Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Монгол Улс: Цогц Дүн Шинжилгээ Албан бус орчуулга i Талархал Энэхүү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээг боловсруулах ажлын хэсгийг Самуэл Фрейж Родригуз (тэргүүлэх эдийн засагч, GPV02) болон Туен Нгуен (Монгол дахь суурин төлөөлөгч, ОУСК) нар ахлан ажиллав. Түүнчлэн, Дэлхийн банкны дараах эдийн засагчид энэхүү дүн шинжилгээний баримт бичгийн холбогдох хэсэг, бүлгүүдийн хувьд мэдээлэл цуглуулах, товч дүн шинжилгээ хийх, баримт бичгийг хэд хэдэн удаа хянан тохиолдуулах, мөн дотоод болон гадаад хэд хэдэн удаагийн семинарт оролцох байдлаар хувь нэмрээ оруулсан болно: Рабиа Али (ахлах эдийн засагч, GED02), Анар Алиев (компаний засаглалын мэргэжилтэн, CESEA), Индра Баатархүү (мэдээлэл харилцааны мэргэжилтэн, EAPEC), Эрдэнэ Бадарч (үйл ажиллагааны ажилтан, GSU02), Жулие М.Бякинг (хөрөнгө оруулалтын ажилтан, CASPE), Даваадалай Батсуурь (эдийн засагч, GMTP1), Батмөнх Батболд (санхүүгийн салбарын ахлах мэргэжилтэн, GFCP1), Эйлийн Бурке ( усны нөөцийн удирдлагын ахлах мэргэжилтэн, GWA02), Бурмаа Чадраабал (хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтэн, CM4P4), Янг Чен (хотын тээврийн мэргэжилтэн, GTD10), Тунгалаг Чулуун (нийгмийн хамгааллын ахлах мэргэжилтэн, GSP02), Бадамчимэг Дондог (төрийн салбарын мэргэжилтэн, GGOEA), Жигжидмаа Дүгэрээ (хувийн хэвшлийн ахлах мэргэжилтэн, GMTIP), Болормаа Энхбат (Дэлхийн банкны группийн шинжээч, GCCSO), Николас вон дер Голц (орон хариуцсан ахлах мэргэжилтэн, EACCF), Петер Жохансен (эрчим хүчний ахлах мэргэжилтэн, GEE09), Жулиан Латимер (ахлах эдийн засагч, GMTP1), Улле Ломус (санхүүгийн салбарын ахлах мэргэжилтэн, GFCPN), Ситарамачандра Мачиражу (хөдөө аж ахуйн ахлах мэргэжилтэн, GFA02), Жон Мидлтон (хүрээлэн буй орчны тэргүүлэх мэргэжилтэн, CESI2), Жуан Жосе Миранда Монтеро (хүрээлэн буй орчны мэргэжилтэн, GEE09), Жеймс Морли (хөрөнгө оруулалтын ахлах мэргэжилтэн, CM4C1), Динеш Найр (эрүүл мэндийн ахлах мэргэжилтэн, GHN02), Жоо Нам (хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтэн, CN4S4), Жеан Паскал Нгуесса Нганоу (ахлах эдийн засагч, GMTP1), Нейл Пейрера (хөрөнгө оруулалтын тэргүүлэх мэргэжилтэн, CNGMI), Поонам Пиллай (гамшгийн удирдлагын ахлах мэргэжилтэн, GSU08), Жосефина Посадас (ахлах эдийн засагч, GSP02), Артесса Салдивар Сали (хот төлөвлөлтийн ахлах инженер, GSU08), Аутиф Мохаммед Саид (үйл ажиллагааны ахлах мэргэжилтэн, ), Ашим Шмиллен (ахлах эдийн засагч, GSP02), Каролина Луиза Вайра (засаглалын ахлах мэргэжилтэн, GGOEA), Алексей Волков (стратегийн мэргэжилтэн, CCECE), болон Юн Ву (эрчим хүчний мэргэжилтэн, GEE09). Берт Хофман (орон хариуцсан захирал, EACCF), Жеймс Андерсон (орон хариуцсан менежер, EACMF) болон Салман Зайди (практик менежер, GPV02) нар ерөнхийд нь удирдан хянав. Түүнчлэн, Судхир Шетти (эдийн засгийн асуудал хариуцсан дарга, EAPCE) болон Шаокинг Юү (стратеи ба үйл ажиллагаа хариуцсан захирал, EAPVP) нар зааварчилгаа өгсөн болно. Энэхүү цогц дүн шинжилгээний үзэл баримтлал болон баримт бичгийн эцсийн хувилбарыг хянахад: Транг Ван Нгуен (ахлах эдийн засагч, GPV03), Мигуел Эдуардо Санчез Мартин ii (ахлах эдийн засагч, GMF02), Картер Ж.Брендон (тэргүүлэх эдийн засагч, GENDR) болон Даниел Франсис Стрийт (үйл ажиллагааны ахлах эдийн засагч, CCECE) нар оролцов. Милдред Гонзалвез (хөтөлбөрийн туслах ажилтан, GPV02), Ангар Энхтөр (багийн туслах ажилтан, EACMF), Болороо Баясгалан (хөтөлбөрийн туслах ажилтан, EACMF), болон судалгааны туслах ажилтан Рено Девина (зөвлөх, GPV02) нар захиргаа, техникийн туслалцаа үзүүлэв. iii Агуулга МОНГОЛ УЛС: ЦОГЦ ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ................................................................................................. 1 ХУРААНГУЙ ...................................................................................................................................................... 1 Монгол Улсын тухай .............................................................................................................................................1 Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалт .................................................................................................4 Дүгнэлт....................................................................................................................................................................7 I ОРШИЛ.............................................................................................................................................................. 10 Дүн шинжилгээний хамрах хүрээ.........................................................................................................................12 Дүн шинжилгээний бүтэц ....................................................................................................................................17 II. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ БӨГӨӨД ТОГТВОРТОЙ ӨСӨЛТ ................................................................. 18 Эдийн засгйин өсөлт: Эдийн засаг хурдтай тэлж, бүтээмж нэмэгдсэн ч тогтворгүй байдал олширсоор байна. .....................................................................................................................................................................19 Тогтвортой өсөлтөд хүрэх сорилтууд: Төсвийн зохистой бодлого ба хөрөнгийн хуримтлалыг төрөлжүүлэх нь ....................................................................................................................................................26 III ХҮН АМЫН САЙН САЙХАН БАЙДЛЫГ ХАНГАХ .............................................................................................. 46 Тэгш байдлын үзүүлэлт: Ядуурлыг бууруулахад эрсдэлтэй байна .................................................................47 Тэгш байдлын сорилтууд: сайн сайхан байдлыг хангах үндэс нь болсон эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх. ........................................................................................................54 IV ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ СТРЕССИЙГ БУУРУУЛАХ ........................................................................................... 72 Тогтвортой байдлын тулгамдсан асуудлууд: Монгол улс байгалийн баялгийн капиталаа хуримтлуулж байна уу? ................................................................................................................................................................74 V. МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛ ........................................................................................ 92 Дүн шинжилгээний хураангуй..............................................................................................................................92 Эрэмбэлэх дасгал ..................................................................................................................................................95 Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалт: .................................................................................................96 АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ.......................................................................................................... 107 ЗУРАГНУУД ....................................................................................................................................................... 119 ХАВСРАЛТУУД .................................................................................................................................................. 140 Хавсралт 1: Монголын жишиг тогтоох дасгал .............................................................................................140 Хавсралт 2: Оролцогч талуудтай хийсэн зөвлөлдөх уулзалт......................................................................209 Хавсралт 3: Монголын мэдээлэл, судалгааны ялгаа ......................................................................................240 iv Хайрцгуудын жагсаалт Хайрцаг 1: Монгол дахь засаглал: Хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн цоорхой ............................. 15 Хайрцаг 2: Монгол дахь засаглал: “заалтуудын” байдал? ................. 41Error! Bookmark not defined. Хайрцаг 3: Монгол дахь засаглал: Клиентилизмын хямрал ба авилгын талаарх ойлголт ........... 69 Хайрцаг 4: Монгол дахь засаглал: Одоогийн бодлого урт хугацаанд нөлөөлөх нь .......................... 90 Хайрцаг 5: Монгол дахь засаглал: Шийдвэрлэх мөч .............................................................................. 99 Хүснэгтийн жагсаалт Хүснэгт 1: ТТС ба ИБСийн журам .............................................................................................. 114 Хүснэгт 2: Нэгдсэн төсөв ба улсын төсвийн нэгдсэн зарлагын гүйцэтгэл: Батлагдсан төсөвтэй харьцуулалт ................................................................................................................ 115 Хүснэгт 3: Монгол Улсын худалдааны зардал өндөр байна ................................................. 116 Хүснэгт 4: Мал аж ахуйн тэгш бус үйлдвэрлэл ...................................................................... 116 Хүснэгт 5: Ядуурлын байдал айл өрх ба амьдралын төлөв байдлаар 2016 ......................... 116 Хүснэгт 6: Монголд ган, зудын давтамж нэмэгдэж байна..................................................... 118 Хүснэгт 7: Сонгосон орнуудын нэг хүнд ногдох баялгийн өөрчлөлт: 1995-2014 ................. 118 Хүснэгт A.1. 1: Харьцуулсан судалгааны үзүүлэлтүүдийн тайлбар толь ............................... 157 Зургийн жагсаалт Зураг 1: Нэг хүнд ногдох ДНБ-ний өсөлтийн задаргаа, Монгол Улс 2000-2016................... 119 Зураг 2: Монгол дахь хөрөнгө оруулалт болон капиталын хуримтлал ................................ 120 Зураг 3: Хүчтэй худалдаа, экспортын сагс төрөлжөөгүй ........................................................ 121 Зураг 4: Бүтээмжийн чадавх, салбараар Монгол 2000 - 2016 ............................................... 122 Зураг 5: Монгол дахь вальютын ханш ..................................................................................... 123 Зураг 6: Хос алдагдал, Монгол ................................................................................................. 124 Зураг 7: Монголын өрийн тогтвортой байдлын дүн шинжилгээ (2017 оны 12 сар) ........... 124 Зураг 8: Монгол дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ....................................................... 125 Зураг 9: Монгол дахь банкны салбарын нөхцөл байдал ....................................................... 125 Зураг 10: Монгол дахь дэд бүтэц болон ложистик ................................................................ 126 Зураг 11: Doing Business Distance to Frontier, 2018 ................................................................. 126 Зураг 12: Монголын засаглалын үзүүлэлт ............................................................................... 127 v Зураг 13: Монгол дахь ядуурал, хөгжил цэцэглэлтийн хувь хэмжээ ба тэгш бус байдал 2010- 2016 ............................................................................................................................................ 128 Зураг 14: Бодит цалин ба ажил эрхлэлтийг бий болгох үйл ажиллагаагаар, 2016-2000 .... 129 Зураг 15: Хөдөлмөрийн зах зээлийн хүйсийн хуваагдалт, Монгол 2010-2016 .................... 130 Зураг 16: Эмэгтэйчүүдийн цаг ашиглалт, зээлийн өргөдлийн үйл явц ................................. 130 Зураг 17: Төсвийн хуваарилалтыг үндсэн шилжүүлэгт аравтаар хуваарилах ...................... 131 Зураг 18: Монгол дахь ногоон хөгжил ..................................................................................... 132 Зураг 19: Монгол дахь хүрээлэн буй орчны стресс ................................................................ 133 Зураг 20: Монгол дахь хүрээлэн буй орчны стресс ................................................................ 134 Зураг 21: Монголын нэг хүнд ногдох баялаг, 1995-2015 ....................................................... 135 Зураг 22: Монголын хүрээлэн буй орчны эрүүл мэндийн зардал, 1990-2016 ..................... 136 Зураг 23: Оролцогч талуудын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн зэрэглэл, ДБГ-ын шинжээчид болон харьцуулах судалгаа................................................................................. 138 Зураг 24: Оролцогч талуудын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн зэрэглэл, бүлэглэсний дараах ДБГ-ын шинжээчид болон харьцуулах судалгаа ...................................................... 139 Зураг A1 1: Монгол Улс илүү ардчилсан, ашигт малтмалын экспортоос ихээхэн хамааралтай болж байна.......................................................................................................... 144 Зураг A1 2: Улс орнуудын ангилан хуваарилалт, жишиг улс орнуудын сонголт Монголд . 145 Зураг A1 3: Монгол болон дэлхийн шилдэг улсын ялгаа ба зай (c. 2013-2015) ................... 148 Зураг A1 4: Монгол болон дэлхийн шилдэг улсын ялгаа ба зай (c. 2013-2015) ................... 150 Зураг A1 5: Ангиллын зэрэглэл (c. 2013-2015)......................................................................... 152 Зураг A2 1: Уулзалт, санал асуулга, цахим судалгаанаас түүвэрлэсэн гол хариултууд ....... 227 Зураг A2 2: Цахим судалгааны гол хариултууд ....................................................................... 229 Зураг A2 3: Уулзалтын байршлаас гол хариултууд ................................................................. 231 Зураг A2 4: Цахим судалгаанд хамрагдагсдын гол хариултыг насны ангиллаар ................ 231 Зураг A2 5: Цахим судалгаанд хамрагдагсдын гол хариултыг хүйсийн ангиллаар ............. 233 vi МОНГОЛ УЛС: ЦОГЦ ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ХУРААНГУЙ Монгол Улсын тухай 1. Монгол Улс нь маш өвөрмөц онцлогтой орон юм: Газар нутгийн хэмжээгээрээ Франц улсаас гурав дахин их, гурван сая гаруй хүн амтай (дэлхийд хүн амын суурьшлаар хамгийн сийрэг улсад ордог), ардчилал эрчимтэй хөгжиж буй, ОХУ ба БНХАУ-ын дунд орших далайд гарцгүй орон билээ. Уул уурхайн салбараас өндөр хамааралтай (нийт экспортын 90 орчим хувь), гадаад худалдааны хувьд нэг хөрштэй хийх худалдаа хэт давамгайлсан (нийт экспортын 90 орчим хувь нь БНХАУ-уруу гардаг), нийт хүн амын ойролцоогоор тэн хагас нь нийслэл хот болох Улаанбаатарт оршин суудаг юм. Эдийн засгийн өсөлт нь маш өндөр байсан (2011 онд дэлхийд хамгийн өндөр буюу эдийн засаг нь 17 гаруй хувиар өссөн) боловч өсөлтийн динамик нь маш тогтворгүй (2017 онд эхэлсэн 5.5 тэрбум долларын олон талт дэмжлэгийн үр дүнд 2016 оноос эдийн засгийн өсөлт нь тогтворжиж байгаа) байгаа юм. 2. Тус улс нь хэд хэдэн давуу талуудтай. Үүнд: Дэлхийн хэмжээний ашигт малтмалын орд газруудтай (коксжих нүүрс, зэс, алт гэх мэт), бэлчээрийн талбай болон онгон байгальтай, дэлхийн хоёр дахь том эдийн засаг (БНХАУ)-тай хиллэдэг бөгөөд хүн амын дийлэнх нь боловсролтой юм. 1990-ээд оны эхэн үед зах зээлийн баримжаатай ардчилсан нийгэмд тайван замаар шилжин орсноос хойш ядуурлыг бууруулах, хүн амын амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлэх чиглэлээр ихээхэн амжилт гаргасан. Дотоодын хувийн хэвшил нь бүхий л салбарт (банк, үл хөдлөх хөрөнгө, харилцаа холбоо, хоол хүнс, ундаа гэх мэт) ихээхэн өргөжин тэлж, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт урсгал хэдий тогтмол бус ч орж ирэх хүлээлттэй байна. 3. Монгол Улс нь 1990-ээд оны эхэн үеэс эхлэн эрчимтэй хөгжиж, зах зээлийн баримжаа бүхий ардчилалд амжилттай шилжсэн. Тус улс 1992, 1993 оноос хойш парламентын болон ерөнхийлөгчийн сонгуулийг дөрвөн жил тутам тасралтгүй явуулж ирсэн бөгөөд бүх тохиолдолд тайван замаар эрх мэдлийг шилжүүлж ирсэн байна (2008 онд болсон сонгуулийн дараа хүч хэрэглэсэн явдлаас бусад тохиолдолд). Энэ хугацаанд хүн амын дундаж наслалт 60-аас 69 болж, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж 46-аас 60 хувь, цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ 64-өөс 85 хувь болж өссөн бөгөөд бага сургуулийн хүүхдүүдийн сургууль завсардалт 20-иос 3 хувь, хөдөөгийн хүн амын тоо 42-оос 27 хувь болж буурчээ. Эхийн эндэгдэл сүүлийн 10 жилд 50 хувиар буурч (100,000 амьд төрөлт тутамд 100- аас 50 хүртэл), гар утасны сүлжээ хүн амын 99 хувийг хамран, үүнээс 70 хувийг нь ухаалаг гар утасны хэрэглээ эзэлж байна. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 2015 онд 1990 оны түвшнөөс хоёр дахин өссөн байна. Хувийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэж 1990 онд ДНБ-д эзлэх хувийн жин нь 12 хувьтай тэнцэж байсан бол 2005 онд 25 хувь, 2012 онд бүр 40 хувьд хүрч өсөн эдийн засаг дахь хувийн хэвшлийн оролцоо нэмэгдэв. Банкны үйлчилгээний хүртээмжийн хувьд Монгол Улс дэлхийд хамгийн өндөр үзүүлэлттэй улсуудын нэг бөгөөд санхүүжилт нь үргэлжлэн өсч байна. 4. Урт хугацаандаа Монгол Улс ийнхүү ололт амжилт гаргасан хэдий ч өдгөө дараах гурван үндсэн бэрхшээлтэй тулгараад байна. Үүнд: эдийн засгийн өсөлт тогтворгүй, хүн амын аж байдлын түвшин эрсдэлтэй, байгаль орчны хямрал орно. Өнгөрсөн хорин таван жилийн хугацаанд Монгол Улс эдийн засгийн гурван хямралыг даван туулж, ОУВС-ийн зургаан хөтөлбөрт хамрагдсан байдаг (одоо хэрэгжиж буй Өргөтгөсөн Санхүүжилтийн хөтөлбөрийг оруулаад). 2016 оны хос алдагдлын хямрал нь бүтцийн үндсэн хоёр асуудлыг үүсгэсэн. Нэг талаас төсвийн алдагдал огцом өсч, ЗГ-ын өр нэмэгдэж байсан нь төсвийн зохисгүй удирдлагаас голлон шалтгаалж байв. Нөгөө талаас, төлбөрийн тэнцлийн алдагдлын тогтворгүй байдал нь гадаад валютын цөөн эх үүсвэр (экспортын цөөн бүтээгдэхүүн/нэг зах зээл, уул уурхайн бүтээгдэхүүнд голлон чиглэсэн ГШХО, өрийн өсөлт)-тэй байсантай холбоотой байв. Өсөлт, Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 1 уналтын эдгээр мөчлөг нь амьжиргааны түвшнийг сайжруулахад эрсдэл учруулсан. Эдийн засгийн өсөлт 2014-16 онуудад огцом удааширсан нь бодит цалин хөлс болон хөдөлмөр эрхлэлтийг ихээхэн бууруулахад нөлөөлсөн. Ингэснээр хурдтай буурч байсан ядуурлын түвшний үзүүлэлтүүд эргээд өссөн. Ядуурлын түвшний албан ёсны тооцоогоор Монгол Улс дахь ядуурлын түвшин 2010 онд 38.7 хувь байсан бол 2014 онд 21.6 хувь болж буурч, харин 2016 онд 29.6 хувь болж өсөөд байна. 5. Нөгөө талаар, уур амьсгалын өөрчлөлт болон байгалийн нөөцийн доройтлын үр нөлөө илүү урт хугацааны туршид үргэлжилсээр байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт ба хүний үйл ажиллагааны улмаас гамшгийн эрсдэл, хүрээлэн буй орчны доройтол ихээхэн нэмэгдсэн. Өнгөрсөн жаран жилийн хугацаанд байгалийн гамшиг (зуд, ган, үер)-ийн давтамж, эрч нэмэгдэхийн зэрэгцээ Монгол Улсын агаарын дундаж хэм өсөх хандлагатай байгаа нь тодорхой байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эдгээр хүчин зүйлс нь хурдацтай явагдаж буй хотжилт, уул уурхайн үйлдвэржилт, бүтээмж багатай хөдөө аж ахуй зэрэгцэн агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлж (Улаанбаатар хот агаарын чанарын үзүүлэлтээр, ялангуяа өвлийн улиралд дэлхийд хамгийн муу хотуудын нэгд орж байна), ус (нөхөн сэргээгдэх усан хангамжийн нийт зарцуулалт, зарим газарт жил бүр наад зах нь 50%-иар), бэлчээр (бэлчээрийн талбайн 90 хувь нь тодорхой хэмжээнд цөлжилтөд нэрвэгдсэн)-ийг доройтуулж байна. Эдгээр бүх асуудал, хүчин зүйлийг арилгах эсвэл тогтоон барихгүй бол дунд болон урт хугацаандаа эдийн засгийн өсөлт, хүн амын аж байдлын түвшинд саад учруулж болзошгүй юм. Тулгамдаж буй сорилтууд ба хөгжлийн стратеги 6. Монгол Улс хөгжлийн гурван үндсэн бэрхшээлтэй тулгарч байгаа бөгөөд тэдгээрийг даван туулах хоёр үндсэн стратеги байна. Гурван сорилтын хувьд: эхнийх нь илүү тогтвортой, олон талт эдийн засгийн өсөлтийн бодлогыг баримтлах; хоёрдугаарт, хүн амын амьжиргааны түвшнийг цаашид сайжруулахдаа ядуурлыг бууруулах чиг хандлагыг сэргээх, гуравдугаарт, байгаль орчны доройтлоос сэргийлэх, эсвэл арилгах замаар тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх. Энэхүү Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн дүн шинжилгээ нь эдгээр зорилгод хүрэх хоёр үндсэн стратегийг санал болгож байна. Нэг талаас, Засгийн газрын төлөвлөгөө, үйл ажиллагааг үр дүнтэй төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих үр ашигтай зохицуулалтууд болон чадварлаг институциудыг бий болгох. Энэхүү "биет бус капитал" нь түүхий эдээс ихээхэн хамааралтай, тэдгээрээс үүдсэн өсөлт, уналтын мөчлөгөөс шалтгаалан мэргэжлийн болон улс төрийн зохицуулалт хийхэд нэн хүндрэлтэй байдаг баялгийн нөөцийн орлогыг илүү сайн удирдах, бизнесийн өрсөлдөхүйц орчныг дэмжих, чанартай нийгмийн үйлчилгээг хүргэх, байгалийн нөөцийг хамгаалахад шаардлагатай юм. Нөгөө талаас илүү төрөлжсөн санхүүгийн, биет болон хүний капиталыг хуримтлуулах шаардлагатай. Эдгээр "бодит хуримтлал" нь түүхий эдийн экспортоос эдийн засгийн үр өгөөж бүхий капитал бий болгоход чиглэгдэж, улмаар улс орны хөрөнгө, өрсөлдөх чадвар нь байгалийн баялгаас илүүтэй хүний болон бусад капиталд тулгуурласнаар эдийн засаг аяндаа өөрийн эрчимээр төрөлжих юм. 7. "Биет бус капитал"-ийн хувьд "хэрэгжилт сул" байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол улсын хууль тогтоомжууд нь олон салбарт хатуу чанд, орчин үетэй нийцсэн хэдий ч хүчин төгөлдөр хууль тогтоомжуудын хэрэгжилтийг сайн хангах, хяналтыг сайжруулах шаардлагатай байна. Тухайлбал, тус улс түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл, түүний төсөвт үзүүлэх нөлөөг багасгах зорилтоор 2010 онд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг гаргасан. Үүний зэрэгцээ, санхүүгийн салбарыг бэхжүүлэхийн тулд олон тооны дүрэм журмыг боловсруулж нэвтрүүлсэн боловч, Засгийн газар Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн заалтуудыг дагаж мөрдөөгүй бөгөөд 2012 оноос хойш олон удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, санхүүгийн салбарын зохицуулалтыг сулруулж байна. Хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтэд учирч буй энэхүү хүндрэл нь төрийн байгууллагууд болон төрийн албаны тогтворгүй байдалтай холбоотой. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 2 8. Эрүүл мэнд, хотжилт, байгалийн нөөцийн удирдлагын хэрэгжилтийн тулгамдсан асуудал мөн түгээмэл байна. Эдгээр салбар дахь олон тооны сайн төлөвлөгөөнүүдийг хэрэгжүүлэхэд нэгдмэл бус санхүүжилт болон байгууллага хоорондын бодлогын зохицуулалт сул байгаа нь сөргөөр нөлөөлж байна. Тухайлбал, Монгол улсын эрүүл мэндийн салбар дахь нийт зарцуулалт ижил төстэй бусад улс орнуудтай харьцуулахад ижил түвшинд байгаа боловч тус улсад халдварт бус өвчний тохиолдол өндөр байдаг тул үүнд чиглэсэн санхүүжилт бодит хэрэгцээнээс бага байна. Улаанбаатар хотод ус, цахилгаан, тээврийн компаниуд алдагдалтай ажиллаж, зардлаа нөхөж чадахгүй байгаагаас гадна шинэ хөрөнгө оруулалт, шинэчлэл хийх боломжуудыг хязгаарласан зохицуулалттай тулгарч байна. Усны эх үүсвэрийн хомсдол, агаарын бохирдлын өсөлт, бэлчээрийн доройтол, гамшгийн эрсдэл нэмэгдэж байгаа нь олон тооны төлөвлөгөөнүүдийн үр нөлөө болон одоогийн байгаа хууль тогтоомжуудын хэрэгжилтэд эргэлзэхэд хүргэж байна. Зарим тохиолдолд асуудлын цар хүрээ, шаардлагатай нийт зардлын хэмжээ (жишээ нь, УБ хотын агаарын бохирдлын асуудлын хувьд) богино хугацаанд ахиц дэвшил гаргахад тушаа болох нь байгаа бол бусад тохиолдолд ялгаатай ашиг сонирхол бүхий нийгмийн олон бүлгүүдийн хооронд үүсэж буй улс төр эдийн засгийн сөргөлдөөн, тэдгээрийн зохицуулалт сул байгаа зэрэг нь улс орны бодит баялгийн үнэ цэнийг хадгалах хөгжил дэвшилд саад учруулж байна. 9. "Бодит хуримтлал"-ын хувьд холимог байдалтай: уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалт хүчтэй байгаа хэдий ч дэд бүтэц болон бусад хөрөнгийн хувьд хуримтлал дутагдаж байна. Нийт ДНБ-д эзлэх хөрөнгийн хуримтлал (голдуу ГШХО-аас бөгөөд ихэвчлэн олборлох салбараас 80 гаруй хувь, ялангуяа Оюу Толгой) 1994 онд 18 хувь байсан бол 2012 онд 50 хувь болж өссөн боловч ГШХО-ын зохицуулалт тогтвортой бус байсан болон урьдчилан таамаглах боломжгүй байсан хөрөнгө оруулалтын орчин үүссэнээс 2016 онд 21 хувь болж буурсан. Энэхүү үйл явц нь эдийн засгийг илүү хөрөнгө давамгайлсан, үр ашигтай болгосон. Энэ хөрөнгө хуримтлуулах үйл явц нь голдуу гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ба улсын өрөөр дамжин гадаад хадгаламжаар санхүүжигдсэн байна. Монголын эдийн засгийн хувьд дотоодын хуримтлалыг бүтээмжтэй үйл ажиллагаанд чиглүүлэн дайчлах асуудал ихээхэн чухал хэвээр байна. Монгол Улсад хувь хүний санхүүгийн хүртээмж дундаж орлоготой улсуудтай ижил түвшинд хүрч нэмэгдсэн. Гэсэн хэдий ч санхүүгийн салбарт өндөр эрсдэл бүхий банкны тогтолцоо давамгайлж, энэхүү тогтолцоо нь улсын нийт санхүүгийн хөрөнгийн 95 хувийг эзэлж байгаагийн зэрэгцээ аж ахуйн нэгж болон ЖДҮ-дэд санхүүжилт авах боломж хязгаарлагдмал хэвээр байна. Тээврийн дэд бүтэц хангалтгүй хэвээр байгаа бөгөөд 2016 оны байдлаар нийт замын сүлжээний зөвхөн тавны нэг нь хатуу хучилттай, хайрган эсвэл сайжруулсан зам байна. 2015 онд Монгол Улс замын чанараараа 118 дугаарт жагссан нь ижил төстэй орлоготой орнуудын түвшнээс ихээхэн доогуур үзүүлэлт юм. Тээврийн дэд бүтцийн сүлжээ муу байгаа нь Монгол Улсын бизнесийн орчны нэг томоохон саад тотгор болж байгааг Бизнес эрхлэхүй, Аж ахуйн нэгжийн судалгаа, Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индекс, Логистикийн гүйцэтгэлийн индекс (LPI) зэрэг судалгаанууд харуулж байна. Жишээлбэл, Монгол Улс дэлхийн өрсөлдөх чадварын индексээр 2016 онд 102-т жагсаж, Логистикийн гүйцэтгэлийн индекс (LPI)-ээр 108-р байр эзэлжээ. Худалдаа, тээвэртэй холбоотой дэд бүтцийн чанарын хувьд 160 улсаас 140-т орсон байна. 10. Хүний капиталын хуримтлал, байгалийн нөөцийн хамгаалал чиглэлээр мөн ижил төрлийн асуудлууд тулгарч байна. Жишиж болохуйц улс орнуудтай харьцуулахад хүн амын дундаж наслалт доогуур, халдварт бус өвчний тохиолдол нэмэгдэж байгаа нь хүн амын аж байдлын түвшинд ноцтой эрсдэл учруулж байна. Нийт хүн амын бараг тэн хагас нь гэрт амьдарч (2015 оны хүн амын тооллогоор 45 хувьтай байсан) байгаа бөгөөд эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламж, төвлөрсөйн хүртээмж хязгаарлагдмал байгаатай холбоотой хүн амын эмзэг аж байдн халаалт, тээвриалд тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байна. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол дэлхийн бүх нийслэл хотуудын дунд хамгийн муу байна. Нийслэлийн хурдацтай хотжилт болон орон нутаг дахь уул уурхай, мал аж ахуйн салбарын Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 3 хөгжил нь зарим орон нутагт усны ноцтой хомсдлыг бий болгосон. Хөдөө орон нутагт амьжиргааны гол эх үүсвэр нь хөдөө аж ахуйд суурилсан бөгөөд ойгүйжилт, малын тоо толгой өссөнөөс үүдсэн бэлчээрийн доройтол бий болж, бэлчээрийн дор хаяж 90 хувьд нь ямар нэг хэмжээгээр цөлжилт явагдаж байна. 2016 оны байдлаар эрүүл мэндийн эрсдэлийн эдийн засгийн нийт зардал (2011 оны тогтмол ам.доллараар) 1995 онтой харьцуулахад даруй гурав дахин их болсон байна. Хүлэмжийн хийн ялгарал ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдсний дотор хүлэмжийн хийн түлшнээс (1995 оноос 2015 он хүртэлх хугацаанд 10 дахин нэмэгдсэн) болон хөдөө аж ахуйн салбараас (ижил хугацаанд хоёр дахин) их хэмжээгээр нэмэгдсэн. Ингэснээр хүрээлэн буй орчны болон эрүүл мэндийн нийт зардал 1995 оноос хойш өсч, өдгөө 1990 оны үзүүлэлтээс ч өндөр түвшинд хүрчээ. Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалт 11. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ нь эдийн засгийн гол асуудлууд болон эдгээрийн ерөнхий шалтгааныг тодорхойлохын зэрэгцээ хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалтыг санал болгож байна. Энэхүү жагсаалтыг дараах зүйлүүдийг нэгтгэн авч үзсэний үндсэн дээр гаргасан болно. Үүнд: (i) тоон харьцуулсан үзүүлэлтүүд, (ii) оролцогч талуудтай хийсэн зөвлөлдөх уулзалтууд ба (iii) Дэлхийн Банкны Группын мэргэжилтнүүдийн шинжилгээ судалгаа. Харьцуулалтыг хийх явцад Монгол улсын гүйцэтгэлийг дэлхийн бүх орнуудтай болон сонгосон "ижил төстэй нөхцөл байдал бүхий" цөөхөн орнуудтай хөгжлийн тодорхой үзүүлэлтүүдийн дагуу харьцуулан (110 орчим индексүүд, голчлон Дэлхийн хөгжлийн индексээс) хэмжсэн. Оролцогч талуудтай хийсэн зөвлөлдөх уулзалтаар Улаанбаатар хот болон 5 аймгийн 400 орчим хүнээс саналыг нь авснаас гадна 600 орчим хүн цахим судалгаанд (судалгаанд оролцогчдын 91 хувь нь монгол хэл дээр судалгааг бөглөсөн) оролцсон байна. Эцэст нь, энэхүү Монгол Улс: цогч дүн шинжилгээг боловсруулахад хувь нэмрээ оруулсан Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүд, энэхүү тойм судалгаа, харьцуулсан үзүүлэлтүүд болон оролцогч талуудтай хийсэн зөвлөлдөх уулзалтуудаас гарсан мэдээллүүд дээр үндэслэн Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн дарааллыг тодорхойлох семинарт оролцсон. Энэхүү үйл ажиллагааны үр дүнд хөгжлийн хоёр төрлийн сорилтыг тодорхойлоод байна. Нэгдүгээрт, харьцуулсан үзүүлэлтүүд, оролцогч талууд болон банкны мэргэжилтнүүдийн өгсөн бүх төрлийн мэдээлэлд хөгжлийн тулгарч буй гол сорилт нь засаглал гэж дурьдсан байна. Хоёрдугаарт, нэг хэсэг сорилтуудын хамрах хүрээ нь давхцаж байгаа нь хөгжлийн гол сорилт болж байна. Дээрх зүйлүүд дээр үндэслэн дараах тэргүүлэх чиглэлийн жагсаалтыг гаргасан болно. Засаглал: бүх гол сорилтуудын суурь шалтгаан 12. Төсвийн тогтвортой байдлыг хангах болон нийгмийн бодлогоос эхлээд хотжилт, хүрээлэн буй орчны хамгааллын хүрээнд сүүлийн жилүүдэд гарч буй үр дүнгүүд тогтворгүй байгаагийн гол суурь шалтгаан нь засаглал сул байгаатай холбоотой байна. Тиймээс засаглалыг сайжруулах нь хөгжлийн өнөөдрийн гол саад тотгоруудыг арилгах, урт хугацаанд үр нөлөө үзүүлэх гол түлхүүр юм. Засаглалын ерөнхий гурван асуудлыг онцлон тэмдэглэвэл: мөчлөг дагасан сонгуулийн бодлого (өсөлт-уналт-тусламж мөчлөгийг улам хүндрүүлэх), хууль тогтоомжийг даган мөрдөх, хэрэгжүүлэх явдал хангалтгүй (“хэрэгжилтийн сул байдал”), улс төрчдийн ашиг хонжоо харсан түншлэлд суурилсан /клиентилистик/ улс төрийн өрсөлдөөн, парламент солигдсоны дараах байнгын өөрчлөлтүүд (төрийн албан хаагчид байнга бүтцийн өөрчлөлтөд орох, солигдох). Эдгээрийг үйл ажиллагааны талаас нь илүүтэй авч үзвэл, төсвийн тогтвортой байдал, төсвийн хөрөнгө оруулалтын чанар ба түүнийг урьдчилан хэлэх боломж, төрийн албаны чадавх ба тууштай залгамж чанар зэрэгтэй холбоотой асуудлуудыг бий болгож байна. 13. Төрийн албаны үйлчилгээ, төрийн албаны удирдлагыг сайжруулснаар “хэрэгжилтийн цоорхой”-н асуудал тодорхой хэмжээгээр шийдвэрлэгдэх боломжтой. Ажил албаа гүйцэтгэх Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 4 урам зориг, ур чадвар бүхий төрийн албан хаагчид олон тооны дүрэм журмыг гүйцэтгэх үүрэг хүлээдэг. Гэтэл төрийн албан хаагчдыг эрх мэдэл, танил талаараа зуучлан томилсноор хамгийн авьяас чадвартай хүмүүс дэвшин ажиллах тогтолцоог алдагдуулж байна. Ингэснээр үнэ цэнэтэй мэргэжлийн ур чадвар бүхий авьяаслаг боловсон хүчнээ алдаж, одоогийн мэргэжилтнүүдийн ур чадварын зааг ялгаа улам нэмэгдэх, төрийн албаны чадал, чадавхи буурч, иргэдэд төрийн үйлчилгээ үзүүлэхэд эрсдэл гарахад хүргэж болзошгүй. Түүнээс гадна төсвийн зардлыг илүү үр ашигтай болгохын тулд төсвийн мэдээлэл, санхүүгийн болон төрийн худалдан авах ажиллагааны удирдлагад байгаа дутагдалтай сул талуудыг арилгах хэрэгтэй байна. Эдгээр нь улс төрчдийн ашиг хонжоо эрэлхийлсэн ивээн тэтгэлэгт байдал ба авилгын талаарх нийгмийн урьдчилсан төсөөллийг нэмэгдүүлэхэд хүргэдэг улс төрийн өрсөлдөөнөөс үүссэн засаглалын гүнзгий асуудлын илрэл юм. 14. Макро эдийн засгийн оновчтой удирдлага нь засаглалын хамгийн тулгамдсан асуудал байж болзошгүй юм. Тогтвортой бус урсгал данс болон төсвийн алдагдлаас үүдэлтэй 2016 оны эдийн засгийн огцом хүндрэл нь “Өсөлт-Уналт (Boom-Bust Cycle)” мөчлөгийн эрсдлийг харуулсан. Макро эдийн засгийн оновчтой удирдлагыг бэхжүүлэхэд чиглэгдсэн одоог хүртэл хүлээгдэж буй ажлыг гүйцэтгэхэд тууштай үргэлжлүүлэх шаардлагатай. Эрх баригчид төсвийн тогтмол алдагдлыг зохистой түвшинд хүртэл бууруулах, улсын өрийн өсөлтийг хязгаарлах хэрэгтэй. Түүхий эдийн үнийн өсөлт, уналтын мөчлөгт өртөмтгий, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын итгэх итгэлийн эмзэг хэвээр байгаа энэ нөхцөлд төсвийн мөчлөг-сөрсөн бодлогыг хэрэгжүүлэх нь эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг зөөлрүүлэхэд чухал юм. Харин мөнгөний бодлого нь үнийн тогтвортой байдлын зорилтдоо тууштай байж, мөнгөний уламжлалт бодлогын хэрэгслүүдээр дамжуулан хөрвөх чадварыг хангах, төсвийн үйл ажиллагаанд оролцохоос зайлсхийхэд чиглэгдэх нь зүйтэй. Ажлын байр, хувийн хэвшлийн хөгжил: ихэнх Монголчуудын хувьд суурь асуудал байсаар байна 15. Ажил, хөдөлмөр эрхлэлт ба цалин хөлс нь ядуурлыг бууруулах хамгийн чухал үндсэн хүчин зүйл мөн боловч ирээдүйн илүү өндөр чанартай ажилд нийцүүлэн ажиллах хүчний ур чадварыг дээшлүүлэх хэрэгтэй байна. Сүүлийн жилүүдэд хот суурин газруудад хувийн хэвшлээр дамжин, харин хөдөө орон нутагт фермийн аж ахуйгаар дамжин илүү өндөр орлого бүхий ажлын байрууд бий болсон нь ядуурлыг бууруулах гол хүчин зүйл болж байна. Хөдөлмөр эрхлэлтийн энэхүү өсөлтийн зэрэгцээ хөдөө аж ахуйгаас үйлчилгээний салбарт шилжих бүтцийн болон ур чадвырын өөрчлөлт явагдаж байгаа нь сайшаалтай бөгөөд үүнд Монгол Улсын суурь боловсролын тогтолцоо мөн дэмжлэг болж байна. Гэсэн хэдий ч ажилгүйдлийн түвшин өндөр, ялангуяа хөдөлмөрийн зах зээл дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо бага байгаа нь цаашид ажлын байр бий болгох чиглэлд илүү ихийг хийх хэрэгтэйг харуулж байна. Эдийн засаг өсч, улам бүр нарийн төвөгтэй болсноор сүүлийн үеийн төгсөгчдийн ур чадвар (ялангуяа дээд боловсролын түвшинд) нь ажлын байрны шаардлага хангахгүй, улмаар хөдөлмөр эрхлэлт, бүтээмж зогсонги байдалд ороход сөргөөр нөлөөлөх гол шалтгаан болж байгааг орон нутгийн оролцогч талууд онцолж байв. 16. Хувийн хэвшлийн хөгжил: Хувийн хэвшил нь улс орны хөгжил болон ажлын байрны хөдөлгөгч хүч боловч төсвийн шахалт болон урьдчилан тааварлах боломжгүй хөрөнгө оруулалтын орчноор хязгаарлагдаж байдаг. Бизнес эрхлэхүй судалгааны индикаторууд сайжирч, тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой гэж үздэг дэд бүтэц хязгаарлагдмал байгаа ч тусгай зөвшөөрөл, санхүүжилтийн талаарх мэдээллийн хүртээмж тэнцвэргүй, зохицуулалтууд байнга өөрчлөгдөж байдгаас хувийн хөрөнгө оруулагчид Монгол улсыг хөрөнгө оруулахад өндөр эрсдэлтэй гэж үзсэн хэвээр байна. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг бэхжүүлэх, санхүүгийн салбар, ялангуяа жижиг дунд үйлдвэрийн чанарыг сайжруулах, мөн хяналт шалгалтын шинэчлэл, хүнсний аюулгүй байдал, худалдааны логистик зэрэгт тусгайлан чиглэсэн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 5 худалдааг хөнгөвчлөх шинэчлэлийг улам гүйнзгийрүүлснээр энэхүү асуудлыг буцаан хэвэнд нь оруулж болох юм. Хүний капиталын хуримтлал ба хамгаалал: ашигт малтмалын баялгийг хүн амын аж байдлыг сайжруулахад чиглүүлэх 17. Сүүлийн хорин жилийн хугацаанд эрүүл мэндийн үйлчилгээнд ахиц дэвшлүүд гарч байгаа боловч цаашид чанарыг сайжруулахад илүү их хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай байна. Дундаж наслалт, эх ба нярайн эндэгдэл, халдварт өвчин зэрэг хүн амын аж байдлын түвшний гол үзүүлэлтүүд сүүлийн 20 жилийн хугацаанд эерэг чиглэлд өөрчлөгдөж байна. Гэвч хөрш орнуудтай харьцуулахад дундаж наслалт (2015 онд 69 байсан) харьцангуй доогуур байна. Халдварт бус өвчний тархалт нэмэгдэж, 2015 оны байдлаар нийт нас баралтын шалтгааны 78 хувийг эзэлснээр ижил түвшний орнуудын жагсаалтын сүүлийн хагаст эрэмбэлэгдэж байна. Үүний дээр гэр бүлийн хүчирхийлэл, хот хөдөөд үйлчилгээний хүртээмж ялгаатай зэрэг бусад асуудлууд байсаар байна. Эдгээр хүндрэл, бэрхшээлүүд нь эмнэлгийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг өргөжүүлэн, чанарыг сайжруулахын зэрэгцээ халдварт бус өвчинтэй тэмцэхийн тулд эмнэлгийн тогтолцоон дахь урамшууллын системийг илүү оновчтой болгох хэрэгтэйг харуулж байна. 18. Боловсрол: Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш боловсролын салбарт гайхалтай хөгжил дэвшил гарсан хэдий ч Монгол улсын хөгжлийн хэрэгцээг хангахын тулд боловсролын салбарт байнга хөрөнгө оруулалт хийж, шинэчилж байх шаардлагатай. Монгол Улсын суурь боловсролын хүчтэй тогтолцоо болон бараг бүх нийтээр бичиг үсэг тайлагдсан байдал нь сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд эдийн засгийн өсөлтөд эергээр нөлөөлсөн байна. Өнөөгийн байдлаар тус улсын боловсролын салбар дахь төсвийн хөрөнгийн зарцуулалт дунд түвшинд (ижил түвшний улс орнуудтай харьцуулахад) байгаа бөгөөд хүн ам нь бүтцийн хувьд залуу, хотжилт хурдацтай явагдаж байгаагаас шалтгаалан боловсролын салбарын үйлчилгээ, ялангуяа сургуулийн өмнөх боловсролын эрэлт-нийлүүлэлтийн зөрүү ихэссээр байна. Түүнчлэн улс орны эдийн засаг цаашид хөгжин, дэлхийн зах зээлтэй холбогдохын хэрээр илүү өндөр үнэлэмж бүхий ажлын байранд ирээдүйн ажиллах хүчнийг бэлтгэхийн тулд дээд боловсрол, мэргэжлийн боловсролын чанарыг дээшлүүлэх хэрэгтэй байна. Боловсрол, эрүүл мэнд, суурь дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах нь Монгол улсад бүтээмжийн өгөөжийг (илүү сайн ажил, орлого г.м) ирээдүйд бий болгоход шаардлагатай нийгмийн капитал/хөрөнгө/-ыг (жишээ нь, бүтээмжтэй хөрөнгө) бий болгодог. 19. Нийгмийн хамгаалал: Хамгийн ядуу иргэдийг хамгаалах, тэдэнд хүртээмжтэй суурь үйлчилгээ үзүүлэх нь чухал бөгөөд нийгмийн хамгаалал нь зорилтот бүлэгт илүүтэй чиглэсэн, төсвийн хувьд тогтвортой байх шаардлагатай. Нийгмийн хамгааллын тогтолцоо нь хамрах хүрээний хувьд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэдий ч макро эдийн засгийн цочрол болон ядуурлыг бууруулахад үзүүлэх үр нөлөө нь хязгаарлагдмал байсаар байна. Хэдийгээр нийгмийн халамжийн олон хөтөлбөрүүд ядуу, эмзэг бүлэгт илүүтэй хүрдэг хэдий ч зорилтот бүлгээ хүн амын бүлгээр тодорхойлдог эсвэл нийтийг хамарсан байдлаар олгодог хэвээрт байна. Цаашид дараах өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай байна. Үүнд: (i) хамрах хүрээг өргөтгөж, нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрүүдийн хүртээмжийг сайжруулах; (ii) эдийн засгийн цочрол хүндрэлийг даван туулах илүү үр нөлөөтэй арг хэрэгсэл болгох, ингэхдээ иргэдйин амьжиргааны түвшнээс хамааруулж, зорилтот бүлэгт илүү чиглэсэн байх; ба (iii) санхүүгийн хувьд илүү тогтвортой үргэлжлэх боломжтой байх. Тэтгэврийн тогтолцоонд шинэчлэл хийхгүй бол өдгөө тэтгэвэрт зориулсан төсвийн татаасын хэмжээ 2030 онд 6 хувь, 2050 онд 11 хувьд хүрэхээр байгаа тул тэтгэврийн тогтолцооны асуудалд тусгайлан анхаарах шаардлагатай байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 6 Дэд бүтэц: эдийн засгаа цаашид төрөлжүүлэхэд голлох үүрэгтэй 20. Олон тооны үзүүлэлтээс харахад Монгол Улс дэд бүтцийн хувьд дэлхийд хамгийн доогуур түвшинд байна. Энэ нь улс орны өрсөлдөх чадварт илэрхий хязгаарлалт болж байна. Дэлхийн эдийн засгийн форумын 2016 оны үзүүлэлтээр Монгол Улсын дэд бүтцийн салбар 138 орноос 110 дугаар байрт эрэмбэлэгдсэн байна. Томоохон дэд бүтцийн төслүүд нь улс орны хөгжлийг хурдасгах болон улсын орлого бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг хэдий ч улс төрийн шалтгаанаар гацаанд орох эрсдэлтэй (мөн л засаглалын асуудал) төдийгүй голлох дэд бүтцэд (эрчим хүч, дулаан, ус, тээвэр) төр давамгайлсан байдалтай, хувийн хэвшлийн оролцоо, тэр дундаа төр, хувийн хэвшлийн түншлэл хүртэл хязгаарлагдмал байна. Газар зүйн байршлын хувьд далайд гарцгүй тул тээвэр, логистикийн асуудал нь худалдаанд (ялангуяа аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй) саад тотгор болж, бүс нутгийн төв болох боломжид сөргөөр нөлөөлж байна. Цахилгаан эрчим хүч, ус, тээвэр зэрэг үндсэн дэд бүтэц дэх төрийн оролцоо маш их бөгөөд цаашид ч эдгээр салбарт чухал үүрэгтэй хэвээр байх төлөвтэй байна. Гэсэн хэдий ч хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хувилбаруудаас сонгох нь төсвийн дарамт, улсын өрийн өсөлтийг бууруулж, эцсийн хэрэглэгчдэд технологийн дэвшил, сайн засаглал, илүү үр ашигтай үйлчилгээг хүргэх болно. Байгалийн баялгийг хамгаалах: Уг асуудалд алсын хараагүй хандах нь маш том алдаа болно. 21. Байгалийн баялгийн доройтолд уур амьсгалын өөрчлөлт болон эдийн засгийн хөгжлийн үзүүлэх үр нөлөө. Зарим бүс нутаг дахь усны нөөцийн хомсдол, Улаанбаатар хотын агаарын их хэмжээний бохирдол, бэлчээрийн доройтол, гамшгийн эрсдэл нэмэгдэж байгаа зэрэг нь байгалийн нөөцийн тухай хуулиудыг чанд хэрэгжүүлэхийг шаардаж байна. Байгаль орчны доройтлыг зогсоох чиглэлд олон чухал ажил хийх оролдлого гарч байгаа боловч эрх баригчид цаашид илүү алсын хараатай бодлого хэрэгжүүлэх, мөн олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Нэг талаас байгалийн баялгийг ашиглахтай холбоотой хууль ёсны ашиг сонирхлын зөрчлүүд үүсч байгааг ил тодоор хэлэлцэж, сул давуу талуудыг ярилцах нь зүйтэй. Нөгөө талаас олон нийт болон бодлого боловсруулагчдын ойлголт, мэдлэг энэ салбарт хязгаарлагдмал байгаа нь эдгээр хүндрэл бэрхшээлийг шийдвэрлэхгүй байх, нөөцийг улам хомсдохоос урьдчилан сэргийлэх зохистой бодлого хэрэгжүүлэхгүй байх харалган байдалд хүргэж байна. Цаашид Улаанбаатар хотын халаалт, дулааны асуудлыг шийдэх хувилбарууд, бэлчээрийн удирдлагыг сайжруулахын тулд малчдын дунд чадавх бэхжүүлэх хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх, усны шинэ эх үүсвэрүүдийн зохистой ашиглалт ба хамгаалалт, усны засаглалыг илүү үр дүнтэй удирдан зохион байгуулах зэрэг чухал санаачилгуудыг эхлүүлэх шаардлагатай юм Дүгнэлт 22. Дүгнэж үзэхэд, Монгол Улс чамгүй ахиц дэвшил гаргаж чадсан боловч тогтворгүй байдал улам бүр нэмэгдэж, энэ нь ирээдүйн эдийн засгийг төрөлжүүлэх биет ба хүний капитал буюу "бодит хуримтлал” маш багыг бий болгосон ба ашигт малтмалын түүхий эдээс хамааралтай тогтворгүй эдийн засгийг удирдан зохицуулах "биет бус капитал"-ыг үүсгэж хараахан амжаагүй байгааг Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн энэхүү дүн шинжилгээ харуулж байна. Энэхүү товч хураангуйд дурьдсан хөгжлийн ерөнхий тулгамдсан асуудлуудаас харахад хөгжлийн зорилтууд нь Монгол Улсын өсөлтийг тууштай байлгах, хүн амын аж байдлыг цаашид улам сайжруулах, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх ба хүрээлэн буй орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхээс сэргийлэх, эсвэл учирсан сөрөг нөлөөг эргүүлэхэд чиглэгдэх ёстой. Энэхүү дүн шинжилгээ, оношилгоон дээрээс үзэхэд, үүнийг тулд тогтворгүй байдлыг удирдан зохицуулах, олон төрлийн хөрөнгийг хуримтлуулах шаардлагатай. Дээр дурдсан Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 7 тэргүүлэх чиглэлийн нарийвчилсан үйл ажиллагаануудыг стратегийн хоёр агуулгын хувьд хураангуйлан ангилж дараах хүснэгтэд оруулав. Бүтээмжит хөрөнгийг төрөлжүүлэхийн Түүхий эдэд суурилсан экспортын тулд "бодит хуримтлал”-ыг нэгтгэн тогтворгүй байдлыг удирдан цуглуулах зохицуулах “биет бус капитал"-ыг үүсгэх Засаглал i. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын iii. Мэдлэг, ур чадварыг үндэслэн оновчтой удирдлага; албан тушаалд томилдог тогтолцоог сэргээж, ii. Дунд хугацааны өрийн удирдлагыг мэргэжлийн ажилтнуудын бэхжүүлэх; гадагш чиглэсэн урсгалыг багасгах; iv. Улсын төсвийн нэгдсэн, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх; v. Макро эдийн засгийн оновчтой бөгөөд тогтвортой удирдлагын тогтолцоог сэргээх. Ажил ба i. Орчин үеийн ур чадвар олгох iv. Хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах хувийн сургалтын хөтөлбөрүүд; хууль тогтоомж ба хөдөө аж хэвшлийн ахуй, аялал жуулчлал, эрчим ii. Бизнес эрхлэх сургалт ба хүчний салбарын хөрөнгө хөгжил санхүүжилтийг дэмжих; оруулалтыг дэмжих. v. Хүнсний бүтээгдэхүүний iii. Санхүүгийн салбарын тогтвортой аюулгүй байдлын тухай хууль, байдлыг бэхжүүлэх; Хүнсний тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах, мах ба сүүн бүтээгдэхүүний гарал үүслийг бүртгэх тогтолцоог хөгжүүлэх, мал эмнэлгийн үйлчилгээ ба хил дамнасан өвчнийг хянахад зориулсан хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх i. Чанартай сургуулийн өмнөх ба бага, i. Эрүүл мэндийн үйлчилгээг Хүний дунд боловсролын хүртээмжийн өөрчлөн зохион байгуулах капитал тэгш бус байдлыг бууруулах; (анхан шатны болон эмнэлгийн ii. Орон нутгийн сургуулиудыг сэргээн үйлчилгээний уялдааг илүү засварлаж, хот суурин газрын хангах) халдварт бус өвчнөөс сургуулиудыг өргөтгөх; үүсэх ачаалал нэмэгдэж байгааг iii. Дээд боловсролын дэд салбар дахь анхаарах; шинэчлэлийг үргэлжлүүлэх ii. Эрүүл мэндийн санхүүжилтийн хэсэгчилсэн байдлыг багасгаж, Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 8 iv. Хамрах хүрээг өргөжүүлж, эрүүл мэндийн чанарыг нийгмийн хамгааллын сайжруулах хөтөлбөрүүдийн хүрэлцээт байдлыг сайжруулах; v. Хүн амд эЭдийн засгийн цочролын үзүүлэх нөлөөг багасгахад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийг сайжруулах, ингэхдээ хүн амын амьжиргааны түвшнээс хамааруулж, зорилтот бүлэгт чиглүэсэн байдлаар болгох; vi. Тэтгэвэр, Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр, нийгмийн хамгааллын санхүүгийн хувьд тогтвортой үргэлжлэх байдлыг хангах. i. Оновчтой санхүүжилт бүхий зам v. МХХТ-ийн салбарын бодлого, Дэд бүтэц тээврийн салбарын төлөвлөгөө зохицуулалтын орчныг хэрэгжүүлэх; сайжруулах, ... ii. Гэр хорооллын замыг сайжруулж, vi. Эрчим хүчний зохицуулалтын явган хүний зам гаргах, ариун тогтолцоог бэхжүүлэх (голчлон цэврийн байгууламж, эрчим хүчний тарифын шинэчлэл хийх) ба ... дэд бүтцийг бий болгох; iii. Хөдөө орон нутагт МХХТ-ийн сүлжээг бий болгоход хувийн хэвшлийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хот суурин газарт оролцох оролцоог дэмжих. iv. Дулаан, цахилгаан дамжуулах, түгээх дэд бүтцийг сайжруулах (ихэвчлэн тухайн салбарыг хувийн хөрөнгө оруулалтад нээх замаар). i. УБ хотын гэр хорооллын цэвэр, хямд i. Халаалт ба ариун цэврийн Байгалийн төсөр халаалтын шийдлийг дэмжих. байгууламжийн эдгээр нөөц баялаг ii. Хямд өртөгтэй ариун цэврийн шийдлүүдийг дэмжих хууль журам байгууламжийн шийдлүүдийг газар болон байгууллагын бүтцийг дээр нь хийхийг дэмжиж, бохир усыг шинэчлэх хуримтлуулах ба цэвэрлах зохистой ii. Бага үет уст давхрагаас гаргасан бөгөөд оновчтой аргачлалыг мадчдын гар худгийн хэрэглээг нэвтрүүлэх. харгалзан үзэж эдийн засгийн iii. Бэлчээрийн болон усны тогтвортой салбаруудын эрэлтийг хангахад менежментийг нэвтрүүлэх усны зохистой хэрэглээ ба механизмыг бий болгох замаар хуваарилалтыг төлөвлөхдөө газрын хөнгөн хүнд үйлдвэрлэлийн холбоод, доорх усны үнэлгээг хийх гэрээт фермүүдийг дэмжих. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 9 I ОРШИЛ 1. Монгол Улс нь онцгой шинж чанартай орон юм: газар нутгийн хэмжээгээрээ Франц Улсаас (дэлхийн хамгийн их сийрэг суурьшилтай хүн амтай) гурав дахин их бөгөөд гурван сая гаруй хүн амтай, ардчилал эрчимтэй хөгжиж буй, ОХУ ба БНХАУ-ын дунд орших далайд гарцгүй, уул уурхайгаас хамаарал бүхий (нийт экспортын 90 орчим хувийг эзэлнэ), гадаад худалдааны хувьд нэг хөрштэйгээ хийх худалдаа нь нилээн давамгайлсан (улсын нийт экспортын 90 гаруй хувь БНХАУ-д гарч байна), нийт хүн амын ойролцоогоор тэн хагас нь нийслэл хот Улаанбаатарт оршин суух бөгөөд эдийн засгийн өсөлт, хөгжил нь гайхалтай (ДНБ нь дэлхийн хамгийн өндөр өсөлтөд хүрсэн үзүүлэлт буюу 2011 онд 17 гаруй хувьтай байсан) боловч маш тогтворгүй (2017 онд олгосон 5.5 тэрбум долларын олон талт дэмжлэгийн багцын дүнд 2016 оноос эдийн засгийн өсөлт нь тогтвортой байгаа) эдийн засагтай орон юм. 2. Монгол Улс хэд хэдэн давуу талтай: Дэлхийн хэмжээний ашигт малтмалын орд газруудтай (коксжих нүүрс, зэс, алт гэх мэт), бэлчээрийн талбай болон онгон байгальтай, дэлхийн хоёр дахь том эдийн засаг (БНХАУ)-д ойрхон бөгөөд хүн амын боловсрол өндөр байна. 1990-ээд оны эхэн үед зах зээлийн баримжаатай ардчилсан нийгэмд тайвнаар шилжин орсноос хойш Монгол Улс ядуурлыг бууруулах, амьдралын сайн сайхан байдлаа дээшлүүлэх чиглэлээр ихээхэн амжилтанд хүрсэн. Хувийн хэвшил бүхий л салбарт (банк, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл, харилцаа холбоо, хоол хүнс, ундаа гэх мэт) ихээхэн өргөжин тэлж, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь тодорхой боловч тогтмол бус шинж чанартай байна. 3. Монгол Улс 1990 оны эхэн үеэс нээлттэй ардчилал, зах зээлийн баримжаа бүхий эдийн засагт тайвнаар, амжилттай шилжсэн. Тус улс 1992 (Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хувьд 1993) оноос хойш дөрвөн жил тутам парламентын болон ерөнхийлөгчийн сонгуулийг тасралтгүй явуулж ирсэн бөгөөд бүх тохиолдолд тайван замаар эрх мэдлийг шилжүүлж ирсэн байна. (2008 онд явуулсан сонгуулийн дараах хүчирхийллийн хэрэг явдлаас бусад тохиолдолд). Энэ хугацаанд тус улс нь анхаарал татахуйц шилжилт хийсэн. Хүн амын дундаж наслалт 60-аас 69 болж, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж 46-аас 60 хувь, цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ 64-өөс 85 хувь болж өссөн бөгөөд бага сургуулийн хүүхдүүдийн сургууль завсардалт 20-иос 3 хувь, хөдөөгийн хүн амын тоо 42-оос 27 хувь болж буурчээ. Эхийн эндэгдэл нь сүүлийн 10 жилд тавин хувиар буурч (100,000 төрөлт тутамд 100-аас 50 хүртэл), гар утасны сүлжээ нь хүн амын 99 хувийг хамарч, үүнээс 70 хувийг нь ухаалаг гар утасны хэрэглээ эзэлж байна. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ нь 1990 онтой харьцуулахад 2015 оны байдлаар хоёр дахин өссөн байна. Эдийн засгийн оролцоо, хувийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэж 1990 онд ДНБ-д эзлэх хувийн жин 12 хувьтай тэнцэж байсан бол 2005 онд 25 хувь (2011, 2012 онд 40 хувиас дээш) хувиар өсөж, банк санхүүгийн үйлчилгээнд хамрагдах боломж, ялангуяа ЖДҮ ийн боломж жил ирэх тусам өссөн байна. 4. Гэвч уул уурхайгаас хамааралтай улс орон гадаад хүчин зүйл (экспортын ганц бүтээгдэхүүн ба худалдааны ганц түншээс хэт хамааралтай) болон дотоод хүчин зүйлүүдээс (макро эдийн засгийн тогтворгүй бодлого, “implementation gap” буюу хууль Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 10 тогтоомжийн хэрэгжилт тааруу, клиентелизм гэх мэт засаглалын асуудлуудаас шалтгаалан) шалтгаалан эдийн засаг нь өндөр хэлбэлзэлтэй байх сорилттой тулгардаг . Байгууллагын чадавх сайжирч байгаа боловч бодит хэрэгжилт тууштай бус байна. Өсөлт уналтын мөчлөгө дагасан төсвийн бодлого нь макро эдийн засгийн хямралыг улам гүнзгийрүүлж байна. Хөрөнгө оруулалтын орчин нь сайжирч байгаа, цаашид ч сайжрах боломж байгаа хэдий ч саяхнаас муудаж, ялангуяа дэд бүтцэд (эрчим хүч, халаалт, ус, тээвэр) шаардлагатай гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт буурсан. Товчхондоо, сүүлийн жилүүдэд эдийн засагт гарсан холбогдох өсөлтөөс гадна Монгол Улсын засаглалын сул тал, макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь хөрөнгөө оновчтой ашиглах, өсгөх чадварыг нь хязгаарлаж байна. Тиймээс нийгмийн болон хүрээлэн буй орчны стресс илүү хурцаар дордохын хирээр амьдралын сайн сайхан байдал нь зогсонги байдалд (мөн ч гэсэн эргэлт буцалтгүй) ордог. 5. Энэхүү тогтворгүй байдал нь цаг хугацааны туршид нэмэгдэж ирсэн. Өнгөрсөн хорин таван жилийн хугацаанд Монгол Улс орон гурван хямралыг даван туулж, ОУВС-ийн зургаан хөтөлбөрт багтсан (үүнд одоогийн ӨСХ-г оруулав).1 Саяхан болсон хос алдагдлын хямрал нь эдийн засгийг зогсонги байдалд оруулж, бүтцийн үндсэн хоёр асуудлыг үүсгэсэн. Нэг талаас төсвийн алдагдал нэмэгдэж байгаа нь голчлон засаглалын чадвар сул байгаатай холбоотой. Нөгөө талаас, төлбөрийн тэнцлийн урсгал дансны алдагдал, тогтворгүй байдал нь гадаад валютын эх үүсвэр цөөн (экспортын нэг бүтээгдэхүүн / ганц үйлчлүүлэгч, уул уурхайн голлох ГШХО, өрийн өсөлттэй холбоотой) байгаатай холбоотой байна. Эдгээр өсөлт ба уналтын мөчлөг нь амьжиргааны түвшинг сайжруулахад эрсдэл дагуулж байдаг. 2014- 2016 оны хооронд эдийн засгийн өсөлт гэнэт буурсан нь хөдөлмөр эрхлэлтийн өсөлт, бодит цалин хөлс буурахад нөлөөлсөн. Иймээс өмнө нь хурдацтай буурч байсан ядуурлын түвшингийн үзүүлэлтэд сөргөөг нөлөөлж, хүний хөгжлийн өсөлт буурчээ. 6. Мөн удаан хугацааны туршид үргэлжилж буй асуудлууд нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр дагавар ба байгалийн нөөцийн доройтол юм. Уур амьсгалын өөрчлөлт ба хүний үйл ажиллагааны улмаас гамшгийн эрсдэл нэмэгдэж, хүрээлэн буй орчны доройтол бий болсон. Өнгөрсөн жаран жилийн хугацаанд байгалийн гамшиг (зуд, ган, үер) -ийн давтамж, хор хөнөөлийн ноцтой байдлын түвшин нэмэгдэж, Монгол Улсын агаарын дундаж температур өсөх хандлага тодорхой ажиглагдаж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эдгээр хүчин зүйлс нь хурдацтай хөгжиж буй хотжилт хөдөлгөөн, уул уурхайн үйлдвэржилт, бүтээмж багатай хөдөө аж ахуйн салбарын өсөлттэй зэрэгцэн агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлж, ус, бэлчээрийн талбайг доройтуулж байна. Энэ бүх асуудлуудаа шийдвэрлэхгүй тохиолдолд дунд болон урт хугацаандаа эдийн засгийн өсөлт, хүн амын сайн сайхан байдалд саад учруулах юм. 7. Урт хугацаандаа олсон ахиц дэвшлийг үл харгалзан Монгол Улс өнөөгийн байдлаар өргөн хүрээний гурван асуудалтай тулгарч байна. Үүнд: эдийн засгийн тогтворгүй өсөлт, хүн амын сайн сайхан байдалд эрсдэл учрах, хүрээлэн буй орчны стресс зэрэг болно. Эдгээр сорилтууд нь Монгол Улсын хөгжлийн үндсэн гурван сорилт юм: 1 ОУВС-ийн хөтөлбөрүүд: 1991 оны Стенд бай хөтөлбөр, 1993 ба 1997 оны Бүтцийн өөрчлөлтийг эрчимжүүлэх хөтөлбөр, 2001 оны 9 дүгээр сард Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр, 2009 оны 4 дүгээр сард Стенд бай хөтөлбөр . Одоогийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг 2017 оны 5 дугаар сард баталсан. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 11 Монгол Улсыг тогтвортой хөгжүүлэх, ядуурлыг бууруулах хуучин хандлагаа сэргээх, хүн амын ирээдүйн сайн сайхан байдлыг сайжруулах, Монголын тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх, хүрээлэн буй орчны стрессээс зайлсхийж, сөрөг арга хэмжээ авах зэрэг болно. Энэхүү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ нь эдгээр зорилгод хүрэхийн тулд улс орны давж гарах ёстой бэрхшээлүүдийг тодорхойлоход оршино. Дүн шинжилгээний хамрах хүрээ 9. Улс орны цогц дүн шинжилгээ нь Дэлхийн Банк группын оролцооны тэргүүлэх чиглэлүүдийн талаарх Дэлхийн Банк болон Монгол Улс хооронд хийсэн стратеги яриа хэлэлцүүлгийн үр дүнг мэдээлэх юм. Энэ нь Засгийн газрын эрх бүхий байгууллагууд, хувийн хэвшил, иргэний нийгэм болон бусад оролцогч талуудтай зөвлөлдсөний үндсэн дээр Дэлхийн Банкны ажилтнуудын хийсэн дүн шинжилгээ юм. Үүнд Монгол Улсын зүгээс тулгамдаж буй сорилтуудаа шийдвэрлэхэд тулгарч буй асуудлууд болон ядуурлыг төгсгөл болгох, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд чиглэсэн бодлого, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх боломжуудыг нь тодорхойлох системчилсэн үнэлгээ багтана. Энэхүү үнэлгээ нь Дэлхийн Банкны зүгээс тус улсад идэвхитэй хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагаа, Дэлхийн банкнаас тодорхойлсон тухайн улсын хэрэгцээгээр хязгаарлагдахгүй. Дүн шинэжилгээ нь ядуурлыг бууруулах, хамтын хөгжил цэцэглэлтийг хөгжүүлэх зорилтоо хамгийн үр дүнтэй, тогтвортой байдлаар хэрэгжүүлэх шаардлагатай тэргүүлэх ач холбогдол бүхий чиглэлүүдийг тодорхойлно.2 10. Энэхүү цогц дүн шинжилгээ нь хөгжлийн гол сорилтуудыг тодорхойлох, бодлогын хувилбаруудыг тодорхойлох зорилгоор Дэлхийн Банкнаас саяхан гаргасан Евразийн бүс нутагт эдийн засгийн хөгжлийг төрөлжүүлэх сэдэвт дүн шинжилгээний тайланг ашиглана. Төрөлжүүлсэн хөгжлийн гол санаа нь цөөн нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүний экспортоос хамаарал бүхий эдийн засагтай орнуудын эдийн засгийн өсөлт хэлбэлзэл ихтэй байдаг тул (жишээ нь тэд "өндөр Бета" улс орнууд) эдийн засгаа төрөлжүүлэх замаар өсөлтийг ханагахыг зөвөлнө. Энэхүү хэлбэлзэл нь ялангуяа эрдэс баялаг, газрын тос байгалийн хийн үндсэн орц болох нүүрстөрөгчийн дэлхийн зах зээл дэх үнийн өөрчлөлтөөс шалтгаалан дотоодын зах зээлд өсөлт, уналтын мөчлөг үүсэх, мөчлөг дагасан төсвийн бодлого хэрэгжүүлэх, нөөцийн түрээс (mineral rents) -ийн бодлого хэрэгжүүлэхэд тулгарч буй менежментийн хүндрэлтэй асуудал зэргээс улбаалан улам бүр дордож байдаг. Түүнчлэн экспортын сагсны хэт төвлөрлийг богино хугацаанд өөрчлөхөд хэцүү байдаг. Учир нь худалдааны төлөв байдал нь тухайн улсын хувьд бүтээмжийн холбогдох факторуудаас (байгалийн баялаг, хүний нөөц, эрчим хүч болон санхүүгийн хөрөнгө гэх мэт) шалтгаалж байдаг бөгөөд өөр бусад бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, хуримтлал үүсгэх, экспортлох өрсөлдөх чадварыг бий болгоход тодорхой хугацаа шаардагдана. Дээрх шалтгааны улмаас эдгээр улсуудын эдийн засаг эмзэг байхаас гадна нь түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлд өссөн үед хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, ажлын байр бий болгох, ялангуяа нийгмийн хөрөнгө (эрүүл мэнд ба боловсрол) оруулалтаар дамжуулан орчин үеийн ур чадвар, технологи дамжуулах замаар илүү үр өгөөжтэй байх боломжтой байдаг. ГШХО. 2 Дэлхийн Банк Группын удирдамж. Улс орны оролцоо. III Бү , нийтлэл 4 and 5. (Catalogue OPCS 5.01-Dir.01) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 12 11. Эдийн засгийн төрөлжүүлэх хөгжил - энэ төрлийн эдийн засагтай улс орнууд экспортыг төрөлжүүлэх бодлогод анхаарлаа бага хандуулж (зорилтод аж үйлдвэржилтийн бодлого гэх мэт), харин эдийн засгийн хэлбэлзлийг зөв удирдан зохицуулах бодлого хэрэгжүүлж, үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд анхаарлаа чиглүүлэхийн чухлыг зөвлөдөг. Нэг талаас хөрөнгийг төрөлжүүлэхийг (үр дүн эсвэл экспортоос гадна) зөвлөдөг ба нөгөө талаас нөөцийн орлогын хэлбэлзлийг зөв удирдан зохицуулах үр дүнтэй институц байгуулж, нийгмийн чанартай үйлчилгээ үзүүлж (ялангуяа эрүүл мэнд ба боловсролын салбар), шударга, тогтвортой, өрсөлдөөн бүхий бизнесийн орчныг дэмжиж өгөх хэрэгтэй. Энэ хоёр хандлага нь энэхүү тайланд дурьдсанчлан, “бодит хуримтлал” буюу “genuine savings” хуримтлал үүсгэх болон “биет бус капитал” бий болгоход чиглэгдэх ёстой. Эхний хуримтлал нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний баялгийн нөөцийн рентээс өндөр бүтээмжтэй шинэ капиталын нэгдлийг бий болгоход чиглэгдэх ёстой. Ингэснээр баялгийн нөөцийн хөрөнгөөс өндөр бүтээмж бүхий хүний капиталын хуримтлал бий болгоход шилжиж эдийн засгийн төрөлжилт жам ёсоороо явагдах юм. Хоёр дахь асуудал нь түүхий эдээс хэт хамааралтай, өсөлт, бууралтын мөчлөгтэй холбоотойгоор хэлбэлзэж байдаг эдийн засгийг зөв оновчтой удирдан зохицуулах шаардлагатай байдаг. 12. Монгол Улсын хөгжлийн сорилтуутад Евразид хийсэн Хөгжлийн төрөлжүүлэлт судалгаатай ижил төрлийн асуултууд тавих зарчмаар дүн шинжилгээ хийж болно: Тус улсын эдийн засгийн гүйцэтгэл үр ашигтай байсан уу? "Бодит хуримтлал" үүсгэж чадсан уу? Мөн "биет бус капитал" -ын үйл ажиллагааг зохицуулах институц, хууль тогтоомжийг бий болгосон уу? Эдгээр асуултанд хариулах байдлаар дүн шинжилгээ өрнөх бөгөөд эдийн засгийг тогтвортой түвшинд өсгөж, хүн амын сайн сайхан байдлыг сайжруулах, хүрээлэн буй орчны стрессийг бууруулахад чиглэгдсэн үйл ажиллагааг тодорхойлно. 13. Монгол Улсын эдийн засгийн үр ашигтай гүйцэтгэл, бодит хуримтлал, биет бус хөрөнгийн хувьд холимог байдалтай байна. Монгол Улс хөдөлмөрийн бүтээмж, хөдөлмөр эрхлэлтийн хувьд чухал ахиц хуримтлуулсан боловч эдгээр ахиц нь салбар бүрт ялгаатай байгаа бөгөөд эдийн засаг нь олон жилийн турш тогтворгүй байна. Төсвийн оновчгүй бодлого нь улс оронд макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг бий болгоход хүргэж, зөвхөн амьжиргааны түвшинд нөлөөлөхөөс гадна хувийн хэвшлийн өсөлтийг сааруулсан байна. Монгол Улсын төсвийн удирдлага, зохицуулалтын чиглэлээр баталсан хууль тогтоомжууд нь сайн боловч хуулийн хэрэгжүүлэлт маш сул байна. Үүний зэрэгцээ гадаадын хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн зах зээл, хувийн хэвшилтэй холбоотой дүрэм журмыг хурдан өөрчилж, тууштай хэрэгжүүлдэггүй тул гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг алдагдуулсаар байна. Үүнтэй ижил төстэй асуудлууд нь хотын хөгжил, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зэрэгт нөлөөлж байна. Эдгээр асуудлууд нь ихэвчлэн тарифын код, орлого татвар хураах тогтолцоо, нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний хөрөнгө оруулалтын урамшуулал, хот суурин газрын эзэмшил, бүртгэл, маркетингийн механизмтай холбоотой асуудлуудыг зохицуулж буй хууль журмуудын хэрэгжилт үр дүнгүй байгаагаас үүдэлтэй байдаг. 14. Монгол Улсад засаглалын өргөн хүрээтэй гурван асуудал байна. Нэгдүгээрт, сонгуулийн кампанит ажлаар төсвийн тодорхой санхүүжилтгүйгээр тодорхой нийгмийн бүлэгт чиглэсэн нийгмийн болон бусад давуу тал олгох амлалтыг өгдөг. Хоёрдугаарт, улс орны нөхцөл байдал, эрсдэлийн үнэлгээ шинжилгээ хийхгүйгээр, мөн олон нийтийн дунд Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 13 хэлэлцүүлэг зохион байгуулахгүйгээр (энэ нь зарим улс оронд тохирдог) хууль тогтоомжийг боловсруулж улмаар баталдаг. Гуравдугаарт, хууль тогтоох байгууллагын өөрчлөлттэй холбоотойгоор байнга солигддог улс төрчид, бизнесийнхэн төрийн эрх барих асуудал. Эдгээр нь дэлхийн бусад орнууд болон зарим судалгааны үзүүлэлттэй харьцуулж үзвэл Монголд авилга, хараат бус шүүх засаглал, засгийн газрын үр ашгийн тухай ойлголт бага байгаатай холбоотой. Бусад ижил түвшний улсуудтай харьцуулахад тогтвортой байдал, улс төрийн хүчирхийлэл, эсвэл үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үүрэг хариуцлага зэрэг асуудлын гүйцэтгэл ижил түвшинд эсвэл зарим тохиолдолд сайн үзүүлэлттэй байна. Энэ нь 1990 өөд оноос эхтэй ардчилал3 тай холбоотой бөгөөд ардчилалын бусад үнэлгээгээр тухайлбал, Freedom House-ын үзүүлэлтийн хувьд сайн байна. 15. Үйл ажиллагааны талаас нь авч үзвэл, эдгээр засаглалын асуудлууд нь төсвийн төслийн найдвартай байдал, хууль тогтоомжийн чанар, төрийн албаны чадавх, хөрөнгө оруулагчдын итгэл үнэмшил зэрэгт нөлөөлж байна. Сүүлийн үеийн эдийн засгийн ахиц дэвшлээс гадна Төрийн санхүүгийн удирдлагын үр ашгийг сайжруулах, үр дүнтэй болгох, ил тод байдлыг хангахад сорилтууд тулгарч байна. Ялангуяа, төсвийн орлого зарлагыг тэнцвэржүүлээгүй, төсвийн байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн стандартын хэрэгжилт сул байгаагаас нь төсвийн төсөлд итгэх итгэл хангалтгүй байна. Үүний нэгэн адилаар Монгол Улсын Засгийн газар нь сүүлийн жилүүдэд хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгохын тулд хэд хэдэн шинэчлэлийн алхмуудыг хэрэгжүүлж ирсэн боловч эдгээр шинэчлэлтүүд нь хууль тогтоомжийн боловсруулалт, зохицуулалт, ил тод байдал, хэрэгжилтийг хангахад илүү системтэйгээр хандах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Хууль тогтоомжийн зохицуулалт, дүн шинжилгээ, нөлөөллийн үнэлгээ хийх болон үр дүнтэй хэлэлцүүлгийн механизмуудыг сайжруулах хэрэгцээ байна. Эцэст нь хэлэхэд, Монгол Улсын төрийн алба нь олон төрлийн сорилтуудтай тулгараад байгаа бөгөөд хэрвээ шийдэгдэхгүй бол төрийн албанд итгэх итгэл үнэмшил, техникийн ур чадвар, үр дүнтэй байдал алдагдах болно. Төрийн албан хаагчдын тоо зарим газар нэмэгдэж байгаа нь хууль ёсны байж болох ч зарим тохиолдолд танил тал, улс төрийн томилгооны үр дүнд нэмэгдсэн байна. Халаа сэлгээ жилээс жилд нэмэгдэж (5 -аас 14 хувь хүртэл, 2007 -2014 онуудын хоронд), ёс суртахууныг доройтуулж, хуримтлуулсан туршлагыг бууруулж, улмаар төрийн албаны үр нөлөө, чадавхыг бууруулж байна. 16. 2017 онд гаргасан “Дэлхийн хөгжлийн тайлан: Засаглал ба хууль тогтоомж” баримт бичиг нь засаглалын төлөв байдал, сорилтууд, түүний төрийн бодлого, хэрэгжилтэд үзүүлэх үр нөлөөний талаарх суурь ойлголт, мэдээллийг олж авахад чухал эх сурвалж болсон. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээний хүрээнд хөгжлийн сорилтууд, ялангуяа “хэрэгжилтийн цоорхой” буюу хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн сул байдалд анализ хийхэд энэхүү Дэлхийн хөгжлийн тайлангийн үр дүнг түшиглэх юм. Тухайлбал, холбогдох хууль журмууд нь сайн байгаа хэдий ч хөгжлийн бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд тулгарч буй засаглалтай холбоотой түвэгтэй асуудлууд болох төсвийн бодлого, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зэрэгтэй холбоотой асуудлуудад дүн шинжилгээ хийх юм. (Хайрцаг 1 харна уу). 3 Засаглалын шалгуур ү үү үү нэгтгэлийг эндээс харна уу https://govdata360.worldbank.org/ Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 14 Хайрцаг 1: Монгол дахь засаглал: Хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн цоорхой Түүхээс Монгол Улсын эдийн засаг, улс төрийн хэтийн төлөв 1990 оны байдлаар таатай бус байсан. Монголд сөрөг хүчин анх 1989 онд гарч ирж, нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн үйл явц өрнөж, дэглэм өөрчлөгдөх тэр үед Монгол Улс байгалийн баялгийн хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж байгаагүй бөгөөд Төв Азийн бусад орнуудтай харьцуулахад тэргүүлэн манлайлах удирдагчгүй байсан. Монгол Улсын амьжиргааны түвшин 1990-ээд оны шилжилтийн үедээ бусад коммунист дэглэмээ өөрчилж буй улсуудын хамгийн доод түвшинд байсан бөгөөд зөвхөн Албани улстай ижил түвшинд байсан. Гэсэн хэдий ч Монгол Улс нь ‘oasis of democracy’ буюу "ардчиллын хүрхрээ", "гайхамшиг" гэж нэрлэгддэг бөгөөд НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хэлснээр "хөгжиж буй олон орны хувьд үлгэр дууриалал болно" гэж үздэг. Тус улс харьцангуй цөөн хүн амтай бөгөөд хүн ам нь бүрэн бичиг үсэгт тайлагдсан (ЗХУ-ын үеэс залгамжилж ирсэн), мөн гарал угсааны хувьд харьцангуй цөөн үндэстэнтэй зэрэг байдлаас шалтгаалан пост коммунизмын ардчиллын үйл явц амжилттай өрнөсөн болно. Энэ бүх амжилтыг хамтралыг тараах гэх мэт нь эрх баригч нам болон хөдөөгийн орон нутгийнхний хооронд үүссэн үймээн маргаан зэрэг радикал ‘shock therapy’ -г даван туулах замаар олж авсан байна. Эдийн засгийн агшилт нь (1992-1993 онд хамгийн их уналтын үе байсан) 1930-аад оны үед АНУ-д нүүрлэсэн хямралын үеэс дор байсан бөгөөд хэрэглээний түвшин нь 1940- өөд оны үеийн түвшинд хүрч, 1990-1995 оны хооронд нэг хүнд ногдох ДНБ 33% хувиар буурсан байна. Гэсэн хэдий ч үүний хажуугаар, Ардын Их Хурал 1992 оны 1 дүгээр сард Францын тогтолцоонд тулгуурласан парламентын засаглалыг баталж, хучирхэг хууль тогтоох байгууллагыг бий болгон Ерөнхийлөгчийн зарим эрх мэдлийг тогтоож улс төрийн олон намын эхлэл тавигдсан. Ийнхүү парламентын тогтолцоог дэмжигчид ялалт байгуулсан боловч ерөнхийлөгчийн хувьд парламентын шийдвэрт хориг тавих эрх мэдлийг олгосон (сонгуулиар). Монгол Улсын ардчиллын орчин үеийн хязгаарлалтуудын талаар - сонгуулийн хуулиудын уян хатан байдал, намуудын хуваагдал, үндсэн хуулийн шинэчлэлийн үндсэн гол өөрчлөлтүүдийг хойшлуулах тухай асуудлуудыг дурьдаж болох юм. Гэхдээ 1990-ээд оны дундуур тогтсон ардчиллын бүтэц хэвээр үлдсэн байна. Ардчиллын уламжлалт хэмжүүр болон эдийн засгийн гүйцэтгэлээр Монгол Улс Евразийн пост коммунист улс орнуудаас дээгүүр үзүүлэлттэй байна. Хуучин ЗХУ-ын системийн Ази бүсийн зарим ерөнхийлөгчийн супер засаглалтай улс орнуудаас зарим нь нам төвтэй дэглэмээс хувийн дэглэм шилжсэн. Монголд ардчиллын эсрэг намууд аливаа хүчирхийлэл, хүчинд автаагүй бөгөөд эдийн засгийн өсөлт, уналтын хүнд хэцүү мөчлөгийн үеэр багахан хэмжээний хохирол амсжээ. Гэхдээ 2008 онд болсон үйл явдлыг тооцохгүйгээр. Санал хураалтын тоо баримтаас харахад ардчилал тууштай хэрэгжиж байна. 1990 оноос хойшхи ерөнхийлөгчийн болон парламентын долоон сонгуулийн үйл ажиллагааны 5-д нь зөрчил илэрсэн байна. Сонгуулийн хууль тогтоомжийн өөрчлөлт нь сонгуулийн мөчлөгт нөлөөлж байсан боловч сүүлд явуулсан буюу 2016, 2017 оны сонгуулийн үйл ажиллагаа "олон улсын стандартыг" дагуу хэрэгжсэн байна. Ерөнхийлөгчийн 2017 оны сонгуулиaр санал хураалтын үеэр нууцлал зарим үед алдагдах Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 15 гэх мэт мэр сэр алдаанаас бусдаар сонгуулийн хорооны мэдэгдсэнээр сонгууль "өрсөлдөөнтэй, сайн зохион байгуулалттай" чвагдсан гэж үзсэн байна. Энэ бүх үйл явц харьцангуй хүчтэй иргэний нийгмийн оролцоо нөлөөлсөн байна. 2000 оны дундуур 4000 гаруй ТББ бүртгэгдсэн байна. (Дэлхийн Банк 2005). Монголын ардчиллын үйл явц, туршлагыг үнэлэх юм бол ардчилал ба эдийн засгийн өсөлт, улс орны хөгжлийн явц, улс төрийн эрх мэдлийн харилцаа хамаарал, нөлөөллийг үнэлэхэд төвөгтэй юм. Асуудлын гол нь учир шалтгаан нь улс төрийн тогтолцоонд клиентелизм ба танил тал, нөөцийн рентийг захиран зарцуулах, хуваарилах улс төрийн хүндрэлтэй асуудал бат бөх оршиж байгаатай холбоотой. (...) Ардчилал нь клиентелистик хэв шинжийг агуулсан байх нөхцөлд эдийн засгийн өсөлтийн хурд, шинж чанар нь өрсөлдөгч фракцуудын зөрчилдөөнийг үүсгэж, зах зээлийн эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар, үүрэг функцүүдэд нөлөөлж байдаг. Засаглал ба “хэрэгжилтийн цоорхой”буюу хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэхгүй байх Засаглал гэдэг нь төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, иргэний нийгмийн төлөөллүүд тогтоосон журам, эрх мэдлийн хүрээнд бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэхэд оролцох үйл явц, тэдгээрийн хоорондын харилцааг хэлнэ . (…) Хөгжлийн зорилтуудаа хангах бодлого нь хэр үр дүнтэй байх нь хэрэгжүүлэгч байгууллагууд, тэдгээрийн гурван цөм үүрэг функцээс шалтгаална. Үүнд: амлалт найдвартай байх, үүнд хамтран зохицуулалт хийх, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх хамаарна. Эдгээр үүрэг функцүүдийн нь магадгүй улс төрийн намуудын зан төлөв, ашиг сонирхол, сонгуулийн дүрэм журам, эрх баригч нам, эвсэл бүрдүүлж зохицуулна. (цэрэг, талууд, гүйцэтгэх, бизнесийн лобби, шүүхийн байгууллага, гадаадын засгийн газар, хөгжлийн агентлагууд, хөдөлмөр эрхлэлт, иргэний нийгмийн бүлгүүд гэх мэт). Хөгжлийн зорилтуудаа хангах явцад гарч буй алдаа, хүндрэлүүд нь ихэнх хөгжиж буй улс орнуудын хувьд хууль тогтоомж, дүрэм журмын алдаа дутагдлаас шалтгаалдаггүй. Харин батлагдсан хуулиа хэрэгжүүлж, хяналт тавьж“хэрэгжилтийн цоорхой”д анхаарах хэрэгтэй. Төсвийн аалдагдал нь шинэчлэлийн хөтөлбөрүүдийн бодит хэрэгжилт сул байгаатай - isomorphic mimicry гэдэг нь өөр газар хийсэн шинэчлэлийн ажлуудтай ижил харагдах боловч хэрэгжилт нь ялгаатай - болон "төрийн чадавх доройтсон" байдалтай холбоотой байдаг. Төсвийн алдагдал нь улс төрийн хүсэл зориг, төрийн чадавхтай холбоотой гэж ойлгохоос илүүтэйгээр улс төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлж буй албан болон албан бус байгууллага, бүлгүүд тоглоомын дүрмийг хэрхэн зохицуулж буйг ойлгох нь сорилт болж байна. (Дэлхийн Банк 2017). Бодлогууд нь вакуум орчинд хийгддэггүй бөгөөд "тэгш бус хэлэлцээр" гэж тэмдэглэгдсэн улс төр, нийгмийн нарийн төвөгтэй орчинд явагддаг. [бүлэг] зөрчилдсөн ашиг сонирхолыг дагаж өөрчлөгдсөн дүрмүүдтэй харилцах "(ibid, 29). Дээрхтэй адил дүрмүүд нь өөр өөр үр дүнд хүргэж чадна. Бодлогын үр дүнг зөвхөн бодлого хэрхэн боловсруулагдсанаас гадна бодлогын хувилбарыг хэрхэн сонгож яаж хэрэгжүүлдгээс шалтгаална. (ibid, 7). Хэрэгжилтийн цоорхой буюу ‘implementation gap’ арилгахын тулд бодлогын гол гурван үе шатыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй: дүн шинжилгээ хийх (үйл ажиллагааны проблемыг тодорхойлох), үнэлгээ хийх (эрх мэдлийн тэгш бус байдал ба хэлэлцээ хийх үйл явц), ба Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 16 зорилт тавих (Бодлого боловсронгуй болгох урам зориг, давуу талыг хэрхэн сэргээж болох вэ?) Дэлхийн банк 2017. Цаашдын дүн шинжилгээндээ бид эдгээр гурван гол үе шатыг эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, хүн амын сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэх болон хүрээлэн буй орчны стрессийг бууруулахад чиглүүлэн хянахыг санал болгоно. (see Хайрцаг 2, 3 болон 4, зэргийг харна уу). Эх үүсвэр: Эшлэл (M. J. Watts 2017) Дүн шинжилгээний бүтэц 17. Энэхүү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ нь хөгжлийн сорилтын дүн шинжилгээний гурван үндсэн хэсэг болон ирээдүйн бодлого шинэчлэлийн гол тэргүүлэх чиглэлүүдийг тодорхойлсон дүгнэлт хэсгээс бүрдэнэ. Бүлэг Error! Reference source not f ound., Error! Reference source not found. болон Error! Reference source not found.-т эдийн засгийн тогтворгүй өсөлт, хүн амын сайн сайхан байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж буй хүчин зүйлс, буй хүрээлэн буй орчны өсөн нэмэгдэж тулгамдсан асуудлуудтай холбоотой сорилтуудыг авч үзлээ. Бүлэг тус бүрийг Монгол Улсын нөхцөл байдалд хөрвүүлэн Төрөлжүүлсэн хөгжлийн зарчим дээр тулгуурлан боловсруулав. Бүлэг тус бүр нэгдүгээрт, тухайн улсын гүйцэтгэлийн дүн шинжилгээнд зориулсан дэд хэсэг, хоёрдугаарт, биет болон хүмүүнын хуримтлал болох "бодит хуримтлал” болон "биет бус капитал"-ыг хуримтлуулж чадсан эсэх талаар хэлэлцэх дэд хэсгээс бүрдэнэ. Эдийн засгийн өсөлт, сайн сайхан байдал болон тогтвортой байдал хэрхэн засаглалтай холбогддог талаар дүн шинжилгээ хийж, улс төрийн эдийн засгийн хүчин зүйлсийг бүлэг тус бүрд судлах болно (Хайрцаг 2, 3, 4). V бүлэгт Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн санал, зөвлөмж болон Монгол дахь оролцогч талуудын хэлэлцүүлгийн үндсэн дээр өмнөх бүлгүүдэд олж авсан баримтуудыг нэгтгэн хураангуйлж богино болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлогыг бүрдүүлэх хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийг жагсаасан болно. 18. Энэхүү Монгол Улсын системчилсэн дүн шинжилгээ нь мөн үндсэн тайлангийн баримтуудыг бататгах хоёр хавсралтаас бүрдэнэ. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын гүйцэтгэлийг голчлон Дэлхийн хөгжлийн индексээс бүрдсэн 100 гаруй шалгуур үзүүлэлтээр дэлхийн бүх улс орнууд болон сонгосон цөөн тооны орнуудтай харьцуулалт хийж жишиг тогтоосон (Хавсралт 1-ээс Монгол Улсын жишиг тогтоох үйл явцыг харна уу). Хоёрдугаарт, 2017 оны 9, 10-р саруудад зохион байгуулсан оролцогч талуудтай хийсэн уулзалтуудын хураангуй болно. Эдгээр уулзалтууд нь төрийн алба, эрдэм шинжилгээний ажилчид, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагууд болон олон талт байгууллагуудын төлөөллийг хамруулан хот, хөдөөгийн хэд хэдэн газруудад зохион байгуулагдсан (тухайлбал: Улаанбаатар, Дархан, Орхон). Уулзалтууд “Chatham house”-ийн дүрмээр явагдсан бөгөөд чанарын болон тоон мэдээлэл цуглуулах үүднээс албан бус тойм саналуудыг мөн багтаасан болно. Үүнээс гадна олон нийтийн оролцоог идэвхжүүлэх үүднээс цахим/вэб-сайт дээр суурилсан платформоор мэдээлэл нээлттэй хүлээж авсан бөгөөд цугларсан мэдээллүүдийг мөн хавсралтад хураангуйлан оруулав (Хавсралт 2: Оролцогч талуудтай хийсэн хэлэлцүүлэг). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 17 II. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ БӨГӨӨД ТОГТВОРТОЙ ӨСӨЛТ 19. Монгол Улс эдийн засгийн бүтээмжээ өсгөж чадсан ч энэ нь макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлаас болж зарим талаар сулраад байна. Монголын эдийн засаг 1990-ээд он болон 2000 оны эхэн үед төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоонд шилжсэн байдаг. Эдийн засаг улам нээлттэй болж байснаас 2000 оны дунд үеэс эхлэн уул уурхайн салбарт гадаад хөрөнгө000 оны дунд үеэс эхлэн уу. Энэ нь эдийн засаг тэлэх, бүтээмж нэмэгдэх гол шалтгаан болсон. Гэвч эдийн засгийн төрөлжилт муу, өсөлт-уналтын мөчлөгөөслтын мөчлөгасгийн төрөлжилт рхайэдгээр мөчлөгийг зохистой даван туулах чадвар тааруу байснаас Монгол Улс удаа дараа эдийн засгийн цочролд өртөх шалтгаан болсон. Энэхүү эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь нэлээд сайжирч байгаа амьжиргааны түвшинг эргэн муутгах эрсдэлтэй байна. Монгол Улс нь бусад зарим түүхий эд экспортлогч орнуудын адилаар түүхий эдийн зах зээлийн тааламжтай үедламжтай ксгээр зарцуулалт хийх, зах зээлийн тааламжгүй үедр зарцусан хангалттай хуримтлал бий болгоогүйн улмаас эдийн засгийн хэлбэлзэлийг хэт зардал ихтэй даван туулж байна. 20. Монгол Улсын хувьд уул уурхайн салбар, уг салбарын үйлдвэрчлэгчдэд чиглэсэн их хэмжээний хөрөнгө оруулалт авч байгаа ч бусад салбарын хөрөнгө оруулалтын орох урсгал сул хэвээр байна. Энэ нь хэд хэдэн гол хүчин зүйлсээс хамаарч байгаа ба эдгээр нь санхүүгийн салбарын хөгжлөөс эхлээд тээвэр болон ложистикийн дэд бүтэц зэрэг өргөн хүрээг хамарч байна.4 Түүнчлэн, монголчуудын хувьд хуримтлалын нэгэн чухал хэлбэр бол мал сүрэг нь цаг уурын цочрол, байгууллагын болон хөрөнгийн оруулалтын сул дэд бүтцэд өртөмтгий хэвээр байна (IV бүлэгт илүү дэлгэрэнгүй авч үзэв). Санхүүгийн салбар, тээвэр, харилцаа холбоо болон дэд бүтэц, ложистикийг сайн хөгжүүлэхгүйгээр эдийн засгийн төрөлжилтийг амжилттай бий болгох боломжгүйг анхаарах хэрэгтэй. 21. Эдийн засгийн төрөлжилт сул, төсвийн зохистой биш бодлогоос үүдэлтэй байж болох макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь төсвийн болон худалдааны хос алдагдлаар илэрч байна. Энэхүү байдал нь бодлогын “хэрэгжилтийн сул байдал”-аас голлон шалтгаалж байгаа буюу хууль тогтоомжоо амжилттай хэрэгжүүлэхэд гол асуудал болж байна. Монгол Улс төсөв санхүү, биет болон ложистикийн дэд бүтэцтэй холбоотой гол асуудлуудыг шийдвэрлэх хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлэх тал дээр амжилт гаргасан. Гэвч сайн хуулидын хэрэгжилтийг хангахад ур чадвар өндөртэй, чин үнэнч төрийн албан хаагчид, чадварлаг хувийн салбар, сахилга баттай улс төрчид болон иргэний нийгмийн байгууллагууд нэн чухал юм. (Шигтгээ 2-г харна уу). Дээрх асуудлуудыг шийдэхэд шинэ институцүүд гэхээсээ илүүтэй дээрх эдийн засаг, нийгмийн бүлгүүдийн хамтын ажиллагааг сайжруулж, хатдаа хууль, бодлогын хэрэгжилтийг сайжруулснаар эдийн засгийн өөрчлөлт, шинэчлэлийг амжилтатй хийх боломжтой юм. 4 ө ө ө ө ү үү ү ө ө ө ө ө ө үү (Ианчовичина and Гүптү 2007) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 18 Эдийн засгйин өсөлт: Эдийн засаг хурдтай тэлж, бүтээмж нэмэгдсэн ч тогтворгүй байдал олширсоор байна. 22. Монгол Улс нь эдийн засгийн өндөр өсөлтийн боломжоо хэсэгчлэн ашиглаж байна. 1990-ээд онд Монгол Улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих хүндхэн шилжилтийг хийсэн бөгөөд тухайн үед нэг хүнд ногдох ДНБ жилийн 1.2 хувиар буурсан. Гэвч 2000 оны эхний арван жилд шилжилтийн үр дүнд нэг хүнд ногдох ДНБ 5.2 хувиар өсчээ. 2010-17 онуудад эдийн засаг эрчтэй өссөн ба нэг хүнд ногдох ДНБ жилд дундажаар 7.3 хувьд хүрсэн байдаг. 23. Сүүлийн 15 жилд нэг хүнд ногдох ДНБ хэмжээ дорвитой өссөн нь нэг ажилтны бүтээмж эрчимтэй өссөнтэй холбоотой байв. Хүн амын өсөлт тийм ч өндөр биш буй улсын хувьд үйдвэрлэлийн нэг хүчин зүйл болох хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлсэн нь нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээ буурахад нөлөөлсөн байна. 2000-10 онуудад хөдөлмөрийн насны хүн амын өсөлт нь нэг хүнд ногдох ДНБ -ний бараг тэн хагасыг (2.0 нэгж хувиар) эзэлж байсан бол 2010-16 онд нэг хүнд ногдох ДНБ бараг өсөлтгүй (0.2 нэгж хувиар)5 байв. Үүнээс гадна хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин дээрх хугацаанд буурсан нь нэг хүнд ногдох ДНБ -ний өсөлтөнд сөрөг нөлөө үзүүлжээ (тус тус 0.8 ба 0.3 нэгж хувиар). Харин энэ хугацаанд нэгж ажиллах хүчинд ноогдох үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэг хүнд ногдох ДНБ-ий 50 хувиас 95 гаруй хувьд хүрч өсчээ (Зураг 1, баруун дээд болон зүүн хэсэг).6 24. Нэгж ажиллах хүчинд ногдох үйлдвэрлдэлийн хурдацтай өсөлт нь бүтцийн өөрчлөлт болон хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтөөс шалтгаалжээ. 1990-ээд оны эдийн засгийн шилжилтийн дараа бүтээмж багатай салбараас бүтээмж өндөртэй салбар уруу ажиллах хүчин шилжих байдлаар 2000 оны эхээр эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт явагдсан. Ийнхүү салбар хоорондын шилжих хөдөлгөөн нь голчлон хөдөө аж ахуйн салбараас бусад салбар руу чиглэсэн бөгөөд энэ нь нэгж ажиллах хүчинд ногдох бүтээгдэхүүний гарцын өсөлтөд чухал нөлөө үзүүлсэн. 2000-10 оны хооронд хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн талааас илүү хувь нь салбар дундын шилжилт хөдөлгөөнөөр тайлбарлагдана. (2.8 хувийн хөдөлөмрийн бүтээмийн 1.5 нэгж хувийг шилжилт хөдөлгөөн эзэлж байна). Харин 2010-16 оны хооронд болсон "салбар хоорондын" шилжилт хөдөлгөөнд хөдөлмөрийн бүтээмж багахан хувийг эзэлж байна. (хөдөлмөрийн бүтээмжийн жилийн өсөлтийн 7.1 хувиас зөвхөн 1.6 нэгж хувийг эзэлж байна). Энэ нь хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт ихэнхдээ нийт салбаруудын үйлдвэрлэлийн бүтээмжээр тайлбарлагдана. Хөдөө аж ахуй ба уул уурхайн салбаруудын хөдөлмөрийн бүтээмжүүд ньнийт хөдөлмөрийн бүтээмийн талаас илүү хувийг 5 ө ө ө ү ө ө ө ү ү ү ү http://www.1212.mn/ 6 ү үү ү ө ө ө ү ү ү үү үү = ∗ ∗ үү ө ө ө ө ү ү үү ө ө ө ө үү үү ө ү ү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 19 бүрдүүлж байна. (салбар хоорондын шилжилтийг хассан хөдөлмөрийн бүтээмжийн нийт өсөлт 6.5 хувь бөгөөд 1.6 ба 2.3 нэгж хувь дээрх 2 салбарын бүтээмжээр тайлбарлагдаж байна). Үлдсэн бүх салбар хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт нийт хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн 1 ба түүнээс хүрэхгүй бага хувийг бүрдүүлсэн байдаг. Судалгаанд хамрагдсан хугацаанд үйлчилгээний салбарын хөдөлмөрийн бүтээмж сөрөг байсан бол боловсруулах үйлдвэрлэлийн хөдөлмөрийн бүтээмж хамгийн удаан өсөлттэй салбаруудын нэг байсан нь ажиглагдсан. (Зураг 1, дунд болон зүүн хэсэг). 25. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн гол нэг эх үүсвэр нь хөрөнгийн хуримтлал ба ялангуяа нийт хүчин зүйлийн бүтээмж өсөж байсантай холбоотой байхаар байна. Монгол Улсын эдийн засгийн шинэчлэл болон 2000-аад оноос глобал зах зээл үрүү нэвтрэх үйл явц нь нийт хүчин зүйлийн бүтээмж өсөхөд нөлөөлсөн бөгөөд хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлийн 2/3-ийг тайлбарлаж байна. (хөдөлмөрийн бүтээмжийн жилийн өсөлт 1.4 хувь байгаагаас 0.9 нэгж хувийн нийт хүчин зүйлин бүтээмж бүрдүүлж байна, салбар дундын хөдөлмөр шилжилтийг хассан). 2010-16 онуудад тус уул уурхайн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдсэн нь нэгж ажиллах хүчний хөрөнгийн хуримтлалыг өсгөхөд нөлөөлсөнөөс гадна нийт хүчин зүйлийн бүтээмж өсөхөд мөн нөлөөлжээ. Үүний үр дүнд хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт маш хурдацтай явагдсан байх талтай. (Зураг 1, баруун доод ба зүүн хэсэг).7 26. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд хөрөнгийн хуримтлал хэлбэлзэл өндөр байв. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед хөрөнгө оруулалт жил тутам буурч байсан бөгөөд 1990 оны дунд үе хүртэл нөхцөл хандлага хэвээр байсан. ДНБ-д эзлэх хувь нь 1994 он гэхэд хамгийн бага буюу 17.8 хувь хүрсэн бол 2012 он гэхэд хамгийн их буюу 50 хувьд хүрсэн, харин 2016 онд огцом буурч 21 хувьд хүрсэн байдаг. Энэ үйл явц нь Монголын эдийн засагт эрс өөрчлөлтийг авчирч, хөрөнгийн хуримтлал гарцын хэмжээ 1990-ээд онд ойролцоогоор 4.5 байсан бол зах зээлд шилжсэнээр 2000 оны дунд үе гэхэд гэхэд уг харьцаа 2.7 болсон байдаг. (Зураг 2). Энэ үйл явц Монголын эдийн засгийг үр ашигтай (жилийн нийт гарцын хэмжээ 22 хувиас 37 хувь хүртэл) болгож, хөрөнгийн хуримтлалыг эрчимжүүлсэн. (2000-16 онуудад нэг хүнд ногдох хөрөнгийн хэмжээ 2 дахин нэмэгдсэн).8 7 ө ө ө ү ү 1− =Φ( ) ө ө ө ү ө ө үү ө ө ө ө ө ө ө ө ө ө ө ө ү ү өө ө үү ү ү ү ү ө ө ү ө өө өө ө ү ү ө ө Erro r! Bookmark not defined. 8 (Nehru and Dhareshwar 1993) ө ө ү ө ө ө ө ө ө Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 20 27. Уул уурхайн салбар нь Монголын хөгжил, эдийн засгийн гол тулгуур болоод байна. Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн салбар ДНБ-ний 20 хувийг бүрдүүлж, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний ойролцоогоор 60 хувийг, мөн нийт экспортын 80 хувийг бүрдүүлж байна. Дашрамд дурьдахад, Монгол Улсын ДНБ-ний өсөлтийн хэмжээ 2011 онд 17 хувьтай байсан бөгөөд энэ нь дэлхийн хамгийн өндөр үзүүлэлт болсон. Энэ өсөлт нь гол төлөв уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалтаас үүдэлтэй бөгөөд 2011 ба 2012 онуудад нийт ДНБ-ний 49 хувийг бүрдүүлж байсан байна. Эдийн засгийн өсөлтийн гол хөдөлгөгч хүч нь уул уурхайн экспорт (ихэвчлэн БНХАУ руу гаргасан) байсан бөгөөд годуу зэсийн баяжмалын экспорт уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын 50 хувийг бүрдүүлж байсан. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд (2013-16), Монгол Улсын экспортын дундаж хэмжээ жилд 4.9 тэрбум ам.доллар байсан бөгөөд үүнээс уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт жилд 3.9 тэрбум ам.доллар буюу 78 хувийг эзэлсэн байдаг. Ойролцоогоор 50 уурхайн компани болон Засгийн газар гэсэн оролцогчид Монголын уул уурхайн салбарт идэвхитэй үйл ажиллагаа эрхэлж байгаагаас ойролцоогоор 30 нь олборлолт эрхэлж буй буюу эрхлэхэд ойрхон байна. 28. Уул уурхайн салбарын гүйцэтгэл нь тус салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалттай шууд холбоотой. Энэхүү гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын нийт дотогшлох урсгал нь 2007-08 онуудад дэлхийн санхүүгийн хямралын дараах дэлхийн эдийн засгийн сэргэлтийн үеийн турш тогтвортой нэмэгдэж ирсэн бөгөөд БНХАУ-ын түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ нэмэгдсээр ирсэнтэй салшгүй холбоотой. Гэвч 2011 оноос ГШХО-ын дотогшлох урсгал буурч, 4.6 тэрбум ам.доллараас 2015 онд 94.2 сая ам.долларт хүрч буурч, 2016 онд - 400 сая ам.доллар болсон. ГШХО-ын нийт хэмжээ буурсан үйл явц нь түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнэ буурсан үетэй давхцсанаас гадна Монгол Улсад улс төрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөж, тодорхой бус байдал нэмэгдсэнтэй зэрэгцсэн. ГШХО-ын урсгал хэвий ын хэлбэлзэлтэй байсан ч 2006-13 онууд буюу 8 жилийн хугацаанд уул, уурхайн салбар (газрын тос, байгалийн хий багтсан) нь Монгол Улсын Засгийн газарт нийтдээ $5.5 тэрбумын татвар болон төлбөрийг төлсөн байдаг. Энэ нь дээрх хугацааны нийт татварын орлогыг 49 хувьтай тэнцэж байв. 29. Гэсэн хэдий ч уул уурхайн салбар ажлын байр нэмэгдүүлэх тал дээр чамлалттай юм. Сүүлийн таван жилд (жишээлбэл 2012-16), уурхайн салбар ойролцоогоор 23’500 хүнийг шууд ажлаар хангасан. Энэ нь Монголын ажиллах хүчний бага хувийг эзэлж байгаа юм (ойролцоогоор 2 хувь). Уул уурхай нь өөрийн үйл ажиллагаатай холбоотой бараа, үйлчилгээ (тухайлбал, барилга, санхүүгийн үйлчилгээ, тээвэр, харилцаа холбоо гэх мэт) –ханган нийлүүлэх салбаруудад хөдөлмөр эрхлэлтийг бий болгоход нөлөө үзүүлдэг ч эдгээр салбарууд нь 2016 оны байдлаар нийт ажил эрхлэлтийн 15 орчим хувийг бүрдүүлж байна. Гэвч уул уурхайн салбар нь нийт хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээ, төсвийн орлого бүрдүүлэлтэд оруулах хувь нэмэр зэрэг дам сувгаар дамжин хөдөлмөрийн зах зээл дэх бодит цалин хөлсөд нөлөөлдөг. (III бүлгийн Монгол Улс дахь цалин хөлс, сайн сайхан байдал 87-89 хэсгийг харна уу). ө ө ө ө ү ү ү үү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 21 30. Харин өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгийн уламжлалт эх үүсвэр болж байсан хөдөө аж ахуйн салбар нь одоо ч гэсэн хөдөлмөр эрхлэлтийн дийлэнх хувийг бүрдүүлж байна. 1990 өөд онд хөдөө аж ахуйн салбар нь бодит ДНБ-ний 1/3-ийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд сүүлийн 25 жилийн бүтцийн өөрчлөлтийн үр дүнд энэ хэмжээ буурч, 2015 онд ДНБ-ний 13 хувийг бүрдүүлж, эдийн засгийн идэвхитэй нийт хүн амын 1/3-ийг ажлын байраар хангаж байсан. Хөдөө аж ахуйн салбарт мал аж ахуйн салбар дийлэнх хувийг эзэлдэг. (84.2 хувь). Мах болон сүүн бүтээгдэхүүн нь мал аж ахуйн салбарын үндсэн бүтээгдэхүүн бөгөөд уг салбарын гарцын 61 хувийг бүрдүүлдэг ба энэ нь ДНБ-ний 7 хувьтай тэнцүү юм. 2016 оны мал тооллогын дүнгээр нийт малын тоо толгой 61.5 саяд хүрч, ойролцоогоор 160’650 малчин өрх байна. 31. Шилжилтийн үед Хөдөө аж ахуйн салбар бараг бүрэн уналтанд ороод байсан бол эргээд сэргээд байна. 1990-ээд оноос 2000 оны эхэн үеийн аж үйлдвэржилтийн зогсонги байдал нь олон өрхийг эргээд мал маллахад хүргэсэн. Гэвч мал сүргийн тоог өсгөж, бэлчээрийн сэлгэлт хийхгүй, өвлийн нэмэлт тэжээл хангалтгүй зэргээс олон тооны малчдын амьжиргааг эрсдэлд оруулсан. Хэдий тийм боловч 2000 оны дунд үеэс хойш мах, хүнсний ногоо, үр тариа, төмс зэргийн үйлдвэрлэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэхээр хэд хэдэн санаачлага нэвтрүүлсэн нь уг салбарын нөхцөл байдоыг өөрчилсөн. 32. Монгол Улс мах, улаан буудай, төмс тариалж дотоодын хэрэгцээгээ хангах боломжтой ч олон улсын түвшинтэй харьцуулахад бүтээмж бага байгаа нь малын тоо толгой, газар тариалангийн бүтээмжийн бууралттай холбоотой. Нэг хүнд ногдох мах, үр тариа, төмсний хангамж эрс нэмэгдэж, эрэлт хэрэгцээгээ дотооддоо бүрэн хангаж байна. Гэтэл үхэр, хонь, ямааны махны гарц нь дэлхийн түвшинтэй харьцуулахад доогуур байна. Дэлхийн банкны мал аж ахуйн салбарын судалгаагаар Монголын үхрийн махны гарц олон улсын түвшингийн 50 хувиас бага, Монголын хонины махны гарц 60 хувьтай тэнцэж байна.9 Улаан буудай, төмс үйлдвэрлэгчдийн бүтээмж өссөн хэдий ч дундаж гарц нь бусад орнуудын дэвшилтэт үйлдвэрлэгчдийн өгөөжөөс харьцангуй доогуур байна. Газар тариалангийн бүтээмжийг шинэ технологи (хамгийн бага усалгаа), тоног төхөөрөмж, гербицид болон сайжруулсан үрийн сортуудыг ашиглах замаар нэмэгдүүлж чадсан. Эдгээр үр өгөөж нь нэмэлт бордоо, газар тариалангийн талбайн сэлгэлт, хөрс сайжруулах газар тариалангийн үлдэгдлийн менежментийг сайжруулахгүй бол дахин буурах аюултай. Хөрсний үржил шимийг сайжруулах, хөрсний элэгдэл, усны үр ашигтай хэрэглээ (газар доорх усыг хамтад нь ашиглах гэх мэт) болон менежментийн ба техникийн хувьд илүү үр дүнтэй байх нь ургацын салбарын урт хугацааны бүтээмжийг дээшлүүлэх гол түлхүүр болох юм. 33. Өнгөрсөн хугацаанд уул уурхайн экспортын өсөлт нь бүтээмжийг өсгөөд зогсохгүй амьжиргааны түвшинг сайжруулсан ч эдийн засгийн төрөлжид төдийлөн нөлөөлсөнгүй. 2000 оны эхэн үеэс экспортын хэмжээ бараг арав дахин өссөн нь голчлон нүүрс болон зэсийн экспортоос шалтгаалав (Зураг 3, дээд зүүн хэсэг). Уул уурхайн салбарын үйл ажиллагаа амжилттай өргөжиж, олон жилийн турш алдагдалтай байсан гадаад худалдааны тэнцэл, урсгал дансыг ялангуяа сүүлийн жилүүдэд сайжруулахад хангахад ихээхэн түлхэц болсон. (Зураг 3, баруун талын хэсэг). Үүний зэрэгцээ мах, малын утас (ноос, ноолуур гэх 9 (Дэлхийн банк, 2009) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 22 мэт) зэрэг уламжлалт хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн болон хувцасны экспорт харьцангуй бага буюу зарим тохиолдолд их хэмжээгээр буурчээ (Зураг 3, дунд ба доод хэсэг).10 Эдийн засгийг төрөлжүүлэх энэхүү зайлшгүй шаардлага байгааг бусад жишиг болсон жишээнүүдийн хэсэг дээр дурдсан байгаа. Монгол Улсыг бусад ижил төстэй улсууд болон бусад бүх улс орнуудтай харьцуулахад жагсаалтын сүүл үрүү эрэмблэгдэж байгаа нь төрөлжилт муу экспорттой улсын тоонд орж байна. (Зураг А1 5-г үз) Түүнчлэн эдийн засгийг төрөлжүүлэх асуудал нь засгийн газар, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хийсэн хэлэлцүүлгийн үеэр хамгийн чухал асуудлуудын нэг болох харагдсан. Хэдийгээр худалдаа, экспортын хувьд санал асуулгаар эзлэх хувь өндөр байдаггүй, 5 хүрэхгүй хувийг бүрдүүлсэн. (Зураг А2 1, А2-р зураг, А2-р зураг 2-р зургийг үзнэ үү). 34. Экспорт нь зөвхөн уул уурхайн салбарт төдийгүй нэг зах зээл дээр төвлөрсөн байна. 2000 оны эхэн үед Хятад руу гаргасан экспортын хэмжээ нийт экспортын 20 орчим хувийг эзэлж байсан бол 2012 оноос хойш 90 гаруй хувийг эзлэх болжээ. Харин импортод хөрөнгийн бараа, завсрын хэрэглээний бараа, шатахуун давамгайлж байна (2015 онд импортын 71 хувийг эзэлж байсан); гэхдээ олон орноос дээрх бүтээгдэхүүнүүдийг импортолж байна. (Хятад, Орос, Япон улс 2016 оны байдлаар импортын барааны 36, 14, 12% -ийг тус тус бүрдүүлжээ). 35. Гэвч Монгол Улс дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөх чадвар сайтай, цаашид сайжруулах боломжтой экспортоо нэмэгдүүлэх, төрөлжүүлэх, тоо хэмжээг нь өсгөх боломж байсаар байна. ОУСК-ийн сүүлд хийсэн судалгаагаар Монгол Улс нь уул уурхай, малын гаралтай бүтээгдэхүүний (өмнөх хэсгүүдэд дурдсанчлан) өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлсэн болохыг харуулж байна. Гэвч өрсөлдөх чадвартай байсан хувцас үйлдвэрлэл өрсөлдөх чадвараа алдаж, нэхмэл бүтээгдэхүүнээс багахан ашиг олжээ.11 Зураг 4-ийн нэгдүгээр хэсэгт, Монгол Улс цөөн төрлийн үйл ажиллагаанаас хамааралтайг харуулж байна, хоёрдугаарт, 2000-16 оны хооронд тус улс малын гаралтай бүтээгдэхүүн, уул уурхайн салбарын гүйцэтгэлээрээ дэлхийн тэргүүлэх 25 улсын тоонд багтсан байна. Нэг талаас хувцас үйлдвэрлэлээр жагсаалтын эхний хагаст багтаж байсан эрэмбээ алдаж, нэхмэл бүтээгдэхүүн үйлвэрлэлийн өрсөлдөх чадварт ахиц гараагүй бөгөөд үр тариа, цаас, металл бүтээгдэхүүн, машин механизмд бага зэрэг дэвшил гаргасан байсан. ОУСК-ийн дүн шинжилгээ нь Монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэх, бэхжүүлэхэд чиглэгдсэн хэд хэдэн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын боломжуудыг тодорхойлсон. Үүнээс гадна ОУСК нь аялал жуулчлал, тээврийн үйлчилгээнд хамаарах үйлчилгээний экспортын сүүлийн үед гарсан ахиц, цаашид өргөжих боломж байгааг мөн дурьдсан.12 Саяхан гаргасан Дэлхийн Банкны тайланд ноос, ноолуур, мах, арьс ширэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортын чадавхыг тодорхойлсон 10 ү ү ү https://atlas.media.mit.edu/en/ 11 ө ө ө үү ү үү ө ө ү (Хаусман, et al. 2014) ү 12 (Латимер and Пиатковский (бэлтгэж байна)) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 23 боловч эдгээр бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх гол асуудал болох ложистик, санхүүгийн болон зохион байгуулалтын асуудлуудыг шийдвэрлэн зохицуулалт хийх шаардлага байсаар байна. 13 36. Монголын эдийн засаг түүхий эдийн экспортоос хамаарах хамаарал өндөр байгаа нь эдийн засгийг түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн мөчлөг, үнийн хэлбэлзэлд хэт өртөмтгий болгож байна. Үүн дээр уул уурхайн салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэт "төвлөрөл" нэмэгдэх бөгөөд завшаантай нь зөвхөн Оюу Толгой төслийн гүйцэтгэл нь улсын макро эдийн засгийн гүйцэтгэлд томоохон нөлөө үзүүлсэн хэвээр байна. Энэхүү хэлбэлзэл нь мөчлөг дагасан төсвийн бодлого, уул, уурхайн орлогыг зохицуулах улс төрийн эдийн засгийн удирдлага нэлээд хүндрэл үзүүлж байна. Түүчлэн экспортын хэт төвлөрлийг богино хугацаанд өөрчлөхөд хэцүү. Учир нь худалдааны төлөв байдал нь тухайн улсын хувьд бүтээмжийн олон төрлийн хүчин зүйлүүдээс (байгалийн баялаг, хүний нөөц, эрчим хүч болон санхүүгийн хөрөнгө гэх мэт) шалтгаалах ба экспортын өөр бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг бий болгох, энэ чиглэлд шилжихэд тодорхой хугацаа шаардагддаг. 37. Түүхий эдийн үнэ ханш, валютын ханшийн тогтворгүй байдал нь Монголын гадаад худалдааны салбарт 2008-09 онуудад маш ихээр нөлөөлсөн. Түүхий эдийн үнийн өсөлтийн үед экспортын үнийн индекс өсөх хандлагатай байсан бол импортын үнийн индексийн өсөлт харьцангуй алгуур өсөлттэй байснаас 2009-12 онд худалдааны нөхцөл сайжирсан байдаг. Түүхий эдийн үнийн өсөлтөд экспортын үнийн индекс өсч, худалдааны нөхцөл сайжирснаар ГШХО нэмэгдэж, энэ нь төсвийн тэлэх бодлоготой давхцаж эцэстээ эдийн засаг огцом сайжирахад нөлөөлсөн. (Зураг 5, доод хэсэг). Энэ хугацаанд нэрлэсэн ханшны чангаралт нь инфляцитай хавсарснаар бодит ханшийн чангаралт авчирсан. Харин түүхий эдийн үнэ буурч эхлэхэд уул уурхайн салбарын огцом өсөлт саарч, мөн Хятадын өсөлт саарсан нь Монгол Улсын гадаад худалдааны нөхцөл байдлыг муутгасан. Төлбөрийн тэнцлийн дарамт нь 2012 оны сүүлээс валютын ханшийн огцом сулруулж, валютын нөөцийг үлэмж хэмжээгээр бууруулсан. 2012-16 онуудад нэрлэсэн ханш 78 хувиар суларсан нь нэрлэсэн үйлчилж буй ханш (NEER)-ийг 38 хувиар сулруулахад нөлөөлж, улмаар инфляци 2014 оны дунд үеэс буурснаас, бодит үйлчилж буй ханш (REER, Зураг 5, дээд хэсэг) тогтвортой байжээ. 38. Өсөлт, уналтын энэхүү эрсдэлтэй мөчлөг нь дотоодын эдийн засгийн төдийлөн зохистой бус бодлоготой давхцсан. 2011 оноос хойшхи түүхий эдийн үнийн огцом уналт нь төсвийн болон гадаад секторт хүчтэй нөлөөлсөн. 2011-13 онуудад гадаадын хөрөнгө оруулагчид байгалийн нөөц боломжийг хүртэхээр ихээр хөрөнгө оруулснаар Монгол Улсын эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өссөн. Гэвч, 2014-16 оны үед энэхүү өндөр өсөлт нь түүхий эдийн (зэс, нүүрсний) үнийн огцом бууралт, экспортын бууралтаас шалтгаалан огцом буурсан. ГШХОнь 2011 онд ДНБ-ий 40 хувьтай тэнцэж байсан бол 2014-16 онуудад ДНБ-ний 2 хувиас бага хэмжээнд хүрч агшсан. Энэ нь ашигт малтмалын салбар дахь гадаадын хөрөнгө оруулалттай шинэ төслүүд хойшлогдсоноор тайлбарлагдаж байв. Бодлого боловсруулагчид эдийн засгийн өсөлтийг түр зуур дэмжсэн макро эдийн засгийн тэлэх бодлогыг хэрэгжүүлж, үүний улмаас гадаад өрийн хэмжээ нэмэгдэж, төлбөрийн тэнцэл муудаж, банкуудын хөрөнгийн чанар муудаж, дотоод болон гадаад зээлийн зардал өсч, 13 (Латимер and Пиатковский (бэлтгэж байна)) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 24 ядуурал нэмэгдсэн. 2016 оны эцсээр төсвийн алдагдал өсч болон төгрөгийн ханш суларснаар Засгийн газрын өрийн хэмжээ ДНБ-ий бараг 90 хувьд хүртэл өссөн. 39. Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн экспорт давамгайлсан нь төсөвт нөлөөлсөн. 2010 онд төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль тогтоомжийг баталсан боловч сүүлийн жилүүдэд төсвийн бодлого нь мөчлөг дагасан хэвээр байсан нь бөгөөд төсвийн зарцуулалт нь нь Голланд өвчин эдийн засагт нүүрлэх гол суваг болсон (Кан ба Готтшолк 2017). Төсвийн зарцуулалт эрчимтэй өсч, - Монгол Улс магадгүй шууд нөөцөө бэлэн мөнгө болгон тараах схем ашигласан - 2010-12 оны хооронд иргэдэд бэлэн мөнгө тараасан нь дэлхий дээрх цорын ганц улс байж болох юм. (Инг ба Ховес, 2015). Эдгээр бодлого нь дотоод эдийн засгийн шингээх чадварын асуудлыг үүсгэсэн. Энэ нь хөгжиж буй орнуудад байгалийн баялагтай холбоотой үүсдэг асуудлуудыг нэг юм. (Коллиер, бусад, 2010). Эдийн засгийн дотоод шингээх чадварын асуудал нь өндөр инфляци болон (уул уурхайн бус) худалдааны өндөр алдагдлаар илэрдэг. 40. Улс орны хөдөлмөрийн бүтээмж, амьжиргааны түвшинд дорвитой өөрчлөлтийг бий болгосон уул, уурхайн экспорт нь гол хүндрэл биш юм. Гол хүндрэл бол бодлого боловсруулагчдаас уул, уурхайд түшиглэсэн эдийн засгийн зөв менежмень хийж чадаагүй явдал юм. Сүүлийн үеийн макро эдийн засгийн гол алдаатай бодлогуудаас дурьдвал, нэгдүгээрт, төсвийн бодлого. Монгол Улсын Хөгжлийн банкаар дамжуулан их хэмжээний төсвийн шинжтэй зарцуулалтыг 2012-16 онуудад хийж, нэгдсэн төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 10 хувиас дээш түвшинд хүргэсэн. Хоёрдугаарт, мөнгөний болон валютын ханшны бодлогын хүрээнд 2012-14 онд Монголбанк бодлогын хүүг бууруулах, шинэ төрлийн төсвийн шинтэй зээлүүдийг хэрэгжүүлэх зэргээр ДНБ-ний 25 орчим хувьтай тэнцэх хэмжээний тэлэх бодлого хэрэгжүүлсэн. Мөн Монголбанк төгрөгийн ханшийг хамгаалах зорилгоор их хэмжээгээр валютын нөөцөө (ойролцоогоор 3 тэрбум ам.доллар) бууруулсан. Гуравдугаарт, санхүүгийн салбарын хяналт, шалгалтын тогтолцоо хангалтгүй, хязгаарлагдмал нөөцтэй, бодлого зээлүүд дээр удаа дараа хөнгөлөт үзүүлсэн, хуулийн хэрэгжилт сул байсан гэх мэт. Тус улс хос алдагдал буюу төсөв болон гадаад тэнцлийн их хэмжээний алдагдалд орсны улмаас гадаад валютын нөөц хурдацтай бууруулж, гадаад өр огцом нэмэгдсэн асуудалтай тулгарсан. Макро эдийн засгийн тотворгүй байдал нь эцэстээ хөгжлийн түншүүдийн тусламжтайгаар 2016-17 онуудад хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд хүргэсэн. (Зураг 6) 41. Гадны шокын эсрэг макро эдийн засгийн тэлэх бодлого нь өсөлтийг дэмжсэн боловч зардал өндөр байсан. Төсвийн хувьд алдагдал 2016 он хүртэл ерөнхийдөө хяналтанд байсан боловч төсвөөс гадуурхи зардал (дэд бүтцийн төслүүд болон хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөрүүд) -ийг Хөгжлийн банк (МУХБ), Монголбанк (МБ)-ны сувгуудаар 2012 оноос эхлэн олгосон. Төсвийн ерөнхий нөхцөл байдал тэлэлттэй байсан ба Монгол Улс эдийн засгийн өсөлттэй үедээ бүрдүүлсэн хуримтлалаа (хангалтгүй) шавхсан. 2011 оноос хойш Засгийн газрын өрийн хэмжээ бараг дөрөв дахин өсч, төсвийн алдагдал 2016 онд ДНБ-ний 17 хувьтай тэнцсэн. Мөнгөний тэлэх бодлого нь зээлийн өсөлтийг өдөөж, импортыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө бууруулснаас гадна төгрөгйин ханш огцом суларч инфляцид нөлөөлсөн. Бодлогын зээлүүд дээр Төвбанкнаас зохистой харьцааны хөнгөлөлт үзүүлсэн нь банкны салбарын эмзэг байдлыг нэмэгдүүлсэн. Түүнчлэн, Монголбанк болон Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 25 Хөгжлийн банкаар дамжуулан хийсэн санхүүжилттэй холбоотой засаглал сул байсан, зээлд хийх үнэлгээ сул байснаас үр өгөөж багатай, үр ашиггүй зардлыг санхүүжүүлж үндэсний баялагийг үргүй зарцуулсан. 42. 2012 оноос хойш өсөн нэмэгдэж буй төсвийн алдагдал, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, гадаад санхүүжилтийн тодорхойгүй байдал, өндөр өр нь эцэстээ хөгжлийн түншүүдийн дэмжлэгтэйгээр эдийн засагт тохиргоо хийх нөхцөлд байдлыг бий болгосон. 2017 оны 12 дугаар сард ОУВС-аас хийсэн Өрийн тогтвортой байдлын дүн шинжилгээ (DSA) -ийн урьдчилсан үр дүнгээс харахад төсөвт дорвитой тохиргоо хийх нь Засгийн газрын өрийг тогтворжуулна гэж дүгнэсэн: (i) томоохон уурхайн олборлолт, үйлдвэрлэлээс хамаарч 2019 онд эдийн засаг ихээхэн өсч, цаашид тогтвортой байх болно; (ii) доноруудаас олгох хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй санхүүжилт нь нийт санхүүжилтийн хэрэгцээг бууруулж, өрийн өнөөгийн үнэ цэнийг (PV) бууруулна. (iii) хөнгөлөлттэй бус нөхцлөөр авсан гадаад санхүүжилтийг дахин санхүүжүүлж, Засгийн газар дотоодын зээлдэгчдээс өнөөгийн нөхцлөөс илүү таатай нөхцлөөр санхүүжилт босгоно. Монгол Улсын нийт гадаад өр 2016 оны эцсээр ДНБ-ий 220 хувьтай тэнцсэн бөгөөд хэрэв 7.4 тэрбум ам.долларын компани хоорондын зээллэгийг хасч тооцвол дээрх үзүүлэлт 155.6 хувьтай тэнцэх юм. Эдгээр төсөөллийн дагуу, өрийн тогтвортой байдлын гол үзүүлэлт буюу ДНБ-д эзлэх өрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь 2018 онд 89 орчим хувь хүрэх магадлалтай байсан бөгөөд 2019 оноос буурч 2021 он гэхэд 81 хувьд хүрэхээр төсөөлөгдөж байна (Зураг 7). 2017 оны эдийн засгийн гүйцэтгэлийн үр дүнг харахад нэрлэсэн ДНБ ба төсвийн тэнцэл нилээд сайжирч, улсын өрийн хандлагыг сайжруулсан байгаа боловч өрийн тогтвортой байдал хэврэг бөгөөд гадаад цочролд мэдрэмтгий хэвээр байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын цэвэр дотогш урсгал 2017 онд 1.5 тэрбум ам.долларт хүрээд байна. Тогтвортой өсөлтөд хүрэх сорилтууд: Төсвийн зохистой бодлого ба хөрөнгийн хуримтлалыг төрөлжүүлэх нь 43. Эдийн засаг тогтворгүй байгаа нь нь Монголын эдийн засгийн үндсэн гурван сорилтын нэг юм. Өмнөх хэсэгт Монгол Улсын эдийн засгийн нээлттэй байдал болон уул уурхайн салбарт оруулсан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үр дүнд эдийн засаг, бүтээмж дорвитой өсч чадсан хэдий ч энэхүү өсөлтийн тогтворгүй байдал нэмэгдэж байгааг дурдсан билээ. Цаашид өсөлтийг үргэлжлүүлэн хадгалж тогтворгүй байдлыг бууруулахын тулд “Эдийн засгийн төрөлжилтийн дүн шинжилгээн”-д санал болгосны дагуу түүхий эдийн үнийн тогтворгүй байдлын эсрэг чадвартай мэргэшсэн институцийг бэхжүүлэх хмагийн чухал болоод байна. Мөн түүнчлэн цаашид илүү төрөлжсөн үйлдвэрлэл болон экспорттой болох шаардлагатай. Энэ хоёр хүчин зүйл нь эдийн засагт тогтвортой байдлыг бий болгоод зогсохгүй сүүлийн жилүүдэд эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлсэн төсвийн болон төлбөрийн тэнцлийн алдагдлаас зайлсхийх орон зайг бүрдүүлнэ. 44. Эдийн засгийн тогтвортой өсөлтөд хүрэхийн тулд макро эдийн засгийн зохистой бодлого, санхүүгийн салбарын эрүүл байдал болон бизнесийн таатай орчин зэрэг нь хамгаас чухал юм. Энэхүү цогц дүн шинжилгээгээр дээрх асуудлын хүрээнд Монгол Улсын эдийн засагт тулгараад буй сорилтуудыг авч үзлээ. Макро эдийн засгийн зохистой бус бодлого нь өрийн тогтворгүй байдлыг бий болгож, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 26 боломжгүй юм. Санхүүгийн салбараа бэхжүүлж, бизнесийн таатай орчингүйгээр бизнесийн шинэ боломжууд цэцэглэн хөгжих, цаашлаад эдийн засаг төрөлжих боломж хомс юм. Худалдааны зохистой дэд бүтэц, ложистикгүйгээрбол экспорт төрөлжих боломжгүй юм. Хариуцлагатай, үр дүнтэй төсвийн бодлого 45. Монгол Улс ирээдүйн эдийн засаг, хүний хөгжилд зориулж уул уурхайн салбараас орж ирэх орлогыг хуримтлуулах зорилгоор Баялгийн Сантай (БС) төстэй тогтолцоог бий болгох зорилгоор Монгол Улсыг Хөгжүүлэх Санг (МУХС) 2007 онд байгуулсан байдаг. МУХС-г 2009 онд Хүний хөгжил санг (ХХС)-аар солигдсон байдаг. Эдгээр сангуудын зорилго нь зөв зүйтэй байсан хэдий ч харамсалтай нь 2004 болон 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр иргэдэд бэлэн мөнгөөр тараах, хавтгайрсан нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд зэрэг улс төрийн амлалтуудыг биелүүлэхэд дээрх сангуудийн хөрөнгийг ашигласан ба энэ нь 2008-09 оны эдийн засгийн хямрал бий болоход дотоодоос нөлөөлсөн гол хүчин зүйлс байв. Харин 2011 онд улс төрийн намууд тохиролцоонд хүрч иргэдэд бэлэн мөнгө тараах байдлаар өрсөлдөхгүй байхаар тогтсон. Гэсэн хэдий ч илүү тогтвортой төсөв, ашигт малтмалын орлогын бодлогыг сайжруулах нь эдийн засгийн гол сорилт хэвээр байгаа бөгөөд цаашид ч тогтвортой байдлыг хангахад ихээхэн дорвитой өөрчлөлт шаардлагатай байна. 46. 2009 оны хямралын дараа түүхий эдийн үнэ өндөр, эдийн засгийн өсөлт сайн байх үе буюу 2010 онд Засгийн газар Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг баталсан байдаг. Энэ хууль нь 2013 оноос хэрэгжиж эхэлсэн ба төсвийн тогтворжуулалтын санг (ТТС) бий болгон түүхий эдийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзлээс хамгаалах, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох, гарах урсгалын өөрчлөлтөөс сэргийлэх, эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангах зорилготой байв. Харамсалтай нь эдийн засгийн таатай цаг үе удаан үргэлжлээгүй ба 2012 оноос хойш түүхий эдийн үнэ, ГШХО буурч эхэлсэн. Үүний үр дүнд Засгийн газар Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг ягштал дагаж мөрдөөгүй ба зарим заалтуудын хэрэгжилтийг хэд хэдэн удаа хойшлуулж, өөрчлөлт оруулсан байдаг. Мөн Төсвийн тогтворжуулалтын санд хангалттай хуримтлал үүсгэж чадаагүй юм. Орлого саарч, зарцуулалтад тавих хяналт ихээр суларсан. Мөн ЗГ-ын өр огцом өсөж, 2016 онд ДНБ-ний бараг 90 хувьд хүрсэн байна. Орлогыхоо бараг 20 хувийг зөвхөн хүүгийн төлбөрт шилжүүлж байгаа нь тогтворгүй байдлын маш тод илрэл байлаа. 47. Мөн Засгийн газар шавхагддаг нөөцөөс төсөвт орох орлогыг одоо ба ирээдүй үеийнхэнд шударга, тэнцвэртэй хуваарилах зорилгоор Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулийг 2015 оны 2 дугаар сард баталсан байдаг. Төсвийн тогтворжуулалтын сангийн эх үүсвэрийг зөвхөн хөгжлийн гол хэрэгцээ шаардлага бүхий хөрөнгө оруулалтад зарцуулна гэж заасан байдаг. Төсвийн тогтворжуулалтын сангийн хөрөнгө ДНБ-ний 10 хувиас давсан тохиолдолд энэ дүнгээс давсан хэмжээний санхүүгийн хуримтлалыг дотоод болон гадаад зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийх, мөн Хөгжлийн Банкаар дамжуулан төмөр замын сүлжээ, газрын тос боловсруулах үйлдвэр, эрчим хүчний цахилгаан станц барьж байгуулах, олон улсын стандартын шаардлага хангасан экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлчилгээ үзүүлэхэд хөрөнгө оруулна гэж заасан байна (Хүснэгт 1). 48. Төрийн санхүүгийн бодлого нь эдийн засгийн тогтворгүй байдал, улс төрийн шийдвэрээс шалтгаалсан сорилтуудтай тулгарсаар байна. Орлогын төсөөлөл болон түүний Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 27 бодит гүйцэтгэл нэлээд хол зөрсөөр байгаа нь түүхий эдийн үнэ болон ашигт малтмалын орлогын төсөөлөл их эмзэг өөрчлөлт ихтэй тооцдог, мөн хөрөнгийн зардлыг нэмэгдүүлэх гэсэн улс төрийн сонирхлоос ихээхэн шалтгаалсан байдаг. Түүнчлэн орлого, зарлагын гүйцэтгэл анхны батлагдсан төсөвтэй (Хүснэгт 2) уялдаа холбоо сул. Мөнгөн хөрөнгийн таамаглалын бодитой байдал нь сул, идэвхитэй байх боломжтой санхүүгийн хөрөнгийг сул тооцдог нь төсвийн үйл ажиллагааны үр дүнг сулруулж улмаар ЗГ-аас өсөлтийг дэмжих хөрөнгө оруулалтад тэргүүлэх ач холбогдол өгөх, үйлчилгээний чанар хүртээмжийг сайжруулахад саад тотгор болж байна. Энэ байдал нь зарлагын хэлбэлзэлийг нэмэгдүүлсэн ба тухайлбал, 2013-аас 2016 оны хооронд 12 хувийн хэлбэлзэлтэй байв. Боловсрол, нийгмийн халамж, зам тээвэр, эрүүл мэнд, шүүх гэх зэрэг ЗГ-ын 20 томоохон төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын үйлчилгээг урьдчилан таамаглах байдлыг бууруулж, үйлчилгээний хүртээмж, чанар муу байхад нөлөөлсөн байдаг. 49. Зарим агентлагуудын дутуу мэдээллээс хамаарч орлогын төсөөлөлийн чанар муу байна (ялангуяа Татварын ерөнхий газар, Гаалийн ерөнхий газар, Ашигт малтмал газрын тосны газар). Дээрх агентлагуудын салбар нэгжүүд нэлээд алслагдсан учир авч нэгтгэхэд хүндрэл үүсдэг. Төсвийн зарлагын таамаглалыг сар бүрийн батлагдсан төсвийн хуваарийн түүхэн өгөгдлийг ашиглан хийдэг учраас мөн л чанар төдийлөн сангүй байна. Учир нь төсвийн зарлагын хуваарийг бэлэн мөнгөний хэмжээнээс шалтгаалж, салбарын яамдаас гаргасан хүсэлтийг үндэслэн байнга өөрчилдөг. Хөрөнгийн зарлага мөн ихээхэн хэлбэлздэг нь зардлын таналтыг хөрөнгийн зардлаас эхэлж хийдэгтэй холбоотой. Тиймээс хэрэгжүүлэгч агентлагуудын бэлэн мөнгөний хэрэгцээг түүхэн өгөгдөлд тулгуурлан нарийн тооцоолох боломжгүй байна. Энэ нь үр дүнтэй, үр ашигтай үйлчилгээ үзүүлэхэд хүндрэл учруулсаар байна. 50. Монгол Улсын худалдан авах ажиллагааны хууль эрх зүйн зохицуулалт хэдий сайн боловч институцийн түвшинд зарим сул талууд байсаар байна.14 Ялангуяа хуулийн хэрэгжилт тэр дундаа худалдан авалтын сонгон шалгаруулах хорооны чадвар сул, худалдан авалтын шийдвэрт улс төрийн нөлөө орж шаардлага хангаагүй оролцогчдод ашигтай байдал үүсэх тохиолдлууд гарч байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын шийдвэрийн ихэнх нь худалдан авах хуулиас гадуур хийгдэж байгаа бөгөөд ил тод байдал болон хяналт туйлын хязгаарлагдмал байна. Түүнээс гадна Засгийн газар хүртээмжтэй, бүрэн ажиллагаатай, сайн зохион байгуулагдсан цахим-худалдан авалтын системийг хөгжүүлэхэд ихээхэн нөөц боломж, хүчин чармайлт гаргаж байгаа ч хэрэгжилт нь төдийлөн сайнгүй байна. 51. Эдгээр хэд хэдэн хууль тогтоомжууд нь тууштай, идэвх санаачилгатай төрийн албан хаагчид, өрсөлдөх чадвартай хувийн салбараар дамжин хэрэгжих боловч зарим сорилтууд байсаар байна. Монголын төрийн алба одоо тулгараад байгаа сорилтуудаа шийдвэрлэж чадахгүй бол төрийн үйлчилгээнд итгэх итгэл, техникийн ур чадвар, үр дүнтэй байдлаа алдах эрсдэлтэй юм. Улс төрийн хүрээнд төрийн албан тушаалтныг эрх мэдэл, танил талаараа зуучлан томилж, мэргэжил, ур чадамжид суурилсан төрийн залгамж халаа 14Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах ажиллагааны тухай хууль 2000 оны 4 дүгээр сард батлагдсан. Хэрэгжилтийн удирдамж, худалдан авалтын өргөн хүрээний баримт бичгүүдээс бүрдэнэ. . Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 28 алдагдсан байна. Төрийн албанаас халагдах байдал 2007 онд жилийн 6 хувь байсан бол 2014 онд 13 хувь болж илт нэмэгджээ. Энэхүү нөхцөл байдал нь мэргэжлийн ур чадвартай, чадавхитай боловсон хүчний тоо буурахын зэрэгцээ ур чадвартай боловсон хүчний эрэлтийг улам нэмэгдүүлж, төрийн албаны чанар, чадавхыг бууруулж, иргэдэд хүргэх үйлчилгээний хүртээмжид сөргөөр нөлөөлөх маш бодит эрсдэлийг дагуулж байна. Танил талаараа төрийн албанд орох асуудал нь иргэдийн хууль дээдлэх ёс, төрийн албаны үр нөлөөнд итгэх итгэлийг сулруулж байна. 2011 онд хийсэн судалгаанаас үзэхэд хүн амын бараг 100 хувь нь төрийн албыг гэр бүл, танил талаар явуулахаас урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, түүнчлэн төрийн алба нь төвийг сахисан, бие даасан, шударга, хариуцлагатай байх явдлыг хангах хууль эрх зүйн орчин хангалттай гэж үзжээ. Гэвч 50 хүрэхгүй хувь нь одоогийн төрийн албаны тухай хуулийг үр дүнтэй гэж үзсэн байна. Үүнээс харахад, төрийн албанд ажилд томилох сүүлийн үеийн чиг хандлага, зохион байгуулалт зэрэг нь аюулын дохио ойрхон байгааг илтгэж байна. Монгол Улсыг бусад орны 1-ээс 5 сая хүн амтай бусад орнуудтай харьцуулахад төсвийн зарлагын хувьд 5 хувиар илүү зардлыг цалин хөлс, түүнтэй адилтгах зардалд зарцуулж байна. Цаашилбал улсын салбарын хэмжээ 2005-аас 2014 оны хооронд огцом өссөн байна. Зарим өсөлт нь төрийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг сайжруулахад чиглэсэн шинэ албан тушаал бий болгох (Жишээлбэл: нийгмийн ажилтан), дүүргийн иргэдэд үйлчлэх ажилтны тоог нэмснээс үүдэлтэй. Мөн ахлах мэргэжилтний албан тушаалын тоо (2-р ангиллын орон тоонууд) энэ хугацаанд хоёр дахин илүү нэмэгдэж, жилийн өсөлт нь 8.6 хувь байна. Төрийн салбар ийнхүү өргөжин тэлж буйг тайлбарлах үндэслэл хомс байхгүй бөгөөд ерөнхийдөө танил талаараа төрийн албанд орж байгаа нь их хэмжээний өсөлтийн шалтгаан болжээ гэж хэлж болохоор байна. Хөрөнгийн эх үүсвэр: ГШХО ба дотоод санхүүгийн салбар 52. Хөрөнгийн хуримтлал нь ихэнхдээ гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт болон улсын өрөөс бүрдэж байгаа бол дотоодын үр бүтээмжтэй үйл ажиллагаанд дотоод хуримтлалыг ашиглах асуудал чухал сорилт хэвээр байна. ГШХО нь цаашид эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хэвээр байх төлөвтэй байгаа ч олон улсын санхүүжилтийн харилцан итгэлцэл, ойлголцлын динамикыг Засгийн газар болон гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хооронд үр ашигтай хадгалах хэрэгтэй. Цаашлаад Монгол Улс эдийн засгаа төрөлжүүлэх нь орон нутагт шинэ бизнесийг эхлүүлэхэд чиглэсэн дотоод, гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийг хуваарилах гол суваг нь болсон илүү боловсронгуй, чадварлаг санхүүгийн салбараас ихээхэн хамаарна. 53. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО) нь Монголын эдийн засгийн өсөлтийн санхүүгийн гол эх үүсвэрүүдийн нэг болоод зогсохгүй төсвийн орлого, гадаад валютын гол эх үүсвэр болж байна. Эдийн засаг нь ГШХО-аас хамаарал өндөртэй хэдий ч хөрөнгө оруулалтыг зохицуулж буй хууль тогтоомж нь тогтворгүй байсан нь эдийн засгийн хөгжилд саад тотгор болсоор байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай 2012 оны хуулиар уул уурхай, харилцаа холбоо, банк, санхүү зэрэг гол гол салбаруудад Засгийн газар, УИХ-аас зөвшөөрөл авах болон хөрөнгө оруулалтын зарим хатуу нөхцөлүүд нэвтрүүлснээр гадаадын хөрөнгө оруулалтын нэлээд хүнд сорилттой тулгарсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт 2013 оноос буурч, Рио Тинтогийн хэдэн тэрбумын Оюу Толгой (ОТ) зэсийн уурхай зэрэг төслүүдийн асуудлаарх олон улсын яриа хэлэлцээнд хүндрэл учирснаар бизнес эрхлэгчдэд болгоомжлол үүссэн. 2010 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох урсгал 1.7 тэрбум Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 29 ам. доллар (ДНБ-ий 24%) хүрч, 2011 онд 4.6 тэрбум ам. доллар (ДНБ-ний 44%) хүрч байв. Энэхүү огцом өсөлтийн шалтгаан нь уул уурхайн салбар, ялангуяа Рио Тинтогийн Оюу Толгой төслийн 1-р үе шатны бүтээн байгуулалт байв. Зөвхөн энэ төсөл ГШХО-д хүчтэй нөлөөлсөн юм. 2012 онд төслийн нэгдүгээр үе шат зогсонги байдалд орсноор хөрөнгө оруулалт буурч, цаашид хөрөнгө оруулалтын огцом уналтанд хүргэсэн. ГШХО-ын урсгал 2015 онд 94 сая ам.доллар болж буурсан байдаг (ДНБ-ий 0.8%). Оюу Толгой төслөөс гадна, гадаадын хөрөнгө оруулалтын орох урсгал 2014-15 онд буурсан нь дотоодын макро эдийн засгийн нөхцөл байдал, бизнесийн орчны доройтсон, уул уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотой шийдвэр гаргахад ЗГ удаан хандсан, олон улсын зах зээлийн идэвхжил саарч, түүхий эдийн үнэ буурсан зэрэг хүчин зүйлстэй холбоотой байв. Оюу Толгой төслийн 2 -р үе шат эхэлсэн, хөгжлтийн түншүүдтэй хамтарсан хөтөлбөр буюу өрийн хямрал (sovereign default)-ын эрсдлийг бууруулах зорилгоор хэрэгжүүлсэн хөтөлбөрийн нөлөөгөөр гадаадын хөрөнгө оруулалт 2017 оноос нэмэгдсэж эхэлсэн. 54. Уул, уурхайн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтууд төвлөрч, бусад салбарт хөрөнгө оруулалт хомс байна. Бүртгэгдсэн ГШХО -ын мэдээнээс үзэхэд уул, уурхайн салбарт нийт ГШХО-ын 82 хувь нь орсон бөгөөд бөгөөд энэ дүнд Оюу Толгойн хөрөнгө орууллат багтсан болно. Дараагийн гурван салбар буюу маш бага хувийг бүрдүүлж буй салбаруудаас дурьдвал: эрчим хүч 3.8 хувь, хадгалалт, агуулах 3.4 хувь, санхүүгийн үйлчилгээ 2.7 хувийг тус тус бүрдүүлж байна. Нөөц болон металлд оруулсан “Lumpy” хөрөнгө оруулалтаас гадна хөрөнгө оруулалтын үнэ цэнэ, төслийн тоо сүүлийн жилүүдэд буурч макро эдийн засгийн болон бизнесийн орчинд муугаар нөлөөлсөн. Монголын хөрөнгө оруулалтын хамгийн том түншүүд нь Их Британи, Канад, Япон, Сингапур, Хятад, Орос улсууд байна. (Зураг 8). 55. Санхүүгийн систем нь банкны салбараас ихээхэн хамаарсан ба арилжааны банкны зээл нь хувь хүн, бизнес эрхлэгчдийн санхүүжилтийн гол эх үүсвэр болсон хэвээр байна. Банкны салбарын эрсдэл өндөр байгаа нь банкуудын зээл гаргах сонирхлыг бага зэрэг бууруулж, найдвартай активт хошуурах хандлагыг бий болгож байна (жишээлбэл, ЗГҮЦ) Энэ нь санхүүжилтийн хүртээмж саарч буйг илтгэнэ. Нөгөөтэйгүүр, хувийн хэвшлийн зээл нь ипотекийн зээлд төвлөрч байсан бөгөөд сүүлийн үед хэрэглээний зээл нэлээд өсч, бизнесийн зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь буураад байна. Өрхийн зээл (оронц сууцны зээл, хэрэглээ, цалингийн зээл) нь нийт зээлийн бараг 50 орчим хувийг эзэлж байгаа юм. ЖДҮ-д бизнесээ өргөжүүлэх санхүүгийн хэрэгцээ дутагдалтай хэвээр байна. Гол шалтгаан нь: (i) банкууд барьцаа хөрөнгийн баталгаа ихээр шаарддаг; (ii) өндөр хүүтэй; ба (iii) зээлийн хугацаа богино.15 2012 оны дунд үеэс хойш зээлийн хүү нь аажмаар нэмэгдэж, 2017 онд 20 хувьд хүрсэн байдаг. Үүний зэрэгцээ банкны системийн чанаргүй зээлийн хэмжээ өсч, 2014 оноос өмнө чанаргүй зээлийн эзлэх хувь 3-аас бага байсан бол 2016 онд 9 хувь (Зураг 9, зүүн хэсэг) хүрсэн байна. Дээрх үзүүлэлтүүд нь Монгол Улсыг бүс нутагтаа эрсдэл өндөртэй банкны системтэй улсын тоонд оруулж байна. (Зураг 9, баруун тал). Энэ нь эдийн засгийн үйл ажиллагаа саарч, төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар суларсан, хадгаламжийн хүүний түвшин өсч, активын чанар муудах, зах зээлийн эрсдэл өндөр, банкуудын үр ашиггүй 15Монгол улсын аж ахуйн нэгжийн судалгаа 2013-т Санхүү хү нь бизнесийн хө хамгийн их саад тотгор учруулдаг гэжээ(Судалгаанд хамрагдсан пүү 31.7 хувь нь Зүү Ази, Номхон далайн орнуудад дунджаар 11.3 хувь байснаас ө ө байгаа). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 30 зардал, төсвийн алдагдлыг дотоодыоос ихэээр санхүүжүүлсэн зэргээс үүдэлтэй байж болох юм. 56. Монгол Улс нь банкны салбарын хүртээмж бусад оронтой харьцуулбал нэлээд өндөрт ордог. 100,000 насанд хүрэгчдэд 72 арилжааны банкны салбар ногдож (дунд болон өндөр орлоготой орнуудад ойролцоогоор 26-33 салбар ногддог), 1,000 хүн тутамд ногдох 1’298 данс, энэ харьцаа нь Монгол Улс дунд орлоготой улсуудтай ижил түвшинд байгааг харуулж байна. Дэлхийн Банкны Global Findex мэдээллийн сангаас харахад 15-аас дээш насны нийт хүн амын 92% нь банкны данстай байдаг. Эсрэгээрээ, хөрөнгийн зах зээл нь маш сул, хөгжил нь удаашралтай, ойрын хугацаанд ахиц гарахааргүй байгаа нь хууль эрх зүйн орчин болон институцийн чадавх сул байгаатай холбоотой юм. Банк бус санхүүгийн салбарын хөгжлийн хурдац удаан байгаа нь зохистой бодлого, байгууллагын бүтэц, хяналтын зохицуулалтыг цаашид үргэлжлүүлэн сайжруулах шаадлагатайг харуулж байна. Банк бус санхүүгийн салбар нь эдийн засагт бага хувийг эзлэх боловч байнгын хяналт шаардлагатай бөгөөд Санхүүгийн зохицуулах хорооны чадавхыг нэлээд сайжруулах шаардлага байна. Нэг талаас, санхүүгийн цөөхөн байгууллагад ихэнх хөрөнгө төвлөрч, ЖДҮ- ийн зээлд хамрагдах боломж хязгаарлагдмал хэвээр байгаа нь ижил түвшний улс орнууд болон дэлхийн түвшинтэй харьцуулахад санхүүгийн хүртээмжээрээ жагсаалтын сүүл үрүү эрэмблэгдэж байна. Гэхдээ нэг хүнд ногдох банкны үйлчилгээгээр (харилцах данс эсвэл зээлийг авч үзвэл) Монгол Улс ижил түвшний улс орнууд болон дэлхийн улс орнуудтай харьцуулахад жагсаалтын эхний хэсэгт эрэмлэгдэж байна. (Зураг А1 5-ыг харна уу). 57. Бодлого боловсруулагчид санхүүгийн тогтвортой салбар нь тогтвортой өсөлтөд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, 2025 он хүртэлх Санхүүгийн салбарын дунд хугацааны хөгжлийн стратеги боловсруулаад байна. Энэхүү стратеги нь олон улсын хэмжээнд өрсөлдөх чадвартай, үр ашигтай, хүртээмжтэй, тэнцвэртэй байдлыг хангасан санхүүгийн тогтолцоог бий болгохыг зорьсон. Сүүлийн жилүүдэд санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх, үр ашгийг дээшлүүлэх, гүнзгийрүүлэх, мөн санхүүгийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах чиглэлээр хэд хэдэн хүчин чармайлт гаргасан; Базель II болон III-ийг хэрэгжүүлж, банкуудад эрсдэлд суурилсан хяналт хийдэг практикийг Монголбанкнаас баталж нэвтрүүлсэн. Санхүүгийн Тогтвортой Байдлын Зөвлөл нь 2012 онд байгуулагдаж, 2013 онд Банкны хадгаламжийн даатгалын тухай хууль батлагдсан бөгөөд хадгаламж эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах эрхтэй Монгол Улсын Хадгаламжийн Даатгалын Корпораци (МУХДК) байгуулах эрх зүйн үндсийг тавьсан. 2016 оноос эхлэн бүх банкууд СТОУС-ыг санхүүгийн тайландаа ашиглах бөгөөд үнэ цэнийн бууралтын тооцоонд НББОУС 39-ийг ашиглах шаардлагатай болсон. Хөдлөх ба биет бус хөрөнгийн барьцааны тухай хууль нь 2017 оны 3-р сард цахим бүртгэлийг эхлүүлснээр хүчин төгөлдөр болсон; Түүнээс хойш 100,000 хөдлөх хөрөнгө барьцаалсан барьцаа бүртгэгдэж, Засгийн газарт 1 сая ам.долларын хураамж хуримтлагдаж, шинээр холбогдох зээлийг ихэвчлэн ЖДҮ-д олгосон. Төлбөрийн системийн шинэ стратегийг 2016 онд нэвтрүүлсэн бөгөөд Үндэсний төлбөрийн системийн тухай хууль 2017 оны 5-р сард батлагдсан. Саяхан Банкны тухай хууль, Төвбанкны тухай хууль, Хадгаламжийн Даатгалын тухай хуулийг ОУВС-ийн багцын хүрээнд олон улсын шилдэг туршлагад нийцүүлэх зорилгоор боловсруулан батлуулсан. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 31 58. Хэдий дээрх олон амжилт байгаа ч “Зохистой харьцааны шалгуур”-аас чөлөөлсөн байдал байсаар байгаа бөгөөд санхүүгийн салбарт хүндрэлтэй асуудлуудтай тулгарсаар байна. Тогтвортой, хүртээмжтэй эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих гол хүчин зүйл нь банкууд мөн бөгөөд банкны системийг бэхжүүлэх асуудал нь ОУВС-ийн хөтөлбөрийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. ОУВС, Монголбанктай хамтран ECB удирдамжийн16 дагуу активын чанарын хяналт (AQR) -ийг PwC-ээр гүйцэтгүүлсэн. Банкны системийг сэргээн босгох, Монголбанкийг бэхжүүлэхийн тулд Хадгаламжийн даатгалын корпорацийг бэхжүүлэх, банкны хадгаламжийн даатгалын хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, түүнчлэн үр ашигтай хадгаламжийн даатгалын тогтолцоог боловсронгуй болгох IADI-ийн гол зарчимд нийцүүлэх шаардлагатай. Эцэст нь, Монголбанк нь банкуудын чанаргүй зээлийн багцыг банкуудаас худалдаж авах, шийдвэрлэхэд зориулж улсын төсвийн санхүүжилт, менежменттэй, хөрөнгийн удирдлагын компани (АМС) байгуулахаар судалж байна. Түүнчлэн, удирдлага, үйл ажиллагааны хувьд төрийн салбараас илүү байж болох чанаргүй зээлийн зах зээлд илүү мэргэшсэн хувийн хэвшлийн удирдлага, менежментийн тогтолцоо, платформыг мөн анхааран үзэж байна. 59. Хэдийгээр дампуурлын тухай хууль батлагдаад бараг 20 жил хэрэгжиж байгаа ч дампуурлын үйл ажиллагаа бараг байгаагүй бөгөөд цаашид энэ чиглэлийг өргөн хүрээнд сайжруулах шаардлагатай байна. Дампуурлыг зохицуулах хууль эрх зүйн зохицуулалт сайн байх нь амьдрах чадвартай бизнесээ хамгаалж үлдэх, төлбөрийн чадваргүй зээлдэгчдэд шат дараатай гарц олох боломжийг бий болгодог үр дүнтэй механизм юм. Цаашлаад өрийн дарамтанд орсон байгууллагуудын үнэ цэнийг боломжит хамгийн их хэмжээнд хадгалах, хэт их хэмжээний өрийн дарамтанд орсон хувь хүмүүст шинэ боломжийг бий болгодог. Энэ тогтолцоогүйгээр хөрөнгө оруулагчид болон зээлдүүлэгч нар нь санхүүжилт олгох боломжтой хэдий ч удаан хугацааны турш үргэлжилж болохуйц маргааны асуудлаас үүдэн зайлсхийж байна. Чанаргүй зээлийн харьцаа харьцангуй өсөх хандлагатай байгаа үед санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд хэрэглэгчийн болон компаниудын муу өр төлбөрийг түргэн шуурхай шийдвэрлэх хэрэгтэй. Эдгээр нь бизнес эрхлэх, ЖДҮ-ийн хөгжил, санхүүгийн салбарын үр ашгийг дээшлүүлэх, тогтвортой байдлыг дэмжихэд тусалдаг. 60. Удирдлагын чадавхын сул байдал нь зөвхөн улсын секторт хамаарахгүй юм. ОУСК- ийн 2013 онд гаргасан компаний засаглалын үнэлгээг Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлийн нийт хөрөнгийн 90%-ийг эзэлж буй хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 20 томоохон компаниудын дадлага туршлагад тулгуурлан гаргасан бөгөөд дундаж үнэлгээ 27.5% (100% - иас) байсан нь тухайн үед судалгаанд оролцсон компаниудын засаглал сул байгааг харуулсан. Компанийн засаглалын үнэлгээний Үндэсний зөвлөлөөс 2014 оны мэдээлэл ашиглан нийт 22 компанид хийсэн "Монголын үндэсний компаниудын засаглал 2015” тайланд компаний засаглал 53.4% гэж гарсан. Азийн ижил түвшний бусад орнуудад сүүлийн үед хийсэн судалгааны дүнтэй харьцуулбал, энэ сайн үр дүн байв. Хэдий ахиц дэвшил 16Банкны системийн нийт зээлийн 91 хувьтай тэнцэх AQR нь ДНБ-ний 2 хувьтай тэнцэх (543 тэрбум төгрөг) хөрөнгө дутагдалтай байгааг тогтоосон. Энэ нь тө орлогын 6.9 хувь, банкны системийн нийт хадгаламжийн 3.5 хувийг эзэлж байна. Монголбанк банкуудад 9 сарын хугацаа олгохоор шийдвэрлэсэн бө өө 2018 оны эцэс гэхэд энэ ажлыг хийхээр тө ө ө байна. 2017 оны эцсээр банкуудын өө хө ө хү , хө ө чадварын харьцаа 13.7 хувь, 45 хувь байх тө ө байгаа нь банкны тогтолцоо тогтворгү хэвээр ү , дахин санхүү байгааг харуулж байна (Монголын макро эдийн засгийн 7 хоногийн тойм, No.31, 2 сарын 23, 2018). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 32 байгаа ч хувийн хэвшлийн чадавх сул байгааг мартах ёсгүй. Үнэн хэрэгтээ хувийн хэвшил нь эдийн засгийн дорвитой өсөлтийг үр дүнтэй бий болгоход тэдэнд дэмжлэг хэрэгтэй юм. Худалдааны гол асуудлууд: Бизнесийн орчин, Дэд бүтэц, Ложистик 61. Монгол Улс нь далайд гарцгүй орны хувьд экспортын зах зээлтэй холбогдоход саад бэрхшээлтэй юм. Гэвч байршлын хувьд Хятад, Оростой хил залгаа оршиж байгаа тул хөрөнгө оруулалт, экспортыг хөгжүүлэх боломж асар их юм. Монголын компаниудын өрсөлдөх чадварт олон хүчин зүйлс нөлөөлж байгаа ч Монгол руу орж буй орцыг нэмэгдүүлж эцсийн бүтээгдэхүүнийг зорилтот зах зээлд хүргэж чадвал далайд гарцгүй сул талаа бууруулах гол зам юм. 62. Монгол Улс нь өргөн уудам газартай, газар зүйн хувьд Евразийн бүс нутагт стратегийн төв байршилтай ч тээврийн дэд бүтэц (төмөр зам, хатуу хучилттай зам, гааль, ложистикийн төвүүд) сул байгаагаас олон улсын зах зээлд бүс нутгийн төв болоход хүндрэлтэй байна. Өргөн уудам газар нутагтай далайд гарцгүй, хүн амын нягтаршил бага, түүхий эдийн экспортоос хамааралтай эдийн засгийн хувьд газрын тээврийн дэд бүтэц нь эдийн засгийн хөгжил, өрсөлдөх чадварт чухал нөлөөтэй төдийгүй зах зээлд нэвтрэх, тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулахад чухал билээ. Бүс нутгийн тээврийн дэд бүтэц нь хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын салбарт ажлын байр бий болгох болон өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх гол хүчин зүйл юм. Бизнес эрхлэхүй, Аж ахуйн нэгжийн судалгаа, Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индекс, Ложистикийн гүйцэтгэлийн индекс (LPI) зэрэг судалгаагаар тээврийн дэд бүтцийн сүлжээ хангалтгүй байгаа нь Монголын бизнесийн орчинд гол садаа болж буйг онцолсон байна. Жишээлбэл, Монгол Улс дэлхийн өрсөлдөх чадварын индексээр 2016 онд 102-т жагсаж, Ложистикийн индекс буюу LPI-д 108-р байрт оржээ. Худалдаа, тээвэртэй холбоотой дэд бүтцийн чанарын хувьд 160 улсаас 140-д жагссан байна (Зураг 10, зүүн тал). 63. Засгийн газраас гаргасан "Мянганы зам" зэрэг санаачилгуудын үр дүнд үндэсний авто замын сүлжээний урт сүүлийн 20 жилд гурав дахин нэмэгдсэн боловч бүс нутгийн тээврийн сүлжээг өргөтгөх ажил хангалтгүй хэвээр байна. 2016 он гэхэд Монголын нийт авто замын сүлжээ 49’606 км, үүнээс зөвхөн тавны нэг нь хатуу хучилттай, хайрга, сайжруулсан шороон зам байна. Нийт 21 аймгаас төмөр замын сүлжээ зөвхөн 7 аймгийг хамарсан ба зөвхөн 16 аймаг хатуу хучилттай замаар нийслэлтэй холбогдсон байна. 2015 онд Монгол Улсын замын чанар ижил түвшний орлоготой орнуудаас харьцангуй доогуур буюу 118 дугаарт жагссан байна. Хүн амын нягтаршил бага, цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөл байдлаас шалтгаалж Монголд авто зам шинээр барих, арчилгаа хийхэд маш өртөг өндөртэй байдгаас гадна Монгол Улсын бүс нутгийн дэд бүтэц муу хөгжсөн, тээврийн дэд бүтэц чанар муу байгаад доорх үндсэн гурван хүчин зүйл нөлөөлж байна. Үүнд: Санхүүжилт хүрэлцээгүй, ялангуяа засвар, арчилгааны санхүүжилт бага, үйл ажиллагааны ил тод байдал сул бөгөөд хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, дэд бүтцийн хөрөнгийн удирдлагын техникийн чадвар сул байна. 64. Хөрш орнуудтай холбогдох тээврийн сүлжээг өргөжүүлэх шаардлагатай байна. Монгол Улс нь энэ чиглэлээр хэд хэдэн хүчин чармайлтыг гаргаад байна. 2013 онд өмнөд хилээр БНХАУ-тай, хойд хилээр ОХУ-тай холбосон зам барих, түүнчлэн 1,100 км Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 33 цахилгаанжуулсан төмөр зам, газрын тос, хий дамжуулах хоолойн зам барих шинэ санаачилгыг гаргасан бөгөөд нийтдээ 50 тэрбум ам.долларын өртгөөр барина гэж тооцжээ. Гурван орны засгийн газар тус тусын эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх зорилгоор эдийн засгийн корридор байгуулах, тээврийн дэд бүтцийн холболт, боомтын барилга байгууламж, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, хөрөнгө оруулалт, худалдаа, эдийн засаг, соёлын солилцоо, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах чиглэлээр хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тохиролцсон байна. 2015 онд гурван орны засгийн газар төмөр зам барих талаар зөвшилцөлд хүрч Монгол-Орос-Хятадын хамтарсан төмөр замын тээвэр, ложистикийн компанийг байгуулахаар тохиролцов.17 65. Бүс ба Зам санаачилга (BRI) нь Монголын холболтыг сайжруулах болон худалдааг сайжруулахад эерэгээр нөлөөлөх төлөвтэй байна. “Бүс ба зам” санаачилгыг анх БНХАУ-ын Ерөнхийлөгч 2013 оны 3-р сард санаачилж, Хятадыг Төв болон Өмнөд Азитай холбох, цаашлаад Европ руу авто замаар холбох, түүнчлэн Зүүн Өмнөд Ази, Персийн булангийн орнууд, Хойд Африкийн орнууд болон далайгаар дамжин Европ руу холбохоор санаачилсан байна. Бүс ба зам санаачилгыг хамарсан орнуудын худалдааны статистикаас харахад тухайн нутаг дэвсгэр аажмаар худалдааны эрчимтэй бүс нутаг болж байна. Бүс ба зам санаачилгад холбогдсон орнууд хоорондын худалдааны олон улсын нийт худалдаанд эзлэх хувь 1995 оноос 2015 оны хооронд 31.6 хувиас 44.3 хувь болж өссөн байна. Энэхүү худалдаа болон бүс нутаг доторх худалдааны ихэнх хувийг завсрын бараа эзэлж байна (бүс нутаг доторх нэмүү өртгийн ач холбогдол улам бүр нэмэгдэж байна). Урьдчилсан тооцоогоор уг санаачилга нь худалдааны зардлыг бууруулах замаар худалдааны хэмжээ болон нэмүү өртгийг нэмэгдүүлж чадна гэдгийг харуулж байна.18 66. Бүс ба зам санаачилга нь Монгол Улсад тус дэм болохуйц худалдааг хөнгөвчлөх механизмийг бүрдүүлэх боломжтой. Одоогоор тодорхойлогдоод байгаа зургаан эдийн засгийн коридор дундаас Хятад-Монгол-Оросын эдийн засгийн коридор нь Монголд илүү хамааралтай юм. Бүс ба зам санаачилга орчмын экспортын нэмүү өртгийн үндсэн эх үүсвэр нь БНХАУ болон ОХУ юм. Монгол Улсын хувьд эдгээр хоёр улстай өргөн уудам газар нутгаар хил залгаа оршиж байдгийн хувьд энэхүү санаачилгаас ашиг хүртэх боломж их байна. Бүс ба зам санаачилга нь мэдээлэл солилцох, хууль журмын зохицуулалтыг харилцан хүлээн зөвшөөрөх, хууль сахиулах ажиллагаанд харилцан туслалцаа үзүүлэх зэрэг гаалийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийг зорьж байна. Түүнчлэн хяналт шалгалт, хорио цээр, баталгаажуулалт, магадлан итгэмжлэл, стандарт хэмжилзүй, статистикийн мэдээллээр хоёр талын болон олон талт хамтын ажиллагааг сайжруулахад анхаарч байна. Төлөвлөгөөнд Бүс ба зам санаачилгад оролцогч улсууд хилийн боомтууд дээр гаалийн бүрдүүлэлтийн байгууламжуудыг сайжруулах, нэг цонхны систем бий болгох, гаалийн бүрдүүлэлтийн зардлыг бууруулах, бүрдүүлэлт хийх чадавхыг сайжруулах чиглэлээр хамтран ажиллахыг санал болгож байгаа. Монгол Улсын хувьд худалдааг хөнгөвчлөх дэглэм улам муудсаар 17 Дэлхийн Банкны бодлогын баримт бичгээс мэдээлэл авсан болно: (Derudder, Liu, & Kunaka, forthcoming) 18 Урьдчилсан тооцоогоор худалдааны зардал 1 хувиар буурахад тухайн бүсийн хоёр талт худалдаа 1.3 хувиар, дотоодын нэмүү өртөг 1.7 хувиар өсөхөөр байна. Худалдааны статистик ба эдийн засгийн дүн шинжилгээг (Boffa, 2018) хийсэн болно Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 34 байгаа тул Бүс ба зам санаачилгын хүрээнд хэрэгжүүлэх дээр дурдсан асуудлууд Монгол Улсад ашигтай байх боломжтой. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын гаалийн болон хилийн агентлагийн гүйцэтгэл алгуур муудсаар байна (энэ талаар доор дэлгэрэнгүй дурьдсан байгаа).19 67. Бүс ба зам санаачилга нь өрийн тогтвортой байдлын ач холбогдлыг харгалзаж үзэх боломж олгож байна. Бүс ба зам санаачилгад шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын бодит хэмжээ болон санхүүжүүлэх арга механизм бүрэн ил тод бус бөгөөд хэд хэдэн Хятадын банкны зээл болон бусад дотоод, гадаадын санхүүгийн эх үүсвэрээс бүрдэж байгаа юм. Энэ нь аль хэдийнээ өрийн хэмжээ өндөр байгаа Монгол Улсын хувьд төдийгүй зарим орнуудад өрийн тогтвортой байдлын асуудлыг үүсгэх магадлалтай. Хэрвээ Монгол Улс газрын тосны хий дамжуулах хоолойн хөрөнгө оруулалтыг татах шийдвэр гаргавал өрийн тогтворгүй түвшинд хүрэх боломжтой найман орны нэг болж болзошгүй юм. 20 68. Монгол шиг өргөн уудам нутагтай улс орнуудад тээврийн дэд бүтцийн асуудлаас гадна орчин үеийн харилцаа холбоо нь уламжлалт тээвэрлэлтийн үйлчилгээг орлох гол түлхүүр болж байгаа хэдий ч “цахим зааг” гэсэн чухал асуудал урган гарч ирч байна. Өргөн зурвасын цахим сүлжээний хүртээмж хотын хүн амд хязгаарлагдмал байна. Ялангуяа нийт хүн амын ойролцоогоор 50 хувь нь оршин суудаг Улаанбаатар хотод дээрх асуудал тулгараад байна. Одоо хэрэгжүүлж буй бодлого хөдөө, орон нутгийн хүн амын цахим сүлжээний хүртээмжийг хангахгүйгээр зогсохгүй өртөг өндөртэй байна. Мэдээлэл Холбооны Сүлжээ төрийн өмчит компани дангаараа ихэнх хөдөө, орон нутгийн шилэн кабелын сүлжээг эзэмшдэг бөгөөд (түүнчлэн хувийн операторуудыг өөрсдийн харилцаа холбооны сүлжээг өргөтгөхийг хориглосон байдаг) эдгээр сүлжээг ашиглахын тулд бусад операторууд өндөр төлбөр төлж байна. Операторууд энэхүү өндөр зардлыг хэрэглэгчдэд тэр бүр шилжүүлэх боломж байдаггүй тул операторуудад хөдөө, орон нутагт өргөн зурвасын сүлжээ нэвтрүүлэх сонирхол багатай байна. Энэхүү тайлангийн хүрээнд хийгдсэн судалгаагаар Монголын интернет хэрэглэгчийн эзлэх хувь бусад ижил төстэй орнууд болон дэлхийн бүх улс оронтой харьцуулахад жагсаалтын сүүл үрүү эрэмблэгдэж, интернетэд холбогдсон хамгийн бага хүн амтай орны тоонд багтаад байна (Зураг А1-5 -аас харна уу). 69. Тээврийн дэд бүтэц сул байгаагаас гадна худалдааг хөнгөвчлөх үйл ажиллагаа тааруу байна. Энэ нь цаашлаад худалдааны өрсөлдөх чадвар болоод экспортын төрөлжилтийн түвшин маш бага байхад нөлөөлж байна. Дэлхийн банкны 2016 оны Ложистикийн гүйцэтгэлийн индекс буюу LPI-д 160 орноос 108-р байр, мөн чухал үзүүлэлт болох Хил, Гаалийн удирдлагаар 100-р байрт оржээ (Зураг 10, баруун тал). Мөн Бизнес эрхлэхүй, Хилийн чанад дахь худалдаа зэрэг судалгаагаар импорт, экспорт хийх хугацаа Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудаас харьцангуй их байгааг харуулсан. Хэт олон баримт бичиг шаарддаг, дүрэм, журам ойлгомжгүй байдаг, хил дээрх биет үзлэг их (хэд хэдэн шалгалт болон лабораторийн шинжилгээ) байдаг, ялангуяа Хятадтай хиллэдэг ачаалал ихтэй Замын-Үүд дэх хилийн боомтын талаар худалдаа эрхлэгчид голлон гомдол ирүүлдэг 19 Энэхүү мэдээллийг Жулиан Латимерын дараагийн судалгааны ү дү : Дэлхийн Банк, 2018 "Бү нө өө хамгийн их байлгах худалдааг хө ө ө ө тулгарч буй сорилтууд, шинэчлэлийн тэргүү чиглэлүү " 20 Ү (Hurley, Morris and Portelance 2018)-ээс авав. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 35 байна. Мөн түүнчлэн худалдаачдад тавигдах импорт, экспортын шаардлага байнга өөрчлөгддөг, хоёр хилийн дүрэм журам нийцдэггүй талаар гомдол мөн ирдэг байна.Зураг 10, баруун тал). Мөн Бизнес эрхлэхүй, Хилийн чанад дахь худалдаа зэрэг судалгаагаар импорт, экспорт хийх хугацаа Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудаас харьцангуй их байгааг харуулсан. Хэт олон баримт бичиг шаарддаг, дүрэм, журам ойлгомжгүй байдаг, хил дээрх биет үзлэг их (хэд хэдэн шалгалт болон лабораторийн шинжилгээ) байдаг, ялангуяа Хятадтай хиллэдэг ачаалал ихтэй Замын-Үүд дэх хилийн боомтын талаар худалдаа эрхлэгчид голлон гомдол ирүүлдэг байна. Мөн түүнчлэн худалдаачдад тавигдах импорт, экспортын шаардлага байнга өөрчлөгддөг, хоёр хилийн дүрэм журам нийцдэггүй талаар гомдол мөн ирдэг байна.Зураг 10, баруун тал). Мөн Бизнес эрхлэхүй, Хилийн чанад дахь худалдаа зэрэг судалгаагаар импорт, экспорт хийх хугацаа Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудаас харьцангуй их байгааг харуулсан. Хэт олон баримт бичиг шаарддаг, дүрэм, журам ойлгомжгүй байдаг, хил дээрх биет үзлэг их (хэд хэдэн шалгалт болон лабораторийн шинжилгээ) байдаг, ялангуяа Хятадтай хиллэдэг ачаалал ихтэй Замын-Үүд дэх хилийн боомтын талаар худалдаа эрхлэгчид голлон гомдол ирүүлдэг байна. Мөн түүнчлэн худалдаачдад тавигдах импорт, экспортын шаардлага байнга өөрчлөгддөг, хоёр хилийн дүрэм журам нийцдэггүй талаар гомдол мөн ирдэг байна.Зураг 10, баруун тал). Мөн Бизнес эрхлэхүй, Хилийн чанад дахь худалдаа зэрэг судалгаагаар импорт, экспорт хийх хугацаа Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудаас харьцангуй их байгааг харуулсан. Хэт олон баримт бичиг шаарддаг, дүрэм, журам ойлгомжгүй байдаг, хил дээрх биет үзлэг их (хэд хэдэн шалгалт болон лабораторийн шинжилгээ) байдаг, ялангуяа Хятадтай хиллэдэг ачаалал ихтэй Замын-Үүд дэх хилийн боомтын талаар худалдаа эрхлэгчид голлон гомдол ирүүлдэг байна. Мөн түүнчлэн худалдаачдад тавигдах импорт, экспортын шаардлага байнга өөрчлөгддөг, хоёр хилийн дүрэм журам нийцдэггүй талаар гомдол мөн ирдэг байна . 70. Одоогийн болон ирээдүйн оруулагчдын хувьд тулгамдаж буй чухал асуудлын нэг нь Монгол Улсын үр ашиггүй тээвэр болон ложистикийн тогтолцоо бөгөөд угтаа энэ нь, ялангуяа далайд гарцгүй орны хувьд эерэгээр нөлөөлөх гол сувгууд байх ёстой юм. 2010 онтой харьцуулахад Монгол Улсын Ложистикийн гүйцэтгэлийн индекс сайжирч нийт 2.46 оноо (2016) авсан нь дэлхийн 160 эдийн засгаас 108-р байрт жагсжээ. Гэвч Монголын нийт Ложистикийн гүйцэтгэлийн индексийн оноо нь Папуа Шинэ Гвиней, Мьянмар зэрэг улсуудтай ойрхон боловч Камбож, Филиппин, Вьетнам, Индонез зэрэг Зүүн өмнөд Азийн орнуудаас доогуур үзүүлэлттэй байна. Монгол Улс нь худалдаа болон тээвэртэй холбоотой дэд бүтцээр 140-р байр, олон улсын илгээмжээр 129-р байр, ложистикийн чанар болон өрсөлдөх чадвараар 129-р байр, гаалийн бүрдүүлэлтээр 100-р байр тус тус эзэлсэн нь энэ чиглэлээр нилээд их сайжруулалт хэрэгтэй байгааг харуулж байна. Үүнтэй адилаар худалдааны зардал өндөр байгаа нь худалдааны үр ашиг, нийлүүлэлтийн сүлжээнд сөргөөр нөлөөлж байна. Үүнд: импорт, экспортын чингэлгийн дундаж зардал хөгжиж буй Зүүн өмнөд Азийн орнуудын дундаж зардлаас даруй 3 дахин өндөр байна. 21 71. Эдгээр дэд бүтэц болон ложистикийн асуудлууд худалдааны өртгийг нэмэгдүүлж, улмаар өрсөлдөх чадварыг сулруулж байна. НҮБ-ын Ази, Номхон далайн эдийн засаг, нийгмийн комиссын худалдааны өртгийн мэдээллийн сангийн дагуу Монгол болон 21 Бизнес эрхлэхү 2018 (http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 36 худалдааны голлох түнш улсуудын хоорондын худалдааны өртөг нь эдгээр орон болоод АНУ хоорондын худалдааны өртөгтэй харьцуулахад харьцангуй өндөр байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 37 72. Хүснэгт 3-ын эхний хоёр эгнээнд тариф тооцсон худалдааны нийт зардлыг харуулав. Дараагийн хоёр эгнээнд тариф тооцоогүй нийт зардлын дэлгэрэнгүй тооцоог харуулав. Эдгээр тооцоо нь тээврийн зардлыг төдийгүй дүрэм журмын шаардлагуудтай холбоотой зардлыг багтаасан бөгөөд ингэснээр худалдааны түнш орон хоорондын зай болон дүрэм журмаас үүсэлтэй саад бэрхшээлүүдийг илүү тодорхой ялгаж харах боломжтой юм. Монгол Улс нь АНУ-тай харьцуулахад сонгогдсон зах зээлүүдтэй илүү ойрхон бөгөөд экспортлогч орнууд зорилтот зах зээл рүү нэвтрэхэд ижил бэрхшээлтэй тулгарч буйгаас харахад, ажиглалтын зөрүү нь Монгол дахь дүрэм журмын зохицуулалтын асуудлуудаас үүдэлтэй байж магадгүй юм. Зөвхөн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдааг авч үзэхэд үйлдвэрлэлийн дамжлагатай худалдаа илүү үр дүнтэй нөлөө үзүүлж байна. Эдгээр тооцоогоор Монгол Улсын зарим түнш орнуудтай хийх худалдаанд тарифын сул тал ажиглагдаж байгаа хэдий ч тариф нь Монголын экспортын өрсөлдөх чадварыг тодорхойлох үндсэн хүчин зүйл биш юм. Худалдааны ложистик, худалдааг хөнгөвчлөх талын асуудлууд Монголын экспортлогчдод сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа учир тэдгээрийг сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарах шаардлагатай. Ложистикийн өндөр өртөг нь эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд шаардлагатай импортын түүхий эд болон орцын үнийг өсгөхөд хүргэж байгаа бөгөөд Монголын экспортлогчдод хоёр дахин илүү сөргөөр нөлөөлж байна . Хүснэгт 3-ын эхний хоёр эгнээнд тариф тооцсон худалдааны нийт зардлыг харуулав. Дараагийн хоёр эгнээнд тариф тооцоогүй нийт зардлын дэлгэрэнгүй тооцоог харуулав. Эдгээр тооцоо нь тээврийн зардлыг төдийгүй дүрэм журмын шаардлагуудтай холбоотой зардлыг багтаасан бөгөөд ингэснээр худалдааны түнш орон хоорондын зай болон дүрэм журмаас үүсэлтэй саад бэрхшээлүүдийг илүү тодорхой ялгаж харах боломжтой юм. Монгол Улс нь АНУ -тай харьцуулахад сонгогдсон зах зээлүүдтэй илүү ойрхон бөгөөд экспортлогч орнууд зорилтот зах зээл рүү нэвтрэхэд ижил бэрхшээлтэй тулгарч буйгаас харахад, ажиглалтын зөрүү нь Монгол дахь дүрэм журмын зохицуулалтын асуудлуудаас үүдэлтэй байж магадгүй юм. Зөвхөн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдааг авч үзэхэд үйлдвэрлэлийн дамжлагатай худалдаа илүү үр дүнтэй нөлөө үзүүлж байна. Эдгээр тооцоогоор Монгол Улсын зарим түнш орнуудтай хийх худалдаанд тарифын сул тал ажиглагдаж байгаа хэдий ч тариф нь Монголын экспортын өрсөлдөх чадварыг тодорхойлох үндсэн хүчин зүйл биш юм. Худалдааны ложистик, худалдааг хөнгөвчлөх талын асуудлууд Монголын экспортлогчдод сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа учир тэдгээрийг сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарах шаардлагатай. Ложистикийн өндөр өртөг нь эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд шаардлагатай импортын түүхий эд болон орцын үнийг өсгөхөд хүргэж байгаа бөгөөд Монголын экспортлогчдод хоёр дахин илүү сөргөөр нөлөөлж байна.Хүснэгт 3-ын эхний хоёр эгнээнд тариф тооцсон худалдааны нийт зардлыг харуулав. Дараагийн хоёр эгнээнд тариф тооцоогүй нийт зардлын дэлгэрэнгүй тооцоог харуулав. Эдгээр тооцоо нь тээврийн зардлыг төдийгүй дүрэм журмын шаардлагуудтай холбоотой зардлыг багтаасан бөгөөд ингэснээр худалдааны түнш орон хоорондын зай болон дүрэм журмаас үүсэлтэй саад бэрхшээлүүдийг илүү тодорхой ялгаж харах боломжтой юм. Монгол Улс нь АНУ -тай харьцуулахад сонгогдсон зах зээлүүдтэй илүү ойрхон бөгөөд экспортлогч орнууд зорилтот зах зээл рүү нэвтрэхэд ижил бэрхшээлтэй тулгарч буйгаас харахад, ажиглалтын зөрүү нь Монгол дахь дүрэм журмын зохицуулалтын асуудлуудаас үүдэлтэй байж магадгүй юм. Зөвхөн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдааг авч үзэхэд үйлдвэрлэлийн дамжлагатай худалдаа илүү үр дүнтэй нөлөө үзүүлж байна. Эдгээр тооцоогоор Монгол Улсын зарим түнш орнуудтай хийх худалдаанд тарифын сул тал ажиглагдаж байгаа хэдий ч тариф нь Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 38 Монголын экспортын өрсөлдөх чадварыг тодорхойлох үндсэн хүчин зүйл биш юм. Худалдааны ложистик, худалдааг хөнгөвчлөх талын асуудлууд Монголын экспортлогчдод сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа учир тэдгээрийг сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарах шаардлагатай. Ложистикийн өндөр өртөг нь эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд шаардлагатай импортын түүхий эд болон орцын үнийг өсгөхөд хүргэж байгаа бөгөөд Монголын экспортлогчдод хоёр дахин илүү сөргөөр нөлөөлж байна.Хүснэгт 3-ын эхний хоёр эгнээнд тариф тооцсон худалдааны нийт зардлыг харуулав. Дараагийн хоёр эгнээнд тариф тооцоогүй нийт зардлын дэлгэрэнгүй тооцоог харуулав. Эдгээр тооцоо нь тээврийн зардлыг төдийгүй дүрэм журмын шаардлагуудтай холбоотой зардлыг багтаасан бөгөөд ингэснээр худалдааны түнш орон хоорондын зай болон дүрэм журмаас үүсэлтэй саад бэрхшээлүүдийг илүү тодорхой ялгаж харах боломжтой юм. Монгол Улс нь АНУ -тай харьцуулахад сонгогдсон зах зээлүүдтэй илүү ойрхон бөгөөд экспортлогч орнууд зорилтот зах зээл рүү нэвтрэхэд ижил бэрхшээлтэй тулгарч буйгаас харахад, ажиглалтын зөрүү нь Монгол дахь дүрэм журмын зохицуулалтын асуудлуудаас үүдэлтэй байж магадгүй юм. Зөвхөн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдааг авч үзэхэд үйлдвэрлэлийн дамжлагатай худалдаа илүү үр дүнтэй нөлөө үзүүлж байна. Эдгээр тооцоогоор Монгол Улсын зарим түнш орнуудтай хийх худалдаанд тарифын сул тал ажиглагдаж байгаа хэдий ч тариф нь Монголын экспортын өрсөлдөх чадварыг тодорхойлох үндсэн хүчин зүйл биш юм. Худалдааны ложистик, худалдааг хөнгөвчлөх талын асуудлууд Монголын экспортлогчдод сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа учир тэдгээрийг сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарах шаардлагатай. Ложистикийн өндөр өртөг нь эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд шаардлагатай импортын түүхий эд болон орцын үнийг өсгөхөд хүргэж байгаа бөгөөд Монголын экспортлогчдод хоёр дахин илүү сөргөөр нөлөөлж байна. 