Photo by G. Gabrielyan ՋԵՐՄՈՑԱՅԻՆ ԳՅ ՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՐՏԱԴՐ ԹՅԱՆ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐՄԱՆ ՇՂԹԱՅԻ Ս ՄՆԱՍԻՐ ԹՅ Ն ՀԱՅԱՍՏԱՆ Սույն նյութը պատրաստվել է Հայաստանի Հանրապետության Տնտեսական զարգացման և ներդրուﬓերի նախարարության և Հայաստանի զարգացման հիﬓադրաﬕ հետ համագործակցությամբ: ՀՀ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԵՎ ՆԵՐԴՐ ՄՆԵՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐ ‫﬘‬ Ն © International Finance Corporation 2016. 2121 Pennsylvania Avenue, N.W. Washington, D.C. 20433 Internet: www.ifc.org ­Բո­լոր հե­ղի­նա­կային ի­րա­վունք­նե­րը պաշտ­պան­ված են: ­Սույն աշ­խա­տու­թյան հե­ղի­նա­կային ի­րա­վունք­նե­րը պաշտ­պան­ված են: Սույն աշ­խա­տու­թյու­նը կամ դրա ա­ռան­ձին մա­սե­րը պատ­ճե­նե­լը և (կամ) տա­րա­ծելն ա­ռանց թույլտ­վու­թյան՝ կհա­մար­վի օ­րի­նա­խախ­տում: Մի­ջազ­գային ֆի­նան­սա­կան կոր­պո­րա­ցի­ան (IFC) չի ե­րաշ­խա­վո­րում սույն աշ­խա­տու­թյան մեջ ը­նդ­գրկ­ված տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի, եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րի կամ դա­տո­ղու­թյուն­նե­րի ամ­բող­ջա­կա­նու­թյունն ու ճշգր­տու­թյու­նը և պա­տաս­ խա­նատ­վու­թյուն չի կրում աշ­խա­տու­թյան մեջ տեղ գտած բաց­թո­ղում ­ն ե­րի կամ սխալ­նե­րի հա­մար (նե­րա­ռյալ՝ տպագ­րա­կան և տեխ­նի­կա­կան սխալ­նե­ րը) կամ աշ­խա­տու­թյան վրա հիմն­վե­լու հետ­ևանք­նե­րի հա­մար: ­Ե­ՐԱԽ­ՏԻ­ՔԻ ԽՈՍՔ Ջերմոցային գյուղարտադրանքի արտահանման շղթայի քարտեզագրումն իրականացվել է ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարա- րության և Հայաստանի զարգացման հիմնադրամի դիմումի հիման վրա՝ IFC-ի «Հայաստանի ներդրումային միջավայրի բարեփոխումներ» ծրագրի շրջանակներում, որն իրականացվում է Համաշխարհային բանկի խմբի (ՀԲԽ) Առևտուր և մրցունակություն գլխավոր վարչության կողմից՝ համագործակցելով Ավստրիայի դաշնային ֆինանսների նախարարության և Հունգարական գործընկերության հիմնադրամ/Հունգարիայի EXIM Բանկի հետ: Ու­սում­ն ա­սի­րության աշ­խա­տանք­նե­րը հա­մա­կար­գել է ՀԲԽ խորհր­դա­տու Գա­գիկ Գաբ­րի­ե­լ յա­նը: Ծրագ­րի ան­ձնա­կազ­մը շնոր­հա­կա­լու­թյուն է հայտ­նում Հա­մաշ­խար­հային բան­կի խմ­բի գոր­ծըն­կեր­նե­րին` ար­ժե­քա­վոր դի­տո­ղու­ թյուն­նե­րի և ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րի հա­մար: Ու­սում­ն ա­սի­րու­թյան վե­րա­բե­րյալ դի­տո­ղու­թյուն­ներ և ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ են ներ­կա­յաց­րել՝ Պատ­րիկ Լա­բա­ սը (ՀԲԽ, խորհր­դա­տու), Հայնց Վիլ­հելմ Ստ­րու­բեն­հո­ֆը (ՀԲԽ, ա­վագ աշ­ խա­տա­կից), Մար­սել Ռո­ւի­ջը (ՀԲԽ, խորհր­դա­տու), Է­դի Կե­տու­րա­կի­սը (ՀԲԽ, մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի ա­վագ մաս­նա­գետ), և Սել­մա Ռա­սա­վաց Ավ­դա­գի­չը (ՀԲԽ, ա­վագ աշ­խա­տա­կից): Ծ­րագ­րի ան­ձնա­կազ­մը շնոր­հա­կա­լու­թյուն է հայտ­նում նաև այն բո­լոր կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին ու ան­հատ­նե­րին, ով­քեր պատ­րաս­տա­կա­մո­րեն տրա­մադ­րել են ի­րենց ժա­մա­նակն ու գի­տե­լիք­նե­րը, և այդ­պի­սով ա­ջակ­ցել են ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը, մաս­նա­վո­րա­պես, ՀՀ տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման և ներդ­րում­ն ե­րի նա­խա­րա­րու­թյա­նը, ՀՀ գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րու­ թյա­նը, Բան­ջա­րա­բոս­տա­նային և տեխ­նի­կա­կան մշա­կա­բույ­սե­րի գի­տա­կան կենտ­րո­նին, Հա­յաս­տա­նի զար­գաց­ման հիմ­ն ադ­րա­մին, ՀՀ սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյա­նը, Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ա­սո­ ցի­ա­ցի­ային, ի­նչ­պես նաև մեծ թվով տն­տես­վա­րող­նե­րին (ջեր­մո­ցային տն­տե­ սու­թյուն­ներ, հումք ներ­մու­ծող­ներ և ար­տա­հա­նող­ներ, մաք­սային միջ­նորդ­ ներ): ii ­ԲՈ­ՎԱՆ­ԴԱ­ԿՈՒԹՅՈՒՆ ԱՄ­ՓՈ­ՓԱ­ԳԻՐ..........................................................................................................1 ­ն ա­կան խն­դիր­ներ....................................................................................... 2 Ա. ­Հիմ ­Մինչ ար­տադ­րա­կան փուլ............................................................................... 3 ­Ար­տադ­րա­կան փուլ.......................................................................................... 5 ­Շու­կա­յա­վա­րու­թյուն և ար­տա­հան­ման փուլ­................................................ 8 Բ. ­Կար­ճա­ժամ­կ ետ և միջ­նա­ժամ­կ ետ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ......................... 11 ­Կար­ճա­ժամ­կ ետ (12-18 ա­միս)­......................................................................... 11 ­Միջ­նա­ժամ­կ ետ (18 ա­միս – 3 տա­րի)............................................................14 ­ՋԵՐ­ՄՈ­ՑԱՅԻՆ ԳՅՈՒ­ՂԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱՆ­ՔԻ ՄԱ­ՏԱ­ԿԱ­ՐԱՐ­ՄԱՆ ՇՂ­ԹԱՅԻ ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ...................................16 1. Ո­լոր­տի վե­րա­բերյալ հա­կիրճ տվյալ­ներ.......................................................16 1.1. ­Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ճյու­ղի հա­մա­ռոտ վեր­լու­ծու­թյուն.............17 ­2. ՄԻՆ­ՉԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՓՈՒԼ...........................................................................18 ­2.1. Հող ...............................................................................................................18 ­2.2. Ջեր­մո­ցային կա­ռուց­վածք­ներ և հա­մա­լիր­ներ ...................................21 ­ն եր...... 26 2.3. Ո­ռոգ­ման ջեր­մո­ցային հա­մա­կար­գեր և այլ սար­քա­վո­րում 2.4. Սեր­մեր և տն­կա­նյութ.............................................................................. 26 ­2.5. Ներդ­րու­մային և ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րի մատ­չե­լի­ու­թյուն........28 3. ԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՓՈՒԼ...................................................................................... 30 3.1. Հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րու­թյան ո­րոշ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­ներ................................................................. 30 մու­ 3.2. Ջուր, ջեր­ թյուն և գազ........................................................................ 30 3.3. Տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ և ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյուն..................................... 32 3.4. Պա­րար­տա­նյու­թեր և թու­նա­քի­մի­կատ­ներ......................................... 37 ­3.5. Մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­ներ..............................................................40 ­3.6. Ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ա.......................................................................41 ­3.7. Կա­յուն զար­գաց­ման և բնա­պահ­պա­նա­կան հար­ցեր........................41 3.8. ­Ներդ­րու­մային և ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րիմատ­չե­լի­ու­թյուն..........41 4. ՀԵ­ՏԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՓՈՒԼ.............................................................................. 42 4.1. Ի­րա­ցում տե­ղա­կան շու­կա­յում............................................................... 42 4.2. ­Ար­տա­հա­նում ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն..................................................... 43 iii 5. Օ­ԺԱՆ­ԴԱԿ ՀԱՍ­ՏԱ­ՏՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ ԵՎ ԵՆ­ԹԱ­ԿԱ­ՌՈՒՅՑ­ՆԵՐ.........50 5.1. ­Պա­հեստ­ներ և պա­հես­տա­վո­րում.........................................................50 5.2. ­Ֆի­նան­սա­վո­րում և ֆի­նան­սա­կան հաս­տա­տու­թյուն­ներ.................50 6. Ն­ԿԱ­ՏԱ­ՌՈՒՄ­ՆԵՐ ՏՆ­ՏԵ­ՍԱ­ԿԱՆ ԵՎ ՖԻ­ՆԱՆ­ՍԱ­ԿԱՆ ԿԱ­ՏԱ­ՐՈ­ՂԱ­ԿԱՆ­ՆԵ­ՐԻ ՎԵ­ՐԱ­ԲԵՐՅԱԼ............................51 ­ն եր .....................................................................51 ­6.1. Պա­հանջ­վող ներդ­րում ­6.2. Ջեր­մո­ցի շա­հա­գոր­ծում ......................................................................... 52 ­ն ե­րի հա­տույց................................ 53 ­6.3. Շա­հու­թա­բե­րու­թյուն և ներդ­րում 7. ­ԿԱ­ՌԱ­ՎԱ­ՐՈՒԹՅԱՆ ԾՐԱԳ­ՐԵՐ ԵՎ ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹՅՈՒՆ................................................................................... 55 ­ՀԱ­ՎԵԼ­ՎԱԾ 1. ՀԱՅԱՍ­ՏԱՆ-Ե­ԱՏՄ Ա­ՌՆՉ­ՎՈՂ ՏԵ­ՂԵ­ԿՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ ......................................................................................58 ՀԱ­ՎԵԼ­ՎԱԾ 2. ՕԳ­ՏԱ­ԳՈՐԾ­ՎԱԾ ՏԵ­ՂԵ­ԿԱՏ­ՎՈՒԹՅԱՆ Ա­ՂԲՅՈՒՐ­ՆԵ­ՐԻ ԵՎ ՆՅՈՒ­ԹԵ­ՐԻ ՑԱՆԿ.....................................................60 ­ iv ԱՄ­ՓՈ­ՓԱ­ԳԻՐ ­Ջեր­մո­ցային1 գյու­ղար­տադ­րան­քի ար­տա­հան­ման շղ­թայի քար­տե­զագ­ րումն ի­րա­կա­նաց­վել է Հա­մաշ­խար­հային բան­կի խմ­բի` Հա­յաս­տա­նում ներդ­ րու­մային մի­ջա­վայ­րի բա­րե­լավ­ման ծրագ­րի շր­ջա­նա­կում: Ծրագ­րի նպա­տակն է` նպաս­տել ներդ­րու­մային մի­ջա­վայ­րի բա­րե­լավ­մա­նը և տն­տե­սու­թյան ճյու­ ղե­րում ներդ­րում ­ն ե­րի ներգ­րավ­մա­նը: Ծրագ­րի բա­ղադ­րիչ­նե­րից մե­կով նա­ խա­տես­վում է բարձ­րաց­նել ագ­րո­բիզ­նե­սի մի քա­նի ճյու­ղե­րի ներդ­րու­մային գրավ­չու­թյու­նը, խթա­նել ը­նտր­ված գյու­ղար­տադ­րանք­նե­րի ար­տա­հա­նումն ու մր­ցու­նա­կու­թյու­նը՝ ար­տա­հան­ման շղ­թա­նե­րում խն­դիր­նե­րի բա­ցա­հայտ­ման և դրանց լուծ­մանն ո­ւղղ­ված նպա­տա­կային մի­ջո­ցա­ռում ­ն ե­րի մի­ջո­ցով: ՀՀ տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման և ներդ­րում ­ն ե­րի նա­խա­րա­րու­թյու­նը ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյու­նը հատ­կո­րո­շել է որ­պես ար­տա­հան­ման հա­մար մեծ նե­ րուժ ու­նե­ցող ճյուղ: Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րան­քի ար­տա­հան­ման շղ­թայի քար­տե­զագր­ ման նպա­ տակն է. 1. ­հատ­կո­րո­շել ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րան­քի մա­տա­կա­րար­ման (ար­տա­ հան­ման) շղ­թա­յում առ­կա խն­դիր­նե­րը, նե­րա­ռյալ՝ շու­կայի ան­կա­տա­րու­ թյուն­նե­րը և ի­րա­վա­կան ու կար­գա­վո­րիչ բնույ­թի խո­չըն­դոտ­նե­րը, 2. մ­շա­կել այդ խն­դիր­նե­րի լուծ­ման ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ, ո­րոնց շնոր­հիվ կա­ րե­լի է բա­րե­լա­վել գոր­ծա­րար և ներդ­րու­մային մի­ջա­վայ­րը, բարձ­րաց­նել ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյունն ու ար­տադ­րան­քի մր­ցու­նա­կու­թյու­նը, 3. ն­պաս­տել ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ներդ­րու­մային գրավ­չու­թյան բարձ­րաց­մա­նը: ­Քար­տե­զագ­րումն ու­շադ­րու­թյուն է դարձ­նում, ի­նչ­պես ագ­րո­բիզ­նե­սի մա­ տա­կա­րար­ման շղ­թա­յում կա­ռա­վա­րու­թյան կար­գա­վո­րում ­ն ե­րին ու ի­րա­կա­ նաց­վող քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­նը, այն­պես էլ շու­կա­յա­կան ան­կա­տա­րու­թյուն­նե­ րին ու դրանց ազ­դե­ցու­թյա­նը մա­տա­կա­րար­ման շղ­թայի աշ­խա­տան­քի վրա: ­Քար­տե­զագր­ման հա­մար