75453 DÜNYA BANKASI AVRUPA VE ORTA ASYA BÖLGESĠ SÜRDÜRÜLEBĠLĠR KALKINMA BÖLÜMÜ Dünya Bankası Türkiye Gıda Güvenliği Teknik Destek Programı “Gıda ĠĢletmelerinin Modernizasyonuna ĠliĢkin Ġhtiyaç Değerlendirmesi� GIDA ĠġLETMELERĠNĠN BOġLUK ANALĠZĠ II RAPORU 24 Mayıs 2010 KISALTMALAR ASUD Ambalajlı Süt ve Süt ürünleri Sanayicileri Derneği BESD-BIR Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçılar Birliği OTP Ortak Tarım Politikası (AB) KK Kritik Kontrol YT Yerinde Temizlik ÜOS Ülke Ortaklık Stratejisi EAFRD Avrupa Kırsal Kalkınma için Tarım Fonu AET Avrupa Ekonomik Topluluğu ESÇ Ekonomi ve Sektör ÇalıĢması AB Avrupa Birliği GKH/SAH Gıda Kaynaklı Hastalık/ /Sınır AĢan Hastalık DYY Doğrudan Yabancı Yatırım GG Gıda Güvenliği ĠTU Ġyi Tarım Uygulamaları KKGM Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü ĠÜU Ġyi Üretim Uygulamaları GSMH Gayrısafi Milli Hasıla KKTA Kritik Kontrol Noktalarında Tehlike Analizi IPARD Katılım Öncesi Kırsal Kalkındırma Yardım Aracı TKĠB Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı STÖ Sivil Toplum Örgütleri YBD Yeni Bağımsız Devletler UKKP Ulusal Kırsal Kalkınma Planı OECD Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma TeĢkilatı SAPARD Tarım ve Kırsal Kalkınma Ġçin Özel Katılım Programı SETBIR Türkiye Süt, Et, Gıda Sanayicileri ve Üreticileri Birliği KOBĠ Küçük ve Orta Boy ĠĢletmeler DPT Devlet Planlama TeĢkilatı SUFED Su Ürünleri Federasyonu SURKOP Su Ürünleri Kooperatifçiliği Merkez Birliği TD Teknik Destek TGDF Türkiye Gıda ve Ġçecek Sanayii Dernekleri Federasyonu TSKB Türkiye Sınai Kalkınma Bankası DB Dünya Bankası DTÖ Dünya Ticaret Örgütü Türkiye Gıda Güvenliği Teknik Destek Programı “Gıda ĠĢletmelerinin Modernizasyonu iliĢkin Ġhtiyaç Değerlendirmesi� GIDA ĠġLETMELERĠNĠN BOġLUK ANALĠZĠ II Ġçindekiler Özet ................................................................................................................................................. 1 1. GIDA SEKTÖRÜNE GĠRĠġ VE GENEL BAKIġ ............................................................... 9 2. ĠġLETME BOġLUK ANALĠZĠNĠN METODOLOJĠSĠ .................................................... 14 3. ĠġLETME DEĞERLENDĠRMESĠ .....................................Error! Bookmark not defined. 4. ULUSAL DÜZEYDE MODERNLEġME GEREKLĠLĠKLERĠ ....................................... 24 5. SANAYĠ BĠRLĠKLERĠ/ STÖ‟DEN GELEN GERĠ BĠLDĠRĠM ....................................... 29 6. VAKA ÇALIġMALARI/ ALINACAK DERSLER .......................................................... 31 7. KATILIM ÖNCESĠ MODERNĠZASYON ĠÇĠN KILAVUZ ĠLKELER ........................... 46 8. SONUÇLAR VE TAVSĠYELER .......................................Error! Bookmark not defined. EK 1: KAYNAKÇA ................................................................................................................... 53 EK 2: TOPLANTI LĠSTESĠ VE KATILIMCILARIN ĠRTĠBAT BĠLGĠLERĠ.......................... 54 Yönetici Özeti GeçmiĢ 1. Türkiye‟deki gıda sanayisi, iĢletmelerin büyük çoğunluğu ile birlikte küçük ve orta boy iĢletmeler (KOBĠ) kategorisi altında oldukça büyüktür. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı‟nın Yem ve Gıda Bilgi Sistemi verilerine göre, Nisan 2010 itibariyle gıda üretimi faaliyetinde bulunan 52.067 kayıtlı iĢletme mevcuttur. Bu çalıĢmada yer alan dört alt sektör (süt, et, balık ve hayvan yan ürünleri) içerisinde iĢleme faaliyetlerinde bulunan 5.131 iĢletme mevcuttur1. 2. Tarımın AB katılım müzakerelerindeki en zorlu konulardan biri olacağı beklenmektedir. Bu durum Türkiye‟deki tarımın mevcut durumundan ve AB‟nin durmadan değiĢen tarım politikası çerçevesinden kaynaklanmaktadır. Katılım öncesi dönemde Türkiye‟nin gıda sektörünün yapısal ve kurumsal uyum becerileri katılım sürecini kolaylaĢtıracak belirleyici bir etken olacaktır. Bu risk en çok, Türkiye‟nin uluslararası, bölgesel ve ulusal ölçekte katılım sonrası rekabet gücünün devamlılığı için önemli olan ve zirai gıda tedarik zincirinin temel faktörleri olan iĢleme tesislerinde göze çarpmaktadır. 3. AB ön tarama süreci, gıda, yem, gıda hijyeni, hayvan sağlığı ve bitki sağlığı ile ilgili yasama reformlarının “Gıda Güvenliği, Hayvan ve Bitki Sağlığı Politikası�na iliĢkin müzakere kriterlerini yerine getirmek için henüz tamamlanmadığına dikkat çekmiĢtir. Ancak, veterinerlik hizmetleri, bitki sağlığı, gıda ve yem hizmetleri hakkındaki kanun tasarısı tamamlanmıĢtır ve görüĢülmek üzere TBMM‟ye gönderilmiĢtir. Daha belirgin Ģekilde ifade etmek gerekirse, gıda iĢletmelerinin sınıflandırma kriterlerini yerine getirmek için daha belirli yatırımlar yapması gerekecektir ve bu konu da henüz tam anlamıyla ele alınmamıĢtır. 4. AB Katılım müzakereleri gıda iĢletmelerinin iyileĢtirilmesine iliĢkin tahmini toplam maliyetin hazırlanmasını gerektirir, böylelikle AB düzenlemelerine uygun Gıda Güvenlik seviyesine ulaĢılabilir. 5. Bununla birlikte, güvenli gıda üretimi sadece bir tesis ve ekipman konusu değildir; (i) ham maddenin kalitesi ve güvenliği, (ii) kullanılan teknoloji, (iii) denetim iĢinin organizasyonu, (iv) iĢleme sanayisinin, yönetimin ve iĢgücünün bilgisi, anlayıĢı ve motivasyonu ve (v) destekleyici bir düzenleyici çerçevenin varlığı diğer kritik yönlerdir. 6. Gıda güvenlik standartlarının kabul edilmesi gıda sanayisinin modernizasyonu için teĢvik sağlamaktadır. Rekabet gücünü geliĢtirme konusunda ve ihracat fırsatlarını geniĢletirken yurt içi piyasanın gerekliliklerini yerine getirmede bir anahtardır. 7. Kapsamlı bir güvenli gıda yaklaĢımı, daha güvenli ve çevresel açıdan daha sağlıklı uygulamaları, daha iyi halk sağlığını ve daha iyi hayvan sağlığı uygulamalarını teĢvik ederken etkili düzenleyici sistemlerin ve destek sistemlerinin geliĢtirilmesine de katkı sağlar. ÇalıĢmanın Amacı 8. Gıda Güvenliği Program Odaklı Teknik Destek çalıĢması, seçilen ürünlere ve ilgili iĢletmelerin bir örnekleminin teknik ve iĢletme özelliklerinin detaylı analizlerine odaklanarak, gıda sektörünün yapısına ve organizasyonuna iliĢkin bir inceleme sunmayı amaçlamaktadır. Daha 1 TKĠB 1 sonra bu çalıĢma, iĢletmelere AB gerekliliklerine uymaları için bir dizi kamu yatırımı ve destek seçenekleri sunmak için kullanılacaktır. ĠĢletme Fark Analizi Değerlendirmesi 9. Dünya Bankası/ Teknik Destek ekibi, TKĠB uzmanları ile birlikte 32 gıda iĢleme tesisinde yerinde değerlendirme ve teknik değerlendirme yürütmüĢtür, bunlar seçilmiĢ olan alt sektörlerin temsili numuneleri olmakla beraber sanayinin ihtiyaçlarına iliĢkin makul bir tahminde bulunacak yeterlilikte olduğu kabul edilmiĢtir. 10. Değerlendirilen iĢletmelerin faaliyet alanı aĢağıda verilenleri kapsamaktadır;  Süt toplama ve süt iĢleme  Kesimhane ve et iĢleme  Hayvan yan ürünleri (rendering),  Yumurta toplama, iĢleme ve paketleme,  Balık ve balık ürünleri iĢleyicileri, ve  Balıkçılık gemileri ve toptan balık pazarları. Saha çalıĢmasını, ulusal düzeyde yapılan bir değerlendirme ile birlikte verilerin bir araya getirilerek analiz edilmesi izlemiĢtir. 11. Değerlendirmeler gıda hazırlığı, iĢleme, depolama ve atık arıtma ve çevre ile ilgili konularda kullanılan belirli gıda güvenliği ve hijyen uygulamalarına ve prosedürlerine odaklanmıĢtır. Ayrıca iĢlem öncesi ve sonrası ile ilgili konularla birlikte, özellikle güvenli hammaddenin mevcut bulunması ve genel ürün/ teknoloji birleĢimine de dikkat edilmiĢtir. Değerlendirme Sonucu 12. Değerlendirmeye iliĢkin genel sonuçlar Ģöyledir:  GeliĢtirme gereksinimleri asgari düzeyde olan birkaç (ama nispeten az) iyi donanımlı ve iyi yönetilen iĢletme mevcuttur.  Süt alt sektöründe, bu tür donanımlı ve iyi Ģekilde idare edilen iĢletmeler genellikle daha büyük tesisleri kapsar.  ĠĢletmelerin çoğu, özellikle de et ve süt iĢleme tesisleri, teknik gıda güvenliği ile ilgili çok çeĢitli sorunların gözlemlendiği yerlerdir ve kapasiteleri küçüktür.  Yumurta paketleme tesisleri iyi, aralarından biri de mükemmel olarak değerlendirilmiĢtir.  Balık iĢleme tesisleri de hazırlıklıdır.  Et kesimhaneleri ciddi ölçüde yatırım ihtiyacını ortaya koymaktadır.  Toptan balık pazarlarının da aynı ölçüde önemli oranda geliĢtirilmesi gerekmektedir.  Birçok durumda, spesifik gıda güvenliği ihtiyaçlarını, düĢük teknik koĢulların güvenlik riskleri doğurduğu genel teknik ihtiyaçlardan ayırmada büyük zorlukla r mevcuttur.  Kapasite sorunları çok yaygındır ve tesislerin çoğunluğu kapasitelerinin çok altında faaliyet göstermektedir; bu durum daha kaliteli bazı tesisler için bile sürdürülebilirlik sorunlarını ortaya çıkarmaktadır. 2  Tesisin büyüklüğü, yaĢı ve gözlemlenen farklı sorunlar arasında doğrudan bir iliĢki olmadığı görülmektedir. Birçok tesisin genel tasarımı ya da planı oldukça zayıftır, bu da süreç akıĢını tehlikeye atmakta ve tesislerin basit yenilikler yoluyla standartlara ulaĢtırılmasını zorlaĢtırmaktadır. ĠĢletme Yatırımı 13. ĠĢletme ziyaretlerinde tespit edilen teknik eksikliklere dayanarak her bir iĢletmenin tahmini iyileĢtirme maliyetleri hesaplanmıĢtır. Mevcut tesislerin/ binaların iyileĢtirilmesi ve restorasyonu için maliyetlerin hesaplanmasında yeni inĢa için aĢağıda verilen üç tip yerel masraf dikkate alınmıĢtır: (i) bina (tesisi yaratma maliyetleri); (ii) tamamlayıcılar (boru tesisatı, kablo tesisatı, yalıtım vb.); (iii) ekipman (gerekli tüm makinelerin ve teknolojik araçların temin ve montaj maliyetleri). Besin zincirindeki belirli faaliyetlerin gıda güvenliğini artırma etkisi de modernleĢtirme maliyetleri hesaplanırken dikkate alınmıĢtır. Diğer maliyet kalemleri ziyaret edilen birçok iĢletmede eksik olan atık arıtma tesislerini içermektedir. 14. Örnek iĢletmeler için hesaplanan tahmini maliyet rakamları ulusal düzeyde uygunluk maliyetlerinin hesaplanmasında da kullanılmıĢtır. Bir sonraki adımda göz önünde bulundurulan bir diğer husus ise rekabet ve sürdürülebilirlik ile ilgili temel sektör geliĢim konularıdır ve bu konular da özellikle kalite, hayvan sağlığı riskleri ve birinci üretim ve hammadde temininin yönleri ve alt sektör tedarik zincirinin iĢleme öğeleri ekonomisidir. 15. Süt iĢletmeleri için tahmini maliyetler açısından, daha büyük süt tesisleri (>100 ton) 0.4 ve 10 milyon Euro arasında değiĢirken, bölgede ihtiyaç duyulan 1.5 milyon Euro ve 2.0 milyon Euro değerinde daha küçük ve daha eski süt tesislerine eğilim vardır. 16. Et iĢleme tesisleri için yatırım ihtiyacı küçük tesisler (1-5 ton) için 0.5 milyon Euro ile 1.0 milyon Euro arasında, orta büyüklükteki tesisler (5-10 ton) için 4-6 milyon Euro arasında değiĢiklik göstermektedir. Orta-büyük ölçekli kesimhanelerin (30-90 ton) modernleĢtirme çalıĢmaları için 4- 17.5 milyon Euro‟ya ihtiyacı olduğu hesaplanmıĢtır. 17. Küçük ve orta kapasiteli balık ve balık ürünleri iĢleme tesislerinin (1-10 ton) sırasıyla 0.05 ila 0.2 milyon Euro‟luk nispeten düĢük düzeyde bir yatırıma ihtiyacı olduğu varsayılırken 8 -9 ton kapasiteli balıkçı teknelerinin ihtiyacı 0.2 ila 0.4 milyon Euro arasında değiĢiklik göstermektedir. Bununla birlikte toptan balık pazarları 1.0 ika 14.0 milyon Euro arasında değiĢiklik gösteren yatırım ihtiyaçları açısından oldukça yüksek bulunmuĢtur. 18. Yumurta paketleme tesislerinin 0.03 ve 0.20 milyon Euro arasında düĢük düzeydeki yatırım ihtiyacı ile oldukça iyi durumda oldukları görülmektedir. 20 tonluk bir Kümes Hayvanları Rendering tesisinin 0.350 milyon Euro‟luk bir iyileĢtirme yatırımına ihtiyacı olduğu değerlendirilmiĢtir.. Ulusal Düzeyde Tahmin 19. Sürdürülebilirlik esasına dayanarak sektörel yatırımdaki sınırlı kaynakların etkisini en üst düzeye çıkaracak en makul yaklaĢım üzerinde çalıĢarak ve IPARD programı ile üst üste gelinmesinden kaçınmak amacıyla iĢletmeler için hariç tutma kriterlerini kullanarak, aĢağıda verilen analitik yaklaĢım tanımlanmıĢtır; 3 20. ModernleĢtirme yatırımının hesaplanması aĢağıdaki iĢletmelerle sınırlanmıĢtır2;  Günlük 100 tonun üzerinde kapasiteye sahip süt ürünleri iĢletmeleri- maksimum 150 iĢletme  Günlük 5 tonun üzerinde kapasiteye sahip et iĢleme tesisleri- maksimum 120 iĢletme  300 ila 1,000 metre karelik alana sahip balık iĢleme tesisleri- maksimum 50 iĢletme  Kesimhaneler – 25‟i kırmızı et tesisi olan toplam 45 iĢletme (büyük ve küçük ruminant (geviĢ getiren hayvan) kesimhaneleri ve 20 kanatlı hayvan kesimhanesi). Bu değerlendirme IPARD Planında yer alan yaklaĢıma ve tavsiyelere dayanmaktadır.  Toptan balık pazarları– Soğuk zincirdeki kritik fonksiyonları ve stratejik bölgesel konumları sebebiyle 12 iĢletme dahil edilmiĢtir.  Balıkçı Tekneleri ve/veya Fabrika Gemiler – “Su Ürünleri Alanında Faaliyet Gösteren Gemilere ĠliĢkin Hijyen Kuralları Yönetmeliğinde� yer alan gereklilikler 5 metreden büyük balıkçı tekneleri için uygulanmaktadır. 8 metreden büyük 5.700 tekne olmasına rağmen, bu proje kapsamında 12 metreden büyük 1.866 balıkçı teknesinin desteklenmesi tavsiye edilmektedir.  Analize dayanarak, hedeflenen alt sektörlerde ulusal düzeyde iĢletme modernizasyonu için toplam meblağ (aĢağıdaki tabloda alt sektörler olarak listelendiği üzere) 2.0 milyar Euro civarındadır3. ALT SEKTÖR MĠNĠMUM ĠġLETMELERĠN ORTALAMA TOPLAM KAPASĠTE SAYISI YATIRIM YATIRIM SINIRLARI* (€ milyon) (€ milyon) Süt 100 ton 150 4.0 600 Et 5 ton 120 3.0 360 Kesimhaneler 25 Kırmızı et Seviye 1 ve 2 10 250 20 Kanatlı 5 100 Toptan balık pazarları 12 10 120 2 Balıkçılık ve Balık 300 m lik 50 0.250 12,50 ĠĢleme minimum iĢleme alanı Balıkçı tekneleri ve 12 m üzeri 1866 0.250 466,50 fabrika gemiler Yan ürünler 5 ton 41 0.375 15,375 Yumurta 17.000 714 0,030-0,200 178,5 toplama/paketleme yumurta/gün Toplam 2.102,875 * Yatırım desteği sonrası asgari planlanan kapasiteyi belirtir. Yatırım ile Ġlgili Hususlar 21. Zirai gıda iĢletmeleri için, tesislerini modernleĢtirmek, gerekli gıda güvenlik standartlarına eriĢmek ve ihracatın geliĢimine imkan sağlayan ve yeni iĢ fırsatları yaratan rekabet gücünü geliĢtirmek amacıyla finansman elde etmek bir önceliktir. 2 Kapasite yatırım için tek baĢına yeterli bir nitelik değildir; hammadde mevcudiyeti, yer/tasarım ve yerleĢim planı ve sağlık ve güvenlik ilee ilgili hususlar da önemlidir ve kriterleri karĢılamayan iĢletmeler yatırım için uygun olarak değerlendirilmemektedir. 3 Bu durum sadece asıl iĢleme tesisinin/ ekipmanının, binanın ve atık arıtma sisteminin geliĢtirilmesiyle ilgilidir - eğitim/ bilgi ile ilgili hususları ve ilgili iĢlem öncesi konuları (tedarik kısmı/ hammadde sorunları ve aĢağı pazar/ gıda zinciri dağılımı) kapsamaz. 4 22. ġu anda gıda iĢletmeleri için mali kaynaklar içeren programlar yeterli değildir ve ek kaynaklar harekete geçirilmelidir. Zirai gıda iĢleme sektörü, IPARD programı 2011 yılı içerisinde tam olarak faaliyete girdiğinde bu program çerçevesinde destek elde edecektir. Geçici olarak, sınırlı sayıda zirai gıda iĢletmesi, zirai gıda sektörü dahil endüstriyel KOBĠ‟ler için tasarlanan KOBĠ‟ler Projesi mali aracılık kredisi için Dünya Bankası tarafından sağlanan mevcut finansmandan faydalanmaktadır. Bugüne dek fon çerçevesinde 11 adet gıda iĢleme KOBĠ‟sine 5.4 milyon Euro ödenmiĢtir ve ortalama alt kredi 0.5 milyon Euro‟nun biraz altındadır. Ulusal tahminlerde genel hatlarıyla verilen ihtiyaçların bu kredi olanağının büyük ölçüde üzerinde olduğu net olsa da, bu örnekte kullanılan mekanizmalar ve prosedürler krediyi arttırma konusunda faydalı olabilir. (bilgiler Halkbank ve TSKB‟den alınmıĢtır – KOBĠ‟ler için Finansmana EriĢim) 23. Mali kurumların, zirai gıda iĢleme sektörünü ele alırken gıda sektörünün ayrıntılarını ve diğer sanayi sektörleri ile arasındaki önemli farkları anlaması gerekir. Hammaddenin büyüme ve biyolojik döngüsünün yanı sıra, özellikle üretim mevsimselliğinin önemini anlaması ve değerlendirmesi gereklidir. Gıda iĢleme teknolojilerindeki hızlı değiĢiklikler, hammadde riskleri, perakende zincirlerinin ve gıda hizmet operatörlerinin daha geniĢ krediler için giderek artan taleplerini de kapsayan tedarik zincirindeki ve dağıtımdaki değiĢiklikler benzersizdir ve sektörlerin kredi kurumları tarafından tam anlamıyla anlaĢılmasını gerektirir. 24. Tüm bunlar zirai gıda sektörü ile ilgilenen kredi kurumlarının sektöre iliĢkin belirli ihtiyaçları ve riskleri tam anlamıyla kavramasını, bu konuda bilgi sahibi olmasını ve bunları değerlendirmesini gerektirir. Kredi yetkilileri uygun Ģekilde eğitilmelidir ve dinamik, değiĢen, küresel olarak etkilenen ve önemli gıda güvenliği riskleri barındıran sektördeki geliĢmelerden sürekli haberdar olmalıdır (kanatlı ve sebze iĢleyicileri için beklenmedik ihracat sınırlamalarına iliĢkin en son geliĢmelerle ispat edildiği üzere) DıĢ Hususlar 25. Yatırım koĢullarına ek olarak, bir dizi dıĢ husus (“dıĢsallıklar�) tarımsal gıda sektörünün modernizasyonunu için oldukça kritiktir ve bu konuyla ilgili riskler dikkate alınmalıdır;  Hammadde Tedariki: Yatırımın, hastalık bulunmayan bölgelerle ya da bölümleme ile yeterli izlenebilirliğe sahip onaylanmıĢ kaynaklardan gelen ikmallerinin yeterli olduğunu gösterebilen iĢletmelerle sınırlı olması tavsiye edilir.  Gıda güvenliğinin anlaĢılması, bu konuda bilgi ve motivasyon: Gıda iĢleme alanındaki modernizasyon yatırımı modern hijyen ve sağlık prosedürlerine iliĢkin ilkelerin ve geçmiĢ bilgilerin önemli ölçüde çok daha iyi anlaĢılmasını gerektirir. Yatırım desteği alan iĢletmeler taahhütte bulunmalı ve yönetim kararlılığının ve personel bilgisinin, yetkinliğinin ve eğitiminin yeterli olduğunu göstermelidir.  Gıda Güvenliği uygulaması, uygunluk ve motivasyon: Yüksek riskli gıda ürünleri ve üretim yöntemleri ile ilgilenen veya hassas grupları ciddi risk altına sokma potansiyelinin mevcut bulunduğu gıda iĢleme iĢletmeleri, bu ilkelere bağlı kalmak bakımından önemli bir sorumluluğa sahiptir..  Çevre Koruması: AB‟de zirai iĢleme için verilen destek iĢletmelerin bütün negatif çevre etkilerini asgari düzeye indirecek gerekli tüm prosedürleri ve önlemleri kabul etmesine bağlıdır. Benzer bir yaklaĢım Türkiye‟de de gereklidir. 5 Zirai Gıda Sektörü Yatırımlarına ĠliĢkin Olarak AB Ülkelerinden Alınan Dersler 26. Hem eski hem de yeni üyeler olmak üzere, birçok AB Üye Devleti, AB standartlarına ulaĢmak için önemli ölçüde geliĢim ve dönüĢüm ihtiyacı olan önemli tarımsal gıda sektörlerine sahiptir. Türkiye‟deki mevcut duruma benzer yapısal ve sektörel zorluklarla karĢılaĢan ülkelerdeki deneyimler özellikle önemlidir. Bu amaçla seçilen ülkeler Polonya, Romanya, Macaristan ve Ġrlanda‟dır. Bu ülkelerin deneyimlerinin ve ilgili özelliklerinin özeti aĢağıda sunulmaktadır.  Polonya – Ülke AB‟ye 2004 yılında katılmıĢtır ve SAPARD kapsamında yaklaĢık 900 milyon € düzeyinde kaynak almıĢtır. Bu kaynaklar iĢletmelerin ve birincil üreticiler de dahil olmak üzere diğer aktörlerin eğitimi ve geliĢtirilmesi amacıyla kullanılmıĢtır. Kaynaklar hedefli olarak sağlanmıĢtır ve 3 yıllık bir geçiĢ döneminde uyumsuz iĢletmelerin yüzde 80‟inin geliĢtirilmesine yardımcı olmuĢtur. Tüm taraflar arasında erken ve sürekli katılım ve istiĢare yoluyla sektör çıkarları arasındaki potansiyel zorluklar çözülmüĢtür ve sonuç olarak katılım deneyimi sorunsuz ve baĢarılı olmuĢtur. Onaylı iĢletme sayısı katılım sonrasında yaklaĢık 5.000‟den 500 civarına düĢmüĢtür. Yüksek düzeylerdeki yabancı doğrudan yatırım (YDY= 1998 – 2008 döneminde 20 milyar €) da geliĢtirme ve modernizasyonun desteklenmesine önemli ölçüde yardım etmiĢtir. 2007 yılında gıda sektörü satıĢlarının değeri yaklaĢık 40 milyar € olmuĢtur. Uluslararası ĠĢ Ġzleme verileri göre, aynı dönemde Türkiye‟deki rakam 60 milyar € olmuĢtur. Polonya‟daki gıda iĢletmeleri katılımdan bu yana EAFRD‟ın desteği ile yatırımlarına devam etmektedir; 2007 yılındaki yatırım düzey yaklaĢık 1,75 milyar € olmuĢtur.  Romanya – Uzun bir katılım öncesi süreç sonunda 2007 yılında katılım gerçekleĢmiĢtir. Buna ve önemli düzeyde SAPARD desteğinin (tarımsal gıda ve balıkçılık iĢletmelerinin modernizasyonu için yaklaĢık 400 milyon €) mevcudiyetine rağmen, Romanya bu kaynaklardan etkili bir Ģekilde yararlanamamıĢtır. Özellikle karar alma ve harekete geçme konularında gecikmeler yaĢanmıĢtır. Farklı sektör paydaĢları, üreticiler/iĢleyiciler ve Bakanlık arasındaki zayıf katılım uygulamayı etkilemiĢtir. Ġlerlemedeki eksiklikler katılımdan hemen önce ilave reform önlemlerini gerekli kılmıĢtır. ĠĢletme sayısı yaklaĢık 11.000‟den 700‟e indirilmiĢtir ve bunların sadece 52‟si AB‟de ticaret yapmak için onaylanmıĢtır. YaklaĢık değeri 25 milyar Euro olan sektörde ciddi bir negatif ticaret dengesi mevcuttur. Ulusal Kırsal Kalkınma Planı (UKKP) ile gıda için planlanan yatırım 2007 - 2013 dönemi içinde 2,5 milyar Euro‟dur. Romanya‟da gıda sektöründeki YDY 1998- 2008 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde 12 milyar Euro olarak hesaplanmıĢtır.  Macaristan – Ülke AB‟ye 2004 yılında katılmıĢtır ve SAPARD kapsamında yaklaĢık 180 milyon €‟luk kaynak elde etmiĢtir. Bu kaynak üreticilerin, iĢletmelerin ve diğer se ktör aktörlerinin eğitimi ve geliĢtirilmesi için kullanılmıĢtır. Kaynaklar, yüksek düzeydeki YDY sebebiyle mevcut olan yüksek standartlar sayesinde iĢleme iĢletmelerinin çoğunda asgari düzeyde olduğu tespit edilen ihtiyaçlara dayalı olarak uygulanmıĢtır. Kaynaklar temel olarak birincil üreticilerin ve hammadde toplama sistemlerinin geliĢtirilmesi için kullanılmıĢtır. Çok az zorlukla karĢılaĢılmıĢtır ve katılım deneyimi nispeten sorunsuz ve baĢarılı olmuĢtur. Katılım sonrasında onaylı iĢletme sayısı yaklaĢık 2.000‟den 400‟e inmiĢtir. Yüksek düzeydeki YDY (1998-2008 arasındaki on yıllık dönemde 20 milyar €) geliĢtirme ve modernizasyon çabalarının desteklenmesine önemli ölçüde yardımcı olmuĢtur. 2007 yılında sektörün değeri yaklaĢık 25 milyar Euro‟dur- ve gıda için planlanan UKKP yatırımı 2007- 2013 dönemi içinde 1.5 milyar Euro‟dur. Gıda sektöründeki YDY 1998- 2008 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde 15 milyar Euro‟dur. 6  Ġrlanda– Bir AB-15 üyesi olan Ġrlanda, AB‟ye (AT) 3 yıllık bir hazırlık döneminin ve 5 yıllık bir geçiĢ döneminin ardından 1973 yılında katılmıĢtır. O zamanlar SAPARD/IPARD gibi bir katılım öncesi finansman mevcut değildi ve ülkenin modernizasyon yatırımlarını kendisinin finanse etmesi gerekiyordu. BaĢlıca hazırlık çalıĢmaları arasında; tüm paydaĢlar ile yapılan istiĢareler ve sektör dönüĢümü için bir plan hazırlanması yer almıĢtır. Ekonomik olmayan küçük iĢletmeler kapatılmıĢtır ve çiftliklere üretimlerini geliĢtirmeleri için teknik ve mali destek sağlanmıĢtır. Ġnsan kaynakları eğitilmiĢtir. Daha destekleyici bir kurumsal çerçeve oluĢturmak amacıyla düzenleyici ve destekleyici kurumlarda reform yapılmıĢtır. Ġyi planlanan hazırlıklar, Ġrlanda‟nın katılım sonrası deneyiminin en baĢarılı deneyimlerden birisi olarak görülmesine yol açmıĢtır. Ülke AB CAP ve Yapısal Fon kaynaklarından önemli ölçüde yararlanmaya devam etmiĢtir ve bugünkü sektör değeri 20 milyar Euro‟dur. BaĢtan sona entegre sektör planlama ve ortaklık yaklaĢımının kullanılması neredeyse 40 yıl boyunca her düzeyde süregelen yatırım ile birlikte gerekli tüm modernleĢtirme çalıĢmalarının uygulanmasını kolaylaĢtırmıĢtır. Bu ülke deneyimlerinden bazı önemli dersler çıkarılabilir: 27. Rakip ülkelerdeki sektör durumu ve sanayi normları ile karĢılaĢtırıldığında zirai gıdanın durumundaki farklılıkların ve ayrılığın anlaĢılması ve kabul edilmesi gereklidir. Zirai iĢleme kaynaklarının modernleĢme yaklaĢımının bir parçası olarak rasyonelleĢtirilmesi ile birlikte, çok zor ancak önemli bir adım olarak, kalkınma ve yatırım kaynaklarının sınırlı sayıdaki iĢletmeler üzerine yoğunlaĢtırılması ve sürdürülemez/ uygunsuz kabul edilenlerin iĢlemlerinin kapatılması/sınırlanması gerekecektir. Bu sadece üretkenliği arttırmaya ve mevcut hammaddeden en iyi verimin alınmasına yardımcı olmakla kalmaz, aynı zamanda piyasa ve müĢterilerin genel algısının değiĢmesi ve geliĢmesi konusunda gerekli taahhüdü verir. Erken planlama ve hazırlık yüksek verim getiren çok değerli bir yatırımdır ve Ġrlanda bu konuda oldukça iyi bir örnektir. 