73. Шинэ хөрөнгө оруулалтын боломжийг нээхийн тулд бодлого боловсруулагчид бизнесийн орчинг сайжруулахад илүү анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Ингэснээр өсөлтийн гол саад тотгорыг бууруулах боломжтой. Түүхий эдээс гадна Монголын малын тоо толгой асар их, мөн хүнсний боловсруулах үйлдвэр, харилцаа холбоо, аялал жуулчлал, сэргээгдэх эрчим хүч зэрэг бусад салбарууд цаашид хөгжих бүрэн боломжтой. Хамгийн чухал нь эдийн засгийн бодлого, зохицуулалтын тогтвортой, бат бөх байдлыг хангах, авилгатай тэмцэх асуудлуудыг шийдвэрлэснээр хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах гол алхмуудын нэгээхэн хэсэг байж болох юм. Дэлхийн Банкны 2017 оны Бизнес эрхлэхүй тайланд (www.doingbusiness.org) Монгол Улс 190 орноос 64-р байрыг эзэлж байна. Монгол Улс “Distance to Frontier” үзүүлэлтээр 2010 онд 58.73 хувьтай байсан бол 2017 онд 68.15 хувь болж сайжирсан байна. (0 нь гүйцэтгэл хамгийн доогуур, 100 нь “frontier” буюу шаардлага хангах түвшинг илтгэнэ.) Гэвч сайжруулах шаардлагатай ажлууд нэлээд байна (Зураг 11). Ялангуяа хил дамнасан худалдаа (Монгол 103-р байр; 2016 онд 102-р байр), цахилгааны хангамж (137-р байр, 2016 онд 136-р байр), гэрээний хэрэгжилт (85-р байр, 2016 онд 83-р байр), болон төлбөрийн чадваргүй байдлыг шийдвэрлэх (91-р байр, 2016 онд 87-р байр) зэрэг нь Монгол Улсын бизнесийн орчны жил ирэх тутам суалрч буй асуудлууд юм. Зураг 11). Ялангуяа хил дамнасан худалдаа (Монгол 103-р байр; 2016 онд 102-р байр), цахилгааны хангамж (137-р байр, 2016 онд 136-р байр), гэрээний хэрэгжилт (85-р байр, 2016 онд 83-р байр), болон төлбөрийн чадваргүй байдлыг шийдвэрлэх (91-р байр, 2016 онд 87-р байр) зэрэг нь Монгол Улсын бизнесийн орчны жил ирэх тутам суалрч буй асуудлууд юм. Зураг 11). Ялангуяа хил дамнасан худалдаа (Монгол 103-р байр; 2016 онд 102-р байр), цахилгааны Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 39 хангамж (137-р байр, 2016 онд 136-р байр), гэрээний хэрэгжилт (85-р байр, 2016 онд 83-р байр), болон төлбөрийн чадваргүй байдлыг шийдвэрлэх (91-р байр, 2016 онд 87-р байр) зэрэг нь Монгол Улсын бизнесийн орчны жил ирэх тутам суалрч буй асуудлууд юм. Зураг 11). Ялангуяа хил дамнасан худалдаа (Монгол 103-р байр; 2016 онд 102-р байр), цахилгааны хангамж (137-р байр, 2016 онд 136-р байр), гэрээний хэрэгжилт (85-р байр, 2016 онд 83-р байр), болон төлбөрийн чадваргүй байдлыг шийдвэрлэх (91-р байр, 2016 онд 87-р байр) зэрэг нь Монгол Улсын бизнесийн орчны жил ирэх тутам суалрч буй асуудлууд юм. 74. Дэд бүтцийн асуудлуудаас гадна оруулагчид Монгол Улсыг микро болон макро асуудлуудаас шалтгаалж хөрөнгө оруулахад өндөр эрсдэлтэй гэж үзсэн хэвээр байна. Микро асуудлуудад хууль, эрх зүйн зохицуулалт, лиценз, санхүүжилтийн талаарх мэдээллийн тэнцвэргүй байдал, макро асуудалд хууль журмын байнгын өөрчлөлтийг дурджээ. Газар өмчлөлийн асуудал хөрөнгө оруулалтыг улам төвөгтэй болгож байна. Тухайлбал, хөрөнгө оруулагчид зөвхөн хамтарсан үйлдвэрт хөрөнгө оруулах замаар томоохон хэмжээний хөдөө аж ахуйн хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой. Дэлхийн эдийн засгийн форумын Засаглалын үзүүлэлтийн дагуу хууль, эрх зүйн зохицуулалтын чанар харьцангуй бага хэвээр (бусад ижил төстэй орнуудтай харьцуулсан ч гэсэн) байгаа бөгөөд зарим тохиолдолд 2010 оны эхэн үеэс буурсан үзүүлэлттэй байна. Зураг 12-оос Монгол Улс нь бусад ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад шүүхийн бие даасан байдал, төсвийн сангуудын төвлөрлийг саармагжуулах, шийдвэр гаргах нөлөөлөл зэрэг үзүүлэлтээр харьцангуй сул байгааг харж болно. 22 Эдгээр салбарыг сайжруулснаар Монголд өрсөлдөөн бий болгох, технологийн дэвшлийг авчрах өндөр чанартай оруулагчдыг татахад чухал ач холбогдолтой. Зураг 12-оос Монгол Улс нь бусад ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад шүүхийн бие даасан байдал, төсвийн сангуудын төвлөрлийг саармагжуулах, шийдвэр гаргах нөлөөлөл зэрэг үзүүлэлтээр харьцангуй сул байгааг харж болно. 23 Эдгээр салбарыг сайжруулснаар Монголд өрсөлдөөн бий болгох, технологийн дэвшлийг авчрах өндөр чанартай оруулагчдыг татахад чухал ач холбогдолтой. Зураг 12-оос Монгол Улс нь бусад ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад шүүхийн бие даасан байдал, төсвийн сангуудын төвлөрлийг саармагжуулах, шийдвэр гаргах нөлөөлөл зэрэг үзүүлэлтээр харьцангуй сул байгааг харж болно. Эдгээр салбарыг сайжруулснаар Монголд өрсөлдөөн бий болгох, технологийн дэвшлийг авчрах өндөр чанартай оруулагчдыг татахад чухал ач холбогдолтой. Зураг 12-оос Монгол Улс нь бусад ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад шүүхийн бие даасан байдал, төсвийн сангуудын төвлөрлийг саармагжуулах, шийдвэр гаргах нөлөөлөл зэрэг үзүүлэлтээр харьцангуй сул байгааг харж болно. 24 Эдгээр салбарыг сайжруулснаар Монголд 24 Засаглалын хэд хэдэн ү үү үү . Энэхүү ү үү ихэнх нь Монголын улсын засаглалын ерө ү . Индексийн эмхтгэлийг Дэлхийн Банкны цахим хуудаснаас ү үү https://govdata360.worldbank.org/ Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 40 өрсөлдөөн бий болгох, технологийн дэвшлийг авчрах өндөр чанартай оруулагчдыг татахад чухал ач холбогдолтой. 75. Гаалийн ерөнхий газар олон улсын стандартад нийцсэн нэлээд олон тооны шинэчлэлийг эхэлсэн боловч ялангуяа том оврын ачаа тээвэр, галт тэрэгний ложистикийн салбарт хууль, эрх зүйн зохицуулалтын хүндрэл байсаар байна. Том оврын ачаа тээврийн үйлчилгээний хувьд хил дамнасан худалдааны хэлэлцээр сул байгаа нь Монгол Улсын бараа бүтээгдэхүүн Хятадын хилээр нэвтрэх урсгалд хүндрэл болж байгаагаас гадна зарим үед хилийн боомт дээр бараа ачилтыг хоёр дахин хийх тохиолдол гарч байна. Зохицуулалтын стандартын ялгаа нь ложистикийн үйлчилгээ эрхлэх өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, чанарыг дээшлүүлэхэд сөрөг нөлөөтэй. Төмөр замын хувьд, төмөр замын салбарын зохицуулалт болон тарифын бүтэц нь хувийн хэвшлээс төмөр замын дэд бүтэц, хөдлөх бүрэлдэхүүн хэсэгт оруулах сэдлийг дэмжих хэмжээний зохицуулалт алга байна. Төмөр замын сүлжээ эзэмшигч (гол удирдагч) Улаанбаатар Төмөр Зам (УБТЗ) операторууд өөрсдийн вагоныг ашигласан тохиолдолд хөнгөлөлт олгодог учир хөдлөх бүрэлдэхүүнд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт татахад маш ихээр сөргөөр нөлөөлж байна. Дэд бүтцийн асуудлууд нь хил дамнасан ачаа тээврийн зогсолтгүй хөдөлгөөнд саад бэрхшээл учруулсаар байна. Тухайлбал, Хятадын боомт руу бараа бүтээгдэхүүн зөөвөрлөх төмөр замын царигийн стандарт өөр байгаа нь төмөр замын нэгдсэн цариг ашигласнаар үүсэх үр ашгийг авч чадахгүйд хүрч байна. Энэ асуудлыг Засгийн газраас Таван толгой-Хятадын төмөр замын холбоосоор дамжуулан хийхээр шийдвэрлэсэн ч энэ холбоосыг хийхэд шаардлагатай санхүүжилт шийдэгдээгүй хэвээр байна. Монголын өвөрмөц хөрөнгө: Мал сүрэг 76. Эцэст нь, ихэнх монголчуудын хувьд хадгаламж, хуримтлуулах үндсэн хэлбэрийн нэг нь мал сүрэг бөгөөд мал сүргийн эрсдэл байнга нэмэгдэж байдаг. Малын тэжээл муу, мал төллөлтийн түвшин бага, хөгшин мал нядалгаанд оруулдаг зэрэг нь махны гарц болоод чанарт сөргөөр нөлөөлж байна. Хоол тэжээлийн нөөц хангалтгүй байгаа нь хүрээлэн буй орчны цочролоос сэргийлж чадахгүйд хүрч, өвлийн гамшгийг улам хүндрүүлж байна. Малын тоо толгойн өсөлт нь бэлчээр, усны нөөцийг ихээхэн доройтолд оруулж байгаагаас гадна төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед хөгжсөн хадлан, тэжээлийн үйлдвэрлэлийн системүүд устан үгүй болжээ. Тэжээлийн олдоцын хувьд 1989 онд нэг малын толгойд ногдох тэжээлийн хэмжээ 40 нэгж/тэжээл байсан бол 2016 онд 11.3 нэгж/тэжээл болжээ. Экологийн чадамжийн (харьцуулалт хийх нөхцөл) хувьд бэлчээрийн талбайн ойролцоогоор 65 хувь нь доройтсон бөгөөд урт хугацааны хяналт, шинжилгээний үр дүнгээр бараг 7 хувь нь цөлжилтөд нэрвэгджээ. Мал сүргийн бүтцийн хувьд хонь, ямааны тоо толгойн харьцаа 3:1 байсан бол одоо бараг 1:1 болж өөрчлөгдсөн байна. Мал аж ахуйгаас орох орлого буурч байгаагаас малчид үндсэн хэрэгцээгээ хангахын тулд өндөр үнэтэй ноолуур борлуулах зорилгоор ямаан сүргийг давамгайлан маллах болжээ. Цаашилбал, 2016 оны байдлаар Монголд үржлийн хонь нийт хонин сүргийн тоонд эзлэх хувь 45.2 хувь байсан бол Австралид 55 хувь орчим байжээ. Нийт сүргийн зөвхөн 3.8 хувь нь цэвэр цусны сайжруулсан үүлдэр ба цөм сүрэг хангалттай биш байна. Мал сүргийн тоо толгойн тэгш бус байдал нь малчдын бүтээмжэд ноцтой нөлөөлж улмаар санхүүгийн болоод экспортоо өсгөн нэмэгдүүлэх чадварт сөрөг нөлөө үзүүлсээр байна (Хүснэгт 4).Хүснэгт . Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 41 77. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн харьцангуй давуу тал болон малын гаралтай бүтээгдэхүүн урт хугацааны туршид экспортлох боломж бүхий томоохон зах зээлтэй ойрхон байгаа нь Монголын эдийн засаг, ажлын байр бий болгох, ядуурлыг бууруулах тал дээр шинэ боломжийг бий болгож байна. Мал сүргийн давуу талаараа ижил төстэй Шинэ Зеланд гэх мэт улстай харьцуулахад Монгол Улсын махны экспортын боломжит хэмжээ жилдээ 650’000 тонн байна. Боломж байгаа хэдий ч 2016 онд зөвхөн 8,900 тонн түүхий мах экспортолсон байна. ОХУ, БНХАУ, Япон, Солонгос, Төв Азийн орнууд уруу урт хугацаандаа мах экспортлох боломж байсаар байна. 2015 онд БНХАУ дангаараа 1,9 сая тонн мах хэд хэдэн орноос импортолсон бөгөөд Монголоос 150,000 тонн мах импортлох хүсэлт гаргасан байдаг. Экспортыг дэмжихэд эрүүл ахуй, ургамлын хорио цээрийн (ЭАУХЦ) арга хэмжээ; хил дамнасан ложистик; гаалийн хяналт шалгалт зэрэг нь гол саад бэрхшээл болж байна. Орчин үеийн нядалгааны газруудаас гадна нийт махны 97%-ийг малчид нядалж байгаа ч Монгол Улс нь фермерүүд, малчид, худалдаачид, боловсруулагчид болон тэргүүлэгч аж ахуйн нэгжүүдтэй үр ашигтай түншлэл тогтоож, нийлүүлэлтийн сүлжээнд бага зэрэг өөрчлөлт хийснээр хүнсний аюулгүй байдлыг хангасан үйлдвэрлэл, экспорт хийх боломжтой. Саяхан батлагдсан Малын генетик нөөцийн тухай хуулийн дагуу Монголын мал аж ахуйн салбарын өрсөлдөх чадварыг сайжруулах зорилгоор генетик нөөцийг бүртгэх, бүс нутгийн онцлогт дасан зохицсон малын шинэ үүлдэр, омог бий болгох, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, бэлчээрийн даацад тохируулан сүргийн бүтцийг өөрчлөх зэрэг ферм дээр суурилсан туршилтаар үүлдрийг сайжруулах судалгаа хийж байна. 78. Хөдөө аж ахуйн экспортыг өргөжүүлэхэд хууль, эрх зүйн зохицуулалтын арга хэмжээ онцгой чухал ач холбогдолтой холбогдолтой юм. Малын халдварт өвчин төдийгүй хүнсний эрүүл ахуй, ариун цэврийн асуудал нь малчдын зах зээлд нэвтрэх боломжийг сайжруулахад саад бэрхшээл болж байна. Сүүлийн 10 гаруй жилийн турш гар, хөл, амны өвчний тархац нь Монголын үйлдвэрлэгчдийг зах зээлд нэвтрэх, бүтээгдэхүүн экспортлоход ихээхэн хохирол учруулж байна. Засгийн газрын зүгээс сүүлийн хоёр жилд малын халдварт өвчний эсрэг вакцинжуулалтыг эрчимжүүллээ. Вакцинжуулалтад хамрагдсан малын тоо толгой 2015 онд 6.5 сая толгой байсан бол 2016 он гэхэд 26.8 сая толгой болж өсчээ. Гэвч мал эмнэлгийн хөтөлбөрүүд нь малын халдварт өвчнийг бүрэн хянаж, мал сүргийн эрүүл мэндийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хүний нөөцийн асуудал, биет болон санхүүгийн хөрөнгийг бүрэн шийдвэрлэж чадахгүй байна. Шинээр батлагдсан Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийн тулд хувийн салбарын үүрэг, ороцоог дахин тодорхойлох, мал эмнэлгийн үйлчилгээ, малын өвчний тандалт, хяналтын тогтолцоог бэхжүүлэх зэрэг тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй. Монгол Улсын экспортын зах зээлд нэвтрэх чадавхид саад учруулж буй хил дамнасан малын өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээнд хөрөнгө оруулалтаа түлхүү чиглүүлж, төр-хувийн хэвшлийн түншлэл ("Ариун Цэврийн" гэх мэт) нь тандалтын тогтолцоог бэхжүүлэхэд чухал юм. Хайрцаг 2: Засаглал: Гэрээний заалт Байгалийн баялгаас хамааралтай орнуудад гэрээний заалтуудыг тохиролцох асуудал гардаг. Үүнийг ихэвчлэн нийлүүлэлтийн гэрээ гэж нэрлэдэг бөгөөд төвлөрсөн байдлаар түрээсийг зохицуулдаг, албан тушаалаар ивээн тэтгэх, улс төрийн дэмжлэгтэйгээр Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 42 бүтээгдэхүүн нийлүүлэх (клиетелизм) зэрэг асуудлуудыг хамруулдаг. Ардчилсан болон сонгуулийн тогтолцоотой орнуудад нийлүүлэлтийн гэрээ нь түрээсийн дараах нөхцөлд үүснэ. Үүнд: (i) олон нийтийг хамарсан кампанит үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэхээр солилцох (ii) улс төрчид нэр хүнд олж авах ба итгэл үнэмшилтэй харагдахаар төлөвлөх, болон (iii) зөвхөн сонгогчид улс төрчдийг (жишээлбэл: амлалт) дахин сонгосон тохиолдолд харьцангуй тогтвортой байх боломжоос үүсэн гардаг. Байгалийн баялгаас хамааралтай улс орнуудтай холбоотой нийлүүлэлтийн гэрээ нь улс төр, эдийн засгийн гурван хандлагыг бий болгодог байна. Үүнд: Голланд өвчин буюу Dutch Disease (бодит валютын ханшийн чангаралт), хэлбэлзэл (Өсөлт-ба-Уналтын мөчлөг), сул засаглал (хяналт болон тэнцвэр алдагдсанаас үүсэлтэй) юм. Гэхдээ тусгайлсан зохицуулалттай нийлүүлэлтийн гэрээ нь байгууллагын болоод улс төрийн ихээхэн ялгаатай байдлуудыг бий болгодог болно. Товчилбол, засгийн газрын бүрэлдэхүүний зарим нь үйл ажиллагаагаа бусдаасаа илүү сайн хийдэг бөгөөд авилга, клиентелизм зэрэг улс төрийн хамгийн сөрөг нөлөө бүхий шинж чанаруудтай зэрэгцэн оршдог. Дэлхийн Банкны судалгаагаар (Barma, et al, 2012) байгалийн баялаг ихтэй орнууд "Талууд хоорондын харилцан хүлээх үүрэг, итгэл даах чанар" ба "Улс төрийн оролцооны хэмжээ"- ний хувьд хэрхэн ялгаатай байж болохыг харуулсан байдаг. Энэ судалгаанаас ургуулан Монгол болон Чили хоёулаа олборлох салбараас орсон орлогын хуваарилалтын зохицуулалт хийх зорилгоор адилхан бүтэцтэй хамгийн шилдэг туршлагыг авч хэрэгжүүлсэн боловч маш ялгаатай үр дүнгүүд бий болсныг харах боломжтой. Ижил төстэй "Бүтцийн өөрчлөлтийн бодлого авч хэрэгжүүлэх" нь засаглалын ялгаатай байдал болоод эрс тэс ялгаатай хөгжлийн үр дүнг бий болгож болох юм (World Bank, 2017). Монгол дахь төсвийн бодлогын удирдлага Төсвийн хөрөнгө оруулалт, худалдан авалтын үйл ажиллагаа сул байгаагаас хэд хэдэн хууль тогтоомжийг бий болгосон байна. 2009 онд байгуулагдсан Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо (ҮХШХ) (2012 оны сонгуулийн дараа Эдийн засаг, хөгжлийн яам (ЭЗХЯ) болж өөрчлөгдсөн), 2011 онд байгуулагдсан Монгол Улсын Хөгжлийн Банк (МУХБ) нь хоёулаа Хятадын хүчирхэг төрийн оролцоотой хөгжлийн стратегийн загвар дээр суурилж байгуулагдсан. 2011 оны 7 сард Улсын Их Хурал Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль, Нэгдсэн төсвийн тухай хуулийг баталсан. Түүнээс гадна 2014 онд ЭЗХЯ-ыг татан буулгаж, чиг үүргийг шинээр байгуулагдсан Аж үйлдвэрийн яам болон Ерөнхий сайдын харьяа дахь Үндэсний хөгжлийн газарт шилжүүлсэн байдаг. 2016 оны сонгуулийн дараа улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын асуудлыг Сангийн яаманд Төсвийн хөрөнгө оруулалтын газрыг шинээр байгуулж шилжүүлсэн. Хэдийгээр хууль эрх зүйн хувьд эдгээр тохиргоо болон бүтцийн өөрчлөлт нь Монголын олон намын ардчиллын тусгал (Монгол Улс сонгуулийн тойргийн системээс үүдэн хэдийгээр ихэвчлэн хоёр нам эвсэн нийлж эсвэл дангаараа засгийн эрхийг барьдаг боловч) боловч өөрчлөлтийн хэв маяг (ихэнхдээ тогтворгүй, хурдацтай) сонгуулийн мөчлөгөөс үүдэлтэй бөгөөд эдийн засаг, гадаад орчны сөрөг нөлөө, нам хооронд болоод намын дотоод бүлэглэлийн хөдөлгөөнөөс шалтгаалж байна. Хууль тогтоомжийн тууштай хэрэгжилт байхгүйн улмаас амлалтууд биеллээ олж чадалгүй хамтын ажиллагаа нуран унасаар байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 43 Төсвийн удирдлага сүүлийн жилүүдэд суларсаар байна. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль батлагдсан ч төсвийн тодотгол хийх асуудал хэвээр байгаа бөгөөд өнгөрсөн хоёр жилд төсвийн тэнцвэргүй байдал гүнзгийрсэн. Түүнчлэн, МУХБ байгуулагдаж Сангийн яамны эрх мэдлээс гадуур буюу төсвөөс гадуур их хэмжээний зарцуулалт хийгдэх болсоноор Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг тойрох боломж үүссэн төдийгүй улс төрийн сэдэлтэй төсвийн орлогын өөдрөг тооцоолол энэ явдлыг улам дэвэргэсэн. Дэлхийн банкнаас үнэлгээнүүд болох Монголын төсвийн зарлага, санхүүжилтийн дүн шинжилгээний (PEFA analysis) үзүүлэлтүүд 2015 онд хамгийн сайн дундажид байсан бол 2011 оноос хойш CPIA төсвийн болон санхүүгийн удирдлагын үнэлгээний чанар буурсан байна. Монголд төсвийн хөрөнгө оруулалт хоёр төрлийн системийн алдаанаас шалтгаалан хүнд нөхцөлд орсон байдаг. Нэгдүгээрт, их засвар, арчилгааны ажлыг үл тоомсорлосноос шалтгаалан хуваарилалтын үр ашиг бага бөгөөд энэ нь цаашлаад “Барих-Үл хайхрах- Дахин барих” хувилбарт хүргэсэн байдаг. Мөн сахилга бат дутмаг, хөрөнгийн төсөвлөлтөд ач холбогдол өгөх ямар нэгэн урамшуулах тогтолцоо яамдад байхгүй байна. Хоёрдугаарт, үйл ажиллагааны үр ашиг бага, ялангуяа төсөл хугацаандаа дуусдаггүй хойшлогдох явдал их, төлөвлөлт болоод зардлын тооцоолол муу тэр дундаа барилгын салбарын тооцоолол сул байна. Дэлхийн банкны судалгаагаар (Hasnain 2014) хэрхэн институцийн зохион байгуулалт Монголын улс төрөөс үүсэлтэй эрх мэдлийн шат дарааллын дагуу бий болдгийг харуулсан байдаг. Тухайлбал, УИХ-ын (мөн УИХ-ын гишүүдийн) төвлөрсөн ба стратегийн үүрэг болон олон намын системийн намууд хоорондын эвлэлдэн нэгдэх явдал юм. УИХ-ын төсвийн зарцуулалтад оролцох эрх мэдэл өндөр, уул, уурхайгаас орж их хэмжээний орлого, УИХ-ын гишүүд ямар нэг тойргийг төлөөлдөг сонгуулийн тойргийн систем, дахин сонгогдох зорилгоор тойргийн тодорхой зардлыг зарцуулах хэрэгцээ зэрэг нь хууль тогтоогчдийг хэт их зарцуулалт хийхэд түлхэц болдог нийтлэг бэрхшээл байна. Төсвийн худалдан авах ажиллагааны гажуудлыг мөн үүнтэй адилаар тайлбарлаж болох юм. УИХ-ын гишүүд улс төрийн дэмжлэг авахын тулд тухайлсан барилгын гэрээг дэмжин клиентелизмын дарамт шахалт үзүүлж байна. Хувийн санхүүжилтээр уул уурхайтай холбоотой дэд бүтэц рүү орох нь маш их хэмжээний дарамт, шахалттай тулгардаг байтал эсрэгээрээ УИХ-ын гишүүдийн сонгуулийн мөчлөгийн өрсөлдөх чадвар болон хүч чадал (мөн сонгуулийн сурталчилгааны зардал) нь богино хугацаат хөрөнгө оруулалт, улс төрийн үр ашгийг хөхүүлэн дэмжиж байна (жишээ нь, хөрөнгийг арчлах, засварлах хандлага сул). Төрийн албаны засаглалын бүтцээс шалтгаалан төрийн албаны удирдлага сул байгаа төдийгүй улс төржсөн байна. Энэ нь улс төрийн томилгоо, гадуурхал, клиентелизм гэсэн гурван шинж чанар байгааг харуулж байна. Төрийн албаны бүтэц зохион байгуулалт 1995 онд батлагдсан бөгөөд 2002, 2008, хамгийн сүүлд 2017 (2019 оноос хэрэгжиж эхэлнэ) онуудад нэмэлт өөрчлөлт орсон байдаг. Эдгээр нэмэлт өөрчлөлтүүдэд эерэг чиг хандлага ажиглагдаж байгаа ч ерөнхий чиг үүргийн яамдын зохион байгуулалтыг байнга өөрчлөх, одоогийн ажиллаж буй албан хаагчдыг албан тушаалаас нь огцруулах, тэднийг улс төрийн хамааралтай томилогдсон хүмүүсээр солих асуудлууд байсаар байна. Энэхүү улс төрийн томилгоо нь зарим тохиолдолд түр зуурынх байдаг хэдий ч төрийн үйлчилгээний байгууллагуудын удирдах албан тушаалтнууд болон ерөнхий чиг үүргийн яамдын газар, Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 44 хэлтсийн дарга нарыг солих асуудал даамжирсаар байна. Төрийн албаны зөвлөлийн мэдээллээр төрийн албан хаагчдын бүрэлдэхүүний хөдөлгөөн 2000-аад оны сүүл үед дунджаар жилийн 5 хувь байсан бол энэ үзүүлэлт илт өсөн нэмэгдэж жилийн 10-12 хувьд хүрчээ. Сүүлд батлагдсан Төрийн албаны тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт төрийн албан дахь улс төрийн томилгоог хязгаарлах зорилготой баталсан байна. Эдийн засгийн бодлогын үр ашгийн мөчлөг Эдийн засгийн бодлогын үр ашгийн мөчлөгийн дүн шинжилгээгээр ерөнхийдөө төсөв болон улсын секторын байгууллагад байгаа парламентын нөлөөнөөс үүдэн төсвийн бодлого, төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлага, гүйцэтгэлд ноцтой бэрхшээл учирч байгааг тодотгосон байна. Энэ нь хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг богино хугацаатай болгох, улсын-секторын байгууллагуудын үйл ажиллагааг сулруулахад хүргэжээ. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын хуваарилалт болон үйл ажиллагааны үр ашиг муу. Хээл хахуультай холбоотойгоор төслийн нэгжийн зардал Чиг үүрэг, үйл маш их. Стандартын бус худалдан авах ажиллагаа болон тендерийн ажиллагааны үйл явц. Бага хэмжээний, хэд хэдэн, хэсэгчилсэн төсвийн хөрөнгө бэрхшээлүүд оруулалтууд. “Барих-Үл хайхрах-Дахин барих” мөчлөг. Төсвөөс гадуурх их хэмжээний зардлууд. Төсвийн зарлага, санхүүжилтийн хариуцлагын стандартын гүйцэтгэл сул. Төсвийн хязгаарлалтууд нь зөөлөн. Төрийн албаны гол албан тушаал дахь улс төрийн томилгоо. Парламентын нөлөө илт тодорхой. УИХ-ын гишүүд сонгууль Эрх мэдлийн өрсөлдөөнтэй үед тойрогтоо зориулан тусгай зардал тавьдаг. Намын тэгш бус бодлогын дутагдлаас үүдэн хөрөнгийн оруулалтын төсвийг олон хэсэгт байдал, улс хуваагдахад хүргэдэг. Том хэмжээний төсвийн гэрээг өөрт ашигтай төрийн байдлаар байгуулахын тулд намын бүлгүүд хооронд сүлжээ бий эвслүүд болсон. Сонгуулийн өрсөлдөөн нь богино хугацаатай хөрөнгө оруулалтыг илүүд үзэх, хөрөнгийн засвар, арчилгаа сул байхад нөлөөлж байна. Элитүүд мега төслүүдэд хамтын хязгаарлалт тавих хандлагатай байна. Хомсдож буй болон буурч буй орлого нь улс төрчдийн хувийн ашиг Шинэчлэлийн сонирхол, дарамт шахалтыг бий болгохоор байна. Үндсэн хуулийн хүчин шинэчлэлүүдэд (Сонгуулийн санал авах тухай хууль 2017) төрийн зүйлүүд хариуцлагын тогтолцоог санал болгосон. Авилга, төрд итгэх итгэл, төрийн хариуцлагатай байдалд иргэний нийгмийн оролцоо нэмэгдэж байна. Донор орнуудын олон улсын дарамт шахалтууд. Эх үүсвэр: Эшлэл (Watts 2017) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 45 III ХҮН АМЫН САЙН САЙХАН БАЙДЛЫГ ХАНГАХ 78. Саяханы эдийн засгийн хямралыг үл харгалзан Монгол Улс ядуурлыг ихээхэн бууруулж чадсан боловч ядуурлыг устгах, нийгмийн хамгааллыг өргөжүүлэх чиглэлээр нилээд зүйлийг хийх шаардлагатай хэвээр байна. Хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлснээр орлого өссөн, иймд ажлын байрыг тогтвортой бий болгох, хөдөлмөрийн бүтээмжийг сайжруулах тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг үргэжлүүлэн хангах нь цаашид ядуурлыг бууруулахад чухал юм. Түүнчлэн нийгмийн хамгааллын тогтолцоо нь эмзэг бүлгийнхний даван туулах, дасан зохицох чадварыг хангахын тулд дараах гурван гол хүчин зүйлийг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Үүнд: (i) Нийгмийн тусламжийн хөтөлбөрийн хамрагдалтыг нэмэгдүүлж, хүртээмжийг сайжруулах, (ii) Нийгмийн тусламжийг зорилтот бүлэгт чиглүүлэхэд өөрчлөлт хийх, ингэснээр эдийн засгийн нөхцөл байдлын өөрчлөлтөд энэ нь хамгаалалтыг бий болгох, шилжүүлгийг хүн амын ерөнхий шинж чанарт бус, хүн амын бүлгүүдийн хөрөнгө мөнгөний чадал чинээ, хэрэгцээнд тулгуурлан олгох боломжтой болох ба, (iii) төсөв, санхүүгийн хувьд нийгмийн хамгааллын тогтолцоог тогтвортой болгох. 79. Монгол Улс нь эрүүл мэнд, боловсролын суурь үйлчилгээний хүртээмжийг хангах чиглэлээр бодитой ололтонд хүрсэн ч цаашинд энэ ололтоо үйлчилгээний чанарыг сайжруулах замаар баталгаажуулах шаардлагатай байна. Түүнчлэн ихээхэн орхигдсоор байгаа нийтийн аж ахуйн суурь үйлчилгээ ба орон байрны хүртээмжийн асуудалд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй байна. Эрүүл мэнд, боловсрол ба орон сууцны чанартай дэд бүтцэд оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Халдварт бус өвчний тархалт нэмэгдэж байгаад анхаарлаа хандуулж боловсролын чанар/хамруулалтыг сайжруулах, ариун цэврийн байгууламжийн дэд бүтэц, төвлөрсөн дулаан хагамжийн систем болон хотын нийтийн тээврийн үйлчилгээг сайжруулах зэрэгт нэн тэргүүнд илүү хөрөнгө капитал хуваарилах буюу эдгээр хөрөнгө оруулалтанд төвлөрч ажиллах, удирдах сайн институци байгууллагууд шаардлагатай байна. 80. Цаашид нийгмийн хамгааллыг сайжруулж чанартай эрүүл мэнд, боловсрол ба орон сууцны үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийн тулд улс төрийн дэмжлэг авсны хариуд нийгмийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр хангах үзэгдлийн тэнцвэрт байдлаас (cliientelistic equilibrium) гадна санхүүгийн болон институцийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна. (i) Төсөв санхүүжилтийн хувьд тогтвортой тэтгэвэр ба нийгмийн хамгаалал, (ii) халдварт бус өвчний дэгдэлт ба орчин үеийн ур чадварын бүтцээс шалтгаалан эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээний өртөг өндөр, ба (iii) газар, нийтийн ах ахуйн үйлчилгээ, санхүүжилтийн илүү сайн бодлого шаарддаг орон сууцжуулалтыг сайжруулах зэрэг сорилтууд нь байгууллагын бүтцийн өөрчлөлт ба хариуцлагатай санхүүжилтын аль алиныг шаардаж байна. Үйлчилгээг өргөжүүлэхийн тулд зохих байгууллага, төсөв санхүүгийн дэмжлэггүйгээр зөвхөн улс төрийн маневр хийх нь хүн амын сайн сайхан байдлыг хангахад тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхгүй бөгөөд хямрал давтагдсанаар өнөөгийн хүрсэн ололтуудыг нураахад хүргэх эрсдэлтэй. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 46 Тэгш байдлын үзүүлэлт: Ядуурлыг бууруулахад эрсдэлтэй байна 81. Урт хугацааны сайн сайхан байдлыг хангах чиглэлээр Монгол Улс мэдэгдэхүйц ахиц дэвшилд хүрсэн. Хүний Хөгжлийн Индекс (эрүүл мэнд, боловсрол, нэг хүнд ногдох орлого зэрэг хэмжигдэхүүнийг нэгтгэсэн цогц үзүүлэлт) 1990 ба 2015 оны хооронд 27 хувиар өссөн (харьцуулсан улс орнууд дотроо хамгийн өндөр өсөлттэй байсан орнуудын нэг) бөгөөд эдүгээ хүний хөгжлийн түвшин өндөр ангилалд багтаж байна. Хүн амын наслалт 9 гаруй жилээр (мөн хугацаанд 60.3-аас 69.8) уртассан, сургуульд суралцах дундаж хугацаа 1.4 жилээр (7.7-оос 9.1), нэг хүнд ногдох үндэсний орлого (2011 оны Худалдан авах чадварын паритетаар) жилд 3.3 хувиар тус тус өсч, хуримтлагдсан өсөлт 124 хувьд хүрчээ. (харьцуулсан улс орнууд дунд хамгийн хурдан өсөлттэй орнуудын нэг). Сайн сайхан байдлын бусад үзүүлэлтүүд ч сайжирсан байна. Нярайн эндэгдэл 1990-2012 оны хооронд 76.9-өөс 19 болж буурсан ба сургуулийн өмнөх боловсролд хамрагдалт 37-оос 86 хувьд хүрч өсчээ. Эхийн эндэгдлийн түвшин 1995-2015 оны хооронд 186-аас 44, өсвөр насны охидын жирэмслэлтийн түвшин 33.9-өөс 15.7 болж тус тус буурсан бол Улсын Их Хуралд сонгогдсон эмэгтэй гишүүдийн эзлэх хувь 7.9-өөс 14.5 хувь болж өсчээ. Дээд сургуульд элсэгчдийн хувь 1990-2014 оны хооронд дээд сургуульд суралцах насны хүн амын 18 хувиас 64 хувьд хүрсэн байна. Гар утас хэрэглэгч хүн амын эзлэх хувь 2000-2015 оны хооронд 6.4 хувиас 105.0 хувь болж өсчээ.25 82. Монгол Улсад орлогын ядуурал 2010-2016 онд хооронд огцом буурсан ч ядуурлын хамралтын хүрээ зарим талаар өссөн. Ядуурлын албан ёсны тооцооллоор Монгол Улсын ядуурлын түвшин 2010 оны 38.7 хувиас 2014 онд 21.6 хувь болж буурсан ба 2016 онд 29.6 хувь болж эргэн өссөн.26 Ядуурлын бууралтын хандлага энэ арван жилийн эхний хагаст ажиглагдсан ба 90-ээд оны сүүлчээс мөн ажиглагдаж байсан боловч аргазүйн асуудлуудаас шалтгаалан шууд харьцуулалт хийх боломжгүй. Дэлхийн банкны тооцооллоор ядуурлын түвшин 1998 оноос 2002 оны хооронд 43.1 хувиас 36.1 хувь болж буурсан. Өөр аргачлалаар хийсэн судалгаагаар ядуурлын түвшин 2002 оноос 2008 оны хооронд 65.1 хувиас 35.2 хувь болж буурсан гэсэн байна.27 83. Сүүлийн жилүүдэд ядуурлын түвшинд гарсан огцом өөрчлөлтүүд нь ядууралд өртөх эмзэг байдал өндөр байгааг харуулж байна. 2016 оны байдлаар нийт хүн амын 12.6 хувь нь ядуурлын шугамаас зөвхөн 20 хувиар дээш давсан хэрэглээтэй байжээ. Хүн амын 25 Тоо баримтыг НҮБХХ-ийн Хүний Хөгжлийн Тайлангаас авч ашиглав. (http://hdr.undp.org/en/data#, 2018 оны 4-р сарын 15-нд хандсан). 26 Хамгийн сүүлийн ядуурлын албан ёсны тайлан (Монгол Улс, Үндэсний Статистикийн Хороо, 2017 он). Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн Хорооноос ядуурлын түвшинг албан ёсоор хоёр жилд нэг удаа гаргадаг. Суурь хэрэглээний өртгийн аргыг ашигладаг ба 2016 онд ядуурлын албан ёсны шугам нэг хүний сарын хэрэглээний хэмжээ 146,145 төгрөг (ойролцоогоор нэг өдөрт 2.28 ам.доллар албан ёсны валютын ханшаар тооцсон). Харин 2011 оны худалдан авах чадварын паритетын ханшаар тооцсон олон улсын ядуурлын шугамаар (1,90 ам.доллар) тооцвол 2014 онд ядуурлын шугамаас доошоо амьдарч буй иргэд 0.2 хувь байгаа нь ядуурлын албан ёсны үзүүлэлтээс доогуур, ижил түвшний улс орнуудын ядуурлын түвшнээс нилээн доогуур байна. Монгол Улсын Худалдан авах чадварын паритет үзүүлэлтийн чанар эргэлзээтэй байсан учраас Дэлхийн Банкны ажилтнууд энэ тоо баримтыг ашиглаагүй юм. Худалдан авах чадвараын паритет үзүүлэлтийн чанарт эргэлзэх болсон гол шалтгаан нь үнийн далд хэлбэлзэл, түүнчлэн бараа, үйлчилгээний ангилал нь Монгол улсын Хэрэглээний Үнийн Индекстэй тохирдоггүй явдал ажээ: Үнийн хэлбэлзэл эсрэг чигт хэлбэлзэж байхад тухайн бүтээгдэхүүний төрөл, хэмжээ ялгаатай байдаг. Энэ талаар цаашид нэмэлт судалгаа хийх шаардлагатай (Хавсралт 3: Монгол улсад дутагдалтай байгаа судалгаа, өгөгдөл мэдээлэл -ийг үзнэ үү). 27 Судалгааны асуулга, халамжийн нэгтгэл, ядуурлын шугам зэрэг нь аргачлалын хувьд өөр учраас өмнөх тоон мэдээллүүдийг харьцуулах боломжгүй юм. (Дэлхийн банк 2006), (Дэлхийн банк 2008) тайлангуудыг үзнэ үү. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 47 12.5 хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур хэрэглээтэй амьдарч байна. Энэ нь эдийн засгийн өсөлт болон өрхийн хэрэглээнээс үүссэн багахан өөрчлөлтүүд ядуурлын түвшинд огцом нөлөөлдөг болохыг харуулж байна. Ядуурлын зөрүү 7.7 байгаа нь нэг хүний хэрэглээний дундаж хомсдол ядуурлын шугамын 7.7 хувьтай тэнцүүг илтгэнэ. Зөвхөн ядуучуудын хувьд авч үзвэл хэрэглээний хомсдол уг шугамын 26 хувьтай тэнцүү байна.28 84. Хөдөө, орон нутгийн ядуурлын түвшин хотынхоос өндөр боловч зөрүү нь жил ирэх тусам багасч байна. 2010 онд хөдөө ба хотын ядуурлын түвшин тус бүр 49 ба 33.1 хувь байсан бол 2016 онд 34.9 болон 27.1 хувь болж буурсан нь дээрх хугацаанд хөдөө-хотын ядуурлын зөрүү ойролцоогоор 16 нэгж хувиас бараг 8 нэгж хувь болж буурсныг илтгэнэ. Ядуурлын зөрүүг бүс нутгийн байрлал болон хотын хүн амын өсөлттэй хамтад нь авч үзвэл ядуурал хөдөөд зонхилдог байснаа одоо ихэвчлэн хотын асудал болж байна. 2016 оны байдлаар Монгол улсын ядуу иргэдийн гуравны хоёр нь ойролцоогоор хотын бүсэд амьдардгаас 40 шахам хувь нь Улаанбаатар хотод байна. (13 дугаар хүснэгтийн зүүн дээд хэсгээс харна уу.) 85. Ядуурлын түвшин аймаг болон бүс нутгуудад ядуурал өргөн тархсаныг харуулж байна. Ядуурлын хамрах хүрээ Өмнөговь аймагт хамгийн бага буюу 15.4 хувь, Говьсүмбэр аймагт хамгийн их буюу 52.4 хувь байна. Гэсэн хэдий ч, бүс нутгийн хүн амын ялгаатай байдлаас хамаарч, ядуу иргэдийн олонх нь Улаанбаатар хотод (нийт ядуу иргэдийн 38,7 хувь) төвлөрч, үлдсэн хувь нь аймгуудад 1-ээс 5 хувийн хэлбэлзэлтэй хамаарч байна. Бүс нутгаар авч үзвэл ядуурлын тархалт Баруун бүсэд 15.6 хувь, Хангайн бүсэд 21.2 хувь, Төвийн бүсэд (Улаанбаатар хот орохгүйгээр) 14.5 хувь ба Зүүн бүсэд 10.1 хувьтай байна. 86. Өрх гэр, хувь хүний онцлог, шинж чанарууд ядууралд орох магадлалд ихээхэн нөлөөг үзүүлдэг. Өрхийн тэргүүлэгч нь бүрэн дундаас доогуур боловсролтой, ажилгүй, эсвэл хөдөө аж ахуйн салбарт ажилладаг, ялангуяа малчин бол ядуурлын түвшин хамгийн өндөр харагдаж байна. Ядуурлын түвшин өрхийн тэргүүний жендерийн ялгаанаас хамааралгүй. Харин гэрт амьдарч буй өрхүүд хамгийн их ядууралтай ба (44.5 хувь) нийт ядуу иргэдийн 60 хувийг эзэлж байна (Хүснэгт 5-аас харна уу). 87. Эдийн засгийн өсөлт, уналтын мөчлөгийн аль алинд орлогын тэгш бус байдал хэвээр хадгалагддаг. Хамтын хөгжил буюу халамжийн өсөлт (нэг хүнд ногдох хэрэглээний зарцуулалтаар тооцсон) нийт хүн ам ба хамгийн бага орлоготой 40 хувьд адилхан байсаар байна. 2010 оноос 2016 оны хооронд хүн амын хамгийн ядуу 40 хувийнх нь өрхийн бодит хэрэглээний зарцуулалт жилд 2 хувиар өссөн нь тэдгээрээс дээгүүр орлоготой 60 хувьд гарсан 1.4 хувийн өсөлтөөс өндөр байна. Энэхүү дүр зураг 2012- 2014 онд доод түвшинд байгаа 40 хувийн хэрэглээний тааламжтай өсөлтөөс үүдэлтэй байсан бол бусад хоёр үечлэлд дээрх 40 хувийн хэрэглээний өсөлт бага зэрэг буурсан. Энэхүү хамтын хөгжлийн зэрэгцээ орлогын тэгш бус байдал тогтвортой байсаар байсан. Тэгш бус байдлын коэффициент 2010 оны 0.331-ээс 2016 онд 0.323 руу шилжсэн (Зураг 13-ийн баруун дээд 28Ядуурлын зөрүү нь хэрэглээний дундаж хомсдлыг тооцдог (тухайлбал, нэг өрхийн хэрэглээний зарцуулалт болон ядуурлын шугамын зөрүү) ба ядуу бус ангилалд хомсдол, алдагдлыг тэг гэж таамагладаг. Зөвхөн ядуу хүн амыг тооцсон тохиолдолд дундаж зөрүү мэдээж илүү өндөр байдаг. Тоон мэдээлэл (Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн Хорооны 2017 оны тайлан), Хуудас 10 ба 11. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 48 хэсгийг харна уу).29 Монголын ядуурал, орлогын хуваарилалтын тэгш бус байдал нь сонгосон ижил түвшний улс орнууд болон дэлхийн нийт улсуудтай харьцуулахад 2010-2012 оны хооронд дээрээсээ эхний хагаст, 2012-2016 оны хооронд дээрээсээ дөрөвний нэгт багтсан байна. 88. Судалгаа хийгдсэн хугацаанд цалин хөлс өндөр байх нь ядуурлыг бууруулах гол хүчин зүйл болох нь харагдсан. Өрхийн орлогын өөрчлөлтийг 2010 оноос 2016 оны хооронд эх үүсвэрээр нь шинжилж үзэхэд өрхийн орлогын өсөлтийн хамгийн өндөр хэсгийг цалин (нийт 3.9 хувийн өсөлтөөс 3.3 пункт), дараа нь нийгмийн халамжийн орлого (1.2 пункт), орлогын бусад эх үүсвэр (судалгааны хугацаанд 0.06 пунктаар буурсан гэж тэмдэглэгдсэн) тус тус эзэлж байна.30 Өрхийн орлогын өсөлтийн эх үүсвэрийг хоёр жил тутамд үзэхэд 2010 болон 2014 онд цалин хөлсний өсөлт эерэг байсан бөгөөд, хөдөө, аж ахуйн орлого зөвхөн 2012-2014 онд өсчээ. Тэтгэвэр болон халамжийн шилжүүлэг 2010 -2012 оны хооронд өрхийн орлогыг ихээхэн нэмэгдүүлсэн бол 2012-2014 онд төдийлөн нөлөөлөөгүй байв. Гэвч хамгийн чухал нь 2014-2016 оны хооронд өрхийн бүхий л эх үүсвэрийн орлого буурахад тэтгэвэр болон халамжийн шилжүүлэг орлогын тухайн бууралтыг нөхөж чадаагүй нь эдгээр нийгмийн бодлогын шилжүүлэг Монгол улсын айл өрхүүдийг эдийн засгийн цочролоос хамгаалахад үзүүлэх нөлөө хязгаарлагдмал байгааг харуулсан төдийгүй энэ хоёр жилийн хугацаанд ядуурал нэмэгдэхэд зарим талаараа нөлөөлжээ (Зураг 13-ын зүүн доод хэсгээс харна уу). Зарим талаараа нөлөөлсөн гэж дурдсаны учир нь эдгээр нийгмийн хамгааллын халамж, орлогогүйгээр ядуурлын түвшин бараг 15 пунктаар өсч болох байжээ.31 Өрхийн орлогын эдгээр тоон үзүүлэлт нь нийгмийн халамжийн орлого нь эдийн засгийн цочролын улмаас үүссэн алдагдлыг нөхөн төлөх механизм байдлаар хэлбэлздэггүй учраас түр зуурын буюу шилжилтийн ядууралд үзүүлэх нөлөө хязгаарлагдмал (тухайлбал хямралын улмаас амьдралын сайн сайхан байдал буурах гэх мэт) боловч удаан хугацааны гүн ядууралтай хамааралтай болохыг харуулж байна. 89. Өрхийн орлогын эх үүсвэрт бүс нутгийн ялгаа бий. Нийслэл хот, аймаг, сумдын төвд цалин хөлс нь өрхийн орлогын өсөлтийн голлох хувийг бүрдүүлдэг бол хөдөө, аж ахуйн орлого нь хөдөө орон нутагт амьдарч буй айл өрхийн орлогын өсөлтийн дийлэнх хувийг бүрдүүлж байна (Зураг 13-ын зүүн доод хэсгийг харна уу). Иймд ядуурлыг бууруулах арга зам нь тухайн бүс нутгаас хамааралтай болохыг харуулж байна. Хөдөө орон нутагт ядуурлыг бууруулах гол арга нь хөдөө аж ахуйн орлогын өсөлтийг дэмжих, харин хот суурин газарт цалинтай ажлын байр бий болгох явдал юм. Нөгөө талаас тэтгэвэр болон халамжийн орлого нь бүх бүс нутагт өрхийн бодит орлогод ижил нөлөө үзүүлж байна. (2010-2016 оны хооронд жилд ойролцоогоор 1 пункт). Энэ нь Монгол улсын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь 29 Өрхийн хэрэглээ нь Монгол Улсын тэгш бус байдал, ядуурлыг тооцоход ашигладаг х өрөнгийн нэгдсэн дүн юм. Орлогын тэгш бус байдлын тооцоолол өндөр ба хэлбэлзэл ихтэй ба Дэлхийн банкны тооцоогоор 2014 оны Жини коэффициент 0.45. Энэ талаар цаашид нэмэлт судалгаа хийх шаардлагатай (Хавсралт 3: Монгол улсад дутагдалтай байгаа судалгаа, өгөгдөл мэдээлэл -ийг үзнэ үү). 30 Хөдөө аж ахуйн орлого нь (i) мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээс олсон орлого, тариалангийн бүтээгдэхүүнээс олсон орлого, өөрийн хувийн аж ахуй, аж ахуйн нэгжээс авсан хүнсний бүтээгдэхүүнээс бүрдэнэ. Орлогын бусад эх үүсвэрүүд: (i) Хөдөө аж ахуйн бус бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний орлого, (ii) бусад орлого ба (iii) бусдаас үнэ төлбөргүйгээр хүлээн авсан. 31 Монгол Улсын ҮСХ-ны тооцооллоор 2016 онд 26.9 хувь байсан ядуурлын хэмжээ нийгмийн хамгааллын шилжүүлэг, халамжийн орлогогүйгээр 47.1 хувь болж өсөх байсныг харуулжээ. 2014 онд мөн үүнтэй ижил нөлөөлөл үзүүлэх тооцоолол гарсан байна. (21.6 хувь 36.7 хувь болж өсөх магадлал). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 49 үндсэндээ дундаж үзүүлэлтэнд бус ангилалд тулгуурласан байдгийн үр дагавар бөгөөд хүн амын илүү ядуу сегментэд чиглэгдээгүй болохыг илтгэж байна. 90. Эдийн засгийн тэлэлтийн жилүүдэд хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэн, ажлын байр бий болгох хэв маягт гарсан чухал өөрчлөлттэй холбоотой орлого өсчээ. Нэг хүнд ногдох нэмүү өртөг урт хугацааны туршид огцом өссөн: 2010-2016 онд жилийн бодит өсөлт 7.0 хувь, 2000-2010 онд 4,1 хувь байжээ. Энэхүү өсөлт нь уул уурхайн салбараас үүдэлтэй боловч эдийн засгийн бусад салбарын бүтээмжийн орлого ч мөн нэмэгдсэн байна (2010-2016 оны хооронд уул уурхайн салбарын жилийн дундаж бүтээмжийн өсөлт 9 хувь, эдийн засгийн бусад салбарын өсөлт 5.4 хувь байв). Ийнхүү өссөн бүтээмжийн орлогыг эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцогч ажилчдын бодит орлогын өсөлт болгосон бөгөөд санхүү, боловсрол, эрүүл мэнд, төрийн удирдлагын салбарт жилийн өсөлт нь 7-аас доошгүй хувь, нийтийн аж ахуйн үйлчилгээ, хөдөө, аж ахуй болон уул уурхайн салбарт 15-аас их хувийн өсөлтийг үзүүлжээ (Зураг 14-ийн зүүн тал). Өнгөрсөн арван таван жилийн хугацаанд ажлын байр бий болгох үйл явц хүчтэй өрнөж, хөдөлмөрийн зах зээлд оролцох оролцооны түвшин 60 хувиас дээгүүр үзүүлэлттэй байна. 2000-2016 онд хөдөө аж ахуйн салбараас үйлчилгээний салбар луу чиглэсэн бүтцийн шилжилт эрчимжиж 49 хувиас 30 хувь болсон ба нийт хөдөлмөр эрхлэлтийн 35 хувиас 51 хувь болон өөрчлөгджээ (Зураг 14, баруун тал). Энэ нь ялангуяа хөдөө аж ахуй болон барилгын салбарт бодит орлогын ерөнхий өсөлтийг бий болгож, бага орлоготой салбараас (жишээ нь, хөдөө аж ахуйн салбар) бусад салбар луу шилжих ажилчдын хөдөлгөөн нэмэгдсэн нь 2010- 2016 оны хооронд ядуурал эрчимтэй буурсны гол шалтгаан юм.32 91. Гэвч, Монгол Улсад ажлын байр хангалтгүй, хөдөлмөрийн зах зээлийн үр дүн сул ялангуяа албан бус хөдөлмөр эрхлэлт, ажилгүйдэл ба/эсвэл эдийн засгийн идэвхигүй байдлын түвшин өндөр байгаа зэрэг хүндрэлтэй асуудлууд хэвээр байна. Тухайлбал, 2014 оноос хойш эдийн засгийн хүндрэлийн улмаас ажиллах хүчний оролцооны түвшин буурч, ажилгүйдлийн түвшин огцом нэмэгдсэн байна. Насанд хүрсэн ажиллах хүчний оролцооны түвшин 2014 оны 3 дугаар улиралд 63.7 хувь байснаа 2017 оны 3 дугаар улиралд 61.1 хувь болж буурчээ. Ажилгүйдлийн түвшин 2014 оны 3 дугаар улиралд 6.4 хувь байснаа 2016 оны эхний улиралд 11.6 хувь болж өссөн бол 2017 оны 3 дугаар улиралд мөн 9.1 хувьтай байв. Бүтцийн талаасаа эдийн засгийн өсөлт тэлэлтийн үе болох 2010 ба 2014 оны хооронд ч ажилгүйдлийн түвшин өндөр хэвээр байсан ба 7 хувиас доош бараг буураагүй юм. Түүнчлэн албан бус салбар дахь хөдөлмөр эрхлэлт болон бусад харьцангуй бүтээмж багатай хөдөлмөр эрхлэлтийн хэлбэрүүд өргөн тархсан хэвээр байна. 92. Улирлын чанартай хөдөлмөр эрхлэгчид, хөдөөгөөс хотруу шилжин ирэгсэд, ялангуяа залуучууд гэх мэт тодорхой бүлгүүдийн ажилгүйдэл, албан бус хөдөлмөр эрхлэлт ба/эсвэл эдийн засгийн идэвхгүй байдлын түвшин өссөн байна. Албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн дийлэнх хувийг үйл ажиллагаа нь улирлын чанартай байдаг малчид болон барилгын ажилчид бүрдүүлдэг бөгөөд албан бус хөдөлмөр эрхлэгчдийн нийгмийн 32Уул уурхайн салбараас бусад салбарт 2014 оноос хойш бодит цалин буурсан нь, 2014 ба 2016 онд ядуурлын албан ёсны түвшин эргэж өссөнтэй давхцан тохиосныг анхаарах нь зүйтэй. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 50 даатгалын хамрагдалт хязгаарлагдмал байдаг.33 Монгол, Индонез болон Филиппин Улс нь Зүүн Ази болон Номхон Далайн бүс нутагт залуучуудын ажилгүйдлийн түвшингээр хамгийн өндөр гурван орон юм. Залуучуудын харьцангуй өндөр хувь нь хөдөлмөр эрхлээгүй, ажил сургуульгүй байна. 2013 онд 15-29 насны залуучуудын 21.1 хувь нь хөдөлмөр эрхлээгүй, ажил сургуульгүй байжээ. Залуучуудын урт хугацааны ажилгүйдлийн түвшин мөн өссөн бөгөөд сургууль төгссөний дараа бүтээмжтэй, найдвартай ажлын байранд шилжих тодорхой чиглэл байхгүй байна. 93. Хөдөлмөрийн зах зээлд эмэгтэйчүүдийн нөхцөл байдал холимог үзүүлэлттэй байна. Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд эмэгтэй ажиллах хүчний оролцоо 2007 онд бараг 60 хувь байснаа 2016 онд 55 хувь болж аажмаар буурчээ. Хүйсийн ялгаа энэ хугацаанд 10-аас 12 пункт хүрч өссөн байна. Ажилгүйдлийн түвшин дэх хүйсийн ялгаа эмэгтэйчүүдийн хувьд эерэг буюу 2013 оноос хойш эрэгтэйчүүдээс бага байв (Зураг 15). Монгол Улсын эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн оролцооны үзүүлэлтийг зарим жишиг улсуудтай харьцуулахад (Казакстан, Перу, Замбиа зэрэг улсуудад эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн оролцооны түвшин 65 хувиас дээш) доогуур эрэмбэлэгдэж байгаа боловч дэлхийн бусад улс орнуудтай харьцуулахад өндөр (Монгол Улс нь эмэгтэйчүүдийн ажилгүйдлийн түвшингээрээ дэлхийд эхний 25 хувьд багтах орнуудын нэг) байна. Эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн оролцооны түвшин болон ажилгүйдлийн түвшингээрээ дэлхийн болон жишиг орнуудтай харьцуулахад Монгол улс жагсаалтын сүүлийн хагаст жагсаж байна (Зураг А15-аас харна уу). Түүнчлэн эрэгтэй, эмэгтэй ажилчдын цалингийн зөрүү 12 хувь байгаа нь харьцуулсан улс орнуудын дунд өндөр үзүүлэлт биш байлаа (Азербайжан 46.1%, Киргиз 24.5%, Перу 22.8%, Казакстан 20.6%, Колумба 10.1%).34 Үүнээс гадна тус чанарын судалгаанд эмэгтэйчүүд найдвартай ажлын байр, ажлын аюулгүй байдал дутмаг, цалин хөлсийг олгох аюулгүй тогтолцооцоо байхгүй, нийгмийн даатгалд хамрагддаггүй зэрэг эрсдэлтэй, найдваргүй ажлын байранд ажиллахадаа урхинд орсон мэт санагддаг тухай тайлагнажээ. 35 94. Эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтэнд ЖДҮ эрхлэгчдэд нийтлэг тулгардаг бэрхшээл сөргөөр нөлөөлдөг - барьцаа хөрөнгө байхгүй, хүйсийн онцлог хүчин зүйл гэх мэт асуудал бий. Өндөр настан болон үр хүүхдээ асрах гэх мэт ар гэрийн үйл ажиллагаа, үүрэг хариуцлагад илүү их цаг зарцуулахыг эмэгтэйчүүдээс шаардсан хэвээр байна. Энэ нь эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн оролцооны түвшин бага байгааг тайлбарлах гол хүчин зүйл юм (Зураг 16-ийн дээд хэсэг). Түүнчлэн эмэгтэй ажиллах хүчний оролцоонд нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд сөргөөр нөлөөлж байгаа зарим баримт нотолгоо 33 Монгол Улсад албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн талаарх тооцоолол судалгаа цөөн байдаг. 2015 онд хийгдсэн судалгаанд (Gasmann, Francois and Fardo Trinidade 2015), Shatz et al. (2015) нарын судалгаанд дурдсан мал аж ахуйн салбарыг оролцуулан тооцвол албан бус хөдөлмөр эрхлэлт 57.4 хувь гэсэн үзүүлэлтийг иш татсан байдаг. Монгол Улсын албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн шинж чанар, хөдөлмөрийн зах зээлийн нөхцөл байдлын талаар нэмэлт судалгаа хийгдэх шаардлагатай. Энэ талаар цаашид нэмэлт судалгаа хийх шаардлагатай (Хавсралт 3: Монгол улсад дутагдалтай байгаа судалгаа, өгөгдөл мэдээлэл -ийг үзнэ үү). . 34 Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагаас гаргасан “Хөдөлмөрийн зах зээлийн гол үзүүлэлтүүд” тайлангийн 9 дэх хэвлэл, (2018 оны 5 сарын 17 нд ILOSTAT-аас татаж авав). 35 (Schmillen and Sandig 2017) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 51 байна.36 Ерөнхийдөө эмэгтэй удирдлагатай ЖДҮ эрхлэгчдийн хувьд зээл авах өргөдөл хүсэлтээ шийдүүлэхэд бусад ЖДҮ эрхлэгчидтэй харьцуулахад төдий л ноцтой асуудал тулгардаггүй ч тэд санхүүгийн байгууллагыг илүү хурдан шуурхай үйлчилгээ үзүүлэхийг шаардсаар байна.37 (Зураг 16-ийн доод хэсэг). 95. Монгол улсын ядуурлыг бууруулах өөр нэгэн хүчин зүйл бол үйлчилгээг сайн зохион байгуулж хэрэглэгчдэд хүргэх бүтэц бүхий нийгмийн хамгааллын тогтолцоо юм. Бенчмарк буюу харьцуулсан судалгаа хийж үзэхэд нийт хүн амд эзлэх нийгмийн хамгааллын хамрагдалтын хувь хэмжээгээрМонгол Улс нь дэлхийн болон сонгосон жишиг орнуудтай харьцуулахад эхний 25 хувьд жагсаж байна (Зураг А1 5). Хүнсний Талон Хөтөлбөрөөс (ХТХ) бусад бүх хөтөлбөрүүд уламжлалын дагуу хүн амын хамгийн эмзэг гэж тооцогдох өөр өөр ангиллын бүлгүүдэд (жишээ нь, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, ахмад настан, өрх толгойлсон эмэгтэй гэх мэт) чиглэсэн байна. Ихэнх хөтөлбөрүүд нь ангилалд тулгуурласан байдаг бөгөөд дундаж үзүүлэлтэнд суурилдаггүй эсвэл эдийн засгийн цочролтой уялдаагүй байдаг нь нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүдийн хамрах хүрээ, хэмжээг тэлснээр 2010-2014 онд эдгээр хөтөлбөрүүд ядуурлыг бууруулахад дэмжлэг үзүүлсэн ч 2014-2016 онд эдийн засгийн хүндрэлийн улмаас үүссэн ядуурлын нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлж чадаагүйн шалтгааны тайлбар мөн. 96. 2008/2009 оны эдийн засгийн хямралын дараа нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийг нэн ялангуяа ядуу иргэд рүү чиглүүлэх зорилтот хэрэгцээ байгааг илүү сайн ойлгосон. Энэ үеэс эхлэн төр, засгийн газар нийгмийн халамжийн тэтгэвэр тэтгэмжийг зорилтот бүлэгт илүү чиглүүлэх дэд бүтцийг бий болгох зарим алхмуудыг хэрэгжүүлсэн юм. Халамжийн тэтгэмжийн бүртгэл, төлбөр, нягтлан бодох бүртгэл, тайлагнал гэх мэт цогц модуль бүхий Нийгмийн Халамж, Үйлчилгээний Нэгдсэн Мэдээллийн онлайн Системийг шинээр боловсруулсан байна. Ядуурлыг тогтооход чиглэсэн аргачлал болох Орлогыг Орлуулан Тооцох Аргачлалыг (ООТА) нэвтрүүлсэн бөгөөд нийгмийн халамжийн тэтгэмжийг зорилтот бүлэгт чиглүүлэх зорилгоор ООТА-д суурилсан Өрхийн Мэдээллийн Нэгдсэн Санг шинээр байгуулсан. Засгийн газрын 2014 оны 12 дугаар сарын шийдвэрээр энэхүү өгөгдлийн санг зөвхөн нийгмийн хамгааллын салбар төдийгүй салбар хоорондын өгөгдөл мэдээллийн сан байдлаар ашиглахаар болж ядуу иргэдэд үзүүлж буй эрүүл мэндийн үнэгүй даатгал, хууль эрх зүйн үнэ төлбөргүй зөвлөгөө авах гэх мэт төрийн бусад тусламж, хөнгөлөлт, татаас олгоход ашиглахаар болжээ. Гэвч нийгмийн халамжийн тэтгэмжийг зорилтот бүлэгт чиглүүлэхэд тус өгөгдлийн санг ашиглах зорилт зөвхөн Хүнсний Талон Хөтөлбөрт хэрэгжиж байгаа буюу хэрэглээ хязгаарлагдмал байна. Гэтэл Хүнсний Талон Хөтөлбөр нь асуудлыг шийдэх түр зуурын шинжтэй хөтөлбөр бөгөөд хамрах хүрээ болон тусламж тэтгэмжийн хувьд маш жижиг хөтөлбөр юм. 36(Gasmann, Francois and Fardo Trinidade 2015) нарын судалгаанд ажиллах хүчний оролцооны түвшинд эконометрикийн дүн шинжилгээ хийж “нийгмийн халамж хүртдэг гишүүнтэй өрхийн иргэдийн хөдөлмөрийн зах зээлийн оролцооны түвшин харьцангуй идэвхгүй байгааг тогтоожээ”. Түүнчлэн эдгээр халамжийн хөтөлбөрүүд нь эрэгтэйчүүдэд нөлөө үзүүлдэггүй (эсвэл эерэгээр нөлөөлдөг) бол эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийн зах зээлд оролцох оролцоонд сөргөөр нөлөөлж байгааг тэмдэглэжээ”. Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр тэтгэмж болон цалинтай ээж хөтөлбөрийн мөнгөн тэтгэмж, хүүхдийн мөнгө хөтөлбөрийн үзүүлэх нөлөөлөлд хийсэн эконометрикийн дүн шинжилгээ нь 2012 оны “Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгаа”-нд томъёолсон дүгнэлтийг баталсан байна. 37 Монгол Улсад эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн оролцоог нэмэгдүүлж хүүхэд асрах төвүүдийн хүртээмж, боломжийг сайжруулах шаардлагатай байгааг саяхан хийгдсэн судалгаа цохон тэмдэглэсэн байна.. (Олон Улсын Санхүүгийн Корпораци 2015) ба (Gasmann, Francois and Fardo Trinidade 2015). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 52 97. Бэлэн мөнгө тараах хөтөлбөр нь амьжиргааны түвшингээр доод 40 хувьд хамаарах сегментэд бага зэрэг чиглэсэн боловч ядуу иргэдэд чиглээгүй байна. Дэлхийн банкны 2015 оны судалгаанаас зарим хөтөлбөрүүд нь бусдаасаа илүү прогрессив байгааг харж болно. Амьжиргааны түвшингээр доод 40 хувьд хамаарах бүлэг нийгмийн хамгааллын тэтгэвэр тэтгэмжийн нийт төсвийн 56 хувийг хүртсэн бол дээд 40 хувь нь нийт нийгмийн хамгааллын 28 хувийг хүртжээ. Амьжиргааны түвшингээр сүүлийн 25 хувьд багтсан өрхүүд ихэвчлэн нийгмийн халамжийн тэтгэмж авсан байгаа бол Хүүхдийн Мөнгө Хөтөлбөр (ХМХ) болон бусад ангиллын хөтөлбөрүүд нийтлэг шинж чанартай учраас нийт айл өрхүүдэд жигд хуваарилагджээ.38 Татвар ба халамжийн орлогын тогтолцооны прогрессив шинж чанарын талаархДэлхийн Банкны одоо хийж буй судалгаагаар нийгмийн хамгааллаар хуваарилж буй ихэнх мөнгөн тусламж, тэтгэмж нь тэдгээрийн үр өгөөжийг хүртэгчдийн орлогын хувь хэмжээнээс хамаарсан прогрессив шинж чанартай бол (харьцангуй үзүүлэлтээс хамаарсан прогрессив шинж чанартай), тэтгэвэр болон бусад нийгмийн халамжийн хөтөлбөрүүд нь хүн амын илүү ядуу иргэдэд хуваарилагдах төсвийн хувь хэмжээнээс хамаарсан -нэмэлт- прогрессив шинж чанартай (үнэмлэхүй үзүүлэлтээс хамаарсан прогрессив шинж чанартай) болохыг ажиглажээ. Гэвч Хүүхдийн Мөнгө Хөтөлбөр гэх мэт төсвөөс санхүүждэг томоохон хөтөлбөрүүд, суурь боловсрол, хүн амын эрүүл мэндийн хөтөлбөрүүдийн мөнгөн бус хэлбэрийн тусламж үйлчилгээ нь үнэмлэхүй үзүүлэлтийн хувьд саармаг байна. (жишээ нь, орлогын бараг бүх бүлэг төсвөөс ижил хуваарилалт хүртдэг).39 Энэ нь Монгол Улсад нийгмийн хамгааллын бодлогын хөтөлбөрийн ихэнх нь ангиллын/хавтгайруулах хандлагад суурилсныг баталж байна. Харин цахилгаан, эрчим хүч, төвлөрсөн халаалтын үнэ, төдийгүй орон сууцны зээлийн хүү зэргийг төрөөс зохицуулах замаар шууд бус тусламж, шилжүүлэг үзүүлэх нь амьжиргааны түвшингээр дээд хэсэгт хамаарах бүлэгт илүү таатай нөлөөлөх боломжтой байна (Зураг 17). 98. Төсөвт үзүүлэх нөлөөллийн улмаас тэтгэвэрт онцгойлон анхаарах шаардлагатай байна. 2017 оны төсвөөс тэтгэврийн тогтолцоонд үзүүлж буй татаас ДНБ-ний 2.2 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд шинэчлэл хийхгүй бол энэ татаас цаашид 2030 онд 6 хувь, 2050 онд 11 хувь болох тооцоолол бий. Эдгээр тооцоолол нь 2017 болон 2018 оны эхээр батлагдсан хуулийн өөрчлөлтийн улмаас бодитой нэмэгдэж болзошгүй байна. Өртөг зардлын ийм тогтворгүй байдлыг бий болгох шалтгаан нь шимтгэл төлсөн жил тутамд ноогдох тэтгэвэр бодох хувь хэмжээг хангаж хүрэлцэхээргүй шимтгэлийн хувь хэмжээ хэтэрхий бага, хүн амын насжилт, тэтгэврийн насыг харьцангуй багаар тогтоосон (ялангуяа эмэгтэйчүүдийн хувьд), ажилчдын төлдөг нэрлэсэн зардалтай харьцуулахад тэтгэвэрт гараад авах тэтгэмжийг бодитой нэмэгдүүлэх өөрөөр хэлбэл тэтгэмжийн либералчлал, үйлчилгээг буцаан худалдаж авах зохицуулалт бүхий хуулийг боловсруулсан зэрэг болно. Энэхүү туйлын тогтворгүй байдал нь параметрын томоохон өөрчлөлт хийхийг шаардаж байна.40 38 (Onishi and Chuluun 2015)-аас харна уу 39 (Freije ба Yang 2018) -ийг үзнэ үү. Энэхүү судалгаагаар татвар ба халамжийн шилжүүлэг нь орлогын тэгш бус байдлыг (Жини индексээр хэмжсэн) 2016 оны байдлаар 0.418-аас 0.383, орлогын ядуурлын түвшинг 47.3-аас 42.8 хувьд хүргэн бууруулна гэж тооцоолжээ. 40 Бүлэг 13-ыг харна уу (Дэлхийн банк 2017), (Дэлхийн банк 2011). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 53 Тэгш байдлын сорилтууд: сайн сайхан байдлыг хангах үндэс нь болсон эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх. 99. Хүн амын сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэхэд тулгарч буй эмзэг байдал нь Монгол улсын эдийн засгийн гол сорилтуудын нэг юм. Өмнөх хэсэгт хот суурин газарт цалин хөлс, хөдөө, орон нутагт хөдөө аж ахуйн орлого нэмэгдэх байдлаар хөдөлмөрийн хөлс сайжирсан нь Монгол Улсын ядуурлын түвшин буурахад ихээхэн холбоотой байсан талаар дурдсан. II бүлэгт өнгөрсөн жилүүдэд эдийн засгийн өсөлт хэрхэн хөдөлмөрийн эрэлтийг нэмэгдүүлж улмаар хөдөлмөрийн бүтээмжийг өсгөсөн болоод тогтвортой өсөлтөд нөлөөлж буй хязгаарлалтууд бүтээмжийн орлого, хөдөлмөрийн эрэлтэд хэрхэн саад учруулж болохыг тайлбарласан. Энэ хэсэгт хүний капитал, орон сууцны хангамжийн зохисгүй хөрөнгө оруулалттай холбоотой хөдөлмөрийн нийлүүлэлтийн хомсдлын улмаас хүн амын сайн сайхан байдлыг хангахад тулгарч буй бэрхшээлүүдийг судална. 100. Хүн амын сайн сайхан байдлыг сайжруулахын тулд эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцанд хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай байна. Бидний хийсэн Төрөлжсөн хөгжлийн дүн шинжилгээнээс үзэхэд эмзэг байдлыг бууруулахын тулд эдийн засаг талаасаа хүний капиталд бодит хуримтлал бий болгох хэрэгтэй ба ингэснээр хүний хөдөлмөрийн зах зээлийн потенциал нь эрүүл мэндийн сул байдал болон ур чадварын дутагдалд өртөхгүй юм. Түүнчлэн, хүн амд тохиромжтой орон сууц хэрэгтэй ба ингэснээр хүнийн капиталын хуримтлал үүсч, амьдрах нөхцөл нь (үйлчилгээнүүд болон харилцаа холбооны хүртээмжийн хувьд) эдийн засгийн боломжуудыг хэрэгжүүлэх бололцоо олгодог. Дунд зэргийн орлоготой Монгол улсын хувьд хүний капиталын хуримтлал болон орчин үеийн хотжилтын асуудлууд нь нарийн мэдрэмжтэй шийдлийг шаардаж байна. Энд жишээ нь халдварт бус өвчин, дунд сургуулийн дараах боловсролын чанар, хотын нийтийн байгууламжууд зэрэгт учирч буй цогц асуудлуудыг удирдах чадавхитай байгууллагууд хэрэгтэй байна. Монголын эдийн засагт энэ чиглэлээр тулгамдаад байгаа асуудлуудыг дараах хэсгүүдэд авч үзнэ. Эрүүл мэнд: нэгдмэл бус эрүүл мэндийн систем нь халдварт бус өвчний өсөлттэй нүүр тулаад байна 101. Өнгөрсөн 10 жилд Эх, Нялхсын Эрүүл Мэндийг (ЭНЭМ) дэвшилттэйгээр сайжруулсан ч бүс нутгуудын ялгаатай байдал асуудал болсон хэвээр байна. Монгол улсад эхийн эндэгдлийн түвшин 100,000 амьд төрөлт тутамд 1990 онд 186 байснаас 2015 онд 44 болж буурсан. 5-аас доош насны хүүхдийн эндэгдэл 1000 амьд төрөлт тутамд 1990 онд 108.5 байсантай харьцуулахад 2016 онд 17.9 болов.41 Гэвч эдгээр амжилтаас гадна хэд хэдэн тулгамдсан асуудлууд байгаагаас ба ялангуяа хот, хөдөөгийн ялгаа нэлээд их байна.42 Эрүүл мэндийн байгууллагаас гадуур амаржих тохиолдол бараг байхгүй байна43. 2014 оны байдлаар сүүлийн хоёр жилд амаржсан 15-49 насны эмэгтэйчүүдийн 90 хувь нь жирэмсний хугацаанд хамгийн багадаа 4 удаа эмчийн хяналтад орсон бөгөөд энэ үзүүлэлт хөдөө, орон 41 Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлт, https://data.worldbank.org 42 ДЭМБ: http://www.wpro.who.int/mongolia/topics/maternal_health/en ; ба НҮБ-ын хүүхдийн сан: http://www.wpro.who.int/mongolia/topics/maternal_health/en/ 43 Үндэсний статистикийн хороо (ҮСХ). 2015. Монгол Улс: Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа – 2013. Олон талт үзүүлэлтийн нэгдсэн судалгаа. Тайлан. Улаанбаатар хот. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 54 нутагт 84 хувь, хотод 92 хувьтай байна. Мөн, 94 хувь нь амаржсаны дараах долоо хоногийн дотор эрүүл мэндийн үзлэгт хамрагдсанаас хөдөөд 80 хувь, хотод 98 хувьтай байна. 102. Монголд бага насны хүүхдийн хөгжлийн хувьд бүс нутаг, нийгэм, эдийн засгийн байдлаас хамаарсан тэгш бус байдал өндөр байна. 2005 оноос 2016 оны хооронд нярай болон 5-аас доош насны хүүхдийн эндэгдэл 100 хүүхэд тутамд тус бүр 33.4-өөс 15.4, 49-өөс 23.5 болж буурсан. Гэвч энэ түвшин хөдөө, орон нутагт (сумын төв орохгүйгээр) УБ-аас 3-4 дахин өндөр төдийгүй орлого ихтэй өрхөөс илүүтэй ядуу өрхийн хүүхдүүдийн дунд 2-3 дахин их байна. Мөн өсөлт зогсох, хоол тэжээлийн аюултай байдал зэрэг асуудлууд бага насны хүүхдийн хөгжилд нөлөөлсөн хэвээр байна. 103. Хүн амын дундаж наслалт мөн л хөрш орнуудтай харьцуулахад бага буюу 2015 оны байдлаар 69.1 байна. Дундаж наслалтыг хүйсээр авч үзвэл эрэгтэйчүүд 65.1, эмэгтэйчүүд 73.3 байна. “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-д хүн амын дундаж наслалтыг 8 жилээр нэмэгдүүлэн 2030 он гэхэд 78-д хүргэхийн тулд үр дүнтэй, чанартай, хүртээмжтэй эрүүл мэндийн үйлчилгээг бий болгохоор тусгасан. Нийт эрүүл мэндийн зардал ДНБ-ний 4.7 хувьтай тэнцэж байгаа нь бүс нутгийн бусад улс орнуудтай харьцуулахад харьцангуй доогуур байна. 44 Засгийн газраас эрүүл мэндэд зарцуулсан зардал нийт эрүүл мэндийн зарцуулалтын 55.4 хувьтай тэнцүү гэж бүртгэгдсэн нь хөрш орнуудтай ойролцоо түвшинд байна. 104. 2015 онд нийт нас баралтын 78 хувь нь халдварт бус өвчнөөс шалтгаалжээ. Дэлхий дахины өвчний судалгаагаар (2016) 10 нас баралт тутмын 7 нь халдварт бус өвчлөлөөс үүдэлтэйг онцолжээ. Тухайлбал, зүрхний архаг дутмагшил нэгдүгээрт, цус харвалт хоёрдугаарт, элэгний хавдар гуравдугаарт, ходоодны хавдар дөрөвдүгээрт, элэгний цирроз наймдугаарт, уушигны хавдар есдүгээрт, спиртны замбараагүй хэрэглээ аравдугаарт тус тус жагсжээ. Хамгийн ихээр үхэл болон хөгжлийн бэрхшээлд хүргэж буй эхний таван эрсдэлийн хүчин зүйлсэд буруу хооллолт, цусны өндөр даралт, архи, тамхины хэрэглээ, хар тамхи, болон жингийн хэт их илүүдэл хамаарч байна. Өнөөгийн эрүүл мэндийн тогтолцоо болон бодит хэрэгцээний хооронд уялдаа холбоо байхгүйгээс халдварт бус өвчлөлийг бууруулж чадахгүй байна. Энэ нь чанартай анхан шатны тусламж, үйлчилгээг дэмжих урамшууллын тогтолцоо байхгүйтэй холбоотой юм. (дэлгэрэнгүйг эрүүл мэндийн байгууллагын хэсгээс харна уу.) 105. Халдварт өвчнүүд сүүлийн жилүүдэд ерөнхийдөө буурсан байна. Гэвч одоог хүртэл хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хугацаанд эзлэх хувь нь өндөр байгаа бөгөөд ялангуяа гепатит вирусын хувьд халдвар дэгдэх боломж, эрүүл мэндийн түргэн тусламж зэргээс шалтгаалан нийгэм, эдийн засгийн чухал асуудал болоод байна. Монгол Улс гепатитаас үүдэлтэй элэгний хавдрын нас баралтаар дэлхийд тэргүүлдэг.45 Олон улс болон харьцуулж буй жишиг орнуудтай харьцуулахад Монгол халдварт бус өвчний улмаас нас баралтаараа 44 Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын дэлхийн эрүүл мэндийн зарцуулалтын өгөгдлийн сан (2014). Сүүлийн үеийн тоон мэдээлэл олон нийтэд мэдээлэгдээгүй болно. ДНБ-д эзлэх нийт эрүүл мэндийн зардал харьцуулсан улсуудад буюу Казакстан 4.4%, Хятад 5.5%, Узбекстан 5.8%, Киргикстан 6.5%, Тажикстан 6.9%, ОХУ 7.1%. Засгийн газрын эрүүл мэндийн зардал нийт эрүүл мэндийн зарцуулалтад эзлэх хувь харьцуулсан улсуудад Тажикстан 28.8%, ОХУ 52.2%, Узбекстан 53.3%, Казакстан 54.3%, Хятад 55.8%, Киргикстан 56.1%. 45 ДЭМБ Монгол дахь салбар хэвлэл (2016). Халдварт өвчнийг шийдвэрлэх нь Засгийн газар болон нийгмийн үүрэг хариуцлага болох нь, http://www.wpro.who.int/mongolia/mediacentre/releases/20161025-tackling-infectious-diseases/en . Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 55 хамгийн муу 50 хувьд, харин нярайн эндэгдэл болон насанд хүрэгчдийн халдварт өвчний эндэгдлээр хамгийн сайн үзүүлэлттэй 25 хувьд жагсаж байна. (Зураг А1 5 -ыг харна уу). 106. Гэр бүлийн хүчирхийлэл байгаа талаар зарим нэгэн баримт байна. 2004 онд Улаанбаатар хотын хоёр дүүрэгт явуулсан судалгаагаар судалгаанд оролцогчдын 37.7 хувь нь ямар нэг хэлбэрээр гэр бүлийн хүчирхийлэлд (биеийн, сэтгэл санааны, бэлгийн, санхүүгийн) өртсөн гэсэн дүгнэлт гарчээ.46 Энэ нь жендерийн хүчирхийллийн түвшнээр Дэлхийн банкнаас гаргасан Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтээр эхний хэсгийн сүүл хавиар жагсаж байна. 47 Судалгаагаар гэр бүлийн хүчирхийлэл нь орлого багатай, хамтран амьдрагч нь ажилгүй эсвэл архи хэрэглэдэг зэрэгтэй холбоотой болох нь тогтоогджээ. Хэрэв ийм хамаарал үргэлжилсээр байгаа бол саяхан тохиолдсон эдийн засгийн хямрал гэр бүлийн хүчирхийлэл нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байж болохыг судлах шаардлагатай. 48 107. Монгол Улс эрүүл мэндийн салбарт томоохон зорилтуудыг дэвшүүлээд байна. “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-д 2030 он гэхэд үр өгөөжтэй, өндөр чанартай, хүртээмжтэй эрүүл мэндийн үйлчилгээний тогтолцоог бий болгохоор дөрвөн зорилтыг тодорхойлон гаргасан. Үүнд: 1) өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх үндэсний тогтолцоог хөгжүүлж эрүүл мэндийн оношилгоо үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх ба хүн амын дундаж наслалтыг нэмэгдүүлэх; 2) нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг сайжруулснаар эх, нялхсын эндэгдлээс урьдчилан сэргийлэхэд сөргөөр нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг бууруулах, мөн эх, нялхсын эндэгдэл ба шим тэжээлийн дутагдлыг багасгах; 3) хувь хүн, гэр бүл, олон нийт, албан байгууллагуудын идэвхтэй, хүртээмжтэй хамтын ажиллагаанд үндэслэн халдварт бус гол өвчнүүдийг бууруулах, эрүүл мэндийн эрсдэлт хүчин зүйлүүд ба урьдчилан сэргийлж болохуйц нас баралтыг бууруулах; 4) урьдчилан сэргийлэлт, халдварт өвчний эрт илрүүлэлт, тэдгээрийн эмчилгээний бэлэн байдал ба эрүүл мэндийн үйлчилгээний шуурхай хариу үйлдэл үзүүлэх чадварыг сайжруулах, хүн бүрийг нэн шаардлагатай вакцинд хамруулах зэргээр халдварт өвчний тархалтыг бууруулах. 108. Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийг хамгаалах нь Монгол Улсын Засгийн газрын нэн тэргүүнд хэрэгжүүлэх зорилтуудын нэг. “Үндэсний хөгжлийн стратеги”, “Эрүүл мэндийн салбарын үндэсний стратеги мастер төлөвлөгөө 2006-2015”, “Эрүүл мэндийн үндэсний бодлого 2017-2026”, “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”, “Эхийн эндэгдлийг бууруулах стратеги 2010-2020”, “Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн үндэсний төлөвлөгөө 2012-2016”, “Эх, нярайн эрүүл мэндийн стратеги 2011-2015”, ба “Хүүхдийг эсэн мэнд өсгөх стратеги 2011-2015” нь бүгд “Мянганы хөгжлийн зорилт”-д тавигдсан зорилтуудад хүрэхэд зорьсон. Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн талаар олсон ололтууд нь төрөхөөс өмнөх эмчийн хяналтын хамрагдалтыг нэмэгдүүлж, чадвартай эх баригчидтай болсон, хөдөө, орон нутаг болон алслагдсан сумын эрүүл мэндийн төвүүдэд эхчүүдийг 46 (Oyunbileg, et al. 2009). 47 Энэ хэмжээ 2 хувиас (Итали, Испани зэрэг улсуудад) 50.7 хувь х үртэл (Бангладеш) хэлбэлздэг. Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтийн тоон мэдээллийн зэрэгцүүлэх улс орнуудын хувьд 12 хувиас (Перу) 37 хувьд (Колумба) дээд болон доод утгаа авч байна. 48 Гэр бүлийн хүчирхийллийн хэрэг, цагдаагийн болон бусад судалгааны байгууллагуудаас ир үүлсэн мэдээ, мэдээлэл, үндэсний эсэргүүцэгчид олон нийтэд түгээн дэлгэрүүлж байна. Энэ чиглэлээр нэмэлт судалгаа хийх шаардлагатай (Хавсралт 3-ыг үзнэ үү). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 56 төрөх хүртэлх хугацаанд нь төрөхийн өмнөх байранд байрлуулж, эмчийн хяналтад оруулдаг болсонтой холбоотой байна.49 109. Монгол Улсын Засгийн газрын 2000 оноос 2013 оны бодлогын баримт бичгийн үнэлгээнд дурдсанаар Засгийн газар нь халдварт бус өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх үндэсний олон талт бүтцийг бий болгосноор улс төрийн амлалтаа биелүүлсэн гэж үзсэн ба эрүүл мэндийн үндэсний бодлогод халдварт бус өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилтыг нэгтгэж, үндэсний түвшинд эрүүл мэндийн тогтолцоог бэхжүүлэх талаар ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан. Түүнчлэн Монголын халдварт бус өвчлөлд зарцуулдаг төсөв нэг хүнд ногдох орлогоороо илүү дээгүүрт ордог бусад улсуудтай адил хэмжээнд байна. Гэвч халдварт бус өвчлөлийн асуудал шийдэгдэхгүй байгаа нь дараах шалтгаантай: 1) халдварт бус өвчнийг эмчлэх сайн чанартай, үр дүнтэй эрүүл мэндийн үйлчилгээг санал болгох ба урьдчилан сэргийлэх зохистой арга хэмжээ авах эсэх нь тодорхойгүй; 2) Монгол Улсын хэмжээнд халдварт бус өвчинд төрөөс зарцуулж буй хөрөнгө нь нийт өвчлөлийн хэмжээтэй харьцуулахад харьцангуй бага; 3) Төрөөс халдварт бус өвчлөлд зарцуулдаг зардлын ихэнх нь хэвтэн эмчлүүлэгсэд болон эмнэлэг дээрх амбулаторийн үйлчилгээнд зарцуулагдаж байгаа нь хөрөнгийн үр дүнгүй ашиглалтад хүргэдэг.50 Монгол Улсын Засгийн газар элэгний гепатитээс урьдчилан сэргийлэхийг чухалчлан “Эрүүл мэндийн салбарын стратегийн мастер төлөвлөгөө 2006-2015”, “Гепатит вирусын хяналтын үндэсний стратеги 2010-2015”, болон “Гепатит вирусээс урьдчилан сэргийлэх, элэгний өвчлөлд өртөгсөд, нас барагсдын тоог бууруулах үндэсний дэд хөтөлбөр 2006-2015” зэрэг хөтөлбөрүүдээр дамжуулан бодлого, стратеги хэрэгжүүлж, хэрэгжилтэд хяналт тавьж ирсэн. Энэ дэд хөтөлбөр нь гепатит вирусээс урьдчилан сэргийлэх, халдварыг эрт оношлох, бусдад халдварлах болон архаг гепатит, цирроз, элэгний хавдар зэрэг элэгний өвчлөлийн улмаас нас баралтыг бууруулахад зорьсон болно.51 110. Үйлчилгээний чанар нь эрүүл мэндийн салбарын нэг гол чиглэл болохыг “Эрүүл мэндийн салбарын стратегийн мастер төлөвлөгөө 2006-2015”-д заасан. “Эмнэлгийн чанарын удирдлагын системийг сайжруулах хөтөлбөр 2008-2013” нь салбарын бүх түвшинд чанарын удирдлагын системийг нэвтрүүлж, хууль эрхзүйн таатай орчинг бий болгох, үйлчилгээний стандарт, эмнэлзүйн гарын авлага, гүйцэтгэл, чанарын үзүүлэлтүүдийг боловсруулж хэрэгжүүлэх, чанарыг байнга сайжруулахад оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг зохицуулахыг зорьсон. Түүнчлэн эмнэлгийн халдварт нөхцлийг хянах, үйлчлүүлэгчдийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд эрүүл мэндийн байгууллагын халдварыг хянах системийг сайжруулах стратегийг 2010 онд гаргасан. Өнгөрсөн хэдэн жилд ихэнх эмнэлэг, клиникийн стандартууд шинэчлэгдэж, тусгайлсан өвчнүүдийн талаарх гарын авлага, удирдамжууд хэвлэгдэн гарсан. 111. Эдгээр зорилго, төлөвлөгөө нь салангид санхүүжилт зэрэг саад бэрхшээлүүдээр хязгаарлагдсан байна. Эрүүл мэндийн салбарт орлогын гурван гол эх үүсвэр байдаг: улсын 49 ДЭМБ-ын хэвлэл. Гепатитын вирусээс урьдчилан сэргийлэх, хянах улсын х өтөлбөр. http://www.wpro.who.int/mongolia/mediacentre/releases/20160318_viral_hep_prevention_control/en 50 О.Дүгээ, Э.Мунаа, А.Сахъяа, А.Махал. Монгол Улсын халдварт бус өвчлөл дэх төсвийн зарцуулалт өндөр орлоготой орнуудын зарцуулалттай адил. Эрүүл мэндийн хамтын ажиллагаа. 2017 оны 5 дугаар сар 1;36(5):918-25. 51 ДЭМБ-ын хэвлэлийн мэдээ. Вируст гепатитыг урьдчилан сэргийлэх, хянах х өтөлбөрийн хөтөлбөр. http://www.wpro.who.int/mongolia/mediacentre/releases/20160318_viral_hep_prevention_control/en Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 57 төсөв, нийгмийн эрүүл мэндийн даатгал, үйлчлүүлэгчдээс төлж буй төлбөр. Улсын төсөв, нийгмийн эрүүл мэндийн даатгал нь тус тусын эх үүсвэрээс бүрддэг ба үзүүлэх үйлчилгээний багцууд нь тус тусдаа бөгөөд хамрах хүрээний хувьд байнга зөрүүтэй байна. 2015 оны эрүүл мэндийн даатгалын хуулиар Засгийн газрын төсвийн эх үүсвэрийн сувгийг нийгмийн эрүүл мэндийн даатгал руу аажмаар шилжүүлэх шийдвэр гарсан нь одоог хүртэл хэрэгжиж байна. Үйлчлүүлэгчдээс төлж буй төлбөрийн орлого өнгөрсөн 10 жилд өндөр хэвээр байсан бөгөөд нийт эрүүл мэндийн салбарын зардлын 40-50 орчим хувийг эзэлж байна. Энэхүү орлогын ихэнх хувийг эм, эмийн хэрэгсэл, албан бус төлбөр зэрэг зардлууд эзэлж байна. 112. Өнөөгийн байдлаар Монгол Улс төлбөрийн холимог систем буюу бүх нийтийн нэгдсэн төлбөр болон нийлүүлэгчийн үйл ажиллагааны бодит зардлын хэмжээгээр төлбөр төлөх системүүдийг хэрэгжүүлж байна. Энэ нь бие биенийгээ нөхдөг бөгөөд зарим төлбөрийн аргачлалтай холбогдсон сөрөг үр дүнг бууруулах шинж чанартай дөрвөн төрлийн төлбөрийн аргачлалаас бүрддэг. Гэвч одоогийн төлбөр, хангамжийн систем нь зөвхөн эрүүл мэндийн тогтолцооны нэн тэргүүний зорилтуудыг л бага зэргээр дэмжиж байна. Гол шалтгаануудын нэг нь чанар болон үр ашигтай байдлыг дэмжих урамшууллын тогтолцоо байхгүй байна. Эрүүл мэндийн үйлчилгээний стратегийн худалдан авалтыг Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар хийхийг хязгаарласан хэвээр байна. Мөн түүнчлэн Улсын төсөв болон эрүүл мэндийн даатгалын сан хоорондын төлбөрийн системийн салангид байдал гол хүндрэл болж байна. 113. Монголын эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүргэх тогтолцоо эмнэлэг төвтэй хэвээр байгаа нь хүндрэлтэй байна. Өнгөрсөн арван жилийн хугацаанд Монгол улс эмнэлгийн орны тоог ихээхэн бууруулсан хэдий ч энэ тоо 2015 онд 1000 хүн ам тутамд 7.2 ногдож байгаа нь бүс нутгийн бусад орнуудаас нэлээд өндөр байна (Хятад, Малайз, Филиппин, Вьетнам). Түүнчлэн тогтолцоо нь салангид, үйлчилгээ үзүүлэгчдийн босоо чиглэлд харилцан уялдаа бага зэрэг байгаа ч эрүүл мэндийн үйлчилгээний төрлийн хөндлөн уялдаа холбоо байхгүй байна. Төрөл бүрийн түвшний үйлчилгээ үзүүлэгчдэд хүн амын эрүүл мэндийг харилцан хоорондоо зохицуулалттайгаар удирдахыг урамшуулах хөшүүрэг байхгүй. Зохион байгуулалттайгаар өвчтөн шилжүүлэх тогтолцоо, өвчтөнийг эмнэлгээс гаргах ба дамжуулах механизмууд ба өвчтөнд хүрч үйлчлэх зэрэгт эмнэлэг болон эрүүл мэндийн анхан шатны үйлчилгээ үзүүлэгчдийн уялдаа холбоо ерөнхийдөө байхгүй байна. Тиймээс одоогийн үйлчилгээний тогтолцоо халдварт бус өвчний өсөлтийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжгүй байна. Халдварт бус өвчин өргөжиж байгаа тул Монгол улс түүний гол шалтгаанууд болох өвчний эрт илрүүлэлт ба архаг өвчний удирдлагын аль алинд анхаарч шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Үүний тулд эрүүл мэндийн үйлчилгээний тогтолцоог өндөр чанартай анхан шатны үйлчилгээнд чиглүүлэн өөрчлөн зохион байгуулахад ач холбогдол өгөх, эмнэлгүүдийг эрүүл мэндийн тогтолцооны төвд байгаа бие даасан байгууламж хэлбэрээс анхан шатны үйлчилгээ үзүүлэгчдийг өөртөө багтаасан сүлжээний нэг хэсэг болон үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага болгон өөрчлөх ёстой. Хэрвээ ямар нэгэн арга хэмжээ авахгүй бол одоогийн чимээгүй халдвар урт хугацаандаа эрүүл мэндийн үр дагаварт сөргөөр нөлөөлж эрүүл мэндийн өндөр өртгийг дагуулах болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 58 114. Эцэст нь ихэнх судалгаа, үнэлгээнүүдэд Монголын эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар, ялангуяа хөдөө орон нутгийн эрүүл мэндийн үйлчилгээг гол тулгамдаж буй асуудал гэж онцолжээ. Өндөр чанартай анхан шатны үйлчилгээг үзүүлэхэд эрүүл мэндийн тогтолцоонд чухал үүрэгтэй эрүүл мэндийн чадварлаг мэргэжилтнүүдийг хөдөө, орон нутгийн эрүүл мэндийн анхан шатны байгууллагуудад элсүүлэх ба тогтвор суурьшилтай ажиллуулахад хүндрэлтэй байна. Үйлчилгээний чанарын ялгаатай байдал нь өвчтнүүд анхан шатны тусламжийг алгасан хоёр эсвэл гуравдугаар шатлалын чанартай үйлчилгээг сонгоход илүүтэйгээр нөлөөлж байна. Нөгөө талаар үйлчилгээний чанарын мэдээлэл цуглуулах, чанарын сайжруулалтыг дэмжих стандартчилагдсан гүйцэтгэлийн хяналтын систем байхгүй байна. Хамгийн чухал нь үйлчилгээний чанарыг сайжруулах чиглэлээр эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэгчдэд урамшууллын тогтолцоо байхгүй байна. Мөн дундаас дээш давхаргын мянга мянган Монголчууд эмчилгээ хийлгэхээр гадаад орнуудыг зорьж байна (голдуу Солонгос, Хятад). Боловсрол: бүс нутаг, жендер, нийгэм-эдийн засгийн зөрүүтэй байдал нь чанартай боловсролын хүртээмжид саад тотгор болж байна. 115. Бага боловсролын хүртээмж бараг бүх нийтийг хамарч байна. Харин нийгэм -эдийн засгийн ялгаа боловсролын хамрах хүрээнд нөлөөлж, тогтолцооны дээгүүрх түвшинд ялгаа илүү их байна. Бага сургуулийн насны хүүхдүүдийн сургуульд элсэлтийн хувь 98.1 байна52. Бүрэн бус дунд болон бүрэн дунд шатны боловсролын сургуульд хамрагдалт 93 ба 85 хувийг тус тус эзэлж байгаа бөгөөд ядуу, эмзэг бүлгийн өрхийн хүүхдүүд сургуульд суралцахгүй байх эрсдэл өндөр байна. Сум, орон нутагт амьдардаг дунд сургуулийн насны хүүхдүүдийн сургуульд хамрагдалт хот суурин газарт амьдардаг хүүхдүүдээс бага буюу сургууль завсардах өндөр эрсдэлтэй байсан. Хөвгүүдийн боловсролын түвшин охидынхоос хоцрогдолтой байна. Сургууль завсардсан ерөнхий боловсролын сургуулийн насны хөвгүүдийн тоо охидоос бараг гурав дахин их байна. Монголын 18-24 насны залуучуудын 52 хувь нь коллеж, их, дээд сургуульд элсэн суралцаж байгаа бөгөөд энэ нь эмэгтэйчүүдийн 61 хувь, эрэгтэйчүүдийн 44 хувь байгаа нь жендерийн ялгаа их байгааг харуулж байна. Тэгш бус байдал ялангуяа өндөр: Энэхүү насны ангиллын зөвхөн 10 хувь нь ядуу болон эмзэг бүлгийн өрхийнх бол 88 хувь нь чинээлэг өрхийн залуус байна. 116. Цаашилбал, Монгол Улс бичиг үсэг тайлагдсан байдал, тоо бодох чадвараараа ижил түвшний орнуудаас хоцрогдолтой явж байна. 3-5 насны монгол хүүхдүүдийн зөвхөн 9 хувь нь энгийн үсэг нэрлэж, тоо бодох чадвартай бол Тайланд, Уругвай, Беларусь, Украйн, Македон, Аргентин, Серби, Молдав улсуудад 30-аас 69 хувьтай байна. Монгол орны хувьд бага насны хүүхдүүдийн чадварын ялгаа ихээхэн зөрүүтэй байгаа ба хөдөө, орон нутгийн эсвэл амьжиргааны түвшин багатай өрх, эсвэл үндэсний цөөнхийн хүүхдүүд танин мэдэхүй, хэл яриа, нийгэм сэтгэл зүйн чадвараар ихээхэн хоцрогдож байна53. Сүүлийн жилүүдэд сургуулийн өмнөх боловсролын хамрах хүрээг өргөжүүлж, 3-5 насны хүүхдүүдийн 70-80 хувь цэцэрлэгт хамрагдаж байна. Гэсэн хэдий ч хөдөө, орон нутгийн хамрагдалтын түвшин дөнгөж 46 хувьтай байгаа бөгөөд хүн амын олонх болох халх үндэстэнтэй харьцуулахад 52(МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДЭСНИЙ СТАТИСТИКИЙН ХОРОО, 2016). 