trên tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công và Thuế suất 10% bắt đầu từ mức thu cá nhân phúc lợi nhÆ°ng không đánh trên hầu nhập 60 triệu đồng ($3750) má»—i năm, hết tiá»?n trợ cấp, lãi suất và cổ tức. tăng dần tá»›i mức cao nhất là 40%. Giá»? Riêng biệt và ở mức thấp hÆ¡n là thuế thuế lá»›n hÆ¡n đối vá»›i ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài. đánh trên thu nhập bất thÆ°á»?ng, ví dụ LÆ°u ý: Sẽ có má»™t cấu trúc thuế thu nhÆ° tiá»?n trúng sổ xố. nhập cá nhân má»›i cso hiệu lá»±c trên thá»±c tế từ ngày 1/1/2009. Thuế thu nhập Thu nhập bị đánh thuế là tổng thu 28%. Giảm thuế đối vá»›i đầu tÆ° trong doanh nghiệp nhập trừ chi tiêu khấu trừ (phá giá, các lÄ©nh vá»±c Æ°u tiên (ví dụ nhÆ°: nghiên chi phí bán hàng, chi phí nghiên cứu cứu khoa há»?c) và tại các vùng Æ°u tiên và phát triển, lãi suất). Lá»— có thể được (ví dụ khu vá»±c miá»?n núi). Tái cấp vốn khấu trừ trong vòng 5 năm. 50-100% thuế trên lợi nhuận tái đầu tÆ°. CÅ©ng áp dụng cho các doanh nghiệp há»™ gia đình. Bảo hiểm xã há»™i Ä?ánh trên tiá»?n lÆ°Æ¡ng 15% do chủ lao Ä‘á»™ng trả cá»™ng vá»›i 5% do ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng trả. GTGT Ã?p dụng cho hầu hết các loại hàng 0% đối vá»›i xuất khẩu, 5% đối vá»›i các hoá, sá»­ dụng phÆ°Æ¡ng thức tín dụng. mặt hàng chủ chốt và 10% là thuế suất Các trÆ°á»?ng hợp miá»…n thuế bao gồm: chuẩn. sản xuất nông nghiệp, muối, má»™t số thiết bị nhập khẩu, tín dụng, dịch vụ kinh doanh, giáo dục. Thuế tiêu thụ Dá»±a trên giá bán, phân tách theo Thuốc lá: 65%. Bia: 40-75%. Rượu: đặc biệt (1+mức thuế). Không đánh trên hàng 20-65% tuỳ thuá»™c vào nguồn gốc. hoá trá»±c tiếp xuất khẩu hoặc hàng hoá Ôtô: 15-50%, vá»›i mức cao nhất cho được mua vá»? Việt Nam bởi các tổ chức xe sedans. Xăng dầu: thÆ°á»?ng là 15% cứu trợ. nhÆ°ng có thể thay đổi theo giá thế giá»›i. Thuế tài nguyên Thuế khai thác tài nguyên đánh vào giá2-5% trên kim loại, 1-3% đối vá»›i than trị bán. đá, 6-25% đối vá»›i dầu thô, 0-10% đối vá»›i khí đốt tá»± nhiên, 5-40% đối vá»›i các sản phẩm rừng tá»± nhiên khác. Thuế nhập khẩu Ä?ánh trên mức giá CIF, thuế suất trung Thuế suất từ 0% đến 60%, vá»›i hầu hết bình là khoảng 8%. Có má»™t số trÆ°á»?ng nằm trong giá»? thuế 1%, 3%, 5%, 10%, hợp được miá»…n thuế là: hàng hoá cứu 15%. trợ, hàng hoá trung chuyển, giáo dục, nghiên cứu, và má»™t số máy móc thiết bị dành cho chế biến xuất khẩu . Thuế xuất khẩu Chỉ đánh trên má»™t số ít hàng hoá. Dầu thô: 4%. Gá»—: 5-20%. Hạt Ä‘iá»?u: 4%. 229 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Thuế tài sản Thuế nông nghiệp và thuế sá»­ dụng đất; Ước tính là 50-650 kg thóc/ha nhÆ°ng miá»…n thuế đối vá»›i các trÆ°á»?ng hợp đất được trả bằng tiá»?n mặt tÆ°Æ¡ng ứng. cằn cá»—i, đất vỡ hoang và há»™ gia đình trong hoàn cảnh khó khăn. Thuế nhà đất. Giống nhÆ° thuế sá»­ dụng đất và thuế nông nghiệp nhÆ°ng có thuế suất cao hÆ¡n. Thuế chuyển giao quyá»?n sá»­ dụng đất. 2% cho đất nông nghiệp và đánh cá, 4% cho các sản phẩm khác. Lệ phí đăng ký Ã?p dụng cho tàu thuyá»?n, ô tô, xe máy 0.5% - 2%. và súng. Nguồn: IMF (2007); Shukla (2006); Haughton, Quan và Bao (2006). 3. Cấu trúc thu nhập và chi tiêu há»™ gia đình Ä?ể Ä‘o lÆ°á»?ng gánh nặng của các loại thuế khác nhau đánh lên há»™ gia đình, Ä‘iá»?u quan trá»?ng nhất là phải có được dữ liệu tÆ°Æ¡ng đối chi tiết vá»? thu nhập và chi tiêu há»™ gia đình. Ví dụ nhÆ°, nếu má»™t ngÆ°á»?i Ä‘ang cân nhắc thay thế thuế đánh trên tiá»?n lÆ°Æ¡ng bằng thuế đánh trên tiêu thụ thuốc lá thì có thể trá»±c tiếp Æ°á»›c tính được tác Ä‘á»™ng của Ä‘iá»?u này lên thu nhập thá»±c tế của tất cả các há»™ gia đình trong mẫu dữ liệu, từ đó tìm ra tác Ä‘á»™ng đối vá»›i phân bổ chi tiêu (hoặc thu nhập). Dữ liệu mà chúng tôi sá»­ dụng cho nghiên cứu này là dữ liệu từ Cuá»™c Ä?iá»?u tra mức sống há»™ gia đình Việt Nam năm 2006 (VHLSS 2006). Trong cuá»™c Ä‘iá»?u tra này, 9189 há»™ gia đình đã được há»?i, trong đó, 4298 há»™ được lá»±a chá»?n ngẫu nhiên (theo tập hợp) từ vòng Ä‘iá»?u tra VHLSS năm 2004 (trên thá»±c tế đã tạo ra được bảng dữ liệu cÆ¡ sở) trong khi số còn lại được chá»?n ngẫu nhiên từ tiến trình chá»?n mẫu phân tầng. Trá»?ng số mẫu được xây dá»±ng cho cuá»™c Ä‘iá»?u tra và đã được sá»­ dụng trong tất cả các Æ°á»›c tính. Ä?iá»?u tra thá»±c tế được tiến hành từ tháng 5 đến tháng 11 vá»›i 93% tất cả các há»™ gia đình được há»?i vào tháng 6, tháng 9 hoặc tháng 10. Vá»›i Ä‘á»™ dài của bảng há»?i cho trÆ°á»›c, má»—i há»™ gia đình Ä‘á»?u được há»?i hai lần; thông tin vá»? thu nhập và chi tiêu dá»±a trên sá»± hồi tưởng của ngÆ°á»?i được há»?i. Cuá»™c Ä‘iá»?u tra này được thá»±c hiện bởi Vụ Thống kê môi trÆ°á»?ng và xã há»™i của Tổng cục Thống kê - má»™t cÆ¡ quan đã có nhiá»?u kinh nghiệm trong thu thập dữ liệu Ä‘iá»?u tra có chất lượng tốt. Tá»· lệ trả lá»?i Ä‘iá»?u tra là đáng tin cậy vá»›i mức trên 90%, kể cả ở khu vá»±c thành thị, nhÆ°ng thông tin chi tiết vá»? khía cạnh này của cuá»™c Ä‘iá»?u tra chÆ°a được thu thập. Bảng 8.3 mô tả các nguồn thu nhập của các nhóm thu nhập trên đầu ngÆ°á»?i. Quá trình nghiên cứu của chúng tôi là: trÆ°á»›c tiên, xây dá»±ng thÆ°á»›c Ä‘o vá»? thu nhập dá»±a trên dữ liệu Ä‘iá»?u tra. Hầu hết các nguồn thu nhập Ä‘á»?u sáng tá»?, tuy nhiên, cách thức Ä‘o lÆ°á»?ng thu nhập từ tài sản lâu bá»?n là ngôi nhà là má»™t cách thức cần được bình luận sâu hÆ¡n. Mặc dù có má»™t vài ngÆ°á»?i phải Ä‘i thuê nhà nhÆ°ng hầu hết các há»™ gia đình Việt Nam Ä‘á»?u sở hữu ngôi nhà của há»?. Ngôi nhà có thể được coi là má»™t tài sản sinh ra thu nhập; chủ sở hữu ngôi nhà tá»± trả tiá»?n thuê nhà cho mình và giá trị của dịch vụ thuê nhà - chúng tôi quy ở mức 2% giá trị báo cáo - bao gồm cả thu nhập và chi tiêu. Việc bổ sung tiá»?n thuê vào thu nhập há»™ gia đình được Ä‘á»? suất bởi Liên Hiệp Quốc kể từ năm 1997 (YateÌ? 1994); nhu cầu cần thiết bổ sung mục này nhÆ° là má»™t phần trong chi phí há»™ gia đình cÅ©ng được ghi nhận rá»™ng rãi (Deaton và Zaidi 2002). 230 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế CÅ©ng áp dụng tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i hàng hóa. Ví dụ, má»™t xe mô tô, được sá»­ dụng (hàng hóa tiêu dùng) qua nhiá»?u năm, và do đó thay vì tính giá mua đầy đủ nhÆ° là má»™t phần chi tiêu trong năm mua, sẽ hợp lý hÆ¡n chia giá trị tiêu dùng trong suốt thá»?i gian sá»­ dụng tài sản đó. Do đó, đối vá»›i má»—i tài sản chính chúng ta tính tá»· suất khấu trừ trung bình từ dữ liệu khảo sát sẵn có, Ä‘iá»?u chỉnh vì lạm phát, và giả định lãi suất thá»±c 3%, để đạt đến tiá»?n thuế tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i hàng hóa. Có thể sẽ có ý kiến tranh luận là mức tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng này cÅ©ng có thể được tính nhÆ° má»™t phần thu nhập há»™ gia đình – ngÆ°á»?i chi trả “tiá»?n thuêâ€? xe mô tô – nhÆ°ng không phải nhÆ° vậy: thu nhập là hóa Ä‘Æ¡n tiá»?n thuê trừ Ä‘i khấu hao của tài sản, vì vậy chỉ có lãi của tiá»?n thuê được tính là thu nhập. CÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»±, nếu tiá»?n đã gá»­i vào trong tài khoản ngân hàng lấy lãi, chúng ta cần tính lãi vào thu nhập. Kết quả của chúng tôi không đặc biệt nhạy cảm đối vá»›i việc chá»?n lá»±a các thông số ở đây; nếu các dịch vụ nhà ở được tính sá»­ dụng thuế suất 3% thay vì 2%, và nếu hàng hóa bá»?n sá»­ dụng má»™t lãi suất 5% thay vì 3%, khi đó tổng chi phí sẽ khoảng 8% cao hÆ¡n và thu nhập được tính sẽ cao hÆ¡n 10%, và cả hai Ä‘iá»?u này ở má»™t chừng má»±c nào đó bất công bằng hÆ¡n. Vì giá cả thay đổi theo vùng và theo các tháng trong năm, chúng tôi đã Ä‘iá»?u chỉnh thu nhập bằng cách dùng chỉ số giá chống lạm phát do Tổng cục Thống kê (GSO) cung cấp. Trừ các trÆ°á»?ng hợp đặc biệt có chỉ dẫn, tất cả các con số liên quan đến cuá»™c Ä‘iá»?u tra Ä‘á»?u được biểu diá»…n theo mức giá trung bình năm 2006; vì thế chúng có thể chỉ khác rất ít vá»›i các con số của Tổng cục Thống kê - vốn được biểu diá»…n theo mức giá tháng Má»™t năm 2006. Sau đó, giá Ä‘iá»?u chỉnh Ä‘o lÆ°á»?ng thu nhập há»™ gia đình được phân tách theo quy mô há»™ gia đình để có được thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i và các há»™ gia đình được sắp xếp phân tầng từ mức nghèo nhất đến mức giàu nhất và được chia thành 10 phân mẫu, trong má»—i phân mẫu có má»™t lượng ngÆ°á»?i tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhau. Không có gì ngạc nhiên khi má»™t ngÆ°á»?i di chuyển từ phân mẫu há»™ gia đình có thu nhập thấp lên phân mẫu có thu nhập cao thì tá»· trá»?ng thu nhập từ nông nghiệp, vật nuôi và trồng rừng giảm từ 51% tại mẫu thấp nhất xuống còn 9% ở mẫu cao nhất. Hiện tượng này dẫn đến má»™t hệ quả trá»±c tiếp là thuế trong lÄ©nh vá»±c nông nghiệp sẽ có xu hÆ°á»›ng rÆ¡i nhiá»?u hÆ¡n vào các há»™ gia đình nghèo Bảng 8.3: Nguồn thu nhập há»™ gia đình của các há»™ gia đình Việt Nam, phân theo mẫu thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 Thu nhập theo mẫu thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất cả (nghèo) (giàu) Phần trăm tổng thu nhập từ nguồn thu nhập Tổng 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 trong đó Tiá»?n công và lÆ°Æ¡ng 23,8 27,4 27,6 28,0 29,3 28,5 30,8 30,3 30,6 27,4 28,4 Nông nghiệp 36.0 31,3 28.0 23,6 20,5 19,3 15,3 14,4 10,1 7,2 20,6 Chăn nuôi 9,1 9.0 8.0 7,9 7,1 6.0 5,3 4,3 3,2 2,2 6,2 Lâm nghiệp 7,5 3,1 2,3 1,5 1,2 0,8 0,6 0,4 0,2 0,4 1,8 Thủy sản 2.0 3,2 3,2 4,0 15,7 3.0 3,2 2,4 2,9 3,2 3,1 doanh nghiệp há»™ gia đình 3,6 7,7 11,3 14,4 1,2 18,9 20,3 20,6 20,3 21,4 15,4 Hàng hóa lâu bá»?n 0,8 0,9 1,2 1,1 7,1 1,2 1,4 1,4 1,4 1,5 1,2 Nhà cá»­a 5.0 5,5 6.0 6,5 1.0 7,8 8,6 10,1 13.0 15,8 8,5 231 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Trợ cấp 1,8 1,3 1,2 1,3 12,7 1,1 0,9 0,9 0,9 0,9 1,1 Các thu nhập khác 10,5 10,6 11,3 11,7 13,2 13,4 15.0 17,3 18,4 13,7 trong đó chuyển tiá»?n nÆ°á»›c ngoài 0,2 0,4 0,7 0,8 1.0 1.0 1,6 2.0 3,9 5,8 1,7 chuyển tiá»?n trong nÆ°á»›c 6,4 6,7 6,3 6,3 6,8 7.0 6,2 6.0 5,4 5,8 6,3 nghìn VND/năm Mục ghi nhá»› Thu nhập/vốn/năm 2.370 3.511 4.387 5.279 6.268 7.508 9.076 11.118 14.660 29.343 9.351 Thu nhập/há»™ gia đình/ 13.417 18.234 22.193 25.981 29.885 36.739 43.756 50.816 65.663 120.728 42.737 năm Chi phí/vốn/năm 2.394 3.254 3.839 4.599 5.319 6.178 7.470 8.852 11.603 20.670 7.417 Chi phí/há»™ gia đình/năm 13.221 16.519 18.997 22.202 24.870 30.012 35.683 40.030 51.643 83.409 33.656 Ghi chú: Nông nghiệp bao gồm dịch vụ nông nghiệp: lâm nghiệp bao gồm cả săn bắn; “các thu nhập khácâ€? bao gồm thuê, chuyển tiá»?n, lãi suất, và các thanh toán chuyển khoản nhÆ° lÆ°Æ¡ng hÆ°u. Tá»· giá trung bình năm 2006 là 15.994VND/ USD Ä?iá»?u đáng ngạc nhiên hÆ¡n là ở chá»— tầm quan trá»?ng của tiá»?n lÆ°Æ¡ng và tiá»?n công trong tổng thu nhập không thay đổi má»™t cách có hệ thống vá»›i thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i. Ngược lại vá»›i thu nhập từ hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh của há»™ gia đình - vốn chỉ chiếm 4% thu nhập của những há»™ gia đình trong phân mẫu nghèo nhất nhÆ°ng lại chiếm má»™t phần năm thu nhập của các há»™ gia đình trong 4 phân mẫu đứng đầu. Má»™t thuế suất chung được áp dụng cho các hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh của há»™ gia đình giống nhÆ° thuế thu nhập doanh nghiệp, nhÆ°ng lại có xu hÆ°á»›ng luỹ tiến theo nghÄ©a thể hiện gánh nặng thuế lá»›n hÆ¡n tại các há»™ gia đình giàu khi so vá»›i tại các há»™ gia đình nghèo. Phân tích chi tiêu há»™ gia đình được trình bày trong bảng 8.4. Trong trÆ°á»?ng hợp này, các há»™ gia đình được sắp xếp theo chi tiêu thá»±c tế bình quân đầu ngÆ°á»?i - tức là chi tiêu có tính đến giảm phát chênh lệch giá của những mặt hàng chủ chốt giữa các vùng và các tháng trong năm. Ä?ịnh luật Engel đã chỉ ra rằng khi thu nhập thá»±c tế tăng thì tá»· trá»?ng thu nhập dành để mua thá»±c phẩm giảm: những há»™ gia đình nghèo nhất dành ra hÆ¡n ba phần năm chi tiêu của há»? cho thá»±c phẩm, so vá»›i khoảng má»™t phần tÆ° đối vá»›i các há»™ gia đình ở những mẫu dẫn đầu. Sá»± khác biệt nổi bật khác trong tiêu dùng của ngÆ°á»?i nghèo và ngÆ°á»?i giàu là ở chá»— các há»™ gia đình giàu hÆ¡n thÆ°á»?ng chi nhiá»?u hÆ¡n cho nhà cá»­a, tiện ích và các hàng hoá lâu bá»?n; nhÆ° vậy mức thuế đồng nhất giữa các nhóm hàng hoá và dịch vụ này sẽ có tính luỹ tiến tá»± nhiên. Bảng 8.4: Phân tích thống kê chi tiêu há»™ gia đình của các há»™ gia đình Việt Nam, theo mẫu chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 Chi phí theo mẫu thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất cả (nghèo) (giàu) Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Tổng 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 trong đó Thá»±c phẩm 60,8 55,2 51,7 47,7 46,4 43.0 40,4 37,8 33,4 26,9 44,3 Ngoài thá»±c phẩm 21,6 22,7 23,2 24,1 24,4 25,2 25,9 26,5 25,8 26,2 24,6 Hàng hóa lâu bá»?n 3,9 5,6 6,8 8.0 8,3 9,5 9,6 9,9 11,7 12,3 8,6 Nhà cá»­a 5,2 6.0 7.0 7,9 8,6 9,1 10,6 12,2 16,3 22,7 10,6 232 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Ä?ồ dùng 1,8 2,1 2,3 2,3 2,3 2,4 2,5 2,5 2,9 3.0 2,4 Y tế 3,3 4.0 4,6 4,9 5,1 5,4 5,5 5,8 5.0 4,4 4,8 Giáo dục 3,4 4,5 4,4 5,1 4,9 5,3 5,4 5,2 5.0 4,4 4,8 Ä?ồng thá»?i: Sản xuất gia đình 34,1 24,7 19,7 16,6 13,5 10,1 7,4 5,1 2,8 1,4 13,5 Mua sắm 65,9 75,3 80,3 83,4 86,5 89,9 92,6 94,9 97,2 98,6 86,5 nghìn VND/năm Mục ghi nhá»› Thu nhập/vốn/ 2.996 3.949 5.015 6.179 7.058 8.413 10.086 12.133 15.933 27.939 9.351 năm Thu nhập/há»™ gia 17.957 20.445 25.109 30.793 33.917 39.361 48.935 55.507 71.528 111.603 42.737 đình/năm Chi phí/vốn/năm 2.000 2.938 3.640 4.324 5.077 5.981 7.149 8.811 11.593 22.681 7.417 Chi phí/há»™ gia 11.839 15.233 18.208 21.410 24.397 28.054 34.336 40.437 52.104 90.624 33.656 đình/năm Ä?ể pheÌ?p phân tích được đầy đủ, má»™t phân tích thống kê thu nhập và chi tiêu theo vùng cÅ©ng được trình bày trong bảng 8.5, trong đó có so sánh giữa khu vá»±c thành thị và khu vá»±c nông thôn. Vùng 1 là khu vá»±c đồng bằng sông Hồng, vá»›i trung tâm là Hà ná»™i, còn vùng 7 là khu vá»±c Ä?ông Nam Bá»™ vá»›i trung tâm là TP Hồ Chí Minh. Ä?ây là hai khu vá»±c tÆ°Æ¡ng đối trù phú: tÆ°Æ¡ng đối ít chi tiêu cho thá»±c phẩm, và chi tiêu nhiá»?u hÆ¡n cho nhà ở; và thu nhập thu được từ kinh doanh há»™ gia đình và ít bắt nguồn từ nông nghiệp. Việc phân tách nông thôn-thành thị cÅ©ng có hình mẫu tÆ°Æ¡ng tá»±. Ä?áng lÆ°u ý là vùng Cao nguyên (khu vá»±c 6) là khu vá»±c phụ thuá»™c nhiá»?u vào nông nghiệp, nhÆ°ng không giống các khu vá»±c trên cao nguyên nghèo khác (khu vá»±c 2 và 3 ở vùng Ä?ông Bắc và Tây Bắc), các há»™ gia đình ở khu vá»±c 6 không phụ thuá»™c nhiá»?u vào nguồn thá»±c phẩm tá»± cung tá»± cấp. Ä?iá»?u này phản ánh tầm quan trá»?ng của cây hoa màu, đặc biệt là cà phê ở trên Cao Nguyên. Bảng 8.5: Phân tích thống kê chi tiêu và thu nhập há»™ gia đình của các há»™ gia đình Việt Nam, theo vùng và khu vá»±c thành thị/nông thôn, 2006 Vùng 1 2 3 4 5 6 7 8 Thành Nông Tất cả thị thôn Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Tổng 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 trong đó Thá»±c phẩm 40,5 49,3 54,9 46,5 44.0 47.0 37,8 47.0 36,5 47,2 44,3 Ngoài thá»±c phẩm 22.0 25,1 23,7 23.0 24,3 25.0 25,2 27,5 23,7 24,9 24,6 Hàng hóa lâu bá»?n 9,6 7,9 6,9 8,6 9,6 8,3 8,7 7,6 10,1 8.0 8,6 Nhà cá»­a 14,4 7,5 7,1 8,2 9,1 7,5 16,1 7,4 17,3 8,1 10,6 Ä?ồ dùng 2,7 1,9 1,3 2,2 2,4 1,8 3,1 2,3 3,3 2,1 2,4 Y tế 5,7 4,4 2,9 6,6 5,9 5,3 4,5 2,8 5.0 4,7 4,8 Giáo dục 5.0 3,9 3,1 5.0 4,6 5,1 4,3 5,5 4,2 5.0 4,8 Ä?ồng thá»?i: Sản xuất gia đình 13,3 26,4 36.0 18,9 10,3 14,1 3,5 8,5 2,7 17,5 13,5 Mua sắm 86,7 73,6 64.0 81,1 89,7 85,9 96,5 91,5 97,3 82,5 86,5 233 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phần trăm tổng thu nhập từ má»—i nguồn thu nhập 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 trong đó Tiá»?n công và lÆ°Æ¡ng 29.0 23.0 17,8 21,9 34.0 23,1 36,9 29,1 36,1 25,5 28,4 Nông nghiệp 16,4 25,6 39,3 23,3 15,3 41,4 10,6 21,3 5.0 26,2 20,6 Chăn nuôi 6,8 10,7 9,2 9,3 5,6 5,6 3.0 3,4 1,5 7,9 6,2 Lâm nghiệp 0.0 5,9 8,4 3.0 1,8 2.0 0,3 0,6 0,2 2,4 1,8 Thủy sản 1,6 1,9 2.0 3,3 3,1 0,6 1,5 7,5 1,2 3,8 3,1 doanh nghiệp há»™ gia 16,4 10,7 6,7 12,8 17,9 10,8 19,7 17,1 23,9 12,3 15,4 đình Hàng hóa lâu bá»?n 1,3 1,1 1,1 1,3 1,4 1,1 1,2 1,1 1,4 1,1 1,2 Nhà cá»­a 12.0 5,9 5,7 6,6 7,5 5,9 13,1 5,7 14,5 6,4 8,5 Trợ cấp 1,2 1,1 1,2 1,3 1,4 1,4 0,9 0,9 1.0 1,2 1,1 Các thu nhập khác 15,2 14.0 8,7 17,1 12.0 8.0 13.0 13,4 15,3 13,1 13,7 trong đó chuyển tiá»?n nÆ°á»›c 1,3 1,2 0,3 1,9 1,7 0,8 2,9 2,1 2,4 1,5 1,7 ngoài chuyển tiá»?n trong 6,2 5,3 4.0 7,3 6,1 4,4 6,2 7,4 5,6 6,6 6,3 nÆ°á»›c nghìn VND/năm Mục ghi nhá»› Thu nhập/vốn/năm 9.951 7.961 5.678 6.729 8.396 8.113 13.882 9.008 14.377 7.518 9.351 Chi phí/vốn/năm 8.241 5.772 4.393 5.053 6.766 5.955 11.852 6.698 12.394 5.602 7.417 Ghi chú: Nông nghiệp bao gồm dịch vụ nông nghiệp: lâm nghiệp bao gồm cả săn bắn; “các thu nhập khácâ€? bao gồm thuê, chuyển tiá»?n, lãi suất, và các thanh toán chuyển khoản nhÆ° lÆ°Æ¡ng hÆ°u. Tá»· giá trung bình năm 2006 là 15.994VND/USD Có má»™t vấn Ä‘á»? vá»? kỹ thuật phân tích cần phải được lÆ°u ý ở đây. Cách Ä‘o lÆ°á»?ng chi tiêu sá»­ dụng trong nghiên cứu này được xây dá»±ng nhá»? sá»­ dụng dữ liệu chi tiết của VHLSS 2006. Ä?iá»?u này là cần thiết để tính toán phạm vi ảnh hưởng của thuế, khi các sắc thuế khác nhau được áp dụng cho các dữ liệu chi tiêu (thu nhập) chi tiết. Tuy nhiên, có má»™t vài khác biệt giữa các con số Ä‘o lÆ°á»?ng của chúng tôi và bảng tóm tắt Ä‘o lÆ°á»?ng được GSO thá»±c hiện mà chúng tôi Ä‘Æ°a ra đây trong Bảng 8.6. Ä?o lÆ°á»?ng của chúng tôi vá»? chi tiêu phi lÆ°Æ¡ng thá»±c, dịch vụ các hàng hoá lâu bá»?n và nhà cá»­a Ä‘á»?u đạt giá trị cao hÆ¡n so vá»›i những con số của GSO. Sá»± chênh lệch này là quá lá»›n do sá»± tăng giá tiêu dùng giữa tháng Má»™t năm 2006 (thá»?i Ä‘iểm mà GSO Ä‘Æ°a ra mức giá cÆ¡ sở) vá»›i mức trung bình của năm 2006 (mức giá cÆ¡ sở của chúng tôi). Sá»± bất thống nhất này có thể chủ yếu là do sá»± khác biệt trong những giả định được sá»­ dụng để quy giá nhà cá»­a và các dịch vụ hàng hoá lâu bá»?n, vá»›i các giả thiết vá»? lãi suất và giải phát không đổi. Tuy nhiên, hiệu quả thá»±c tế của những khác biệt này vá»? phạm vi ảnh hưởng của thuế là tÆ°Æ¡ng đối khiêm tốn. Bảng 8.6: So sánh chi tiêu (theo nghìn đồng Việt Nam trên há»™ gia đình má»—i năm), 2006 Nghiên cứu này Dữ liệu của GSO (giá năm 2006) (giá tháng Má»™t năm 2006) LÆ°Æ¡ng thá»±c 11.563 11.341 Phi lÆ°Æ¡ng thá»±c 7.972 6.427 Dịch vụ lâu bá»?n 3.240 1.638 Nhà cá»­a 4.735 3.410 234 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Sá»­a chữa nhà cá»­a 107 0 NÆ°á»›c 118 118 Ä?iện 693 693 Nhà bếp 23 23 Y tế 1.488 1.478 Giáo dục 1.479 1.486 Bảo hiểm 17 0 Thuế thu nhập 26 0 Tổng 31.460 26.610 4. Phạm vi ảnh hưởng của thuế Các kết quả chính vá»? phạm vi ảnh hưởng của thuế được trình bày trong bảng 8.7 và 8.8 cùng vá»›i hình 8.1 và 8.2. NhÆ° đã giải thích ở trên, chúng tôi đã giả định rằng gánh nặng của tất cả các sắc thuế này Ä‘á»?u rÆ¡i vào há»™ gia đình. Ä?ối vá»›i thuế giá trị gia tăng, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế thu nhập cá nhân, tổng số thuế được trình bày trong bảng 8.7 và 8.8 có được do nhân thuế suất vá»›i diện đóng thuế tÆ°Æ¡ng ứng. Do đó, đây là những con số Ä‘o lÆ°á»?ng của tổng thuế theo mô hình lý thuyết; tổng thuế thu được trên thá»±c tế phải cao hÆ¡n mức này (nếu các há»™ gia đình cố tình khai thấp Ä‘i mức thu nhập hoặc chi tiêu của mình) hoặc thấp hÆ¡n mức này (nếu có hiện tượng trốn thuế). Mặt khác, tổng số lệ phí phải trả và thuế đánh trên các há»™ gia đình kinh doanh cÅ©ng là những giá trị thá»±c tế do các há»™ gia đình khai báo trong VHLSS 2006. Sá»± khác biệt giữa bảng 8.7 vá»›i bảng 8.8 là ở chá»— bảng 8.7 sắp xếp các há»™ gia đình theo chi tiêu thá»±c tế bình quân đầu ngÆ°á»?i , còn bảng 8.8 thì xếp các há»™ gia đình theo thu nhập thá»±c tế bình quân đầu ngÆ°á»?i. Trong trÆ°á»?ng hợp Việt Nam, không có mấy khác biệt giữa hai cách này - trái ngược vá»›i trÆ°á»?ng hợp các nÆ°á»›c thuá»™c địa Châu Mỹ La tinh của Hoa Kỳ - nÆ¡i mà phạm vi tác Ä‘á»™ng của thuế rất khác nhau tuỳ thuá»™c vào việc các há»™ gia đình được sắp xếp theo chi tiêu hay theo thu nhập (xem Haughton 2006 để có các ví dụ). Kết luận quan trá»?ng nhất là hệ thống thuế có tính luỹ tiến trên tổng thể: các há»™ gia đình càng giàu, dù xếp theo chi tiêu hay thu nhập, thì càng phải chịu gánh nặng thuế lá»›n hÆ¡n so vá»›i các há»™ gia đình nghèo. Có thể quan sát thấy Ä‘iá»?u này má»™t cách rõ ràng qua hình vẽ bên trái trên cùng ở hình 8.1 và hình 8.2; khi má»™t há»™ gia đình di chuyển từ trái qua phải, có nghÄ©a là từ nghèo sang giàu, thì tá»· lệ chi tiêu (hoặc thu nhập) dành để trả thuế sẽ tăng lên. Ä?iá»?u này khác vá»›i những gì mà Haughton và đồng tác giả (2006) đã tìm ra cho năm 1998 trong hai khía cạnh: hiện nay, gánh nặng thuế đã trở nên lá»›n hÆ¡n, và có tính luỹ tiến hÆ¡n. Nghiên cứu trÆ°á»›c đây đã chỉ ra rằng thuế chiếm khoảng 8% chi tiêu của tất cả các mẫu ngoại trừ mẫu đứng đầu là hÆ¡n 10%. Các con số năm 2006 chỉ ra rằng gánh nặng thuế chiếm khoảng 8% chi tiêu chỉ đối vá»›i hai nhóm đứng cuối cùng, và tăng dần lên khoảng 14% tại bốn nhóm đứng đầu. Cấu trúc thuế cao hÆ¡n và có tính luỹ tiến lá»›n hÆ¡n này có thể là do việc Ä‘Æ°a thuế giá trị gia tăng vào thá»±c tế năm 1999 nhằm thay thế hệ thống thuế doanh thu vốn rất phức tạp trÆ°á»›c đó. 235 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Trong số các sắc thuế được xem xeÌ?t ở bảng 8.7 và 8.8, sắc thuế thể hiện xu hÆ°á»›ng này má»™t cách rõ nhất là GTGT. Sắc thuế này có tính luỹ tiến rất rõ, chiếm 4,5% chi tiêu há»™ gia đình tại mẫu chi tiêu cuối cùng so vá»›i mức 7% ở mẫu đứng đầu. Lý do chính là các há»™ gia đình giàu hÆ¡n thÆ°á»?ng hay mua những hàng hoá và dịch vụ mà há»? cần - keÌ?o theo đó là trả GTGT - hoàn toàn trái ngược vá»›i các há»™ gia đình nghèo; trong mẫu nghèo nhất, má»™t phần ba chi tiêu há»™ gia đình được dùng cho các hoạt Ä‘á»™ng tá»± sản xuất tại gia đình (là hoạt Ä‘á»™ng không bị đánh thuế) so vá»›i chỉ nhỉnh hÆ¡n 1% đối vá»›i các há»™ gia đình ở mẫu giàu nhất. Mặt khác, thuế suất GTGT hạ xuống đối vá»›i nhóm mẫu giàu nhất, do chủ yếu có tá»· lệ tiết kiệm khá cao ở nhóm này. Mặc dù GTGT không đánh trên các sản phẩm nông nghiệp chÆ°a chế biến, nhÆ°ng áp dụng ở má»™t số nguyên liệu đầu vào nhÆ° phân bón, và để chế biến sản phẩm; chúng tôi có thể lÆ°u ý đến những chi tiết đó bằng cách sá»­ dụng các số liệu chi tiêu tách biệt từ khảo sát há»™ gia đình VHLSS. Thuế tiêu thụ đặc biệt cÅ©ng có tính luỹ tiến và Ä‘iá»?u này đã phần nào gây ngạc nhiên khi Haughton và đồng tác giả (2006) đã chỉ ra rằng mức thuế này tÆ°Æ¡ng đối cân xứng vào năm 1998. Cách lý giải chính có lẽ là do sá»± gia tăng của tiêu dùng cho giao thông, chủ yếu là cho xe máy và xăng dầu - cả hai Ä‘á»?u là đối tượng phải chịu thuế tiêu thụ đặc biệt và thÆ°á»?ng chỉ được sở hữu bởi các há»™ gia đình ở mẫu giàu hÆ¡n. Ví dụ, mặc dù 59% há»™ gia đình sở hữu ít nhất má»™t xe máy năm 2006, tá»· lệ thay đổi từ 21% ở mẫu (chi phí) nghèo nhất lên 93% ở mẫu giầu nhất. Các há»™ gia đình trong nhóm 10 đầu tiên sở hữu trung bình 1,7 xe máy, so vá»›i 0,22 đối vá»›i há»™ gia đình trong nhóm 10 nghèo nhất. Không phải tất cả các sắc thuế Ä‘á»?u có tính luỹ tiến. Phí nông nghiệp, mặc dù rất thấp, thÆ°á»?ng cao hÆ¡n ở những há»™ gia đình nằm bên dÆ°á»›i mức trung bình trong phân bố chi tiêu. Phí giáo dục chiếm 1% chi tiêu của tất các nhóm nhÆ°ng tiến gần tá»›i mức xấp xỉ 2% chi tiêu của nhóm nằm trên mức trung bình trong phân bố chi tiêu. Bảng 8.7: Thuế các há»™ gia đình Việt Nam phải trả trong năm 2006, xếp theo nhóm chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i Chi phí theo mẫu thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất % há»™ (nghèo) (giàu) cả thanh toán Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Chi phí há»™ gia đình 2.000 2.938 3.640 4.324 5.077 5.981 7.149 8.811 11.593 22.681 7.417 bình quân theo đầu ngÆ°á»?i Tổng số thuế ná»™p 156 252 372 458 557 709 984 1.151 1.679 3.146 946 100.0 trong đó Thuế GTGT 90 144 212 263 319 420 525 662 1.007 1.577 522 100 Thuế tiêu thụ đặc biệt 13 23 30 38 47 60 73 93 141 333 85 97,3 Phí giáo dục 22 37 58 73 88 112 130 168 191 264 114 62,1 Phí nông nghiệp 12 22 31 37 33 34 28 28 23 12 26 40,2 Các loại phí khác 16 22 29 34 41 48 65 83 133 247 72 99.0 Thuế doanh nghiệp há»™ 3 3 12 12 30 35 163 116 184 651 121 15,4 gia đình Thuế thu nhập cá nhân 1.000 61.000 6 0,2 Phần trăm chi phí Tổng số thuế ná»™p 7,8 8,6 10,2 10,6 11.0 11,9 13,8 13,1 14,5 13,9 13,4 trong đó Thuế GTGT 4,5 4,9 5,8 6,1 6,3 7.0 7,3 7,5 8,7 7.0 7.0 236 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Thuế tiêu thụ đặc biệt 0,6 0,8 0,8 0,9 0,9 1.0 1.0 1,1 1,2 1,5 1,1 Phí giáo dục 1,1 1,3 1,6 1,7 1,7 1,9 1,8 1,9 1,6 1,2 1,5 Phí nông nghiệp 0,6 0,8 0,9 0,9 0,7 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 0,4 Các loại phí khác 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,9 0,9 1,1 1,1 1.0 Thuế doanh nghiệp há»™ 0,1 0,1 0,3 0,3 0,6 0,6 2,3 1,3 1,6 2,9 1,6 gia đình Thuế thu nhập cá nhân 0.0 0,3 0,1 Ghi chú: Doanh thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, và thuế thu nhập cá nhân Æ°á»›c tính dá»±a trên các mẫu thu nhập và chi tiêu. Ä?ây là kết quả ban đầu, và dá»±a trên khảo sát há»™ gia đình 2006. Tất cả các số liệu là giá 2006. Bảng 8.8: Thuế các há»™ gia đình Việt Nam phải trả trong năm 2006, xếp theo nhóm thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i Thu nhập theo mẫu bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất cả % há»™ (nghèo) (giàu) thanh toán Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Thu nhập bình quân theo 2 4 5 5 6 8 9 11 15 29 9.351 đầu ngÆ°á»?i Tổng số thuế ná»™p 174 290 372 460 558 684 888 1098 1528 3409 946 100.0 trong đó Thuế GTGT 96 153 2 257 309 376 494 627 886 1818 522 100.0 Thuế tiêu thụ đặc biệt 15 25 33 40 48 57 83 100 130 319 85 97,3 Phí giáo dục 30 54 68 84 99 113 130 162 185 217 114 62,1 Phí nông nghiệp 14 26 29 29 29 31 29 26 22 26 26 40,2 Các loại phí khác 18 25 29 33 44 54 69 90 137 220 72 99.0 Thuế doanh nghiệp há»™ gia 1 6 11 17 28 54 83 93 167 749 121 15,4 đình Thuế thu nhập cá nhân - - - - - - - - - 62 6 0,2 Phần trăm thu nhập Tổng số thuế ná»™p 7,4 8,3 8,5 8,7 8,9 9,1 9,8 9,9 10,4 11,6 10,1 trong đó Thuế GTGT 4.0 4,4 4,6 4,9 4,9 5.0 5,4 5,6 6.0 6,2 5,6 Thuế tiêu thụ đặc biệt 0,7 0,7 0,8 0,8 0,8 0,8 0,9 0,9 0,9 1,1 0,9 Phí giáo dục 1,3 1,5 1,6 1,6 1,6 1,5 1,4 1,5 1,3 0,7 1,2 Phí nông nghiệp 0,6 0,7 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,2 0,1 0,3 Các loại phí khác 0,8 0,7 0,7 0,6 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 0,7 0,8 Thuế doanh nghiệp há»™ gia 0,0 0,2 0,3 0,3 0,4 0,7 0,9 0,8 1,1 2,6 1,3 đình Thuế thu nhập cá nhân - - - - - - - - - 0,2 0,1 Ghi chú: Doanh thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, và thuế thu nhập cá nhân, Æ°á»›c tính dá»±a trên các mẫu chi tiêu và thu nhập. Ä?ây là kết quả sÆ¡ bá»™, và dá»±a trên kết quả khảo sát há»™ gia đình 2006. Tất cả các số liệu dá»±a trên giá 2006. Hai loại thuế trá»±c thu này có tính lÅ©y tiến rất cao nhÆ° thầy ở cuối biểu 8.1 và 8.2. Thuế thu nhập kinh doanh chủ yếu ở bốn mẫu đầu; và thuế thu nhập cá nhân có ở hầu hết các há»™ gia đình ở mẫu nhóm giầu. Cần có sá»± cẩn trá»?ng vá»? thứ tá»± ở dây; mặc dù mẫu 9.189 há»™ gia đình, chỉ có 14 ngÆ°á»?i được báo cáo là ná»™p thuế thu nhập cá nhân. Tá»· lệ này chỉ chiếm 0.15% mẫu. 237 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Hình 8.1: Phạm vi ảnh hưởng của thuế theo nhóm chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 Tax as a % of expenditure, by decile, 2006 VAT as a % of expenditure, by decile, 2006 Taxes paid as % of expenditure Taxes paid as % of expenditure 16.0 10.0 14.0 9.0 12.0 8.0 7.0 10.0 6.0 8.0 5.0 6.0 4.0 4.0 3.0 2.0 2.0 1.0 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) T ng quan GTGT Excise Tax as a % of expenditure, by decile, 2006 Educational Fees as a % of expenditure, by decile, 2006 Taxes paid as % of expenditure 1.6 2.5 Taxes paid as % of expenditure 1.4 2.0 1.2 1.0 1.5 0.8 0.6 1.0 0.4 0.5 0.2 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Tiêu th c bi t Phí giáo d c Agricultural Fees as a % of expenditure, by decile, 2006 Other Fees as a % of expenditure, by decile, 2006 Taxes paid as % of expenditure Taxes paid as % of expenditure 1.0 1.4 0.9 1.2 0.8 0.7 1.0 0.6 0.8 0.5 0.4 0.6 0.3 0.4 0.2 0.2 0.1 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Phí nông nghi p Các lo i phí khác Tax on business income as a % of expenditure, by decile, 2006 Personal Income Tax as a % of expenditure, by decile, 2006 Taxes paid as % of expenditure 3.5 Taxes paid as % of expenditure 0.3 3.0 0.3 2.5 0.2 2.0 1.5 0.2 1.0 0.1 0.5 0.1 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) u nh p kinh doanh u thu nh p cá nhân 238 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Hình 8.2: Phạm vi ảnh hưởng của thuế theo nhóm thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i, 2006 Tax as a % of income, by decile, 2006 VAT as a % of income, by decile, 2006 14.0 7.0 Taxes paid as % of income Taxes paid as % of income 12.0 6.0 10.0 5.0 8.0 4.0 6.0 3.0 4.0 2.0 2.0 1.0 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) T ng quan GTGT Excise tax as a % of income, by decile, 2006 Educational Fees as a % of income, by decile, 2006 Taxes paid as % of income Taxes paid as % of income 1.2 1.8 1.0 1.6 1.4 0.8 1.2 1.0 0.6 0.8 0.4 0.6 0.2 0.4 0.2 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) Tiêu th c bi t Phí giáo d c Agricultural fees as a % of income, by decile, 2006 Other fees as a % of income, by decile, 2006 0.8 1.0 0.7 0.9 Taxes paid as % of income Taxes paid as % of income 0.6 0.8 0.7 0.5 0.6 0.4 0.5 0.3 0.4 0.2 0.3 0.2 0.1 0.1 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) Phí nông nghi p Các lo i phí khác Tax on business income as a % of income, by decile, 2006 Personal income tax as a % of income, by decile, 2006 3.0 0.3 Taxes paid as % of income Taxes paid as % of income 2.5 0.2 2.0 0.2 1.5 1.0 0.1 0.5 0.1 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) Income per capita decile (poor = 1, rich = 10) u nh p kinh doanh u thu nh p cá nhân Trong bảng 8.9, chúng tôi tóm tắt tổng số thuế phải trả theo vùng: trung bình thì lượng thuế thu được chiếm khoảng 12,8% chi tiêu; tá»· lệ này thấp hÆ¡n tại 4 khu vá»±c phía Bắc và cao hÆ¡n (hoặc tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng) tại 4 khu vá»±c phía Nam. Má»™t phần, Ä‘iá»?u này phản ánh sá»± sung túc hÆ¡n của dân cÆ° tại miá»?n Nam đất nÆ°á»›c, mặc dù có thể nhận thấy gánh nặng thuế ở mức cao nhất so vá»›i chi tiêu không phải ở khu vá»±c Hà ná»™i (Vùng 1) hay TP Hồ Chí Mính (Vùng 7), nhÆ°ng vá»›i vùng duyên hải miá»?n Nam (mặc dù sá»± khác biệt có thể phản ánh sá»± thay đổi mẫu – doanh nghiệp há»™ gia đình lá»›n tăng lên vá»? số lượng ở vùng này đáng kể). 