28. Ülkeler, ayrıntılı bir Yol Haritası ve üzerinde anlaĢılan bir Eylem Planı içeren bir Stratejik Modernizasyon Planı uygularken program odaklı bir yaklaĢım takip etmelidir. Modernizasyon stratejilerinin değerlendirilmesi, planlanması ve geliĢtirilmesi süreçlerine tüm sektör çıkarlarının açık diyalog ve paylaĢılan ortaklık esasına dayalı olarak dahil edilmesi ve bu sayede gerekli faaliyetin tüm taraflarınca sahiplenilmesini teĢvik etmek çok önemlidir. 29. Ayrıca modernizasyon dahil olmak üzere strateji geliĢtirmenin entegre bir sektörel esasa dayalı olarak gerçekleĢtirilmesi hayati öneme sahiptir. Bu hem tüketim yönündeki risklerin (hammadde ve diğer girdiler- örneğin, hayvan sağlığı ve refahı durumu, pestisit kullanımı, hayvan yemleri, danıĢmanlık hizmetleri, eğitimi öğretim, vs.) hem de üretim yönündeki kısıtların analizini içerecektir. Bu, ticaret ve tüketici gereksinimlerine cevap verilmesini, üründe ve özellikle paketlemede yenilikçiliği ve hem yurt içi piyasada hem de ihracat piyasasındaki gıda güvenliği ve kalite standardı gerekliliklerinin tanınmasını ve geliĢtirilmesini içerir. Örneğin, entegre sektör unsurunun, çiftlik düzeyinde hesaplanan toplam yatırım ihtiyacının % 68‟inin sebebi 5‟t en daha az ineğe sahip çiftlikler olduğu için devlet desteğinin çiftlik düzeyinde sağlanmasının amaca daha uygun olduğu Macaristan‟da çok baĢarılı olduğu kanıtlanmıĢtır. Tarım politikası bu çiftçileri sürülerini ciddi oranda arttırmak için ya da üretimi durdurmak ve alternatif arayıĢlar içine girmek için desteklemelidir. 30. 1960 yılından beri AB Üye Devletlerinde Ortak Tarım Politikası, Avrupa‟daki gıdanın yeterlilik ve kalite düzeyinin geliĢtirilmesi ile ilgili olmuĢtur. Bu durum kapsamlı bir ĠTU (Ġyi Tarım Uygulaması) yaklaĢımı çerçevesinde her düzeyde birincil üretimin geliĢtirilmesini de kapsamıĢtır.1980‟lerin sonundan beri odak noktası kalite ve gıda güvenliğinin de dahil edilmesi 7 için geniĢletilmektedir ve ĠTU temaları ve desteği hayvan sağlığı ve çevre koruma konuları da dahil ilgili tüm gıda güvenliği/ kalitesi/ sağlığı ile ilgili hususları bünyesinde barındıracak Ģekilde geniĢletilmiĢtir. Türkiye ĠTU yaklaĢımının ilk aĢamalarındadır ve ĠTU yaklaĢımları çerçevesinde fiilen üretim sağlayacak motivasyona ve bilgi paylaĢımına iliĢkin yoğun bir bilinçlendirme programına çok ciddi bir ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. AB‟de bu alandaki geliĢmiĢ durum dikkate alındığında Türkiye‟nin de üretim kapasitesini arttırması ve bu yüksek kalite güvencesi koĢulları altında birincil seviyede üretim gerçekleĢtirmeye hazır olması çok önemlidir. 31. Özel sektör giriĢimcilerine verilen devlet desteği gerekli değiĢikliklerin ve ilerlemenin sağlanmasında kritik bir konumdadır. Örnek olarak verilen her bir ülkede özel sektör çeĢitli yollarla devlet tarafından desteklenmiĢtir;  Tesislerinin geliĢtirilmesi için gerekli yatırımların ortaklaĢa finanse edilmesi,  Üniversiteler ve diğer akademik kurumlar yoluyla eğitim ve öğretim,  ĠĢleme tesisi personelinin ve yönetiminin eğitimine yönelik hibeler,  Gıda zinciri iĢletmeleri için onay ve sertifika sistemlerinin geliĢtirilmesi. 32. Sektörel düzeyde ve iĢletme düzeylerinde insan sermayesi ve diğer kaynakları oluĢtururken, sektör için gerekli kurumsal desteğe yatırım yapmak baĢarılı sonuçlar elde et mek için önemlidir. Yeni üretim yöntemlerini ve gerekli sağlık konularını öğrenmeleri için iĢletme personelini eğitmek de oldukça önemlidir. Örneğin, ciddi yatırımları üstlenme konusunda kararlılık gösteren Polonyalı et Ģirketleri, personel eğitimine yönelik olarak AB SAPARD fonları ile desteklenmiĢtir. 33. Sektördeki Doğrudan Yabancı Yatırımın gerekli teknik bilgi, yönetim ve sermaye fon açıklarını mümkün olan en kısa süre içerisinde ele almaya yardımcı bir araç olarak teĢvik edilmesi , gıda güvenliği reformlarının kabul edilmesi için önemli bir itici güç olarak değerlendirilmiĢtir. Bu teĢvik, ürünün ve iĢlemin rekabet gücünü ve AB‟nin geniĢ iç piyasasına girme beklentilerini arttırır. Polonya gıda sektöründe katılım sonrası gerçekleĢen YDY yatırımları, süpermarketlerden birincil çiftlik üretimine kadar tedarik zincirinin bu yatırımlar yoluyla getirilen gıda güvenliği en iyi uygulama standartlarını nasıl benimsediğinin iyi bir örneğini oluĢturmaktadır. 8 Türkiye Gıda Güvenliği Teknik Destek Programı “Gıda ĠĢletmelerinin Modernizasyonuna iliĢkin Ġhtiyaç Değerlendirmesi� GIDA ĠġLETMELERĠNĠN BOġLUK ANALĠZĠ-II 1. GIDA SEKTÖRÜNE GĠRĠġ VE GENEL BĠLGĠLER 34. Türkiye Hükümeti, Dünya Bankası‟ndan AB‟ye katılım sürecinde gıda iĢletmelerinin modernizasyonuna ve uyumlaĢtırılmasına destek olmak üzere programa dayalı bir teknik destek yaklaĢımının uygulanmasından TKĠB ile çalıĢmasını talep etmiĢtir. Bu teknik desteğin en problemli olduğu kabul edilen ve AB‟de özel araĢtırmaya tabi olan dört spesifik emtiaya rehberlik etmesi ve odaklanması beklenmektedir: süt, et, hayvan yan ürünleri ve balıkçılık. 35. Topluluk Müktesebatının bir kısmı yani gıda güvenliği ile ilgili hayvan ve bitki sağlığı konularına iliĢkin AB hükümleri, Türkiye‟nin AB ile yaptığı müzakerelerin farklı bir faslını teĢkil etmekte ve ülkenin üyelik yükümlülüklerini üstlenebilme kapasitesini kanıtlamak amacıyla Türk mevzuatına zorunlu olarak yansıtılması gerekmektedir. Türkiye‟nin gıda sektörünün katılım öncesi dönem içerisinde yapısal ve kurumsal düzenlemesi, katılımı kolaylaĢtıracak belirleyici bir faktör olacaktır. Bu risk, zirai gıda zincirlerinin temel güçleri olan ve Türkiye‟nin hem uluslar arası düzeyde hem de ulusal düzeyde rekabet edebilirliğinin devamı açısından gerekli olan iĢleme tesislerinde daha fazla öne çıkmaktadır. 36. Türkiye Hükümeti‟nin bu Ģirketlerin AB gereklerine zamanında uyabilme yeteneklerine ve bu ihtiyaca yönelik ivedilikle ilgilenmesi konusunda öngörüye sahip olduğu düĢünülmektedir. Türkiye‟nin AB‟ye katılımı, önemli uyumlaĢtırmaları üstlenebilme ve güvenli yüksek kaliteli gıda açısından daha rekabet edebilir hale gelme kapasitesine bağlı olan tarım sektörü için ya bir “tehdit� ya da bir “fırsat� olarak algılanabilir. TKĠB verilerine göre, gıda üretiminde bulunan 52.067 iĢletme mevcuttur. Teknik destek, acilen ele alınması gereken dört emtia alanını kapsayan yaklaĢık olarak 5.131 firmadan oluĢan bir alt kümeyi ele alacaktır: süt ürünleri, et, hayvan yan ürünleri ve balık. 37. Bu TD, çeĢitli faaliyet alanlarına odaklanacaktır:  AB‟ye yakın zamanda katılan ülkelerin katılım hazırlıklarına dair deneyimlerinin paylaĢılması.  TKĠB‟na mevcut zirai gıda iĢletmelerine dair sınıflandırma konusunda destek olunması.  Bu Ģirketlerin modernizasyon ihtiyaçlarına yönelik maliyet detaylarının tahmin edilmesi.  Destek programları, finansman tahminleri ile ilgili yeterlilik kriterlerine iliĢkin tavsiyeler ile bu programlara yönelik uygulamaya dair kılavuz ilkelerin temin edilmesi.  Gıda güvenliği ile ilgili konularda iletiĢim vasıtasıyla farkındalığın artırılması.  Türkiye‟nin zirai gıda iĢletmelerinin rekabet edebilirliğe iliĢkin avantajlarının belirlenmesi. 38. Türkiye, büyük bir tarım üreticisidir ve OECD tarafından dünyanın gıdada kendine yeten ülkeleri arasında sekizinci sırada gösterilmiĢtir. Alt sektörlerde, Türkiye, dünyanın sebze ve meyve üretimi açısından sırasıyla beĢinci ve dokuzuncu sıradadır4. Süt sektörünün üretim açısından takriben on beĢinci sırada olduğu ve et ve balık alt sektörlerinin de daha düĢük oranlarda olmasına rağmen üretim açısından oldukça önemli olduğu ifade edilmektedir. 39. Gıda endüstrisi oldukça büyük bir sektördür ve iĢletmelerin çoğunluğu küçük ve orta büyüklükteki iĢletme (KOBĠ) kategorisine girmektedir. Türk gıda sektörünün verim 4 OECD 9 değerinin 45 milyar EURO olduğu tahmin edilmektedir, ayrıca gıda sektöründeki üretim, GSYĠH‟daki %5‟lik pay ile toplam imalat sektörünün %20‟sine tekabül etmektedir (Guittard, 2006). 2008 yılı için gıda sektörünün tüketici fiyatı endeksindeki payının yüzde 41 ,2 olduğu ifade edilmiĢtir. 40. Bu çalıĢmada yer alan dört alt sektörde yani süt ürünleri, et, balık ve hayvan yan ürünleri sektörlerinde, iĢleme faaliyetleriyle iĢtigal olan takriben 5.131 kadar iĢletme mevcuttur5. ĠĢleme Alt Sektörünün Yapısı – Genel Yorumlar 41. Gıda iĢleme sektörü, genel olarak küçük büyüklükteki iĢletmelerden oluĢmaktadır, ancak bazı alt sektörlerde büyük ölçekli iĢletmeler de faaliyet göstermektedir ve bazen pazara hakim konumdadırlar. Süt ve et sektörleri, özellikle kümes hayvanları eti alt sektörü, çok az sayıdaki büyük iĢetmeler ve çok fazla sayıdaki küçük iĢletmelerle oldukça tabakalaĢmıĢ haldedir. Süt alt sektöründe, hem iĢleme kısmına hem de pazara hakim olan takriben 5-7 iĢletme mevcuttur. Et sektöründe, özellikle kümes hayvanları alt sektöründe, 15-20 kadar büyük ölçekli iĢletmeler bulunurken su ürünleri alt sektöründe sektöre 15-18 kadar iĢletme hakimdir. 42. Gıda sektöründeki iĢleme kısmı, bölgesel pazarlara ihracat faaliyeti ile hizmet veren takriben 800-1000 kadar iĢletmenin ve yine yerel pazarlara tedarikte bulunan çok sayıda (4.500) küçük (mikro) iĢletmelerin yer aldığı bir orta kesimden de oluĢmaktadır. Orta aralıktaki KOBĠ‟ler, genel olarak büyük perakende zincirlerinin mali, kalite, tutarlılık, ambalajlama ve sunum koĢullarını içeren artan talepleriyle hayatta kalmaya çalıĢmaktadır. 43. Mikro iĢletmeler, yapıları itibariyle oldukça karıĢıktır, bunlardan bazılarının güçlü yerel ticari bağlantıları bulunmaktadır ancak birçoğu hayatta kalma sınırında yer almaktadır ve yakın gelecekte ortadan kalkmaları da muhtemeldir. 44. Hayvan kesimi, hizmet sunumu ve hayvan yan ürünleri alt sektörü, büyüklük, yaĢ ve verim itibariyle oldukça karıĢık yapıdadır. Bu alt sektör, ciddi gıda güvenliği sorunları ve bir önceki Dünya Bankası raporunda6 detaylıca ele alınmıĢ ve irdelenmiĢ olan potansiyel ciddi Çevresel ve Kamu Sağlığı risklerini ihtiva etmektedir. ). Spesifik Alt Sektör yorumları 45. Her bir alt sektöre iliĢkin kısa açıklamalar aĢağıdaki bölümde sunulmuĢtur, detaylı açıklamalar özellikle FAO/TKĠB Alt-sektör raporları ve Su Ürünleri Müktesebat Projesi 2007 Nihai Raporu baĢta olmak üzere çeĢitli yayınlarda mevcuttur, diğer detaylar EK‟te yer almaktadır. Süt Alt Sektörü- Üretim ve ĠĢleme 46. Türkiye‟deki toplam yıllık süt üretimi, 12 milyon litredir, ayıca süt ürünleri iĢleme sektöründe takriben 2.224 süt ürünü tesisi bulunmakla birlikte toplam iĢleme kapasitesi 4,5 milyon tondan daha fazladır ve bu da toplam üretimin %40‟ını teĢkil etmektedir. Bu rakamlar, büyük bir yurt içi tüketimi göstermektedir. ĠĢletmeler, aĢağıda belirtilen kategori büyüklüklerine ayrılabilir: Büyük ĠĢletmeler: 5 TKĠB 6 WB ESW Report of June 2008 - “TOWARDS LESS INDUSTRIAL POLLUTION IN TURKEY� – TOOLS FOR POLICY MAKERS –Chapter 5. Case Study: The Slaughter Sector 10  En az 1000 tonluk günlük iĢleme kapasitesine sahip 5 büyük iĢletme mevcuttur. Bu iĢletmeler iyi bir yapıya sahip olmakla birlikte genellikle pazardaki güçlü mevcudiyetleriyle kapsamlı ürün yelpazesinde üretim yapmak üzere ileri teknolojileri kullanan oldukça modern, üstün özelliklere sahip iĢleme tesislerini bünyelerinde barındırmaktadırlar. Orta Büyüklükteki ĠĢletmeler: Bu kategori altında, 300 ila 1000 ton arasında değiĢen günlük kapasiteye sahip takriben 23 iĢletme bulunmaktadır. Bu iĢletmeler genellikle iyi bir yapıya sahiptir ancak hem iĢleme kapasitesi, ürün yelpazesi, katma değer hem de pazardaki varlıkları açısından faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için büyümeleri gerekmektedir. Bu iĢletmelerin birçoğu Ģu anda kaliteli ve belirli miktarda ham madde sıkıntılarıyla oldukça sınırlı durumdadır.  300 ton kapasite düzeyinin altında, tesisler hayatta kalmada zorluk çekmektedir. 5 -100 ton gibi daha düĢük düzeylerde bulunan takriben 400 kadar iĢletme bulunmaktadır, ayrıca daha küçük büyüklükteki iĢletmeler bir bakıma mandıralara benzeyen „küçük ev sanayisi‟ niteliğini yansıtmaktadır. Bu iĢletmeler genellikle kalitesiz tesislere ve binalara sahiptir ve çok sınırlı aralıkta taze ürün, yoğurt, ayran veya peynir üretimi gerçekleĢtirmektedir. 100 ila 300 tonluk kapasite aralığındaki daha büyük iĢletmeler biraz daha iyi durumdadır ancak yine de kalitesiz tesislere, ekipmanlara ve binalara sahiptirler ve ayrıca kapasite ve arz sorunları yaĢamaktadırlar. Küçük ĠĢletmeler:  Bu kategoride, TKĠB rakamlarına göre takriben 1.200 kadar kayıtlı iĢletmeyle birlikte mandıra olarak bilinen diğer kayıt dıĢı iĢletmeler7 yer almaktadır. Mandıralar, esas olarak beyaz peynir, yoğurt ve ayran imal eden geleneksel iĢleme tesislerdir. Bu tesislerin imalat süreçleri ağırlıklı olarak emek yoğundur. Bu kategorideki iĢletmeler, genellikle üretim süreçlerinde asgari sıhhi standartları yerine getirmede zorluk yaĢamaktadır ve bu da gıda güvenliği risklerini ortaya çıkarabilir. Et Alt Sektörü Kırmızı Et Tedarik ve Kesim 47. Et tedarik zinciri, ağırlıklı olarak yerel pazarlarda, canlı hayvan pazarlarında veya tüccarlara canlı hayvan satan geleneksel üretici sisteminden oluĢmaktadır. Hayvanlar belediye mezbahalarında veya özel kesimhanelerde kesilmekte ve bunun ardından bütün olarak veya parça karkaslar halinde et iĢleme tesislerine teslim edilmekte/ et iĢleme tesisleri tarafından satın alınmaktadır. Daha resmi olarak düzenlenmiĢ doğrudan zincir düzeyinde, birçok et iĢletmesi, canlı hayvanları doğrudan çiftçilerden almakta, hayvanları entegre kesim ve iĢleme tesislerinde kesmektedir ancak bazı büyük iĢletmeler kendi besi yerlerini iĢletmektedir. 48. BüyükbaĢ hayvanlar için 620 kesimhane bulunmaktadır, bunların sadece 89‟u (%15) 1. Sınıf olarak ve 19‟u da 2. Sınıf (günde maksimum 40 hayvan) olarak sınıflandırılmaktadır.8 3. Sınıfta 400 tane kamu kesimhane vardır (günde en fazla 20 hayvan) ve bu kesimhaneler genellikle Belediyeler tarafından iĢletilmektedir. Ancak bu kesimhanelerde kullanılan tesisler çoğunlukla eskidir ve hijyen, gıda güvenliği ve hayvan refahı açısından gerekli standartların 7 AB‟ye Katılım Çerevesinde Türkiye Süt Ürünleri Sektörüne Genel BakıĢ – FAO TKĠB Temmuz 2007 / IPARD Programı 2007-2013 – TKĠB - Temmuz 2008. 8 TKĠB rakamları 11 oldukça altındadır. Bu kesimhanelerin mevcut faaliyetlerin takriben %15-20‟sini gerçekleĢtirdiği tahmin edilmektedir9. 49. Et İşleme. Et iĢleme alt sektörü, yapısı ve iĢletme ölçeği açısından bir bakıma süt alt sektörüne benzemektedir. Nispeten az sayıda büyük ölçekli iĢletme mevcuttur ancak çok sayıda küçük ve bazı orta büyüklükte iĢletmeler de mevcuttur. Büyük iĢletmeler genellikle kendi kesim olanaklarına sahip olan entegre ünitelerdir, ancak orta ölçekteki iĢletmelerin çok nadir kesim tesisleri vardır ancak çoğunlukla kıyma/kesim veya et ürünleri faaliyetlerinden oluĢmaktadır. Sınırlı sayıda modern üniteler istisna olmak üzere küçük iĢletmeler genellikle kötü koĢullar altında faaliyet göstermektedir. 50. Sağlık ve gıda güvenliği açısından, birçok et iĢletmesindeki tesislerin AB gereklerine uyum amacıyla modernleĢtirilmesi ve yükseltilmesi gerekmektedir, bu durum özellikle ısıl iĢleme tabi tutulmuĢ et ürünleri üreten küçük iĢletmeler için geçerlidir. Hayvan kesimi ve et iĢletmeleri için uygulanan yönetmelikler, henüz Topluluk Standartlarıyla uyumlaĢtırılmamıĢtır, ancak yasal tedbirler getirilmiĢ ve denetleme hizmetleri yeniden düzenlenmiĢtir. Ayrıca, özellikle yerel düzeyde uygunluğun uygulatılması her zaman etkili olmayabilir. 51. Kümes Hayvanları Eti. Kümes hayvanları sektörü, son yirmi yılda önemli ölçüde büyümüĢ ve 1990 yılındaki 217.000 tonluk üretim düzeyine kıyasla 2008 yılında 1.203.000 tonluk üretim düzeyine ulaĢmıĢtır. 2008 yılında, toplam üretim, 1.170.000 tonluk tavuk eti ve 33.000 tonluk hindi eti üretiminden ibaret olmuĢtur. 52. Ancak, etlik piliç üretimi ve iĢlemesine yönelik faaliyet türleri, Türkiye‟nin batısının aksine doğuda oldukça farklıdır, ayrıca AB programları bu alt sektörün modernize edilmesine yardımcı olmaya çalıĢacaktır. Ülkenin kuzey batı ve batı bölgelerinde, oldukç a modern kümes hayvanları etlik piliç, kesim ve et iĢleme tesisleri bulunurken ülkenin diğer kesimlerinde bu alt sektör büyük ölçüde geliĢmemiĢ durumdadır. IPARD programı, Doğudaki ve diğer donanımı yetersiz illerdeki küçük ve orta büyüklükteki kesimhanelerin ve küçük büyüklükteki iĢleme tesislerinin kalitesinin ve hijyen koĢullarının yükseltilmesine odaklanmayı planlamaktadır. Bu plan aynı zamanda, 1.1.2 sayılı tedbir çerçevesinde kümes hayvanları üretiminin sürekli olarak geliĢtirilmesine yönelik olarak IPARD illerinde yeni üretim ve iĢleme yapılarının kurulmasına da olanak sağlayacaktır. 53. Türkiye‟nin kümes hayvanları kesim ve et iĢleme sektöründe, faaliyetlerin takriben %90‟ını kontrol ettiği ifade edilen yaklaĢık olarak 25 Ģirket hakim konumdadır. Bu iĢletmelerin 9‟unun tesisleri AB Standartları çerçevesinde onaylanmıĢtır, ayrıca 7 iĢletme de bu sertifikasyon için baĢvuruda bulunmuĢ durumdadır. Bu büyük iĢletmelerin tamamı, Türkiye‟nin Batı Karadeniz bölgesinde ve Batı kesimlerinde yoğunlaĢmıĢtır10. 54. Kesimhanelerin ve iĢleme tesislerinin kalitesi, AB sertifikasyonunun alındığı yerlerde „mükemmel‟ ve yeterli hijyen ve üretim kalitesinin elde edilmesi için önemli ölçüde iyileĢtirme yapılması gereken yerlerde „kötü‟ olmak üzere büyük ölçüde değiĢiklik göstermektedir. Balıkçılık Ürünleri 55. Türkiye, balık çiftlikleri açısından 5. en büyük üretici, 3. en büyük su ürünleri yetiĢtiricisi (kabuklu deniz ürünleri hariç) ve yetiĢtirilen çeĢitli türler açısından 2. en büyük üretici olarak su ürünlerinde oldukça önemli bir üretici konumundadır. Av ve su ürünlerinin kombine üretimi 646.000 tondur, bu sayının 494.000 tonu toplam balıktır, bunun da 453.000 tonu denizde avlanan balıklardır ve 41.000 tonu da iç sularda yapılan çiftçilikte elde edilen 9 IPARD raporu 12 ürünlerdir. Su ürünleri, 85.530 tonluk deniz ürünleri ve 66.470 tonluk iç sulardaki ürünlerle toplamda 152.000 tona ulaĢmaktadır11. 56. Su ürünleri sektörünün geliĢtirilmesi, ekonomik öncelik alanlarından birsi olarak devlet tarafından desteklenmektedir, ancak birçok ülkede olduğu gibi bu sektör de elveriĢsiz ve değiĢen iklim koĢullarından olumsuz yönde etkilenmektedir. Üretici örgütünün bulunmayıĢı balıkçıların örgütlenmesinde önemli bir sorundur. Endüstrinin faaliyet düzeyinde, diğer et ve süt alt sektörlerinde olduğu gibi sıhhi koĢullar ve gıda güvenliği koĢullarına yönelik benzer sorunlar gözlemlenmektedir. 57. Su ürünleri iĢleme tesisleri, balıkçı tekneleri, limanlar ve haller için orta düzeyli fiziksel iyileĢme ve donanım iyileĢtirmesinin yapılması gerektiği yönünde genel bir kanı hakimdir. Genel modernizasyon ve iyileĢtirmenin yanı sıra, avlanma ve tüketim arasında geçen süreçte gıda güvenliği ve sıhhi standartlar ve kılavuz ilkeleri doğrultusunda soğutma zincirinin de iyileĢtirilmesi yönünde bir ihtiyaç vardır. ĠĢleme ve Tedarik Zinciriyle ilgili Sorunlar: 58. Balık ve balık ürünleri iĢleme alt sektörü, takriben %60‟ının AB yasal düzenlemeleriyle uyumlu olduğu 186 iĢleme tesisinden oluĢmaktadır. 2007 tarihli Su Ürünleri Müktesebat Projesi Nihai Raporunda, önde gelen iĢletmelerin modern olduğu ancak modern teknolojilere yatırım yapması gerekecek gayri resmi iĢletmelerin de bulunduğu ifade edilmektedir. Yatırım gerekliliklerinin, iç kısımlardaki soğuk zincirlerinin geniĢletilmesi, belirlenen limanlarda yardımcı hizmetlerin iyileĢtirilmesi, perakende satıĢ yerlerinin iyileĢtirilmesi, yenilikçi metotların uygulanması, ürün geliĢtirme ve kapasite artırma alanlarında olduğu ifade edilmiĢtir. Bu raporda aynı zamanda, karlılık ve yatırım maliyetleri dahil olmak üzere sektörün ekonomik durumuna iliĢkin verilerin eksik olduğuna da dikkat çekilmektedir. Rapora göre, geçmiĢte taze su ürünlerine yönelik tüketici taleplerinin düĢük olması, iç pazarlar için katma değerli ürünlerin geliĢiminin düĢük olmasına neden olmuĢtur ancak eğilimler değiĢmektedir ve iç pazardaki yükselen talepler büyük Ģirketleri iç pazarlara odaklanması için teĢvik etmiĢtir 12. Türk Gıda Ġhracatı 59. Türkiye, 2008 yılında 6.5 milyar dolarlık toplam tarımsal endüstri emtia ihracatı ile Yakın Doğu ve Kuzey Afrika bölgesindeki en büyük tarımsal ürün üreticisi ve ihracatçısıdır. Toplam ihracatın üçte ikisinin 1980 yılından önce tarımsal ürün olmasına rağmen, tarım ve gıda ürünlerinin payı 2008 yılında %7.9‟a düĢmüĢtür. Bu durum, hem diğer endüstriyel sektörlerin büyüdüğünü hem de Türkiye‟de farklı pazarlar için kalitesi onaylanmıĢ zirai gıda ürünlerine yönelik talepteki değiĢiklikleri göstermektedir. 60. ġu anda ihraç edilen baĢlıca gıda kategorileri, kabuklu kuruyemiĢler, kurulmuĢ meyveler, balık ürünleri, tütün, çay, narenciye ve çekirdekli meyveler, sebzeler, domates ürünleri, kesme çiçekler, kümes hayvanları eti, tahıllar, un ve unlu mamuller, Ģeker, Ģekerleme ve margarini içermektedir. 61. Türkiye dünya geneline ihracat yapmakla birlikte, AB ve Yeni Bağımsız Devletler (NIS) Türk gıda ürünleri için önemli ihracat pazarlarıdır. Canlı hayvan ürünleri ve kümes hayvanları eti ve süt istisna olmak üzere et, listede büyük ölçüde yer almamaktadır. Bu durum, AB onaylı kırmızı et iĢleme tesislerinin bulunmadığını ve hayvan ürünleri sektöründe gıda 11 TÜĠK 12 Ġç pazarda levrek ve çipura tüketimi artıĢ gösterirken, alabalık ihracatı da yükselmektedir. ġu anda, levrek/çipura üretiminin neredeyse %50si ve gökkuĢaklı alabalık üretiminin % 33‟ü AB‟ye ihraç edilmektedir; sadece birkaç yıl önce, levrek/çipura üretiminin %80 ihraç edilirken alabalık ihracatı sınırlı kalmıĢtır. 13 güvenliği yönetmelikleriyle ilgili sorunları yansıtmaktadır. Kümes hayvanları alt sektöründe, birçok tesis hazırlık ve kalkınma sürecinin ardından Mart 2009‟da AB tarafından onaylanmayı baĢarabilmiĢtir. Balıkçılık sektöründe, AB tarafından onaylanan 96 balıkçılık ürünü iĢletmesi ve canlı çift kabuklu yumuĢakça ihraç eden 9 onaylı iĢletme mevcuttur. 62. Türkiye, kümes hayvanları ürünlerini AB dıĢında özellikle Uzak Doğu‟daki ülkelerde yer alan çeĢitli pazarlara ve komĢu Orta Doğu ülkesindeki pazarlara da ihraç etmektedir. Türkiye‟nin 2009 yılının ilk çeyreğindeki kümes hayvanları ihracatı bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla %254 oranında artıĢ gösterirken bu sektördeki ihracat 87 milyon dolarda kalmıĢtır. 