53 Дэлхийн Банк. 2017. Монгол Улсын Сургуулийн өмнөх боловсрол: үйлчилгээний хүртээмж, чанар ба хүүхдийн хөгжлийн үр дүн – 2017 он 3 сар (Англи). Вашингтон хот.: Дэлхийн банк групп. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 59 Казах хүүхдүүдийн сургуулийн өмнөх боловсролд хамрагдалт 24 нэгж хувиар доогуур байна. 117. Боловсролын суурь үйлчилгээний чанарын жигд бус байдал хүртээмжийн ялгааг улам хурцатган бичиг үсэгт суралцах, тоолж сурах зэрэг суурь танин мэдэхүйн ур чадварыг бууруулж байна. Нэгдүгээрт, хамгийн шүүмжлэлтэй нь сургуулийн өмнөх боловсролын чанартай үйлчилгээнд хамрагдах боломж, ялангуяа эмзэг бүлэгт, хязгаарлагдмал байгаа нь хүүхдүүд сургуульд бэлтгэгдэхэд ихээхэн ялгаатай байдалд хүргэж байна.54. Эдгээр ялгааны асуудал нь суурь боловсролын чанар муу бөгөөд доогуур байх, танин мэдэхүйн үндсэн суурь чадваруудыг бий болгоход сөргөөр нөлөөлж байна. 2017 онд хийсэн монгол хэлний унших болон тоо бодох чадварын үнэлгээгээр үндэсний цөөнх болон ядуу өрхийн хүүхдүүдийн нэгэн адилаар малчин өрхийн 1 ба 2-р ангийн хүүхдүүд бусад хүүхдүүдээс нэлээд хоцрогдож байгааг харуулсан байна.55 118. Тогтолцооны гүйцэтгэлийн харьцуулалт нь боловсролын чанарыг үнэлэх механизм бөгөөд Монгол Улс олон улсын хэмжээний томоохон үнэлгээнд оролцдоггүй тул үүнийг хийх боломжгүй байна. Монгол Улс PISA болон TMISS зэрэг олон улсын үнэлгээнд оролцдоггүй нь тогтолцооны гүйцэтгэлийн хувьд сурлагын үр дүн, үр дүнгийн сайжралтыг харьцуулах боломжгүй болгож байна. Үндэсний хэмжээнд 5, 9, 12-р ангийн сурагчид төгсөх шалгалт өгч стандартчилагдсан үнэлгээ хийгддэг бол үнэлгээний бичил мэдээллүүд нь хэвлэгддэггүй байна. 119. Боловсролын систем нь сургуульд болон хөдөлмөрийн зах зээлд амжилт гаргахад шаардагдах нийгэм сэтгэлзүйн ур чадварыг бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх нь бага байдаг. Нийгэм сэтгэлзүйн ур чадварын бат бэх үндэс суурь – өөрөөр хэлбэл хүмүүс хоорондын болон нийгмийн нөхцөл байдлыг үр ашигтай болгон чиглүүлэх уян хатан чадварууд нь сурлагын болон хөдөлмөрийн зах зээлийн амжилтуудтай холбоотой байдаг. Боловсролын ололт болон хөдөлмөрийн зах зээлийн амжилтыг урьдчилан таамаглахдаа IQ-г танин мэдэхүйн бус эсвэл хувийн ур чадвартай харьцуулан үздэг. Монголд эдгээр ур чадварууд дутагдалтай байна. Ихэнх ажил олгогчид бүтээлч байх, шинийг эрэлхийлэгчийн чадвар, цагийн зохицуулалт, харилцаа, манлайлал, хувь хүмүүс хоорондын харьцаа, дасан зохицох чадвар, асуудал шийдвэрлэх, шүүмжлэлт сэтгэлгээ, багаар ажиллах зэрэгтэй холбоотой ур чадварууд дутмаг байгааг онцолдог.56 Мөн ажил олгогчид техникийн, гадаад хэлний ба мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийн (МХТ) ур чадвар хангалтгүй байгааг онцолж байна. Боловсролын систем нь эдгээр чадварыг хөгжүүлэх боломжийг бага олгодог. Хэдийгээр "хүүхдийг бүх талаас хөгжүүлэхийг" онцлон тэмдэглэж байгаа ч үндэсний сургалтын хөтөлбөр, анги танхимын дадлагууд нь академик сургалтанд зөвхөн чиглэсэн хэвээр байна. 120. Боловсролын тогтолцоонд сургууль төгсөөд ажилд орох шилжилтийг хөнгөвчлөх үр дүнтэй механизм байхгүй бөгөөд ихэнхи төгсөгчид өндөр эрэлт хэрэгцээтэй ур 54 (Дэлхийн банк, 2017) 55 (Дэлхийн Банк) 56 (Shatz, et al. 2015) ба (Дэлхийн Банк 2007) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 60 чадварыг хангалттай эзэмшээгүй байна. Үндэсний хэмжээнд залуучуудын тавны нэг нь ажилд ороход хамгийн их саад тотгор болж байгаа хүчин зүйлийг боловсролтой холбоотой хэмээсэн байна.57 Монголын ахлах дунд болон дээд боловсролын хөтөлбөрүүд нь оюутнуудыг ажлын байранд бэлтгэхдээ тааруухан болох нь залуучуудын хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлтээс харагдаж байгаа ба мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) ба дээд сургууль төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт маш бага, дөнгөж 50 орчим хувьтай байна. Энэ нь тогтолцоо болон үйлдвэр, ажил олгогчдын хоорондын уялдаа холбоо сул байгааг харуулж байгаа юм.58 Их, дээд сургууль, МСҮТ-ийн бодлого нь хөдөлмөрийн зах зээлийн хэрэгцээнд нийцээгүйгээс техникийн эсвэл ажлын байрны тусгай ур чадварыг муу хангасан, ач холбогдол багатай, зах зээлд эрэлтэд нийцээгүй боловсон хүчнийг бэлтгэж байна.59 121. Сонирхолтой нь, боловсролын бүх түвшин дэх жендерийн ялгаа Монголын эмэгтэйчүүдэд илүү таатай нөхцөлтэй байна. Эрэгтэйчүүдийн 59, эмэгтэйчүүдийн 79 хувь нь их, дээд сургуульд элсэн ордог нь харьцуулж буй орнуудаас хамгийн өндөр бөгөөд дэлхийн бусад улс орнуудтай харьцуулахад маш өндөр үзүүлэлт юм. Үүний нэгэн адилаар ерөнхий боловсролын сургуулийн элсэлт мөн л 82 болон 80 хувьтай байгаа нь олон улсын хэмжээнд өндөрт тооцогдож байна. Сургуулийн өмнөх боловсролд хамрагдалтын хувь нь охид, хөвгүүдийн хувьд ижил (86 хувь) байгаа нь дэлхийн хэмжээнд мөн л дээгүүрт орж, Перу улсын дараа бичигдэж байна. Эдгээр үзүүлэлтүүдийн аль нь ч бидний харьцуулалтын аргыг хэрэглэхэд сонгосон жишиг улсуудтай харьцуулахад 1-р шатлалаас доогуур, Дэлхийн эсрэг харьцуулах үед 2-оос доош ороогүй юм (Зураг А1 5-г үзнэ үү). 122. Монголын Тогтвортой Хөгжлийн Зорилт 2030 нь мөн л боловсролыг чухалчилсан . Энэ нь бүх нийтэд хүртээмжтэй, тэгш, чанартай боловсрол эзэмшүүлэх, насан туршийн суралцах боломжийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн тодорхой зорилгуудыг багтаасан байна. Түүнчлэн Боловсролын чанарын шинэчлэл төсөл 2015 оны сүүлээр хэрэгжиж эхэлсэн ба Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам (БСШУСЯ) эхний ээлжинд бага ангийн хүүхдийн унших ба математикийн чадварын үнэлгээнүүд болон хичээлийн танхимын ажиглалтыг хийх замаар унших ба тоо бодох ур чадварын ялгаатай байдлыг хэмжих тодорхой алхмуудыг 2017 оноос хийж эхэлсэн. Цуглуулсан өгөгдлүүд нь танхимын сургалтыг сайжруулахын тулд багш бэлтгэх сургалтыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх болно. БСШУСЯ нь Авъяас хөтөлбөрийн хүрээнд сургуулийн буцалтгүй тусламжийг ашиглах замаар сургуулийн түвшний төлөвлөлт, хариуцлагыг бэхжүүлж байна. Үүнээс гадна Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр 2016-2020-т багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх, сургуулийн өмнөх боловсролын хамран сургалтыг сайжруулах, малчдын хүүхдийн дотуур байрны чанарыг сайжруулахад чиглэсэн өмнөх төлөвлөгөөнүүдийг үргэлжлүүлэхээр ажиллаж байна. 123. Cургуулийн бие даасан байдал муу байх нь үр ашгийг хязгаарладаг бөгөөд сайжруулах зүйл нэлээд байсаар байна. Монгол Улсын Засгийн газраас бага, дунд сургуульд олгодог төсөв гурван бүрэлдэхүүнтэй (I) суралцагчдийн анги бүлэг, сургуулийн 57 (Shatz, et al. 2015). 58 (Азийн Хөгжлийн Банк 2017) ба (Дэлхийн Банк 2017) 59 RAND Корпорациас харна уу. 2015. Монголын х өдөлмөрийн зах зээлийг сайжруулах ба залуусын боломжийг нэмэгд үүлэх. Тайлан.; Дэлхийн Банк.2007. Монгол – Шинэ эдийн засагт зориулж ур чадварыг бий болгох нь. Тайлан, ба De Gorpello, E., P. Tandon, ба S. Yousuf. "Өндөр мэдлэгийг ажилд оруулах нь." (2011). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 61 байршлаас хамааран нэг суралцагчид ногдох хувьсах зардал; (ii) ашиглалтын зардлыг нөхөх зорилготой "тогтмол төсөв"; (iii) бага орлоготой өрхийн хүүхдийг дэмжих зорилготой нийгмийн тусламжийн санхүүжилт. Зарчмын хувьд, энэхүү санхүүжилтийн тогтолцоо нь "суралцагчдыг дагасан санхүүжилт" буюу шаардлагатай газар хэрэгцээт санхүүжилт олгоход чиглэдэг. Гэсэн хэдий ч энэхүү тогтолцоо нь сургуулийн удирдлагуудын зүгээс сургуулийнхаа нөхцөл байдалд тохируулан төлөвлөх, төсөвлөх боломжийг байхгүй болгож байна. Монголд байгаа жишээтэй адилаар сургуулийн бие даасан байдал байхгүй нөхцөлд нэг хүнд ногдох санхүүжилт нь дангаараа сургуулийн хариуцлага, үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд хязгаарлагдмал нөлөө үзүүлдэг. 124. Дээд боловсролын салбар хурдацтай өргөжиж байгаа нь сургалтын зарим хөтөлбөрүүдийн чанар болон ач холбогдлыг сулруулах болсон. Зах зээлийн эдийн засаг дахь ур чадвар, шинэ санаачлагын эрэлт хэрэгцээг хангахын тулд Монголын дээд боловсрол, мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн (МСҮТ) тогтолцоонууд хурдацтай өргөжин тэлж байна60. Хүртээмж тэгш бус ба их, дээд сургууль төгсөгчдийн хувьд ажил эрхлэлт доогуур байгаа нь ур чадварын нийлүүлэлт (оюутнуудын ихэнх нь нийгмийн шинжлэх ухааны чиглэлээр суралцан төгсөж байгаа) эрэлт (шинжлэх ухаан, техникийн салбарт, ялангуяа уул уурхайд)-эд нийцэхгүй байгаатай холбоотой. Түүнчлэн Монголын их, дээд сургуулийг төгсөн хувийн хэвшилд ажиллах боломж маш хязгаарлагдмал хэвээр байна. Аж ахуйн нэгжийн судалгаагаар жишээлбэл, их дээд сургуулиуд технологийн шинэчлэлийг олж авахад голлох үүргийг гүйцэтгэдэг гэж компаниудын зөвхөн 1-2 хувь нь үзэж байна. 125. Хөдөлмөрийн зах зээлийн хувьд 2016 оноос ерөнхий боловсролын сургуулийн иргэний боловсролын хичээлийн нэгэн хэсэг болгон ахлах ангийн сурагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжааны талаар мэдээлэл, зөвлөмжийг олгож эхэлсэн боловч сургуулиас ажил руу шилжих шилжилтийг дэмжихэд чиглэсэн практик стратеги байхгүй байна. БСШУСЯ саяхан сургуульд суурилсан бизнесийн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулсан бөгөөд сургуулиудад ахлах ангийн сонгон суралцах боломжтой хичээл болгон сонголтыг олгосон. Гэвч энэхүү хичээлийг нэвтрүүлэхэд хөдөлмөрийн зах зээлтэй холбоотой ур чадварыг Засгийн газрын зүгээс олж илрүүлэн эртнээс хөхүүлэн дэмжих хэрэгцээ шаардлагатай байгаа бөгөөд нийгмийн онцлогт тохирсон хамаарал сул байдгаас сургалтын хөтөлбөр хязгаарлагдмал төдийгүй хийсвэр бизнесийн ойлголтод үндэслэсэн учир нийгэм-сэтгэл зүйн ур чадварын төлөвшилтийг сургууль, багш нар хэрхэн дэмжих талаар удирдамж маш бага байна. 126. Хотжилтын бодлого ба боловсролын үйлчилгээний нийлүүлэлт хоорондоо уялдаа холбоотой. Дотоод шилжилт хөдөлгөөн, хотжилт хурдацтай явагдаж буй хэрэгцээг хангах урт хугацааны төлөвлөлт дутмаг байгаа нь хот суурин газарт боловсролын үйлчилгээг хүргэх чадавх тэр дундаа нийт хүн амын тэн хагас, үүнээс ихэнх нь гэр хороололд амьдардаг Улаанбаатарт (УБ) дутмаг байна.61 Цэцэрлэгийн хүртээмж бага хэвээр байгаа, олон сургуулиуд олон ээлжээр хичээллэдэг, анги дүүргэлт хэт их зэрэг нь чанарын асуудлыг улам хүндрүүлж байна. Эдгээр асуудлуудыг шийдвэрлэхгүй орхих нь ялангуяа ядуучуудын тоо 60 (De Gorpello, Tandon and Yousouf 2011) 61 (Baker, Nguyen and Mason 2016)-аас харна уу. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 62 өссөөр байгаа Улаанбаатар хотод ядуурлыг бууруулах, хүний капиталын хуримтлалыг бий болгоход гарсан ахиц дэвшлүүдэд аюул занал учруулж байна. Нийтийн хангамж болон орон байрны хүртээмж: Нийт хүн амын 45 хувь гэрт амьдарч байна 127. Цахилгааны хүртээмж хурдацтай өсөж бараг бүх нийтийг хамарч чадсан байна. Үндэсний цахилгаан хангамжийн түвшин 2005 онд 65 хувьтай байсан бол өнөөдөр нийт өрхийн 90 гаруй хувь нь үндэсний сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нийт 331 сумын нэг сумаас бусад сумын төвүүд үндэсний сүлжээнд холбогдож, хэрэглэгчид боломжийн үнээр цахилгаан хэрэглэж байна. Мөн түүнчлэн, 2008-2012 оны хооронд Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн нарны зайн систем суурилуулах хөнгөлөлттэй хөтөлбөрийн шугамаар бараг бүх малчид цахилгаан гэрэлтүүлэг, зурагт болон гар утас хэрэглэх боломжтой болжээ.62 128. Цахилгаан хүртээмжээс эсрэгээр, цэвэр ус болон эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж нь Монгол улсын хувьд олон улстай харьцуулахад онцгой хоцрогдож байгаа үзүүлэлтийн нэг юм.63 2015 оны байдлаар баталгаат усны эх үүсвэрийн хүртээмж нийт хүн амын 64%-ийг хамарч байжээ. Энэ нь хот суурин газрын хүн амын 66%, хөдөө орон нутагт амьдарч буй хүн амын 59%-ийг эзэлж байна. Нийт хүн амын 60% нь сайжруулсан ариун цэврийн байгууламж ашигладаг гэж мэдээлсэн байна. Хот суурин газрын усан хангамжид тулгарч буй сорилтуудад үйл ажиллагааны зардлыг нөхөхөд хүрэлцэхээргүй усны тариф бага, орлогын бус зориулалттай усны эзлэх хувь их (хэдийгээр энэ асуудлыг шийдвэрлэх хөтөлбөрүүд хэрэгжиж байгаа ч), албан бусаар суурьшсан болон гэр хорооллын орчмын ус, ариун цэврийн байгууламжийн хамрах хүрээ бага төдийгүй хэт хүйтэрдэгтэй холбоотой үйл ажиллагаа болон засвар үйлчилгээний асуудлууд багтаж байна. Гэр хороололд амьдарч буй хүн амын ихэнх нь баталгаат цэвэр усны хангамжгүй байна. Цэвэршүүлсэн усыг ус түгээх цэг эсвэл усны машинаар нэг куб метрийг нь 1000 төгрөгөөр нийлүүлж байна. Зарим нь цэвэршүүлээгүй усны эх үүсвэр болох худаг ашиглаж байна. Гэр хорооллын оршин суугчид ус түгээх цэгээс өдөрт 10-30 литр усыг өөрсдийн гэр хүртэл зөөвөрлөж байна. Энэ нь ялангуяа өвлийн улиралд маш хүнд юм. Гэр хорооллын оршин суугчид өдөрт дунджаар нэг хүний 5 -10 литр ус хэрэглэдэг гэсэн тооцоо байгаа нь ДЭМБ-ын стандартаас маш доогуур байна. Хот суурин газрын ариун цэврийн байгууламжийн асуудал улам бүр нэмэгдэж байгаа бөгөөд УБ хотын ариун цэврийн байгууламж одоогийн бохир усны хэмжээг цэвэрлэх хүчин чадал байхгүй байна. Сүүлийн үеийн тайлангаар төв цэвэрлэх байгууламжаас гарсан ус Туул голтой нийлснээс үүдэн Туул голын усны чанар муудсан талаар харуулсан байна.64 Төгсгөлд нь, нэг хүний өдөрт 1.1 кг хог хаягдал үүсгэж байгаа нь Улаанбаатар хотыг “хог хаягдал өндөртэй” хот болгож байна. Гэвч сүүлийн жилүүдэд гаргасан чухал хүчин чармайлтын үр дүнд УБ хот 62(Дэлхийн банк 2014) 63Энэхүү тайлангийн жишиг тогтоох дасгалаар Монгол Улсын цэвэршүүлсэн ус, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийн икдекс хот болон хөдөөгийн аль алинд сонгосон ижил төвшний орнууд болон дэлхийн нийт орнуудтай харьцуулахад тархалтын хамгийн доод төвшний 50 эсвэл 25 хувьд багтаж байна ( Зураг A1 5-харна уу). 64 (2030 Water Resources Group 2014)-өөс харна уу. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 63 бага болоод бага дунд орлогын төвшнөөс давсан ба хог хаягдлын удирдлагын системээ сайжруулах, ялангуяа гэр хорооллыг хамруулах (хог хаягдал цуглуулах давтамж ховор), нийгмийн эрүүл мэндийн асуудлыг зохицуулах үе шатандаа явж байна.65 129. Түүнчлэн хүн амын дөрөвний нэгээс бага нь Дулааны цахилгаан станцууд болон дүүргийн дулааны шугам сүлжээгээр (ДДШС) дамжуулан халаалтын зуух ба төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон байна. Ихэнх өрхүүд төвлөрсөн бус халаалтын эх үүсвэрийг хэрэглэж байгаа бөгөөд хот суурин газрын барилгууд нүүрсээр галладаг уурын зуух, хотын захын хороолол, хөдөө орон нутагт нүүрс түлдэг зуух ашиглаж байна. Засгийн газар эдгээр дулааны шийдлүүдийг тогтвортой бус гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа төдийгүй Улаанбаатар (УБ) хотын захын дүүргүүдэд их хэмжээгээр ашиглаж байгаа нь нийт хотын хэмжээнд агаарын бохирдлыг маш өндөр түвшинд хүргэж байгаа гол шалтгаан болж байна (Error! Reference source not found. бүлгийн 168-р зүйлийг харна уу). УБ хот дахь ДДШС-ний х эрэглэгч өрхийн эзлэх хувь 1990-ээд оны үед 50%-иас илүү байсан бол өнөөдрийн байдлаар 40%-иас бага болсон байна. ДДШС-ний хамрах хүрээ хүн амын өсөлттэй зэрэгцэн нэмэгдэж чадахгүй байгаа бөгөөд шалтгаан нь (i) дулааны тарифыг худалдан авах боломжийг харгалзан маш багаар тогтоосон нь ДДШС-ны харьяа компаниуд хөрөнгө оруулалтаа нөхөн сэргээхэд маш хүндрэлтэй байна (ii) барилгын хэв хэмжээний стандартыг хангаагүй өргөн тархсан, хол зайд байрласан зэрэг нь техникийн болон санхүүгийн хувьд дулааны сүлжээг өргөтгөх боломжгүйд хүргэж байна. 130. Хурдацтай явагдаж буй хотжилтыг орон сууцны зохистой нөхцөл байдлаар хангаж чадаагүй байна. 2000 оноос хойш хотын хүн амын тоо бараг хоёр дахин нэмэгдэж, Улаанбаатар хотын хүн амын тоо 1989 оноос хойш 600,000-аас 1.4 сая болж өссөн байна. Хиймэл дагуулын мэдээнд хийсэн дүн шинжилгээгээр хотын барилгажилттай хэсгийн хамрах хүрээ 73 км2-аар нэмэгдсэн ба, үүнээс 87 хувь нь бага нягтралтай гэр хороолол гэж ангилагджээ. Гэр хороолол нь УБ хотын барилгажилттай хэсгийн 83 хувийг, хүн амын тал орчим хувийг эзэлж байна. Гэр хорооллын оршин суугчид дээрх хүн амын өсөлтийн ихэнх хувийг бүрдүүлж байна. Орон сууцны болон хот төлөвлөлтийн бодлогогүйгээр нийтийн хангамжийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэхэд хүндрэлтэй юм. 131. Орон сууцны дутагдал, хотын тээврийн хангалтгүй байдалтай хавсран хотын оршин суугчдын амьдрах нөхцөл, эдийн засгийн боломжийг улам дордуулж байна. Улсын хүн амын бараг тал хувь, улсын бүртгэлтэй тээврийн хэрэгслийн 60 гаруй хувь нь харьяалагддаг Улаанбаатар хотод хурдацтай хотжилт, түүнээс хурдацтай нэмэгдэж буй тээврийн хэрэгслийн хэрэглээ, газар ашиглалт, тээврийн төлөвлөлт муу, замын сүлжээний зохион байгуулалт дутагдалтай буюу цөөн тооны туслах зам болон орон нутгийн замтай, замын хөдөлгөөний зохицуулалт үр ашиггүй, замын хөдөлгөөний удирдлагын бодлого дутмаг, түүний дотор тээврийн хэрэгслийн зогсоол дутагдалтай зэргээс үүдэн замын хөдөлгөөний түгжрэл улам бүр хүндэрч байна. Ажил, үйлчилгээ хотын төвд төвлөрсөн учир захын дүүргүүдэд дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудын хүртээмж дутагдалтай байна. Саяхан хийгдсэн судалгаагаар гэр хорооллын оршин суугчдын 32 хувь 65 (Byamba and Ishikawa 2017)-оос харна уу. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 64 нь гэр ба ажил хооронд нэг талдаа 1-ээс 2 цаг зарцуулж байгаа тооцоо гарчээ. Энэ үзүүлэлт нь Бангкок, Манила гэх мэт том хотуудтай дүйцэж байна.66 Түгжрэлтэй замд автобус илүү удаан явдаг учир нийтийн тээврийн хэрэглэгчид хувийн тээврийн хэрэгсэлтэй иргэдээс илүү их хугацаа алдаж саатаж байна. Гэр хорооллын оршин суугчдад нийтийн тээврийн хэрэгслийн хүртээмж байхгүй, эсвэл туулж буй замын ихэнх хэсэг нь хатуу хучилтгүй учраас тээврийн хэрэгсэлд илүү урт хугацааг өнгөрүүлж байна. Энэ нь ноцтой асуудлын нэг болох хотын орчны бохирдлын хэмжээг мөн нэмэгдүүлж байна (Error! Reference source not found. б үлгийн 151-р зүйлээс харна уу). 132. Тээврийн дэд бүтцийн дутагдалтай байдал нь мөн хөдөө, орон нутгийн хүн амын тоонд нөлөөлж байна. Дутуу баригдсан замын сүлжээ, замын чанар муу байгаа нь хөдөө, орон нутгийн хүн амын хэрэгцээт эрүүл мэнд, боловсролын суурь үйлчилгээнд хамрагдах боломжийг хязгаарлаж байна. Хөдөөгийн хүртээмжтэй байдлын индекс (RAI), өөрөөр хэлбэл, Монголын хатуу хучилттай дөрвөн улирлын замаас 2 км-ийн зайд амьдардаг хөдөөгийн хүн амын эзлэх хувь 2003 онд 36% буюу Зүүн Өмнөд Азийн орнууд дундаас хамгийн доогуур байранд жагсаж байна. 133. Монгол Улсад 1991 онд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас шилжсэн цагаас эхлэн хот байгуулалтын байгууллагууд, түүнтэй холбоотой дүрэм журам жилээс жилд өргөжин хөгжиж ирсэн. 1992 оны Үндсэн хуулиар үл хөдлөх хөрөнгийг шударгаар олж авах, эзэмших, өв залгамжлах эрхийг олгосон байна. Үүнийг 1994, 1996, 2009 оны газрын хууль тогтоомжоор улам нарийн болгож өмчийн эрхийг тодруулж, хөрөнгө оруулалтын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор газар барьцаалах боломжийг олгосон юм. Гэвч 2002 оны Газрын тухай хуулиар хотын оршин суугчдад зориулж оршин суух зориулалтаар (700 м2) газар үнэгүйны Үндсэн хуулиар үл хөдлөх хөрөнгийг шударгаар олж авах, эзэмших, өв залгамжлах эрхийг олгосон байна. Үүын газрыг хувийн зориулалтаар үнэгүй эзэмшүүлэх энэ үйл явдал дэлхийн өөр хаана ч байхгүй бөгөөд энэ нь хот суурин газрыг өргөжин тэлэхэд шууд нөлөө үзүүлж, оршин суугчдын амьдралын чанар, хүн амын хэрэгцээт үйлчилгээний хүртээмж, үер зэрэг байгалийн гамшигт өртөхөд мөн нөлөө үзүүлдэг байна (Error! Reference source not f ound. бүлгийн 183-р зүйлээс харна уу). 134. УБ хотыг 2030 он хүртэл хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөний баримт бичиг нь хот суурин газрыг өргөжүүлэхэд чиглэсэн боловч дэд бүтэц, үйлчилгээний хүртээмжийг дэмжихэд хувь нэмэр бага байна. Энэхүү төлөвлөгөөнд шинэ дагуул хотуудыг хөгжүүлэх замаар хотын хүн амын төвлөрлийг сааруулах, төлөвлөж буй хотын төв, дэд төвүүдийг холбосон бүсийн хурдны замыг цогц байдлаар хөгжүүлэхээр тусгажээ. Үүнээс гадна УБ хотын газар ашиглалтын болон бүсчилсэн стандартаар бүх хот, тосгон суурин газрын тиг гортигийг тогтоож бусад ангиллын газраас хатуу зааглах, хүн амын өндөр нягтаршилтай байхыг зөвшөөрөөгүй байна. Энэ нь хотын бага нягтралтай тэлэлтийг багасгах, эсвэл хотын одоогийн барилгажилттай хэсгийн нарийвчилсан хөгжил, үйлчилгээг дэмжихэд хувь нэмэр бага төдийгүй хотоос гадуурх хөрөнгө оруулалтад анхаарснаар өндөр зардал гарах, болзошгүй эрсдэлийг бий болгох боломжтой. 66 (Дэлхийн банк 2016) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 65 135. Дүрэм журам болон төлөвлөгөөний хэрэгжилт нь дараах үндсэн гурван сорилттой тулгарч байна. Нэгдүгээрт, бүртгэл болон албан ёсны кадастр сул талтай байна. Хэд хэдэн Засгийн газрын байруудын байр зүйн зураглал, газрын зураг дээрх тэмдэглэгээ, бүртгэл бүрэн бус байна. Мөн гудамж, явган хүний зам, нийтийн эзэмшлийн газрууд, сургууль, эмнэлэг зэрэг газруудын зориулалтын ялгаа байхгүй байна. Үүний улмаас сургууль, эмнэлэг зэрэг нийтийн байгууламжуудын зарим хэсгийг хувийн зориулалт руу шилжүүлэх, эсвэл хувийн зориулалтаар барих гэх мэт өмчийн “хуваагдал”-д орж байна. Эдгээрээс гадна газрыг зах зээлийн үнээс доогуур буюу нэрлэсэн үнэд тулгуурлан газар шууд олгодог практик мөн хүндрэлтэй асуудлын тоог нэмэгдүүлж байна.67 136. Хоёрдугаарт хот суурин газрын зах зээлийн чиг хандлагад үндэслэн нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн газрын үнэлгээний бүсчлэл болон газрын ашиглалтын зориулалтыг хөрөнгө оруулалттай уялдуулахын тулд дахин шинэчлэх шаардлагатай байна. Нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн ихэнх хэсэг нэг бүсчлэлд багтаж байгаа нь нийслэл дэх өмчийн хөрөнгө оруулалтын байршилд гажуудал бий болгож байна. Мөн түүнчлэн нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн газрын үнэлгээний бүсчлэл болон газар ашиглалтын зохицуулалтыг хэрхэн хэрэгжүүлэх, хянах нь тодорхой бус байгаа нь хувийн хөрөнгө оруулагчдад нэмэлт зардал гаргах, хөрөнгө оруулалтаа саатуулахад хүргэж байна. Газар болон үл хөдлөх хөрөнгөтэй холбоотой хууль тогтоомж, дүрэм журмын сүүлийн үеийн өөрчлөлтүүд нь олон нийтийн төөрөгдөл, хамгаалалт, үйл ажиллагааны тодорхойгүй байдлыг бий болгосон. Тухайлбал, өөр өөр бүлэг болон хэд хэдэн газар ашиглалтын төрөлд хамааруулж болохуйц газар өмчлөлийн гурван хэлбэр (эзэмших, өмчлөх, ашиглах) байна. Өмчлөлийн гэрчилгээ авахын тулд есөн газарт хандах хэрэгтэй бөгөөд дээд тал нь 113 өдөр шаардагдана. Шаардагдах зүйлс, үйл явц тодорхой бус ба газрын зөвшөөрлийг тогтвортой, ойлгомжтой, ил тод шалгуураар бус засаг дарга олгож байна. Гадаад болон дотоодын хуулийн этгээд өмчлөлийн эрх авахын тулд зөвшөөрлийн тодорхойгүй үйл явцтай нүүр тулж байгаа төдийгүй зөвшөөрлийн гэрчилгээ нь хэтэрхий богино хугацаатай (хамгийн багадаа 5 жил) гарч байгаа нь хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж байна. 137. Гуравдугаарт, өнөөгийн татвар, хураамжийн тогтолцоо нь нийслэлд ихээхэн хэмжээний орлоготой болгох боломжийг олгодоггүй бөгөөд энэ нь нийслэлийн хот суурин газрыг хөгжүүлэх чадварыг хязгаарлаж байна. Статистикаас харахад 2012 онд нийслэлийн орлогын зөвхөн 2.8 хувийг хөрөнгийн татвар бүрдүүлж байна (Кейп Таун хотод 25 хувь, Мадридад 12 хувь байсан). Татвар, хураамжийн өнөөгийн бүтэц нь гүйлгээний мөнгөн дүнг татварын бүртгэлтэй үнэн зөв тайлагнах явдлыг бууруулж байна (ихэнх нь бэлэн мөнгөөр хөтлөгдөж байгаа учир). Орон сууцны хашааны хураамжийг ихэвчлэн цуглуулдаггүй бөгөөд жилийн хураамжаас чөлөөлж байна. Эцэст нь, орон сууцны бус үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээ нь 1997 оны Газрын төлбөр тухай хуулийн дагуу тогтмолоор тогтоогдсон бөгөөд зах зээлийн үнэ цэнийг тусгаагүй байна.68 67 Сүүлийн үеийн тайлангийн тооцооллоор Нийслэл нь 2000 оноос хойш хамгийн багадаа Нийслэлийн 2012 оны т өсвийн орлогын 20 дахин их хэмжээний орлого олох боломжоо ашиглаагүй байна. Гэвч 2012 оноос эхлэн ирээдүйн борлуулалтандаа дуудлага худалдааны тогтолцоог ашиглаж эхэлсэн ба борлуулах зориулалттай газрууд бүгд дуудлага худалдаанд оржээ. (Дэлхийн банк 2015) болон (Дэлхийн банк 2016)-аас харна уу. 68 (Дэлхийн банк 2016) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 66 138. Хууль, эрхзүйн бодлого зохицуулалт Монгол Улсын цахилгаан, дулаан хангамжийн хүртээмжид ихээхэн нөлөө үзүүлж байна. Засгийн газар цахилгааны тарифыг хянадаг, нарны зайн системд татаас олгодог зэргээс хүн амын нэлээд хэсэг нь боломжийн үнэтэй цахилгаан хэрэглэх боломжтой гэж хэлж болохоор байна. Энэ эрчээрээ 2016 он гэхэд Монголын цахилгааны хүртээмж бараг бүх хүн амд хүрч чадахаар байна. Энэ амжилт нь түгээлтийн компаниудад хөрөнгө хуваарилах, тарифын түвшинг засгийн газрын тогтоолоор бага түвшинд барихын зэрэгцээ цахилгаан эрчим хүчний сүлжээг өргөтгөх засгийн газрын идэвхтэй санаачилгатай холбоотой юм. Халаалтын хувьд, уламжлалт хоол хийх болон халаалтын зориулалттай зуухнаас ялгарч буй агаарын бохирдлыг бууруулах зорилготой Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хэмжээнд 175,000 орчим утаагүй зуух нэвтрүүлэх, бүрэн шаталттай түлшийг дэмжих зэрэг хэд хэдэн хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Гэсэн хэдий ч бага орлоготой айл өрхүүд санхүүгийн хувьд дээрх сонголтуудыг хийх боломжгүй байгаа нь эдгээр хүчин чармайлтыг зарим талаар амжилтгүй болгож байна. Засгийн газраас УБ хотод уламжлалт зуух үйлдвэрлэх, борлуулахыг хориглох, цахилгаан халаалтын хэрэглээг дэмжих зорилгоор цахилгааны шөнийн хэрэглээг үнэгүй болгох журам гаргасан нь эдгээр хүндрэлтэй асуудлуудын заримыг шийдэх боломжтой байгаа хэдий ч эдийн засаг, нийгэм, хүрээлэн буй орчны хувьд эрчим хүчний секторын зохистой хууль, эрхзүйн зохицуулалт, бодлогын орчинг бүрдүүлэхгүйгээр цахилгаан, эрчим хүчний тогтвортой хүртээмжийг хангахад тулгарч буй бэрхшээлүүдийг арилгах боломжгүй юм. 139. Улаанбаатар хотын усан хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн бүтэц зохион байгуулалт нэгдмэл биш бөгөөд дээр дурдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх боломжгүй байна. Улс төрийн эрх ашгаас шалтгаалан өөр өөр байгууллагууд үйлчилгээ эрхэлж байгаа учир бүтэц зохион байгуулалтын шинэчлэл хийхэд хүндрэлтэй бөгөөд амжилт хязгаарлагдмал байна. Улаанбаатар хотын Ус Сувгийн Удирдах газар (УСУГ), Орон Сууц, Нийтийн Аж Ахуйн Удирдах Газар (ОСНААУГ) гэсэн үндсэн хоёр байгууллага ажиллаж байна. Аль аль нь УБ хотын харьяа орон нутгийн өмчит аж ахуйн тооцоот үйлдвэрийн газар юм. Эдгээр байгууллагууд Нийслэлийн эзэмшлийн усан хангамж, ариутгах татуургын үйл ажиллагаа болон засвар үйлчилгээг хариуцан ажилладаг. УСУГ нь ОСНААУГ-ийг задгай усаар хангадаг бөгөөд ОСНААУГ орон сууц, байгууллагуудад хуваарилдаг. Эдгээр байгууллагууд хоёулаа алдагдалтай ажиллаж байгаа төдийгүй үйл ажиллагаа, засвар үйлчилгээний зардлаа нөхөж чадахгүй байна. Хэдийгээр усан хангамж, ариутгах татуургын үйлчилгээний хувьд УСУГ болон ОСНААУГ-ийн үйл ажиллагааг нэгтгэх нь илүү үр дүнтэй боловч амжилттай болоогүй байна. Мөн хотын захын хэсгийн оршин суугчид орон сууцны хэрэглэгчдээс илүү тариф төлдөг хэдий ч УСУГ ус түгээх байрны тарифын орлогоос үйл ажиллагааны зардлаа нөхөж чадахгүй хэвээр байна. 140. Монгол Улсын Засгийн газар болон Улаанбаатар хотын захирагчийн алба нийслэлийн нийтийн тээврийн хэрэгслийг олон төрлөөр өргөтгөх чиглэлээр судалгаа хийсэн. Үүнд төмөр замын бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөө болон BRT систем багтана. Гэвч аль ч төслийг эхлүүлээүй. Түүнчлэн хотын захиргаанаас төлбөр хураах нэгдсэн систем, зохицуулалтын шинэчлэл зэрэг автобусны үйлчилгээний чанарыг сайжруулах хэсэгчилсэн шинэчлэлийг хэрэгжүүлсэн. Явган зорчигчийн болон дугуйн шинэ зам тавьсан боловч Улаанбаатар хотод явган зорчих, дугуйтай явах нь таатай бус, явган зорчигч, дугуйчдын хувьд замын уулзвар дээр хамгаалалт, дохиоллын систем дутмаг байдгаас болж явган Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 67 болон дугуйтай зорчиход аюултай байна. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар болон Улаанбаатар хотын захирагчийн алба зам тээврийн дэд бүтцэд хөрөнгө оруулснаар шийдвэрлэгдэх зарим асудлуудыг харгалзан үзсэн. Одоогийн шийдлүүд нь хотын гол замуудыг өргөтгөх, гүүр барих зэрэг замын дэд бүтцийн ажлуудад төвлөрч төлөвлөсөн байдлаар бүтээн байгуулалт хийж байна. 141. Орон сууцжуулах бодлого зээлийн хүү болон мортгэйжийн татаасын хязгаарлагдмал үр нөлөөнөөс хамаарч ахиц муутай байна. Дэлхийн банкны судалгаагаар мортгэйжийн зах зээл Монголд одоог хүртэл хөгжсөөр байгаа ба 2010 оны байдлаар орон сууц эзэмшигчдийн ердөө 10 хувь нь мортгэйжийн зээлтэй гэж гарчээ. Орон сууцанд оршин суугчдын 20-оос багагүй хувь нь мортгэйжийг ашигладаг. Бодлогын гол асуудал нь Улаанбаатар хотын гэр хорооллын ихэнх оршин суугчид Засгийн газраас татаасын хөтөлбөрийн хүрээнд санхүүжилтээр дэмжсэн орон сууцыг худалдан авах чадваргүй.69 Энэхүү худалдан авах чадварын асуудалтай холбоотой бага өртөгтэй орон сууц, хямд нийтийн түрээсийн орон сууц зэрэг хувилбаруудыг цаашид судлууштай.70 Энэ нь зөвхөн зарцуулалтын асуудал биш юм: эрүүл мэнд, боловсрол болон орон сууцны төсвийн санхүүжилт 142. Монгол улсын эрүүл мэнд болон боловсролын салбарын зарцуулалтын хэмжээ нь жишиж буй бүлгийн улсуудтай харьцуулахад дунд зэрэг байна. Монгол Улсад эрүүл мэндийн салбарын нийт зарлага нь ДНБ -ий 4.4 хувьтай тэнцэж байгаа нь (Тимор Лестед 1.1 Сербид 10.0 хувьтай тэнцэх), жишиж буй бүлгийн улсуудын болон дэлхийн дундаж түвшинд ойр (Тимор Лестэд 1.1 хувь Шведэд 11.9 хувь байна) байна.71 Хувийн хэвшлийн зардлууд нь нийт 45 хувийг эзэлдэг бөгөөд энэ нь жишиг бүлгийн улсуудын болон (Тиморын хувьд 10 хувьтай, Азербайжанд 79 хувьтай) дэлхийн дундажид ойр хэмжээнд байна. Эрүүл мэндийн зардал нь жишиж буй бүлгийн улс орнуудтай ижил түвшинд байгаа ч Монгол Улсад халдварт бус өвчин илүү их тархалттай байдаг тул үүнээс шалтгаалж зарцуулагдах ёстой хэмжээнээсээ бага санхүүжилтийг зарцуулж байна.72 143. Нийтийн боловсролын салбарт эрүүл мэндийн салбарын зардалтай ижил төстэй төлөв байдал ажиглагдаж байна. Боловсролын салбарын зарцуулалт Монгол Улсад ДНБ ний 4,6 хувьтай тэнцэж, жишиж буй улсуудын бүлэг дунд (Азербайжанд 2.4 хувь, Молдавт 8.1 хувь) болон дэлхийн түвшний (Төв Африкийн Бүгд Найрамдах Улсад 1.2 хувь нь Зимбабве улсад 8.4) дундаж түвшинд ойр байна. 144. Дэд бүтцийн салбарт оруулах хөрөнгө оруулалт нь харьцуулалт хийсэн улс орнуудын дундаж түвшингээс доогуур байна. Нийт нэмүү өртөг шингэсэн ажил, үйлчилгээнд барилгын салбарын эзлэх хувь хэмжээ нь Монголд 2.0 хувь байгаа нь жишиг 69 Татвар, шилжүүлэх тогтолцооны дэвшилттэй холбоотой Дэлхийн Банкны судалгаагаар 2016 он гэхэд валютын хүүгийн түвшинд татаас олгодог (энэ нь 8 буюу 5 хувь хүртэл хөнгөлөлттэй зээлийн хүүтэй Зах зээлийн хүү 20 орчим байна) нь үнэмлэхүй, харьцангуй нэр томъёог хоёуланг нь шатлан шинжлэх цөөн програмуудын нэг юм (Freije and Yang 2018). Зураг 17 харна уу. 70 (Kamata, et al. 2010) Харна уу 71 52011-2015 оны 5 жилийн дундажийг АХХБГ -аас авсан тоо баримтыг ашиглан тооцоолсон. Бид гадуурхалыг (жишээ нь, АНУ, Маршаллын арлууд, Микронези, Тувалу нар эрүүл мэндийн зардалд 13 хувиас дээш, Микронезийн боловсролын зардалд 12 хувь)). 72 (Dugee, et al. 2017) Харна уу. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 68 бүлгийн улсуудаас хамгийн доод түвшинд байгаа бөгөөд хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй улсуудын түвшингээс маш хол байна: Армен, Азербайжанд 13 хувь нь, Тимор Лестед 18 хувь нь, Замбид 20 хувь байна. Барилгын салбар дахь нэмүү өртгийн доогуур түвшин нь нийтийн аж ахуйн үйлчилгээ, зохистой орон сууцны хүртээмжийн түвшин доогуур байгаа мөн, дээр дурьдсанчлан тээвэрлэлт, ложистикийн дэд бүтэц хязгаарлагдмал байгаатай холбоотой юм (II-р хэсэгт энэ талаар дурьдсан).73 145. Зөвлөлдөх хэлэлцүүлгийн үеэр ихэнх оролцогч талууд боловсролын ач холбогдлыг онцлон тэмдэглэж байсан. Ур чадварын зөрүүтэй асуудлын талаар (жишээ нь, хөдөлмөрийн зах зээл дээр үр бүтээлтэй ажлын байр олдох чадвартай төгсөгчдийн дутагдалтай байдал) Улаанбаатар, Дархан, Орхон, Хэнтийгээс оролцсон хэд хэдэн бүлгүүд дурдаж байсан. Эдгээр оролцогчдын зарим нь иргэний боловсрол дутагдалтай байгаа талаар дурьдсан нь засаглалын ерөнхий асуудал, авилгын талаархи ойлголттой илүү холбоотой байх шиг байна. Гэвч сонирхолтой нь, эрүүл мэндийн асуудлуудыг оролцогч талуудын зөвлөлдөх хэлэлцүүлгийн үеэр ихэвчлэн дурдаагүй. Харин Ховд аймагт хийсэн уулзалтын үеэр сонирхлын бүлгүүд нь малчид, уурхайчид зэрэг тодорхой ажил мэргэжлүүдтэй холбоотой эрүүл мэндийн асуудал хүндэрч байгааг дурдаж байсан. Эцэст нь, Улаанбаатар хотын захиргааны ажилтнууд хотын дэд бүтцийн ач холбогдол, төрийн үйлчилгээний хүртээмжийг онцлон дурьдаж байссан. (Хавсралт 2: Оролцогч талуудтай зөвлөлдөх хийсэн хээлцүүлэг үзнэ үү). Цаашлаад хэлэлцүүлэгт оролцогчид боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт болон эрүүл мэндийн асуудлуудыг хөгжлийн гол асуудлуудаар хамгийн ихээр дурдаж байсан. Харин ус, ариун цэврийн байгууламж, зам, тээвэр, хот байгуулалт зэрэг нь хамгийн бага дурдагдсан асуудлууд байсан. (Зураг А2 1-ийг үзнэ үү). Хайрцаг 3: Монгол дахь засаглалын асуудал: Клиентелизм ба авилгын хямрал 1990-ээд оноос хойш Монголын улс төрийн томилгоо нь нам дамжсан хувийн ашиг сонирхлын сүлжээнд суурилсан клиетелизмийн өрсөлдөөн рүү маш ойртож байна. Энэ нь хөгжилд хүчтэй үр дагавар бий болгож байна. Нэгдүгээрт, өрсөлдөөн бүхий улс төрийн популист амлалтуудын хүрээнд мөнгө тараах хөтөлбөрүүд бий болсон. Хоёрдугаарт, нөөцийн баялгийн асуудлаарх үндсэрхэг үзэл өргөжиж, гадаадын уул уурхайн компаний капиталтай холбоотойгоор шинэ гэрээ, хэлэлцээр, түрээсийн хэмжээг өөрчлөх тухай саналаа шууд тулгадаг. Энэ нь мөн тендер болон Чингис, Самурай бонд зэрэг санхүүгийн шинэ хэрэгслээр дамжуулан улсын орлого, бизнесийн боломжийг хадгалах зорилготой байна. Гуравдугаарт, төсвийн санхүүжилтээр хийгддэг хэт их санхүүжилттэй ("гахайн махны баррель") жижиг төслүүдийн дарамт шахалт нэмэгдсэн нь УИХ-ын гишүүдийг орон нутгийн тойргууддаа ашигтай байлгах боломжийг олгож байна. Дөрөвдүгээрт, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль 2010 онд батлагдсан төсвийн хязгаар тогтоож өгсөн хэдий ч төсвөөс гадуурх зардлууд нэмэгдсээр байгаа ба төсвийн мөчлөг дагасан төсвийн бодлогыг хязгаарлаж чадахгүй хэвээр байна. Тавдугаарт, яамнаас их хэмжээний түрээсийн төлбөр тооцоонд хяналт тавьдаг аливаа бүлэглэлтэй холбоотой улс төрийн эрсдлээс үүдэн дэд бүтцийн томоохон төслүүдэд санхүүжилт олгогдоогүй байна. Нөөцийн өсөлт, уналтын мөчлөгтэй холбоотой клиентелистик тохиролцоо болон гэрээний 73 2011-2015 оны 5 жилийн дундажийг АХХБГ-аас авсан тоо баримтыг ашиглан тооцоолсон. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 69 хэлэлцээрт илэрч харагддаг эрх мэдлийн шат дараалал нь улс төрийн томилгоо, гадуурхал болон клиентелизм гэх мэт ховор бүтцийг бий болгодог байна (Дэлхийн Банк 2017). Азийн сангаас 2017 онд хийсэн авилгын судалгаагаар Монголын төрийн байгууллагуудад итгэх итгэл дутмаг, ялангуяа улс төрийн институциудад итгэх итгэл маш бага байгааг баримтаар дурдсан байна. Судалгаанд оролцогчдын 86.7% нь авилга бол түгээмэл байдаг гэж үзсэн; ойролцоо хувь нь улс төрчид авилгатай тэмцэх, ашиг хонжоо олохгүй байх хүсэл байхгүй байна гэж үзсэн; эцэст нь их авилгын хамгийн чухал шалтгаан нь улс төр, бизнесийн ашиг сонирхол нэг болсон явдал юм. 2010 оныхоос ялгаатай нь үндэсний засгийн газар, хууль тогтоогчид, улс төрийн намууд (уул уурхайн салбар, газрын асуудалтай холбоотой) хамгийн их авилгад өртдөг байгууллагууд гэж үнэлэгдсэн байна. Бэлчээрийн эдийн засгийн хувьчлал, хот суурингийн хурдацтай өсөлт, газар тариалангийн хувьчлал, томоохон хэмжээний олборлолтын үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх зэрэг эдийн засгийн өөрчлөлт хэрэгжихийн зэрэгцээ уул уурхай ба газар хуваарилах үйл явц (гэрээ, лиценз, зөвшөөрөл) нь хувийн ашиг сонирхлыг өдөөх эх сурвалжууд байх нь гайхах зүйл биш юм. Гэвч улс төрийн институциуд авилгын гол эх сурвалжууд болж байгаа нь -нам, засгийн газар, хууль тогтоох байгууллагууд 2006 онд авилгын эх сурвалжид тооцдоггүй байсан, олон нийтийн улс төрийн байгууллагуудад итгэх итгэл сул, төрийн байгууллагуудын чадавх сул байгааг харуулж байна. Судалгаанд хамрагдагсдын бараг гуравны хоёр нь авилга өмнөх 3 жилийн хугацаанд огцом өссөн гэж үзсэн байна. Өрсөлдөөнт клиентелизмтай холбоотой зардлууд нь улсын хөрөнгө оруулалт, нийгмийн шилжүүлгүүд, нөөцийн (экологийн) тогтвортой байдлыг хангахтай холбоотой засаглалын гол сорилтуудад тод харагддаг. 2004 оны баялгийн нөөцийн өсөлтийн нэг үр дагавар нь нөөцийн өсөлт ба нийгмийн чигл хандлага, зорилтот бүлгийн асуудлаарх парламентын өргөн хүрээтэй, өргөтгөсөн хэлэлцүүлэг байв. Үнэ өссөн явдал нь 2004 оны сонгуулийн кампанит ажлын үеэр ардчилсан намаас хүүхэд бүрт мөнгө хуваарилах санал санаачлагыг дэвшүүлэн улмаар засгийн мэдэл эвслийн засгийн газарт шилжсэнээр 2005 онд батлагдсан. 2006 онд гэнэтийн ашгийн татвар буюу зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар бий болсноор (зэс мөн алтны үйлдвэрлэл) Засгийн газар бүх хүүхдэд (Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр, ХМХ) хүүхдийн мөнгө олгох болсон. Нийгмийн баялгийн нөөцийн үр ашгийг бүх иргэддээ хуваарилах зарчим баримталж бэлэн мөнгө тарааж, амлалтаа биелүүлэх болсон. Гэсэн хэдий ч бэлэн мөнгөний шилжүүлэг нь улс төрийн хэд хэдэн зорилгыг биелүүлсэн: нэг талаас улс орны ядуурлын төлөв байдлыг харгалзан ард түмний баялгийг нийтэд түгээх эрэлт хэрэгцээг хангахын зэрэгцээ хөдөө орон нутагт намын нэр дэвшигчид нийгмийн хуваарилалтаар дамжуулан нэр хүндээ дээшлүүлсэн. Нийгмийн амлалт болон бэлэн мөнгөний шилжүүлэг нь өрсөлдөөнт орчинд санал хожиход чиглэгдсэн байдаг боловч бодлогын болон төлбөрийн хувьд ихээхэн эрсдэлтэй байдаг (Фриц 2014). Сонгуулийн эдгээр амлалт, нийгмийн хөтөлбөрүүд нь төсөвт ихээхэн дарамт учруулж байсан. Сонгууль бүрээр шинэ хөтөлбөр, мөнгө амлаж байсан. Төсвийн орлого хэлбэлзэж 2008-2009 оны эдийн засгийн хямралын үеэр нийгмийн амлалтууд буурсан байна. Нийгмийн амлалтын өсөн нэмэгдэж буй зардлыг санхүүжүүлэхийн тулд улс төрчид уул уурхайн орлогыг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлж байсан нь тогтворгүй бөгөөд Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 70 өөрсдийгөө хамгаалах хэрэгсэл байсан нь нотлогдож байна. Оюу Толгой уурхайн гэрээнд гарын үсэг зурсны дараа 2009 онд ашигт малтмал ашигласны төлбөр авч эхэлсэн нь шинэ Хүний Хөгжлийн Сангийн суурийг тавьсан. ХХС аас 2010-2012 онд нийт иргэн бүрт 0.5 сая төгрөгийн бэлэн мөнгө, 1 сая төгрөгийн тэтгэмжийг оюутнууд, өндөр настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгосон. 2012 оны 6 дугаар сар хүртэл ХМХ-өөс мөнгөн тэтгэмжийг олгохыг зогсоосон% Нэвч Нийгмийн халамжийн тухай хуульд заасан ядуурлыг бууруулах зорилтот бүлэгт олгохын оронд 2012 оны 10-р сараас эхлэн ХХС аас хишиг хувь болгон хүүхэд бүрт мөнгөн тэтгэмж олгож эхэлсэн. Энэхүү хууль нь одоог хүртэл хэрэгжихгүй хэвээр байна. Эдгээр нийгмийн хөтөлбөрүүд ядуурлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулсан гэдэгт эргэлзээ байгаа бөгөөд энэхүү хөрөнгийг ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн хөтөлбөрүүдэд зарцуулагдсан тохиолдолд ядуурлын түвшинд үзүүлэх нөлөөлөл нь илүү их байж болох юм. Монголын бэлэн мөнгө тараах хөтөлбөрүүд нь эхнээсээ гүнзгий улс төржсөн байсан бөгөөд хэд хэдэн чиглэлээр нөөцийн баялаг нь бэлэн мөнгө болон дуусдаг. Сонгуулийн амлалтад үндэслэн төлбөрийн хуваарилалт хийж байсан тул санхүүжилтийн хэмжээ болон нөөцийн орлогын уялдаа холбоо сул байсан бөгөөд үр дүнд нь мөнгөн хуваарилалт нь ашигт малтмалын орлогоос давсан; ХХС-ийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэхийн тулд зээл авах шаардлагатай болсон. 2010 онд нийт шилжүүлсэн мөнгөн гуйвуулга нь 324 тэрбум төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад гурав дахин нэмэгдэж, ХХС ийн уул уурхайн үйл ажиллагаанаас олсон ногдол ашиг, татвар, ашигт малтмал ашигласны төлбөрийн орлогоос бараг хоёр дахин их байна. 2011 онд сар тутам хийдэг тогтмол шилжүүлэг хийж эхлэхэд ХХС-ийн жилийн зарлага эргэн хоёр дахин нэмэгдэж 800 сая төгрөгт хүрсэн нь ХХС ийн жилийн ногдол ашиг, татварын орлого буюу 300 сая төгрөгөөс даруй илүү гарсан байсан. Энэ хоёр жилд шаардагдсан санхүүжилтийн зөрүүг зээл авч шийдвэрлэсэн. (Yeung and Howes 2015). 2016 оды Хүний хөгжлийн санг татан буулгаж, шинэ Ирээдүйн өвийн сан (хөрөнгө оруулалтаас хуримтлуулах засгийн газрын баялгийг санхүүжүүлэх сан) байгуулж 2017 оны 1-р сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр болсон. ХМХ-ийг улсын төсвийн санхүүжилтээр үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлсэн. Удирдлагын хамтын ажиллагаа, зохицуулалтын доголдол - улс төрийн шалтгаанаар институцийн үндсэн үйл ажиллагаа доголдож байгаагийн илрэл нь Монголын нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн чадавхыг үгүйсгэсэн юм. Нийгмийн бодлогын үр нөлөөтэй мөчлөг Нийгмийн бодлого дахь бодлогын үр ашгийн мөчлөгийг шинжлэн судлахад функциональ гол асуудал бол төсвийн тогтворгүй байдал, урсгал зардлын алдагдлаас үүдэлтэй бөгөөд нийгмийн өр төлбөрийг нэмэгдүүлж, нийгмийн бодлогод зарцуулж буй зардлууд нь урт хугацааны туршид хүмүүнын хуримтлал, хүн амын амьжиргааны түвшинг доройтуулж байгааг харуулж байна. Энэхүү зохицуулалт нь энэхүү хайрцагны догол мөрөнд дурдсаны дагуу Монголын улс төрийн шинж чанарыг тодорхойлдог өрсөлдөөний клиентелизмтэй холбоотой юм. Бодлогын санаачлагууд ба шинэчлэл нь үр дүнтэй үйлчилгээ хүргэх, авилгатай тэмцэх, төсвийн хариуцлагыг шаардахад чиглэгдсэн иргэний нийгэм, хараат бус хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг бэхжүүлэхэд чиглэгдэх ёстой. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 71 Үйл ажиллагааны Чанартай, тууштай бус бодлого, нөөцийн орлоготой уялдаа бэрхшээлүүд холбоогүй, төлбөр хийх зохион байгуулалттай бөгөөд найдваргүй амлалт, зардал, шилжүүлгийн тогтворгүй өсөлт, төсвийн хямрал багатай, дараа нь төсвийн орлогын алдагдлыг их хэмжээний зээлээр нөхөх Эрх мэдлийн тэгш Улс төрийн элит эвсэл популист стратегийг хэрэгжүүлдэг. УИХ-ын бус байдал, улс гишүүд, намын нэр дэвшигчид хүн амы ихтэй хөдөөгийн орон төрийн нэгдлүүд нутагт дэмжлэг авах зорилгоор бэлэн мөнгө тараадаг. Нөөцийн баялгийг хуваалцах зорилго бүхий иргэний хүчтэй шахалт. Өрсөлдөөнт клиентелизм ба сонгуулийн мөчлөг нь зардлын тэлэх дарамтыг бий болгодог Шинэчлэлийн Үйлчилгээг үр дүнтэй хүргэхийн тулд иргэдийн оролцоог хүчин нэмэгдүүлэх. Авилга болон хариуцлагын асуудалд анхаарлаа төвлөрүүлдэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг дэмжих. Эрдэс баялгийн орлогыг удирдахын тулд засгийн газрын баялгийг бүрдүүлэх элит хөшүүргийг ашиглах (Ирээдүйн өвийн сан) Эх үүсвэр: Эшлэл (Watts 2017) IV ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ СТРЕССИЙГ БУУРУУЛАХ 146. Монгол улсад сүүлийн жилүүдийн эдийн засгийн гол үйл ажиллагаа нь хүрээлэн буй орчны стрессийн зарим үзүүлэлттэй холбоотой байж болно. Уул уурхайн салбарын өсөлт нь тус улсад нүүрлэсэн CO2-ийн ялгаралтыг эрчимтэй нэмэгдүүлж байгаа болон сүүлийн 10 жилд нүүрстөрөгчийн бүтээмж хурдацтай буурч байгаагийн гол хүчин зүйл юм. Мал аж ахуйн үйл ажиллагаа, мал сүрэг нь бэлчээрийн доройтлыг үүсгэж байна. Дээрх хоёр үйл ажиллагаа нь ус ашиглалт, улсын зарим хэсэгт усны хэрэглээний стрессийг бий болгож байдаг. Улс орон хурдацтай хотжиж байгаас агаарын бохирдол нэмэгдэж, үерийн гамшиг, хотын зарим хэсэгт газар хөдлөлтийн эрсдэлд өртөх магадлал өсөж, агаарын бохирдолтой холбоотой өвчний өвчлөлийн түвшин нэмэгдэж байна. Иймд улс орны эдийн засгийн өсөлтийг ногоон өсөлт гэж нэрлэж болохгүй юм. 147. Энэхүү өсөлтийн загвар нь нийт баялгийг нэмэгдүүлж, нөхөн сэргээгдэх байгалийн нөөцийн доройтлыг бий болгосон. Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын нэг хүнд ногдох нийт баялаг өсөн нэмэгдэж байгаа боловч байгалийн баялаг шавхагдаж байна. Гэхдээ энэ өсөлт капиталын бүх хэлбэрт ажиглагдаагүй байна. Хүмүүн капитал, нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн капитал нэмэгдэж байгаа боловч гадаад цэвэр актив, нөхөн сэргээгдэх байгалийн капитал доройтож байна. Энэ доройтол нь хөдөө орон нутагт хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа болон болон хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллагсдын үйл ажиллагаатай холбоотой явдал юм. Түүнчлэн, хүрээлэн буй орчны нөхцөлтэй холбоотой үүсч буй эрүүл мэндийн эрсдлээс шалтгаалан хүрээлэн буй орчин болон эрүүл мэндийн нийт зардал 2005 оноос хойш өсч, 1990 оныхоос ч илүү өндөр болсон байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 72 148. Хүрээлэн буй орчны стрессийг зогсоох зохицуулалт, институцийг хөгжүүлэхэд улс орны зүгээс ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж байгаа хэдий ч олон нийтийн идэвхитэй оролцооноос гадна холыг харсан бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Нэг талаас байгалийн баялгийг ашиглах, үр шимийг хүртэх асуудалд ашиг сонирхлын зөрчил байнга гардаг тул ил тод хэлэлцэж байх ёстой. Нөгөөтэйгүүр, олон нийт болон бодлого боловсруулагчдын мэдлэг хязгаарлагдмал байгаа нь эдгээр хүндрэл бэрхшээлийг даван туулахад бэрхшээлтэй байгаа бөгөөд хүндрэл бэрхшээлийг даван туулахын тулд зохистой бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн геополитик зан үйлийг харуулж байна. Тогтвортой байдлын үр дүн: Монгол улсад ногоон өсөлт бий юу? 149. "Ногоон өсөлт" ийг тайлбарласан өвөрмөц тодорхойлолт байдаггүй боловч эдийн засгийн өсөлтөд байгалийн нөөцийг ашиглахад үзүүлэх нөлөө, цаашлаад эдийн засгийн өсөлт, хүн амын амьжиргааны түвшнийг тогтвортой байлгах гэсэн тайлбарын талаарх нэгдсэн ойлголт өргөжиж байна. Дэлхийн банкны сүүлийн үеийн тайланд дурдагдсан тодорхойлолтоор бол ногоон өсөлт гэдэг нь: "... байгалийн баялгийг ашиглахад үр ашигтай, мөн бохирдол, хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөг багасгах хэмжээнд цэвэр, байгалийн гамшиг, хүрээлэн буй орчны менежмент, байгалийн капиталын гүйцэтгэх үүрэг зэргээс шалтгаалан бие байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх байгалийн капитал юм" гэж тодорхойлжээ. Эдгээр бүх зорилтуудыг нэг шалгуур болгон хэрхэн нэгтгэх тухай зөвшилцөлд хүрээгүй байгаа тул хэд хэдэн үзүүлэлтийг гарган ирж, ногоон өсөлтийг74 хэрхэн хэмжих талаар хэлэлцүүлэг өрнөж байна. Энэхүү дүн шинжилгээ нь дээрх үзэл баримтлалын дагуу ерөнхий дүр зургийг харуулахын тулд хэд хэдэн шалгуур үзүүлэлтийг ашиглана. Үүнд: нүүрстөрөгчийн үр ашиг, газар ашиглалт, ус, агаарын эх үүсвэрийг ашиглах, хүн амын хүрээлэн буй орчин, гамшгийн эрсдлийг бууруулах зэрэг болно. 150. Монголын эдийн засгийн нүүрстөрөгчийн ялгаруулалтын хэмжээ сүүлийн арван жилд ихээхэн нэмэгдсэн байна. Нэг хүнд ногдох нүүрсхүчлийн хий ялгаруулалтын хэмжээ ижил түвшний улсуудтай харьцуулахад 90-ээд оны үе болон 2000-аад оны эхэн үеэс бараг хоёр дахин өсч, 2005 оноос хойш бараг 4 дахин өсч, бусад улс орнуудын дунд хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байна (Зураг 18, дээд зүүн самбар). Үүний зэрэгцээ нүүрстөрөгчийн бүтээмж (жишээ нь, үйлдвэрлэсэн CO2-ын үйлдвэрлэсэн кг тутмын бодит ДНБ-ний үнэ цэнэ) хурдацтай буурч, бусад ижил түвшний улс оронтой харьцуулахад бага түвшинд байна. (Зураг 18, дээд баруун самбар). Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд уул уурхайн экспортыг амжилттай дэлгэрүүлсэн нь улс орны нүүрстөрөгчийн ялгаруулалтын хэмжээний өөрчлөлтийг тайлбарлаж буй гол хүчин зүйл бөгөөд энэ нь зарим нэг эрдэс баялаг экспортлогч жишиг орнуудтай адил (жишээ нь, Казахстан) байгаа бол бусад экспортлогчдоос ялгаатай байна (жишээ нь, Азербайжан, Боливи, Колумб). 151. Монгол улс нь газар ашиглалтын хувьд одоог хүртэл өргөн уудам хэвээр байгаа боловч бэлчээр их хэмжээгээр доройтож байгаа нотолгоо байна. Сүүлийн жилүүдэд ой мод сүйтгэх асуудал нэмэгдээгүй байгаа нь бусад улс орнуудаас ялгаатай байна (Зураг 18, 74 See for instance the World Bank, OECD, United Nations Environment Program and the Global green growth Institute initiative on data and information: Green Growth Knowledge Platform.(http://www.greengrowthknowledge.org/). Another attempt to gauge how economic growth affects the stock of natural resources is in the World Bank’s publication, the Changing Wealth of Nations (https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/29001/9781464810466.pdf ) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 73 дунд зүүн самбар). Гэхдээ энэ дүгнэлт нь төөрөгдөлтэй байж болох юм. Учир нь Монголд ойн асуудал бус харин бэлчээртэй холбоотой асуудал эрсдэлтэй байдалд байна (энэ талаар дэлгэрэнгүйг энэ хэсгийн үлдсэн хэсэгт авч үзэх болно). Үүнээс гадна тусгай хамгаалалттай газар нутаг багагүй хувийг эзэлдэг боловч эдгээр газрын ихэнх хэсэг уул уурхайн үйл ажиллагааны хэтийн өргөжилттэй харшилж байгаа талаар дараа дараагийн хэсэгт авч хэлэлцэх болно (Зураг 18, дунд баруун талын самбар). 152. Усны нөөц ашиглалт ба агаарын бохирдлын үзүүлэлтүүдийг олон улстай харьцуулалахад Монгол Улс онцгойрон муу гүйцэтгэтгэлтэй харагдахгүй байгаа боловч үндэсний дундаж болон улс хоорондын харьцуулалтыг төөрөгдүүлж магадгүй юм. Усны хэрэглээний хувьд үндсэн жишиг улс орнуудтай харьцуулахад Монгол улс нэг хүнд ногдох цэвэр усны нөөц маш бага байна (Зураг 18, доод зүүн самбар). Гэтэл улсын зарим хэсэг, ялангуяа нийслэл, өмнөд говийн бүс нутгийн усны хэрэглээг дотоодын нийлүүлэлттэй харьцуулахад богино хугацаанд нийслэл, дунд хугацаанд өмнөд говийн бүс усны хомслдолд орж болзошгүй байна. Үүний нэгэн адил, амьсгалын замд гүн нэвтэрч, эрүүл мэндэд маш ноцтой хохирол учруулдаг 2.5 микроноос бага хэмжээтэй тоосонцорын агууламжтай агаарын бохирдолд өртсөн хүн амын тоогоор бусад жишиг улс орнуудтай харьцуулахад дунд хавиар жагсаж байна (Зураг 18, доод баруун талын самбар). Гэсэн хэдий ч нягтаршил багатай, нутаг дэвсгэрийн хэмжээ том учир энэ тоо нь мөн төөрөгдөлтэй байж болно. Нийслэл хотын агаарын бохирдол нь Дэлхийн хэмжээнд хамгийн муу үзүүлэлттэй байгаа бөгөөд хүн амын эрүүл мэндэд үзүүлэх ноцтой нөлөөлөл, эдийн засгийн хөгжилд саад тотгор учруулж болзошгүй юм. Энэ талаар сүүлийн хэсэгт илүү дэлгэрүүлэн авч хэлэлцэх болно. 2015 онд Монгол улсын агаарын бохирдлыг DALY-ийн 10 үндсэн шалтгаануудын нэгт багтаасан байна (хөгжлийн бэрхшээлийн улмаас тохируулсан амьдралын жил, өвчний улмаас нас барах, тахир дутуу болох, эрт нас барснаас шалтгаалсан өвчний дарамтыг хэмжих).75 153. Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсад байгалийн гамшигийн давтамж болон цаг уурын өөрчлөлтийн нэмэгдэж байна. Зуд болох “зуд гэдэг нь өвлийн улирлын гамшиг бөгөөд их хэмжээний цас орох, хүйтэн ширүүн болох болон байгалийн бусад хүнд нөхцлийн улмаас байгалийн гамшиг болж малын тэжээлгүй болох, эсвэл мал тэжээлдээ хүрэх замыг хаах зэргээр мал хорогдох үзэгдлийг нэрлэнэ.”76 үзэгдэл давтамж сүүлийн 20 жилийн хугацаанд нэмэгдэж байгаа нотолгоо байдаг. (Хүснэгт 6). Мөн уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас дундаж температур нэмэгдэж буйг зарим судлаачид нотолсон байдаг. Үүнээс шалтгаалан хөдөө аж ахуйн салбарын үйл ажиллагаанд ноцтой эрсдэл учирж, улмаар хөдөөгийн хүн ам, малчдын амьжиргааны эх үүсвэрт сөргөөр нөлөөлж байна.77 Тогтвортой байдлын тулгамдсан асуудлууд: Монгол улс байгалийн баялгийн капиталаа хуримтлуулж байна уу? 154. Монголын эдийн засгийн гурван хүндрэлтэй асуудлын нэг нь өсөн нэмэгдэж буй хүрээлэн буй орчны стресс юм. Өмнөх хэсэгт дурдсанчлан, Монгол улс нүүрсхүчлийн хийн 75 Эрүүл мэндийн хэмжүүр ба үнэлгээний хүрээлэн, http://www.healthdata.org/mongolia (accessed July 9, 2017). 76 (Fernández-Giménez, Batkhishig and Batbuyan 2012) 77 (Batima 2006). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 74 хэмжээг бууруулахад амжилт гаргаагүй, бэлчээрээ алдсан, усны асуудалтай тулгарсан зэргээс гадна, дэлхийн хамгийн их агаарын бохирдолтой хотуудын нэг болжээ. Үүний зэрэгцээ тус улсад гамшгийн эрсдэл нэмэгдэж байгаа бөгөөд эдгээрийн зарим нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой байж магадгүй юм. Дахин хэлэхэд, Diversified Development analytical framework буюу Төрөлжсэн хөгжлийн дүн шинжилгээний үр дүнгээс харахад, тус улс эдийн засгийн бодит хуримтлал бий болгох зайлшгүй шаардлагатай байна. Монгол улс байгалийн баялагтай улсын хувьд баялгийн капиталаас санхүүгийн, биет болон хүмүүнын хуримтлал үүсгэх шаардлагатай юм. Цаашлаад эдгээр нарийн төвөгтэй асуудлуудыг шийдвэрлэн зохицуулах чадавх бүхий байгууллага байх шаардлагатай юм. 155. Хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдлыг хангахад бодлого боловсруулагчид, бизнес эрхлэгчид, иргэний нийгмийн байгууллагуудаас алсыг харсан бодлого боловсруулах, одоогийн болон шинээр хэрэгжих хууль тогтоомж, зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх, нийгэм, эдийн засгийн урт хугацааны хэтийн төлөвийг хангахад чиглэсэн асуудлуудыг хууль ёсны дагуу шийдвэрлэх нь чухал юм. Байгал орчныг хамгаалах, байгалийн нөөцийн менежмент, хууль тогтоомжийн хэрэгжилт Монгол улсад сул байгаа талаар ерөнхий ойлголт байдаг бөгөөд үүнийг нотолсон судалгаанууд байдаг. Усны эх үүсвэрийн хомсдол, өсөн нэмэгдэж буй агаарын бохирдол, бэлчээрийн доройтол болон өмнөх хэсэгт дурдсанчлан гамшгийн эрсдэл нэмэгдэж байгаа нь төлөвлөлтийн бодит нөлөөлөл, хууль тогтоомжийн хэрэгжилт хэр зэрэг байгаа талаар асуудал дагуулж байна. Зарим тохиолдолд асуудлын цар хүрээ, зардал (жишээ нь, УБ хотын агаарын бохирдол) хурдацтай ахиц дэвшилд саад болдог. Бусад тохиолдолд нийгмийн ялгаатай бүлгүүд хоорондын уялдаа холбоо, улс төр, эдийн засгийн зөрчилдөөн (жишээлбэл, Өмнөговь аймаг дахь усны хэрэглээ) зэрэг нь улс орны байгалийн баялгийн үнэ цэнийг иргэд, хөгжлийнхөө төлөө ашиглахад саад болж байна. 156. Монгол улсын СДШ нь дээрх асуудал бүрт дүн шинжилгээ хийж, Монгол улсын эдийн засагт учирч буй саад тотгоруудыг авч үзсэн болно. Агаарын бохирдол, газрын доройтол, ус нөөцийн хомсдол, эрчим хүчний нөөцийн дутагдал зэрэг нь зөвхөн иргэдийн эрүүл мэндэд төдийгүй эдийн засгийн ирээдүйн боломжид сөргөөр нөлөөлөх боломжтой юм. Ус: хөдөө аж ахуй, уул уурхай, хотууд, усны эрэлт бүгдэд байна. 157. Монгол Улс нь усны хомсдолтой орон бөгөөд нийт усны хэрэглээ нь нөхөн сэргээгдэх усны хангамжаас давсан буюу ихэнхдээ жилийн дүнгээр хамгийн багадаа 50 хувийн үзүүлэлттэй байна.78 Хэрэгцээт усыг газрын доорхи усны нөөцөөр хангаж байгаа боловч тэдгээр нь нөхөн сэргээлт хийгддэггүй тул усны хомсдол цаг хугацаа өнгөрөх тусам нэмэгдэх болно. Уурхайн олборлолт, хүнд үйлдвэрлэлийн зөвшөөрлүүд нэмэгдэхийн хирээр усны эрэлт хэрэгцээ өсөх хандлагатай байна. Энэ зууны эхээр 3000 усны эх үүсвэр, үүнээс 680 гол горхи, 760 нуур ширгэсэн гэж бүртгэгджээ. Говь цөлийн хээрийн бүс жил бүр хойд зүг рүү өргөжин шилжиж байна. Эрдэмтэд илүү их газар нутаг говь цөлийн бүсэд хамаарагдах болж, ялангуяа зүүн бүс болон хээрийн бүс, хойд зүгт тархаж магадгүй гэж таамаглаж байна (АХБ, 2014). 78 Харна уу http://www.fao.org/nr/water/aquastat/countries_regions/MNG/ Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 75 158. Эдийн засгийн үйл ажиллагаа, хотжилтын улмаас усны нөөцөд сөргөөр нөлөөлж буйг зарим судалгаагаар анхааруулж байна. Монгол улсын усны нөөцийн хүртээмжийг 2030 Усны Нөөцийн Бүлэг тоймлон гаргасан бөгөөд энэ нь усны нөөц, эрэлт хэрэгцээний хувьсал өөрчлөлт нь маш ноцтой усны нөөцийн алдагдалтай газар нутгийг бий болох магадлалтайг харуулсан юм. Уг судалгаагаар Улаанбаатар хотын усны нөөцийн хүртээмжийг судалж үзэхэд тус хот нь боломжит нөөцөө ашиглаж, бага эрэлтийн хувилбараар 2024 он гэхэд усны эх үүсвэрийн хомсдолд орох үзүүлэлттэй байхаар тооцоолжээ. Өмнийн Говийн бүсэд хийсэн судалгаагаар ижил төстэй байдал ажиглагдаж, усны эрэлт нийлүүлэлт нь бага эрэлтийн хувилбараар 2030 он гэхэд дөнгөж хангагдах бөгөөд 2025 он гэхэд эрэлт нийлүүлэтийн зөрүүтэй байдал үүснэ. (Зураг 19 ийг харна уу, зүүн дээд ба баруун панел) Мөн Говийн бүсэд Дэлхийн банкны Уул бурхайн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын туслалцаа (MINIs) төсөл нь тус улсын 3 сав газарт усны нөөцийн удирдлагын төлөвлөгөөг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлж байна. Түүнчлэн, гүний усны нөөц, ашиглалтын талаарх мэдээллийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлж байна. Энэхүү төлөвлөгөө нь хараахан олон нийтэд зарлагдаагүй байгаа хэдий ч говийн бүсийн зарим дэд сав газрын ус ашиглалтын зөвшөөрөл бүхий үйлдвэрлэл явуулж буй газруудад усны нөөцийн хомсдол үүсэх магадлалтай байна. 2030 усны нөөцийн бүлгийн судалгаагаар газрын доорх усны талаарх мэдээлэл хангалтгүй байгаа тул 29 сав газрын 22-д газрын доорх усны судалгаа хийх шаардлагатай гэж үзсэн байна. 159. Уул уурхайн салбар нь усны нөөцөд онцгой нөлөө үзүүлж байна. 2006 оны 5 дугаар сард Дэлхийн банк уул уурхайн салбарын хүрээлэн буй орчин, нийгэмд үзүүлж буй нөлөөллийг судалсан ба ус зүйн горим өөрчлөх нь ноцтой асуудал гэж үзсэн бөгөөд уул уурхайн үйл ажиллагаа нь гадаргын болон газар доорхи усыг үр ашиггүй хэт ихээр ашигладаг бөгөөд хэт их бохирдол үүсгэж байгааг дурджээ. 79 Жижиг хэмжээний уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа усны чанарт муугаар нөлөөлж, томоохон болон дунд хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж буй уурхайн хаягдал чулуулгийн овоолго, хаягдлууд нь ноцтой асуудал болж байсан байна. 2016 оны дөрөвдүгээр сард хэвлэл мэдээллийнхэн уул уурхайн салбар усны нөөцийг хэтрүүлэн хэрэглэж байгаа талаар мэдээлж байсан бөгөөд зарим уул уурхайн компаниуд давсархаг, гүний ус буюу "чулуужсан ус" -ыг хэрэглэдэг гэсэн боловч бодит байдал дээр өөр байна80. 160. Усны хомсдолоос гадна усны чанар санаа зовоосон асуудал болж байна. Мал аж ахуй, уул уурхай, хот байгуулалтын хөгжил нийгмийн эрүүл мэндэд аюул учруулж байна. Монголын хойд хэсэгт орших Ази тивийн хамгийн том цэнгэг устай нууруудын нэг бөгөөд гол мөрний өргөн сүлжээнээс бүрдэх Хөвсгөл нуурын бүс нутагт ус түгээх үндсэн дэд бүтэц байхгүй байна. Ихэнх хамгаалалтгүй эх үүсвэрүүд нь хүний хог хаягдал, мал, улирлын чанартай үерийн уснаас бохирдох эрсдэлд өртөмтгий байдаг.81 Улаанбаатар хотод хүн бүрт хангалттай, найдвартай усаар хангагдах асуудал мөн тулгамдсан асуудал болж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт, усны хэрэглээ нэмэгдэхийн хэрээр Улаанбаатар хотын усны ихэнх хувийг ханган нийлүүлдэг Туул голын урсац буурч байна. Ялангуяа, хотын захын дүүргүүдэд 79 (Дэлхийн банк, 2006). Сүүлийн үеийн судалгаа өсөн нэмэгдэж буй уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотой гоор зарим газар нутагт усны хүндрэлтэй асуудлууд өсөж байгааг харуулсан байдаг (Sustainability, East Asia LLC 2014) . 80 Woods, Lucy, April 2016. Уул уурхай нь Монголын эмзэг хүрээлэн буй орчины балансыг алдагдуулж байна. https://www.chinadialogue.net/article/show/single/en/8849-Mining-threatens-Mongolia-s-fragile-environmental-balance 81 (Theunissen 2014) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 76 олон хүн төвийн усан хангамжийн сүлжээнд холбогдоогүй тул ус түгээх байрнаас ус худалдан авах эсвэл голын усыг шууд авч хэрэглэж байна. 161. Усны салбарт хариуцлагын тогтолцоог тараасан нь усны менежментийн хэрэгжилтэд шинэ асуудлуудыг бий болгосон. 2004 оны хуулиар байгуулсан Усны сав газрын зөвлөлөөс гадна сав газрын захиргаадын шинэ хэлбэрийг 2012 оны Усны тухай хуулиар байгуулахаар Монгол улс төлөвлөж, эхний үе шатандаа ажиллаж байна. Энэхүү шилжилтийн үйл явц нь төвлөрлийг сааруулах хүчин чармайлт, түүний дотор санхүүгийн эх үүсвэрийн хуваарилалттай холбоотой асуудлаар маргаан дагуулж, тодорхойгүй хурцадмал байдлыг үүсгээд байна. Усны төлбөрүүдийг усны менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж буй сав газрын захиргаад эсвэл орон нутгийн шинэ зарим төслийг хэрэгжүүлэгч орон нутгийн засаг захиргаа, газрын захиргаанд шууд шилжүүлдэг зохицуулалт байхгүй. 162. Мэдээллийг цуглуулах, хууль журмыг хэрэгжүүлэх, түүний хэрэгжилтийг сайжруулахын тулд усны менежментийг сайжруулах шаардлагатай байна. Зарим газар усны нөөцийн мэдээлэл харилцан адилгүй байсаар байгаа бөгөөд усны тоо болон чанарын аль алиныг нь хэмжих мониторингийн сүлжээ байгуулах шаардлагатай байна. Үүний зэрэгцээ бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн чанар, хүрээлэн буй орчинг бохирдуулах, мөн хотын бохирын системд үйлдвэрийн бохир ус зайлуулах чанарыг сайжруулахад чиглэгдсэн хууль тогтоомж, стандартууд байдаг боловч эдгээр хууль тогтоомжийн хэрэгжилт хангалтгүй байдаг. Дээр дурьдсан хяналт шалгалтын ажил дутагдалтай байдгаас хэрэгжилтэд хүндрэл учруулж байна. Эцэст нь, усны хууль тогтоомж зохицуулалтыг шинэчилж, шинэчлэлийн хэрэгцээ, тухайлбал хаягдал усыг82 дахин ашиглах, газрын доорх усны ашиглалтын хэмжээг зааж өгөх хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. 163. Өмнийн говийн бүсийн ус хангамжийн асуудлаарх одоогийн бодлогын хувилбаруудыг өөрчлөх шаардлагатай байна. Газрын доорх усыг мал аж ахуй, жижиг хэмжээний сууршлийн ус хангамжинд хуваарилах өнөөгийн хувилбар нь тоо хэмжээ болон чанарын асуудлуудын хувьд аль алинд нь тогтвортой биш юм. Газрын доорх усыг ашигладаг бүс нутгийн 10,000 гаруй уст цэгүүдэд ус цэвэршүүлэх нь хэрэгжүүлэх боломжгүй сонголт юм. Мөн 500,000 км2 нутаг дэвсгэрт тархан байршсан усны хэрэглэгчдэд түгээлтийн сорилтуудаас болж гадаргын усны нөөцийг ашиглах боломжгүй юм. Нөгөөтэйгүүр, газрын доорх ус нь хөдөөгийн хүн ам (сумын төвүүд), мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйн усан хангамжид хамгийн тохиромжтой бөгөөд эдийн засгийн хамгийн их нөөцтэй боловч Өмнийн Говийн бүсийн ихэнх хэсэгт дээрх хэрэглээ нь уул уурхайн үйл ажиллагаатай өрсөлдөх болж байна. Тиймээс уул уурхайн ус ашиглах зөвшөөрөлд стратегийн нөхөн сэргээгддэггүй гүний усыг бүхэлд нь хуваарилж байгаа одоогийн загварыг дахин шинэчлэх шаардлагатай бөгөөд шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхдээ Өмнийн Говийн хүний оролцоо, эдийн засгийн үйл ажиллагааны дунд болон урт хугацааны хэтийн төлөвийг харгалзан үзэхийн зэрэгцээ ус хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой хөрөнгө оруулалтын боломжит хувилбаруудыг мөн анхаарч үзэх шаардлагатай байна. 82 (2030 Усны нөөцийн бүлэг, 2014) Харна уу Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 77 Агаар: Улаанбаатар хот нь дэлхийд хамгийн их агаарын бохирдолтой хот юм 164. Гаднах агаарын бохирдол нь Улаанбаатарын хүн амд тулгарсан өнөөгийн ноцтой асуудал юм. Улаанбаатар хотын агаарын чанарын (PM) жилийн дундаж агууламж нь Монгол улсын агаарын чанарын стандарт (AQS) хэмжээнээс даруй 10-25 дахин их бөгөөд дэлхийн аль ч нийслэл хотоос хамгийн өндөр хэмжигдэхүүнүүдийн нэг юм (Зураг 19, доод зүүн самбар). Улаанбаатар хотын хамгийн сүүлийн үеийн бохирдлын хэмжээ Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын тогтоосон аюулгүй ажиллагааны түвшингээс бараг 80 дахин нэмэгдэж, Бээжин хотоос 5 дахин их байсан (Зураг 19, доод баруун тал). 165. Газрын түвшний агаарын бохирдлын үндсэн эх үүсвэр нь гэр хорооллын айлуудад халаалтын зориулалтаар нүүрс, мод шатаах, мөн хөрсний нээлттэй гадаргуу, замаас үүсэх хуурай тоос юм. Эдгээр нь агаарын чанарын РМ концентрацийн 75-95 хувийг эзэлдэг. Өдөр тутам болон цаг хугацаа өнгөрөх тусам үүсч буй жижиг тоосонцорын өндөр концентраци нь нас баралт, өвчлөл нэмэгдэхэд тоо хэмжээний хувьд нягт холбоотой нөлөөлж байна. Агаарын бохирдол нь зүрх судасны өвчин, насанд хүрэгсдийн уушгины хорт хавдар, амьсгалын замын цочмог халдварт өвчин (ялангуяа хүүхдүүдэд), уушгины хатгалгаа гэх мэт өвчнөөр нас барахад нөлөөлж байна. Эрүүл мэндийн сөрөг нөлөөллийн цар хүрээ их байна. Одоогоор эрүүл мэндэд учруулж буй хохирол нь Улаанбаатар хотод ДНБ-ний 18.8 хувь ба 2008 онд ДНБ-ий 8.8 хувьтай тэнцэж байгаа нь Дэлхийн түвшинд хамгийн өндөр үзүүлэлт юм (Дэлхийн Банк, 2011). 166. Улаанбаатар хотын агаарын чанарын РМ бохирдлын эрүүл мэндэд нөлөөлөх нөлөөллийг тооцохдоо хэд хэдэн ноос, эсгий давхарга бүрээс бүхий зочны өрөө болон унтлагын өрөө, гал тогоо тусдаа биш модон гэр доторх агаарын бохирдлыг оруулагүй болно. Улаанбаатар хот бол дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэл бөгөөд ихэнх гэр бүлүүд гэрт амьдардаг. Дулааны болон хоол хийх зуух нь яндангаар ажилладаг метал зуух байх бөгөөд бөгөөд ор болгон ашигладаг зуух нь дулаан гаргах түгээмэл эх сурвалж болдог. Гэр хороололд хамгийн өргөн хэрэглэдэг түлш бол нүүрс боловч модыг зарим тохиолдолд ашигладаг (ESMAP, 2005). Нүүрсний хэрэглээг харгалзан үзвэл эрүүл мэндэд үзүүлэх агаарын бохирдлын дотоод орчны бохирдол байдаг боловч энэ талаар тооцоолол байхгүй байна. 167. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын нэн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх бодлого байхгүй. 2011 оны Дэлхийн банкны судалгаагаар гэр хорооллын халаалт, халаалтын уурын зуух, тоосны агууламжийн 80% -ийг бууруулснаар орчны агууламж 69% - иар буурах боловч Монгол улсын агаарын чанарын стандартад хүрэхгүй (ДЭМБ-ын агаарын чанарын стандартын хэмжээнээс харьцангуй бага) гэдгийг хариуулж байна. Эдгээр эх үүсвэрүүдийн 94% -ийг бууруулснаар хамгийн доод түвшний стандартыг хангах боломжтой болно. Энэ нь бодлогын маш том өөрчлөлт хийх шаардлагатай байгааг харуулж байна. Мөн зуухны өөрчлөлт хийх, цахилгаан халаагуур ашиглах, гэр хорооллын өрхүүдийг орон сууцанд нүүлгэн шилжүүлэх, зам тавих, явган зам тавих болон хотыг ногоон ургамлын идэвхитэй бодлоготой уялдуулах зэрэг бодлогын хувилбаруудыг санал болгосон судалгаа байна.83 Эдгээр арга хэмжээг хэрэгжүүлэх зардлуудаас шалтгаалан хувилбар тус бурийн үр 83 (World Bank 2011). Саяхны судалгаа ижил дүгнэлтийг хийсэн (Guttikunda, et al. 2013). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 78 ашиг янз бүр байна. Гэхдээ ямарч нөхцөлд (PM2.5 концентраци буурч, өнгөрсөн 8 жилд эргээд өссөн) агаарын бохирдлыг бууруулах Засгийн газрын бодлого илүү тогтвортой, үр дүнтэй байх шаардлагатай. 168. Үүнтэй холбогдуулан тус улс эрчим хүч, тээвэр, аж үйлдвэрийн салбар, гэр хорооллын нүүрсний хэрэглээ зэргийг хамарсан Агаарын чанарын менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх ёстой. Энэ нь түлшний бодлогыг (бохирдуулагчдын бага агуулга) нэвтрүүлэх, айл өрхүүдэд цэвэр халаалт, цэвэр түлш хэрэглэх (тохиромжтой түлшинд тохирсон түлшний хэрэглээг хангах), ногоон тээвэр, зам сайжруулах, сэргээгдэх эрчим хүч хэрэглэхийг дэмжихэд чиглэгдсэн байх ёстой. Нэмж хэлэхэд нүүрс хэрэглэж буй бүх худалдаа/ үйлдвэрлэл нь бохирдуулагч бодис ялгаралтыг бууруулах арга хэмжээ авах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах бодлогууд нь гол төлөв эрчим хүчний салбарын бодлоготой холбоотой байх ёстой. Эрчим хүч ба хийн ялгаруулалт 169. Цахилгаан болон дулааны үйлчилгээнүүд нь хуучин, нүүрсээр ажилладаг үйлдвэрлэлийн нэгжүүд нь эдийн засаг, хүрээлэн буй орчны хувьд үр ашиггүй байна. 1990-2016 онуудад эрчим хүчний салбарын хүлэмжийн хийн ялгаруулалт ойролцоогоор 50% -иар өсч, 17,000 Gg CO2 болж нэмэгдсэн байна. Өнөөдрийг хүртэл эрчим хүчний үйлдвэрүүд, түүний дотор цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх, цахилгаан эрчим хүч, дулаан үйлдвэрлэх станцууд нь нийт хүлэмжийн хийн ялгаралтын 50 орчим хувийг ялгаруулж байгаа бөгөөд цаашид ч энэ хэмжээ өснө. Дотоодын бохирдол нь агаарын чанар PM 2.5 концентрацийн түвшинд байгаа бөгөөд энэ нь айл өрхүүдийн халаалтын хэрэгцээг хангах хатуу түлшний шаталтаас ихээхэн шалтгаалж байна. Эрчим хүчний хэрэгцээ байнга нэмэгдэж байгаа нь хүлэмжийн хийн ялгаралт болон орон нутгийн бохирдлыг нэмэгдүүлэх гол шалтгаан болж байна. 170. Сэргээгдэх эрчим хүч (RE)-ний салбарт үйл явц байна. 2013 онд нийт цахилгаан үйлдвэрлэлийн ойролцоогоор 1%-ийг бүрдүүлж байсан бол барилгын ажил дуусч бүрэн хүчин чадлаар ажиллаж эхэлвэл 400 ГВт цаг буюу нийт цахилгаан үйлдвэрлэлийн 7% -ийг бүрдүүлэх болно. RE-ийн эзлэх хувийн хурдацтай өсөлт нь ихэвчлэн салхи, нарны хувь нэмрээс шалтгаалдаг бөгөөд сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих тариф (FiTs)-ийг нэвтрүүлсэнтэй холбоотой юм. 171. Үүнээс гадна Монгол Улсад хүлэмжийн хийн жилийн ялгаралтын 10 гаруй хувийг тээврийн салбар гаргаж байгаа нь автомашины хэрэглээ өсөх төлөвтэй байна. ДНБ (ХХЧ) - тай харьцуулахад тээврийн CO2-ийн ялгаруулалт нь 2013 онд 0.062 кг / доллар байсан нь EAP орнуудын дунджаас (0.056) харьцангуй өндөр байна. Авто тээврийн хэрэгслийн өмчлөл нь орлогын түвшинтэй харьцуулахад өндөр бөгөөд тээврийн хэрэгсэл нь хуучин бөгөөд агаарыг их бохирдуулж байна. Өмнө нь дурдсанчлан, Улаанбаатар хотын бөглөрөл хийн ялгаруулалт, агаарын бохирдол, дуу чимээний асуудал улам бүр нэмэгдүүлж байна. Алхах, дугуй унах, нийтийн тээвэр ашиглах зэрэг ногоон горимыг бага хэрэглэж байгаа нь хатуу ширүүн уур амьсгал, соёлын уламжлал болон дэд бүтцийн хөгжил, чанар муу байгаагаас шалтгаалж байдаг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 79 172. Монгол Улсын цахилгаан, дулааны салбар нь санхүүгийн хувьд сул бөгөөд төсвөөс санхүүжигддэг, үйлчилгээгээ өргөжүүлэх, үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулахад шаардагдах хөрөнгө оруулалт нь төсвөөс ихээхэн хамааралтай байдаг бөгөөд энэхүү төсвийн хуваарилалт нь хөрөнгийн үнэ цэнийн доройтоход хүргэдэг. Ихэнх дамжуулалт, шилжүүлэлт, түгээлтийн компаниуд нь үйл ажиллагааны зардлаа нөхөхийг хичээн ажиллаж байна. Үүний зэрэгцээ, санхүүгийн тогтворгүй байдал нь хувийн хэвшлийн оролцоог татах, арилжааны санхүүжилтийг нэмэгдүүлэхэд саад болж байна. Эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ тогтвортой өсөхийн хэрээр энэ байдал нь техникийн алдагдлыг ихэсгэж, хэрэгцээ шаардлагагүй болж, төсвийн ачааллыг улам бүр нэмэгдүүлж, төсвийн алдагдалд хүргэх болно. 173. Үүнээс гадна эрэлт хэрэгцээний өсөлт нь шинэ хүчин чадлыг нэмэгдүүлбэл Монгол Улс эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангах, эрчим хүчний эрэлтийг хангахад ноцтой бэрхшээлтэй тулгарах болно. 2015-2030 оны эрчим хүчний салбарын хөгжлийн бодлогын дагуу 2015 оны 6 дугаар сарын байдлаар Монгол улсын нийт суурилагдсан хүчин чадал нь 1,082 МВт-д тооцогдож байна. Монголын цахилгаан эрчим хүчний ихэнх хүчин чадал нь нүүрсээр галладаг дулааны цахилгаан станцуудаас бүрддэг бөгөөд нийт дулааны 85 хувийг эзэлж байна. Эдгээр цахилгаан стануудын ихэнх нь 1960 оноос 1980-аад онуудад баригдсан бөгөөд ойрын жилүүдэд ашиглалтаас гарах магадлалтай. Эрчим хүчний зохицуулах хороо нь 502.4 МВт-ын нийт хүчин чадал бүхий 5 салхин цахилгаан станцыг оролцуулан 1,500 МВт үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий байгууламж барих тусгай зөвшөөрлийг олгов. 2014 онд 960 МВт-ын хүчин чадал бүхий үндэсний нийт хүчин чадлын 93 хувийг эзэлж байна. ОХУ-аас авах эрчим хүчний хамгийн дээд хүчин чадал нь 250МВт байна. Халаалтын эрэлт хэрэгцээ нь хотжилт, эдийн засгийн хөгжлөөс шалтгаалан эрчимтэй өсөх төлөвтэй байгаа тул богино болон дунд хугацаанд дулааны үйлдвэрлэлийг өргөтгөх шаардлагатай байна. Үүнээс гадна хоцролт, үр ашиггүй цахилгаан, халаалтын сүлжээ нь эрчим хүчний хангамжийн найдвартай байдлыг алдагдуулж, түгээлтийн үлэмж алдагдал, байнгын тасалдлыг үүсгэдэг. 174. Дулааны болон цахилгаан эрчим хүчийг найдвартай хангахын тулд Combined Heat and Power (CHP) хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, түүнчлэн цахилгаан, дүүргийн халаалтын сүлжээг сайжруулах нь Монгол улсад чухал ач холбогдолтой юм. Гэсэн хэдий ч тус улсын дулааны холимог систем CHP нь нүүрс ашигладаг тул Монгол улсад шинэчлэл хийхэд хангалттай хандивлагчдыг татахад бэрхшээлтэй байдаг. Гэсэн хэдий ч одоо ажиллаж байгаа ДЦУ-уудыг нөхөн сэргээхэд шаардлагатай санхүүжилтийг ОХУ-тай ярилцаж байна. Төвийн эрчим хүчний систем нь улсын эрчим хүчний хангамжийн 90-ээс дээш хувийг хангадаг гол сүлжээ бөгөөд дийлэнх ачаалал нь нийслэл Улаанбаатар хотод төвлөрсөн байдаг. Гэхдээ Улаанбаатар хот нь хоёр ялгаатай хэсэгтэй. Хуучин зөвлөлтийн үеийн дулааны цахилгаан станцууд нь халаалт, цахилгаан эрчим хүчийг харьцангуй төвийн дүүргүүд болон үйлчилгээнээс хол хотын захын дүүрүүдэд хуваарилдаг. ДЦС-ыг сайжруулах ажлыг эхлүүлсэн боловч нийслэл хотын заын дүүргүүдэд халаалтын дэд бүтцийг өргөтгөх асуудал тийм ч амар асуудал биш юм. 175. Энэ салбарыг санхүүгийн хувьд илүү үр ашигтай болж, улсын төсвөөс бага хамааралтай болоход хэд хэдэн хүчин зүйлүүд нөлөөлж байна. Нэгдүгээрт, одоо байгаа цахилгааны болон дулааны тарифыг өртөг нөхөх түвшингээс доогуур түвшинд байлгаж, Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 80 хөрөнгө оруулалтыг сааруулахын зэрэгцээ үргүй зарцуулалтыг дэмжиж байна. АХБ -ны 2013 оны мастер төлөвлөгөөнд цахилгаан эрчим хүчний үнэ тарифыг 70 хувь, халаалтын үнэ тарифыг 130 хувь нэмэгдүүлж байж бүрэн зардлаа нөхөхөд шаардлагатай гэж үзсэн. Шинэ тооцоолол байхгүй тул нөхцөл байдал сайжирсан гэдэгт итгэх шалтгаан бага байна. Хоёрдугаарт, одоогийн зах зээлийн бүтэц нь үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулах урамшуулал байхгүй тул үр ашиг, урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтийг хязгаарлаж байдаг. Жишээлбэл, ДЦС-ууд эрчим хүч, дулааныг хамгийн бага өртөгтэй хүргэх эдийн засгийн мэрийлт байхгүй болно. Гуравдугаарт, компаний түвшинд арилжааны үйл ажиллагаанд анхаардаггүй, ашиглалтын санхүүжилтийг зохистой түвшинд хийдэггүй зэрэг нь эрчим хүч, халаалтын системийг техникийн болон арилжааны өндөр алдагдалд хүргэж байна. 