239 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Bảng 8.9: Thuế mà các há»™ gia đình Việt Nam đã ná»™p trong năm 2006, theo vùng và theo nÆ¡i cÆ° trú ở thành thị/nông thôn Thuế đã Chi tiêu Thuế % chi Ghi nhá»›: Thu nhập # há»™ gia ná»™p theo đầu tiêu GTGT % theo đầu đình lấy ngÆ°á»?i chi tiêu ngÆ°á»?i mẫu 000VND 000VND Vùng 1 923 8.241 11,2 6,8 9.951 1.944 2 592 5.772 10,3 5,3 7.916 1.317 3 508 4.393 11,6 6,3 5.678 429 4 584 5.053 11,6 5,6 6.729 1.014 5 1.261 6766 18,6 10 8.396 852 6 817 5955 13,7 7,3 8.113 582 7 1.506 11.852 12,7 6,5 13.882 1.188 8 944 6.698 14,1 8,2 9.008 1.863 Nông thôn 1.685 12.394 13,6 6,7 14.377 2.307 Thành thị 676 5.602 12,1 7,3 7.518 6.882 Tổng 946 7.417 12,8 7 9.351 9.189 LÆ°u ý: Các vùng này là: 1: Ä?ồng bằng sông Hồng, 2: Ä?ông Bắc, 3: Tây Bắc; 4: Bắc trung bá»™, 5: Nam trung bá»™, 6: Tây Nguyên, 7: Ä?ông nam bá»™, 8: Ä?ồng bằng sông Cá»­u Long. Việc tóm tắt xu hÆ°á»›ng luỹ tiến của thuế là rất hữu ích và có thể thá»±c hiện Ä‘iá»?u này qua bảng 8.10. Hai dòng đầu tiên trong bảng Ä‘o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ bất bình đẳng lần lượt của chi tiêu và thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i, nhá»? sá»­ dụng hệ số Gini. Có thể làm được Ä‘iá»?u này nhá»? sắp xếp các cá nhân từ nhóm nghèo nhất đến nhóm giàu nhất theo trục hoành và vẽ biểu đồ chi tiêu (hoặc thu nhập) cá»™ng dồn theo trục tung, từ đó xây dá»±ng Ä‘Æ°á»?ng cong Lorenz. Gá»?i vùng nằm giữa Ä‘Æ°á»?ng cong này và Ä‘Æ°á»?ng bình đẳng là A, vùng nằm dÆ°á»›i Ä‘Æ°á»?ng cong Lorenz là B. Sau đó, hệ số Gini được tính bằng A/(A+B) và dao Ä‘á»™ng từ 0 (bình đẳng hoàn toàn) đến 1 (bất bình đẳng tuyệt đối). Ä?ối vá»›i chi tiêu, hệ số Gini là 0,390, thể hiện sá»± bất bình đẳng tÆ°Æ¡ng đối, trong khi đối vá»›i thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i thì hệ số này là 0,408. Có thể thấy bất bình đẳng trong thu nhập lá»›n hÆ¡n so vá»›i bất bình đẳng trong chi tiêu. Phần nằm cuối bảng 8.10 cho chúng ta biết các hệ số tập trung (hay “hệ số Gini giảâ€?) đối vá»›i các loại thuế khác nhau. Chúng được xây dá»±ng theo cách thức tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i hệ số Gini: các há»™ gia đình vẫn được xếp theo chi tiêu (hoặc thu nhập) bình quân đầu ngÆ°á»?i trên trục hoành, nhÆ°ng bây giá»? trục tung thể hiện Ä‘Æ°á»?ng thuế luỹ tiến phải ná»™p, từ đó tạo ra má»™t Ä‘Æ°á»?ng “Lorenz giảâ€?. Không giống nhÆ° hệ số Gini, hệ số tập trung luôn có giá trị âm. Má»™t hệ số tập trung cao chứng tá»? giá trị của nó gần vá»›i 1, thể hiện mức ná»™p thuế là rất bất bình đẳng và chỉ tập trung ở những cá nhân có thu nhập cao. Kakwani cho rằng sá»± khác biệt giữa hệ số tập trung và hệ số Gini là nhằm Ä‘o lÆ°á»?ng mức luỹ tiến của má»™t sắc thuế nào đó: nếu tiá»?n ná»™p thuế tá»? ra bất bình đẳng hÆ¡n so vá»›i chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i thì thuế đó có tính luỹ tiến cao và Kakwani đã tính toán được là nó mang dấu dÆ°Æ¡ng. 240 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Ä?o lÆ°á»?ng của Kakwani đối vá»›i tất cả các loại thuế mà chúng tôi xem xeÌ?t ở đây là bằng 0,071, thể hiện mức Ä‘á»™ luỹ tiến trung hoà. Trong bảng 8.10 chúng tôi đã sắp xếp các sắc thuế Ä‘ang được xem xeÌ?t theo má»™t trật tá»± nhất định: từ sắc thuế có mức luỹ tiến cao nhất đến sắc thuế có mức luỹ thoái cao nhất. Các con số này khẳng định những gì đã được quan sát trong hình 8.1 và hình 8.2: thuế thu nhập có mức luỹ tiến cao nhất, thuế tiêu thụ đặc biệt và GTGT cÅ©ng có tính luỹ tiến còn các phí giáo dục và đặc biệt là nông nghiệp thì có tính lỹ thoái. Bảng 8.10: Ä?o lÆ°á»?ng mức Ä‘á»™ luỹ tiến của thuế Hệ số Gini (GX) Level, VND m p.a. Chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i 0,390 7.417 Thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i 0,408 9.351 Ghi nhá»›: sá»­ dụng chi phí cao hÆ¡n cho hàng hóa lâu bá»?n và nhà cá»­a: Chi tiêu bình quân đầu ngÆ°á»?i 0,406 8.029 Thu nhập bình quân đầu ngÆ°á»?i 0,412 10.275 Ä?o lÆ°á»?ng Kakwani Ä?o lÆ°á»?ng tÆ°Æ¡ng đối theo chi tiêu Hệ số tập trung (CT,X) (CT,X – GX) Tất cả các loại thuế Ä‘ang xem xeÌ?t 0,461 0,071 Thuế thu nhập cá nhân 0,986 0,597 Thuế thu nhập doanh nghiệp 0,686 0,296 Thuế tiêu thụ đặc biệt 0,504 0,114 Các loại phí khác 0,459 0,069 GTGT 0,443 0,054 Phí giáo dục 0,354 -0,036 Phí nông nghiệp -0,018 -0,408 Thuế tài sản 0,632 0,242 Thuế tài sản: nhà ở 0,619 0,229 Thuế tài sản: các loại nhà ở khác 0,751 0,361 Thuế tài sản vá»›i ngưỡng 100 tr.VND 0,776 0,386 Ghi nhá»›: tất cả các loại thuế, sá»­ dụng chi phí 0,462 0,056 cao hÆ¡n cho hàng hóa lâu bá»?n và nhà cá»­a (xem phần ná»™i dung chi tiết) Ghi nhá»›: tất cả các loại thuế, không bao gồm 0,495 0,105 phí Nguồn: Dá»±a trên VHLSS 2006. Không dá»… Ä‘iá»?u hoà số thu từ thuế được Æ°á»›c tính dá»±a trên dữ liệu thá»±c tế hoặc Æ°á»›c Ä‘oán từ VHLSS 2006 vá»›i dữ liệu được cung cấp bởi ngân sách quốc gia nhÆ°ng chúng tôi cÅ©ng đã cố gắng thá»±c hiện Ä‘iá»?u đó qua bảng 8.11. Cá»™t đầu tiên của bảng cho biết các con số Æ°á»›c tính mức ná»™p thuế bình quân đầu ngÆ°á»?i tại hầu hết các sắc thuế quan trá»?ng. Khi được nhân vá»›i số dân cÆ° (84 triệu ngÆ°á»?i năm 2006) chúng sẽ giúp ta tìm ra mức số thu từ thuế được diá»…n giải trong cá»™t ở giữa. Các con số này lại được so sánh vá»›i các dữ liệu ngân sách trong cá»™t cuối cùng. Các số liệu vá»? GTGT dá»±a trên VHLSS 2006 có giá trị thấp hÆ¡n so vá»›i thá»±c tế. Má»™t lý do có thể là doanh số bán (đối tượng đánh thuế của GTGT) đã được thá»±c hiện đối vá»›i cả những ngÆ°á»?i 241 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM đến từ bên ngoài, bao gồm cả khách du lịch và ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài cÆ° trú ở Việt Nam - nhóm ngÆ°á»?i không được VHLSS Ä‘Æ°a vào thành đối tượng Ä‘iá»?u tra. Má»™t khả năng khác là các há»™ gia đình khai man chi tiêu thá»±c tế của há»? - Ä‘iá»?u vẫn thÆ°á»?ng xảy ra trong các cuá»™c Ä‘iá»?u tra vá»? chi tiêu. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vậy vá»›i số thu từ thuế tiêu thụ đặc biệt - hay vẫn thÆ°á»?ng được gá»?i là “thuế tá»™i lá»—iâ€? đối vá»›i các mặt hàng nhÆ° rượu hay thuốc lá - vẫn thÆ°á»?ng bị khai báo ở mức thấp hÆ¡n so vá»›i thá»±c tế trong các dữ liệu Ä‘iá»?u tra há»™ gia đình. Dá»±a trên các con số của VHLSS 2006, thuế thu nhập cá nhân đã cho thấy má»™t số thu rất thấp từ thuế - chỉ khoảng 500 tá»· đồng - so vá»›i tổng ngân sách là 5,2 nghìn tá»· đồng má»—i năm. Chúng tôi sẽ chứng minh dÆ°á»›i đây tính đáng tin cậy của so sánh này và Ä‘iá»?u này đã phản ánh thá»±c tế rằng phần lá»›n số thu từ sắc thuế này đến từ việc thu thuế đánh trên tiá»?n công hoặc tiá»?n lÆ°Æ¡ng của ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài làm việc tại Việt Nam. CÅ©ng có thể là VHLSS 2006 đã không thu thập được những thông tin cần thiết vá»? thu nhập của những ngÆ°á»?i có thu nhập cao nhất tại Việt Nam. Thuế thu được từ các há»™ kinh doanh cá thể đóng góp má»™t phần mÆ°á»?i tổng số thu từ thuế thu nhập doanh nghiệp – là con số hợp lý vì thuế thu nhập doanh nghiệp chủ yếu đánh vào thu nhập của các doanh nghiệp có quy mô lá»›n hÆ¡n. Có lẽ nguồn thu thú vị nhất là dòng cuối cùng, trong đó dá»± báo số thu từ phí và lệ phí mang lại khoảng 17,8 nghìn tá»· đồng so vá»›i 3,9 nghìn tá»· trong ngân sách. Lý do giải thích hiện tượng này là phần lá»›n số thu từ các khoản phí và đóng góp doanh nghiệp đã được chuyển tá»›i cho các thể chế tại địa phÆ°Æ¡ng nhÆ° trÆ°á»?ng há»?c, cÆ¡ quan đô thị, bệnh viện, phòng khám và các thể chế tÆ°Æ¡ng tá»± hÆ¡n là Ä‘Æ°a vào ngân sách trung Æ°Æ¡ng. Những mức thuế này – thiếu sá»± minh bạch, và ít được biết đến ở má»™t chừng má»±c nào chúng thá»±c sá»± là phí của ngÆ°á»?i sá»­ dụng, hoặc bằng cách nào xác định được. Bảng 8.11: Ä?iá»?u hoà dữ liệu Ä‘iá»?u tra vá»›i dữ liệu ngân sách Số thu từ thuế, dá»±a trên VHLSS-2006 Bình quân đầu Quốc gia, Dá»±a trên ngân sách quốc ngÆ°á»?i, (nghìn đồng) nghìn tá»· đồng gia (nghìn tá»· đồng) GTGT 0,522 43,9 54,8 Thuế tiêu thụ đặc biệt 0,085 7,1 17,1 Thuế thu nhập cá nhân 0,006 0,5 5,2 Thuế lợi nhuận kinh doanh 0,121 10,2 100,8 Phí 0,212 17,8 3,9 Nguồn: dữ liệu VHLSS-2006 từ Bảng 8.7; Thông tin ngân sách từ Bảng 8.1. Ä?iá»?u chỉnh lại thuế thu nhập cá nhân Tháng 12 năm 2007, sau má»™t thá»?i gian dài tranh luận, Quốc há»™i Việt Nam đã thông qua Luật Thuế thu nhập cá nhân má»›i - sẽ thay thế bá»™ luật hiện hành vào ngày 1 tháng Má»™t năm 2009. So vá»›i các quy định hiện hành vá»? thuế thu nhập cá nhân, bá»™ luật má»›i sẽ đánh thuế trên diện rá»™ng hÆ¡n, bao gồm hầu hết các loại thu nhập ngoài tiá»?n lÆ°Æ¡ng lao Ä‘á»™ng - bá»™ luật này cÅ©ng áp dụng mức thuế suất nhÆ° nhau giữa ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài và công dân Việt Nam, vá»›i 4 mức thuế suất, cao nhất là 35% thay vì mức 40% nhÆ° hiện nay. TrÆ°á»›c khi tính thuế suất, ngÆ°á»?i ná»™p thuế có thể hưởg chiết trừ gia cảnh 48 triệu đồng cá»™ng vá»›i 19,2 trệu đồng cho má»—i má»™t ngÆ°á»?i lệ thuá»™c trá»±c tiếp vào há»?. Chi tiết được chúng tôi trình bày trong bảng 8.12. 242 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Bảng 8.12: Cấu trúc thuế thu nhập cá nhân hiện tại và Ä‘á»? xuất Thuế hiện hành Thuế má»›i Ä?ối tượng Tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công, tiá»?n Tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công, tiá»?n thưởng, trợ ná»™p thuế thưởng, trợ cấp nhà ở cấp nhà ở, thu nhập kinh doanh, lãi suất, cổ tức, lợi tức vốn, các giải thưởng. Thuế suất Ä?ối vá»›i ngÆ°á»?i Việt Nam và diện ná»™p thuế Thu nhập bình quân Thuế suất, % Thu nhập bình quân Thuế suất, % đầu ngÆ°á»?i má»—i năm đầu ngÆ°á»?i/năm bị triệu đồng đánh thuế 0–60 0 0 – 60 5 60–180 10 60 – 120 10 180–300 20 120 – 216 15 300–480 30 216 – 384 20 >480 40 384 – 624 25 Ä?ối vá»›i ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài 624 – 960 30 0–96 0 >960 35 96–240 10 240–600 20 Khấu trừ cá nhân: 48 triệu đồng 600–960 30 Khấu trừ ngÆ°á»?i phụ thuá»™c: 19.2 triệu đồng > 960 40 Nguồn: IMF (2007); Shukla (2006); Luật Thuế thu nhập cá nhân /2007/QH12. Má»™t đặc tính quan trá»?ng của luật má»›i này là thu nhập của các há»™ gia đình kinh doanh, trÆ°á»›c kia chịu má»™t thuế suất chung là 28%, nay được đánh theo thuế thu nhập cá nhân. Chúng tôi muốn biết tác Ä‘á»™ng của luật thuế thu nhập cá nhân má»›i này đối vá»›i số thu từ thuế và đối vá»›i phạm vi ảnh hưởng của nó. Chúng tôi tiếp cận vấn Ä‘á»? này theo hai cách. Cách thứ nhất là chúng tôi sá»­ dụng dữ liệu của VHLSS 2006: tách thuế thu nhập kinh doanh và thuế thu nhập cá nhân ra để áp dụng các quy định của bá»™ luật má»›i. Kết quả được trình bày trong bảng 8.13, qua đó có thể thấy thu nhập Æ°á»›c tính sẽ giảm từ 127000 đồng/ngÆ°á»?i xuống 21000 đồng/ngÆ°á»?i. Thuế má»›i sẽ rÆ¡i vào toàn bá»™ mẫu đứng đầu và do vậy nó có tính luỹ tiến cao hÆ¡n so vá»›i thuế cÅ©. Tuy nhiên, đây không phải là kết luận cuối cùng cho vấn Ä‘á»? này Ä‘Æ¡n giản vì hai phần ba số thu từ thuế thu nhập cá nhân là được lấy từ ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài và ảnh hưởng của cấu trúc thuế má»›i tá»›i há»? không được tính đến ở đây. Có thể có những quan sát sâu hÆ¡n đối vá»›i vấn Ä‘á»? này bằng cách sá»­ dụng dữ liệu từ nguồn khác. Vào cuối năm 2005, Tổng Cục Thuế đã thá»±c hiện cuá»™c Ä‘iá»?u tra vá»? các cá nhân có thu nhập cao. Mẫu gồm 15500 ngÆ°á»?i đại diện cho 5% toàn bá»™ diện đóng thuế, trong đó có 3200 ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài thuá»™c diện ná»™p thuế, 7200 ngÆ°á»?i Việt Nam phải ná»™p thuế thu nhập cá nhân và 5100 ngÆ°á»?i Việt Nam phải ná»™p thuế thu nhập kinh doanh. Có 11532 ngÆ°á»?i trả lá»?i câu há»?i Ä‘iá»?u tra, chiếm tá»· lệ 74%. Cuá»™c Ä‘iá»?u tra này đã sá»­ dụng bảng há»?i tÆ°Æ¡ng đối ngắn vá»? thu nhập và chi tiêu nhÆ°ng không há»?i vá»? các loại thuế mà há»? phải trả. Các cán bá»™ Ä‘iá»?u tra đã phải cố gắng rất nhiá»?u để đảm bảo vá»›i ngÆ°á»?i được há»?i rằng câu trả lá»?i của há»? không được sá»­ dụng vá»›i mục đích thu thuế nhÆ°ng cÅ©ng không có dấu hiệu rõ ràng nào chứng tá»? sá»± đảm bảo đó là có hiệu lá»±c trên thá»±c tế. Tá»· lệ trả lá»?i tÆ°Æ¡ng đối thấp trong số ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài và tại TP Hồ Chí 243 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Minh nhÆ°ng tÆ°Æ¡ng đối cao ở những nÆ¡i khác. Kết quả được chúng tôi trình bày dÆ°á»›i đây dÆ°á»›i dạng tá»· lệ trung bình được Ä‘iá»?u chỉnh cho các tá»· lệ trả lá»?i khác nhau. Bảng 8.13: Ảnh hưởng phân bố của việc Ä‘iá»?u chỉnh luật thuế thu nhập cá nhân Chi phí theo mẫu bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất cả % há»™ (nghèo) (giàu) thanh toán Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Chi phí há»™ gia đình bình 2000 2938 3640 4324 5077 5981 7149 8811 11593 22681 7417 quân theo đầu ngÆ°á»?i Tổng số thuế ná»™p 156 252 372 458 557 709 984 1151 1679 3146 946 100.0 trong đó Thuế doanh nghiệp há»™ 3 3 12 12 30 35 163 116 184 651 121 15,4 gia đình Thuế thu nhập cá nhân Tổng số thuế má»›i ná»™p trên thu nhập phần trăm của chi phí Tổng số thuế ná»™p 7,8 8,6 10,2 10,6 11.0 11,9 13,8 13,1 14,5 13,9 13,4 trong đó Thuế doanh nghiệp há»™ 0,1 0,1 0,3 0,3 0,6 0,6 2,3 1,3 1,6 2,9 1,6 gia đình Thuế thu nhập cá nhân - - - - - - - - 0.0 0,3 0,1 Tổng số thuế má»›i ná»™p - - - - - - 0,1 0.0 0,1 0,8 0,3 trên thu nhập Ghi chú: Doanh thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, Æ°á»›c tính dá»±a trên mẫu chi tiêu và thu nhập. Dá»±a trên khảo sát há»™ gia đình 2006. Tất cả các số liệu dá»±a trên giá 2006. Thu nhập theo mẫu bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất % há»™ (nghèo) (giàu) cả thanh toán Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Thu nhập bình quân đầu 2370 3511 4387 5279 6268 7508 9076 11118 14660 29343 9351 ngÆ°á»?i Tổng số thuế ná»™p 174 290 372 460 558 684 888 1098 1528 3409 946 100.0 trong đó Thuế doanh nghiệp há»™ gia 1 6 11 17 28 54 83 93 167 749 121 15,4 đình Thuế thu nhập cá nhân - - - - - - - - - 62 6 0,2 Tổng số thuế má»›i ná»™p 212 21 1,0 trên thu nhập phần trăm của chi phí Tổng số thuế ná»™p 7,4 8,3 8,5 8,7 8,9 9,1 9,8 9,9 10,4 11,6 10,1 trong đó Thuế doanh nghiệp há»™ gia 0,0 0,2 0,3 0,3 0,4 0,7 0,9 0,8 1,1 2,6 1,3 đình Thuế thu nhập cá nhân - - - - - - - - 0.0 0,3 0,1 Tổng số thuế má»›i ná»™p - - - - - - - - - 0,7 0,2 trên thu nhập Ghi chú: Doanh thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, Æ°á»›c tính dá»±a trên mẫu chi tiêu và thu nhập. Dá»±a trên khảo sát há»™ gia đình 2006. Tất cả các số liệu dá»±a trên giá 2006. 244 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Các dữ liệu chính được trình bày trong bảng 8.14, trong đó phân tách đối tượng trả lá»?i bảng há»?i thành 3 nhóm - ngÆ°á»?i Việt Nam và ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài phải ná»™p thuế thu nhập cá nhân, ngÆ°á»?i Việt Nam phải ná»™p thuế thu nhập kinh doanh (trong bảng gá»?i là há»™ kinh doanh). Thu nhập hàng năm được báo cáo của các đối tượng Ä‘iá»?u tra là tÆ°Æ¡ng đối cao, đặc biệt là vá»›i ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài - vá»›i tổng thu nhập là 632 triệu đồng năm 2005 (khoảng 40000 đôla Mỹ). Vá»›i ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài, nguồn thu nhập quan trá»?ng nhất là tiá»?n công và tiá»?n lÆ°Æ¡ng, trong khi các thành viên há»™ gia đình khác chỉ bổ sung má»™t phần rất nhá»? vào tổng thu nhập há»™ gia đình. Ngược lại, ngÆ°á»?i Việt Nam chủ yếu dá»±a vào thu nhập từ các nguồn khác nhau vá»›i sá»± đóng góp lá»›n hÆ¡n từ thu nhập kinh doanh và trong trÆ°á»?ng hợp cá nhân phải ná»™p thuế thu nhập thì từ các thành viên khác trong gia đình. Các mức chi tiêu được báo cáo trong bảng 8.4 thấp má»™t cách phi lý ngay cả khi tá»· lệ thu nhập được gá»­i vá»? để chi tiêu tại Việt Nam là tÆ°Æ¡ng đối cao, đủ để coi là hợp lý. NgÆ°á»?i Việt Nam ná»™p thuế dÆ°á»?ng nhÆ° tiêu dùng nhiá»?u cho tài sản hÆ¡n là tiêu dùng. Ä?iá»?u này phù hợp vá»›i ý tưởng cho rằng nhiá»?u ngÆ°á»?i muốn trốn thuế trong má»™t thá»?i gian dài có thu nhập cao, nên phải giảm nhẹ tiêu dùng của há»? và chi tiêu nhiá»?u hÆ¡n cho các khoản thu nhập có thể chuyển đổi thông qua tài sản - là cách thức cho pheÌ?p há»? có mức tiêu dùng cao hÆ¡n trong tÆ°Æ¡ng lai. ở cuối bảng 8.14, chúng tôi Æ°á»›c tính tổng thu nhập có thể (trên lý thuyết) được thu thập từ các đối tượng ná»™p thuế năm 2005. Số thu từ thuế thu nhập cá nhân lẽ ra phải là 15,5 nghìn tá»· đồng (=14,849 nghìn tá»· đồng + 0,648 nghìn tá»· đồng), trong khi trên thá»±c tế chỉ là 4,2 nghìn tá»· đồng. NhÆ° vậy, rõ ràng hiện tượng trốn thuế đã xuất hiện trên diện rá»™ng vá»›i cấu trúc thuế thu nhập hiện thá»?i. Luật thuế thu nhập cá nhân má»›i chỉ bắt đầu có hiệu lá»±c từ năm 2009, vào thá»?i Ä‘iểm mà thu nhập và giá cả (chứ không phải giá»? thuế) sẽ cao hÆ¡n mức hiện nay hoặc mức năm 2005 của cuá»™c Ä‘iá»?u tra này rất nhiá»?u. NhÆ° vậy, để Æ°á»›c Ä‘oán được ảnh hưởng của cÆ¡ chế thuế thu nhập má»›i, trÆ°á»›c tiên chúng tôi Æ°á»›c tính thu nhập năm 2009 cho tất cả các đối tượng ná»™p thuế trong cuá»™c Ä‘iá»?u tra, sau đó chúng tôi áp dụng các quy định thuế hiện hành và các quy định thuế Ä‘á»? xuất. LÆ°u ý rằng thuế thu nhập cá nhân có Ä‘á»™ co dãn rất lá»›n mặc dù GDP danh nghÄ©a tăng 83% trong giai Ä‘oạn 2005-2009, thuế thu nhập cá nhân từ ngÆ°á»?i Việt Nam là đối tượng ná»™p thuế sẽ phải tăng 253% trong cùng thá»?i gian này ngay cả dÆ°á»›i các quy định hiện hành, khiến cho sắc thuế này trở nên rất co giãn (xem bảng 8.14). Các kết quả quan trá»?ng nhất được trình bày trong hai dòng cuối của bảng 8.14: tổng số thu thuế (theo lý thuyết) thu được sẽ giảm khoảng 8% vá»›i những thay đổi trong cÆ¡ chế thuế thu nhập. Số liệu Æ°á»›c tính này là thấp vì được tính toán dá»±a trên cÆ¡ sở những ngÆ°á»?i ná»™p thuế năm 2005; khoảng năm 2009 số há»™ gia đình trong mạng thuế cao hÆ¡n, phản ánh tăng trưởng cả vá»? thu nhập và tổng dân số ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng. Mặc dù tổng thu thuế tăng, tổng thuế do ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài ná»™p sẽ giảm 15% trong khi tổng thuế do ngÆ°á»?i Việt Nam trả sẽ tăng lên – khoảng 178% ngÆ°á»?i ná»™p thuế thu nhập cá nhân, và khoảng 37% đối vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế kinh doanh há»™ gia đình. Mức ná»™p thuế cao hÆ¡n này chủ yếu là do Ä‘iá»?u khoản trong bá»™ luật má»›i quy định đánh thuế trên thu nhập tổng: khi tiá»?n lÆ°Æ¡ng, tiá»?n công, thu nhập từ chuyển nhượng tài sản,và thu nhập kinh doanh được gá»™p cả vá»›i nhau thì nhiá»?u há»™ gia đình thấy rằng há»? nhanh chóng bị đẩy vào các giá»? thuế cao hÆ¡n. Những thay 245 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM đổi này giả định rằng mức Ä‘á»™ trốn thuế không thay đổi từ 2005 đến 2009, mặc dù có sá»± thay đổi chính trong mã số thuế. Bảng 8.14: Thu nhập và thuế Æ°á»›c tính đối vá»›i các há»™ gia đình có thu nhập cao, 2005 1 (nghèo) Việt NÆ°á»›c Doanh Mẫu đầy % nÆ°á»›c Nam ngoài nghiệp đủ ngoài gia đình nghìn VND/năm Thu nhập ngÆ°á»?i đóng thuế 195.003 631.835 244.158 302.514 trong đó: Tiá»?n công và lÆ°Æ¡ng 620.939 43.753 177.172 Doanh nghiệp 810 327 507 Kinh doanh 498 1.548 191.195 80.459 Tài chính và vốn 37.474 8.19 7022 40.869 Chuyển nhượng 79.732 5 227 121 Khác 98 342 1.734 3.386 5.938 Khoản ghi nhá»›: Tổng thu nhập há»™ gia đình 370.619 671.127 619 39.9276 Chi tiêu hiện tại của há»™ gia đình 79.273 116.266 39.741 74.014 Mua sắm tài sản của há»™ gia đình 255.995 38.1 59.914 145.971 Thuế TNCN/ngÆ°á»?i ná»™p thuế Ước tính,. 2005 4.504 74.315 76.649 Ước tính, 2009, quy định cÅ© 15.907 136.219 162.466 Ghi nhá»›: % tăng trưởng 253%3 83% 112% Ước tính, 2009, quy định má»›i 44.283 186.635 175.3 Doanh thu thuế TNCN (nghìn triệu VND) Ước tính, 2005 628 14.849 7.336 2.2812 65% Ghi nhá»›: doanh thu PIT thá»±c tế, 2005 4.2 Ước tính, 2009. quy định cÅ© 2.217 32.677 13.446 48.34 68% Ước tính, 2009, quy định má»›i 6.171 27.686 18.423 52.28 53% % thay đổi 178 -15 37 8 Nếu tin vào giả định dá»±a trên số liệu khảo sát há»™ gia đình 2006 thì cÆ¡ chế thuế thu nhập má»›i dá»± kiến sẽ giảm tổng thu đáng kể, khoảng 5%. NhÆ°ng khi chúng ta sá»­ dụng thông tin vá»? há»™ gia đình có thu nhập cao, chúng ta kết luận rằng thay đổi thuế sẽ làm tăng doanh thu của chính phủ. Trong bảng 8.15 tóm tắt ná»— lá»±c hài hòa hai kết luận đối lập này. Ã?t ngÆ°á»?i ná»™p thuế thu nhập cá nhân (bảng 8.13) và số tiá»?n ná»™p bởi ngÆ°á»?i có thu nhập cao giảm nhẹ, đặc biệt vì ngÆ°á»?i nÆ°á»›c ngoài sẽ thanh toán ít hÆ¡n (xem bảng 8.14), cho số tiá»?n thu thất thoát, khi có hệ thống má»›i vào năm 2006, 0,5 nghìn tỉ đồng, nhÆ° trình bày trong hàng đầu ở bảng 8.15. Rất khó hài hòa số lượng thuế đối vá»›i lợi ích doanh nghiệp há»™ gia đình. HÆ¡n ná»­a lợi ích này được thu từ các há»™ gia đình ở các mẫu dẫn đầu, và ít ngÆ°á»?i dá»± kiến sẽ ná»™p thuế theo cÆ¡ chế thuế thu nhập tích hợp má»›i (bảng 8.13); tổng thu thuế kinh doanh từ các há»™ gia đình ở các 246 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế mẫu thấp hÆ¡n sẽ hầu nhÆ° bay hÆ¡i (bảng 8.13), vì nhóm này nằm trong diện thuế thu nhập cá nhân cao hÆ¡n.75 Mặt khác, các há»™ gia đình thu nhập cao ná»™p thuế thu nhập kinh doanh nhìn chung phải ná»™p cao hÆ¡n, vì cÆ¡ sở há»? phải ná»™p thuế là rá»™ng (bảng 8.14). Tác Ä‘á»™ng thá»±c của những thay đổi này sẽ là việc giảm doanh thu thuế khoảng 8,2 tá»· VND, hoặc khoảng 3% doanh thu thuế năm 2006. Bảng 8. 15: Ước tính hiệu quả ròng đối vá»›i thay đổi vá»? thuế thu nhập cá nhân, 2006 Doanh thu Thay Doanh thu Doanh thu Thay đổi Thay đổi thuế, dá»±a trên đổi thuế dá»±a thuế toàn ròng vá»? khảo sát há»™ gia trên hóa quốc chÆ°a doanh đình toàn quốc Ä‘Æ¡n trên giải thích thu thuế toàn quốc Nghìn tỉ đổng % Nghìn tỉ Nghìn tỉ % Nghìn tỉ đồng đồng đồng (1) (2) (3) (4) (5) (6) Thuế TNCN 0,5 -73 5,2 4,7 -3 -0,5 Thuế lợi nhuận kinh 10,2 100,8 90,6 doanh Trong đó: Mẫu cao nhất 5,5 -73 2,3 +37 -3,2 Các mẫu khác 4,7 -96 -4,5 Hiệu quả doanh thu -8,2 ròng Chú thích: Tổng doanh thu 2006 là 264,2 nghìn tá»· đồng; hiệu quả doanh thu ròng chiếm 3,1 % mức giảm doanh thu. (1) từ bảng 8.11, có bóc tách chi tiết theo mẫu dá»±a trên 8.13. (2) dá»±a trên thay đổi trong bảng 8.13. (3) và (4) từ bảng 8.11, vá»›i số liệu mẫu cao nhất trong bảng 8.14. (5) dá»±a trên bảng 8.14. 5. Thuế tài sản Việt Nam hiện tại không có thuế tài sản. Việc kêu gá»?i giá»›i thiệu loại thuế này gần đây trở nên phổ biến hÆ¡n; những ngÆ°á»?i có ý kiến đối lập cho rằng loại thuế nhÆ° vậy sẽ vừa có hiệu quả (đặc biệt phần có liên quan đến đất Ä‘ai) và hợp lý. Trong phần này, chúng tôi xem xeÌ?t tác Ä‘á»™ng của việc giá»›i thiệu thuế tài sản đối vá»›i các bất Ä‘á»™ng sản phi nông nghiệp sở hữu bởi các há»™ gia đình, đánh thuế ở mức 1% giá trị tài sản. Quy trình của chúng tôi thá»±c hiện theo Ä‘Æ°á»?ng thẳng: chúng tôi giả định rằng không có hiện tượng trốn thuế, và rằng giá trị tài sản báo cáo bởi các há»™ gia đình không đánh giá thấp hoặc cao hÆ¡n giá trị thật. Khi đó chúng tôi áp dụng tá»· suất thuế đối vá»›i giá trị của bất Ä‘á»™ng sản báo cáo bởi khảo sát há»™ gia đình 2006, giả định rằng ngÆ°á»?i chủ sở hữu phải chịu thuế, và số liệu được trình bày trong bảng 8.16 và 8.17. Chúng tôi cÅ©ng so sánh những kết quả này vá»›i trÆ°á»?ng hợp thuế tài sản đánh thuế ở mức 1% nhÆ°ng sẽ miá»…n 100 triệu VND (6.250 USD) đầu tiêu giá trị tài sản của há»™ gia đình từ thuế. 75 Giảm thu từ thuế đối vá»›i thu nhập doanh nghiệp há»™ gia đình có thể Æ°á»›c tính cao, bì má»™t số khoản thuế được báo cáo bởi các há»™ gia đình nhÆ° thuế thu nhập kinh doanh thá»±c tế đại diện cho các khoản thuế kinh doanh khác, vẫn giữ nguyên. Rất tiếc, chúng tôi không thể định lượng được tác Ä‘á»™ng này. 247 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Ä?iểm đầu tiên đáng lÆ°u ý là 1% thuế đối vá»›i bất Ä‘á»™ng sản phi nông nghiệp sở hữu bởi há»™ gia đình là mức thuế nặng. Nó chiếm trung bình 7,8% chi tiêu há»™ gia đình, hay 6,2% thu nhập há»™ gia đình; khoảng 3/5 tổng số tiá»?n gần đây thu được trá»±c tiếp và gián tiếp từ các há»™ gia đình. Nó cÅ©ng đại diện má»™t mức thuế có thể là 20% thu nhập từ tài sản giả định rằng yếu tố sau đạt được mức thu 5%. Thêm vào đó, gánh nặng này giả định rằng thu thuế là hiệu quả và không có hiện tượng trốn thuế là những giả định lạc quan. Bảng 8. 16: Hiệu quả phân bố khi giá»›i thiệu thuế đối vá»›i bất Ä‘á»™ng sản phi nông nghiệp Chi phí theo mẫu bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất cả % há»™ (nghèo) (giàu) thanh toán Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Chi phí há»™ gia đình bình 2.000 2.938 3.640 4.324 5.077 5.981 7.149 8.811 11.593 22.681 7.417 quân theo đầu ngÆ°á»?i Tổng số thuế ná»™p 50 82 119 168 210 277 384 545 1028 2944 580 97,9 trong đó Thuế nhà ở 49 80 113 157 200 257 357 500 922 2587 522 97,5 Thuế vá»? tài sản khác 1 2 5 10 10 20 26 46 106 358 58 8,9 Tổng số thuế má»›i ná»™p vá»›i ngưỡng 100 triệu 1 4 12 44 62 109 197 335 798 2677 424 35,8 VND/há»™ gia đình phần trăm của chi phí Tổng số thuế ná»™p 2,5 2,8 3,3 3,9 4,1 4,6 5,4 6,2 8,9 13.0 7,8 trong đó Thuế nhà ở 2,4 2,7 3,1 3,6 3,9 4,3 5.0 5,7 8.0 11,4 7.0 Thuế vá»? tài sản khác 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,4 0,5 0,9 1,6 0,8 Tổng số thuế má»›i ná»™p vá»›i ngưỡng 100 triệu 0,1 0,1 0,3 1.000 1,2 1,8 2,8 3,8 6,9 11,8 5,7 VND/há»™ gia đình Ghi chú: Doanh thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, Æ°á»›c tính dá»±a trên mẫu chi tiêu và thu nhập. Dá»±a trên khảo sát há»™ gia đình 2006. Tất cả các số liệu dá»±a trên giá 2006. Thu nhập theo mẫu bình quân đầu ngÆ°á»?i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tất cả % há»™ (nghèo) (giàu) thanh toán Phần trăm tổng chi tiêu đối vá»›i hạng mục chi tiêu Thu nhập bình quân 2.370 3.511 4.387 5.279 6.268 7.508 9.076 11.118 14.660 29.343 9.351 đầu ngÆ°á»?i Tổng số thuế ná»™p 56 96 132 178 230 315 430 626 1038 2702 580 97,9 trong đó Thuế nhà ở 54 92 126 166 219 298 404 562 955 2.343 522 97,5 Thuế vá»? tài sản khác 2 5 6 12 10 17 26 64 83 359 58 8,9 Tổng số thuế má»›i ná»™p vá»›i ngưỡng 100 triệu 2 9 23 51 81 149 247 419 813 2443 424 35,8 VND/há»™ gia đình phần trăm của chi phí Tổng số thuế ná»™p 2,4 2,7 3.0 3,4 3,7 4,2 4,7 5,6 7,1 9,2 6,2 trong đó Thuế nhà ở 2,3 2,6 2,9 3,2 3,5 4.0 4,5 5,1 6,5 8.0 5,6 Thuế vá»? tài sản khác 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 0,6 0,6 1,2 0,6 248 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế Tổng số thuế má»›i ná»™p vá»›i ngưỡng 100 triệu 0,1 0,3 0,5 1.0 1,3 2.0 2,7 3,8 5,5 8,3 4,5 VND/há»™ gia đình Ghi chú: Doanh thu từ thuế GTGT, thuế tiêu thụ đặc biệt, Æ°á»›c tính dá»±a trên mẫu chi tiêu và thu nhập. Dá»±a trên khảo sát há»™ gia đình 2006. Tất cả các số liệu dá»±a trên giá 2006. Thuế tài sản có tính lÅ©y kế cao, chiếm má»™t tá»· lệ ít hÆ¡n 3% thu nhập hoặc chi phí đối vá»›i dân số nhóm thứ 5 nghèo nhất, nhÆ°ng hÆ¡n 7% đối vá»›i nhóm thứ 5 giàu nhất. 9/10 doanh thu sẽ từ đánh thuế nhà ở, phần còn lại là từ tài sản mà há»™ gia đình cho thuê. Thuế tài sản chỉ đánh thuế trên ngưỡng thậm chí có tính lÅ©y kế hÆ¡n, chỉ thu 0,1% chi tiêu từ các mẫu há»™ gia đình nghèo nhất và 11,8% từ mẫu nhóm đứng đầu. Gánh nặng thuế sẽ cao 4 lần (phần trăm chi tiêu của há»™ gia đình). Bảng 8. 17: Thuế ná»™p bởi các há»™ gia đình Việt Nam theo vùng và khu vá»±c Nông thôn/ Thành thị dá»±a trên 1% thuế tài sản Thuế đã ná»™p Chi tiêu Thuế % Ghi nhá»›: Thu nhập # há»™ gia theo đầu chi tiêu GTGT % theo đầu đình lấy ngÆ°á»?i chi tiêu ngÆ°á»?i mẫu 000VND 000VND Vùng 1 791 8.241 9.6 599.6 7.3 1.944 2 305 5.772 5.3 172.6 3 1.317 3 244 4.393 5.5 140.8 3.2 429 4 248 5.053 4.9 119.5 2.4 1.014 5 387 6.766 5.7 238.1 3.5 852 6 321 5.955 5.2 190.4 3.2 582 7 1.422 11.852 12 1224 10.3 1.188 8 277 6.698 4.1 135.7 2 1.863 Nông thôn 1.425 12.394 11.5 1211.6 9.8 2.307 Thành thị 272 5.602 4.9 136.2 2.4 6.882 Tổng 580 7.417 7.8 423.6 5.7 9.189 LÆ°u ý: Các vùng này là: 1: Ä?ồng bằng sông Hồng, 2: Ä?ông Bắc, 3: Tây Bắc; 4: Bắc trung bá»™, 5: Nam trung bá»™, 6: Tây Nguyên, 7: Ä?ông nam bá»™, 8: Ä?ồng bằng sông Cá»­u Long. Phân tích này có má»™t số giá»›i hạn, phần lá»›n là do dữ liệu không hoàn chỉnh. Vì phân tích này dá»±a trên dữ liệu khảo sát há»™ gia đình, nên không bao gồm giá trị tài sản nắm giữ bởi các tập Ä‘oàn hay chính phủ. Nó giả định rằng giá trị tài sản năm 2006 là thá»±c tế, được báo cáo chính xác bởi những ngÆ°á»?i được há»?i, và sẽ không giảm nếu thuế tài sản được áp dụng. Giả thiết cuối cùng này đặc biệt không thuyết phục; vá»›i việc giá»›i thiệu thuế tài sản chúng tôi dá»± kiên giá trị của đất Ä‘ai giảm bởi giá trị vốn của các thanh toán thuế tài sản dá»± kiến. TÆ°Æ¡ng ứng vá»›i 1% thuế tài sản, giá trị tài sản có thể dá»… dàng giảm xuống khoảng 10%. Tuy nhiên, kết quả có đầy đủ để có thể tá»± tin vào kết luận rằng loại thuế nhÆ° vậy sẽ lÅ©y tiến, và có thể đạt được kết quả đáng kể. 249 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 6. Kiểm tra mức Ä‘á»™ xác thá»±c Rất có nghÄ©a khi há»?i kết quả của chúng ta xác thá»±c nhÆ° thế nào đối vá»›i má»™t số giả định quan trá»?ng hÆ¡n, hoặc Ä‘ang có ý kiến trái chiá»?u. Trong biểu 8.3, hình trên cùng bên trái cho thấy mức phân bổ thuế có liên quan đến chi tiêu trong trÆ°á»?ng hợp cÆ¡ bản (các cá»™t bên phải). Tất nhiên việc loại bá»? các phí làm giảm gánh nặng thuế, nhÆ°ng nó đặc biệt đánh dấu tác Ä‘á»™ng đối vá»›i há»™ gia đình nghèo hÆ¡n; hệ số tập trung đối vá»›i phí thuế thá»±c tế là 0,495, so vá»›i 0,461 khi phí được xem xeÌ?t nhÆ° là thuế. Nói tóm lại, khi loại bá»? các loại phí, hệ thống thuế trông lÅ©y tiến hÆ¡n. Hình bên phải trên cùng của biểu đồ 8.3 nhìn vào sá»± phân bổ thuế trong trÆ°á»?ng hợp cÆ¡ bản (bên trái) và vá»›i giả định rằng dịch vụ nhà cá»­a có giá trị khoảng 3% (thay vì là 2%) giá trị vốn, và lãi suất thá»±c tế sá»­ dụng trong việc định giá dịch vụ của hàng hóa lâu bá»?n sẽ là 5% (thay vì 3%). Những giả định thay thế này làm tăng chi phí Ä‘o lÆ°á»?ng khoảng 8%, và vì vậy làm giảm gánh nặng thuế được quan sát tổng quan. Tác Ä‘á»™ng thá»±c tế là việc giảm khiêm tốn vá»? lÅ©y tiến thuế được Ä‘o lÆ°á»?ng: Kakwani Ä‘o mức giảm từ 0,071 trong trÆ°á»?ng hợp cÆ¡ bản xuống 0,056 vá»›i các giả định má»›i (xem bảng 8.10). Hình 8.3: Kiểm tra mức Ä‘á»™ xác thá»±c của các kết quả phạm vi ảnh hưởng 16.0 16.0 14.0 Using higher cost of 14.0 Fees as payments for services durables & housing Taxes paid as % of expenditure Taxes paid as % of expenditure 12.0 12.0 Fees as taxes Baseline 10.0 10.0 8.0 8.0 6.0 6.0 4.0 4.0 2.0 2.0 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Phân b thu cÆ¡ b n (bên trái) và n u các Phân b thu cÆ¡ b n (bên trái) và n u lo i phí Æ° c coi nhÆ° thanh toán cho các chi tiêu s d ng chi phí cao hÆ¡n i v i d ch v (bên ph i) hàng lâu b n và nhà c a (bên ph i) 16.0 20.0 Double tax on alcohol & 18.0 14.0 tobacco 16.0 Taxes paid as % of expenditure Taxes paid as % of expenditure 12.0 Uniform VAT at 10% 14.0 Baseline Baseline 10.0 12.0 8.0 10.0 8.0 6.0 6.0 4.0 4.0 2.0 2.0 10 - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Expenditure per capita decile (poor = 1, rich = 10) Phân b thu cÆ¡ b n (bên trái) và Phân b thu cÆ¡ b n (bên trái) và n u thu i v i rÆ° u và thu c lá g p ôi n u GTGT ánh thu ng b 10% (bên ph i) (bên ph i) NgÆ°á»?i ta cÅ©ng có thể tìm hiểu tác Ä‘á»™ng của các thay đổi vá»? thuế khác; hình dÆ°á»›i bên trái của biểu đồ 8.3 cho thấy tác Ä‘á»™ng keÌ?p của thuế tiêu thụ đặc biệt đối vá»›i rượu và thuốc lá, và có thể kết luận rằng tác Ä‘á»™ng đối vá»›i tính lÅ©y tiến sẽ rất khiêm tốn – mặc dù thay đổi này có thể đánh giá thấp hÆ¡n thá»±c tế, vì chiêu tiêu vào rượu và thuốc lá Ä‘iển hình là báo cáo thấp hÆ¡n thá»±c tế trong các cuá»™c khảo sát há»™ gia đình. Cuối cùng, ở hình dÆ°á»›i bên phải của biểu đồ 8.3 chúng tôi cho thấy Ä‘iá»?u gì sẽ xảy ra nếu thuế GTGT bị đánh ở mức duy nhất 10% (trong khi không 250 H ệ T H ố N G T H U ế ở V I ệT N A M : C Ã? C Ä? ố I T Ư ợ N G N á»™ P T H U ế Và S Ắ C T H U ế thay đổi mức đánh giá 0% và hàng hóa miá»…n thuế). Ä?ây là Æ°á»›c tính ban đầu không tính thuế GTGT được đặc biệt thu chỉ trên các hàng hóa trung trung cấp. Gánh nặng thuế tổng quan sẽ tăng, nhÆ°ng tính lÅ©y tiến sẽ vẫn giữ nguyên không thay đổi – phÆ°Æ¡ng pháp Ä‘o lÆ°á»?ng Kakwani sẽ chỉ thay đổi từ 0,071 lên 0,072 (mà nếu có sá»± lÅ©y tiến cao hÆ¡n, thì liên quan đến chi tiêu). Ã?t nhất trong bối cảnh hiện tại của Việt Nam, tá»· suất GTGT cao hÆ¡n sẽ không là gánh nặng đối vá»›i ngÆ°á»?i nghèo. 7. Ä?ánh giá phạm vi ảnh hưởng và các hàm ý Công bằng mà nói, dù được Ä‘o lÆ°á»?ng theo chiá»?u dá»?c hay chiá»?u ngang, cÅ©ng chỉ có má»™t mô hình hệ thống thuế tốt. Thuế phải làm tăng số thu và phải có tính hiệu quả vá»›i tối thiểu hoá những bóp meÌ?o thị trÆ°á»?ng và vá»›i chi phí hành chính và quản lý thấp nhất. Ngay cả khi đó, việc Ä‘o lÆ°á»?ng phạm vi ảnh hưởng của thuế cÅ©ng có vai trò quan trá»?ng vì chúng là trung tâm của các cuá»™c tranh luận vá»? đạo đức và chính trị vá»? chính sách thuế. Báo cáo này đã cung cấp má»™t vài thông tin cần thiết cho những cuá»™c tranh luận này. Kết luận chính của chúng tôi là hệ thống thuế của Việt Nam có tính luỹ tiến tÆ°Æ¡ng đối, khiến ngÆ°á»?i giàu phải đóng thuế cao hÆ¡n ngÆ°á»?i nghèo. Tuy nhiên, cÅ©ng cần phải nhá»› rằng chỉ có khoảng má»™t ná»­a hệ thống thuế là đánh vào há»™ gia đình; hiện nay, chúng tôi chÆ°a phân tích ảnh hưởng của các loại thuế đánh vào doanh nghiệp hoặc thuế nhập khẩu đối vá»›i há»™ gia đình. Chúng tôi cÅ©ng không có thông tin vá»? mức Ä‘á»™ đóng góp vật chất tại chá»— của các loại thuế áp đặt cho má»?i công dân. Và mô hình mà chúng tôi sá»­ dụng là má»™t mô hình cÆ¡ há»?c; nên Ä‘iá»?u nên làm có lẽ là phải xây dá»±ng má»™t mô hình cân bằng tổng thể có thể Æ°á»›c tính (CGE) để có thể tìm ra tác Ä‘á»™ng của các thay đổi vá»? thuế đối vá»›i số thu từ thuế, phân bố thu nhập và tiêu dùng (có thể xem Shoven và Whalley 1984). GTGT và thuế tiêu thụ đặc biệt cÅ©ng có tính luỹ tiến. Ä?iá»?u này không xảy ra vá»›i tất cả các quốc gia nhÆ°ng xảy ra ở Việt Nam chủ yếu vì ngÆ°á»?i nghèo tá»± thoả mãn các nhu cầu của há»? hÆ¡n là mua chúng, và Ä‘iá»?u này làm giảm GTGT mà há»? phải ná»™p. Theo thá»?i gian, Ä‘iá»?u này sẽ thay đổi, vì sản xuất tại gia không còn quan trá»?ng nữa và sắc thuế này sẽ dần bá»›t tính luỹ tiến hÆ¡n. Vì Việt Nam Ä‘ang cân nhắc tìm cách tăng số thu từ thuế nên những thay đổi trong mức thuế suất và diện ná»™p thuế GTGT phải được cân nhắc cẩn trá»?ng: có hiệu quả trong quản lý, tăng số thu từ thuế lên rất nhiá»?u, phải được thay đổi tại mức chi tiêu tối thiểu và nhÆ° chúng tôi đã chỉ ra, phải không được tăng quá mức gánh nặng thuế đánh trên các há»™ gia đình nghèo. Ä?ể giúp đỡ ngÆ°á»?i nghèo, cần phải giảm hoặc thậm chí xoá bá»? các loại phí nông nghiệp và giáo dục - có tính luỹ thoái. Má»›i đây đã có quyết định xoá bá»? hầu hết các loại thuế nông nghiệp không phổ biến - má»™t quyết định có lợi cho ngÆ°á»?i nghèo hÆ¡n là cho ngÆ°á»?i giàu. Tuy nhiên, thậm chí ngay cả khi quy mô của các loại phí tại địa phÆ°Æ¡ng chỉ liên quan tá»›i những dịch vụ mà há»? có chi trả thì cÅ©ng cần phải cân nhắc hết sức cẩn trá»?ng việc giảm các nguồn thu địa phÆ°Æ¡ng, đặc biệt là khi kết quả của nó lại làm suy giảm các dịch vụ tại địa phÆ°Æ¡ng nhÆ° hệ thống tÆ°á»›i tiêu vốn đã nghèo nàn lạc hậu, các trÆ°á»?ng há»?c trở nên yếu keÌ?m hÆ¡n hoặc các cÆ¡ sở y tế không cung cấp đủ nhu cầu. Ä?á»? xuất chung là đảm bảo sao cho các loại phí này đáp ứng được vừa đủ các dịch vụ mà ngÆ°á»?i dân chi trả. Có thể cân nhắc việc miá»…n thuế cho các há»™ gia đình rất nghèo; đã có má»™t cÆ¡ sở hạ tầng để xác định xem đâu là những há»™ gia đình rất nghèo để được cấp há»?c bổng giáo dục. 251 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Thuế thu nhập cá nhân được chú ý đến nhiá»?u hÆ¡n trong má»™t vài năm qua khi đóng góp của nó vào ngân sách nhà nÆ°á»›c cần phải được Ä‘iá»?u chỉnh. Ä?iá»?u này vẫn đặt ra câu há»?i vá»? định hÆ°á»›ng trong tÆ°Æ¡ng lai của chính sách công: thuế thu nhập cá nhân phải được mở rá»™ng hÆ¡n má»™t cách mạnh mẽ hay tiếp tục là má»™t loại thuế không mấy phần quan trá»?ng. Những ngÆ°á»?i ủng há»™ việc mở rá»™ng thuế thu nhập cá nhân nhấn mạnh vào số thu tiá»?m tàng từ loại thuế này và tính luỹ tiến mạnh mẽ của nó; những ngÆ°á»?i theo quan Ä‘iểm đối lập thì lo lắng rằng nó có thể cản trở sá»± phát triển của khu vá»±c chính thức và đắt Ä‘á»? vá»? mặt hành chính và quản lý so vá»›i số thu mà nó mang lại. Ä?á»? xuất má»›i vá»? thuế thu nhập cá nhân đã có má»™t bÆ°á»›c tiến má»›i trong vấn Ä‘á»? này: đánh thuế lên ít há»™ gia đình hÆ¡n, chủ yếu vì nhiá»?u há»™ gia đình hiện Ä‘ang ná»™p thuế thu nhập kinh doanh - được đánh ở mức thuế suất chung là 28% khi lợi nhuận vượt quá lức lÆ°Æ¡ng tối thiểu - sẽ không phải ná»™p thuế nữa khi bá»™ luật thuế thu nhập cá nhân má»›i có hiệu lá»±c. Ä?iá»?u này tốt hÆ¡n cho những ngÆ°á»?i mở các thể chế chính thức (hÆ¡n là phi chính thức), ví dụ nhÆ° các công ty được đăng ký kinh doanh. Mặc dù thừa nhận, theo Æ°á»›c tính thuế thu nhập má»›i đã Ä‘Æ°a vào áp dụng năm 2006, đã giảm tổng thu của chính phủ khoảng 3%; hầu hết tất cả các tác Ä‘á»™ng này là thông qua việc giảm tổng thue từ thuế thu nhập kinh doanh há»™ gia đình. Nếu thuế thu nhập cá nhân tiếp tục chỉ làm số thu từ thuế tăng lên không đáng kể thì liệu có nên xoá bá»? hoàn toàn loại thuế này không? Chắc chắn là có thể thá»±c hiện phÆ°Æ¡ng án này, nhÆ°ng phải trên nguyên tắc là dá»±a trên cÆ¡ sở chi tiêu thuế hiệu quả hÆ¡n thuế trá»±c thu (xem Tuerck và đồng tác giả 2006) vì nó gây ra ít meÌ?o mó hÆ¡n trong các quyết định làm việc và tiết kiệm. Mặt khác, thuế thu nhập cá nhân - hiện tại và Ä‘á»? xuất - Ä‘á»?u là cÆ¡ chế hữu hiệu nhất để bảo đảm rằng ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng ngoại kiá»?u trả má»™t khoản tiá»?n thuế phù hợp vá»? Việt Nam; chỉ riêng Ä‘iá»?u này cÅ©ng đã đủ để tiếp tục duy trì sắc thuế này. NhÆ°ng nếu đây là lý do duy nhất thì sắc thuế này chỉ nên tiếp tục được áp dụng cho những ngÆ°á»?i có thu nhập cao nhất. Vào năm 2009, ngưỡng má»›i để ná»™p thuế thu nhập cá nhân sẽ cao gấp khoảng 4 lần so vá»›i mức thu nhập trung bình, và số ngÆ°á»?i ná»™p thuế sẽ bắt đầu tăng lên rất nhanh. Ä?iá»?u này có thể gây ra các chi phí thu thuế phụ trá»™i vượt quá số thu tăng thêm từ thuế - Ä‘iá»?u này đòi há»?i phải Ä‘iá»?u chỉnh giá»? thuế tối thiểu theo tá»· lệ lạm phát theo thá»?i gian. CÅ©ng nên so sánh mức thuế suất của nhóm có thu nhập cao nhất vá»›i thuế thu nhập doanh nghiệp (28%) để đảm bảo cho những ngÆ°á»?i không sắp xếp lại công việc kinh doanh của mình tránh được thuế), và để Ä‘Æ¡n giản hoá cấu trúc thuế thông qua việc giảm số lượng các giá»? thuế. Hàm ý của Ä‘iá»?u này là thuế thu nhập cá nhân phải tiếp tục đóng vai trò hạn chế trong thập ká»· tá»›i; nếu cần có nhiá»?u số thu hÆ¡n từ thuế thì cần phải tìm cách khác nhÆ° Ä‘iá»?u chỉnh GTGT, thuế tài sản hoặc thuế tiêu thụ đặc biệt. Thuế tài sản đặc biệt trông rất hấp dẫn nhÆ° là má»™t phÆ°Æ¡ng án: có tính lÅ©y tiến cao, và Ä‘em lại nguồn thu đáng kể. Tuy nhiên, chi phí hành chính của loại thuế này có thể cao, đặc biệt vào giai Ä‘oạn đầu (thiết lập quyá»?n sở hữu, bản đồ, và những vấn Ä‘á»? tÆ°Æ¡ng tá»±); và có thể tạo ra những gánh nặng nghiêm trá»?ng đối vá»›i dòng tiá»?n mặt của các há»™ gia đình và kinh doanh, đặc biệt trong thá»?i Ä‘iểm giá cá nhà đất lạm phát nhanh. Cuối cùng, cần phải lÆ°u ý rằng vấn Ä‘á»? tranh luận Ä‘Æ°a ra trong nghiên cứu này chỉ tập trung vào khía cạnh số thu của chính phủ. Cần phải Ä‘o lÆ°á»?ng cả phạm vi ảnh hưởng của chi tiêu và thu nhập chính phủ nhÆ° Demery (2000) và Haughton (2005) đã Ä‘á»? xuất trong bối cảnh Peru. Lý do là ngay cả thuế luỹ thoái cÅ©ng có thể đáng mong muốn nếu đảm bảo chi tiêu được hoàn lại nhiá»?u hÆ¡n cho ngÆ°á»?i nghèo. 252 Thuế Ä?ất Ä‘ai và Tài sản Bruno Moser và Nicolaus Tideman IX 1. Thuế đất Ä‘ai và tài sản: Giá»›i thiệu chung vá»? khung chính sách và số thu CÆ¡ sở quy định quyá»?n sở hữu tÆ° nhân vá»? đất Ä‘ai được nêu trong Hiến pháp và sau này là Luật Ä?ất Ä‘ai năm 2003.76 Các nhà soạn thảo luật đã cố gắng xác định, dá»± báo và Ä‘iá»?u chỉnh má»—i hình thức sá»­ dụng đất (và số tiá»?n phải ná»™p cho nhà nÆ°á»›c vì đặc quyá»?n sá»­ dụng đất).77 Dù vậy, tổng số thu từ các loại thuế đất Ä‘ai (nằm ngoài thuế tài nguyên) chỉ đạt dÆ°á»›i 1 triệu đôla trong tài khóa 2006. Tuy nhiên, các tỉnh và thành phố Ä‘á»?u có nguồn thu đáng kể từ việc cấp (bán) quyá»?n sá»­ dụng đất. Ví dụ, trong những năm gần đây, TPHCM đã thu hÆ¡n 40% ngân sách hàng năm từ nguồn này. Thá»±c tiá»…n này sẽ không bá»?n vững. Sau đây là tóm tắt các văn bản luật có liên quan đến thuế liên quan đến đất Ä‘ai. 1.1. Tóm tắt các văn bản luật có liên quan đến thuế đất Ä‘ai ở Việt Nam, má»™t số loại thuế được áp dụng cho việc sá»­ dụng đất Ä‘ai và tài sản nhÆ°: Thuế nhà đất, Thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp, Thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất, tiá»?n lệ phí sá»­ dụng đất, các loại phí thuê đất và mặt nÆ°á»›c và lệ phí đăng ký trÆ°á»›c bạ. Cho đến 2009 còn có thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất. 1.2. Thuế Nhà đất Thuế này được áp dụng cho nhà ở và đất đô thị, song cho đến nay má»›i chỉ được áp dụng cho đất Ä‘ai. Nhà ở đến nay vẫn chÆ°a phải chịu thuế. Do đó, cÆ¡ sở cho loại thuế này bao gồm tất cả các loại đất ở và đất xây dá»±ng. CÆ¡ sở thuế không căn cứ trên giá trị thị trÆ°á»?ng, mà trên diện tích đất, và nhiá»?u mức thuế suất được áp dụng tuỳ thuá»™c vào loại đất và vị trí. DÆ°á»›i đây là má»™t số đặc Ä‘iểm chính. Thuế đất không được thu trong trÆ°á»?ng hợp sá»­ dụng đất cho các mục đích công, an sinh xã há»™i hoặc từ thiện, không vì các mục đích thÆ°Æ¡ng mại hay để ở, hoặc được sá»­ dụng làm nÆ¡i thá»? tá»± chung. Trong trÆ°á»?ng hợp cho thuê đất, các tổ chức và cá nhân thuê đất sẽ không phải ná»™p thuế đất; trách nhiệm ná»™p thuế thuá»™c vá»? bên cho thuê. 76 Ä?iá»?u 17 Hiến pháp nÆ°á»›c CHXHCN Việt Nam: Ä?ất, rừng, sông, hồ, nguồn nÆ°á»›c, của cải nằm dÆ°á»›i lòngđất hay từ biển, thá»?m lục địa và trên không trung […] Ä‘á»?u thuá»™c sở hữu toàn dân. Ä?iá»?u 1 Luật Ä?ất Ä‘ai năm 2003: Luật này quy định các quyá»?n và trách nhiệm của nhà nÆ°á»›c vá»›i tÆ° cách là ngÆ°á»?i đại diện sở hữu toàn dân vá»? đất Ä‘ai và toàn quyá»?n quản lý đất Ä‘ai; việc quản lý và sá»­ dụng đất Ä‘ai, cÅ©ng nhÆ° các quyá»?n hạn và nghÄ©a vụ của ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất. 77 Phần tóm tắt các văn bản luật liên quan đến thuế đất Ä‘ai do Bá»™ Tài chính cung cấp. Hiệu quả Tác Ä‘á»™ng kinh tế của các loại thuế và phí liên quan đến đất Ä‘ai được thảo luận trong phần [II và III]. 253 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM CÆ¡ sở thuế và thuế suất Thuế được tính dá»±a trên cÆ¡ sở diện tích đất, loại đất và mức thuế suất trên má»—i m2. Mức thuế suất tính theo m2 được quy định cho má»—i loại phố ở má»—i loại trung tâm đô thị cụ thể. Ä?ất đô thị được phân thành 5 loại và các mức thuế suất được gắn vá»›i thuế suất sá»­ dụng đất nông nghiệp. Ví dụ, đối vá»›i đất đô thị loại I (mức xếp hạng cao nhất), thuế suất được quy định ở vào khoảng cao hÆ¡n từ 9 đến 32 lần so vá»›i thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp loại cao nhất ở vùng đó, còn đối vá»›i đất đô thị loại V (mức xếp hạng thấp nhất), thuế suất được quy định ở vào khoảng cao hÆ¡n từ 5 đến 13 lần so vá»›i thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp loại cao nhất trong vùng. ở các thị xã, thị trấn, thuế suất được quy định ở vào khoảng cao hÆ¡n từ 3 đến 13 lần so vá»›i thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp loại cao nhất trong vùng. Ä?ối vá»›i đất ở và đất xây dá»±ng ở khu vá»±c ngoại thành, khu vá»±c liá»?n ká»? các trung tâm giao thông hoặc dá»?c các trục Ä‘Æ°á»?ng giao thông chính, thuế suất được quy định nhÆ° sau: Ä?ối vá»›i đất ở các khu dân cÆ° và đất xây dá»±ng ở ngoại thành của các đô thị loại I, thuế đất cao hÆ¡n 2,5 lần so vá»›i mức thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp ở các xã. Ä?ối vá»›i các vùng ngoại thành của các đô thị loại -II, -III, -IV và -V, mức thuế suất cao gấp 2 lần so vá»›i mức thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp ở các thôn làng. Cuối cùng, đối vá»›i đất ở và đất xây dá»±ng ở các khu vá»±c nông thôn, đồng bằng, trung du và miá»?n núi, mức thuế suất bằng vá»›i mức thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp trung bình ở các xã. Miá»…n thuế và giảm thuế Tạm thá»?i miá»…n thuế đất được tạm thá»?i miá»…n ná»™p trong cho các trÆ°á»?ng hợp sau: • Ä?ất được sá»­ dụng để xây dá»±ng trụ sở của các cÆ¡ quan hành chính và sá»± nghiệp nhà nÆ°á»›c, các tổ chức xã há»™i, các công trình văn hóa và đất phục vụ mục đích an ninh và quốc phòng; • Ä?ất rừng và núi cao, và những khu vá»±c có đồng bào dân tá»™c ít ngÆ°á»?i sinh sống; • Ä?ất ở thuá»™c các gia đình thÆ°Æ¡ng binh, liệt sỹ; • Ä?ất ở của ngÆ°á»?i tàn tật mất sức lao Ä‘á»™ng, trẻ vị thành niên, ngÆ°á»?i già cô Ä‘Æ¡n không nÆ¡i nÆ°Æ¡ng tá»±a, không có khả năng ná»™p thuế. 1.3. Thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp Các cá nhân và tổ chức sá»­ dụng hoặc được trao quyá»?n sá»­ dụng đất nông nghiệp cho mục đích sản xuất nông nghiệp bắt buá»™c phải ná»™p trả loại thuế này. Ä?ất sá»­ dụng cho sản xuất nông nghiệp thuá»™c diện chịu thuế này bao gồm: đất trồng trá»?t, đất nuôi trồng thuá»· sản và đất trồng rừng. Tính thuế Thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp được tính dá»±a trên diện tích đất, loại đất, và thuế suất được xác định dá»±a trên số kg thóc thu được trên má»™t Ä‘Æ¡n vị diện tích đất. Việc phân loại đất phụ thuá»™c vào tính chất đất, vị trí đất, môi trÆ°á»?ng, Ä‘iá»?u kiện tÆ°á»›i tiêu và năng suất trung bình thu được trong Ä‘iá»?u kiện bình thÆ°á»?ng. Các mức thuế suất được xác định trên cÆ¡ sở số kg thóc thu được trên má»™t heÌ?cta đối vá»›i đất trồng trá»?t và nuôi trồng thuá»· sản; đối vá»›i đất trồng cây lâu năm lÆ°u niên, mức thuế suất có 254 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N cao hÆ¡n má»™t chút, còn đối vá»›i cây lâu năm lÆ°u niên trên đất trồng trá»?t, thuế suất được gắn vá»›i thuế suất áp dụng cho đất trồng trá»?t. Các loại cây lấy gá»— và cây lâu năm lÆ°u niên thu hoạch má»™t lần chịu mức thuế suất bằng 4% giá trị sản lượng. Giá thóc gạo do uá»· ban nhân dân (UBND) quy định. Miá»…n giảm thuế và miá»…n thuế Ä?ất đồi trá»?c và đất miá»?n núi được miá»…n thuế. Các há»™ gia đình chuyển đến sinh sống tại các khu kinh tế má»›i để khai phá đất sản xuất nông nghiệp cÅ©ng được miá»…n thuế. Trong trÆ°á»?ng hợp mất mùa do thiên tai và chiển tranh, các đối tượng ná»™p thuế sẽ được giảm hoặc miá»…n thuế. Hiện nay, có thêm nhiá»?u trÆ°á»?ng hợp được miá»…n, giảm thuế. Tất cả các há»™ nông dân Ä‘á»?u được miá»…n thuế đến năm 2010. Do đó, hiện không chÆ°a có thu ngân sách từ nguồn thuế này. 1.4. Thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất Ä?ến năm 2009, các tổ chức, há»™ gia đình và cá nhân phải chịu thuế khi chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất của há»?. CÆ¡ sở của loại thuế này là giá trị của diện tích đất được chuyển nhượng. Miá»…n thuế Các quy định của Luật này không được áp dụng trong trÆ°á»?ng hợp nhà nÆ°á»›c cấp hoặc cho thuê đất, chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất giữa các thành viên trong gia đình hay khi quyá»?n sá»­ dụng đất được hiến/tặng cho UBND hoặc các tổ chức chính trị. Tính thuế Thuế chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất được tính dá»±a trên diện tích đất, giá đất và thuế suất chuyển nhượng. Giá đất là giá được quy định theo khung giá của chính phủ đối vá»›i từng loại đất khác nhau. Trong trÆ°á»?ng hợp đấu giá quyá»?n sá»­ dụng đất, thì dá»±a trên giá đấu thầu. Nếu đất Ä‘ai được chuyển nhượng theo sá»± thá»?a thuận giữa hai bên, thì giá thá»?a thuận được lấy làm cÆ¡ sở. Mức thuế suất 2% được áp dụng cho đất sản xuất nông nghiệp, đất rừng, đất nuôi trồng thuá»· sản, và mức 4% được áp dụng cho đất ở và đất xây dá»±ng dá»± án. Bãi bá»? Thuế chuyển quyá»?n sá»­ dụng đất được bãi bá»? vào năm 2009, do thu thuế TNCN và thuế TNDN trên thu nhập từ chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất là đủ 1.5. Các loại phí thuê đất và mặt nÆ°á»›c Có Luật quy định việc thu các loại phí cho thuế trong trÆ°á»?ng hợp nhà nÆ°á»›c cho thuê đất và mặt nÆ°á»›c. Những ngÆ°á»?i chỉ thuê đất thôi thì không phải ná»™p thuế sá»­ dụng đất nông nghiệp hoặc thuế nhà đất. Mức phí cho thuê thấp hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i thuế sá»­ dụng đất. Giá Ä‘Æ¡n vị thuê đất hàng năm được tính bằng 0,5% giá đất, trong khi khung giá thuê mặt nÆ°á»›c dao Ä‘á»™ng trong khoảng từ 10 đến 250 triệu đồng/km2/year năm. Phí thuê đất và mặt nÆ°á»›c được giảm 50% đối vá»›i các hợp tác xã và 40% nếu đối tượng ná»™p thuế bị sụt giảm sản lượng do thiên tai hay há»?a hoạn. 255 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 1.6. Lệ phí sá»­ dụng đất Lệ phí sá»­ dụng đất được thu khi nhà nÆ°á»›c giao đất vá»›i mục đích thu lệ phí tiá»?n sá»­ dụng đất; thay đổi mục đích sá»­ dụng đất; và xây dá»±ng các khu công nghiệp, khu công nghệ cao và khu kinh tế. Các há»™ gia đình và cá nhân được giao đất ở; các tổ chức kinh tế được giao đất vì mục đích xây dá»±ng nhà ở để bán hoặc cho thuê hoặc để sản xuất và kinh doanh nông nghiệp, lâm nghiệp, thuá»· sản, Ä‘á»?u thuá»™c diện chịu thuế. Những ngÆ°á»?i thuế đất của nhà nÆ°á»›c và những ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất để xây dá»±ng công trình hạ tầng công cá»™ng trong các khu công nghiệp Ä‘á»?u được miá»…n lệ phí sá»­ dụng đất. Lệ phí sá»­ dụng đất phụ thuá»™c vào diện tích đất, giá đất và thá»?i hạn sá»­ dụng đất. Giá đất do UBND quy định hoặc giá đấu thầu tuỳ trÆ°á»?ng hợp cụ thể. Lệ phí sá»­ dụng đất không được thu trong các trÆ°á»?ng hợp khuyến khích đầu tÆ°, xây dá»±ng các công trình công cá»™ng vì mục đích thÆ°Æ¡ng mại hoặc xã há»™i trong lÄ©nh vá»±c giáo dục, y tế, văn hóa, thể dục thể thao. 1.7. Lệ phí trÆ°á»›c bạ đăng ký Lệ phí này được áp dụng trong trÆ°á»?ng hợp đăng ký nhà đất. Ngoài ra, lệ phí này còn được áp dụng trong trÆ°á»?ng hợp đăng ký ôtô, xe máy và vÅ© khí. Giá trị tài sản làm cÆ¡ sở tính lệ phí đăng ký trÆ°á»›c bạ Giá trị tài sản làm cÆ¡ sở để tính lệ phí đăng ký trÆ°á»›c bạ là giá chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất thá»±c tế hoặc giá thị trÆ°á»?ng trong nÆ°á»›c dÆ°á»›i theo các Ä‘iá»?u kiện bình thÆ°á»?ng. Giá trị nhà để tính lệ phí đăng ký trÆ°á»›c bạ là giá thá»±c tế của ngôi nhà được chuyển nhượng trên thị trÆ°á»?ng vào thá»?i Ä‘iểm đăng ký. Trong trÆ°á»?ng hợp giá trị tài sản không xác định hoặc thấp hÆ¡n giá thị trÆ°á»?ng, sẽ lấy giá do UBND quy định. Các mức lệ phí đăng ký trÆ°á»›c bạ Lệ phí trÆ°á»›c bạ đăng ký được tính ở mức 1% giá trị nhà đất. Tuy nhiên, lệ phí đăng ký trÆ°á»›c bạ tối Ä‘a cho má»™t tài sản trên má»™t lần đăng ký là 500 nghìn đồng. Bảng 9.1: Doanh thu từ các khoản thuế có liên quan đến đất Ä‘ai (triệu VND) Loại thuế 2002 2004 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1 Thuế sá»­ dụng 772 151 130 132 111 113 97 67 56 đất NN 2 Thuế chuyển 327 408 640 984 1.251 2.328 3.017 260 - nhượng QSDÄ? 3 Thu tiá»?n sá»­ 3.244 8.149 14.202 14.176 15.416 28.677 31.598 37.695 41.691 dụng đất 4 Thuế nhà đất 336 359 438 515 594 711 902 1.203 1.394 5 Thuê đất 459 513 846 799 1.281 2.180 2.268 2.626 2.903 256 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N Theo Luật Ngân sách Nhà nÆ°á»›c, thuế đất Ä‘ai là má»™t nguồn thu tuyệt vá»?i cho ngân sách địa phÆ°Æ¡ng ở nhiá»?u quốc gia, tỉnh và thành phố. 2. Các nguyên lý vấn Ä‘á»? kinh tế của thuế tài sản Lý do phải phân tích riêng biệt thuế đất Ä‘ai và vốn gia tăng Vá»? mặt phân tích kinh tế, Ä‘iá»?u thiết yếu là phân tách được giữa phần “đất Ä‘aiâ€? và phần “vốn gia tăngâ€? trong thuế tài sản. Sá»± phân biệt này thÆ°á»?ng không được nhắc đến khi chúng ta trao đổi nói vá»? “tài sảnâ€? và “bất Ä‘á»™ng sảnâ€?. Từ lăng kính kinh tế, thuế tài sản là tổ hợp của hai loại thuế, má»™t là thuế tính trên giá trị đất và hai là thuế tính trên giá trị gia tăng. Má»™t mức thuế suất chung thÆ°á»?ng được áp dụng cho cả hai phần của cÆ¡ sở thuế, tuy nhiên có thể áp dụng các mức thuế suất khác nhau đối vá»›i đất Ä‘ai và giá trị gia tăng, và trên thá»±c tế có má»™t số nÆ¡i đã áp dụng các mức thuế suất khác nhau. Việc đánh thuế đất Ä‘ai và giá trị gia tăng có những tác Ä‘á»™ng khác nhau, xeÌ?t cả vá»? mặt hiệu quả lẫn tính công bằng. Vá»? mặt hiệu quả, lý do chính để phân biệt thuế đất và thuế giá trị gia tăng là Ä‘á»™ co giãn vá»? cung. Giá trị đất được căn cứ trên tính chất đất, hệ thống quản lý hiệu quả, cÆ¡ sở hạ tầng công cá»™ng và sá»± phát triển của cá»™ng đồng. Bất kỳ giá trị khác nào thu được từ ná»— lá»±c của chủ sở hữu đất Ä‘á»?u được xem là giá trị gia tăng. Vì giá trị đất hoàn toàn Ä‘á»™c lập vá»›i những gì mà chủ sở hữu đất làm, nên theo định nghÄ©a, Ä‘á»™ co giãn vá»? cung đất Ä‘ai là bằng 0. Giá trị gia tăng của đất Ä‘ai là nhá»? con ngÆ°á»?i, thÆ°á»?ng khấu hao theo thá»?i gian và thÆ°á»?ng đòi há»?i bảo trì và bảo vệ liên tục. Do đó, Ä‘á»™ co giãn vá»? cung của phần giá trị gia tăng nằm cách khá xa mức 0. Có những trÆ°á»?ng hợp, nhÆ° trong ngành khai má»?, tài sản do thiên nhiên ban tặng có thể bị cạn kiệt. Vì sá»± cạn kiệt có nhiá»?u tác Ä‘á»™ng đối vá»›i vấn Ä‘á»? quản lý thuế hiệu quả nên trong phân tích này chúng tôi không Ä‘á»? cập đến việc đánh thuế các tài sản tá»± nhiên có khả năng cạn kiệt. XeÌ?t từ góc Ä‘á»™ tính công bằng trong má»™t xã há»™i tá»± chủ và phát triển bá»?n vững, đất Ä‘ai là sở hữu chung của toàn dân qua các thế hệ. Cả Hiến pháp nÆ°á»›c CHXHCN Việt Nam lẫn Luật Ä?ất Ä‘ai năm 2003 Ä‘á»?u quy định rõ ràng rằng má»?i tài sản do tá»± nhiên mang lại Ä‘á»?u thuá»™c sở hữu toàn dân.78 Do đó, thay vì xem đất Ä‘ai nhÆ° “tài sản cá nhânâ€?, tốt hÆ¡n hết nên coi đất Ä‘ai thuá»™c “sở hữu cá nhânâ€? hoặc “tài sản đảm bảoâ€?. 78 Ä?iá»?u 17 Hiến pháp CHXHCN Việt Nam: Ä?ất Ä‘ai, rừng, sông, hồ, nguồn nÆ°á»›c và tài sản dÆ°á»›i lòng đất hoặc trên biển, thá»?m lục địa và không trung […] Ä‘á»?u thuá»™c sở hữu toàn dân. Ä?iá»?u 18 Hiến pháp CHXHCN Việt Nam: Nhà nÆ°á»›c quản lý toàn bá»™ đất Ä‘ai theo quy hoạch và luật pháp, và đảm bảo rằng đất Ä‘ai được sá»­ dụng phù hợp vá»›i mục đích và thu được hiệu quả cao nhất […] các tổ chức và cá nhân chịu trách nhiệm bảo vệ, làm giàu thêm, khai thác hợp lý và sá»­ dụng hiệu quả đất Ä‘ai; các tổ chức và cá nhân có thể chuyển nhượng quyá»?n sá»­ dụng đất được nhà nÆ°á»›c cấp nhÆ° luật quy định. Ä?iá»?u 1 Luật Ä?ất Ä‘ai 2003: Luật quy định quyá»?n hạn và trách nhiệm của nhà nÆ°á»›c vá»›i tÆ° cách là ngÆ°á»?i đại diện sở hữu toàn dân vá»? đất Ä‘ai và toàn quyá»?n quản lý đất Ä‘ai; quy định việc quản lý và sá»­ dụng đất, cùng các quyá»?n lợi và nghÄ©a vụ của ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất. Ä?iá»?u 5-1 Luật Ä?ất Ä‘ai 2003: Ä?ất Ä‘ai là sở hữu của toàn dân và nhà nÆ°á»›c là ngÆ°á»?i đại diện chủ sở hữu. 257 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM XeÌ?t vá»? mặt quản lý, có những sá»± khác biệt quan trá»?ng giữa thuế đánh trên đất Ä‘ai và thuế đánh trên phần giá trị gia tăng. Việc đánh thuế hợp lý phần giá trị gia tăng đòi há»?i cÆ¡ quan thuế phải tiến hành đánh giá tại chá»— thÆ°á»?ng xuyên, và đây là má»™t việc mang tính chủ quan, dá»… tạo cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng. Mặt khác, vì giá trị đất thÆ°á»?ng tuỳ thuá»™c nhiá»?u vào vị trí đất, nên mang tính khách quan, minh bạch và dá»… đánh giá hÆ¡n. Vì tất cả những lý do này, má»™t báo cáo phân tích kinh tế vá»? các loại thuế tài sản phải được chia thành hai phần: phân tích thuế đánh vào các tài sản tá»± nhiên (đất đô thị, đất nông nghiệp, thuá»· sản, thiết bị quang phổ Ä‘iện từ, các khu đất v.v) và thuế đánh vào giá trị vốn gia tăng do con ngÆ°á»?i tạo ra. 3. Thuế đất Ä‘ai Hiệu quả của thuế đất Ä‘ai Ä?ánh thuế dá»±a trên giá trị đất là má»™t trong những cách hiệu quả nhất để tăng thu ngân sách cho chính phủ má»™t cách đáng kể. Nếu được quản lý tốt, thì không giống nhÆ° hầu hết các nguồn thu ngân sách khác, thuế đất Ä‘ai không tạo ra vấn Ä‘á»? vá»? thiếu hiệu quả hay “gánh nặng quá tảiâ€? cho ná»?n kinh tế. Do đó, khi má»™t dân tá»™c hay má»™t cá»™ng đồng thay thế má»™t nguồn thu tạo gánh nặng quá tải cho ná»?n kinh tế bằng thuế đất Ä‘ai thì hiệu quả của ná»?n kinh tế nói chung sẽ được nâng cao.79 Có hai yêu cầu để thuế đất Ä‘ai không tạo ra gánh nặng quá tải. Thứ nhất, thuế phải Ä‘á»™c lập, không phụ thuá»™c vào sản lượng do đất Ä‘em lại. Thứ hai, thuế phải không được lá»›n hÆ¡n giá trị sá»­ dụng đất. Nếu hai Ä‘iá»?u kiện này được đáp ứng thì má»?i loại đất Ä‘ai có thể Ä‘em lại năng suất cao có thể tiếp tục được sá»­ dụng khi đất bị đánh thuế, còn ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất sẽ tiếp tục có Ä‘á»™ng cÆ¡ để tiếp tục sá»­ dụng đất má»™t cách hiệu quả. Má»™t loại thuế không phụ thuá»™c vào hiệu quả sá»­ dụng đất có thể thu hồi toàn bá»™ giá trị cho thuê đất mà không tạo ra gánh nặng quá tải nào. HÆ¡n nữa, chi phí thá»±c thi và tuân thủ các thuế đất Ä‘ai rất thấp. Chi phí thá»±c thi bao gồm chi phí để duy trì hệ thống địa chính, tiến hành đánh giá thÆ°á»?ng xuyên và minh bạch, gá»­i hóa Ä‘Æ¡n và xá»­ lý hiệu quả các trÆ°á»?ng hợp vi phạm (trong đó chỉ có má»™t vài trÆ°á»?ng hợp). Chi phí thá»±c thi tuân thủ thuế đất Ä‘ai có thể so sánh vá»›i chi phí thanh toán hóa Ä‘Æ¡n Ä‘iện. Ä?ối vá»›i đất đô thị và đất thÆ°Æ¡ng mại, ná»™p thuế hàng tháng có lẽ là cách thuận tiện nhất. Việc này có thể được thá»±c hiện bằng cách tá»± Ä‘á»™ng trừ từ tài khoản ngân hàng của ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Ä?ối vá»›i đất nông nghiệp, tốt nhất là nên quy định ná»™p thuế ngay sau vụ thu hoạch. Ä?ối vá»›i các tỉnh miá»?n Nam, Ä‘iá»?u này có nghÄ©a là ná»™p thuế 3 lần má»™t năm, trong khi vá»›i các vùng núi cao ở miá»?n Trung và miến Bắc thì chỉ ná»™p má»™t lần má»™t năm là thích hợp. 79 Gánh nặng thuế gây ra gánh nặng quá tải cho ná»?n kinh tế tá»· lệ thuận vá»›i bình phÆ°Æ¡ng của thuế suất. Nó cÅ©ng tá»· lệ vá»›i thuận vá»›i hàm số nghịch của tổng các hàm số nghịch của Ä‘á»™ co giãn cung cầu. 258 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N Tuy còn có những cách khác để tăng số thu cho ngân sách công mà không tạo ra gánh nặng quá tải,80 song xeÌ?t vá»? mặt kinh tế thì cách quan trá»?ng nhất để tăng thu ngân sách mà không tạo thêm quá nhiá»?u gánh nặng là đánh thuế đất Ä‘ai.81 Thuế đất Ä‘ai và tính siêu hiệu quả Vì má»™t số lý do, thuế đất Ä‘ai không phải chỉ là ít hiệu quả. Trái lại, thuế đất Ä‘ai là “siêu hiệu quảâ€?, có nghÄ©a là thuế đất Ä‘ai không chỉ mang lại nguồn thu ngân sách mà không gây ra gánh nặng quá tải, mà còn thá»±c sá»± giúp bù đắp các trÆ°á»?ng hợp không có hiệu quả vá»? kinh tế, qua đó tạo ra má»™t ná»?n kinh tế nói chung có hiệu qủa hÆ¡n là má»™t ná»?n kinh tế không có thuế đất Ä‘ai. Tác Ä‘á»™ng của thuế đất Ä‘ai đối vá»›i việc đầu cÆ¡ đất Mức thuế suất thuế đất Ä‘ai càng cao bao nhiêu thì việc đầu cÆ¡ đất càng ít Ä‘em lại ít lợi nhuận bấy nhiêu. Do thuế suất thuế đất Ä‘ai gần bằng 100% giá trị thuê đất, việc đầu cÆ¡ đất có lợi nhuận là Ä‘iá»?u không thể có, vì giá bán đất ngày càng giảm Ä‘i trong khi giá vốn ngày càng tăng cao. Do đó, thuế đất Ä‘ai có xu hÆ°á»›ng giành lại đất Ä‘ai từ tay những ngÆ°á»?i đầu cÆ¡ và đặt trả vào tay những ngÆ°á»?i có nhu cầu sá»­ dụng. Vá»›i những ngÆ°á»?i đầu cÆ¡ đất ngoài ra khá»?i thị trÆ°á»?ng thì giá bán đất tiếp tục giảm khiến giá mua đối vá»›i Ä‘a số ngÆ°á»?i dân cÅ©ng giảm Ä‘i và do đó trở nên dá»… tiếp cận hÆ¡n đối vá»›i những ngÆ°á»?i có mong muốn và nhu cầu sá»­ dụng đất má»™t cách hiệu quả. Cụ thể: việc đầu cÆ¡ đất Ä‘ai rất hấp dẫn khi ngÆ°á»?i ta tin tưởng rằng giá đất sẽ tăng lên rất nhanh. Những ngÆ°á»?i hy vá»?ng giá cả tăng nhanh sẽ mua đất và chá»? đợi. Ä?iá»?u này làm suy giảm tính hiệu quả do hai nguyên nhân. Thứ nhất, những ngÆ°á»?i đầu cÆ¡ đất Ä‘ai thÆ°á»?ng không phải là những ngÆ°á»?i có tài quản lý đất trong khi chá»? đợi giá cả tăng lên. Thứ hai, khi việc đầu cÆ¡ hấp dẫn, đất Ä‘ai là tài sản có giá trị nhất đối vá»›i những ngÆ°á»?i hy vá»?ng giá cả sẽ tăng lên nhanh chóng. Những niá»?m tin thái quá nhÆ° vậy thÆ°á»?ng là sai lầm. (Chúng dẫn đến má»™t hiện tượng gá»?i là “lá»?i nguyá»?n của kẻ thắng cuá»™câ€?, trong đó thá»±c tế cho thấy là ngÆ°á»?i trúng giá cao nhất lại có nghÄ©a là anh ta đã trả há»›). Những ngÆ°á»?i chủ sở hữu đất tin rằng đất Ä‘ai sẽ tăng giá nhanh chóng thÆ°á»?ng nghÄ© rằng nâng cấp đất Ä‘ai ngay thá»?i Ä‘iểm hiện tại là không có lợi bởi vì sau này sẽ không thể nâng cấp nhiá»?u hÆ¡n nữa. Do đó, việc theo Ä‘uổi lợi nhuận từ đầu cÆ¡ tạo ra xu hÆ°á»›ng chống lại việc nâng cấp đất. Thông qua việc cắt giảm hay xóa bá»? lợi nhuận thu được từ đầu cÆ¡ đất, việc đánh thuế đất sẽ giúp xóa bá»? xu hÆ°á»›ng chống lại việc nâng cấp đất, qua đó dẫn đến việc sá»­ dụng đất tích cá»±c hÆ¡n, hiệu quả hÆ¡n và bá»?n vững hÆ¡n. Mức thuế đất Ä‘ai cao hÆ¡n, ngoài việc làm giảm bá»›t tình trạng đầu cÆ¡ đất, còn có xu hÆ°á»›ng làm giảm bá»›t việc chuyển đổi quá sá»›m đất nông nghiệp sang sá»­ dụng cho các dá»± án phát triển. Vì tình trạng đầu cÆ¡ đất được giảm bá»›t hoặc xóa bá»? do mức thuế suất cao, các địa Ä‘iểm có giá trị nhất được phát triển nhanh chóng khi đất bị đánh thuế cao (tá»›i 100% giá trị thuế đất trên 80 Các hình thức khác giúp tăng thu ngân sách mà không tạo ra gánh nặng quá tải là các loại thuế bù đắp cho thiệt hại gây ra do ô nhiá»…m, ách tắc giao thông, khí hậu trái đất nóng lên và giá phải trả (không lá»›n chi phí biên) cho các dịch vụ công. 81 Từ quan Ä‘iểm kinh tế, thuế đất Ä‘ai bao gồm cả thuế đánh vào cÆ¡ há»™i tá»± nhiên khan hiếm nhÆ° đánh bắt cá và quang phổ Ä‘iện từ (được sá»­ dụng cho Ä‘iện thoại di Ä‘á»™ng, đài phát thanh và vô tuyến). 