2. ĠġLETME BOġLUK ANALĠZĠNĠN METODOLOJĠSĠ 63. ĠĢletmelerin örneklemesi ve seçilmesi bakımından TKĠB ve KKGM ile yoğun bir istiĢare yapılmıĢtır. Teknik Destek ekibi, TKĠB/KKGM temsilcileri ile birlikte, Sınıflandırma çalıĢmasından elde edilen kısa ve uzun vadeli modernizasyon dönemi ile ilgili farklı kategorilerdeki fiili rakamları ve iĢletmelerin yerleri ve karmaĢıklık/yaĢ/çeĢitlenme düzeyi gibi diğer hususları gözden geçirmiĢtir. BaĢlangıçta en fazla 60 iĢletmenin çalıĢmaya dahil edilmesi planlanmıĢtır ancak bütçe kısıtları ve seyahat/zaman gereksinimleri sebebiyle bu rakamı düĢürmek gerekmiĢtir. Değerlendirilecek iĢletmelerin nihai tercihi KKGM‟ye bırakılmıĢtır. 64. Metodoloji aĢağıdaki münferit adımlardan oluĢacaktır:  Masa Başı Araştırması. Masa baĢı araĢtırmasının amacı Türkiye‟de tarım-gıda sektörünün modernizasyon gereklerine odaklanan bu güne kadar yayınlanmıĢ mevcut tüm materyallerin incelenip gözden geçirilmesidir. Bu bağlamda, mevcut faydalı materyallerin çok kısıtlı olduğu anlaĢılmıĢ ulusal ve uluslar arası bir kaç rapor Ek‟te sunulmuĢtur.  Gıda Güvenliği ile İlgili Güncelleme ve Modernizasyon Anlamında İşletmelerin Değerlendirilmesi. Metodolojinin baĢlıca bileĢenini oluĢturmaktadır ve teknik iĢleme tesisine dair dört alt sektörde seçilmiĢ olan iĢletmelerin kabul edilen AB sanayi standartları/düzenlemeleri ve Ġyi Üretim Uygulamaları (GMP) çerçevesinde hijyen/sağlık, sağlık/güvenlik ve çevre standartları bakımından ekipman ve bina standartlarının değerlendirilmesinden oluĢmaktadır. Bu teknik değerlendirmenin sonucuna bakarak gerek duyulduğu düĢünülen, münferit iĢletmelere ait güncelleme ihtiyaçları ve maliyetleri ulusal düzeyi kapsayacak Ģekilde geniĢletilmiĢtir.  Sanayi Birlikleri (STKlar)- İstişare ve Geri Bildirim. ĠstiĢareler farklı sanayi kurumlarının temsilcileri ile yapılan sınırlı görüĢmelerden oluĢmaktadır. Bu görüĢmelerde tarım – gıda sektörünün görüĢleri ve fikirleri sorulmuĢ, sektörün modernizasyonu iç in gereken finansman tartıĢılmıĢ ve analiz birliklerin verdiği yanıtlarla sınırlı olmuĢtur.  Vaka Çalışmaları. Değerlendirme çalıĢmasına paralel olarak AB‟ye girmek isteyen bazı ülkelerin sektörel katılım öncesi hazırlıklarını (tarım – gıda modernizasyonu) incelemek faydalı bulunmuĢtur. Ayrıca Türkiye‟deki yeniden yapılanmayla benzerlikler gösteren bazı ülkelerin tecrübelerinin incelenmesi de düĢünülmüĢtür. Burada daha çok geliĢimin arz tarafına ve iĢleme tesislerinin sayısına ve ölçeğine atıfta bulunulmaktadır. Seçilen spesifik ülkeler ve bunların her birinde üzerinde odaklanılan alt sektörler Ģunlardır: Polonya – Et Sektörünün Güncellenmesi Macaristan – Süt ĠĢleme Modernizasyonu Yatırımı Romanya – Gıda Sanayinin GeliĢimi – Kırsal Kalkınma Ulusal Planı (NPRD) 14 Ġrlanda –AB Üyelik Standartlarının Hazırlanması/Süt Sanayi Rasyonalizasyonu/ Gıda Sanayi GeliĢimine Yönelik Entegre Stratejik YaklaĢım 3. ĠġLETME DEĞERLENDĠRMESĠ ĠĢletme Örneklemi - Arka Plan ve Seçim 65. Her bir iĢletmenin seçimi DB Teknik Destek ekibi ile istiĢare halinde KKGM tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Buradaki amaç seçilen belirli iĢletmelerin, seçilen dört alt sektördeki genel durumu büyüklük/kapasite, geliĢmiĢlik düzeyi ve yer bakımından yansıtmasıdır. Seçimde Haziran 2009‟da tamamlanan sınıflandırma uygulamasının sonucunu dikkate alınırken, bölgesel dağılım ve ham madde değiĢkenlikleri de dahil edilmiĢtir. 66. Toplamda yaklaĢık 31 iĢletme seçilmiĢtir ve bunların ayrıntıları aĢağıdaki tablolarda sunulmaktadır. Daha önceki bir teknik misyon tarafından değerlendirildiklerinden dolayı, ilave üç iĢletme de örnekleme dahil edilmiĢtir. Değerlendirilen iĢletmelerin faaliyet yelpazesinde aĢağıdaki faaliyetler yer almaktadır:  Süt toplama ve süt iĢleme  Mezbaha ve et iĢleme  Hayvansal yan ürün (rendering),  Yumurta toplama ve paketleme Ģirketleri,  Balık ürünleri iĢleme, balıkçı tekneleri ve balık halleri. 67. Saha çalıĢması, 15 Ekim ile 30 Ekim 2009 tarihleri arasında iki haftalık bir süre içerisinde gerçekleĢtirilmiĢtir ve daha sonra veriler derlenip analiz edilerek yukarıda belirtilen alt sektörler için dıĢdeğerleme yapılmıĢtır. Değerlendirme Yöntemi 68. Değerlendirme Ekibinin Oluşumu ve Yapısı : ĠĢletmeler, üç ayrı ekip tarafından ziyaret edilmiĢtir. Bu ekiplerin her biri; bir uluslararası uzmandan, bir yerel uzmandan, bir KKGM temsilcisinden ve bunlara eĢlik eden bir Tarım Ġl Müdürlüğü uzmanından oluĢmuĢtur. ÇalıĢma ekipler arasında bölünmüĢtür ve bir ekip Süt, bir ekip Et ve Yan Ürünleri ve bir ekip Balıkçılık Ürünleri üzerinde çalıĢmıĢtır. Uluslararası gıda sektörü uzmanları genel iĢletme değerlendirmesi için ana liderlik ve teknik girdi sağlamıĢtır; bu uzmanlar münferit iĢletmelerde çalıĢmanın organizasyonu ve münferit iĢletme raporlarının hazırlanması sorumluluğunu üstlenmiĢtir. 69. Yönlendirme ve İstişare: Değerlendirmenin fiili olarak baĢlamasından önce bir çalıĢtay gerçekleĢtirilmiĢtir ve bu çalıĢtaya KKGM, sektör dernekleri/STK, DPT ve TKĠB uzmanları da dahil olmak üzere tüm katılımcılar katılmıĢtır. Tüm ekip üyelerinin ve diğerlerinin görev ile ilgili ortak bir anlayıĢ ve yaklaĢım benimseyebilmeleri için, özellikle arka plan, yaklaĢım ve yöntem konusunda ayrıntılı sunumlar ve tartıĢmalar gerçekleĢtirilmiĢtir. Spesifik lojistik ve diğer düzenlemeler tartıĢılmıĢ ve programlarda ve çalıĢma planlarında uygun değiĢiklikler yapılmıĢtır. 70. Eğitim – Bilgi Transferi : Et sektörü için gerçekleĢtirilen birinci değerlendirme, tüm DB Teknik Destek grubunun, değerlendirme ekiplerinin ve KKGM uzmanlarının katılımı ile bir yönlendirme, test metodolojisi ve eğitim etkinliği olarak kullanılmıĢtır. Buradaki amaç yaklaĢımı test etmek ve gerekli görülmesi halinde değiĢiklikler ve tadilatlar yapmak olmuĢtur. Değerlendirme sonunda açık bir Ģekilde fikir alıĢveriĢi gerçekleĢtirilmiĢtir ve Teknik Destek ve değerlendirme ekipleri değerli geri bildirimler almıĢtır. Bu geri bildirimler, daha sonra 15 Teknik Destek/değerlendirme ekiplerinin farklı bölgelere hareket etmeden önce yaptıkları bir toplantıda dikkate alınmıĢtır. 71. Çalışmanın Teknik Perspektifleri : Değerlendirmenin temel kriteri, gıda hazırlama, iĢleme ve depolama aĢamalarındaki hijyen uygulamalarının ve prosedürlerin genel gıda güvenliği ile ilgili yönleri ile atık arıtma ve diğer çevre ile ilgili hususlardır. Ekip spesifik olarak AB’nin 2004 tarihli ve 852 ve 853 sayılı Yönetmeliklerinin eklerinde yer alan hususlar ve konular (kabul edilebilir gıda işleme ile ilgili koşulları belirleyen) üzerinde odaklanmıĢtır. Ekipler ayrıca ilgili satıĢ yönündeki hususlara da eğilmiĢtir –özellikle iĢletmenin genel ürün bileĢimi. Bu hususlar, yatırımın uygulanabilirliği bakımından kilit konular olduklarından dolayı, iĢletme, iĢletmenin sürdürülebilirliği ve rekabetçiliği hakkında genel bir izlenim edinmek açısından da önemlidir. Her bir iĢletme değerlendirmesi için takip edilen prosedür standarttır ve yönlendirme çalıĢtayı ile baĢlangıç deneme değerlendirmesi sırasında önceden test edilen Değerlendirme Raporu ġablonuna dayanmaktadır. Her bir iĢletme için ayrılan süre, iĢletmenin büyüklüğüne ve karmaĢıklığına göre yarım gün ile bir gün arasında değiĢiklik göstermiĢtir. 72. Değerlendirme Protokolü ve Prosedürü: Değerlendirme aĢağıdaki protokollere ve prosedürlere göre gerçekleĢtirilmiĢtir: - Seçilen iĢletmeler, 15 ve 30 Ekim 2009 tarihleri arasında olmak üzere önceden kararlaĢtırılan tarihlerde değerlendirme ekiplerince ziyaret edilmiĢtir. - Ziyaret, değerlendirmenin amacını ve değerlendirme protokolünü ve prosedürlerini açıklamak amacıyla iĢletme yönetimi ile yapılan bir toplantı ve görüĢme ile baĢlamıĢtır. - Değerlendirmenin hiçbir Ģekilde resmi bir “denetim� niteliğinde olmadığı, ayrıca sınıflandırma uygulaması ile bir bağlantısı veya doğrudan bir ilgili olmadığı vurgulanmıĢtır. Değerlendirmenin sadece, iĢletmenin Avrupa yönetmeliklerinde belirtilen standartlara uyumuna yardımcı olmak üzere yükseltme yatırım ihtiyacının (varsa) tahmin edilmesine yönelik bir değerlendirme olduğu vurgulanmıĢtır. - Aynı zamanda, münferit iĢletme değerlendirmesinin sadece iĢletmeye yönelik bir amacının olmadığı, daha çok ulusal düzeydeki ihtiyaçların bir profilini oluĢturmayı amaçladığı vurgulanmıĢtır. Ayrıca, elde edilen tüm bilgiler gizli tutulmuĢtur. - ĠĢletmenin geçmiĢteki geliĢimi ve büyüklüğü, kapasitesi, iĢleme faaliyetleri, operasyonel yönleri ve yönetim yapısı ile ilgili bir görülme yapılmıĢtır. - Ekipmanların ve binaların durumunu gözlemeye yönelik yapılan görüĢmelerin ardından, sahanda ve tesiste, iĢleme faaliyetleri ile ilgili tesis alanlarında, ürün akıĢı ve depolama alanlarında bir gezi yapılmıĢtır. - Ziyaret, teknik hususların açıklığa kavuĢturulduğu, tesis yöneticilerine ayırdıkları zaman ve gösterdikleri ilgi için teĢekkür edildiği kısa bir toplantı ile sona ermiĢtir. - KKGM personelinin yardım ettiği uzmanlar, ziyaret edilen tesislerin AB yönetmelikleri ile Hijyen Yönetmelikleri / HACCP bakımından ve aĢağıdaki çerçeve içerisinde AB‟deki Gıda sektörü normları / GMP ile karĢılaĢtırmalı olarak teknik uyum durumlarını gözden geçirmiĢtir; I. Fraklı ürün hatlarındaki ve süreç akıĢlarındaki münferit birim iĢleme faaliyetlerinin ve ilgili faaliyetlerin tespiti. II. Ekipman, teknoloji (yeni/eski), hizmetler/kamu hizmetleri – buhar/hava/su hizmetleri, su kaynağı ve kalitesi, atık taĢıma ve arıtma baĢlıkları altındaki her bir faaliyetin gözden geçirilmesi ve incelenmesi. III. ĠnĢaat/tasarım, duvar kaplamalarının kalitesi, vs. bakımından binaların incelenmesi. 16 IV. HACCP Ve diğer gıda güvenliği uygulamalarının ve prosedürlerinin gözden geçirilmesi V. Soğuk zincir ve depolama tesisleri ile uygulamalarının gözden geçirilmesi - Her bir iĢletmenin/kuruluĢun verileri Değerlendirme Ekibi Raporunun formatına uygun olarak elde edilmiĢtir ve temel ürünler ve hammaddeler hakkındaki genel ayrıntıları içermiĢtir. Ancak, temel odak noktası; iĢleme faaliyetlerinin, binaların, ekipmanların, hizmetlerin ve yardımcı uygulamaların ve sertifikalar ile ilgili kontrollerin genel durumu olmuĢtur. - Kullanım için uygunlukları, kullanılan teknoloji, hijyen ve sağlık koĢulları, çevresel hususlar bakımından ekipmanların fiziksel durumuna ve AB yönetmelikleri kapsamında gerekli kılınan Gıda Güvenliği/Çevre/Ġnsan Sağlığı ve Güvenliği ile Hayvan Refahı koĢullarını etkileyen ilgili insan sermayesi konularına özellikle dikkat edilmiĢtir. ĠĢletme Örnekleminin Ayrıntıları 73. Seçilen 32 iĢletmenin alt sektörlere göre dağılımı aĢağıdaki gibidir:  Süt ve Süt Ürünleri -10 (bir süt toplama merkezi dahil olmak üzere)  Kırmızı Et - 8 (3 mezbaha dahil olmak üzere)  Beyaz Et - 2 (bir mezbaha dahil olmak üzere)  Balık - 5 balık ürünleri iĢleme tesisi, 3 balık hali ve 2 balıkçı teknesi,  Yumurta Paketleme - 2 paketleme tesisi Kapasite Dağılımı- Münferit iĢletmelerin günlük kapasiteleri aĢağıdaki Ģekilde değiĢkenlik göstermiĢtir: Süt - 1 ile 300 ton arası; Kırmızı Et - 1 ile 88 ton/gün arası Beyaz Et - 50 ton, Balıkçılık ürünleri – 1 ile 15 ton arası, Balık Halleri - 10 ile 120 ton/gün arası İşletmelerin yaşı – ĠĢletmelerin yaĢları 1 ile 35 yıl arasında değiĢiklik göstermektedir. İşleme İşleminin Karmaşıklığı – Temel “küçük ev sanayisinden� nispeten saha sofistike iĢleme tesis ve teknolojilerini kullanan iĢletmelere kadar değiĢkenlik göstermektedir. İşletmelerin Sınıflandırma Durumu - ĠĢletmeler, uygulamanın hem “uyumlu� hem de “uyumsuz� kategorilerinden seçilmiĢtir. Saha Değerlendirmelerinden Genel Gözlemler 74. Münferit iĢletmeler özellikle aĢağıdaki bakımlardan birbirleri ile büyük farklılıklar sergilemiĢtir:  İşleme Tesisinin ve Ekipmanlarının Durumu - ĠĢletmeler bu özellik bakımından; modern ve bazen ileri teknoloji ve ekipmanlar kullanan iĢleme tesislerinden, eski veya miadını doldurmuĢ ikinci/üçüncü el teknolojiye sahip ekipmanları kullanan tesislere kadar değiĢkenlik göstermektedir. 17  Binaların Kökeni ve Yeri – Binalardan bazıları yeni ve amaca uygun olarak inĢa edilmiĢ binalar, bazıları ise dönüĢtürülmüĢ binalardır. Bazı iĢletmeler gıda iĢleme için uygunluk bakımından uygun olmayan yerlerde bulunmaktadır – örneğin konut alanlarında veya Ģehir merkezlerinde.  Binaların Tasarımı ve Yerleşim Planı - (yukarıdaki hususlardan kaynaklı olarak) doğası gereği Gıda Güvenliği bakımından güvenli ve uygun olmayan süreç/ürün akıĢı hususları ve diğer operasyonel sorunlar ile ilgili olarak, uygun olmayan prosedürler ve hususlar sıklıkla gözlenmiĢtir.  Teknik Kalite ve Hijyen Koşulları - Ziyaret edilen iĢleme tesisleri arasında teknik kalite ve hijyen koĢulları büyük değiĢkenlikler gözlenmiĢtir. Bu konu ile ilgili olarak aĢağıdaki özet gözlemler aktarılabilir;  Risk Yönetimi Eksiklikleri- birçok düzeyde operasyonel prosedürlerinin miadı dolmuĢ düĢük kaliteli ekipmanların kullanımı önemli gıda güvenliği riskleri doğurmaktadır.  İş Güvenliği - gıda güvenliği risklerine ek olarak bazen bu alanda da büyük eksiklikler görülmüĢtür.  Çevresel Etki – özellikle kırmızı et mezbahaları alt sektöründe olmak üzere (Haziran 2008 tarihli DB ESW çalıĢmasının 5. Bölümünde daha önce vurgulandığı gibi) tüm alt sektörlerde yaklaĢımların ve prosedürlerin yetersiz olduğu birçok örnek gözlenmiĢtir.  Hayvan Refahı – bazı sorunlar ve prosedürler, kesim alanları ile ilgili endiĢelere sebep olmaktadır.  İnsan Sermayesi – değerlendirmenin doğrudan odak noktalarından birisi olmamakla birlikte, güvenli gıda üretimine ciddi engel teĢkil eden çok önemli eksikliklerin olduğu açıkça görülmektedir. 75. Ziyaret edilen iĢletmeler ile ilgili spesifik görüĢler/sonuçlar: - Yükseltme yatırım ihtiyaçlarının asgari düzeyde olduğu oldukça iyi donanımlı ve iyi yönetilen iĢletmeler mevcuttur. - Süt alt sektöründe, bunlar genellikle iyi donanımlı ve iyi yönetilen büyük tesislerdir. - Ziyaret edilen et, süt ve balık iĢleme tesislerinin çoğunluğu, gıda güvenliği ile ilgili çok çeĢitli teknik sorunların gözlendiği küçük kapasiteli tesislerdi. - Yumurta paketleme tesisleri iyi olarak değerlendirilmiĢtir – biri mükemmel standartlardaydı. - Çoğu durumda, kötü tasarım ve uygun olmayan operasyonel hususlar gibi bir dizi sorun sebebiyle belirli gıda güvenliği ihtiyaçlarını genel teknik geliĢtirme ihtiyaçlarından ayırmada büyük zorluklar söz konusudur. - Kapasite sorunları oldukça yaygındır – tesislerin çoğunluğu kapasitelerinin çok altında faaliyet göstermektedir ve bu durum sürdürülebilirlik sorunlarına yol açmaktadır. - Tesisin büyüklüğü ile gözlenen teknik ve ilgili sorunlar arasında doğrudan bir iliĢki görünmemektedir. - Ġhtiyaç duyulan yatırım düzeyi genellikle kapasite ve beklenen gelir ile orantısızdır – yükseltme yatırımının mali yükü çoğu küçük tesis için çok yüksek görünmektedir, dolayısıyla bunların sürdürülebilir bir geleceğe sahip olamayacakları değerlendirilmektedir. 18 76. Gıda Güvenliği ile ilgili olarak en yaygın gözlenen sorunlar eksiklikler arasında Ģunlar bulunmaktadır: İşleme Tesisleri ve Ekipmanları  Kötü durumdaki iĢleme ekipmanları – paslı, bakımsız, onarımsız.  Verimsiz ikinci el/önceden kullanılmıĢ ekipmanların önemli düzeyde kullanımı.  „Kurum içi‟ mühendisliğin kötü tasarıma/yerleĢim planına, vs. yol açması.  ĠĢleme hatlarının parça parça yapılması, kesintilerin ve kirlenme kaynakları bulunması.  Açık iĢleme kaplarının sık kullanımı.  Temiz ve kirli alanlar/hatlar arasında genellikle birbirinden ayrılmaması.  Konveyör sistemlerinin olmamasından dolayı kesim sonrasında etlerin – karkasların yetersiz Ģekilde birbirinden ayrılması.  Duvar, zemin ve tavan kaplamaları - buğulaĢma ciddi bir sorun Temizlik /CIP/ HACCP Sistemleri/Yaklaşımı  CIP (Yerinde Temizleme) prosedürlerinin/sisteminin genel olarak bulunmayıĢı  Sistematik temizlik ve HACCP konularında sınırlı bilinç  Genellikle yazılı prosedürlerin bulunmayıĢı  DıĢarıdaki ve içerideki tesis bileĢenlerinin temiz tutulması ile ilgili yaklaĢımın yetersizliği  Klima – çok nadiren kullanılıyor  Süreç alanlarına havanın/kuĢların/sineklerin, vs serbest bir Ģekilde girebilmesi. Binalar  Gıda iĢleme gerekliliklerine uygun olmayan dönüĢtürülmüĢ binaların yaygın kullanımı  Duvar, tavan ve zemin kaplamaları  Açık hava inĢaatları, kuĢların, köpeklerin ve zararlı böceklerin kolay eriĢimi  ĠnĢaat iĢleri tasarımının standart AB gereklilikleri/uluslararası gereklilikler ile tutarsız olması.  Gıda iĢleme tesislerinin uygun olmayan yerlerde bulunması - örneğin konut alanları, Ģehir merkezleri. Atık Arıtma/Çevre/ Sağlık ve Güvenlik Hususları  Atıkların arıtılmaması –belediye kanalizasyon sistemine veya doğrudan su ortamlarına bırakılıyor  Çoğunda birinci arıtma mevcut  Bazılarında hem birincil hem de ikincil arıtma tesisleri mevcut, ancak tortul atık bertarafında sorunlar var  Bazılarında temel temizleme tesisleri bulunmasına rağmen, emisyonların kontrol edilmemesi  Yönetim bakımından, çevresel yönlendirme genellikle sınırlı düzeyde  Tüm alt sektörlerde Sağlık ve Güvenlik sorunları yaygın  Hayvan refahı ile ilgili hususlar çoğu mezbaha tesisinde ciddi bir sorun Gıda Güvenliği Yükseltme/Modernizasyon Ġhtiyacının Tahmini 77. Teknik değerlendirme sonrasında, iĢleme tesislerinde, ekipmanlarında ve binalarında gözlenen eksiklikleri ve kusurları analiz etmiĢ ve ihtiyaç duyulan yükseltme yatırımlarının 19 mali bir tahminini gerçekleĢtirmiĢtir. Bu tahmin, yeniden inĢa ve ye nileme maliyetleri ile ilgili çeĢitli veri tabanlarından elde edilen maliyet verileri ve diğer bilgiler kullanılarak ve yerel maliyet tahminleri üzerinde odaklanılarak yapılmıĢtır. Ayrıca, uluslararası ve yerel uzmanlar hem uluslararası normlar hem de yerel standartlar ile ilgili bilgi ve deneyimlerinden yararlanmıĢlardır. Uluslararası uzmanlar ayrıca benzer geliĢmekte olan ortamlardaki ilgili deneyimlerine dayalı olarak değerlendirmeler yapmıĢlardır; özellikle aĢağıdaki referanslar anlamlı görülmüĢtür:  Mısır‟daki bir büyükbaĢ mezbahası (2008) gibi yeni projeler,  Belçika‟daki yeni kesim/kemikten ayırma tesisi (2009)  Türkiye‟de ve Hollanda‟da kısa süre önce gerçekleĢtirilen büyük ölçekli süt iĢleme tesisleri (2005-2008)  ĠnĢaat ve ekipman fiyatlarının bağımsız bir Ģekilde yerel düzeyde araĢtırılması,  Ġlave bilgiler (örneğin yeni balık iĢleme tesisinin yatırım maliyeti). 78. Mevcut tesislerin iyileĢtirme ve yeniden inĢa maliyetlerinin tahmin edilmesinde, yeni inĢaata yönelik olarak aĢağıdaki üç yerel maliyet türü dikkate alınmıĢtır: - Bina: temel, duvarlar, izolasyon, kiremitler, zemin, dıĢ döĢemeler, sınır çitleri, vs. de dahil olmak üzere tesisi oluĢturmanın maliyeti. - Yardımcı Tesisler: soğul/ılık/sıcak su borularının, kanalizasyon sisteminin, elektrik, BT ve bilgisayar kablolarının, basınçlı hava, vakum, buhar tedariki, vs.‟nin temini ve kurulumu için gerekli maliyetler. - Ekipman: Mezbaha konveyörleri/ekipmanları, soğutma cihazları, kesme/kemikten ayırma hatları, kıyma hazırlama ekipmanları, kesiciler, doldurma pompaları, piĢirme odaları, ısı değiĢtiricileri, pompalar, proses tankları ve kapları, paketleme makineleri ve hatları, vs. gibi ihtiyaç duyulan tüm makinelerin ve teknolojik cihazların temini ve kurulumu ile ilgili maliyetler. 79. Değerlendirilen (mevcut) tesislerin yeniden inĢa maliyetleri, yeni inĢa edilen tesislerin maliyetlerinin yüzdesi olarak belirlenmiĢtir. Belirli teknolojiler /ekipmanlar vs. için, yeni ekipman ve tesisler veri tabanı bilgileri kullanılmıĢtır. Yeni tesislerin tahmini maliyetleri: Tesis: ĠnĢaat Maliyeti, m2 baĢına € olarak: Binalar Yardımcı Ekipmanlar Toplam Tesisler Mezbaha BüyükbaĢ 1000.- € 1000.- € 1300.- € 3300.- € KüçükbaĢ 1000.- € 800.- € 1200.- € 3000.- € Kümes 1000.- € 800.- € 1000.- € 2800.- € Hayvanları Kesme/Ke BüyükbaĢ/ 800.- € 700.- € 1000.- € 2500.- € mikten KüçükbaĢ Ayırma ĠĢleme Et 800.- € 700.- € 800.- € 2300.- € Süt 800.- € 800.- € 1.800- € 3.400-€ Balık 800.- € 700.- € 800.- € 2300.- € Rendering 800.- € 800.- € 500.- € 2000.- € Yumurta Paketleme 400.- € 400.- € 400.- € 1200.- € 80. Her bir durumun değerlendirilmesinde, değerlendirme ekibi iĢletme yönetimi ile ilgili seçenekleri gözden geçirmiĢtir ve gıda güvenliği etkisinin optimize edilmesi amacıyla en iyi 20 sektör uygulamasına / yatırımın rasyonelliğine dayalı olarak karar verilmiĢtir. Değerlendirme ekipleri ayrıca operasyonel verimlilik, bina yeniden tasarımı /değiĢiklikleri, teknoloji değiĢiklikleri/teknik geliĢtirme ve GMP yaklaĢımları kapsamında gereken prosedü rler yenilikleri ve üretim organizasyonunda yenilikler gibi hususları da incelemiĢtir. Ek olarak ve ilgili olduğu durumlarda, algılanan önemli bir ihtiyaç olan atık arıtma için bir maliyet boyutu ilave edilmiĢtir. 81. ĠĢletme sürdürülebilirliği ile ilgili baĢka konular ve boyutlar da değerlendirilmiĢtir: ( - Çoğu iĢletme (özellikle et ve süt) küçük ölçeklidir; genellikle bu tesisler temel “zanaatkarlık� uygulamaları ve prosedürleri kapsamında sınırlı ölçüde taze ürün üretmektedir. - Çoğunda atık arıtma yok. - Yükseltme ihtiyaçları, en temel iĢleme tesisi kalemlerinden büyük çaplı bina iyileĢtirmelerine ve yeniden tasarımlarına kadar değiĢiklik göstermektedir. - Genel olarak, küçük iĢletmeler yerel olarak ve sınırlı tüketici satıĢ hakları ile ürünlerini tedarik etmektedir, dolayısıyla gelecekleri ile ilgili soru iĢaretleri doğmaktadır. - Genel olarak, gıda güvenliği ile ilgili genel durumu doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen hem nitel hem de nicel hammadde sorunları mevcuttur. - 100-300 ton-gün kapasiteye sahip süt tesisleri gibi büyük kapasiteli iĢletmeler genellikle çok daha iyi durumdadır, dolayısıyla gıda güvenliği ile ilgili yatırım ihtiyaçları sınırlı düzeydedir. - Bu gibi iĢletmelerin Gıda Güvenliği/Hammadde ve üretilen ürünlerin kalitesi ve piyasa pozisyonu bakımlarından genel durumu daha iyidir. 82. Atık Arıtma / Çevre Koruma. Atık arıtma konusundaki ilgi ve dikkat eksikliği ve daha sonraki çevre kirliliği hususları çoğu iĢletmede ciddi bir sorun olarak tespit edilmiĢtir. Bu husus daha önceki DB raporunda da vurgulanmıĢtır13. Bu bulgu ile ilgili düĢüncelerin ve sonuçların özellikle süt alt sektörü olmak üzere diğer alt sektörler için de geçerli olduğu varsayılabilir. Ancak, değerlendirme ekipleri süt/peynir alanında peynir altı suyu iĢleme konusunda bir “havuz oluĢturma� yaklaĢımını harekete geçirme ve böylelikle olası bir kirliliği önleme konusunda bazı giriĢimler olduğunu tespit etmiĢtir. Son süt iĢleme teknolojileri atık oluĢturucu uygulamaları en aza indirmektedir ve bu yaklaĢımlar finansal tahminlere dahil edilmiĢtir. 83. Spesifik Gıda Güvenliği Yönlendirme Yatırımları. Değerlendirme ekibi gıda zincirindeki belirli faaliyetlerin spesifik gıda güvenliği yükseltme etkilerini değerlendirmiĢtir; örneğin taze (iĢlenmemiĢ) balık sektöründe soğuk zincirin korunması gerekliliği ve bu konuda balık hallerinin rolü gibi. Bu durumda, bu faaliyetleri dıĢarıda bırakacak mülkiyet sorunları veya baĢka sorunlar olsa bile, yatırımın uygun olduğu değerlendirilmektedir. ĠĢletme Modernizasyon Ġhtiyaçları – Finansal Tahminler 84. Algılanan teknik eksikliklere dayalı olarak, ziyaret edilen münferit iĢletmelerin yükseltme yatırımları ile ilgili tahminler aĢağıda sunulmaktadır. Kurumsal gizlilik bakımından, münferit iĢletmelerin kimlik bilgileri açıklanmamıĢtır. 