176. Монгол улсын цахилгаан, дулааны зах зээл төрийн өмч давамгайлж, нүүрс дээр тулгуурласан цахилгаан эрчим хүчний үнэ тариф бага түвшинд байдаг. Тиймээс орлого багатай байдаг тул засвар үйлчилгээ хийх, хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн эх үүсвэр бага байдаг. Монгол улсын хуулиар цахилгаан эрчим хүчний тарифыг өртөг нөхөх түвшингээр тогтоон барихыг шаарддаг боловч хүн амын ядуу хэсэгт үйлчилгээ хүргэхийн тулд тарифыг ихэвчлэн бага хэмжээгээр тогтоосон байдаг. Сүүлийн жилүүдэд энэ чиг хандлагыг зогсоохын зэрэгцээ инфляцийн түвшинтэй уялдуулан тарифыг хэд хэдэн удаа нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авсан. Гэсэн хэдий ч тарифын зохицуулалт хоцрогдолтой хийгдэж буйн улмаас улсын болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудын санхүүгийн байдал сайжраагүй байна. Хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа төрийн зохицуулалттай учраас практик дээр тэд төрийн байгууллага шиг ажилладаг. 177. Монгол орон нар, салхины үлэмж хэмжээний сэргээгдэх эрчим хүчний бодит чадавхтай байдаг. Гэсэн хэдий ч, энэ боломжийн багахан хэсгийг дотооддоо ашиглаж, мөн экспортын зориулалтаар ашиглаж ирсэн. Монгол улсын 2013 оны 7 дугаар сард анхны салхины эрчим хүчний байгууламж (Салхит) -ийн нээлтийг хийж, Засгийн газраас сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийн чадавхыг одоогийн 3% -иас 2020 он гэхэд 20 хувьд, 2030 он гэхэд 30 хувьд хүргэн нэмэгдүүлэх замаар ногоон хөгжлийг дэмжих улс төрийн амлалтыг хийж нар, салхи, усан цахилгаан станцад тарифыг Feed-in Tariffs (FiTs) систем буюу тогтсон үнээр эрчим хүч худалдан авах системийг бий болгосон. 178. Сэргээгдэх эрчим хүчний тарифын FiT системийн үр дүнд цахилгаан эрчим хүч худалдан авах гэрээ (PPA)-ний үндсэн дээр нилээн их хэмжээний лицензийг нарны эрчим хүч (нийт хүчин чадал 200 МВт), салхины эрчим хүч (нийт 450 МВт хүчин чадалтай) үйлдвэрлэгчдэд олгожээ. Харамсалтай нь эдгээр үйлдвэрлэсэн хүчин чадлыг эрчим хүчний сүлжээнд шингээх чадавх, цахилгаан эрчим хүч хэрэглэгчдийн тарифын өсөлтийг хүлээн зөвшөөрөх чадвар, хүсэл эрмэлзлэлийг харгалзахгүйгээр тус зохицуулалтуудыг хийсэн. Үүнээс шалтгаалан лиценз авсан үйлдвэрлэгчид станцаа байгуулахад хүндрэлтэй тулгарч, ихэнх лиценз ашиглагдахгүй үлдэж байна. (Өнөөгийн үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж нь маш хуучин бөгөөд бүрэн элэгдсэн учраас одоогийн үйлдвэрлэлийн зардал нь хувьсах зардлууд болох зөвхөн түлшний зардлыг багтаадаг. Иймд сэргээгдэх эрчим хүч болон тарифын FiT системийн хоорондох үнийн зөрүү маш их байна. (салхины эрчим хүчний хувьд 8-9 цент / кВт цаг, нарны эрчим хүчний хувьд 15 -18 хувь, харин одоогийн ДЦС-т 2-3 хувь байгаа нь сэргээгдэх эрчим хүч өрсөөлдөх чадваргүй байгааг харуулж байна) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 81 179. Сэргээгдэх эрчим хүчийг тогтсон үнээр худалдан авах FiT тарифын системээс шалтгаалан үүсч болзошгүй өр төлбөр нь эрчим хүчний салбарт чухал сорилт болно. Нйт 1142 МВт-ын хүчин чадал бүхий сэргээгдэх эрчим хүчний тусгай зөвшөөрлийг техникийн шингээлтийн хүчин чадал болон үүний санхүүгийн үр нөлөөг тооцож үзэлгүйгээр олгосон (эрчим хүчний нийт хэрэгцээний тэн хагасыг хангах боломжтой). Олгосон лицензийн дийлэнх нь (ойролцоогоор 1000 МВт) нь янз бүрийн шалтгааны улмаас эрчим хүчний барилга байгууламжийг барьж амжаагүй байгаа боловч хэрэв эдгээр станцууд баригдвал хэрэглээний тарифын дундажаас дөрөв дахин өндөр үнэ төлөх шаардлагатай болно. Хэрвээ өнөөгийн хууль тогтоомжийн дагуу энхүү өндөр тарифаар эрчим хүчийг хэрэглэгчдэд "ногоон" татвар нэрийн дор хүргэх тохиолдолд маш хүнд асуудалтай тулгарах бөгөөд өндөр үнэ тарифтай хэрэглээг шингээхийн тулд Засгийн газраас асар их анхүүжилт шаардлагатай болно. Эцэст нь хэлэхэд, Монгол улсын эрчим хүчний төв болох Төвийн эрчим хүчний систем (ТЭХС) болон Баруун бүсийн эрчим хүчний систем (WES) нь Оросоос эрчим хүч импортлсноор гадаад валютын ханшийн хэлбэлзэлийг бий болгоно. (нийт цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээнд импортоор оруулсан цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ 2001 онд 5 хүрэхгүй хувь тай байсан бол 2016 онд 20-оос дээш хувиар өсчээ). Уур амьсгалын өөрчлөлт ба бэлчээрийн газар84 180. Уур амьсгалын өөрчлөлт нь байгалийн нөөц баялаг, эдийн засгийн үйл ажиллагаа, хүний эрүүл мэндэд эрсдлийг учруулдаг. Дэлхийн цаг уурын дулааралтай холбоотой хур тунадас бууралт болон температурын өсөлт нь тодорхойгүй байдал, уур амьсгалын өөрчлөлт, давтамжийг нэмэгдүүлэх магадлалтай. Цаг агаарын ажиглалтаар 1940-200885 онуудад дагуу температурын дундаж 2.14℃ - аар нэмэгдсэн нь батлагдсан байна. (Зураг 20- г, дээд тал үз). Монгол орны ирээдүйн температурын талаарх сүүлийн үеийн тооцооллоор өвлийн температурын өөрчлөлт 2016-2035 онуудад бараг 2.1-30.0 хэмээр нэмэгдэх төлөвтэй байна. Хур тунадас нэмэгдэх хандлагатай байгаа боловч зуны хур тунадаст өөрчлөлт орохооргүй байна. Энэ зууны эцэс гэхэд, өвлийн улиралд хур тунадас 15.5% -иас 50.5% -иар өсөх таамаглал байна. (БОНХЯ, 2014). 181. Цаг уурын өөрчлөлтийн аливаа сөрөг нөлөөлөл бэлчээрийн хүртээмжид нөлөөлснөөр малын тэжээлийн гарц, малын ашиг шим, эцэст нь дотоодын болон үндэсний хэмжээний хүнсний үйлдвэрлэлийн хүчин чадалд сөргөөр нөлөөлнө. Иймд хүрээлэн буй орчин, цаг уурын нөхцөл байдал нь улс орны тогтвортой хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Өнгөрсөн 40 жилийн хугацаанд бэлчээрийн биомасс 20-30 хувиар буурсан. Тус улсын бэлчээрийн газрын 70 орчим хувь нь цөлжилтийн нөлөөн дор байдаг. (Японы Хүрээлэн буй орчны яам, n.d.). Монгол орны байгалийн баялаг нь ой, төрөл бүрийн эрдэс баялгаас бүрдэнэ. Гэсэн хэдий ч тус улсын хүн ам нь мал аж ахуй, уур амьсгалтай холбоотой бусад салбараас хамааралтай байдаг. Мал аж ахуйн салбар нь нийт хүн амын ажил эрхлэлтийн 47.9 хувийг эзэлж, хөдөөө аж ахуйн нийт бүтээгдэхүүний 34.6 хувийг үйлдвэрлэж, улсын нийт экспортын 30 хувийг эзэлж байна. Мал аж ахуйн салбар нь үндэсний эдийн засагт голллох үүрэг гүйцэтгэдэг (Батима 2006). 84 Энэ бүлгийн анализ, мэдээллийн нэг хэсгийг (Азийн Хөгжлийн Банк 2014) авсан болно. 85 (Японы Хүрээлэн буй орчны яам, n.d.) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 82 182. Сүүлийн жилүүдэд бэлчээрийн доройтол Монгол орны бараг бүх бүс нутгуудад өсч, бэлчээрийн гарц буурч байна. Олон тооны шинжээчид үүнийг уламжлалт бэлчээр ашиглалтын практик алдагдсанаас болсон гэж үзэж байхад олон малчид хур тунадасны бууралтаас үүдэлтэй гэж үздэг. Энэ хоёр хүчин зүйл хоёулаа бэлчээрийн нөөцөд нөлөөлж байгаа бөгөөд бэлчээрийн талхагдал болон мал сүргийн өсөлт нөлөөллийг нэмэгдүүлж байна (Зураг 20, доод талыг харна уу). Монгол улс бэлчээрийн менежментийн талаархи үндэсний хэмжээний зохицуулалт байхгүй тул нь хүрээлэн буй орчны асуудлыг үндэсний түвшинд шийдвэрлэхэд хүндрэл учруулж байна. (АХБ, 2014). Монгол улс 2000 оны байдлаар нийт газар нутгийн 10-аас бага хувийг эзэлдэг 13 сая га бүхий ойтой, үүнээс арилжааны зориулалтаар ашиглах боломжтой 5 сая га талбайтай. Ойг зохицуулалтгүй ашиглах, хамгаалалт байхгүй гэх зэргээр Монгол улсын ойн нөөцийн менежмент нь сул байдаг. 1974 - 2000 оны хооронд 1.6 сая га ойн талбай алдагдсан байна. Монголд ой модыг доройтуулж буй гол шалтгаан нь (i) Малын тоог нэмэгдүүлэх; (ii) түлш, аж үйлдвэрийн зориулалтын модны эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж буй; (iii) ойн түймрийн үр дагавар (UNEP, 2001). Ой сав газарт бэлчээрлэх, газар тариалан эрхлэх зэрэг нь мод тарих, модны өсөлтөд хамгийн их сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Мал аж ахуйн зохисгүй менежмент ойн өсөлт хөгжилд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Ой мод, тал хээрийн газрыг тайрах, жимс жимсгэнэ түүх, самар, мод түүх, бугын эвэр, ан агнуур хийх зэргээс шалтгаалсан ойн талбай дахь түймрийн тархалт 1992- 1995 онуудад огцом өссөн. 183. Уул уурхайн холбогдолтой дэд бүтцийн төслүүд нь Монголын бэлчээр, биологийн төрөл зүйлд нөлөөлж байна86. Өмнийн Говь зэрэг хагас хуурай бүс нутагт уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулах зориулалтаар ашиглаж буй шороон замаас үүссэн хэт их тоосжилт нь орон нутгийн иргэд болон тэдгээрийн мал сүргийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байна. Хятад руу уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэж буй эдгээр замууд нь бэлчээр талхалж улмаар доройтуулж байна. Газар нутгийг уул уурхайн зориулалтаар ашиглах нь Монголын соёлд нийцэхгүй бөгөөд уул уурхайгаас болж худаг ширгэх, хүн амын эрүүл мэнд хохирох асуудал өсөж буйг орон нутгийн малчид буруутгаж байдаг. Эцэст нь маш их уул уурхайн үйл ажиллагаа, томоохон хэмжээний дэд бүтцийн төслүүд хэрэгжүүлж байгаа тул нөлөөллийн үнэлгээ хийх шаардлагатай байна. Монгол улсын хүрээлэн буй орчны доройтол нь хариуцлагагүй ашиг сонирхол, яам, агентлагуудын хоорондын уялдаа холбоо муу, байгалийн нөөцийн нөхцөл байдалд хяналт шинжилгээ хангалтгүй, хүрээлэн буй орчны хууль тогтоомжийн хэрэгжилт сул байгаагаас улам доройтож байна87. 184. Бэлчээрийн доройтол ба ой устах аюулаас гадна Монгол Улс цөлжилтийн асуудалтай тулгарч байна. Монгол орны бэлчээрийн 90-ээс доошгүй хувь цөлжилтийн ямар нэгэн түвшинд байгаа бөгөөд үүнээс 5% нь маш хүчтэй цөлжилт явагдаж байгаа хүчтэй гэж үзсэн, 18% нь хүчтэй цөлжилт, 26% нь дунд цөлжилт, 23% нь цөлжилт багатай гэж ангилагдсан байна. Байгалийн хүчин зүйлсээс илүүтэйгээр хүний хүчин зүйлээс үүдэлтэй цөлжилт гол төлөв (ойролцоогоор 87%) байгааг тогтоожээ. Хүний үйл ажиллагааны хүчин зүйлүүдэд малын бэлчээрийн талхагдал, тариалангийн хөрсний элэгдэл, шаталт, уур 86 Куинсландын Их Сургууль, Уул уурхайн нийгмийн хариуцлагын төв, April 2014. Mongolia’s mining boom raises environmental concerns. http://www.dw.com/en/mongolias-mining-boom-raises-environment-concerns/a-17534285 87 Дэлхийн хөгжлийн ном кейс судалгаа - Монгол дахь уул уурхай, 2011. Монгол дахь малталт - Хөгжлийн шагнал эсвэл нөөцийн хараал?https://newint.org/books/reference/world-development/case-studies/mining-mongolia-development-resource-curse/ Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 83 амьсгалын өөрчлөлт зэрэг хамарч байна. (Хүрээлэн буй орчин, аялал жуулчлалын яам, 2011). 185. Газрын тухай хуулиар (2002) Монгол дахь газар ашиглалтыг тодорхойлж, түүнд хяналт тавина. Хуулийн олон заалтуудад газрын төлөв байдлын өөрчлөлтийг хянаж, газар ашиглалтын төлөвлөлтийг зохицуулалхын тулд газрын гэрчилгээг олгож, 5 жил тутам баталгаажуулалт хийдэг. Цөлжилтөөс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах талаархи хууль (2012) нь цөлжилтийг хянах, хөрс хамгаалах, нөхөн сэргээх хариуцлагын талаарх харилцааг зохицуулдаг. Газрын харилцаа, барилга, геодези, зураг зүйн газар (ALACGAC) болон Ус цаг уур, орчны шинжилгээний газар (NAMEM) зэрэг хэд хэдэн байгууллага мэдээлэл цуглуулж, газрын чанар, ашиглалтын үнэлгээ, баталгаажуулалтад хяналт тавьдаг. Гэсэн хэдий ч, газрын менежментэд үнэлгээ хийх, сум, малчид болон бусад байгууллагууд хоорондын хамтын ажиллагаа сул байгаагаас мэдээлэл солилцох, бодлогын хэрэгжилтийг хангахад бэрхшээл тулгарч байдаг. 186. Бэлчээр усны нөөцлийн нийтлэг ашиглалтыг дэмжих зорилгоор бэлчээрийн менежментийн зохицуулалт хэрэгжүүлдэг. Энэ нь хувийн бэлчээрийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд саад болж байгаа бөгөөд малчдад таалагддаггүй, улмаар бүтээмж өндөртэй мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг санхүүжүүлэх, хөгжүүлэхэд бэрхшээл учруулдаг. Зах зээлийн өсөн нэмэгдэж буй үйл ажиллагаа болон хүрээлэн буй орчны асуудлыг шийдвэрлэхэд уламжлалт бэлчээрийн бодлого хангалтгүй байна. Үүнээс гадна 1990-ээд оны хувьсгалын дараах бэлчээрийн менежментийн талаарх олон зохицуулалт, дэд бүтцийн засвар үйлчилгээ зэрэг нь ашиглагддаггүй бөгөөд шинээр зохицуулалтууд бий болсон. Гэхдээ бэлчээрийн менежментийн тухай шинэ хууль тогтоомжийг сумдын хэмжээнд өөр өөрөөр тайлбарлаж байгаа бөгөөд энэ нь хуулийн хэрэгжилтийг сулруулж байна. 187. Газар ашиглалтын хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах зорилгоор 2010 онд МАА -н хөтөлбөрийг санаачилж хэрэгжүүлсэн. Мал аж ахуйн үндэсний хөтөлбөрийг 2010 онд УИХ- аар батлуулж, мал аж ахуйн салбарыг улс орны уламжлалт эдийн засгийн үндсэн үйл ажиллагаа болгон хөгжүүлэх, тогтвортой хөгжлийг хангах хууль эрх зүй, эдийн засаг, институцын тогтолцоог бүрдүүлэхэд тэргүүлэх ач холбогдол өгсөн байна. Урьдчилсан үнэлгээгээр МААХ нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох болон сөрөг нөлөөллийг бууруулахад үр дүнгээ өгчээ. Үүнд, мал сүрэг зуд зэрэг цаг агаарын эрсдэлд өртөх эрсдлийг бууруулж, уур амьсгалын өөрчлөлттэй уялдан амьдрах малчдын эдийн засгийн байдлыг дээшлүүлэхэд туслах болно гэж дурьдсан байна. Нөлөөллийг бууруулахын тулд МААХ-ийн үйл ажиллагаа нь бэлчээрийн чанарыг сайжруулж, хөрсний карбонатлаг чанарыг нэмэгдүүлэх замаар карбоныг тусгаарлах боломжтой юм.88 Байгалийн гамшиг: зөвхөн зуд биш юм 89 188. Монгол бол байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн орон гэсэн ангилалд ордог. Энэ нь хэд хэдэн геофизик, цаг агаар / уур амьсгалтай холбоотой аюулд өртөж байгаа бөгөөд тэдгээрийн зарим нь давтамж, цар хүрээний хувьд өсч байна. Эдгээр нь байгалийн баялаг, 88(Asian Development Bank 2014) 89Брэдли Хиллер, Ана Букер, Тодор Аршовски нарын боловсруулсан Уур амьсгалын өөрчлөлтийн дасан зохицох, гамшигийн эрсдлийн улс орны профессор, 2016 оны Дэлхийн банкнаас хийсэн мэдээлэл. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 84 эдийн засгийн дэд бүтэц эсвэл хүмүүн капиталын бодит хуримтлал үүсгэх эрсдлийг нэмэгдүүлдэг. 189. Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэн байгалийн гамшгийн тоо, давтамж нэмэгдэж байна. Монгол Улс жил бүр 25-30 удаагийн уур амьсгалтай холбоотой байгалийн гамшигт үзэгдлүүд болж байна. Үүүнээс гуравны нэг нь байгалийн гамшгийн шалгуурыг хангасан байна. Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд цаг агаарын гоц үзэгдлийн давтамж хоёр дахин нэмэгдэж, аюулын чиг хандлага улам бүр нэмэгдэж байна. Цаг агаарын гоц үзэгдлийн хамгийн аюултай нь зудын аюул юм. "Зуд" гэдэг нь зуны цагт ган гачиг, хуурайшилт болж өвс тэжээл, хадлан, бэлчээрийн хүрэлцээгүй байдал үүсч, өвөл цагт цас ихтэй орох, хүчтэй салхи гарах, температур хэвийн хэмжээнээс доош ордог. Сүүлийн үеийн 2010 он хүртэлх судалгаанууд нь өнгөрсөн жаран жилийн хугцацаанд ган, зудын давтамж нэмэгдэж буйг харуулж байна (Хүснэгт 6).90 Зудын үзэгдэл маш их үр нөлөөтэй байж болох талтай: Малын хорогдол нь арван жилд нэг удаа 30-аас дээш хувиар өсч, 2000 онд болсон үйл явдлын үр дүнд хөдөөгийн ядуурал 37-аас 47 хувь хүртэл өссөн. Сүүлийн жилүүдэд ган гачиг нь хүйтэн, цастай өвөлтэй хосолсон үзэгдлээс шалтгаалан "зудын индекс" (ган зуд) нэмэгдэж байна. 1990-2014 оны хооронд бүртгэгдсэн гамшигт үзэгдлийн 50% -ийг хүчтэй салхи шуурга (зудыг оруулаад) эзэлж, 21-р зууны эхэн үе хүртэл Монголд 1 сая гаруй хүн өртсөн байна. Гэвч уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалан зудын давтамж нэмэгдэх эсвэл байгалийн гоц үзэгдлийн шинж хүндрэх эсэх нь тодорхойгүй байна. 190. Түүнчлэн, уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор голын үерийн аюулын түвшин "өндөр" гэсэн ангилалд орж байна. Энэ нь ирэх 10 жилд хүний эрүүл мэнд, амь насанд аюултай голын үер дор хаяж нэг удаа тохиолдохоор байна гэсэн үг юм. Аюулын түвшин өмнөд, төв болон хойд бүс нутагт хамгийн өндөр байна. 1990-2014 оны хооронд бүртгэгдсэн гамшигт үзэгдлийн 28 хувийг үерийн аюул бүрдүүлж байна. Хур тунадасны эрчим, шуурга ихсэж, мөнх цэвдэг хайлж, мөсөн голууд хайлж байгаа нь гол мөрний урсацыг нэмэгдүүлж байна. Улаанбаатар хотод 200,000 гаруй хүн үерт автаж болзошгүй орчинд амьдардаг. 191. Газар хөдлөлтийн хүчин зүйл нь хөрөнгө оруулалтад эрсдэл үүсгэж байна. Геофизикийн гол эрсдлүүд нь ерөнхийдөө олон арван депадиалын үед үүсдэг бөгөөд дэд бүтэц болон хүмүүст хурцаар өргөн хүрээг хамарч нөлөөлдөг. Монгол дахь геофизикийн үндсэн аюул нь газар хөдлөлтийн аюул юм. Энэ нь "өндөр" эрсдэлтэй ангилалд багтах бөгөөд дараагийн 50 жилд Монголыг сүйтгэж болзошгүй хэмжээний газар хөдлөлт болох магадлал 20-иос илүү хувьтай гэсэн үг юм. Аюулын түвшин баруун болон төвийн баруун бүсэд хамгийн өндөр байна. Газар хөдлөлтийн хоёрдогч аюул нь гал түймэр, хөрсний гулсалт болон хайлах аюул зэрэг орно. Нийслэл Улаанбаатар хотод Ричтертын түвшний масштабын цар хүрээгээр 5.0 хувийн хөдлөлт жилдээ 30-50 хүртэлх удаа давтагддаг.91 192. Гамшгаас хамгаалах тухай Монгол улсын хууль (2003) нь гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, аврах, хариу арга хэмжээ авах, сэргээн босгох эрх зүйн орчныг зохицуулдаг. 90Фернандез-Гименез, Мари Э., Б.Батхишиг, Б.Батбуян нарыг үзнэ үү. 2012. Байгаль орчны дэлхийн өөрчлөлт 22: 836-851; 91Геофизикийн бусад эрсдлүүд нь галт уулын дэлбэрэх магадлалтай галт уул бөгөөд зүүн бүсэд аюултай түвшин өндөр байна. Нөгөө талаас нурах аюулыг "бага". Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 85 Энэ хуулинд гамшгаас хамгаалах байгууллага, агентлаг, түүний үйл ажиллагаа, төр, орон нутгийн засаг захиргаа, бусад оролцогч талуудын оролцоо, тэдгээрийн эрх, үүрэг, хариуцлагыг заасан байна. Мөн гамшгаас хамгаалах үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх төсвийн эх үүсвэрийг зааж өгсөн. Төрийн үйл ажиллагааг улсын төсвөөс санхүүжүүлдэг бол орон нутгийн төсвийг аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хороонд зарцуулдаг. 193. Энэхүү эрх зүйн үндэслэл, зохион байгуулалтын хүрээнд гамшгийн эрсдэлийн ерөнхий менежментийг Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ), түүний салбар, түүний дотор аймаг, нийслэл, дүүргийн газар, хэлтэс, аврах баг, төрийн алба гүйцэтгэнэ. ОБЕГ нь гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үндэсний бодлого, хөтөлбөрийг 2012-2020 онд хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг шинэчлэх зорилгоор одоогоор яамдуудтай хамтран ажиллаж байна. Энэ нь Sendai-ийн хүрээний хэрэгжилт, үндэсний тогтолцоонд хяналт шинжилгээ хийх, гамшгийн эрсдэлийн менежментийг хөгжлийн хөтөлбөрүүдтэй уялдуулах, гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад чиглэсэн янз бүрийн салбаруудын үйл ажиллагааг уялдуулан нэгтгэнэ. 194. Эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл зудын эрсдэл онц ноцтой асуудал юм. Өнгөрсөн жилүүдэд зуд нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллөөс болж байгаа эсэх, тэдгээрийн давтамж ихэсч байгаа эсэх, хүний нөлөөллөөс болж буй эсэх асуудлаар хэлэлцүүлэг өрнөж байгаа.92 Ямарч тохиолдолд капиталын хуримтлалд голлох бүрэлдэхүүн болох мал аж ахуйн өсөлтөд хүчтэй нөлөөлөх тул хүн амын эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хамгаалах үүднээс эдгээр аюулын эсрэг урьдчилан сэргийлэх нь чухал гэдгийг нотолсон байдаг. (2009/2010 оны зуднаар малын тоо толгой 25 орчим хувиар буурсантай). Орон нутгагт үзүүлэх нөлөөлөл нь ялгавартай байгаа нь орон нутгийн түвшинд илүү сайн уялдаа холбоотой ажиллаж мэдээлэл солилцох, тэжээлийн сайн зах зээл, газар зохион байгуулалт, бэлчээр хамгааллын сайн бодлого шаардлагатайг харуулж байна. 195. Олон тооны хүмүүст хохирол учруулж болох үер, газар хөдлөлтийн эрсдэлд онцгой анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Нэг талаас дэлхийн бусад орнуудын адил УБ хотын нийтийн байгууламжуудын (тухайлбал, сургууль, захиргааны барилга) ихэнх нь өнөөгийн олон улсын газар хөдлөлийн стандартаын дагуу баригдаагүй, мөн олон жилийн элэгдэл зэргээс шалтгаалж газар хөдлөлтөнд өртөмтгий байдаг. Жишээ нь, хотын 294 улсын сургуулийн 30 хувь нь 40-өөс дээш жилийн насжилттай, хамгийн хуучин байгууламжийн 75 хувь нь газар хөдлөлийг тэсвэрлэх чадавх бага эсвэл чичирхийллийн дизайныг огт тооцоггүй баригдсан байна. Нөгөөтэйгүүр, орон сууцгүй айл өрхүүд нь нийтийн үйлчмлгээ эсвэл тээврийн хэрэгслийн ойролцоо үерийн аюулын бүсэд байнга амьдардаг. Бусад хүчин зүйлсэд хатуу хог хаягдлын муу менежмент орно. Шинэ барилга, байгууламжийг барихын тулд одоо байгаа цооног, суваг, байгууламжийн олон хэсгийг нурааж байгаа бөгөөд үлдсэн хэсгүүд нь маш муу ажиллагаатай байдаг. Голууд нь маш их тунадастай бөгөөд энэ нь ус зайлуулах системийн дамжуулагч хүчин чадлыг бууруулдаг. 196. Онцгой байдлын ерөнхий газар нь Нийслэлийн Боловсролын газар, Барилга, хот байгуулалтын яам, бусад оролцогч талуудтай хамтран Улаанбаатар хотын улсын 92 (Фернандез-Гименез, Батхишиг, Батбуян 2012), (Ду, Шинода, Тахири, Монголын малчдын зуданд эмзэг байдал) 2009 -2013 оны өвлийн өвөлжилтийн талаархи малын хорогдлын түвшинг судлах судалгаа (Стернберг, таамагласан шалтгааны холбоосыг судлах Монгол дахь ган, зудын хооронд 2017) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 86 сургуулиудын газар хөдлөлийн эмзэг байдлын нарийвчилсан үнэлгээг хийсэн. Энэхүү санаачилга нь газар хөдлөлтийн хамгийн өндөр эрсдэлтэй тулгарч буй сургуулиудыг тодорхойлсон бөгөөд эрсдэлийг бууруулах үр дүнтэй өртөг бүхий хөтөлбөрийн хувилбаруудыг санал болгосон. Зураг төслийн түвшний газар хөдлөлтийн чичирхийллийн эрсдэлийн шинжилгээ, зардлын үр ашгийн дүн шинжилгээнээс харахад хамгийн эмзэг 100 улсын сургууль (нийт 34%) нь нийт хохирлын 70% -ийг эзэлж байна. Газар хөдлөлтийг бууруулах энгийн, өртөг зардал багатай хувилбаруудыг УБ хот дахь эмзэг бүлгийн нийтийн барилга байгууламжийн төрлүүдэд ашиглах боломжтой. Тиймээс эдгээр эрсдэлд байдаг сургуулиудыг сайжруулах (бэхжүүлэх) нь газар хөдлөлтөнд амь насаа алдах боломжийг эрс багасгах боломжтой юм. 197. Нийслэл хотын захиргаа УБ хотын үерийн эрсдлийг бууруулах стратегийн гол чиглэлүүдийг боловсруулсан. Улаанбаатарт үерийн эрсдэлийн хүчин зүйлүүдийг харгалзан үзвэл хотын хэмжээнд үерийн хяналтыг (бүтцийг) өргөжүүлэх түүхэн хандлага нь өсөн нэмэгдэж буй эрсдлийг удирдахад хангалттгүй юм. Зуны улиралд их хэмжээний хур тунадас орох нь үерийн гол эрсдэл байсан бөгөөд орчин үед энэ нь УБ хот үерт автах цорын ганц шалтгаан биш болжээ. Үерийн эрсдэлийг үнэлгээ, салбарын төлөөлөгчид, оролцогч талуудтай гүнзгийрүүлсэн зөвлөлдөх уулзалт хийж, эрсдэлийн удирдлагын боломжит олон төрлийн арга хэмжээнүүдийг агулсан үерийн эрсдэлийн менежментийн стратегийг боловсруулсан. Үүнд үерийн магадлалыг бууруулах, хүмүүсийн эд хөрөнгийн эрсдлийг бууруулах, бие махбодийн болон нийгмийн эмзэг байдлыг бууруулах бүтцийн болон бүтцийн бус арга хэмжээнүүд багтана. Байгалийн баялгийн тооцоолол: Монгол дахь байгалийн баялаг 198. Монгол Улсын нэг хүнд ногдох нийт баялаг байгалийн нөөцийн хомсдолыг багасгах үйл ажиллагаануудыг дараа сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байна. Монгол дахь бодит хуримтлалийн цогц үнэлгээ нь эдийн засгийн хуримтлал, хөрөнгө оруулалт (II хэсэгт тайлбарласнаар), хүмүүн капиталын хуримтлал (3-р хэсэгт тайлбарласанчлан), байгалийн баялгийг хамгаалах буюу доройтол (өмнөх догол мөрөнд дурдсанчлан) зэргийг багтаана.93 2000-2014 оны хооронд нэг хүнд ногдох нийт баялаг 20000 ам. доллараас (2014 оны доллараар) нэмэгдэж, жилийн дундаж өсөлт 2.8 хувь (Зураг 21, зүүн дээд зааг) байсан. Энэ өсөлт нь бүх төрлийн капиталд ажиглагдаагүй байна. Нэг талаас хүний нөөцийн капитал (жишээ нь, сургуульд элсэх, хүн амын ажлын туршлага) болон нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн нөөцийн капитал өссөн. Нөгөөтэйгүүр, гадаад цэвэр актив ба (гадаад өр нэмэгдэж байгаатай холбоотой), сэргээгдэх байгалийн нөөцийн капитал буурсан. (Зураг 21, баруун талын самбар). Эдгээр алдагдал нь нэг хүнд ногдох баялгийг нэмэгдүүлэх гол эх 93 Нэг хүнд ногдох баялагийн өөрчлөлтийн тооцоог нийгэм эдийн засгийн асар их тоо баримтыг ашигласан бөгөөөд хэд хэдэн алхмуудыг баримталж байна. Бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг дараах байдлаар тодорхойлно. Нийт баялаг нь үйлдвэрлэсэн капитал, байгалийн капитал, хүний капитал, гадаад цэвэр активын нийлбэр юм. Үйлдвэрлэсэн капитал нь машин механизм, барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж, хот суурин газрын болон орон сууцгүй газрын үнэ цэнэ юм. Байгалийн капитал нь түлш (газрын тос, хий, хатуу ба зөөлөн нүүрс), ашигт малтмал (боксит, зэс, алт, төмрийн хүдэр, тугалга, никель, фосфат, мөнгө, цагаан тугалга, цайр), хөдөө аж ахуйн газар (тариалангийн талбай, бэлчээр), ой мод (мод, нялцгай биетний зарим бүтээгдэхүүн) болон тусгай хамгаалалттай газар нутаг. Хүний капитал гэдэг нь хөдөлмөрийн насны хүн амын ирээдүйн орлогын өнөөгийн үнэ цэнэ нь амьдралынхаа туршид байдаг. Гадаад цэвэр актив нь гадаад активыг гадаад пассиваас хасдаг. Тодорхойлолт, барилга байгууламж ба цэвэр х өрөнгийн өөрчлөлтийг тооцоолох талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авна уу (Lange, Wodon and Carey 2018). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 87 үүсвэр болох сэргээгдэхгүй нөөцийн хуримтлалыг үүсгэж буй хүмүүн капиталын бүх үр ашгийг байхгүй болгож байна. Хуримтлалын энэ загвар нь зарим хуваарилалтыг бий болгох үр дагавартай байдаг. Түүхий эд, ашигт малтмал нь нэг хүнд ногдох байгалийн баялгийг 21,000 ам. доллараас (2014 оны тогтмол ам. доллар) өсгөж байхад ой, тариалангийн талбай, бэлчээр нь 6000 ам. доллароор буурсан (Зураг 21, доод зүүн самбар). Үүнд хөдөө орон нутагт болон хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллагчдын хөрөнгө буурч, хотод амьдарч буй хүмүүс, уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниуд хөрөнгийнхөө хэмжээг нэмэгдүүлсэн байна. 199. Харьцуулсан байдлаар харвал Монгол Улс дахь нийт баялаг хуримтлал нь сэргээгдэх байгалийн капитал болон гадаад цэвэр активын зохисгүй алдагдлыг харуулж байна. Хүснэгт 7-д харьцуулалт хийсэн улс орнуудын нийт баялагийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг харуулав. Нийт баялагт Монгол Улсын баялгийн хуримтлал нь харьцуулж буй улсуудын дундаж түвшинд байна (Гана, Замби улсад ойролцоогоор 6500 орчим ам. доллараас Азербайжан, Казахстанд бараг 60,000 ба түүнээс ам. доллар) хүрч байна. Нөөц нь тогтоогдсон эрдэс баялгийн орд, хүмүүн капиталын хуримтлал зэрэгт дунд зэргийн түвшинд байна. Гэсэн хэдий ч, цэвэр гадаад актив, бэлчээр болон нөхөн сэргээгдэх байгалийн баялгийн нөөцийн (Казахстаны дараа 2 дахь нь) хуримтлал зэрэгт хамгийн их алдагдалтай орны нэг байна. Хүмүүн капиталын хуримтлалыг хурдасгах, сэргээгдэх хөрөнгийн бууралт, макро эдийн засгийн менежментийг сайжруулах замаар активыг илүү тэнцвэртэйгээр хуримтлуулах нь Монгол Улс эдийн засгийн төрөлжилт, эдийн засгийн тогтвортой байдал, бүх нийтийн амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэхэд чухал арга хэрэгсэл болно. 200. Байгалийн нөөцийн ашиглалт нь баялгийг хуримтлуулахад сөрөг нөлөө үзүүлж, эдийн засагт эрүүл мэндийн зардлыг нэмэгдүүлж байна. 1990-ээд онд эрүүл мэндийн өртөг буурсан нь ихэвчлэн хатуу түлш бага ашиглах болсон зэрэг өрхийн ахуйн агаарын бохирдол буурсантай холбоотой. 2000 оноос хойш агаарын чанарын РМ 2.5 нь хоёр дахин ихсэж, агаарын ахуйн бохирдол дахин нэмэгдсэн байна. 2016 оны байдлаар эрүүл мэндийн эрсдэлийн эдийн засгийн нийт зардлууд (2011 онд тогтмол доллараар) нь 1995 оныхоос даруй 3 дахин их болсон (Зураг 22). Эдийн засгийн өсөлт бодит тооцоололлын хувьд эдгээр чиг хандлагуудад эерэг нөлөөтэй (1990-ээс 2016 оны хоорондох эрүүл мэндийн эрсдэлийн эдийн засгийн зардлууд ДНБ-ний 12-аас 9 хувь болж буурсан) байгаа боловч нэг хүнд ногдох нөхцлөөр өссөн байна: 1995 онд 160 ам. доллар байснаас 2016 онд 365 ам. долларт хүрсэн (2011 оны доллараар тогтмол). Эдгээр хүрээлэн буй орчны эрүүл мэндэд үзүүлж буй нөлөөллүүд нь байгалийн баялгийг ашиглах нь баялгийг хуримтлуулахад нөлөөлдөг төдийгүй хүний нөөцийн капитал хуримтлалд мөн нөлөөлж байна (уушгины хорт хавдар, 102-р зүйлд тэмдэглэсэн амьсгалын замын эмгэг зэрэг) халдварт өвчинд нэрвэгдэх магадлалтай.)94 94Мэдээллийн санд хүрээлэн буй орчинтой холбоотой эрүүл мэндийн эрсдлүүд нь: хүрээлэн буй орчны РМ2.5 бохирдол; хатуу түлшээр хоол хийхэд PM2.5 бохирдуулах; Озоны орчны бохирдол; аюултай ус; аюултай ариун цэврийн байгууламж; савантай гар угаахгүй байх; хар тугалга; орон сууцны радон; болон ажлын байрны хү буй орчны эрсдэлд (асбест, хүнцэл, бензин, тоосонцор, тоосонцор, утаа, хийн зэрэг хорт хавдрын хөдөлмөрийн өртөлт). Эдгээр эрсдэлийн хүчин зүйлстэй холбоотой өвчлөлөөс нас барсан нас баралтын талаарх мэдээлэл нь Дэлхийн эрүүл мэндийн хүндрэлийн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 88 201. Хүрээлэн буй орчны бусад зардлыг эрүүл мэндийн зардлуудад нэмснээр Монгол Улсын байгалийн баялгийг зохистой ашиглахад гарах эдийн засгийн зардлын дүр зургийг илүү бүрэн харуулна. Өмнөх зүйлд тайлбарласанчлан эрүүл мэндийн зардал 1990-ээд онд буурсан хэдий ч үнэмлэхүй болон нэг хүнд ногдох нөхцлөөр нэмэгдсэн байна. Хатуу түлшний ялгаруулалтаас үүсэх хүлэмжийн хий (125 сая ам. доллараас 1324 сая ам.доллар, 2011 оны тогтмол үнээр) 1995 ба 2015 онуудад нэг хүнд ногдох нөхцлөөр арав дахин нэмэгдсэн байна (54-594 $ 2011 оны тогтмол). ХАА-н салбар дахь хүлэмжийн хийн ялгаруулалт 291-оос 445 болж өссөн (2011 оны тогтмол).95 Үүний үр дүнд хүрээлэн буй орчны болон эрүүл мэндийн нийт зардал 1995 оноос хойш өсч, 1990 оноос илүү өндөр гарсан байна.96 судалгаа (GBD), Эрүүл мэндийн хэмжигдэхүүн ба үнэлгээний хүрээлэн (IHME), Вашингтоны их сургууль, Сиэттл, АНУ-аас гаргасан. GBD 2016 Эрсдэлийн хүчин зүйлсийн хамтын ажиллагаа (2016) баримт бичиг болон түүний нэмэлт материалууд нь эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөллийг тооцох эрсдэлийн хүчин зүйлс, аргуудын талаар тайлбарлана. Энэхүү эрүүл мэндийн эрсдэлийг нас баралтын эрсдлийг бууруулахад төлөх хүсэл эрмэлзэл (WTP) -ийг нийгмийн халамжийн алдагдлыг хэмждэг бөгөөд статистикийн амьдралын үнэ цэнийг (VSL) үнэлдэг. VSL нь ТБТ-ийн нэгдсэн хэмжүүр юм. VSL-ийг улс тус бүрийн дунджаас нэг хүнд ногдох дундаж орлогын ялгааг тохируулах замаар үр ашгийн-шилжүүлэх арга техникийг ашиглан улс бүрт тооцдог. VSL-ийн үндсэн үнэ нь 1982 ба 2014 он хүртэл өндөр орлоготой орнуудад хийсэн 24 давуу эрхийн судалгаанаас гаргасан тооцооллын жишээ юм. Эдгээр судалгаануудаар тооцсон VSL-ийг 2011 оны үнээр үндэсний хэрэглээний үнийн индексээр тохируулан дараа нь х өрвүүлэв алдагдлыг тайлагнах валютын нэгжээс хамааран АНУ -ын доллар хүртэлх ТХХТ-ийн ханш эсвэл зах зээлийн ханшаар тооцно. VSL суурь нь Дараа нь судалгаа хийгдсэн он жилээс жилд нэг хүнд ногдох Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ) -тэй холбоотой байна. ДНБ нь нэг хүнд ногдох орлогын дундаж хэмжигдэхүүнээр тооцогддог. Судалгааны хүрээнд нэг хүнд ногдох ДНБ-ний харьцаа нь VSL-г шилжүүлэхээр тооцсон бөгөөд энэ нь 1.0-1.4 ДНБ-ий орлогын уян хатан байдлыг бага ба дунд орлоготой орнуудын хувьд өндөр орлоготой орнуудад 0.6-1.0 байна. VSL нь насанд хүрээгүй; Насанд хүрэгчдэд зориулсан ижил үнэ цэнийг хүүхэд гэж үздэг. Нийлмэл өгөгдлийн хүснэгтэнд тайлагнагдсан халамжийн алдагдлын төвийн утга нь загварчилсан 95-хувийн эргэлзээний интервалаас дундаж утга юм. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг Narain and Sall (2016) болон Дэлхийн Банк-IHME-с үзнэ үү (2016). 95 Хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг түлш шатахууны хэрэглээнээс гаргаж авах, цементийн үйлдвэрлэлээс ялгарах хаягдал түлшийг жилд 30 ам.доллар (2014 он гэхэд) тооцоолж байна. Хөдөө аж ахуйгаас ялгарах хаягдал нь метан (CH4), азотын оксид (N2O), ферментийн боловсруулалт, бордоо тариалах, синтетик бордоо, хөрсөнд хаягдсан ялгадас, бэлчээрт үлдсэн ялгадас, тариалан, органик хөрс, газар тариалангийн үлдэгдэл, адгуусыг шатааж байна. Газар ашиглалтын өөрчлөлт, газрын менежментийн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй хуурай газрын нүүрстөрөгчийн нөөцийн өөрчлөлт нь ойн болон бусад газар ашиглалтын улмаас үүсэх хаягдал юм. Түлш түлштэй адил газар ашиглалтаас үүсэх хүлэмжийн хийн хэмжээ нь тонн тутамд 30 ам.доллар (2014 он гэхэд) цэвэр агаарт ялгаруулах / хорогдуулахаас CO2eq тонн х үртэлх тонноор тооцогдоно. 2015 оны хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг экстрололжуулж байна. 96 Мэдээллийн санд хүрээлэн буй орчинтой холбоотой эрүүл мэндийн эрсдлүүд нь: хүрээлэн буй орчны РМ2.5 бохирдол; хатуу түлшээр хоол хийхэд PM2.5 бохирдуулах; Озоны орчны бохирдол; аюултай ус; аюултай ариун цэврийн байгууламж; савантай гар угаахгүй байх; хар тугалга; орон сууцны радон; болон ажлын байрны хү буй орчны эрсдэлд (асбест, хүнцэл, бензин, тоосонцор, тоосонцор, утаа, хийн зэрэг хорт хавдрын хөдөлмөрийн өртөлт). Эдгээр эрсдэлийн хүчин зүйлстэй холбоотой өвчлөлөөс нас барсан нас баралтын талаарх мэдээлэл нь Дэлхийн эрүүл мэндийн хүндрэлийн судалгаа (GBD), Эрүүл мэндийн хэмжигдэхүүн ба үнэлгээний хүрээлэн (IHME), Вашингтоны их сургууль, Сиэттл, АНУ-аас гаргасан. GBD 2016 Эрсдэлийн хүчин зүйлсийн хамтын ажиллагаа (2016) баримт бичиг болон түүний нэмэлт материалууд нь эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөллийг тооцох эрсдэлийн хүчин зүйлс, аргуудын талаар тайлбарлана. Энэхүү эрүүл мэндийн эрсдэлийг нас баралтын эрсдлийг бууруулахад төлөх хүсэл эрмэлзэл (WTP) -ийг нийгмийн халамжийн алдагдлыг хэмждэг бөгөөд статистикийн амьдралын үнэ цэнийг (VSL) үнэлдэг. VSL нь ТБТ-ийн нэгдсэн хэмжүүр юм. VSL-ийг улс тус бүрийн дунджаас нэг хүнд ногдох дундаж орлогын ялгааг тохируулах замаар үр ашгийн-шилжүүлэх арга техникийг ашиглан улс бүрт тооцдог. VSL-ийн үндсэн үнэ нь 1982 ба 2014 он хүртэл өндөр орлоготой орнуудад хийсэн 24 давуу эрхийн судалгаанаас гаргасан тооцооллын жишээ юм. Эдгээр судалгаануудаар тооцсон VSL-ийг 2011 оны үнээр үндэсний хэрэглээний үнийн индексээр тохируулан дараа нь хөрвүүлэв алдагдлыг тайлагнах валютын нэгжээс хамааран АНУ-ын доллар хүртэлх ТХХТ-ийн ханш эсвэл зах зээлийн ханшаар тооцно. VSL суурь нь Дараа нь судалгаа хийгдсэн он жилээс жилд нэг хүнд ногдох Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ) -тэй холбоотой байна. ДНБ нь нэг хүнд ногдох орлогын дундаж хэмжигдэхүүнээр тооцогддог. Судалгааны хүрээнд нэг хүнд ногдох ДНБ-ний харьцаа нь VSL-г Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 89 202. Агаарын бохирдол, нүүрстөрөгчийн ялгарал нь бидний харьцуулалтаар улс орны хөгжилд ноцтой сорилт болж байна. Хүн амын 75 хувь нь оршин суух нийслэл хотод агаарын чанарын үзүүлэлт PM2.5- нь эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлж байгаа нь Монгол Улс дэлхий дахинд болон жишиж буй бусад орнуудын хамгийн муу түвшинд байна. Монголд ДНБ-нд эзлэх CO2 ялгаралт (2011 онд PPP нэрээр $ 0.60 Kg) дэлхийд болон жишиж буй орнуудтай харьцуулбал 3-р зэрэглэлд байна (3-р зураг 5-г харна уу). Оролцогч талуудтай хийсэн уулзалтын үеэр агаарын бохирдлыг зөвхөн Улаанбаатар хотын засаг захиргааны төлөөлөл дурдаж байсан. Ерөнхийдөө хүрээлэн буй орчны хамгаалалт, агаарын чанарын хариулт зөвлөлдөх уулзалтын үеэр асуулгын хариултын зөвхөн 3 -4 хувийг эзэлж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт, гамшгийн асуудлаар 1-ээс бага хувьтай хариулт ирсэн (Зураг А2 1). 203. Монгол орны усны нөөцийн байдал нь бидний харьцуулан жишиг тогтоох дасгал ажилд онцлон тэмдэглэгдсэн. Монгол орны нийт хүн амын 90 гаруй хувь нь усны нөөцийн стресс ихтэй сав газар амьдардаг бөгөөд энэ нь Дэлхийн болон түншүүдтэй харьцуулахад хамгийн муу үзүүлэлттэй байгаа. Хот суурин газрын сайжруулсан усны эх үүсвэр, ус ашиглалт (жишээ нь: цэвэр усны нэг куб метр цэвэр усны ДНБ) нь харьцуулсан бүлгүүдийн аль алинд нь хамгийн муу үзүүлэлттэй байна. (Зураг А1 5-г үз). Засгийн газрын төлөөлөгчид, ялангуяа Улаанбаатар хот болон хувийн хэвшлийнхэнтэй уулзалт хийх явцад усны менежментийн талаар нухацтай хандаж байсан. Гэсэн хэдий ч, манай зөвлөлдөх уулзалтын санал асуулгад гол сорилтуудын зөвхөн 2 хувийг усны асуудлаар тодорхойлон гэж үзсэн байна (Зураг А2 1). 204. Монголд ойн нөөцийн хомсдлыг олон улсын түвшинтэй харьцуулалтад муу гэж үзэхгүй байна. Сүүлийн арван жилд ойт хээрийн бүсийн өөрчлөлтийн үзүүлэлт урт хугацаандаа (1990-2015) мөн сүүлийн 10 жилд ойн бүрхэвчийн алдагдал манай харьцуулсан судалгаанд 1, 2-рт жагсаж байна (Зураг А2 1). Энэ хэсгийн эхэнд дурьдсанчлан, энэ нь ойн нөөцийн хомсдол нь (ой модыг ойжуулах олон улсын индексүүдэд ихэвчлэн тооцдог) Монгол Улсын хүрээлэн буй орчны байр суурийг сулруулж буй хүчин зүйл нь ой биш уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалсан бэлчээрийн талхагдлаас шалтгаалж байна. Хайрцаг 4: Монгол дахь Засаглал: Өнөөгийн улс төрийн үр дагавар урт хугацаандаа Монголын олборлох салбарын хурдацтай, чөлөөтэй зохицуулалт нь тогтвортой байдалд, экологид сөргөөр нөлөөлсөн. Засгийн газраас уул уурхайн салбарт хэт анхаарал хандуулж, хүрээлэн буй орчин, нийгмийн нөлөөлөлтэй холбоотой засаглалын асуудлуудад хяналт тавьсан. Зэс, нүүрсний олборлолтод хөрөнгө оруулдаг зарим компаниуд хүрээлэн буй орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнээс зайлсхийдэг - ерөнхийдөө сул дорой бүтэцтэй үйл ажиллагаа явуулдаг – хууль тогтоомжийн сул талууд нь авилгад автагдах боломжийг олгодог. Таван толгойн нүүрсний экспортыг БНХАУ-ын хилийн дагуу үүсч буй экологийн асуудлаас болж Хятад руу гаргах бүх экспортыг түдгэлзүүлэх сайдын шийдвэрийг 2011 онд гаргасан шийдвэрээр хүрээлэн буй орчны доройтлыг хязгаарлах Засгийн газар амлалтаа биелүүлээгүй байна. Уурхайн салбар нь шилжүүлэхээр тооцсон бөгөөд энэ нь 1.0-1.4 ДНБ-ий орлогын уян хатан байдлыг бага ба дунд орлоготой орнуудын хувьд өндөр орлоготой орнуудад 0.6-1.0 байна. VSL нь насанд хүрээгүй; Насанд хүрэгчдэд зориулсан ижил үнэ цэнийг хүүхэд гэж үздэг. Нийлмэл өгөгдлийн хүснэгтэнд тайлагнагдсан халамжийн алдагдлын төвийн утга нь загварчилсан 95-хувийн эргэлзээний интервалаас дундаж утга юм. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг Narain and Sall (2016), Дэлхийн Банк-IHME (2016) -ээс үзнэ үү. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 90 GUDG сав газрын усны ашиглалтын 85% -ийг эзэлдэг. 2010 онос хойш 800 гаруй хувиар өссөн. Гар аргаар алт олборлогчид ("нинжа гэж нэрлэгдэх" 100000 гаруй гар аргаар алт олборлогчид) ') нь их хэмжээний мөнгөн ус, натрийн цианидын бохирдлыг үүсгэсэн. Газрыг эрчимтэй увьчилснаар бэлчээрийн газрын доройтол бий болж хотын хурдацтай өсөлт, усалгаа, аж үйлдвэрийн ашиглалтын (уул уурхай гэх мэт) газар доорх усны хэрэглээ асар ихээр нэмэгдэж газрын доорх усны нөөцийг нөхөн сэргээхэд хүргэдэг. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол эрүүл мэндэд аюул занал учруулж байна. Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт нь энэхүү байдлыг улам доройтуулж байна. Орчин үеийн экологийн болон эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудлуудаас харахад байгалийн хөрөнгийн бууралт нь Монгол Улсын хөрөнгийн багцын индекст сөргөөр нөлөөлөх болно. Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн бодлогын бодлогын үр дүнгийн мөчлөг Эдийн засгийн бодлогын үр ашгийн мөчлөгийн урт хугацааны алсын хараа, шинжлэх ухааны өгөгдөлд хяналт шинжилгээ хийхэд хоёулаа эдийн засгийн хэд хэдэн үйл ажиллагаануудын тогтвортой байдал (жишээ нь, уул уурхай, мал аж ахуйд хоёуланд нь) тулгамдаж буй асуудлуудыг үүсгэсэн. Үндэстэн дамнасан томоохон корпорациуд, орон нутгийн эдийн засаг, нийгмийн бүлгүүд, үндэсний болон олон улсын засгийн газруудын хоорондын зөрчилдөөн нь маш эмзэг асуудал болох байгалийн нөөцийн талаархи эрх мэдлийн тэгш бус байдлыг үүсгэсэн. Өөрчлөлти хийхийн тулд илүү сайн мэдээлэл цуглуулах, мэдлэгийг түгээх, өөр өөр ашиг сонирхлыг хамтад нь нэгтгэх, ил тод гэрээ хэлэлцээр хийхэд чиглэсэн хүчин чармайлтуудыг зохицуулах хэрэгтэй. Үйл ажиллагааны Хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдлын талаарх Засгийн газрын бэрхшээлүүд алсын хараагүй бодлого. Уул уурхайн институц сул ба хууль тогтоомжийн хэрэгжилт муу. Хяналт хязгаарлагдмал, шинжлэх ухааны өгөгдөл мэлээлэл, төрөл бүрийн доройтлын гол асуудлууд, агаарын брохирдол, гүний ус зэрэг Эрх мэдлийн тэгш Улс төрийн ангиудад зохицуулалт хийх. Олборлолт, түүнтэй бус байдал ба улс холбоотой үйлдвэрлэлд маш ихээр нөлөөлдөг улс төр-бизнесийн төрийн эвслүүд холбоо. Нөөцийн менежментийн хязгаарлагдмал судалгаа, иргэний нийгмийн оролцоо. Олон улсын хөрөнгө оруулагчид болон уул уурхайн компаниудын шахалт. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 91 Шинэчлэлийн Хүрээлэн буй орчны аюул заналхийллийн талаарх хотын болон хүчин зүйлүүд дунд ангийн хүмүүсийн хүлээн зөвшөөрөлт. Экологийн болон нөөцийн асуудлуудыг тойрсон олон нийтийн эсэргүүцэл, өсөн нэмэгдэж буй ТББ-ын оролцоо. Олборлолтын зардал, цар хүрээг олон улсын хэмжээнд харуулах. Олон улсын зүгээс хандивлагчид, үндэстэн дамнасан ТББ, өмгөөллийн сүлжээгээр дамжуулан дарамт шахалт үзүүлэх. Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн сорилтуудыг хүлээн зөвшөөрөх явдал нэмэгдсээр байна. Эх үүсвэр: Эшлэл (Watts, 2017) V. МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛ 205. Дэлхийн банкны энэхүү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ нь “…ядуурлыг бууруулах, хамтын хөгжил дэвшилд хүрэхэд хамгийн үр дүнтэй, тогтвортой байж болох тэргүүлэх ач холбогдлын багцыг тодорхойлох …”.97 5. Энэхүү баримт бичиг нь харьцуулсан жишиг судалгааны өгөгдөл, сонирхогч талуудтай хийсэн хэлэлцүүлэг, Дэлхийн Банкны группын шинжээчдийн дунд зохион байгуулсан хэлэлцүүлэгт үндэслэн хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалтыг гаргана. Энэ бүлэг үндсэн гурван хэсэгтэй. Нэгдүгээрт, дүн шинжилгээний өмнөх гурван бүлгийг хураангуйлан үзүүлэв. Хоёрдугаарт, тэргүүлэх чиглэлийн үйл ажиллагааны тайлбар. Гуравдугаарт, ядуурлыг бууруулах, тогтвортой хөгжилд хувь нэмрээ оруулахын тулд богино болон дунд хугацаандаа шийдвэрлэх ёстой сонгон авсан хөгжлийн тэргүүлэх ач холбогдол бүхий жагсаалт. Дүн шинжилгээний хураангуй 206. Товч танилцуулгад Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн тогтворгүй өсөлт, хүн амын эрүүл мэндэд учрах эрсдэл, хүрээлэн буй орчны стресс зэрэг хөгжлийн ерөнхий гурван асуудлыг хөндсөн болно. Эдгээр гурван зорилт / зорилтууд нь гурван гол асуултаар оношлогдсон байна. Тухайн улс орны эдийн засаг үр ашигтай өсөлттэй байсан уу? "Бодит хуримтлал" үүсгэж чадсан уу? "Биет бус капитал" -ын институцууд болон дүрэм журмыг бий болгосон уу? 207. Монгол Улс эдийн засгийн гүйцэтгэлийн хувьд эдийн засгийн бүтээгдэхүүн, хүн амын сайн сайхан байдал хурдацтай өсөж байна. ДНБ-ий өсөлт, нэг хүнд ногдох ДНБ, хөдөлмөрийн бүтээмж, ашиг орлого сүүлийн 15 жилд ихээхэн өссөн байна. Шилжилтийн дараах арван жил болон зогсонги байдал (90-ээд оноос хойш)-аас хойш эдийн засаг нээгдэж, ГШХО болон эдийн засгийн шинэчлэл нь улс орныг хурдацтай хөгжихөд хүргэсэн. 2000 оноос хойш нэг хүнд ногдох ДНБ жилд 5.2 хувиар өссөн. 2010-2017 оны хугацаанд илүү 97 IBRD / IDA / IFC / MIGA удирдамж: Удсын системчилсэн дүн шинжилгээ, OPS5.01, GUID.1.04. 2016 оны 12-р сарын 23. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 92 хурдацтай өсөж ДНБ / нэг хүнд ногдох өсөлт жилд 7.3 хувьд хүрсэн. 1990-ээс 2015 он хүртэл эдийн засгийн хэмжээ бараг хоёр дахин өсч, амьжиргааны түвшин дээшилсэн. Хүний хөгжлийн индекс 1990 оноос 2015 он хүртэл 27 хувиар өсч, өнөөгийн байдлаар хүний хөгжлийн өндөр түвшинд байна. Ядуурлын түвшин 2010 онд 38.7 хувь байсан бол 2014 онд 21.6 хувь болж буурсан хэдий ч 2016 онд 29.6 хувь болж өссөн байна. 208. Эдийн засгийн сайн гүйцэтгэл нь хэлбэлзэлтэй бөгөөд энэ нь тогтворгүй байдлыг бий болгож байна. Сүүлийн хоёр ба хагас арван жилийн хугацаанд улс орон гурван хямралыг даван туулж, ОУВС-ийн зургаан хөтөлбөрт орсон. Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна. Төсвийн алдагдал 2009 онд ДНБ-ний 5 хувьтай тэнцэж байсан бол 2016 онд ДНБ-ний 17 хувь; Нөөцийн алдагдал 2009 оноос өмнө тэг байсан боловч 2016 оноос өмнөх гурван жилийн хугацаанд жилд 1 тэрбум орчим ам.доллар; Энэ хоёр жилийн хугацаанд улсын гадаад өр 8 дахин өсч 2011-2016 оны хооронд ДНБ-ний 87.6 хувьтай тэнцэж байна. 2016 онд ядуурлын түвшин эрс нэмэгдсэн байгаа нь эдгээр макро эдийн засгийн хямралын нийгмийн үр нөлөөний талаархи анхааруулга юм. Түүнчлэн, тэтгэврийн тогтолцооны санхүүжилтийн тогтворгүй байдал нь улс орны нийгмийн хамгааллын тогтолцооны гол тулгууруудын нэгийг гэмтээж болно. 209. Энэхүү тогтвортой бус байдал нь мөн хүрээлэн буй орчинд ноцтой хүндрэл учруулж байгаа тул улс орон ногоон өсөлтийг мэдэрч чадахгүй байна. Уул уурхайн салбарын өсөлт нь нүүрсхүчлийн хий ялгаруулалтыг ихэсгэж, нүүрстөрөгчийн бүтээмжийг сүүлийн арван жилийн хугацаанд эрчимтэй бууруулсан. Малын тоо толгой ихсэж, бэлчээрийн газрыг доройтуулж байна. Эдгээр хоёр үйл ажиллагаа нь ус ашиглалтын талаар зөрчилдөөн үүсгэж, зарим газар нутагт усны хэрэглээний стрессийг бий болгож байна. Улаанбаатар хотын хурдацтай тэлэлт нь агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлж, үерт автах, хотын зарим хэсэгт газар хөдлөлтийн эрсдэлд өртөх, агаарын бохирдолтой холбоотой өвчлөлийн түвшин нэмэгдэх зэрэг орно. 210. "Бодит хуримтлал" -ийн хувьд уул уурхайн салбараас бусад хөрөнгө оруулалт, хөрөнгийн хуримтлал хязгаарлагдмал байна. Санхүүгийн тогтолцоо нь банкуудаас ялгаатай нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүдэд зориулж капиталыг дайчлан ажиллуулж чадаагүйгээс хэрэглээний болон моргейжийн санхүүжилтийг төвлөрүүлж чадаагүй байна. Дэд бүтцийн хувьд бүх индексүүд нь тээврийн дэд бүтцийн сулжээг Монголд бизнесийн орчинд тулгарч буй гол саад тотгор хэмээн тодорхойлжээ. Малын тоо толгой нь мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний хуримтлалын чухал эх үүсвэр нь малын тэжээллэг чанар муу, нөхөн үржихүйн түвшин бага, нядалгааны үеэр нас барах эрсдэлтэй байдаг. Эдгээр нь эдгээр хөрөнгийн өгөөжид сөргөөр нөлөөлдөг. ГШХО-д гайхалтай өсөлтийг бий болгож, уул уурхайн салбарын капиталын хуримтлал голлох чиглэлд хүрсэн нь улс орон өөрийн үйлдвэрлэл, экспортыг түргэсгэх боломжийг олгож, ашигт малтмалын олборлолтыг ихэсгэхтэй холбоотой юм. Гэсэн хэдий ч ГШХО-ын зохицуулалтын зохицуулалт жигд биш бөгөөд энэ нь улс орны эдийн засгийн тогтвортой байдалд заналхийлж байна. 211. Хүний нөөцийг хуримтлуулах, байгалийн баялгийг хамгаалах талаар мөн ижил зүйлийг дурьдаж болно. Хүн амын дундаж наслалт харьцуулсан улс орнуудын түвшингээс харьцангуй бага, халдварт бус өвчний тохиолдол нэмэгдэж байгаа нь хүн амын сайн сайхан Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 93 байдалд ноцтой эрсдэл учруулж байна. Гэр хороололд нийт хүн амын бараг тэн хагас нь амьдардаг (45 хувь нь 2015 оны хүн амын тооллогоор) - Улаанбаатар хотод гуравны нэг нь- орон сууц хангалтгүй байгаа тул ядуу өрхүүдийн хувьд ариун цэврийг хангах, төвлөрсөн халаалт, тээвэрлэлт хязгаарлагдмал байна. Нийслэл хотын агаарын бохирдол нь дэлхийн бүх нийслэлээс хамгийн муу нь байна. Хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа нь сайн сайхан аж төрөх гол хүчин зүйл болох боловч мал сүргийн өсөлт нь бэлчээрийн доройтол, даац хэтрэлтэд хүргэж, цөлжилт явагдаж байна- цөлжилт зарим түвшинд бэлчээрийн 90-ээс доошгүй хувийг эзэлж байна. 212. Нэг хүнд ногдох нийт баялаг Монголд өссөн боловч жигд биш байна. Нэг талаас нөхөн сэргээгдэхгүй нөөц (жишээ нь: ашигт малтмал, газрын тос) болон хүмүүн капитал нэмэгджээ. Нөгөө талаас сэргээгдэх нөөц (ялангуяа, бэлчээр), болон гадаад цэвэр хөрөнгийн хуримтлал буурсан байна. Сүүлчийн хоёр нь хүмүүн капиталын үр ашигтай бараг л ижил хэмжээтэй байгаа бөгөөд бүх баялгийн хуримтлал нь сэргээгдэхгүй баялгийн өсөлтүүдээр тодорхойлогдож байна. Энэ нь Монгол Улс зөвхөн байгалийн баялгаа зарим шинэ хөрөнгийн хэлбэрүүд (тухайлбал, дэд бүтэц, ур чадвар) болгон хувиргасан байна. Ингэснээр хоёр нэмэлт үр дагавар бий болжээ. Эхнийх нь, төрөлжих боломжгүй бүтээмжтэй хөрөнгийн баазад төвлөрсөн, хоёрдугаарт, уул уурхайн эдийн засгийн үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдол өгч, хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөхүйц хөрөнгийн хуваарилалт тэгш бус хийгдсэн байна. 213. Эцэст нь, "биет бус капитал" -ийн хувьд улс орон нь олон сайн, орчин үеийн хууль тогтоомжтой байдаг боловч хуулийн хэрэгжилт нь "хэрэгжүүлэх цооорхой" -той байна. Түүхий эдийн үнийн тогтворгүй байдал, төсөвт үзүүлэх үр нөлөөг сөрөх арга хэмжээ авах зорилгоор 2010 онд Төсвийн хариуцлагын тухай хуулийг боловсруулсан. Үүнтэй адилаар санхүүгийн салбарыг сайжруулахын тулд Санхүүгийн салбарын дунд хугацааны хөгжлийн стратеги боловсруулж, Базель II, Базел III конвенцийг хэрэгжүүлсэн бөгөөд 2013 онд батлагдсан Санхүүгийн Тогтвортой Байдлын Зөвлөлийн Банкны Хадгаламжийн Даатгалын тухай хуулийг батлав. Саяхан Хөдлөх хөрөнгө, биет бус бөрөнгийн барьцааны тухай хууль, шинэ Банкны тухай хууль, Монголбанк, Хадгаламжийн даатгалын тухай хууль 2017 онд баталсан. Гэхдээ Засгийн газраас Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг дагаж мөрдөөгүй бөгөөд 2012 оноос хойш олон удаа хойшлуулсан, өөрчилсөн бөгөөд 2017 оноос өмнө санхүүгийн салбарын зохицуулалтыг тасалдуулсан нь банкны эмзэг байдлыг нэмэгдүүлэх боломжийг бий болгосон. 214. Эрүүл мэнд, боловсрол, хот төлөвлөлтийн хэд хэдэн бодлого, төлөвлөгөө байдаг боловч хэрэгжүүлэх сорилт бэрхшээлүүд байсаар байна. Эрүүл мэндийн салбарын үндэсний стратегийн мастер төлөвлөгөө 2006-2015, Эрүүл мэндийн талаархи төрийн бодлого 2017-2026, Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн алсын хараа 2030, эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх зорилго, бодлого зэргийг багтаасан байна. Гэвч эдгээр төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд санхүүжилт хангалтгүй байна. Монгол Улсад эрүүл мэндийн нийт зардал нь харьцуулж болохуйц орнуудтай ижил боловч халдварт бус өвчлөл ихтэй тул өвчинд шаардлагатай санхүүжилтээс бага зардал зарцуулдаг. Төсвөөс гадуурх төлбөрүүд (OOP) тогтмол хэвээр байна: нийт эрүүл мэндийн зардлын бараг тэн хагас нь. 2030 оны Улаанбаатар хотын мастер төлөвлөгөө нь хот суурин газрын тэлэлтийг хөхиүлэн дэмжиж Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 94 байгаа боловч кадастр, газар ашиглалт, хот суурингийн татвар зэрэг дутагдалтай буюу хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй зохицуулалт, журмын улмаас хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй тулгарч байна. Ус, цахилгаан, тээврийн компаниуд алдагдалтай ажиллаж, зардлаа нөхөж чадахгүйгээс гадна шинэ хөрөнгө оруулалт, шинэчлэлийн боломжийг хязгаарласаг журам үйлчилж байна. 215. Байгалийн нөөцийг хамгаалах хэд хэдэн чухал дүрэм журам байдаг боловч эдгээр төлөвлөгөө, журмын хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг сайжруулах шаардлага бий. Тухайлбал, Ногоон хөгжлийн бодлого (2014-2030), 2012 оны Усны тухай хууль, Цөлжилтөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль 2012. Гэвч усны эх үүсвэрийн хомсдол, агаарын бохирдол, бэлчээрийн доройтол, гамшгийн эрсдэл нэмэгдэж байгаа нь эдгээр төлөвлөгөөний үр нөлөө, хууль тогтоомж ямар байгааг судлах шаардлага байна. Зарим тохиолдолд асуудлын цар хүрээ, зардал (жишээ нь, УБ хотын агаарын бохирдол) хурдацтай ахиц дэвшилд саад болдог. Бусад тохиолдолд нийгмийн янз бүрийн бүлгийн ялгаатай сонирхол бүхий улс төрийн зохицуулалт, улс төрийн эдийн засгийн төвөгтэй байдал нь улс орны байгалийн баялгийн үнэ цэнийг хадгалахад гарсан ахиц дэвшилд саад тотгор учруулдаг. 216. "Хэрэгжилтийн цоорхой" – хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, мөрдүүлэх, хянах шаардлагатай асуудал нь төрийн алба, улсын салбарын менежментийг сайжруулах замаар шийдвэрлэх боломжтой. Олон тооны дүрэм журмыг чадвартай төрийн алба хэрэгжүүлэх ёстой. Үүний эсрэгээр, төрийн албаны чадахуйн зарчимд суурилсан томилгоогы оронд сонгуульд ялсан нам албан тушаалын томилолт хийх болсон. Энэ нь чадварлаг боловсон хүчнээ алдах, ур чадварын зөрүүг улам гүйнзгийрүүлж, төрийн албаны чадавхыг бууруулж, иргэдэд төрийн үйлчилгээг хүргэх чадварыг бууруулдаг. Түүнээс гадна төсвийн зарлагыг илүү үр ашигтай болгохын тулд төсвийн мэдээлэл, санхүүгийн удирдлага, төрийн худалдан авалт зэргийг сайжруулах шаардлагатай байна. Эдгээр асуудлууд нь улс төрийн өрсөлдөөнны дүрэм журмыг чадвартай төрийн алба хэрэгжүүлэх ёстой. Үүний эсрэгээр, төрийн албаны чадаүлж байна. Эрэмбэлэх дасгал 217. Хүртээмжтэй, тогтвортой өсөлтийг хангахад нөлөөлөх нөлөөллөөр нь илүү тодорхой асуудлуудыг эрэмбэлэх шаардлагатай байна. Өмнөх дүн шинжилгээ нь Монголын эдийн засгийн гол асуудлууд, түүний ерөнхий шалтгааныг ерөнхийд нь задлан шинжилсэн. Энэхүү дүн шинжилгээ нь тоон үзүүлэлтээр харьцуулан шинжилж, сонирхогч талуудтай зөвлөлдөн, Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдтэй хэлэлцүүлэг хийсний үндсэн дээр Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалтыг санал болгож байна. 218. Жишиг тогтоох дасгал нь Монгол Улсыг дэлхийн болон сонгож авсан зарим улс орнуудтай хэд хэдэн үзүүлэлтээр харьцуулалт хийх замаар эдийн засгийн гүйцэтгэлийг хэмжинэ. Монгол Улс нь гурван онцлог шинж чанартай: далайд гарцгүй орон, ардчилсан дэглэмтэй, уул уурхайд тулгуурласан эдийн засаг юм. Харьцуулсан улсууд нь гурван онцлогоос наад зах нь хоѐр шинж чанарыг агуулсан байх бөгөөд өндөр орлоготой улс орнууд биш (Хавсралтад А1-р зураг, харьцуулах улс орнуудын сонголтыг харуулав). Хөгжлийн үзүүлэлтийг Дэлхийн Банкны группын шинжээчид сонгон авсан (Хүснэгт А.1.1 дэх Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 95 үзүүлэлтүүдийн бүрэн жагсаалт). Ихэнх тохиолдолд шалгуур үзүүлэлтүүд хамгийн сүүлийн үеийн оныг 2013-2015 харуулав. Шалгуур тус бүрийн хувьд хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй орны үзүүлэлтийг багц бүрт тооцно. Тухайн улс орны бүх үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн дүгнэхэд улс орныг хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй (ойролцоо), мөн хөгжлийн бодлого, шинэчлэлийн илүү чухал ач холбогдол (дутуу) шаардагдах хөгжлийн сорилтуудын илрэл юм. (бүрэн үзнэ үү) Хавсралт 1-т жишиг харьцуулалтын дасгалын тайлбар: Монгол Улсын жишиг тогтоох дасгал). 219. Оролцогч талуудын зөвлөлдөх уулзалт нь өргөн хүрээний нийгмийн бүлгүүдтэй биечлэн уулзалтууд хийх, талуудын оролцоог хангахын тулд цахим / вэб дээр суурилсан платформ ашигласан болно. Өргөн хүрээний сонирхлын бүлгүүдтэй 2017 оны 8-р сарын 30- наас 10-р сарын 6 хүртэл Улаанбаатар хот болон 5 аймагт зохион уулзалт хэлэлцүүцлэг зохион байгуулсан. Нийтдээ ойролцоогоор 400 оролцогчтой хорин таван уулзалт зохион байгуулав. Улаанбаатарт тусгай уулзалтуудыг Засгийн газар, Парламент, хөгжлийн түншүүд, иргэний нийгмийн байгууллагууд (ИНБ), эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, үндэсний болон олон улсын хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтран зохион байгуулсан. Монголын дөрвөн бүс нутаг дахь янз бүрийн сонирхогч талуудын үзэл бодлыг судлахын тулд Ховд, Орхон, Өмнөговь, Дархан-Уул, Хэнтий аймгуудад орон нутгийн засаг захиргаа, ИНБ-ууд, хувийн хэвшлийнхэнтэй уулзалт зохион байгуулсан. Уулзалтын үйл явцад нэгдсэн хуралдаан, хэлэлцүүлгүүд хийхийн тулд англи, монгол хэл дээр цахимаар асуулга бэлдэж, нийтэд тавьсан. Цахим судалгааг Дэлхийн Банкны вэбсайтаас үзэх боломжтой бөгөөд 2017 оны 8-р сарын 21-өөс 10-р сарын 20-ны хооронд нийгмийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сурталчилсан. Энэхүү өргөн хүрээний судалгаагаар 600 орчим хүн асуулга бөглөсөн бөгөөд судалгаанд оролцсон нийт иргэдийн 91% нь монгол хэл дээр бөглөсөн. Уулзалт, санал асуулгын нэгдсэн хураангуйг Оролцогч талуудтай хийсэн хэлэлцүүлэг гэсэн Хавсралт 2-т оруулав. 220. Эцэст нь хэлэхэд, Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн зэрэглэлийг хэлэлцэх семинарт энэхүү СДШ-ийг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлсэн Дэлхийн Банкны бүх мэргэжилтнүүд уригдсан. Өмнө нь шинжээчдийн зүгээс богино, дунд хугацааны шийдвэрлэх шаардлагатай хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийн 3-аас 5 асуудлыг -г сонгохыг хүссэн. СДШ ний төсөл дээр үндэслэн, жишиг тогтоох дасгал, оролцогч талууд болон ДБ-ны мэргэжилтнүүдийн санал асуулгаас гаргасан хөгжлийн сорилтуудын статистик тодорхойлолтод үндэслэн семинарт оролцогчид хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалтыг зөвшөөрөв. Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлүүдийн жагсаалт: 221. Түвшний хуваарилалт нь янз бүрийн эх сурвалжид ялгаатай байна. Зураг 23-т оролцогч талуудын зөвлөгөөний үеэрх санал асуулгын хариултыг харуулсан (санал асуулга болон цахим судалгаанаас цуглуулсан), Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн семинарын хариултууд, жишиг харьцуулалтын дасгалын дүнг харуулав. Хэдийгээр харилцан хамаарал байгаа боловч мэдэгдэхүйц ялгаатай байна. Жишээлбэл, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах нь оролцогч талуудтай харьцуулахад Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн дунд илүү өндөр байсан. Зам, тээвэр, хот байгуулалтын чанарыг сонирхогч талуудаас илүүтэйгээр жишиг харьцуулах судалгааны үр дүн илүү ноцтой асуудлаар тодорхойлсон байна. Энэ ялгаа нь Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 96 хүртээмжтэй өсөлтийг бий болгох, мэдээлэл олж авах, ялгаатай ашиг сонирхлыг бий болгоход чиглэсэн янз бүрийн ойлголтоор тайлбарлагдаж болно. Улсын дундаж хүн ам нь ажил эрхлэлт, эдийн засгийн боломж, өнөөгийн улс төрийн үйл явдлын талаар илүү их санаа зовдог бол шинжээчид өөрсдийн мэргэшсэн салбарт онцгой ач холбогдол өгдөг учир тоо баримт, ялангуяа олон улсын харьцуулалтад эдгээр хоёр бүлгийн үзэл бодлыг нотолж, баталгаажуулахгүй байж болно. 222. Хариултыг бүс нутгаар нэгтгэх нь үнэлгээний тодорхой дүр зургийг харуулж, хоёр төрлийн хөгжлийн сорилтуудыг тодорхойлдог. 24-р бүлгийн хариултыг бүлэглэсний дараа ижил мэдээллийг үзүүлэв.98 Энэ дасгал нь хөгжлийн хоёр төрлийн сорилтыг харуулж байна. Нэгдүгээрт, мэдээллийн бүх эх сурвалж, талууд, оролцогч талууд, банкны шинжээчид хөгжлийн гол сорилтыг сонгоход сонголтууд давхцаж байна. Хоёрдугаарт, зарим нь эх сурвалжийн сонголтууд нь хөгжлийн гол сорилт давхцахгүй байна. 223. Эхний ангилалд засаглал нь бүх эх сурвалжид тэргүүлэх ач холбогдол өгөх хөгжлийн сорилт юм. Оролцогч талууд болон Дэлхийн банкны шинжээчдийн хариултын 15 аас дээш хувь нь авилга, засаглалын шинэчлэлийн асуудлууд хөгжлийн гол асуудал болдог гэж жишиг тогтоох дасгалаар эрэмблэгдсэн бөгөөд харьцуулан жишиг тогтоох дасгалаар нь дунджаар 4-ээс дээш оноогоор эрэмблэгдсэн (босго нь 1-ээс 8 хүртэл сонголттой). 224. Хоёр дахь ангилалд, янз бүрийн бүлгүүд таван асуудлаар ялгаатай үнэлгээ өгсөн байна. Ажлын байрны кластер /хувийн салбарыг хөгжүүлэх/ ГШХО /санхүү болон боловсролын кластерт / эрүүл мэнд /нийгмийн хамгаалал/ тэгш байдлын боломж оролцогч талууд дээгүүр эрэмбэлсэн. (хоёр тохиолдолд хоёуланд нь 20% дээш нь хариулсан) Харин Дэлхийн банкны группын мэргэжилтнүүд болон жишиг үзүүлэлтийн эрэмбийн хувьд доогуур байсан. Хөдөлмөр эрхлэлт, нийгмийн хамгаалал нь ядуурлыг бууруулах, хүн амын сайн сайхан байдлыг хамгаалах гол хөдөлгөгч хүч нь тул сонирхогч талуудын анхаарлыг эдгээр асуудлууд ихээр татаж байгаа нь гайхах зүйл биш юм. Гэвч өгөгдлөөр эдгээр нь тэргүүлэх ач холбогдол бүхий асуудал гэж харагдахгүй байгаа нь ядуурал, тэгш бус байдал, ажилгүйдлийн үзүүлэлтүүд, ГШХО болон хүн амын санхүүжилтийн хүртээмж нь жишиг улс орнуудтай харьцуулахад тийм ч муу биш байгаатай холбоотой. 225. Жишиг өгөгдөл болон ДБ-ны шинжээчдийн хувьд тэргүүлэх ач холбогдол бүхий хоёр асуудал давхцаж байна. Харин оролцогч талуудын хувьд бол ач холбогдол өгөөгүй асуудлууд юм. Эдгээр нь байгалийн нөөцийн кластер / хүрээлэн буй орчны хамгаалал / цаг уурын өөрчлөлт / DRM ба эдийн засгийн төрөлжилт / макро тогтвортой байдлын кластер юм. Аль ч тохиолдолд Монгол Улс маш муу үзүүлэлттэй байна (ж.нь, нийслэл дэх хамгийн их бохирдол, усны асуудал, экспортын хэт төвлөрөл, өндөр инфляци, улсын өр их) зэрэг асуудлуудыг шинжээчид онцгойлон анхаарч үзсэн. Оролцогч талууд эдгээр асуудлын талаарх бүрэн дүүрэн ойлголт, мэдээлэлгүй байж болохоос гадна эдгээр асуудлуудын дунд болон урт хугацаандаа үзүүлэх үр дагаварыг олж харахгүйд байж болно. 98Бүлэг тус бүр оролцогч талууд, ДБ ны экспертүүдийн зүгээс ялгаатай асуудлуудад өгсөн хариултын хувийг илэрхийлж, жишиг үзүүлэлтийн хувьд бол эрэмблэгдсэн энгийн дундажийг илэрхийлнэ. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 97 226. Түүнчлэн, оролцогч талууд болон ДБ-ны шинжээчдийн анхаарлыг харьцангуй бага татсан боловч тэргүүлэх ач холбогдол тодорхойлох жишиг үзүүлэлтүүдээр өндөр ач холбогдолтой г эж гарсан асуудлууд байна. Дэд бүтцийн / хот, хөдөөгийн хөгжлийн классууд сонирхогч талууд болон ДБ-ны шинжээчдийн хариултаас 12-аас бага хувьтай байсан боловч жишиг үзүүлэлтийн дунджаар 6-д ойрхон эрэмбэлэгдсэн байна. Энэ нь халаалтын хатуу бус түлшийг ашиглах, сэргээгдэх эрчим хүчийг бий болгох, замын чанар, интернетэд нэвтрэх боломж хязгаарлагдмал байгаатай холбоотой юм. Энэ нь тээвэр, харилцаа холбооны дэд бүтцийн хувьд бизнес эрхлэхүй болон логистикийн индексүүдтэй давхцаж байна 227. Эцэст нь, бид Төрөлжүүлсэн хөгжлийн дүн шинжилгээний хүрээнд үндэслэн нэмэлт шүүлтүүр тавьдаг. Өмнөх бүлгүүдэд хийсэн дүн шинжилгээгээр тодорхойлогдсон нарийвчилсан асуудлуудыг Төрөлжсөн хөгжлийн гол стратегитэй уялдуулан асуудал тус бүрээр эрэмбэлсэн.99 Нэг талаас, тухайн асуудлыг шийдэх нь "бодит хуримтлал" -ыг хуримтлуулж, тухайн орны хөрөнгийн баазыг төрөлжүүлэхэд тус дэм болох эсэх. Нөгөөтэйгүүр тухайн асуудлуудыг шийдэх нь Монголын эдийн засгийн цогц сорилтуудыг даван туулах чадавх бүхий институцыг бий болгож "биет бус капитал" хуримтлуулахад хувь нэмрээ оруулах эсэх. Дээрх бүх зүйлс дээр тулгуурлан доор дурдсан тэргүүлэх чиглэлүүдийг жагсааж, эцэст нь хүснэгтэд нэгтгэн үзүүлэв. Improve Governance: a cross-cutting root-issue behind all key challenges 228. Сүүлийн жилүүдэд төсвийн тогтвортой байдлыг хангах, хувийн хэвшлийг хөгжүүлэх, хотжилт, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, сул засаглалтай байх нь хөгжлийн тогтворгүй үр дагаварт хүргэх үндсэн хүчин зүйл гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг. Иймд засаглалыг сайжруулах нь өнөөгийн хөгжлийн сорилтуудыг даван туулах гол түлхүүр юм. Засаглалын гурван том асуудлыг онцлон тэмдэглэвэл: мөчлөг дагасан сонгуулийн бодлого, хууль тогтоомжийн хэрэгжүүлэлт муу, клиентелистик улс төрийн өрсөлдөөн, парламентийн бүрэлдэхүүн солигдох бүрт байнгын өөрчлөлт бий болдог байдал. Үйл ажиллагааны талаас нь авч үзвэл, эдгээр асуудлууд нь төсвийн төсөл, улсын хөрөнгө оруулалтын чанар, ил тод тод байдал, төрийн албаны чадавх, залгамж чанар зэрэг асуудлуудад бэрхшээл учруулдаг. 229. Макро эдийн засгийн оновчтой удирдлага нь магадгүй засаглалын асуудлын хамгийн чухал нь юм. урсгал дансны тогтворгүй байдал, төсвийн алдагдлын тогтворгүй байдлаар илэрхийлэгдсэн 2016 оны гэнэтийн хямрал нь өсөлт уналтын мөчлөгийн сүйрэлд хүргэх үр дагаврын талаар анхааруулсан. Макро эдийн засгийн оновчтой менежментийг сэргээхийн тулд хүлээгдэж буй ажлыг үргэлжлүүлэн хийх хэрэгтэй. Эрх баригчид төсвийн тогтмол алдагдлыг тогтвортой түвшинг бууруулах, улсын өрийн өсөлтийг хязгаарлах хэрэгтэй. Эдийн засаг нь түүхий эдийн үнийн өсөлт уналтын мөчлөгт өртөмтгий, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын итгэлийн сорилтод өртөмтгий үед эдгээр нь эдийн засгийн хэлбэлзлийг төсвийн мөчлөг сөрсөн бодлогоор зөөлрүүлэх урьдчилсан шаардлага болох юм. Мөөнгөний бодлого нь үнийн тогтвортой байдлыг хадгалах, төлбөрийн чадварыг 99 Эдгээрийн олонхи нь тодорхойлогдсон (Дэлхийн банк, 2016). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 98 сайжруулах уламжлалт бодлогын хэрэгслэлүүдийг ашиглах, хагас төсвийн үйл ажиллагаанаас зайлсхийхэд чиглэгдэх ёстой. 230. Засаглал, макро эдийн засгийн оновчтой удирдлагын хувьд доорх нь тэргүүлэх ач холбогдол бүхий асуудал болж байна. a. Төрийн албан хаагчдыг чадавхд суурилан томилох асуудлыг сэргээх, техник ажилтнуудын холи солиог бууруулах, төрийн албанд орчин үеийн хүний нөөцийн менежментийн аргыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх; b. Төсвийн хяналт, тайлагнал, зохицуулалт, хэрэгжилтийг хангах замаар төсвийн төөсвийн цогц, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх; c. Төрийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын оновчтой стратеги (PIM) ийн тулгуурыг бий болгох, төрийн хөрөнгө оруулалтын мөчлөгийн янз бүрийн үе шатыг бэхжүүлж, төсвийн тогтвортой байдлыг хангах; d. Дунд хугацааны өрийн удирдлагыг бэхжүүлэх; e. Төсвийн нэгтгэлийн төлөвлөгөөг бүрэн хэрэгжүүлэх, төсвийн гадуурхи хөтөлбөрүүдээс зайлсхийх, төв банкны бие даасан байдлыг баталгаажуулах замаар макро эдийн засгийн зохистой удирдлагын тогтолцоог боловсронгуй болгох. Хайрцаг 5: Монголын засаглал: Шийдвэрлэх үе шат Монгол Улс пост коммунист дэглэмийн шинэчлэлийн чухал үе шатандаа явж байна. Төсвийн хямрал болон төсвийн нэгдэл нь төсвийн сул удирдлага, засаглалыг сайжруулах шинэ төрлийн урамшууллыг бий болгох магадлал хоёрын хооронд энгийн харилцаа хамаарал байхгүй юм. Зарим орнуудад түүхий эдийн үнийн хөөрөгдөлтэй холбоотой огцом өсөлт, уналтын мөчлөг нь дунд болон урт хугацаандаа тогтвортой, институцчилсэн төсвийн тэнцвэржүүлэлтийн бодлого бий болгох чадвартай шинэ нөхцөл (буюу заналхийлэх) байдалд хүрж чадаагүй бол зарим улс чадсан байна. Зарим салбар, салбаруудад төрийн үйлчилгээ үзүүлэх, бусад салбараас илүү үйлчилгээ үзүүлэх чадавхтай, хамтын ажиллагааны хэлбэрүүд байдаг хэдий ч хэрэгжилт, хэрэгжүүлэлтийн цоорхой нь гол асуудал болсоор байна (WDR 2017). Монгол Улсын төрийн салбарын чадавх хэдийгээр сул ч гэсэн үр дүнтэй ажилладаг байгууллагууд байгаа. Тус улсын улс төрийн зохицуулалт нь улс төрийн хүчтэй тогтолцоо, улс төрийн тэгш бус байдлын төлөвийг бий болгосон. Гэсэн хэдий ч түүний бодлогын мөчлөгүүд нь олон намын тогтолцоо, иргэдийн оролцооны хэлбэрээр бий болсон. Иргэний нийгмийн бүлгүүд нь эдийн засаг, улс төрд шахалт үзүүлж, бодлого боловсруулахад нь туслалцаа үзүүлж, олон нийтийн жагсаал цуглаан, эсэргүүцэл нь улс төрд нөлөөлдөг. Төрийн болон төрийн бус оролцогчид хоорондын хамтын ажиллагааны сайн жишээ нь Монгол Улсын Өмнийн Говийн бүсийн хувьд уул уурхайн компаниуд болон олон нийтийн дунд усны асуудлаар гарсан маргаан нь Засгийн газар, хувийн хэвшил, орон нутгийн иргэдийн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 99 оролцоотойгоор уул уурхайн нийтлэг менежмент, тайлагналтын шинэ сайн дурын дүрэм (VCP) нэвтрүүлэхэд хүргэсэн. Эх үүсвэр: Эшлэл (Watts 2017) Ажил эрхлэлт ба хувийн хэвшлийн хөгжил: ихэнх Монголчуудад тулгарч буй асуудал 231. Ажил эрхлэлт, орлого олох замаар ядуурлыг бууруулах нь хамгийн чухал хүчин зүйл болохын зэрэгцээ ирээдүйд өндөр чанартай ажлын байрыг нэмэгдүүлэх үүднээс чадварыг сайжруулах шаардлагатай байна. Сүүлийн жилүүдэд ядуурлыг бууруулахад хөдөө орон нутагт фермийн үйл ажиллагааг хөгжүүлэх, хот суурин газарт хувийн хэвшлийн ажил эрхлэлтийг бий болгох замаар орлого нэмэгдүүлэх нь чухал байсан. Монгол Улсад хөдөлмөр эрхлэлтийн салбарт бүтцийн өөрчлөлт гарч, хөдөө аж ахуйн салбараас өндөр чадавх бүхий үйлчилгээний салбарт шилжихэд суурь боловсролын систем түлхэц үзүүлсэн. Гэсэн хэдий ч ажилгүйдлийн түвшин өндөр, эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлт бага байгаа нь цаашид ажлын байр ихээхэн бий болгоход анхаарах хэрэгтэйг харуулж байна. Эдийн засаг өсч, улам нарийн төвөгтэй болох тусам сүүлийн үеийн төгсөгчдийн ур чадвар (ялангуяа гуравдагч шатанд) нь орчин үеийн ажлын байрны шаардлагыг хангаж чадахгүйд хүрч, энэ нь бүтээмж болон өндөр өртөгтэй ажил эрхлэлтэ нөлөөлж байна. 232. Хувийн хэвшлийн хөгжил нь өсөлт, ажлын байрны гол хөдөлгөгч хүч бөгөөд энэ нь төсвийн хямрал, хөрөнгө оруулалтын таамаглашгүй байдал садаа болж байна. Хэдийгээр Бизнес эрхлэхүй судалгааны дээшилсэн үзүүлэлтүүд болон тэргүүлэх ач холбогдол бүхий асуудлаар эрэмблэгдсэн дэд бүтцийн одоогийн хязгаарлалтаас гадна хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсад хөрөнгө оруулахад өндөр эрсдэлтэй гэж үзсэн хэвээр байна. Энэ нь хууль тогтоомжийн мэдээлэл, лиценз, санхүү, байнга өөрчлөгдөж буй дүрэм, журамтай холбоотой юм. Энэхүү асуудлыг тус улс төсвийн хөрөнгө оруулалты менежментийг бэхжүүлэх, санхүүгийн салбарын чанарыг сайжруулах, ялангуяа ЖДҮ-тэй холбоотой, мөн худалдааг хөнгөвчлөх асуудалд, ялангуяа хяналт шалгалтын шинэчлэл, хүнсний аюулгүй байдал, худалдааны логистикийн асуудалд онцгой анхаарал хандуулах замаар шийдвэрлэх боломжтой. Өрсөлдөх чадавх бүхий бизнесийн орчныг хөхиүлэн дэмжсэнээр эрх баригчид эдийн засгийн өсөлтийг хангах (ялангуяа амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн, нэхмэл эдлэл, хувцас, аялал жуулчлал гэх мэт), эдийн засгийг төрөлжүүлэх, урт хугацааны хөгжлийг хангах, шинэ ажлын байр бий болгох, валютын орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх юм. 233. Энэ салбар нь хөдөлмөрийн эрэлтийг өргөтгөх замаар ажлын байрыг бий болгоход чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг хамардаг. Хөдөлмөрийн нийлүүлэлтийн нэг элемент (орчин үеийн ур чадварын сургалт) орсон боловч үлдсэн хэсэг нь аж ахуй эрхлэх боломжуудыг хэлнэ: a. Орчин үеийн ур чадварын сургалтын хөтөлбөрөөр дамжуулан залуучуудын болон бусад бүлгүүдийн хөдөлмөрийн зах зээлийн хэтийн төлөвийг хязгаарласан асуудлыг тодорхойлох; b. Бизнесийг санхүүжүүлэх, бизнесийг дэмжих үйлчилгээ үзүүлэх, сургалтанд хамруулах зэргээр бизнесийг хөгжүүлэх, хувиараа хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих; Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 100 c. Банкны салбар орон нутгийн корпораци болон жижиг дунд үйлдвэрүүдэд зээл олгох чадварыг дээшлүүлэх замаар санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх; d. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээх, хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг сайжруулах, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, эрчим хүч зэрэг салбарт хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, татах бодлогыг хөгжүүлэх; e. Хөдө аж ахуйн салбарын хөгжилд ялангуяа, Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй ажиллагааны тухай хууль, Хүнсний тухай хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, мах, сүү, цагаан идээг хянах тогтолцоог хөгжүүлж, мал эмнэлгийн үйлчилгээ, хил дамнасан өвчний хяналтын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх. Хүнийй нөөцийн капитал хуримтлуулах ба хамгаалах: уул уурхайн баялгийг сайн сайхан байдлыг хангахад хүргэх 234. Эрүүл мэнд: Сүүлийн хорин жилийн хугацаанд сайн сайхан байдалд нилээд ахиц гарсан боловч илүү их хөрөнгө оруулалт, өндөр чанартай үйлчилгээ хэрэгтэй байна. Сайн сайхан байдлын гол үзүүлэлтүүд: -сүүлийн 20 жилийн хугацаанд нас баралт, эх нярайн эндэгдэл, халдварт өвчин зэрэгт эерэг хандлага ажиглагдаж байна. Гэхдээ хөрш орнуудтай харьцуулахад дундаж наслалт (2015 онд 69) харьцангуй бага байна. Халдварт бус өвчний тархалт нэмэгдэж, 2015 он гэхэд бүх нас баралтын 78 хувийг эзэлж байсан. Бусад асуудал нь гэр бүлийн хүчирхийлэл, хот хөдөөгийн үйлчилгээний хүртээмжийн ялгаатай байдлыг багтаадаг. Эдгээр бэрхшээлүүд нь анхан шатны тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах, эмнэлгийн тогтолцоонд илүү их урамшуулал олгохыг шаарддаг. 235. Энэ хэсэгт хоёр элементийг нэн тэргүүнд авч үзэх шаардлагатай. a. Үйлчилгээг дахин зохион байгуулах (анхан шатны тусламж үйлчилгээ, эмнэлгүүдийн хоорондын уялдаа холбоо), халдварт бус, архаг өвчний тархалтад чиглэсэн чанарыг сайжруулах; b. Эрүүл мэндийн санхүүжилтийн санг бүрдүүлэх замаар тусламж үйлчилгээний санхүүжилт, чанарыг дээшлүүлж, нотолгоонд тулгуурласан үр ашгийн системчилсэн тэргүүлэх чиглэлийг тогтоох үйл явцыг нэвтрүүлэх. 236. Боловсрол: Зах зээлд шилжсэнээс хойшхи гайхалтай дэвшил гарсан, гэхдээ Монгол Улсын хөгжлийн хэрэгцээг хангахад чиглэсэн байнгын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай юм. Сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улсын суурь боловсролын системийн үр дүнд хүн ам бараг бүх нийтээр бичиг үсэг тайлагдаж, хөгжилд түлхэц болсон. Өнөө үед боловсролын салбарт зарцуулах төсвийн зарлага нь дунд түвшнээс доогуур (ижил түвшний улс орнуудтай харьцуулахад) байхад эрэлт хэрэгцээний зөрүү ихсэж, ялангуяа бага насны хүүхдийн боловсролын асуудал чухал ач холбогдолтой байдаг. Түүнчлэн эдийн засаг нь илүү төвөгтэй, дэлхийн зах зээлд нэвтэрч буйтай холбоотой өндөр үнэлэмжтэй ажлын байранд орж ирж буй ажиллах хүчнийг бэлтгэхэд мэргэжлийн сургалт боловсрол, дээд боловсролын чанарыг дээшлүүлэх шаардлагатай байна. Монгол Улсын ирээдүйн төлөө бүтээмж өндөртэй Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 101 (илүү сайн ажил, орлого) хүний нөөцийг бүрдүүлэхийн тулд боловсролын салбарт хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй. 237. Энэ хэсэгт гурван элементийг нэн тэргүүнд авч үзэх шаардлагатай. i. Тэгш бус байдлыг багасгах (хот хөдөөгийн болон нийгэм, эдийн засгийн хуваагдал) бага насны хүүхдийн боловсрол, бага, дунд боловсролын чанарыг сайжруулах; ii. ii. Хөдөөгийн сургуулиудыг сэргээн засварлаж, хотын сургуулийг өргөтгөх; iii. iii. МБСБ, их дээд сургуулиудын үйлдвэрлэлийн холбоо, институцын автономит, хувийн салбарын урамшуулал, STEM болон R & D-ийн төсвийн зарцуулалтын үр ашгийг дээшлүүлэх дээд боловсролын дэд салбарыг үргэлжлүүлэн шинэчилнэ. 