մա­տա­կա­րար­ման շղ­թան ու դրա ար­դյու­նա­ վե­տու­թյու­նը դի­տարկ­վում են գոր­ծա­րա­րու­թյան տե­սան­կյու­նից՝ նե­րա­ռյալ ա­ռաջ­նային ար­տադ­րող­նե­րի, ար­տա­հա­նող­նե­րի, ման­րա­ծախ ու մե­ծա­ծախ վա­ճառ­քի կե­տե­րի, վե­րամ­շա­կող­նե­րի, փո­խադ­րող­նե­րի և այլ գոր­ծա­րար­նե­րի, ով­քեր ներգ­րավ­ված են շղ­թա­յում: Տե­ղե­կու­թյուն­ներ հա­վա­քագ­րե­լու հա­մար հան­դի­պում ­ն եր ու քն­նար­կում­ն եր են կազ­մա­կերպ­վել շղ­թայի մաս­նա­կից­նե­րի հետ, նե­րա­ռյալ՝ պե­տա­կան և մաս­նա­վոր հատ­ված­նե­րը: Հան­դի­պում ­ն եր են տե­ղի ու­նե­ցել նաև ագ­րո­բիզ­նե­սի ո­լոր­տում ներգ­րավ­ված մի­ջազ­գային դո­նոր կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի հետ՝ նրանց ար­ժե­քա­վոր փորձն ու կար­ծի­քը լսե­լու 1 Հայաստանում ջերմոցային տնտեսությունների համար կիրառվում է երկու հասկացություն «ջերմոց» և «ջերմատուն» կամ «ջերմատնային տնտեսություն»: Ջերմոց են կոչվում այն տնտեսությունները, որտեղ բացակայում է ջեռուցումը, իսկ ջերմատնային տնտեսություն են կոչվում ջեռուցում ունեցող տնտեսությունները: Հակիրճության համար սույն աշխատությունում այդ երկուսի փոխարեն կիրառվում է մեկ ընդհանուր հասկացություն «ջերմոց»: 1 հա­մար2: Առ­կա ի­րա­վի­ճա­կի վե­րա­բե­րյալ տե­ղե­կու­թյուն­ներ հա­վա­քե­լու հա­ մար օգ­տա­գործ­վել են տե­ղա­կան և մի­ջազ­գային աղ­բյուր­ներ՝ պաշ­տո­նա­կան վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­ներ, ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան վե­րա­բե­րյալ տե­ղա­կան և մի­ջազ­գային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ար­դեն կա­տա­րած ու­սում­ նա­սի­րու­թյուն­ներ և այլ վեր­լու­ծա­կան նյու­թեր3: ­ն ա­կան խն­դիր­ներ Ա. ­Հիմ ­Ջեր­մո­ցային գյու­ղատն­տե­սա­կան ար­տադ­րու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում ար­ տադ­րու­թյան, ի­նչ­պես նաև ար­տա­հան­ման ա­ճի մեծ նե­րուժ ու­նե­ցող և ներդ­ րում ­ն ե­րի հա­մար հե­տաքր­քիր ու գրա­վիչ ճյու­ղե­րից մեկն է: Այն զար­գաց­ման բարձր տեմպ ու շա­հու­թա­բե­րու­թյուն է դրս­ևո­րել հատ­կա­պես վեր­ջին չորս տա­րի­նե­րին, ե­րբ ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ը­նդ­հա­նուր մա­կե­րեսն ա­ճել է մոտ եր­կու­սու­կես ան­գամ՝ 2011 թվա­կա­նի 510 հեկ­տա­րից հաս­նե­լով ա­վե­լի, քան 1220 հեկ­տա­րի (2016 թվա­կա­նին): Մի­ա­ժա­մա­նակ, ա­րա­գո­րեն բարձ­րա­ նում է ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի տեխ­նո­լո­գի­ա­կան հա­գե­ցա­ծու­թյու­նը: Նոր կա­ ված և կա­ ռուց­ ռուց­վող մեծ ջեր­ մոց­նե­րի մեծ մա­ սը հա­ ցած է և աշ­ գե­ խա­տում է ժա­մա­նա­կա­կից բարձ­րա­կարգ տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով: Հա­յաս­տա­նյան ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ար­տադր­վում և ար­տա­ հան­վում են բան­ջա­րե­ղեն (լո­լիկ և վա­րունգ), սունկ, հա­տապ­տուղ­ներ (ե­լակ) և ծա­ղիկ­ներ (վար­դեր, գեր­բե­րա­ներ, մե­խակ­ներ): Ար­տա­հան­ման հիմ ­ն ա­կան շու­կա­ներ են Ռու­սաս­տա­նի և Ա­ՊՀ այլ ե­րկր­նե­րի շու­կա­նե­րը: Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան և ար­տա­հան­ման խթա­նու­մը ՀՀ կա­ռա­ վա­րու­թյան օ­րա­կար­գի կար­ևոր ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րից է, ի­նչ­պես ար­տա­ցոլ­ված է կա­ռա­վա­րու­թյան մի շարք ռազ­մա­վա­րա­կան փաս­տաթղ­թե­րում և ծրագ­րե­ րում (տես կա­ռա­վա­րու­թյան ծրագ­րեր և քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն բա­ժի­նը), ո­րոնք ո­ւղղ­ված են ճյու­ղի կա­յուն զար­գաց­մանն ու մի­ջազ­գային մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­մա­նը: Ներդ­րում ­ն ե­րի խթան­ման նպա­տա­կով կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րի և ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան մեջ օգ­տա­գործ­վող մի շարք ռե­սուրս­նե­րի ներ­մու­ծումն ա­զա­տել է ԱԱՀ-ից, ին­չը կն­պաս­տի ջեր­մո­ ցային ո­լոր­տում ներդ­րում ­ն ե­րի ներգ­րավ­մա­նը: Ճյու­ղի հե­տա­գա զար­գաց­ման ճա­նա­պար­հին ի­նչ­պես կա­ռա­վա­րու­թյան, այն­պես էլ մաս­նա­վոր տն­տես­վա­րող­նե­րի ա­ռջև դեռ կանգ­նած են ո­րոշ խն­ դիր­ներ, ո­րոնք հա­կիրճ ներ­կա­յաց­ված են ստորև: Կար­ևոր է հաշ­վի առ­նել, որ հա­ճախ ի­ րա­րից տար­բեր­վում են փոքր ու մի­ ջին ջեր­ մոց­ րի և խո­ նե­ շոր ջեր­ մոց­նե­րի ու­նե­ցած խն­դիր­ներն ու հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: Ջեր­մո­ցի չա­փե­րից կախ­ված տար­բե­րու­թյուն­նե­րը, ե­թե այդ­պի­սիք կան, մատ­նանշ­վում են յու­րա­ քան­չյուր խնդ­րի քն­նարկ­ման ներ­քո՝ ա­ռան­ձին բա­ժին­նե­րում ներ­կա­յաց­նե­լու փո­խա­րեն: 2 Հանդիպումները տեղի են ունեցել 2015 թ-ի դեկտեմբեր – 2016 թ-ի հուլիս ամիսներին: 3 Օգտագործված նյութերի և աղբյուրների ցանկը ներկայացված է 3-րդ հավելվածում: 2 ­Մինչ ար­տադ­րա­կան փուլ 1. Մ­շա­կա­բույ­սեր, սոր­տեր և սեր­մե­րի (տն­կա­նյու­թի) ո­րակ. Ար­տադ­րո­ ղա­կա­նու­թյան և մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման տե­սա­կե­տից կար­ևոր է բարձ­րա­կարգ ու ճիշտ սոր­տե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև ո­րա­կյալ սեր­ մե­րի ու տն­կա­նյու­թի օգ­տա­գոր­ծու­մը: Հա­յաս­տա­նում փոքր ու մի­ջին ջեր­ մոց­նե­րում հա­ճախ բա­վա­րար գի­տե­լիք­ներ չկան՝ բարձ­րո­րակ սոր­տե­րի և սեր­մե­րի ը­նտ­րու­թյան, ի­նչ­պես նաև դրանց ճիշտ օգ­տա­գործ­ման հա­մար: ­Մի­ա­ժա­մա­նակ, ի­նչ­պես փոքր ու մի­ջին, այն­պես էլ խո­շոր ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­մար շատ կար­ևոր է ներ­քին և, հատ­կա­պես, ար­ տա­քին շու­կա­նե­րի պա­հանջ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան մշա­կա­բույ­սե­րի տե­սակ­նե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը: Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­ րը կա­րող են և ան­հրա­ժեշ­տու­թյուն ու­նեն ներդ­նել ներ­քին և մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րում պա­հան­ջարկ վայե­լող և բարձ­րար­ժեք մշա­կա­բույ­սեր՝ բա­ցի լո­լի­կից և վա­րուն­գից, ո­րոնք հա­յաս­տա­նյան ջեր­մոց­նե­րում ար­տադր­վող հիմ ­ն ա­կան (ա­վան­դա­կան) մշա­կա­բույ­սեր են, և ո­րոն­ցով մր­ցու­նա­կու­թյուն ա­պա­հո­վե­լը հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րող­նե­րի հա­մար դժ­վար է տե­ղա­կան և մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րում՝ հատ­կա­պես ջե­ռուց­վող ա­միս­նե­րի ըն­թաց­ քում, 2. Ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գեր. 2015 թվա­կա­նի սկզ­բից ջեր­մո­ցային հա­ մա­լիր­նե­րի ներ­մու­ծու­մը ԱԱՀ-ից ա­զա­տե­լը դրա­կան զար­գա­ցում է, ո­րը կն­պաս­տի ջեր­մո­ցային ո­լոր­տում ներդ­րում ­ն ե­րի ներգ­րավ­մա­նը: Հա­յաս­ տա­նի Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյան շր­ջա­նա­կում մաք­սա­տուր­քի նվա­զե­ցում է նա­խա­տես­վում ծա­ղիկ­նե­րի տն­կա­նյու­թի հա­մար (10%-ից 5%-ը): Սա­կայն ներ­մուծ­ման մաք­սային և տեխ­նի­կա­կան (բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան) հս­կո­ ղու­թյան ըն­թա­ցա­կար­գե­րում դեռ առ­կա են խնդ­րա­հա­րույց կե­տեր, ո­րոնք տն­տես­վա­րող­նե­րին թույլ չեն տա­լիս ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օ­գտ­վել այդ ա­ռա­վե­լու­թյու­նից, ի­նչ­պես նաև պատ­ճա­ռում են լրա­ցու­ցիչ ծախ­սեր ու ժա­ մա­նա­կի կո­րուստ: Դա բարձ­րաց­նում է շու­կա­յում այդ ապ­րանք­նե­րի գնե­ րը և խո­չըն­դո­տում ո­լոր­տում ներդ­րում­ն ե­րի ներգ­րավ­մա­նը: Նկա­տե­լի են մաս­նա­վո­րա­պես հետ­ևյալ խն­դիր­նե­րը. ŽŽ ­Ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րի և հա­մա­լիր­նե­րում օգ­տա­գործ­վող հա­մա­ կար­գե­րի և սար­քա­վո­րում ­ն ե­րի (նե­րա­ռյալ՝ դրանց կցա­մա­սե­րի և պա­ հես­տա­մա­սե­րի) մաք­սային դա­սա­կարգ­ման և ձևա­կեր­պում ­ն ե­րի ան­հս­ տա­կու­թյուն և բար­դու­թյուն. ŽŽ ­Ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րը մի քա­նի խմ­բա­քա­նա­կով ներ­մու­ծե­լու ժա­ մա­նակ մաք­սային ձևա­կեր­պում ­ն ե­րի բար­դու­թյուն. ŽŽ ­Կա­թի­լային ո­ռոգ­ման հա­մա­կար­գե­րի մաք­սային դա­սա­կարգ­ման հետ կապ­ված խն­դիր­ներ. ŽŽ ­Մաք­սա­տուր­քի և սահ­մա­նի վրա ԱԱՀ-ի գան­ձում տն­կի­նե­րի և սա­ծիլ­ նե­րի ներ­մուծ­ման նկատ­մամբ. 3 ŽŽ ­Մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փե­րի բարձ­րա­ցում Ե­ԱՏՄ շր­ջա­նա­կում. Հա­ յաս­տա­նի Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյան շր­ջա­նա­կում նա­խա­տես­վում է (ան­ցու­մային 3-ից 5 տա­րի ժամ ­կ ե­տից հե­տո) բարձ­րաց­նել ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում օգ­տա­գործ­վող մի շարք կար­ևոր ներդ­րանք­նե­րի (օ­րի­նակ՝ ջեր­մոց­նե­րի, բան­ջա­րե­ղե­նի սեր­մե­րի, պա­րար­տա­նյու­թե­րի, թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի) ներ­մուծ­ման մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փե­րը: Մի­ջին և եր­կար հե­ռան­կա­րում, դա կա­րող է հան­գեց­նել շու­կա­յում այդ ապ­րանք­նե­րի գնե­րի բարձ­րաց­մա­նը: 3. Ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի ը­նտ­րու­թյուն. Հա­յաս­տա­նում առ­կա ջեր­մոց­նե­ րի, հատ­կա­պես փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րի մեծ մա­սը հնա­ցած տեխ­նո­լո­ գի­ա­նե­րով է, ին­չը հան­գեց­նում է ցածր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան, ի­նչ­պես նաև է­ներ­գի­այի մեծ կո­րուստ­նե­րի: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին բարձր տեխ­ նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մոց­նե­րի ներդր­ման ա­ճի պայ­ման­նե­րում շատ կար­ևոր է ներդ­րում կա­տա­րել Հա­յաս­տա­նի պայ­ման­նե­րի հա­մար ա­մե­նաար­դյու­ նա­վետ տե­սա­կի ջեր­մոց­նե­րում: Օ­րի­նակ՝ ը­ստ մաս­նա­գի­տա­կան կար­ծի­ քի, ո­րա­կյալ թա­ղան­թա­պատ (ե­րկ­շերտ) ջեր­մոց­նե­րը կա­րող են Հա­յաս­ տա­նում ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ լի­նել, քան ա­պա­կե­պատ ջեր­մոց­նե­րը: Ը­նդ ո­րում՝ թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց­նե­րը ա­ռն­վազն 20-30 տո­կո­սով ա­վե­լի քիչ ներդ­րում են պա­հան­ջում, քան հա­մա­պա­տաս­խան ա­պա­կե­պատ ջեր­մոց­ նե­րը: Ներ­կա­յումս, հա­մաշ­խար­հային ա­ռա­ջա­տար ջեր­մոց ար­տադ­րող­ ներն ա­ռա­ջար­կում են բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան թա­ղան­թա­պատ ի­նչ­պես փոքր, այն­պես ել խո­շոր չա­փե­րի ջեր­մոց­ներ: 4. Ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի կա­դաստ­րային դա­սա­կար­գում. Տն­տես­վա­ րող­նե­րը նշում են, որ կան ան­հս­տա­կու­թյուն­ներ ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի դա­սա­կարգ­ման վե­րա­բե­րյալ ի­րա­վա­կան դրույթ­նե­րում, ին­չի ար­դյուն­քում ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը հան­դի­պում են խն­դիր­նե­րի ո­րոշ հար­ կային ըն­թա­ցա­կար­գե­րի, վար­կեր ձեռք­բե­րե­լու (կապ­ված գրա­վադր­ման հետ) և տն­տես­վար­ման այլ հար­թու­թյուն­նե­րում: 5. ­Փո­ղի մատ­չե­լի­ու­թյուն և ֆի­նան­սա­վոր­ման մի­ջոց­նե­րի առ­կա­յու­թյուն. Ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով հա­գե­ցած ջեր­մոց­նե­րի հիմն­ման և շա­հա­ գործ­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ են եր­կա­րա­ժամ ­կ ետ (ա­ռն­վազն 4-7 տա­րի ժամ ­կ ե­տով) վար­կեր: Հա­յաս­տա­նում գոր­ծա­րար­նե­րի հա­մար դժ­վար է գտ­ նել եր­կա­րա­ժամ ­կ ետ վար­կեր: Վար­կե­րի դժ­վար մատ­չե­լի­ու­թյու­նը, բարձր տո­կո­սադ­րույք­նե­րը և վար­կային պայ­ման­նե­րի ան­հար­մա­րու­թյու­նը լուրջ խան­գա­րող հան­գա­մանք­ներ են ներդ­րում ­ն ե­րի խթան­ման տե­սա­կե­տից: Մատ­չե­լի չեն նաև ֆի­նան­սա­վոր­ման այլ մի­ջոց­ներ, ի­նչ­պի­սին են լի­զին­ գը, ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վո­րու­մը, վար­կային գծե­րի տրա­մադ­րու­մը և այլն: Ը­նդ ո­րում՝ այս խն­դիրն առ­կա է ի­նչ­պես փոքր ու մի­ ջին, այն­ շոր պես էլ խո­ ջեր­մոց­նե­րում: 4 ­Ար­տադ­րա­կան փուլ 6. Է­ներ­գաար­դյու­նա­վե­տու­թյան խն­դիր­ներ. Հա­յաս­տա­նում բո­լոր չա­փե­րի ջեր­մոց­նե­րի գե­րակ­շիռ մա­սը ջե­ռուց­ման հա­մար օգ­տա­գոր­ծում է բնա­ կան գազ: Վեր­ջին չորս տա­րի­նե­րին գա­զի գնի բարձ­րա­ցու­մը մե­ծաց­րել է ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ար­տադ­րա­կան ծախ­սե­րը և, հետ­ևա­բար, թու­լաց­րել նրանց գնային մր­ցու­նա­կու­թյու­նը: Սպաս­վում է, որ 2016 թ-ին գա­զի սա­կագ­նի նվա­զե­ցու­մը կօգ­նի ջեր­մոց­նե­րում նվա­զեց­նե­լու ար­տադ­ րու­թյան ի­նք­նար­ժե­քը: Ո­լոր­տում առ­կա են նաև վար­չա­րա­րա­կան խն­դիր­ ներ գա­զի մա­տա­կա­րար­ման և գա­զի դի­մաց վճա­րում ­ն ե­րի հա­վաք­ման հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում (Հայ­ռուս­գա­զար­դի և տն­տես­վա­րող­նե­րի միջև), ին­չը հան­գեց­նում է ան­հար­կի ծախ­սե­րի և բար­դու­թյուն­նե­րի: Մաս­նա­վո­ րա­պես. ŽŽ ­ջե­ռուց­ման շր­ջա­նի սկզ­բում (եր­բեմն նաև ըն­թաց­քում) Հայ­ռու­գա­զար­ դի կող­մից մեկ ա­մս­վա կան­խավ­ճա­րի պա­հանջ և գան­ձում. ŽŽ Հայ­ռուս­գա­զար­դի կող­մից ջեր­մատ­նե­րի գա­զի մա­տա­կա­րար­ման ան­ ջա­տում (գա­զի դի­մաց չվ­ճար­ման պատ­ճա­ռով), ին­չի հետ­ևան­քով լի­ նում են բեր­քի ցր­տա­հար­ման և ո­չն­չաց­ման դեպ­քեր. ŽŽ տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են նաև, որ ցածր է գա­զի մա­տա­կա­րար­ման ո­րա­կը (ճն­շում, խտու­թյուն, բա­ղադ­րու­թյուն), ին­չի հետ­ևան­քով մե­ծա­ նում է ջե­ռուց­ման հա­մար պա­հանջ­վող գա­զի ծա­վա­լը և, հետ­ևա­բար, ծախ­սը: 7. Ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գեր. Պա­րար­տա­նյու­թե­րի, ի­նչ­պես նաև թու­ նա­քի­մի­կատ­նե­րի (մի­ջա­տաս­պան, սն­կաս­պան և այլ) ներ­մուծ­ման ըն­թա­ ցա­կար­գե­րը բարդ են և ա­վե­լի են բար­դա­ցել Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյու­նից հե­տո, և տն­տես­վա­րող­նե­րին պատ­ճա­ռում են լրա­ցու­ցիչ ծախ­սեր ու ժա­ մա­նա­կի կո­րուստ, ի­նչն ի վեր­ջո բարձ­րաց­նում է շու­կա­յում այդ ապ­րանք­ նե­րի գոր­ծող գնե­րը։ Մաս­նա­վո­րա­պես. ŽŽ ­թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ներ­մուծ­ման տեխ­նի­կա­կան հս­կո­ղու­թյան ըն­թա­ ցա­կար­գը բարդ է և նե­րա­ռում է յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի հա­մար կրկն­վող թույլտ­վու­թյան (լի­ցեն­զի­այի) տրա­մադ­րում, ŽŽ բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հա­վաս­տագր­ման ըն­թա­ցա­կարգ (ին­չը յու­րա­ քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի հա­մար նե­րա­ռում է նմու­շա­ռում և լա­բո­րա­տոր փոր­ձաքն­նու­թյուն): 8. ­Թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի կի­րա­ռու­թյուն. Հա­յաս­տա­նում բարձր է թու­նա­քի­ մի­կատ­նե­րի կի­րառ­ման ա­նար­դյու­նա­վե­տու­թյան հա­ճա­խա­կա­նու­թյու­նը, ին­չը նվա­զեց­նում է ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը (մե­ծաց­նում է ծախ­սե­րը և ցած­րաց­նում բեր­քատ­վու­թյու­նը): Դրա հնա­րա­վոր պատ­ճառ­ներ են թու­նա­ քի­մի­կատ վա­ճա­ռող­նե­րի և օգ­տա­գոր­ծող­նե­րի չի­մա­ցու­թյու­նը դրանց ճիշտ պահ­պան­ման և օգ­տա­գործ­ման մա­սին, թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի գրանց­ման ըն­թա­ցա­կար­գի ո­րոշ ան­կա­տա­րու­թյուն­ներ, ի­նչ­պես նաև շու­կա­յում ան­բա­ րե­խիղճ մր­ցակ­ցու­թյան գոր­ծե­լա­կեր­պե­րը ին­չի ար­դյուն­քում ներ­մուծ­վում 5 ­կ ե­տանց թու­նա­քի­մի­կատ­ներ: Այս խն­դի­ և ի­րաց­վում են ցած­րո­րակ և ժամ րը հատ­ կա­ յած այն առ­ պես սուր է փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րում, չնա­ կա է նաև խո­շոր ջեր­մոց­նե­րում: 9. Գյու­ղար­տադ­րան­քի ան­վտան­գու­թյուն և ո­րակ. Ար­տադ­րան­քի մր­ցու­ նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման և ո­րոշ շու­կա­ներ մուտք ու­նե­նա­լու հա­մար (մաս­նա­վո­րա­պես՝ ԵՄ շու­կա, ի­նչ­պես նաև ան­ցու­մային շր­ջա­նից հե­տո՝ Ե­ԱՏՄ շու­կա, որ­տեղ գոր­ծում են ո­րա­կի և ան­վտան­գու­թյան բարձր պա­ հանջ­ներ) ան­հրա­ժեշտ է բարձ­րաց­նել ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև բա­րե­լա­վել ար­տադ­րան­քի ո­րակն ու ան­վտան­գու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­ րը: Հա­յաս­տա­նյան ջեր­մոց­նե­րում, հատ­կա­պես, փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­ նե­րում դեռևս լայն կի­րա­ռու­թյուն չու­նեն ար­տադ­րու­թյան և հի­գի­ե­նայի մի­ջազ­գայ­նո­րեն ըն­դուն­ված ճիշտ գոր­ծե­լա­կեր­պեր, ի­նչ­պի­սիք ե­ն՝ Global GAP (Good Agriculture Practicе - Գյու­ղատն­տե­սա­կան բա­րե­խիղճ գոր­ծե­ լա­կերպ), մաս­նա­վո­րա­պես, ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան հա­մար, ՄԱԿ-ի՝ Եվ­րո­պայի տն­տե­սա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի (UNECE) մր­գե­րի ու բան­ ջա­րե­ղե­նի շու­կա­յա­հան­ման ստան­դարտ­ներ, ԵՄ-ի մր­գե­րի ու բան­ջա­րե­ ղե­նի շու­կա­յա­հան­ման ստան­դարտ­ներ ու պա­հանջ­ներ, Կո­դեքս ա­լի­մեն­ տա­րի­ու­սի ստան­դարտ­ներ ու պա­հանջ­ներ: Խո­շոր չա­փի ջեր­մոց­նե­րում ար­տադ­րու­թյան պայ­ման­ներն ու հա­մա­կար­գերն ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի բարձ­րա­կարգ են, սա­կայն դրան­ցում նույն­պես լայն կի­րա­ռու­թյուն չու­նեն GAP հա­մա­կար­գե­րը: Փոքր ու մի­ջին տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ար­տադ­րան­քի ո­րակն ու մր­ցու­նա­կու­թյու­նը տու­ժում են նաև սոր­տե­րի ոչ ար­դյու­նա­վետ ը­նտ­րու­թյան և ար­տադ­րան­քի տե­սա­կա­վոր­ման և փա­թե­թա­վոր­ման վրա բա­վա­րար ջանք չներդ­նե­լու պատ­ճա­ռով:­ 10. Ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյուն և ար­տադ­րա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ. Հա­յաս­տա­ նյան ար­տադ­րող­նե­րը գնային մր­ցու­նա­կու­թյամբ զի­ջում են օ­տա­րերկ­րյա մր­ցա­կից­նե­րին (օ­րի­նակ՝ ձմ­ռա­նը Թուր­քի­այից Հա­յաս­տան ներ­մուծ­վում է ա­վե­լի է­ժան լո­լիկ, շու­կա­յում նե­ղե­լով տե­ղա­կան ար­տադ­րու­թյա­նը): Այ­դու­ հան­դերձ, մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման և ար­տա­քին շու­կա­ներ մտ­նե­լու հա­մար այժմ հրա­մա­յա­կան է ի­նք­նար­ժե­քի նվա­զե­ցու­մը և ար­տադ­րո­ղա­ կա­նու­թյան բարձ­րա­ցու­մը: Ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը բարձ­րաց­նե­լուն զու­ գա­հեռ շատ կար­ևոր է նա­խօ­րոք ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նել շու­կա­յա­հան­ման և ի­րաց­ման հար­ցին, այ­սինքն՝ ա­պա­հո­վել, որ ա­վե­լա­ցող ար­տադ­րանքն ի­րաց­ման շու­կա ու­նե­նա: Ի­նք­նար­ժե­քի նվա­զեց­ման և ար­տադ­րո­ղա­կա­ նու­թյան բարձ­րաց­ման հա­մար հար­կա­վոր է կի­րա­ռել, մաս­նա­վո­րա­պես, հետ­ևյալ մի­ջոց­նե­րը. ŽŽ Ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան և ո­րա­կի բարձ­րաց­ման, ի­նչ­պես նաև տար­ վա ըն­թաց­քում չընդ­հատ­վող կամ կարճ ը­նդ­հա­տում ­ն ե­րով ար­տադ­րու­ թյան հա­մար ան­հրա­ժեշտ է ներդ­նել ար­դի բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով հա­գե­ցած ջեր­մոց­ներ և կր­թել տն­տե­սա­վա­րող­նե­րին ու հա­մա­պա­տաս­ խան մաս­նա­գետ­նե­րին: ŽŽ Ինք­նար­ժե­քի նվա­զեց­ման հա­մար կար­ևոր է ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­ 6 կար­գե­րի հնա­րա­վո­րինս պար­զե­ցու­մը (ի­նչ­պես նշ­վել է վեր­ևում), ո­րով կն­վա­զեց­վեն օգ­տա­գործ­վող հում­քի ծախ­սե­րը, նե­րա­ռյալ՝ սեր­մեր և տն­կա­նյութ, պա­րար­տա­նյու­թեր և այլ քի­մի­ա­կան նյու­թեր, ո­ռոգ­ման և այլ հա­մա­կար­գեր և գոր­ծիք­ներ:­ ŽŽ Ար­տադ­րու­թյան և ջեր­մոց­նե­րի կա­ռա­վար­ման ճիշտ տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի և/­կամ գոր­ծե­լա­կեր­պե­րի կի­րա­ռու­թյան մի­ջո­ցով բարձ­րաց­նել ար­տադ­ րո­ղա­կա­նու­թյունն ու նվա­զեց­նել կո­րուստ­նե­րը: Օ­րի­նակ՝ պա­րար­տա­ նյու­թի և բու­ժա­նյու­թե­րի ճիշտ օգ­տա­գոր­ծու­մը, ծախ­սե­րի և ար­տադ­րու­ թյան ա­ճի հնա­րա­վո­րու­թյան ճիշտ գնա­հա­տու­մը և ծրագ­րու­մը: ŽŽ Ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան տե­սա­կե­տից, շատ կար­ևոր է նաև ար­դյու­նա­ վետ շու­կա­յա­վա­րու­թյու­նը: Օ­րի­նակ՝ ծախ­սե­րի նվա­զեց­մա­նը զու­գա­ հեռ, ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը կա­րե­լի է բարձ­րաց­նել նաև մշա­կա­ բույ­սե­րի ը­նտ­րու­թյամբ, այ­սինքն՝ ը­նտ­րել այն­պի­սի մշա­կա­բույ­սեր և այն­պես փա­թե­թա­վո­րել կամ այլ կերպ ներ­կա­յաց­նել դրանք, որ հնա­ րա­ վոր լի­ նի դրանք բարձր գնով վա­ ճա­ռել ի­ պես ներ­ նչ­ պես էլ քին, այն­ ար­տա­քին շու­կա­նե­րում: ŽŽ Հա­յաս­տա­նում բարձ­րա­կարգ (հատ­կա­պես խո­շոր) ջեր­մոց­նե­րի մա­կե­ րե­սը սկ­սել է թա­ փով ա­ճել, սա­ կայն դեռ մնում է փոքր (ը­ հա­ նդ­ նուր մա­ կե­րե­սի 10%): Փոքր ու մի­ջին պարզ ջեր­մոց­նե­րում ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ թյու­նը ցածր է (10-20 կգ/քմ), ի­սկ տար­վա ըն­թաց­քում ար­տադ­րու­թյան ը­նդ­հա­տում ­ն ե­րը եր­կար (4-5 ա­միս), ին­չը նվա­ցեզ­նում է ջեր­մո­ցային տա­րած­քի ը­նդ­հա­նուր տա­րե­կան ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը: Այդ ը­նդ­ հա­տում ­ն ե­րը նվա­զեց­նում են նաև ջեր­մո­ցային ար­տադ­րող­նե­րի մր­ցու­ նա­կու­թյու­նը շու­կա­յում՝ չընդ­հատ­վող մա­տա­կա­րա­րում ա­պա­հո­վե­լու կա­րո­ղու­թյան ա­ռու­մով: 11. Մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­ներ. Մաս­նա­գետ­նե­րի պա­կա­սը ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ճյու­ղի հե­տա­գա զար­գա­ցու­մը սահ­մա­նա­փա­կող ա­մե­նաազ­դե­ցիկ գոր­ծոն­նե­րից մե­կը կա­րող է դառ­նալ, ե­թե շտապ պատ­ շաճ ու­շադ­րու­թյան չար­ժա­նա­նա: Դա նույ­նու­թյամբ վե­րա­բե­րում է բո­լոր չա­փե­րի ջեր­մոց­նե­րին: Շու­կա­յում խիստ կա­րիք կա հատ­կա­պես ջեր­մո­ցի հետ­ևյալ մաս­նա­գետ­նե­րի. ŽŽ ագ­րո­նոմ ­ն եր, ŽŽ ագ­րո­քի­մի­կոս­ներ, ŽŽ հիդ­րո­պո­նի­կայի մաս­նա­գետ­ներ, ŽŽ ­բույ­սե­րի պաշտ­պան­ներ: Մի­ա­ժա­մա­նակ, ան­հրա­ժեշտ է նաև հզո­րաց­նել մարդ­կային կա­րո­ղու­ թյուն­նե­րը՝ GAP և հա­մա­պա­տաս­խան այլ գոր­ծե­լա­կեր­պե­րի, հա­մա­կար­ գե­րի և ստան­դարտ­նե­րի կի­րառ­ման հա­մար: ­Մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման տե­սա­կե­տից շատ կար­ևոր է մե­ծաց­նել և ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ դարձ­նել պե­տու­թյան դե­րը: Ներ­կա­ յում գյու­ղատն­տե­սու­թյան ո­լոր­տում խորհր­դատ­վու­թյան վրա կա­տար­վող 7 պե­տա­կան ծախ­սը շատ փոքր է՝ որ­ևէ շո­շա­փե­լի ար­դյունք ա­պա­հո­վե­լու հա­ մար (397,2 մի­ ոն ՀՀ դրամ կամ մոտ 831 հա­ լի­ զար Ա­ ՄՆ դո­լար, 2016 թվա­կա­նին): Հա­յաս­տա­նում խորհր­դատ­վու­թյուն տրա­մադր­վում է հիմ­ նա­կա­նում Գյու­ղատն­տե­սու­թյան ա­ջակ­ցու­թյան մար­զային կենտ­րոն­նե­րի մի­ջո­ցով, ո­րոնց կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը կա­րիք ու­նեն զգա­լի հզո­րաց­ման, որ­ պես­զի կա­րո­ղա­նան ար­դյու­նա­վե­տո­րեն ի­րա­կա­նաց­նել ի­րենց ա­ռա­քե­լու­ թյու­նը: 12. ­Ճյու­ղային ա­սո­ցի­ա­ցի­ա և կոո­պե­րա­տիվ ­ն եր. Ո­լոր­տում գոր­ծող հիմ­ նա­կան կա­ռույց­նե­րից մե­կը Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան է: Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ա­րա­գաց­ված զար­գա­ցումն