13 Dünya Bankası ESW Raporu, Haziran 2008n - “TÜRKĠYE‟DE DAHA AZ ENDÜSTRĠYEL KĠRLĠLĠĞE DOĞRU� – POLĠTĠKA YAPICILARA YÖNELĠK ARAÇLAR– Bölüm Mezbaha Sektörü 21 Tesis Kapasitesine, YaĢına ve Atık Arıtma Durumuna Göre Yatırım Tahminlerinin Özeti – Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri ĠĢletme Tesis Ürün Türü/Yelpazesi Tesisin Mevcut Gerekli Yatırım Kapasitesi YaĢı Atık 1.000 € ton/gün süt Arıtma Durumu; 1. Süt 300 Peynir, Yoğurt, Ayran, 10-20 yıl Yok 9.700 * Peynir Altı Tereyağı, Suyu 400 Süt Tozu, Peynir Altı Suyu Tozu 2 10. Peynir, Yoğurt, Ayran, > 20 yıl Yok 1.580 Tereyağı 3 16 Peynir, Yoğurt, Ayran, 10-20 yıl Yok 2.010 Tereyağı 4 15 Peynir, Yoğurt, Ayran, < 20 yıl Birincil 1.800 Tereyağı 5 8 Yoğurt, Ayran, Tereyağı > 20 yıl Yok 1.560 6 15. Peynir/Tereyağı > 20 yıl Yok 1.590 7 5. Yoğurt, Ayran, Krema 5-10 yıl Yok 1.300 8 2. Yoğurt 5-10 yıl Yok (yatırım olarak değerlendirmek için çok küçük) 9 20. Yoğurt, Ayran, Tereyağı > 20 yıl Yok 1.600 10 3. Peynir 5-10 yıl Yok 8.000 11** 40 Peynir, Yoğurt, Ayran, 10-20 yıl Birincil 1.910 Tereyağı 12** 500. UHT süt, meyve suyu, > 20 yıl Birincil 380 peynir, yoğurt, ayran, tereyağı 13** Peynir Altı Laktoz, peynir altı suyu 10-20 yıl Ġkincil 2.270 Suyu 400. tozu, yoğurt Süt 10. * Gıda Güvenliği ile doğrudan ilgili değil, daha çok peynir üretiminden ortaya çıkan peynir altı suyu yan ürününün iĢlenmesi yoluyla Çevre Korumanın/Kirlilik Önlemenin iyileĢtirilmesi ile ilgili. Peynir altı suyu tedarikleri hem iç hem de dıĢ kaynaklardandır. ** KKGM listesinde yer almamaktadır – tesisler bir ekip üyesinin daha önceki görevi kapsamında denetlenmiĢtir. 22 Et, Yumurta, Rendering ve Balık ĠĢletmeleri Tesis Tesisin Atık Kapasitesi Ürün Yelpazesi (ana YaĢı Arıtma Gerekli Yatırım ĠĢletme (ton/gün) ürünler) (yıl) Durumu (1.000) 1 4 taze/donmuĢ et 17 yok 1.012 € büyükbaĢ/küçükbaĢ 2 88 mezbahası 18 birincil 17.520 € 3 3 sucuk 5 yok 390 € 4 1 sucuk 11 birincil 1.062 € 5 1 sucuk 10 yok 340 € 6 10 rendering (dana) 17 yok 410 € 7 30 yumurta paketleme 1 yok 160 € büyükbaĢ 8 10 mezbahası, sucuk 22 ikincil 5.840 € Mezbaha taze/sonmuĢ beyaz 9 50 et 24 ikincil 3.756 € rendering (kümes 10 20 hayvanları ) 24 ikincil 350 € 11 1 yumurta paketleme 4 yok 30 € büyükbaĢ/küçükbaĢ 12 27 mezbahası 8 birincil 4.020 € donmuĢ balık 13 2 ürünleri 3 birincil 255 € piĢirilmiĢ balık 14 4 ürünleri 3 yok 280 € 15 10 balık toptan satıĢı 12 yok 6.209 € dondurulmuĢ balık 16 15 fileto 1 ikincil 28 € marine edilmiĢ 17 1 balık 8 yok 359 € 18 10 balık toptan satıĢı 3 yok 1.120 € 19 120 balık toptan satıĢı t 15 yok 13.944 € 20 1 füme balık 35 yok 140 € 21 9 balıkçı teknesi 3 ikincil 198 € 22 8 balıkçı teknesi 5 birincil 314 € 23 4. ULUSAL DÜZEYDE MODERNĠZASYON ĠHTĠYAÇLARI Stratejik Yatırım YaklaĢımı - Rekabetçilik ve Sürdürebilirlik 85. ĠĢletme alt kümesinin değerlendirme sonuçlarının uygulanmasında ve bunun ulusal düzeye geniĢletilmesinde, sadece iĢleme tesisi ile ekipmanlar, binalar ve atık arıtma gibi teknik hususlar değil, aynı zamanda spesifik alt sektör tedarik zinciri durumu ile iĢ güvenliği, çevre koruma ve hayvan refahı gibi gıda güvenliği ile ilgili diğer hususlar da dikkate alınmalıdır. Ek olarak, ulusal düzeyde gerekli yatırım değerlendirilirken, rekabet ve sürdürülebilirlik ile ilgili temel sektörel geliĢim hususları da dikkate alınmalı ve bunlar alt sektörlerin modernizasyon planlarında ele alınmalıdır. Bu özellikle birincil üretim ve hammadde tedarikinin kalite/hayvan sağlığı ve yapısal hususlarını ve alt sektör tedarik zincirlerinin iĢleme bileĢeninin ekonomisini de içerir. 86. Yapısal Uyum. Süt sektörünün, küçük ölçekli üretici sayısının ve küçük iĢletme sayısının çokluğu ile ilgili sorunları ve zorlukları iyi bir Ģekilde belgelenmiĢtir14. Özellikle mandıra sayısındaki azalma olmak üzere, ticari baskılar ve piyasa baskıları sonucunda iĢletmelerin sayısında azalma yönündeki yavaĢ hareketlenme (“yıpranma�) önemlidir. Alt sektörü olumlu olarak etkileyecek bir baĢka husus ise, IPARD programının gelecekte beklenen etkisi ve KOBĠ‟ler için finansman sağlanması gibi diğer kamu desteklerinin beklenen etkisidir. Bununla birlikte, alt düzeyde iĢletme sayısında azalmanın devam edeceği açık olmakla birlikte, orta düzeyde aĢırı kapasite ve fazla iĢletme sayısı sektörde planlı bir rasyonelleĢtirme yapılmasını gerekli kılmaktadır. Rekabetçi bir piyasada ölçek ekonomileri elde edebilmek için bu gereklidir ve AB uygulamaları ve uluslararası uygulamalar ile uyumlu olacaktır15. 87. Rekabetçiliğin Arttırılması. DB Teknik Yardım programı kapsamında “Rekabetçilik ÇalıĢması� yoluyla daha fazla ayrıntılı analizlerin yapılması öngörülmektedir. Alt sektör örneklemlerine dayalı olarak mevcut durum ile ilgili bazı noktalara değinilebilir. Ayrıca, diğer ülkelerdeki baĢarılı tarımsal gıda modernizasyon deneyimleri çıkarılması gereken değerli dersler sunmaktadır. Burada, benzer Ģekilde AB‟ye katılım öncesi modernizasyon yaĢayan ülkelerin deneyimleri ile Türkiye‟deki mevcut duruma benzer yapısal ve diğer sektörel sorunlar yaĢayan ülkelerin deneyimlerine özellikle değinilmesi gerekir. Bunlar bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak sunulmaktadır, ancak Ģimdilik sadece belirli hususları ve çıkarılacak dersleri belirtmek uygun olacaktır:  Rakip ülkelerdeki sektör durumu ve sektör normları ile karĢılaĢtırıldığında, tarımsal gıda sektörünün durumundaki farklılıkların ve boĢlukların anlaĢılması ihtiyacı.  Modernizasyon stratejilerinin değerlendirilmesinde, planlanmasında ve geliĢtirilmesinde tüm sektör çıkarlarının bir ortaklık bazında dikkate alınması ve bu Ģekilde gerekli eylemlerin tüm taraflarca sahiplenilmesinin ve benimsenmesinin teĢvik edilmesi.  Entegre bir sektörel bazda planlama ve strateji geliĢtirme (modernizasyon dahil olmak üzere) –hem üretim yönünde (hammadde ve diğer girdiler – örneğin hayvan sağlığı durumu, hayvan yemleri, danıĢmanlık hizmetleri, eğitim ve öğretim, vs.) hem de satıĢ yönünde (ticaret ve tüketici gereksinimlerinin karĢılanması, üründe ve paketlemede yenilikçilik ve özellikle hem yurt için piyasadaki hem de ihracat piyasalarındaki gıda güvenliği/kalite standartları gerekliliklerinin kabul edilmesi ve geliĢtirilmesi) analiz yapılması. 14 FAO süt ve et alt sektör gözden geçirmeleri, Süt Ürünleri Sektörü re kabetçiliği, vs. gibi çok sayıdaki referans. 15 Gıda Mevzuatı ve AB Gıda Sektöründe Rekabetçilik - Süt ürünleri sektöründe örnek incelemeleri– Avrupa Komisyonu, ĠĢletme ve Sanayi Genel Müdürlüğü, Temmuz 2008. 24  Sektöre yönelik gerekli kurumsal destek için yatırım yaparken aynı zamanda kilit sektörel ve operasyonel düzeylerde insan sermayesi ve diğer kaynaklar için kapasite oluĢturulması.  Ayrıntılı bir Yol Haritası ve üzerinde anlaĢılan bir Eylem Planı içeren bir Stratejik Modernizasyon Planının uygulanmasında program odaklı bir yaklaĢımın benimsenmesi.  Modernizasyon yaklaĢımı kapsamında tarımsal gıda kaynaklarının rasyonelleĢtirilmesi –kalkınma ve yatırım kaynaklarının sınırlı sayıda iĢletme üzerinde yoğunlaĢtırılması ve sürdürülebilir/uygun olmayan operasyonların kapatılması/sınırlanması. Bu sadece üretkenliği arttırmakla ve mevcut hammaddeden mümkün olan en iyi getiriyi elde etmeye yardımcı olmakla kalmaz aynı zamanda piyasanın ve tüketicilerin genel algılamasının değiĢtirilmesi ve iyileĢtirilmesi için gerekli kararlılığı sergiler.  Gerekli teknik bilgi, yönetim ve sermaye finansmanı açıklarını mümkün olan en kısa süre içerisinde gidermeye yardımcı olmanın bir yolu olarak, sektörde Doğrudan Yabancı Yatırımın (DYY) teĢvik edilmesi. 88. Alt Sektör Yatırım Boyutları. Alt sektörlerin ulusal düzeydeki modernizasyon gereksinimlerinin analizinde, münferit alt sektör iĢletme değerlendirmesi alt kümeleri ile ilgili olarak aĢağıdaki özet hususlar dikkate alınmıĢtır:  Süt ĠĢletmeleri. ĠĢletmenin büyüklüğü (kapasitesi), yaĢı ve karmaĢıklığı ile ortaya çıkan modernizasyon maliyetleri arasında doğrudan bir iliĢki bulunmamakla birlikte, küçük ve daha eski süt tesisleri için ulaĢılan yatırım maliyeti sonucu 1,5 – 2 milyon civarında iken, büyük iĢletmeler (>100 ton) için ulaĢılan sonuç ise 0,4 milyon ile 10 milyon Euro arasında değiĢmektedir.  Et alanında, yatırım ihtiyacı 1-5 ton arası kapasiteye sahip tesisler için 0,5 ile 1,0 milyon Euro arasında, 5-10 ton kapasiteye sahip orta ölçekli iĢletmeler için ise 4 ile 6 milyon Euro arasındadır. 1. ve 2. sınıf mezbahaların modernizasyonu için 4 ile 17,5 milyon Euro arasında bir yatırıma ihtiyaç duyulduğu tahmin edilmektedir.  Küçük ve orta kapasiteli balık iĢleme iĢletmeleri için 0,05 milyon i le 0,2 milyon Euro gibi nispeten daha düĢük bir yatırıma ihtiyaç duyulduğu, 8-9 ton kapasiteli balıkçı tekneleri için ise 0,2 ile 0,4 milyon Euro arasında yatırıma ihtiyaç duyulduğu değerlendirilmiĢtir. Balık halleri için ihtiyaç duyulan yatırımın çok daha yüksek olduğu -1,0 ile 14,0 milyon Euro arasında- değerlendirilmiĢtir.  Yumurta paketleme iĢletmelerin iyi bir durumda olduğu ve bunlar için 0,03 ile 0,20 milyon Euro gibi nispeten çok düĢük bir yatırıma ihtiyaç duyuldu, 20 tonluk bir Kanatlı Rendering iĢletmesinin ise 0,350 milyon Euro‟luk bir yatırıma ihtiyaç duyduğu görülmüĢtür. 89. Yatırım Sınırlamaları. Yukarıda belirtilen tahminlere ulaĢırken, yatırımlar ile ilgili bazı sorular ortaya çıkmıĢtır. Örneğin;  ihtiyaç duyulan yatırım düzeyi kapasite ve beklenen satıĢ gelirleri ile orantısızdır (bazı durumlarda, ancak özellikle de süt iĢletmelerinin çoğunda);  birçok örnekte hammadde tedariklerinin yetersiz olduğu ve bu durumun yatırımın haklı çıkarılmasında genel fizibilite zorluklarına yol açabileceği görülmüĢtür;  sonuç olarak, yatırımın mali yükü bu gibi iĢletmeler için çok fazla görünecektir ve bunların sürdürülebilir bir geleceğe sahip oldukları değerlendirilemeyecektir; 25  Sektörel yatırımlarda sınırlı kaynaklardan en fazla etkinin elde edilebilmesi için en makul yaklaĢım üzerinde durulmuĢtur. Özellikle, IPARD programı ile çakıĢmaların önlenmesine dikkate edilmiĢtir. 90. Yukarıdaki hususlar ıĢığında, değerlendirme ekibi yaklaĢımı ve seçenekleri yeniden değerlendirmiĢ ve ulusal düzeye yükseltme için uygun seçenek olarak aĢağıdaki kararlara varmıĢtır: 1. Yatırım alan işletmeler asgari bir mevcut kapasitenin üzerinde olmalıdır – örneğin, iĢletmenin sürdürülebilirliği için en iyi beklentiyi sağlamak ve yatırımdan getiri elde etmek için, iĢletmelerin halihazırda baĢa baĢ noktasının çok üzerinde olması gerekir - kabul edilebilir bir düzeyde iĢleyen bir tesise yapılacak yatırım, hem kendi çapında hem de bir bütün olarak alt sektörün uzun vadeli geliĢimi için kritik bir öneme sahip olan sürdürülebilir bir orta ölçekli iĢleme sektörü kapsamında bir sürdürülebilirlik ve baĢarı beklentisi sunar. 2. Hammadde mevcudiyeti- Neredeyse tüm tesisler kurulu kapasitelerinin çok altındaki kapasite düzeylerinde çalıĢmaktadır ve bu durum ciddi bir hammadde eksikliği olduğunu göstermektedir. Kapasitesinin altında ve az personel ile çalıĢan çok küçük tesisler, yükseltme yatırımları için desteklenmemelidir. Bunların bazıları IPARD desteği için uygun olabilir. 3. Yer / Tasarım ve Yerleşim Planı - Birçok tesis genel anlamda kötü bir tasarıma / yerleĢim planına sahiptir ve bazı durumlarda belirli faaliyetler için büyük çaplı yeniden inĢa / yer değiĢtirme gerekeceğinden dolayı bunları standartlar ile uyumlu hale getirmek zor olacaktır. Bu gibi tesislerin yükseltme desteği için uygun olmadıkları görünmektedir; ancak yeni bir sahaya taĢınmaları halinde bir yatırım düĢünülebilir. 4. Sağlık ve Güvenlik Hususları. Bazı tesisler “parçalı� inĢaat kanıtları göstermektedir, dolayısıyla sadece hijyenik/sıhhi eksiklikler değil aynı zamanda sağlık ve güvenlik sorunlar sergilemektedirler. Bu gibi tesisler de yatırım için uygun değerlendirilmemektedir. 91. Yatırım YaklaĢımı. Sınıflandırma veri tabanından alınan bilgilere ve farklı kapasite kategorilerindeki iĢletmelerin (TKĠB tarafından sağlanan) mevcut istatistiklerine/popülasyonlarına dayalı olarak ve ekibin TKĠB ile istiĢare halinde önerdiği yukarıdaki yaklaĢıma uygun olarak, aĢağıdaki iĢletme yatırım kriterleri (ölçek ve geliĢmiĢlik ile ilgili alt sektörel farklılıklara olanak tanıyan) benimsenmiĢtir. Seçilen kapasite düzeyleri, IPARD programına, FAO, OECD ve sektör kaynaklarına dayalı olarak sürdürülebilir bir ticari iĢletmenin alt sınırı olduğu konusunda genel bir kabulün olduğu düzeyleri temsil etmektedir. I. Süt - Asgari 100 ton/gün II. Et ĠĢleme – Asgari 5 ton/gün III. Et (Kırmızı ve Beyaz Et) Kesimi – ikincil iĢleyiciler için azami etkiyi ve eriĢebilirliği sağlamak için stratejik bölgesel noktalar hedeflenerek ve azami IPARD düzeyleri kullanılarak. IV. Balık ĠĢleme - asgari 300 – 1.000 m2‟lik mekansal alan V. Hayvansal Yan Ürünler – stratejik bölgesel yerler VI. Balık Halleri – soğuk zincirin rolü sebebiyle dahil edilmiĢtir, ancak sadece stratejik bölgesel nokta bazında. VII. Balıkçı tekneleri - sınırlı durumlarda Balıkçı Tekneleri ve/veya Fabrika Gemiler – “Su Ürünleri Alanında Faaliyet Gösteren Gemilere ĠliĢkin Hijyen Kuralları Yönetmeliğinde� yer alan gereklilikler 5 metreden büyük balıkçı tekneleri için 26 uygulanmaktadır. 8 metreden büyük 5.700 tekne olmasına rağmen, bu proje kapsamında 12 metreden büyük 1.866 balıkçı teknesinin desteklenmesi tavsiye edilmektedir. 92. Yukarıdaki varsayımlara ve kriterlere dayalı olarak ve Bölüm 2‟de tartıĢılan dört alt sektörün iĢletme popülasyonu göz önüne alındığında, Teknik Destek ekibi ulusal düzeydeki modernizasyon yatırımının sınırlarının aĢağıdaki gibi olması gerektiği sonucuna varmıĢtır:  Günlük 100 tondan fazla üretim kapasitesine sahip maksimum 150 iĢletmeye kadar olan süt iĢletmeleri  Günlük 5 tondan fazla kapasiteye sahip maksimum 120 iĢletmeye kadar olan et iĢleme tesisleri  Büyüklüğü 300-1000 metre kare arasında değiĢen maksimum 50 iĢletmeye kadar olan balık iĢleme tesisleri  Kesimevleri – 25‟i kırmızı et için olmak üzere toplamda 45 iĢletme –geviĢ getiren büyük ve küçük ölçekli kesimevleri- ve 20 kümes hayvanı kesimevi)- bu rakamlar IPARD Planı ve diğer sektör gözden geçirme raporlarında yer alan tavsiyelerde yer alan stratejik yaklaĢım/önerilere dayalıdır ve hem kilit gıda güvenliği rolünü hem de et iĢleme sektöründeki geliĢimlerin stratejik önemini yansıtır.  Toptan balık satıĢ piyasaları – Sağlık ve Gıda Güvenliği/Soğuk Zincir durumunu azami düzeye çıkaran özel kilit bölge alanlarındaki 12 kuruluĢ.  Balıkçı Tekneleri ve/veya Fabrika Gemiler – “Su Ürünleri Alanında Faaliyet Gösteren Gemilere ĠliĢkin Hijyen Kuralları Yönetmeliğinde� yer alan gereklilikler 5 metreden büyük balıkçı tekneleri için uygulanmaktadır. 8 metreden büyük 5.700 tekne olmasına rağmen, bu proje kapsamında 12 metreden büyük 1.866 balıkçı teknesinin desteklenmesi tavsiye edilmektedir. 93. Ulusal Düzeyde Gerekli Yatırımların Özeti ALT-SEKTÖR ASGARĠ ĠġLETME ORTALAMA TOPLAM KAPASĠTE SAYISI YATIRIM YATIRIM SINIRLARI (€ milyon) (€ milyon) Süt 100 ton 150 4.0 600 Et 5 ton 120 3.0 360 Kesimevleri Düzey 1 ve 2 25 Kırmızı Et 10 250 20 Kümes 5 100 Hayvanı Toptan Balık 12 10 120 SatıĢ Halleri Balık ĠĢleme Asgari iĢleme 50 0.250 12.50 alanı 300 m2 Balıkçı Tekneleri 12 m. üzeri 1866 0.250 466.5 Yan Ürünler 5 Ton 41 0.375 15.375 Yumurta toplama 17.000 714 0.030-0.200 178.5 ve paketleme Toplam 2.102.875 27 Yatırım Zarfı16 94. Yukarıda belirtilenlere dayalı olarak, ulusal düzeydeki iĢletme modernizasyon tahmini (listedeki alt sektörler) 2.0 milyar € civarındadır. Yatırım Hususları 95. Tesislerini modernleĢtirmek, gerekli gıda güvenliği standartlarına ulaĢmak ve böylece de ihracatın geliĢmesini ve istihdam faaliyetlerinin oluĢmasını sağlayacak olan rekabet edilebilirliği artırmak için tarımsal gıda iĢletmelerinin önceliği finansmana eriĢ im sağlamaktır. 96. ġu an Türkiye‟de birincil tarım için mevcut çeĢitli destek araçları vardır ve bunların içinde hibe ve kredi olanakları da bulunmaktadır. Öte yandan tarım iĢleme sektörü gelecek 18 ay içinde tamamen iĢlevsellik kazandığında IPARD programı kapsamında bazı destekler alacaktır. Ara dönemde, mevcut KOBĠ‟lerin Finansmana EriĢim Projesi kapsamında sınırlı sayıdaki tarım gıda iĢletmelerinin finansmana eriĢimi bulunmaktadır (Tarımsal gıda sektörünün de dahil olduğu sınai KOBĠ‟ler için tasarlanan bir Dünya Bankası mali aracılık kredisi). Bugüne kadar bu fon kapsamında 11 gıda iĢleme KOBĠ‟sine yaklaĢık 5.3 milyon € sağlanmıĢtır ve ortalama alt kredi değeri 0.5 milyon €‟nun biraz altındadır. Ulusal tahminde belirtildiği üzere ihtiyaçların bu kredi olanakların kapsamının çok ötesinde olduğu açık olsa bile bu örnekte kullanılan mekanizma ve prosedürler olanakların artırılması açısından yararlı olabilir. Kurumsal Gereklilikler 97. Tarımsal gıda iĢleme sektörüyle ilgili olarak mali kurumların gıda sektörünün özelliklerini anlaması ve diğer sanayi sektörleriyle bu sektörün arasındaki önemli farklılıkları anlaması gereklidir. Tarımsal gıda sektörünün yeterli miktar ve kalitede ham madde ediniminin belirsiz olması gibi bazı kendine has özellikleri vardır ve bu da diğer birçok sanayi sektörüne göre daha farklı bir yaklaĢımın benimsenmesini gerektirir. 98. Özellikle üretimin mevsimlere bağlı olmasının, ham maddenin büyüme ve geliĢme biyolojik döngüsünün önemini anlamak ve bunu göz önünde bulundurmak gereklidir. Ham maddeler mevsimsel olarak temin edilmektedir ve bu stokları, satıĢları ve nakit akıĢını etkileyebilir. Kredi değerlendirmesi ile sunulan kredi ürünleri bu noktaları göz önüne almalıdır. Ayrıca, özellikle süt ve et açık pazarda satılacak „aç/kapa‟ ürünler değildir fakat kalıcı bir yetiĢtirme, besleme ve stok ikamesi vb. olanaklarını sağlamak için 3 ila 5 yıllık büyüme ve geliĢme dönemi gerektiren ürünlerdir. Buna ek olarak perakende zincirlerinin ve gıda hizmet operatörlerinin daha uzun süreli kredi yönünde artan taleplerini de kapsayan tedarik ve dağıtım zincirindeki değiĢimler ile gıda iĢleme teknolojisindeki büyük çaplı değiĢimler kendine has değiĢimlerdir ve bunların tam olarak anlaĢılmaları gerekir. 99. Ayrıca güvenilir gıda üretimi ve buna bağlı olarak kamu sağlığıyla ilgili duyulan endiĢeler kapasite geliĢtirmenin sadece bir ekipmanın ve binaların modernizasyonu meselesi olmadığı anlamına gelir. Modernizasyon mühendislik veya imalat gibi diğer sanayi alanlarında da ihtiyaç duyulan çok daha geniĢ ve kapsamlı bir meseledir. 100. Bütün bunlar tarımsal gıda sektörüyle ilgilenen kredi kurumlarının sektörün kendine has özelliklerini yeterli derecede anlamasını gerektirir. Kredi görevlileri uygun biçimde eğitilmiĢ 16 Belirtilen bu yatırım sadece asıl iĢlemin yapıldığı tesis/ekipmanın geliĢtirilmesi, atık arıtımının oluĢturulması ile ilgilidir – bunun içine eğitim/bilgi ve ilgili iĢlem öncesi (arz boyutu/ham madde sorunları, sınır aĢan hastalıkların denetimi) ile iĢlem sonrası piyasası / gıda zinciri dağıtımı boyutu girmez, ayrıca bu durum Kurumsal GeliĢim ve Kapasite GeliĢtirme baĢlıklarıyla da ilgili değildir. 28 olmalı ve çok dinamik, küresel etkilerden etkilenen bir sektördeki mevcut geliĢmelere yönelik bir farkındalığa sahip olmalıdırlar (kümes hayvanları alt sektöründeki son geliĢmelerin ortaya koyduğu gibi). 5. SANAYĠ DERNEKLERĠNĠN/STK’LARIN GERĠ BĠLDĠRĠMĠ 101. Sektör modernleĢmesi için ulusal mali zarf tahmininin saha üzerindeki mevcut durum açısından tüm sektörün gerçeğini yansıtmasını sağlayabilmek için teknik yardım ekibi çeĢitli sanayi dernekleri ve temsilci kuruluĢlarla istiĢarede bulunmuĢtur. Daha yüksek gıda güvenliği standartları kapsamında faaliyet gösterilmesi anlamında sektörün „ön saflarında‟ yer alan iĢletmelerin kritik konular ve endiĢeler üzerinde bir farkındalık ve anlayıĢa sahip olması önemli bir husustur. Hem iĢlem öncesi (ham madde) hem de iĢlem sonrası (piyasa gereklilikleri ve geliĢmeler) nicelik ve nitelik gibi daha geniĢ kapsamlı konularda hem de iĢleme tesislerinin durumu açısından sanayi dernekleri farklı sektörlerle süregelen bir Ģekilde ilgilenmektedir. Bunların iĢletmenin değerlendirmesini iyi tamamlayacak bir geri bildirim verebilecek konumda olduğu düĢünülmekteydi. Metodoloji (i) Bireysel DanıĢma Her bir dernek temsilcileriyle beraber baĢ baĢa yapılan görüĢmelerden oluĢmaktadır. Bu görüĢmede daha yüksek gıda güvenliği standartları Ģartları altında faaliyet gösterme bağlamında üretim ve iĢleme düzeyinde sanayinin kritik konularını ve endiĢelerini ele alan tartıĢmalar yürütülmüĢtür. (ii) Anket. Ġlk toplantının ardından bir anketin cevaplandırılması için resmi bir davet sunulmuĢtur, sanayi düzeyinde geliĢim için gereken asıl maliyeti de içeren bir dizi konuyu öne çıkaran anketin kopyası Ekte bulunabilir. (iii) Dernekler daha önceden belirtildiği üzere Oryantasyon seminerine de katıldılar. (iv) Her bir dernek ile yapılan takip görüĢmeleri ve toplantı. Görüşme Yapılan Dernekler/STK’lar  Türkiye Süt, Et, Gıda Sanayicileri ve Üreticileri Birliği - SETBĠR  Türkiye Su Ürünleri ve Balıkçılık Federasyonu – SUFED  Türkiye Gıda ve Ġçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu – TGDF  Su Ürünleri Kooperatifi Merkez Birliği – SURKOP  Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıklar Birliği - BESD-BIR  Ambalajlı Süt ve Süt Ürünleri Sanayicileri Derneği - ASUD BaĢka grup ve STK‟larla da iletiĢime geçilmiĢtir, görüĢülen tüm kurumların ve irtibata geçilenlerin listesi için Ek‟e bakınız. Geri Bildirim Analizi ve Özeti 102. Tüm kurum/derneklerin resmi bir cevap yollamamalarına ve bazılarının gayri resmi bir cevap yollamalarına rağmen üzerinde durulan temel nokta ve endiĢeler Ģu Ģekildedir; 29 Genel - Piyasa taleplerine ve AB standartları uyumuna yönelik olarak acil ve yaygın olarak uygulanması gereken bir modernizasyon ve kapasite geliĢtirme ihtiyacı söz konusudur. Fakat yatırım için de endiĢe verici riskler söz konusudur. - Daha fazla verimliliği teĢvik etmek ve bunun sonucunda kalite ve gıda güvenliğini iyileĢtirmek için üreticilere ve gıda iĢlemecilerine yönelik artan destek ihtiyacı vardır. - Birincil sektör – küçük çiftçiler/az sayıda canlı hayvan- ve araziyle ilgili yapısal zorluklar hayvan sağlığı hastalıkları, süt toplama zorlukları, maliyetler ve bunun sonucunda düĢük kalite gibi bir dizi soruna yol açar. Kalite ve Gıda Güvenliği - Canlı hayvan sektörünün tüm seviyelerinde kaliteyi teĢvik etmeye ihtiyaç vardır – yetiĢtiricilik/genetik, besleme ve barındırma. - Süt alt sektöründe ham süt kalitesi ciddi bir sorundur ve süt ürünleri iĢleme konusundaki geliĢmelerin önünde önemli bir engel teĢkil eder. - Sektörde iĢleme ile uğraĢan kayıtlı kiĢiler iĢleme faaliyetleri için yeterli kalitede ve miktarda ham süt bulma konusunda zorluk çekmektedir. Sektör Düzenlemesi - Gayri resmi olarak düzenlemeler kapsamına girmeyen et ve süt iĢleme ve pazarlaması oldukça yüksek seviyededir. - Mevzuat yeterlidir fakat yürürlülük zayıftır – örneğin hayvanlarda tüberküloz ve bruselloz gibi hastalıklar görülmektedir fakat küçük çiftçi düzeyinde uygulama mevcut değildir. Ticaret ve Tedarik Zinciri - Büyük perakende grupları tarafından kontrol edilen perakende tüketici piyasasının payı ve iĢletmelere uygulanan güç daha da artmaktadır. - Mevcut olan süt üretim / toplama ve et kesim sistemi gıda iĢleyicileri için ham madde maliyetini artırmaktadır ve düĢük kalitenin sürmesine neden olurken aynı zamanda ürünlerin maliyetini yükseltmektedir. Gıda Güvenliği Uyum Maliyetleri - Uyum maliyetlerinin sabit veya değiĢken üretim maliyetlerini önemli ölçüde artıracağı yönünde endiĢeler ortaya çıktı. - Ekipman ve binalara yapılan sermaye yatırımlarının yanı sıra iĢletmeler yeni üretim yöntem ve prosedürleriyle baĢa çıkmayı öğrenmek zorunda olan personele eğitim vermek zorunda olacaktır. - Türkiye‟deki mevcut tüketici piyasası koĢulları kapsamında bir kalite/gıda güvenliği primi nadiren mevcuttur, ek yatırım bu açıdan çok riskli görülmektedir. 