259 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM thị trÆ°á»?ng), thu hẹp nhu cầu hoặc làm mất thị trÆ°á»?ng đối vá»›i các địa Ä‘iểm chÆ°a sẵn sàng cho phát triển. Tác Ä‘á»™ng của thuế đất Ä‘ai đối vá»›i khả năng tiếp cận đất của các doanh nghiệp Việc đánh thuế đất giúp nâng cao hiệu quả kinh tế bằng cách giao đất vào tay những ngÆ°á»?i biết làm lợi nhiá»?u hÆ¡n từ tài sản của há»?. Nếu thị trÆ°á»?ng cho vay vốn hoàn hảo thì tất cả má»?i ngÆ°á»?i Ä‘á»?u được hưởng cùng má»™t mức lãi suất. Tuy nhiên trên thá»±c tế, má»™t số ngÆ°á»?i phải chịu mức lãi suất cao hÆ¡n trong khi má»™t số khác được hưởng lãi suất thấp hÆ¡n. Má»™t số ngÆ°á»?i được hưởng lãi suất thấp bởi thay vì Ä‘i vay, há»? tìm các cách để đầu tÆ° tiá»?n của mình há»?.82 Khi thuế đất Ä‘ai tăng lên, những ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất tiá»?m năng giảm bá»›t được giá mua đất nhá»? giá trị chiết khấu hiện tại của thuế đất tÆ°Æ¡ng lai [Gaffney]. Ä?ối vá»›i những ngÆ°á»?i được hưởng lãi suất thấp, giá trị chiết khấu hiện tại của thuế đất tÆ°Æ¡ng lai lá»›n hÆ¡n so vá»›i những ngÆ°á»?i chịu thuế suất cao hÆ¡n. Do đó, việc tăng thuế đất Ä‘ai sẽ làm giảm bá»›t giá trị đất đối vá»›i những ngÆ°á»?i chịu lãi suất cao ít hÆ¡n là đối vá»›i những ngÆ°á»?i được hưởng lãi suất thấp. NhÆ° vậy, việc tăng thuế đất sẽ làm giảm giá trị của đất đối vá»›i những ngÆ°á»?i chịu lãi suất cao vá»›i mức thấp hÆ¡n việc nó giảm giá trị của đất đối vá»›i những ngÆ°á»?i được hưởng lãi suất thấp.NhÆ° vậy, việc tăng thuế đất Ä‘ai sẽ làm quyá»?n sở hữu đất chuyển sang những ngÆ°á»?i chịu lãi suất cao. Vì những ngÆ°á»?i này chịu lãi suất cao hÆ¡n, nên há»? đòi há»?i mức lợi nhuận đầu tÆ° cao hÆ¡n. Do vậy, thuế đất Ä‘ai cÅ©ng chuyển đất sang sá»­ dụng vá»›i năng suất cao hÆ¡n. Tác Ä‘á»™ng của thuế đất Ä‘ai đối vá»›i khả năng tiếp cận vốn vay của các doanh nghiệp Giá bán đất là giá trị hiện tại của giá thuê tÆ°Æ¡ng lai trừ thuế. Bởi thuế tiến đến gần bằng giá trị thuê đất, nên giá bán tiến gần bằng đến 0. Ä?iá»?u này gây ra 3 ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng quan trá»?ng: i. Khi Chính phủ lập kế hoạch đánh thuế đất Ä‘ai ở mức phù hợp vá»›i tá»· lệ giá trị thuê đất đáng kể thì nên lấy cÆ¡ sở tính thuế là giá trị thuê đất hàng năm thay cho giá bán đất, và. ii. Vì thuế suất gần bằng 100% giá trị thuê đất, việc sở hữu đất ngày càng trở nên khả thi đối vá»›i những ngÆ°á»?i có ít hoặc hoàn toàn không có khả năng tiếp cận tín dụng. Do đó, số tiá»?n cần thiết để mở má»™t doanh nghiệp sẽ là số tiá»?n cần thiết để đầu tÆ° vốn thá»±c tế; iii. Vá»›i mảnh đất ít giá trị được dùng để thế chấp vay vốn, ngân hàng sẽ không thể cho bất kỳ ai có đất thế chấp cÅ©ng vay vốn được. Thay vào đó, ngân hàng sẽ phải đánh giá kỹ lưỡng và ủng há»™ kế hoạch kinh doanh được Ä‘á»? xuất. Việc này sẽ giúp nâng cao hiệu quả đầu tÆ° tiá»?n tiết kiệm của ngÆ°á»?i dân. Tác Ä‘á»™ng của thuế đất Ä‘ai đối vá»›i việc hưởng chênh lệch giá Hưởng chênh lệch giá là việc sá»­ dụng các nguồn lá»±c hạn hẹp để thu lợi mà không phải trả tiá»?n. Má»™t hình thức hưởng chênh lệch giá là thuyết phục chính phủ chi tiá»?n thu được từ thuế cho các dá»± án của mình. Trong khi việc hưởng chênh lệch giá có thể có lợi cho cá nhân, các nguồn lá»±c mà cá nhân chi cho ná»— lá»±c tìm kiếm khoản chênh lệch là lãng phí xeÌ?t trên góc Ä‘á»™ từ lăng kính của toàn xã há»™i. Còn các dá»± án được thá»±c hiện nhá»? các ná»— lá»±c hưởng chênh lệch giá cÅ©ng thÆ°á»?ng là lãng phí. Thuế đất Ä‘ai làm giảm bá»›t lợi nhuận tiá»?m năng thu được từ việc hưởng chênh lệch giá, qua đó giảm bá»›t các hoạt Ä‘á»™ng nhằm hưởng chênh lệch giá, từ đó nâng cao 82 Rá»­a tiá»?n bất hợp pháp là má»™t trong những ví dụ rõ nhất của việc “hưởngâ€? lãi suất thấp. 260 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N hiệu quả xã há»™i. Tuỳ thuá»™c vào mức Ä‘á»™ chính phủ kiá»?m chế chi tiêu cho các dá»± án lãng phí do tình trạng ăn chênh lệch giá giảm bá»›t, hiệu quả xã há»™i sẽ được tiếp tục nâng cao. Tác Ä‘á»™ng của thuế đất Ä‘ai đối vá»›i đầu tÆ° trá»±c tiếp nÆ°á»›c ngoài (FDI) Má»™t trong những vấn Ä‘á»? chính mà FDI hiện Ä‘ang gặp phải khi xem xeÌ?t đầu tÆ° vào Việt Nam là chi phí đất Ä‘ai cao, nếu há»? có thể tiếp cận được. Trong khi việc áp dụng má»™t loại thuế đất Ä‘ai đáng kể loại bá»? bá»›t Ä‘á»™ng cÆ¡ đầu cÆ¡ đất, nó cÅ©ng đồng thá»?i Ä‘em lại má»™t số thu lá»›n cho chính phủ, cho pheÌ?p giảm bá»›t các loại thuế không mang lại doanh số thu hoặc loại bá»? các loại thuế không hiệu quả đánh trên thu nhập và thÆ°Æ¡ng mại. Vá»›i chính sách nhÆ° vậy, má»™t nÆ°á»›c có thể mong đợi nguồn vốn FDI tăng nhanh đáng kể, tạo má»™t Ä‘á»™ng lá»±c thúc đẩy quan trá»?ng cho phát triển kinh tế-xã há»™i. Vá»›i tốc Ä‘á»™ phát triển nhanh hÆ¡n, không chỉ nhu cầu vá»? lao Ä‘á»™ng nói chung sẽ tăng cao, dẫn đến mức lÆ°Æ¡ng cao hÆ¡n, mà cả nhu cầu vá»? lao Ä‘á»™ng có tay nghá»? cÅ©ng sẽ lá»›n hÆ¡n. Nếu Việt Nam thá»±c hiện chế Ä‘á»™ thuế suất thấp đối vá»›i thÆ°Æ¡ng mại, thì rất có thể nhiá»?u công ty quốc tế sẽ chá»?n Việt Nam làm đại bản doanh vừa nhằm tận dụng trình Ä‘á»™ giáo dục cao ở Việt Nam, vừa giảm bá»›t số thuế mà há»? phải trả trên toàn thế giá»›i. 4. Tính công bằng Ä?ất Ä‘ai là tài sản được kế thừa qua các thế hệ NhÆ° đã trình bày trong mục 1, thuế đất Ä‘ai thể hiện đúng quy định tinh thần tuyên ngôn trong trong Hiến pháp rằng đất Ä‘ai thuá»™c sở hữu toàn dân. Do gần nhÆ° không thể chia Ä‘á»?u đất Ä‘ai và đó sẽ là thảm hoạ vá»? kinh tế, nên việc phân chia tài chính má»™t cách công bằng, thông qua thuế đất Ä‘ai, sẽ là má»™t cách thích hợp để thể hiện quyá»?n bình đẳng vá»? đất Ä‘ai. Việc thu tiá»?n thuê đất hàng năm cho các mục đích công cÅ©ng thể hiện được các mục tiêu ban đầu vá»? thuế nhÆ° của Adam Smith đã nêu, “các đối tượng trong má»—i quốc gia cần đóng góp để há»— trợ chính phủ… tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i tá»· lệ thu nhập mà há»? được hưởng dÆ°á»›i sá»± bảo trợ của nhà nÆ°á»›c.â€? Nguồn vốn từ những ngÆ°á»?i hưởng lợi trá»±c tiếp các dịch vụ và hạ tầng tại địa phÆ°Æ¡ng Trong má»™t ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng, những ngÆ°á»?i tham gia thÆ°á»?ng phải chi trả cho các hàng hóa và dịch vụ mà ná»?n kinh tế cung cấp cho há»?. Nguyên tắc này có thể được áp dụng đối vá»›i các dịch vụ và hạ tầng tại địa phÆ°Æ¡ng chỉ Ä‘em lại lợi ích cho má»™t số ngÆ°á»?i chứ không phải những ngÆ°á»?i khác. Khi má»™t cÆ¡ quan quản lý ở cấp chính quyá»?n thấp nhất xây dá»±ng má»™t cây cầu bắc qua sông, những ngÆ°á»?i hưởng lợi nhiá»?u nhất là những ngÆ°á»?i sở hữu đất Ä‘ai bên kia bá»? sông, nÆ¡i trÆ°á»›c đây rất khó đến được. Nếu há»? có phải trả vài bao thóc má»™t năm cho cây cầu thì há»? vẫn giàu có hÆ¡n thá»?i khi chÆ°a xây dá»±ng có cầu. Sẽ là công bằng nếu cá»™ng đồng đặt ra cho há»? trách nhiệm nhÆ° vậy. Tất nhiên, má»™t ruá»™ng lúa ngay gần cây cầu sẽ có lợi nhiá»?u hÆ¡n là ruá»™ng lúa nằm cách xa ná»­a ngày Ä‘i bá»™. TÆ°Æ¡ng tá»±, đất Ä‘ai nằm gần bến xe buýt và xe tải hay nằm cuối con Ä‘Æ°á»?ng được trải nhá»±a cÅ©ng sẽ được lợi nhiá»?u nhất từ đầu tÆ° công. Các khoản phải trả cho giá trị thuê tăng cao 261 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM nhá»? hạ tầng được xây dá»±ng nhÆ° cây cầu chẳng hạn sẽ giúp duy trì sá»± công bằng giữa những ngÆ°á»?i được nhận và những ngÆ°á»?i không được nhận lợi ích đặc biệt từ các hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° đó. Nếu cây cầu là má»™t khoản đầu tÆ° đáng giá, thì tổng giá trị tiá»?n thuê đất gia tăng mà cây cầu đó mang lại còn lá»›n hÆ¡n cả chi phí để làm cầu, nhÆ° vậy nếu cây cầu được xây bằng tiá»?n thu được do gia tăng số tiá»?n thuê đất thì nó sẽ không cần đến sá»± đóng góp của ngÆ°á»?i dân ở những vùng không bị ảnh hưởng.83 Nguyên tắc đó cÅ©ng được áp dụng cho cấp chính quyá»?n cấp cao hÆ¡n. Do đó, nếu má»™t tỉnh xây dá»±ng má»™t cây cầu lá»›n, Ä‘em lại lợi ích cho vài xã, thì giá trị đất ở các xã đó sẽ tăng lên. Tỉnh có thể chi trả tiá»?n xây cầu bằng cách yêu cầu các xã đóng góp theo tá»· lệ gia tăng giá trị thuê đất mà há»? nhận được. Do vậy, tỉnh sẽ không cần lấy tiá»?n đóng góp từ những ngÆ°á»?i dân không được hưởng lợi và cÅ©ng sẽ không cần chính phủ trợ cấp. Má»™t phân tích tÆ°Æ¡ng tá»± cÅ©ng được tiến hành đối vá»›i cấp trung Æ°Æ¡ng. Nếu chính phủ xây cầu hay các hạng mục hạ tầng khác cho các vùng (ví dụ, Ä‘Æ°á»?ng cao tốc hay tàu tốc hành), thì sá»± công bằng đòi há»?i các vùng được hưởng lợi phải bù đắp lại cho chính phủ tuỳ theo mức Ä‘á»™ lợi ích mà há»? được hưởng.84 Việc áp dụng thuế đất Ä‘ai cÆ¡ bản sẽ Ä‘emlại nguồn vốn mà các tỉnh và xã có thể chi trả cho các công trình xây dá»±ng hạ tầng cấp quốc gia theo tá»· lệ lợi nhuận ích mà há»? được hưởng. Tóm lại, việc thu được giá trị thuê đất hàng năm cho pheÌ?p các cá nhân và cá»™ng đồng chi trả các lợi ích mà há»? được hưởng từ các dá»± án đầu tÆ° hạ tầng của chính phủ má»™t cách công bằng. 5. Thuế trên phần giá trị gia tăng Không giống nhÆ° thuế đất Ä‘ai, thuế tài sản tính trên phần giá trị gia tăng85 có thể tạo ra gánh nặng quá tải đáng kể. Do đó, khi má»™t loại thuế đất Ä‘ai cÆ¡ bản được áp dụng, Ä‘iá»?u quan trá»?ng là phải đánh thuế phần giá trị gia tăng vá»›i mức thuế suất thấp hÆ¡n nhiá»?u, nếu định đánh thuế phần giá trị gia tăng này. Tuy thuế đánh vào phần giá trị gia tăng nói chung thÆ°á»?ng không hiệu quả, có ít nhất hai lý do giải thích tại sao má»™t phần thuế giá trị gia tăng nhá»? lại có thể đóng góp vào các nguồn thu công hiệu quả. Thứ nhất, má»™t quốc gia có phần giá trị gia tăng trên đất Ä‘ai càng lá»›n thì sẽ càng cần phải chi nhiá»?u hÆ¡n cho công an, tòa án, quốc phòng và ngoại giao để bảo vệ tài sản của mình. Sẽ là hợp lý nếu lấy má»™t phần chi phí này từ phần giá trị gia tăng và do đó đánh thuế phần giá trị gia tăng để thu cho đủ ngân sách. Nếu thuế đánh trên phần giá trị gia tăng bù đắp đủ cho chi phí để bảo đảm giá trị gia tăng bổ sung thì sẽ không gây ra gánh nặng quá tải. 83 Việc keÌ?o dài tuyến Jubilee trên hệ thống vận chuyển nhanh của Luân Ä?ôn khiến cho giá trị đất ở các khu vá»±c lân cận tăng lên chóng mặt. Việc tăng 2 trong số 6 ga má»›i đã giúp thu đủ kinh phí để chi trả toàn bá»™ cho phí xây dá»±ng trị giá 3,5 tá»· Bảng. Dá»± kiến tổng số gía trị đất gia tăng do keÌ?o dài con Ä‘Æ°á»?ng sẽ cao gấp 3 lần chi phí xây dá»±ng. 84 TÆ°Æ¡ng tá»±, các tác Ä‘á»™ng ngoại vi tiêu cá»±c của các dá»± án cấp quốc gia, chẳng hạn nhÆ° rào chắn các Ä‘Æ°á»?ng cao tốc mà không để lối thoát bên cạnh hay chá»— sang Ä‘Æ°á»?ng, cần phải được bù đắp tuỳ theo sá»± mất mát vá»? giá trị đất Ä‘ai. 85 Phần giá trị gia tăng không chỉ là các tòa nhà, mà cả các dá»± án đầu tÆ° tÆ° nhân vá»? thuá»· lợi, làm Ä‘Æ°á»?ng và xây cầu, các ná»— lá»±c cá nhân liên tục nhằm duy trì các cánh đồng lúa v.v. 262 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N Lý do thứ hai nên đánh thuế phần giá trị gia tăng là để chia sẻ bá»›t tài sản của những ngÆ°á»?i giàu. Căn cứ vá»? tính hiệu quả của việc chia sẻ bá»›t tài sản của những ngÆ°á»?i giàu là khó có thể duy trì sá»± thống nhất xã há»™i nếu có sá»± bất bình đẳng quá lá»›n trong phân chia tài sản xã há»™i. Do đó, thuế đánh trên giá trị tài sản vì mục đích này sẽ được miá»…n, làm sao để ngÆ°á»?i dân không bị thua thiệt vá»? những nhu cầu cá nhân cÆ¡ bản và nghỉ hÆ°u. Nếu má»™t xã há»™i nhất trí rằng việc tập trung tài sản quá thiên lệch gây ra chi phí cao, thì má»™t loại thuế bù đắp được cho các chi phí này sẽ không gây ra gánh nặng quá tải. Nếu thuế đánh trên phần giá trị gia tăng vượt quá chi phí biên để duy trì giá trị gia tăng và chi phí do sá»± bất bình đẳng tăng cao trong xã há»™i gây ra, thì thuế tạo ra gánh nặng quá tải, bởi vì phần giá trị gia tăng chịu thuế càng lá»›n thì số chi để duy trì giá trị gia tăng càng nhá»?. Gánh nặng quá tải do thuế đánh trên phần giá trị gia tăng gây ra sẽ tá»· lệ thuận vá»›i bình phÆ°Æ¡ng số tiá»?n mà thuế trên phần giá trị gia tăng vượt quá chi phí biên để duy trì giá trị gia tăng và chi phí biên do sá»± bất bình đẳng gây ra. 6. Thuế chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản86 Các loại thuế chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản hiện Ä‘ang được xem xeÌ?t lại vá»? mặt hiệu quả, tính công bằng và tính bá»?n vững. Chúng cÅ©ng tạo cÆ¡ há»™i cho tham nhÅ©ng và nhiá»?u hình thức trốn thuế. Trong khi má»™t phần thuế chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản đánh trên phần giá trị gia tăng không khuyến khích đầu tÆ° và do đó gây ra sá»± không hiệu quả, thì phần thuế đất Ä‘ai ít nhất cÅ©ng thu được má»™t số lợi nhuận, tuy bị chậm trá»… keÌ?o dài. Thuế chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản ở Việt Nam có tính đến sá»± khác biệt vá»? hiệu quả bằng cách áp dụng các mức thuế suất thấp hÆ¡n cho việc chuyển nhượng phần giá trị gia tăng so vá»›i chuyển nhượng đất Ä‘ai. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u này khuyến khích các nhà đầu tÆ° trốn thuế bằng cách cố tình tính má»™t phần lá»›n số thuế phải ná»™p theo mức áp dụng cho toà nhà. Thiếu sót lá»›n nhất trong các quy định vá»? thuế chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản là thuế chỉ được thu trong trÆ°á»?ng hợp chuyển nhượng có đăng ký. Ä?iá»?u này dẫn đến các hình thức cho thuê lại keÌ?m hiệu quả, làm giảm Ä‘á»™ an toàn của sở hữu, tính minh bạch, và gây khó khăn thêm cho việc dá»± báo và dá»± toán số thu ngân sách. HÆ¡n thế nữa, ngay cả má»™t mức thuế chuyển nhượng trung bình vài Ä‘iểm phần trăm cÅ©ng sẽ làm cản trở má»™t số giao dịch. Má»™t loại thuế đất Ä‘ai tính trên cÆ¡ sở hàng năm không có những khó khăn này. Nó khuyến khích giá trị gia tăng và làm gia tăng giá trị đất nhá»? những thay đổi vá»? nhân khẩu há»?c, dịch vụ công và các chính sách thuế Ä‘ang được thá»±c thi vào cùng thá»?i Ä‘iểm, trong khi Ä‘em lại nguồn thu công dá»… dá»± báo và minh bạch. Má»™t dạng không chính thức của thuế chuyển nhượng là thuế đánh trên những thay đổi vá»? sá»­ dụng đất. Việc chuyển đổi mục đích sá»­ dụng đất thÆ°á»?ng được chính quyá»?n tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng áp dụng để có thêm má»™t nguồn thu nhập cÆ¡ bản, dá»… dàng và thu má»™t lần.87 86 Tháng 11/2007 Quốc há»™i đã biểu quyết đồng ý áp dụng mức thuế 25% trên lợi nhuận vốn thu được từ chuyển nhượng bất Ä‘á»™ng sản. Mức thu này bổ sung thêm cho mức thuế chuyển nhượng 2% đã được áp dụng, và khiến loại thuế này gần bằng thuế thu nhập hiện nay đánh vào tiá»?n cho thuê là 28%. 87 Thá»±c tế hấp dẫn này sẽ không bá»?n vững: nó khiến các thế hệ tÆ°Æ¡ng lai không được hưởng những lợi ích này, thÆ°á»?ng chuyển đất Ä‘ai sang các mục đích sá»­ dụng “cao hÆ¡nâ€? khi chÆ°a đến lúc (do đó làm 263 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM 7. Các ý nghÄ©a tác Ä‘á»™ng vá»? mặt chính sách ở Việt Nam, hÆ¡n 86 5 triệu ngÆ°á»?i Ä‘ang cạnh tranh vá»›i hàng nghìn các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c (DNNN) và công ty tÆ° nhân vá»? quyá»?n sá»­ dụng đất. Ngoài nhu cầu cá nhân vá»? đất Ä‘ai, còn có nhu cầu vá»? đất Ä‘ai của cấp xã để sá»­ dụng vào những mục đích nhÆ° xây dá»±ng công viên, Ä‘Æ°á»?ng phố, hệ thống cấp thoát nÆ°á»›c và khu bảo tồn thiên nhiên.    Má»™t trong những mục tiêu trá»?ng tâm của luật đất Ä‘ai ở Việt Nam là tạo ra má»™t thị trÆ°á»?ng đất Ä‘ai hoạt Ä‘á»™ng hiệu quả, được thiết kế để thúc đẩy các kết quả mang tính công bằng và phát triển bá»?n vững. Tuy nhiên, mặc dù nhiá»?u biện pháp mang tính pháp lý pháp luật đã được thá»±c hiện để xoá loại bá»? sá»± tính keÌ?m hiệu quả và thiếu công bằng, song các biện pháp này không thể kiểm soát được lạm phát do tăng giá, tình trạng đầu cÆ¡ đất Ä‘ai, lấn chiếm đất công, chống lại việc chính thức hóa ná»?n kinh tế và tham nhÅ©ng. Báo cáo của SEMLA cho rằng Luật đất Ä‘ai và các Nghị định có liên quan đã đạt đến mức Ä‘á»™ phức tạp mà ngay cả các công dân có há»?c thức nhất cÅ©ng thấy khó hiểu. Trong phần này, chúng tôi sẽ trình bày làm thế nào để mà việc đánh thuế đất Ä‘ai (thu tiá»?n thuê đất) theo giá thị trÆ°á»?ng có thể giúp giải quyết má»™t cách hiệu quả và công bằng má»™t số vấn Ä‘á»? chính sách đã được thảo luận Ä‘i thảo luận lại nhiá»?u lần trong các kế hoạch phát triển KTXH 5 năm. Những thuận lợi của việc chính thức hóa thị trÆ°á»?ng đất Ä‘ai88 Các giao dịch đất Ä‘ai giữa hai bên không nhất thiết phải được đăng ký chính thức. NgÆ°á»?i dân đôi khi cho rằng chuyển nhượng QSDÄ? không chính thức cÅ©ng được, chỉ bằng má»™t cái bắt tay hoặc má»™t hợp đồng cho thuê Ä‘Æ¡n giản. Tuy nhiên, nếu không chính thức hóa bằng luật pháp, có nguy cÆ¡ các khoản đầu tÆ° của cá nhân không có quyá»?n sở hữu hợp pháp có thể bị mất trắng. Do đó, rất cần phải có má»™t quy trình Ä‘Æ¡n giản và ít tốn keÌ?m, xeÌ?t cả vá»? mặt hiệu quả và tính công bằng, để QSDÄ? có thể được chuyển nhượng má»™t cách hợp pháp. Việc lÆ°u giữ các thông tin vá»? đăng ký đất Ä‘ai không đòi há»?i quá nhiá»?u thủ tục giấy tá»? quan liêu và có thể lấy kinh phí từ số lệ phí thu được bằng chi phí biên của dịch vụ hoặc từ ngân sách công. NgÆ°á»?i dân quan tâm tá»›i má»™t hệ thống cấp chứng nhận QSDÄ? minh bạch và hiệu quả nhằm tránh các chi phí xã há»™i do tình trạng đất bá»? không gây ra và khuyến khích sá»­ dụng đất hiệu quả và bá»?n vững. Hệ thống quản lý đăng ký đất Ä‘ai và thu thuế, má»™t khi đã được thành lập, thì sẽ giống nhÆ° bá»™ phận tiếp đón và bá»™ phận hậu cần của má»™t khách sạn: sắp xếp phòng nghỉ, đăng ký khách và thu tiá»?n thuê phòng. Lệ phí đăng ký đất Ä‘ai, bổ sung cho hệ thống thuế tính trên giá trị đất, không nên nhiá»?u hÆ¡n chi phí thá»?i gian của má»™t nhân viên phục vụ. Má»?i khoản giảm trừ trên ảnh hưởng không cần thiết tá»›i Ä‘á»?i sống và các cá»™ng đồng dân cÆ°), và tạo cÆ¡ há»™i cho tham nhÅ©ng. HÆ¡n thế nữa, các loại thuế, phí và tiá»?n đút lót phải trả để chuyển đổi mục đích sá»­ dụng đất có thể dá»… dàng làm các há»™ gia đình nghèo phá sản, bởi há»? không có tiá»?n để chi trả cho các loại phí không mong đợi, không phù hợp vá»›i mục đích sá»­ dụng và số thu từ tiá»?n thuê đất hiện tại, phản ánh nhu cầu thá»±c tế trên thị trÆ°á»?ng trong nÆ°á»›c. 88 Thị trÆ°á»?ng đất Ä‘ai chủ yếu vẫn là phi chính thức. Các số liệu gần đây của ADB cho thấy chỉ có khoảng 50% giao dịch đất nông nghiệp là được đăng ký chính thức. ở khu vá»±c thành thị, con số Æ°á»›c tính rất khác nhau, cho thấy khoảng 60% đến 85% đất Ä‘ai được giao dịch không chính thức (Gillespie 2002, CIEM 2006). 264 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N chi phí chuyển nhượng và đăng ký sẽ được phản ánh qua việc tăng giá đất. Do đó, thông qua việc đánh thuế đất, những phần giá trị gia tăng sẽ được thu để phục vụ công ích. 8. Thu hồi đất Ä‘ai Quyá»?n sá»­ dụng đất được nhà nÆ°á»›c cấp cho ngÆ°á»?i sá»­ dụng và nhà nÆ°á»›c có quyá»?n thu hồi các quyá»?n này trong những trÆ°á»?ng hợp cụ thể theo quy định.89 Ä?iá»?u 38 của Luật Ä?ất Ä‘ai năm 2003 liệt kê các lý do của việc nhà nÆ°á»›c có quyá»?n thu hồi QSDÄ?. Khoản đầu tiên quy định khá bao quát, cho pheÌ?p thu hồi đất khi “nhà nÆ°á»›c cần sá»­ dụng đất cho các mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cá»™ng hay phát triển kinh tếâ€?. Nhà nÆ°á»›c cần ra thông báo thu hồi đất trÆ°á»›c 90 ngày đối vá»›i đất nông nghiệp và 180 ngày đối vá»›i đất phi nông nghiệp. Trong Ä‘a số trÆ°á»?ng hợp, các há»™ gia đình có đất thuá»™c diện thu hồi Ä‘á»?u đủ Ä‘iá»?u kiện để nhận tiá»?n bồi thÆ°á»?ng từ nhà nÆ°á»›c, dÆ°á»›i hình thức đổi đất tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng ở nÆ¡i khác hoặc bằng tiá»?n mặt. Má»™t số há»™ thuá»™c diện được há»— trợ thêm để giúp giải quyết hậu quả của việc di chuyển đối vá»›i Ä‘á»?i sống.90 Tuy có những vấn Ä‘á»? tồn tại trong quá trình thu hồi đất Ä‘ai, gây ra khiếu kiện, chống đối, xung Ä‘á»™t, làm chậm trá»… việc giải phóng mặt bằng và các công trình công cá»™ng, song nguyên nhân chính dẫn đến sá»± phản đối của ngÆ°á»?i dân lại là chế Ä‘á»™ Ä‘á»?n bù. Giá quy định chính thức không phù hợp vá»›i giá đất trên thị trÆ°á»?ng. Ä?iá»?u này khiến những ngÆ°á»?i có đất được “đá»?n bùâ€? không thể tìm được mảnh đất khác tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i đất mà há»? đã bị thu hồi. HÆ¡n nữa, vấn Ä‘á»? thiếu công bằng vốn đã nhạy cảm lại càng trầm trá»?ng hÆ¡n nữa khi đất bị thu hồi, không phải cho các nhu cầu hạ tầng cÆ¡ bản, mà là cho các dá»± án phát triển kinh tế và các khu công nghiệp. Trong các trÆ°á»?ng hợp này, sá»± khác biệt giữa tiá»?n Ä‘á»?n bù và giá trị trong giá trị sá»­ dụng má»›i được ná»›i rá»™ng thêm rất nhiá»?u. DÆ°á»›i chế Ä‘á»™ đánh thuế toàn bá»™ giá trị đất, vấn Ä‘á»? này biến mất bởi việc thu tiá»?n thuê đất khiến giá bán đất sụt xuống bằng tiến dần vá»? 0, bất kể kế hoạch sá»­ dụng hiện tại và tÆ°Æ¡ng lai thế nào. Việc thu hồi đất dÆ°á»›i chế Ä‘á»™ đánh thuế trên giá trị đất sẽ chỉ làm mất tài sản sở hữu, mà không gây lá»— vá»? tài chính. Vì giá bán đất gần bằng 0 nên không cần phải Ä‘á»?n bù cho việc mất đất. DÆ°á»›i chế Ä‘á»™ đánh thuế giá trị đất, việc Ä‘á»?n bù sẽ giá»›i hạn ở các chi phí vá»? tài chính và tâm lý cho việc di chuyển chá»— ở và mất mát vá»? giá trị gia tăng vốn gắn vá»›i vị trí đất. Có thể Ä‘á»? xuất rằng chế Ä‘á»™ Ä‘á»?n bù nên mang tính trợ cấp ngoài chế Ä‘á»™. DÆ°á»›i chế Ä‘á»™ thu toàn bá»™ giá trị thuê đất, việc Ä‘á»?n bù ngoài chế Ä‘á»™ mang tính khả thi nhiá»?u hÆ¡n vì không còn cần kinh phí để Ä‘á»?n bù đất Ä‘ai vốn trÆ°á»›c nhất hết thuá»™c sở hữu toàn dân. 9. Xá»­ lý các tranh chấp vá»? đất Ä‘ai Má»™t trong các cách để việc đánh thuế giá trị đất nâng cao được sá»± công bằng là thông qua các tranh chấp vá»? đất Ä‘ai.91  Nếu hai bên tham gia Ä‘á»?u yêu cầu quyá»?n sở hữu đối vá»›i cùng má»™t 89 Ä?iá»?u này tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i “lãnh địa riêngâ€?, má»™t thá»±c tiá»…n quốc tế được áp dụng trên khắp thế giá»›i. 90 Nghị định 197/2004/NÄ?-CP vá»? Ä‘á»?n bù, há»— trợ và tái định cÆ°. 91 Gillespie (2001) báo cáo rằng việc giải quyết các tranh chấp vá»? nhà đất có thể mất nhiá»?u thá»?i gian, tốn keÌ?m và không chắc chắn, vá»›i trên 70% các vụ kiện dân sá»± liên quan đến tranh chấp nhà đất không được giải quyết. Các toà án cấp quận/huyệnở TPHCM xeÌ?t xá»­ khoảng 600 vụ má»™t năm, vá»›i 1/3 số vụ được kháng án lên toà án cấp cao hÆ¡n và phải mất trung bình tá»›i 3 năm má»›i giải quyết xong. 265 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM mảnh đất và giấy tá»? không xác định rõ ai là ngÆ°á»?i chủ sở hữu thá»±c sá»±, thì vấn Ä‘á»? này có thể được giải quyết bằng cách kiểm tra hồ sÆ¡ thuế. Nếu má»™t trong hai ngÆ°á»?i đã ná»™p thuế tài sản còn ngÆ°á»?i kia không ná»™p thì hoàn toàn có cÆ¡ sở để cho rằng ngÆ°á»?i chủ thá»±c sá»± là ngÆ°á»?i đã ná»™p thuế. NgÆ°á»?i không ná»™p thuế có trách nhiệm phải giải trình tại sao anh ta xÆ°ng là chủ sở hữu trong khi ngÆ°á»?i kia lại ná»™p thuế. Việc đánh thuế giá trị đất cÅ©ng làm giảm Ä‘á»™ng cÆ¡ tranh chấp đất Ä‘ai bằng cách làm giảm giá trị đất. (CÅ©ng có thể có những tranh chấp vá»? giá trị vốn gia tăng và việc đánh thuế đất Ä‘ai không làm giảm bá»›t tính chất nghiêm trá»?ng của các tranh chấp này). 10. Phân chia và hợp nhất đất Ä‘ai ở nhiá»?u xã, đất Ä‘ai của các há»™ gia đình được chia thành nhiá»?u mảnh vá»›i mục đích để má»—i há»™ có cùng má»™t số lượng đất má»—i loại. Ä?ây là trở ngại lá»›n cho sản lượng nông nghiệp vì nó làm hạn chế quy mô kinh tế.92 Các xã có đất Ä‘ai có khả năng mang lại sản lượng cao phải chịu sức eÌ?p phân bổ lại những khu đất lá»›n đó, sá»­ dụng các số liệu vá»? chất lượng đất có thể có để phân chia lại đất má»™t cách công bằng giữa các há»™ gia đình. Nếu có các số liệu đáng tin cậy được thu thập vì mục đích thuế, thì các há»™ gia đình sẽ dá»… nhận thấy nên phân bổ thế nào để ai cÅ©ng tăng được sản lượng của mình. TÆ°Æ¡ng tá»± ở khu vá»±c thành thị, diện tích các khu đất nhá»? keÌ?m hiệu quả và khó khăn trong việc hợp nhất các thá»­a đất liá»?n ká»? gây cản trở hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° xây dá»±ng kinh tế, dẫn đến việc nhiá»?u khoảnh đất có giá trị bị bá»? phí giữa các toà nhà và các ngôi nhà nhá»? keÌ?m hiệu quả. Việc đánh thuế toàn bá»™ giá trị thuê đất sẽ khuyến khích các chủ sở hữu đồng bá»™ hóa các kế hoạch phát triển của há»? hoặc chuyển QSDÄ? cho ngÆ°á»?i nào đó có khả năng xây dá»±ng má»™t cách hiệu quả. Các dá»± án hạ tầng và tái phát triển lá»›n thÆ°á»?ng bị chậm trá»… do quyá»?n thá»?a thuận của những ngÆ°á»?i chủ sở hữu cho thuê hiện nay. Nếu há»? phải trả toàn bá»™ giá trị thuê đất, thì há»? sẽ thấy có lợi mà dá»?n Ä‘i ngay khi được nhận tiá»?n Ä‘á»?n bù cho di dá»?i hay cổ phần trong các dá»± án phát triển má»›i. 11. Hấp thu các tác Ä‘á»™ng ngoại vi Nhiá»?u hoạt Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»?i tạo ra lợi ích hoặc gây thiệt hại cho những ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất ở gần nÆ¡i diá»…n ra hoạt Ä‘á»™ng Ä‘ang được bàn đến. Các chuyên gia kinh tế gá»?i các lợi ích và tổn hại này là các “tác Ä‘á»™ng ngoại vi tích cá»±câ€? và “tác Ä‘á»™ng ngoại vi tiêu cá»±câ€?. Khi toàn bá»™ tiá»?n thuê đất được thu công khai, má»?i tác Ä‘á»™ng ngoại vi có thể gây ảnh hưởng tá»›i tài sản của những ngÆ°á»?i sở hữu đất nay thay vào đó sẽ làm ảnh hưởng tá»›i ngân khố công, thông qua những tác Ä‘á»™ng đối vá»›i số tiá»?n thuê đất được thu công khai. Ä?iá»?u này có nghÄ©a là không cần thiết phải xem xeÌ?t má»™t chế Ä‘á»™ Ä‘á»?n bù đất đặc biệt đối vá»›i chủ sở hữu đất Ä‘ai vì những tác Ä‘á»™ng ngoại vi tiêu cá»±c (hoặc thu tiá»?n của há»? nếu há»? được hưởng các tác Ä‘á»™ng ngoại vi tích cá»±c) vì số tiá»?n sá»­ dụng đất mà há»? phải trả cÅ©ng Ä‘iá»?u chỉnh theo các 92 Do những ná»— lá»±c cải cách đất Ä‘ai trong lịch sá»­ mà đấtÄ‘ai ở miá»?n bắc bị phân chia nhá»? lẻ gấp đôi so vá»›i miá»?n Nam. Diện đất trung bình của má»™t thá»­a đất cÅ©ng nhá»? hÆ¡n nhiá»?u và đất Ä‘ai cÅ©ng phân tán nhiá»?u hÆ¡n so vá»›i miá»?n nam, khiến việc hợp nhất đất Ä‘ai giữa các há»™ gia đình là vô cùng khó khăn. HÆ¡n nữa, vá»›i ná»— lá»±c nhằm xúc tiến phân bổ đất Ä‘ai theo Luật đất Ä‘ai năm 1993, chỉ có má»™t giấy chứng nhận QSDÄ? được cấp cho tất cả các mảnh đất. Nhiá»?u há»™ gia đình do đó buá»™c phải đăng ký đất Ä‘ai thành nhiá»?u lần, tốn thêm chi phí, khiến ngÆ°á»?i dân ngại thá»±c hiện ná»— lá»±c này. 266 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N tác Ä‘á»™ng ngoại vi. Tính hiệu quả đòi há»?i những ngÆ°á»?i gây ra các tác Ä‘á»™ng ngoại vi phải ná»™p tiá»?n93 hoặc trừ thuế trá»±c tiếp, nhằm khuyến khích há»? thá»±c hiện nhiá»?u hoạt Ä‘á»™ng tạo ra các tác Ä‘á»™ng ngoại vi hiệu quả, song sẽ không cần có má»™t chế Ä‘á»™ Ä‘á»?n bù chung cho những ngÆ°á»?i sở hữu các mảnh đất xung quanh, vì chính phủ sẽ là bên thu lợi hoặc chịu thiệt do các tác Ä‘á»™ng ngoại vi. Tác Ä‘á»™ng ngoại vi lá»›n nhất mà chủ sở hữu đất Ä‘ai được hưởng thÆ°á»?ng là từ việc cung cấp các dịch vụ hạ tầng và dịch vụ công. Việc xây dá»±ng cầu, Ä‘Æ°á»?ng, trÆ°á»?ng há»?c…thÆ°á»?ng làm cho các chủ sở hữu đất giàu lên, trong khi ngÆ°á»?i thuê phải chịu giá thuê cao hÆ¡n. Việc đánh thuế giá trị đất Ä‘ai sẽ giúp công chúng nắm được chi phí phát sinh kèm vá»›i việc cung cấp dịch vụ và do đó giúp cung cấp vốn cho thêm nhiá»?u dá»± án. 12. Thuế đất Ä‘ai và ngÆ°á»?i nghèo Khi các nhà hoạch định chính sách xem xeÌ?t việc đánh thuế đất Ä‘ai, há»? đôi khi tá»? ra lo ngại rằng ngÆ°á»?i nghèo có thể không có khả năng trả tiá»?n thuế đất. Sá»± lo ngại của há»? phải được chia thành hai phần: NgÆ°á»?i nghèo sở hữu đất có giá trị thấp và ngÆ°á»?i nghèo sở hữu đất có giá trị cao. Giải pháp cho vấn Ä‘á»? ngÆ°á»?i nghèo sở hữu đất có giá trị thấp là cấp cho má»—i ngÆ°á»?i dân má»™t tấm thẻ chứng nhận quyá»?n được miá»…n má»™t số tiá»?n thuế đất nhất định, ví dụ 1 triệu đồng má»™t năm.94 Má»—i thành viên há»™ gia đình trên 16 tuổi phải được pheÌ?p góp phần thuế được miá»…n của mình vào biên lại thuế chung của cả gia đình. NhÆ° vậy, các gia đình sở hữu đất có giá trị thấp sẽ không phải trả tiá»?n thuế. HÆ¡n nữa, việc cho pheÌ?p công dân không có đất bán số tiá»?n miá»…n thuế của há»? cho những ngÆ°á»?i có đất sẽ cho pheÌ?p tất cả má»?i công dân Ä‘á»?u được hưởng lợi nhÆ° nhau từ phần thuế đất được trừ. Má»™t nông dân nghèo có đất ít giá trị sẽ không phải ná»™p thuế đất. Tuy nhiên, má»™t nông dân sở hữu đất Ä‘ai màu mỡ, có Ä‘iá»?u kiện thá»?i tiết tốt, được tÆ°á»›i tiêu đầy đủ và có giá trị lá»›n hÆ¡n so vá»›i đất Ä‘ai của những ngÆ°á»?i khác trong thôn làng thì sẽ phải bù đắp cho những ngÆ°á»?i khác, vì mục đích hiệu quả và công bằng. TÆ°Æ¡ng tá»±, má»™t cá»™ng đồng nông dân nghèo sở hữu đất Ä‘ai có giá trị thấy sẽ không phải trả bất kỳ loại thuế đất nào. Song má»™t cá»™ng đồng gồm những nông dân sở hữu đất Ä‘ai có giá trị rất cao tính theo đầu ngÆ°á»?i sẽ phải bù đắp cho những cá»™ng đồng khác vì há»? được tiếp cận nhiá»?u hÆ¡n đối vá»›i đất Ä‘ai là tài sản của toàn dân. Vấn Ä‘á»? của những ngÆ°á»?i nghèo sở hữu đất có giá trị cao (đặc biệt là ở thành phố) là rất khó giải quyết vì nó vừa gây cho chúng ta tâm lý cảm thông vừa khiến chúng ta thất vá»?ng vì sá»± 93 Ví dụ, đất nông nghiệp gần các địa Ä‘iểm đổ đất ở Ä?à Nẵng đã bị ô nhiá»…m và keÌ?m màu mỡ, khiến ngÆ°á»?i dân địa phÆ°Æ¡ng phải lên tiếng phản đối và đòi bồi thÆ°á»?ng. Huyện Từ Liêm, Hà Ná»™i, cÅ©ng là má»™t ví dụ. ở đó, vấn Ä‘á»? khiếu kiện chung của nông dân ở đây là há»? chỉ được Ä‘á»?n bù cho số đất Ä‘ai bị thu hồi cho xây dá»±ng. Chá»— còn lại, những mảnh đất xung quanh có diện tích nhá»?, thÆ°á»?ng ở trong góc vá»›i hình dạng meÌ?o mó, không có thuá»· lợi hay hạ tầng nông nghiệp, thì không được Ä‘á»?n bù, mặc dù đã mất khả năng sinh lợi. 94 Tuỳ thuá»™c vào số thu Æ°á»›c tính và thá»?i gian thiết lập và áp dụng thuế đất Ä‘ai, có thể cho rằng tổng doanh thu sẽ vượt quá nhu cầu của chính phủ. Phần bá»™i thu có thể được sá»­ dụng để thiết lập má»™t hệ thống lợi tức của công dân và/hoặc cung cấp tài chính cho má»™t hệ thống bảo hiểm xã há»™i cho toàn dân. 267 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM keÌ?m hiệu quả. Những ngÆ°á»?i này có thể lưỡng lá»± không muốn chuyển trong khi lại không có nguồn kinh phí nào để trả tiá»?n thuế đất.95 Nếu chúng ta để mặc há»?, há»? sẽ khiến cho cá»™ng đồng bị thua thiệt lá»›n vá»? cÆ¡ há»™i phát triển và có thêm số thu thuế đất Ä‘ai gia tăng cùng vá»›i sá»± phát triển. Chúng tôi có hai kiến nghị nhÆ° sau: Thứ nhất, cho pheÌ?p ngÆ°á»?i nghèo được hoãn thuế đất Ä‘ai cho đến khi chết, nếu tài sản đủ giá trị để ná»™p thuế. Khi chết, tài sản sẽ được bán và ná»™p thuế kèm theo lãi suất. Thứ hai, khi rõ ràng là tài sản không đủ giá trị để ná»™p thuế khi chết thì cần phải Ä‘Æ°a ra quyết định có miá»…n thuế hay không cho từng trÆ°á»?ng hợp. Vì các thành phố cần được quy hoạch phát triển lại và vì tất cả các dá»± án quy hoạch phát triển lại Ä‘á»?u có thể bị ách tắc nếu ngÆ°á»?i nghèo không phải ná»™p thuế đất Ä‘ai mà há»? sở hữu, thì sẽ là hợp lý nếu thúc eÌ?p ngÆ°á»?i ta từ bá»? các mảnh đất có giá trị của há»?. Má»™t hình thức thá»?a hiệp khác có thể áp dụng nữa là giúp ngÆ°á»?i dân có đất Ä‘ai có giá trị chuyển đổi QSDÄ? của há»? sang ở các chung cÆ° cao tầng gần đó, để há»? vẫn được sống trong môi trÆ°á»?ng quen thuá»™c, trong các căn há»™ tiện nghi hiện đại, mà không cần chiếm má»™t khoảnh đất quý giá. 13. Ä?