238. Нийгмийн хамгаалал: Хамгийн ядуу, эмзэг бүлгийнхнийг хамгаалах, үндсэн үйлчилгээ үзүүлэх нь чухал боловч илүү оновчтой, санхүүгийн хувьд анхаарах шаардлагатай. Нийгмийн хамгааллын тогтолцоонд хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний хамрах хүрээ, тэгш байдлыг үл харгалзан макро эдийн засгийн цочрол, ядуурлыг бууруулахад үзүүлэх нөлөөлөл нь хязгаарлагдмал байсаар байна. Ерөнхийдөө ядуу хүмүүст чиглэсэн хөтөлбөрүүд нь нийтийг хамарсан хэвээр байна. Үндсэн тэргүүлэх чиглэлүүд нь: a. Нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрүүдийг хамрах хүрээг өргөжүүлж, сайжруулах; b. Эдийн засгийн цочролыг багасгахад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийг сайжруулахын тулд тест хийсэн зорилтот арга хэлбэрээр сайжруулах; болон c. Тэтгэвэр, Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр, нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрийг санхүүгийн хувьд тогтвортой болгох. Дэд бүтэц: ирээдүйг төрөлжүүлэх үндэс суурь 239. Хэд хэдэн индекс Монголын дэд бүтцийн салбар дэлхийн түвшинд хамгийн доогуур байгааг харуулсан. Энэ нь улс орны өрсөлдөх чадварт тодорхой хязгаарлалт болж байна. Монгол Улс Дэлхийн эдийн засгийн форумын 2016 оны судалгаагаар дэд бүтцээрээ дэлхийн 138 орноос 110 дугаар байрыг эзэлж байна. Үндэсний хөгжил, улсын орлогын чухал эх үүсвэр болох томоохон дэд бүтцийн (эрчим хүч, дулаан, ус, тээвэр зэрэг) төслүүдэд хувийн хэвшлийн оролцоо хязгаарлагдмал, төрийн оролцоо их байгаа улс төрийн хувьд эрсдэлтэй (засаглалын асуудал) байдаг. Далайд гарцгүй орны хувьд тээвэрлэлт, ложистик нь хурцаар тавигдаж байгаа бөгөөд энэ нь худалдаа (ялангуяа аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй) –нд саад болж, бүс нутгийн төв болох боломжид садаа болж байна. Төрийн зүгээс цахилгаан эрчим хүч, ус, тээвэр зэрэг гол дэд бүтцэд ихээхэн оролцдог бөгөөд энэ салбарт чухал хүчин зүйл хэвээр байх болно. Гэсэн хэдий ч хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт, ТХХТ- ийн хувилбарууд нь төсвийн дарамтыг багасгаж, улсын өрийн өсөлтийг бууруулж, технологи, засаглал, үйлчилгээний хүртээмжийг үр дүнтэйгээр хэрэглэгчдэд хүргэх болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 102 240. Энэ салбарт тээврийн дэд бүтэц, эрчим хүч (цахилгаан болон дулааны аль аль нь) мэдээлэл, харилцаа холбоо технологийн хөрөнгө оруулалт хамгийн их тулгамдсан мэт байна: a. Дунд ба урт хугацааны тээврийн төлөвлөгөө боловсруулж үндэслэл бүхий санхүүжилтийн хамт шийдвэрлэх; b. Гэр хороололд хүрэх замыг сайжруулах, зам хөндлөн гарах, ариун цэврийн байгууламж, эрчим хүчний дэд бүтэц барих; c. МХХТ-ийн салбарын бодлого, зохицуулалтын орчинг боловсронгуй болгох нь хөдөө орон нутагт тулгуурласан сүлжээг бий болгох, хот суурин газарт оролцох хувийн секторын оролцоог нэмэгдүүлэхэд оршино. d. Эрчим хүчний зохицуулалтын тогтолцоог бэхжүүлэх (ихэвчлэн орчин үеийн тарифаар), дулаан, цахилгаан дамжуулах, түгээх дэд бүтцийг сайжруулах (ихэвчлэн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нээх замаар) сайжруулах. Байгалийн нөөцийн хамгаалалт: хэт хараа хяналтгүй байдал нь маш том алдаа болно. 241. Улмаас уур амьсгалын өөрчлөлт болон эдийн засгийн сүүлийн үеийн хөгжил байгалийн нөөцийн доройтолд үзүүлэх нөлөө. Зарим бүс нутаг дахь усны эх үүсвэрийн дутагдал, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол ихсэж, бэлчээрийн доройтол, гамшгийн эрсдэлийг нэмэгдүүлж байгаа нь байгалийн нөөцийн тухай хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдол өгөхийг анхааруулж байна. Хүрээлэн буй орчны стрессийг зогсооход чухал хүчин чармайлт гаргаж байгаа боловч олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх, эрх баригчдаас оновчтой бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Нэг талаас байгалийн баялгийг ашиглахтай холбоотой сонирхол бүхий талуудын зөрчилдөөнийг ил тодоор хэлэлцэх хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр, олон нийт, бодлого боловсруулагчдын мэдлэг хязгаарлагдмал байгаа нь эдгээр хүндрэл бэрхшээлийг даван туулах, цаашлаад зөрчилдөөнөөс урьдчилан сэргийлэх зохистой бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хүндрэл болж байна. Улаанбаатар хотын халаалтын цэвэр шийдлүүдийг олох, бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр малчдын чадавхыг бэхжүүлэх хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх, усны нөөцийн менежментийг илүү сайн удирдан зохицуулах зэрэг нь бодлогыг хэрэгжүүлэх нь гол санаачлагууд болох юм. 242. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг хамгаалах, зарим бүс нутагт бэлчээр, усыг ашиглах нь чухал ач холбогдолтой байна: a. УБ хотын цэвэр агаар: Улаанбаатар хотын гэр хорооллын цэвэр, хямд төсөр халаалтын шийдлийг дэмжих, эрчим хүч, үйлдвэрлэлийн агаарын чанарын хяналтыг сайжруулах, тээврийн түлшийг сайжруулах, тээврийн хэрэгслийн утааны ялгаралтыг хянах, агаарт ялгарах хийн ялгаралтыг хянах (мөн дээр дурьдчсанчлан хэдийн гэр хорооллын замын хучилт). b. УБ хот дахь ус: газар дээр нь хямд төсөр ариун цэврийн шийдлийг дэмжих, эдгээр шийдлийг дэмжих зохицуулалт, институцын тогтолцоог боловсронгуй болгох. Ус цаг уурын нөхцөлд тохирсон, зохистой хаягдал ус цуглуулах, цэвэршүүлэх арга хэрэглэх. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 103 c. Өмнийн Говийн ус: газрын доорхи усны үнэлгээ, ус ашиглалт, хуваарилах төлөвлөгөөг бүрэн гүйцэд хийж, эдийн засгийн хэрэгцээг хангахын тулд бага гүний уст давхаргын малчдын эрэлт хэрэгцээг харгалзан үзэх d. Бэлчээрийн болон усны тогтвортой менежментийг нэвтрүүлэх механизмыг бий болгох замаар үйлдвэрлэлийн холбоо, гэрээний фермийг дэмжих. 243. Дүгнэж хэлэхэд, Монгол Улс сүүлийн 15 гаруй жилийн хугацаанд мэдэгдэхүйц ахиц дэвшилд хүрсэн боловч тогтворгүй байдал улам бүр нэмэгдсэн. Учир нь ирээдүйн эдийн засгийн төрөлжилтийн тулгуур нөхцөл болсон биет болон хүмүүний хуримтлал болох "бодит хуримтлал” маш багаар бий болсон, мөн ашигт малтмалын түүхий эдээс хамааралтай эдийн засгийн хэлбэлзлийг удирдан зохицуулах "биет бус капитал" үүсгэж амжаагүй байна. Хэлбэлзэлийг зохицуулах, хөрөнгө хуримтлуулах замаар үүнийг хийх шаардлагатайг дүн шинжилгээ харуулж байна. Дээр дурдсан тэргүүлэх чиглэлүүдийг энэхүү хоёр стратегийн хүрээнд нэгтгэж, ангилсан бөгөөд тэдгээр нь ихэнхдээ давхцдаг бөгөөд дараахь хүснэгтэд харуулав: Бүтээмж өндөртэй хөрөнгийг Түүхий эдэд суурилсан экспортын төрөлжүүлэхийн тулд биет болон хүмүүн тогтворгүй байдлыг удирдан капитал хуримтлал болох "бодит зохицуулах “Биет бус капитал" -ыг хуримтлал” үүсгэх үүсгэх Засаглал a. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын c. Боловсон хүчний ур чадвартай оновчтой удирдлага; байдлыг сэргээж, техникийн ажилтнуудын гадагш урсгалыг b. Дунд хугацааны өрийн удирдлагыг багасгах бэхжүүлэх; d. Улсын төсвийн ил тод, ойлгомжтой байдлыг нэмэгдүүлэх e. Оновчтой бөгөөд тогтвортой макро эдийн засгийн удирдлагын тогтолцоог сэргээх; Хөдөлмөр vi. Орчин үеийн мэргэжлийн сургалтын ix. Хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах эрхлэлт ба хөтөлбөрүүд; хууль тогтоомж ба хөдөө аж хувийн ахуй, аялал жуулчлал, эрчим vii. Бизнес эрхлэх сургалт зохион хүчний салбарын хөрөнгө хэвшлийн байгуулж санхүүжилтийг дэмжих; оруулалтыг дэмжих. хөгжил viii. Санхүүгийн салбарын тогтвортой x. Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын тухай хууль, Хүнсний байдлыг бэхжүүлэх; тухай хуулиудын хэрэгжилтийг хангах, мах, сүү сүүн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 104 бүтээгдэхүүний гарал үүслийн бүртгэлийн тогтолцоог хөгжүүлэх, мал эмнэлгийн үйлчилгээ, хил дамнасан өвчинд тавих хяналтын төлөвлөгөө хэрэгжүүлэх vii. Бага насны хүүхдийн чанартай бага, iii. Эрүүл мэндийн үйлчилгээнд Хүмүүн дунд боловсролын хүртээмжийн дахин зохицуулалт хийх (анхан капитал тэгш бус байдлыг бууруулах; шатны эмчилгээ үйлчилгээ болон viii. Орон нутгийн сургуулиудыг сэргээн эмнэлгийн үйлчилгээний уялдааг засварлаж, хот суурин газрын хангах) халдарт бус өвчний сургуулиудыг өргөтгөх; ачаалал нэмэгдэж байгааг ix. Дээд боловсролын дэд салбарын анхаарах; шинэчлэлийг үргэлжлүүлэх iv. Эрүүл мэндийн санхүүжилт ба x. Нийгмийн хамгааллын чанарыг сайжруулах хөтөлбөрүүдийн хамрах хүрээг өргөжүүлж, хангамжийг сайжруулах; xi. Эдийн засгийн цочролыг багасгахад чиглэсэн хөтөлбөрүүдийг дүн шинжилгээнд суурилсан илүү зорилтод бүлэгт чиглүүлэх; болон xii. Тэтгэвэр, Хүүхдийн мөнгөний хөтөлбөр, нийгмийн хамгааллыг санхүүгийн хувьд тогтвортой болгох. vii. Оновчтой санхүүжилт бүхий xi. МХХТ-ийн салбарын бодлого, Дэд бүтэц тээвэрлэлтийн төлөвлөгөө зохицуулалтын орчныг хэрэгжүүлэх; сайжруулах, viii. Гэр хорооллын замыг сайжруулж, xii. Эрчим хүчний зохицуулалтын явган хүний зам гаргах, ариун тогтолцоог бэхжүүлэх (голчлон цэврийн байгууламж, эрчим хүчний тарифын шинэчлэл хийх) дэд бүтцийг бий болгох; ix. Хөдөө орон нутагт МХХТ-ийн сулжээг бий болгоход хувийн хэвшлийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хот суурин газарт оролцох оролцоог дэмжих. x. Дулаан, цахилгаан дамжуулах, түгээх дэд бүтцийг сайжруулах (ихэвчлэн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нээх замаар). iv. УБ хотын гэр хорооллын цэвэр, хямд iii. Эдгээр төвийн халаалт болон ариун Байгалийн төсөр халаалтын шийдлийг цэврийн байгууламжийг нөөц баялаг нэвтрүүлэх. дэмжихийн тулд хууль журам Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 105 v. Хямд өртөгтэй ариутгалын болон байгууллагын бүтцийг шийдлүүдийг газар дээр нь хийхийг шинэчлэх дэмжиж, бохир усыг цуглуулах, iv. малчдын эдийн засгийн болон усны цэвэрлэх зохистой бөгөөд оновчтой хэрэглээг хангах үүднээс усны аргачлалыг нэвтрүүлэх. зохистой ашиглалт, хуваарилалтын vi. Бэлчээрийн болон усны тогтвортой төлөвлөгөөний дагуу газрын бага удирдлаггыг нэвтрүүлэх механизмыг гүний усны үнэлгээ хийх бий болгох замаар үйлдвэрлэлийн холбоо, гэрээт фермийг дэмжих. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 106 АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ 2030 Усны нөөцийн бүлэг. 2014. "Монгол: Усны нөөцийн талаархи зорилтот дүн шинжилгээ, менежментийн асуудлууд." Арвис, Жан Франсуер, Гаэль Рабалланд, Жан Франсуа Мартеуа нар. 2007. "Далайд гарцгүй байх өртөг: логистикийн зардал ба нийлүүлэлтийн гинжин хэлхээний найдвартай байдал" Дэлхийн банкны бодлого, судалгааны ажлын баримт бичиг (WPS 4258 дугаар). Азийн хөгжлийн банк. 2017. "Улс орны түншлэлийн стратеги, Монгол улс 2017-2020." Азийн хөгжлийн банк. 2014. Цөл дэх эрэлт. Монгол улсын усны эрчим хүчний уурхайн холбоо. Манила: Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банк. 2014. Монголын бэлчээрийн тогтвортой байдлыг хангах. Уур амьсгал ба хүрээлэн буй орчны өөрчлөлтөд дасан зохицох. Мандалусан хот: Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банк. 2014. Монгол оронд бэлчээрийн тогтвортой байдлыг бий болгох: бэлчээрийн болон мал аж ахуйн менежментийн үндэсний хэмжээнд зохистой арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх гол элементүүдийг үнэлэх. Мандалон хот: Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банк. 2014 онд Монгол улсад бэлчээрийн тогтвортой байдлыг хангах: малчдын амьжиргаа, уур амьсгалын өөрчлөлт. Мандалусан хот: Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банк. Монгол улс. Авто замын салбарын хөгжил 2016 он. Мандалугун хот: Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банк. 2014. Төмөр замын дэд бүтцийн тариф. Монгол улсын Төмөр замын салбарын хувийн хэвшлийн хөгжилд дэмжлэг үзүүлэх. Манила: Азийн хөгжлийн банк. Бейкер, Ж., Нгюн, Д. Мейсон нар. 2016. Нийслэл хотод хүртээмжтэй үйлчилгээг хүргэх. Washington DC: Дэлхийн Банк. Бардан, Пранаб. 2004. Хязгаарлагдмал байдал, зөрчилдөөн, хамтын ажиллагаа. Хөгжлийн Улс төрийн болон Байгууллагын Эдийн Засгийн Эссэ. Кэмбриж, Массачуссетс: MIT- ийн Пресс. Barma, Naazneen H., Kai Kaiser, Tuan Minh Le, Lorena Viñuela нар. 2012. Баялаг руу түрээслүүлдэг үү? Байгалийн нөөцөөр удирдуулсан хөгжлийн улс төрийн эдийн засаг. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Barnett, Steven, Julia Bersch, Yasuhisa Ojima нар. 2012. "Монгол дахь инфляцийн динамик": Roller Coaster-ийг ойлгох. " ОУВС-ийн Ажлын баримт бичиг, 7-р сар: 20. Батима, Пунсалмаа. 2006. Монгол орны мал аж ахуйн салбар дахь уур амьсгалын өөрчлөлтийн эмзэг байдал ба дасан зохицох. Эцсийн тайланг Нөлөөлөл ба дасан Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 107 зохицох өөрчлөлтийг үнэлэх (AIACC) хүргүүлсэн. Төслийн дугаар AS 06, Вашингтон DC: Олон улсын SART нарийн бичгийн дарга нарын газар. Баттен, Аарон, Пуллун Дунун, Энэртц Энхболд, Жемма Эстрада, Жан Ханен, Жорж Лузшабишвили, Голам Мортаза, Donghyun Парк зэрэг багтана. 2015 он. "Санхүүгийн хувьд хөгжөөгүй Азийн эдийн засгийн санхүүгийн системүүд: гол шинж чанар, шинэчлэлийн тэргүүлэх чиглэлүүд" АХБ-ны эдийн засгийн судалгааны ажлын цуврал, 9-р сар: 22. Bersch, Julia, Tara M. Sinclair нар. 2011. "Монгол: Гарцын зөрүүг хэмжих нь" ОУВС-ийн ажлын баримт бичиг, 4-р сар: 16. Боффа, Мауро. 2018. "Бүс ба авто замын эдийн засгийн харилцааны худалдаа." Дэлхийн банкны бодлогын судалгааны ажлын тайлан, 5-р сар. Бямба, Болорчимэг, Мамору Ишикава зэрэг багтана. 2017. "Монгол улсын Улаанбаатар хотын хатуу хог хаягдлын менежмент: Системийн шинжилгээ". Тогтвортой байдал 9: 21. Коллиер, Пол, Рик Ван Дер Плоег, Майкл Спенс, Антони Ж Venables зэрэг багтана. "Эрдэс баялгийн орлогыг хөгжиж буй орнуудад удирдах нь ". ОУВС-ийн Ажилчдын Баримт Бичиг 57 (1): 84-118. Де Горгелло, Е., П.Тандон, С.Ясоуф нар. Дээд боловсролыг хөгжүүлэх. Washington DC: Дэлхийн Банк. Дерудерер, Бэн, Xingjian Liu, Чарльз Киака зэрэг багтана. удахгүй болно. "BRI коридорын дагуух холболт." Дэлхийн банкны бодлогын судалгааны ажлын баримт бичиг. Dierkes, Julian. 2017 он. "2016 онд Монгол улс. Популизмийг эсэргүүцэх нь Засгийн газарт өөрчлөлт оруулах болно." Азийн судалгаа 57 (1): 128-134. Доржагва, Жавхланбаяр, Энхжаргал Батбаатар, Микаэл Свэнссон, Баярсайхан Држсүрэн, Б. Батмөнх, Жусси Кауэн зэрэг. 2017. "Монгол Улсын хөдөө орон нутаг, хотод эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг тэгш бус, тэгш бус ашиглаж байна" Эрүүл мэндийн тэгш байдлыг хангах олон улсын сэтгүүл 16 (73). Ду, В., М. Шинода, К. Тахири нар. 2017 он. "Монгол малчин зуданд эмзэг байна: 2009/2010 оны өвөл хүнд малын хорогдол бүртгэх судалгаа". Байгалийн аюулын 1-15. Дугий, Отгонтуяа, Энхтуяа Мунааа, Ариунужу Сакхия, ба Ахай Маха нар. 2017. "Монголын олон нийт халдварт бус өвчний өвчлөлийн зардлыг өндөр орлоготой орнуудад зарцуулахтай төстэй." Эрүүл мэндийн асуудал 36 (5): 918-925. Европын Сэргээн Босголт, Хөгжлийн Банк. 2017. "Монгол Улсад зориулсан стратеги". Европын Сэргээн Босголт, Хөгжлийн Банкны баримт бичиг. Фернандез-Гименез, Мариа Э., Б.Батхишиг, Б.Батбууны. 2012. "Хил дамнасан, хөндлөн- түвшний динамик нь Монголд өвлийн хүйтэнд тохиолдох хүнд хэцүү гамшгийн эмзэг байдлыг нэмэгдүүлдэг." Олон улсын байгаль орчны өөрчлөлт 22: 836 -851. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 108 Freije, Samuel, Judy Yang нар. 2018. "Монгол улс, Татвар ба шилжүүлгийн нөлөөллийн тархалт." Дэлхийн банкны бодлогын судалгааны ажлын баримтууд 8639. Фриц, Верена. 2014. "Нөөцийн шокыг даван туулах нь: Улс орны эдийн засгийн аналитик ба түүний үр дагавар". Асуудлаар хөтлөгдсөн чиглэл дэх эдийн засгийн шинжилгээ: Дэлхийн банкны туршлага, Верае Фримс, Брайн Леви, Ратель Орт, 31-66. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Fritz, Verena, Sue Harding нар. 2017. "Монгол: Төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэгч техникийн бус, ДБ-ны оролцоонд зориулсан боломжит үр дагаварууд." Үндсэн тэмдэглэл. Ганболд, Мишээлтэ, Сахалем Х. Али нар. 2017. "Нөөцийн үндсэрхэг үзлийн аюул ба амлалт: Монголын уул уурхайн хөгжлийн жишээ судалгаа" Бодлогын нөөцийн бодлого 53: 1- 11. Ганнман, Францзиска, Дапфе Франсуа, Лорена Фарои Trinidade нар юм. 2015. "Монгол дахь ядуу, эмзэг бүлгийнхний хөдөлмөрийн зах зээлийн байдлыг сайжруулах". Гупта, Пранав, Бин Грейс Ли, Жианян Ю нар. 2015 он. "Эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах байгалийн нөөцийн хөгжлийн эх үүсвэрээс: Монголд зориулсан сургамж" ОУВС-ийн ажлын баримт бичиг, 4-р сар. Гуттикунда, С.К., Лодойсамба, Б.Буглансайхан, Б.Дашдондог нар оролцов. 2013. "Улаанбаатарт хийсэн тоосны бохирдол." Агаарын чанар, уур амьсгал, эрүүл мэнд 6 (3): 589-601. Hausmann, Ricardo, Cesar A. Hidalgo, Sebastian Bustos, Мишель Коссиа, Александр Сименсен, Мохаммед Ейширин зэрэг багтана. 2014. Эдийн засгийн нарийн төвөгтэй байдлын атлас: Хөгжлийн замналыг хөгжүүлэх зам. Кэмбриж, Massachussetts: MIT Хэвлэлийн. Херли, Жон, Скотт Моррис, Гоуна нар прокурор. 2018. "Бодлогын хэтийн төлөвөөс авто замын санаачлага болон авто замын санаачлага" -ыг судлах. " CGD Бодлогын баримт бичиг, 3-р сар. Ианчовичина, Елена, Сударшан Гоппту нар. 2007 он. "Нөөц баялаг ихтэй шилжилтийн эдийн засгийг хөгжүүлэх оношлогоо: Монгол улсын жишээ". Wolrd банкны бодлогын судалгааны ажлын тайлан, 11-р сар. Инчасуп, Габриэла, Жао Педа Азедово, Б. Эстама-Насса, Серхио Оливиери, Транг Ван Нгуен, Жэйми Сайандра-Чучи, Хернан Винклер зэрэг багтана. 2014. Ядуурал дахь өөрчлөлтийг ойлгох. Вашингтон, ДС: Дэлхийн Банкны групп. Олон улсын санхүүгийн корпораци. 2013. Компанийн засаглалын шалгуур үзүүлэлт. ОУСК- ийн Зөвлөх үйлчилгээ, Олон улсын санхүүгийн корпораци. Олон улсын санхүүгийн корпораци. 2015 он. Монгол дахь ЖДҮ эрхлэгч эмэгтэйчүүд ба ЖДҮ эрхлэгчид. Зах зээлийн судалгааны судалгаа, Вашингтон DC: ОУСК. Олон улсын санхүүгийн корпораци. 2017. "Улс орны хөгжлийн боломжийн төсөл." Олон улсын валютын сан. 2005. "Монгол: Хөтөлбөрийг оролцуулах урт хугацааны үнэлгээ". ОУВС-ийн Тайлан 05/407, 11-р сар. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 109 -. 2017. "Монгол улс 2017 Зүйлийн IV зөвлөлдөх уулзалтын ажилтнуудын тайлан." ОУВС- гийн улсын тайлан 17/140, 5-р сар. -. 2015 он. "Монгол 2015 он 4-р зүйл Хэлэлцүүлгийн албаны тайлан." ОУВС-гийн улсын тайлан, 4-р сар. -. 2014. "Монгол 2013 оны IV өгүүллээс зөвлөгөө өгөх ажилтнуудын тайлан." ОУВС-гийн Сэтгэгдэл, 3-р сар. Jayawardena, Migaren S., Сальвадор Рива, Крисанта Ратанда нар. 2012. "Цэнхэр тэнгэрийн бүсэд Нарыг олж авах, зөөврийн нарны эрчим хүчийг Монголд нүүдэлчин малчдад хүргэх". ASTAE - WORLD BANK, Арваннэгдүгээр сар. Жигжидсүрэн, Алтантуяа. 2016. "Санхүүгийн хямралын үед ядуу эмзэг бүлгийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг хангах нь Монгол дахь Мерикарди хөтөлбөр: туршлага, сургамж, сургамж." АХБ Зүүн Азийн Ажлын баримт бичгийн цуврал, 11-р сар. Kahn, Tehmina S., Jan Gottschalk нар. 2017. "Нидерландын өвчинд үзүүлэх нөлөөний цаана байгаа дамжуулах хоолойн сувгийг судлах нь: ЕТТ загварыг ашиглан Монголоос авсан сургамж." Дэлхийн банкны бодлогын судалгааны ажлын баримт бичгүүд 8183. Камата, Такуяа, Жэймс А. Ричерт, Цүшгмэдийн Түмэнцогт, Юнеэ Ким, Бретт Сэдгейлик зэрэг багтана. 2010. Монгол улс. Улаанбаатар хотын гэр хорооллыг хөгжүүлэх бодлого, үйл ажиллагааг сайжруулах. Дэлхийн Банк. Lange, Гленн-Мари, Квентин Водсон, Кевин Кэри нар. 2018. Үндэстнүүд өөрчлөгдөх 2018: Тогтвортой ирээдүйг бий болгох. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Латимер, Жулиан, Маркин Пиатковски нар. (бэлтгэхэд). Монгол дахь Төв эдийн засгийн корридорын дагуух ноолуур, ноос, мах, арьс ширний үйлдвэрийн худалдаа, худалдаа наймаа. Бодлогын тэмдэглэл, Дэлхийн Банк. Ледерман, Даниел, Виллям Малон нар. 2006. Байгалийн нөөц. Үл ялиг ч үгүй хувь заяаг ч үгүй. Washington DC: Дэлхийн Банк, Стэнфордын их сургуулийн хэвлэл. Loo, Bryce. 2017. "Монгол: Дээд боловсрол ба хөдөлгөөнт байдал" Олон улсын дээд боловсролын 19-21. Модо, Родольфо, Патрик Исман, болон Ясухаса Ожима. 2013. "Нөөц баялаг ихтэй эдийн засгийн макро зохистой бодлого: Монгол улсын жишээнүүд". ОУВС-ийн Ажлын баримт бичиг, 1-р сар. Мэндсайхан, Наранпүрэв, Давaa гомбо, Ганболд Лундэг, Христэч Шмиттингер, Мартин Дунзер зэрэг багтана. 2017. "Монгол дахь 74 анхан шатны эмнэлгүүдэд амь насаа алдаж болзошгүй онцгой тохиолдлын менежмент: ирээдүйн, ажиглалтын олон төвийн судалгаанаас гарсан үр дүн". BMC Онцгой байдлын анагаах ухаан 17 (15). Meurs, Mieke, Amarjargal Amartuvshin, Otgontogs Banzragch нар. 2017. "Малчдын мал аж ахуйн орлого: хөдөөгийн хөгжил цэцэглэлтэд хүрэх зам үү?" Нүүдлийн хүмүүс 21 (1). Монгол Улсын Үндэсний статистикийн газар. 2016. "2016 оны Монгол улсын статистикийн эмхтгэл." Улаанбаатар хот. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 110 Монгол Улсын Үндэсний статистикийн газар. 2017. Ядуурлын танилцуулга 2016. Улаанбаатар: Монгол улсын Үндэсний Статистикийн Газар. Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн. 2016. Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн алсын хараа 2030. Улаанбаатар хот: Улсын Их Хурлын Тамгын газар. Нехру, Викрам, Ашок Джаршварт нар. 1993. "Физик капиталын хувьцааны шинэ мэдээллийн сан: эх сурвалж, аргачлал, үр дүн" Revista de Análisis Economico 8 (1): 37-59. Onishi, Junko, Тунгалаг Чулуун нар. 2015. Монгол дахь Нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийн дизайн, үр шимийг хүртэгчдийн статистикийг хянах. Дэлхийн банк, Попаратино хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам. Оюунбилэг, Шагдарсүрэн, Няжжав Сатурзул, Нацаг Удвал, Жүн-Дер Ванг, Крэйг Р.Жанес зэрэг багтана. 2009. "Монголын эмэгтэйчүүдийн дунд гэр бүлийн хүчирхийллийн давтамж, эрсдэлт хүчин зүйлс". Эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн сэтгүүл 18 (11): 1873-1880. Пастор, Франческо. 2016 он. "Би сард 100 доллар байна ... Монгол дахь ядуурлыг тодорхойлогч нар". Хөгжлийн судалгааны Европын сэтгүүл (28): 934-956. Пүрэвсүрэн, Шарав. 2016. "Ази, Монгол дахь нөөцийн олборлолт ба уул уурхайн асуудлууд." Олон улсын Бэлчээрийн Конгрессын 10 дугаар чуулган. Састасатун: Үндэсний 10 дахь их хурлын Конгресс. 32-36. Расмуссен, Дебра, Чарлз Аннор-Флепон зэрэг багтана. 2015 он. Шилжилтийн хөдөө аж ахуй. . Хөдөө аж ахуйн бүтээмж ба үнэлгээний тайлан, Дэлхийн Банк. Росер, Макс. n.d. OurWorldInData.org. 2017 оны 9-р сард нэвтэрсэн. Https://ourworldindata.org/democracy/. Schmillen, Achim, Nina-Weimann Sandig нар. 2017. Түргэн шуурхай байдлын талаарх төсөөлөл. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн зах зээл дэх жендэрийн ялгавартай нөхцөл байдлын чанарын судалгаа. Дэлхийн Банкны групп. Шагдар, Энхбаяр. 2007. "Монголын эдийн засгийн шилжилтийн үеийн Neo-liberal" Шок эмчилгээний бодлого ". ERINA хэлэлцүүлгийн баримт бичиг, 4-р сар. Шагдар, Энхбаяр, Отгонсайхан нарын Нямдаа нар. 2017. "Монгол Улсын эдийн засагт Импортын тарифын шинэчлэлийн нөлөө." Зүүн хойд Азийн эдийн засгийн тойм 15 (1). Шатц, Ховард, Луай Констант, Франсиско Перез-Арке, Эрик Робинсон, Робин Л.Беккан, Хайжи Кристал Хуанг, Питер Глик, Бонни Гош-Дastидар нар багтжээ. 2015 он. Монголын хөдөлмөрийн зах зээлийг сайжруулах, залуучуудад боломж олгох боломжийг нэмэгдүүлнэ. Санта Моника, CA: RAND корпораци. Шейхи, Деннис П., Далалтайжав Дамиран нар. 2016. "Монгол улсын бэлчээрийн экологийн нөхцөл байдал ба хандлага". Олон улсын Бэлчээрийн Конгрессын 10 дугаар чуулган. Saskatoon. 108-109. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 111 Солонго, Ганболд. 2017. "Монголын ЖДҮ-ийн санхүүгийн нөөцийн менежмент". Олон улсын бизнесийн судалгааны 10 (6). Стернберг, Трой. 2017. "Монгол дахь ган, зуд хоёрын хооронд үүсэх учир шалтгааны холбоосыг судлах." Байгалийн гамшиг. Sugrner, Крейг. 2016. "Монгол улсын төр, хувийн хэвшлийн төлөө зуучлалын төслийн хөгжлийн сан". АХБ Зүүн Азийн Ажлын баримт бичгийн цуврал, 9-р сар. Sustainability, East Asia LLC. 2014. "Монгол дахь уул уурхайн салбар дахь байгаль орчин, нийгмийн стратегийн үнэлгээ." Theunissen, T. 2014. Ядуурал, тэгш бус байдал, Монголын эдийн засгийн хямралын сөрөг үр дагавар. Азийн Сангийн 60 жилийн ойн тусгай цуврал. Ваттс, Майкл Ж. 2017. "Монгол дахь засаглал ба бодлогын мөчлөг: Улс төрийн төлөвлөгөө, хүчний тэнцвэргүй байдал, өрсөлдөх клиентелизм" Монгол улсын суурь судалгаа Системчилсэн орон оношлогоо. Дэлхийн банк. 2017. "Тогтвортой ба хүртээмжтэй өсөлтөд зориулсан эдийн засаг, нийгмийн тэргүүлэх чиглэлүүд" Бодлогын зөвлөмжүүд. " mimeo. Дэлхийн банк. 2015 он. Газар зохион байгуулалт, менежмент Улаанбаатар хот, Монгол Улс. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2015 он. "Монгол улсын эдийн засгийн тойм." http://www.worldbank.org.mn. Дэлхийн банк. 2006. Монгол улсын ядуурлын үнэлгээ. Дэлхийн Банкны дугаар 355660 -MN. Дэлхийн банк. удахгүй болно. Монгол улсын төсвийн зарлагын хяналт. Дэлхийн банк. Дэлхийн банк. 2015 он. "Монгол улсын санхүүгийн удирдлагын гүйцэтгэлийн тайлан." Вашингтон ДС. Дэлхийн банк. 2006. Монгол улс. Уул уурхайн салбарт байгаль орчин, нийгэмд үзүүлж буй нөлөөллийг судлах. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2015 он. Хөдөө аж ахуйн салбарын эрсдлийн үнэлгээ. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. Монгол улс. Улаанбаатар хотын агаарын чанарын анализ. Эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулахын тулд Агаарын чанарыг сайжруулах. Хэлэлцүүлгийн баримтууд, Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2016. Монгол. Тогтвортой ба хүртээмжтэй өсөлтийн эдийн засаг, нийгмийн тэргүүлэх чиглэлүүд. Бодлогын тэмдэглэл, Вашингтон DC: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2011. "Монгол Улс, Тэтгэврийн шинэчлэлийн бодлогын хувилбарууд". Тайлан № 68526-MN. Дэлхийн банк. 2007. Монгол: Шинэ эдийн засгийн ур чадварыг бий болгох. Вашингтон, DC. Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2014. Монгол: Нарны эрчим хүчээр ажилладаг цахилгаан үйлчилгээг хөгжүүлэх нөлөө. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 112 Дэлхийн банк. 2009. Монгол: Мал аж ахуйн салбарын судалгаа. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2008. Монгол дахь ядуурлыг бууруулах стратеги: 2002/3 ба 2007/8 хооронд ядуурал буурсан уу? Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. http://documents.worldbank.org/curated/en/549671468053410378/Progress-in- poverty-reduction-in-Mongolia-did-poverty-decline-2002-3--2007 хооронд. Дэлхийн банк. 2017. Монгол улсад анхан шатны боловсрол олгох. Үйлчилгээний хүртээмж, үйлчилгээний хүртээмж, хүүхдийн хөгжлийн үр дүн. Washington DC: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2012 он. Дээд боловсролыг ажилд авах. Зүүн Азийн өсөлтийн ур чадвар ба судалгаа. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн банк. 2016 он. Улаанбаатар хот дахь хот байгуулалтын үйлчилгээг хүргэх. Washington DC: Word Bank. Дэлхийн банк. 2017. Дэлхийн хөгжлийн илтгэл 2017: Засаглал ба хууль. Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага. 2013. Монгол улсын эрүүл мэндийн тогтолцооны үнэлгээ. Шилжилтийн үеийн эрүүл мэндийн тогтолцоо, Боть. 3, Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага. Yeung, Ying, Стефан Хоюс нар. 2015 он. Бэлэн мөнгөний нөөц: Монголоос сэрэмжлүүлэг өгөх. IM4DC-ийн үйл ажиллагааны тайлан, Хөгжиж буй төвийн Олон улсын уул уурхай, Камерре: Австралийн үндэсний холбоо Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 113 ХҮСНЭГТҮҮД Хүснэгт 1: ТТС ба ИӨС-ийн дүрэм Хүснэгт 1. ТТС ба ИӨС-ийн дүрэм Орлогын эх үүсвэрийн Зарцуулалтаас гадуурх Сангийн хөрөнгийн удирдлага дүрмүүд зардлууд • Дахин тогтворжсон • Зах зээлийн үнэ нь • Сангийн хөрөнгө нь төсвийн жилд ДНБ- орлого эрдэс баялгийн ний 5 хувиас илүү байх ёстой бөгөөд энэ • бүтцийн үнээс нь шингэн, аюулгүй байх ёстой. Төсвийн тогтворжуулалтын сан (ТТС) • Бүтцийн төсвийн илүүдэл буурсан тохиолдолд • • Төв банк ДНБ-ний 10% хүртэл сангийн • • Төсвийн өмнөх төсвийн орлогын хөрөнгийг удирдана. жилийн төсөвт тусгай аливаа зөрүүг нөхөх. • • ДНБ-ий 10 хувиас давсан дүнг СЯ, дансууд (эрсдэл, • • ДНБ-ий өсөлт 0 Төвбанкны хамтарсан шийдвэрээр нөөц) -аас ирүүлсэн эсвэл хасах зохицуулна. Энэ нь гадаад, дотоод зах төсвийн хуваарилалт тохиолдолд төсөвт зээлд хөрөнгө оруулалтын урт • Сангийн хөрөнгийн шилжүүлэх. хугацааны туршид хөрөнгө оруулах хөрөнгө оруулалтын • Хэрэв төсвийн нөхөн боломжтой. өгөөж сэргээлтийн зардлыг • Засгийн газраас дотоодын зах зээл дээр ДНБ-ий 1% -иас хөрөнгө оруулалтын тодорхой давсан тохиолдолд хэмжээгээр санхүүгийн хадгаламжаар хүчирхэг гол нөхцөл буцаан худалдан авах нөхцлийг төрийн байгаа бол өмчит Хөгжлийн банкны гаргасан урт хугацааны үнэт цаасыг хуулиар худалдан авч болно. • Ашигт малтмалын • • 2030 он хүртэлх • Сангийн сайд нь сангийн ерөнхий төслүүдийн улсын хугацаанд ТТС нь менежментийн бодлого, хэрэгжилтэд ногдол ашиг сангийн менежер - хяналт тавих үүрэгтэй • Ашигт малтмалын Корпорацийн үйл • • 5 хувийн хяналтын зөвлөлд ИӨС-ийг төслийн ашигт ажиллагааны хянах бөгөөд 3 хүний зөвлөх баг малтмалын нөөц зардал, түүний хөрөнгө оруулалтын бүрэн эрхийн Ирээдүйн өв сан (ИӨС) ашигласны аудитын төлбөрийг талаар зөвлөгөө өгнө. төлбөрийн 65% -ийг хамрах болно. • • Үйл ажиллагааны сангийн менежер ТТС-д хуваарилсны • 2030 оноос эхлэн болохын тулд тусгай корпорац дараа Сангийн хөрөнгө байгуулагдах ёстой • Сангийн хөрөнгийн оруулалтын цэвэр • Сангийн сайд нь сангийн хөрөнгө хөрөнгө оруулалтын орлогын 10 хувийг оруулалтын бүрэн эрхийг баталж, өгөөж улсын төсөвт Корпорацийн Удирдах Зөвлөл нь • Уул уурхайн шинэ шилжүүлнэ сангийн хөрөнгө оруулалтын стратегийг нэмэлт орлогын 50% баталж, хөрөнгө оруулалтын дээд • 2018 оноос эхлэн хязгаарыг нэг хөрөнгө оруулалтаар ашигт малтмалын тогтооно орлогын гэнэтийн ашгийн 20% -ийг бүрдүүлнэ Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны ажилтнуудын эмхэтгэл. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 114 Хүснэгт 2: Нэгдсэн төсөв ба нэгдсэн төсвийн зарлагын гүйцэтгэл: Анх батлагдсан төсөвтэй харьцуулсан Нэгдсэн төсөв (MNT, тэрбум) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Анхдагч төсөвт анхдагч зардал 2,80 4,04 6,11 7,04 6,83 6,90 7,007 Бодит (1) үндсэн зарлага (2) 3,03 0 4,96 6 5,89 8 5,89 7 6,64 1 6,40 2 8,532 Ялгаа: (3) = (1) − (2) −238 8 −914 0 226 2 1,15 4 187 4 495 7 −1,52 Нийт зөрүү: (3) / (1) (%) −8.5 −22.6 3.7 16.4 3 2.7 7.2 −21.8 6 Улсын төсөв (MNT, тэрбум) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Анхдагч төсөвт анхдагч зардал (1) 2,74 4,67 5,57 5,18 4,98 5,049 Бодит үндсэн зарлага (2) 3,58 5 4,27 4 4,42 8 4,79 7 4,33 6 6,440 Ялгаа: (3) = (1) − (2) − 4840 402 2 1,15 2 396 1 651 5 −1,39 Нийт зөрүү: (3) / (1) (%) −30.6 8.6 20.7 6 7.6 13.1 127.5 − Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо нь Монголбанкны статистик мэдээллийг ашиглан ажиллагсадын тооцоог хийлээ. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 115 Хүснэгт 3: Монголын худалдааны зардал өндөр байна хооронд ба БНХАУ Япон БНСУ ОХУ Монгол [total] 125.7 201.3 189.9 136.1 АНУ [total] 70.0 73.9 73.1 122.1 [excl Монгол tariffs] 110.0 188.1 167.4 120.1 [excl АНУ tariffs] 59.4 68.5 63.7 110.0 Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны ажилтнуудын тооцоо Тайлбар: 2013 оны өгөгдөл, худалдааны зардлыг төлөөлж буй бараа бүтээгдэхүүний үнийн дүнгийн (барааны хувьд дунджаар) Хүснэгт 4: Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл дэх тэгш бус байдал No of Characteristics Share of Risk Management animals herding hh Large-scale > 500 Provide full-time 9% Can move livestock long commercial employment for family distances if necessary, herders members and adequate winter preparation with incomes. Good access to hay and fodder pastures and inputs. production. Small-medium 200-500 Adequate incomes to 24% Vulnerable to dzuds by scale commercial support herding their limited access to herders households but families capital. are of middle or lower wealth levels and have limited access to capital. <300 sheep units is considered subsistence herding. Small full-time < 200 These herding Highly vulnerable to herders households often have dzuds. herds <100 animals, are poor without alternative sources of incomes, and are often dependent on state support. Would like to exit the sector if possible. 67% Periodic herders often < 200 This group of herders enters and exits the livestock sector depending on economic circumstances. For this group, herding is a safety net. Эх сурвалж: Дэлхийн Банк (2017) Тогтвортой ба хүртээмжтэй өсөлтийг хангах эдийн засаг, нийгмийн тэргүүлэх чиглэлүүд. Бодлогын тайлбар. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 116 Хүснэгт 5: Өрхийн тэргүүлэгч, орон сууцны шинж чанараар ядуурлын үзүүлэлтүүд Эх сурвалж: (Монгол, Үндэсний статистикийн газар, 2017), хүснэгтүүд D.5, D.8 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 117 Хүснэгт 6: Монгол дахь ган, зудын давтамж нэмэгдэж байна ... Source: (Fernández-Giménez, Batkhishig and Batbuyan 2012) Хүснэгт 7: Сонгосон улс орнуудын нэг хүнд ноогдох баялагийн өөрчлөлт: 1995 -2014 Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо (Lange, Wodon, Carey 2018) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 118 ЗУРАГНУУД Зураг 1: Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ний өсөлт, 2000-2016 он Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны Хөдөлмөр эрхлэлт лабораторийн ажлын байрны өсөлт ба өсөлтийг бууруулах арга хэрэгсэл ашиглан (JoGG) ашиглан Дэлхийн Банкны ажилтнуудын тооцоолол. ТАЙЛБАР: Нэг хүнд ноогдох ДНБ (нэмүү өртөг) ба нэг ажилтан нь хүчин зүйлийн үнээр нэмэгдсэн өртөгт хамаарна (үүнд шууд бус татвар, шилжүүлгийг оруулахгүй). Босоо тэнхлэг нь жилийн дундаж өсөлтийг хэмждэг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 119 Зураг 2: Монгол дахь хөрөнгө оруулалт болон капитал хуримтлал Эх сурвалж: Дэлхийн хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтийг ашиглан Дэлхийн Банкны ажилтнуудын тооцоо. Тэмдэглэл: Хөрөнгө / гаралтын харьцаа нь нөөцийн үлдэгдэл аргын аргаар тооцоолсон (Неру ба Дарсвард 1993). 1981 оноос хойш (Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүдээс) албан ёсны тоо баримтыг ашигладаг ба эхний нөхцлүүдийг тодорхойлох, 1981 онд хөрөнгө оруулалтын харьцаа 4.5, жилийн элэгдэл хорогдлын хэмжээ 7 хувьтай байна. Батлан хамгаалахын тулд бид анхны хөрөнгө оруулалтын гарцын түвшин 3.5 ба 4.0, мөн элэгдлийн түвшин 10 хувьтай байгаа нь чанарын ижил төсөөтэй үр дүнг үзүүлсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 120 Зураг 3: Худалдааны эрэлт их боловч олон төрлийн экспортын сагсыг бүрдүүлдэггүй Экспортын багц, Монгол 2000 Экспортын багц, 2016 Эх сурвалж: ОУВС, ГШХО болон Эдийн засгийн нарийн төвөгтэй ажиглалтын мэдээллийг ашиглан Дэлхийн Банкны ажилтнуудын тооцоо Тайлбар: Экспортын бүтээгдэхүүний ангилал SITC2-ийн дагуу. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 121 Зураг 4: Салбарын бүтээмжийн чадавхи, Монгол Улс, 2000 - 2016 Эх сурвалж: (Олон улсын санхүүгийн корпораци 2017) Тэмдэглэл: Улаан талбай 2016 онд хэвийн түвшинд хэвийн түвшинд байна. Хар бүс, 2000 он. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 122 Зураг 5: Монгол дахь валютын ханш Эх сурвалж: Дэлхийн банкны ажилтнууд Монгол Улсын Төв банкнаас гаргасан тоо баримт, Төлбөрийн тэнцлийн статистикийн мэдээг ашигласан. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 123 Зураг 6: Монгол дахь хос алдагдал Эх сурвалж: Дэлхийн банкны ажилтнууд Монгол Улсын Төв банкнаас гаргасан тоо баримт, Төлбөрийн тэнцлийн статистикийн мэдээг ашигласан. Зураг 7: Монгол Улсын өр төлбөрийн тогтвортой байдлын дүн шинжилгээ (2017 оны 12 -р сар) Эх сурвалж: ОУВС (2017) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 124 Зураг 8: Монгол дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт Эх сурвалж: Дэлхийн банкны ажилтнууд Монгол Улсын Төв банкнаас гаргасан тоо баримт, Төлбөрийн тэнцлийн статистикийн мэдээг ашигласан. Зураг 9: Монгол Улсын банкны салбарын нөхцөл байдал Эх сурвалж: S & P Банкны салбарын эрсдлийн үнэлгээ, 2015 оны 11-р сар ба ОУВС Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 125 Зураг 10: Дэд бүтэц ба ложистик Монголд Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны Логистикийн гүйцэтгэлийн индекс (http://lpi.worldbank.org/) / Дэлхийн банкны АХХ, АХБ (2011) Монгол Улсын Авто замын салбарын хөгжил 2016 Зураг 11: Бизнез эрхлэхүй Distance to Frontier, 2018 Starting a Business 100 Dealing with Resolving Insolvency 80 Construction Permits 60 40 Enforcing Contracts Getting Electricity 20 0 Trading Across Borders Registering Property Paying Taxes Getting Credit Protecting Minority Mongolia EAP Investors Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны ажилтнууд Бизнес эрхлэх нь 2018 оны тоо баримтыг ашигладаг Тэмдэглэл: Хуваарь: 0 онооны төв, 100 гадаад оноо. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 126 Зураг 12: Монголын засаглалын шалгуур үзүүлэлтүүд Төрийн байгууллагууд Улс төрчдөд итгэл итгэл Засгийн газрын үр ашиг Төрийн санхүүжилтийн төрөл Нөлөөл Шүүхийн хараат бус байдал Эх сурвалж: Дэлхийн эдийн засгийн форум, Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индекс, Дэлхийн Банкны GovData360 (https://govdata360.worldbank.org/) 2018 оны 7-р сарын 30-нд нэвтэрсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 127 Зураг 13: Ядуурал, хөгжил цэцэглэлт ба тэгш бус байдал, Монгол улс 2010 -2016 он Ядуурлын түвшин, албан ёсны Хөгжил ба тэгш бус байдал Айл өрхийн орлогын өөрчлөлт, орлогын Орлогын эх үүсвэр, бүсээр, 2010-2016 эх үүсвэрээр Эх сурвалж: Монгол Улсын Статистикийн Мэдээллийн Үйлчилгээг ашиглан хийсэн өөрийн тооцоо (http://www.1212.mn/en/) .. Тайлбар: Орлогын өөрчлөлтийн задаргаанд (i) Хөдөө аж ахуйн орлого нь өөрийн хэрэглээнд зориулж үйлдвэрлэл орно, (ii) бусад орлогод хувийн шилжүүлэг орно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 128 Зураг 14: Бодит цалин ба ажил эрхлэлтийн үр дүнгээр, 2016-2000 Эх сурвалж: Монголын Статистикийн Мэдээллийн Үйлчилгээний (http://www.1212.mn/en/) өөрийн данс тооцоо 2018 оны 3-р сарын 15-нд нэвтэрсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 129 Зураг 15: 2010-2016 онд хөдөлмөрийн зах зээл дэх жендэрийн хуваагдал Ажилгүйдлийн түвин Оролцооны түвшин Эх сурвалж: Монгол Улсын Статистикийн Мэдээллийн Үйлчилгээг ашиглан хийсэн өөрийн тооцоо (http://www.1212.mn/en/). Зураг 16: Эмэгтэйчүүдийн цаг ашиглалт, зээлийн өргөдөл гаргах үйл явц Идэвхигүй байгаагийн шалтгаан, Монгол 2012 Зээлийн өргөдөлд тулгардаг бэрхшээлүүд, Эх үүсвэр: (Gasmann, Francois and Fardo Trinidade 2015) ба (International Finance Corporation 2015) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 130 Зураг 17: Төсвийн хуваарилалтыг үндсэн шилжүүлэгт хуваарилах замаар хуваарилах Pension Child Allowance Other social assistance Mortgage Subsidies Electricity Subsidies Heating Subsidies Education In-Kind Health In-Kind 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Эх сурвалж: (Freije ба Yang 2018) Тайлбар: Хэвтээ тэнхлэг нь нэг хүнд ноогдох орлогын татварыг урьдчилан тооцох, нэг хүнд ногдох өрхийн орлогын дампуурлыг шилжүүлэхийг хэлдэг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 131 Зураг 18: Ногоон хөгжил Монголд CO2 нэг хүнд ногдох ялгарал Карбон бүтээмж Ойн доройтол, жилийн 2000-2015 Хамгаалалттай газар Нэг хүнд ногдох цэвэр ус, жилд Агаарын бодхирдол Эх сурвалж: Green Growth Knowledge Platform (http://www.greengrowthknowledge.org/country/mongolia). 2018 оны 3-р сарын 15-нд нэвтэрсэн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 132 Зураг 19: Хүрээлэн буй орчны стресс, Монгол Ус хангамж ба хэрэгцээний ялгаа, Ус хангамж ба хэрэгцээний ялгаа, Өмнөговь Улаанбаатар хот Эх сурвалж: 2030 Гидрогеологийн нөөцийн бүлэг Монгол улс Усны судалгаа / ДЭМБ (2011) Гадна агаарын бохирдлын мэдээллийн сан; ба Дэлхийн Банк. Монгол улс. Улаанбаатар хотын агаарын чанарын дүн шинжилгээ. Эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулахын тулд Агаарын чанарыг сайжруулах. Хэлэлцүүлгийн баримтууд, Вашингтон ДС: Дэлхийн Банк. / Bloomberg News (2016 оны 12 -р сарын 22) / Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 133 Зураг 20: Хүрээлэн буй орнчы стресс, Монгол Агаарын температурын дундаж өсөлт Дулаарлын улмаас үүсч буй бэлчээрийн алдагдал Эх үүсвэр: (Batima 2006). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 134 Зураг 21: Нэг хүнд ногдох нийт баялаг, Монголд 1995-2015 Эх сурвалж: Lange, Wodon, Carey 2018-ийн өгөгдлийг ашиглан хийсэн өөрийн тооцоо. Тайлбар: Нийт баялаг нь үйлдвэрлэсэн капитал, байгалийн капитал, хүний капитал, гадаад цэвэр активын нийлбэр юм. Үйлдвэрлэсэн капитал нь машин механизм, барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж, хот суурин газрын болон орон сууцгүй газрын үнэ цэнэ юм. Байгалийн капитал нь түлш (газрын тос, хий, хатуу ба зөөлөн нүүрс), ашигт малтмал (боксит, зэс, алт, төмрийн хүдэр, тугалга, никель, фосфат, мөнгө, цагаан тугалга, цайр), хөдөө аж ахуйн газар (тариалангийн талбай, бэлчээр), ой мод (мод, нялцгай биетний зарим бүтээгдэхүүн) болон тусгай хамгаалалттай газар нутаг. Хүний капитал гэдэг нь хөдөлмөрийн насны хүн амын ирээдүйн орлогын өнөөгийн үнэ цэнэ нь амьдралынхаа туршид байдаг. Гадаад цэвэр актив нь гадаад активыг гадаад пассиваас хасдаг. Тодорхойлолт, барилга байгууламж ба цэвэр хөрөнгийн өөрчлөлтийг тооцоолох талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авна уу (Lange, Wodon and Carey 2018). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 135 Зураг 22: Хүрээлэн буй орчноос хамааралтай эрүүл мэндийн өртөг, Монгол 1990-2016 Эх сурвалж: IHME-ийн өгөгдлийг ашиглан Дэлхийн банкны ажилтнуудын хийсэн тооцоо (Эрүүл мэндийн Хүрээлэнгийн Хэмжүүр ба Үнэлгээ). 2016. "GBD Results Tool," Дэлхийн эрүүл мэндийн мэдээллийн бирж, http://ghdx.healthdata.org/gbd-results-tool (2017 оны 4-р сарын 27-нд нэвтэрсэн) болон Дэлхийн Банк. 2017. Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд 2017, http://databank.worldbank.org хаягт байдаг. Тайлбар: Нийгмийн халамжийн алдагдлыг бууруулахад төлөх хүсэл эрмэлзэл (ТБТ) нь нас баралтын эрсдэлийг бууруулж, статистикийн амьдралын үнэ цэнийг (VSL) үнэлдэг. VSL нь ТБТ-ийн нэгдсэн хэмжүүр юм. VSL-ийг улс тус бүрийн дунджаас нэг хүнд ногдох дундаж орлогын ялгааг тохируулах замаар үр ашгийн-шилжүүлэх арга техникийг ашиглан улс бүрт тооцдог. VSL-ийн үндсэн үнэ нь 1982 ба 2014 он хүртэл өндөр орлоготой орнуудад хийсэн 24 давуу эрхийн судалгаанаас гаргасан тооцооллын жишээ юм. Эдгээр судалгаануудаар тооцсон VSL-ийг 2011 оны үнээр үндэсний хэрэглээний үнийн индексээр тохируулан дараа нь хөрвүүлэв алдагдлыг тайлагнах валютын нэгжээс хамааран АНУ-ын доллар хүртэлх ТХХТ-ийн ханш эсвэл зах зээлийн ханшаар тооцно. VSL суурь нь судалгаа хийгдсэн жилд нэг хүнд ногдох Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн (ДНБ) -тэй холбоотой байна. ДНБ нь нэг хүнд ноогдох орлогын дундаж хэмжигдэхүүнээр тооцогддог. Судалгааны хүрээнд нэг хүнд ноогдох ДНБ-ний харьцаа нь VSL-г шилжүүлэхээр тооцсон бөгөөд энэ нь 1.0-1.4 ДНБ-ий орлогын уян хатан байдлыг бага ба дунд орлоготой орнуудын Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 136 хувьд өндөр орлоготой орнуудад 0.6-1.0 байна. VSL нь насны инвариантгүй; Насанд хүрэгчдэд зориулсан утга мөн хүүхэд ижил. Нийлмэл өгөгдлийн хүснэгтэнд тайлагнагдсан халамжийн алдагдлын төвийн утга нь загварчилсан 95- хувийн эргэлзээний интервалаас дундаж утга юм. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг Narain and Sall (2016), Дэлхийн Банк - IHME (2016) -ээс үзнэ үү. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 137 Зураг 23: Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийг эрэмблэх, оролцогч талууд, Дэлхийн банны шинжээчид болон жишиг тогтоох судалгаагаар Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны ажилтнуудын эмхэтгэл. Тэмдэглэл: Зүүн тэнхлэг нь өгөгдсөн группээс хүлээн авсан нийт хариултын хувь (жишээ нь, оролцогч талуудын зөвлөлдөх уулзалт, онлайн санал асуулга) хариултын хувь юм. Зүүн тэнхлэг нь Зураг А1 5-ын харьцуулах шалгуур үзүүлэлтүүдийн дунджаас доогуур үзүүлэлт юм. Дүрслэлийн зэрэглэл (в. 2013-2015) Зураг А1 5: Ангиллын зэрэглэл (в. 2013-2015) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 138 Зураг 24: Хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийг эрэмблэх, оролцогч талууд, Дэлхийн банкны шинжээчид болон жишиг тогтоох судалгаагаар дахин бүлэглэсэн Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны ажилтнуудын эмхэтгэл. Тэмдэглэл: Зүүн тэнхлэг нь өгөгдсөн бүлгээс хүлээн авсан нийт хариултын хувь (жишээ нь, оролцогч талуудын зөвлөгөө, онлайн санал). Зүүн тэнхлэг нь Зураг А1 5-ын харьцуулах шалгуур үзүүлэлтүүдийн дунджаас доогуур үзүүлэлт юм. Дүрслэлийн зэрэглэл (в. 2013-2015) Зураг А1 5: Ангиллын зэрэглэл (в. 2013-2015) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 139 ХАВСРАЛТУУД Хавсралт 1: Монголын жишиг тогтоох дасгал Энэхүү дүн шинжилгээний V бүлэгт дурдсан тус улсын тэргүүлэх чиглэлийг эрэмбэлэх дүн шинжилгээний дасгалын зорилго нь тогтвортой өсөлтийг хангах, хүн амын сайн сайхан байдлыг тогтворжуулах, хүрээлэн буй орчны стрессийг бууруулахад хамгийн тулгамдсан бодлогын чиглэлүүдийг тодорхойлох явдал юм. Энэхүү тэргүүлэх чиглэл тодорхойлох жишиг тогтоох дасгал нь хөгжлийн сонгосон үзүүлэлтүүдийн дагуу Монгол Улсын гүйцэтгэлийг бусад орнуудтай харьцуулан судална. Нэмж хэлэхэд, харьцуулалтыг жишиг орнуудтай болон ижил түвшний зарим улс орнуудтай харьцуулан шинжилнэ. Бенчмаркинг нь Монгол Улсыг гадаад ертөнцөд төлөөлөх гол шинж чанарыг харгалзан болон дэлхийн бусад орнуудтай ижил төстэй байдлыг нь харгалзан харьцуулсан. Энэ хоёр жишиг тогтоох дасгал нь Монгол Улсын гүйцэтгэл нь дэлхийн хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй орноос хир хол байгааг, мөн ижил төстэй орнуудтай харьцуулах замаар бодлого хэрэгжүүлэхэд тэргүүлэх ач холбогдол өгч болох асуудлыг тодорхойлох юм. Харьцуулсан улс орон сонголт Энэ хэсэгт Монгол Улсын бүтцийн гол шинж чанаруудыг хуваалцдаг улс орнуудыг олоход ашигласан алгоритмыг тайлбарлах болно. Энэ дүн шинжилгээний 1 дүгээр бүлэгт зааснаар Монгол Улс нь өвөрмөц хэд хэдэн онцлог шинжтэй юм. Энэ нь дэлхийн хамгийн динамик эдийн засагтай улс орнуудын нэгтэй хиллэдэг далайд гарцгүй орон юм. Өнгөрсөн зууны ихэнхийг Монгол Улс нь зөвлөлтийн нөлөөнд байж, Төв Азийн төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай орон байсан хэдий ч 1990-ээд оны эхээр бүх бүс нутагтаа хамгийн эрчимтэй ардчилалтай улсуудын нэг болжээ. Ихэнхдээ хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж байсан боловч өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд ашигт малтмалын томоохон орд газруудыг ашиглаж эхэлснээр уул уурхайд тулгуурласан эдийн засагт шилжсэн. Эдгээр гурван шинж чанар нь тус улсын эрүүл мэндийн байдал, боловсрол, дэд бүтэц, эдийн засгийн өсөлт, ядуурал, тэгш бус байдал гэх мэт янз бүрийн салбар дахь Монгол Улсын сүүлийн үеийн гүйцэтгэлд голлон нөлөөлдөг. Үүний үр дүнд эдгээр шинж чанарууд нь тухайн улс орны гүйцэтгэлийн урьдчилсан нөхцөл нь болдог бөгөөд эдгээр гүйцэтгэлийг ижил төстэй улсуудын урьдчилсан нөхцөлүүдтэй харьцуулах боломжтой болно. Эдгээр онцлог шинж чанаруудыг улс бүрээр хэмжих хувьсагчийн талаар дэлгэрэнгүй тайлбарыг доор өгөв: • Далайд гарцгүй улс. Далайд гарцгүй байх нь тухайн улс орон гадаад худалдаанд оролцох, ялангуяа алслагмал орнуудтай, эсвэл жин /өртөг өндөртэй барааны хувьд худалдаа хийх чадварыг хязгаарладаг. Далайд гарцгүй орны эдийн засгийн зардлын тухай одоогийн бүтээлүүдэд (Arvis, Raballand, Marteau 2007) газарзүйн нөхцөл байдлаас үүдэн тээвэр, ложистикийн өртөг өндөр байдаг тул эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг бууруулахаас гадна энэхүү нөхцөл байдлыг нь тээврийн бодлого дутагдалтай, эдийн засгийн рентийн үйл ажиллагаа зэрэг асуудлууд нь улам Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 140 доройтуулж байдаг. Далайд гарцгүй улс орнуудад далай тэнгист хиллэдэггүй бүх улсууд болон Каспийн тэнгис зэрэг эх газраар хязгаарлагдсан далай тэнгист ойр хиллэдэг улсуудыг хамруулсан. • Ардчилал. Ардчиллын тодорхойлолт, эдийн засгийн хөгжилтэй холбогдох асуудал нь өргөн цар хүрээтэй, нарийн төвөгтэй судалгааны асуудал юм. Эдийн засгийн хөгжил талаас нь авч үзвэл, зарим хүмүүс нээлттэй нийгэм ба бүрэн ардчилал гэдэг нь эдийн засгийн хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл бөгөөд хүний үндсэн хөгжил, зах зээлийн нээлттэй өрсөлдөөн, засгийн газрын санхүүжилтийг хянах нөхцөлийг бүрдүүлдэг гэж үздэг. Зарим нь ардчилал бол маш нарийн төвөгтэй зохицуулалтын механизм бөгөөд нийгэмд бүрэн төлөвшөөгүй бол клиентелизм, Засгийн газрын үр ашиггүй байдал, зогсонги байдлыг бий болгодог гэж үздэг.100 Ардчиллын тодорхойлолтыг авч үзвэл ардчиллыг (сонгууль, эрх мэдэл тусгаар тогтнол, улс төрийн намын оролцоо, чөлөөт хэвлэл гэх мэт) тодорхойлох олон нөхцөл байдаг бөгөөд эдгээр бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн ач холбогдол ардчиллыг зөвхөн олон талаас харуулахаас гадна хэд хэдэн "арга хэмжээнүүд" ийг бий болгож байдаг.101 Ардчилал, хөгжлийн хоорондын холбоог агностик байр суурийг бататгаж, дэлхийн улс орнуудын өнөөгийн улс төрийн дэглэмийг тодорхойлохыг оролддог. Үүний тулд бид улс төрийн улс төрийн дэглэмийг ардчилал гэж тодорхойлох индексийн нэгийг сонгоно. Ялангуяа, түүхийн болон газарзүйн хамрах хүрээ, түүнчлэн улс төрийн дэглэмийн олон талт байдлыг багтаасан Polity-ийн мэдээллийн цувралыг бид сонгон авсан. Индекс -10 аас +10 хооронд хэлбэлздэг. Улс төрийн дэглэм нь авто засрал гэж тодорхойлогддог (10-аас -6 хүртэлх индекс), анокрасис (-5 аас +5), ардчилал (6-10). 102 • Уул уурхайн нөөцөөс хамааралтай. Тухайн нутаг дэвсгэр дэх элбэг дэлбэг ашигт малтмалын орд газрууд нь улс орнууд эдийн засгийн өвөрмөц эх үүсвэрийг татах боломжийг олгодог хонжворт сугалаа мэт юм. Зарим тохиолдолд эдгээр уул уурхайн нөөцийн үнэ ханш олон улсын зах зээл дээр тааламжтай нөхцлийг бий болгодог ч зарим үед тогтворгүй байдаг. Ашигт малтмалын баялгаас олох түрээсийн хэмжээ үлэмж боловч тогтвортой бус шинж чанарыг агуулсан байдаг тул эдийн засгийн хөгжилд нөлөөлөх үр нөлөөг судалсан эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдийн эх сурвалж болсон. Зарим хүмүүс эдгээр түрээс нь валютын ханшийг өсгөх, гадаад худалдааны өрсөлдөх чадварыг бууруулах, үйлчилгээний салбарыг хэт нэмэгдүүлэх, төсвийн үр ашгийг сулруулж, улмаар эдийн засгийн гажуудал руу хөтөлдөг гэж үздэг. Зарим нь ашигт малтмалын баялаг нь эдийн засгийн гажуудлууд ("нөөцийн хяслан" гэж нэрлэдэг) ыг заавал дагуулахгүй бөгөөд зохистой институцын хүрээнд эрдэс баялаг нь улс орнуудын эдийн засгийг хөгжлийг түргэсгэж, хүн амын амьжиргааны 100 Хоёр талыг тайлбарлахын тулд Эдийн засгийн хэтийн төлөвөөс харна уу (Bardhan 2004). 101 Хамгийн алдартай индексүүд нь: Дэлхийн эрх чөлөө, Freedom House, World of Freedom Index, Канадын Фразер институт, Германы Либерал институт, АНУ-ын Катоны хүрээлэн, Улс төрийн тогтворгүй байдлын Polity-ийн өгөгдлийн цувралуудаас гаргасан Дэлхийн эрх чөлөөний индекс АНУ-ын Засгийн газрын ивээн тэтгэсэн судалгааны ажлын хэсэг (PITF). 102 Шалгуур үзүүлэлтүүдийн тодорхойлолт болон өгөгдлийн сангийн хандалтын талаар үзнэ үү (Roser n.d.). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 141 түвшнийг дээшлүүлдэг гэж үздэг.103 Дахин хэлэхэд, бид улс орны анхны нөхцлийг тодорхойлж, үр дүнг жишиг харьцуулалтын дасгалаар үнэлнэ. Нийт экспортын 50 гаруй хувийг газрын тос, хүдэр, ашигт малтмалын эзлэх тохиолдолд уул уурхайн нөөцөөс хараат байдлаас хамааралтайгаар тодорхойлдог. Энэ тоо баримт нь Дэлхийн хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтээс үүдэлтэй. Эдгээр гурван хувьсагч нь Монголыг өвөрмөц улс гэж тодорхойлдог. 2015 он гэхэд Монгол Улс нь бүрэн ардчилсан (индекс +10) гэж тодорхойлогдсон далайд гарцгүй улс бөгөөд ашигт малтмалын экспортын хамгийн өндөр хувийг (89.6 хувь) эзэлж байна. Үүнээс гадна сүүлийн 25 жилийн хугацаанд Монгол Улс илүү ардчилсан үйл ажиллагаа явуулж (Политигийн индекс 1990 онд +2 байснаа 2015 он гэхэд +10 болсон) байсан бөгөөд уул уурхайн экспортоос (1990 онд 59 хувь байснаа 2015 онд 89.6 хувь болсон) нилээн хамааралтай. Зураг А1 1 дээр дээр дурдсан гурван хувьсагчаар дэлхийн бүх улс орнуудын тархалтыг харуулав. Өндөр орлоготой орнуудыг оруулалгүйгээр дэлхийн 3 улс буюу Боливи, Монгол, Замби улсууд дээрх гурван хувьсагчийг агуулдаг. Далайд гарцгүй эдгээр гурван орнуудын Polity индекс нь 6-аас дээш бөгөөд ашигт малтмалын экспорт 50-иас дээш хувийг эзэлж байна. Гэхдээ жишиг харьцуулалтын зорилготой харьцуулах улс орнуудын тоо нь хэтэрхий бага байна. Үүний үр дүнд, ижил төстэй улс орнуудаас эдгээр гурван бүтцийн онцлогоос дор хаяж хоёрыг нь агуулсанг бөгөөд орлого өндөр бус улс орнуудыг сонгосон.104 Зураг А1-2 нь Монгол Улсыг тодорхойлох бүтцийн шинж чанаруудын нэг, хоёр, гурван зэрэг шинжийг агуулсан эсвэл огт агуулаагүй улсуудыг харуулж байна. Өндөр орлоготой улс орнууд улаан дөрвөлжинд, шар дөрвөлжин талбайд ардчилсан орнуудыг (Политигийн индексүүдээр 6 аас дээш), ногоон дөрвөлжинд (нийт экспортын 50% -иас дээш хувь нь эрдэс баялгийн экспорт эзэлдэг улс орнууд), хөх өнгийн талбайд далайд гарцгүй орнуудын эдийн засаг орно. Сонгосон харьцуулалт бүхий улс орнуудыг саарал өнгөөр сүүдэртүүлсэн байна. Нит 22 орныг сонгосон: Армен, Азербайджан, Болив, Ботсван, Чад, Колумб, Гана, Казахстан, Киргиз, Лесото, Македон, Молдав, Молдав, Нигер, Нигери, Парагвай, Перу, Серби, Таджикистан, Тимор Лести, Туркменистан, Узбекистан ба Замби улсууд орно. Хэдийгээр хоёр ба түүнээс олон бүтцийн шинж чанарыг агуулж байгаа ч эдгээр улсууд нь харьцангуй өөр: Сахарын цөлийн Африкаас долоон улс, Латин Америк, Карибын тэнгисээс дөрөв, Зүүн Азиас нэг, Европ, Төв Азийн 10 улсаас байна. Эрэмбэлэх аргачлал Олон тооны шалгуур үзүүлэлтүүдийг багтаахын тулд бид Дэлхийн банкны Глобал Практикийн шинжээчдээс 5-аас 10 хүртэлх шалгуур үзүүлэлтийг санал болгохыг хүссэн. Шинжээч бүр (дүн шинжилгээний баримт бичгийн эхэн дэх Талархал хэсэгт тэмдэглэв) тус тусын салбарыг төлөөлж, дэлхийн аль болох олон улс орны хэмжээнд гүйцэтгэлийн үндсэн тодорхойлолтын хамт шалгуур үзүүлэлтүүдийг санал болгосон. Ихэнх тохиолдолд шалгуур Нөөцийн хараалын эсрэг судалгаа, үндэслэлийг судлахын тулд үзнэ үү (Lederman and Maloney 2006). 103 1047-р сарын 1-ний өдөр Дэлхийн банк нэг хүнд ноогдох Үндэсний нийт орлого (ҮНО) тооцоог үндэслэн дэлхийн эдийн засгийн шинжилгээний ангиллыг хянадаг. 2015 оны 7-р сарын 1-ний байдлаар өндөр орлоготой улс орнууд нь Дэлхийн Банкны Атлас аргыг ашиглан тооцоолж буй нэг хүнд ноогдох ҮНБ-тэй гэж тооцдог. (http://data.worldbank.org/about/country-and-lending-groups). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 142 үзүүлэлтүүд хамгийн сүүлийн буюу 2013-2015 онуудын үеийг харуулав. Тухайн жил эсвэл бизнесийн мөчлөгийн нөлөөллийг багасгах зорилгоор зарим тохиолдолд шалгуур үзүүлэлтийг сүүлийн гурван жилийн дундаж утгаар авч хэмжсэн. Шалгуур үзүүлэлтүүдийн бүрэн жагсаалт, тэдгээрийн тодорхойлолт, эх сурвалжийг Хүснэгт А.1.1-ээс харж болно. Сонгосон шалгуур үзүүлэлт бүрийн хувьд олонлогт хамрагдсан орон бүр хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй орны үзүүлэлтээс хэр зөрүүтэй байгаа зайг хэмжих юм. Энэ нь хөгжлийн шалгуур үзүүлэлт тус бүрээр хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй орон болон харьцуулах бүлэг орнууд хоорондын үзүүлэлтийн ялгааг хэмжихтэй адил юм. Өндөр гүйцэтгэлтэй улсаас шалгуур үзүүлэлт тус бүр нь хэдий чинээ хол зайнд байна төдий чинээ энэ асуудлаарх гүйцэтгэл муу байна гэж үзнэ. Тухайн орны бүх үзүүлэлтийг нэгтгэн дүгнэхэд ямар салбар нь хамгийн сайн гүйцэтгэлтэй орноос хол (ойролцоо) байгаа буюу хөгжлийн бодлого, шинэчлэлийн илүү (дутууг) ач холбогдол шаардагдаж байгаа хөгжлийн сорилтуудыг илтгэх болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 143 Зураг A1 1: Монгол илүү ардчилсан болсон бөгөөд уул уурхайгаас илүү хамааралтай болсон. 125.0 Azerbaijan Turkmenistan 100.0 Qatar Venezuela, RB Iraq Angola Algeria Equatorial Guinea Sudan Chad Congo, Dem. Rep. Nigeria Timor-Leste Mongolia Saudi Arabia Kazakhstan Gabon Kuwait Bolivia Iran, Islamic Rep. Congo, Rep. Russian Federation Zambia Bahrain Oman Mozambique Norway Tajikistan Yemen, Rep. Guinea Colombia Australia Peru Ni… Chile Uzbekistan Mauritania Papua New Guinea Mongolia (c.1990) Armenia Ghana Trinidad and Tobago United Arab Emirates Ecuador 50.0 Lao PDR Cameroon Sierra Leone Greece Rwanda Zimbabwe South Africa Oils, ores and metals, percentage of merchandise exports Bhutan Belarus Madagascar Indonesia Canada Central African Republic Jamaica Egypt, Arab Rep. Montenegro Bulgaria Namibia Kyrgyz Republic Cote d'Ivoire Liberia Paraguay Albania 25.0 Tanzania Senegal India Lithuania Brazil Malaysia Guyana Croatia Singapore Togo Netherlands Mexico Georgia Cuba Lebanon Tunisia United Kingdom Finland Cyprus Belgium Morocco United States Estonia Ukraine Guatemala Sweden Latvia Korea, Rep. Burkina Faso Portugal Slovenia Jordan Panama Spain Vietnam Macedonia, FYR Philippines Denmark Burundi Turkey Suriname Botswana Argentina Poland Dominican Republic Romania Slovak Republic New Zealand Malawi Thailand Italy France Austria Honduras Luxembourg Switzerland Czech Republic Germany 5.0 Hungary Uganda Pakistan El Salvador Japan Afghanistan Benin Moldova Mali Nepal Kenya China Fiji Israel Ireland Ethiopia Sri Lanka Costa Rica Bangladesh Nicaragua Serbia Uruguay 1.0 -12 -9 -6 -3 0 3 6 9 12 Political regime Index (c. 2015) not land-locked country land-locked country Эх сурвалж: Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд, Дэлхийн банк; Мэдээлэл дэх манай дэлхий (https://ourworldindata.org/), 2017 оны 8-р сарын 15-нд нэвтэрсэн); Эдийн засгийн цогцолборын ажиглалтын тогтолцоо (https://atlas.media.mit.edu/en/), 2017 оны 12-р сарын 20-нд нэвтэрсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 144 Тэмдэглэл: Ашигт малтмалын экспортын улс орнууд нийт экспортын 50% -иас дээш ашигт малтмалын экспортын хэмжээ (жишээ нь: түлш, хүдэр ба металлын хувь) (хамгийн сүүлийн үеийн мэдээлэл 2013-2015 онуудад). Ардчиллын улс орнууд нь 2013-2015 онд улс төрийн дэглэмийн индексийн 7 ба түүнээс дээш оноогоор үнэлдэг хүмүүс юм. Индекс нь -10 (autocracy) -аас +10 (бүрэн ардчилал) хүртэлх мужууд юм. Этиоп, Судан улсууд нь индексүүд нь 1993, 2011 онуудад харилцан адилгүй байдаг. Дөрвөн хэмжигдэхүүний алинд нь ч мэдээлэл байхгүй улс орнуудыг оруулаагүй болно. Зураг A1 2: Категорийн дагуух улсуудын тархалт ба Монголыг жиших улсуудыг сонгох Mineral export countries (>=50% of total export) High Income countries ( GNI/head > US$ 12,476 ) Bangladesh Egypt Liberia Suriname Cambodia Fiji Madagascar Tanzania Bahrain Algeria Guinea Russian Fed. Cameroon Guinea-Bissau Malaysia Thailand Kuwait Angola Iran, I.R. Sudan China Haiti Morocco Togo Israel Oman Congo, Rep. Iraq Venezuela, B.R. Cote d'Ivoire Jordan Namibia Turkey Singapore Qatar Congo, Dem. Rep. Mauritania Yemen, Rep. Cuba Lebanon Sri Lanka Ukraine Saudi Arabia Ecuador Mozambique Vietnam U.A.E. Equatorial Guinea Papua New Guinea Landlocked countries Afghanistan Central African Rep. Nepal Armenia Niger Belarus Ethiopia Rwanda Azerbaijan Tajikistan Bhutan Lao PDR South Sudan Chad Turkmenistan Burkina Faso Malawi Uganda Kazakhstan Uzbekistan Burundi Mali Zimbabwe Austria Luxembourg Bolivia Botswana Lesotho Moldova Czech Rep. Slovak Rep. Mongolia Kyrgyz Rep. Macedonia, FYR Paraguay Hungary Switzerland Zambia Serbia Belgium Finland Netherlands Colombia Albania Dominican Rep. Indonesia Panama Canada France New Zealand Australia Ghana Argentina El Salvador Jamaica Philippines Croatia Germany Poland Chile Nigeria Benin Georgia Kenya Romania Cyprus Greece Portugal Norway Peru Brazil Guatemala Mauritius Senegal Denmark Ireland Slovenia Trinidad & Tobago Timor Leste Bulgaria Guyana Mexico Sierra Leone Estonia Italy Spain Cabo Verde Honduras Montenegro Solomon Isl. Estonia Japan Sweden Comoros India Nicaragua South Africa Korea, Rep. U.K Costa Rica Pakistan Tunisia Latvia U.S.A. Lithuania Uruguay Democracy countries (level >=7 ) Эх сурвалж: Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд, Дэлхийн Банк; Мэдээлэл дэх манай дэлхий (https://ourworldindata.org/), 20 17 оны 8-р сарын 15-нд нэвтэрсэн); Эдийн засгийн цогцолборын ажиглалтын тогтолцоо (https://atlas.media.mit.edu/en/), 2017 оны 12-р сарын 20-нд нэвтэрсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 145 Тэмдэглэл: Өндөр орлоготой улс орнууд ҮНБ / хүн амтай 12,476 америк доллараас дээш байгаа (2013 -2015 онд хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллийн жилээр). Ашигт малтмалын экспортын улс орнууд нийт экспортын 50% -иас дээш ашигт малтмалын экспортын хэмжээ (жишээ нь, түлш, хүдэр ба металлын хувь) (хамгийн сүүлийн үеийн мэдээлэл 2013 -2015 он хүртэл). Ардчиллын улс орнууд нь 2013-2015 онд хамгийн сүүлийн үеийн улс төрийн дэглэмийн индексийг 7 ба түүнээс дээш оноогоор үнэлдэг хүмүүс юм. Индекс нь -10 (autocracy) -аас +10 (бүрэн ардчилал) хүртэлх мужууд юм. Этиоп, Судан улсууд нь индексүүд нь 1993, 2011 онуудад харилцан адилгүй байдаг. Дөрвөн хэмжигдэхүүний алинд нь ч мэдээлэл байхгүй орнуыг оруулаагүй болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 146 Тэргүүлэгч орны тоон үзүүлэлттэй харьцуулахад тооцох зайг томъёолбол, |, − , | (,) = 100 (1) |, − , | , нь i шалгуур үзүүлэлт дэх s олонлогын хамгийн сайн гүйцэтгэгчийн утга, s олонлогт Дэлхийн бүх орнууд (w) болон сонгосон ижил төстэй орнууд (p)-ыг багтаасан; , нь i шалгуур үзүүлэлт дэх тухайн орны утга; ба , нь i шалгуур үзүүлэлт дэх хамгийн муу гүйцэтгэгчийн утга юм. Монгол Улсын тусгай тохиолдолд, энэ хэмжүүр нь s= {p, w} (,) олонлог дахь өгөгдсөн i шалгуур үзүүлэлт бүрийн Монгол (co) болон хамгийн сайн гүйцэтгэгч (bp) хоорондын зөрүүг тооцно. Сайн гүйцэтгэгч болон утгын мужийн хэт хазайсан утгыг тусгаарлахын тулд өгөгдлийг Дэлхийн орнуудын хувьд 5 болон 95 хувийн итгэх магадлалаар, сонгосон ижил төстэй орнуудын хувьд 10 болон 90 хувийн итгэх магадлалаар хязгаарласан болно.105 Энэ нормчлол нь хэрвээ бодит тэргүүлэгч орон илт мэдэгдэхүйц хазайсан утгатай байвал тухайн орны шалгуур үзүүлэлтийг хамгийн сайн гүйцэтгэгчээс хэтэрхий хол зөрүүтэй байлгахгүй байх зорилготой юм. Энэ нь мөн бага хэмжээний тархалтад өндөр утга оноосноор бүх шалгуур үзүүлэлтийн хувьд тодорхой хэлбэлзлийг хянах боломж олгодог. Мөн түүнчлэн харьцуулалт нь бүх шалгуур үзүүлэлтийн зайны хэмжээг 0-ээс 100 хүртэл оноодог. Энэ нормчлол нь өөр өөр индексийг өөр өөр хэмжүүр болон хүрээгээр харьцуулах боломж олгодог юм. Өгөгдсөн орны (манай тохиолдолд Монгол Улс) бүх шалгуур үзүүлэлтийг нэгтгэвэл хөгжлийн өөр өөр шалгуур үзүүлэлтүүдийн эрэмбийг тогтооно. Монголын тодорхойлсон хувьсагчдийн эрэмбийг Зураг A1 3 болон Зураг A1 4-т харуулав. Үр дүнгийн ач холбогдлыг бататгахын тулд эцсийн байдлаар эрэмбийг тодорхойлохдоо хоёр төрлийн эрэмбийг хослуулан хэрэглэсэн болно. Хувьсагч тус бүрийг харьцуулалтын бүлгүүд дэх хамгийн сайн гүйцэтгэгч хүртэлх зайгаас хамааран шууд утга өгсөн. Шууд утга нь тархалтын зайны дөрөвний нэгтэй харьцуулан 1-ээс 4-ийн хооронд оноосон болно. Үүний дараа хоёр олонлогийн (Дэлхийн орнууд болон сонгосон ижил төстэй орнууд) хувьсагчдийн шууд утгуудийн нийлбэрээр хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтийн эрэмбийг тодорхойлох шинэ индекс (2-оос 8-ийн хооронд утгаьай байна) зохиосон. 6-8 оноо авсан шалгуур үзүүлэлт нь хамгийн сайн гүйцэтгэгчээс аль нэг харьцуулалтын хувьд хамгийн багадаа 50%-ийн зайтай байгааг илтгэх бөгөөд бодлогын арга хэмжээ авахад илүү ач холбогдол өгч байсныг илэрхийлэх юм. 2-3 оноо авсан шалгуур үзүүлэлт нь Дэлхийн орнууд болон сонгосон ижил төстэй орнуудын хамгийн сайн гүйцэтгэгчийн 50%-д хэзээ ч хүрээгүй буюу бодлогын арга хэмжээ авахад ач холбогдол өгч байгаагүйг илэрхийлнэ. Энэхүү эрэмбийн жагсаалтыг 105 ө ү ө ө ө ү ү ү ү ү ү ү Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 147 Зураг A1 5-д харуулав. Зураг A1 3: Монгол улс ба олон улсын сайн гүйцэтгэл хоорондын зай (2013-2015 он) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 148 Монгол улс ба олон улсын сайн гүйцэтгэл хоорондын зай (2013-2015 он) үргэлжлэл Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 149 Зураг A1 4: Монгол улс ба жишиг улсуудын сайн гүйцэтгэл хоорондын зай (c. 2013-2015) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 150 Монгол улс ба жишиг улсуудын сайн гүйцэтгэл хоорондын зай (c. 2013-2015) -үргэлжлэл- Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 151 Зураг A1 5: Эрэмбийн жагсаалт (c. 2013-2015) Ижил Дэлхий төстэй Эрэмбий н орнуу н орнууд д нийлбэр Усны их дарамттай сав газарт амьдардаг хүн амын эзлэх хувь, 2010, (нийт хүн амын дүнд эзлэх %) 4 4 8 Интернэт хэрэглэгчдийн тоо, (100 хүнд ногдох) 4 4 8 Зах зээлийн төвлөрлийн индекс, (Хиршман-Херфиндах экспортын үнийн индекс) 4 4 8 Шингэн түлшний хүртээмж, хөдөө орон нутгийн (хөдөөгийн хүн амын дүнд эзлэх %) 4 4 8 Сэргээгдэх эх үүсвэрийн цахилгаан үйлдвэрлэл, усан цахилгаан станцаас бусад (Kвт цаг) 4 4 8 Тариалангийн газар (газар нутгийн %) 4 4 8 Сайжруулсан усны эх үүсвэр, хот суурин газар, (хотын хүн амын дүнд эзлэх %) 3 4 7 Усны бүтээмж, (2010 оны тогтмол ам.доллараар тооцсон куб метр) 4 3 7 Нэг хүнд ногдох замын салбарын эрчим хүчний хэрэглээ, (нэг хүнд ногдох газрын тосны эквивалент) 4 3 7 Хөрөнгийн зах зээлийн капиталын харьцаа (ДНБ-д эзлэх хувь) 4 3 7 Арилжааны хамгийн том гурван банкны хөрөнгө (Нийт арилжааны банкны активын дүнд эзлэх %) 4 3 7 Нэг ажилчинд ногдох хөдөө аж ахуйн нэмүү өртөг, (2010 оны тогтмол ам.доллараар). 4 3 7 Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж, хөдөө орон нутгийн (хөдөөгийн хүн амын дүнд эзлэх %) 3 3 6 Хаягдал усыг цэвэршүүлэх, (ийт усны дүнд эзлэх %) 4 2 6 Инноваци, (1-ээс 7 хүртэлх, индекс өндөр тусмаа илүү сайн) 4 2 6 Шингэн түлшний хүртээмж, хот суурин газар, (хотын хүн амын дүнд эзлэх %) 3 3 6 Хөдөө аж ахуйн нэмүү өртөг (ДНБ-д эзлэх хувиар) 3 3 6 Халдварт бус өвчний улмаас үхлийн шалтгаан (нийт дүнд эзлэх %) 3 3 6 Эрүүл мэндийн бусад зардлын дүн, (Эрүүл мэндийн нийт зардлын дүнд эзлэх %) 3 3 6 Авилгын эсрэг бодлогын индекс 3 3 6 Зээлийн шугамтай жижиг үйлдвэрлэлийн нийт жижиг үйлдвэрлэлд эзлэх дүн, (нийт жижиг үйлдвэрлэлийн дүнд эзлэх %) 3 3 6 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 152 Тохируулсан цэвэр хуримтлалын дүн, үүнд хүлэмжийн хийн хохирлыг багтаасан (нийт хүн амын дүнд эзлэх %) 2 4 6 Нийслэлд байрлах PM 2.5 тоосонцорд өртсөн хүн ам 2 4 6 ДНБ-ний $ тутамд ногдох CO2 ялгаралт (2011 оны ДНБ- ний ХАЧХ-ын $ тутамд ногдох кг) 3 3 6 Ажиллах хүчний оролцооны түвшин, нийт (15+ нийт ажиллах насны хүн амын дүнд эзлэх %) 3 2 5 Сайжруулсан усны эх үүсвэр, хөдөө орон нутгийн (хөдөөгийн хүн амын дүнд эзлэх %) 2 3 5 Гар утасны үүрэн захиалга (100 хүнд ногдох) 3 2 5 Мэргэшсэн удирдлагын чадвар (1-ээс 7 хүртэлх, индекс өндөр тусмаа илүү сайн) 3 2 5 Цахилгаан эрчим хүчний хангамж, хөдөө орон нутгийн (хүн амын дүнд эзлэх %) 2 3 5 Нийгмийн даатгалын хамрах хүрээ (2010), (Ажил эрхэлж буй хүн амын дүнд эзлэх %) 3 2 5 Ажиллагсдын сарын орлогын өсөлт, (Жилийн өсөлт) 2 3 5 Хөдөлмөрийн орлогын хувь, (үндэсний орлогын дүнд эзлэх %) 3 2 5 Татварын орлого, (ДНБ-д эзлэх хувь) 2 3 5 Эрүүл мэндийн хүртээмж ба чанарын индекс 3 2 5 Ардчиллыг батлах 3 2 5 Хуурай газрын хамгаалалттай хэсэг (нийт газар нутгийн дүнд эзлэх %) 3 2 5 Сэргээгдэх эх үүсвэрийн цахилгаан үйлдвэрлэл, усан цахилгаан станцаас бусад (нийт дүнд эзлэх %) 4 1 5 Сэргээгдэх эх үүсвэрийн цахилгаан үйлдвэрлэл, (нэг хүнд ногдох Kвт цаг) 4 1 5 ЖСАХ-ийн дутагдалтай хэрэгцээ (15-49 насны гэрлэсэн эмэгтэйчүүдийн дүнд эзлэх %) 2 2 4 Цалин, хөлстэй ажилчин, эмэгтэй (эмэгтэй ажил эрхлэлтийн дүнд эзлэх %) 2 2 4 Ажиллах хүчний оролцооны түвшин, эмэгтэйчүүд (15+ нийт ажиллах насны эмэгтэйчүүдийн дүнд эзлэх %) (ilo моделоор тооцов) 2 2 4 Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж, хот суурин газар, хотын хүн амын дүнд эзлэх %) 2 2 4 Бараа, үйлчилгээний экспорт, импорт, (ДНБ-д эзлэх хувь) 2 2 4 Дундаж орлогоор тооцсон доод хэсгийн 40 хувь дахь халамжийн өсөлт (дундаж орлогын өсөлт) 1 3 4 Ядуурлын түвшинг Үндэсний ядуурлын шугамаар харьцуулсан байдал (хүн амын дүнд эзлэх %) 2 2 4 Хэрэглээний үнээр тооцсон Инфляци, (ХҮИ-ийн жилийн өсөлтийн %) 1 3 4 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 153 Гэмтлийн улмаас нас барсан шалтгаан (осол гэмтлээс бусад нас баралтын дүнд эзлэх %) 1 3 4 Дундаж наслалт, нийт, (Шинэ төрсөн нярайн амьдрах жилийн тоо) 2 2 4 Хараат бус шүүх 2 2 4 Хүчтэй Засгийн газар 2 2 4 Хувийн сектор дахь дотоодын зээл (ДНБ-д эзлэх хувь) 3 1 4 Ган гачиг, үер, цаг уурын гамшигт өртсөн хүн ам, (1990- 2009 онд өртсөн хүн амын дүнд эзлэх дундаж %) 2 2 4 Эрчим хүчний импорт, цэвэр, (нийт эрчим хүчний хэрэглээний дүнд эзлэх %) 2 2 4 Хөдөө аж ахуйн түүхий эдийн экспорт (бараа бүтээгдэхүүний экспортын дүнд эзлэх %) 3 1 4 Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний индекс (2004-2006 = 100) 2 2 4 Эмэгтэй удирдлагатай байгууллага (нийт компаний дүнд эзлэх %) 2 1 3 Экспортын зардал. (Контейнер, ам. доллар) 2 1 3 Хамгийн ядуу бүлэгт хамаарах тусламж хүртэгчид - Нийгмийн хамгаалал ба хөдөлмөр эрхлэлтийн бүх хөтөлбөрүүд. (нийт тусламж хүртэгсдийн хувь) 2 1 3 Нийт тогтмол хөрөнгийн бүтэц, (ДНБ-д эзлэх хувь) 2 1 3 Дотоодын нийт хадгаламж (ДНБ-д эзлэх хувь) 2 1 3 Эрх мэдлийг тусгаарлах 2 1 3 Нийгмийн капитал 2 1 3 Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний индекс 2 1 3 1990-2015 оны ойн талбайд гарсан өөрчлөлт, (жил бүр үлдсэн ойн талбайн хувь хэмжээний өөрчлөлтийн %) 2 1 3 Их дээд сургуулийн нийт элсэлтийн харьцаа, эрэгтэй, (Албан ёсны дээд боловсрол эзэмших насны хүн амын дүнд эзлэх %) 2 1 3 Бүрэн дунд боловсролын нийт элсэлтийн харьцаа, эрэгтэй, (Албан ёсны БД боловсрол эзэмших насны хүн амын дүнд эзлэх %) 2 1 3 Бүрэн дунд боловсролын нийт элсэлтийн харьцаа, эмэгтэйчүүд, (Албан ёсны БД боловсрол эзэмших насны хүн амын дүнд эзлэх %) 2 1 3 Хөдөө аж ахуйн нэг ажилчинд ногдох хөдөө аж ахуйн газар, (Хөдөө аж ахуйн нэг ажиллагсдын тоонд ногдох гектар) 2 1 3 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, эмэгтэй (1000 амьд төрөлтөд ногдох хувь) 1 1 2 Жилийн цэнгэг усны гарц, нийт (дотоодын нийт усны нөөцийн дүнд эзлэх %) 1 1 2 Импортын зардал. (Контейнер, ам. доллар) 1 1 2 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 154 Цахилгааны хүртээмж, хот суурин, (хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Хамрах хүрээ - нийт нийгмийн хамгаалал ба хөдөлмөр эрхлэлт (нийт хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Ажилгүйдэл, эмэгтэй (нийт эмэгтэй ажиллах хүчний дүнд эзлэх %) (ilo моделоор тооцов) 1 1 2 Ажилгүйдэл, нийт, (нийт ажиллах хүчний дүнд эзлэх %) 1 1 2 Хүн амын доод хэсгийн 40 хувийн халамжийн өсөлт, (Жилийн өсөлт, 2007-2012 оны хооронд) 1 1 2 Жини коэффициент, (0-ээс 100 хүртэлх индекс) 1 1 2 Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, цэвэр орлогын урсгал (ДНБ-д эзлэх хувь) 1 1 2 Татвар төлөхөд бэлдэх болон төлөх хугацаа, (цагын тоо.) 1 1 2 Нэг хүнд ноогдох ДНБ өсөлт (Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ний жилийн өсөлтийн хувь) 1 1 2 Халдварт өвчин, жирэмсэн эхийн хоол тэжээлийн байдал зэргээс шалтгаалсан үхлийн шалтгаан (нийт дүнд эзлэх %) 1 1 2 Хүүхдийн дунд цус багадалтын тархалт, (5 хүртэлх насны хүүхдийн хувь) 1 1 2 Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, (1000 амьд төрөлтөд ногдох магадлал) 1 1 2 Зээлийн шугамтай пүүс (нийт пүүсүүдийн дүнд эзлэх %) 1 1 2 Өнгөрсөн жилд албан ёсны санхүүгийн байгууллагаас зээл авсан насанд хүрэгчдийн нийт насанд хүрэгчдэд эзлэх дүн (15 ба түүнээс дээш насны хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Албан ёсны санхүүгийн байгууллагад данстай иргэдийн нийт насанд хүрэгчдэд эзлэх дүн (15 ба түүнээс дээш насны хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Ойн бүрхэвч алдагдал (2005-2016) - Бүрхэвч > 50% 1 1 2 Ойн бүрхэвч алдагдал (2005-2016) - Бүрхэвч > 25% 1 1 2 Ойн бүрхэвч алдагдал (2005-2016) - Бүрхэвч > 10% 1 1 2 Азотын исэл ялгаруулалт (1990 оноос хойшхи өөрчлөлтийн %) 1 1 2 Хүрээлэн буй орчны эрүүл мэндийн зардал, (ҮНО-ын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Их дээд сургуулийн нийт элсэлтийн харьцаа, эмэгтэй, (Албан ёсны дээд боловсрол эзэмших насны хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Сургуулийн өмнөх боловсролын нийт элсэлтийн харьцаа, эрэгтэй, (Албан ёсны сургуулийн өмнөх боловсрол эзэмших насны хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 155 Сургуулийн өмнөх боловсролын нийт элсэлтийн харьцаа, эмэгтэй, (Албан ёсны сургуулийн өмнөх боловсрол эзэмших насны хүн амын дүнд эзлэх %) 1 1 2 1000 хүн амд ногдох малын тоо толгой (үхэр) 1 1 2 Хөдөө аж ахуйн газрын хэмжээ, (нийт газар нутгийн дүнд эзлэх %) 1 1 2 Тайлбар: Хилийн хүрэх зайг 4 ангилалд хуваадаг. Ангилал тус бүрийн үнэ цэнэ: 1: шилдэг гүйцэтгэлээс 25% иас бага, 2: шилдэг гүйцэтгэлээс 25-50% хооронд, шилдэг гүйцэтгэлэсс 50- 75%; 4: шилдэг гүйцэтгэлээс 75-100 хувийн хооронд. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 156 Table A.1. 1: Жишиг тогтоох дасгалын үзүүлэлтүүд Үзүүлэлт Дадлага дадлага Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Хөдөө аж ахуйн газрын Хөдөө аж ахуйн газар гэдэг нь байнгын газар Дэлхийн хөгжлийн http://data. 1 1 хэмжээ (нийт газар тариалан эрхлэх, байнгын бэлчээрийн газрын эзлэх үзүүлэлтүүд. worldbank.or нутгийн дүнд эзлэх %) хувийг хэлнэ. Тариалангийн газар нь НҮБ-ийн g/indicator/A ХХААБ-аас гаргасан ангиллын дагуу түр зуурын G.LND.AGRI. тариалангийн газар (хоёр удаа тариалан хураадаг ZS талбайг нэгээр тооцов), түр зуурын бэлчээр, худалдах зориулалтын болон өрхийн хэрэглээний ногооны тариалангийн газар, тариалангийн өнжөөсөн газар гэж тодорхойлсон газрууд багтана. Хөдөө аж ахуй Газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн үр дүнд орхигдсон газрыг оруулаагүй болно. Байнгын ургац хураадаг газар нь удаан хугацаагаар газар тариалан эрхэлдэг таримал ургамал тариалж байгаа бөгөөд ургац хураалт бүрийн дараа тухайлбал, какао, кофе, каучук зэрэг ургацыг дахин тариалах шаардлагагүй тариалангийн газрыг хэлнэ. Энэ ангилалд цэцгийн бут сөөг, жимсний мод, самар, усан үзмийн ороонго зэрэг газрыг оруулсан бөгөөд гуалин зэрэг мод тариалсан газрыг оруулаагүй болно. Байнгын бэлчээр нь бэлчээрийг 5 ба түүнээс дээш жилийн хугацаатай, тэжээл, байгалийн болон тариалангийн ургацыг тарьж ашигладаг газар юм. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 157 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Газар тариалан (1), ба Газар тариалангийн түр зуурын тариалангийн Дэлхийн хөгжлийн http://data. 1 2 байнгын тариалангийн талбай (хоёр удаа тариалан хураадаг талбайг үзүүлэлтүүд. Хүнс, worldbank.or газар (2) нэг ажилтчинд нэгээр тооцов), бэлчээрийг хадах эсвэл түр хөдөө аж ахуйн g/indicator/A ногдох (1000 ажилтан). бэлчээрлэх бэлчээрийн нуга, худалдах байгууллага G.LND.ARBL. (Хөдөө аж ахуйн нэг зориулалтын болон өрхийн хэрэглээний ногооны HA.PC ажиллагсдын тоонд тариалангийн газар, тариалангийн өнжөөсөн газар ногдох гектар) тухайлбал таваас доош жил хагалаагүй газар ба (2) http://data. ургац хураалт бүрийн дараа дахин тариалах worldbank.or шаардлагагүй какао, кофе, каучук зэрэг урт g/indicator/A хугацаанд газар тариалан эрхэлдэг таримал G.LND.CROP. ургамал тариалсан газар гэж ХХААБ-аас ZS тодорхойлсон нийт газар. Үүнд: (1) газар тариалангийн шилжүүлэлтээс үүдэн орхигдсон газрыг оруулаагүй болно. Ангилал (2) нь цэцгийн бут, жимсний мод, самар, усан үзмийн модны доорх газрыг хамардаг боловч гуалин тариалсан газрыг оруулаагүй болно. 0 0 Тариалангийн газар Тариалангийн газар нь ХХААБ-аас түр зуурын ургац Дэлхийн хөгжлийн http://data. 1 3 (нийт газар нутгийн тариалангийн газрыг (хоёр удаа тариалан хураадаг үзүүлэлтүүд. Хүнс, worldbank.or дүнд эзлэх %) талбайг нэгээр тооцов), түр зуурын бэлчээр, хөдөө аж ахуйн g/indicator/A худалдах зориулалтын болон өрхийн хэрэглээний байгууллага G.LND.ARBL. ногооны тариалангийн газар, тариалангийн ZS өнжөөсөн газар гэж тодорхойлсон газрууд багтана. Газар тариалангийн шилжүүлэлтээс үүдэн орхигдсон газрыг оруулаагүй болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 158 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Нэг ажилчинд ногдох Нэг ажилчинд ногдох хөдөө аж ахуйн Дэлхийн хөгжлийн http://data. 1 4 хөдөө аж ахуйн нэмүү бүтээгдэхүүний нэмүү өртөг нь хөдөө аж ахуйн үзүүлэлтүүд. worldbank.or өртөг. (2010 оны бүтээмжийн хэмжүүр юм. Хөдөө аж ахуйн g/indicator/E тогтмол ам. салбартын нэмүү өртөгийг тооцохдоо хөдөө аж A.PRD.AGRI. доллараар). ахуйн салбарын гарцаас (ҮОУСА 1-5) хагас KD. боловсруулсан бүтээгдэхүүний орцыг хасаж тооцно. Хөдөө аж ахуй нь ойн аж ахуй, ан агнуур, загас агнуур, ургац тариалалт, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл зэргээс бүрдэнэ. Мэдээлэл 2010 оны тогтмол ам. доллараар байна. 0 0 Хөдөө аж ахуйн тоног Хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмж нь хуанлийн Дэлхийн хөгжлийн http://data. 1 5 төхөөрөмж. (100 жилийн эцэст эсвэл хуанлийн жилийн дараа үзүүлэлтүүд. Хүнс, worldbank.or хавтгай дөрвөлжин км жилийн эхний улиралд хөдөө аж ахуйн салбарт хөдөө аж ахуйн g/indicator/A газар тариалангийн ашиглагдаж буй дугуй, гинжит тракторын байгууллага G.PRD.TRAC. талбайд ногдох (цэцэрлэгийн тракторыг эс тооцвол) тоог хэлнэ. ZS трактор) Тариалангийн газар нь ХХААБ-аас түр зуурын ургац тариалангийн газрыг (хоёр удаа тариалан хураадаг талбайг нэгээр тооцов), түр зуурын бэлчээр, худалдах зориулалтын болон өрхийн хэрэглээний ногооны тариалангийн газар, тариалангийн өнжөөсөн газар гэж тодорхойлсон газрууд багтана. Газар тариалангийн шилжүүлэлтээс үүдэн орхигдсон газрыг оруулаагүй болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 159 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Мал аж ахуйн Малын аж ахуйн бүтээгдэхүүний индекст бүх http://data. Дэлхийн хөгжлийн 1 6 бүтээгдэхүүний индекс төрлийн мах, сүү, бяслаг, өндөг, зөгийн бал, түүхий worldbank.or үзүүлэлтүүд. Хүнс, (2004-2006 = 100) эд, ноос, арьс, шир зэрэг бүтээгдэхүүн орно. хөдөө аж ахуйнg/indicator/A байгууллага G.PRD.LVSK. XD 0 0 1000 хүн амд ногдох Энгийн үхэр (Bos taurus); zebu, бөхтэй үхэр (Bos Дэлхийн хөгжлийн http://www.f 1 7 малын тоо толгой (үхэр) indicus); Азийн үхэр (дэд зүйл Bibos); Төвдийн үзүүлэлтүүд. ao.org/faost сарлаг (Поефагус грунненс). Нас, хүйс, тэжээх at/en/#data/ зорилгоос үл хамааран жагсаасан төрөл зүйл QA.Element амьтад багтана. Өгөгдлийг толгойн тоогоор code=511; илэрхийлсэн болно. Үхрийн тоо толгойг мянган хүн element:stoc амд хуваасан болно. k; item code=866 0 0 Хөдөө аж ахуйн түүхий Хөдөө аж ахуйн түүхий эд нь SITC-ийн 2-р хэсэг НҮБ-ын Статистикийн http://data. 1 8 эдийн экспорт (бараа (түлшээс бусад түүхий эд) -ээс бүрдэнэ. Үүнд 22, 27 хэлтсээс эрхлэн гаргадаг worldbank.or бүтээгдэхүүний (нүүрс, нефть, үнэт чулуу агуулаагүй газрын бордоо WITS платформоор g/indicator/T экспортын хувь) дамжуулан Comtrade X.VAL.AGRI.Z ба ашигт малтмал), 28 (металын агууламжтай мэдээллийн сангаас S.UN хүдэр болон хаягдал) -ийг оруулаагүй болно. авсан Дэлхийн Банкны ажилтнуудын өгөгдлийн үнэлгээ. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 160 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Сургуулийн өмнөх Нийт элсэгчдийн тооны харьцаа нь насны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 2 1 боловсролын нийт хамааралгүйгээр албан ёсны боловсрол эзэмших үзүүлэлтүүд. worldbank.or элсэлтийн харьцаа насны хүн амын харгалзах боловсролын түвшний НҮБ-ын Боловсрол, g/indicator/ (НЭХ), эмэгтэй, (Албан шинжлэх ухаан, соёлын SE.PRE.ENRR. нийт элсэгчдийн харьцаа юм. НЭХ нь наснаасаа ёсны сургуулийн өмнөх байгууллага (ЮНЕСКО) FE боловсрол эзэмших өмнө болон хойно сургуульд орсон болон анги Статистикийн хүрээлэн. насны хүн амын дүнд улирсан хүүхдүүдээс шалтгаалан өөр өөр насны эзлэх %) ангиллаас бүрдэх учир 100% -аас илүү гарч болно. 0 0 Сургуулийн өмнөх Нийт элсэгчдийн тооны харьцаа нь насны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 2 2 боловсролын нийт хамааралгүйгээр албан ёсны боловсрол эзэмших үзүүлэлтүүд. worldbank.or Боловсрол элсэлтийн харьцаа насны хүн амын харгалзах боловсролын түвшний НҮБ-ын Боловсрол, g/indicator/ (НЭХ), эмэгтэй, (Албан шинжлэх ухаан, соёлын SE.PRE.ENRR. нийт элсэгчдийн харьцаа юм. НЭХ нь наснаасаа ёсны сургуулийн өмнөх байгууллага (ЮНЕСКО) MA боловсрол эзэмших өмнө болон хойно сургуульд орсон болон анги Статистикийн хүрээлэн. насны хүн амын дүнд улирсан хүүхдүүдээс шалтгаалан өөр өөр насны эзлэх %) ангиллаас бүрдэх учир 100% -аас илүү гарч болно. 0 0 Бүрэн дунд Нийт элсэгчдийн тооны харьцаа нь насны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 2 3 боловсролын нийт хамааралгүйгээр албан ёсны боловсрол эзэмших үзүүлэлтүүд. worldbank.or элсэлтийн харьцаа, насны хүн амын харгалзах боловсролын түвшний НҮБ-ын Боловсрол, g/indicator/S эмэгтэй, (Албан ёсны нийт элсэгчдийн харьцаа юм. шинжлэх ухаан, соёлын E. БД боловсрол эзэмших байгууллага (ЮНЕСКО) SEC.ENRR.FE насны хүн амын дүнд Статистикийн хүрээлэн. эзлэх %) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 161 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Бүрэн дунд Нийт элсэгчдийн тооны харьцаа нь насны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 2 4 боловсролын нийт хамааралгүйгээр албан ёсны боловсрол эзэмших үзүүлэлтүүд. worldbank.or элсэлтийн харьцаа, насны хүн амын харгалзах боловсролын түвшний НҮБ-ын Боловсрол, g/indicator/S эрэгтэй, (Албан ёсны нийт элсэгчдийн харьцаа юм. шинжлэх ухаан, соёлын E. БД боловсрол эзэмших байгууллага (ЮНЕСКО) SEC.ENRR.M насны хүн амын дүнд Статистикийн хүрээлэн. A эзлэх %) 0 0 Их дээд сургуулийн Нийт элсэгчдийн тооны харьцаа нь насны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 2 5 нийт элсэлтийн хамааралгүйгээр албан ёсны боловсрол эзэмших үзүүлэлтүүд. worldbank.or харьцаа, эмэгтэй, насны хүн амын харгалзах боловсролын түвшний НҮБ-ын Боловсрол, g/indicator/S (Албан ёсны дээд нийт элсэгчдийн харьцаа юм. Дээд боловсрол нь шинжлэх ухаан, соёлын E. боловсрол эзэмших ахисан түвшний судалгаа хийж чадах эсэхээс үл байгууллага (ЮНЕСКО) TER.ENRR.FE насны хүн амын дүнд хамааран ерөнхийдөө бүрэн дунд боловсролоо Статистикийн хүрээлэн. эзлэх %) амжилттай төгссөн байхыг шаарддаг бөгөөд энэ нь элсэн ороход шаарддаг хамгийн эхний нөхцөл юм. 0 0 Их дээд сургуулийн Нийт элсэгчдийн тооны харьцаа нь насны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 2 6 нийт элсэлтийн хамааралгүйгээр албан ёсны боловсрол эзэмших үзүүлэлтүүд. worldbank.or харьцаа, эрэгтэй, насны хүн амын харгалзах боловсролын түвшний НҮБ-ын Боловсрол, g/indicator/S (Албан ёсны дээд нийт элсэгчдийн харьцаа юм. Дээд боловсрол нь шинжлэх ухаан, соёлын E. боловсрол эзэмших ахисан түвшний судалгаа хийж чадах эсэхээс үл байгууллага (ЮНЕСКО) TER.ENRR.FE насны хүн амын дүнд хамааран ерөнхийдөө бүрэн дунд боловсролоо Статистикийн хүрээлэн. эзлэх %) амжилттай төгссөн байхыг шаарддаг бөгөөд энэ нь элсэн ороход шаарддаг хамгийн эхний нөхцөл юм. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 162 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Эрчим хүчний импорт, Эрчим хүчний цэвэр импорт нь газрын тосны Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 1 цэвэр, (нийт эрчим эквивалентаар хэмжсэн эрчим хүчний хэрэглээнээс үзүүлэлтүүд. worldbank.or хүчний хэрэглээний үйлдвэрлэлийн хэмжээг хасаж тооцсон дүн юм. Олон улсын эрчим g/indicator/E дүнд эзлэх %) Сөрөг утга нь тухайн орныг цэвэр экспортлогч хүчний агентлаг (ОУЭХ- G.IMP.CONS. гэдгийг илтгэнэ. Эрчим хүчний хэрэглээ нь эцсийн ний Статистик © ZS хэрэглээний түлш болгон хувиргахаас өмнөх анхны ЭЗХАХБ/ ОУЭХ 2014, эрчим хүчийг илтгэх бөгөөд үүнийг тооцохдоо http://www.iea.org/stats Эрчим хүч ба олборлох үйлдвэр байгалын үйлдвэрлэл дээр импорт болон нөөцийн /index.asp) болон НҮБ- өөрчлөлтийг нэмж, экспорт болон олон улсын усан ын Эрчим хүчний онгоц, онгоцны тээвэрт ашигласан шатахууны Статистикийн жилийн хэрэглээг хасч тооцно. эмхтгэл. 0 0 Сэргээгдэх эх Сэргээгдэх эх үүсвэрийн цахилгаан үйлдвэрлэл нь Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 4 үүсвэрийн цахилгаан усан цахилгаан станц, геотермаль, нарны, үзүүлэлтүүд. worldbank.or үйлдвэрлэл, (нэг хүнд урсгалын, салхи, биомасс, био түлш зэрэг болно. Олон улсын эрчим g/indicator/E ногдох Kвт цаг) хүчний агентлаг (ОУЭХ- G.ELC.RNWX. ний Статистик © KH ЭЗХАХБ/ОУЭХ 2014, http://www.iea.org/stats /index.asp), ЭЗХАХБ-ын харъяалалгүй улс орнуудын Эрчим хүчний Статистик, Баланс ба ЭЗХАХБ-ын харъяа улс орнуудын Эрчим хүчний Баланс Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 163 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Сэргээгдэх эх Сэргээгдэх эх үүсвэрийн цахилгаан үйлдвэрлэл нь Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 5 үүсвэрийн цахилгаан усан цахилгаан станцаас бусад геотермаль, нарны, үзүүлэлтүүд. worldbank.or үйлдвэрлэл, усан урсгалын, салхи, биомасс, био түлш зэрэг болно. Олон улсын эрчим g/indicator/E цахилгаан станцаас хүчний агентлаг (ОУЭХ- G.ELC.RNEW. бусад (Нийт дүнд эзлэх ний Статистик © ZS %) ЭЗХАХБ/ОУЭХ 2014, http://www.iea.org/stats /index.asp), ЭЗХАХБ-ын харъяалалгүй улс орнуудын Эрчим хүчний Статистик, Баланс ба ЭЗХАХБ-ын харъяа улс орнуудын Эрчим хүчний Баланс Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 164 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Сэргээгдэх эх Сэргээгдэх эх үүсвэрийн цахилгаан үйлдвэрлэл нь Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 6 үүсвэрийн цахилгаан усан цахилгаан станцаас бусад геотермаль, нарны, үзүүлэлтүүд. worldbank.or үйлдвэрлэл, усан урсгалын, салхи, биомасс, био түлш зэрэг болно. Олон улсын эрчим g/indicator/E цахилгаан станцаас хүчний агентлаг (ОУЭХ- G.ELC.RNWX. бусад (Kвт цаг ний Статистик © KH ЭЗХАХБ/ОУЭХ 2014, http://www.iea.org/stats /index.asp), ЭЗХАХБ-ын харъяалалгүй улс орнуудын Эрчим хүчний Статистик, Баланс ба ЭЗХАХБ-ын харъяа улс орнуудын Эрчим хүчний Баланс 0 0 Хүрээлэн буй орчны Гадаад орчны агаарын бохирдол, орон байран Дэлхийн банкны 4 1 эрүүл мэндийн зардал, доторх агаарын бохирдол, цэвэр ус болон ариун Байгаль Орчин, (ҮНО-ын дүнд эзлэх %) цэврийн байгууламжийн хүртээмжгүй байдал, хар Байгалийн Нөөцийн тугалга, ажлын байрны хортой нөхцөл зэрэг Газар ОУТ болон Макро багтана. Үндэсний нийт орлогыг (ҮНО) ДХҮ-ээс Эдийн Засаг ба Төсвийн авсан болно. Удирдлагын ОУТ-тай хамтран гүйцэтгэв Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 165 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 ДНБ-ний $ тутамд Нүүрстөрөгчийн давхар ислийн ялгаралт нь нүүрс Дэлхийн хөгжлийн http://data. Хүрээлэн буй орчин ба 4 2 ногдох CO2 ялгаралт болон цементийн үйлдвэрлэлээс үүссэн хаягдал үзүүлэлтүүд. worldbank.or (2011 оны ДНБ-ний юм. Carbon dioxide emissions are those stemming Нүүрстөрөгчийн Давхар g/indicator/e байгалын нөөц ХАЧХ-ын $ тутамд from the burning of fossil fuels and the manufacture Ислийн Мэдээлэл n.atm.co2e.p ногдох кг) of cement. Үүнд хатуу, шингэн ба хийн түлш, шатдаг Шинжилгээний Төв, p.gd.kd хийн хэрэглээнээс үүссэн нүүрстөрөгчийн давхар Байгаль Орчны ислийг багтаана. Шинжлэх Ухааны Хэлтэс, Oak Ridge Олон Улсын Лаборатори, Tennessee, АНУ. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 166 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Ган гачиг, үер, цаг Ган гачиг, үер, цаг уурын гамшигт өртсөн хүн ам нь Дэлхийн хөгжлийн http://data. 4 3 уурын гамшигт өртсөн ган гачиг, үер, цаг уурын огцом өөрчлөлт гэж үзүүлэлтүүд. EM-DAT: worldbank.or хүн ам, (хүн амын эзлэх ангилагдсан гамшигт өртсөн жилийн дундаж хүн The OFDA/CRED Олон g/indicator/e хувийг олохдоо амын эзлэх хувь юм. Ган гачиг нь хур тунадас Улсын Гамшгийн n.clc.mdat.zs гамшигт өртсөн хүн тогтмол дунджаас доогуур байснаас үүдэлтэй бүс Мэдээллийн сан: амын тоог тухайн нутгийн урт хугацааны усан хангамжийн хомсдол www.emdat.be, хугацааны жилийн юм. Ган гачиг нь хөдөө аж ахуйн алдагдал, Universite Catholique de нийт хүн амын тоонд дотоодын усны урсац болон усан цахилгаан Louvain, Brussels хувааж тооцов, 1990- станцад нөлөөлдөг бөгөөд ундны ус болон хүнс (Belgium), Дэлхийн 2009 оны дундаж) тэжээлийн хомсдолд хүргэх аюултай. Үер нь гол, Банк. нуур, хиймэл нуур болон эрэг орчмын усны түвшин их хэмжээгээр нэмэгдэхийг хэлнэ. Цаг уурын огцом өөрчлөлт нь халуун болон хүйтэн уур амьсгалын долгионы нөлөөг хэлнэ. Хүйтэн агаарын урсгал нь удаан хугацаанд цочир хүйтрэх болон их хэмжээний газар нутагт гэнэтийн хүйтэн агаарын урсгал орж ирэхийг хэлнэ. Энэ нь хүйтэн жавартай хавсран хөдөө аж ахуй, дэд бүтэц, эд хөрөнгийн эвдрэлийг үүсгэж болно. Дулаан агаарын урсгал нь удаан хугацаанд цочир халуун болох мөн тодорхой бүс нутгийн хэвийн уур амьсгалын байдалтай харьцуулахад чийглэг цаг агаартай болохыг хэлнэ. Гамшигт өртсөн хүн ам нь бэртсэн, гэр оронгүй болсон, байгалын гамшгийн онцгой нөхцөл байдлын үед яаралтай тусламж шаардлагатай байгаа хүний тоо юм. Үүнд мөн нүүлгэн шилжүүлсэн болон дүрвэн зайлсан хүний тоог багтааж болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 167 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 1990-2015 оны ойн Нийт ойн талбай. ХХААБ-ын Дэлхийн ойн http://www.f 4 4 талбайд гарсан нөөцийн үнэлгээ 2015 ao.org/forest өөрчлөлт, (ойн талбайн ry/fra/fra201 хувь хэмжээний 5/en/ өөрчлөлтийн %) 0 0 Нийслэлд байрлах PM ДЭМБ-ын удирдамжийн хэмжээнээс (нэг куб метрт ДЭМБ Дэлхийн http://www. 4 5 2.5 тоосонцорд өртсөн 10 микрограмм) давсан гадаад орчны PM2.5 Хотуудын агаарын who.int/phe/ хүн ам (% of total бохирдлын жилийн дундаж агууламжид өртсөн хүн бохирдлын мэдээллийн health_topic population exposed to амын хэсгээр тодорхойлогдоно. сан (2016 оны 5 сар) s/outdoorair concentrations PM2.5) /databases/c ities/en/ 0 0 Азотын исэл Азотын исэл ялгаруулалт нь хөдөө аж ахуйн Дэлхийн Банкны http://data. 4 6 ялгаруулалт (1990 биомасс шатаалт, үйлвдэрлэлийн үйл ажиллагаа, мэргэжилтнүүдийн worldbank.or оноос хойшхи болон мал сүргийн удирдлагаас үүссэн ялгаралтыг тооцоо: Европын g/indicator/E өөрчлөлтийн %) хэлнэ. Жил бүрийн мэдээлэл нь тухайн жилийн комисс, Хамтарсан N.ATM.NOXE үзүүлэлт 1990 оны мэдээллээс хэрхэн өөрчилсөн судалгааны төв (JRC) / .ZG хувийг илэрхийлнэ. Нидерландын Байгаль орчны үнэлгээний агентлаг (PBL) Дэлхийн агаар мандлын судалгааны ялгаруулалтын мэдээллийн сан (EDGAR): http://edgar.jrc.ec.europ a.eu/. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 168 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Ойн бүрхэвч алдагдал Бүрхэвчийн хэмжээгээр ангилсан (>10%) 2001-2016 Hansen, M.C., http://www. 4 7 (2005-2016) - Бүрхэвч оны хугацаанд модны бүрхэвч алдалтын гектар P.V.Potapov, R. Moore, globalforest >10% хэмжээ. M.L. Chini, C.O.Justice, watch.org/co and J.R.G. Townshend. untries/over 2013. view “Hansen/UMD/Google/U SGS/NASA Tree Cover Loss and Gain Area.” University of Maryland, Google, USGS, and NASA. Accessed through Global Forest Watch on Dec 10, 2017. www.globalforestwatch. org Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 169 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Ойн бүрхэвч алдагдал Бүрхэвчийн хэмжээгээр ангилсан (>25%) 2001-2016 Hansen, M.C., http://www. 4 8 (2005-2016) - Бүрхэвч оны хугацаанд модны бүрхэвч алдалтын гектар P.V.Potapov, R. Moore, globalforest >25% хэмжээ. M.L. Chini, C.O.Justice, watch.org/co and J.R.G. Townshend. untries/over 2013. view “Hansen/UMD/Google/U SGS/NASA Tree Cover Loss and Gain Area.” University of Maryland, Google, USGS, and NASA. Accessed through Global Forest Watch on Dec 10, 2017. www.globalforestwatch. org Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 170 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Ойн бүрхэвч алдагдал Бүрхэвчийн хэмжээгээр ангилсан (>50%) 2001-2016 Hansen, M.C., http://www. 4 9 (2005-2016) - Бүрхэвч оны хугацаанд модны бүрхэвч алдалтын гектар P.V.Potapov, R. Moore, globalforest >50% хэмжээ. M.L. Chini, C.O.Justice, watch.org/co and J.R.G. Townshend. untries/over 2013. view “Hansen/UMD/Google/U Environmental and Natural Resources SGS/NASA Tree Cover Loss and Gain Area.” University of Maryland, Google, USGS, and NASA. Accessed through Global Forest Watch on Dec 10, 2017. www.globalforestwatch. org 0 1 Тохируулсан цэвэр Тохируулсан цэвэр хуримтлалын дүнг тооцохдоо Дэлхийн Банкны http://data. 4 0 хуримтлалын дүн, үүнд цэвэр үндэсний орлого дээр боловсролын зардлыг мэргэжилтнүүдийн worldbank.or хүлэмжийн хийн нэмж, эрчим хүчний хомсдол, ашигт малтмалын тооцоо нь Дэлхийн g/indicator/ хохирлыг багтаасан хомсдол, цэвэр ойн хомсдол, нүүрстөрөгчийн Банкны "Үндэстнүүдийн NY.ADJ.SVNG (ҮНО-д эзлэх хувь) давхар исэл, ялгаралтын хор хөнөөл зэргийг хасч нөөцийн өөрчлөлт: .GN.ZG тооцсон болно. Шинэ Мянганы Тогтвортой Хөгжлийг хэмжих" (2011) -д үндэслэсэн болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 171 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 1 Хуурай газрын Хуурай газрын тусгай хамгаалалттай хэсэг нь дор НҮБ-ын Байгаль Орчны http://data. 4 1 хамгаалалттай хэсэг хаяж 1,000 га газрыг хамарсан бүхлээрээ эсвэл Хөтөлбөр, Дэлхийн worldbank.or (нийт газар нутгийн хэсэгчилсэн хамгаалалттай газар юм. Үүнд улсаас Байгаль Хамгаалах g/indicator/E дүнд эзлэх %) хамгаалсан олон нийт орохыг хориглосон эрдэм Хяналтын Төв, Дэлхийн R.LND.PTLD. шинжилгээний нөөц газар, байгалийн цогцолборт Эрдэм Шинжилгээний ZS газар, байгалийн хөшөө дурсгал, байгалийн нөөц хүрээлэн, үндэсний эрх баялаг, ан амьтад, хамгаалалттай газар нутаг, болон баригчид, үндэсний тогтвортой хэрэглэх зорилготой газар нутаг багтана. хууль тогтоомж, олон Далай тэнгисийн бүс, ангилагдаагүй бүс, эрэг улсын гэрээ. орчмын (тэнгис орчмын зай), орон нутгийн болон бүс нутгийн хуулиар хамгаалагдсан хэсгүүд ороогүй болно. 0 0 Арилжааны банкны Иргэдэд санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлдэг, Дэлхийн хөгжлийн http://data. Санхүү ба Зах 5 1 салбарын тоо. (100,000 арилжааны банк шиг үйл ажиллагаа явуулдаг үзүүлэлтүүд. worldbank.or насанд хүрсэн хүн үндсэн байгууллагаас тусгаарлагдсан боловч Олон улсын валютын g/indicator/F Зээл тутамд ногдох банкны хуулиар тусгаарласан охин компаниудын зохион сан, Санхүүгийн B.CBK.BRCH. салбарын тоо) байгуулалтанд ороогүй суурин төлөөлөгчийн газар хүртээмжийн судалгаа. P5 болон бусад банкуудын байршил. 0 0 Албан ёсны санхүүгийн Банк, зээлийн холбоо, бусад санхүүгийн Demirguc-Kunt болон http://datato Санхүү ба Зах Зээл 5 2 байгууллагын дансны байгууллага (хоршоо, бичил санхүүгийн бусад эрдэмтэд, 2015, pics.worldba тоо, орлогоор, хүн байгууллага), шуудан (хэрвээ санхүүгийн үйл Дэлхийн Санхүүгийн nk.org/financ амын доод хэсгийн 40 ажиллагаа явуулдаг бол)-д данстай харилцагчдын Оролцооны ialinclusion/ хувь (15 ба түүнээс (өөрийн нэр дээр болон хамтран эзэмшигчтэй) Мэдээллийн Сан, дээш насны хүн амын эзлэх хувийг илэрхийлнэ. Үүнд мөн дебит карттай Дэлхийн Банк. дүнд эзлэх %) харилцагчийн тоог оруулсан болно (орлогоор, доод хэсгийн 40%, 15 ба түүнээс дээш насны хүн ам). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 172 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Хувийн сектор дахь Хувийн сектор дахь дотоодын зээл нь зээл, өмчийн Дэлхийн хөгжлийн http://data. Санхүү ба Зах Зээл 5 3 дотоодын зээл (Хувийн бус үнэт цаасыг худалдан авах, эргэн төлөгдөх үзүүлэлтүүд. worldbank.or сектор дахь дотоодын нөхцөлтэй зээл болон бусад өр төлбөрийг Олон улсын валютын g/indicator/F зээлийн ДНБ-д эзлэх арилжаалах зэргээр хувийн салбарт олгосон сан, Олон улсын S.AST.PRVT. хувь). санхүүгийн эх үүсвэрийг илэрхийлнэ. Зарим санхүүгийн статистик, GD.ZS орнуудад эдгээрээс гадна төрийн байгууллагад мэдээллийн файл, олгосон зээлийг мөн багтаадаг байна. Дэлхийн Банк, ЭЗХАХБ- ын ДНБ-ий тооцоо. 0 0 Албан ёсны санхүүгийн Банк, зээлийн холбоо, бусад санхүүгийн Demirguc-Kunt болон http://data. 5 4 байгууллагад данстай байгууллага (хоршоо, бичил санхүүгийн бусад эрдэмтэд, 2015, worldbank.or Санхүү ба Зах Зээл иргэдийн нийт насанд байгууллага), шуудан (хэрвээ санхүүгийн үйл Дэлхийн Санхүүгийн g/indicator. хүрэгчдэд эзлэх дүн ажиллагаа явуулдаг бол)-д данстай (өөрийн нэр Оролцооны (WP_time_0 (банкинд данстай дээр болон хамтран эзэмшигчтэй) насанд Мэдээллийн Сан, 1.1) (өөрийн нэр дээр хүрэгчдийн эзлэх хувь. Үүнд мөн дебит карттай Дэлхийн Банк. болон хамтран насанд хүрэгсдийн тоог оруулсан болно. эзэмшигчтэй) насанд хүрэгчдийн эзлэх %) 0 0 Зээлийн шугамтай Зээлийн шугамтай эсвэл санхүүгийн байгууллагаас Дэлхийн банк, Аж Ахуйн http://data. 5 5 жижиг үйлдвэрлэлийн зээл авах боломжтой жижиг үйлдвэрлэлийн эзлэх Нэгжийн Судалгаа worldbank.or Санхүү ба Зах нийт жижиг хувь. g/data- Зээл үйлдвэрлэлд эзлэх дүн, catalog/ente (нийт жижиг rprise- үйлдвэрлэлийн дүнд surveys эзлэх %) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 173 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Өнгөрсөн жилд албан Өнгөрсөн 12 сарын хугацаанд банк, зээлийн Global Findex https://open 5 6 ёсны санхүүгийн холбоо, бичил санхүүгийн байгууллага, бусад мэдээллийн бааз (Aslı knowledge.w Санхүү ба Зах Зээл байгууллагаас зээл санхүүгийн байгууллагаас ямарваа нэгэн зээл авсан Demirgüç-Kunt ба Leora orldbank.org авсан насанд гэж мэдээлсэн насанд хүрэгчдийн эзлэх хувь. Klapper, 2012) /bitstream/h хүрэгчдийн нийт "Санхүүгийн оролцоог andle/10986 насанд хүрэгчдэд эзлэх хэмжих нь: Global /6042/WPS6 дүн (банкнаас ямарваа Findex", Дэлхийн 025.pdf?seq нэгэн зээл авсан гэж Банкны бодлогын uence=1 мэдээлсэн насанд судалгааны баримт хүрэгчдийн %) бичиг 6025). 0 0 Арилжааны хамгийн Арилжааны хамгийн том гурван банкны хөрөнгийн Олон улсын санхүүгийн http://econ. 5 7 том гурван банкны нийт арилжааны банкны активын дүнд эзлэх хөгжлийн мэдээллийн worldbank.or хөрөнгө (%) харьцаа. Нийт хөрөнгөд нийт орлого олох хөрөнгө, сан (GFDD). g/WBSITE/EX бэлэн мөнгө болон банкнаас авах авлага, Боловсруулаагүй TERNAL/EXT Санхүү ба Зах Зээл барьцаанд хураагдсан үл хөдлөх хөрөнгө, үндсэн өгөгдлийг Bankscope-с DEC/EXTGLO хөрөнгө, гүүдвил, бусад биет бус хөрөнгө, тайлант авав.. BALFINREPO үеийн татварын хөрөнгө, хойшлогдсон татварын RT/0,,conten хөрөнгө, tMDK:23492 зогсоосон үйл ажиллагаа болон бусад хөрөнгө 070~pagePK: багтана. Bankscope-д мэдээлсэн банкны тоо 3 64168182~pi болон түүнээс дээш үед. (Bankscope-ийн банк тус PK:64168060 бүрийн нэгтгээгүй мэдээллээс тооцоолов) ~theSitePK:8 816097,00.ht ml Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 174 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Хөрөнгийн зах зээлийн Хөрөнгийн зах зээлд бүртгэлтэй хувьцааны нийт Олон улсын санхүүгийн http://econ. 5 8 капиталын харьцаа үнийн дүнгийн ДНБ-д эзлэх хувь. хөгжлийн мэдээллийн worldbank.or (ДНБ-д эзлэх хувь) сан. g/WBSITE/EX TERNAL/EXT Санхүү ба Зах Зээл DEC/EXTGLO BALFINREPO RT/0,,conten tMDK:23492 070~pagePK: 64168182~pi PK:64168060 ~theSitePK:8 816097,00.ht ml 0 0 Зээлийн шугамтай Зээлийн шугамтай эсвэл албан ёсны санхүүгийн Дэлхийн банк, Аж Ахуйн http://data. Санхүү ба Зах Зээл 5 9 пүүсийн нийт байгууллагаас зээл авах боломжтой пүүсийн Нэгжийн Судалгаа worldbank.or пүүсүүдийн дүнд эзлэх харьцаа. g/data- хувь (нийт пүүс) (%). catalog/ente (Зээлийн шугамтай rprise- пүүсийн нийт surveys пүүсүүдийн дүнд эзлэх %) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 175 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 1 Банкны чанаргүй Банкны чанаргүй зээлийн нийт зээлд эзлэх хувийг Олон Улсын Валютын http://data. Санхүү ба Зах Зээл 5 1 зээлийн нийт зээлд тооцохдоо чанаргүй зээлийн хэмжээг нийт зээлийн Сан, Дэлхийн worldbank.or эзлэх хувь (%) багцын дүнд хувааж тооцно (зээлийн алдагдлын санхүүгийн тогтвортой g/indicator/F тусгай барьцааг хасахаас өмнөх чанаргүй зээлийн байдлын тайлан. B.AST.NPER. хэмжээг багтаасан болно). Чанаргүй зээл гэж ZS ангилагдсан зээлийн хэмжээг зөвхөн хугацаа хэтэрсэн зээлийн төлбөрөөр бус тухайн зээлийн баланс дээр бүртгэгдсэн нийт дүнгээр нь тооцно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 176 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 1 Банкны өөрийн Банкны өөрийн хөрөнгийн харьцаа гэдэг нь банкны Олон Улсын Валютын http://data. 5 2 хөрөнгийн харьцаа (%) өөрийн хөрөнгө болон нөөцийн нийт хөрөнгөд Сан, Дэлхийн worldbank.or эзлэх харьцааг хэлнэ. Өөрийн хөрөнгө болон санхүүгийн тогтвортой g/indicator/ нөөцөд хувьцаат капитал (ердийн хувьцаа, давуу байдлын тайлан. FB.BNK.CAPA эрхтэй хувьцаа болон халаасны хувьцаа), бусад өмч .ZS (нэмж төлөгдсөн хувьцаа, дахин үнэлгээний нэмэгдэл болон хандивын капитал), хуримтлагдсан Санхүү ба Зах Зээл ашиг, алдагдал, хоёрдогч өглөг болон нийгмийн хөгжлийн сан орно. Нэгдүгээр зэрэглэлийн өөрийн хөрөнгө гэдэгт дийлэнх орны банкны системд нийтлэг шинж чанартай байдаг хувьцаат капитал (ердийн хувьцаа, халаасны хувьцаа болон давуу эрхтэй хувьцаа), болон нийт зохицуулалтын хөрөнгө буюу хөрөнгийн хамгийн бага түвшинг (энэ нь 2 болон 3 дугаар зэрэглэлийн хөрөнгөөс бүрдэнэ) хадгалахад шаардагдах хөрөнгийн хэмжээгээр эргэн төлөгдөхгүй зарим нэг тодорхой төрлийн хоёрдогч өрийн хэрэгслүүдийг хэлнэ. Нийт хөрөнгө гэж бүх төрлийн санхүүгийн болон санхүүгийн бус хөрөнгийг хэлнэ. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 177 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Үзэл бодлоо Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний түвшинг Bertelsmann http://data. 6 7 илэрхийлэх эрх үнэлэхдээ дараах зүйлсийг анхаарна: Transformation Index worldjustice чөлөөний индекс · Үндсэн хууль нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх (BTI) project.org/ чөлөөг баталгаажуулсан, хууль нь хэрэгждэг · Хувь хүн, байгууллага, хэвлэл мэдээллийн https://widg хэрэгслийн эрх ашиг, махбодид хохирол ets.weforum. учруулахаар төр, нөлөө бүхий сонирхлын бүлгүүд org/global- заналхийлэх, шүүмжлэлтэй ханддаг хэвлэл competitiven мэдээлэл, сэтгүүлчдэд дарамт учрах ess-report- · Хэрэв төр нь цагдан хяналт явуулдаг, эсвэл 2017/ сэтгүүлчид өөрсдөө цензур хийдэг Засаглал · Хэрэв саналын зөрчилдөөнийг заналхийлэх зорилгоор төрийн албан хаагчдыг гүтгэлгэвэл эрүүгийн хуулиар шийтгэх, торгууль шийтгэл оногдуулдаг бол · Мэдээллийн эрх чөлөөний хууль тогтоомж бий болсон, үр дүнтэй бол · Хэвлэл мэдээллийн системийн бүтэц нь олон нийтийн санал бодлыг тусгадаг Ардчилсан үйл явцыг хамгаалдаг эрх зүйн хязгаарлалт (хэвлэл мэдээллийн хяналтын зөвлөлийн ёс зүйн удирдамж, хориг тавих үзэн ядалт гэх мэт) доод оноо өгөх шалтгаан гэж үзэхгүй. 0 0 Авилгын эсрэг http://data. Засагл ал 6 8 бодлогын индекс worldjustice project.org/ Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 178 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Хүчтэй Засгийн газар Засаглах үр дүнтэй чадавхийг үнэлэхдээ BTI нь Bertelsmann https://www 6 9 засгийн газруудыг захиргаадалтын дэглэмтэй, Transformation Index .bti-project. болон ардчилсан сонгуулиар сонгогдсон засгийн (BTI) org/en/index Засаглал газар гэж ялгасан. Ингэснээр тогтвортой /status- захиргаадалтын дэглэмийг өндөр оноо авах index/ нөхцлөөс сэргийлдэг. Энэ шалгуурт захиргаадалт нь 3-аас дээш оноо авах боломжгүй. Ардчилал гэж ангилагдсан хамгийн доод оноо нь 4 оноо болно. 0 1 Ардчиллыг батлах Эрх мэдэл бүхий дэглэмийн үед санал асуулга Bertelsmann https://www Засаглал 6 0 явуулах нь найдвартай, баталгаатай байдал Transformation Index .bti-project. дутагдаж байдгийг харгалзан үзэхэд зөвхөн (BTI) org/en/index ардчилсан орнуудын хувьд энэ үзүүлэлтийг /status- хэрэглэдэг. index/ 0 1 Нийгмийн капитал Энэ асуулт нь иргэд хоорондын харилцан Bertelsmann https://www 6 1 итгэлцлийн түвшинг үнэлэхэд чиглэсэн бөгөөд Transformation Index .bti-project. хамтын ажиллагаа, харилцан дэмжлэг үзүүлэхэд (BTI) org/en/index чиглэдэг бөгөөд улс төрийн цаашдын зорилгод /status- чиглүүлэхийн оронд өөртөө туслах зорилготой. index/ Засаглал Нийгмийн капитал нь уламжлалт нийгэмлэгүүдийн харилцах соёлын хэв маягт үндэслэж болно. Заана уу: · Иргэдийн дунд эв санааны нэгдэл, итгэл үнэмшлийн мэдрэмж хэр байдаг (нийтийн санаа бодлын судалгаанаас үзэхэд) - соёл, байгаль орчны болон нийгмийн холбоодын сайн дурын, бие даасан байгууллага хэр байдаг Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 179 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 1 Эрх мэдлийг тусгаарлах Энэ асуулт нь эрх мэдлийн хуваарилалтын үндсэн Bertelsmann https://www 6 2 бүтэц, үйл ажиллагаа (институцийн ялгаа, функцээр Transformation Index .bti-project. ажилладаг хөдөлмөрийн хуваарилалт, хамгийн (BTI) org/en/index Засаглал чухал нь чек, үлдэгдлүүд) юм. Гэсэн хэдий ч, /status- Энэ нь парламентын тогтолцоонд ажиглагдаж index/ болох эрх мэдлийн нэгдмэл байдал, нэгдмэл хандлагад хандах хандлага биш юм. Энэ нь төрийн эрх мэдэл хуульд захирагдана гэсэн үг юм. 0 1 Хараат бус шүүх Хараат бус шүүх засаглалын хувьд чадвар, эрх Bertelsmann https://www 6 3 засаглал мэдэлтэй байдаг: Transformation Index .bti-project. · Олон нийтийн болон иргэний хууль тогтоомж, (BTI) нь org/en/index бодлого, бодлогыг тайлбарлаж, хянан үзэх /status- · Улс төрийн шийдвэр гаргагчид буюу хүчирхэг index/ Засаглал бүлгүүдийн нөлөөллөөс ангид, өөрийн үзэл бодлыг баримталдаг хувь хүмүүс болон авлигатай тэмцэх · ялгаатай байгууллага бий болгох, эрх зүйн боловсрол, хууль цаазын ухаан, шүүхийн тогтолцоо, оновчтой ажиллагаа, мэргэжлийн ур чадвар, давж заалдах гомдол, шүүхийн захиргаа зэрэг болно 0 1 Олон нийтийн Дэлхийн эдийн засгийн https://www 6 4 байгууллага форум, Дэлхийн .weforum.or Засаглал өрсөлдөх чадварын g/reports/th тайлан 2017-2018 e-global- competitiven ess-report- 2017-2018 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 180 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 1 Олон нийтийн санг Төрийн санг компаниуд, хувь хүмүүс, бүлгүүдэд Дэлхийн эдийн засгийн https://www 6 5 өөрчлөх хууль бусаар тараах нийтлэг эсэх? форум, Дэлхийн .weforum.or Засаглал Энэ утга 1-ээс 7 хооронд хэлбэлздэг; 1 нь маш өрсөлдөх чадварын g/reports/th түгээмэл бөгөөд 7 нь хэзээ ч тохиолддоггүй тайлан 2017-2018 e-global- competitiven ess-report- 2017-2018 0 1 Улс төрчдөд итгэх олон Улс төрчдийн ёс зүйн хэм хэмжээг хүмүүс хэрхэн Дэлхийн эдийн засгийн https://www 6 6 нийтийн итгэл үнэлдэг вэ? форум, Дэлхийн .weforum.or Засаглал Энэ утга 1-ээс 7 хооронд хэлбэлздэг; 1 нь бага, 7 нь өрсөлдөх чадварын g/reports/th маш өндөр тайлан 2017-2018 e-global- competitiven ess-report- 2017-2018 0 1 Төрийн албан хаагчийн Төрийн албан тушаалтнууд бодлого, гэрээнүүд дээр Дэлхийн эдийн засгийн https://www 6 7 шийдвэр дэх Favoritism шийдвэр гаргахдаа танил тал, холбоотой форум, Дэлхийн .weforum.or Засаглал компаниуд, хувь хүмүүст ялгавартай ханддаг талаар өрсөлдөх чадварын g/reports/th авч үздэг. тайлан 2017-2018 e-global- Энэ утга 1-ээс 7 хооронд хэлбэлздэг; 7 нь нааштай competitiven ханддаггүй. ess-report- 2017-2018 Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 181 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 1 Засгийн газрын Энэ нь засгийн газрын төсвийн орлогыг хэрхэн үр Дэлхийн эдийн засгийн https://www 6 8 зардлын үр ашиг дүнтэй зарцуулж байгааг хэмждэг. форум, Дэлхийн .weforum.or Засаглал Энэ утга 1-ээс 7 хооронд хэлбэлздэг; 7 нь маш үр өрсөлдөх чадварын g/reports/th дүнтэй гэж үздэг тайлан 2017-2018 e-global- competitiven ess-report- 2017-2018 0 0 Төрөх үеийн Төрөхийн үеийн амьдралын дундаж наслалт гэдэг Дэлхийн хөгжлийн http://data. 7 1 амьдралын дундаж нь шинэ төрсөн хүүхдийн цаашид үргэлжлэн үзүүлэлтүүд. Эрэгтэй, worldbank.or наслалт, нийт. (төрөх амьдрах дундаж хугацаа бөгөөд төрөх үеийн нас эмэгтэй хүмүүсийн g/indicator/F үеийн) баралтын чиг хандлага шинэ төрсөн нярайн дундаж наслалтаас S.AST.PRVT. Эрүүл мэнд, хоол тэжээл, хүн ам амьдрах хугацааг харуулдаг. төрсөн эхчүүдээс: (1) GD.ZS НҮБ-ын Хүн амын хэлтэс. Дэлхийн хүн амын хэтийн төлөв, (2) Нэгдсэн Үндэстний Статистикийн хэлтэс. (4) Евростат: Хүн ам зүйн статистик, (5) Номхон далайн бүсийн холбооны статистик ба хүн ам зүйн хөтөлбөр, (6) АНУ-ын Тооллогын Товчоо: Олон улсын мэдээллийн сан. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 182 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 5 хүртэлх насны Тав хүртэлх насны хүүхдийн нас баралтын түвшин Дэлхийн хөгжлийн http://data. 7 2 хүүхдийн эндэгдэл. гэдэг нь тухайн жилд шинэ төрсөн хүүхэд 5 нас үзүүлэлтүүд. Хүүхдийн worldbank.or Эрүүл мэнд, хоол тэжээл, хүн ам (1,000 амьд тєрєлтєд хүрэхээс өмнөх нас баралтын 1000-д ногдох эндэгдлийн їнэлгээ g/indicator/S ногдох магадлал) магадлал юм. (НҮБ-ын Хүүхдийн сан, H.DYN.MORT ДЭМБ, Дэлхийн банк, НҮБ-ын Хүн амын тооллогын популяцийн хэлтсээс), НҮБ-ын Хүүхдийн төлөө байгууллагуудын бүлгээс www.childmortality.org вэбсайтаас боловсруулсан. 0 0 Эрүүл мэндийн Эрүүл мэндийн даатгалгүй зарлага гэдэг нь эрүүл Дэлхийн хөгжлийн http://data. Эрүүл мэнд, хүнс тэжээл, ба 7 3 даатгалгүй зарлага. мэндийг нөхөн сэргээх үйлчилгээ үзүүлэгчид, үзүүлэлтүүд. Дэлхийн worldbank.or (эрүүл мэндийн нийт эмийн сан, эмчилгээний хэрэгсэл болон бусад Эрүүл Мэндийн g/indicator/S зардлын хувь) бараа, үйлчилгээг нийлүүлэгчид шууд болон шууд Байгууллагын Үндэсний H.XPD.OOPC. бусаар төлөх төлбөр. Энэ нь хувийн эрүүл мэндийн Эрүүл мэндийн дансны TO.ZS Хүн ам зардлын нэг хэсэг юм. мэдээллийн сан (хамгийн сүүлийн үеийн шинэчлэлтийн талаар http://apps.who.int/nha/ database/DataExplorerRe gime.aspx) үзнэ үү. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 183 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Өсвөр үеийнхний Өсвөр үеийнхний төрөлтийн түвшин гэдэг нь 15-19 Дэлхийн хөгжлийн http://data. тэжээл, ба Хүн Эрүүл мэнд, 7 4 төрөлтийн түвшин. насны 1000 эмэгтэйчүүдэд ногдох төрөлт. үзүүлэлтүүд. НҮБ-ын Хүн worldbank.or хүнс ам (1000 хүнд ногдох 15- амын хэлтэс, Дэлхийн g/indicator/S 19 насны төрөлт) хүн амын хэтийн төлөв. P.ADO.TFRT 0 0 Хүүхдийн цус Цус багадалт, жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн тархалт нь Дэлхийн хөгжлийн http://data. 7 5 багадалтын тархалт. (5 литоглобины хэмжээ литр тутамд 110 граммаас үзүүлэлтүүд. 1. ДЭМБ. worldbank.or хүртэлх насны бага байдаг жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь Глобал цус багадалтын g/indicator/S хүүхдийн хувь) юм. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага, Дэлхийн тархалт, хандлага 1995- H.ANM.CHLD Цус багадалтын тархалт. 2011. Женев: Дэлхийн .ZS эрүүл мэндийн Эрүүл мэнд, хүнс тэжээл, ба Хүн ам байгууллага; удахгүй болно. 2. Stevens GA, Finucane MM, De-Regil LM, et al. 1995-2011 онд гемоглобины концентраци, нийт болон хүнд хэлбэрийн цус багадалтын тархалт, дэлхийн болон бүс нутгийн болон үндэсний чиг хандлага, хүн амын төлөөлөлтэй холбоотой мэдээллийг системчилсэн дүн шинжилгээ хийсэн. Lancet Global Health 2013; 1 (1): e16-e25. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 184 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Гэмтлийн улмаас нас Үхлийн шалтгаан нь бүх насны бүх нас баралтын Дэлхийн хөгжлийн http://data. тэжээл, ба Хүн ам Эрүүл мэнд, хүнс 7 6 барсан шалтгаан (нийт эзлэх хувийн үндэслэл болгодог. Осол гэмтэл, үзүүлэлтүүд. worldbank.or хувь) санаатай гэмтэл орно. g/indicator/S H.DTH.INJR.Z S 0 0 Халдварт өвчин, Үхлийн шалтгаан нь бүх насны бүх нас баралтын Дэлхийн хөгжлийн http://data. тэжээл, ба Хүн ам Эрүүл мэнд, хүнс 7 7 жирэмсэн эхийн хоол эзлэх хувийг үндэслэл болгодог. Халдварт евчин, эх үзүүлэлтийг үндэслэн worldbank.or тэжээлийн байдал нялхас, жирэмсний ба хоол тэжээлийн байдал тооцоолсон мэдээлэл g/indicator/S зэргээс шалтгаалсан зэрэгт халдварт ба шимэгчит евчин, амьсгалын Үхлийн шалтгааны H.DTH.COM үхлийн шалтгаан. (осол замын халдварууд, тураалтай зэрэг хоол тэжээлийн улмаас халдварт бус M.ZS гэмтлээс бусад нас дутагдал зэрэг орно. өвчний улмаас (нийт баралтын хувь) хувь) 0 0 Үхлийн шалтгаан, Үхлийн шалтгаан нь бүх насны бүх нас баралтын ДЭМБ-ын Дэлхийн http://data. хүнс тэжээл, Эрүүл мэнд, 7 8 халдварт бус өвчний эзлэх хувийг үндэслэл болгодог. Халдварт бус эрүүл мэндийн worldbank.or ба Хүн ам улмаас (нийт хувь) өвчин нь хорт хавдар, чихрийн шижин, зүрх статистикийн мэдээнд g/indicator/S судасны өвчин, хоол боловсруулах эрхтний өвчин, тулгуурласан. H.DTH.NCO арьсны өвчин, булчингийн өвчин, төрөлхийн гажиг M.ZS зэрэг орно. 0 0 Эрүүл мэндийн тэжээл, ба Хүн Эрүүл мэнд, 7 9 тусламж үйлчилгээний хүнс ам хүртээмж, чанарын индекс Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 185 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Татварын орлого. (ДНБ- Татварын орлого гэдэг нь төв засгийн газарт олон Дэлхийн хөгжлийн http://data. Макро эдийн засаг 8 1 д эзлэх хувь) нийтэд зориулан заавал шилжүүлгэ хийхийг хэлнэ. үзүүлэлтүүд Олон улсын worldbank.or ба Төсвийн валютын сан, Засгийн g/indicator/ удирдлага Торгууль, төлбөр, нийгмийн даатгалын шимтгэл газрын санхүүгийн GC.TAX.TOTL зэрэг ихэнх албан шилжүүлгийг оруулаагүй болно. статистикийн эмхэтгэл, .GD.ZS Татвараас гарсан буцаан олголт, залруулгыг сөрөг мэдээллийн файл, орлого гэж үзнэ. Дэлхийн Банк, ЭЗХАХБ- ын ДНБ-ий тооцоо. 0 0 Дотоодын нийт Дотоодын нийт хуримтлалыг ДНБ-ээр тооцохдоо Дэлхийн хөгжлийн http://data. засаг ба Төсвийн 8 2 хадгаламж. (ДНБ-д эцсийн хэрэглээний зардлыг (нийт хэрэглээ) үзүүлэлтүүд Дэлхийн worldbank.or Макро эдийн удирдлага эзлэх хувь) тооцдог. Банкны үндэсний g/indicator/ дансны мэдээлэл, NY.GDS.TOTL ЭЗХАХБ-ын Үндэсний .ZS тооцооны мэдээллийн файлууд. 0 0 Нэг хүнд ноогдох ДНБ Агрегатууд 2005 оны тогтмол ам.долларт суурилна. Дэлхийн хөгжлийн http://data. 8 3 өсөлт. (Нэг хүнд Нэг хүнд ноогдох ДНБ нь дунд хугацааны үзүүлэлтүүд Дэлхийн worldbank.or Макро эдийн засаг ба Төсвийн удирдлага ноогдох ДНБ-ний популяциар хуваагддаг дотоодын нийт Банкны үндэсний g/indicator/ жилийн өсөлтийн хувь бүтээгдэхүүн юм. Худалдан авагчийн үнээр ДНБ дансны мэдээлэл, NY.GDP.PCA хэмжээ тогтмол дотоод гэдэг нь эдийн засгийн бүх оршин суугч ЭЗХАХБ-ын Үндэсний P.KD.ZG валют дээр үндэслэсэн) үйлдвэрлэгчдийн нэмэгдсэн өртгийн нийлбэр тооцооны мэдээллийн бөгөөд бүтээгдэхүүний аливаа татвар, файлууд. бүтээгдэхүүний үнэ цэнэд ороогүй аливаа татаасыг хасна. Үл хөдлөх хөрөнгийн элэгдэл хорогдол, байгалийн нөөцийн хомсдол, доройтлыг багасгахгүйгээр тооцоолно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 186 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Инфляци, хэрэглээний Хэрэглээний үнийн индексээр хэмжигддэг Дэлхийн хөгжлийн http://data. засаг ба Төсвийн 8 4 үнэ. инфляцийг жил бүрийн тогтмол гэх мэт тогтоосон үзүүлэлтүүд Олон улсын worldbank.or Макро эдийн удирдлага интервалаар тодорхой хугацаанд өөрчилж болох валютын сан, Олон g/indicator/F бараа, үйлчилгээний худалдан авалтыг дундаж улсын санхүүгийн P.CPI.TOTL.Z хэрэглэгчдэд зардлын жилийн хувиар тооцохыг статистик болон G тусгадаг. Ласпейре томъёо нь ерөнхийдөө мэдээллийн файлууд. ашиглагддаг. 0 0 Татвар төлөхөд бэлдэх Татвар бэлтгэх, төлөх цаг гэдэг нь татвар бэлтгэх, Дэлхийн хөгжлийн http://data. засаг ба Төсвийн 8 5 болон төлөх хугацаа хүргүүлэх, төлөх цагийг (жил, цагаар) хэлнэ. үзүүлэлтүүд Дэлхийн worldbank.or Макро эдийн удирдлага (цаг) (суутган тооцох) Гурван төрлийн татвар байна. Аж Банк, Бизнес эрхлэх g/indicator/I ахуйн нэгжийн орлогын татвар, нэмүү өртөг, төсөл C.TAX.DURS борлуулалтын татвар, хөдөлмөрийн татвар, (http://www.doingbusine цалингийн татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэл ss.org/). зэрэг болно. 0 0 Нийт тогтмол Нийт тогтмол хөрөнгийн бүтэц (хуучин дотоодын World Development http://data. Макро эдийн засаг ба Төсвийн удирдлага 8 6 хөрөнгийн бүтэц. (ДНБ- нийт хөрөнгө оруулалт) нь газрын сайжруулалт Indicators worldbank.or д эзлэх хувь) (хашаа, шуудуу, ус зайлуулах хоолой зэрэг); тоног World Bank national g/indicator/ төхөөрөмж, машин тоног төхөөрөмж худалдан accounts data, and OECD NE.GDI.FTOT авах; зам, төмөр зам гэх мэт сургууль, албан газар, National Accounts data .ZS эмнэлэг, хувийн орон сууц, худалдаа арилжааны files. болон үйлдвэрийн барилга зэрэг. 1993 оны ҮТН- ийн дагуу үнэт эдлэлийн цэвэр худалдан авалтыг капитал бүрдүүлэх гэж үздэг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 187 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Гадаадын шууд Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт гэдэг нь хөрөнгө Олон улсын валютын http://data. 8 7 хөрөнгө оруулалт, оруулагчийнхаас өөр эдийн засагт үйл ажиллагаа сан, Олон улсын worldbank.or Макро эдийн засаг ба Төсвийн цэвэр орлогын урсгал эрхэлдэг аж ахуйн нэгжийн хувьд урт хугацааны санхүүгийн статистик, g/indicator/B (ДНБ-д эзлэх хувь) удирдлагын сонирхлыг (хувьцааных нь 10 буюу Төлбөрийн балансын X.KLT.DINV. түүнээс дээш хувь) олж авахад зориулсан хөрөнгө мэдээллийн сан, WD.GD.ZS оруулалтын цэвэр урсгалыг хэлнэ. Энэ нь Дэлхийн банк, Олон удирдлага төлбөрийн тэнцэлд харуулсан орлогын дахин улсын өрийн статистик, хөрөнгө оруулалт, бусад урт хугацаат капитал, Дэлхийн Банк болон богино хугацаат капиталын нийлбэр юм. Энэхүү ЭЗХАХБ-ын ДНБ-ий цуврал нь гадаадын хөрөнгө оруулагчаас тайлагнах тооцоо. эдийн засагт оруулсан цэвэр орлогын урсгал (шинэ хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгалыг хасалтаас хасах) байгааг харуулж, ДНБ-тэй харьцуулсан байна. 0 0 Хөдөө аж ахуйн нэмүү Хөдөө аж ахуй нь ҮОУСА-ийн 1-5 дугаар бүлэгт Дэлхийн Банкны http://data. Макро эдийн засаг ба Төсвийн 8 8 өртөг (ДНБ-д эзлэх хамаарах бөгөөд ойн аж ахуй, ан агнуур, загас үндэсний дансны worldbank.or хувиар) агнуур, таримал тариалалт, мал аж ахуйн мэдээлэл, ЭЗХАХБ-ын g/indicator/ үйлдвэрлэл орно. Нэмэгдсэн єртєг нь Үндэсний тооцооны NV.AGR.TOT бүтээгдэхүүний бүх гарцыг нэмээд, завсрын мэдээллийн файлууд. L.ZS удирдлага оролтыг хассаны дараах салбарын цэвэр гарц юм. Үл хөдлөх хөрөнгийн элэгдэл хорогдол, байгалийн нөөцийн хомсдол, доройтлыг багасгахгүйгээр хасч тооцно. Нэмэгдсэн өртгийн гарал үүслийг Үйлдвэрлэлийн Олон Улсын Стандарт Ангилал (ISIC) тодорхойлно, хянасан 3. Тайлбар: VAB улсуудын хувьд хүчин зүйлийн зардалд нэмсэн нийт өртөг нь хуваарь болгон ашиглагдана. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 188 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Ядуурлын түвшинг Үндэсний ядуурлын түвшин гэдэг нь харьцангуй Дэлхийн Банк, Дэлхийн http://data. 9 1 Үндэсний ядуурлын ядуурлын шугамаас доогуур амьдарч байгаа хүн ядуурлын ажлын хэсэг. worldbank.or шугамаар харьцуулсан амын хувь хэмжээ юм. Үндэсний тооцоо нь өрхийн Мэдээллийг төрийн g/indicator/S байдал. (хүн амын%) судалгаанаас хүн амд жинлэсэн дэд бүлгийн албан ёсны эх үүсвэрээс I.POV.NAHC Ядуурал тооцоон дээр суурилдаг. эсвэл Дэлхийн Банкны ажилтнууд үндэсний (өөрөөр хэлбэл улс орны онцлогтой) ядуурлын шугамаар тооцдог. 0 0 Жини коэффициент Жини индекс нь эдийн засгийн доторх хувь хүн Повкальнет http://iresea 9 2 povcalnet, гадаад эх эсвэл айл өрхүүдийн орлогын буюу хэрэглээний rch.worldban үүсвэр. зардлын хуваарилалт тэгш хуваарилалтаас ихээхэн k.org/Povcal зөрүүтэй байдаг. Лоренцын муруй нь хамгийн ядуу Net/index.ht хувь хүн, өрхөөс эхлэн хүлээн авагчийн m?0,0 Ядуурал хуримтлагдсан тооноос хүлээн авсан нийт орлогын хуримтлагдсан хувийг тооцоолно. Жини индекс нь Лоренцын муруй ба муруйн тэгш байдлын таамаглалтай шугамыг хэмжих бөгөөд шугамын дагуух хамгийн дээд талбайн хувиар илэрхийлэгдэнэ. Тиймээс 0-ийн Жини индекс нь төгс тэгш байдлыг илэрхийлдэг бол 100 индекс нь тэгш бус байдлын тэгш байдлыг илэрхийлдэг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 189 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 0 0 Нийгмийн доод Доод 40 хувийн орлогын өсөлтийг тооцохдоо нэг Дэлхийн Банк, Хамтын http://www. 9 3 хэсгийн 40 хувь-ийн хүнд ногдох бодит хэрэглээ эсвэл орлогын хөгжил цэцэглэлтийн worldbank.or өсөлт 2007-12. хуваарилалтад хүн амын доод хэсгийн 40% -тай дэлхийн мэдээллийн g/en/topic/p тэнцэх өрхийн жилийн дундаж өсөлтийг сан (GDSP) overty/brief/ ойролцоогоор 5- жилийн хугацаатай өрхийн ойролцоогоор 2007 - global- судалгаагаар авч үзсэн. Өсөлтийн хугацааны 2012 он database-of- сүүлийн жил (Т1) нь сүүлийн үеийн судалгаагаар shared- Ядуурал 2009 оноос хойшхи жилийг тодорхойлсон. Эхний prosperity жил (T0) нь (T1 - 5)-д ойрхон, +/- 2 жил тодорхойлогдсон; Иймээс эхний ба эцсийн судалгааны жилийн ялгаа 3-7 жил байна. Хэрэв хоёр удаагийн судалгаагаар (T1 - 5) ижил байвал бусад бүх зүйл тэнцүү байх тусам илүү сүүлийн үеийн судалгааг T0 гэж сонгожээ. Өгөгдлийн сангийн мэдээллийн дагуу өсөлтийн хувь хэмжээ нь хэрэглэсэн хугацааны сүүлийн жилүүдэд, өөрөөр хэлбэл T1. 0 0 Харьцааны өсөлт, Доод 40 хувийн өсөлтийг дундаж өсөлттэй Дэлхийн Банк, Хамтын http://www. 9 4 Нийгмийн доод харьцуулсан харьцаа. Нийт хүн амын бүтцийн хөгжил цэцэглэлтийн worldbank.or хэсгийн 40 хувь. өсөлтийн түвшинг нэг жилийн дотор нэг хүнд дэлхийн мэдээллийн g/en/topic/p ногдох бодит хэрэглээ буюу нийт хүн амын жилийн сан (GDSP) overty/brief/ Ядуурал дундаж өсөлтөөр тооцсон тооцооноос ойролцоогоор 2007 - global- ойролцоогоор 5 жилийн хугацаанд өрхийн 2012 database-of- судалгаа хийдэг. Доод хэсгийн 40% -ийн (http://www.worldbank. shared- тодорхойлолтыг үзүүлэлт 09-04-өөс үз org/en/topic/poverty/bri prosperity ef/global-database-of- shared-prosperity). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 190 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Ажилгүйдэл, нийт Ажилгүйдэл гэдэг нь хөдөлмөр эрхлээгүй, ажил Дэлхийн хөгжлийн http://data. Ажил эрхлэлт, 0 1 (загварт ОУХБ-ын эрхлэх боломжтой, ажил хайж байгаа хөдөлмөрлөх үзүүлэлтүүд Олон улсын worldbank.or хамгаалал Нийгмийн тооцоо). (нийт ажиллах хүчний эзлэх хувийг хэлнэ. хөдөлмөрийн g/indicator/S хүчний хувь) байгууллага, L.UEM.TOTL. Хөдөлмөрийн зах ZS зээлийн мэдээллийн үндсэн үзүүлэлтүүд. 1 0 Ажилгүйдэл, эмэгтэй Ажилгүйдэл гэдэг нь хөдөлмөр эрхлээгүй, ажил Дэлхийн хөгжлийн http://data. Ажил эрхлэлт, 0 2 (загварт ОУХБ-ын эрхлэх боломжтой, ажил хайж байгаа хөдөлмөрлөх үзүүлэлтүүд Олон улсын worldbank.or хамгаалал Нийгмийн тооцоо). (нийт ажиллах хүчний эзлэх хувийг хэлнэ. хөдөлмөрийн g/indicator/S хүчний хувь) байгууллага, L.UEM.TOTL. Хөдөлмөрийн зах FE.ZS зээлийн мэдээллийн үндсэн үзүүлэлтүүд. 1 0 Хөдөлмөрийн орлогын Ажилтнуудын цалингийн ДНБ-д эзлэх хувь. Дэлхийн Банк, Дэлхийн http://data. 0 3 хувь. (үндэсний Ажилчдын нөхөн олговрыг Үндэсний дансны хөгжлийн тайлан worldbank.or Ажил эрхлэлт, орлогын хувь) систем (ҮТС) D.1-аар ДНБ-ийг В.1 дансаар хэмжинэ. 2013UNDATA, g/data- хамгаалал Нийгмийн Ажилтны цалин хөлс нь бэлэн мөнгө болон мөнгөн http://data.un.org. catalog/wdr- бус хэлбэрээр хийгддэг. Түүнчлэн ажилчдад үзүүлэх 2013-jobs үр өгөөжийг бий болгох нийгмийн даатгалын тогтолцоонд төрөөс оруулсан хувь нэмрийг оруулна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 191 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Ажилчдын бодит Ажиллагсдын бодит сарын дундаж өсөлт гэдэг нь Олон улсын http://www.i 0 4 орлогын бодит дундаж, бодит дундаж цалингийн жилийн өсөлт (эсвэл Хөдөлмөрийн lo.org/ilostat жилийн өсөлт. (%) буурсан) жилээр тодорхойлогддог. Ажилчдын байгууллагаас 2014- /GWR?_afrL Ажил эрхлэлт, Нийгмийн хамгаалал цалин нь тухайн улс орны хэрэглээний үнийн 2015 оны дэлхийн oop=133895 индексээр тодорхойлогдсон ажилтнуудад төлсөн цалингийн тайлан 5075782656 нийт цалин хөлс, ажилласан хугацааны цалин, &_adf.ctrl- хөдөлмөрийн хөлсгүй ажилласан цаг, цалин state=k1d4c5 хөлстэй ажилласан хугацааны цалин хөлстэй, 2do_4#%40 жилийн амралт гэх мэт , бусад төрлийн цалин хөлс, %3F_afrLoop амралтын өдөр. Орлого нь нийгмийн даатгалын %3D1338955 шимтгэл, тэтгэврийн тогтолцоонд төлсөн ажилчдын 075782656% хувьд ажил олгогчийн оруулсан хувь нэмэр, эдгээр 26_adf.ctrl- схемийн хүрээнд ажилчдын хүлээн авсан state%3Dp6t тэтгэмжийг хасч тооцдог. Орлого нь мөн ажлаас 8y7cns_4 чөлөөлөх, цуцлах зардлыг хасч тооцдог. Орлогын статистик нь ажилтнуудын нийт цалин хөлстэй холбоотой, өөрөөр хэлбэл ажил олгогчид ямар нэгэн хасалт хийхээс өмнө нийт дүнг хэлнэ. 1 0 Нийгмийн даатгалын Ахмад настны тэтгэврийн тогтолцоонд идэвхитэй Дэлхийн хөгжлийн http://data. Protection Labor and 0 5 хамрах хүрээ (2010). хувь нэмэр оруулж буй ажиллах хүчний хувь. тайлан 2013 worldbank.or Social (ажил эрхэлж буй хүн g/data- амын% catalog/wdr- 2013-jobs Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 192 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Хамгийн ядуу бүлэгт Хөтөлбөрт хамрагдагсдын тоог нийт хүн амд эзлэх Дэлхийн Банк, "Эрсдэл http://datato 0 6 хамаарах тусламж тусламж хүртэгчдийн тоотой харьцуулахад эзлэх ба тэгш байдлын төлөө pics.worldba хүртэгчид - Нийгмийн хувь. Энэ шалгуур үзүүлэлтийг хөтөлбөрийн нийгмийн хамгааллын nk.org/aspire Ажил эрхлэлт, Нийгмийн хамгаалал хамгаалал ба хөдөлмөр төрлөөр, шилжүүлгийн дараах ба урьдчилан шалгуур үзүүлэлтүүдийн /documentat эрхлэлтийн бүх шилжүүлэх халамжийн хуваарилалтын аль алинаар атлас" (ASPIRE) ion хөтөлбөрүүд. (нийт нь тооцоолно. Хөтөлбөрүүдийг ASPIRE ангиллын тусламж хүртэгсдийн дагуу нийгмийн тусламж, нийгмийн даатгал, хувь) хөдөлмөрийн зах зээлд нэгтгэдэг. SLP хөтөлбөрийн бүх үзүүлэлтүүд нь нийгмийн халамж, нийгмийн даатгал, хөдөлмөрийн зах зээлийн тоон үзүүлэлтүүдийн нийлбэрийг үзүүлэв. Тухайлбал, хүртэгсэдийн тоо нь (Тухайн хэсэгт амьдарч буй өрхийн дор хаяж 1 гишүүн нь SPL хөтөлбөрт хамрагддаг өрхүүдийн тоогоор) / (Хүн амын дундах SPL хөтөлбөрт оролцож буй хүмүүсийн тоо). Үзүүлэлт нь шууд болон шууд бус тусламж хүртэгчдийг хамарна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 193 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Хамрах хүрээ - Бүх Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн хөтөлбөрт Дэлхийн Банк, "Эрсдэл http://datato 0 7 нийгмийн хамгаалал ба хамрагдсан хүн амын хувь (шууд ба шууд бус ашиг ба тэгш байдлын төлөө pics.worldba Ажил эрхлэлт, Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөр. (%) хүртэгсэд орно). Энэ шалгуур үзүүлэлтийг нийгмийн хамгааллын nk.org/aspire хөтөлбөрийн төрөл, нийт хүн амын хувьд, шалгуур үзүүлэлтүүдийн /documentat шилжүүлгийн дараах болон урьдчилан шилжүүлэх атлас" (ASPIRE) ion халамжийн хуваарилалтын аль алинаар нь тооцдог. Хөтөлбөрүүдийг ASPIRE ангиллын дагуу нийгмийн тусламж, нийгмийн даатгал, хөдөлмөрийн зах зээлд нэгтгэдэг. SLP-ийн бүх үзүүлэлтүүд нь нийгмийн халамж, нийгмийн даатгал, хөдөлмөрийн зах зээлийн тоон үзүүлэлтүүдийн нийлбэрийг үзүүлэв. Тухайлбал, хамрах хүрээ нь (хамгийн багадаа нэг гишүүн шилжүүлэг хүлээн авдаг өрхөд амьдарч буй өрхийн тоогоор). (Тухайн түвшний хүмүүсийн хувь тоо). 1 0 Цахилгааны хүртээмж, Хот суурин газрын цахилгаан эрчим хoчний Дэлхийн Банк, Дэлхийн http://data. Нийгэм, Хот, хатан чанар Хөдөө, Уян 1 1 хот суурин газар. (хүн хoртээмж нь хот суурин газрын хүн амын эрчим Банкнаас Бүх worldbank.or амын%) хүчний хүртээмж юм Тогтвортой Эрчим хүч g/indicator/E (SE4ALL) мэдээллийн G.ELC.ACCS. сан, Global Electrification UR.ZS мэдээллийн сан. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 194 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Цахилгааны хүртээмж, Хөдөөгийн хүн амын эрчим хүчний хангамжид Дэлхийн Банк, Дэлхийн http://data. Хөдөө, Уян хатан 1 2 хөдөө орон нутаг. (хүн эзлэх хувь. Банкнаас хэрэгжүүлж worldbank.or Нийгэм, Хот, амын%) буй Тогтвортой Эрчим g/indicator/E чанар хүчний (SE4ALL) G.ELC.ACCS.R мэдээллийн сан, Global U.ZS Electrification мэдээллийн сан. 1 0 Шингэн түлшний хөдөө Хөдөөгийн хүн амын шингэн түлшний хэрэглээ. Дэлхийн Банк, ДЭМБ-ын http://data. Хөдөө, Уян хатан 1 3 орон нутгийн хүртээмж Дэлхийн Өрхийн Эрчим worldbank.or Нийгэм, Хот, (хөдөөгийн хүн амын% хүчний мэдээллийн g/indicator/E чанар сангаас бүх хүн бүхэнд G.NSF.ACCS. зориулсан Тогтвортой RU.ZS Эрчим хүч (SE4ALL) мэдээллийн сан. 1 0 Шингэн түлшний Шингэн түлшний хэрэглээтэй хотын хүн амын хувь. World Bank, Sustainable http://data. Хот, Хөдөө, Уян хатан Нийгэм, 1 4 хүртээмж, хот суурин Energy for all (SE4ALL) worldbank.or чанар газар (шингэн түлшний database from WHO g/indicator/E хэрэглээтэй хотын хүн Global Household Energy G.NSF.ACCS. амын%) database. UR.ZS 1 0 Хотын хатуу хог Хотын хатуу хог хаягдлын хэмжээ (MSW) нийт MSW- Хаягдал атлас: 2013 оны http://www. Хот, Хөдөө, Уян хатан Нийгэм, 1 5 хаягдлын хэмжээ ийн хувь хэмжээгээр цуглуулсан тайлан, доорх хаягаар atlas.d- чанар (MSW) цуглуулсан. орж үзнэ үү: waste.com/ (Нийт MSW-ийн хувь) http://www.atlas.d- waste.com/ Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 195 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Мэргэшсэн удирдлагын 2005 оноос хойш Дэлхийн Эдийн Засгийн Форум нь The Global http://report 2 1 чадвар. Дэлхийн Өрсөлдөх чадварын индекс (GCI) -д Competitiveness Index is s.weforum.o өрсөлдөх чадварын шинжилгээнүүдэээ үндэслэсэн based on the result of rg/global- бөгөөд үндэсний өрсөлдөх чадварыг микро эдийн the work of Sala-i-Martín competitiven засаг, макро эдийн засгийн суурийг хэмждэг цогц and Artadi 2004. ess-report- арга хэрэгсэл юм. Гүйцэтгэх санал асуулгын World Economic Forum, 2014- судалгаа (Судалгаа) нь энэ төрлийн хамгийн урт Executive Opinion Survey 2015/introdu бөгөөд өргөн хүрээтэй судалгаа юм. Судалгаагаар (2014) ction-2/ дэлхийн өнцөг булан бүрт бизнес эрхлэгчдийн Өрсөлдөх чадвар Худалдаа болон мэдээллийн эх сурвалжууд нь ховор буюу олон улсын түвшинд хүрч чаддаггүй өргөн хүрээний сэдвээр дэлхийн өнцөг булан бүрт бизнесийн удирдагчдын санал бодлыг тусгадаг. Судалгааны үр дүнг ГЕО болон бусад Форумын индекс тооцоонд ашиглана. Судалгааны 2014 оны 2-р сараас сараас 6-р сарын хооронд 148 орны 14,000 бизнесийн удирдагчдын саналыг авчээ. Судалгаанд хамрагдагсдаас дараах асуултыг 1-7 оноогоор үнэлэхийг хүссэн: "Танай улсад удирдах албан тушаалд хэн томилогддог вэ? " [1 = ихэвчлэн хамаатан садан, хамаатан садан, чадавхид суурилаагүй 7 = гол төлөв ач холбогдол бүхий мэргэжлийн менежерүүд, чадавхид суурилсан] Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 196 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 ЭМ-ийн зах зээлийн Hirschman Herfindahl индекс нь экспортлогч Дэлхийн худалдааны http://wits.w 2 2 төвлөрлийн индекс. түншүүдийн хоорондох худалдааны үнийн нэгдсэн шийдэл (WITS) - orldbank.org тархалтын хэмжүүр юм. Маш цөөхөн зах зээл дээр НҮБ-ын Статистикийн /CountryProf төвлөрдөг худалдаатай (экспортын эсвэл импорт) хэлтэс (UNSD) Хамтран ile/country/A Өрсөлдөх чадвар орон нь индексийн утга 1-тэй ойролцоо байх ажиллагч LL/startyear/ Худалдаа болон болно. Үүнтэй адилаар, худалдаа нь төрөлжсөн, 2009/endyea олон төрлийн худалдааны багцтай орон нь 0 r/2013/indic индекстэй ойролцоо байна. Өгөгдлийн тэмдэглэл: ator/HH- 1) Экспортын өгөгдөлд Mirror экспортыг авч үзнэ. 2) MKT- Дэлхийн болон EUN-ээс бусад бүх улсуудыг CNCNTRTN- түншлэлийн бүлэг гэж үздэг. 3) Энэхүү тооцоололд NDX Бүтээгдэхүүний "Нийт" ашиглагддаг. 4) Энэ шалгуур үзүүлэлтийг тайлагнагч-түншлэлийн түвшинд тооцоолж, тайлагнагчийн түвшинд нэгтгэдэг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 197 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Инноваци. (Индекс) Өрсөлдөх чадварыг өөр өөр өнцгөөс харахад Дэлхийн өрсөлдөх http://report 2 3 дэлхийнөрсөлдөх чадварын индексийг бүрдүүлдэг чадварын индекс нь s.weforum.o 12 тулгуурт багтана. Инноваци нь технологийн Сала-и-Мартин, Артада rg/global- болон технологийн бус шинэ мэдлэгээс үүсэлтэй. 2004 оны ажлын үр competitiven Технологийн бус шинэчлэл нь байгууллагад дүнд тулгуурласан ess-report- ноогдож буй ноу-хау, ур чадвар, ажлын болно. Дэлхийн эдийн 2014- Өрсөлдөх чадвар нөхцлүүдтэй нягт уялдаатай байдаг тул GCI-ийн 11- засгийн форум, 2014- 2015/metho Худалдаа болон р баганад хамардаг. Өрсөлдөх чадварын эцсийн 2015 дэлхийн өрсөлдөх dology/ тулгуур нь технологийн шинэчлэлд гол анхаарлаа чадварын индекст хандуулдаг. Хэдийгээр институцийг сайжруулах, дэд бүтцийг бий болгох, макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг бууруулах, хүний нөөцийн чадавхийг сайжруулах замаар олж авч чадсан хэдий ч эдгээр хүчин зүйлүүд нь эцэстээ буурч буй орлого болж байна. Хөдөлмөр, санхүүгийн, бараа бүтээгдэхүүний үр ашгийн хувьд мөн ижил байна. Урт хугацаанд амьдралын стандартыг технологийн шинэчлэлээр өргөжүүлж болно. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 198 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Экспортын зардал. Зардлыг 20 тн контейнерт ногдох ам.долларын WITS - Дэлхийн Банк, http://wits.w 2 4 (Контейнер, ам. төлбөр, хураамжаар тооцоолно. Бүтээгдэхүүнийг Бизнес эрхлэх төсөл orldbank.org доллар) экспортлох буюу импортлох горимтой холбоотой (http://www.doingbusine /CountryProf бүх төлбөр, хураамж багтсан болно. Эдгээрт бичиг ss.org/). ile/country/A баримт, гаалийн бүрдүүлэлт, техникийн хяналтын LL/startyear/ зардал, гаалийн зуучлагчийн хураамж, терминал 2009/endyea барих төлбөр, дотоодын тээвэр зэрэг захиргааны r/2013/indic зардал орно. Зардлын арга хэмжээ нь тариф болон ator/IC-EXP- худалдааны татварыг агуулдаггүй. Зөвхөн албан COST-CD ёсны зардал бүртгэгдэнэ. Бизнест хэд хэдэн Өрсөлдөх чадвар Худалдаа болон таамаглал дэвшүүлжээ: 60-аас дээш ажилтантай; Хамгийн олон хүн амтай хотод байрладаг; Хувийн, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани байна. Экспортыг боловсруулах бүс нутагт эсвэл экспортын тусгай зөвшөөрлөөр үйлдвэрлэлийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаггүй; Гадаадын өмчлөлгүй дотоодын; Борлуулалтын 10-аас дээш хувийг экспортлодог. Борлуулсан барааны талаархи таамаглал: Борлуулсан бүтээгдэхүүн бүрэн нь хуурай замаар, 20 фут, контейнерын ачаалалтай. Бүтээгдхүүн: Аюултай биш, цэргийн зүйлүүдийг оруулдаггүй; Хөргөх болон бусад тусгай орчин шаарддаггүй; Олон улсын стандартаас бусад ургамлын хорио цээрийн буюу хүрээлэн буй орчны аюулгүй байдлын стандартыг шаарддаггүй. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 199 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Бараа, үйлчилгээний Бараа, үйлчилгээний импорт (экспорт) нь дэлхийн WDI. Экспортод ДНБ-д http://data. 2 5 экспорт, импорт, (ДНБ- бусад улсаас (борлуулсан) бүх бараа, зах зээлийн эзлэх хувиар, worldbank.or д эзлэх хувь) бусад үйлчилгээний үнэлэмжийг илэрхийлнэ. Үүнд импортоор ДНБ-д эзлэх g/indicator/ Өрсөлдөх чадвар бараа, ачаа, даатгал, тээвэр, аялал жуулчлал, ашигт хувь. Худалдаа болон NE.EXP.GNFS малтмалын нөөц ашигласны төлбөр, лицензийн төлбөр, харилцаа холбоо, барилга байгууламж, .ZS санхүү, мэдээлэл, бизнес, хувийн болон төрийн http://data. үйлчилгээ гэх мэт бусад үйлчилгээнд багтана. Тэд worldbank.or ажилчдын нөхөн олговор, хөрөнгө оруулалтын g/indicator/ орлого (хуучин хүчин зүйл үйлчилгээ гэж нэрлэдэг), NE.IMP.GNFS шилжүүлгийн төлбөрийг хасч тооцдог. .ZS 1 0 Импортын зардал. Зардлыг 20 футын контейнерт ногдох төлбөр, Дэлхийн Банк, Бизнес http://wits.w 2 6 (Контейнер, ам. хураамжийг АНУ доллараар хэмждэг. эрхлэх төсөл orldbank.org доллар) Бүтээгдэхүүнийг экспортлох буюу импортлох (http://www.doingbusine /CountryProf Өрсөлдөх чадвар Худалдаа болон горимтой холбоотой бүх төлбөр, хураамж багтсан ss.org/). ile/country/A болно. Үүнд баримт бичиг, гаалийн бүрдүүлэлт, техникийн хяналтын зардал, гаалийн зуучлагчийн LL/startyear/ хураамж, терминал боловсруулах зардал, 2009/endyea дотоодын тээврийн зардал орно. Зардалд тариф r/2013/indic болон худалдааны татварыг орулахгүй. Зөвхөн ator/IC-IMP- албан ёсны зардал бүртгэгдэнэ. COST-CD Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 200 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Гар утасны үүрэн Гар утасны үүрэн телефоны захиалга нь олон Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 1 захиалга. (100 хүнд нийтэд ашиглагдсан утасны сүлжээнд хандах үзүүлэлтүүд Олон улсын worldbank.or ногдох) боломжийг олгодог үүрэн холбооны технологийг цахилгаан холбоо, g/indicator/I ашиглан нийтийн гар утасны үйлчилгээнд захиалга Дэлхийн цахилгаан T.CEL.SETS.P Тээвэр ба МХТ өгөх юм. Дараа төлбөртэй болон урьдчилсан холбоо / МХХТ-ийн 2 төлбөрт захиалгыг багтаасан. хөгжлийн тайлан, мэдээллийн сан, Дэлхийн банкны тооцоо. 1 0 Нэг хүнд ногдох замын Авто замын салбарын эрчим хүчний хэрэглээ гэдэг Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 2 салбарын эрчим нь газрын тосны бүтээгдэхүүн, байгалийн хийн, үзүүлэлтүүд Олон улсын worldbank.or хүчний хэрэглээ. цахилгаан эрчим хүч, шатамхай, сэргээгдэх эрчим авто замын холбоо, g/indicator/I (Газрын тос тэнцүү) хүч, хаягдал зэрэг замын салбарт ашиглагддаг нийт Дэлхийн замын S.ROD.ENGY. Тээвэр ба МХТ эрчим хүч юм. Статистик ба PC тэмдэглэсэн электрон файлууд, мөн Олон улсын эрчим хүчний агентлаг (IEA Статистик © ЭЗХАХБ / IEA, http://www.iea.org/stats /index.asp). 1 0 Замын нягтрал. (100 Дэлхийн хөгжлийн ба МХТ Тээвэр 3 3 км2 нутаг дэвсгэрт зам үзүүлэлтүүд, тавих km) wbopendata ашиглана Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 201 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Интернет хэрэглэгчид Интернет хэрэглэгчид нь дэлхий даяарх сүлжээнд Дэлхийн хөгжлийн http://data. 3 4 (100 хүнд ногдох) нэвтрэх эрхтэй хүмүүс юм. индикаторууд Олон worldbank.or Тээвэр ба МХТ улсын холбооны g/indicator/I холбоо, Дэлхийн T.NET.USER. цахилгаан холбоо / P2 МХХТ-ийн хөгжлийн тайлан, мэдээллийн сан, Дэлхийн банкны тооцоо. 1 0 Жилийн цэнгэг усны Жил бүрийн цэнгэг усны гарц нь нийт усны гарцыг Дэлхийн хөгжлийн http://data. 4 1 гарц, жилийн нийт дүн. илэрхийлэх бөгөөд энэ нь ус нөөцлөх савнаас гарч үзүүлэлтүүд. Хүнс, worldbank.or (дотоодын нийт усны буй ууршилтын алдагдлыг тооцохгүй. Зарим улс хөдөө аж ахуйн g/indicator/e нөөцийн хувь) орнуудад ус цэвэршүүлэх үйлдвэрээс үйлдвэрлэсэн байгууллага, AQUASTAT r.h2o.fwtl.zs усыг их хэмжээгээр хэрэглэдэг тул үүнийг мөн мэдээлэл, Дэлхийн Банк багтаав. Нийт сэргээгдэх эх үүсвэрийн усны гарцын болон ЭЗХАХБ-ын ДНБ- Ус хэмжээ нь 100% -иас хэтрэх боломжтой. Учир нь ий тооцоо. сэргээгдэхгүй эх үүсвэрийн усны гарц эсвэл ус цэвэршүүлэх үйлдвэрийн усны гарц их хэмжээтэй байвал эсвэл усны хэрэглээ их хэмжээтэй байвал дээрх үр дүн гарах боломжтой. Хамгийн сүүлийн үеийн ашиглаж болох мэдээлэл 1987-2002 оных байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 202 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Нэг хүнд ноогдох цэвэр Жилийн цэнгэг усны гарц нь нийт усны гарцыг Дэлхийн хөгжлийн http://data. 4 2 усны жил бүрийн илэрхийлэх бөгөөд энэ нь ус нөөцлөх савнаас гарч үзүүлэлтүүд. Хүнс, worldbank.or хэмжээ. 1000 хүн ам буй ууршилтын алдагдлыг тооцохгүй. Зарим улс хөдөө аж ахуйн g/indicator/E тутамд (тэрбум куб орнуудад ус цэвэршүүлэх үйлдвэрээс үйлдвэрлэсэн байгууллага, AQUASTAT R.H2O.FWTL. метр) усыг их хэмжээгээр хэрэглэдэг тул үүнийг мөн мэдээлэл, Дэлхийн Банк K3 багтаав. Нийт сэргээгдэх эх үүсвэрийн усны гарцын болон ЭЗХАХБ-ын ДНБ- хэмжээ нь 100% -иас хэтрэх боломжтой. Учир нь ий тооцоо. сэргээгдэхгүй эх үүсвэрийн усны гарц эсвэл ус цэвэршүүлэх үйлдвэрийн усны гарц их хэмжээтэй байвал эсвэл усны хэрэглээ их хэмжээтэй байвал Ус дээрх үр дүн гарах боломжтой. Хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах усны гарц гэж нийт усалгааны систем, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, үйлдвэрлэлд шууд ашиглахыг (дулааны цахилгаан станцыг хөргөхөд ашигласан усыг багтаана) хэлнэ. Дотоодын хэрэглээнд ашиглах нь ундны ус, орон нутгийн хэрэгцээ, нийлүүлэлт, нийтийн үйлчилгээ, аж ахуйн нэгж, өрх гэрт ашиглах усыг хэлнэ. Хүн амын өгөгдлийг Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүдээс авав. 1 0 Усны бүтээмж, нийт. Усны бүтээмжийг жилийн нийт усны эргэлтээр Дэлхийн хөгжлийн http://data. 4 3 (Тогтмол 2010 оны хувааж, ДНБ-ний тогтмол үнээр тооцно. үзүүлэлтүүд. Хүнс, worldbank.or цэвэр усны нийт куб хөдөө аж ахуйн g/indicator/E Ус метрээр, ам.доллар) байгууллага, AQUASTAT R.GDP.FWTL. мэдээлэл, Дэлхийн Банк M3.KD болон ЭЗХАХБ-ын ДНБ- ий тооцоо. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 203 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Усны дарамттай сав Суурь усны дарамтыг хэмжихэд жилийн нийт CIESIN-ийн Дэлхийн хүн http://www. 4 4 газарт амьдардаг хүн урсацын хувиар илэрхийлэгддэг жил бүрийн усны амд зориулсан хүн wri.org/publi амын эзлэх хувь, 2010. зарцуулалт (хот, аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй). Илүү амын тоо, 2010 он: 2010 cation/aqued (хүн амын%) үнэ цэнэ нь хэрэглэгчдийн дунд өрсөлдөөнийг Олон улсын газарзүйн uct- илтгэнэ. Ус багатай хуурай газар нутгийг саарлаар шинжлэх ухааны metadata- харуулсан боловч нэгтгэсэн оноог тооцохдоо өндөр мэдээллийн төв - CIESIN global дарамтаар үнэлсэн. (Gassert ба бусад 2013: 8). - Колумбийн их сургууль. 2014. Дэлхийн хүн ам, 4-р хувилбар (GPWv4), урьдчилсан хувилбарын 2 (2010). NY Палисадес. Ус http://www.ciesin.colum bia.edu/data/gpw-v4 WRI-ийн гол сав газрын гол сөрөг хүчин зүйл, c2010: Gassert, F., M. Landis, M. Luck, P. Reig, T. Shiao. 2013. "Aqueduct Global Maps 2.0". Ажлын баримт бичиг. Вашингтон, ДС: Дэлхийн нөөцийн институт. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 204 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Хаягдал усыг Бохир ус цэвэрлэх байгууламж (WASTECXN) –Хүний Эх сурвалж: Malik, O. http://epi.yal 4 5 цэвэршүүлэх. (нийт үйл ажиллагаанаас бохирдсон цэвэршүүлэх (2013). Үндэсний e.edu/conte усны%) шаардлагатай усны бохирдлын хувь хэмжээнд бохир ус nt/water- цэвэрлэх эмчилгээний resources- Ус олон улсын мэдээллийн raw-data-file сан. New Haven, CT: Байгаль орчны хууль ба бодлогын Yale төв. 1 0 Сайжруулсан ариун Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн Ус хангамж, ариун http://data. 4 6 цэврийн хүртээмж нь (хот, хөдөө) нь сайжруулсан ариун цэврийн worldbank.or байгууламжийн цэврийн байгууламж ашиглаж буй хүн амын эзлэх байгууламжийн талаарх g/indicator/S хүртээмж. (хөдөөгийн хувь юм. Сайжруулсан ариун цэврийн ДЭМБ / ЮНИСЕФ-ийн H.STA.ACSN. Ус хүн амд эзлэх хувь) байгууламжууд нь ариутгах татуурга / бохир ус хамтарсан хяналтын RU зайлуулах суваг, (бохирын систем, жорлон), хөтөлбөр (JMP) агааржуулалттай сайжруулсан нүхэн (VIP) жорлон, (http://www.wssinfo.org нүхэн хавтан жорлон, бордоо жорлон зэрэг / "}). багтана. 1 0 Сайжруулсан ариун Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн Ус хангамж, ариун http://data. 4 7 цэврийн хүртээмж нь (хот, хөдөө) нь сайжруулсан ариун цэврийн worldbank.or байгууламжийн цэврийн байгууламж ашиглаж буй хүн амын эзлэх байгууламжийн талаарх g/indicator/S хүртээмж, хот суурин хувь юм. Сайжруулсан ариун цэврийн ДЭМБ / ЮНИСЕФ-ийн H.STA.ACSN. Ус газар. (хот суурин байгууламжууд нь ариутгах татуурга / бохир ус Хамтарсан хяналт UR газрын хүн амд эзлэх зайлуулах суваг, (бохирын систем, жорлон), шинжилгээний хувь) агааржуулалттай сайжруулсан нүхэн (VIP) жорлон, хөтөлбөр (JMP) нүхэн хавтан жорлон, бордоо жорлон зэрэг (http://www.wssinfo.org багтана. / "}). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 205 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Сайжруулсан усны эх Сайжруулсан усны эх үүсвэрийн хүртээмж нь (хот, Ус хангамж, ариун http://data. 4 8 үүсвэр, хөдөө орон хөдөөгийн аль нь ч) ундны усны эх үүсвэрийг цэврийн worldbank.or нутаг. (хөдөөгийн хүн хэрэглэж буй хүн амын эзлэх хувь. Сайжруулсан байгууламжийн талаарх g/indicator/S амд эзлэх хувь) ундны усны эх үүсвэр нь ундны усны эх үүсвэрээс ус ДЭМБ / НЇБ-ын H.H2O.SAFE. дамжуулах шугам хоолой (хэрэглэгчийн орон сууц, Хүүхдийн хєдєлгєєний RU.ZS Ус хашаа, талбайд байрлуулсан ахуйн ус дамжуулах хяналт шинжилгээний шугам хоолой) болон бусад сайжруулсан ундны хамтарсан хєтєлбєр усны эх үүсвэр (нийтийн цорго, хоолой, цооног, (JMP): цооног, хамгаалагдсан булаг, хамгаалагдсан булаг, http://www.wssinfo.org мөн борооны ус цуглуулах). 1 0 Сайжруулсан усны эх Сайжруулсан усны эх үүсвэрийн хүртээмж нь (хот, Ус хангамж, ариун http://data. 4 9 үүсвэр, хот суурин хөдөөгийн аль нь ч) ундны усны эх үүсвэрийг цэврийн worldbank.or газар. (хот суурин хэрэглэж буй хүн амын эзлэх хувь. Сайжруулсан байгууламжийн талаарх g/indicator/S газрын хүн амд эзлэх ундны усны эх үүсвэр нь ундны усны эх үүсвэрээс ус ДЭМБ / НЇБ-ын Хїїхдийн H.H2O.SAFE. хувь) дамжуулах шугам хоолой (хэрэглэгчийн орон сууц, хєдєлгєєний хяналт UR.ZS Ус хашаа, талбайд байрлуулсан ахуйн ус дамжуулах шинжилгээний шугам хоолой) болон бусад сайжруулсан ундны хамтарсан хєтєлбєр усны эх үүсвэр (нийтийн цорго, хоолой, цооног, (JMP): цооног, хамгаалагдсан булаг, хамгаалагдсан булаг, http://www.wssinfo.org мөн борооны ус цуглуулах). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 206 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Ажиллах хүчний Ажиллах хүчний оролцооны түвшин нь эдийн Олон улсын http://data. 5 1 оролцооны түвшин, засгийн идэвхтэй 15 ба түүнээс дээш насны хүн хөдөлмөрийн worldbank.or нийт (нийт хүн амын амын хувь хэмжээ юм. Тухайн хугацаанд бараа, байгууллага, ILOSTAT g/indicator/S 15+ хувь) үйлчилгээг үйлдвэрлэхэд хөдөлмөр эрхэлдэг бүх мэдээллийн сан. 2017 L.TLF.CACT.Z хүмүүс. оны 11-р сард авсан S ОУХБ-ын Ажиллах хүчний тооцоо, тооцоо 2017 оны эхээр гарсан. 1 0 Ажиллах хүчний Ажиллах хүчний оролцооны түвшин нь эдийн Олон улсын http://data. 5 2 оролцооны түвшин, засгийн идэвхтэй 15 ба түүнээс дээш насны эмэгтэй хөдөлмөрийн worldbank.or эмэгтэй (нийт хүн амын эмхүн амын хувь хэмжээ юм. Тухайн хугацаанд байгууллага, ILOSTAT g/indicator/S Жендэр 15+ хувь) бараа, үйлчилгээг үйлдвэрлэхэд хөдөлмөр эрхэлдэг мэдээллийн сан. 2017 L.TLF.CACT.F бүх хүмүүс. оны 11-р сард авсан E.NE.ZS мэдээлэл. 