30 6. ÜLKE VAKA ÇALIġMALARI VE ALINACAK DERSLER 103. Türkiye‟de tarımsal gıda iĢleme sektörünün mevcut durumu, tarımsal gıda sektörünün oldukça önemli olduğu ve gıda iĢleme iĢletmelerinin çok önemli düzeyde yeniden yapılanma, iyileĢtirme ve modernizasyon ihtiyaçlarının olduğu diğer bazı Avrupa ülkelerinin ve baĢka yerlerdeki ülkelerin durumlarından farklı değildir. Böyle bir iyileĢtirme bazı durumlarda katılım öncesi hazırlıkların bir gerekliliği olmasına rağmen aynı zamanda iç piyasanın ve ihracat piyasalarının değiĢen gerekliliklerinin ve uluslararası (Kodeks, DTÖ ve diğerleri) gıda standartlarındaki artıĢın getirdiği bir koĢuldur. 104. Ülkeleri karĢılaĢtırmak açısından birçok seçenek bulunmaktadır fakat Polonya, Macaristan, Romanya ve Ġrlanda hem gıda iĢleme sektörünün kendisinin hem de et ve süt alt sektöründe tedarik açısından yaĢanan zorlukların gösterdiği benzerlikler nedeniyle konuyla en ilgili ülkeler olarak görülmektedir; Polonya – kendine özgü bir geleneğe, tarihe sahip büyük bir ülke ve tarımsal gıda üretiminin öne çıktığı Türkiye‟ye benzer ölçekteki bir ülke. 2004 yılında AB‟ye üye olduğunda Polonya birincil üretim düzeyinde bazı önemli yapısal zorluklar yaĢayan ve kırsal üretime güçlü bir bağımlılığı olan bir ülkeydi. Tarımsal gıda iĢleme sektörü üyelik için yeterince hazır değildir ve üyeliğe giden yolda modernizasyon alanında çok ciddi zorluklar yaĢadığı biliniyordu. Üyelikten önce Polonya‟da sadece birkaç yabancı iĢletmeci vardı fakat üyelikten sonra bu durum hızlı bir Ģekilde değiĢti ve bugün yaklaĢık 20 yabancı Ģirket ülkedeki tarımsal gıda sektöründe ön plana çıkmayı baĢarmıĢtır. Macaristan –üyelik döneminde tarımsal gıda sektörünün hem kapasite hem de standartlar açısından nispeten geliĢmiĢ olduğu orta ölçekli bir ülke. Üyelikten önce bazı büyük Avrupalı Ģirketler ve diğer gıda Ģirketleri kalkınma potansiyeline sahip Orta Avrupa‟da önemli bir yer olarak görülen bu ülkeye yatırım yaptılar. Romanya – tarımsal gıda sektörüne çok güçlü bir bağımlılığı olan ve özellikle 2 hektardan daha az Alana yayılan 4 milyondan fazla çiftliğin olduğu birincil düzeydeki yapısal sorunlar baĢta olmak üzere sahip olduğu sorun ve zorlukların yeterince tanındığı, AB‟ye ni speten yeni üye olmuĢ bir ülke. Gıda iĢleme düzeyinde gıda iĢleme iĢletmelerinin sayısı ve çeĢitliliği açısından Türkiye‟ye benzerlik gösterir. Polonya veya Macaristan kadar olmasa bile Romanya Ģimdiden belli bir düzeyde yabancı yatırımı çekmiĢ durumdadır. Ġrlanda– 1973‟te üye olmasından bu yana önemli ölçüde tersine dönmüĢ olan tarihi tarımsal ekonomik bağımlılığı olan eski ve daha küçük bir AB üyesi, AB‟nin kurucu 15 ülkesi arasında yer alır. Tarım/tarımsal gıda sektörü üyelikten sonraki yıllarda ilk önce CAP (Ortak Tarım Politikası) desteği ile daha sonra da Yapısal Fonlar/Kırsal Kalkınma Ulusal Planı‟nın sağladığı faydalarla geliĢmiĢtir. Bugün Ġrlanda tarımsal gıda sektörü 9 milyar €‟luk ihracat düzeyiyle yüksek kalite gıda konusunda oturmuĢ bir uluslararası üne sahip oldukça geliĢmiĢ bir sektördür. Bu ihracatın %60‟ını et/süt gibi en yüksek Gıda Güvenliği itimatnamesini gerektiren canlı hayvan ürünleri oluĢturmaktadır. Ülke Vaka Çalışması 1 Polonya’daki Et Alt Sektörünün İyileştirilmesi – AB Standartlarına Uyum 105. 01/05/2004 tarihinde Polonya AB‟ye katıldığında Birliğe üyeliğinden birkaç yıl önce katıldığı AB SAPARD17 programının faydalarını görmeye çoktan baĢlamıĢtı. Yönetmeliklerin 17 AB‟nin SAPARD programı (Tarım ve Kırsal Kalkınma için Özel Katılım Programı) yeni üye devletlerdeki tarımsal gıda sektörünün AB politikalarına uymasına yardım eder. Bu program özellikle tarımsal gıda ürünlerinin üretimi/iĢlemesinin iyileĢtirilmesi noktasına odaklanır. SAPARD program kapsamında, Polonya‟ya 2000-2006 dönemi için yıllık 150 636 milyon Euro‟luk endikatif bütçe ayrılmıĢtır (1999 fiyatlarına sabitlenmiĢ Ģekilde) (Yönetmelik (AT) 1268/1999, OJ L161, 26.06.1999). 31 uyumlaĢtırılmasına katılım öncesi dönemde baĢlanmıĢ olmasına rağmen AB‟nin sıkı tarımsal gıda standartlarının uygulanması ve yürürlüğe sokulması sadece tüm düzeylerde gerekliliklerin yerine getirilmesi süreci kapsamında yürütülüyordu. Bu durum özellikle AB hijyen ve veterinerlik standartlarının yerine getirilmesinde büyük eksikliklerin olduğu et üretimi/iĢlemesi alt sektörü için geçerliydi (Polonya Tarım ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı, 2004). 106. AB hijyen ve veterinerlik standartları öncelikle üretim/iĢleme standartlarından oluĢmaktadır. Ürün standartlarının aksine üretim standartları gıda ürünlerinin üretim yöntemlerini belirler. Üretim standartları hem ürünle ilgili olan hem de ürünle ilgili olmayan üretim standartlarından farklı olabilir. 107. Et sektöründe üretim standartları et ürünlerinin kalite ve güvenliği üzerinde doğrudan etkisi bulunan ambalajlama ve depolama (örneğin sıcaklık kontrolü, cihazların temizlenmesi, paketleme ve veteriner kontrolü) ile iliĢkili bazı gerekliliklerle ilgilidir. 108. ĠĢleme standartları ise ürün karakterlerinin kendisini etkilemez. Bu standartlar; tesis koĢulları için (örneğin “temiz� ve “kirli� odaların ayrılması, yıkama ve dezenfeksiyon tesisleri), idari gereklilikler için (kayıt tutma, leĢ sınıflandırması/etiketleme) ve HACCP 18 hijyen kontrol sisteminin uygulanması için bazı gerekliliklerden oluĢur. 109. Ġç piyasa için üretim yapılırken zorunlu olan AB standartlarına ek olarak iĢletmelerin AB piyasasına arz yapabilmesi için yerine getirmesi gereken baĢka yönetmelikler de vardır. Bu yönetmelikler özellikle de ham madde arzı, ürün testi, depolama ve taĢıma ile ilgili ek gereklilikleri içerir. Mezbahalar/kesimevlerini ilgilendiren ve et iĢleme firmalarının diğer üye ülkelere ihracat yapabilmesi için ortaya konan standartlar aĢağıdaki direktiflerde belirtilmiĢtir: - 64/433/EEC sayılı Taze Et Üretimi ve Pazarlaması için Sağlık KoĢullarına ĠliĢkin Direktif. - 77/99/EEC sayılı Et Ürünlerinin Üretimi ve Pazarlamasında KarĢılaĢılan Sağlık Sorunlarına ĠliĢkin Direktif. 110. Buna rağmen, AB standartlarına tam olarak uymayan küçük ölçekli firmalar için istisnalar vardı. Küçük ölçekli firmalar için büyük bir yük teĢkil edebilecek belgelendirme ve kayıt tutma gibi idari konular baĢta olmak üzere AB hijyen ve veterinerlik standartlarının uygulamasında karĢılaĢılan sorunlar nedeniyle, bu firmalara AB gerekliliklerini karĢılamasalar bile iç pazar için üretim yapmalarına olanak sağlayacak özel hükümler sağlanmıĢtır. DüĢük kapasiteli firmalara AB standartlarına tam olarak uyum sağlamaktan muaf tutulması olanağının verilmesi küçük firmaların çok olduğu Polonya et sektörü açısından çok önemliydi (Pieniadz et al.,2003). 111. O zamanlarda yürürlükte olan 94/65/EC (OJ L368, 31.12.1994) sayılı Kıyma ve Et Preparatlarının AB piyasasına sokulmasına iliĢkin Direktif gibi ilgili AB yönetmelikle ri aĢağıdaki tanımda göz önüne alınmamıĢtır. Bu direktifin ortaya koyduğu standartlar çok spesifiktir ve 64/433/EEC (OJ P121, 29.7.1964) sayılı Direktif ve 77/99/EEC (OJ L26, 31.1.1977) sayılı Direktif hükümlerinin kapsam olarak daha ötesindedir. Taze et sektörü için, 95/23/EC (OJ L243, 11.10.1995) sayılı Direktif özel hükümlere tabi küçük ölçekli iĢletmelerin üretim kapasitesini Ģöyle tanımlar: mezbahalar: ≤ 20 birim canlı hayvan/hafta ve ≤ 1000 canlı hayvan birimi/hafta; kesim tesisleri: ≤ 5 ton/hafta. Haftada 7.5 tonun altında üretim yapma kapasitesine sahip et iĢleme tesisleri düĢük kapasiteli tesisler olarak görülür (94/383/EC, OJ L174 sayılı ve 8.7.1994 tarihli Komisyon Kararı). 18 Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları 32 2004/41/EC (OJ L195, 02.06.2004) sayılı Direktife göre AB et sektöründe uygulanmak üzere 2006‟dan itibaren yeni bir “hijyen gereklilikleri paketinin� getirildiğini belirtmek gerekir. 112. 64/433/EEC ve 77/99/EEC sayılı AB hijyen ve veterinerlik standartlarına uyum düzeyinin mevcut durumunu belirtmek açısından, Polonyalı et firmalarının sadece %19‟unun AB standartlarıyla tam uyum sağladığını ve bu Ģekilde AB piyasasına et ihraç etme lisansını aldığını söylemek gerekir. Büyük kapasiteli iĢletmeler olarak bu firmaların üretimleri Polonya‟daki toplam et üretiminin %65‟ini oluĢturuyordu. 113. Yakın bir gelecekte standartlara uyum sağlama ihtimallerinin bulunmasından dolayı Polonyalı et firmalarının %10‟una geçiĢ dönemi hakkı verildi. Aralık 2007‟ye kadar bu firmaların AB standartlarını yerine getirmeden üretim yapmalarına i zin verildi (Avrupa Komisyonu, 2003), fakat ürettikleri standartlara uymayan et ürünlerinin AB üyesi olan diğer ülkelere değil de sadece Polonya piyasasına veya üçüncü ülkelere arz edilmesine izin verildi. 114. Polonyalı et firmalarının yaklaĢık %70‟i AB standartlarını karĢılamıyordu. DüĢük üretim kapasiteleriyle, bu firmalar AB‟nin küçük ölçekli iĢletmeler için uyguladığı özel hükümlerin kapsamına girerler. Bu grup içerisinde Polonyalı et firmalarının basitleĢtirilmiĢ AB standartlarına uyan %47‟sinin sadece Polonya ulusal pazarında satıĢ yapmasına izin verilir. 115. Geri kalan firmaların %23‟ü AB standartlarını yerine getirme konusunda en büyük eksiklikleri göstermektedir. Bu zor durumları nedeniyle, bu çok düĢük kapasiteli iĢletmelerin (< 4 t/hafta) üretimlerini artırmalarına olanak sağlayan özel bir kanun AB üyeliğinden hemen önce kabul edilmiĢtir (Pieniadz and Hanf, 2005). Bu kanuna göre standartlara uyum sağlamayan ürünlerin sadece yerel piyasada yani doğrudan nihai müĢterilere satılmasına izin verilmektedir. 116. Çıkarılan ders – Et sektörünün iyileştirilmesi – işletmenin farklı düzeylerdeki standartlarını uygulama sorununun çözülmesi için yapısal ve teşvik odaklı bir yaklaşımın benimsenmesi.– Polonya’nın yaklaşımı ortak çalışan tüm sektörlerin çıkarlarını ilgilendiren pragmatik bir yaklaşımdı. İşletmeler standartların uyum güçlüklerini kabul etmişlerdir ve her bir işletmenin elinde tuttuğu pazarın standartlara ne derece uyduğuyla orantılı olarak standartlara uyum konusundaki eksikliği çözmek için adım adım bir yaklaşım yürütülmesine karar verilmiştir. Uyum Maliyetleri 117. Standartların özel gerekliliklerine bağlı olarak, uyum maliyetleri üretimin sabit veya değiĢken maliyetlerine ilave olabilir. Firmalar standartlara uymak için yatırım yaptığında ek sabit maliyetler ortaya çıkar. Polonya et sektöründe bulunan çok sayıdaki düĢük kapasiteli firma AB standartlarına uyum sağlamak için üretim tesislerinin modernizasyonuna ve yeni cihaz alımına büyük oranda yatırım yapmak zorunda kaldı (Polonya Tarım ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı, 2004). 118. Firmaların ilk baĢta sahip olduğu teknoloji ve üretim verimliliğine bağlı olarak, standartlara uyumun standartlara uyum sağlamıĢ olmanın ötesinde getirdiği geniĢ kapsamlı baĢka etkiler de vardır. Polonya et sektörünün durumunda olduğu gibi, bu nispeten geleneksel olan sektörü iyileĢtirerek üretim teknolojilerine uyan standartlar üretim verimliliğini artırdı ve üretimin değiĢken maliyetlerini düĢürdü, böylece de rekabet edilebilirliği ve piyasa konumunu yükseltti. 119. Çıkarılan Ders – Yatırımları artırmak rekabet edebilirliği artırır.  Çıkarılan Ders - Eğitim – Fiziksel sermaye yatırımlarının yanı sıra, Polonyalı et firmaları yeni üretim yöntemlerini ve etin ambalajlanması ve ilgili tüm hijyen 33 hususlarını öğrenmek için personeline eğitim olanağı sağlamıştır. Polonyalı et firmalarını bu ciddi yatırımları yapma konusunda desteklemek için özellikle SAPARD program kapsamında AB fonları ortaya konmuştur.  Çıkarılan Ders - SAPARD (katılım öncesi) programından öğrenilenler – Tarımsal gıda sektöründe çalışan personeli eğitmek ve sektörde özellikle üzerinde durulan AB gereklilikleri hakkında farkındalık yaratmak için Polonya ara dönem katılım öncesi programından ve fonlardan tam olarak yararlanmıştır. 120. AB Üyeliğinin Polonya’daki Gıda ĠĢleme Sektörü üzerindeki Etkisi.  Polonya’nın AB’ye girmesi gıda sektörü için yeni fırsatlar doğurmuştur:  Polonyalı gıda işleme şirketleri artıkça. AB’de 450 milyon tüketiciyi hedefleyebilir;  AB fonları yerel gıda endüstrisinin daha kolay yeniden yapılanmasına ve modernizasyonuna olanak sağlamaktadır.  Polonya’daki gıda sektörü şirketleri 2007 yılında yatırımlar için 7.5 milyar PLN (2.1 milyar EURO) harcamıştır, bu rakam 2006 yılına göre 400 milyon PLN’lik (104 milyon EURO)bir artıştır.19  2007 yılında Polonya’nın toplam gıda ihracatının %80’i AB piyasasına yapılmaktaydı. AB üyeliğinden bu yana ihracat gıda sektörünün temel itici güçlerinden birini oluşturmaktadır.  Gıda sektörü üretimi satışlarının değeri 2007 yılında %7.4 artarak 153 milyar PLN’ye (42.7 milyar EURO) yükselmiştir.  İşlenmiş gıdaya olan talep iç pazarda da artmıştır.  Bu fırsatlardan yararlanılarak 2007 yılında brüt karlılıkları %5.2 iken net karlılıkları %4.25 olan Polonyalı gıda şirketlerinin %66’sının ekonomik koşulları iyileştirilmiştir. (Kaynak - Ticaret ve Yatırım Bölümü, Polonya Dış İşleri Bakanlığı) 121. Çıkarılan Ders –Yabancı Doğrudan Yatırımın (YDY) Teşvik Edilmesi– AB üyeliğinden önce Polonya’nın sektörde çok kısıtlı düzeyde bir Doğudan Yabancı Yatırıma sahip olmasına rağmen iç pazarın güçlü olarak algılanması, üretimin ve gıda işlemenin rekabet edilebilirliği ve 450 milyonluk geniş AB iç pazarına erişilmesi olasılığı nedeniyle bu tür yatırımlar üyelikten sonra hızlı bir şekilde artmıştır. Ülke Vaka Çalışması 2 Macaristan Süt Sektöründe Müktesebatla Uyum – Süt İşleme Düzeyinde Yatırım İhtiyaçlarının Tanımlanması 122. Macaristan‟daki ham süt kalitesi 1990‟ların baĢından itibaren sürekli olarak artmıĢtır. 1999 yılında süt iĢlemecilere dağıtılan sütün yaklaĢık %78‟i AB standartlarına uyumluydu. 19 2007‟deki döviz kuru oranı EUR 1=PLN 3.58, ve 2006 yılında EUR = PLN 3.83 değerindeydi (Polonya Milli Bankası) 34 Fakat 2004 yılında AB‟ye katılırken AB standartlarına tam olarak uyum sağlamak için daha fazla iyileĢtirmenin yapılması gerekliydi. 2001 yılında, Süt Ürünleri Konseyi hem süt çiftliklerinin hem de süt iĢleme tesislerinin AB hijyen standartlarına uyum düzeyini 92/46/EEC sayılı Konsey Direktifine uygun olarak üç kategoride değerlendir di: iyi, orta ve kötü uyum. Kayıtlı tüm süt ürünleri çiftliklerinin sadece %10‟unun “iyi� olarak sınıflandırılmasına rağmen bu çiftlikler üretilen tüm sütün %87‟sini üretmekteydiler (bkz. ġekil 2). Küçük holdinglerin çoğu sadece süt sağma değil aynı zamanda (eğer varsa) soğutma tesislerini de iyileĢtirmek durumunda kaldılar. Aynı zamanda kalite kontrol sisteminin de iyileĢtirilmesi gerekliydi, çünkü 92/46/EEC sayılı Konsey Direktifi o zamanlarda uygulanmakta olan toplama merkezlerinden gelen karma sütün kalifikasyonu yerine bireysel ham süt kalifikasyonunu önermektedir. Çıkarılan Ders –yüksek süt kalitesi ihtiyacına yönelik bir farkındalık oluşması öncelikli bir konudur. Gıda iĢlemesi sürecinde iĢlenen sütün %67‟sine denk gelen 81 süt iĢlemecisinin 19‟u AB standartlarıyla “iyi uyum� içerisinde olarak değerlendirildi. Bu 19 süt iĢlemecisi AB‟ye ihracat yapmak için AB‟nin onayını aldı. VerimlileĢtirilmiĢ Süt ĠĢleme Sektörü 123. 2000 yılında her biri 5 milyon litreden az süt iĢleyen 39 süt tesisi toplam dağıtılan sütün %3.5‟ini sağlamıĢtır. Yılda 100 milyon litreden fazla süt iĢleyen tesisler kategorisinde toplam iĢlenen sütün %37‟sini iĢleyen 4 süt tesisi bulunmaktadır. HARTMANN‟ a (2001) göre en büyük 3 süt tesisi 1999 yılında toplam süt iĢletmelerinin yaptığı toplam satıĢların %51‟ini gerçekleĢtirirken en büyük 10 tesis toplam satıĢların %84‟ünü yapmıĢtır. 124. Çıkarılan Ders – Verimliliğin önemi ve Doğrudan Yabancı Yatırımın faydaları – Macaristan’ın süt işleme durumu üyelik zamanında zaten yüksek bir standarttaydı ve sonuç olarak minimal bir iyileştirme gerekliydi. AB standartlarına uyum sağlamak için birkaç süt iĢleme tesisinin sadece ekipmanını (örneğin süt pastörizasyonu için) modernleĢtirmesi ve temizlik sistemini iyileĢtirmesi yeterli olmadı aynı zamanda bu tesisler binalara ve kanalizasyon suyu arıtma sistemlerine de yatırım yapma gereğini duydular. Sonuçlar 125. Macaristan süt sektörünün farklı düzeylerdeki yatırım ihtiyaçları ve bunun sonucunda ortaya çıkan yıllık uyum maliyetleri birincil ve iĢleme düzeylerinde tahmin edilmiĢtir ve bir sonuç elde edilmiĢtir.  Birincil Üretim. O zamanda mevcut olan çiftlik yapısına dayalı olarak gerekli olan modernizasyon 82 milyon20 €‟luk yatırım yapılmasını gerektirmektedir ve bu da 9 milyon €‟luk bir uyum maliyetine veya bir litre süt baĢına 0.1 ila 4.3 sentlik ek bir maliyete sebep olur. Bu maliyetler 2000 yılındaki ortalama süt üretim fiyatının %0.6‟sı ile %17.9‟u arasına eĢdeğerdi. Süt toplama merkezlerini modernleĢtirmek için 25 milyon Euro‟ya ihtiyaç vardı ve dağıtım kamyonları için de 12 milyon € ile 17 milyon € arasında bir meblağa ihtiyaç duyuluyordu. 20 2003 fiyatları ile. 35  İşleme düzeyi. Süt iĢlemesini yapan tesisin ölçeğine ve uyumun mevcut düzeyine bağlı olarak, yıllık uyum maliyetlerinin düĢük olacağı ve litre baĢına 0.02 sent ile 0.7 sent arasında değiĢeceği tahmin ediliyordu. 126. Çıkarılan Ders – Entegre alt sektörü değerlendirmesinin faydası – birincil üretimden işleme düzeyine kadar. Bu bulgulara dayalı olarak, hükümetin süt işlemesini yapan tesislerin daha fazla modernleşmesi için vermesi gereken desteğe sınırlı düzeyde ihtiyaç duyuluyordu.Devlet desteği daha çok çiftlik düzeyinde gerekliydi. Çiftlik düzeyinde gerekli olduğu tahmin edilen toplam yatırım ihtiyaçlarının %68’i 5’ten daha az ineğe sahip olan çiftlikler tarafından karşılandığı için tarım politikasının bu çiftçileri ya sürüdeki hayvan sayısını önemli ölçüde artırmak için ya da üretimi durdurmak için desteklemesi gerekir. Tarımsal Gıda Sektöründeki Doğrudan Yabancı Yatırım 127. 1990‟ların baĢından beri, Macaristan ülkedeki tarımsal gıda sektörüne doğrudan yabancı yatırımı çekme konusunda baĢarı kaydetmiĢtir. AĢağıdaki tabloda gösterildiği gibi, 2000 yılında yabancı Ģirketler süt iĢleme sektöründeki öz sermayenin yaklaĢık %70‟ine sahipti (HARTMANN 2001). ġirket/grup Öz Sermaye Çoğunluk Hissesi Üretilen Temel Ürünler (milyon HUF/ € Sahibi (%) milyon) Nutricia- 2500/9.61 Numico N.V. Stratejik süt ürünleri; taze süt, Grubu (Nutricia) UHT süt, tereyağı, Túró Rudi Hollanda konsantre süt ve süt tozu, 97 Hajdú sert peynir (Orta Doğu‟ya ihraç edilmek üzere), protein konsantresidir (Japonya‟ya ihraç edilmek üzere). Gala 2300/8.846 Gala Itali SpA Nerdeyse her çeĢit süt ürünleri. Macaristan Stratejik ürünler arasında taze Grubu Ġtalya süt, UHT sütü, kefir, ekĢi krema, çift kremalı peynir 75‟in üzerinde Trappista: yarı sert peynir vardır. MiZo- 2800/10.77 Bankalar vb.; Her çeĢit süt ürünleri. Stratejik Baranyatej Rt. tasfiye halinde ürünler Trappista: yarı sert bir peynir, iĢlenmiĢ peynir, protein konsantresidir (ihracat için). Danone kft. 2700/10.38 Compagnie Nispeten daha dar bir ürün Gervais-Danone yelpazesi, özellikle yüksek Fransa değerli katma ürünler: meyveli 100 yoğurtlar, kefir, ekĢi krema, tatlılar– Túró Rudi, Petit Danone, puding. Parmalat- 1700/6.54 Parmalat SpA Ġçinde peynir olmayan geniĢ Group Italya ürün yelpazesi; ayrıca süt 99 içeren meyve suları ve buzlu çay. Stratejik ürünler Ģunlardır: taze süt, UHT-süt (piyasada lider), katı tereyağı /tereyağı kreması, lor tatlısı. 36 Bongrain- 4200/16.15 Bongrain S.A. Genelde peynirden oluĢan Group Fransa geniĢ ürün yelpazesi: Veszprémtej‟de Emmenthaler-tipi Camembert 75‟in üzeri ve Brie. Stratejik ürünler: Pannontej‟de yarı-sert Trappist peyniri, sert 100‟ün üzeri peynir, iĢlenmiĢ peynir. Ülke Vaka ÇalıĢması 3 - Romanya Kırsal Kalkınma Ulusal Planı (Tarımsal Gıda ĠĢleme Sektörünün GeliĢmesi) 128. Bağımsızlıktan sonraki dönemde, gıda sanayisi kuruluĢlarının sayısı AB‟ye üyelikten önce hızla artarak yaklaĢık 11.000‟e ulaĢtı. 2005 yılında, gıda iĢleme sanayisi sınai üretimin %12‟sini oluĢturuyordu fakat AB‟ye girmeden önceki dönemde bütün imalat sektöründe meydana gelen yeniden yapılanmanın bir yansıması olarak o tarihten sonra yavaĢ yavaĢ bir azalma olmuĢtur. En büyük değiĢimler et ürünlerinde, peynirde, taze sütten yapılan ürünlerde ve yenilebilir yağlarda görülmüĢtür. Bu ürünlerde artıĢ görülürken meyve ve kavanozda satılan sebzeler, süt, buğday ve çavdar unu gibi diğer ürün gruplarında azalmalar görülmüĢtür. 129. Tarımsal gıda ürünlerinin ticari dengesi yaklaĢık 1.3 milyar Euro‟luk bir açık vermiĢtir (2005 yılı için), buna rağmen gıda ürünleri ihracatının yapısı analiz edildiğinde rekabet edebilirliğin mevcut olmamasından dolayı iĢlenmemiĢ ürünlerin iĢlenmiĢ ürünlere göre daha yüksek bir yüzdeye sahip olduğu görülmüĢtür. Gıda endüstrisi kuruluĢlarının büyüklüğü ile ilgili olarak bunların üçte ikisinin küçük ölçekli (9 kiĢiden az çalıĢanın olduğu) ve sadece %1‟inin büyük ölçekli (250‟den fazla çalıĢanın olduğu) olduğu görülür. 130. Ham madde kalitesinden ve tarımsal ve gıda birimlerinin yeniden yapılanmasının zor olmasından dolayı Romanya‟nın AB‟ye üyeliği sırasında zorluklarla karĢılaĢılmıĢtır. Bu nedenle Komisyon 31 Aralık 2009‟a kadar Romanya‟ya ham maddelerin iyileĢtirilmesi ve Topluluk içinde ticaretinin yapılabileceği ürünleri imal edilmesi yoluyla süt ve et iĢleme Ģirketlerinin Topluluğun hijyen gerekliliklerine uyum sağlaması için bir geçiĢ dönemi vermiĢtir. 131. SAPARD Desteği. 2000-2006 döneminde, tarım ve balıkçılık ürünlerine yönelik iĢleme ve pazarlama birimlerinin kurulması ve modernizasyonu için, Önlem 1.1 “Tarım ve Balıkçılık Ürünleri ĠĢlemesinin ve Pazarlamasının ĠyileĢtirilmesi� yoluyla 379,51 milyon € tutarında finansal yardım (kamu kaynağı) sağlanmıĢtır. Yatırımların çoğu, katılım tarihine kadar karĢılanması gereken Topluluk müktesebatı gerekliliklerinin uygulanmasını hedeflemiĢtir. Uygulama dönemi Ağustos 2002 - Aralık 2006 olan SAPARD Programı yoluyla, mevcut işleme ve pazarlama kapasitesinin modernizasyonu için sağlanan destek eksikliklerin bir kısmını gidermiştir. Söz konusu destek şu şekilde dağıtılmıştır: mezbahalar için %48,11; süt işleme için % 23,90; şarap işleme için %2,42. Gıda sektörü SAPARD Programı ve ulusal programlar yoluyla katılım öncesi dönemde finansal desteklerden yararlanmıĢ olmasına rağmen, sektörde Topluluk standartları, uluslararası kalite yönetim sistemleri ve HACCP sistemleri ile uyumsuzluk gözlenmeye devam edilmiĢtir. 