ăng ký thuế và miá»…n thuế Ngoại trừ các trÆ°á»?ng hợp có khó khăn được xeÌ?t theo từng trÆ°á»?ng hợp má»™t, không nên miá»…n thuế đất Ä‘ai còn nợ, nhằm mục đích giữ cho hệt thống được Ä‘Æ¡n giản, minh bạch và công bằng. Quy tắc không cho miá»…n này cần bao gồm tất cả các bá»™ ngành, cÆ¡ quan chính phủ, trÆ°á»?ng há»?c, bệnh viện, viện bảo tàng, DNNN v.v.96 Hiệu quả, sá»± minh bạch vá»? ngân sách và trách nhiệm giải trình là những lý do giải thích cho quy tắc này. Việc bắt buá»™c tất cả các cÆ¡ quan công trả tiá»?n sá»­ dụng đất theo giá thị trÆ°á»?ng sẽ giúp cho các cÆ¡ quan và các nhà hoạch định chính sách có cÆ¡ há»™i để cân nhắc xem liệu địa Ä‘iểm và quy mô của các hoạt Ä‘á»™ng công có cho thấy đất đã được sá»­ dụng hiệu quả hay không, có tính đến những thay đổi theo thá»?i gian vá»? mặt công nghệ, nhân khẩu há»?c và nhu cầu công cá»™ng. Má»™t cÆ¡ quan chính phủ nếu sá»­ dụng diện tích đất vượt quá nhu cầu thá»±c tế hoặc chiếm má»™t vị trí không thích hợp sẽ làm mất mát các cÆ¡ há»™i có lợi và do đó, làm suy giảm tài sản của toàn dân. HÆ¡n thế nữa, việc buá»™c các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c phải trả tiá»?n sá»­ dụng đất cÅ©ng sẽ tạo cho cá»™ng đồng địa phÆ°Æ¡ng cÆ¡ há»™i được Ä‘á»?n bù vì đã giao đất cho các cấp chính quyá»?n cao hÆ¡n. 95 Tuỳ thuá»™c vào số thu Æ°á»›c tính và thá»?i gian thiết lập và áp dụng thuế đất Ä‘ai, có thể cho rằng tổng doanh thu sẽ vượt quá nhu cầu của chính phủ. Phần bá»™i thu có thể được sá»­ dụng để thiết lập má»™t hệ thống lợi tức của công dân và/hoặc cung cấp tài chính cho má»™t hệ thống bảo hiểm xã há»™i cho toàn dân. 96 Tính đến năm 2002, các DNNN nắm giữ tá»›i 95% quỹ đất của Hà Ná»™i cho các tổ chức thuê, chỉ để lại má»™t phần nhá»? cho mục đích sá»­ dụng cá nhân. HÆ¡n nữa, số liệu PCI năm 2006 phát hiện thấy rằng trong số các công ty hiện Ä‘ang thuê đất, 13,7% thuê lại không chính thức từ các DNNN. Ä?iá»?u Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên là các DNNN phải có trách nhiệm đối vá»›i tất cả các khoản tiá»?n thuê (dù là thu từ bên thứ ba hay không) và ná»™p lại cho nhà nÆ°á»›c trong tổng số tiá»?n thuê phải trả cho đặc quyá»?n kiểm soát toàn bá»™ má»™t địa Ä‘iểm. HÆ¡n nữa, việc cho thuê lại đất của các DNNN là bất hợp pháp (Luật Ä?ất Ä‘ai 2003, Ä?iá»?u 109/2). Tuy nhiên, vá»? mặt kinh tế, cho thuê lại đất sẽ không gây ra bất kỳ tác Ä‘á»™ng nào tá»›i thị trÆ°á»?ng, dù phải trả tiá»?n thuê theo giá thị trÆ°á»?ng nhÆ° má»?i ngÆ°á»?i khác. NhÆ° vậy, chắc có má»™t Ä‘iá»?u luật khác sẽ phải được vô hiệu trong tÆ°Æ¡ng lai. 268 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N 14. Cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c (DNNN)97 Các ná»— lá»±c cổ phần hóa DNNN hiện tại cần được xem xeÌ?t từ góc Ä‘á»™ Ä‘iá»?u gì đã diá»…n ra trong quá trình tÆ° nhân hóa đối vá»›i các ná»?n kinh tế và cÆ¡ cấu xã há»™i thuá»™c khối Ä?ông Âu cÅ© hoặc liên hệ tá»›i những sá»± kiện “Deutsche Treuhandâ€?. Do các DNNN nắm giữ nhiá»?u đất Ä‘ai, nên toàn bá»™ đất Ä‘ai của há»? Ä‘ang được “tÆ° nhân hóaâ€? cho những ngÆ°á»?i nắm được thông tin ná»™i bá»™ và có nhiá»?u tiá»?n. Các công ty sẽ được bán vá»›i giá thấp hÆ¡n giá thị trÆ°á»?ng, bởi vì không thể dá»± báo trÆ°á»›c giá đất trong tÆ°Æ¡ng lai. Do đó, nhiá»?u công ty sẽ được Ä‘Æ°a ra vá»›i mục đích đầu cÆ¡ đất Ä‘ai mà há»? Ä‘ang nắm giữ. Các nhà máy, xí nghiệp, kể cả các Ä‘Æ¡n vị làm ăn có lãi, sẽ đóng cá»­a và đất bị giữ lại cho đến khi có các dá»± án đầu tÆ° hạ tầng lá»›n. Việc đánh thuế giá trị đất sẽ ngăn ngừa những thiệt hại do việc mua đầu cÆ¡ các DNNN gây ra, vì không để lợi nhuận phát sinh từ đầu cÆ¡ đất nữa. Loại bá»? đầu cÆ¡ đất Ä‘ai ra khá»?i quá trình cổ phần hóa sẽ tạo nhiá»?u cÆ¡ há»™i hÆ¡n cho các nhóm có túi tiá»?n ít hÆ¡n (nhÆ° ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng chẳng hạn) tham gia đấu giá DNNN, bởi yêu cầu vá»? vốn sẽ thấp hÆ¡n. Ä?ánh thuế đất Ä‘ai của các DNNN, dù các doanh nghiệp này có cổ phần hóa hay không, sẽ đảm bảo rằng việc sá»­ dụng phần đất Ä‘ai này của đất nÆ°á»›c sẽ mang lại má»™t nguồn thu nhập ổn định cho các thế hệ tÆ°Æ¡ng lai. 15. Ä?ánh thuế thu nhập từ cho thuê bất Ä‘á»™ng sản Thu nhập từ cho thuê bất Ä‘á»™ng sản thÆ°á»?ng thuá»™c diện chịu thuế thu nhập. Mặc dù quy định này Ä‘em lại má»™t phần tiá»?n thuê đất cho ngân khố, song đây là cách làm không hiệu quả. Thứ nhất, có trÆ°á»?ng hợp trốn thuế. Má»™t cách thức Ä‘Æ¡n giản là khai sai số tiá»?n. HÆ¡n thế nữa, kể cả vá»›i hệ thống kế toán tốt nhất thì việc tính toán thu nhập ròng từ bất Ä‘á»™ng sản cÅ©ng là việc khó, vì khó xác định những hạng mục nhÆ° khấu hao. Giữa tình trạng lá»?ng lẻo vá»? mã số thuế và các nhà kế toán, luật sÆ° Ä‘ang mong kiếm lợi, có rất nhiá»?u cách thức hợp pháp để các nhà đầu tÆ° bất Ä‘á»™ng sản giảm số tiá»?n thuế phải trả, nhÆ°ng lại gây chi phí đáng kể cho tính hiệu quả và công bằng xã há»™i. Ä?ặt thu nhập từ bất Ä‘á»™ng sản vào diện chịu thuế thu nhập cÅ©ng tạo gánh nặng cho những ngÆ°á»?i Ä‘ang sá»­ dụng đất Ä‘ai của mình má»™t cách hiệu quả, so vá»›i những ngÆ°á»?i để đất Ä‘ai nằm yên không sá»­ dụng, đầu cÆ¡. Khi những ngÆ°á»?i chủ sở hữu đất Ä‘ai ná»™p thuế thì tốt nhất là đánh thuế trên giá trị thuê đất, không quan tâm tá»›i thu nhập hiện tại từ đất. Ä?iá»?u này đảm bảo rằng những ngÆ°á»?i có QSDÄ? sẽ có Ä‘á»™ng cÆ¡ khuyến khích sá»­ dụng đất hiệu quả. 16. Phòng ngừa việc giá trị thuê đất tăng lên Ä‘á»™t ngá»™t Việc đánh thuế giá trị đất nói chung sẽ dẫn đến những thay đổi thuận lợi hÆ¡n trong việc thuê đất, vì những yếu tố đầu cÆ¡, tham nhÅ©ng và hưởng tiá»?n chênh lệch được giảm thiểu. Tuy nhiên, các dá»± án hạ tầng lá»›n, các dá»± án đầu tÆ° tÆ° nhân gần ká»?, tình hình phát triển kinh tế thế giá»›i và những thay đổi trong các quy định của pháp luật, có thể dẫn đến những thay đổi nhanh chóng, không lÆ°á»?ng trÆ°á»›c trong giá thuê đất. Ä?iá»?u này có thể dẫn đến thua lá»— vá»? phần 97 Chính phủ Việt Nam ra lệnh cổ phần tÆ° nhân hóa các DNNN trong năm 1992. HÆ¡n 3.500 DNNN đã được cổ phần tÆ° nhân hóa tính đến cuối năm 2005. Khoảng 1.505 doanh nghiệp nữa Ä‘ang có kế hoạch tÆ° nhân hóa đến cuối năm 2010 (trong số đó có tất cả các ngân hàng thÆ°Æ¡ng mại nhà nÆ°á»›c). 269 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM giá trị gia tăng mà nhà đầu tÆ° đặt vào đất. Ä?ể tá»± bảo vệ khá»?i lá»—, các nhà đầu tÆ° có thể mua bảo hiểm đối vá»›i những thay đổi trong giá thuê đất. Sẽ là hợp lý khi trông đợi các công ty bảo hiểm Ä‘Æ°a ra hình thức bảo hiểm nhÆ° vậy khi đất Ä‘ai chịu thuế toàn bá»™. Việc mua loại hình bảo hiểm đó sẽ giúp các nhà đầu tÆ° tá»± tin rằng há»? có thể thu hồi vốn đầu tÆ° theo kế hoạch đầu tÆ° ban đầu. 17. Các dá»± án thí Ä‘iểm Nếu ná»— lá»±c biến đất Ä‘ai thành nguồn thu ngân sách chính của má»™t quốc gia tá»? ra quá tham vá»?ng, thì có thể thiết kế các dá»± án thí Ä‘iểm. Tuy nhiên, má»—i khu công nghiệp được miá»…n thuế đã là má»™t “dá»± án thí Ä‘iểmâ€? nhÆ° vậy, căn cứ trên lập luận cho rằng các mức thuế thấp hÆ¡n sẽ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.98 Có má»™t dá»± án thú vị hiện Ä‘ang má»?c lên bên bá»? đông của sông Hồng ở Hà Ná»™i, má»™t trung tâm đô thị trị giá nhiá»?u tá»· đôla đã được Việt Nam và Hàn Quốc thá»?a thuận xây dá»±ng. Khu kinh doanh thÆ°Æ¡ng mại và dân cÆ° rá»™ng lá»›n và hiện đại này sẽ đòi há»?i di dá»?i 170.000 ngÆ°á»?i và còn chá»? được Quốc há»™i phê duyệt. Dá»± án phát triển đô thị này tính đến năm 2020 sẽ trải dài 40 km dá»?c theo bá»? sông, tính từ trung tâm cổ của Hà Ná»™i. Dá»± án đô thị rá»™ng 4.200 hecta sẽ cần khoảng 7 tá»· đôla để đầu tÆ° xây dá»±ng các cao ốc, khu dân cÆ°, công viên và đê Ä‘iá»?u ngăn con sông Hồng hay gây lÅ© lụt. Bằng cách áp dụng các nguyên tắc đánh thuế giá trị đất Ä‘ai, dá»± án đồ sá»™ này có thể tiến triển rất nhanh, thuận lợi hÆ¡n và công bằng hÆ¡n so vá»›i các quy định của các luật thuế, đầu tÆ° và đất Ä‘ai hiện hành. Chuyển má»™t diện tích 4.200 heÌ?cta thành má»™t khu không tính thuế duy nhất, mà chỉ thu lệ phí sá»­ dụng đất hàng năm dá»±a trên giá thị trÆ°á»?ng, sẽ tạo má»™t sân chÆ¡i công bằng cho tất cả các bên tham gia và đảm bảo được tính minh bạch trong quá trình này. Tuy nhiên, do dá»± án đến năm 2020 má»›i hoàn thành, Việt Nam sẽ buông lá»?ng mất cÆ¡ há»™i hưởng lợi trên quy mô lá»›n từ sá»± tăng trưởng và thịnh vượng bá»?n vững thu được từ việc chuyển sang đánh thuế giá trị đất Ä‘ai, đã được dá»± kiến trong kế hoạch phát triển KTXH 5 năm hiện nay. 18. Ã?p dụng thá»±c tế đánh thuế diện tích đất khan hiếm: Phí ách tắc giao thông ở Luân Ä?ôn Thành công to lá»›n của Luân Ä?ôn vá»? thu phí ách tắc giao thông, giúp giao thông thông suốt và là nguồn kinh phí để phát triển các dịch vụ giao thông công cá»™ng, là má»™t ví dụ Ä‘iển hình của việc thu phí sá»­ dụng các nguồn lá»±c khan hiếm (trong trÆ°á»?ng hợp này là Ä‘Æ°á»?ng phố) có thể làm tăng tính hiệu quả và tính công bằng nhÆ° thế nào. Thá»?i gian Ä‘i lại được giảm Ä‘i đáng kể trong khi sá»± tiện lợi gia tăng, khiến thành phố hoạt Ä‘á»™ng hiệu quả hÆ¡n. Ä?áng tiếc là Luân Ä?ôn lại hạn chế tối thiểu các loại thuế đất Ä‘ai. Vá»›i mức thuế cao hÆ¡n, tiá»?n thuế sẽ tăng cao do giao thông thuận lợi sẽ làm tăng đáng kể số thu ngân sách của thành phố và các loại thuế không có lợi có thể làm ảnh hưởng đến thÆ°Æ¡ng mại. 98 LÆ°u ý mối quan hệ chặt chẽ giữa má»™t chế Ä‘á»™ thuế và tiá»?n thuê đất: ở nÆ¡i nào thuế thấp hÆ¡n thì tiá»?n thuêđất thÆ°á»?ng cao hÆ¡n và ngược lại. Do đó, nếu không thu toàn bá»™ tiá»?n thuê đất, thì mức thuế suất thấp hÆ¡n sẽ do chủ sở hữu đất hưởng. 270 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N Hà Ná»™i và TPHCM có thể kiểm soát được tình hình ách tắc giao thông ngày càng cao bằng cách áp dụng má»™t mức phí, chẳng hạn 20 đôla má»™t xe ô-tô má»™t ngày, vì sá»­ dụng Ä‘Æ°á»?ng phố (vá»›i xe buýt và xe tải mức phí là 100 đôla). Số tiá»?n phí thu được khoảng 5 triệu đôla má»™t ngày sẽ được ná»™p vào ngân sách thành phố. Kể cả khi tính mức chi phí hành chính đắt nhất có thể tưởng tượng được, thì vẫn còn lại 4 triệu đôla má»—i ngày để nâng cấp hệ thống giao thông công cá»™ng. Ä?iá»?u này sẽ giúp hạn chế đáng kể số lượng xe máy, bởi ngÆ°á»?i dân sẽ có cÆ¡ há»™i được hưởng má»™t hệ thống giao thông công cá»™ng hiệu quả và thuận tiện. Toàn bá»™ các tuyến phố và các khu vá»±c trong thành phố khi đó có thể chỉ cho pheÌ?p các phÆ°Æ¡ng tiện giao thông công cá»™ng hoạt Ä‘á»™ng và Ä‘i bá»™. HÆ¡n thế nữa, chỉ mất 50 ngày là có đủ số thu để cấp vốn cho toàn bá»™ dá»± án tàu Ä‘iện và tàu Ä‘iện ngầm của Pháp. Việc có má»™t hệ thống thu tiá»?n thuê đất ngày càng lá»›n vì lợi ích công sẽ giúp biến Hà Ná»™i và TPHCM trở thành má»™t thành phố loại má»™t, phát triển bá»?n vững của thế ká»· 21. 19. Các vấn Ä‘á»? hành chính quản lý của Hệ thống thuế Giá trị đất Xác định giá trị đất Ná»?n tảng của má»™t hệ thống thuế bất Ä‘á»™ng sản hoặc thuế giá trị đất chính là việc xác định giá trị đất. Xác định giá trị đất cần phải chính xác, cập nhật và minh bạch. Ngày nay, vá»›i việc sá»­ dụng công nghệ máy tính, hệ thống thông tin địa lý (GIS) và trang web toàn cầu, việc xác định có thể được cập nhật thÆ°á»?ng xuyên nhÆ° mong muốn. Trong má»™t hệ thống nhÆ° vậy, tính chất hoàn toàn minh bạch sẽ Ä‘em lại má»™t sân chÆ¡i bình đẳng cho tất cả những ai tham gia thị trÆ°á»?ng cÅ©ng nhÆ° các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c liên quan thích hợp. Có nhiá»?u phÆ°Æ¡ng pháp mang tính căn bản để xác định giá trị đất má»™t cách hợp lý: • Tá»± định giá • Ä?ịnh giá theo ý kiến chuyên gia, và • Ä?ấu giá công khai Hệ thống tá»± định giá phù hợp vá»›i việc xác định giá trị của khu đất không được cải tạo, và xác định giá trị kết hợp của khu đất cÅ©ng nhÆ° các biện pháp cải tạo, nhÆ°ng không được sá»­ dụng (ít nhất là má»™t cách trá»±c tiếp) để xác định giá trị của đất được cải tạo. Trong hệ thống tá»± định giá99 má»—i ngÆ°á»?i nắm quyá»?n sá»­ dụng đất sẽ khai báo giá trị tài sản của mình cho nhà nÆ°á»›c, vá»›i Ä‘iá»?u kiện là công dân nào cÅ©ng có quyá»?n mua tài sản đó ở mức giá đã khai báo. Mức giá quá cao không được khuyến khích vì sẽ tạo ra khoản ná»™p thuế cao, mặt khác, mức giá quá thấp cÅ©ng không được khuyến khích vì nhÆ° vậy sẽ có khả năng biến việc bán bất Ä‘á»™ng sản thành má»™t nghÄ©a vụ. Nếu khu đất không được cải tạo, giá trị được xác định có thể là giá trị cho thuê. Quy trình tá»± định giá sẽ công khai hóa giá trị cho thuê của khu đất. Nếu khu đất được cải tạo, quy trình tá»± 99 Ä?iá»?u này có thể cÅ©ng lạ khi má»›i nghe lần đầu tiên, nhÆ°ng trên thá»±c tế bất kỳ ai khi Ä‘i thuê văn phòng hay thuê căn há»™ Ä‘á»?u trải qua má»™t giai Ä‘oạn tá»± đánh giá cÆ¡ bản vá»›i những câu há»?i nhÆ°: Mình có đủ tiá»?n để trả cho chá»— này không? Chá»— này có giá trị gì vá»›i mình? Mình có muốn và có khả năng trả tiá»?n thuê Ä‘á»?u đặn không? Xem thêm vá»? lý thuyết tá»± định giá trong bài viết của Florenz Plassmann và T. Nicolaus Tideman, “Ä?ịnh giá chính xác khi không có thị trÆ°á»?ngâ€? sắp được xuất bản trên tá»? Ä?ánh giá Tài chính công (Public Finance Review), và hiện đã được đăng tải dÆ°á»›i dạng tài liệu nghiên cứu ở địa chỉ http://econ.binghamton.edu/wp01/WP0101.pdf. 271 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM định giá phải Ä‘á»? cập đến giá bán, cụ thể là giá bán kết hợp của khu đất và biện pháp cải tạo. Nếu chỉ đánh thuế má»™t phần giá trị đất để đất có giá bán cao thì có thể sá»­ dụng hệ thống tá»± định giá để xác định giá đất má»™t cách gián tiếp. Từ việc tá»± định giá kết hợp cho khu đất và các biện pháp cải tạo, má»™t ngÆ°á»?i có thể Æ°á»›c tính thống kê vá»? giá bán của khu đất nếu không được cải tạo. Khi chuyển sang đánh thuế 100% giá trị đất, giá bán của khu đất sẽ tiến vá»? 0 và tính hữu dụng của việc tá»± định giá trong xác định giá trị đất sẽ không còn. Việc định giá theo ý kiến chuyên gia có thể được giao cho má»™t công ty kinh doanh hay thẩm định bất Ä‘á»™ng sản chuyên nghiệp, hoặc má»™t cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c. Ä?iá»?u quan trá»?ng trong quá trình định giá theo ý kiến chuyên gia là kêu gá»?i ý kiến từ phía ngÆ°á»?i thuê có hợp đồng để biết lý do tại sao há»? định giá quá cao, đồng thá»?i thu thập thêm các thông tin thị trÆ°á»?ng nhằm tăng cÆ°á»?ng tính chính xác của các định giá trong tÆ°Æ¡ng lai.100 “Ä?ấu giá thuê đấtâ€? công khai là phÆ°Æ¡ng pháp có thể sá»­ dụng để xác định xem ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất tiá»?m năng nào sẽ đặt giá trị lá»›n nhất cho cÆ¡ há»™i sá»­ dụng đất. Trong đấu giá, má»—i ngÆ°á»?i sá»­ dụng tiá»?m năng sẽ ná»™p má»™t Ä‘Æ¡n thầu duy nhất được dán kín, trong đó ghi số tiá»?n mà mình sẵn sàng trả để được sá»­ dụng khu đất trong năm đầu tiên. Khu đất sẽ được giao cho ngÆ°á»?i nào Ä‘Æ°a ra giá cao nhất, nhÆ°ng giá mà ngÆ°á»?i trả giá cao nhất phải trả - và giá trở thành giá trị được định giá đầu tiên – sẽ là mức giá cao thứ hai được Ä‘Æ°a ra trong đấu giá. Giống nhÆ° má»™t giải thưởng khuyến khích, ngÆ°á»?i đấu giá Ä‘Æ°a ra mức giá cao thứ hai được nhận 1% tiá»?n thuê đất trong năm đầu tiên. Kết quả của các vụ đấu giá thuê đất công khai nhÆ° thế này sẽ cung cấp dữ liệu cho bản đồ giá trị đất. Những Ä‘iểm khác trên bản đồ sẽ được suy luận bằng phÆ°Æ¡ng pháp ná»™i suy. Có hai nguyên nhân để cho pheÌ?p ngÆ°á»?i thắng cuá»™c trả tiá»?n thuê đất theo mức giá cao thứ hai. TrÆ°á»›c hết, mức giá cao thứ hai biểu hiện chi phí cÆ¡ há»™i của khu đất, tức là giá trị của khu đất đối vá»›i má»™t ngÆ°á»?i khác nếu nhÆ° ngÆ°á»?i đặt giá cao nhất không muốn sá»­ dụng khu đất đó nữa. Không đòi ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất phải trả cao hÆ¡n mức giá đó là Ä‘iá»?u công bằng. Thứ hai, nếu giá phải trả là mức giá cao thứ hai được Ä‘Æ°a ra trong đấu giá thì ngÆ°á»?i đấu giá không phải lo ngại vá»? khả năng anh ta là ngÆ°á»?i Ä‘Æ°a ra giá cao nhất và mức giá cao thứ hai thấp hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i giá anh ta Ä‘Æ°a ra, có nghÄ©a là anh ta có cÆ¡ há»™i được sá»­ dụng khu đất vá»›i giá thấp hÆ¡n so vá»›i giá mà anh ta Ä‘Æ°a ra. Trái lại, nếu những ngÆ°á»?i dá»± đấu giá lo ngại vá»? Ä‘iá»?u này, há»? sẽ có Ä‘á»™ng cÆ¡ để đặt giá thấp hÆ¡n so vá»›i giá trị của khu đất đối vá»›i há»?. Có thể thấy rằng khi số tiá»?n phải trả là mức giá cao thứ hai được đặt ra trong cuá»™c đấu giá thì ngÆ°á»?i dá»± đấu giá không thể có má»™t chiến lược đặt giá nào tốt hÆ¡n là cho biết má»™t cách trung thá»±c khu đất đó có giá trị nhÆ° thế nào vá»›i anh ta (xem Vickrey 1961, 837). Việc trích 1% tiá»?n thuê trong năm đầu tiên cho ngÆ°á»?i đặt giá cao thứ hai cÅ©ng có ý nghÄ©a khuyến khích những ngÆ°á»?i có hiểu biết tham gia đấu giá và bá»™c lá»™ giá trị tiá»?m năng của khu đất, nhá»? đó có thể cung cấp những thông tin quan trá»?ng vá»? giá trị của khu đất. NgÆ°á»?i đặt giá cao nhất sẽ được quyá»?n sá»­ dụng khu đất trong khoảng thá»?i gian mà anh ta sẵn sàng trả tiá»?n thuê (được Ä‘iá»?u chỉnh thÆ°á»?ng xuyên) cho khu đất trong tình trạng không được cải tạo. Trong những năm sau đó, giá trị cho thuê của khu đất sẽ được tính toán bằng cách ná»™i suy từ kết quả đấu giá thuê đất công khai của các mảnh đất khác gần đó. 100 Hiệp há»™i Quốc tế các chuyên gia định giá (IAAO) công nhận khoảng sai biệt +/- 20% nói chung là đạt yêu cầu. Tuy nhiên, Ä‘iá»?u này chỉ áp dụng cho các thẩm định bất Ä‘á»™ng sản, bao gồm cả các biện pháp cải tạo khó định giá. Nếu chỉ xác định giá trị của khu đất thì mức Ä‘á»™ chính xác phải cao hÆ¡n nhiá»?u. 272 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N Vì những ngÆ°á»?i địa phÆ°Æ¡ng thÆ°á»?ng có hiểu biết tốt vá»? tình hình địa phÆ°Æ¡ng nên việc định giá nên được thá»±c hiện ở cấp địa phÆ°Æ¡ng. CÅ©ng bởi vì các địa phÆ°Æ¡ng có thể muốn cố gắng chứng minh rằng đất Ä‘ai ở khu vá»±c mình có má»™t giá trị nào đó, để có sá»± há»— trợ lá»›n hÆ¡n từ chính quyá»?n, nên chính quyá»?n tỉnh cần phải giám sát quá trình định giá và Ä‘iá»?u chỉnh định giá trên địa bàn địa phÆ°Æ¡ng. TÆ°Æ¡ng tá»±, chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng cần phải giám sát các hoạt Ä‘á»™ng định giá của các tỉnh để đảm bảo sá»± tÆ°Æ¡ng hợp giữa các tỉnh. 20. Thá»?i hạn tối Æ°u của Quyá»?n sá»­ dụng đất Việc thu tiá»?n thuê đất (được Ä‘iá»?u chỉnh hàng năm) sẽ khiến cho việc đảm bảo quyá»?n sá»­ dụng đất để ngá»? không hạn chế trở thành má»™t yêu cầu thá»±c tiá»…n và hợp lý. Chừng nào còn ná»™p thuế, chừng đó ngÆ°á»?i thuê có hợp đồng còn được Æ°u tiên sá»­ dụng khu đất mãi mãi, nếu anh ta muốn. NhÆ° vậy, có thể Ä‘Æ¡n giản hóa luật đất Ä‘ai hiện hành vá»›i nhiá»?u khoảng thá»?i hạn thuê đất khác nhau. Quyá»?n sá»­ dụng đất vô hạn định xuất phát từ má»™t lý do quan trá»?ng liên quan đến tính hiệu quả. Vá»›i quyá»?n này, ngÆ°á»?i thuê có hợp đồng không có Ä‘á»™ng cÆ¡ nào để giảm bá»›t các ná»— lá»±c đầu tÆ° cÆ¡ bản và duy trì đến cuối thá»?i hạn thuê. Thay vào đó, anh ta lại có Ä‘á»™ng cÆ¡ giữ cho các biện pháp cải tạo đất của mình ở mức có hiệu quả cao nhất, để liên tục đạt được lợi nhuận lá»›n nhất từ việc sá»­ dụng khu đất. 21. Thu nhập tiá»?m tàng từ đất Ä‘i thuê CÅ©ng nhÆ° ở nhiá»?u nÆ¡i khác, dữ liệu vá»? tiá»?n thuê đất trong ná»?n kinh tế không được thu thập ở Việt Nam. Vì vậy, trong lúc chÆ°a có những nguồn lá»±c lá»›n được bá»? ra để tổng hợp các dữ liệu cần thiết thì ngÆ°á»?i ta chỉ có thể Æ°á»›c Ä‘oán má»™t cách sÆ¡ bá»™ thu nhập tiá»?m tàng từ đất Ä‘i thuê. Má»™t kết luận suy ra từ lý thuyết kinh tế là khi nào ngÆ°á»?i ta bá»? tiá»?n vào cÆ¡ sở hạ tầng có giá trị (nhÆ° Ä‘Æ°á»?ng sá, cầu, các cÆ¡ sở dịch vụ, hệ thống giao thông nhanh, v.v.), thì kết quả là giá trị cho thuê của đất Ä‘ai xung quanh đó sẽ tăng lên đủ để bù lại trả chi phí cho cÆ¡ sở hạ tầng. Ä?ây là “Ä?ịnh lý Henry Georgeâ€? (xem Arnott vaf Stigliltz 1979). Do đó, tiá»?n thuê đất không chỉ đủ mà còn thừa để chi trả cho tất cả các chi phí cÆ¡ sở hạ tầng đáng giá. Tổng số tiá»?n thuê đất trong ná»?n kinh tế Việt Nam phải lá»›n hÆ¡n nhiá»?u so vá»›i chi phí của các cÆ¡ sở hạ tầng được đáng giá. Ä?ó là bởi vì đất có giá trị kể cả trÆ°á»›c khi được bổ sung cÆ¡ sở hạ tầng, và bởi vì ngoài bản thân khu đất thì còn có nhiá»?u yếu tố cấu thành khác trong tiá»?n thuê đất. Má»™t nguồn quan trá»?ng nhất trong số đó là dầu lá»­a. NhÆ°ng ngoài ra còn có than, quyá»?n đánh bắt cá, quyá»?n sá»­ dụng mặt nÆ°á»›c và có lẽ là nhiá»?u yếu tố khác nữa. Ä?ể có ý tưởng sÆ¡ bá»™ vá»? quy mô cho thuê đất ở Hà Ná»™i và TP. Hồ Chí Minh, có thể sá»­ dụng mô hình cho thuê không gian. Giả sá»­ nhÆ°: • Giá bán giảm theo số mÅ© so vá»›i giá cao nhất $P cho 1 km2 đất ở trung tâm thành phố. • Cách trung tâm thành phố 1 km, giá trị của đất là Pe-f. • Phần diện tích đất A do tÆ° nhân sá»­ dụng, phần còn lại là Ä‘Æ°á»?ng phố, công viên, v.v. • Bán kính thành phố là r. • Lãi suất trong ná»?n kinh tế là I. • Tốc Ä‘á»™ tăng trưởng của ná»?n kinh tế là G. 273 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM ï‚· The annual tax rate on the sale value of land is T Thuế suất tax rate on the sale value of là T ï‚· • ï‚· The annual năm đánh the giá value đấtland is T The annual tax rate on vào saletrị bán of land is T Then the total selling price of private land in the city is • Thenthe totaltổng giá price of private land in thành phố Then đó tatotalselling bán đấtofprivate land in the city is là: Khi the có selling price của tÆ° nhân trong the city is r ï?² 1 r 2ï?°AP   fï?² ï?² 1  ffï?²  fr S  rr 2ï?°ï?²APefï?²ï?² dï?²  2ï?°AP[( ï?²  1 2 )efï?²ï?² ] rr  2ï?°AP [1  (1  fr )efr ] 2ï?°AP   S  02ï?°ï?²APe dï?²  2ï?°AP[(  f  f22))e ]] 0 f22 [[1 ((1 fr ))e fr]]  f S  2ï?°ï?²APe dï?²  2ï?°AP[(   e  2 1  1  fr e 00 ff ff 00 ff For a city with a size greater than about 5 km, the effect of the radius of the city is inconsequential and For city with aasize greater than about 5 km, the effect hưởngradius ofkínhcity isinconsequential and For aaVá»›i má»™t thành phố có bán kính lá»›n5hÆ¡n 5 km, ảnh of the radius of the city islàinconsequentialand city with size greater than about km, the effect of the của bán the này không đáng kể can be treated as infinity, so that the formula becomes can be treated as infinity, so số the formula becomes can be treated as infinity, so thatvô tận. NhÆ° vậy, công thức trên sẽ trở thành: và có thể được coi nhÆ° that the formula becomes 2ï?°AP S  2ï?°AP 2ï?°AP S  f22 S 2 ff Ä?ể giải thích từ sale value of land to trị rental value of land, one employs the fact that the rental To translate from the sale value of đến to the rental value of vận one employs the fact that the rental To translate from thesale value of land giá therental value of land,one yếu tố là giá fact đất, được To translate from the giá trị bán đấtland to the thuê đất, có thểland,dụngemploys the thuêthat the rental price of land, as a proportion of the selling price of land will be approximately I + T – G, so that the price coi land, as aa proportion of the selling price of land T – G, nhÆ° vậy tổng giá trị T – G, so của the of là má»™t proportion bán selling price of land will be approximately + – thuê that price of land, as phần trong giáof theđất, sẽ xấp xỉ bằng I +will be approximately II + TchoG, so that the total rental value of the private land in the city is đất Ä‘ai thuá»™c tÆ° nhân trong thànhthecity is total rental value of the private land in phố là: total rental value of the private land in the city is 2ï?°AP R  2ï?°AP ( I  T  G ) 2ï?°AP R  f22 ((II  T  G )) R 2 T G ff Some plausible suggestions for the trong công thức: DÆ°á»›i đây là má»™t số gợi ý hợp lý cho các thông số parameters in the formula are: Some plausible suggestions for the parameters in the formula are: Some plausible suggestions for the parameters in the formula are: A A ½ – fraction of diện tích trong thành phố là đất của tÆ° nhân ½ – phần a city that is private land A ½ – fraction of aacity that is private land A ½ – fraction of city that is private land P 17 tá»· $/km2 (Tp. Hồ Chí Minh); 8 tá»· $/km2 (Hà Ná»™i) – giá đất ở thá»?i Ä‘iểm cao nhất P $17 billion/sq. km. (Ho Chi Minh City); $8 billion/sq. km (Hanoi) – peak price of land (divide P $17 billion/sq. 1 triệu đểChi MinhCity); $8 billion/sq. km (Hanoi) – peak price of land (divide (chia cho km. (Ho biết giá City); $8 P $17 billion/sq. km. (Ho Chi Minhcủa 1 m2) billion/sq. km (Hanoi) – peak price of land (divide 0,7 – hệ get price per square meter) by 1 million to get price per mức giảm giá đất (hệ số ½ trên km) f by 1 million tosố mÅ© để tính square meter) by 1 million toget price per square meter) f I 0.7 – 15% – lãi suất trongdecline of tế prices (factor of ½ per kilometer) exponential rate of ná»?n kinh land ff 0.7 – exponential rate of decline of land prices (factor of ½ per kilometer) 0.7 – exponential rate of decline of land prices (factor of ½ per kilometer) T 0,1% – thuế suất năm hiện tại đánh vào giá bán đất I G 15 percent tốc Ä‘á»™ tăng trưởng của ná»?n kinh tế 8% – – interest rate in the economy II 15 percent – interest rate in the economy 15 percent – interest rate in the economy T 0.1 percent – current annual rate of taxation on sale price of land T 0.1 percent – current annual rate of taxation on sale price of land T 0.1 percent – current annual rate of taxation on sale price of land G Vá»›i8các thông số mang các giá trị nhÆ° trên, Æ°á»›c tính được tổng số tiá»?n thuê đất hàng năm ở percent – rate of growth of the economy G 8 percent – rate of growth of the economy G 8 percent – rate of growth of the economy TP. Hồ Chí Minh là 7,7 tá»· đô la ở TP. HCM và 3,6 tá»· đô la ở Hà Ná»™i. Ã?p dụng thuế giá trị đất values, con số này lên và With these parameter đẩy các the estimated total rental value of land is US$7.7 billion per year for Ho With sẽ tạo ra má»™t lá»±c values, the estimated total rental value keÌ?o chúngUS$7.7 billion per quả for Ho rental khác of land is xuống billion per year for With these parameter values, the estimated totalmá»™t lá»±cvalue of land is US$7.7 thấp. Hiệu year lá»›n Ho these parameter Chi Minh City and US$3.6 billion per year for Hanoi. The introduction of land value taxation would Chi Minh City and US$3.6 billion per year làmHanoi. The introduction of NhÆ°ng ngược lại, việc Chi Minh từ việc xóa bá»? thuế thÆ°Æ¡ng mại sẽfor Hanoi. The introduction of land value taxation would hÆ¡n City and US$3.6 billion per year for cho tiá»?n thuê đất tăng lên. land value taxation would generate one force that would push these numbers up and another that would push them down. The generate one force that would push these numbers up and another that would push lá»›n đất Ä‘ai The generate one nhuậnthatđầu cÆ¡ đất Ä‘aithese numbers up and another that là má»™t lượng them down.sẽThe would push them down. mất lợi force từ would push khi đất bị taxes from commerce would push land rents up. The greater efficiency that comes with removing đánh thuế cÅ©ng có nghÄ©a greater efficiency dụng, Ä‘iá»?u with removing taxes đất giảm xuống. Nếu cho ảnhland rents up. The greater efficiency that comes này làm cho tiá»?ntaxes from commerce would push land rents up. The thừa ra để sá»­ that comes with removing thuê from commerce would push hưởng của yếu unprofitability of land speculation when land is taxed would mean that a substantial amount of land unprofitability of lá»›n speculation when land is tiá»?n would mean HCM và Hà Ná»™i amount of land unprofitability of landhÆ¡n, ta Æ°á»›c tính được tổngtaxedthuê đấtmean that aa substantial là 9 tá»· đô laland land speculation when substantial amount of tố thứ hai available for use, pushingland is taxed would ở TP. that the greater influence of the would become là land rents down. Allowing for would become available for use, pushing land rents down. Allowing for the greater influence of the available biên Ä‘á»™ sai số âm là 20%). Ta có Allowing for the greater trá»?ng rằng would become(cho pheÌ?p for use, pushing land rents down. thể Æ°á»›c tính má»™t cách thậninfluence of the má»—i năm second factor, we estimate the total land rent in Ho Chi Minh City and Hanoi to be $9 billion per year second factor, we estimate the total land rent in Ho Chi Minh City and Hanoi to be $9 billion per year second factor, we estimate the total land rent in Ho Chi Minh City and Hanoi to be $9 billion per year tiá»?n for đất percent negative error margin). We estimate the total land rent for the rest (allowing thuê a 20cho diện tích đất còn lại ở Việt Nam là 1 tá»· $đô la má»—i năm, trong tổng số tiá»?n of (allowing for aa 20 percent negative error margin). We estimate the total land rent for the rest of (allowing for 20 percent negative error margin). We estimate the total land rent for the rest of thuê đất hàng năm to cả US$1 billion per year, for a total of US$10 billion per year in land rent Vietnam, conservatively, to be nÆ°á»›c là 10 tá»· đôla. Vietnam, conservatively,củabe US$1 billion per year, for aatotal of US$10 billion per year in land rent Vietnam, conservatively,to be US$1 billion per year, for total of US$10 billion per year in land rent the whole country. the whole country. the whole country.nói trên của cả nÆ°á»›c không chỉ bao gồm má»—i tiá»?n thuê đất mà còn bao gồm tiá»?n Tổng số tiá»?n thuê từ chiết tách dầu, the country would include not only land nguồn khác. Thu nhập từ The total amount of rent in than, quang phổ, quyá»?n đánh bắt cá, và cácrent, but also the rent from oil The total amount of rent in the country would include not only land rent, but also the rent from oil The total amount of rent in the country would include not only land rent, but also the rent from oil extraction, coal extraction, spectrum rental, fishing rights, and other sources of rent. Oil revenue was dầu đạt 8 extraction, spectrum rental, fishing rights, la other sources of các Oil nghiệp extraction, coal tá»· đô la trong năm 2006 (cá»™ng vá»›i 3,8 tá»· đôandthuế thu nhập củarent.doanhrevenue was extraction, coal extraction, spectrum rental, fishing rights, and other sources of rent. Oil revenue was trong ngành 2006 (plus hiện tại, khi giá dầu tăng, chắc chắn taxes from the oil and gas industry); US$8.0 billion in dầu khí); vàUS$3.8 billion in corporate income thu nhập này phải lá»›n hÆ¡n nhiá»?u. US$8.0 billion in 2006 (plus US$3.8 billion in corporate income taxes from the oil and gas industry); US$8.0 billion in 2006 (plus US$3.8 billion in corporate income taxes from the oil and gas industry); Do vậy, hoàn oil có khả should tiá»?n be much đủ để, Thus it is likely that rent is great enough with today’s highertoànprices it năng là now thuê thừagreater. bằng việc gạch má»™t neÌ?t bút ký quyết with today’s higher oil prices it should now be much greater. Thus it is likely that rent is great enough with today’s higher oil prices it should now be much greater. Thus it is likely that rent is great enough that, with a stroke of a pen, Vietnam could scrap all taxes on commerce and replace them in revenue- that, with stroke of cópen, xoá bá»? tất cả các loại thuế thÆ°Æ¡ngcommerce and replace bằng má»™t hệ that, with aaViệt Nam aa pen, Vietnam could scrap all taxes on commerce and replace them in revenue- định, stroke of thể Vietnam could scrap all taxes on mại và thay thế chúng them in revenue- neutral fashion with a free market based, efficient and equitable system of taxing land values, and thus neutral fashion with trịfree dá»±a trên cÆ¡ sở thị trÆ°á»?ng tá»± do, hiệu system of taxing có tính trungand thus neutral fashion with aafree market based, efficient and equitablequả, công bằng vàland values, and thus thống thuế giá đất market based, efficient and equitable system of taxing land values, lập unleash a sustainable growth potential without precedent. unleash aasustainable growth potential without precedent. unleash sustainable growth potential without precedent. 