1 0 5 хүртэлх насны Тав хүртэлх насны хүүхдийн нас баралтын түвшин Тооцоолол НҮБ-ын http://data. 5 3 хүүхдийн эндэгдэл, гэдэг нь тухайн жилд шинэ төрсөн хүүхэд 5 нас Хүүхдийн эндэгдлийн worldbank.or 1000 амьд төрөлтөд хүрэхээс өмнөх нас баралтын 1000-д ногдох үнэлгээний бүлэг (НҮБ- g/indicator/S ногдох хувь, магадлал юм. ын ХС, ДЭМБ, Дэлхийн H.DYN.MORT Банк, НҮБ-ын ХЭТ-ийн .FE хүн амын хэлтэс) -аас гаргасан www.childmortality.org вэбсайтаас боловсруулсан. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 207 Үзүүлэлт Дадлага дадлага ID Үзүүлэлтийн тодорхойлолт Мэдээллийн эх ID Үзүүлэлт Холбоос (Тайлбар & Аргачлал) сурвалж 1 0 Төрөх үеийн хүйсийн Төрөх үеийн хүйсийн харьцаа нь нэг эмэгтэй НҮБ-ын Хүн амын хэлтэс http://data. 5 4 харьцаа (нэг эмэгтэйд төрөлтөд ногдох эрэгтэй төрөлт юм Өгөгдөл нь 5 Дэлхийн хүн амын worldbank.or ногдох эрэгтэй төрөлт) жилийн дундаж үзүүлэлт юм. хэтийн төлөв. g/indicator/S P.POP.BRTH. MF 1 0 Ажил олгогч, эмэгтэй 5 5 (эмэгтэй ажил эрхлэлтийн хувь) 1 0 Эмэгтэй удирдлагатай 5 6 байгууллага (компаний%) 1 0 Цалин, хөлстэй 5 7 ажилчин, эмэгтэй (эмэгтэй ажил эрхлэлтийн хувь) 1 0 ЖСАХ-ийн дутагдалтай 5 8 хэрэгцээ (15-49 насны гэрлэсэн эмэгтэйчїїдийн хувь) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 208 Хавсралт 2: Оролцогч талуудтай хийсэн зөвлөлдөх уулзалт i. Оршил Монгол Улстай түншлэх стратеги болон Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээг боловсруулахад нэг чухал алхам болох оролцогч талуудтай хийх зөвлөлдөх уулзалтуудыг 2017 оны 8 дугаар сарын 30-наас 10 дугаар сарын 6 хүртэл Улаанбаатар хот болон 5 аймагт зохион байгууллаа. Эдгээр уулзалтын үеэр Монгол Улсын хөгжил, тулгамдсан асуудлууд, тэргүүлэх чиглэлүүд, мөн Дэлхийн Банкны дэмжлэг нь ядуурлыг тогтвортой бууруулж, хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулахад хамгийн том нөлөө үзүүлэх чиглэлүүдийн талаар санал солилцов. Нийтдээ ойролцоогоор 400 оролцогчтой хорин таван уулзалт зохион байгуулав. Улаанбаатар хотод Засгийн газар, Улсын Их Хурал, хөгжлийн түншүүд, иргэний нийгмийн байгууллагууд (ИНБ), эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, үндэсний болон олон улсын хувийн хэвшлийнхэнтэй уулзалтуудыг тус тус зохион байгуулсан. Монголын дөрвөн бүс нутаг дахь олон талуудын үзэл бодлыг судлахын тулд Ховд, Орхон, Өмнөговь, Дархан-Уул, Хэнтий аймгуудад орон нутгийн засаг захиргаа, ИНБ-ууд, хувийн хэвшлийнхэнтэй уулзалтуудыг зохион байгууллаа. Санал авах үйл ажиллагаанд олон талын өргөн цар хүрээтэй оролцогч талуудыг хамруулахын тулд уулзалтууд болон цахим хуудсыг аль алиныг ашигласан болно. Нүүр тулсан уулзалтыг нэгдсэн хуралдаан, хэлэлцүүлэг, шаардлагатай тохиолдолд бүлгийн ярилцлага хийж улмаар хөндлөнгийн төвийг сахисан чиглүүлэгчтэйгээр нэгтгэн тайлагнах з амаар (жишээ нь, Улаанбаатар дахь ИНБ-уудын өргөн хүрээтэй уулзалт гэх мэт) зохион байгуулав. Бүх ярилцлага "Чатхам Хаус Дүрэм" –ийн дагуу буюу "... оролцогчид хүлээн авсан мэдээллээ чөлөөтэй ашиглах боломжтой, гэхдээ ингэхдээ илтгэгч болон бусад оролцогчийн нэр, харьяаллыг ил гаргахгүй" гэсэн зарчмыг дагав. Ингэснээр оролцогчдын дунд нээлттэй байдал, мэдээлэл солилцох явцыг дэмждэг. Түүнчлэн уулзалтад оролцогчид тэдний санал бодлыг тоон үзүүлэлтээр дүгнэх богино хугацааны судалгаанд оролцсон. Бусад сонирхогч талуудын оролцоог хангахын тулд англи, монгол хэл дээрх онлайн судалгааг цахим хуудсанд байршуулж, түгээсэн. Үүний зэрэгцээ иргэд ил захидал бөглөх байдлаар Монголын ирээдүйн алсын харааны талаарх санал бодлоо хуваалцах боломжийг бүрдүүлж, Дүжингарав дахь олон нийтэд үйлчлэх төв болон уулзалтын газруудад байрлуулсан. Энэхүү хавсралт нь хоёр хэсэгтэй. Үүнд: эхнийх нь уулзалтын үеэр оролцогчдын санал, бодлын чанарын тойм; Хоёрдугаарт, уулзалтын үеэр оролцогч талуудаас авсан судалгааны статистик тойм болон цахим хуудсанд байршуулсан нээлттэй судалгааны тойм орж байна. Зохиогчид Монголын хөгжлийн талаархи санал бодлоо хуваалцсан оролцогч бүх талуудад талархаснаа илэрхийлж байна. Энэхүү хавсралтыг боловсруулсан зохиочдид, уг эхийг Монгол Улсын хөгжлийн гол сорилтуудын талаарх оролцогч талуудын бүх үзэл бодлыг бүрэн дүүрэн эсвэл төгс илэрхийлсэн гэж үзээгүй болно. Энэхүү эх нь оролцогч талуудын Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 209 үзэл бодлын хязгаарлагдмал товч хураангуй бөгөөд бид тухайн үед өрнөсөн хэлэлцүүлэг, яриаг аль болох үнэн зөв, бүрэн дүүрэн буулгахыг зорьсон болно. Энэ текстэнд алдаатай тайлбар эсвэл буруу тайлбар хийсэн бол энэ нь зөвхөн зохиогчдын буруу юм. ii. Зөвлөлдөх уулзалтаар илэрхийлсэн гол саналын хураангуй Улаанбаатар дахь судлаач, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, 2017 он 8-р сарын 30 Улаанбаатар дахь эрдэм шинжилгээний ажилтан, судлаач нар Монгол Улсад урт хугацааны хөгжлийг хангахын тулд засаглал, төрийн албаны тулгамдсан асуудлуудыг яаралтай шийдвэрлэх шаардлагатай байгааг онцлон тэмдэглэв. Засаглалын одоогийн тулгамдсан асуудлуудын үндэс нь улс төрийн явцуу ашиг сонирхол болон улс төрийн бүлгүүд өөрсдийн хувийн ашиг сонирхлын төлөө ажилладагт оршиж байгаа бөгөөд энэ нь цаашлаад төрийн албаны халаа сэлгээ, институцийн ой санамж доройтох, урт хугацааны хөгжлийн бодлого алдагдахад хүргэж байна. Тиймээс төрийн албаг улс төрөөс хараат бус бөгөөд ур чадварт суурилсан болгох чиглэлээр шинэтгэл хийх, түүнчлэн улс төрийн намын санхүүжилтийг ил тод болгох замаар засаглалын асуудлуудыг шийдэж болно гэсэн саналууд гарав. Нөгөөтэйгүүр удаа дараа гарч буй алдаатай бодлого шийдвэрүүд, улс төрийн үймээн самуун нь олон нийтийн дунд иргэний боловсрол бага байгаатай холбоотой. Иргэдийн сэтгэлгээ, ёс суртахууны доройтол нь урт хугацааны тогтвортой ажлын байраас илүүтэйгээр богино хугацаанд хууль бус замаар орлого олох боломж болон бэлэн мөнгөний халамжийг эрэлхийлж байгаагаар илэрч байна. Оролцогчид мөн төрийн байгууллагууд, ИНБ, хөгжлийн түншүүд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нь олон нийтийн боловсролыг дээшлүүлэх, нөлөөллийн кампанит ажил явуулах, мэдээллийн үнэн зөв байдлыг хянах/үнэлэх мэргэжлийн институцуудыг бий болгох болон эрдэм шинжилгээний байгууллагуудыг бэхжүүлэх, тэдгээрийг бусад талуудтай илүү уялдаа холбоотой ажилладаг болгох тал дээр урт хугацааны хүчин чармайлт гарган ажиллах хэрэгтэйг онцлов. Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын онцлон тэмдэглэсэн бас нэг сэдэв бол Монголын хөдөө аж ахуйн салбарт өдгөө тулгамдаж буй сорилт бэрхшээл болон цаашдын хөгжлийн боломж юм. Салбарын хөгжилд асар их боломж байгаа хэдий ч хүнсний аюулгүй байдлын зохих стандарт байхгүй (эсвэл түүний хэрэгжилт хангалтгүй) байгаагаас эрсдэл үүсч байна. Салбарын хөгжилд тулгарч буй бэрхшээлүүд нь технологи, экспортын зах зээл, дэд бүтэц, малын эрүүл мэндийн асуудал дутагдалтай байна. Хөдөө аж ахуйн экспортыг дэмжих бодлогын зөв арга хэмжээ нь экспортын зах зээлийг хөгжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаархи олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, малын бэлчээрийг хамгаалах зорилгоор татвар ногдуулах шаардлагатай байна. Зарим эрдэм шинжилгээний байгууллагууд мөн дундаж давхаргыг бэхжүүлэх, бизнесийн хөгжлийг дэмжих үүднээс мега компаний үйл Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 210 ажиллагааг сонгосон салбаруудад хязгаарлах, зээлийн хүүг бууруулах боломжийг судлах санал гаргав. Дэлхийн Банкны дэмжлэгтэй хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд нь иргэний боловсролыг дэмжих хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг бэхжүүлэх, эрдэм шинжилгээ, инновацийг дэмжих, хүний нөөцийн өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, хөдөө аж ахуйн бизнесийг дэмжих (шинэ технологи, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох / эрсдлийг бууруулах) зэргийг санал болгож байна. Уул уурхайн салбарт хувийн хэвшлийн санхүүжилт хүрэлцээтэй байдгийг харгалзан, тус салбарт Дэлхийн Банкны оролцоо хязгаарлагдмал байх ёстой гэж зарим оролцогчид үзсэн. Гэвч зарим нь уул уурхайн салбарын засаглалын асуудлуудад Дэлхийн Банк анхаарлаа хандуулахыг санал болгосон байна. Засгийн газартай хийсэн уулзалт, 2017 оны 8 дугаар сарын 30-ны өдөр Засгийн газрын агентлагууд, салбарын яамдын төлөөлөл эдийн засгийн төрөлжилт, хүртээмжтэй өсөлтөд тулгарч буй сорилтуудыг онцолсон. Уул уурхайгаас хамааралтай байгаа байдал нь сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн өсөлтийг тогтворгүй, байнгын хэлбэлзэлд оруулж, улмаар засаглалыг сулруулсан байна. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд уул уурхайн бус салбарын хөдөлмөрийн бүтээмж, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүч, мэдлэгт суурилсан экспортын баримжаатай үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн эдийн засгийг төрөлжүүлэх бодлого боловсруулах нь зүйтэй. Засгийн газрын төлөөлөгчид засгийн газрын бүх түвшний зохицуулалт, менежментэд хамааралтай асуудлуудыг онцолсон. Институцын асуудлуудад Засгийн газрын нэгдсэн мэдээллийн сан, мэдээллийн төвийн үйл ажиллагаа сул байгаа, мөн байгууллага хоорондын уялдаа холбоо сул байгааг жишээ болгож, төрийн албан хаагчдын халаа сэлгээ их, авилга, эгэх хариуцлагын тогтолцоо сул байгаа нь улс төртэй холбоотой байна гэж үзжээ. Бодлого төлөвлөлтийн чадавх дутагдалтай байгаагаас шалтгаалан нотолгоонд суурилсан урт хугацааны бодлогын төлөвлөлт, хэрэгжилтийг дэмжих хэрэгцээ шаардлага байгааг дурьдсан. Ядуурлыг бууруулах, хамтын хөгжил цэцэглэлийг нэмэгдүүлэхэд хөдөөгийн хөгжил, хүний хөгжлийн цогц стратегийн ач холбогдлыг мөн хэлэлцэв. Хөдөө аж ахуйн бизнес, түүний экспортыг хөгжүүлэх, улмаар бэлчээр, усны менежмент, малын эрүүл мэнд, гамшгийн эрсдэлийн менежмент, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөлөл гэх мэт хүрээлэн буй орчны асуудлуудыг судалж үзэх замаар хөдөөгийн амьжиргааг дэмжих зорилго бүхий хөдөөгийн хөгжлийн стратеги хэрэгтэй. Эрүүл мэнд, боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа сургуулийн өмнөх боловсрол, хоол тэжээл, эрүүл мэнд зэрэг нь дараагийн үеийг Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 211 ядуурлаас гаргахад шийдвэрлэх ач холбогдолтой юм. Зарим оролцогчид хүн амын насжилт, нийгмийн халамжийг ядууст чиглүүлэх хэрэгцээ шаардлагыг тэмдэглэж байсан. Дээр дурьдсан бүх чиглэлүүдэд Дэлхийн Банкнаас үзүүлэх тусламж дэмжлэгийг чиглүүлэх боломжтой хэмээн санал болгож байсан. Үүний зэрэгцээ бүх салбарт олон төрлийн төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхийн оронд сонгогдсон гол чиглэлүүдэд төвлөрч, илүү тодорхой, хэмжигдэхүйц үр дүн гаргахад анхаарах нь зүйтэй гэв. Дэлхийн Банкны зүгээс Засгийн газар, хувийн хэвшлийнхэн, хөгжлийн түншүүдийг нэгтгэж илүү их хөшүүрэг болж өгөхийг мөн санал болгов. Иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хийсэн уулзалт, Улаанбаатах хот, 8 дугаар сарын 31 Тус уулзалтын эхний хэсэгт Монголын хөгжлийн зам өнгөрсөн хугацаанд зөв явсан эсэх талаар хэлэлцүүлэг өрнөсөн. Оролцогчид тэгш бус байдал, улс төрийн тогтворгүй байдал нэмэгдэж, нийгэм дэх шударга бус байдал өсөж буйг тэмдэглэв. Зарим ИНБ-ууд ардчилал нийгэмд ашиг тусаа өгөөгүй, ядуурлыг бууруулсангүй гэж үзэж байсан. Харин зарим ИНБ - ууд ардчилал, зах зээлийн эдийн засагт тайван замаар шилжин орсноос хойш Монголын хөгжилд олсон ололт амжилтыг сайшаан тэмдэглэж, хүмүүсийн амьжиргааны түвшин дээшилсэнг дурьдаад, зарим хүмүүсийн амьжиргааны түвшин шилжилтийн үеийн түвшнээс дээшлээгүйгээс ядуурал нэмэгдэж байгаа гэсэн ойлголттой байна. Авилга, шударга бус байдал, засаглалын асуудлууд улс төрөөс үүдэлтэй тул улс төрийн намын санхүүжилтийг шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Иргэний нийгмийн сул дорой байдал, иргэдийн боловсрол муу байгаа нь тулгамдсан асуудал болохыг байнга дурьдаж байв. Санхүүжилт, чадавх дутмаг байдгаас иргэний нийгмийн байгууллагууд нийгмийг төлөөлж чаддаггүй буюу ард түмэн, Засгийн газар хоорондын гүүр болон ажилладгүйн улмаас Засгийн газрын үйл ажиллагаанд төдийлөн хяналт тавиж чадаггүй байна. ИНБ-ууд нийгмийн эгэх хариуцлагын арга хэрэгслүүдийг бэхжүүлэх, иргэний нийгмийн чадавхыг бэхжүүлэх мөн олон нийтийн мэдлэг, боловсролыг дээшлүүлэх кампанит ажил зохион байгуулах зэрэг зарим олон нийтэд чиглэсэн төрийн үйлчилгээг хүргэх ажлыг ИНБ-уудаар хийлгэх боломжтойг хэлж байв. Боловсролын салбарын хувьд, Монгол Улс дахь академик сургалтын чанар ерөнхийдөө сайн байгаа хэдий ч ёс зүйн боловсрол, иргэний боловсрол, нийгмийн эрүүл мэндийн талаарх боловсрол гэх мэт бусад чухал асуудлууд орхигдсоноос өнөөгийн нийгэмд үүсээд буй олон асуудлуудыг үүсгэж байгааг тэмдэглэв. Санхүү, хөрөнгө оруулалтын хувьд боловсролын үйлчилгээний шинэ дэд бүтцэд оруулсан хөрөнгө оруулалт ихээхэн хувийг эзэлж байгаа бөгөөд цаашид багшийн боловсролын тогтолцоонд хөрөнгө оруулах, уг тогтолцоог шинэчлэхэд анхаарах шаардлагатай байна гэв. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 212 Уулзалтын үеэр онцолсон бусад асуудлууд нь эдийн засгийн төрөлжилт, хүрээлэн буй орчны хамгаалал, хувийн хэвшлийн хөгжил юм. Байгаль орчны салбарын ИНБ-ууд уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж хүрээлэн буй орчны доройтолд орж, уламжлалт нүүдэлчин аж амьдралын хэв маяг алдагдаж байгаад санаа зовниж байлаа. Бусад ИНБ-ууд хувийн хэвшлийг хөгжүүлэх болон банкны салбарын хөгжилд чухал ач холбогдол өгч байсан. ТХХТ- ийн үйл ажиллагаа нь Монголд авилгын томоохон эх сурвалж болж байна гэж үзэн хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийх шаардлагатай байгааг дурдсан. Дэлхийн Банкны түншлэлийн хүрээнд цаашид засаглал, нийгмийн эгэх хариуцлагыг сайжруулах, иргэний боловсролыг дээшлүүлэх, эдийн засгийн төрөлжүүлэх, хүний капиталыг бий болгох, хувийн хэвшлийг хөгжүүлэх зэргийг санал болгож байв. Оролцогчид нь Дэлхийн Банкны дэмжлэгтэй төслүүдийн хэрэгжилтийн талаар хэд хэдэн саналуудыг хэлсэн. Үүнд: (i) төслүүдийг байгаль орчны хамгийн сайн стандартад нийцүүлэн хэрэгжүүлэх, (ii) төслийг хэрэгжүүлэхээс өмнө өргөн хүрээнд зөвлөлдөх, байгаль орчны үнэлгээ хийх, (iii) хэрэгжүүлсэн төслүүдийн тогтвортой байдлыг хангах, салбарын тогтвортой байдлыг хангах шинжилгээний ажлыг үргэлжлүүлэх, (iv) Монголд хэрэгжиж буй Дэлхийн Банкны төслүүдийн ил тод, нээлттэй байдлыг сайжруулах. Үндэсний хувийн хэвшлийнхэнтэй хийсэн уулзалт, Улаанбаатар хот, 2017 оны 8 дугаар сарын 31 Уулзалтын үеэр институцийн үр ашиггүй зохицуулалтууд, уялдаа холбоогүй бодлогууд, авилга, хүнд суртлын асуудлуудтай холбоотой засаглалын асуудлууд нь хувийн хэвшлийг хөгжүүлэхэд саад болж буй гол бэрхшээлүүд болж байна хэмээн оролцогчид тэмдэглэв. Төрийн бодлого богино хугацаатай байхаас гадна хэрэгжүүлэх зохистой механизм, хяналтын тогтолцоо дутмаг байдаг. Төрийн албан хаагчдын чадавхыг хөгжүүлэх, төрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудын эгэх хариуцлагыг дээшлүүлэх чиглэлээр Дэлхийн Банктай хамтран ажиллах боломжтой юм. Дэд бүтэц дутмагаас гадна урт хугацааны санхүүжилтийн хүртээмж нь хувийн хэвшлийнхний өөр нэг санаа зовоосон асуудал болж байна. Зарим оролцогчид төрийн хөрөнгө оруулалт хязгаарлагдмал учраас дэд бүтэц болон хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд ТХХТ-ийг ашиглахыг санал болгосон. ЖДҮ-үүд, бизнесээ тэлэх ур чадвар, чадавх муутай байдаг. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 213 Ажлын байр бий болгох, ажил эрхлэх нь улс орны нийтлэг хөгжилд тэргүүлэх ач холбогдолтой хэдий ч төрөөс бэлэн мөнгө тараах нь хувийн хэвшил дэх хөдөлмөр эрхлэлтэнд саад болж байна. Ядуу/ нэн ядууст чиглэсэн үйл ажиллагаанд санхүүгийн технологи гэх мэт илүү шинэлэг үйлчилгээг ашиглахыг санал болгож байна. Уул уурхайн салбар бусад салбарт эрэлт бий болгож, шууд бус ажлын байрыг бий болгож байна. Гэхдээ эдийн засгийн төрөлжилт сул, уул уурхайгаас хэт хамааралтай байгааг шийдвэрлэх шаардлагатай. Эрүүл мэнд нь ядууралд нөлөөлөх гол хүчин зүйл болохын хувьд эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог сайжруулах шаардлагатай байна. Дэлхийн Банк Группын хувьд Монгол Улсад олон талуудын оролцоог хангах чиглэлээр өөрийн давуу талыг түлхүү ашиглах, хувийн хэвшил болон бусад талуудтай олон улсын шилдэг туршлага болон мэдлэгийг хуваалцах нь зүйтэй гэсэн саналууд дэвшүүлэв. Олон улсын хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай хийсэн уулзалт, 2017 оны 9 дүгээр сарын 1 Бүх оролцогчид Монгол Улсын хөгжилд уул уурхайн салбар чухал ач холбогдолтойг онцлон тэмдэглэхийн зэрэгцээ бусад салбарыг хөгжүүлэх хэрэгцээ боломж байгааг дурдсан. Засгийн газарт бусад олон зорилт, хүсэлттэй байгаа хэдий ч, уул уурхайн салбар нь Монголыг хөгжүүлэх боломж бололцоотой юм. Тиймээс Засгийн газар нь дэлхийн түвшний компаниудыг Монголд хөрөнгө оруулалт хийх итгэлийг өсгөх, шударга хууль, дүрмийг бий болгох замаар энэ салбарыг бүрэн дэмжих хэрэгтэй байна. Хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал нь мөн Монгол Улсад хөгжүүлэх боломжтой гол салбарууд бөгөөд эдгээр нь ажлын байр илүү ихийг бий болгох давуу талтай. Хөрөнгө оруулагчдад тулгардаг хамгийн том сорилтуудын нэг бол хууль эрх зүйн орчины тогтвортой байдал, улс төрийн эрсдэл болон бодлого, хууль тогтоомжийн талаар үнэн зөв, тодорхой мэдээлэл ил тод хүртээмжтэй бус байдаг зэрэг багтаж байна. Өөрийн явцуу сонирхлын үүднээс аливаа асуудалд хандах улс төрчдийн эгэх хариуцлагын асуудал, богино хугацааны бодлого, төрийн албан хаагчдын чадавх сул байгаа нь улс орны хөгжилд саад болж байна. Төрөөс баримталж ирсэн арга барил, төрийн оролцоотой төслүүд амжилттай хэрэгжихгүй гэдэг нь сүүлийн жилүүдэд нотлогдож байгааг оролцогчид дурдав. Засгийн газар хувийн хэвшлийн оролцоог дэмжиж, ТХХТ-ийн талаархи хууль тогтоомжийг тодорхой болгон боловсруулах хэрэгтэй. Улс төрчид олон нийтийн үзэл бодолд мэдрэмжтэй, соргог байдаг тул улс төр, эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдалд мөн сонгогчдын иргэний боловсрол дутмаг байдал хувь нэмрээ оруулж байгаа гэдгийг олон улсын хувийн хэвшлийн төлөөлөгчид тэмдэглэв. Тиймээс олон нийтийн ойлголт, боловсрол, дуу хоолойг нэмэгдүүлэх нь зөв бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Холбоод, ТББ-ууд, олон улсын санхүүгийн байгууллагууд нь хэвлэл мэдээллээр дамжуулан зөв мэдээллийг олон нийтэд сурталчлах, Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 214 сошиал медиа зэрэг үр дүнтэй шинэ арга хэрэгслийг ашиглан олон нийтийн боловсролыг дээшлүүлэхэд хамтран ажиллах ёстой гэв. Оролцогчдоос ирүүлсэн бусад асуудлууд дотор бүс нутгийн харилцаа холбоо, хил дамнасан хамтын ажиллагааны санаачлагыг дэмжих, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх, Монгол орны уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг ялангуяа усны менежментийн асуудалд онцгой анхаарах зэрэг орж байна. Дэлхийн Банкнаас цаашид үзүүлэх тусламж дэмжлэгийн хувьд оролцогчдын хамгийн түгээмэл хүсэлт бол Засгийн газарт техникийн туслалцаа, бодлогын зөвлөмж өгөх асуудал байв. Хувийн хэвшил, Засгийн газар болон иргэний нийгмийг холбогч гүүр болж ажиллах нь Дэлхийн Банкны гүйцэтгэж болох бас нэг үүрэг юм. Зарим оролцогчид Дэлхийн Банкны зүгээс талуудын хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, төслийн зохион байгуулалтыг оновчтой болгох, бизнесийн үйл ажиллагааны өртгийг нөхөхөд туслах зорилгоор томоохон төслүүдэд тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэх ёстой гэж үзсэн. Дархан хотын засаг захиргаа, хувийн хэвшил, ИНБ-уудтай хийсэн уулзалт, 7 дугаар сарын 7- ны өдөр Дархан хотын оролцогч талууд нь ядуурлыг бууруулах, хамтын хөгжил цэцэглэлийг бий болгоход Монголд эко хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, ашигт малтмалын нөөцөд тулгуурласан үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжийн талаар хэлэлцүүлгийн үеэр онцлон тэмдэглэсэн. Хоёр томоохон эдийн засгийн дунд орших улсын хувьд Монгол Улс нь олон улсын харилцаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх ёстой. Гэсэн хэдий ч бүх оролцогч талууд уул уурхайн орлогын тэгш хуваарилалт хангалтгүй байгаа нь тэгш бус байдлыг нэмэгдүүлж байгааг тэмдэглэсэн. Монгол Улс даяар ажлын байр бий болгохын тулд хөдөө аж ахуйн бизнес, ЖДҮ -ийг хөгжүүлэхэд илүү анхаарлаа хандуулах ёстой. Дархан хотын хувьд хувийн хэвшлийн салбар болон ЖДҮ эрхлэгчдэд бодит дэмжлэг байхгүй байна. ЖДҮ эрхлэгчид үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэр нь өндөр хүүтэй, богино хугацаатай байхаас гадна хувийн хэвшлийн салбарт Засгийн газрын оролцоо хэтэрхий их байгаа тул зах зээлийн шударга өрсөлдөөнд сөргөөр нөлөөлж байна. Стандарт, баримт бичиг бүрдүүлэлттэй холбоотой асуудлууд, зах зээлийн мэдээлэл хомсдолтой байгаа нь экспортын зах зээлд нэвтрэхэд садаа болж байна. Түүнчлэн, үйлдвэрлэлийн боловсруулалт бага хийгдэж, "кластер" байхгүй байгаа нь түгээмэл бэрхшээл юм. Улс төрийн тогтворгүй байдал болон үүнээс үүссэн макро эдийн засаг, засаглалын асуудлуудыг Дарханд хийсэн бүх уулзалтын үеэр онцолж байв. Алсын хараагүй, богино настай бодлогууд нь улс орны хөгжилд садаа болж байна. Ил тод байдал дутмаг байдгаас Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 215 авилга өргөн тархсан. Төрийн албан хаагчид улс төрийн намууд бүрэн боловсорч, бодлогын мэтгэлцээн, хэлэлцүүлэг хийх шаардлагатайг зарим оролцогчид дурдаж, нөгөө хэсэг нь ардчиллын илүү өвөрмөц хэлбэрийг Монгол Улсад нэвтрүүлэх ёстой гэв. Мөн бүс нутгийн онцлог шинж, харьцангуй давуу талд үндэслэн бүс нутгийн хөгжлийн стратегийг бий болгох, орон нутгийн хөгжлийг дэмжих орон нутгийн засаг захиргааны бие даасан байдлыг сайжруулахад анхаарах шаардлагатай байгааг онцлон тэмдэглэв. Төр, хувийн хэвшлийн яриа хэлэлцээ, зөвлөлдөх уулзалт дутмаг, Засгийн газрын олон нийтийн харилцаа сул байгааг хэд хэдэн уулзалтын үеэр тэмдэглэсэн. Дархан хотын бүх оролцогч талууд боловсролын чанар, багшийн хөгжил, иргэний боловсрол, хувийн хөгжилд чиглэсэн боловсролын салбарын шинэчлэлийг хийх хэрэгцээ шаардлага байгаатай санал нэгдсэн. Оролцогчид ёс зүй, гэр бүлийн хүмүүжил, үнэ цэнэ, Монголын уламжлалт үнэ цэнэ, соёл, ёс заншилд илүү анхаарал хандуулах хэрэгцээ шаардлага байгааг онцлохын зэрэгцээ хувийн хөгжил, насан туршийн боловсрол зэрэг асуудлуудыг дурдаж байлаа. Үнэ төлбөргүй, бүх нийтийг хамарсан хавтгайрсан халамжийн үйлчилгээнд найдах хандлага олон нийтийн дунд өргөжиж байгаа тул нийгмийн бодол санааг өөрчлөх, иргэний боловсролыг дээшлүүлэх нь тэргүүлэх чиглэлийн асуудал байх ёстойг мөн онцолж байв. Хэдийгээр Дархан нь залуучуудын хот боловч залуучуудын ажилгүйдэл их, тэдгээрийн хүчийг ашиглахгүй байна. Хөдөлмөрийн зах зээлийн хувьд зах зээлийн эрэлт хэрэгцээний судалгаагүй, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих зорилгоор цалингийн жишиг тогтоох, ажил эрхлэгчдийн чадвар зэрэг хөдөлмөрийн зах зээлтэй холбоотой асуудлууд байна. Дархан хотод хүрээлэн буй орчны доройтол, ИНБ-ууд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад дэмжлэг үзүүлдэггүй зэрэг бусад асуудлуудыг мөн онцлов. ИНБ, эрдэмтэн судлаачдын үзэж байгаагаар бэлчээрийн даац хэтэрч байгаагаас бэлчээрийн талхагдал үүсч байгааг тэмдэглэсэн. Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанар доройтож байгаа нь хөдөө аж ахуйн салбарт системчилсэн үнэлгээ хийх, цогц стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэхийн чухлыг харуулж байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 216 Оролцогчид боловсролын болон хөдөө аж ахуйн салбарт Дэлхийн Банк тусламж дэмжлэгээ үргэлжлүүлэх шаардлагатайг онцлон тэмдэглээд, төсөл хэрэгжсэний дараа хөтөлбөрүүдийн тогтвортой байдлыг хангахад анхаарал хандуулахыг зөвлөсөн. Үйл ажиллагаагаа амжилттай хэрэгжүүлж буй бизнесүүдэд дэмжлэг үзүүлэх нь ажлын байр бий болгох, ЖДҮ-ийг дэмжихэд илүү үр дүнтэй байж болох юм. Зорилтод бүлэгтээ хүрч чадаагүй төслийн санхүүжилтийн хувьд зарим оролцогчид төслийн оролцогчид илүү үр дүнтэй хяналт шинжилгээ, үр дүнг гаргахын тулд төслийн үр дүн, үйл ажиллагааны талаар илүү ил тод мэдээлэхийг санал болгосон. Орхон хотын засаг захиргаа, хувийн хэвшил, ИНБ-уудтай хийсэн уулзалт, 9 дүгээр сарын 8- ны өдөр Улс орны хөгжлийн боломжуудад ашигт малтмалын баялаг багтдаг. Эрдэнэт хот нь үүний тодорхой үр шим хүртэгч юм. Эрдэнэт нь бүсийн төв болох боломжтой бөгөөд хүн амын нягтрал, хүний нөөц, дэд бүтэц зэргээс шалтгаалан бизнес хөгжүүлэхэд ихээхэн боломжтой юм. Мөн эко бизнесийн үйл ажиллагаа явуулж, түүний экспортыг өргөжүүлэх боломж бий. Мал нь 'сэргээгдэх' нөөц бөгөөд үүнийг илүү ихээр ашиглах хэрэгтэй. Орхон аймаг дахь уулзалтуудаар хэлэлцсэн асуудлуудын дийлэнх нь засаглал, төрийн салбарын шинэчлэлийн асуудлууд байсан. Төвлөрлийг сааруулах, бүс нутгийн хөгжилд түлхэц үзүүлэх, мөн засаг захиргааны хуваарилалтыг сайжруулах замаар төрийн үйлчилгээг сайжруулахын тулд шинэчлэл хийх шаардлагатайг санал болгов. Бүс нутгуудын ялгаатай байдлаас шалтгаалж зарим засаг захиргааны нэгж илүү татаас шаардаж, бага орлого төвлөрүүлдэг. Хувийн хэвшилд төрийн оролцоо ихсэж, уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбарын нөөцийг зохистой удирдахад авилгын асуудал өсөж, хувийн хэвшлийн оролцоо ихээхэн нэмэгдэж байна. Улс төрийн тогтворгүй байдал нь тогтворгүй бодлогыг бий болгодог. Нөгөө талаар засаглалыг бэхжүүлэхийн тулд ИНБ-уудын чадавх сул, олон нийтийн оролцоо, иргэний боловсрол муу байгаа зэрэг асуудлуудыг бодолцох хэрэгтэй. ИНБ, төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны механизмыг бий болгох хэрэгтэй. ИНБ-ууд нь гүүр болж, олон нийтэд чиглэсэн нөлөөллийн кампанит ажил явуулах чадвартай байх ёстой. Өнөөгийн тулгамдсан олон сорилтуудын дотор хүний хөгжил, боловсрол нь хамгийн тулгамдсан асуудал боллоо. Их сургууль, МБСБ-ыг төгсөгчдийн тоо олон боловч тэдэнд зах зээл дээр шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар дутмаг байна. Боловсролын систем нь хүмүүст академик мэдлэг олгохоос гадна ур чадвар, амьдрах чадварыг дээшлүүлэхэд зориулагдсан платформ болох хэрэгтэй юм. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 217 Монгол дахь олон улсын төрийн бус байгууллагуудтай хийсэн уулзалт, 9 дүгээр сарын 11 Уулзалтын үеэр уул уурхай, хөрөнгө оруулалт, дэлхийн томоохон зах зээлүүдтэй хөрш зэргэлдээ байршил, залуучуудын хөгжил, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуйн салбар, идэвхтэй иргэний нийгэм гэх мэт хөгжилд хүрэх олон боломжууд Монголд байна гэж олон улсын ТББ- ууд онцлон тэмдэглэв. Гэсэн хэдий ч улс орны бэрхшээлийг ерөнхийдөө цогцоор нь тэнцвэртэй харж, авч үздэггүй. Бодлогын гажуудал нь эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд саад болдог. Тус улс хүн ам цөөтэй тул том үйлдвэрлэлийн хувьд тохиромжтой биш юм. Үүний оронд боловсролд анхаарах, ялангуяа хөдөө орон нутгийн сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн боловсролын ач холбогдлыг дурдаж, энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хийх нь илүү их боломжийг бий болгож болохыг онцолж байв. Хүүхдийн ядуурал Монголд өндөр байна. Боловсролын салбарт оюутнууд дадлагын хийх хөтөлбөр дутагдаж байгаа нь суралцагсдад сурч мэдсэн мэдлэг, ур чадварын дагуу хөдөлмөрийн зах зээл дэх өндөр шалгуурыг ханган ажиллах боломжийг бүрдүүлдэггүй. Ил тод, хариуцлагатай байдлаас гадна засаглалын асуудлууд болох төсвийн засаглал, төрийн худалдан авалт зэргийг олон улсын ТББ хүндрэлтэй асуудлаар нэрлэж байна. Одоогийн байдлаар төрийн удирдлага, улс төр хоёрын хооронд багахан ялгаа байна. Түүнчлэн хот, хөдөөгийн ажилгүйдлийн түвшин, төлөвлөгөөгүй хот суурин газрын хоорондох том ялгаа нь төвлөрлийг сааруулах бодлогыг улам боловсронгуй болгохыг шаардаж байна. Эмзэг бүлгийнхэнд тогтвортой, урт хугацааны ажлын байр бий болгох нь бас нэгэн том сорилт юм. Олон улсын ТББ-уудаас үүдэлтэй бусад асуудлууд нь цаг уурын өөрчлөлт, хүрээлэн буй орчны доройтол, төрийн албаны чадавхыг бэхжүүлэх, олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэх хэрэгцээ байв. Олон улсын ТББ-ууд Дэлхийн Банкны үйл ажиллагаа нь засаглалыг бэхжүүлэх, төрийн албаны чадавхыг бэхжүүлэх, тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн байх шаардлагатай гэж үзсэн. Олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, сургалт сурталчилгаа хийх, иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг бэхжүүлэхэд Дэлхийн Банкны дэмжлэг үзүүлж болох салбарууд юм. Түүнчлэн, Дэлхийн Банк төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлэх, ногоон санхүүжилтийн санаачлагыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь зүйтэй. Арга барилын хувьд томоохон зээлийн төслийг хэрэгжүүлэхэд ИНБ-уудыг оруулах, орон нутгийн оролцоог нэмэгдүүлэх үүднээс орон нутгийн, дүүргийн түвшинд төслүүдийг хэрэгжүүлэхийг оролцогчдын зүгээс санал болгосон. Улаанбаатар хотын удирдлагуудтай хийсэн уулзалт, 9 дүгээр сарын 11 Нийслэл хотын албан хаагчид нийт хүн 60% нь амьдардаг хотын хувьд Улаанбаатарын давуу талыг онцлохоос гадна хотын хэт төвлөрөл, дэд бүтэц муугаас үүдэн хүрээлэн буй орчин, Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 218 хотын тогвтортой байдалд сорилтууд байгааг дурьдав. Эдгээрийн дотор Улаанбаатар хотын усны хомсдол нэмэгдэж байгаа нь хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг байв. Орон сууцны оршин суугчдын тоог өсөхийн хэрээр усны хэрэглээ нэмэгдэх төлөвтэй. Агаар, хөрсний бохирдол нь оршин суугчдын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байна. Ус цэвэршүүлэх хуучирсан байгууламж нь хүрээлэн буй орчны асуудал, бохирдол үүсгэдэг. Эдгээр нөхцөл байдлаас үүдэн сэргээгдэх эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлэх, гамшгийн эрсдэлийн менежментийг нэвтрүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох талаар хандивлагч байгууллагуудтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх зэрэг хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдлыг хангах бодлогын арга хэмжээг бэхжүүлэх шаардлагатайг албан тушаалтнууд онцлон тэмдэглэв. Жишээлбэл, яаралтай тусламжийн үеэр улсын сургуулиуд болон иргэдийн танхим ашигладаг Япон улсын туршлагыг судлах талаар санал болгосон. Хотын хэт төвлөрлийн гол шалтгаан нь улсын өмчит их сургуулиуд болон Улаанбаатар хотод байрладаг том захууд хэмээн нэрлэв. Эдгээрийг шийдэх зарим арга зам бол Улаанбаатараас их дээд сургуулиудыг гаргах, бизнесийн шинэ санаа санаачлагыг дэмжихэд чиглэсэн арга хэмжээ авах явдал юм. Нийслэлийн хотын статус нь 20,000 хүн амтай аймгийн төвтэй адил бөгөөд үйлчилгээ үзүүлж, удирдахад бэрхшээл учруулдаг. Хэт төвлөрлийг шийдвэрлэхэд хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх, хувийн хэвшлийн өсөлтийг дэмжих, ажилгүйдэл, ЖДҮ- ийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай гэж хотын мэргэжилтнүүд үзсэн. Аялал жуулчлал нь улс орны хөгжил, мөнгөн орлогын урсгалын өөр нэг боломж юм. Боловсролын салбарт төрийн албан хаагчдын зохицуулалтыг сайжруулах, сургуулийн өмнөх боловсролын үйлчилгээг хүртээмжтэй болгох, бүх сургуулиудад нийтийн боловсролын чанарыг сайжруулах хэрэгцээ байгааг онцлон тэмдэглэв. Боловсролын яам шинэ сургуулийн байршлыг шийдэж, барилгын ажилд хяналт тавьдаг бол эдгээр төслүүдийн чанар, үр ашгийн хяналтыг Улаанбаатар хотын захиргаа хянах боломжгүй байгаа нь боловсролын салбар дахь зохицуулалт муу байгааг харуулж байна. Тевийн зарим сургуулиудад үзүүлж буй боловсролын чанар нь хотын захын сургуулиудаас ялгаатай байдаг. Нийтийн боловсролын талаар янз бүрийн сонирхогч талуудаас санаа зовж буй нэгэн адил хотын удирдлагууд хот суурингийн иргэдийн боловсролыг дээшлүүлэх, "хот суурин газрын соёл, амьдралын хэв маягийг дэмжих" шаардлагатай байгааг онцлон тэмдэглэв. Улаанбаатар хотыг уур амьсгалын өөрчлөлтөд илүү тэсвэртэй, уян хатан болгох, хот төлөвлөлтөд техникийн туслалцаа үзүүлэх, ногоон санхүүжилтийг олоход Дэлхийн Банк тусламж дэмжлэг үзүүлж болохыг Улаанбаатар хотын удирдлагууд санал болгожээ. Ажилгүйдлийг бууруулах, хотын бизнес хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах талаар Дэлхийн Банктай хамтарч ажиллаж болох талаар хэд хэдэн санал зөвлөмж өгсөн. Зарим албан тушаалтнууд мөн одоогийн УБ цэвэр агаар төслийн үйл ажиллагааг өргөжүүлэн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 219 агаарын бохирдлоос гадна хөрс, усны бохирдолтой холбоотой асуудлуудыг шийдвэрлэж болох санал дэвшүүлсэн. Өмнөговь аймгийн засаг захиргаа, хувийн хэвшил, ИНБ-уудтай хийсэн уулзалт, 9 дүгээр сарын 14 Уулзалтын үеэр оролцогчид улс орны хөгжилд уул уурхайн салбарын оруулсан ач холбогдлыг онцолсон. Гэсэн хэдий ч бэлчээрт нөлөөлж байгаа учраас Монголын уул уурхайг хөгжүүлэхэд малчдаас ихээхэн эсэргүүцэлтэй тулгардаг. Тиймээс уул уурхайн төслүүдийн ашиг тусын талаар олон нийтийг тэнцвэртэй мэдээллээр хангахын тулд илүү их хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй. Түүнчлэн Өмнөговь аймгийн уурхайн орлого, татвар нь улсын төсөвт шууд орж, орон нутгийн хүмүүст бага ашиг тусаа өгч байгааг тэмдэглэсэн. Энэ нь уул уурхайн төслүүдэд орон нутгийн эсэргүүцлийг бий болгож, уул уурхайн компаниуд болон орон нутгийн иргэдийн хооронд хурцадмал байдлыг бий болгож байна. ИНБ-ууд уул уурхайн лиценз олгоход орон нутгийн түвшинд зөвлөлдөх, урьдчилан мэдээлэх үйлчилгээ дутмаг байгааг дурдаад газар болон лицензийн менежментийг сайжруулах шаардлагатай байгааг онцлов. Засаг захиргааны оролцогчид хууль бус олборлолтыг зохицуулах хэрэгцээ шаардлагыг дурьдаж - хууль бус олборлогчид ажилгүй гэж бүртгэгдсэн тул өөрсдийн орлогоо тайлагнадаггүй, төсвөөс халамж дэмжлэг авдгийг хэлж байв. Цаашид аялал жуулчлал, мал аж ахуйд тулгуурласан эдийн засгийг төрөлжүүлэх бодлого баримтлах нь зүйтэй гэдгийг нотлов. Говийн бүсэд сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх, хүнсний ногоо, жимс жимсгэний аж ахуйг хөгжүүлэх асар их хүчин чадалтай байна. Ажилгүйдэл ядуурлын нэг шалтгаан болж байгаагийн хувьд эдийн засгийг төрөлжүүлэ бодлогыг ажлын байр бий болгох бодлоготой уялдуулах нь зүйтэй. Хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд малын эрүүл мэндтэй холбоотой асуудлууд, ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд тулгуурласан боловсруулах үйлдвэрүүдийг бий болгоход анхаарах шаардлагатай. Малчид малын гаралтай бүтээгдэхүүнээ эцсийн хэрэглэгчдэд шууд борлуулах боломж хязгаарлагдмал учраас тэдэнд орлогоо нэмэгдүүлэх боломж тун бага байдаг. Орон нутгийн бизнесийн боломжийг нэмэгдүүлэхийн тулд хоршоод, өргөтгөлүүдийг цаашид хөгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ нь хоршоодыг эсэргүүцдэг зарим бодлого боловсруулагчдыг мэдлэг, ойлголтыг нь дээшлүүлэх ажлаас эхлэх хэрэгтэй болно. Салбарын тусгай асуудлаас гадна бүх салбарт бодлого, судалгаа дутагдалтай байна. Орон нутгийн ЖДҮ нь чадавх бэхжүүлэх, зохистой бодлого боловсруулахад илүү их дэмжлэг авах хэрэгтэй бөгөөд ингэснээрээ тэд Оюу толгой уурхайд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх илүү боломжтой болж, орон нутгийн иргэдэд томоохон төслүүдээс нэмэлт ашиг хүртээх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Тодорхой саналууд нь дотоодын ханган нийлүүлэгчдийн дундах өрсөлдөөд улс төрийн хөндлөнгийн оролцоог арилгаж, уул уурхайн төслүүдийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгаанд орон Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 220 нутгийн ЖДҮ, компаниуд оролцох, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нийлүүлэх боломжийг олгох байв. Өмнөговь аймаг дахь бүх уулзалтын үеэр хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, тогтвортой байдлыг хангах асуудлыг онцлон дурдсан. Монголын ард түмэн байгаль хамгаалах чиглэлээрх боловсрол дутагдалтай. Хур тунадас дутагдах, цаг агаарын тепературын өсөлт, цөлжилт нэмэгдэх, бэлчээрт нөлөөлөх зэрэг уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөлөл Монгол Улсад түгээмэл байна. Энэ бүс нутагт усны нөөц багасч байна. Оролцогчид мөн агаарын болон хөрсний бохирдол зөвхөн Улаанбаатарт төдийгүй аймаг, сумын төвүүдэд улам бүр ихээр тулгамдсан асуудлууд болоод байгааг шийдвэрлэх шаардлагатай гэж үзэж байна. Монгол Улс дахь томоохон арилжааны банкууд мөн Монгол Улсын нэгдэн орсон Парисын гэрээнд хүлээсэн үүргийн дагуу нүүрстөрөгчийн өндөр агууламжтай төслүүдийг санхүүжүүлэхээ зогсоохыг ИНБ-ууд зөвлөж байна. Төрийн албанд тогтворгүй байдал, чадавх сул, урт хугацааны бодлогын төлөвлөлт дутагдалтай байгаа нь засаглалын гол асуудлууд юм. Оролцогчид төрийн албанд зориулсан мониторингийн чадавх сул байгааг онцлон тэмдэглэж байсан бол ИНБ-ууд хөгжилд саад учруулж буй Засгийн газрын эгэх хариуцлагын механизм дутмаг байгааг онцлон тэмдэглэсэн. Аймаг, сум бүрийн онцлог боломжоос хамаарч бүс нутгийн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхийн ач холбогдлыг Засгийн газрын оролцогчид онцлон тэмдэглэв. Оролцогчид засаглалын болон бусад асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд хүний хөгжилд тэргүүлэх ач холбогдол өгөх хэрэгцээ шаардлагыг онцлон тэмдэглэв. Иргэд хөгжин боловсрохын хэрээр засаглал, хүрээлэн буй орчин болон бусад асуудлуудыг шийдвэрлэнэ. Ялангуяа сургуулийн өмнөх боловсрол, хөгжил нь хүний хөгжлийн үндэс суурь болох тул санхүүжилтийн ихээхэн хэсгийг энэ салбарт оруулж, стратегийн анхаарал хандуулах ёстой. Гэсэн хэдий ч энэ салбарт өнгөрсөн хугацаанд нийт санхүүжилтийн бага хувийг эзэлж байгааг Дэлхийн Банкны санхүүжилтээр Монголд хийгдэж байсан ажлуудаас хүртэл харагдана. Оролцогчдын дийлэнх нь Дэлхийн Банк нь хөдөө аж ахуй, хүний хөгжил, аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх, засаглалыг дэмжихэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлэх ёстой гэж санал болгосон. Хувийн хэвшлийн оролцогчид хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, усны менежмент, цөлжилтөөс урьдчилан сэргийлэх, хувийн хэвшлийн дэмжлэгт анхаарах шаардлагатай байгааг онцлон тэмдэглэв. Ажлын байр бий болгох, хөдөлмөр эрхлэлтийн эрх зүйн орчинг сайжруулах, ИНБ-ын чадавхыг бэхжүүлэх, томоохон хөрөнгө оруулалтын гэрээний гадны хяналтыг хэрэгжүүлэх, уул уурхайн нөөцийн менежментийг сайжруулахад техникийн туслалцаа үзүүлэх зэрэг бусад саналууд багтаж байна. ИНБ-ын оролцогчид Дэлхийн Банкийг ИНБ, хувийн хэвшлийнхэнтэй шууд хамтран ажиллаж, үр дүн, үнэлгээний хүрээг сайжруулах талаар санал дэвшүүлсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 221 Ховд аймгийн засаг захиргаа, хувийн хэвшил, ИНБтэй хийсэн уулзалт, 9 дүгээр сарын 20 Ховдод болсон зөвлөлдөх уулзалтад оролцсон хүмүүс бүгд өнгөрсөн хугацааны хөгжлийн янз бүрийн боломжуудыг нэрлэж байсан ч олон хүн уул уурхайн салбар болон орон нутгийн хөгжлийн сан нь эдийн засгийн өсөлтөд гол хувь нэмэр оруулсанд санал нийлсэн. Үүнээс гадна бусад боломжууд гэвэл хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний өндөр үнэ, хандивлагч байгууллагуудын дэмжлэг, 8 хувийн хүүтэй ипотекийн зээлийн улмаас барилгын салбарын өсөлт, аялал жуулчлал, ардчилал зэргийг дурдаж байв. Ховдын оролцогчид бас л засаглалын асуудал нь Монгол Улсад тулгарч буй хамгийн тулгамдсан асуудлуудын нэг болж байгааг онцолсон. Иргэний боловсрол, оролцоо дутмаг байгаагаас төр засгийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаггүй. Төр засгийн бүтэц хэт томорч, бусад бүх салбарт оролцох оролцоо нь нэмэгдэж байна. Үүнээс гадна Засгийн газрын бодлого тогтворгүй байснаас хөгжлийн замыг тогтворгүй болгож байна. Хэдийгээр урт хугацааны хөгжлийн алсын хараа байгаа боловч үүнийг хэрэгжүүлэх механизм байхгүй байна. Засгийн газрын байнгын өөрчлөлт, улс төрийн нөлөө орон нутгийн түвшинд хүртэл илэрч байгаа ба энэ нь төрийн албаны сулрахад хүргэж байна. Энэ бүхэн нь Засгийн газарт итгэх иргэдийн итгэлийг бууруулж, иргэд Засгийн газарт итгэдэггүй учраас дуу хоолойгоо хүргэж чадахгүй байна. Гэсэн хэдий ч засаглалын олон асуудлаас үл хамааран зарим хувийн хэвшлийн оролцогчид засаглалын асуудлуудыг дахин тодруулах хэрэгцээ гарч, засаглалыг бэхжүүлэхэд зориулж илүү их нөөц, хөгжлийн санхүүжилт хийхэд хүргэж байгаа нь үр дүнд хүрэхгүй байгаа юм. Ховд аймгийн алслагдсан байршилтай холбоотойгоор махны экспортын зах зээлд гарах, нийслэлээс алслагдсан байдал зэрэг олон бэрхшээлтэй тулгарч байна. Бүсийн хөгжлийн стратеги нь эдгээр бүс нутгийн хэрэгцээ, давуу талыг харгалзан үзэх ёстой. Энэ бүс нутагт урьд нь уур амьсгалын өөрчлөлт, хүрээлэн буй орчны асуудалд анхаарал сул тавьж байсантай холбоотойгоор цаашид эдгээр асуудалд анхаарах хэрэгцээ шаардлага бий болсныг олон оролцогчид онцлон тэмдэглэсэн. Баруун бүсэд өвөл хатуу хүйтэн болж, элсэн шуурга, цөлжилт эрчимтэй нэмэгдэж байна. Агаарын бохирдол нь баруун нутгийн оршин суугчдын хувьд ихээхэн санаа зовоосон асуудал болсон. Эдгээр асуудлуудаас шалтгаалан бүс нутгийн хэмжээнд ногооруулах төслүүдийг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Уул уурхайн төслүүд үйл ажиллагаагаа эхлэхээс нь өмнө тухайн төслийн хүрээлэн буй орчин, эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөг үнэлэх шаардлагатайг хувийн хэвшил дурьдсан. Ховдын хэлэлцүүлгүүд мөн хүний хөгжлийн асуудлууд, ялангуяа эрүүл мэндэд чиглэсэн. Зарим сонирхогч талуудын тэмдэглэснээр Ховд аймагт төрөл бүрийн өвчлөл ерөнхийдөө өндөр байдаг. Малчдын эрүүл мэнд онцгойлон муу байгаа боловч энэ асуудлыг орхигдуулсан. Иргэдийн эрүүл мэнд, сайн сайхан байдалд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг тул хүнсний аюулгүй байдалд анхаарах шаардлагатайг оролцогчид онцлон тэмдэглэсэн. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 222 Салбарын хэмжээнд ажиллагсдын тоог өндөр байгаагаас шалтгаалан уурхайчдын эрүүл мэндэд богино болон урт хугацаанд үзүүлэх ажлын нөлөөллийг судалж үзэх нь чухал юм. Боловсролын салбарт мэргэшсэн боловсон хүчин дутагдалтай, ерөнхий боловсролын чанар муу, нийслэл рүү шилжих хөдөлгөөн, багш нарын хөгжилд анхаарал хандуулах хэрэгцээ зэрэг бэрхшээлүүдийг хэлэлцсэн. Оролцогчид мөн хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын салбарын боломжийг ашиглан эдийн засгаа төрөлжүүлэх шаардлагатайг онцлов. Хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнд тулгуурласан экспортын баримжаатай ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх нь илүү олон ажлын байр бий болгож, ядуурлыг бууруулахад туслах болно. Банкуудын зээлийн хүү өндөр, барьцаа хөрөнгийн үнэлгээ бага байгааг дурьдсан. Мал аж ахуйн салбарт малын эрүүл мэнд гол асуудал болж байгаа бол орон нутгийн фермерийн аж ахуйг хөгжүүлэхэд хүнсний ногооны агуулах дутагдалтай байгаа нь тулгамдсан асуудал болж байна. Эрчим хүчний тогтвортой хангамж дутагдалтай байгааг олон уулзалтуудаар орон нутгийн хөгжилд садаа болж буй гол асуудлаар дурдсан болно. Хэнтий аймгийн засаг захиргаа, хувийн хэвшил, ИНБ-уудтай хийсэн уулзалт, 10 дугаар сарын 5 Хэнтий аймаг баялаг түүх, байгалийн баялаг ихтэй тул аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх нөөц бололцоо ихтэй гэдэгтэй Хэнтий аймаг дахь бүх оролцогч талууд санал нийлэв. Мэдлэгт суурилсан эдийн засагт шилжих нь залууст тулгуурлан цаашид улс орныг хөгжүүлэх өөр нэг боломж юм. Хөдөө аж ахуйн салбарын хувьд экспортын баримжаатай бизнес, ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх, бэлчээрийн менежментийн зохистой бодлогыг хэрэгжүүлэх, малын эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэх зэрэг нь тэргүүлэх ач холбогдолтой асуудлууд болж байна. Харин аялал жуулчлалын салбарт хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, бизнесийн хөгжлийг тэнцвэржүүлэх зорилгоор аялал жуулчлалын салбарт эко аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх хэрэгцээ байгааг оролцогч талууд дурдсан байна. Бүх оролцогч талууд байгалийн нөөцийн илүү тэгш менежментийн бодлого боловсруулахын ач холбогдлыг онцолсон бол ИНБ-ууд уул уурхайн салбарт цаашдаа хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг сайжруулах хэрэгцээг онцлон тэмдэглэсэн. Уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбарт хүрээлэн буй орчны нөлөөлөл болон засаглалын үнэлгээ хийх шаардлагатай. Хэнтий аймагт ядуурлын түвшин өндөр байгаа нь шийдвэрлэвэл зохих гол асуудал болж байгаа бөгөөд ядуурлын түвшин өндөр байгаа нь ажилгүйдэл газар авсан, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих бодлого дутмаг байгаатай холбоотойг ихэнх оролцогч онцолсон юм. Тухайлбал, ядуурлыг бууруулахын тулд орон нутгийн бизнес эрхлэгчдийг дэмжих, бизнес эрхлэх, аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх томоохон үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх, хөдөлмөрийн хөлсний үнэлэмж доогуур байгааг шийдвэрлэх болон Инновацийн тухай хуулийг батлах Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 223 хэрэгцээ байгааг онцолсон. Хувийн хэвшлийн оролцогчдын зүгээс нийгмийн халамжийн бодлогыг сайжруулах хэрэгцээ шаардлага байгааг хөндөж, бүх нийтийг хамарсан нийгмийн халамж, бэлэн мөнгө тарааж байгаагаас шалтгаалан иргэдийн ажил хөдөлмөр эрхлэх сонирхол бага байгааг дурдав. Тэд мөн их дээд сургуулиудын тоо хэт их байгааг харгалзах, ажлын байран дээр ажиллах чадварлаг ажилчид дутагдаж буй асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд боловсролын бодлогыг боловсронгуй болгох хэрэгцээ шаардлагыг хэлэлцсэн. Бараг бүх айл өрхүүд хүүхдүүдээ их сургуульд сургаж, сургалтын төлбөрийг өндөр хүүтэй зээлээр төлдөг бөгөөд энэ нь Монголд ядуурлыг нэмэгдүүлэх гол шалтгаан болж байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд тодорхой ур чадвартай боловч ажил олоход хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч байдаг тул тэдний тогтвортой хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих нь зүйтэй гэдгийг ИНБ- ууд онцлов. Хэнтий аймгийн оролцогчид боловсролын чанарыг дээшлүүлэх, Монголын боловсролын салбарт хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх хэрэгцээ шаардлагыг онцлон тэмдэглэв. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлттэй ур чадвар дутмаг байгааг харгалзан, ТМБС- ын хөтөлбөрүүд нь ажлын байрны зах зээл, бодлоготой илүү уялдаатай болж бэхжих шаардлагатай. Эдийн засаг, санхүү, иргэний болон эрүүл мэндийн салбарт олон нийтийн боловсрол, мэдээлэл бага боловч гадаадад суралцахад санхүүгийн ихээхэн хэмжээний эх үүсвэр зарцуулагдаж байна. Хэнтий аймгийн бүх уулзалтуудад хувийн хэвшлийг хөгжүүлэхэд тулгарч буй томоохон сорилтууд нь зах зээлийн судалгаа дутмаг, Засгийн газрын зохицуулалт хангалтгүй байгаагаас зарим бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт хэт ихэссэн, зээлийн хүү өндөр байгааг хөндөв. Жижиг хэмжээний тогтворгүй бизнесүүдийг дэмжихэд голлон чиглэсэн өмнөх бодлогоос том, дунд хэмжээний үйлдвэрүүдийг экспортын чадавхыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх бодлогод шилжих шаардлагатай байгааг мөн бүх уулзалт дээр хөндөж байв. Засгийн газрын төлөөлөгчид хөдөө орон нутагт бизнес эрхлэх, худалдан авах ажиллагааны эрх зүйн орчныг сайжруулах нь чухал байгааг онцлов. Хувийн хэвшлийн төлөөлөгчид лиценз, зөвшөөрөл авахад Засгийн газрын хүнд суртал хамгийн их саад тотгор болгож байгааг онцолсон. Засаглалын асуудал нь бүх уулзалтуудад гол сэдэв болж, урт хугацааны хөгжлийн төлөвлөлт, төрийн албаны шинэтгэлийг яаралтай хийх шаардлагатайг дурдаж байв. Засгийн газрын байгууллагуудын залгамж чанар, төрийн албаны чадавх, чанар маш ихээр буурсан. Улс төрийн тогтворгүй байдал нь урт хугацааны хөгжлийн төлөвлөлт, төрийн алба, бизнесүүдэд нөлөөлдөг. Орон нутгийн төсвийн төсөвлөлтийн үйл явцад улс төрийн оролцоо байдгаас шалтгаалан орон нутгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлсний үр өгөөж хангалтгүй байна гэж дурдсан байна. Мөн бодлого, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой батлагдсан дагалдах дүрэм журам, бодлогуудыг амьдрал дээр хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байдаг гэв. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 224 Төрийн албан тушаалтнууд нэг талдаа Засгийн газрын ил тод байдлыг сайжруулж, нөгөө талдаа иргэдийн боловсролыг дээшлүүлэх хэрэгцээ байгааг дурдав. Үүнийг мэргэжлийн мэдээллийн институцууд болон рейтингийн агентлагуудыг байгуулснаар хийж болно. ИНБ - ын оролцогчид ИНБ-уудын чадавхыг бэхжүүлэх, Засгийн газартай түншлэх, илүү сайн яриа хэлэлцээ хийх чадварыг нь хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь зүйтэйг онцолсон. Түүнчлэн төр засгийн анхан шатны түвшний үйлчилгээ буюу багийн түвшинд хүрч ажиллах хэрэгцээ шаардлага маш их байдаг боловч чадавх маш сул байна байдаг гэв. Дэлхийн Банкны хамтын ажиллагааны боломжит салбарууд нь засаглал, бодлогын шинжилгээ, төрийн албыг бэхжүүлэх явдал юм. Дэлхийн Банк мөн бүх сонирхогч талуудын оролцоог хангасан салбарын түвшний зөвлөлгөөн, хэлэлцүүлгийн хүрээг нэвтрүүлэх, хувийн хэвшлийн салбарын төлөвлөлтийн чадавхыг сайжруулахад зөвлөлдөх тогтолцоог нэвтрүүлж болно. Санхүүжилтийг олон жижиг салбар, ЖДҮ-д хуваарилахаас илүүтэйгээр ажлын байр бий болгоход зориулж аж үйлдвэр, дэд бүтцийн төслүүдийг бэлтгэх, санхүүжүүлэх хүний хөгжлийг дэмжих санааг олон оролцогч талууд санал болгосон. Мөн гадаадын хөрөнгө оруулагчид энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа тул Дэлхийн Банкны уул уурхайн салбар дахь оролцоо хязгаарлагдмал байх нь зүйтэй гэж үзсэн. Үүний оронд Дэлхийн Банк нь ИНБ-ууд болон иргэний оролцоог дэмжихэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлж, ингэснээр уул уурхайн салбарыг илүү ил тод, эгэх хариуцлагатай бөгөөд тогтвортой болгоно гэдгийг дурьдаж байв. Улаанбаатарт ИНБ-тай хийсэн уулзалт, 10 дугаар сарын 3 Улаанбаатар хот дахь өргөн хүрээний ИНБ-ууд нь ядуурал, хүний эрх ба жендэр, хүрээлэн буй орчин, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, боловсрол, засаглал гэсэн зургаан асуудлын хүрээнд тулгамдаж буй асуудлуудыг хэлэлцсэн. Хэлэлцүүлгийн эхний хэсэгт тэгш бус байдал, ядуурал нэмэгдэж буйг голлон хөндөж ярилцав. ИНБ-уудын зүгээс Монгол Улсад ардчилал, чөлөөт зах зээлийн хөгжлийн зам зөв байсан эсэхэд эргэлзэн эрэгцүүлж байв. Ихэнх оролцогчид Монгол Улс ашигт малтмалд суурилсан хөгжлийн загварыг бус, мэдлэгт суурилсан төлөвлөлт, хөгжилд хүрэх ёстой гэж үзсэн. Баян ядуугийн ялгааг багасгахын тулд татварын дэвшилтэт тогтолцоог нэвтрүүлэх, татварын бусад шинэчлэлийг нэвтрүүлэхийг ИНБ-ууд дэмжсэн. Татварын өршөөл үзүүлэх, татвараас чөлөөлөх нь ихэвчлэн хязгаарлагдмал хүрээний компаниуд, бизнес эрхлэгчдэд ашигтай байдаг тул үүнийг зогсоох шаардлагатай. Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын тулд Ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг хууль, Төрийн өмчийн тухай хууль / Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг батласнаар хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. Түүнчлэн үүнийг иргэний эрх, үүрэг хариуцлага, жендэр ба хүйс, соёл зэрэг асуудлыг боловсролын хөтөлбөрт оруулах замаар стратегийн хувьд дэмжих нь зүйтэй. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 225 Эмэгтэйчүүдийн нийгэм, эдийн засгийн оролцоо бага байгаа ба жендэрийн тэгш байдлыг хангахад олон сорилтууд тулгарч байна. Олон хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэйчүүд ядууралд орох эрсдэл нь нэмэгддэг тул эмэгтэйчvvдийн нийгэм эдийн засгийн ядуурал, эмзэг байдлыг арилгах нь чухал юм. Нотолгоонд суурилсан бодлого боловсруулахад жендерээр ангилсан статистик мэдээлэл байхгүй байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн асуудалд мөн институцийн болон эрх зүйн хүрээ сул байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан боловсролын хүртээмж, ажил эрхлэлтийн боломж хязгаарлагдмал байгаагаас гадна одоо байгаа нийгмийн халамжийн үйлчилгээнүүд нь хэрэгцээтэй хүмүүст чиглээгүй байдаг. Боловсролын ач холбогдлыг Монголын ард түмэн ихээхэн үнэлдэг тул боловсролын салбарыг хөгжүүлэх боломж их байна. Гэтэл сүүлийн үеийн бодлого, үйл ажиллагаа нь боловсролын чанарт бус боловсролын барилга байгууламжийг барих ажилд голлон төвлөрсөн. ИНБ-ууд боловсролын чанарыг сайжруулахад тэгш бус байдал улам өргөжиж байгаа тул хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс, тусгай бүлэг болон өөр хэл яриатай хэсэгт тохирсон боловсролын бодлогыг дэмжих, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх ач холбогдлыг онцлон тэмдэглэсэн. Бага сургуульд 6 наснаас элсэн орох нь хөдөөгийн хүүхдүүдэд тохиромжгүй, учир нь ихэнх хүүхэд сургуулиас өмнөх боловсролд хамрагдаж чаддаггүй тул сургуульд сурч боловсроход бэлтгэгдээгүй байна. Хүрээлэн буй орчны асуудал, уур амьсгалын өөрчлөлт орон нутгийн түвшинд амьдралын хэв маягт нөлөөлдөг. Гэсэн хэдий ч хүмүүсийн эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөг ихэнхдээ орхигдуулдаг. Хүрээлэн буй орчны асуудлууд нэмэгдэж байгааг харгалзан аливаа төсөл, хөтөлбөр хэрэгжиж эхлэхээс өмнө байгаль орчин, хүрээлэн буй орчны үнэлгээг илүү өргөн хүрээнд хийх хэрэгтэй гэж үзсэн. Түүнчлэн сайн боловсон хүчин уул уурхайн салбар луу шилжиснээр бусад салбарын хөгжих боломжийг хязгаарлаж байгаа нь анхаарал татаж байна. ИНБ-ууд хэлэлцүүлэгт засаглалын асуудлууд, тэр дундаа эгэх хариуцлага хөгжөөгүй гэдгийг дахин давтан хэлж байсан. iii. Зөвлөлдөх хэлэлцүүлгийн үер явуулсан санал асуулгын статистик хураангуй Зөвлөлдөх уулзалтанд оролцсон ойролцоогоор 400 оролцогчдоос Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл болон Дэлхийн Банкны дэмжлэгийн талаарх санал бодлоо товчхон бөглөж өгөхийг хүссэн юм. Энэхүү санал асуулга нь хурлын үеэр нээлттэй хэлэлцүүлгээс авсан чанарын мэдээлэлээс гадна тоон нотолгоог олж авахад чиглэсэн. Хагас хаалттай хариулт бүхий зөвхөн хоёр асуултын хүрээнд асуулгыг явуулав: 1. Ирэх 10 жилийн хугацаанд ядуурлыг бууруулж, хамтын хөгжил цэцэглэлтийг дэмжихийн тулд Монгол Улс аль чиглэлээр хөгжихөд голлон анхаарах ёстой вэ? (Боломжит хариултуудаас 5 хүртэлх хариултыг сонгоно уу) Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 226 Төрийн удирдлага, Эрүүл мэнд Зам тээвэр шинэтгэл Боловсрол Эдийн засгийн өсөлт Худалдаа ба экспорт Авилгатай тэмцэх Хүрээлэн буй орчныг Хотын хөгжил хамгаалах ба бохирдлыг хянах Хувийн хэвшлийн Эрсдэлийн удирдлагын Нийгмийн хамгаалал хөгжил менежмент Байгалийн нөөцийн Хүнсний аюулгүй Эрчим хүч удирдлага байдал Ажлын байр бий Эрх тэгш боломжоор Ус, ариун цэврийн болгох /хөдөлмөр хангах байгууламж эрхлэлт Хөдөө аж ахуй, мал аж Санхүүгийн зах зээл Уур амьсгалын ахуй ба ой өөрчлөлт Хөдөөгийн хөгжил Гадаадын хөрөнгө Бусад (дээд тал нь5 үг) оруулалт 2. Дараагийн 4-6 жилийн хугацаанд ДБГ Монгол Улсыг аль чиглэлд дэмжвэл хамгийн их үр дүнтэй гэж Та үзэж байна вэ? (Боломжит хариултуудаас 3 хүртэлх хариултыг сонгоно уу) Хүний хөгжлийг Бизнес орчныг Дэд бүтцийн хөрөнгө дэмжих сайжруулах чиглэлээр оруулалтыг дэмжих дэмжих Байгалийн нөөцийн Төрийн удирдлага, Бүгд чухал удирдлага, хүрээлэн засаглалын чиглэлээр буй орчныг хамгаалах дэмжих Эдгээр хуралд оролцсон хүмүүс ихэнхдээ засаглалын чиглэлд шинэтгэл хийх хэрэгцээ шаардлага байгааг дурдсан (161 удаа, 1536 хариултын 10.5 хувь). Үүний дараа боловсрол (135), ажлын байр (129), хувийн хэвшлийн хөгжил (112), авилгатай тэмцэх (103) зэрэг хариултууд орсон байна. Хамгийн бага дурдсан бэрхшээлүүд гэвэл: нийгмийн хамгаалал (29), хот байгуулалт (28), эрчим хүч (24), уур амьсгалын өөрчлөлт (20), гамшгийн эрсдэлийн менежмент (13) зэрэг байна. Дэлхийн Банк Группын туслалцаатай хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд хүний хөгжлийг дэмжих чиглэлд хамгийн их санал ирсэн (нийт 707- оос 186, энэ нь 26 хувь), дараа нь бизнесийн орчинд дэмжлэг үзүүлэх (131), төрийн удирдлага, засаглалын чиглэлээрх дэмжлэг оров (130). Дээрх судалгаанаас өргөн хүрээний цахим судалгааг Дэлхийн Банкны вэб хуудсанд байршуулж, уулзалтад оролцогчдоос илүү өргөн хүрээний хүмүүсээс санал авах зорилгоор Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 227 2017 оны 8 дугаар сарын 21-ээс 10 дугаар сарын 20-ны хооронд сошиал хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сурталчлав. Энэхүү өргөн хүрээний судалгааг 600 орчим хүн бөглөсөн бөгөөд судалгаанд оролцсон нийт иргэдийн 91% нь монгол хэл дээр бөглөв. Энэ цахим судалгаанд хариулагчийн хувийн мэдээлэл (нас, хүйс, аймаг, байгууллагын төрөл)-ийг асууснаас гадна оролцогч талуудтай хийсэн уулзалтын үеэр авсан судалгааны 2 асуулт, мөн уулзалтын үеэрх хэлэлцүүлгийн агуулгатай ижил 3 нээлттэй асуултыг тавьсан болно: 1. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад өсөлт, ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн гол хүчин зүйлс юу байсан гэж та бодож байна вэ? (НЭЭЛТТЭЙ АСУУЛТ) 2. Монгол Улсад ядуурлыг бууруулах, хөгжил цэцэглэлд хүрэхэд тулгарч буй хамгийн том сорилт юу вэ? (НЭЭЛТТЭЙ АСУУЛТ) 5. Бусад санал, зөвлөмжүүд (НЭЭЛТТЭЙ АСУУЛТ) Уулзалтын үеэр тавьсан асуулттай ижил асуултыг вэб хуудсаар дамжуулан авахад хариулт нь ижил дүр зургийг харуулсан буюу хөгжилд садаа болж буй асуудлыг шийдвэрлэхэд засаглалын шинэчлэл хийх хэрэгцээ шаардлага байгааг ихэнх нь дурдсан байна. (336 удаа, 2739 хариултын 12.3 хувь). Үүний дараа авилгатай тэмцэх (298), боловсрол (321), ажлын байр (279), хувийн хэвшлийн хөгжил (256) зэрэг хариулт байв. Сонирхолтой нь хамгийн бага дурдагдсан таван бэрхшээл нь өмнөхтэй ижил байсан бөгөөд дарааллын хувьд бага зэрэг өөрчлөгдсөн байна. Үүнд: нийгмийн хамгаалал (28), уур амьсгалын өөрчлөлт (19), хот байгуулалт (15), эрчим хүч (15), гамшгийн эрсдэлийн менежмент (7) гэсэн байна. Дэлхийн Банк Группын туслалцаатай хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны чиглэлийг веб сайтын санал асуулгаар авахад хүний хөгжлийг дэмжих үйл жиллагаа нь хамгийн их саналыг авсан (1379- с 364 нь 26.4 хувь нь), дараа нь бизнесийн орчинд дэмжлэг үзүүлэх (279) болон дэд бүтцэд хөрөнгө оруулалт хийх (2009) зэрэг байв. Дахин хэлэхэд, сонирхогч талуудтай хийсэн уулзалтуудын оролцогчдын саналтай бараг ижил. Ерөнхийдөө, хөгжлийн сорилтуудыг эрэмбэлсэн хариултууд нь уулзалтад оролцогчид болон нээлттэй цахим судалгаанд оролцогчдынх төстэй байна. Эдгээр хоёр бүлэг хамгийн их сорилтод ижил таван сорилтыг сонгожээ. Ганц ялгаа нь цахим судалгаанд оролцогчид эдгээр таван асуудалд илүү их ач холбогдол өгч хариултын нилээд их хувийг эзэлж байна. (Зураг А2 1). Ганц ялгаа нь тэгш байдлын үзүүлэлт цахим судалгаараар ирсэн хариултанд уулзалтад оролцогчдоос авсан хариултаас илүү өндөр хувийг эзэлж байгаа нь магадгүй цахим судалгаа нь Монголын нийгмийн ядуу бүлгийн гишүүдэд илүү хүрч саналыг нь авч чадсанг харуулж байна. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 228 Зураг A2 1: Хурлын санал асуулга болон онлайн судалгаанаас авсан гол хариултууд Эх сурвалж: 2017 оны 8 дугаар сарын 30-наас 10 дугаар сарын 5 хүртэл оролцогч талуудтай хийсэн уулзалтаас цуглуулсан санал асуулгын дүн болон онлайн судалгаагаар 2017 оны 8 дугаар сарын 21-ээс 10 душаар сарын 20 хүртэл авсан хариултууд Дэлхийн Банк Группын тусламжтай хэрэгжүүлж болох үйл ажиллагаанд өгсөн саналууд эдгээр бүлгийн хувьд бараг ижил байна. Зураг А2 2 нь уулзалтад оролцогчдын хариулт төрийн салбарын засаглалыг дэмжихийг илүүд үзсэн бол цахим хариулт нь дэд бүтэц хөрөнгө оруулалтыг дэмжих болон төрийн салбарын засаглалыг дэмжихэд бараг тэнцүү ач холбогдол өгсөн байна. Зураг A2 2: Цахим судалгааны гол хариултууд Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 229 Эх сурвалж: 2017 оны 8-р сарын 30-наас 10-р сарын 5 хүртэл оролцогч талуудтай хийсэн уулзалтаас цуглуулсан санал асуулгын дүн; ба 2017 оны 8-р сарын 21-өөс 10-р сарын 20 хүртэл авсан цахим судалгааны дүн Сонирхолтой нь, хариултуудын эрэмбэ нь судалгаанд хамрагдсан оролцогч бүлгийн байршлаас хамааран ялгаатай байна. Улаанбаатарт болсон уулзалтаас цуглуулсан мэдээллүүдийг хөдөө орон нутагт хийсэн уулзалтаар цуглуулсан мэдээлэлтэй харьцуулахад хоёр гол ялгаа ажиглагдаж байна. Нэг талаас хөдөө орон нутагт бизнес эрхлэгчид бизнес хөгжүүлэхтэй холбоотой асуудлуудад илүү их санаа зовж байна. Ажлын байр, хувийн хэвшлийн хөгжил, хүнсний аюулгүй байдал, санхүүгийн зах зээл, худалдаа, экспорт зэрэг асуудалд хөдөө орон нутгаас оролцогчид илүү ач холбогдол өгч, Улаанбаатар хотынхоос дор хаяж 2 нэгж хувиар илүү байна. Нөгөөтэйгүүр, засаглал, боловсрол, байгалийн нөөцийн менежментийн асуудалд Улаанбаатар хотын оролцогчид илүү ач холбогдол өгсөн (Зураг А2 3). Бүх насны бүлгүүд хөгжлийн сорилтуудаар 5 асуудлыг сонгосон боловч залуучууд (30-аас доош насны хүмүүс) боловсролд илүү их ач холбогдол өгч, бусад насны бүлгүүд авилгалын эсрэг болон ажлын байр бий болгоход чухал ач холбогдол өгсөн. Өсвөр үеийнхэн бусад насны бүлгээ бодвол худалдаа, экспортыг илүү чухал ач холбогдол өгч эрх тэгш боломж болон хүнсний аюулгүй байдлын асуудалд бага ач холбогдол өгчээ (Зураг А2 4-ийг үз). Хариултуудыг хүйсээр ангилан авч үзвэл үнэлгээ нь ерөнхийдөө маш төстэй боловч хэд хэдэн ялгаа байна. Эмэгтэйчүүд ажлын байр, байгаль орчны хамгаалал, эрүүл мэндийн асуудалд илүү ач холбогдол өгсөн бол эрэгтэйчүүд гадаадын хөрөнгө оруулалт, зам, тээвэр, эрчим хүчний ач холбогдлыг онцолжээ. Аль аль бүлэг нь боловсролд тэргүүлэх ач холбогдол өгч, авилгад санаа зовниж байв (Зураг А2 5). Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 230 Зураг A2 3: Уулзалтуудын гол хариултыг байршлаар нь авч үзвэл In your view, what are the crucial development areas for Mongolia to focus actions aimed at ending poverty and shared prosperity throughout the country over the next decate? 16.0% 14.0% 12.0% 10.0% 8.0% 6.0% 4.0% 2.0% 0.0% rest of the country Ulaanbaatar Эх сурвалж: 2017 оны 8 душаар сарын 30-наас 10 дугаар сарын 5 хүртэл оролцогч талуудтай хийсэн уулзалтаас цуглуулсан санал асуулгын дүн. Зураг A2 4: Цахим судалгааны хариултыг оролцогчдоор авч үзвэл, насны ангиллаар. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 231 Эх үүсвэр: Цахим судалгаагаар цуглуулсан мэдээлэл, 8 дугаар сарын 21нээс 10 дугаар сарын 20, 2017. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 232 Зураг A2 5: Цахим судалгааны хариултыг оролцогчдоор авч үзвэл, хүйсээр. Эх сурвалж: 2017 оны 8 дугаар сарын 21-ээс 10 дугаар сарын 20 хүртэл онлайн судалгаагаар цуглуулсан хариултууд. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 233 iv. Уулзалтанд оролцсон байгууллагуудын жагсаалт (цагаан толгойн дарааллаар) • Удирдлагын • Азийн • Бишрэлт иргэдийн академи хөгжлийн Групп хөгжлийн төв • Өсвөр үеийн банк • Токио- • Хөгжил дэх хөгжлийн төв • Хэнтий Мицубиши Хүний Эрхийн • АДРА аймгийн UFJ банк Төв • AHT ТББ ахмад эмч • Буйр нуур, • Чоно групп • Бүх нийтийн нарын Халх гол, • Иргэдийн боловсролын холбоо Нөмрөгийн холбоо ТББ төлөө ТББ • Сонсголын сав газрын • Төрийн • Алтай бэрхшээлтэй хамгаалал албаны Холдинг ХХК хүүхдийн эцэг ТББ зөвлөл • Алтайн эхийн холбоо • Булган • Иргэний нүүдэл ХХК • Хөгжлийн аймгийн нийгмийн • Монгол дахь бэрхшээлтэй Иргэдийн байгууллагуу АмЧам хүүхэдтэй төлөөлөгчдий дын холбоо • Амира од ХХК эцэг, эхийн н хурал • Аймгийн • And Energy холбоо • Булхамбаяр үйлдвэрчний ХХК • AUA төв ХХК эвлэлүүдийн • Анхлан - Аз • Баянхуа төгөл • Монгол холбоо ХХК ХХК улсын • Дархан- • AOE • Бадарххаан бизнесийн Уулын нийгэмлэг ХХК зөвлөл үйлдвэрлэгчд • AOE • Хэнтий • Бизнесийн ийн холбоо нийгэмлэг аймгийн 5-р инкубаторын • Хэрэглэгчдий • Казах багийн төв н эрхийг эмэгтэйчүүди малчин • Бутааахай хамгаалах төв йн Аралур • БНХАУ-ын ХХК • Компанийн холбоо банк • Засгийн Засаглалын • Аргалангийн • Монголбанк газрын Хэрэг Төв Тэнгис ХХК • Баялаг эрхлэх газар • Монголын • Ариун Хэлхээ Ундарга ХХК • Иргэний үйлдвэрчний ТББ • Баян-Уул ХХК боловсрол эвлэлийн • Арслан Бар • Хөөрхөн олгох төв холбооны ХХК зүрхнүүд ТББ • Хөгжлийн Дархан хотын • Азийн сан • Бэрэн ХХК бэрхшээлтэй салбар Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 234 • Дарханы • Австралийн Хөгжлийн • I Volunteer гэрэл ХХК Элчин Банк ТББ • Дархан Мөнх Сайдын Яам • Монголын • Авлигатай ХХК • Канадын ЭСЯ Боловсрол, тэмцэх газар • Дархан ноос • Энэтхэгийн Шинжлэх • Бие даасан ХХК элчин сайдын ухааны судалгааны • Дарханы яам холбоо хүрээлэн савхи ХХК • ОХУ-ын • Санхүүгийн • ING банк • Дархан-Уул Элчин зохицуулах • Интермэд аймгийн төв сайдын яам хороо эмнэлэг номын сан • Их Британи, • Францын • Олон улсын • Дархан-Уул Умард Элчин валютын сан аймгийн Ирландын сайдын яам • Олон улсын Иргэдийн Нэгдсэн Вант • Газар Өгөөж Бүгд төлөөлөгчдий Улсын ЭСЯ ХХК найрамдахчу н хурал • АНУ-ын ЭСЯ • Женко тур удын • Дархан-Уул • Энжи ХХК бюро ХК хүрээлэн аймгийн • Байгаль • Гэрэлт Хэрлэн • Жаргалант Засаг даргын орчны ХХК Ховд ТББ тамгын газар хөдөлгөөнүүд • Глобал • Жаргалант • Де Facto ийн нэгдсэн Ногоон Луу ХХК хүрээлэн холбоо Хөгжлийн • Жаргалант • Хөгжлийн • Эрчим хурдан Хүрээлэн Шанд ХХК банк хүлэг ХХК • Глоб • ЖАЙКА • Хөгжлийн • Эрдэнэ Интернэшнл • Жимсний шийдэл ТББ Ресурс ТББ баяжмал • Дөрвөл Хөгжил • GT-ийн хоршоолол Улирал • Эрдэнэт Мах Өмгөөлөгчид • Жуулчин Хэнтий ХХК Маркет ХХК • Гурван корпораци • Дүүрэн Од • Эрдэнэтийн Сайхан цэвэр Өмнөговь ХХК шинжлэх ус ХХК аймгийн Хаан • E&Y ухаан, • Хэнтий банк Mongolia технологийн аймгийн • ХААН Банк Audit LLC парк малчин Хан Хэнтий • Эко ноос ХХК • Европын • HGEI холбоо Ногоон ТББ Сэргээн • Hogan Lovells • Хангайн Босголт, бүсийн Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 235 хөгжлийн төв • Хэнтий • Ховд аймгийн • Эрэгтэй хүн - ТББ аймгийн Засаг даргын эрүүл гэр • Хараа голын Газрын Тамгын газар бүли төв ТББ иргэдийн харилцаа, • Ховд Сафар • Мерси Кор, байгаль барилга, хот • Ховд Скай Ховд салбар орчны байгуулалтын ХХК • Метал хийц холбоо газар • Ховд Сутай ХХК • Хатан Тунгэл • Хэнтий ТББ • Мянганы • Үндэсний аймгийн • Ховд их сорилтын сан худалдаа, аж Цагдаагийн сургууль • Хөдөө аж үйлдвэрийн хэлтэс • Хөвчийн ахуй, хөнгөн танхимийн • Хэнтий Жонон ХХК үйлдвэрийн Хэнтий аймгийн • Хөвсгөл нуур яам салбар Хүнс, хөдөө эзэмшигчийн • Барилга, хот • Хэнтий аж ахуйн хөдөлгөөн байгуулалтын Ногоочид ТББ хэлтэс ТББ яам • Хэнтий • Хэнтий аймаг, • Хөвсгөл • Боловсрол, Өгөөмөр ХХК Эрүүл мэнд, аймгийн соёл, • Хэнтий нийгмийн Иргэдийн шинжлэх аймгийн ИНБ- даатгалын төлөөлөгчдий ухаан, уудын холбоо газар н хурал спортын яам • Хэнтий • Хонгор ТББ • Konrad • Эрчим хүчний аймгийн ТББ Adenauer сан яам улсын • МҮХАҮТ-ын • KPMG • Байгаль бүртгэлийн Ховд салбар • ЛГБТ Төв орчин, аялал газар • Ховд • Лондон ХХК жуулчлалын • Хэнтий Барилгын • Дархан хотод яам аймгийн Холбоо үйлдвэрлэв • Сангийн яам Шүүхийн • Ховд аймгийн • MAEM Co ХХК • Хүнс, хөдөө шийдвэр Иргэдийн • Майдар цаг аж ахуй, гүйцэтгэх төлөөлөгчдий үе сан хөнгөн ерөнхий н хурал • Мах Маркет үйлдвэрийн газар • Ховд аймгийн ХХК яам • Хэнтий Байгаль • MAКС бүлэг • Гадаад аймгийн орчин, аялал • MCS Холдинг харилцааны Засаг даргын жуулчлалын ХХК яам тамгын газар газар • Эрүүл мэндийн яам Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 236 • Хууль зүйн Монголын • Мөнх Шувуут • NLM яам холбоо ХХК байгууллага • Хөдөлмөр, • Монголын • Мөнхийн • Номин нийгмийн Байгаль Чансаа ХХК Холдинг хамгааллын орчны ТББ- • Харааны • NovaTerra яам уудын холбоо бэрхшээлтэй • Нүүдэлчин • Уул уурхай, • Голомт банк хүмүүсийн групп хүнд • Монголын үндэсний • Монгол үйлдвэрийн эдийн холбоо Улсын яам засгийн • Үндэсний Ерөнхийлөгчи • Зам, тээврийн шинжилгээ, худалдаа аж йн Тамгын хөгжлийн яам судалгааны үйлдвэрийн газар • MОНФЕМНЕТ төв танхим • Дархан хотын ТББ • Монголын • Үндэсний Ойн • Монгол гэр бүлийн хөгжлийн нөхөрлөл Алтан Тосон халамжийн агентлаг холбоо ХХК холбоо • Онцгой • Нээлттэй • Монголын • Монголын Эх байдлын Нийгэм Боловсролын Байгаль ерөнхий Хүрээлэн хамтын Авралын Сан газар • Монголын ажиллагааны • МУИС, Орхон • Хүний эрхийн Үндэсний нийгэмлэг аймгийн үндэсний Худалдаа Аж ТББ салбар комисс Үйлдвэрийн • Монгол • Монголын • Уул уурхайн Танхимын Mикрон нийгмийн үндэсний Орхон салбар Ноолуур эрүүл ассоциаци • Орхон (Polaris, IBIS мэндийн • Үндэсний аймгийн зочид мэргэжилтнүү статистикийн Иргэдийн буудал) дийн холбоо газар төлөөлөгчдий • Монголын • Моннис • МУИС, н чуулган боломж сан Групп Бизнесийн • Орхон • Монголын • Монполимет сургууль аймгийн Залуучуудын групп • Шинэ суурин, Засаг даргын Зөвлөл • MSM & TG эрүүл, Тамгын газар • Байгаль нийгэмлэг төв аюулгүй газар • Oюу Толгойн орчны • ЭмЭсЭм нутаг ТББ хяналт ТББ хөдөлгөөний групп • Ньюком Групп Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 237 • Бидний • Сэлэнгэ • Тогтвортой • Улаанбаатар оролцоо - аймгийн хөгжлийн хотын нөлөөлөл ТББ Засаг даргын судалгааны захирагчийн • Хувийн тамгын газар хүрээлэн алба бизнес • Дархан-Уул • Сүү ХК • Өмнөговь эрхлэгч аймгийн • ТА-3 төслийн аймгийн • Оюу Толгой Ахмадын харилцаа МҮХАҮТ • PEHEM LLC Холбоо холбоо салбар • Монгол • Шилмэл Од • Тажун ХХК • Өмнөговь Улсын Их ХХК • Тамир Өсөх аймгийн Хурал • Шуурхай ХХК Иргэдийн • Петровис Зөгий ХХК • Таван Богд төлөөлөгчдий • Гүнж ТББ • Сондог ХХК Групп н хурал • Сэтгэл зүйн • Сонгино бие • Тэгш гол ХХК • Өмнөговь хариу үйлдэл даан амьдрах • Тэнгэрийн аймгийн ТББ төв хишиг ХХК Засаг даргын • Дархан-Уул • Sorig Ten ТББ • Тесо групп Тамгын газар аймгийн • Спортын • Худалдаа • Өмнөговь Олон аялал хөгжлийн аймгийн нийтийн жуулчлалын банк МҮХАҮТ мэдээллийн холбоо • Ховд аймгийн салбар төв Дархан Үйлдвэрчний • НҮБХХ • Rancho LLC салбар эвлэл • Ундрах ХХК • Улаан • Хил • Ил тод • НҮБ-ын загалмайн хязгааргүй байдлын сан Хүүхдийн Сан нийгэмлэг алхам ТББ • Транспарэнси • Дархан-Уул • Хариуцлагата • Хүчирхэг Интэрнэшнл аймгийн й уул уурхайн Хөвгүүд ТББ ТББ хөгжлийн санаачлага • Дархан-Уул • Цэцэн хан бэрхшээлтэй ТББ аймаг дахь Өлгий ХХК иргэдийн • Зам, оюутны • Төгөлдөр холбоо тээврийн холбоо ирээдүйн • Монгол хөгжлийн төв • Сумитомо төлөө ТББ Улсын • Хүүхдийг корпораци • Төмөр шоо хөгжлийн ивээх сан • Супер Матрас ХХК бэрхшээлтэй • Скаутын ХХК • Туушин хүмүүсийн холбоо холбоо Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 238 • НҮБ-ын Хүн эмэгтэйчүүд үндэсний амын сан ТББ сүлжээ • Бүх нийтийн • Эмэгтэйчүүди • Заамарын хөгжил бие йн ажил Залуучуудын даан амьдрах эрхлэлтийг ТББ төв дэмжих сан • Зориг сан • Хөдөө аж • Эмэгтэйчүүди ахуйн их йн "Ховд сургууль аймгийн • Шинжлэх холбоо" ухаан, • Дэлхийн технологийн эрүүл их сургууль мэндийн • Үр жимс байгууллага холбоо • Дэлхийн Зөн • Ургал-Энх • WWF ХХК • Хас банк • Мэргэжлийн • Бодлогод Боловсрол залуусын Орхон ТББ хяналт ТББ • Вагнер Ази • Y-Үе тэнгийн • Өөрчлөлтийн сургагч төлөөх бэлтгэх Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 239 Хавсралт 3: Монголын мэдээлэл, судалгааны ялгаа Байгууллагын удирдамжийн дагуу Системчилсэн дүн шинжилгээ нь ".... улс оронд нотолгоонд суурилсан хөгжлийн бодлогыг баталж, хөгжлийн зорилгод нь хяналт тавихад зайлшгүй шаардлагатай гол асуудлуудын мэдээллийн ялгаатай байдлыг товч шинжилсэн болно. Дүн шинжилгээ нь тухайн орны хувьд хамгийн их хамаарал бүхий Дэлхин банкны зорилго болон тогтвортой хөгжлийн зорилтуудтай холбоотой хөгжлийн зорилтуудыг хянахад чухал ач холбогдолтой өгөгдөл, мэдээлэлд онцгой анхаарсан. "Энэхүү хавсралт нь энэ шаардлагыг хангаж байна: Боловсролын чанарын 117-р зүйлд заасны дагуу Монгол Улсад боловсролын мэдээлэл чанарыг үнэлэхүйц хэмжээний мэдээлэл, TIMSS, PISA байхгүй байна. Боловсролын стандартын эдгээр болон бусад мэдээллийн эх сурвалж нь тухайн улсын боловсролын тогтолцооны чанарын асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагааны чиглэлийг нарийвчлан тодорхойлоход шаардлагатай болно. Албан бус хөдөлмөр эрхлэлт 90 ба 91-р зүйлд зааснаар Монгол Улсын хөдөлмөрийн болон хөдөлмөрийн бусад зах зээлийн ноцтой, өргөн хүрээтэй асуудал гэж үздэг шинж чанарын талаарх боловч албан бус хөдөлмөр эрхлэлтийн тогтмол тооцоо мэдээлэл. байхгүй байна. Хөдөлмөр эрхлэлтийн оношлогоо, хөдөлмөрийн зах зээлийн нөхцөл, динамикийг тогтмол хянаж үзэх шаардлагатай. Жендэрийн хүчирхийллийн 105-р зүйлд зааснаар жендэрийн хүчирхийллийн талаар талаарх мэдээлэл. цөөхөн судалгаа байдаг боловч энэ талаархи улс орны асуудал улам бүр нэмэгдсээр байна. Худалдан авах чадварын 23-р нэмэлт тайлбарт зааснаар, 2011 оны PPP-ийн харьцаа (PPP)-ны ханшийн түвшинг ашиглан ядуурлын түвшин тооцоход үлэмж өөрчлөлтийг шалгах бага тооцоолол гарсан. Монгол Улсад PPP-ийг бий болгоход учирч буй бэрхшээлүүдийн талаархи нотолгоо байгаа тул PPP-ийн 2011, 2008 онуудын үнийг албан ёсоор өөрчлөх шаардлагатай. Усны стрессийн талаарх 156 ба 157-р зүйлд зааснаар тухайн орон нутгаас мэдээлэл шалтгаалан усны стресс болон эдийн засгийн хөгжлийн түвшин янз бүр байгааг олон судалгаа, таамаглалаар харуулсан байдаг. Энэ нь маш чухал ач холбогдолтой, яаралтай асуудал учраас асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд илүү их судалгаа хийх шаардлагатай байна. Орлогын тухай мэдээлэл, 26-р нэмэлт тайлбарт зааснаар ядуурал ба тэгш бус мөнгөн шилжүүлэг ба хөрөнгө байдал нь халамжийн нэгдмэл байдлаар хэрэглээг ашигладаг. Зарим шинжээчдийн үзэж байгаагаар орлогын тоо баримт нь ядуурал, тэгш бус байдал янз бүрийн хандлагатай байгааг харуулж байна. Орлогын Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 240 талаархи мэдээлэл байгаа боловч хөрөнгийн талаар нэмэлт мэдээлэл шаардлагатай ба мөнгөн шилжүүлгийн микро-өгөгдөл дутуу байна. Эдгээр асуудлуудын талаархи илүү мэдээлэл нь тухайн улсын нийгмийн халамжийн түвшин, чиг хандлагын талаар илүү нарийвчилсан дүн шинжилгээ хийхэд хэрэгтэй. Монгол Улс: цогц дүн шинжилгээ / 2018 оны 11 сар 241