132. Çıkarılan Ders – Katılım öncesi fonları çok değerli bir fayda sağlamaktadır ve gerekli modernizasyonun sağlanabilmesi ve sektör çalışanlarına eğitim hizmetlerinin sunulabilmesi için b u fonlar tam olarak kullanılmalıdır. 133. Ġlave Destek için Gerekçe – NPRD. Birincil üretim sektörü için, tarım endüstrisi tarımsal emtia için güvenli bir piyasa sağlamak amacıyla bir fırsat teĢkil etmektedir, dolayısıyla geliĢimi kritik bir öneme sahiptir. Ayrıca, tarım ve gıda iĢleme sektörü sadece iĢgücü yerleĢtirme için yeni fırsatların yaratılması bakımından değil, aynı zamanda beslenme ve halk sağlığı bakımından da önemli bir rol oynamaktadır. 37 134. Mevcut ulusal durum göz önüne alındığında, bu önlem ile sağlanan destek kaliteyi ve gıda güvenliği koĢullarını gözeterek ürünlerin değerini arttırmak ve piyasa gerekliliklerine ayak uydurmak amacıyla tarım ürünlerinin iĢlenmesine ve pazarlanmasına yapılacak yatırımları özendirecektir. 135. Tarımsal gıda sektörlerinin optimizasyonuna ek olarak ve bu amaçla, ilave ulaĢım masraflarını ve gaz salımlarındaki artıĢı önlemek için, tarımsal ürünlerin iĢlenmesi mümkün olduğunda ürünlerin elde edildiği yerel çevrede gerçekleĢtirilmelidir. 136. İşletme Sınıflandırması. Yukarıda belirtildiği gibi, Romanya‟da Katılım zamanında yaklaĢık 11.000 gıda iĢletmesi mevcuttu ve bunların yaklaĢık 5.500‟ü temel olarak et ve süt alt sektörlerinde faaliyet göstermekteydi.Avrupa Komisyonu ile olan görüĢme sürecinin uzatılmasının ardından, Romanya Hükümeti Tarım, Gıda ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı yoluyla et ve süt iĢletmelerinin bir değerlendirmesini gerçekleĢtirmiĢtir. 137. Bu değerlendirme, Haziran 2007 itibariyle et üretim ve iĢleme sektöründe toplam 425 bir imden 123‟ünün Avrupa Birliği düzenlemelerine uygun olarak sınıflandırıldığını ve Topluluk içi değiĢim için yetkilendirildiğini, 302 birimin ise 31 Aralık 2009 tarihine kadar olan geçiĢ dönemi için onaylandığını göstermiĢtir. 138. Süt ve süt ürünleri sektöründe, toplam birim sayısı 159 idi ve bunların 52‟si Avrupa Birliği düzenlemelerine uygun olarak sınıflandırılmıĢ ve Topluluk içi değiĢim için yetkilendirilmiĢti, 207 birim ise 31 Aralık 2009 tarihine kadar olan geçiĢ dönemi için onaylanmıĢtı. 139. Diğerleri için ise ya kapatılmaları için talimat verilmiĢti ya da sadece yerel düzeyde belirli bir süre ticarete devam edebilmeleri için sınırlı bir zaman tanınmıĢtı. GeçiĢ statüsünde sınıflandırılan münferit iĢletmelerin durumu 2009 sonuna kadar sürekli bir esasa dayalı olarak gözden geçirilmiĢtir. ĠĢleme koĢullarında iyileĢme gözlenmesi halinde AB uyum düzeyine yükseltilmiĢlerdir. Yeni yatırım ile gerçekleĢtirilen iĢletmeler ise statülerine göre ayrı olarak değerlendirilmiĢtir. 140. Çıkarılan Ders– Operasyonel faaliyetler, piyasa arz sınırları ve eylem için süre sınırlamaları hakkında belirli eylemler ile takip edilmedikleri takdirde sınıflandırma uygulamasının çok az faydası vardır. Ülke Vaka ÇalıĢması 4 - Ġrlanda’da Tarımsal Gıda Sektöründe AB Üyeliğinden Yararlanmak - Etkili Planlama ve Strateji Hazırlama 141. Ġrlanda yiyecek ve içecek sektörü 20 milyar €‟dan fazla bir çıktıya sahiptir ve bunun 8 milyar €‟su ihraç edilmektedir. Ġrlanda‟daki tarımsal gıda sektörü Ġrlanda‟nın en büyük yerli sektörüdür. Ġrlanda‟nın yerli ihracatının yarısından fazlasını oluĢturmaktadır, GSYĠH‟ya katkısı %10‟dur ve yaklaĢık 155.000 kiĢiye istihdam sağlamaktadır. Et ve süt ürünleri toplamda yüzde 50‟den fazla bir paya sahiptir. Ġrlanda yaygın bir Ģekilde Avrupa içinde bir baĢları olarak görülmektedir. 36 yıllık AB üyelik döneminde, Ġrlanda en yoksul üye konumundan kiĢi baĢına düĢen GSYĠH bakımından en zengin ülkelerden birisi haline gelmiĢtir. 142. AB Üyeliğine Hazırlanmak. Ġrlanda 1968 yılında Ġngiltere ve Danimarka ile birlikte (yeniden) üyelik baĢvurusunda bulunmuĢtur ve 1973 yılında 5 yıllık bir geçiĢ dönemine tabi olmak üzere üyeliğe kabul edilmiĢtir. Bu süre zarfında, Ġrlanda tarafından AB üyeliğine hazırlanmak için aĢağıdaki giriĢimlerde bulunulmuĢtur.  Sektörün her bir alt sektöründe (tarımsal gıda dahil olmak üzere) AB Üyeliğinin etkilerini değerlendirmek ve raporlamak ve Hükümetin müzakere pozisyonu ve daha sonraki politikaları hakkında tavsiyelerde bulunmak amacıyla, kamu ve özel sektör temsilcilerini bir araya getiren bir Sektörel Organizasyon Komisyonu (CIO) kurulmuĢtur 38  ĠĢletme yöneticilerine yönelik eğitim rolünün geniĢletilebilmesi amacıyla Ġrlanda Yönetim Enstitüsüne kamu finansmanı sağlanmıĢtır. Ayrıca, liderlik eğitimi ve sendika rasyonelleĢtirmesi amacıyla sendikalara da kamu kaynakları sağlanmıĢtır  Ulusal Ekonomik ve Sosyal AraĢtırmalar Enstitüsü, alt düzeyde AB‟nin tarım için fiyat rejimine (CAP) karĢı olası üretim tepkileri hakkında kapsamlı bir çalıĢması gerçekleĢtirmiĢtir. Bu çalıĢma, Tarım Girdileri talebindeki ve Tarım Çıktıları arzındaki (özellikle et ve süt) eğilimlerin tahmini için bir zemin oluĢturmuĢtur  Piyasa fırsatlarına cevap verebilmeleri için, sektörlerin kendileri tarafından kilit tarımsal gıda sektörleri için Gönüllü RasyonelleĢtirme planları hazırlanmıĢtır.  Kilit endüstriyel sektörlerin her birinde, yeni girenlere ve mevcut çalıĢanlara eğitim programlarının sunulması amacıyla yeni bir Ulusal Endüstriyel Eğitim Ajansı kurulmuĢtur. 143. Tarımda/Tarımsal ĠĢletme Alanındaki Kamu Kurumları, Avrupa modeline uygun Ģekilde dönüĢtürülmüĢtür. Örneğin, Tarım Bakanlığı alt sektörel konuları ele almak üzere sektörel ekipler (görev güçleri) oluĢturmuĢ, Ġrlanda Süt Ürünleri Kurulu sektöre ait bir Pazarlama Kooperatifine dönüĢtürülmüĢ ve Devlet Süt Ürünleri ĠĢleme Kurulu özelleĢtirilmiĢ ve yeniden yapılandırılmıĢtır. Bu istiĢari değerlendirme ve tahmin süreci aĢağıdaki kilit hususlar üzerinde odaklanarak devam etmiĢtir:  ĠĢ tutma ve rekabetçilik arasındaki çatıĢmaların ele alınması  Üreticilere, iĢleyicilere ve bunların aracılarına yönelik daha yüksek standart ve yeni yükümlülük taleplerinin karĢılanması  Tatmin edici üretici ve tüketici fiyatları arasındaki çatıĢmanın çözülmesi  Yerel iĢletmelerin veya hizmetlerin idame ettirilmesi ve uluslararası rekabetçiliği n sağlanması arasındaki çatıĢmanın giderilmesi 144. Çıkarılan ders – Erken planlama ve hazırlık kilit bir gerekliliktir ve getiri oranı yüksek olan çok değerli bir yatırımdır. 145. Ortak Tarım Politikasındaki (CAP) / Piyasa Yönlendirmesindeki DeğiĢikliklere Uyum Sağlamak. Ġrlanda CAP‟taki değiĢikliklere uyum sağlamak bakımından oldukça etkili olduğunu kanıtlamıĢtır. Piyasa desteklerinin (ihracat geri ödemeleri ve müdahale sistemleri) azalması ile birlikte reel piyasa kademeli olarak Ġrlandalı çiftçilerin/tarımsal gıda iĢletmelerinin ekonomik performansı üzerinde daha doğrudan bir etki olarak ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır ve CAP‟ın doğrudan etkisi azalmıĢtır. Gıda Sektörü daha 1980‟lerin sonlarında, odak noktasını CAP‟ın gerekliliklerine uyumdan (ve bundan kaynaklanan faydalardan) piyasa gerekliliklerine uyum doğrultusundaki bu büyük değiĢime kaydırmaya baĢlamıĢtır. 146. Gıda iĢleme sektörü - DeğiĢen piyasa koĢullarına uyum. 1970‟lerin baĢlarında, AB‟ye katılımdan sonra, Ġrlanda tarımsal gıda iĢleme sektörünün önceliği özellikle süt ve dana eti sektörlerindeki kapasiteyi arttırmak ve tarım girdilerine ve hizmetlerine olan talep artıĢına cevap vermekti. 147. Bunu baĢarabilmek için, bireysel süt tesisleri birleĢmiĢtir; domuz eti tesisleri iĢletmeleri kapatmak ve kapasiteyi düĢürmek (rasyonelleĢtirme) için gönüllü vergileri kabul etmiĢtir ve dana eti tesisleri fiyat ve performans bakımından rekabet etmiĢtir. 1670‟lerin sonlarına kadar tüm alt sektörlerde birleĢmeler olmuĢ ve her bir kilit sektördeki en büyük 5 iĢletme sektörün yüzde 75‟inden fazla paya sahip olmuĢtur. Bu durum, ihracat piyasaları ile rekabet etme ölçeğine ve verimliliğine sahip rekabetçi bir iĢleme sektörü oluĢturmuĢtur. 148. ĠĢletmeler, CAP destekleri kapsamında maliyet etkin birincil iĢleme performansı sağlamak amacıyla en yeni teknolojilere yoğun bir Ģekilde yatırım yapmıĢtı. CAP desteklerinin azalması ile birlikte, daha büyük iĢletmeler kademeli olarak ürün geliĢtirmeye, paketleme ve dağıtıma, markalaĢmaya ve tüketici satıĢ haklarının edinilmesine daha yoğun Ģekilde yatırım yapmaya baĢlamıĢtır. Ġrlanda‟da Gıda Güvenliğinin kritik önemi, erken bir zamanda kurulan ve baĢarılı olan Ġrlanda Gıda Güvenliği Kurumu ile kabul edilmiĢtir. Ġrlanda, Yönetmelik gerekliliklerinin 39 uygulanmaya baĢlanmasından önce AB Beyaz Belge gerekliliklerine tam olarak uyum sağlayan ilk AB ülkelerinden birisidir. 149. Bu sürecin sonucunda, özellikle et ve süt ürünlerinin yüzde 60‟tan fazla paya sahip olduğu hayvan kaynaklı ürünlerden oluĢan Ġrlanda Tarımsal Gıda sektörü, uluslararası bir ihracatçı olarak sağlam bir Ģekilde kurulmuĢtur; Güvenli Gıda Ürünleri konusunda imrenilecek bir üne sahiptir ve “Ġrlanda: Gıda Adası� olarak anılmaktadır. 150. Çıkarılan Ders – Tüm sektör çıkarları doğrultusunda ortaklık esasına dayalı olarak çalışmanın ve sorunlara “baştan başa� entegre bir sektör stratejik yaklaşımı ile eğilmenin faydaları Ġrlanda‟nın Belirli Belirli Tarımsal Gıda Ürünlerinin Ġhracatı, 2008 Tarımsal Gıda (ihracat geri ödemelerinin değeri hariç) Kategorilerinde Kendi Kendine Yeterliliği (2008) milyon € Toplam Et 236% Ġçecek dahil olmak üzere Toplam Tarımsal Gıda 8.900 Dana Eti 675% Domuz Eti 149% Canlı Hayvan 324 Kuzu Eti 406% Dana Eti 1,552 Beyaz Et 95% Domuz Eti 366 Süt 97% Kuzu Eti 178 Tereyağı * 1054% Beyaz Et 231 Peynir* 354% Süt Ürünleri ve Ġçerikleri 2,672 Tahıl ** 78% Bebek Mamaları 623 Tereyağı 366 Peynir 612 Balık 328 151. Yabancı Doğrudan Yatırım. Önemli sayıda gıda iĢletmesi, karılım öncesi dönemden bu yana yabancı doğrudan yatırımlardan veya büyük uluslararası gıda Ģirketleri ile ĠĢ Ortaklıklarından faydalanmıĢtır. Bu durum, teknik ve iĢletme yönetim eksikliklerinin ve piyasa bilinci ihtiyaçlarının giderilmesinde ve en azından kısmen de olsa gerekli modernizasyon yatırımlarının finansmanında büyük katkı sağlamıĢtır. Bunun sonucunda, Ġrlanda‟nın yerli gıda iĢletmelerinin çoğu Ģu anda uluslararası gıda iĢletmelerinin önünde yer almaktadır ve yurt içinde güçlü piyasa pozisyonlarına ve birçok ülkede imalat noktalarına sahiptir. Büyük bebek maması üreticilerinin (Wyeth, Nutricia ve Abbott) yanı sıra, Nestle, Northern Foods, Unilever gibi Ġrlanda‟da imalat üssü bulunan birçok büyük uluslararası gıda Ģirketi mevcuttur (Ġrlanda dünya bebek mamaları üretiminde yaklaĢık yüzde 15‟lik bir paya sahiptir.) 152. Süt ĠĢleme sektörünün rasyonelleĢtirilmesi21. Ġrlanda‟nın süt ürünleri sektörü 5 milyar €‟luk üretimi ile ekonomi için büyük öneme sahiptir. Son 40 yıl içerisinde, bu alt sektör sürekli bir yeniden yapılandırma süreci geçirmiĢtir ve üretim tabanı 350.000 çiftlikten bugün sadece 15.000 çiftliğe inmiĢtir. ĠĢleme sektörü de benzer bir Ģekilde rasyonelleĢtirilmiĢ ve çoğu kooperatif olan 100 iĢleme tesisi bugün 8 büyük birime inmiĢtir. Buna rağmen sektör hala uluslararası düzeyde rekabet edebilmek için çabalamaktadır. 21 ICOS - Prospektüs Rapor 2007 – Yönetici Özeti 40 153. Süt ürünleri sektörünün geleceğinin temel bir unsuru, özellikle baz veya emtia türü ürünler olarak adlandırılanlar olmak üzere, üretilen süt ürünlerinin maliyet açısından rekabetçiliğini sağlamaktır. Baz ürünler arasında tereyağı, süt tozu, kazein ve peynir gibi ürünler yer almaktadır ve bunlar jenerik veya kolaylıkla benzeri yapılabilir özellikleri ile karakterize edilmektedir. Genel olarak, ürün segmentine giriĢ nispeten kolaydır, kullanılan teknoloji iyi bilinmektedir ve uluslararası piyasalarda bu ürünlerin çok çeĢitli alternatif tedarikçileri mevcuttur. 154. Bu baz ürünlerin jenerik özellikleri veya emtia türü özellikleri göz önüne alındığında, bu ürün segmentinde faaliyet gösteren iĢleme tesislerinin temel odak noktası süreç ve maliyet etkinliği olmalıdır; çünkü rekabetim çekirdek esası satıĢ fiyatıdır. Dolayısıyla, bunu etkileyen veya iĢlemenin maliyet etkinliğini arttırabilecek her Ģey bu tür ürünleri üreten iĢletmeler için hayati öneme sahiptir. 155. ĠĢleme tesislerinin atıkları azaltmak ve verimliliği arttırmak amacıyla sürekli olarak incelemesi ve sıkı bir Ģekilde yönetmesi gereken bazı kilit maliyet etkenlerinden bazıları aĢağıda sıralanmıĢtır:  Sağlanan hammaddenin kalitesi ve içeriği  Ham süt arzının tutarlılığı (hem kalite hem miktar)  Hammaddeyi üreticiden iĢleyiciye iletmenin maliyeti  Tesis operasyonlarının verimliliği  Ġstihdam edilen doğrudan ve dolaylı iĢgücünün sayısı ve maliyeti  Enerji, su, atık su arıtma, çevresel yönetim, denetim ve test, sigorta, finansman, Bilgi Teknolojileri, idare, pazarlama ve dağıtım gibi diğer genel giderlerin düzeyi ve maliyeti. 156. Önemli rakip ülkeler (Danimarka, Hollanda ve Yeni Zelanda gibi) uluslararası piyasalarda verimlilik ve maliyet rekabetçiliği konusundaki amansız arayıĢları kapsamında bazı agr esif stratejiler benimsemiĢtir. Bunlar arasında aĢağıdakiler bulunmaktadır: - üretim düzeyinde önemli ölçek artıĢları (süt ineği sayısı, verim, vs.); - çiftlik düzeyinde süt veriminde ve bileĢenlerde üretkenlik artıĢları; - süt düzeninin rasyonelleĢtirilmesi ve konsolidasyonu (daha az sayıda ve daha konsantre tedarikçiden daha fazla miktarlarda süt toplanması); - Yıl boyunca planlanan veya nispeten sabit tedarikler yoluyla tesislerden daha fazla yararlanılması - baz ürünleri iĢleyen birincil iĢleme tesislerinin sayısının rasyonelleĢtirilmesi ve tekrarlayan veya çakıĢan fonksiyonların ve sistemlerin (finansman, BT, süt analizi, dağıtım, vs.) giderilmesi; - daha büyük ve daha verimli tesisler kurarak, tesis iĢ hacmini önemli ölçüde arttırarak ve daha büyük ölçek ekonomileri oluĢturarak ölçek yükseltmeye çalıĢmak. 157. Ġrlanda süt ürünleri sektörünün, baz ürünlerin üretiminde maliyet rekabetçiliğini koruyabilmesi için rakiplerinin giriĢimlerine cevap vermesi gerekmektedir. Bu, tüm düzeylerde (üretim, iĢleme ve destek) değiĢiklikler yapılmasını gerektirecektir. Ġrlanda sektörünün atması gereken kilit adımlar arasında Ģunlar bulunmaktadır:  Üretici ölçeğinin uluslararası rakiplerinin seviyesine çıkarılması  Baz ürünlerin üretimi ile iĢtigal eden tesislerin ve iĢleme tesislerinin sayısının rasyonelleĢtirilmesi  Tekrarlamaların, maliyet verimsizliklerinin ve gereksiz giderlerin önlenmesi  Süt tedarikinin mevsimselliğinin azaltılması ve tesis kapasite kullanım oranlarının yükseltilmesi  Baz ürünlerde rekabetçiliğin sağlanması 41 158. Doğrudan tüketici irtibatlı ürünler … Ġrlanda süt ürünleri sektörünün doğrudan tüketici satıĢ haklarını geliĢtirmesi ve devam ettirmesi zorunludur. Doğrudan tüketici irtibatlı ürünler, güçlü bir yurt içi piyasa tabanının devam ettirilmesinde ve belirli coğrafi piyasalar için belirli ürünlerin tespit edilmesinde önemli olacaktır. Tüketici ürünleri içerisinde takip edilmesi ve değerlendirilmesi gereken baĢlıca alanlar arasında sütlü tatlılar, sıvı süt ürünü çeĢitleri, yoğurtlar, dondurma, tereyağı, peynir, krema ve formüle edilmiĢ tozlar yer almaktadır. AĢağıdaki alanlarda değiĢiklikler gereklidir: � Süt üretimi � Süt iĢleme ve tesis konfigürasyonu � Sektör konumlandırma � Sektör destekleri ĠRLANDA - Tarımsal Gıda Sektörü Stratejisi 2015 – 2030 22 Stratejinin amacı; bilgiye dayalı, yenilikçi, rekabetçi, sürdürülebilir ve aĢağıdaki özellikleri taĢıyan bir sektör oluĢturmaktır:  Kaliteli, Güvenli, Takip Edilebilir ve Güvenilir gıda ürünleri üreten;  piyasa eğilimleri hakkında iyi bilgilendirilen, işleyiciler, perakendeciler ve tüketiciler arasında yakın bağların olduğu;  Üretim ve işleme zincirinin tüm noktalarında güçlü bir girişimcilik ve yenilikçilik kültürü olan; Verimlilik, rekabetçilik, sürdürülebilirlik ve piyasa ihtiyaçlarına cevap verebilirlik üzerinde odaklandıklarından dolayı karlı olan uygulamaları benimseyen;  Danışmanlık ve eğitim destek programları yoluyla kapasite oluşturma üzerinde odaklanan;  Teknik açıdan nitelikli bir işgücü ile desteklenen eğitimli, nitelikli ve girişimci işletme sahiplerden ve yöneticilerinden oluşan;  Yurt içi piyasalarda ve küresel piyasalarda İrlanda gıda ürünlerinin farklılaştırılmasına yardımcı olan bir pazarlama stratejisi ile desteklenen. Vaka ÇalıĢması 5. Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeler için Finansmana EriĢim – Türkiye 160. Küçük ve orta ölçekli iĢletmeler (KOBĠ) toplam iĢletme sayısında ve toplam istihdamda sahip oldukları büyük pay sebebiyle Türkiye ekonomisinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye Hükümeti, endüstriyel KOBĠ‟leri daha rekabetçi ve daha etkili ihracatçıl ar haline getirmek ve üretim süreçlerini iyileĢtirmek için modern teknolojileri uygulama yeteneklerini arttırmak amacıyla önemli bir dizi program baĢlatmıĢtır. KOBĠ politikalarının önemli öncelik alanlarından birisi finansmana eriĢim olmuĢtur. Ayrıca, 2008-2011 Ülke Ortaklık Stratejisi (CPS) rekabetçiliğin ve istihdam olanaklarının arttırılabilmesi için özellikle finansmana eriĢimin iyileĢtirilmesini gerektirmektedir. 161. 2001 bankacılık krizinin sonrasında ciddi düzeyde yetersiz hizmet sağlanan KOBĠ‟le r krediye eriĢim için yoğun bir Ģekilde talep göstermekteydi, ancak kriz bu eğilimi hem nispi hem de mutlak bazda tersine çevirmiĢtir. Bu kredi operasyonu, Banka Kurulu tarafından Haziran 2007‟de onaylanan ve Ģu anda Halkbank ve Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB) tarafından uygulanmakta olan bir finansal aracılık kredisi olan mevcut KOBĠ‟ler için Finansmana EriĢim Projesi‟nin (SME -I) baĢarısını daha da ileri götürmeyi amaçlamaktadır. Yürürlükten bu yana 18 aydan kısa bir sürenin geçtiği Ekim 2009 itibariyle, mevcut durum Ģu Ģekildedir: 22 Teagasc 2030’a Doğru Öngörü Raporu – Cilt 1 42  Halkbank 400‟ün üzerinde KOBĠ‟ye 100 milyon € (orijinal kredi) ve 200 milyon ABD$ kredi kullandırmıĢtır; bu durum hem KOBĠ‟lerin krediye olan talebini hem de Halkbank‟ın projeyi uygulama (çeĢitli sektörlerde faaliyet gösteren KOBĠ‟ler için) yeteneğini teyit etmektedir.  Halkbank‟ın ortalama kredi büyüklüğü 850.000 ABD$‟dır ve ortalama kredi vadesi 5 yıldır.  Proje uygulaması sırasında 46 KOBĠ Halkbank‟tan kredi kullanmak için uygunluğunu göstermiĢtir ve bu Ģirketlere toplam 22.9 milyon ABD$ kredi kullandırılmıĢtır.  22 KOBĠ gıda, tarım, hayvancılık ve deri sektörlerinde 11,9 milyon ABD$ tutarında yatırım yapmıĢtır.  Gıda iĢleme alanında faaliyet gösteren 11 KOBĠ‟ye 5,3 milyon ABD$ tutarında kredi kullandırılmıĢtır ve bunların her biri için kullandırılan ortala kredi büyüklüğü 481.683 ABD$‟dır. Tablo 1: KOBĠ‟lerin Tarımsal Gıda Yatırım Listesi - Halkbank ġube Miktar # Kodu Ġl Kredi Konusu Kredi (€) 1 624 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık Yatırım-Ġlave 1.000.000 2 331 ELAZIĞ Deri ĠĢletme 291.667 3 331 ELAZIĞ Deri Yatırım 430.000 4 233 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık ĠĢletme 83.333 5 233 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık Yatırım 200.000 6 425 ĠZMĠR Balıkçılık ĠĢletme-Ġlave 400.000 7 855 ĠSTANBUL Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 200.000 8 624 ANTALYA Gıda ĠĢleme Yatırım 250.000 9 313 ÇORUM Gıda ĠĢleme ĠĢletme 2.000.000 10 717 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme Yatırım 125.000 11 774 TRABZON Balıkçılık Yatırım 315.000 12 418 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme Yatırım 1.000.000 13 583 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık Yatırım 450.000 14 401 ANKARA Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 700.000 15 510 KONYA Gıda ĠĢleme Yatırım 340.000 16 381 G.HANE Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 137.000 17 381 G.HANE Gıda ĠĢleme Yatırım-Ġlave 400.000 18 608 ĠSTANBUL Deri ĠĢletme-Ġlave 1.000.000 19 608 ĠSTANBUL Deri Yatırım-Ġlave 700.000 20 183 AFYON Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 75.000 21 183 AFYON Gıda ĠĢleme Yatırım-Ġlave 225.000 22 562 MANĠSA Gıda ĠĢleme ĠĢletme 333.333 23 233 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık Yatırım-Ġlave 250.000 24 559 MALATYA Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 465.000 25 305 TEKĠRDAĞ Tarım ve Hayvancılık Yatırım-Ġlave 600.000 26 729 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 500.000 27 207 ANKARA Gıda ĠĢleme Yatırım-Ġlave 158.500 28 624 ANTALYA Gıda ĠĢleme Yatırım 1.700.000 29 425 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme ĠĢletme 500.000 30 362 YALOVA Gıda ĠĢleme ĠĢletme 200.000 31 77 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 100.000 32 51 ĠSTANBUL Deri ĠĢletme-Ġlave 300.000 33 25 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme ĠĢletme 416.667 34 583 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık Yatırım 1.400.000 35 634 ĠSTANBUL Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 1.000.000 36 183 AFYON Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 500.000 37 241 BALIKESĠR Deri ĠĢletme 135.000 38 241 BALIKESĠR Deri Yatırım 55.000 43 39 742 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme Yatırım-Ġlave 500.000 40 793 ĠSTANBUL Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 100.000 41 793 ĠSTANBUL Gıda ĠĢleme Yatırım-Ġlave 150.000 42 1251 MANĠSA Deri ĠĢletme-Ġlave 300.000 43 76 ġIRNAK Gıda ĠĢleme Yatırım-Ġlave 450.000 44 34 ĠZMĠR Gıda ĠĢleme ĠĢletme-Ġlave 1.000.000 45 36 GĠRESUN Gıda ĠĢleme ĠĢletme 266.667 46 583 ANTALYA Tarım ve Hayvancılık Yatırım 1.200.000 TOPLAM TUTAR 22.902.167 44 7. KATILIM ÖNCESĠ MODERNĠZASYON ĠÇĠN KILAVUZ ĠLKELER 162. Türkiye’nin, diğer katılım öncesi ülkelerin deneyimlerinden çıkarabileceği derslerin bir özeti – Bazı Üye Devletlerin belirli sektörler kapsamındaki katılım öncesi modernizasyon yaklaĢımlarının örneklerine ve çeĢitli yönlerine baktıktan sonra, çıkarılabilecek kilit dersleri ve “En Ġyi Uygulama� yaklaĢımının ne olabileceğini değerlendirmek uygun olacaktır. Sektör PaydaĢlarının Katılımı 163. Hazırlıkların uygulanması ve genel anlamda baĢarısı için, tüm sektör paydaĢlarının ve çıkar gruplarının hazırlık çalıĢmalarına ve hazırlıkların uygulanmasına dahil edilmesi ve bunun ilk aĢamalardan itibaren gerçekleĢtirilmesi kritik öneme sahiptir. Bu katılım, katılım öncesi hazırlıkların ve Sektör Modernizasyon planlamasının amaç ve hedeflerinin açık bir Ģekilde belirlendiği ve açıklandığı, baĢlangıçta yapılan bir açık istiĢare sürecini de içerir. Bu açık istiĢare süreci genel katılım öncesi süreci, standartların yakınlaĢtırılmasına ve uyumlaĢtırılmasına duyulan ihtiyacı ve amaçlarını, ve sektör olarak sonuçta ulaĢılabilecek potansiyel faydaları içermelidir. Tüm sektör çıkarlarının modernizasyon stratejilerinin değerlendirilmesine, planlanmasına ve geliĢtirilmesine paylaĢımcı bir ortaklık esasına göre dahil edilmesi, gerekli eylemlerin tüm taraflarca sahiplenilmesini ve benimsenmesini teĢvik eder. 164. PaydaĢlar/çıkar grupları arasında, her büyüklük kategorisinden tüm üreticiler ve iĢleyiciler yer almalıdır – küçük ve büyük ölçekli üreticiler, eğitim ve öğretim kurumları, düzenleyiciler (hem Tarım Bakanlığından hem de diğer ilgili bakanlıklardan (özellikle Ekonomi/Maliye, Sanayi/Ticaret ve Sağlık). Diğer çıkar grupları ziraat ve ticaret odaları, girdi tedarikçileri, hizmet sağlayıcılar, vs. olabilir. Alt sektörel gruplar ile birlikte çıkar gruplarını/paydaĢları temsil eden ve geliĢmeler konusunda bilgilendirme ve ilerleme ile ilgili geri bildirimler için düzenli olarak (yılda 2/4 kez) toplanan bir Sektör ĠstiĢare Grubunun oluĢturulması önemli olabilir. Böyle bir grup, gerekli görevlerin gerçekleĢtirilmesinde fiili olarak yardım/danıĢmanlık da sağlayabilir. 