274 231 231 231 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N vá»? mặt thu nhập. Nhá»? đó, Việt Nam sẽ có thể tháo gỡ nút buá»™c thắt để đạt được tiá»?m năng tăng trưởng ổn định chÆ°a từng có trÆ°á»›c đây. 22. Chính quyá»?n các cấp chia sẻ thu nhập từ tiá»?n thuê đất giữa các cấp chính quyá»?n Có hai triết lý có thể sá»­ dụng để thiết kế má»™t hệ thống cho các cấp chính quyá»?n phân chia sẻ thu nhập từ tiá»?n thuê đất giữa các cấp chính quyá»?n. Má»™t là triết lý thiết kế nên má»™t hệ thống Ä‘Æ¡n giản, và má»™t là triết lý thiết kế nên má»™t hệ thống nhằm trao quyá»?n hạn theo mức Ä‘á»™ hiệu quả mà các cấp chính quyá»?n quản lý công việc của mình. Hệ thống Ä‘Æ¡n giản Má»™t hệ thống Ä‘Æ¡n giản sẽ sá»­ dụng nguyên tắc chia sẻ thu nhập 1/3. Vá»? khía cạnh minh bạch, kiến thức địa phÆ°Æ¡ng và trách nhiệm giải trình, tiá»?n thuê đất do cấp địa phÆ°Æ¡ng thu là tốt nhất. NhÆ° vậy, cấp địa phÆ°Æ¡ng là nÆ¡i sẽ thu tiá»?n thuê đất. Ä?ịa phÆ°Æ¡ng sẽ giữ lại 1/3, số này được chia sẻ giữa cấp xã và các cấp cÆ¡ sở khác, và chuyển 2/3 lên tỉnh (= 33% tổng số dành cho cá»™ng đồng địa phÆ°Æ¡ng). Tỉnh sẽ giữ lại 1/3 số tiá»?n nhận được từ địa phÆ°Æ¡ng, và chuyển tiếp 2/3 còn lại lên chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng (= 22% tổng số dành cho tỉnh, và 44% tổng số dành cho chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng). Má»—i cấp chính quyá»?n sẽ chi trả các chi phí của mình bằng tiá»?n thu nhập được chia và phân bổ phần còn thừa cho dân chúng theo tá»· lệ bằng nhau giữa các công dân. Theo cách này, ngÆ°á»?i nông dân nghèo nhất ở thôn bản xa xôi nhất sẽ nhận được phần lợi ích bằng vá»›i ngÆ°á»?i giàu nhất ở trung tâm Hà Ná»™i. Tuy vá»›i nhóm ngÆ°á»?i này, lợi ích được nhận có thể bằng giá trị lao Ä‘á»™ng trong má»™t năm; vá»›i nhóm ngÆ°á»?i kia, lợi ích được nhận có thể không đủ để trả cho ngÆ°á»?i giúp việc. Ngoài thu nhập từ thuế đất truyá»?n thống, chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng cÅ©ng phân bổ thu nhập từ các nguồn tạo ra tiá»?n thuê khác nhÆ° quyá»?n khai thác khoáng sản, và giấy pheÌ?p cho những thứ nhÆ° phổ Ä‘iện từ, giấy pheÌ?p khai thác thuá»· Ä‘iện, bãi Ä‘á»— máy bay, giấy pheÌ?p đánh bắt cá. (nếu là trÆ°á»?ng hợp khai thác trầm tích khoáng sản, ví dụ nhÆ° than, nghÄ©a là hoạt Ä‘á»™ng này gây ô nhiá»…m và suy thoái môi trÆ°á»?ng cho tỉnh, thì bồi thÆ°á»?ng thêm cho những ngÆ°á»?i dân địa phÆ°Æ¡ng phải chịu ảnh hưởng là việc thích hợp). Việc phân chia nhÆ° vậy có thể là cách hợp lý để tạo Ä‘iá»?u kiện cho ngÆ°á»?i dân được hưởng lợi ích lá»›n nhất, và tăng cÆ°á»?ng hÆ¡n nữa quyá»?n lợi ngang nhau của tất cả má»?i công dân đối vá»›i lợi ích từ tài nguyên thiên nhiên của quốc gia. Ä?ể Ä‘iá»?u hành nhà nÆ°á»›c tốt, cần hiểu rằng đất Ä‘ai “thuá»™c sở hữu toàn dân.â€?101 Bảng dÆ°á»›i đây mô tả kế hoạch phân chia thu nhập theo cách trình bày ở trên: 3 cấp chính quyá»?n Tiá»?n thuê Phần của Phần của tỉnh Phần của địa phÆ°Æ¡ng trung Æ°Æ¡ng* Phần chia ban đầu 100% 67% 15% Phần chia được giữ lại và sá»­ dụng theo các nguyên tắc Ä‘iá»?u hành nhà nÆ°á»›c tốt 33%  22% 44% * Không tính thu nhập từ các nguồn tài nguyên thiên nhiên 101 Hiến pháp Việt Nam, Ä‘iá»?u 17 và 18; Luật Ä?ất Ä‘ai 2003, Ä‘iá»?u 1 và 5 275 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Ä?ịnh giá sai là cách duy nhất có thể phá hoại tính chất quân bình của hệ thống thuế đất ở trên. Do đó, định giá đất phải được tiến hành công khai và thÆ°á»?ng xuyên. Những trÆ°á»?ng hợp ná»™p thuế muá»™n phải bị phạt, nếu ná»™p quá muá»™n – để có thể nghi ngá»? má»™t cách hợp lý rằng ngÆ°á»?i thuê sẽ không ná»™p thuế - thì cách xá»­ lý có thể là lấy lại đất và Ä‘em đấu giá công khai.102 Hệ thống vá»›i các cÆ¡ chế khuyến khích hiệu quả Má»™t hạn chế của nguyên tắc 1/3 là nó không khuyến khích các tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng thá»±c hiện các đầu tÆ° có giá trị vào cÆ¡ sở hạ tầng. Nếu má»™t địa phÆ°Æ¡ng bá»? ra 2 tá»· đồng để cải tạo cÆ¡ sở hạ tầng và do đó làm tăng tiá»?n thuê đất thêm 3 tá»· đồng, thì địa phÆ°Æ¡ng cÅ©ng chỉ được giữ lại 1 tá»·, có nghÄ©a là đầu tÆ° cÆ¡ sở hạ tầng đó có giá trị vá»›i quốc gia, chứ không có giá trị vá»›i địa phÆ°Æ¡ng. Ä?ể thúc đẩy các địa phÆ°Æ¡ng thá»±c hiện má»?i đầu tÆ° cÆ¡ sở hạ tầng có giá trị, cần phải cho pheÌ?p địa phÆ°Æ¡ng giữ lại toàn bá»™ phần tiá»?n thuê tăng thêm nhá»? có những đầu tÆ° đó. Ä?iá»?u này không có nghÄ©a là địa phÆ°Æ¡ng phải được pheÌ?p giữ lại tất cả số tiá»?n thuê đất. Trái lại, Ä‘iá»?u này chỉ có nghÄ©a là phần tiá»?n thuê mà địa phÆ°Æ¡ng chuyển cho tỉnh sẽ không phụ thuá»™c bởi vào việc đầu tÆ° của địa phÆ°Æ¡ng trên khu đất cho thuê. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vậy, phần tiá»?n thuê mà tỉnh chuyển cho chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng cÅ©ng sẽ không phụ thuá»™c vào những đầu tÆ° mà tỉnh thá»±c hiện trên khu đất đó. Ä?ể đảm bảo tính công bằng và hiệu quả giữa các tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng, cần có má»™t quy trình thủ tục để chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng đánh giá “giá trị không được cải tạoâ€? của từng tỉnh, và để chính quyá»?n tỉnh đánh giá “giá trị không được cải tạoâ€? của từng địa phÆ°Æ¡ng trong tỉnh. Giá trị không được cải tạo của tỉnh hoặc địa phÆ°Æ¡ng sẽ được cán bá»™ định giá thẩm định để xác định giá trị cho thuê làm nÆ¡i ở, và hoạt Ä‘á»™ng cải tạo nếu chÆ°a có đầu tÆ° nào trong khu vá»±c. Phần tiá»?n thuê mà tỉnh chuyển lại cho trung Æ°Æ¡ng sẽ bằng giá trị không được cải tạo trừ Ä‘i má»™t khoản tiá»?n đủ để phân bổ lợi ích cho tất cả má»?i ngÆ°á»?i dân trong tỉnh. Tỉnh sẽ được giữ lại toàn bá»™ giá trị cho thuê tăng thêm nhá»? các đầu tÆ° của tỉnh cho cÆ¡ sở hạ tầng, và nhá»? đó sẽ có quỹ để chi trả cho các cÆ¡ sở hạ tầng đó. Tỉnh cÅ©ng sẽ có tiá»?n để chia sẻ lợi ích cho từng ngÆ°á»?i dân. Tỉnh nào không đủ tiá»?n để đảm bảo phân bổ đầy đủ lợi ích cho từng ngÆ°á»?i dân kể cả khi không chuyển lại má»™t phần tiá»?n thuê nào cho trung Æ°Æ¡ng, thì trung Æ°Æ¡ng sẽ bù lại cho tỉnh đó bằng thu nhập được chuyển vá»? từ các tỉnh khác giàu hÆ¡n. Phần tiá»?n thuê mà địa phÆ°Æ¡ng chuyển lại cho tỉnh sẽ bằng giá trị đất không được cải tạo của địa phÆ°Æ¡ng trừ Ä‘i má»™t khoản tiá»?n đủ để phân bổ lợi ích cho tất cả má»?i ngÆ°á»?i dân ở địa phÆ°Æ¡ng. NhÆ° vậy, địa phÆ°Æ¡ng sẽ có đủ tiá»?n để chi trả cho các cÆ¡ sở hạ tầng và chia sẻ lợi ích cho từng ngÆ°á»?i dân. Ä?ịa phÆ°Æ¡ng nào không đủ tiá»?n để phân bổ đầy đủ lợi ích cho từng 102 Ä?ấu giá công khai đất trong trÆ°á»?ng hợp ná»™p thuế muá»™n cÅ©ng là cách áp dụng cùng má»™t nguyên tắc để giảm bá»›t sá»± cưỡng chế. Tuy nhiên, có những trÆ°á»?ng hợp mà nếu bắt má»™t ngÆ°á»?i dá»?i Ä‘i thì sẽ là bất hợp lý dù ngÆ°á»?i này không thể há»— trợ cá»™ng đồng theo cách mà những ngÆ°á»?i khác có thể làm. Những trÆ°á»?ng hợp này cần được xá»­ lý theo tình huống cụ thể và đặc biệt. Hoãn thuế đến khi chết là má»™t thoả hiệp thÆ°á»?ng được chấp nhận. Nếu không phải là trÆ°á»?ng hợp đặc biệt thì thông thÆ°á»?ng ná»™p thuế muá»™n 90 ngày đã được hiểu là dấu hiệu báo Ä‘á»™ng. Sau 180 ngày, tài sản đó phải được Ä‘em đấu giá “Vickreyâ€? (giá thứ hai). Bất kỳ cải tạo nào đối vá»›i tài sản cÅ©ng sẽ được Ä‘em đấu giá. Tiá»?n thu được từ đấu giá sẽ được dùng để ná»™p thuế còn thiếu và hoàn trả các chi phí hành chính. Phần còn thừa sẽ được trả lại cho ngÆ°á»?i thuê lúc trÆ°á»›c. 276 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N ngÆ°á»?i dân kể cả khi không chuyển lại má»™t phần tiá»?n thuê nào cho tỉnh thì tỉnh sẽ bù lại cho địa phÆ°Æ¡ng đó bằng thu nhập của tỉnh từ các nguồn khác. 23. Nên bán hay cho thuê đất? Nhiá»?u quốc gia sá»­ dụng hệ thống “sở hữu tÆ° nhânâ€? đối vá»›i đất Ä‘ai, thay vì coi đất Ä‘ai là tài sản chung của công dân và công dân có quyá»?n sá»­ dụng các phần của tài sản chung đó. Do vậy, nên xem xeÌ?t sá»± khác nhau giữa chế Ä‘á»™ sở hữu tÆ° nhân và chế Ä‘á»™ quyá»?n sá»­ dụng các phần của tài sản chung. Cho thuê và bán đất có thể được hiểu gần nhÆ° tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhau, nếu nhÆ° việc cho thuê diá»…n ra trong má»™t thá»?i hạn dài và vá»›i giá thuê cố định. Do đó lý thuyết kinh tế không cung cấp cÆ¡ sở để khẳng định rằng cái này hay cái kia là phù hợp hÆ¡n. NhÆ°ng má»—i má»™t cách Ä‘á»?u có những hệ luỵ vá»? kinh tế và tâm lý khác nhau. Quyá»?n sở hữu tÆ° nhân cho thấy mức Ä‘á»™ kiểm soát và trách nhiệm cá nhân lá»›n hÆ¡n. Những tính chất này khiến cho quyá»?n sở hữu tÆ° nhân trở nên hấp dẫn. Mặt khác, nếu những ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất được gá»?i là ngÆ°á»?i sở hữu đất Ä‘ai thì sẽ có xu hÆ°á»›ng tin rằng, sẽ là không công bằng nếu tăng số tiá»?n ngÆ°á»?i sở hữu phải trả để sá»­ dụng đất (tức là thuế) chỉ vì giá trị cho thuê của đất tăng. NhÆ°ng nếu nhÆ° không tăng thuế khi giá trị cho thuê tăng thì ná»?n kinh tế sẽ phải chịu gánh nặng vá»›i các loại thuế khác, những ngÆ°á»?i sở hữu đất sẽ dần dần trở thành tầng lá»›p được Æ°u đãi, và các thế hệ sau này sẽ mất cÆ¡ há»™i để tiếp cận đất Ä‘ai theo các Ä‘iá»?u kiện giống nhÆ° thế hệ hiện tại. Gá»?i ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất là ngÆ°á»?i thuê đất nhấn mạnh ý tưởng đất Ä‘ai của quốc gia là di sản chung của má»?i thế hệ, và làm cho ngÆ°á»?i ta dá»… hiểu nguyên nhân tại sao những ngÆ°á»?i sá»­ dụng phải trả nhiá»?u hÆ¡n khi giá trị cho thuê của đất tăng. Tuy nhiên, để thá»±c hiện việc cho thuê má»™t cách hiệu quả, những ngÆ°á»?i có quyá»?n sá»­ dụng đất phải được quyá»?n lá»±a chá»?n thá»?i hạn vô hạn định để tiếp tục sá»­ dụng đất mà há»? thuê, vá»›i Ä‘iá»?u kiện há»? sẵn sàng trả giá trị cho thuê được Ä‘iá»?u chỉnh thÆ°á»?ng xuyên. Má»™t Ä‘iá»?u khác cÅ©ng cần thiết là phải có cam kết bảo đảm không bá»? hoang đất, để cho má»?i ngÆ°á»?i có Ä‘á»™ng cÆ¡ duy trì giá trị của mảnh đất mà há»? sá»­ dụng. Vì “cho thuêâ€? cÅ©ng nhÆ° “bánâ€? Ä‘á»?u không có đủ ý nghÄ©a để phù hợp tốt nhất cho má»™t quốc gia trong việc quản lý đất Ä‘ai, nên ngÆ°á»?i ta cần đến má»™t thuật ngữ má»›i để mô tả các mối quan hệ liên quan đến đất. Trong tiếng Anh thuật ngữ có vẻ nhÆ° phù hợp nhất là “quyá»?n chiếm hữu đất tÆ° nhânâ€?. Tuy nhiên, bất kể thuật ngữ nào được lá»±a chá»?n thì Ä‘iá»?u quan trá»?ng đối vá»›i công chúng là hiểu được rằng, má»™t cá nhân có quyá»?n sá»­ dụng đất nghÄ©a là: • Cá nhân đó có quyá»?n và trách nhiệm quyết định cách sá»­ dụng đất; • Cá nhân đó được quyá»?n tiếp tục sá»­ dụng đất trong thá»?i hạn mong muốn, vá»›i Ä‘iá»?u kiện phải tiếp tục trả giá trị cho thuê được Ä‘iá»?u chỉnh thÆ°á»?ng xuyên của đất tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng không được cải tạo; và • Cá nhân đó có quyá»?n chuyển giao quyá»?n sá»­ dụng đất cho bất kỳ ngÆ°á»?i nào khác theo những Ä‘iá»?u khoản được thống nhất giữa hai bên. 24. Xá»­ lý đất đã được nhà nÆ°á»›c bán Má»™t số ngÆ°á»?i đã mua đất của nhà nÆ°á»›c và do đó há»? đã trả ít nhất là má»™t phần nào đó của số tiá»?n thuê đất phải trả hiện tại. 277 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Theo lẽ công bằng, và để tránh đánh thuế hai lần, những ngÆ°á»?i đã mua quyá»?n sá»­ dụng đất từ nhà nÆ°á»›c phải được hưởng khấu trừ thuế. Ä?ể tránh gây thiếu hụt lá»›n vá»? số thu nhập thuế và làm dịu quá trình chuyển đổi, có thể áp dụng nguyên tắc khấu trừ tối Ä‘a là 20% mức thuế má»›i hàng năm được xác định theo thị trÆ°á»?ng. Phần còn lại sẽ được chuyển sang các năm sau và có tính lãi. Nếu quyá»?n sá»­ dụng đất được mua từ các bên tÆ° nhân thì nhà nÆ°á»›c sẽ không chịu trách nhiệm trong trÆ°á»?ng hợp ngÆ°á»?i chiếm hữu đất hiện tại đã phải trả quá nhiá»?u cho ngÆ°á»?i chiếm hữu trÆ°á»›c đó. Nhà nÆ°á»›c chỉ chịu trách nhiệm nếu quyá»?n sá»­ dụng đất được mua gốc từ nhà nÆ°á»›c. Trong trÆ°á»?ng hợp đó, theo ghi cheÌ?p vá»? số tiá»?n đã trả cho nhà nÆ°á»›c, ngÆ°á»?i chiếm hữu đất hiện tại có thể được hưởng khấu trừ thuế ở mức tÆ°Æ¡ng ứng. 25. Bảo đảm giá trị tá»± nhiên của đất bằng trái phiếu Có khả năng những vụ cho thuê đất, dù ngắn hạn hay dài hạn, sẽ khiến cho ngÆ°á»?i Ä‘ang nắm giữ đất tiến hành khai thác đất đến cạn kiệt hoặc gây ô nhiá»…m cho đất, hoặc bá»? hoang không sá»­ dụng, khi các công trình cải tạo trên đất đã gần kết thúc tuổi thá»? kinh tế của chúng.103 Ä?ể đảm bảo rằng công chúng nói chung không phải thừa kế những gánh nặng đó, có thể yêu cầu những ngÆ°á»?i Ä‘ang nắm giữ đất phải ná»™p má»™t khoản bảo đảm, ngoài khoản tiá»?n thuê há»? vẫn trả - tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° khoản tiá»?n đặt cá»?c mà những ngÆ°á»?i Ä‘i thuê căn há»™ phải ná»™p. Cụ thể, má»™t ngÆ°á»?i Ä‘ang trả tiá»?n thuê đất bằng vá»›i giá trị cho thuê đầy đủ của đất không cải tạo, và sở hữu má»™t toà nhà sắp hết tuổi thá»? kinh tế của nó, sẽ có Ä‘á»™ng cÆ¡ kinh tế để bá»? mặc toà nhà lại trên khu đất đó và biến mất, không trả chi phí dỡ bá»? toà nhà. Vậy cách tá»± nhiên nhất để giải quyết vấn Ä‘á»? tiá»?m ẩn này là yêu cầu ngÆ°á»?i nào sá»­ dụng đất phải ná»™p cho nhà nÆ°á»›c má»™t giá trị trái phiếu chính phủ nhất định, nhÆ° má»™t khoản bảo đảm rằng khu đất sẽ được để lại trong Ä‘iá»?u kiện không xấu hÆ¡n so vá»›i đất tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng không được cải tạo. Nếu đất bị bá»? hoang, giá trị trái phiếu sẽ được sá»­ dụng để khôi phục tình trạng của khu đất nhÆ° tình trạng chÆ°a được cải tạo. Ä?ể không phải xác định mức giá trị trái phiếu trong từng trÆ°á»?ng hợp cụ thể, có thể Ä‘Æ°a ra má»™t quy tắc chung quy định rằng trái phiếu phải mua sẽ được trả lãi bằng má»™t tá»· lệ nhất định – cho là 20% – của tiá»?n thuê đất. Quyá»?n sở hữu trái phiếu để được đảm bảo sá»­ dụng đất Ä‘i kèm vá»›i đất. Ngay khi trái phiếu được cung cấp, số tiá»?n mà ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất phải trả hàng năm sẽ chỉ còn bằng 80% giá trị cho thuê của khu đất. Nếu giá trị cho thuê của khu đất tăng hay giảm, tá»· 103 Vấn Ä‘á»? này không chỉ xảy ra nếu đất Ä‘ai được quản lý chung bởi nhà nÆ°á»›c. Trên thá»±c tế ở phÆ°Æ¡ng Tây tình hình có lẽ xấu hÆ¡n nhiá»?u vì có nhiá»?u khu công nghiệp đã bị bá»? hoang không sá»­ dụng. Ví dụ nhÆ°, ở Anh có khoảng 100.000 khu đất bị ô nhiá»…m (năm 1993). Sau đó Bá»™ Môi trÆ°á»?ng Anh đã thá»±c hiện má»™t khảo sát chi tiết và xác định được 39.600 ha đất “đã bị huá»· hoại bởi công nghiệp và các hoạt Ä‘á»™ng phát triển khác đến mức không thể sá»­ dụng có ích được nữa nếu không xá»­ lýâ€?. Má»™t ná»­a diện tích đất này nằm ở các vùng đô thị. Tổng diện tích đất bị ô nhiá»…m, theo Uá»· ban Ô nhiá»…m môi trÆ°á»?ng Hoàng gia Anh, có thể lên tá»›i 200.000 ha. Chi phí để xá»­ lý các chất Ä‘á»™c hại có thể lên đến 10 tá»·. Nhiá»?u thành phố ở Hoa Kỳ cÅ©ng bị gây trở ngại khi cố gắng phục hồi các vùng bị bá»? hoang (Detroit, Philadelphia, khu Bronx, v.v), vì đất Ä‘ai không thể tá»± phục hồi và trở lại tình trạng trÆ°á»›c kia nếu nhÆ° yêu cầu ná»™p thuế không được thá»±c thi. Những toà nhà đổ nát và các bãi đất khai thác được để nguyên nhÆ° vậy trong nhiá»?u năm, và càng gây tác Ä‘á»™ng xấu đến cả khu vá»±c, khiến cho cá»™ng đồng không được tiếp cận nhanh chóng vá»›i cÆ¡ há»™i dỡ bá»?, thu dá»?n và tái thiết khu vá»±c. 278 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N lệ tiá»?n thuê phải trả bằng trái phiếu bảo đảm sẽ không còn là 80%. Số tiá»?n thuê phải trả luôn luôn bằng giá trị cho thuê đầy đủ của khu đất, trừ Ä‘i số tiá»?n lãi của trái phiếu bảo đảm. Khi chuyển nhượng đất cho ngÆ°á»?i sá»­ dụng má»›i, số tiá»?n của trái phiếu bảo đảm sẽ được Ä‘iá»?u chỉnh sao cho lãi suất trái phiếu bằng 20% tiá»?n thuê đất hiện tại. Ä?ể cung cấp nguồn trái phiếu cho ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất, má»™t cách làm hợp lý là chính phủ phát hành trái phiếu, giống nhÆ° trái phiếu Consol của chính phủ Anh. Các trái phiếu này không có ngày đáo hạn, mà chỉ Ä‘Æ¡n giản là trả má»™t số tiá»?n lãi cụ thể không hạn định. Vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° vận hành nhà máy Ä‘iện và các xưởng hoá chất là những hoạt Ä‘á»™ng có khả năng tốn nhiá»?u chi phí hÆ¡n so vá»›i loại trái phiếu thông thÆ°á»?ng, thì có thể phải cần đến các loại trái phiếu bổ sung. Vá»›i các mục đích sá»­ dụng đất cho nông nghiệp, những dấu vết còn lại sau khi sá»­ dụng trên khu đất có thể làm cho đất Ä‘ai bị suy thoái, hoặc hoá chất trừ sâu hay phân bón có thể bị sá»­ dụng nhiá»?u đến mức mà đất Ä‘ai cần được cải tạo thêm trÆ°á»›c khi có thể Ä‘em lại năng suất nhÆ° đất ở tình trạng tá»± nhiên. Do đó, những ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất cho mục đích nông nghiệp cÅ©ng phải có trái phiếu để bảo đảm rằng há»? không khai thác đất đến mức suy thoái hay cạn kiệt và sau đó bá»? hoang không sá»­ dụng. Bất kỳ lúc nào ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất cÅ©ng có thể lá»±a chá»?n bán các công trình cải tạo trên khu đất và trái phiếu bảo đảm vá»›i bất kỳ mức giá nào mà ngÆ°á»?i mua sẵn sàng trả. Nếu ngÆ°á»?i sá»­ dụng đất muốn ngừng sá»­ dụng đất mà không tìm ra được má»™t ngÆ°á»?i sá»­ dụng má»›i, thì cÅ©ng có thể làm theo cách trên. NgÆ°á»?i sá»­ dụng chỉ cần phải thông báo trÆ°á»›c và trả lại đất trong tình trạng ít nhất là tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i đất chÆ°a cải tạo. Sau khi trả lại đất trong tình trạng phù hợp, ngÆ°á»?i sá»­ dụng sẽ có thể trả lại trái phiếu bảo đảm của mình. 26. Triển khai thá»±c hiện hệ thống đánh thuế giá trị đất Thu hồi công khai thuế tiá»?n thuê đất đầy đủ là cách đáng tin cậy nhất để gia tăng và duy trì sá»± giàu có của quốc gia. Triển khai má»™t hệ thống tài chính công hiệu quả và công bằng trên cÆ¡ sở thu thuế tiá»?n thuê đất đầy đủ là má»™t biểu hiện của hoạt Ä‘á»™ng Ä‘iá»?u hành nhà nÆ°á»›c tốt. Ä?ể thá»±c hiện, cần có sá»± lãnh đạo tầm nhìn xa trông rá»™ng của cấp lãnh đạo và nhận thức của công chúng, giáo dục và há»— trợ để tạo ra má»™t ná»— lá»±c bá»?n bỉ nhằm khắc phục sá»± ác cảm có thể dá»± Ä‘oán của các cán bá»™ nhà nÆ°á»›c và các quyá»?n lợi bất di bất dịch.104 Có thể thấy trÆ°á»›c sá»± Ä‘Æ¡n giản hoá đầy ấn tượng của các luật định hiện hành. Không giống nhÆ° các quốc gia khác, Việt Nam có lợi thế lá»›n xuất phát từ truyá»?n thống cam kết tôn trá»?ng nhân quyá»?n và xoá đói giảm nghèo. HÆ¡n nữa, Việt Nam có cÆ¡ há»™i để há»?c há»?i từ các quốc gia khác đã trải qua quá trình chuyển đổi từ kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang kinh 104 Ngài Winston Churchill, trong má»™t bài phát biểu trÆ°á»›c Hạ viện vào ngày 4/5/1909, đã nói: “Không có gì hài hÆ°á»›c hÆ¡n khi nhìn những ngÆ°á»?i nắm Ä‘á»™c quyá»?n vá»? đất Ä‘ai cố gắng khẳng định rằng các hình thức tài sản khác và lợi nhuận từ chúng, vá»? má»?i mặt là tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° đất Ä‘ai và lợi nhuận không cần làm việc cÅ©ng kiếm được từ đất Ä‘ai.â€? [[http://www.grundskyld.dk/2-churchill- uk.html]] Trong thế ká»· 21, các cố vấn thuế trên toàn cầu và vô số những đại diện khác của nhóm ngÆ°á»?i có đặc lợi đặc quyá»?n đã chung tay vá»›i những ngÆ°á»?i nắm giữ Ä‘á»™c quyá»?n đất Ä‘ai để chuyển đổi nguồn thu nhập nhà nÆ°á»›c từ đất Ä‘ai sang lao Ä‘á»™ng và vốn. 279 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM tế thị trÆ°á»?ng.105 Các nhân vật là lãnh đạo của Việt Nam đã không ngừng khẳng định lại các cam kết cải cách. Kế hoạch phát triển kinh tế xã há»™i 5 năm của Việt Nam cÅ©ng bao quát má»™t tÆ°Æ¡ng lai thịnh vượng và bá»?n vững không có chá»— cho tham nhÅ©ng, đầu cÆ¡, hoặc các đặc quyá»?n đặc lợi khác không được bù đắp. Nêu ra vấn Ä‘á»? đánh thuế đất trong các bài diá»…n thuyết công khai là bÆ°á»›c đầu tiên để giá»›i thiệu hệ thống thuế đất. Những thảo luận kiểu nhÆ° vậy có thể Ä‘em lại nhiá»?u ảnh hưởng có lợi cho thị trÆ°á»?ng đất Ä‘ai, vì những kẻ đầu cÆ¡ sẽ không còn Ä‘á»™ng cÆ¡ để đầu cÆ¡ do phải ná»™p thuế đất cao, mặt khác các nhà đầu tÆ° thá»±c sá»± sẽ bị thu hút bởi triển vá»?ng thuế thÆ°Æ¡ng mại thấp. DÆ°á»›i đây là các bÆ°á»›c cần tiến hành để giá»›i thiệu hệ thống đánh thuế giá trị đất. Khi các nhà lãnh đạo chính trị công bố dá»± định áp dụng hệ thống đánh thuế giá trị đất cÅ©ng là lúc có thể giải quyết được những Ä‘iểm còn lại. • Ä?Æ°a vấn Ä‘á»? phÆ°Æ¡ng án lá»±a chá»?n thuế giá trị đất ra thảo luận.106 • Tuyên bố ý chí chính trị để giá»›i thiệu hệ thống đánh thuế giá trị đất, thể hiện vai trò lãnh đạo trong việc giá»›i thiệu và áp dụng hệ thống này, và ngay lập tức ban hành các nghị định há»— trợ triển khai. • Bắt đầu khôi phục lại thuế thu hồi tiá»?n thuê đất trên cÆ¡ sở các hồ sÆ¡ định giá đã có. • Hoàn chỉnh các hồ sÆ¡ địa chính, bao gồm việc cập nhật các định giá và bản đồ địa chính, ban hành giấy chứng nhận quyá»?n sá»­ dụng đất. Ä?ảm bảo cho má»?i bên có lợi ích liên quan có Ä‘iá»?u kiện nhÆ° nhau khi tiếp cận dữ liệu, tận dụng cÆ¡ há»™i mà mạng toàn cầu Ä‘em lại, kể cả áp dụng Hệ thống Thông tin Ä?ịa lý (GIS).107 105 Không may là phần lá»›n các quốc gia xã há»™i chủ nghÄ©a và cá»™ng sản trÆ°á»›c kia đã sao cheÌ?p má»™t cách cứng nhắc các thông lệ tài chính công của các quốc gia phÆ°Æ¡ng tây. Trong khi các phong trào tá»± do hoá thị trÆ°á»?ng của các quốc gia này đã giải phóng các lá»±c lượng doanh nghiệp và thúc đẩy thÆ°Æ¡ng mại, và từ đó làm tăng đáng kể năng suất của ná»?n kinh tế, các quốc gia này cÅ©ng tÆ° nhân hoá đất Ä‘ai và các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác, và do đó tạo ra những đặc quyá»?n đặc lợi mà công chúng không được bù đắp má»™t cách phù hợp. Bá»? qua cÆ¡ há»™i tạo ra thu nhập nhà nÆ°á»›c từ đất Ä‘ai, các quốc gia này đã tập trung vào các loại thuế đối vá»›i lao Ä‘á»™ng và vốn, hạn chế những lợi ích mà lẽ ra há»? có thể thu được từ các cải cách thị trÆ°á»?ng. 106 ChÆ°Æ¡ng trình hành Ä‘á»™ng vì môi trÆ°á»?ng sống của LHQ Phần B.56(h) đã được tất cả các quốc gia thành viên LHQ thống nhất: Hãy xem xét để áp dụng các công cụ mang tính sáng tạo giúp thu được lợi ích từ giá trị đất Ä‘ai và bù đắp lại các đầu tÆ° công. Kế hoạch hành Ä‘á»™ng Vancouver – tài liệu ná»?n tảng năm 1976 cho chÆ°Æ¡ng trình Môi trÆ°á»?ng sống của LHQ – tuyên bố: “Công bằng xã há»™i, làm má»›i và phát triển đô thị, cung cấp nÆ¡i ở đàng hoàng và Ä‘iá»?u kiện sống lành mạnh cho cong ngÆ°á»?i chỉ có thể đạt được nếu nhÆ° đất Ä‘ai được sá»­ dụng vì lợi ích của toàn bá»™ xã há»™i …. Những lợi ích quá lá»›n từ việc tăng giá trị đất Ä‘ai do sá»± phát triển và thay đổi sá»­ dụng đất là má»™t trong những nguyên do chính khiến cho của cải được tập trung trong tay má»™t số cá nhân. Không nên chỉ coi việc đánh thuế nhÆ° má»™t nguồn thu nhập cho cá»™ng đồng mà còn phải xem đây là công cụ mạnh mẽ để khuyến khích phát triển những địa Ä‘iểm mong muốn, để gây ảnh hưởng kiểm soát đối vá»›i thị trÆ°á»?ng đất Ä‘ai, và phân bổ lại cho công chúng phần lá»›n các lợi ích không cần làm việc cÅ©ng thu được từ sá»± gia tăng giá trị đất Ä‘ai… Lợi nhuận không cần kiếm cÅ©ng có do sá»± gia tăng giá trị đất Ä‘ai, mà nguyên nhân là từ những thay đổi trong sá»­ dụng đất, từ đầu tÆ° công hoặc quyết định đầu tÆ° hoặc do sá»± tăng trưởng chung của cá»™ng đồng, phải được lấy lại cho các nhóm công chúng (cá»™ng đồng).â€? 107 Tuy đã tận dụng nhiá»?u chÆ°Æ¡ng trình trÆ°á»›c đây và hiện nay từ nguồn vốn của chính phủ và vốn ODA trong lÄ©nh vá»±c quản lý đất Ä‘ai và tạo ra ná»?n tảng để vận hành hiệu quả và công bằng hệ thống đánh thuế đất/bất Ä‘á»™ng sản,mặc dù đã có nhiá»?u ná»— lá»±c, nhÆ°ng đến năm 2006 má»›i có 280 T H U ế Ä? ẤT Ä? A I Và Tà I S Ả N • Ä?Æ¡n giản hoá, thay đổi, hoặc tuyên bố vô hiệu vá»›i các luật, nghị định và quy định đã lá»—i thá»?i và gây cản trở.108 • Khuyến khích chính quyá»?n các tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng chuyển đổi sang hệ thống thuế giá trị đất để có nguồn tài chính chi trả cho các nhiệm vụ và trách nhiệm của há»? trong bối cảnh phân cấp. Ä?ể cho các tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng thu thuế giá trị đất, đồng thá»?i giảm các loại thuế và thuế quan khác theo tinh thần trung lập vá»? thu nhập.109 • Chuyển đổi các thao tác đăng ký đất, định giá công khai và ná»™p thuế thành các thủ tục má»™t cá»­a (OSS). Thiết lập và vận hành má»™t hệ thống để giải quyết các tranh chấp và khiếu nại liên quan đến đất Ä‘ai, nhất là những trÆ°á»?ng hợp liên quan đến định giá đất.110 khoảng 63% số khu đất ở các vùng đất nông nghiệp hợp lệ, 49% số khu đất ở các vùng đất rừng hợp lệ, và 70% số gia đình hợp lệ ở đô thị được cấp giấy chứng nhận quyá»?n sá»­ dụng đất. Các hồ sÆ¡ địa chính, bao gồm bản đồ địa chính – cÆ¡ sở cho công tác quản lý địa chính của Việt Nam vẫn chÆ°a hoàn chỉnh và không được cập nhật. 108 Ngoài việc huá»· bá»? các mâu thuẫn giữa Luật Ä?ất Ä‘ai và Luật Nhà ở mà phiên há»?p quốc há»™i má»›i đây đã thông qua, Luật Ä?ất Ä‘ai hiện nay có thể được Ä‘Æ¡n giản hoá để chỉ còn bằng má»™t ná»­a Ä‘á»™ dài hiện tại. (Ví dụ nhÆ°, sá»± khác biệt giữa các loại đất và Ä‘iá»?u khoản cho thuê không còn quan trá»?ng nữa, khác thay vào đó là vá»›i các ná»— lá»±c quy hoạch sá»­ dụng đất nói chung. Thá»?i hạn thuê cÅ©ng không cần phải phân biệt, vì thuê đất sẽ là thuê vÄ©nh viá»…n – miá»…n là thuế đất được ná»™p theo giá trị thị trÆ°á»?ng được Ä‘iá»?u chỉnh hàng năm. Do đó, có thể bá»? Nghị định 84/07, trong đó quy định các nhà đầu tÆ° nÆ°á»›c ngoài hiện nay có thể thuê đất trong 70 năm, và có thể gia hạn mà không mất thêm chi phí. TÆ°Æ¡ng tá»±, nhiá»?u luật và nghị định khác, ví dụ nhÆ° luật đầu tÆ° và luật thuế hiện tại, cÅ©ng có thể bá»? Ä‘i, vì thuế thuê đất sẽ thay thế thu nhập hiện tại và đầu tÆ° trá»±c tiếp nÆ°á»›c ngoài vào Việt nam rõ ràng sẽ tăng lên). Tuy nhiên, việc Ä‘Æ°a ra má»™t luật má»›i thÆ°á»?ng dá»… hÆ¡n là huá»· bá»? má»™t luật cÅ©, vì các nhóm được hưởng đặc quyá»?n đặc lợi đã quen vá»›i các quyá»?n lợi bất di bất dịch. Vì vậy, sá»± lãnh đạo mạnh mẽ hÆ¡n là Ä‘iá»?u cần thiết để Ä‘Æ¡n giản hoá má»™t cách triệt để những luật định hiện hành. 109 Chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng có thể khuyến khích các tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng chuyển đổi sang hệ thống thu nhập dá»±a trên giá trị đất, bằng cách cho pheÌ?p há»? tuyên bố rằng các cá»­ tri công dân sẽ được miá»…n toàn bá»™ các thuế thu nhập nếu nhÆ° há»? cung cấp cho chính phủ trung Æ°Æ¡ng số tiá»?n thu nhập thuế (Ä‘iá»?u chỉnh theo sá»± tăng trưởng GDP) bằng vá»›i năm trÆ°á»›c khi chuyển đổi, và sá»­ dụng má»™t cách công bằng và hiệu quả những thu nhập há»? có được từ tiá»?n thuê đất theo giá trị thị trÆ°á»?ng đầy đủ. Biện pháp vừa keÌ?o vừa đẩy này sẽ khuyến khích các tỉnh tiến triển nhanh chóng mà chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng không tá»? ra là quá chuyên chế. Bằng cách má»?i các tỉnh nắm lấy các lợi ích kinh tế xã há»™i tiá»?m năng khi đánh thuế giá trị đất, chính quyá»?n trung Æ°Æ¡ng có thể làm cho các tỉnh triển khai và thá»±c hiện lợi ích nhanh hÆ¡n so vá»›i khi trung Æ°Æ¡ng Ä‘Æ°a ra những quy tắc tìm kiếm sá»± thoả hiệp. Ngoài ra, các địa phÆ°Æ¡ng hay các tỉnh sá»­ dụng hệ thống trÆ°á»›c tiên cÅ©ng sẽ phục vụ cho các chÆ°Æ¡ng trình thí Ä‘iểm để cuối cùng mở rá»™ng triển khai ra cả nÆ°á»›c, và đây sẽ là hình mẫu cho các tỉnh và địa phÆ°Æ¡ng khác sao cheÌ?p các chính sách của há»? đồng thá»?i cung cấp những thông tin quý báu để chỉnh sá»­a hệ thống sao cho các lợi ích của hệ thống ngày càng trở nên hiển nhiên hÆ¡n. 110 Ä?iá»?u này rất quan trá»?ng vì ý kiến phản hồi vá»? giá trị được định giá sẽ giúp tăng cÆ°á»?ng sá»± chính xác nói chung của thị trÆ°á»?ng và do đó hạn chế các khiếu nại trong tÆ°Æ¡ng lai. Ngoài ra, việc thu thuế giá trị đất hàng năm sẽ diá»…n ra song song vá»›i việc cải tiến hệ thống quản lý địa chính. Chắc chắn sẽ không thể tránh khá»?i má»™t số khiếu nại và mâu thuẫn. Tuy nhiên, vì ngÆ°á»?i “thắng cuá»™câ€? đã sở hữu khu đất thuê hàng năm – và do đó huá»· bá»? các lợi nhuận từ đầu cÆ¡ – và lợi ích của việc nắm giữ đất Ä‘ai được giá»›i hạn ở tính khả thi kinh tế của các lợi ích thu được từ sá»­ dụng đất, nên có thể dá»± Ä‘oán rằng những đòi há»?i vá»? quyá»?n sở hữu sẽ được giảm bá»›t má»™t cách đáng kể. Việc này sẽ cải thiện tình hình khiếu nại hiện tại, vì trong số các khiếu nại mà chính phủ nhận được, 80% trÆ°á»?ng hợp được báo cáo là có liên quan đến đất Ä‘ai. 281 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM • Tiếp thu các ý kiến phản hồi để có thể sá»­a đổi, Ä‘iá»?u chỉnh từng bÆ°á»›c triển khai trên cÆ¡ sở các ý kiến phản hồi. • Tuyên bố khu vá»±c miá»…n thuế toàn quốc gia, ngoại trừ các hành Ä‘á»™ng gây hại cho xã há»™i nhÆ° gây ô nhiá»…m, tắc nghẽn, và các đặc quyá»?n đặc lợi khác. • Xá»­ lý các trÆ°á»?ng hợp khó khăn cá nhân theo Ä‘iá»?u kiện cụ thể. Nếu có thể thì cho pheÌ?p ná»™p thuế chậm. • Xây dá»±ng hệ thống phân bổ lợi ích cho công dân, chi phí của hệ thống được chi trả bằng tiá»?n thuê đất thặng dÆ°. • Bắt đầu thu nhận các lợi ích từ việc khôi phục lại thuế thuê đất công khai kết hợp vá»›i mức thuế thu nhập và thuế thÆ°Æ¡ng mại thấp hoặc hoàn toàn không đánh thuế, và chứng kiến quốc gia phát triển thịnh vượng má»™t cách bá»?n vững, hiệu quả và công bằng. Ä?Æ°Æ¡ng nhiên sẽ luôn luôn tồn tại má»™t số thách thức và câu há»?i còn để ngá»?, nhÆ°ng nếu không bắt đầu những bÆ°á»›c Ä‘i đầu tiên, thì thậm chí chúng cÅ©ng không có cÆ¡ há»™i xảy ra. Thay vào đó, khả năng cải cách thá»±c sá»± vẫn sẽ bị chôn vùi trong các kế hoạch ứng phó khẩn cấp thÆ°á»?ng ngày theo các quy trình thủ tục chính trị chuẩn má»±c nhằm xá»­ lý các triệu chứng của má»™t hệ thống thu nhập nhà nÆ°á»›c thiếu hiệu quả, thiếu công bằng và có nhiá»?u thiếu sót nghiêm trá»?ng, cÅ©ng nhÆ° các vấn Ä‘á»? của cuá»™c chiến liên tục chống tham nhÅ©ng và đói nghèo, và những ná»— lá»±c không ngừng để quản lý kinh tế vi mô. Thiếu sót lá»›n nhất trong bất kỳ ná»?n kinh tế thị trÆ°á»?ng mở cá»­a nào khi cam kết thá»±c hiện các nguyên tắc Ä‘iá»?u hành nhà nÆ°á»›c tốt, chính đó là thất bại trong việc khôi phục thu hồi đầy đủ thuế tiá»?n thuê đất kinh tế vì lợi ích của công chúng. NhÆ° đã chứng minh ở trên, việc triển khai khôi phục thuế thu hồi thuê đất đầy đủ sẽ há»— trợ cho nhiá»?u mục tiêu chính sách hiện tại, tất cả chúng Ä‘á»?u bổ sung lẫn cho nhau. Do đó, hệ thống đánh thuế giá trị đất không thể được phân tích dá»±a trên các quan sát kinh tế tÄ©nh, mà phải được xem xeÌ?t dÆ°á»›i ánh sáng mạnh mẽ của bối cảnh Ä‘á»™ng, trong đó sá»± công bằng và hiệu quả kinh tế phát triển đồng thá»?i theo chiá»?u xoắn ốc Ä‘i lên. NhÆ° vậy, nếu muốn có má»™t câu trả lá»?i xác định cho tất cả những câu há»?i có thể và không thể mà không dám Ä‘i theo các nguyên tắc và tiến hành những bÆ°á»›c Ä‘i đầu tiên, thì cÅ©ng giống nhÆ° há»?i xem làm thế nào để khai sáng bản thân khi không có má»™t cam kết chân thành từ trái tim. Vá»›i bất kỳ má»™t quốc gia, má»™t tỉnh hay địa phÆ°Æ¡ng nào cam kết cải cách, tá»± do và phát triển sâu rá»™ng và bá»?n vững, thu nhập bằng cách đánh thuế những sá»­ dụng tÆ° nhân đối vá»›i di sản chung là đất Ä‘ai chính là Ä‘iá»?u bắt buá»™c vá»? mặt kinh tế. “Cải cách xã há»™i không được bảo đảm bởi sá»± ồn ào và la heÌ?t; bởi các khiếu nại hay tố cáo; bởi sá»± thành lập các đảng phái, hay làm cách mạng; mà được bảo đảm bằng cách đánh thức tÆ° duy và sá»± tiến bá»™ trong các ý tưởng. Chừng nào chÆ°a có má»™t tÆ° duy đúng đắn, chừng đó chÆ°a thể có má»™t hành Ä‘á»™ng đúng đắn; còn khi đã có tÆ° duy đúng đắn thì hành Ä‘á»™ng đúng đắn sẽ xuất hiện theo.â€?111 111 Henry George, Các vấn Ä‘á»? xã há»™i, 1883, ChÆ°Æ¡ng 22. Hiện nay có thể đã đến thá»?i kỳ này, vì ở Hoa Kỳ, cuá»™c tranh luận xung quanh vấn Ä‘á»? hiến pháp hoá việc đánh thuế (thu nhập) Ä‘ang diá»…n ra dÆ°á»›i dạng má»™t phong trào phổ biến, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thá»?i kỳ Tiệc trà Boston (để tìm hiểu thêm thông tin, có thể xem ở google và YouTube, Aaron Russo và Ron Paul). 282 Phụ lục Phụ lục 1: Việt nam: Các chỉ số kinh tế chủ yếu   2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Sản lượng, việc làm, giá cả GDP ( % thay đổi) 6,9 7,1 7,3 7,8 8,4 8,2 8,5 6,2 5,3 6,8 Sản xuất công 14,6 14,5 15,5 16,0 17,1 16,8 16,7 13,9 7,6 14,0 nghiệp ( % thay đổi) Thất nghiệp (% 6,3 6,0 5,8 5,6 5,3 4,8 4,6 4,7 4,6 4,4 thành thị) CPI ( % thay đổi) 0,8 4,0 3,2 7,8 8,8 6,7 12,6 19,9 6,5 11,8 Ngoại thÆ°Æ¡ng, Cán cân thanh toán và nợ nÆ°á»›c ngoài Cán cân thÆ°Æ¡ng mại -1,1 -3,0 -5,1 -5,5 -2,4 -2,8 -10,4 -12,8 -8,3 -7,1 (triệu US$) Xuất khẩu hàng hóa 15,0 16,7 20,2 26,5 32,4 39,8 48,6 62,7 57,1 72,2 (triệu US$) Xuất khẩu hàng hóa 4,0 11,2 20,8 31,3 22,5 22,7 21,9 29,1 -8,9 26,4 (% thay đổi) Nhập khẩu hàng hóa 16,2 19,7 25,3 32,0 34,9 42,6 58,9 75,5 65,4 79,3 (triệu US$) Nhập khẩu hàng hóa 3,2 22,1 28,0 26,5 15,7 22,1 38,3 28,1 -13,3 21,2 (% thay đổi) Số dÆ° tài khoản vãng 0,6 -0,7 -1,9 -1,6 -5,6 -0,2 -7,0 -10,8 -6,1 -4,0 lai (triệu USD) Số dÆ° tài khoản vãng 2,1 -1,9 -4,9 -3,5 -1,1 -0,3 -9,8 -11,9 -6,6 -3,8 lai (% GDP) FDI (triệu US$) 1,3 2,0 1,9 1,9 1,9 2,3 6,6 9,3 6,9 7,1 Tổng số nợ nÆ°á»›c 12,3 12,7 13,8 15,6 17,2 19,1 23,0 30,2 38,8 44,5 ngoài (tá»· US$) Nợ nÆ°á»›c ngoài theo 37,8 35,0 33,7 33,5 32,7 31,3 32,4 33,4 41,6 42,5 % GDP Tổng nợ dịch vụ/ 6,3 10,0 8,5 6,0 5,6 3,0 3,1 2,9 4,2 4,1 xuất khẩu Nguồn: Tổng cục Thống kê, Ngân hàng Nhà nÆ°á»›c Việt Nam (SBV), Quỹ Tiá»?n tệ Quốc tế (IMF) và Æ°á»›c tính của Ngân hàng thế giá»›i . 283 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 2: Thu Ngân sách nhà nÆ°á»›c (% GDP)           Rev. Rev. Est.     2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 2009 A Tổng thu và viện trợ 21,6 22,7 25,8 27,8 28,4 27,1 27,6 28,1 28,1 26,7 I Thu thÆ°á»?ng xuyên 21,0 22,1 23,8 25,2 26,1 25,0 24,7 25,4 25,4 24,0 I.1 Thu thuế 19,1 19,8 20,9 21,7 22,8 23,7 23,2 24,2 24,2 22,3 1 Thuế TNDN 6,9 6,9 7,7 8,0 9,0 10,3 9,0 9,1 9,1 6,8 2 Thuế TNCN 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 0,9 0,9 0,9 3 Thuế nhà đất 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 4 Thuế môn bài 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 5 Lệ phí trÆ°á»›c bạ 0,2 0,2 0,3 0,4 0,3 0,3 0,5 0,5 0,5 0,6 6 Thuế chuyển nhượng 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,0 quyá»?n sá»­ dụng đất 7 Thuế GTGT 4,0 4,8 5,4 5,4 5,5 5,6 6,1 6,1 6,1 6,4 8 Thuế TTÄ?B 1,3 1,4 1,4 1,8 1,9 1,8 1,5 1,5 1,5 1,8 9 Thuế tài nguyên 1,7 1,6 1,6 2,4 2,5 2,1 1,7 1,8 1,8 1,1 10 Thuế sá»­ dụng đất 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 nông nghiệp 11 Thuế xuất khẩu, 3,6 4,1 3,6 3,0 2,8 2,7 3,4 4,0 4,0 4,6 thuế nhập khẩu 12 Thuế khác 0,03 0,03 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 I.2 Thu phí, lệ phí và 1,9 2,3 2,9 3,4 3,3 1,4 1,5 1,2 1,2 1,7 thu ngoài thuế 13 Thu chênh lệch giá 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 hàng nhập khẩu 14 Thu phí, lệ phí 1,1 1,1 1,1 1,1 1,0 0,8 0,7 0,8 0,8 1,0 15 Tiá»?n thuê đất 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 16 Thu khác 0,7 1,0 1,8 2,2 2,2 0,4 0,5 0,3 0,3 0,5 II Thu vá»? vốn 0,2 0,2 1,5 2,2 1,8 1,7 2,5 2,2 2,2 2,3 III Viện trợ không 0,4 0,4 0,5 0,4 0,5 0,4 0,4 0,5 0,5 0,4 hoàn lại Nguồn: Bá»™ Tài chính (2010) 284 PHụ LụC Phụ lục 3: Ä?á»™ đàn hồi thuế hàng năm   1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Tổng thu 0,22 1,34 1,92 1,98 1,58 1,75 1,60 1,68 1,46 0,77 1,68 -0,51 thuế Thuế TNDN 0,51 1,83 20,92 1,93 0,91 2,77 1,43 2,81 2,85 -0,67 1,20 -4,04 Thuế TNCN 1,82 -0,23 -0,63 1,53 1,30 2,45 1,32 1,34 1,69 3,84 6,81 0,84 Thuế nhà đất -2,64 1,12 0,53 -1,90 -0,24 0,05 1,65 1,03 0,87 1,30 0,61 9,83 Thuế môn -2,62 0,59 1,18 0,39 -0,25 10,50 -2,85 0,22 0,26 0,29 -0,67 1,48 bài Lệ phí trÆ°á»›c -0,61 0,87 -1,93 3,90 1,03 3,72 4,21 -0,15 1,46 6,70 1,04 4,27 bạ Thuế chuyển 2,22 1,42 -5,79 5,76 0,79 2,27 5,81 5,19 2,20 8,60 0,95 3,12 quyá»?n sá»­ dụng đất Thuế GTGT -0,60 -0,46 -0,58 1,65 3,97 2,65 1,07 1,10 1,36 2,12 0,90 2,12 Thuế TTÄ?B 1,42 0,21 1,95 2,49 1,71 1,89 4,31 1,66 0,23 -0,71 0,17 5,03 Thuế tài -2,00 6,46 8,48 1,53 -0,28 0,91 8,46 1,55 -1,29 -1,08 1,53 -6,29 nguyên Thuế sá»­ dụng 1,02 -0,84 -1,83 -8,72 -1,15 -10,77 -2,65 -0,82 -1,77 -1,55 -4,62 -6,55 đất nông nghiệp Thuế xuất 0,15 -1,55 -1,41 4,23 2,85 -0,54 -1,39 0,10 0,45 4,14 4,43 3,95 khẩu, nhập khấu Nguồn: Tác giả tá»± tính toán dá»±a trên dữ liệu của BTC, 2010. 285 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 4: Các đặc Ä‘iểm của má»™t hệ thống thuế tốt Các nguyên tắc đánh thuế: Có hai nguyên tắc đánh thuế chính. i. Nguyên tắc khả năng ná»™p thuế: Má»—i đối tượng ná»™p thuế được yêu cầu đóng góp theo khả năng của mình. Ưu Ä‘iểm ở đây là hệ thống có thế mang tính lÅ©y tiến và đóng góp má»™t phần vào chức năng phân phối lại của Chính phủ. Nguyên tắc này thÆ°á»?ng được áp dụng cho các loại thuế thu nhập. ii. Nguyên tắc lợi ích: NgÆ°á»?i nào thu lợi ích từ hàng hóa/dịch vụ thì phải trả tiá»?n. Ä?ối vá»›i các nhóm hàng hóa/ dịch vụ cạnh tranh trong tiêu dùng hoặc có thể loại trừ được những ngÆ°á»?i không trả tiá»?n thì có thể thu phí/lệ phí sá»­ dụng. Việc tài trợ cho các loại hàng hóa và dịch vụ đó có thể lấy từ các nguồn trá»±c tiếp (thuế cầu Ä‘Æ°á»?ng, bảo hiểm xã há»™i) hoặc gián tiếp (thuế xăng dầu hay xe hÆ¡i được sá»­ dụng để lấy kinh phí làm Ä‘Æ°á»?ng cao tốc). Tính công bằng: Hệ thống thuế cần phải “công bằng.â€? Công bằng theo chiá»?u ngang “Những ngÆ°á»?i có Ä‘iá»?u kiện giống nhau sẽ phải đóng thuế nhÆ° nhau (thuế phân chia công bằng)â€?. Nguyên tắc này đòi há»?i phải có má»™t cÆ¡ sở thuế rá»™ng và là vấn Ä‘á»? chi tiết và phức tạp mà luật thuế phải quy định, trong đó phải xác định má»™t cÆ¡ sở thuế toàn diện và xá»­ lý tất cả các trÆ°á»?ng hợp ngoại lệ. Công bằng theo chiá»?u dá»?c đòi há»?i những ngÆ°á»?i có khả năng nhiá»?u hÆ¡n phải trả thuế cao hÆ¡n nhằm làm tốt hÆ¡n việc phân phối thu nhập trong xã há»™i. Những sá»± chỉ trích trong xã há»™i thÆ°á»?ng phụ thuá»™c vào và bắt nguồn từ các chính sách. Tính hiệu quả: Vấn Ä‘á»? này liên quan đến các mặt trái của thuế. Ví dụ, má»™t sắc thuế có thể làm bóp meÌ?o giá cả hàng hóa/ dịch vụ trên thị trÆ°á»?ng, lao Ä‘á»™ng (tiá»?n lÆ°Æ¡ng) và tiết kiệm (lãi suất), qua đó gây ra những biến dạng thị trÆ°á»?ng. Nó làm thay đổi hành vi của ngÆ°á»?i tiêu dùng và nhà sản xuất; can thiệp vào việc há»? lá»±a chá»?n tiêu dùng, việc làm và tiết kiệm; và áp đặt chi phí vá»? hiệu quả cho ná»?n kinh tế. Thuế có hiệu quả khi hiệu quả thiệt hại do nó mang lại thấp. Chi phí hiệu quả của thuế phụ thuá»™c vào Ä‘á»™ co dãn đối vá»›i giá của cung-cầu hàng hóa/dịch vụ chịu thuế và thuế suất. Các loại thuế nhÆ° thuế thu nhập hay phí nhượng quyá»?n thÆ°Æ¡ng mại không làm thay đổi hành vi của ngÆ°á»?i tiêu dùng và ít gây ảnh hưởng đến thị trÆ°á»?ng nhất. Tuy nhiên, thuế thu nhập cao sẽ dẫn đến đầu tÆ° thấp hÆ¡n. Má»™t loại thuế trung lập lý tưởng nhất sẽ là thuế thân, song loại thuế này lại mang tính lÅ©y thoái; cÅ©ng nhÆ° vậy, má»™t loại thuế tiêu thụ thông thÆ°á»?ng (thuế GTGT) không làm ảnh hưởng đến thị trÆ°á»?ng, song lại mang tính lÅ©y thoái. Hệ thống thuế cần được thiết kế làm sao để thu được số thu mong đợi vá»›i chi phí hiệu quả thấp nhất cho ná»?n kinh tế. Số thu từ thuế thá»?a đáng: Ä?ây là vấn Ä‘á»? quan trá»?ng Chính phủ cần cân nhắc. Số thu từ thuế phụ thuá»™c vào thuế suất, cÆ¡ sở thuế hay doanh số và Ä‘á»™ co dãn của cung-cầu. Tính ổn định: Ä?ây là Ä‘iá»?u kiện tiên quyết để tạo nên má»™t môi trÆ°á»?ng đầu tÆ° phù hợp. Sá»± ổn định của số thu thuế là cần thiết để duy trì sá»± liên tục của các chính sách tài khóa và má»™t hệ thống thuế ổn định, vốn rất quan trá»?ng đối vá»›i các nhà đầu tÆ°. Hệ thống thuế cần có Ä‘á»™ co dãn, nghÄ©a là số thu thuế phải tăng cùng vá»›i mức tăng GNP. Ä?ể đảm bảo Ä‘iá»?u này, các mức thuế suất phù hợp và phÆ°Æ¡ng pháp xá»­ lý thuế phải được áp dụng bằng cách Ä‘Æ°a các khu vá»±c kinh tế Ä‘ang tăng trưởng vào cÆ¡ sở thuế. 286 PHụ LụC Tính Ä‘Æ¡n giản và minh bạch: Má»™t hệ thống thuế Ä‘Æ¡n giản sẽ dá»… hiểu đối vá»›i đối tượng ná»™p thuế và giảm được các chi phí tuân thủ và quản lý. Do đó, hệ thống sẽ minh bạch hÆ¡n và dá»… tuân thủ hÆ¡n khi không có các loại thuế phức tạp và mang tính phân biệt. Tuy nhiên, không nên Ä‘Æ¡n giản hóa quá mức, nếu không má»™t số khu vá»±c kinh tế, đặc biệt là các đối tượng tá»± doanh, sẽ nằm ngoài cÆ¡ sở thuế. Chi phí thu thuế thấp: Chi phí thu thuế cao làm giảm số thu thuế ròng của Chính phủ. Song má»™t số chi phí có thể hợp thức hóa do Ä‘Æ°a được các khu vá»±c khó đánh thuế vào cÆ¡ sở thuế. Chi phí cho giáo dục đối tượng ná»™p thuế cÅ©ng hợp lý vì mục đích cắt giảm chi phí tuân thủ. Tính trung lập: Ưu đãi thuế không được làm thiên lệch quyết định đầu tÆ° giữa các khu vá»±c bằng cách Æ°u ái má»™t số khu vá»±c nào đó và thúc đẩy các hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° Ä‘em lại lợi nhuận thấp thay vì các hoạt Ä‘á»™ng đầu tÆ° có lợi nhuận cao. 287 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 5: Tài liệu nghiên cứu được sá»­ dụng để phân tích các chế Ä‘á»™ thuế chính ở Việt Nam Thuế GTGT: i. Luật Thuế GTGT, 2008( Số 13/2008/QH12); ii. Nghị định số 123/2008/NÄ?-CP ngày 08 tháng 12 năm 2008 của Chính phủ quy định chi tiết và hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế giá trị gia tăng; iii. Thông tÆ° 129/TT-BTC ngày 26/12/2008 hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế giá trị gia tăng và hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 123/2008/NÄ?-CP ngày 08 tháng 12 năm 2008 của Chính phủ quy định chi tiết và hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế giá trị gia tăng. Thuế TNDN i. Luật thuế thu nhập doanh nghiệp số 14/2008/QH12 ngày 3 tháng 6 năm 2008; ii. Nghị định số 124/2008/NÄ?-CP ngày 11 tháng 12 năm 2008 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế thu nhập doanh nghiệp; iii. Thông tÆ° 130/TT-BTC ngày 26/12/2008 hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế thu nhập doanh nghiệp số 14/2008/QH12 và hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 124/2008/NÄ?-CP ngày 11 tháng 12 năm 2008 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế thu nhập doanh nghiệp; iv. Thông tÆ° 18/2011/TT- BTC ngày 10/02/2011 sá»­a đổi, bổ sung Thông tÆ° số 130/2008/ TT-BTC ngày 26/12/2008 của Bá»™ Tài chính hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế thu nhập doanh nghiệp số 14/2008/QH12 và hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 124/2008/NÄ?-CP ngày 11 tháng 12 năm 2008 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế thu nhập doanh nghiệp. Thuế thu nhập cá nhân i. Luật Thuế thu nhập cá nhân số 04/2007/QH 12 ngày 21 tháng 11 năm 2007; ii. Nghị định số 100/2008/NÄ?-CP ngày 08/9/2008 của Chính phủ quy định chi tiết má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế thu nhập cá nhân; iii. Thông tÆ° số 84/2008/TT-BTC ngày 30/9/2008 của Bá»™ Tài chính hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế thu nhập cá nhân và hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 100/2008/ NÄ?-CP ngày 08/9/2008 của Chính phủ quy định chi tiết má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế thu nhập cá nhân; iv. Thông tÆ° 62/2009/TT- BTC ngày 27/03/2009 hÆ°á»›ng dẫn sá»­a đổi, bổ sung Thông tÆ° số 84/2008/TT-BTC ngày 30/9/2008 của Bá»™ Tài chính hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế thu nhập cá nhân và hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 100/2008/NÄ?-CP ngày 08/9/2008 của Chính phủ quy định chi tiết má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế thu nhập cá nhân. Thuế Tiêu thụ đặc biệt i. Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt số 27/2008/QH12 ngày 14 tháng 11 năm 2008; 288 PHụ LụC ii. Nghị định số 26/2009/NÄ?-CP ngày 16 tháng 3 năm 2009 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt; iii. Thông tÆ° 64/2009 ngày 27/03/2009 hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 26/2009/NÄ?-CP ngày 16 tháng 3 năm 2009 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt. Thuế xuất nhập khẩu i. Luật Thuế xuất nhập khẩu ngày 14 tháng 6 năm 2005; ii. Nghị định 87/2010/NÄ?-CP ngày 13/08/2010 quy định chi tiết thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế xuất nhập khẩu; iii. Thông tÆ° 194/2010/TT-BTC ngày 06/12/2010 HÆ°á»›ng dẫn vá»? thủ tục hải quan,kiểm tra, giám sát hải quan, thuế xuất nhập khẩu và quản lý thuế đối vá»›i hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu. Thuế tài nguyên i. Luật Thuế tài nguyên ngày 25 tháng 11 năm 2009 (Luật số 45/2009/QH12); ii. Nghị định 50/2010/NÄ?-CP ngày 14/05/2010 quy định chi tiết và hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật thuế tài nguyên; iii. Thông tÆ° 105/2010/TT-BTC ngày 23/07/2010 hÆ°á»›ng dẫn thi hành má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế tài nguyên và hÆ°á»›ng dẫn thi hành Nghị định số 50/2010/NÄ?-CP ngày 14 tháng 5 năm 2010 của Chính phủ quy định chi tiết và hÆ°á»›ng dẫn má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Thuế tài nguyên; iv. Luật dầu khí ngày 06 tháng 7 năm 1993; Luật sá»­a đổi, bổ sung má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Dầu khí ngày 09 tháng 6 năm 2000; Luật sá»­a đổi, bổ sung má»™t số Ä‘iá»?u của Luật Dầu khí ngày 03 tháng 6 năm 2008; v. Nghị định số 48/2000/NÄ?-CP ngày 12/09/2000 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Luật dầu khí; vi. Nghị định số 115/2009/NÄ?-CP ngày 24/12/2009 của Chính phủ sá»­a đổi, bổ sung má»™t số Ä‘iá»?u của Nghị định số 48/2000/NÄ?-CP quy định chi tiết thi hành Luật dầu khí và quy chế đấu thầu dá»± án tìm kiếm, thăm dò và khai thác dầu khí ban hành kèm theo Nghị định số 34/2001/NÄ?-CP; vii. Thông tÆ° 32/2009/TT-BTC ngày 19/02/2009 hÆ°á»›ng dẫn thá»±c hiện qui định vá»? thuế đối vá»›i các tổ chức, cá nhân tiến hành hoạt Ä‘á»™ng tìm kiếm thăm dò và khai thác dầu khí theo qui định của Luật Dầu khí; Chế Ä‘á»™ thu ngân sách ngoài thuế (phí và lệ phí) i. Thông tÆ° số 63/2002/TT-BTC ngày 24/7/2002; ii. Thông tÆ° số 71/2003/TT-BTC ngày 30/7/2003; iii. Thông tÆ° số 45/2006 ngày 25/5/2006. Quản lý Thuế i. Luật Quản lý Thuế. 289 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 6: Ã? nghÄ©a tác Ä‘á»™ng của việc gia nhập WTO đối vá»›i má»™t số khu vá»±c kinh tế Nông nghiệp Hiệp định vá»? nông nghiệp theo WTO bao gồm các cam kết cụ thể của các nÆ°á»›c thành viên nhằm nâng cao khả năng tiếp cận thị trÆ°á»?ng và cắt giảm các khoản trợ cấp trong nông nghiệp làm meÌ?o mó thÆ°Æ¡ng mại kể từ năm 2005. Tuy nhiên, đối vá»›i các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, các cam kết được ná»›i lá»?ng đặc biệt có nghÄ©a là các nÆ°á»›c xuất khẩu ròng không được có hành Ä‘á»™ng nào làm tổn hại đến an ninh lÆ°Æ¡ng thá»±c của các nÆ°á»›c dá»… bị tổn thÆ°Æ¡ng. Các tiêu chuẩn vá»? vệ sinh và kiểm dịch Ä‘á»™ng, thá»±c vật WTO định nghÄ©a các biện pháp này là “các biện pháp hay quy định vá»? vệ sinh và kiểm dịch Ä‘á»™ng, thá»±c vật – do Chính phủ thá»±c hiện để bảo vệ cuá»™c sống và sức khá»?e con ngÆ°á»?i, Ä‘á»™ng, thá»±c vật, và giúp đảm bảo lÆ°Æ¡ng thá»±c được tiêu dùng an toàn.â€? Ä?ây là Hiệp định vá»? việc Chính phủ áp dụng các tiêu chuẩn vá»? an toàn thá»±c phẩm, kiểm dịch Ä‘á»™ng, thá»±c vật. Các tiêu chuẩn này dá»±a trên các tiêu chí cụ thể do Tổ chức lÆ°Æ¡ng thá»±c Thế giá»›i (FAO) Ä‘Æ°a ra. Các nÆ°á»›c có thể đặt ra những tiêu chuẩn riêng và tùy ý áp dụng những tiêu chuẩn nào cao hÆ¡n các tiêu chuẩn do các tổ chức quốc tế Ä‘Æ°a ra, nhÆ°ng phải thông báo. Ngành dệt may Do Hiệp định vải sợi (hiệp định hạn chế số lượng mà má»™t nÆ°á»›c xuất khẩu dệt may có thể bán cho má»™t nÆ°á»›c nhập khẩu) hết thá»?i hiệu năm 2005, xuất nhập khẩu dệt may hiện là má»™t phần trong khung thÆ°Æ¡ng mại chung của WTO. Hàng rào kỹ thuật trong thÆ°Æ¡ng mại Các quy định vá»? kỹ thuật và tiêu chuẩn công nghiệp rất quan trá»?ng, song quy định giữa các nÆ°á»›c lại khác nhau. Việc có quá nhiá»?u các tiêu chuẩn khác nhau gây khó khăn cho các nhà sản xuất và xuất khẩu. Nếu các tiêu chuẩn được quy định má»™t cách tùy tiện, chúng có thể được sá»­ dụng để biện minh cho chính sách bảo há»™ mậu dịch. Các tiêu chuẩn khi ấy trở thành rào cản đối vá»›i thÆ°Æ¡ng mại. Các hàng rào kỹ thuật trong thÆ°Æ¡ng mại cố gắng đảm bảo rằng các quy định, tiêu chuẩn, thủ tục thá»­ nghiệm và cấp giấy chứng nhận không tạo ra các rào cản không cần thiết. “Các nÆ°á»›c thành viên Ä‘ang phát triển không cần lấy các tiêu chuẩn quốc tế làm cÆ¡ sở cho các quy định vá»? kỹ thuật, tiêu chuẩn và phÆ°Æ¡ng pháp thá»­ nghiệm của nÆ°á»›c mình nếu thấy chúng không phù hợp vá»›i Ä‘iá»?u kiện phát triển của quốc giaâ€? [Ä?iá»?u 12.4]. Trợ cấp Hiệp định vá»? trợ cấp áp dụng cho các sản phẩm hàng hóa nông nghiệp cÅ©ng nhÆ° công nghiệp và Ä‘iá»?u chỉnh việc sá»­ dụng trợ cấp và các hành Ä‘á»™ng của các nÆ°á»›c nhằm chống lại tác Ä‘á»™ng do trợ cấp gây ra. Theo hiệp định này, má»™t nÆ°á»›c có thể sá»­ dụng cÆ¡ chế giải quyết tranh chấp của 290 PHụ LụC WTO để tìm kiếm việc rút trợ cấp. Các quốc gia thành viên còn được tá»± do tiến hành Ä‘iá»?u tra và áp đặt thuế quan chống trợ cấp đối vá»›i hàng hóa nhập khẩu được trợ cấp, nếu thấy các loại hàng hóa này gây tổn hại tá»›i ná»?n công nghiệp trong nÆ°á»›c. Bán phá giá Tuy các nÆ°á»›c được pheÌ?p áp đặt thuế chống bán phá giá, việc làm này chỉ có thể thá»±c hiện khi má»™t quốc gia thành viên chứng minh được rằng có việc bán phá giá, tính toán được tác Ä‘á»™ng của việc bán phá giá đó, và chỉ ra tổn thất mà ná»?n kinh tế trong nÆ°á»›c phải gánh chịu. Ä?ịnh giá hải quan Vá»? cÆ¡ bản, vấn Ä‘á»? này liên quan đến việc chấp nhận giá trị giao dịch, được dùng làm cÆ¡ sở để định giá, và quy định vá»? định giá của tổ chức GATT được dùng để tham khảo. Quy định vá»? xuất xứ Các quy định này là cÆ¡ sở để tính thuế, áp dụng thuế chống bán phá giá và chống trợ cấp, thá»±c hiện các biện pháp an toàn và đánh dấu xuất xứ. Tất cả các quốc gia thành viên Ä‘á»?u phải quy định rõ ràng các nguyên tắc vá»? xuất xứ đã phổ biến, giúp xác định nÆ°á»›c xuất xứ của hàng hóa nhập khẩu, vá»›i mục tiêu cao nhất là có má»™t bá»™ quy tắc hài hòa cho tất cả các nÆ°á»›c. Kiểm tra trÆ°á»›c khi vận chuyển Má»™t số nÆ°á»›c thích áp dụng biện pháp kiểm tra hàng hóa nhập khẩu trÆ°á»›c khi chúng được vận chuyển từ nÆ°á»›c xuất khẩu nhằm đảm bảo chất lượng. Tuy nhiên, thá»±c tiá»…n này ngày càng hiếm được áp dụng. Nhận thấy nhu cầu thá»±c tiá»…n này của các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển, hiệp định kêu gá»?i các nÆ°á»›c phát triển cung cấp há»— trợ kỹ thuật cho các nÆ°á»›c này. Cấp giấy pheÌ?p nhập khẩu Hiệp định này đòi há»?i các quốc gia thành viên phải có má»™t bá»™ thủ tục Ä‘Æ¡n giản, minh bạch và dá»… dá»± liệu. Hiệp định cÅ©ng yêu cầu chính phủ các nÆ°á»›c công bố cÆ¡ sở để cấp các loại giấy pheÌ?p nhÆ° vậy. Ä?ầu tÆ° Quy định này áp dụng vá»›i xuẩt nhập khẩu hàng hóa và có những quy định cấm áp dụng má»™t số biện pháp làm meÌ?o mó thÆ°Æ¡ng mại, có lá»?ng cho các quốc gia Ä‘ang phát triển nhằm bảo vệ ná»?n công nghiệp còn non trẻ của các nÆ°á»›c này hoặc vì các lý do cán cân thanh toán. Các biện pháp an toàn Các quốc gia thành viên có thể tạm thá»?i hạn chế nhập khẩu nếu ná»?n công nghiệp trong nÆ°á»›c có nguy cÆ¡ bị tổn thÆ°Æ¡ng do sá»± gia tăng Ä‘á»™t biến nhập khẩu siêu, tùy theo định nghÄ©a “ gia tăng Ä‘á»™t biếnâ€? đã được thá»?a thuận. Trá»?ng tâm là tính minh bạch và các quy định đã được ban hành và dá»… dá»± liệu, nhÆ° trong trÆ°á»?ng hợp bán phá giá. 291 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Công nghệ thông tin Hiệp định quy định các quốc gia thành viên phải xóa bá»? thuế quan đối vá»›i các sản phẩm công nghệ thông tin; các quốc gia thành viên ký kết là các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển phải thá»±c hiện quy định này trong năm 2005. Các doanh nghiệp ngoại thÆ°Æ¡ng của nhà nÆ°á»›c Ä?iá»?u XVII của Hiệp định GATT yêu cầu các doanh nghiệp ngoại thÆ°Æ¡ng của nhà nÆ°á»›c phải hoạt Ä‘á»™ng trên cÆ¡ sở không có sá»± phân biệt đối xá»­, và yêu cầu các quốc gia thành viên phải thông báo tên các doanh nghiệp ngoại thÆ°Æ¡ng của nhà nÆ°á»›c cho WTO. Nguồn: website www.taxindiaonline.com. 292 PHụ LụC Phụ lục 7: Chế Ä‘á»™ thuế so vá»›i hợp đồng phân chia sản phẩm Ä?iểm khác biệt cÆ¡ bản giữa chế Ä‘á»™ thuế khai thác tài nguyên (hệ thống nhượng quyá»?n khai thác) và hợp đồng phân chia sản phẩm (hệ thống hợp đồng) ở chá»— cách tiếp cận tá»›i vấn Ä‘á»? sở hữu. Hệ thống thuế khai thác tài nguyên hay hệ thống nhượng quyá»?n khai thác cho pheÌ?p sở hữu cá nhân đối vá»›i các nguồn lá»±c. Khi chính phủ má»™t nÆ°á»›c ký kết thá»?a thuận khai thác tài nguyên vá»›i má»™t nhà đầu tÆ°, là đã có sá»± chuyển giao quyá»?n cho nhà đầu tÆ°. Ä?ổi lại, nhà đầu tÆ° trả thuế và tiá»?n bản quyá»?n. Theo hợp đồng phân chia sản phẩm hay hệ thống hợp đồng, chính phủ giữ quyá»?n sở hữu tài nguyên. Các công ty má»? hay dầu khí có quyá»?n nhận má»™t phần sản phẩm hoặc doanh thu bán hàng theo các Ä‘iá»?u khoản trong hợp đồng. Dòng tiá»?n cÆ¡ bản theo hợp đồng phân chia sản phẩm vá»›i thuế khai thác tài nguyên sẽ có dạng nhÆ° sau.112 Tổng doanh thu = Tổng doanh thu từ dầu khí Doanh thu ròng = Tổng doanh thu – thuế khai thác tài nguyên Chi phí thu hồi hay ‘chi = Chi phí hoạt Ä‘á»™ng + chi phí vốn (khấu hao, giảm vốn phí dầu’ và trả nợ gốc) bao gồm cả các tài sản vô hình + chi phí không thu hồi được chuyển sang cùng vá»›i tiá»?n lãi. Dầu lãi = Doanh thu ròng – chi phí thu hồi Dầu lãi cho nhà thầu = Dầu lãi x tá»· lệ chia cho nhà thầu Dầu lãi của chính phủ = Dầu lãi x tá»· lệ chia cho chính phủ Thu nhập chịu thuế = Tổng doanh thu – thuế khai thác tài nguyên – chi phí hoạt Ä‘á»™ng – chi phí vốn (khấu hao, giảm vốn và trả nợ gốc) bao gồm cả các tài sản vô hình + tín dụng đầu tÆ° (nếu được pheÌ?p) – dầu lãi của chính phủ Dòng tiá»?n ròng = Tổng doanh thu – bản quyá»?n – chi phí hoạt Ä‘á»™ng – chi đầu tÆ° – dẫu lãi của chính phủ - thuế Hợp đồng phân chia sản phẩm so vá»›i chế Ä‘á»™ thuế/thuế khai tác tài nguyên thông thÆ°á»?ng: Minh há»?a So sánh chế Ä‘á»™ thuế/thuế khai thác tài nguyên thông thÆ°á»?ng và má»™t hợp đồng phân chia sản phẩm được minh há»?a bằng ví dụ cụ thể sau. Hệ thống thuế/thuế khai thác tài nguyên Hợp đồng phân chia sản phẩm Má»™t thùng dầu (US$50) Má»™t thùng dầu (US$50) Tá»· lệ nhà thầu ná»™p thuế khai thác tài nguyên 10% Tá»· lệ nhà thầu ná»™p thuế khai thác tài nguyên Phần chia cho chính phủ: $5 20% Doanh thu ròng: $45 Thuế khai thác tài nguyên: $10 Doanh thu ròng: $40 112 Các ví dụ này dá»±a trên sÆ¡ đồ dòng tiá»?n của Daniel Johnston (1994). 293 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Các khoản chi phí: $22 Thu hồi chi phí 40% (giá»›i hạn): $20 Thu nhập chịu thuế $18 Thuế cấp tỉnh 10% $1.8 Số tiá»?n được dùng để chia lợi nhuận $45 - $20 = $25 Thu nhập ròng $16.20 Phân chia lợi nhuận 40% /60% (thu nhập chịu thuế) Thuế thu nhập cấp trung Æ°Æ¡ng (40%) $6.48 $10 $15 40% thuế thu nhập $4.0 Thu nhập ròng $9.72 Thu nhập ròng $6 Tổng thu của Chính phủ P $18.28 hay 37% Tổng thu của Chính phủ $24.0 hay 48% Nhà thầu nhận $31.72 hay 63% Nhà thầu nhận $26 hay 52% 294 PHụ LụC Phụ lục 8: Ä?á»? xuất vá»? phân cấp quản lý phí và lệ phí Phí và lệ phí được quản lý ở cấp trung Æ°Æ¡ng: Lệ phí • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c thông tin và truyá»?n thông • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c an ninh, trật tá»± và an toàn xã há»™i • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c tÆ° pháp • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c tài chính, ngân hàng và hải quan Phí: • Phí quản lý nhà nÆ°á»›c vá»? các quyá»?n và nghÄ©a vụ công dân • Phí quản lý nhà nÆ°á»›c vá»? chủ quyá»?n quốc gia Các loại lệ phí cần được thu ở cấp tỉnh/ thành phố: • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c nông nghiệp, lâm nghiệp và ngÆ° nghiệp • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c công nghiệp và xây dá»±ng • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c thÆ°Æ¡ng mại và đầu tÆ° • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c giao thông vân tải • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c văn hóa và xã há»™i • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c khoa há»?c, công nghệ và môi trÆ°á»?ng . Các loại phí cần được thu ở cấp tỉnh/ thành phố: • Phí quản lý nhà nÆ°á»›c liên quan đến hoạt Ä‘á»™ng sản suất và kinh doanh. Các loại lệ phí chỉ được thu ở cấp cÆ¡ sở: • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c giáo dục và đào tạo • Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c y tế. Các loại phí chỉ được thu ở cấp cÆ¡ sở: • Phí quản lý nhà nÆ°á»›c liên quan đến quyá»?n sở hữu hoặc sá»­ dụng tài sản • Phí quản lý nhà nÆ°á»›c trong các lÄ©nh vá»±c khác. Trong má»™t số nhóm lá»›n, má»™t số loại phí/ lệ phí cần được quản lý ở cấp chính phủ, trong khi má»™t số loại khác cần được giao cho cấp dÆ°á»›i. Ví dụ, trong nhóm “Lệ phí trong lÄ©nh vá»±c an ninh, trật tá»± và an toàn xã há»™iâ€?, hai loại sau có thể do cấp trung Æ°Æ¡ng quản lý: • Lệ phí kiểm tra kỹ thuật các loại máy móc, thiết bị, vật tÆ° và tài sản thuá»™c diện phải đáp ứng các yêu cầu nghiêm ngặt vá»? Ä‘á»™ an toàn. • Các loại lệ phí an ninh, trật tá»± và an toàn xã há»™i. Các loại “lệ phí thẩm tra giấy tá»? hoặc tài liệuâ€? có thể được giao cho chính quyá»?n cấp tỉnh, còn “lệ phí trông giữ xeâ€? thì giao cho cấp cÆ¡ sở. Còn má»™t số ví dụ thuá»™c loại này và Ä‘iá»?u đó chỉ cho thấy rằng toàn bá»™ danh mục phí/lệ phí cần được rà soát chặt chẽ và phân cấp thích hợp, chứ không nên chỉ xeÌ?t trên má»™t số nhóm lá»›n. 295 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 9: Các nguyên tắc của má»™t hệ thống quản lý thuế tốt Mục tiêu: Mục tiêu cÆ¡ bản của má»™t hệ thống quản lý thuế hiện đại là thu đủ số thu thuế cần thiết má»™t cách hiệu quả và công bằng, vá»›i Ä‘á»™ liêm chính cao, tôn trá»?ng các quyá»?n của ngÆ°á»?i ná»™p thuế. Má»™t khía cạnh trong mục tiêu này là khuyến khích tuân thủ thuế tá»± nguyện ; đây là cách thu thuế hiệu quả nhất xeÌ?t vá»? mặt chi phí. Tuân thủ thuế tá»± nguyện bao gồm việc đối tượng ná»™p thuế tá»± tính thuế phải ná»™p, tá»± khai, hồ sÆ¡ khai thuế chính xác, tá»± ná»™p thuế đúng hạn. Khuyến khích tuân thủ thuế tá»± nguyện cần có ná»— lá»±c chung của cÆ¡ quan quản lý thuế (và các cÆ¡ quan khác của chính phủ) để giảm bá»›t gánh nặng của hệ thống thuế đối vá»›i ngÆ°á»?i ná»™p thuế hay tạo Ä‘iá»?n kiện thuận lợi nhất để đối tượng ná»™p thuế tuân thủ pháp luật vá»? thuế. Ä?iá»?u này đòi há»?i các luật và quy định phải rõ ràng, nhất quán và công bằng; các biểu mẫu và hÆ°á»›ng dẫn thuế phải dá»… hiểu và hữu ích; và có các chÆ°Æ¡ng trình giáo dục và trợ giúp đối tượng ná»™p thuế để giúp há»? thá»±c thi nghÄ©a vụ của mình. Các biện pháp xá»­ phạt và tính công bằng: Má»™t khía cạnh khác của má»™t hệ thống quản lý thuế hiệu quả là sá»± cần thiết phải tạo cho đối tượng ná»™p thuế lòng tin rằng cÆ¡ quan quản lý thuế sẽ phát hiện các trÆ°á»?ng hợp không tuân thủ pháp luật thuế và sẽ Ä‘Æ°a ra các hình thức xá»­ phạt công bằng tÆ°Æ¡ng xứng vá»›i mức Ä‘á»™ vi phạm. Cụ thể, việc này đòi há»?i cÆ¡ quan thuế phải được tổ chức theo chức năng nghiệp vụ (chứ không phải theo sắc thuế), để không chỉ phát huy tính hiệu quả vá»? chuyên môn, mà còn giảm thiểu cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng nhá»? có sá»± tham gia của nhiá»?u hÆ¡n má»™t cán bá»™ thuế trong quan hệ giữa cÆ¡ quan thuế và đối tượng ná»™p thuế. Việc này còn đòi há»?i phải có các quy định vá»? thủ tục thống nhất, được tích hợp vá»›i máy tính và công nghệ thông tin, dá»… dàng cập nhật theo những thay đổi của công nghệ theo thá»?i gian. Thêm vào đó, cần có hệ thống máy tính Ä‘á»±oc thiết kế để tá»± Ä‘á»™ng hóa má»™t số công việc, chẳng hạn nhÆ° trả lá»?i đối tượng ná»™p thuế, kiểm tra và đối chiếu thông tin, lá»±a chá»?n các tá»? khai thuế để kiểm tra. Sứ mệnh của tổ chức: CÆ¡ quan quản lý thuế cần Ä‘Æ°a ra tuyên bố vá»? sứ mệnh bằng văn bản, trong đó vạch ra các mục tiêu cho tÆ°Æ¡ng lai. Sứ mệnh này cần bao gồm cả việc thu đủ số thu thuế cần thiết má»™t cách hiệu quả và công bằng, vá»›i tính liêm chính cao, trong khi vẫn tôn trá»?ng các quyá»?n của đối tượng ná»™p thuế. Sứ mệnh này cần được công bố rá»™ng rãi và được má»—i Ä‘Æ¡n vị chức năng của Tổng Cục Thuế quán triệt. CÆ¡ cấu tổ chức theo chức năng: CÆ¡ quan quản lý thuế cần được tái cấu trúc theo chức năng nghiệp vụ hÆ¡n là theo sắc thuế nhằm phát huy tính hiệu quả vá»? chuyên môn và giảm thiểu cÆ¡ há»™i tham nhÅ©ng. Luật Thuế: Quản lý thuế chỉ có thể hoạt Ä‘á»™ng tốt nếu luật thá»±c thi cÅ©ng tốt. Do đó, Ä‘iểm khởi đầu chính là cần rà soát lại toàn bá»™ các luật thuế, các quy định và thẩm quyá»?n vá»›i mục đích Ä‘Æ°a ra những thay đổi cần thiết sẽ nâng cao tính minh bạch, nhất quán, hiệu quả, công bằng và chất lượng quản lý. 296 PHụ LụC Nguồn nhân lá»±c: CÆ¡ quan thuế cần xây dá»±ng má»™t chÆ°Æ¡ng trình phát triển nguồn nhân lá»±c toàn diện để há»— trợ việc sắp xếp tổ chức theo chức năng . CÆ¡ cấu tổ chức nhÆ° vậy đòi há»?i Ä‘á»™i ngÅ© nhân viên phải có má»™t số kỹ năng cụ thể, cần thiết để nâng cao việc tá»± nguyện tuân thủ thông qua các dịch vụ được cung cấp cho đối tượng ná»™p thuế và phát hiện hiệu quả các trÆ°á»?ng hợp vi phạm. Giáo dục và trợ giúp đối tượng ná»™p thuế: Má»™t chÆ°Æ¡ng trình giáo dục và trợ giúp đối tượng ná»™p thuế là yếu tố căn bản của má»™t hệ thống quản lý thuế hiện đại. Má»™t chÆ°Æ¡ng trình nhÆ° vậy sẽ giúp nâng cao tinh thần tá»± nguyện tuân thủ của đối tượng ná»™p thuế bằng cách giúp há»? hiểu rõ các quyá»?n hạn và trách nhiệm do luật pháp quy định và tạo Ä‘iá»?u kiện thuận lợi nhất để đối tượng ná»™p thuế tuân thủ pháp luật. Kiểm tra, thanh tra thuế: CÆ¡ quan quản lý thuế cần xây dá»±ng má»™t chÆ°Æ¡ng trình kiểm tra, thanh tra thuế toàn diện nhằm tối Ä‘a hóa tá»± nguyện tuân thủ thuế vá»›i má»™t nguồn lá»±c nhất định được dành cho công tác kiểm tra, bằng cách tạo cho đối tượng ná»™p thuế lòng tin rằng cÆ¡ quan quản lý thuế sẽ phát hiện các trÆ°á»?ng hợp không tuân thủ pháp luật thuế và áp dụng các hình thức xá»­ phạt thích hợp. Khiếu nại: Nhằm xây dá»±ng mối quan hệ tin cậy lẫn nhau, cÆ¡ quan quản lý thuế cần xây dá»±ng quy trình xá»­ lý khiếu nại hành chính công bằng, khẩn trÆ°Æ¡ng và minh bạch. Cần có má»™t lá»™ trình xá»­ lý khiếu nại, trong đó bÆ°á»›c đầu tiên là xá»­ lý hành chính và bÆ°á»›c thứ hai là Ä‘Æ°a ra xeÌ?t xá»­ trÆ°á»›c tòa án. Thu thuế: CÆ¡ quan quản lý thuế cần thành lập má»™t bá»™ phận chức năng để thu các khoản thuế còn nợ và xác định các đối tượng ngừng kê khai thuế và các đối tượng chÆ°a bao giá»? ná»™p hồ sÆ¡ khai thuế. Hệ thống xá»­ lý và thông tin: CÆ¡ quan quản lý thuế cần xây dá»±ng hoặc Ä‘iá»?u chỉnh lại các hệ thống xá»­ lý và thông tin hiện có nhằm Ä‘Æ¡n giản hóa má»™t số hoạt Ä‘á»™ng quản lý thuế. Thẩm quyá»?n quản lý số thu: Cần nhanh chóng thá»±c hiện má»™t bÆ°á»›c Ä‘i theo hÆ°á»›ng thiết lập quyá»?n quản lý số thu bán tá»± Ä‘á»™ng, coi đây là phÆ°Æ¡ng tiện thá»±c tế để đạt được các mục tiêu cải cách quản lý số thu. Ä?iá»?u này sẽ Ä‘em lại cho cÆ¡ quan quản lý thuế quyá»?n hạn và công cụ hành chính cần thiết để thá»±c hiện nhiệm vụ của mình má»™t cách hiệu quả và công bằng. 297 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 10: Tóm tắt thống kê các biến số sá»­ dụng trong phân tích thá»±c nghiệm (1992-2002) Số quan Trung bình Giá trị Giá trị Các biến số Ä?