165. Bu yaklaĢımın önemli bir faydası, sektör çıkar gruplarının daha iyi bilgilendirilmesini ve zor kararların daha kolay alınabilmesini sağlamasıdır. Erken Sektör Analizi 166. Çok çeĢitli sebeplerden dolayı, ayrıntılı bir analiz kilit bir gerekliliktir; tüm planlama ve programlama sürecinin esasını oluĢturur ve tüm geliĢtirme faaliyetlerinin mümkün olan en erken zamanda hazırlanmasını ve uygulanmasını kolaylaĢtıracaktır (örneğin; IPARD Programı, ĠĢleme Modernizasyon ve Rekabetçilik Değerlendirmesi, Yatırım Planlaması ve Uygulaması. Sektör analizi asgari olarak aĢağıdakileri içermelidir: i Münferit alt sektörlere genel bakıĢ. Genel sektör tanımı, sektör bileĢenleri ve tedarik zincirleri ii Gıda tedarik zincirinin yapısal özellikleri: mevcut durum ve zaman içindeki eğilimler, tedarik özellikleri ve piyasa ile ilgili lojistik hususlar – yurt içi ve ihracat. iii Ana tedarik zinciri bileĢenlerinin performansı. Her bir alt sektörün üretim kapasitesine genel bakıĢ, piyasa gereksinimleri ve hammadde tedarikleri karĢısında Ölçek ve Kapasitenin gözden geçirilmesi iv Ticaret Hususları. Üretim, tüketim ve ticaret geliĢmeleri, yurt içi piyasa – perakende ve Gıda Hizmetleri; Ġhracat ve Ġthalat. 45 v Hükümet Politikaları. Ġlgili politika alanlarındaki diğer politikalar da dahil olmak üzere Düzenleyici ve Destekleyici Çerçeve; örneğin çevre politikaları, rekabet politikası vi Mevcut tüm sektör desteklerinin ayrıntıları ve gözden geçirmesi. Mevcut tüm desteklerin ve diğer sektörler arası ve sektör içindeki bakanlıklar arası bağların gözden geçirmesi ve ayrıntıları. Ġhtiyaçların ve Fırsatların Tespiti 167. Yukarıda belirtilen analitik sürecin sonrasında, bir sektör SWOT analizi gerçekleĢtirilecektir – yukarıdaki çalıĢmadan çıkacak çeĢitli baĢlıklar altında GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERĠN, TEHDĠTLERĠN VE FIRSATLARIN tespiti. Bunun sonucunda ise, baĢlıca eksiklikleri ve gerekli eylemleri ve takip çalıĢmalarını vurgulayacak olan bir ĠHTĠYAÇ ANALĠZĠ/GEREKLĠ EYLEMLER çalıĢması yapılacaktır. Bu çalıĢma özellikle hem birincil hem de ikincil düzeydeki üretim varlıkları ve özellikle de aĢağıdaki hususlar ile ilgili olacaktır - teknik donanım düzeyi, gerekli destek ve gelecekteki piyasa durumu. Bu aynı zamanda sektördeki Yabancı Doğrudan Yatırım gibi potansiyel kaynakları da vurgulayacaktır – Macaristan, Polonya, Ġrlanda ve Romanya‟da olduğu gibi. - gelecekteki durum ile baĢ edebilmek için gerekli olacak beceri ve bilgi düzeyi. Ġstenen sektör geliĢimi, sektörün farklı düzeylerinde uygun beceriler ve yeterli yetkinlik ve bilgi olmadan gerçekleĢmeyecektir. PaydaĢlar ile ĠstiĢare 168. Yukarıdaki 2. maddede belirtilen hususların ve SWOT/ĠHTĠYAÇ ANALĠZĠNĠN tamamlanmasının ardından, sektör çıkar gruplarının sonuçlardan tam olarak haberdar edilmesi ve farklı yaklaĢımların kolları ve potansiyel etkisi konusunda bilgilendirilmesi kritik öneme sahiptir. Gerekli ölçek ekonomileri, piyasa rekabetçiliği, vs. bakımlarından ihtiyaç duyulan yen iden yapılandırma ile ilgili olarak, farklı eylem süreçlerinin sonuçları hakkında bilinçlendirilmelidirler ve karar verme sürecine dahil edilmelidirler. Buradaki kilit husus, genel anlamda paydaĢların çok önemli fırsatların mevcut olduğu, dolayısıyla yeterli ve tam bir hazırlanmanın bir yük değil mantıklı ve doğru bir yaklaĢım olduğu konusunda bilgilendirilmeleridir. AnlayıĢ, Bilgi ve Eğitimi Arttırmaya Yönelik Programlar 169. Gelecekteki geliĢim senaryolarında faaliyetlerine devam etmeyecek olan bireylere/iĢletmelere yönelik alternatif faaliyetler / olası tazminat paketleri ile ilgili hususların ve buyotların tam olarak belirlenmesi ve potansiyel olarak etkilenecek katılımcılar ile tartıĢılması gerekecektir. Avrupa Kırsal Kalkınma için Tarım Programı (EAFRD), AB finansmanı kapsamında finanse edilebilecek farklı destek faaliyetlerinin ve alternatif kırsal iĢletmelerin tamamını kapsamaktadır; IPARD programı da bu gibi desteklerden bazılarını içermektedir. Bununla birlikte, bu ve diğer tüm geliĢimler için, tüm personelin eğitilmesi ve bu faaliyetlerinin/geliĢtirmelerin uygulanabilmesi için ihtiyaç duyulan bilgi ve beceri düzeylerinin yükseltilmesi hayati öneme sahiptir. 170. Bu eğitim ve öğretim faaliyetlerinin gerçekleĢtirilmesine yönelik planlama ve hazırlık çalıĢmaları bakımından, sektör çıkar grupları, eğitim ve öğretim kuruluĢları ve kamu kurumları arasında tam ve düzgün bir tartıĢma ve planlamanın yapılması gerekmektedir. Ġhtiyaçların, sektörün farklı düzeylerinin tümünde değerlendirilmesi gerekmektedir - çiftlik/birincil üretim düzeyinde, hem sanayideki hem de düzenleyici kurumlardaki gıda mühendisleri düzeyinde, bakanlıklardaki ve kredi kuruluĢlarındaki politika, düzenleme ve personel düzeylerinin tümünde gerekli bilgi ve beceriler oluĢturulmalıdır (Bu konuda İrlanda ve Polonya’da atılan adımlar özellikle anlamlıdır.) 46 Modernizasyon Planı ve Sektör GeliĢtirme Planlaması 171. AB Gıda Standartları Tüzüğü gereklilikleri uyarınca iĢletmeler için bir Sınıflandırma uygulamasının ve Yatırım Gereksinimleri Değerlendirmesinin / Maliyetlendirmesinin gerçekleĢtirilmesi katılım öncesi süreçte gerekli adımlardır. Ancak, bunlar aynı zamanda Ulusal hükümet planlaması kapsamında ihtiyaç duyulabilecek bir Sektör GeliĢtirme ve Modernizasyon Planının hazırlanması için de gereklidir. Özellikle madde 2.3 olmak üzere daha önceki aĢamalarda yapılan analiz bu adımı büyük ölçüde kolaylaĢtıracak ve bu sürecin daha kolay tamamlanmasını sağlayacaktır. 172. Tek baĢına belirli düzenleyici standartların gereklilikleri karĢısında, piyasayı ve gelecekteki geliĢimleri yansıtan dengeli ve gerçekçi bir yaklaĢım sağlayacağından dolayı, Sınıflandırma ve Modernizasyon uygulamalarının genel bir sektör/alt sektör geliĢtirme planı dahilinde gerçekleĢtirilmesi en iyi seçenek olacaktır – İrlanda, Macaristan ve Polonya deneyimleri bunun iyi bir örneğidir. PaydaĢlar iler ĠstiĢarenin Tekrarlanması 173. Daha önceki aĢamaların bir parçası olarak, sürdürülebilir veya yatırım için uygun görülmeyen iĢletmelerin faaliyetlerinin sona erdirilmesi veya sınırlandırılması yönünde bir karar alınması olasıdır. Bu kararların mümkün olduğunca erken, ancak etkilenen münferit üreticiler/iĢleyiciler için tüm uygun destekler ve bilgiler hazırlandıktan ve sunulduktan sonra alınması gerekir. Yukarıda da belirtildiği gibi, bu paydaĢlar ve çıkar gruplar ile olan istiĢare sürecinin kilit bir unsurudur. Bu uygulamanın tam olarak ne anlama geldiğinin ve genel verimlilik ve rekabetçilik bağlamındaki sonuçlarının üretim ve iĢleme sektörlerindeki çıkar gruplarına açıklanması gerekir. ĠĢleme Sektörünün Yeniden Yapılandırılması ve GeliĢtirilmesi 174. Hem yurt içi hem de ihracat olmak üzere piyasanın ihtiyaçları ve bunların çiftliklerin ve iĢleme iĢletmelerinin mevcut durum analizi ile karĢılaĢtırılması iĢleme ve üretim sektörlerinde ihtiyaç duyulan yatırımları ortaya koyacaktır. Bir modernizasyon planı sadece “onaylanan� mevcut iĢletmelerde ihtiyaç duyulan yatırımları değil, aynı zamanda Modernizasyon Planı ve Sektör GeliĢtirme Stratejisinde bu ilave kapasiteye ihtiyaç duyulduğunun tespit edilmesi halinde baĢka yerlerdeki yeni iĢletmelerin geliĢtirilmesini de içermelidir. Macaristan, İrlanda ve Polonya’da kullanılan eylemler ve yaklaşımlar bu gibi etkili bir eylemin uygun örnekleridir. Kurumsal Destek 175. Hedeflenen sektör geliĢimi, düzenleme ve onay sistemlerine ek olarak uygun bilgi ve eğitim destekleri, öğretim ve beceri geliĢtirme de dahil olmak üzere her türlü boyutta yardımcı olacak uygun bir dizi kurumsal desteği gerektirecektir. Bu bağlamda, sorumlu mevcut kurum ve kuruluĢların, potansiyel faydalanıcılara hedefli danıĢmanlık ve bilgi sağlayabilecek yeterince desteklenmiĢ, eğitilmiĢ ve hazırlanmıĢ danıĢmanlık/yaygınlaĢtırma hizmetleri sağlayabilmek için kapasitelerini geliĢtirmeleri gerekecektir. 176. Bu, hem merkezi hem de bölgesel düzeyde sektörün düzenlenmesini sağlayacak yeni kurumların oluĢturulmasını ve bu hizmetlerin hem teknik açıdan hem de değiĢim ve geliĢimin etkili bir Ģekilde izlenmesini, değerlendirilmesini, raporlanmasını, koordinasyonunu ve uygulanmasını sağlayacak uzmanlık birikimi bakımından yeterince donatılmasını gerekebilir. Program Odaklı Uygulama 177. Sektör geliĢtirme çabalarının genel anlamda uygulanmasında program odaklı bir yaklaĢımın kullanılması, bir Yol Haritası ve üzerinde anlaĢılan bir Eylem Planı ile birlikte baĢarılı bir sektör geliĢtirme sürecinin temel bir unsuru olarak görülmektedir. Sektör geliĢtirme (modernizasyon dahil 47 olmak üzere) hem üretim yönlü (hammadde ve diğer girdiler) hem de tüketim yönlü (ticaret ve tüketici gereksinimlerinin karĢılanması, üründe ve süreçte yenilikçilik ve özellikle hem yurt içi piyasadaki hem de ihracat piyasalarındaki gıda güvenliği/kalite standartları gerekliliklerine cevap verme) hususları içeren entegre bir sektörel faaliyettir. 178. Bu çok çeĢitli çıkar gruplarından ve paydaĢlardan girdilerin sağlanmasını, uygulama düzeninin oluĢturulmasını ve faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesini gerektirir. Bunların, üzerinde anlaĢılan genel bir Program çerçevesinde kararlaĢtırılan hedeflere ve ilerleme ve baĢarı göstergelerine dayalı olarak uygulanması gerekir. Bir Yol Haritası ve üzerinde anlaĢılan bir Eylem Planı gerekli girdilerin, zamanlamanın ve spesifik sorumlulukların açık bir Ģekilde belirlenmesine yardımcı olur. 8. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER 179. Gıda sektörünün durumu ile doğrudan iliĢkili bazı hususlar mevcuttur ve yatırımların bu zeminde değerlendirilmesi gerekmektedir. 180. Yatırımlar ile ilgili hususlar ve Kurumsal Gereklilikler. Tarımsal gıda iĢletmelerinin tesislerini modernize edebilmeleri, gerekli gıda güvenliği standartlarına ulaĢmaları ve bu Ģekilde rekabetçiliklerini arttırmaları için finansmana eriĢimleri bir önceliktir; bu olanak bu iĢletmelerin ihracatlarını geliĢtirmelerini ve istihdam fırsatları yaratmalarını sağlayacaktır. 181. ġu anda Türkiye‟de hibeler ve kredi olanakları da dahil olmak üzere birincil tarım faaliyetleri için çeĢitli destek araçları mevcuttur; tarımsal iĢleme sektörü ise önümüzdeki 18 ay içerisinde tam olarak iĢlerlik kazandığında IPARD Programı kapsamında belirli düzeyde bir destek alacaktır. Bu arada, sınırlı sayıda tarımsal gıda iĢletmesi mevcut KOBĠ‟ler için Finansmana EriĢim Projesi (tarımsal gıda sektörü de dahil olmak üzere endüstriyel KOBĠ‟ler için tasarlanmıĢ bir DB finansal aracılık kredisi) kapsamında finansmana eriĢebilmektedir. Bugüne kadar proje kapsamında gıda iĢleme faaliyetinde bulunan 11 KOBĠ‟ye yaklaĢık 5,3 milyon € tutarında kredi kullandırılmıĢtır ve ortalama ikraz miktarı 0,5 milyon €‟nun biraz altındadır. Ulusal tahminde belirlenen ihtiyaçların miktarının bu kredi olanağının oldukça üzerinde olduğu açık olmakla birlikte, bu örnekte kullanılan mekanizma ve prosedürler ölçek yükseltmede faydalı olabilir. 182. Tarımsal gıda iĢleme sektörü ile ilgilenirken, finansal kuruluĢların gıda sektörünün kendine haz özelliklerini ve diğer endüstriyel sektörler ile olan önemli farklılıklarını anlamaları gerekmektedir. Tarımsal gıda sektörü yeterli miktarda ve kalitede hammadde temininin öngörülemezliği gibi bazı özel hususların düĢünülmesini gerektirmektedir ve bunun için diğer çoğu endüstriyel sektör ile fraklı bir yaklaĢımın takip edilmesi gerekmektedir. 183. Özellikle, üretimin mevsimselliğinin öneminin ve hammadde büyüme ve yetiĢme biyolojik döngüsünün anlaĢılması ve dikkate alınması gerekir. Hammaddeler mevsimsel bir esasa göre temin edilmektedir ve bu durum stokları, satıĢları ve nakit akıĢlarını etkileyebilmektedir. Kredi değerlendirmesinde ve sunulan kredi ürünlerinde, bu hususların göz önünde bulundurulması gerekir. Ayrıca, süt ve et, açık piyasada satın alınabilecek “açık-kapa� mallar değildir; yetiĢtirme, besleme ve stok yenileme için sürdürülebilir bir durumun sağlanabilmesi için 3-5 yıllık büyüme ve geliĢim süreleri gerekmektedir. Öte yandan, gıda iĢleme teknolojilerindeki hızlı değiĢimler, tedarik zincirindeki ve dağıtımdaki değiĢiklikler (perakende zincirlerinin ve gıda hizmeti iĢletmecilerinin krediye olan taleplerindeki artıĢ dahil olmak üzere) benzersiz bir özelliktedir ve tam olarak anlaĢılmaları gerekmektedir. 184. Tüm bunlar, tarımsal gıda sektörü ile ilgilenen kredi kuruluĢlarının, sektörün kendine has özelliklerini yeterli bir Ģekilde anlamalarını gerektirmektedir. Kredi görevlileri uygun bir Ģekilde eğitilmeli ve bu çok dinamik ve küresel ölçekte etkilenen sektördeki geliĢmeleri takip etmeleri sağlanmalıdır (kanatlı alt sektöründeki son geliĢmelerin gösterdiği gibi). 48 185. Hammadde Tedariki. ĠĢletme değerlendirmesi sırasında özellikle süt ve et alt sektörleri için hammadde kalitesinin ve tedarikinin, tarımsal gıda iĢletmelerinin geliĢmesi önündeki temel bir kısıt olduğu belirtilmiĢtir. Bu durum, örneğin süt alt sektöründeki birincil üretim ve toplama/süt birleĢtirme uygulamalarındaki güçlükler sebebiyle bu iĢletmelerin gıda güvenliği standartlarını karĢılama yeteneklerini sınırlamaktadır. Et alt sektöründe olduğu gibi, burada da tedarikçi çiftliklerin hayvan hastalıkları durumu FBD/TBD hastalıklarının yayılması yoluyla yüksek bir gıda güvenliği riski oluĢturmaktadır. Ayrıca yönetilmesi gereken bakteriyolojik ve fiziksel/kimyasal kirlenme riski hususları da mevcuttur. 186. Tarımsal gıda sektörü hammadde bakımından birincil üretime tamamen bağımlıdır ve tüm alıcı/satıcı durumlarında olduğu gibi bir risk unsuru bulunmakla birlikte, “sorumluluk alıcıya aittir� yaklaĢımı gıda iĢleme alanında uzun vadeli iĢ iliĢkilerinin geliĢtirilmesinde esas alınmaz. Tedarik kaynakları güvenilir olmalıdır. ĠĢleme iĢletmelerinin üreticilere güvenememesi halinde, kendi tedarik yapılarını ve kaynaklarını geliĢtirmeye zorlanacaklardır, ki kanatlı ve domuz eti sektörlerinde ve daha az ölçüde kırmızı et alanında halihazırda yaĢanan durum budur. 187. Özellikle ölçek ile ilgili hususlar olmak üzere kanatlı ve domuz alt sektörlerinde bu gibi geliĢmeler için spesifik sebepler bulunmakla birlikte, süt alanında benzer bir yaklaĢım beklentisi bir bütün olarak sektörün uzun vadeli avantajına hizmet etmez. Aynı Ģekilde, bu durum hayvancılık üretiminin kilit bir kırsal faaliyet olduğu Sürdürülebilir Kırsal Kalkınma/IPARD planının ilkelerine de uygun değildir. Yine, tüm AB ve diğer gıda üreten ülkelerin çoğundaki deneyimler, güçlü ve sağlıklı bir birincil sektörün ikincil iĢleme sektörü ile yakın bir simbiyoz içinde çalıĢması gerektiğini göstermektedir. Gerçekten de, iĢleme tesislerinin üretim tarafı ile ortak mülkiyeti yönünde bir eğilim görülmektedir. 188. Tam ve sürdürülebilir bir hammadde kaynağı olarak hareket edebilmeleri için birincil üreticilerin eğitilmesine ve geliştirilmesine yönelik yeterli finansal kaynakların ve insan kaynaklarının yönlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca modernizasyon yatırımlarının, onaylı kaynaklardan ve yeterli takip edilebilirliğe sahip tedarik yeterliliğini ispatlayabilen işletmeler ile sınırlanmalıdır. Bu ancak birincil sektörün gerekli eğitim ve danışmanlık hizmetlerini alması halinde sağlanabilir. 189. Gıda güvenliği ile ilgili anlayış, bilgi ve motivasyon. Bu husus sektörün birkaç farklı düzeyinde geçerlidir. Ġlk olarak, endüstri düzeyinde ve ekiplerin iĢletme ziyaretleri sırasında edindikleri kanıtlara ve yaptıkları gözlemlere dayalı olarak, teknik beceriler bakımından ve genel anlamda gıda ürünlerinin iĢlenmesi ve özel olarak da güvenli gıda ürünlerinin üretilmesi için gerekli beceriler konusundaki anlayıĢ ve bilinç bakımından, çok önemli eksikliklerin olduğu açıkça görülmüĢtür. 190. GMP ve HACCP‟nin mantığı ve prosedürleri konusunda çok az bir anlayıĢın olduğu görülmüĢtür. Bu durum, Gıda Güvenliği prosedürlerinin düzenleyici bir gereklilik olarak değil normal bir uygulama olarak kullanımı konusunda yöneticiler ve personel arasında motivasyon düzeyinin çok düĢük olmasına yol açmaktadır. 191. Bu genel bir bulgudur ve açıkça gerekli eğitimin sağlanmamasından kaynaklanmaktadır. Bunun sonucunda, kabul edilebilir teknik, mühendislik, tasarım/yerleĢim planı, operasyonel prosedürler ve genel bakım geçmiĢi bakımlarından eksiklikler doğmaktadır. Dünya Bankası Teknik Destek ekibi, gerçekteki geliĢme etkisini azaltabileceğinden dolayı bu durumu modernizasyon yatırımlarının önünde önemli bir risk olarak değerlendirmiĢtir.. 192. Bu baĢlık altında gerekli görülen eğitim, tarımsal gıda sektörü ile ilgili sorumluluğu bulunan finansal, danıĢmanlık ve düzenleyici kurumlarda kapasite oluĢturma için de gereklidir. Modernizasyon sadece sermaye düzeyinde yatırım yapmanın ötesinde bazı gereklilikler getirir; bu yatırımların yanında insan sermayesine de yatırım yapılması gerekir. Benzer Ģekilde, gıda sektörünün düzenlenmesi, AB‟nin, WTO Kodeksinin ve diğer düzenleme ve standartların geçmiĢlerinin ve amaçlarının anlaĢılmasını ve göz önüne alınmasını gerektirir. MüfettiĢlerin ve diğer sorumluların, 49 sadece teftiĢ belgelerinin doldurulması ile rehberlik ve destek sağlanması arasındaki farkı bilmeleri hayati bir öneme sahiptir. 193. Türkiye‟de ziraat ve veterinerlik fakültelerinin yanı sıra gıda mühendisliği eğitimi veren birçok üniversite ve yüksek öğretim kurumu mevcuttur. Bununla birlikte, bunların büyük ölçüde “mühendislik� üzerinde odaklandığı, güvenli gıda üretimi ve uluslararası gıda sektöründe bu konudaki mevcut yaklaĢımlar ile ilgili hususları çok sınırlı düzeyde kapsadıkları görülmektedir. Bu gibi konuların mümkün olan en kısa zamanda müfredata dahil edilmeleri çok önemlidir. 194. Tarımsal gıda işleme sektörünün sürdürülebilir ve etkili bir şekilde modernizasyonu, iletişim, kamuoyu bilinci oluşturma ve eğitim yoluyla hijyen ve sağlık prosedürleri ve uygulamaları hakkındaki anlayış düzeyinin önemli ölçüde yükseltilmesini gerektirir. Yatırım desteği alan işletmeler, personelinin yetkinlik düzeyinin ve alınan eğitimin yeterliliğini kanıtlamak zorundadır Aynı zamanda, sektöre destek sağlanmasından ve sektörün düzenlenmesinden sorumlu kurumlar da ilgili konular hakkında eşit düzeyde yetkinlik ve anlayışa sahip olmalıdır. 195. Gıda güvenliğinin uygulanması, uyum ve motivasyon. Bazı iyileĢmelerin kaydedildiği ve Türkiye‟nin Gıda Güvenliği Düzenleyici sistemlerini ve yapılarını geliĢtirmekte ve modellemekte olduğu değerlendirilmektedir. Bununla birlikte, değerlendirme ekipleri münferit iĢletme düzeyinde gerçekleĢen uygulamada önemli boĢluklar olduğu izlenimini edinmiĢtir. 196. Ancak, uygun mevzuat gerekli bir temel platform olmakla birlikte, tek baĢına uygulandığında yetersiz bir önlemdir ve yönetmeliklerin uygulanması (EC yönetmelikleri23) sektörde iyileĢme kaydedilmesi bakımından kilit bir öneme sahiptir. Benzer Ģekilde, kılavuzların hazırlanması ve dağıtılması yararlıdır ancak bunların kullanımına yönelik bir zorunluluk veya yükümlülük bulunmamaktadır. Bu husus yukarıda belirtilen güvenli gıda üretimi ile ilgili ilkeler ve öze llikle iĢleme düzeyinde olmak üzere gıda zincirinin tüm düzeylerindeki temel prosedürlerin gözetilmesi konusundaki bilinç ve anlayıĢ eksikliği ile doğrudan iliĢkilidir. Bu durum, AB‟deki ve diğer geliĢmiĢ gıda piyasalarındaki gıda iĢletmelerinde “kendi kendini düzenleme� ilkesinin artık yaygın bir Ģekilde uygulandığı göz önüne alındığında daha da ön plana çıkmaktadır. Böyle bir yaklaĢım sorunlar ve riskler ile ilgili yüksek düzeyde anlayıĢ ve bilinç gerektirmektedir ve bunun bağımsız olarak belgelenmesi gerekmektedir. 197. Yüksek riskli gıdalar/üretim yöntemleri ile ilgilenen ve/veya hassas grupları (bebekler, hassas kişiler, yaşlılar, hamile kadınlar ve hastalar) veya çok sayıda tüketiciyi ciddi bir riske maruz bırakma potansiyelinin mevcut olduğu durumlarda, gıda işletmeleri ve özellikle gıda işleme faaliyetinde bulunanlar bu bakımdan büyük bir sorumluluğa sahiptir. Et, süt, balık ve yumurta gibi hayvansal ürünler, Türkiye’de genellikle olduğu gibi yüksek risk kategorisindedir. 198. Çevre Koruma. Bugün Avrupa Birliği‟nde ve diğer ülkelerde, gıda zincirinin farklı bileĢenlerinin çevre üzerindeki potansiyel olarak ciddi etkileri konusunda kemikleĢmiĢ bir bilinç mevcuttur ve bu durum hem AB yönetmeliklerinde hem de destek programlarında yansıtılmaktadır. 199. Türkiye‟deki tarımsal gıda sektöründe, bu duruma karĢı oldukça karıĢık bir yaklaĢım gözlenmektedir; farklı faaliyetlerin çevresel etkileri ile ilgili bilinç ve endiĢe düzeyi sınırlıdır. Buna örnek olarak, özellikle AB‟deki en iyi uygulama gerekliliklerinin ciddi Ģekilde ihlal edildiği mezbahalarda olmak üzere et alt sektörü gösterilebilir. Benzer Ģekilde, süt iĢleme alanında, özellikle peynir üreten Ģirketler arasında, peynir altı suyunun ve diğer yan ürünlerin çevresel etkileri konusundaki bilinç düzeyi çok sınırlıdır. 23 Yem ve gıda yasası ile hayvan sağlığı ve hayvan refahı kurallarına uyumun doğrulanmasını sağlamaya yönelik olarak gerçekleĢtirilen resmi kontrollere iliĢkin (EC) 882/2004 sayılı Yönetmelik. 50 200. AB’de tarımsal gıda faaliyetleri için sağlanan destekler işletmelerin çevreye zarar veren tüm etkileri en aza indirmeye yönelik gerekli tüm prosedürleri ve önlemleri kabul etmesi şartına bağlıdır. Bu şart özellikle işleme aşaması olmak üzere gıda zincirinin tüm aşamaları için geçerlidir. Aynı zamanda, işleme ve üretim teknolojileri ve prosedürleri atık üretimini en aza indirgeyecek ve bunların yeniden kullanımını teşvik edecek şekilde tasarlanmıştır. Türkiye’de de benzer bir yaklaşıma ihtiyaç duyulmaktadır. Daha Önce AB’ye Katılan Ülkelerden Çıkarılan dersler 201. Rakip ülkelerdeki sektör durumu ve endüstri normları ile karĢılaĢtırıldığında, tarımsal gıda sektörünün durumundaki farkların ve boĢlukların anlaĢılmasına ve kabul edilmesine ihtiyaç vardır. Modernizasyon yaklaĢımı kapsamında, tarımsal iĢleme kaynaklarının rasyonelleĢtirilmesi– geliĢtirme ve yatırım kaynaklarının sınırlı sayıda iĢletme üzerinde yoğunlaĢtırılması ve sürdürülebilir/uygun görülmeyen iĢletmelerin kapatılması/sınırlanması yoluyla- çok zor ancak gerekli bir adımdır. Bu sadece üretkenliği arttırarak mevcut hammaddelerden mümkün olan en iyi getiriyi elde etmeye yardımcı olmaz, aynı zamanda değiĢim ve piyasa ve tüketiciler arasındaki genel algılamanın iyileĢtirilmesi yönündeki gerekli kararlılığı sergiler. Bunu yaparken, erken planlama ve hazırlık getiri oranı yüksek olan çok değerli bir araçtır ve Ġrlanda bu konuda çok iyi bir örnektir. 202. Detaylı bir Yol Haritası ve Mutabık Kalınan Eylem Planını kapsayan Stratejik Modernizasyon Planını uygularken programlı bir yaklaĢım kullanılmalıdır. Modernizasyon stratejilerinin değerlendirilmesi, planlanması ve geliĢtirilmesi konusunda paylaĢım ortaklığı esasına dayanarak tüm sektör çıkarlarının dahil edilmesi ve bu sayede gerekli faaliyetin tüm taraflarınca mülkiyetin ve hisse alımının teĢvik edilmesi çok önemlidir. 203. Ayrıca strateji geliĢtirmenin (modernleĢtirme dahil) – hem iĢlem öncesi (hammadde ve diğer girdiler- örneğin, hayvan sağlık statüsü, büyük baĢ hayvanlar için yem, danıĢmanlık hizmetleri, eğitim vb.) ve iĢlem sonrası faaliyetleri (ticaret ve müĢteri ihtiyaçlarına cevap verme, üründe ve paketlemede yenilik, özellikle gıda güvenliği/ kalite standartlarını hem yurt içi hem de yurtdıĢı pazarlarda kabul edip geliĢtirme) analiz ederek- entegre sektörel esaslı olarak yürütülmesi çok önemlidir. Örneğin, entegre sektör unsurunun, çiftlik düzeyinde hesaplanan toplam yatırım ihtiyacının % 68‟inin s ebebi 5‟ten daha az ineğe sahip çiftlikler olduğu için devlet desteğinin çiftlik düzeyinde sağlanmasının amaca daha uygun olduğu Macaristan‟da çok baĢarılı olduğu kanıtlanmıĢtır. Tarım politikası bu çiftçileri sürülerini ciddi oranda arttırmak için ya da üretimi durdurmak için desteklemelidir. 204. Sektöre yönelik gerekli kurumsal destek için yatırım yaparken aynı zamanda kilit sektörel ve operasyonel düzeylerde insan sermayesi ve diğer kaynaklar için kapasite oluĢturmak baĢarılı sonuçlara ulaĢabilmek için temel bir gerekliliktir. Yeni üretim yöntemlerinin ve gerekli hijyen hususlarının öğrenilebilmesi için iĢletme personelinin eğitilmesi çok önemlidir. Örneğin, Polonyalı et Ģirketlerinin ciddi yatırımları üstlenirken desteklenmesi amacıyla, özellikle SAPARD Programı kapsamında AB fonları sağlanmıĢtır. 205. Gerekli teknik bilgi, yönetim ve sermaye finansmanı açıklarını mümkün olan en kısa süre içerisinde gidermeye yardımcı olmanın bir yolu olarak, sektörde Yabancı Doğrudan Yatırımın (YDY) teĢvik edilmesi önemli ölçüde yardımcı olur. Bu aynı zamanda üretim ve iĢlemenin rekabetçiliğini ve AB iç piyasasına eriĢim beklentilerini arttırır. Polonya gıda sektöründe katılım sonrasında gerçekleĢen YDY yatırımları bunun iyi bir örneğini teĢkil etmektedir. 51 EK 1: KAYNAKÇA 1. OECD Türkiye Raporu 2. Türkiye Gıda ve Ġçecek Sanayii Dernekleri Federasyonu (TGDF) 3. TKĠB –çeĢitli referanslar– FAO alt sektör raporları /IPARD raporu 4. DB ESW Raporu – Haziran 2008n – Bölüm 5. Örnek Ġncelemesi: Mezbaha Sektörü 5. TKĠB tahminleri ve diğer tahminler – bakınız alt sektör gözden geçirme raporları 6. IPARD Raporu ve Planı - TKĠB 7. Kanatlı Ürünleri 2009 – Türkiye Ġhracatı GeliĢtirme Merkezi 8. Kırmızı Et Sektörü Nihai Raporu – Aralık 2006. 9. Balıkçılık ve Su Ürünleri Sektörü– Nihai Rapor – KKGM ġubat 2007 10. Türkiye Süt Ürünleri Sektörüne AB‟ye Katılım Çerçevesinde Genel BakıĢ - FAO – Temmuz 09 11. AB gıda sektöründe gıda mevzuatı ve rekabetçilik - Süt ürünleri sektöründe örnek incelemeleri – EC, ĠĢletme ve Sanayi Genel Müdürlüğü, Temmuz 2008. 12. Türkiye‟de Süt Ürünleri Gıda Zincirinin Rekabetçiliğinin Değerlendirmesi. – Tarımsal Politika Analizi için GeniĢletme Ağı - ġubat 09. 13. 2030‟a Doğru Ġrlanda‟nın Tarımsal Gıda Sektörünü ve Daha GeniĢ Anlamda Biyo - Ekonomisini DönüĢtürmek - Öngörü Raporu 14. Ġrlanda Süt Ürünleri ĠĢleme Sektörü Stratejik GeliĢtirme Planı – ICOS Prospektüs Raporu 15. Tarımsal Gıda – Dün, Bugün ve Yarın – Türkiye – Agriculture and Food Canada 16 Tarama Raporu – Tarım ve Kırsal Kalkınma – EC 17 Macaristan Süt Ürünleri Sektöründe Müktesebata Uyumun Maliyeti Orta ve Doğu Avrupa Tarımsal Kalkınma Enstitüsü (IAMO) - 2003 18 IPARD Programı Türkiye– TKĠB Sonuçlar bölümünde kullanılan veya Türkiye’de Tarımsal Gıda Sektörünün Modernizasyonu konusu ile ilgili görülen diğer raporlar ve kaynaklar 19 Türkiye süt ürünleri sektöründe gıda güvenliği ve kalitesi gerekliliklerinin karĢılanmasındaki kısıtlar: Ġzmir ili örnek incelemesi 20 Türkiye Perakende Sektörü Gözden Geçirmesi - Food International.net 21 SAPARD programı uygulama raporu, Romanya– Temmuz 08 – MAFRD - BükreĢ 22 OECD-FAO Tarım Görünümü 2009-2018 23 Tarım ve ormancılık ürünlerine değer katmak– Önlem 123, EAFRD/NPRD – RO./ DG Agri/MAFRD – ro. 52 24 AB Gıda Sektörü Yol Haritası – Üst Düzey Grup Raporu – ĠĢletme ve Sanayi Genel Müdürlüğü 25 Kamu Canlı Hayvan Pazarlarının, Mezbahalarının ve Et ĠĢleme Tesislerinin Yeniden ĠnĢası Hakkında Küresel ÇalıĢma - DB ÇalıĢması – Taslak Rapor 26 Avrupa Entegrasyonunun Orta ve Doğu Avrupa Tarımı Üzerindeki Etkileri – Prof Csaba Csaki 27 CIAA Raporu 2008 53 EK 2: TOPLANTI LĠSTESĠ VE KATILIMCILARIN ĠRTĠBAT BĠLGĠLERĠ 1. EKĠP TOPLANTISI Konu DB – Gıda Güvenliği ve Gıda Kalitesi Projesi - Misyon Planlarına Son Halinin Verilmesi Tarih ve Saat 25 Ağustos 2009, 09.30 Yer DB toplantı odası DB Ankara Ofisi Uğur Mumcu Cad. 88, Kat 2, 06700 GaziosmanpaĢa, Ankara Adres Tel: +90 312 4598300 http://web.worlbank.org Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (3 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 2. AVRUPA KOMĠSYONU TÜRKĠYE DELEGASYONU TOPLANTISI Konu Teknik Yardım Projesi ile ilgili bilgilendirme toplantısı Tarih ve Saat 25 Ağustos 2009, 11.30 Yer AB Toplantı Odası Uğur mumcu cad. No:88 4. Kat, GaziosmanpaĢa /06700 Ankara Adres Tel: +90 312 4598700 Faks:+90 312 4361093 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (4 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 3. TKĠB – EKONOMĠK VE TEKNĠK ĠLĠġKĠLER BÖLÜMÜ TOPLANTISI Konu Teknik Yardım Projesi Yol Haritası Tarih ve Saat 25 Ağustos 2009, 14.00 Yer TKĠB Toplantı Odası Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Kampüsü, EskiĢehir yolu 10 km., PK 06100 Lodumlu / ANKARA Adres Tel: +90 312 2873360/2141 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 4. DB TOPLANTISI YOL HARĠTASI - Örneklem Konu - Anket Değerlendirmesi - Uzmanların Görev Tanımları, vs. 54 Tarih ve Saat 26 Mayıs 2009, 10.00 Yer DB toplantı odası DB Ankara Ofisi Uğur Mumcu Cad. 88, Kat 2, 06700 GaziosmanpaĢa, Ankara Adres Tel: +90 312 4598300 http://web.worlbank.org Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (12 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 5. HOLLANDA BÜYÜKELÇĠLĠĞĠ TOPLANTISI Konu DB – Gıda Güvenliği ve Gıda Kalitesi Projesi Tarih ve Saat 26 Ağustos 2009, 14.00 Yer Hollanda Büyükelçiliği Hollanda Büyükelçiliği Tarım Ofisi Turan GüneĢ Bulvarı, Hollanda caddesi, No:5, Yildiz, 06550 Ankara,Türkiye. Adres Tel:+90 312 4091861 Faks:+90 312 4091892 www.nlankagr.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (4 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 6. DPT – DEVLET PLANLAMA TEġKĠLATI TOPLANTISI Konu DB - Gıda Güvenliği ve Gıda Kalitesi Projesi Tarih ve Saat 25 Mayıs 2009, 16.30 Yer DPT Büyük Toplantı Salonu, 13. Kat Necatibey Cad. No.108 06100 Yücetepe/ANKARA DPT Santral: +90 312 2945000 Adres Faks: +90 312 2946877 http://www.dpt.gov.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (4 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 7. NĠHAĠ BĠLGĠLENDĠRME TOPLANTISI Konu GeliĢtirmeler ile ilgili son tartıĢma Tarih ve Saat 27 Mayıs 2009, 09.30 Yer TKĠB toplantı odası Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Kampüsü Adres EskiĢehir yolu 10 km., PK 06100 Lodumlu / ANKARA 55 Tel: +90 312 2873360/2141 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (3 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) BALIK GRUBU ĠRTĠBAT BĠLGĠLERĠ VE SAHA ANKETĠ LĠSTESĠ 1. ĠZMĠR, BEKEN GIDA VE SU ÜRÜNLERĠ, AKARYAKIT SANAYĠ VE TĠCARET LĠMĠTED ġTĠ. Konu Balık ve Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 26 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Egemenlik mah.6106/4 sok. No:46/A, Isıkkent/ĠZMĠR Adres Tel: +90 232 4370555, Mob: +90 533 7414706 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (11 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 2. ĠZMĠR, SĠLO TARIM, SU ÜRÜNLERĠ SANAYĠ VE TĠCARET LĠMĠTED ġTĠ. Konu Balık ve Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 26 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri 9 Eylül cad. Belediye yani, Seyrek, Menemen, ĠZMĠR Adres Tel: +90 232 8447488 - Faks: +90 232 8447343 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (11 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 3. ĠZMĠR, MORE AQUACULTURE Konu Balık ve Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 27 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi Ertuğ Balık Üretim Tesisi Gııda ve Tarım ĠĢletmeleri Sanayi ve Ticaret A.S. Adres KemalpaĢa cad. 6170/1 sok. No:5/1, Gazbeton-Çimstone yani Isıkkent/ ĠZMĠR Tel: +90 232 4721300 - Faks: +90 232 4723003, www.moreaquaculture.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (11 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 4. ĠZMĠR BALIK HALĠ Konu Balık Halleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 27 Ekim 2009, 07.00 Yer ġirket Ofisi Adres ĠZMĠR Balık Hali ġube Müdürlüğü - Zafer mah. No:192 Kaynaklar/Buca/ĠZMĠR 56 Tel: +90 232 4430556 - Faks: +90 232 4430664 www. ĠZMĠR.bel.com.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (11 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 5. BANDIRMA, KARġIYAKA DAYI BALIKÇILIK SEBZE-MEYVE NAK.SAN. ve TIC.LTD.STI. Konu Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 28 Ekim 2009, 09.00 Yer ġirket Ofisi ĠĢletme: Yeni sanayi sitesi 1319 sokak no:6 Bandırma/Balıkesir Ofis: Belediye Balık Hali no:7 Bandırma/Balıkesir Adres Tel: +90 266 715 01 02 Faks: +90 266 714 30 51 Mail-1: dayifish@dayifish.com; Mail-2: sait@dayifish.com; www.dayfish.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (12 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 6. BANDIRMA BALIK HALĠ Konu Balıkçılık ve Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 28 Ekim 2009, 10.30 Yer ġirket Ofisi Haydar cavus mah. Cumhuriyet cad., Bandırma/Balıkesir Adres Tel: +90 266 7137384 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (11 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 7. ĠSTANBUL, NEVZAT SU ÜRÜNLERĠ TIC.LTD.STI. Konu Balıkçılık ve Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 29 Ekim 2009, 09.30 Yer ġirket Ofisi Ayazaga Koyu, Koru yolu No:21 (Beykent Üniversitesi yani), Maslak- Ġstanbul - Türkiye Tel: +90 212 289 32 10 - 0212 289 32 99 - 0212 289 35 71 Adres Faks: +90 212 289 33 02 www.nevzatsuurunleri.com.tr; info@nevzatsuurunleri.com.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (10 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 8. ISTANBUL, MAMULI REIS-2 BALIKÇI TEKNESĠ Konu Balıkçı Tekneleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 29 Ekim 2009, 11.00 57 Yer Tekne Yemekhanesi Ġstanbul Limanı Adres Tel: +90 532 3154553 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (9 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 9. ĠSTANBUL, BALIK HALĠ Konu Balıkçılık ve Su Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 30 Ekim 2009, 07.30 AM Yer ĠĢletme Ofisi Ġstanbul Belediyesi, SU ÜRÜNLERĠ Hali Müdürlüğü, Kumkapı/Ġstanbul Tel: +90 212 5186892 Faks: +90 212 5170073 Adres Mob: +90 533 3004870 www.ibb.gov.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 10. ĠSTANBUL, ORHAN ÇINAR-1 BALIKÇI TEKNESĠ Konu Balıkçı Tekneleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 30 Ekim 2009, 09.30 Yer Tekne Yemekhanesi Ġstanbul Limanı – hal Ofis : Kumkapı Balık Hali, No:98, Eminönü/Ġstanbul Adres Tel: +90212 5182669 Faks: +90212 5182668 Mob: +90532 5432821 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) ET GRUBU ĠRTĠBAT BĠLGĠLERĠ VE SAHA ANKETĠ LĠSTESĠ 1. ANKARA, HAZ BESĠCĠLĠK ( HOSTA) ET VE GIDA SANAYĠ A.ġ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 15 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Sincan Yolu, Eski Hosta Binası, Etimesgut, Ankara Adres Tel: +90 312 2834375 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (21 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 58 2. KONYA, KONET ET VE ET ÜRÜNLERĠ A.ġ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 16 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket toplantı odası Ereğli yolu üzeri, 42040 Karatay/ Konya/TÜRKĠYE T:+90 332 355 27 82 Adres F:+90 332 355 25 46 http://www.konet.com.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (10 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 3. HĠLKAN GIDA SANAYĠ VE TĠC. LTD. ġTĠ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 16 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Toplantı Odası Konsan Özel Organize Sanayi Ve Ticaret Merkezi, Fevzi Çakmak Mahallesi, Darbazlar sok. No:21 42050, Karatay, Konya Adres Tel: +90 332 345 32 70 Faks:+90 332 345 32 69 http://www.hilkan.com.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (9 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 4. AFYON, ÜSTÜN ÇĠFTLĠĞĠ GIDA SAN. TĠC. LTD. ġTĠ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 19 Ekim 2009, 10.00 Yer Toplantı odası Organize sanayi Bölge 1.cad. 4.sok. No:12 Afyon T:+90 272 2211028 Adres M:+90 541 6844101 - +90 532 6844101 Htpp//www.ustunbey.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (10 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 5. AFYON, LOKMAN ÖZBEK ET VE ET ÜRÜNLERĠ TĠC. LTD. ġTĠ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu 59 Tarih ve Saat 19 Ekim 2009, 14.00 Yer Toplantı Odası Organize sanayi Bölgesi, Sucukcılar sitesi No:15 Afyon T:+90 272 2211095 Adres F:+90 272 2211243 Htpp//www.ozbeksucuklari.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (8 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 6. AFYON, BOZOK ET VE KEMĠK UNU SAN.TĠC.LTD.ġTĠ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 19 Ekim 2009, 16.00 Yer Toplantı odası Organize sanayi Bölge 113.sok. Afyon Adres T:+90 272 2211063 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 7. AFYON, EVRENKAYA GIDA, TAVUKÇULUK ÜRÜNLERĠ PAZARLAMA SAN.TĠC.LTD.ġTĠ. Konu Yumurta Toplama, Paketleme ve Etiketleme ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 20 Ekim 2009, 10.00 Yer Toplantı Odası Organize sanayi Bölge 1. Cad, 1. Sok. No:9 Afyon Adres T:+90 272 2151404 www.evrenkaya.com.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (8 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 8. AFYON, (ĠPEK) PORTAKALOĞULLARI GIDA SAN. TĠC. LTD. ġTĠ. Konu Et ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri ve Mezbahalar Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 20 Ekim 2009, 14.00 Yer Toplantı Odası Organize sanayi Bölge, 1. cad. Afyon T:+90 272 2211101 (4 hat) Adres F: +90 272 2211105 www.ahmetipeksucuklari.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (9 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 60 9. BEYPAZARI, BAK PĠLĠÇ ENTEGRE TAVUKÇULUK A.ġ. Konu Kanatlı Eti (Mezbaha) ve Hayvansal Yan Ürün ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 21 Ekim 2009, 10.00 AM Yer Toplantı Odası Mezbaha: Dibecik köyü Mevkii, Beypazarı / ANKARA T:+90 312 7724141 Ankara Ofisi: Erciyes ĠĢyerleri Sitesi 9.Cadde No:89 Macunköy / ANKARA Adres T: +90 312 397 87 68 F: +90 312 397 87 72 www.bakpilic.com.tr Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (8 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 10. BEYPAZARI, – AYDINAT TAVUKÇULUK GIDA SANAYĠ TĠC. LTD. ġTĠ. Konu Kanatlı Eti ve Et Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 21 Ekim 2009, 13.30 Yer Çiftlik Beypazarı Ofisi: Develik ÇarĢısı No:3 Beypazarı / ANKARA T:+90 312 763 10 55 F: +90 312 763 29 85 Adres Üretim Çiftliği: Yukarı Ulucak köyü - Beypazarı T: +90 312 774 50 72 www.beypazariyumurta.com Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 11. YENĠKENT, AKHANLAR ĠNġ. TAS. ET ENT. HAY. TUR. PET. GIDA SAN. VE TĠC. LTD. ġTĠ. Konu Mezbaha ve Et ġirketleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 22 Ekim 2009, 10.00 Yer Toplantı Odası Mezbaha: Adalet Caddesi Üzeri, Yenikent- Sincan / ANKARA Adres T:+90 312 2771144 F: +90 312 2771160 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (10 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 61 SÜT GRUBU ĠRTĠBAT BĠLGĠLERĠ VE SAHA ANKETĠ LĠSTESĠ 1. KONYA SÜT TOPLAMA MERKEZĠ Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 16 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi Adres Konya Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (3 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 2. AKOVA SÜT VE GIDA MAMULLERĠ SAN.VE TĠC A.ġ. Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 16 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Ofisi Hacı Yusuf Mescid Mh Adana Cevre Yolu Üzeri , No. 113 , Konya Adres Tel: +90 332-342-61-11 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (3 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 3. AYAZ GIDA VE SÜT ÜRÜNLERĠ A.ġ. Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 19 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Ġzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi, 10026 SOKAK NO: 24 , (ĠAOSB) ÇĠĞLĠ-ĠZMĠR Adres Tel: +90 232 3768156 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 4. NECDET DEMĠRLĠ VE KARDEġLERĠ MANDIRA TĠC.ġTĠ. (Altın Süt) Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 19 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Adres Torbalı-Ġzmir Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 5. YILDIZ KARDEġLER SÜT ÜRÜNLERĠ TĠC.ġTĠ. 62 Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 20 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Çanakkale ÇıkıĢı Petrol Ofisi Yanı, Menemen-Ġzmir Adres Tel: +90 232 8329165 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (7 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 6. KOÇ GÜLTEKĠN SÜT ÜRÜNLERĠ TĠC.ġTĠ. Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 21 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Eski Kepsut Yolu 4.km Köseler Köyü GiriĢi Balıkesir Adres Tel: +90 266 246 5467 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (6 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 7. MUMCU SÜT ÜRÜNLERĠ TĠC. ġTĠ. Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 21 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Adres Balıkesir Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (6 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 8. ÖZCANLAR GIDA VE SÜT ÜRÜNLERĠ TĠC. ġTĠ. Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 22 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri Adres Özcanlar Gıda ve Süt Ürünleri, Ümraniye-Ġstanbul Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (6 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 9. ÖZ AKÇA SÜT VE SÜT ÜRÜNLERĠ TĠC. ġTĠ. Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 22 Ekim 2009, 14.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri 63 Adres Öz Akça Süt ve Süt Ürünleri, Ömerli Köyü Erdal Yılmaz Sk. No: 16/A, Ümraniye-Ġstanbul Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (5 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 10. G.C. GIDA A.ġ. - BONGRAIN ve ESAS HOLDĠNG ORTAKLIĞI Konu Süt ve Süt Ürünleri ĠĢletmeleri Değerlendirme Raporu Tarih ve Saat 23 Ekim 2009, 10.00 Yer ġirket Ofisi ve Tesisleri G.C. Gıda, Cendere Caddesi No: 24 , Ayazaga-Ġstanbul Adres Tel: +90 212 435 73 65 Katılımcı Listesi ve Ġrtibat Bilgileri (6 katılımcı; irtibat bilgileri talep edilmesi halinde sunulabilir) 64 ORYANTASYON TOPLANTISI KATILIMCILARININ İRTİBAT BİLGİLERİ Adı - Soyadı Unvanı Kurumu e-posta Tel. Dünya Bankası, Hayvancılık Kıdemli Uzmanı, Office:+12024585301 Brian BEDARD Ekip Lideri 1818 H Street NW bbedard@worldbank.org (Mail: H5-503) Washington DC, 20433 Dünya Bankası, Kırsal Kalkınma Kıdemli Halil AGAH Kıdemli Uzman Uzmanı, Ugur Mumcu Caddesi, 88/2 GOP- hagah@worldbank.org (312) 459-8300 Ankara Danışman AB Gıda Güvenliği Uzmanı , 7 Woodview, Mobile:+353 Brian Milton Churchtown, Mallow, Co. Cork, Ireland bmilton@indigo.ie 868115561 Bert van Laer Danışman Hollandalı Et Uzmanı vanlaer@home.nl +31 495 544758 Jan Ybema Danışman Süt Ürünleri Danışmanı - Mühendisi dairycon@hetnet.nl +31 545 271808 Ragıp BAYRAKTAR Yerel Danışman Veteriner Hekim ragipbayraktar@gmail.com 532 3674125 Leyla Yüksel Yerel Danışman Gıda Uzmanı Lyl.yuksel@gmail.com 505 4989161 Planlama DPT – İktisadi Sektörler ve Koordinasyon 312 2946346 Taylan Kıymaz tkiymaz@dpt.gov.tr Uzmanı GM – Tarım Dairesi Binhan Ganioğlu Yerel Danışman Balıkcılık Uzmanı bingani@hotmail.com 532 2746719 Prof.Mükerrem Kaya Yerel Danışman Atatürk Üniversitesi Öğretim Üyesi mukerremkaya@hotmail.com 532 7371333 Doc.Dr.Hami Alpas Yerel Danışman ODTÜ Öğretim Üyesi imah@metu.edu.tr 532 5720715 Nihal A. Mortepe Mühendis Yem ve Gıda Tescil Hizmetleri Dairesi nihalg@kkgm.gov.tr 312 4174176/6103 Eray Elçim Gıda Mühendisi Yem ve Gıda Tescil Hizmetleri Dairesi eelcim@kkgm.gov.tr 312 4174176/6128 Fatih Tosun Gıda Mühendisi Yem ve Gıda Tescil Hizmetleri Dairesi fatiht@kkgm.gov.tr 312 4174176/6227 Hüseyin DEDE Bölüm Direktörü Balıkçılık Dairesi huseyind@kkgm.gov.tr +90 312 4255013 Onur Hasaltuntas Mühendis Balıkçılık Dairesi 65 onurh@kkgm.gov.tr +90 312 4174176/5051 Derya EVİN CELIK Mühendis Balıkçılık Dairesi deryae@kkgm.gov.tr 312 4174176/5022 Süleyman BAYKAN Veteriner Balıkçılık Dairesi suleymanb@kkgm.gov.tr 312 4174176/5021 İ. Gökhan Toros Veteriner Halk Sağlığı Hizmetleri Dairesi gokhant@kkgm.gov.tr 535 9799562 Ömer Bedir Erdem Veteriner KKGM omerb@kkgm.gov.tr 538 4295636 İsmail Hakkı Akyol Veteriner KKGM hakkia@kkgm.gov.tr 312 4174176/6129 Ali İhsan Akın Veteriner Gıda Kontrol Hizmetleri Dairesi ihsana@kkgm.gov.tr 542.2355072 Onur Hasaltuntaş Mühendis Gıda Kontrol Hizmetleri Dairesi onurh@kkgm.gov.tr 312 4174176/5111 Veteriner Türkiye Süt Et Gıda Sanayicileri ve Tel: 312- 4284774 Yudum İki Yakın yudumikiyakin@setbir.org.tr Üreticileri Birliği Tel: 312- 4284775 Yüce Canoler Genel Sekreter Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçılar Birliği yuce@besd-bir.org Tel:312-472 77 88 Doç.Dr. Erol Şengör Uzman Veteriner Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçılar Birliği erol@besd-bir.org Tel:312-472 77 88 SUFED – Türkiye Su Ürünleri Federasyonu kamuranpatrona@ttmail.co Tel:312 2325590 Kamuran Patrona Mühendis İZMİR / Türkiye m; www.sufed.org Tel:232 4256259 SUFED AKUVATUR Akdeniz Balıkları Tic. San. A.Ş., Tel:232 3756800 Arzu Delican Ar-Ge Proje Erzene mah. 113 sok. No:30 35050 arzudelican@akuvatur.com Mob:533 3811691 Koordinatörü Bornova/İzmir/Türkiye TGDF- Türkiye Gıda ve İçecek Sanayi 312 2847778 TGDF ve ASUD Dernekleri Federasyonu, Oğuzlar Mah. imert@comart.com.tr Dr. Ismail Mert 532 2024123 Danışmanı Ceyhun Atıf Kansu Cad. 43. Sk. No: 8/2 06520 Balgat Ank. Ünv. Gıda Mühendisliği Bölümü ve ASUDER ASUDER- Ambalajlı Süt ve Süt Ürünleri artik6226@hotmail.com Tel : 312 284 9253 Prof.Dr. Nevzat Bilimsel Komite Sanayicileri Derneği, Oğuzlar Mah. Ceyhun artik@eng.ankara.edu.tr Faks: 312 284 9258 ARTIK Başkanı Atıf Kansu Cad. 43. Sk. No: 8/4 06520, 532 3637115 Balgat www.asuder.org.tr 66