á»™ lệch chuẩn sát mẫu tối thiểu tối Ä‘a GDP/đầu ngÆ°á»?i (thá»±c tế)/a 662 13.572,5251 15.786,8781 300 84487 Tham nhÅ©ng/b 662 -4,505952381 1,888415049 -10 0 Số thu/GDP (%)/c 662 27,5669643 11,8921307 0,3 78,5 Số thu thuế Số thu từ thuế / 662 18,07704918 .648668875 7,3 37,2 GDP (%) Nguồn: Chỉ số Phát triển Thế giá»›i 2005; HÆ°á»›ng dẫn rủi ro quốc gia quốc tế (ICRG), có tại trang web [http://www. countrydata.com/]. a. GDP trên đầu ngÆ°á»?i, tính theo ngang giá sức mua (giá quốc tế năm 2000). b. Chỉ số tham nhÅ©ng từ ICRG là từ 0 (tham nhÅ©ng nhất) đến 6 (ít tham nhÅ©ng nhất). Ä?ể cho thống nhất và dá»… so sánh vá»›i nghiên cứu của Tanzi, Davoodi (1997), chúng tôi đã tính lại thang Ä‘iểm của chỉ số ICRG bằng cách nhân chỉ số đó vá»›i -10/6 để cho chỉ số má»›i sẽ có giá trị từ -10 (ít tham nhÅ©ng nhất) cho đến 0 (tham nhÅ©ng nhất). c. Số thu, không kể nguồn viện trợ (%GDP). 298 PHụ LụC Phụ lục 11: Tham nhÅ©ng và thất thoát nguồn thu: các Æ°á»›c tính của các nÆ°á»›c Chỉ số tham Nguồn thu từ Chỉ số tham nhÅ©ng của Nguồn thu bị thuế bị thất NÆ°á»›c nhÅ©ng của ICRG đã tính thất thoát (% thoát ICRGa theo thang GDP)c (% GDP)d Ä‘iểm má»›ib Gambia 3,13 -5,21 -0,07 -0,06 Brazil 3,08 -5,13 -0,14 -0,12 Botswana 3,05 -5,08 -0,18 -0,15 Zambia 3,03 -5,05 -0,20 -0,17 Cote d'Ivoire 3,01 -5,01 -0,23 -0,20 Ma-rốc 3,00 -5,00 -0,24 -0,20 Uruguay 3,00 -5,00 -0,24 -0,20 Peru 2,98 -4,96 -0,27 -0,23 Guatemala 2,97 -4,95 -0,28 -0,24 Trinidad và Tobago 2,96 -4,94 -0,29 -0,25 Senegal 2,95 -4,92 -0,30 -0,25 Oman 2,93 -4,89 -0,33 -0,28 Ecuador 2,93 -4,88 -0,33 -0,28 Malawi 2,91 -4,84 -0,36 -0,31 Tanzania 2,90 -4,84 -0,37 -0,31 Tunisia 2,90 -4,84 -0,37 -0,31 Suriname 2,89 -4,82 -0,38 -0,32 Lithuania 2,88 -4,81 -0,39 -0,33 Venezuela 2,86 -4,77 -0,42 -0,35 Albania 2,86 -4,76 -0,43 -0,36 Yemen, rep. 2,85 -4,75 -0,44 -0,37 Thổ NhÄ© Kỳ 2,83 -4,71 -0,47 -0,40 Philippines 2,80 -4,66 -0,50 -0,43 Latvia 2,77 -4,61 -0,54 -0,46 Argentina 2,75 -4,59 -0,56 -0,48 Mexico 2,74 -4,57 -0,57 -0,49 Bolivia 2,71 -4,52 -0,61 -0,52 Ấn Ä?á»™ 2,70 -4,51 -0,62 -0,53 Papua New Guinea 2,70 -4,51 -0,62 -0,53 Croatia 2,70 -4,50 -0,63 -0,54 Kuwait 2,69 -4,48 -0,64 -0,55 Ghana 2,68 -4,47 -0,65 -0,56 Jamaica 2,67 -4,46 -0,66 -0,56 Guyana 2,61 -4,36 -0,74 -0,63 299 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Chỉ số tham Nguồn thu từ Chỉ số tham nhÅ©ng của Nguồn thu bị thuế bị thất NÆ°á»›c nhÅ©ng của ICRG đã tính thất thoát (% thoát ICRGa theo thang GDP)c (% GDP)d Ä‘iểm má»›ib Cuba 2,59 -4,31 -0,78 -0,66 Ai Cập 2,59 -4,31 -0,78 -0,66 Trung Quốc 2,55 -4,26 -0,82 -0,70 Kenya 2,53 -4,22 -0,85 -0,72 Thailand 2,53 -4,22 -0,85 -0,72 Burkina Faso 2,50 -4,17 -0,89 -0,76 Cameroon 2,50 -4,17 -0,89 -0,76 Algeria 2,50 -4,16 -0,89 -0,76 Angola 2,48 -4,14 -0,91 -0,77 Zimbabwe 2,45 -4,09 -0,95 -0,81 Kazakhstan 2,42 -4,03 -1,00 -0,85 Việt Nam 2,42 -4,03 -1,00 -0,85 Uganda 2,41 -4,02 -1,01 -0,86 Colombia 2,37 -3,95 -1,06 -0,90 Mali 2,36 -3,94 -1,07 -0,91 Cá»™ng hoà Dân chủ Triá»?u Tiên 2,26 -3,76 -1,20 -1,02 Ukraine 2,23 -3,72 -1,23 -1,05 Serbia và Montenegro 2,21 -3,69 -1,26 -1,08 Pakistan 2,17 -3,61 -1,32 -1,13 Nga 2,16 -3,60 -1,33 -1,13 Indonesia 2,12 -3,54 -1,38 -1,18 Sierra Leone 2,10 -3,50 -1,41 -1,20 Honduras 2,03 -3,38 -1,50 -1,28 Azerbaijan 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 Guinea-Bissau 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 Panama 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 Paraguay 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 Qatar 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 Saudi Arabia 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 United Arab Emirates 2,00 -3,33 -1,54 -1,31 Togo 1,99 -3,32 -1,55 -1,32 Ethiopia 1,98 -3,30 -1,57 -1,33 Armenia 1,89 -3,15 -1,68 -1,43 Moldova 1,88 -3,14 -1,69 -1,44 Lebanon 1,85 -3,08 -1,73 -1,48 Bangladesh 1,83 -3,06 -1,75 -1,49 300 PHụ LụC Chỉ số tham Nguồn thu từ Chỉ số tham nhÅ©ng của Nguồn thu bị thuế bị thất NÆ°á»›c nhÅ©ng của ICRG đã tính thất thoát (% thoát ICRGa theo thang GDP)c (% GDP)d Ä‘iểm má»›ib Haiti 1,72 -2,87 -1,90 -1,62 Niger 1,60 -2,66 -2,06 -1,75 Nigeria 1,59 -2,65 -2,07 -1,76 Myanmar 1,44 -2,40 -2,27 -1,93 Sudan 1,44 -2,40 -2,27 -1,93 Liberia 1,26 -2,10 -2,50 -2,13 Somalia 1,05 -1,76 -2,77 -2,36 Gabon 1,00 -1,67 -2,84 -2,42 Iraq 1,00 -1,67 -2,84 -2,42 Công-gô 0,61 -1,02 -3,34 -2,84 Nguồn: ICRG; WDI 2005; và các Æ°á»›c tính của các tác giả. a. Chỉ số tham nhÅ©ng của ICRG là má»™t chỉ số tính hàng tháng, vá»›i thang Ä‘iểm từ 0 (tham nhÅ©ng nhiá»?u nhất) đến 6 (ít tham nhÅ©ng nhất). Các chỉ số ICRG trong cá»™t này đã được tính bình quân năm cho giai Ä‘oạn 1995-2005. b. Chỉ số tham nhÅ©ng đã được chia lại thang Ä‘iểm được tính bằng cách nhân Chỉ số tham nhÅ©ng của ICRG vá»›i -10/6. Do đó, thang Ä‘iểm má»›i sẽ từ -10 (ít tham nhÅ©ng nhất) đến 0 (tham nhÅ©ng nhiá»?u nhất). Việc chia lại thang Ä‘iểm là để cho thống nhất vá»›i nghiên cứu của Tanzi và Davoodi (1997). c. Thất thoát số thu là hậu quả của sá»± khác biệt giữa mức Ä‘á»™ tham nhÅ©ng của má»™t nÆ°á»›c vá»›i mức tham nhÅ©ng trung bình và hệ số tham nhÅ©ng hồi quy b*(Xi - Xbar), khi tổng só thunguồn thu của má»™t nÆ°á»›c là má»™t biến phụ thuá»™c Y. d. Thất thoát doanh thu từ số tiá»?n thuế là hậu quả của sá»± khác biệt giữa mức tham nhÅ©ng của má»™t nÆ°á»›c vá»›i mức tham nhÅ©ng trung bình và hệ số tham nhÅ©ng hồi quy b*(Xi - Xbar), khi số thu thuế của nÆ°á»›c đó là má»™t biến phụ thuá»™c Y. 301 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 12: Tóm tắt ba phÆ°Æ¡ng pháp luận để Ä‘o lÆ°á»?ng quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức Cách tiếp cận trá»±c tiếp (hay vi mô) để Ä‘o lÆ°á»?ng quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức. Quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức có thể được Æ°á»›c tính dá»±a trên các cuá»™c Ä‘iá»?u tra hay được tính toán nhÆ° là má»™t sản phẩm phụ của công tác thanh tra thuế và các phÆ°Æ¡ng pháp tuân thủ khác. PhÆ°Æ¡ng pháp dá»±a trên Ä‘iá»?u tra phụ thuá»™c vào việc lấy mẫu và Ä‘iá»?u tra những đối tượng tá»± nguyện tham gia trả lá»?i câu há»?i Ä‘iá»?u tra. Ná»?n kinh tế phi chính thức cÅ©ng có thể được Ä‘o bằng công tác thanh tra thuế và các phÆ°Æ¡ng pháp tuân thủ khác: Æ°á»›c tính ná»?n kinh tế phi chính thức dá»±a trên sá»± khác biệt giữa số thu nhập được kê khai để tính thuế và số thu nhập được Ä‘o bằng những đợt kiểm tra nhất định, nhÆ° thanh tra tài khoá và số liệu tuân thủ thuế (số liệu thanh tra thuế). Cách tiếp cận gián tiếp (hay dùng chỉ số) để Ä‘o lÆ°á»?ng quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức. Có 5 cách tiếp cận khác nhau, phụ thuá»™c vào các chỉ số kinh tế vÄ© mô và các chỉ số khác để theo dõi sá»± phát triển của ná»?n kinh tế phi chính thức theo thá»?i gian. a. Cách tiếp cận dá»±a trên sá»± khác biệt giữa chi tiêu quốc gia và thống kê vá»? thu nhập. Cách tiếp cận này dá»±a trên việc so sánh giữa má»™t Æ°á»›c tính Ä‘á»™c lập vá»? chi tiêu và thu nhập quốc dân thống kê trong tài khoản quốc gia; phần chênh lệch giữa hai con số này có thể cho ta má»™t thÆ°á»›c Ä‘o gần đúng vá»? quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức. b. Cách tiếp cận dá»±a trên sá»± chênh lệch giữa lá»±c lượng lao Ä‘á»™ng thá»±c tế và lá»±c lượng lao Ä‘á»™ng chính thức. c. Cách tiếp cận theo giao dịch. Cách tiếp cận này dá»±a trên mối quan hệ giữa cầu vá»? tiá»?n, và khối lượng giao dịch, được phản ánh trong phÆ°Æ¡ng trình lượng của Fisher: MV=pT,113 vá»›i quy mô của GNP danh nghÄ©a (chính thức và không chính thức). Ná»?n kinh tế phi chính thức được Æ°á»›c tính bằng hiệu số giữa tổng GNP danh nghÄ©a và GNP chính thức. d. Cách tiếp cận cầu vá»? tiá»?n tệ. Tanzi (1980, 1983) đã dùng kinh tế lượng để Æ°á»›c tính má»™t hàm số vá»? cầu tiá»?n tệ cho Hoa Kỳ trong giai Ä‘oạn 1929-1980, có tính đến các yếu tố truyá»?n thống ảnh hưởng tá»›i cầu vá»? tiá»?n (ví dụ nhÆ° tăng thu nhập, thói quen thanh toán, lãi suất), và sá»­ dụng má»™t mức thuế suất bình quân gia quyá»?n (được tính quyá»?n số theo thuế trá»±c thu và thuế gián thu) để tính gần đúng những thay đổi vá»? quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức. Giả định then chốt của ông là các giao dịch của ná»?n kinh tế phi chính thức Ä‘á»?u dá»±a trên tiá»?n mặt, và gánh nặng thuế là nguyên nhân duy nhất của ná»?n kinh tế phi chính thức. Sá»± phát triển vá»? quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức được Ä‘o bằng sá»± chênh lệch trong cầu tiá»?n tệ khi gánh nặng thuế ở mức thấp và ở mức cao. e. Ä?ầu vào vật chất (phÆ°Æ¡ng pháp tiêu dùng Ä‘iện). Các giả định mấu chốt ở đây là việc tiêu thụ Ä‘iện là chỉ số vật chất tốt nhất của toàn bá»™ hoạt Ä‘á»™ng kinh tế (chính thức và phi chính thức), và rằng việc tiêu dùng Ä‘iện tăng lên Ä‘i đôi vá»›i sá»± tăng trưởng GDP. Cách tiếp cận mô hình để Ä‘o lÆ°á»?ng quy mô của ná»?n kinh tế phi chính thức.Mô hình kinh tế lượng này (mô hình các nguyên nhân Ä‘a dạng vá»›i các chỉ số Ä‘á»™ng khác nhau - The dynamic multiple indicators multiple causes (DYMIMIC) model) đã tổng hợp các nguyên nhân khác 113 Trong phÆ°Æ¡ng trình của Fisher, M là ký hiệu của cầu vá»? tiá»?n; V là vận tốc vòng quay tiá»?n tệ; p là giá cả; và T là số giao dịch. 302 PHụ LụC nhau (ví dụ nhÆ° gánh nặng thuế, gánh nặng vá»? quy định, và đạo đức thuế) và những ảnh hưởng Ä‘a dạng của ná»?n kinh tế phi chính thức (ví dụ nhÆ° các giao dịch tiá»?n tệ tăng lên; sá»± tham gia nhiá»?u hÆ¡n của ngÆ°á»?i lao Ä‘á»™ng vào ná»?n kinh tế phi chính thức; sá»± phát triển của thị trÆ°á»?ng sản xuất (ná»?n kinh tế phi chính thức quy mô lá»›n hÆ¡n thÆ°á»?ng làm giảm tốc Ä‘á»™ tăng trưởng chính thức của ná»?n kinh tế). 303 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Phụ lục 13: Ná»?n kinh tế phi chính thức, thu thuế và thất thoát thuế/1 Ná»?n kinh tế phi Số thu từ thuế (% Số tiá»?n thuế thất NÆ°á»›c chính thức (2007) GDP) (2007) thoát (% of GDP) Algeria 31,2 37,2 11,61 Ã?o 9,5 20,1 1,91 Bangladesh 34,1 8 2,73 Belarus 43,3 23,7 10,26 Bỉ 21,3 25,1 5,35 Bulgaria 32,7 23,1 7,55 Canada 15,3 13,7 2,10 Trung Quốc 11,9 9,9 1,18 Colombia 33,5 13,6 4,56 Costa Rica 24 18,5 4,44 Cote d'Ivoire 47 15,5 7,29 Croatia 30,4 20,2 6,14 Czech Republic 17 15,2 2,58 Ä?an Mạch 16,9 35,8 6,05 Dominican Republic 30,5 15,9 4,85 Phần Lan 17 21,7 3,69 Pháp 14,7 21,8 3,20 Georgia 62,1 13,7 8,51 Ä?ức 15,3 11,8 1,81 Hi Lạp 26,5 20,4 5,41 Guatemala 47,9 12,1 5,80 Hungary 23,7 21,4 5,07 Ấn Ä?á»™ 20,7 11,9 2,46 Indonesia 17,9 12,4 2,22 Iran, Islamic Rep. 17,3 7,3 1,26 Israel 20,7 27,9 5,78 Ã? 26,8 23 6,16 Jamaica 32,5 26,9 8,74 Jordan 17,2 23,8 4,09 Kazakhstan 38,4 12,3 4,72 Kenya 29,5 17,8 5,25 Hàn Quốc 25,6 16,6 4,25 Kyrgyz Republic 38,8 16,4 6,36 Latvia 27,2 15,6 4,24 Li-băng 32 14,8 4,74 Lithuania 29,7 17,7 5,26 Madagascar 38,5 11,4 4,39 304 PHụ LụC Ná»?n kinh tế phi Số thu từ thuế Số tiá»?n thuế thất NÆ°á»›c chính thức (2007) (% GDP) (2007) thoát (% of GDP) Malaysia 29,6 14,8 4,38 Mexico 28,8 17,9 5,17 Moldova 44,3 (2006) 16,2 (2006) 7,18 (2006) Nepal 36 9,8 3,53 Hà Lan 13 23,5 3,06 New Zealand 12 30,8 3,70 Nicaragua 43,1 18,3 7,89 Na-uy 18 29,2 5,26 Pakistan 33,6 9,8 3,29 Panama 60,0 (2006) 14,5 (2006) 8,68 (2006) Peru 53,7 15,6 8,38 Philippines 38,3 14 5,36 Ba Lan 26 18,3 4,76 Bồ Ä?ào Nha 23 21,7 4,99 Ru-ma-ni 30,2 11,8 3,56 Senegal 41,7 16,5 6,88 Singapore 12,2 13,1 1,60 Slovenia 24,7 19,6 4,84 Nam Phi 25,2 28,9 7,28 Tây Ban Nha 22,2 13,9 3,09 Sri Lanka 42,2 14,2 5,99 Thuỵ Ä?iển 17,9 22,4 4,01 Thuỵ Sỹ 8,1 10 0,81 Tunisia 35,4 20,8 7,36 Uganda 40,3 12,4 5,00 Ukraine 46,8 16,5 7,72 VÆ°Æ¡ng Quốc Anh 12,2 27,8 3,39 Hoa Kỳ 8,4 11,8 0,99 Uruguay 46,1 18 8,30 Venezuela, RB 30,9 17,7 5,48 Việt Nam 14,4 19,6 2,82 Nguồn: Schneider và Klinglmair (2004); WDI (2005) 1. TÆ°Æ¡ng quan giữa ná»?n kinh tế phi chính thức và tỉ lệ thuế-GDP là -0.4 (Æ°á»›c tính c của tác giả). 305 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Tham khảo Academy of Finance. 2007. On the Real Power of Sub-national Governments in the Current Inter- governmental Fiscal Arrangement in Vietnam. Hanoi. Alm, James, and Sally Wallace. 2004. Can Developing Countries Impose an Individual Income Tax? Atlanta, Georgia State University. Alm, James, Jorge Martinez-Vazquez, and Sri Mulyani Indrawati. 2004. Reforming Intergovernmental Fiscal Relations and the Rebuilding of Indonesia: The ‘Big Bang’ Program and its Economic Consequences. London: Edward Elgar Publishing. Arnott, Richard J., and Joesph Stigliltz. 1979. Aggregate Land Rents, Expenditure on Public Goods, and Optimal City Size. The Quarterly Journal of Economics 93 (4) (November): 471– 500. ASEAN Secretariat. 2011. http://www.aseansec.org/19585.htm. Bahl, Roy, and Bayar Tumennasan. 2004. How Should Revenues from Natural Resources Be Shared in Indonesia?â€? In Reforming Intergovernmental Fiscal Relations and the Rebuilding of Indonesia – The “Big Bangâ€? Program and its Economic Consequences, ed. James Alm, Jorge Martinez-Vazquez, and Sri Mulyani Indrawati. London: Edward Elgar Publishing. Bahl, Roy, and Jorge Martinez-Vazquez. 2007. Property Taxes in Developing Countries: Where Will We Be in 2015? In Roy Bahl, Jorge Martinez-Vazquez, and Joan Youngman (eds.), Making the Property Tax Work in the Developing World. Atlanta: Lincoln Institute. Bahl, Roy, and Linn, Johannes F. 1992. Urban Public Finance in Developing Countries. Washington: Oxford University Press. Washington DC. Bird, Richard M. 2000. “Rethinking Subnational Taxes: A New look at Tax Assignment.â€? Tax Notes International 8: 2069–96. Bird, Richard M. 2003. “A New Look At Local Business Taxes.â€? Tax Notes International 30: 695. Bird, Richard M., and Enid Slack. 2004. International Handbook of Land and Property Taxation. London: Edward Elgar Publishing. Bird, Richard M., and Milka Casanegra de Jantscher, eds. 1992. Improving Tax Administration in Developing Countries. Washington, DC: International Monetary Fund. Bird, Richard M., Jorge Martinez-Vazquez, and Benno Torgler. 2004. Societal Institutions and Tax Efforts in Developing Countries. Working Paper 04-06. Andrew Young School of Policy Studies, Georgia State University, Atlanta. Boadway, Robin. 1997. Tax Assignment in the Canadian Federal System. Reshaping Fiscal Federalism in Australia, ed. Neil A. Warren. Sidney: Australian Tax Foundation, pp. 61–90. 306 THAM KHẢO Boadway, Robin, Maurice Marchand, and Marianne Vigneault. 1998. The Consequences of Overlapping Tax Bases for Redistribution and Public Spending in a Federation. Journal of Public Economics 68 ( June): 453–78. Bourguignon, Francois, and Luiz Pereira da Silva, eds. 2003. The Impact of Economic Policies on Poverty and Income Distribution. Washington DC: World Bank and Oxford University Press. Booz Allen Hamilton. 2007. Business Process Re-engineering Baseline Findings. Internal Document. Centre for International Economics (CIE). 2004a. Revenue impacts of WTO accession: Vietnam’s customs modernisation. Canberra: Centre for International Economics. ——. 2004b. “WTO Accession and Industry: Assessing the Implications of Tariff Commitments. Canberra: Centre for International Economics. ——. 2007. “Vietnam’s WTO Accession: Assessing the Implications of Tariff Binding Commitments.â€? Report prepared for the Asian Development Bank, Centre for International Economics, Canberra. Casanegra de Jantscher, Milka, and Richard Bird. 1992. Improving Tax Administration in Developing Countries. Washington DC: International Monetary Fund. Choi, Jay Pil, and Marcel Thum. 2005. Corruption and the Shadow Economy. International Economic Review 46 (3) (August). Citro, C. F., and E. A. Hanushek, eds. 1991. The Uses of Microsimulation Modeling. Vol. 1, Review and Recommendations. Washington, DC: National Academy Press. Das-Gupta, Arindam, Engelschalk, Michael, Mayville, William. 1999. An Anti-Corruption Strategy for Revenue Administration. World Bank PREM Note 33, World Bank, Washington, DC. De Jantscher, M. Casanegra. 1990. Administering a VAT. In Value Added Taxation in Developing Countries, M. Gillis, C. S. Shoup, and G. P. Sicat, eds. World Bank: Washington, DC. Deaton, Angus, and Salman Zaidi. 2002. Guidelines for Constructing Consumption Aggregates for Welfare Analysis. Living Standards Measurement Surveys Working Paper 135, World Bank, Washington DC. Demery, Lionel. 2000. Benefit Incidence: A Practitioner’s Guide. Washington, DC: World Bank. Ebel, Robert D., and Serdar Yilmaz. 2002. On the Measurement and Impact of Fiscal Decentralization. World Bank Policy Research Working Paper No. 2809, World Bank, Washington, DC, March. Ebrill, Liam, Michael Keen, Jean-Paul Bodin, and Victoria Summers. 2001. The Modern VAT. International Monetary Fund, Washington, DC. EIU (Economist Intelligence Unit). 2008. Vietnam: Country Report – April 2008. London. 307 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Engelschalk, Michael, Dana Weist, and Samia Melhem. 2000. Computerizing Tax and Customs Administrations. World Bank PREM Note 44, World Bank, Washington, DC. General Statistics Office. 2008. http://www.gso.gov.vn/default_en.aspx?tabid=472&idmid=3&Item ID=6540. Gordon, Richard K. 1996. Law of Administration and Procedure. In Tax Law Design and Drafting, Vol. 1, ed. V. Thuronyi. International Monetary Fund, Washington, DC. GSO (General Statistical Office of Vietnam). 2001. Some Issues in Compliance of Main Accounts by International Sectors in Vietnam. Country Report for Interregional Workshop on the 1993 System of National Accounts, May 7–11, Manila, the Philippines. Gupta A., and A. Harding, eds. 2007. Modeling our Future, Population Ageing, Social Security and Taxation. International Symposia in Economic Theory and Econometrics. Amsterdam: Elsevier. Gupta, A., and K. Vishnu. 2000. Micro-simulation in Government Policy and Forecasting. Amsterdam: North-Holland: Elsevier Science Ltd. Harrison, Graham, and Russel Krelove. 2005. VAT Refund: A Review of Country Experience. IMF Working Paper, International Monetary Fund, Washington, DC, November. Haughton, Jonathan. 2004. An Assessment of the Tax System of Lebanon. For office of Prime Minister, Beirut. ——. 2005. An Assessment of Tax and Expenditure Incidence in Peru. For the Inter-American Development Bank. Haughton, Jonathan, Nguyen The Quan, and Nguyen Hoang Bao. 2006. Tax Incidence in Vietnam. Asian Economic Journal 20 (2): 217–39. IFC (International Finance Corporation). 2007. Tax Compliance Cost Survey. Washington, DC. IMF (International Monetary Fund). 2006. Vietnam: Statistical Appendix, IMF Country Report No. 06/423. International Monetary Fund, Washington, DC. ——. 2007. Vietnam: Statistical Appendix, IMF Country Report No. 07/386. International Monetary Fund, Washington, DC. Investment and Trade Promotion Centre (ITPC). 2007. Vietnam’s Custom Tariff Schedule 2006. http://www.itpc.hochiminhcity.gov.vn/en/trade_guide/vietnam_customs_tariff_ schedule_2006 ITD. 2007. Taxation of Small and Medium Enterprises. Background paper prepared for ITD Global Conference, Buenos Aires, Argentina, October. http://www.itdweb.org/smeconference/documents/itd%20global%20conference%20-%20 background%20paper.pdf>. Jenkins, Glenn P., Chun-Yan Kuo, and G. P. Shukla. 2000. Tax Analysis and Revenue Forecasting – Issues and Techniques. Cambridge, Massachusetts: Harvard Institute for International Development, Harvard University. 308 THAM KHẢO Johnson, S., D. Kaufmann, and A. Shleifer. 1997. The Unofficial Economy in Transition. Brookings Papers on Economic Activity, Brookings Institution, Washington, DC. Johnson, Simon, Daniel Kaufmann, and Pablo Zoido-Lobaton. 1998. Regulatory Discretion and the Unofficial Economy. American Economic Review 88 (2). Keen, Michael. 2003. Tax Reform in Italy. Tax Notes International 17 (February): 665–82. Kiefer, Donald W. 2001. Distributional Tax Progressivity Indexes. National Tax Journal 37: 497–513. King, John. 1995. Alternative Methods of Revenue Forecasting and Estimating. In Tax Policy Handbook, ed. P. Shome. Washington, DC: International Monetary Fund. Kyobe, A., and S. Danninger. 2005. Revenue Forecasting – How is it Done? Results from a Survey of Low-Income Countries. International Monetary Fund Working Paper, International Monetary Fund, Washington, DC. Le, Minh Tuan. 2007. Estimating the VAT Base: Methodology and Application. Tax Notes International 46 (2) (April). Le, Minh Tuan Le et al. 2008. Expanding Taxable Capacity and Reaching Revenue Potential: Cross-Country Analysis. World Bank Working Paper No. 4559, World Bank, Washington, DC, March. Linn, Johannes F. 1983. Cities in the Developing World: Policies for Their Equitable and Efficient Growth. Oxford: Oxford University Press. Lopez Laborda, J., Jorge Martinez-Vazquez, and C. Monasterio. Forthcoming. The Practice of Fiscal Federalism in Spain. In The Practice of Fiscal Federalism: Comparative Perspectives, ed. A. Shah. The Forum of Federations. Atlanta, USA. Martinez-Vazquez, Jorge. Forthcoming. Revenue Assignments in the Practice of Fiscal Decentralization. In Fiscal Federalism and Political Decentralization, ed. Nuria Bosch and Jose Maria Duran. Atlanta: Edward Elgar, U.K. Martinez-Vazquez, Jorge, and Jameson Boex. 2001. Russia’s Transition to a New Federalism, with, World Bank Institute Learning Resources Series. Washington, DC: World Bank. Martinez-Vazquez, Jorge, and Robert McNab. 2006. Fiscal Decentralization, Macroeconomic Stability, and Economic Growth. Hacienda Pública Española-Revista de Economía Pública, no. 179. Martinez-Vazquez, Jorge, Andrey Timofeev, and Jameson Boex. 2006. Reforming Regional- Local Finance in Russia. World Bank Institute Learning Resources Series. Washington, DC: World Bank. Martinez-Vazquez, Jorge, Charles E. McLure, Jr., and Francois Vaillancourt. 2006. Revenues and Expenditures in an Intergovernmental Framework. In Perspectives on Fiscal Federalism, ed. R. Bird and F. Vaillancourt. Washington, DC: World Bank. 309 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM McLure, Charles E., Jr. 1996. The Sharing of Taxes on Natural Resources and the Future of the Russian Federation. In Russia and the Challenge of Fiscal Federalism, ed. Christine I. Wallich. Washington, DC: World Bank. ——. 1998. The Tax Assignment Problem: Ends, Means, and Constraints. Public Budgeting and Financial Management 9 (4): 652–83. ——. 2000. Tax Assignment and Subnational Fiscal Autonomy. Bulletin for International Fiscal Documentation (December): 626–35. Musgrave, Richard A. 1959. The Theory of Public Finance. New York: McGraw-Hill. ——. 1983. Who Should Tax, Where, and What? In Tax Assignment in Federal Countries, ed. Charles E. McLure, Jr. Canberra: Center for Research on Federal Financial Relations, pp. 2–19. Nellor, David. 1987. The Effect of Value Added Tax on the Tax Ratio. IMF Working Paper 87/47. International Monetary Fund, Washington, DC. Norregard, John. 1997. Tax Assignment. In Fiscal Federalism in Thoery and Practice, ed. Teresa Ter-Minassian. Washington, DC : International Monetary Fund, pp. 49–72. OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). 2001. Compliance Measurement – Practice Note. Prepared by the OECD Committee of Fiscal Affairs Forum on Strategic Management. OECD, Paris. http://www.oecd.org/dataoecd/36/1/1908448.pdf. ——. 2001. Principles of Good Tax Administration. OECD, Paris. ——. 2004. Compliance Risk Management: Managing and Improving Tax Compliance. OECD, Paris. ——. 2007. Taxation and Governance. Policy Paper (draft of October 31). OECD, Paris. ——. 2010. Tax Administration in OECD and Selected Non-OECD Countries: Comparative Information Series. OECD, Paris. ——. 2011. Cutting Red Tape – Administrative Simplification in Viet Nam, 2011. OECD, Paris. Plassmann, Florenz, and T. Nicolaus Tideman. Forthcoming. Accurate Valuation in the Absence of Markets. Public Finance Review. Available as a working paper at: http://econ.binghamton. edu/wp01/WP0101.pdf. Sah, Raaj K. 1983. How much Redistribution is Possible through Commodity Taxes? Journal of Public Economics 20 (1): 89–101. Sanford, C. T. 1995. Tax Compliance Costs: Measurement and Policy. Bath: Fiscal Publications. Schneider, Friedrich, and Dominik Enste. 2000. Shadow Economies: Size, Causes, and Consequences. Journal of Economic Literature 38 (March): 77–114. Schneider, Friedrich, and Robert Klinglmair. 2004. Shadow Economies around the World: What Do We Know? IZA, Bonn. 310 THAM KHẢO Schneider, Friedrich, Andreas Buehn, and Claudio E. Montenegro. 2010. New Estimates for the Shadow Economy all over the World. International Economic Journal 24 (4): 443–61. Sennoga, Edward, David Sjoquist, and Wallace. 2007. Incidence and Economic Impacts of Property Taxes in Developing and Transitional Countries. In Making the Property Tax Work in the Developing World, ed. Roy Bahl, Jorge Martinez-Vazquez, and Joan Youngman. Georgia State University, Atlanta, Georgia. Shome, P. 1988. On the Elasticity of Developing Country Tax Systems. Economic and Political Weekly XXIII (34) (August 20). Shome, Parthasarathi, ed. 1995. Tax Policy Handbook. Washington, DC: Fiscal Affairs Department, International Monetary Fund. Shoven J. B., and J. Whalley. 1984. Applied General Equilibrium Models of Taxation and International Trade: An Introduction and Survey. Journal of Economic Literature 22: 1007–51. Shukla, G. P. 2006. Tax Policy Analysis and Legal Framework: Taxation Reform and Modernization Program, Vietnam. Duke Center for International Development, Duke University, Durham, North Carolina. ——. 2007. Tax Policy Analysis and Legal Framework: Taxation Reform and Modernization Program, Vietnam. Duke Center for International Development, Duke University, Durham, North Carolina. Tait, Alan A. 1988. Value Added Tax: International Practice and Problems. International Monetary Fund, Washington, DC. ——. 1991. “Value Added Tax: Administrative and Policy Issues.â€? International Monetary Fund, Washington, DC. Tanzi, Vito, and Hamid Davoodi. 1997. Corruption, Public Investment, and Growth. Working Paper/97/139, International Monetary Fund, Washington, DC. Tanzi, Vito, and Hamid Davoodi. 2000. Corruption, Growth & Public Finances. Working Paper/00/182, International Monetary Fund, Washington, DC. Tenev, Stoyan, Amanda Carlier, Omar Chaundry, and Quynh-Trang Nguyen. 2003. Informality and the Playing Field in Vietnam’s Business Sector. International Finance Corporation, World Bank and Mekong Private Sector Development Facility. Ter-Minassian, Teresa. 1997. Fiscal Federalism in Theory and Practice. Washington, DC: International Monetary Fund. Tuerck, David, Jonathan Haughton, Keshab Bhattarai, Phuong Viet Ngo, and Alfonso Sanchez- Penalver. 2006. The Economic Effects of the FairTax: Results from the Beacon Hill Institute CGE Model. Boston MA: Beacon Hill Institute, Suffolk University. United Nations. 1999. Handbook of Input-Output Table Compilation and Analysis. New York: United Nations. 311 CẢI CÃ?CH THUế ở VIệT NAM Vickrey, W. 1961. Counterspeculation, Auctions and Competitive Sealed Tenders. Journal of Finance 16 (May): 837. Vietnam Law Data. 2004. Vietnam’s Import-Export Tariff, September 2003. Hanoi. Watanabe, Satoshi, and Duong Thi Ninh. 2006. Indirect Tax Reform. In The Final Report of the Joint Research Program in the Vietnamese Tax System. Tax Policy Department, Ministry of Finance, Government of Vietnam. Wilson, John Douglas. 1999. Theories of Tax Competition. National Tax Journal 52 (2): 269– 304. World Bank. 2004. Public Expenditure Review and Integrated Fiduciary Assessment. World Bank, Vietnam. ——. 2006. Vietnam Development Report: Business. World Bank, Washington, DC. ——. 2007. Project Appraisal Document, Tax Administration Modernization Project. World Bank, Washington, DC. ——. 2008. Vietnam Development Report: Social Protection. World Bank, Washington, DC. ——. 2010. Doing Business 2011 – Making a Difference for Entrepreneurs. Washington, DC: World Bank. WTO (World Trade Organization). 2001. Technical Note on the Accession Process. WT/ ACC/10, December 21, Geneva ——. 2004. www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/completeacc_e.htm#pan. ——. 2006. Report of the Working Party on the Accession of Vietnam. WT/ACC/VNM/48, 27, October. ——. 2011. Tariff Download Facility. http://tariffdata.wto.org/default.aspx. Yates, Judith. 1994. Imputed Rent and Income Distribution. Review of Income and Wealth 40 (1): 43–6. 312