իր հետ մատ­րահ­րա­վեր­ներ է բե­րել, ո­րոնց դի­մա­կայե­լու հա­մար Ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան կա­րիք ու­նի իր կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա հզո­րաց­ման: Ներ­կա կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով ա­սո­ցի­ա­ցի­ան չի կա­րող պատ­շաճ ի­րա­կա­ նաց­նել իր ա­ռջև դր­ված խն­դիր­նե­րը: 13. ­Փո­ղի մատ­չե­լի­ու­թյուն և ֆի­նան­սա­վոր­ման մի­ջոց­նե­րի առ­կա­յու­թյուն. Մատ­չե­լի ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րի սա­կա­վու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև ֆի­նան­ սա­կան գոր­ծիք­նե­րի տե­սա­կա­նու փոք­րու­թյու­նը լր­ջո­րեն սահ­մա­նա­փա­ կում են ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան զար­գա­ցու­մը: Տն­տես­վա­րող­ նե­րը, հատ­կա­պես փոքր ու մի­ջին չա­փե­րի ջեր­մոց­նե­րը խն­դիր­ներ ու­նեն ի­նչ­պես բա­վա­րար շր­ջա­նա­ռու մի­ջոց­նե­րի, այն­պես էլ ներդ­րու­մային մի­ ջոց­նե­րի ա­պա­հով­ման ա­ռու­մով: Կար­ևոր է նկա­տել նաև, որ ֆի­նանս­նե­րի սա­կա­վու­թյան կամ ֆի­նան­սա­վոր­ման հետ կապ­ված այլ խն­դիր­նե­րի մի լուրջ մա­սը կապ­ված է տն­տես­վա­րող­նե­րի՝ ֆի­նան­սա­կան կա­ռա­վար­ման թույլ գի­տե­լիք­նե­րի և կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի հետ: Տես նաև վեր­ևի 5-րդ կե­տը: ­Շու­կա­յա­վա­րու­թյուն և ար­տա­հան­ման փուլ­ 14. Ար­տա­հան­ման շու­կա­ներ և ար­տադ­րանք. Ի­նչ­պես նշ­վել է վեր­ևում, նոր շու­կա­ներ մուտք գոր­ծե­լու, ի­նչ­պես նաև ե­ղած ու նոր շու­կա­նե­րում մր­ցու­ նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման ա­ռու­մով կար­ևոր­վում է ճիշտ մշա­կա­բույ­սե­րի ը­նտ­րու­թյունն ու դրանց փա­թե­թա­վո­րու­մը կամ այլ կերպ ներ­կա­յա­ցու­մը: ­ն ա­սի­րու­թյան վրա Ա­նհ­րա­ժեշ­տու­թյուն կա, մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րի ու­սում հիմն­վե­լով, ներդ­նե­լու ներ­քին և մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րում պա­հան­ջարկ վայե­լող և բարձ­րար­ժեք մշա­կա­բույ­սեր: Հարկ է հաշ­ վի առ­ այն մեկ, չնա­ նել, որ մի­ յած ռու­ սա­ կա­նի նման մեծ շու­ կայի վրա կենտ­րո­նա­նա­լը վտան­գա­վոր է: Ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում տե­ղի ու­ նե­ցող կար­ևոր զար­գա­ցում ­ն ե­րը հաս­տա­տում են նման կենտ­րո­նաց­ման վտան­գա­վո­րու­թյու­նը: Ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում գնա­լով ո­ւժգ­նա­նում է մր­ցակ­ցու­թյու­նը, չնա­յած Ռու­սաս­տա­նի դեմ կի­րառ­վող մի­ջազ­գային տն­ տե­սա­կան պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի և Թուր­քի­այից ներ­մու­ծե­լու Ռու­սաս­տա­նի կող­մից վեր­ջերս կի­րառ­վող սահ­մա­նա­փա­կում ­ն ե­րի: Ան­ցած տա­րի Ի­րա­ նի դեմ մի­ջազ­գային տն­տե­սա­կան սահ­մա­նա­փա­կում ­ն ե­րի վե­րա­ցու­մից 8 հե­տո, Ի­րա­նի դե­րը բան­ջա­րե­ղե­նի և մր­գե­րի ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում հա­վա­նա­բար կմե­ծա­նա, ը­նդ ո­րում՝ ի­րա­նա­կան բան­ջա­րե­ղե­նի գնե­րը բա­վա­կա­նին մր­ցու­նակ են: Զու­գա­հե­ռա­բար, ո­ւժգ­նա­նում է նաև այլ ե­րկր­ նե­րի կող­մից ե­կող մր­ցակ­ցու­թյու­նը: Ռու­սաս­տա­նյան ազ­գային ար­ժույ­թի ար­ժեզրկ­ման պայ­ման­նե­րում ա­վե­լի են մե­ծա­նում հա­յաս­տա­նյան ար­տա­ հա­նող­նե­րի ֆի­նան­սա­կան ռիս­կե­րը, և, հետ­ևա­բար, թու­լա­նում նրանց մր­ ցակ­ցային դիր­քե­րը: ­Հաշ­վի առ­նե­լով բան­ջա­րե­ղե­նի և ծաղ­կի hա­յաս­տա­նյան ներ­քին շու­կայի սահ­մա­նա­փա­կու­թյու­նը և հա­գե­ցա­ծու­թյու­նը՝ ջեր­մո­ցային ճյու­ղի զար­ գաց­ման ներ­կա փու­լում շատ կար­ևոր է, որ ջեր­մոց­նե­րի ը­նդ­լայ­նու­մից ա­ռաջ պատ­շաճ ու­շադ­րու­թյուն դարձ­վի ար­տա­հան­ման շու­կա­նե­րի ա­պա­ հով­մա­նը, ի­նչ­պես նաև այդ շու­կա­նե­րում առ­կա պա­հան­ջար­կին հա­մա­պա­ տաս­խան մշա­կա­բույ­սե­րի կամ սոր­տե­րի ա­պա­հով­մա­նը: 15. ­Մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­ներ. Ճյու­ղի հե­տա­գա զար­գաց­ման հա­մար ներ­կա­յումս ան­հրա­ժեշտ է զար­գաց­նել ար­տա­քին շու­կա­նե­րի, դրան­ցում ար­տա­հան­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի, ի­նչ­պես նաև բաշխ­ման ցան­ցե­րի զար­գաց­ման վե­րա­բե­րյալ գի­տե­լիք­ներն ու կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: Մի­ա­ժա­մա­նակ, ար­դյու­նա­վետ շու­կա­յա­հան­ման հա­մար փոքր ու մի­ ջին ար­տադ­րող­նե­րին ան­հրա­ժեշտ է բարձ­րաց­նել գի­տե­լիք­նե­րի մա­կար­ դա­կը, ո­րոնք պա­հանջ­վում են հա­մա­տեղ շու­կա­յա­հան­ման, ի­նչ­պես նաև ա­ռևտ­րի և ապ­րան­քա­փո­խադր­ման լո­գիս­տի­կայի կազ­մա­կերպ­ման հա­ տը): մար (տես՝ 16-րդ կե­ 16. Փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րի ար­տադ­րան­քի հա­մա­տեղ շու­կա­յա­վա­րու­ թյուն. Ար­տա­հան­ման լայն հնա­րա­վո­րու­թյու­նից ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օ­գտ­վե­լու հա­մար փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րը պետք է մի­ա­վո­րեն ի­րենց հզո­րու­թյուն­նե­րը, ի­նչ­պես հում­քի և ներդ­րան­քի ձեռք­բեր­ման, այն­պես էլ ար­տադ­րան­քի ի­րաց­ման գոր­ծում: Հզո­րու­թյուն­նե­րի ար­դյու­նա­վետ մի­ա­ վոր­ման հա­մար տն­տես­վա­րող­նե­րը պետք է բա­րե­լա­վեն ի­րենց գի­տե­լիք­ ներն ու կա­րո­ղու­թյուն­ներն այն­պի­սի հար­ցե­րում, ի­նչ­պի­սիք են. ŽŽ շու­կա­յա­հա­նե­լի և փո­խադ­րաու­նակ սոր­տե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև այդ սոր­տե­րի մի­աս­նա­կան օգ­տա­գոր­ծու­մը տն­տես­վա­րող­նե­րի կող­մից. ŽŽ բա­վա­րար ծա­վա­լի կա­նո­նա­վոր մա­տա­կա­րար­ման կազ­մա­կեր­պու­մը. ŽŽ սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պա­հանջ­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խա­նու­ թյան ա­պա­հո­վու­մը, ŽŽ ­կա­յուն և հա­մա­սեռ ար­տադ­րան­քի ա­պա­հո­վու­մը, այ­սինքն՝ ստան­ դարտ ար­տա­քին տես­քի և ո­րա­կի ա­պա­հո­վու­մը՝ ապ­րանք­նե­րի դա­ սա­կարգ­ման և տե­սա­կա­վոր­ման մի­ջո­ցով, նե­րա­ռյալ՝ ը­ստ չափ­սե­րի, գույ­նի, հա­սու­նու­թյան, պն­դու­թյան կամ փափ­կու­թյան, ŽŽ ս­տան­դարտ փա­թե­թա­վո­րու­մը: 9 17. Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյան հետ կապ­ված խն­դիր­ներ և հնա­րա­վո­րու­ թյուն­ներ. 2015թ. հուն­վա­րի 1-ից Հա­յաս­տանն ան­դա­մակ­ցել է Եվ­րա­ սի­ա­կան տն­տե­սա­կան մի­ու­թյա­նը (Ե­ԱՏՄ), ին­չը ար­տա­հան­ման հնա­ րա­վո­րու­թյուն­նե­րի սպաս­վող բա­րե­լավ­ման հետ մեկ­տեղ բե­րել է նաև ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ո­րոշ փո­փո­խու­թյուն­ներ և ա­նո­րո­շու­թյուն: Տն­տես­վա­ րող­նե­րը հա­ճախ տե­ղ յակ չեն, թե ի­նչ­պի­սի փո­փո­խու­թյուն­ներ են տե­ղի ու­նե­ցել կամ ի­նչ է ի­րենց սպա­սում ռու­սաս­տա­նյան կամ այլ Ե­ԱՏՄ շու­կա ար­տա­հա­նե­լիս: ­Մեկ տար­վա ան­ցու­մային ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նից հե­տո փո­փո­խու­թյուն­ներ կլի­նեն դե­պի Ե­ԱՏՄ ար­տա­հան­ման ըն­թա­ցա­կար­գում և գյու­ղատն­տե­սա­ կան ար­տադ­րու­թյան նկատ­մամբ պա­հանջ­նե­րում, մաս­նա­վո­րա­պես. ŽŽ ­հա­վաս­տագ­րե­րի տրա­մադր­ման ըն­թա­ցա­կար­գում ներ­կա­յումս հա­ վաս­տագ­րեր պա­հանջ­վում են ներ­մուծ­վող և ար­տա­հան­վող ար­տադ­ րան­քի յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի հա­մար,­ ŽŽ ի լրումն բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հա­վաս­տագր­ման, ար­տա­հան­վող բան­ջա­րե­ղե­նի և ծա­ղիկ­նե­րի նկատ­մամբ կներ­կա­յաց­վի լրա­ցու­ցիչ պար­տա­դիր սա­նի­տա­րա­կան հա­վաս­տագ­րում (ին­չը են­թադ­րում է նաև հա­մա­պա­տաս­խան փաս­տաթղ­թային պա­հանջ­ներ),­ ŽŽ ար­տա­հա­նե­լիք ար­տադ­րան­քին կներ­կա­յաց­վեն սնն­դամ­թեր­քի ան­ վտան­գու­թյան ա­վե­լի խիստ պա­հանջ­ներ, մաս­նա­վո­րա­պես՝ ար­տադ­ րու­թյան մեջ HACCP հա­մա­կար­գի (Վ­տան­գի վեր­լու­ծու­թյան և հսկ­ման կրի­տի­կա­կան կե­տե­րի հա­մա­կարգ) ներդր­ման պար­տա­դիր պա­հանջ:­ Այս փո­փո­խու­թյուն­նե­րի կա­տա­րու­մը ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րող­նե­րից կպա­հան­ջի ար­տադ­րու­թյան մեջ ան­վտան­գու­թյան նոր հա­մա­կար­գե­րի ներդ­րում կամ ե­ղա­ծի կա­տա­րե­լա­գոր­ծում, ի­նչն իր հեր­թին կպա­հան­ջի դրա­մա­կան ներդ­րում և աշ­խա­տա­կազ­մի վե­րա­պատ­րաս­տում: Դա հատ­ կա­պես դժ­վար կլի­նի ի­րա­կա­նաց­նել փոքր ու մի­ջին տն­տե­սա­վա­րող­նե­ րին: 18. ­Փո­խադ­րա­մի­ջոց­ներ. Հա­յաս­տա­նում տն­տես­վա­րող­նե­րը դժ­վա­րու­թյուն­ ներ են ու­նե­նում բեռ­նա­տար­նե­րի պա­կա­սի պատ­ճա­ռով, հատ­կա­պես ա­մառ­վա շր­ջա­նում, ե­րբ հա­սու­նա­նում է նաև բաց հո­ղի բեր­քը, և ար­տա­ հան­ման ծա­վալ­նե­րը ա­ճում են: Այդ շր­ջա­նում բարձ­րա­նում են նաև բեռ­ նա­փո­խադր­ման գնե­րը: Բեռ­նա­տար­նե­րի պա­կա­սը հա­ճախ լրաց­վում է ռու­սաս­տա­նյան կամ վրաս­տա­նյան բեռ­նա­տար­ներ վար­ձե­լու մի­ջո­ցով:­ 19. Ար­տա­հան­ման ըն­թա­ցա­կար­գեր. Ար­տա­հան­ման ո­րոշ ըն­թա­ցա­կար­գեր տն­տես­վա­րող­նե­րին պատ­ճա­ռում են լրա­ցու­ցիչ ծախ­սեր ու ժա­մա­նա­կի կո­րուստ, ի­նչն ի վեր­ջո նվա­զեց­նում է նրանց մր­ցու­նա­կու­թյու­նը ար­տա­քին շու­կա­նե­րում: Մաս­նա­վո­րա­պես՝ ŽŽ Վ­րաս­տան-Ռու­սաս­տան սահ­մա­նի Լար­սի ան­ցա­կե­տի հատ­ման և մաք­ սային ձևա­կեր­պում ­ն ե­րի բարդ և ան­կան­խա­տե­սե­լի ըն­թա­ցա­կար­գեր (ո­րոնք նե­րա­ռում են նաև ոչ պաշ­տո­նա­կան «­դյու­րի­նաց­ման վճար­ներ»):­ 10 ŽŽ Ար­տա­հան­ված ապ­րանք­նե­րի նկատ­մամբ ԱԱՀ կի­րա­ռե­լու հետ կապ­ ված ո­րոշ խնդ­րա­հա­րույց ըն­թա­ցա­կար­գեր: Բ. ­Կար­ճա­ժամ ­կ ետ և միջ­նա­ժամ­կ ետ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ ­Կար­ճա­ժամ ­կ ետ (12-18 ա­միս)­ 1. Անհ­րա­ժեշտ է ի­րա­կա­նաց­նել գա­զի մա­տա­կա­րար­ման հետ կապ­ված խն­ դիր­նե­րի (մաս­նա­վո­րա­պես, Հայ­ռու­գա­զար­դի կող­մից կան­խավ­ճար­նե­ րի պա­հան­ջը, և գա­զի մա­տա­կա­րար­ման ան­ջա­տու­մը ցուրտ ե­ղա­նա­կին) ման­րա­մասն ու­սում ­ն ե­րի մշա­կում: Ա­ռա­ջարկ­վող ­ն ա­սի­րու­թյուն և լու­ծում լու­ծում ­ն եր են, մաս­նա­վո­րա­պես. (ա) գործ­նա­կա­նում գա­զի կան­խավ­ճա­ րի պա­հան­ջի վե­րա­ցում Հայ­ռուս­գա­զար­դի կող­մից, (բ) գա­զի դի­մաց վճա­ րում ­ն ե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ճկուն մե­խա­նիզ­մի մշա­կում, ո­րը հաշ­վի կառ­նի ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան պար­բե­րաշր­ջա­նը (սե­զո­նայ­նու­թյու­նը), (գ) գա­զի ո­րա­կի վե­րահս­կո­ղու­թյան ար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձ­րա­ցու­մը: Զու­գա­հե­ռա­բար, շատ կար­ևոր է աշ­խա­տել ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­ նե­րում այ­լընտ­րան­քային է­ներ­գի­այի օգ­տա­գործ­ման և է­ներ­գախ­նայող տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի և գոր­ծե­լա­կեր­պե­րի ներդր­ման ո­ւղ­ղու­թյամբ (լ­րա­ցու­ ցիչ տե­ղե­կու­թյան հա­մար տես նաև միջ­նա­ժամ ­կ ետ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րի բա­ժի­նը ստորև՝ 12-րդ կետ): 2. Ճյու­ղի հե­տա­գա զար­գաց­ման հա­մար ներ­կա­յումս խիստ ան­հրա­ժեշտ է հաս­ցե­ագ­րել մաս­նա­գետ­նե­րի պա­կա­սի հար­ցը. Հաշ­վի առ­նե­լով, որ Ագ­ րա­րային հա­մալ­սա­րա­նի կող­մից ծրագ­րի մշա­կու­մը կա­րող է եր­կար ժա­ մա­նակ պա­հան­ջել, հար­կա­վոր է հնա­րա­վո­րինս ա­րագ մշա­կել մաս­նա­ գի­տա­կան կր­թա­կան մո­դուլ­ներ (ո­լոր­տում գոր­ծող հա­մա­պա­տաս­խան մաս­նա­գի­տա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի հետ հա­մա­տեղ) և կազ­մա­կեր­ պել տեխ­նի­կա­կան բարձ­րա­կարգ մաս­նա­գետ­նե­րի պատ­րաս­տում հետ­ ևյալ ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րով­ ŽŽ ագ­րո­նոմ, ŽŽ ագ­րո­քի­մի­կոս, ŽŽ հիդ­րո­պո­նի­կայի մաս­նա­գետ, ŽŽ ­բույ­սե­րի պաշտ­պա­նու­թյան մաս­նա­գետ: 3. ­Ճյու­ղի հե­տա­գա զար­գաց­ման հա­մար հարկ է զար­գաց­նել տն­տես­վա­րող­ նե­րի շր­ջա­նում (հատ­կա­պես փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րում) ար­տադ­րա­ կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի, ար­տա­քին շու­կա­նե­րի, դրան­ցում ար­տա­հան­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի, ի­նչ­պես նաև բաշխ­ման ցան­ցե­րի կազ­մա­կերպ­ ման վե­րա­բե­րյալ գի­տե­լիք­ներն ու կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես. ŽŽ Ար­դի ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­ներ և դրա­նում օգ­տա­գործ­վող հա­մա­կար­ գեր և պա­ րա­ ներ, գա­ ŽŽ ­Ջեր­մո­ցային բու­սա­բու­ծու­թյան ար­դի բարձր ար­տադ­րո­ղա­կան տեխ­ նո­լո­գի­ա­ներ, 11 ŽŽ ­Պա­րար­տա­նյու­թե­րի և թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ճիշտ ը­նտ­րու­թյուն և ճիշտ օգ­տա­գոր­ծում, ŽŽ Մ­շա­կա­բույ­սե­րի, սոր­տե­րի և սեր­մե­րի ճիշտ ը­նտ­րու­թյուն,­ ŽŽ Ար­տադ­րան­քի տե­սա­կա­վո­րում, փա­թե­թա­վո­րում, պա­հես­տա­վո­րում և փո­խադ­րում, ŽŽ ­Շու­կա­յա­վա­րու­թյուն և մա­տա­կա­րար­ման շղ­թայի կա­ռա­վա­րում, ŽŽ Սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան և ո­րա­կի կա­ռա­վար­ման պատ­շաճ գոր­ծե­լա­կեր­պեր (GAP): 4. ­Ներդ­րում ­ն ե­րի և ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան և ար­տա­հան­ման ֆի­նան­ սա­վոր­ման մե­խա­նիզմ ­ն ե­րի մշա­կում և օգ­տա­գոր­ծում. (ա) եր­կա­րա­ժամ­ կետ (մինչև 7 տա­րի ժամ ­կ ե­տով) վար­կե­րի մատ­չե­լի­ու­թյուն, (բ) լի­զին­գի ար­դյու­նա­վետ մե­խա­նիզմ ­ն ե­րի և ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ներդ­րում, (գ) ներդ­ րու­մային և այլ ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վո­րում, (դ) վար­կային գծե­րի տրա­ մադ­րում, (ե) ար­տադ­րու­թյան և ար­տա­հան­ման ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն: Ներդ­րում ­ն ե­րի խթան­ման ա­ռու­մով շատ կար­ևոր է, մաս­նա­վո­րա­պես, մշա­կել ֆի­նան­սա­վոր­ման և ա­պա­հո­վագ­րու­թյան այն­պի­սի ճկուն մե­խա­ նիզմ ­ն եր, ո­րոնք հաշ­վի կառ­նեն ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան պար­բե­ րաշր­ջա­նը (սե­զո­նայ­նու­թյու­նը) և այլ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը: ­Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տում ներդ­րում ­ն ե­րի խթան­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ար­դյու­նա­վետ մի­ջոց կա­րող է լի­նել հա­տուկ մշակ­ված պայ­ման­նե­րով ներդ­րու­մային վար­կե­րի և դրա­մաշ­նորհ­նե­րի ա­ռա­ջար­կը՝ բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մոց­նե­րի հիմն­ման, է­ներ­գաար­դյու­նա­վետ տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ներդր­ման, ի­նչ­պես նաև օ­ժան­դակ են­թա­կա­ռույց­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես՝ սառ­նա­րա­նային պա­հեստ­նե­րի և ապ­րանք­նե­րի տե­սա­ կա­վոր­ման, փա­թե­թա­վոր­ման կամ այլ մշակ­ման ար­տադ­րա­մա­սե­րի զար­ գաց­ման հա­մար: Այդ շր­ջա­նա­կում շատ կար­ևոր է պատ­շաճ ա­ջակ­ցու­թյուն տրա­մադ­րել տն­ տես­վա­րող­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյա­նը (կոո­պե­րա­տիվ ­ն ե­րի կամ ա­սո­ցի­ ա­ցի­այի ձևով), ո­րն ո­ւղղ­ված է ար­տադ­րան­քի ստան­դարտ, բարձր ո­րա­կի և ան­վտան­գու­թյան ա­պա­հով­մա­նը՝ ել­նե­լով շու­կայի, հատ­կա­պես ար­տա­ հան­ման շու­կա­նե­րի կող­մից թե­լադր­վող պա­հանջ­նե­րից: Դրան կա­րող է, մաս­նա­վո­րա­պես, նպաս­տել փոքր և մի­ջին մասշ­տա­բի բեր­քի կու­տակ­ման և տե­սա­կա­վոր­ման տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հիմ­ն ադր­մանն ա­ջակ­ցե­լը:­ 5. Օ­րենսդ­րա­կան դաշ­տի հս­տա­կե­ցում ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի, ջեր­մո­ ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան սահ­մա­նում­ն ե­րի կամ դա­սա­կարգ­ման և դրանց հետ կապ­ված հար­կային ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ա­ռու­մով:­ Որ­պես­զի տն­տես­վա­րող­նե­րը կա­րո­ղա­նան ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օ­գտ­վել ներդ­րում­ն ե­րի հա­մար կա­ռա­վա­րու­թյան սահ­մա­նած ար­տո­նու­թյուն­նե­րից կամ հա­տուկ ըն­թա­ցա­կար­գե­րից, հար­կա­վոր է պատ­շաճ աշ­խա­տանք­ ներ տա­նել տն­տես­վա­րող­նե­րի շր­ջա­նում ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան բարձ­րաց­ ման և բա­ցատ­րա­կան աշ­խա­տանք­ներ տա­նե­լու (օ­րի­նակ, մաք­սային 12 և հար­կային ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ար­տո­նու­թյուն­ներ վե­րա­բե­րյալ, ո­րոնք սահ­ման­վել են կա­ռա­վա­րու­թյան 1118-Ն, 1119-Ն և այլ ո­րո­շում ­ն ե­րով, «­Կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի և ան­հատ ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի կող­մից ներ­մուծ­ վող՝ ակ­ցի­զային հար­կով հարկ­ման ոչ են­թա­կա այն ապ­րանք­նե­րի ցան­կը հաս­տա­տե­լու մա­սին» ՀՀ օ­րեն­քով, ո­րոնց ներ­մու­ծումն ա­զատ­ված է ա­վե­ լաց­ված ար­ժե­քի հար­կից): 6. ­Ներ­մուծ­ման և ար­տա­հան­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի լրա­ցու­ցիչ ման­րա­մաս­ ­ն ա­սի­րու­թյուն, դրանց պար­զե­ցում և դյու­րի­նա­ցում, մաս­նա­ նե­րի ու­սում վո­րա­պես. ŽŽ ­Ջեր­մոց­նե­րի և ար­տադ­րու­թյան մեջ օգ­տա­գործ­վող կա­ռույց­նե­րի, հա­ մա­կար­գե­րի, սար­քե­րի և այլ ապ­րանք­նե­րի դա­սա­կարգ­ման ե­ղա­նակ­ նե­րի և ըն­թա­ցա­կար­գե­րի բա­րե­լա­վում և պար­զե­ցում, ŽŽ ­Ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րի ներ­մուծ­ման հա­մար հա­մա­պա­տաս­խան մաք­սային ձևա­կերպ­ման ըն­թա­ցա­կար­գի մշա­կում՝ հաշ­վի առ­նե­լով այդ ո­լոր­տի և ապ­րան­քի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը, ŽŽ ԱԱՀ-ի կի­րառ­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի հս­տա­կե­ցում և պար­զե­ցում (հաշ­ վի առ­նե­լով Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյան հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րը. օ­րի­նակ՝ հար­կա­վոր է վե­րա­նայել ըն­թա­ցա­կար­գերն այն­պես, որ հա­ յաս­տա­նյան ար­տա­հա­նող­նե­րը չտու­ժեն կամ չպատժ­վեն, ե­րբ նրանց ռու­սաս­տա­նյան գոր­ծըն­կերն ու­շաց­նում է ԱԱՀ-ի վճա­րու­մը Ռու­սաս­ տա­նում), ŽŽ ­Պա­րար­տա­նյու­թե­րի, թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի և այլ նյու­թե­րի նկատ­մամբ կի­րառ­վող բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հս­կո­ղու­թյան, ի­նչ­պես նաև լի­ցեն­ զի­ա­նե­րի կամ թույլտ­վու­թյուն­նե­րի տրա­մադր­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի պար­զե­ցում:­ 7. Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյու­նից բխող գոր­ծա­րար հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի ի­րա­գործ­ման, ի­նչ­պես նաև ըն­թա­ցա­կար­գե­րի և պա­հանջ­նե­րի հնա­րա­վոր ա­նո­րո­շու­թյան և խն­դիր­նե­րի նվա­զեց­ման նպա­տա­կով ու­սում ­ն ա­սի­րու­ թյան ի­րա­կա­նա­ցում, պե­տա­կան ու մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի ներ­կա­յա­ցու­ ցիչ­նե­րի ի­րա­զե­կում: Մաս­նա­վո­րա­պես, Ե­ԱՏՄ շու­կա­յում ար­տա­հան­ման և ներ­մուծ­ման մաք­սային և տեխ­նի­կա­կան հս­կո­ղու­թյան ըն­թա­ցա­կար­գե­րի և այլ հա­րա­կից հար­ցե­րի վե­րա­բե­րյալ: 8. ­Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տում ճյու­ղային կազ­մա­կեր­պու­ թյուն­նե­րի և կոո­պե­րա­ցի­այի հզո­րա­ցում, որ­պես­զի դրանք կա­րո­ղա­նան ար­դյու­նա­վե­տո­րեն հաս­ցե­ագ­րել ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ա­րա­ գաց­ված զար­գա­ցու­մից բխող պա­հանջ­նե­րը: Հզո­րաց­ման կա­րիք ու­նի մաս­նա­վո­րա­պես Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան: ­Ջեր­մո­ցային ո­լոր­տում տն­տես­վա­րող­նե­րի միջև հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան (կոո­պե­րա­ցի­այի) խթա­նու­մը կար­ևոր է, մաս­նա­վո­րա­պես, ար­տադ­րան­քի ան­վտան­գու­թյան և ո­րա­կի ստան­դարտ­նե­րի սահ­ման­ման և դրանց կա­ տար­ման, ի­նչ­պես նաև ար­տադ­րան­քի՝ ար­տա­հան­ման հա­մար կու­տակ­ ման և փա­թե­թա­վոր­ման հա­մար: 13 9. Ար­տա­հան­ման շու­կա­նե­րի բազ­մա­զա­նեց­ման նպա­տա­կով Ռու­սաս­տա­նից բա­ցի այլ շու­կա­նե­րի ու­սում­ն ա­սի­րու­թյուն՝ այդ շու­կա­ներ մուտք գոր­ծե­լու հա­մար, և քայ­լե­րի ձեռ­նար­կում այդ շու­կա­ներ մտ­նե­լու հա­մար: Այդ ա­ռու­ մով, հա­յաս­տա­նյան տն­տես­վա­րող­նե­րը պատ­շաճ ու­շադ­րու­թյուն պետք է դարձ­նեն ի­րենց ար­տադ­րու­թյան մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման վրա, ի­նչ­պես ի­նք­նար­ժե­քի նվա­զեց­ման, այն­պես էլ ար­տադ­րան­քի տե­սա­կա­նու և ո­րա­կի ա­ռու­մով: 10. ­Մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման տե­սա­կե­տից շատ կար­ևոր է զգա­լի­ո­րեն մե­ծաց­նել և ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ դարձ­նել պե­տու­թյան ծախ­ սե­րը և դե­րը՝ խորհր­դատ­վու­թյան տրա­մադր­ման և գի­տե­լի­քի տա­րած­ման գոր­ծում:­ 11. Ար­տա­հան­ման ա­ջակ­ցու­թյան խորհր­դի կող­մից ար­տա­հան­ման ա­ջակ­ցու­ թյուն ստա­նա­լու նպա­տա­կով (ՀՀ Վար­չա­պե­տի՝ 2016թ. հուն­վա­րի 13-ի թիվ 5-Ա ո­րոշ­մամբ) սահ­ման­ված գե­րա­կա ար­տադ­րանք­նե­րի ցան­կում ը­նդ­գր­ կել միրգ ու բան­ջա­րե­ղե­նը: ­կ ետ (18 ա­միս – 3 տա­րի) ­Միջ­նա­ժամ 12. Կար­ևոր է բարձ­րաց­նել ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում է­ներ­գաար­ դյու­նա­վե­տու­թյու­նը՝ ար­դի­ա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րառ­ման մի­ջո­ցով: Է­ներ­գաար­դյու­նա­վե­տու­թյան ա­պա­հո­վու­մը կեն­սա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րան­քի մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման տե­ սա­կե­տից: Է­ներ­գաար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձ­րաց­ման հա­մար հնա­րա­ վոր մի­ջոց­ներ են, օ­րի­նակ՝ ա) գա­զից բա­ցի այ­լընտ­րան­քային է­ներ­գի­այի աղ­բյուր­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­ պես, ա­րե­գակ­նային է­ներ­գի­այի կամ ըն­դեր­քի ջեր­մային է­ներ­գի­այի օգ­ տա­գոր­ծու­մը, ո­րը կա­րող է օգ­նել նվա­զեց­նե­լու ջե­ռուց­ման ծախ­սե­րը, բ) բարձր ար­դյու­նա­վե­տու­թյամբ և խնայո­ղա­կան ջե­ռուց­ման և հո­վաց­ման հա­մա­կար­գե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը ջեր­մոց­նե­րում, գ) ­բարձր է­ներ­գախ­նայո­ղու­թյամբ ջեր­մոց­նե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը, ի­նչ­պի­սիք են օ­րի­նակ՝ ե­րկ­շերտ և օ­դով լց­ված թա­ղան­թով ջեր­մոց­նե­րը, ո­րոնք ու­ նեն բարձր է­ներ­գախ­նայո­ղու­թյուն, դ) է­ներ­գախ­նայող լու­սա­վոր­ման և այլ սար­քա­վո­րում ­ն ե­րի կի­րա­ռու­թյու­նը ջեր­մոց­նե­րում:­ Է­ներ­գախ­նայո­ղու­թյան տե­սա­կե­տից, ար­դա­րաց­ված կա­րող է լի­նել նաև ջե­ռուց­ման և է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի հա­մակց­ված (ՋԷՀ) հա­մա­կար­գե­րի (մի­ ջազ­գային աս­պա­րե­զում նման հա­մա­կար­գե­րը կոչ­վում են Combined Heat and Power (CHP) Systems) ներդր­ման և օգ­տա­գործ­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­ նե­րի դի­տար­կու­մը ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում (հատ­կա­պես, խո­շոր տեխ­նո­լո­գի­ա­պես հա­գե­ցած տն­տե­սու­թյուն­նե­րում):­ Այ­լընտ­րան­քային և է­ներ­գախ­նայող տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ներդր­ման խթան­ ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ար­դյու­նա­վետ մի­ջոց կա­րող է լի­նել հա­տուկ 14 մշակ­ված պայ­ման­նե­րով ներդ­րու­մային վար­կե­րի և/­կամ դրա­մաշ­նորհ­նե­ րի տրա­մադ­րու­մը՝ դրանց ներդր­ման հա­մար: 13. Կար­ևոր է մշա­կել և ի­րա­կա­նաց­նել ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տում ներդ­րում­ն ե­րի խթան­ման ծրա­գիր, ի­նչ­պես ջեր­մոց­նե­րի հիմն­ ման, այն­պես էլ օ­ժան­դակ են­թա­կա­ռույց­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես՝ սառ­նա­ րա­նային պա­հեստ­նե­րի, զար­գաց­ման հա­մար: 14. ­Հա­յաս­տա­նի Ագ­րա­րային հա­մալ­սա­րա­նում (կամ մեկ այլ ու­սում ­ն ա­կան հաս­տա­տու­թյու­նում) ան­հրա­ժեշտ է մշա­կել և ներդ­նել հա­մա­պա­տաս­խան կր­թա­կան ծրագ­րեր՝ ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ճյու­ղի հա­մար պա­հանջ­վող բարձ­րա­կարգ մաս­նա­գետ­ներ պատ­րաս­տե­լու հա­մար: 15. Կար­ևոր է ա­պա­հո­վել տե­ղա­կան տն­կա­նյու­թի և սեր­մե­րի ար­տադ­րու­թյան կենտ­րոն­նե­րի ստեղ­ծում և զար­գա­ցում: 16. Հարկ է մի­ջոց­ներ ձեռ­նար­կել ո­ւղղ­ված դե­պի Ե­ԱՏՄ շու­կա­ներ ար­տա­հան­ ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի պար­զեց­մա­նը և նոր պա­հանջ­նե­րին ու ըն­թա­ցա­ կար­գե­րին սա­հուն ան­ցմա­նը, մաս­նա­վո­րա­պես. ŽŽ ­մեկ տար­վա ան­ցու­մային շր­ջա­նից հե­տո, սնն­դամ­թեր­քի և սա­նի­տա­ րա­կան ան­վտան­գու­թյան հս­կո­ղու­թյան նոր պա­հանջ­նե­րին և ըն­թա­ ցա­կար­գե­րին սա­հուն ան­ցնե­լու և դրան­ցից բխող հնա­րա­վոր դժ­վա­ րու­թյուն­նե­րը նվա­զեց­նե­լուն կամ վե­րաց­նե­լուն ո­ւղղ­ված մի­ջոց­նե­րի ձեռ­նար­կում. ŽŽ ­Դե­պի Ե­ԱՏՄ շու­կա­ներ (մաս­նա­վո­րա­պես՝ Ռու­սաս­տան) ար­տա­հան­ ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի վե­րա­բե­րյալ հս­տակ և պարզ ու­ղե­ցույց­նե­րի մշա­կում տն­տես­վա­րող­նե­րի հա­մար. ŽŽ ­Լար­սի սահ­մա­նային կե­տում ըն­թա­ցա­կար­գի պար­զու­թյան և հս­տա­ կու­թյան պահ­պան­ման հար­ցե­րով շա­րու­նա­կա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­ թյուն և հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րի ձեռք­բե­րում ռու­սա­կան ու վրա­ցա­կան կող­մե­րի հետ. ŽŽ ­Լար­սով ան­ցնող ու­ղուց բա­ցի ար­տա­հան­ման կամ ներ­մուծ­ման այլ ու­ ղի­նե­րի հատ­կո­րո­շում, և դրանց շա­հա­գործ­ման հա­մար հա­մա­պա­տաս­ խան մի­ջո­ցա­ռում ­ն ե­րի ձեռ­նար­կում (օ­րի­նակ՝ Սև ծո­վով փո­խադր­ման ու­ղի­նե­րի ար­դյու­նա­վետ շա­հա­գործ­ման հա­մար): 15 ­ՋԵՐ­ՄՈ­ՑԱՅԻՆ ԳՅՈՒ­ՂԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱՆ­ՔԻ ՄԱ­ՏԱ­ԿԱ­ՐԱՐ­ՄԱՆ ՇՂ­ԹԱՅԻ ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ ­Քար­տե­զագր­ման հա­մար շղ­թան ու դրա ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը դի­տարկ­ վում են գոր­ծա­րա­րու­թյան տե­սան­կյու­նից, մաս­նա­վո­րա­պես, սերմ և այլ հումք ար­տադ­րող­նե­րի կամ ներ­մու­ծող­նե­րի, ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն վա­րող­ նե­րի, ար­տա­հա­նող­նե­րի, ման­րա­ծախ ու մե­ծա­ծախ վա­ճառ­քի կե­տե­րի, վե­ րամ­շա­կող­նե­րի, փո­խադ­րող­նե­րի և այլն: Ար­տա­հան­ման շղ­թան նե­րա­ռում է ի­նչ­պես մինչ ար­տադ­րա­կան, այ­սինքն՝ հումք և հա­մա­պա­տաս­խան թույլտ­վու­ թյուն­ներ ձեռք­բե­րե­լու (կամ ներ­մու­ծե­լու) օ­ղակ­նե­րը, այն­պես էլ հե­տար­տադ­ րա­կան օ­ղակ­նե­րը, ի­նչ­պի­սիք ե­ն՝ ապ­րանք­նե­րի փո­խադ­րու­մը, փա­թե­թա­վո­ րու­մը, պա­հես­տա­վո­րու­մը և ար­տա­հան­ման հետ կապ­ված ըն­թա­ցա­կար­գե­րը: Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րան­քի ար­տա­հան­ման շղ­թայի գծան­կա­րը տես՝ 8-րդ պատ­կե­րում: 1. Ո­ԼՈՐ­ՏԻ ՎԵ­ՐԱ­ԲԵՐՅԱԼ ՀԱ­ԿԻՐՃ ՏՎՅԱԼ­ՆԵՐ Ջեր­մո­ցային գյու­ղատն­տե­ Ջերմատների մակերեսը, հա սա­կան ար­տադ­րու­թյու­նը Հա­ յաս­տա­նում ար­տադ­րու­թյան, 1400 ի­նչ­պես նաև ար­տա­հան­ման ա­ճի 1220 1200 մեծ նե­րուժ ու­նե­ցող և ներդ­րում­ նե­րի հա­մար հե­տաքր­քիր ու գրա­ 1000 վիչ ճյու­ղե­րից մեկն է: Այն դրս­ ևո­ րել և շա­րու­նա­կում է դրս­ևո­րել 800 763.6 զար­ գաց­ման բարձր տեմպ ու 640 շա­հու­թա­բե­րու­թյուն: Ճյու­ղի զար­ 600 գա­ցու­մը հատ­կա­պես մեծ թափ է 510 ստա­ ցել վեր­ջին չորս-հինգ տա­ 400 րի­նե­րի ըն­թաց­քում: 2016թ. հու­լի­սի 1-ի դրու­թյամբ 200 39 Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող ջեր­մո­ 0 ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ը­նդ­ 2011 2003 1. Աղբյուր՝ 2014 2015 2016 Պատկեր ՀՀ Գյուղատնտեսության հա­նուր տա­րած­ քը 1220 հա էր:4 նախարարություն Ը­ րում, կար­ նդ ո­ ևոր է նշել, որ չորս տա­րի ա­ռաջ ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը զբա­ղեց­նում է­ին ըն­դա­մե­ նը 500 հա տա­ րածք (Պատ­ կեր 1): 4 Ըստ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության օպերատիվ տվյալների: Աղբյուր՝ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության պաշտոնական կայք՝ http://minagro.am (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. սեպտեմբերի 23-ին): 16 Մեծ թա­փով ա­ճում են այդ ո­լոր­տում կա­տար­վող ներդ­րում ­ն ե­րը:5 Հիմն­ վել և հիմն­վում են ար­դի ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով (մաս­նա­վո­րա­պես, հո­լան­դա­կան և ֆրան­սի­ա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով) հա­գե­ցած ջեր­մոց­ներ, ո­րոնք բե­րում են նաև բարձր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյուն և բարձր ո­րակ: 2016թ. կե­սի դրու­թյամբ նո­րա­գույն տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով ջեր­մոց­նե­րի մա­կե­րե­սը կազ­ մում է 100 հա: Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի գյու­ղար­տադ­րան­քի ծա­վալ­նե­րի վե­րա­ բե­րյալ տվյալ­ներ առ­կա չեն: Ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան ա­ռանձ­նաց­ված պաշ­տո­նա­կան վի­ճա­կագ­րու­թյուն չի վար­վում: 1.1 ­Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ճյու­ղի հա­մա­ռոտ վեր­լու­ծու­թյուն ՈՒ­ԺԵՂ ԿՈՂ­ՄԵՐ ԹՈՒՅԼ ԿՈՂ­ՄԵՐ �  Ար­ևային օ­րե­րի մեծ թիվ, �  Ագ­րո­նոմ ­ն ե­րի, բույ­սե­րի պաշտ­պան­նե­ ին­ չը թույլ է տա­ լիս ա­վե­ լի շատ րի և ջեր­մո­ցի այլ մաս­նա­գետ­նե­րի խիստ բերք ստա­ նալ և ա­վե­ լի շատ մա­ պա­կաս տա­կա­րա­րում ա­պա­հո­վել­ �  Կր­թա­կան հա­մա­կար­գի ան­կա­րո­ղու­ �  Ար­ևի ճա­ռա­գայթ­ման ո­ւժգ­ թյուն՝ ո­րա­կյալ մաս­նա­գետ­ներ պատ­րաս­ նու­թյուն տե­լու � ­Հայ­կա­կան բան­ջա­րե­ղե­նի � ­Ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի բար­ և մր­ գի բարձր համ­ բավ Ռու­ դու­թյուն սաս­տա­նում և Ա­ՊՀ այլ ե­րկր­նե­ � ­Ջե­ռուց­ման բարձր ծախ­սեր րում (հա­մային հատ­կա­նիշ­ներ) � ­Ջեր­մո­ցի բան­ջա­րե­ղե­նի բարձր ի­նք­ �  Վեր­ջին տա­րի­նե­րին բարձր նար­ժեք ջե­ռու­ցում օգ­տա­գոր­ծե­լու ա­միս­ տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մոց­նե­րի նե­րին ներդր­ման ա­ճ �  Ներդ­րու­մային և ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­ � ­Ջեր­մոց­նե­րում ներդ­րում­- նե­րի դժ­վար մատ­չե­լի­ու­թյուն ներ կա­տա­րե­լու հա­մար նպաս­ � ­Կա­յուն ո­րակ և քա­նակ ա­պա­հո­վե­լու տա­վոր պայ­ման­ներ (ջեր­մո­ բար­դու­թյուն` ջեր­մոց­նե­րի փոք­րա­չափ և ցային հա­մա­լիր­նե­րի ներ­մու­ծու­ ցածր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան լի­նե­լու պատ­ճա­ մը ա­զատ­ ված է ԱԱՀ-ից) ռով � ­Թույլ շու­կա­յա­վա­րու­թյուն՝ ար­տա­հան­ ման նոր մշա­կա­բույ­սեր ներդ­նե­լու և շու­կա­ ներ գրա­վե­լու ա­ռու­մով �  Ար­տադ­րու­թյան ան­վտան­գու­թյան և ո­րա­կի կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գե­րի բա­ ցա­կա­յու­թյուն կամ ան­բա­վա­րա­րու­թյուն 5 Աղբյուր՝ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարություն՝ http://minagro.am/en/agri­ culture-in-armenia/horticulture/: 17 Հ­ՆԱ­ՐԱ­ՎՈ­ՐՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ Վ­ՏԱՆԳ­ՆԵՐ �  ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան կող­ �  Կենտ­րո­նաց­վա­ծու­թյուն ռու­սա­կան շու­ մից ջեր­մո­ցային ո­լոր­տի խրա­ կայի վրա­ խու­սում �  Ի­րա­նի մուտք ռու­սա­կան շու­կա (Ի­րա­ � ­Բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան նի դեմ պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի վե­րաց­ման ար­ ջեր­մոց­նե­րի և հա­մա­կար­գե­րի դյուն­քում)­ ներդր­ման մի­ջո­ցով ար­տադ­րո­ �  Ընդ­հա­նուր մր­ցակ­ցու­թյան ո­ւժգ­նա­ ղա­կա­նու­թյան և է­ներ­գախ­նայո­ ցում ա­վան­դա­կան ռու­սա­կան շու­կա­յում. ղու­թյան բարձ­րա­ցում այլ ե­րկր­նե­րի մուտք կամ դիր­քի ու­ժե­ղա­ �  Ռու­սաս­տա­նյան ա­վան­դա­ ցում այդ շու­կա­յում կան մեծ շու­կայի առ­կա­յու­թուն �  Անվ­տան­գու­թյան և ո­րա­կի պա­հանջ­ (հ­նա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մե­ծա­ նե­րի հնա­րա­վոր խս­տա­ցում ար­տա­հան­ ցում՝ Ռու­սաս­տա­նի դեմ պատ­ժա­- ման ա­վան­դա­կան և այլ շու­կա­նե­րում մի­ջոց­նե­րի կի­րառ­ման պայ­ման­ նե­րում) � ­Թուր­քի­այից Ռու­սաս­տան ապ­րանք­նե­րի ներ­մուծ­ման ար­ գե­լա­փա­կում �  Այլ շու­կա­ներ ար­տա­հան­ ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ ­2. ՄԻՆ­ՉԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՓՈՒԼ ­2.1. Հող ­Ներ­կա­յումս Հա­յաս­տա­նում ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի տակ ե­ղած հո­ղի մա­կե­րե­սը մոտ 1220 հա է և ա­րա­գո­րեն ա­ճե­լու մի­տում ու­նի: Ջեր­մո­ցային տն­տես­վար­ման հա­մար ա­ռաջ­նային նշա­նա­կու­թյուն ու­նեն հո­ղի հատ­կաց­ման և հո­ղի կա­տե­գո­րի­այի ո­րոշ­ման սկզ­բունք­ներն ու ըն­թա­ցա­ կար­գե­րը, ի­նչ­պես նաև հա­մա­պա­տաս­խան հար­կային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը: Հա­յաս­տա­նում ջեր­մոց հիմ­ն ե­լու և գոր­ծար­կե­լու հա­մար հո­ղօգ­տա­գործ­ ման կամ գյու­ղատն­տե­սա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյուն վա­րե­լու հա­տուկ թույլտ­վու­ թյուն չի պա­հանջ­վում: Ջեր­մոց հիմ ­ն ե­լու դեպ­քում, դրա տակ օգ­տա­գործ­վող հո­ղը դաս­վում է «այլ ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան» հո­ղի կա­տե­գո­րի­այի տակ (տես՝ 1-ին ներ­ րը): դի­ Ջեր­մոց հիմ ­ն ե­լու հա­մար հա­ճախ ան­հրա­ժեշ­տու­թյուն է ա­ռա­ջա­նում փո­ փո­խե­լու հո­ղի կա­տե­գո­րի­ան կամ նպա­տա­կային նշա­նա­կու­թյու­նը գյու­ղատն­ տե­սա­կա­նից ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան: Ը­նդ ո­րում՝ հո­ղի կա­տե­գո­րի­ան գյու­ղատն­տե­սա­կա­նից ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան փո­խե­լու դեպ­քում փոխ­վում է նաև հո­ղի կա­դաստ­րային ար­ժե­քը և դրա նկատ­մամբ կի­րառ­վող հո­ղի հար­կի հաշ­վարկն ու դրույ­քա­չա­փը: 18 Ներդիր 1. Համաձայն Հողային օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի դրույթների՝ Հայաստանի Հանրապետության հողային ֆոնդը, ըստ նպատակային նշանակության (կատեգորիաների), դասակարգվում է` 1. գյուղատնտեսական նշանակության, 2. բնակավայրերի, 3. արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության, 4. էներգետիկայի, տրանսպորտի, կապի, կոմունալ ենթակառուցվածքների օբյեկտների, 5. հատուկ պահպանվող տարածքների, 6. հատուկ նշանակության, 7. անտառային, 8. ջրային, 9. պահուստային հողերի: Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համար հարկման օբյեկտ է համարվում հողի կադաստրային գնահատմամբ որոշված հաշվարկային զուտ եկամուտը: Ոչ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համար, ինչի տակ ընկնում են նաև արտադրական նշանակության հողերը, հարկման օբյեկտ է համարվում հողի կադաստրային գնահատման արժեքը: Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի (ներառյալ` բնակավայրերում բնակշինարարության համար հատկացված, տնամերձ և այգեգործական ամառանոցային հողամասերի) համար հողի հարկի դրույքաչափը սահմանվում է դրանց կադաստրային գնահատմամբ որոշված հաշվարկային զուտ եկամտի 15 տոկոսի չափով: Ոչ գյուղատնտեսական նշանակության հողերի համար հողի հարկի դրույքաչափերը սահմանվել են բնակավայրի ներսում դրանց կադաստրային արժեքի 1 տոկոսի, իսկ բնակավայրից դուրս` 0.5 տոկոսի չափերով: Ջերմոցային տնտեսության տակ օգտագործվող հողն, ըստ ՀՀ Հողային օրենսգրքի, դասվում է «այլ արտադրական նշանակության» հողի կատեգորիայի տակ, որպես «գյուղատնտեսական արտադրական օբյեկտ»: Հողերի կադաստրային արժեքը որոշվում է ՀՀ կառավարության՝ 2003 թվականի ապրիլի 17-ի թիվ 1746-Ն «ՀՀ բնակավայրերի հողերի կադաստրային գնահատման կարգը, տարածագնահատման (գտնվելու վայրի) գոտիականության գործակիցները և սահմանները հաստատելու մասին» որոշմամբ սահմանված կարգով և գոտիականության հիման վրա: Մինչև 2013 թվա­կա­նը հո­ղի հատ­կաց­ման և կա­տե­գո­րի­այի փո­փո­խու­թյան (օ­րի­նակ՝ գյու­ղատն­տե­սա­կա­նից այլ ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան) ըն­թա­ ցա­կար­գե­րը շատ բարդ, ժա­մա­նա­կա­տար և թանկ է­ին: Դրանք նե­րա­ռում է­ին հաս­տա­տում մեծ թվով գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րի կող­մից, հա­տուկ միջ­գե­րա­ 19 տես­չա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վում քն­նար­կում և վերջ­նա­կան հաս­տա­տում Կա­ռա­ վա­րու­թյան կող­մից, ին­չը կա­րող էր տևել եր­կար ա­միս­ներ: Մի­ա­ժա­մա­նակ, շատ բարձր է­ին հո­ղի կա­տե­գո­րի­այի փո­փո­խու­թյան հա­մար տն­տես­վա­րո­ղից պա­հանջ­վող վճա­րում ­ն ե­րը: Հա­մա­ձայն նախ­կին ըն­թա­ցա­կար­գի՝ հո­ղի նպա­ տա­կային նշա­նա­կու­թյու­նը գյու­ղատն­տե­սա­կա­նից ար­տադ­րա­կա­նի փո­խե­լու հա­մար տն­տես­վա­րող­նե­րը պետք է հա­մայն­քային բյու­ջե վճա­րե­ին հո­ղե­րի կա­դաստ­րային ար­ժեք­նե­րի տար­բե­րու­թյու­նը, ին­չը հա­ճախ բա­վա­կա­նին մեծ գու­մար էր կազ­մում (կա­րող է­ին հաս­նել մեկ հեկ­տա­րի հա­մար մի­լի­ո­նա­վոր դրա­մի): 2013 թվա­կա­նից ջեր­մո­ցի հա­մար հո­ղա­հատ­կաց­ման և նպա­տա­կային նշա­նա­կու­թյան փո­փո­խու­թյան ըն­թա­ցա­կար­գը է­ա­կա­նո­րեն պար­զեց­վել և է­ժա­նա­ցել է:6 Նախ­կին բարդ ըն­թա­ցա­կար­գի փո­խա­րեն այժմ. ŽŽ ­հա­մայն­քի ղե­կա­վա­րու­թյունն ու­նի հո­ղա­հատ­կաց­ման ա­վե­լի մեծ լի­ա­զո­ րու­թյուն, և տն­տես­վա­րող­նե­րը կա­րող են հար­ցեր լու­ծել ան­մի­ջա­պես հա­ մայ­քա­պե­տա­րան­նե­րի հետ ու հա­մա­ձայ­նու­թյամբ: Մաս­նա­վո­րա­պես, հա­ մայն­քի ղե­կա­վարն այժմ ի­րա­վա­սու է իր ո­րոշ­մամբ փո­խե­լու հո­ղա­մա­սի նպա­տա­կային նշա­նա­կու­թյու­նը և տա­լու շի­նա­րա­րու­թյան թույլտ­վու­թյուն. ŽŽ ջեր­մո­ցային և մի շարք այլ գյու­ղատն­տե­սա­կան տն­տես­վա­րող­նե­րից չի պա­հանջ­վում հա­մայն­քային բյու­ջե մու­ծել «­հո­ղա­մա­սե­րի կա­դաստ­րային ար­ժեք­նե­րի` նպա­տա­կային նշա­նա­կու­թյան փո­փոխ­ման պա­հին առ­կա տար­բե­րու­թյու­նը, ե­թե հո­ղա­մա­սի նպա­տա­կային նշա­նա­կու­թյան փո­փո­ խու­մից հե­ տո դրա կա­ դաստ­ րային ար­ ժեքն ա­վե­լի բարձր է, քան մինչև փո­փո­խու­մը»: ­Հարկ է նկա­տել սա­կայն, որ ըն­թա­ցա­կար­գի պար­զեց­ման և տևո­ղու­թյան կր­ճատ­ման մա­սով օ­րեն­քի փո­փո­խու­թյու­նը լի­ար­ժե­քո­րեն դյու­րի­նաց­նում է ըն­թա­ցա­կար­գը մի­այն այն դեպ­քե­րում, ե­րբ հա­մայն­քի գլ­խա­վոր հա­տա­կագ­ ծով ար­դեն նա­խա­տես­ված է ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան հող տվյալ տե­ ղում: Հա­կա­ռակ դեպ­քում, հա­մայն­քի ղե­կա­վարն, ը­ստ է­ու­թյան, պետք է հո­ղի կա­տե­գո­րի­այի փո­փո­խու­թյան հա­մար նա­խա­ձեռ­նի և ան­ցնի հա­տա­կագ­ծի փո­փո­խու­թյան նույն բարդ եր­կա­րատև ըն­թա­ցա­կար­գը: 6 Համապատասխան փոփոխություններ են կատարվել Հողային օրենսգրքի 7-րդ հոդվածում, ինչպես նաև Քաղաքաշինության մասին օրենքում: 20 ­2.2. Ջեր­մո­ցային կա­ռուց­վածք­ներ և հա­մա­լիր­ներ ­Հա­յաս­տա­նում օգ­տա­գործ­վող ջեր­մոց­ներ ­Հա­յաս­տա­նում օգ­տա­գործ­վող ջեր­մոց­նե­րը, ը­ստ դրանց կա­ռուց­ված­քի, կա­րե­լի է դա­սա­կար­գել հետ­ևյալ կերպ. ŽŽ ­Ցե­լո­ֆա­նե (պո­լի­է­թի­լե­նային) թա­ղան­թով ծած­կոց-ջեր­մոց­ներ՝ կա­նա­չու, սա­ծիլ­նե­րի և, փոքր ծա­վա­լով, բան­ջա­րե­ղե­նի ար­տադ­րու­թյուն հա­մար (ո­րոնք մեծ ներդ­րում ­ն եր և շի­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տանք­ներ չեն պա­հան­ ջում): Ը­նդ­հան­րա­պես, թա­ղան­թով ծածկ­ված ջեր­մոց­նե­րը կա­րող են բա­ վա­կա­նին մեծ տա­րածք զբա­ղեց­նել ու մե­ծա­ծա­վալ ար­տադ­րու­թյուն ա­պա­ հո­վել: ŽŽ ­Մե­տա­ղե կամ պո­լի­մե­րային կմախ­քով ա­պա­կե­պատ, կոշտ պո­լի­մե­րային նյու­թով ծածկ­ված կամ թա­ղան­թա­պատ ջե­ռուց­վող ջեր­մոց­ներ՝ ա­վե­լի մեծ ծա­վա­լի՝ ա­ռևտ­րային ար­տադ­րու­թյան հա­մար, ո­րոնք սա­կայն հա­գե­ցած չեն կա­տա­րե­լա­գործ­ված տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով: Օ­րի­նակ՝ դրանք չու­նեն սնուց­ման, հո­վաց­ման, խո­նա­վաց­ման կամ ստ­վե­րաց­ման հա­մա­կար­գեր, ի­նչ­պես նաև հա­մա­կարգ­չային կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գեր: Պատկեր 2. Առաջավոր տեխնոլոգիաներով Պատկեր 3. Թաղանթապատ պարզ ջերմոց, չհագեցած ապակեպատ ջերմատուն. առաջավոր տեխնոլոգիաներով չհագեցած վարունգ ŽŽ Ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով հա­գե­ցած (նե­րա­ռյալ՝ բույ­սե­րի ո­ռոգ­ման և սնուց­ման, ջե­ռուց­ման ու հո­վաց­ման, խո­նա­վաց­ման, լույ­սի ու ստ­վե­րի կար­գա­վոր­ման կա­տա­րե­լա­գործ­ված տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րը և կա­ռա­վար­ման հա­մա­կարգ­չային ծրագ­րե­րը), հիմ ­ն ա­կա­նում մե­տա­ղե կմախ­քի վրա կա­ ռուց­ված խո­շոր ջեր­մոց­ներ: Նման ջեր­մոց­նե­րը կա­րող են լի­նել ի­նչ­պես ա­պա­կե­պատ, այն­պես էլ պլաս­տիկ թա­ղան­թով պա­տած: ­Ժա­մա­նա­կա­կից թա­ղանթ­նե­րի ար­տադ­րու­թյան բարձ­րա­կարգ տեխ­նո­ լո­գի­ա­նե­րը հնա­րա­վո­րու­թյուն են տա­լիս կա­ռու­ցե­լու ար­դյու­նա­բե­րա­կան ծա­վալ­նե­րի խո­շոր ջեր­մոց­ներ, ո­րոնք ոչ մի կերպ չեն զի­ջում ա­պա­կե­պատ ջեր­մոց­նե­րին: 21 Պատկեր 4. Առաջավոր տեխնոլոգիաներով Պատկեր 5. Առաջավոր տեխնոլոգիաներով հագեցած ապակեպատ ջերմատուն. հագեցած թաղանթապատ ջերմատուն. վարունգ լոլիկ Պատկեր 6. Առաջավոր տեխնոլոգիաներով Պատկեր 7. Առաջավոր տեխնոլոգիաներով հագեցած ապակեպատ ջերմատուն. վարդ հագեցած ապակեպատ ջերմատուն. լոլիկ Ա­վե­լին, փոր­ձա­գի­տա­կան շր­ջան­նե­րում հա­մար­վում է, որ հա­րա­վային բնակ­լի­մա­յա­կան պայ­ման­նե­րում, ի­նչ­պի­սին Հա­յաս­տա­նի պայ­ման­ներն են (բարձր ջեր­մաս­տի­ճան և ա­րե­գակ­նային բարձր ճա­ռա­գայ­թում) բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց­նե­րի օգ­տա­գոր­ծումն ա­վե­լի ար­ դյու­նա­վետ է: Ներ­կա­յում աշ­խար­հի ջեր­մոց­նե­րի 85 տո­կո­սից ա­վե­լին թա­ ղան­թա­պատ ջեր­մոց­ներ են: Թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց­ներն ու­նեն մի շարք ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ ա­պա­կե­պա­տի նկատ­մամբ, մաս­նա­վո­րա­պես, դրանք. ŽŽ ար­ևի լույ­սի թա­փանց­ման, ի­նչ­պես նաև ցր­ման՝ ջեր­մո­ցի հա­մար ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ հատ­կու­թյուն ու­նեն,­ ŽŽ ա­վե­լի Է­ներ­գախ­նայող են, հատ­կա­պես ե­րկ­շերտ և գա­զով լց­ված թա­ ղանթ­նե­րով ջեր­մո­ցը (ո­րոնք 30 տո­կո­սով ա­վե­լի է­ներ­գախ­նայող են, քան մի­ա­շերտ թա­ղան­թով ջեր­մո­ցը),­ ŽŽ ա­վե­լի լավ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ ու­նեն օ­դա­փո­խու­թյան և խո­նա­վու­թյան կար­գա­վոր­ման տե­սա­կե­տից, մաս­նա­վո­րա­պես, տա­նի­քի բաց­ման մի­ջո­ ցով (մի­ջատ­նե­րից պաշտ­պա­նող ցան­ցե­րի օգ­տա­գործ­ման հնա­րա­վո­րու­ թյամբ), 22 ŽŽ թ ­ ույլ են տա­ մո­ լիս ջեր­ ցի ա­ վել մեծ բարձ­ թյուն (մինչև 16 մետր) և ծա­ րու­ վալ ա­պա­հո­վե­լու, ŽŽ ­թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց­նե­րը հա­մե­մա­տա­բար ա­վե­լի փոքր ներդ­րում են պա­հան­ջում՝ 20-30 տո­կոս ա­վե­լի քիչ, քան հա­մա­պա­տաս­խան ա­պա­կե­ պատ ջեր­մոց­ներ: ­Թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց­նե­րի թե­րու­թյուն­նե­րից մեկն այն է, որ թա­ղան­թը պետք է փոխ­ վի մի քա­ նի տա­րին մեկ (3-5 տա­ րի կամ ա­վել)՝ կախ­ված ար­ ևի ճա­ռա­գայ­թու­մից: Կա­տա­րե­լա­գործ­ված, բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­ նե­րը ներ­մուծ­վում են (շու­կա­յում բարձր համ­բավ ու­նեն, օ­րի­նակ՝ հո­լան­դա­ կան և ֆրան­սի­ա­կան հա­մա­լիր­նե­րը): Այ­դու­հան­դերձ, ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­ թյուն­նե­րի զար­գաց­ման և այդ ո­լոր­տում ներդ­րում ­ն ե­րի խթան­ման հա­մար խիստ կար­ևոր է ա­պա­հո­վել պարզ և դյու­րին ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գեր և պա­հանջ­ներ: Ներ­կա­յում ան­հրա­ժեշ­տու­թյուն կա օ­րենսդ­րա­կան դաշ­տի հս­տա­կեց­ման՝ ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի, ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան սահ­մա­նում ­ն ե­րի կամ դա­սա­կարգ­ման և դրանց հետ կապ­ված մաք­սային և հար­կային ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ա­ռու­մով: Ներ­մուծ­ման հետ կապ­ված կա­նո­նա­ կար­գային և ըն­թա­ցա­կար­գային մի շարք կար­ևոր հար­ցեր քն­նարկ­ված են ստորև: 2015 թվա­կա­նից ջեր­մոց­նե­րի ներ­մու­ծու­մը ա­զատ­վել է ա­վե­լաց­ված ար­ժե­ քի հար­ կից (ԱԱՀ):7 Դա կար­ևոր փո­փո­խու­թյուն էր, ո­րը, ար­դյու­նա­վե­տո­րեն կի­րար­կե­լու դեպ­քում, դրա­կան ազ­դե­ցու­թյուն կա­րող է ու­նե­նալ ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տում ներդ­րում ­ն ե­րի ներգ­րավ­ման և զար­գաց­ման վրա: Նշենք, որ մինչ այդ ջեր­ մոց­նե­րի ներ­ մու­ ծու­ մը են­ թա­կան էր ԱԱՀ-ով հարկ­ման սահ­մա­նի վրա՝ մաք­սային մարմ ­ն ի կող­մից, և ը­ստ տն­տես­վա­րող­ նե­րի՝ մինչև 2015 թվա­կա­նը ջեր­մոց­նե­րի ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գը ա­վե­լի բարդ, եր­կա­րատև և թանկ էր: Տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են, որ ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րի ներ­մուծ­ման մաք­սային ձևա­կեր­պում ­ն ե­րի ժա­մա­նակ հա­ճախ մաք­սային մար­մի­նը պա­հան­ջում է հա­մա­լիր­նե­րը դա­սա­կար­գել և ձևա­կեր­ պել ոչ թե որ­պես ամ­բող­ջու­թյուն, այլ մաս-մաս: Օ­րի­նակ՝ ա­ռան­ձին-ա­ռան­ ձին ձևա­կեր­պել մե­տա­ղ յա խո­ղո­վակ­նե­րը, ձո­ղե­րը կամ սյու­նե­րը (ը­նդ ո­րում՝ ը­ստ քա­շի, այ­սինքն՝ տոն­նայով), այ­նու­հետև հո­վաց­ման, ստ­վե­րաց­ման կամ սնուց­ման սար­ քե­րը, և այլն: Դրա հետ­ ևան­ քով փոխ­ վում է ապ­ քի մաք­ րան­ սային դա­սա­կարգ­ման ծած­կա­գի­րը և ապ­րան­քի նկատ­մամբ կի­րառ­վող մաք­ սային և հար­կային ռե­ժիմ ­ն ե­րը, ին­չի պատ­ճա­ռով զգա­լի­ո­րեն բարձ­րա­նում են վճար­վե­լիք մաք­սային տուր­քերն ու հար­կե­րը: Կա ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րի ներ­մուծ­ման ևս մեկ կար­ևոր ա­ռանձ­նա­ հատ­կու­թյուն և հան­գա­մանք. ժա­մա­նա­կա­կից ջեր­մո­ցային հա­մա­լի­րը մեծ և 7 «ՀՀ օրենք կազմակերպությունների և անհատ ձեռնարկատերերի կողմից ներմուծվող՝ ակցիզային հարկով հարկման ոչ ենթակա այն ապրանքների ցանկը հաստատելու մասին, որոնց ներմուծումն ազատված է ավելացված արժեքի հարկից», ընդունված՝ 2015թ. փետրվարի 26-ին: 23 ծա­վա­լուն ապ­րանք է և դրա բա­ղադ­րիչ մա­սե­րը հա­ճախ կա­րող է հնա­րա­վոր չլի­նել պատ­րաս­տել և մա­տա­կա­րա­րել մի­ա­ժա­մա­նակ և մեկ խմ­բա­քա­նա­կով: Մի­ա­ժա­մա­նակ, ներդ­րո­ղին զուտ տեխ­նի­կա­կան տե­սա­կե­տից կա­րող է նպա­ տա­կա­հար­մար լի­նել հա­մա­լի­րը ներ­մու­ծել մաս-մաս՝ ել­նե­լով շի­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի հեր­թա­կա­նու­թյու­նից: Այ­սինքն՝ ջեր­մո­ցային հա­մա­լի­րը (ո­րի ծա­վա­լը կա­րող է զբա­ղեց­նել մեկ կամ ա­վե­լի տաս­նյակ բեռ­նա­տար­ներ) հա­ ճախ կա­րող է ներ­մուծ­վել մի քա­նի խմ­բա­քա­նակ­նե­րով և ոչ մի­ա­ժա­մա­նակ: Այս պա­րա­գա­յում, ժա­մա­նա­կի և դրա­մա­կան մի­ջոց­նե­րի ան­հար­կի կո­րուստ­ նե­րից խու­սա­փե­լու հա­մար, շատ կար­ևոր է, որ ներ­մուծ­ման հետ կապ­ված մաք­սային և այլ ձևա­կեր­պում ­ն ե­րը և ըն­թա­ցա­կար­գե­րը նա­խագծ­վեն այն­ պես, որ հնա­րա­վո­րինս հաշ­վի ա­ռն­վեն այդ հան­գա­մանք­նե­րը: Տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են, որ ներ­մուծ­ման մաք­սային և այլ ձևա­կեր­պում­ նե­րում և ըն­թա­ցա­կար­գե­րում հա­ճախ հաշ­վի չի ա­ռն­վում ջեր­մոց­նե­րի ներ­ մուծ­ման այդ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյու­նը, և մաք­սային մար­մի­նը պա­հան­ջում է յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կը ձևա­կեր­պել ոչ թե որ­պես հա­մա­լի­րի մաս, այլ որ­պես ա­ռան­ձին և ան­կախ ներ­մու­ծում: Ե­թե ներ­մու­ծո­ղը այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ ցան­կա­նում է ձևա­կեր­պել այն որ­պես ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր, ա­պա պետք է ար­դեն ժա­մա­նած մա­սը տե­ղա­կայի պա­հես­տում և սպա­սի մնա­ցած խմ­բա­ քա­նակ­նե­րին, մինչև ջեր­մո­ցը կհա­մալր­վի: Այդ դեպ­քում ա­ռա­ջա­նում են տու­ գանք­ներ ձևա­կեր­պումն ու­շաց­նե­լու հա­մար, ի­նչ­պես նաև լրա­ցու­ցիչ ծախ­սեր պա­հես­տա­վոր­ման հա­մար:­ Այս կա­ պակ­ ցու­թյամբ հարկ է նկա­ տել, որ Եվ­րա­սի­ա­կան տն­տե­սա­կան մի­ու­թյան (Ե­ԱՏՄ) ան­դա­մակ­ցու­թյու­նից հե­տո մաք­սային ձևա­կերպ­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րում տե­ղի է ու­նե­ցել կար­ևոր փո­փո­խու­թյուն, ին­չը կա­րող է օգ­նել լու­ծե­լու ջեր­մոց­նե­րի ներ­մուծ­մանն ա­ռնչ­վող ո­րոշ խն­դիր­ներ: Մաս­նա­ վո­րա­պես, նոր ըն­թա­ցա­կար­գե­րով հնա­րա­վոր է ի­րա­կա­նաց­նել նախ­նա­կան դի­մում ջեր­մո­ցային հա­մա­լի­րի նախ­նա­կան դա­սա­կար­գում: Հա­մա­ձայն ՀՀ մաք­սային կար­գա­վոր­ման մա­սին օ­րեն­քի 64-րդ հոդ­վա­ծի, տն­տես­վա­րող­ նե­րը կա­րող են «Չ­հա­վաք­ված կամ կազ­մատ­ված, այդ թվում՝ չկոմպ­լեկ­տա­ վոր­ված կամ ա­նա­վարտ ապ­րան­քը, ո­րի ներ­մու­ծու­մը կամ ար­տա­հա­նու­մը նա­խա­տես­վում է ի­րա­կա­նաց­նել Մի­ու­թյան ­մաք­սային օ­րենսգր­քի 170-րդ հոդ­ վա­ծով սահ­ման­ված ժամ ­կ ետ­նե­րը չգե­րա­զան­ցող ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում` մի քա­նի խմ­բա­քա­նակ­նե­րով, կա­րող է հայ­տա­րա­րագր­վել Ա­ՏԳ ԱԱ-ի դա­սա­ կարգ­ման մեկ ծած­կագ­րով՝ ապ­րանք­նե­րի դա­սա­կարգ­ման վե­րա­բե­րյալ մաք­ սային մարմ ­ն ի ո­րոշ­ման առ­կա­յու­թյան դեպ­քում»: Ե­ԱՏՄ մաք­սային օ­րենսգր­ քով (170-րդ հոդ­ված) նա­խա­տես­ված է ժա­մա­նա­կա­վոր պահ­պան­ման հա­մար 2-ից 4 ա­միս:­ Այս փո­փո­խու­թյան կի­րար­կու­մը կա­րող է դյու­րի­նաց­նել ջեր­մոց­նե­րի ներ­ մու­ծու­մը, ե­թե տն­տես­վա­րո­ղը հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նե­նա ա­ռան­ձին խմ­բա­քա­ նակ­նե­րը փո­խադ­րել իր տա­րածք (և ստիպ­ված չլի­նի մեծ ծախ­սեր կա­տա­րել մաք­սային պա­հես­տում պահ­պա­նե­լու հա­մար՝ մինչև մյուս խմ­բա­քա­նակ­նե­րի ժա­մա­նու­մը): 24 Որ­պես­զի տն­տես­վա­րող­նե­րը կա­րո­ղա­նան ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օ­գտ­վել ներդ­րում ­ն ե­րի հա­մար կա­ռա­վա­րու­թյան սահ­մա­նած ար­տո­նու­թյուն­նե­րից կամ հա­տուկ ըն­թա­ցա­կար­գե­րից, հար­կա­վոր է պատ­շաճ աշ­խա­տանք­ներ տա­նել հա­մա­պա­տաս­խան դրույթ­նե­րի հս­տա­կեց­ման կամ շտկ­ման, ի­նչ­ պես նաև տն­տես­վա­րող­նե­րի շր­ջա­նում ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան բարձ­րաց­ման և բա­ցատ­րա­կան աշ­խա­տանք­ներ տա­նե­լու (օ­րի­նակ, մաք­սային և հար­կային ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ար­տո­նու­թյուն­ներ վե­րա­բե­րյալ, ո­րոնք սահ­ման­վել են Ե­ԱՏՄ-ի Մաք­սային օ­րենսգր­քի 170-րդ հոդ­վա­ծով, ՀՀ Կա­ռա­վա­րու­թյան 1118- Ն, 1119-Ն և այլ ո­րո­շում­ն ե­րով, Կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի և ան­հատ ձեռ­նար­ կա­տե­րե­րի կող­մից ներ­մուծ­վող՝ ակ­ցի­զային հար­կով հարկ­ման ոչ են­թա­կա այն ապ­րանք­նե­րի ցան­կը հաս­տա­տե­լու մա­սին ՀՀ օ­րեն­քով, ո­րոնց ներ­մու­ ծումն ա­զատ­ված է ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քի հար­կից): ­Ջեր­մոց­նե­րի ներ­մուծ­ման մեկ այլ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն է, որ ջեր­մոց­ նե­րը մաք­սային նպա­տակ­նե­րով չափ­վում են կի­լոգ­րամ ­ն ե­րով: Նման ի­րա­վի­ ճա­կը, ներդ­րու­մային կամ տն­տե­սա­կան տե­սա­կե­տից, ը­ստ է­ու­թյան, նշա­նա­ կում է, որ ջեր­մո­ցային բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան հա­մա­լի­րը ներդ­րո­ղի կող­մից ձեռք է բեր­վում ը­ստ տա­րած­քի (քա­ռա­կու­սի մետ­րով) և տեխ­նո­լո­գի­ա­կան հա­գեց­վա­ծու­թյան (ին­չը նույնն է, որ ը­ստ ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան մա­կար­ դա­կի), սա­կայն ձևա­կերպ­վում է ը­ստ քա­շի՝ տոն­նա­նե­րով (ին­չը նույնն է, որ որ­պես մե­տա­ղի ջար­դոն): Կար­ ­ ևոր է նկա­ տել նաև, որ Եվ­րա­սի­ա­կան տն­տե­սա­կան մի­ու­թյանն (Ե­ ԱՏՄ) ան­դա­մակ­ցե­լու շր­ջա­նա­կում, 2019 թվա­կա­նից սկ­սած ջեր­մոց­նե­րի ներ­ մուծ­ման նկատ­մամբ մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փը պետք է բարձ­րաց­վի մինչև 8.8% (նախ­կին 0%-ի փո­խա­րեն):8 Այդ փո­փո­խու­թյու­նը նույն­պես կազ­դի ջեր­ մոց­ րի գնի վրա, սա­ նե­ կայն դե­պի գնի բարձ­ ցում: Մինչև 2017 թվա­ րա­ կա­նը նե­ րա­ռյալ մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փը նա­խա­տես­վում է, որ կմ ­ն ա 0%, 2018-ին այն կդառ­նա 2%, ի­սկ 2019-ից սկ­սած 8,8%: Հա­յաս­տա­նի՝ Ե­ԱՏՄ շր­ջա­նա­կում եր­րորդ ե­րկր­նե­րից ներ­մուծ­ման մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փե­րի ժա­մա­նա­կա­ ցույ­ցի լրա­ցու­ցիչ ման­րա­մաս­ներ կան 1-ին հա­վել­վա­ծում: Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ճյու­ղի կար­ևոր հար­ցե­րից մե­կը ջեր­ մո­ցային կա­ռույց­նե­րի կա­դաստ­րային դա­սա­կար­գումն է: Տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են, որ ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի դա­սա­կարգ­ման ի­րա­վա­կան դրույթ­նե­ րում առ­կա են ան­հս­տա­կու­թյուն­ներ, ին­չի ար­դյուն­քում ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­ թյուն­նե­րը խն­դիր­ներ են ու­նե­նում հարկ­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի և գոր­ծու­նե­ու­ 8 Աղբյուրներ՝ (1) Համաձայնագիր Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ի մասին համաձայնագրին միանալու մասին, 29 մայիսի, 2014թ.: ԵԱՏՄ պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancom­ mission.org/ru/Lists/EECDocs/635486381049072687.pdf. վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 20-ին: (2) Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի խորհրդի 2012 թվականի հուլիսի 16-ի թիվ 54 որոշում Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett94% 2020.09.2015.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին): 25 թյան վար­ման այլ հար­թու­թյուն­նե­րում: Դրանք նե­րա­ռում են մաս­նա­վո­րա­պես՝ (ա) ջեր­մոց­նե­րի պե­տա­կան գրանց­ման հետ կապ­ված ան­հս­տա­կու­թյուն­ներ, ո­րոնք դժ­վա­րու­թյուն­ներ են ստեղ­ծում վար­կի հա­մար բան­կե­րին դի­մե­լիս՝ կապ­ված գրա­վադր­ման հետ, (բ) ո­րոշ բնա­կա­վայ­րե­րում ար­տադ­րա­կան (նե­ րա­ռյալ՝ ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյու­նը) նպա­տակ­նե­րով հո­ղա­հատ­կաց­ ման սահ­մա­նա­փա­կում ­ն եր: Այս հար­ցե­րը կար­գա­վոր­վում են մի շարք ի­րա­ վա­կան ակ­տե­րով, մաս­նա­վո­րա­պես, ՀՀ Գույ­քի նկատ­մամբ ի­րա­վունք­նե­րի պե­տա­կան գրանց­ման մա­սին օ­րեն­քով, ՀՀ Կա­ռա­վա­րու­թյան՝ 2002 թվա­կա­ նի մայի­սի 11-ի թիվ 498 ո­ րոշ­մամբ9 և մի շարք այլ ի­ րա­վա­կան ակ­ րով (տես տե­ 2-րդ հա­վել­վա­ծը): 2.3. Ո­ռոգ­ման ջեր­մո­ցային հա­մա­կար­գեր և այլ սար­քա­վո­րում ­ն եր ­Ջեր­մոց­նե­րում գնա­լով ա­վե­լի մեծ տա­րա­ծում է գտ­նում ա­ռա­ջա­վոր ո­ռոգ­ ման հա­մա­կար­գե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես, կա­թի­լային ո­ռոգ­ման հա­մա­կար­գե­ րի ներդ­րու­մը: Կա­թի­լային ո­ռոգ­ման հա­մա­կար­գեր ներ­մուծ­վում են տար­բեր ե­րկր­նե­րից. Կո­րե­ա, Եվ­րա­մի­ու­թյան ե­րկր­ներ, Իս­րայել, Չի­նաս­տան և այլ: ­Կա­թի­լային հա­մա­կար­գե­րի ներ­մուծ­ման հա­մար ԱԱՀ-ն սահ­մա­նի վրա չի հաշ­վարկ­վում և գանձ­վում: Տն­տես­վա­րող­նե­րը, նշում են որ կա­թի­լային ո­ռոգ­ման հա­մա­կար­գի ներ­ մուծ­ման մաք­սային ըն­թա­ցա­կար­գում հան­դի­պող խն­դիր­նե­րից մե­կը կապ­ ված է ապ­րանք­նե­րի դա­սա­կարգ­ման հետ: Մաք­սային մարմ ­ն ի կող­մից հա­ ճա­խա­կի են լրա­ցու­ցիչ փաս­տաթղ­թեր ներ­կա­յաց­նե­լու պա­հան­ջը, որ­պես­զի կա­թի­լային հա­մա­կար­գը դա­սա­կարգ­վի որ­պես այդ­պի­սին, այլ ոչ թե որ­պես սո­վո­րա­կան ռե­տի­նե կամ պլաս­տիկ խո­ղո­վակ: Լի­նում են դեպ­քեր, ե­րբ կա­ թի­լային ո­ռոգ­ման հա­մա­կար­գը որ­պես սո­վո­րա­կան խո­ղո­վակ դա­սա­կար­ գե­լու հետ­ևան­քով փոխ­վում են ապ­րան­քի նկատ­մամբ կի­րառ­վող մաք­սային և հար­կային ռե­ժիմ ­ն ե­րը (ար­դյուն­քում հա­ճախ բարձ­րա­նում են վճար­վե­լիք մաք­սային տուր­քերն ու հար­կե­րը): 2.4. Սեր­մեր և տն­կա­նյութ ­Հա­յաս­տա­նում գյու­ղար­տադ­րու­թյան մեջ օգ­տա­գործ­վող բան­ջա­րե­ղե­նի սեր­մե­րի մեծ մա­սը ներ­մուծ­վում է: Տա­րե­կան օգ­տա­գործ­վում է մոտ 24 տոն­ նա (բան­ջա­րե­ղե­նի) սերմ, ո­րից Հա­յաս­տա­նում ար­տադր­վում է 10%-ից պա­ կաս մա­սը: Ներ­մուծ­ման աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը լայն ու բազ­մա­զան է: Սեր­մեր ներ­մուծ­վում են Եվ­րա­մի­ու­թյու­նից, Ռու­սաս­տա­նից, Ա­ՄՆ-ից, Թուր­քի­այից և այլ ե­րկր­նե­րից: 9 ՀՀ կառավարության 2002թ. մայիսի 11-ի թիվ 498 որոշում՝ « Քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց սեփականությունը հանդիսացող գյուղատնտեսական նշանակության հողամասերի վրա բնակելի, հասարակական, արտադրական նշանակության շենքերի և շինությունների կառուցումը սահմանափակելու մասին: 26 ­Լայն ու բազ­մա­զան է նաև ներ­մուծ­վող սեր­մե­րի և սոր­տե­րի տե­սա­կա­նին: Ար­տադ­րող­նե­րը ը­նտ­րու­թյան մեծ հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նեն: ­Տե­ղա­կան սեր­մե­րի հիմ ­ն ա­կան ար­տադ­րո­ղը Բան­ջա­րա­բոս­տա­նային և տեխ­նի­կա­կան մշա­կա­բույ­սե­րի գի­տա­կան կենտ­րոնն է (ԲՏՄ գի­տա­կան կենտ­րոն), ո­րն ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ ար­տադ­րում է տա­րե­կան 500-800 կգ սեր­ մեր (լո­լիկ, վա­րունգ, լո­բի, տաք­դեղ): ԲՏՄ գի­տա­կան կենտ­րոնն ար­տադ­րում է նաև բաց դաշ­տում ա­ճեց­րած տա­րե­կան 3 մի­լի­ոն սա­ծիլ­ներ և ջեր­մո­ցում ա­ճեց­րած 200 հա­զար սա­ծիլ­ներ: ­Հա­յաս­տա­նյան շու­կա­յում վնա­սա­զերծ տն­կա­նյու­թի սա­կա­վու­թյու­նը խն­ րն ազ­ դիր է, ո­ դում է ար­տադ­ րո­ ղա­ կա­ թյան, ի­ նու­ նչ­պես նաև այս կամ այն բու­ սա­տե­սակն ար­տադ­րե­լու ո­րոշ­ման վրա: Օ­րի­նակ՝ մաս­նա­գետ­նե­րի հա­վաստ­ մամբ, մե­խա­կի ար­տադ­րու­թյան կր­ճատ­ման հիմ ­ն ա­կան պատ­ճառ­նե­րից մե­կը վնա­սա­զերծ տն­կա­նյու­թի պա­կասն էր (ԲՏՄ գի­տա­կան կենտ­րոն): ­Փոքր ջեր­մոց ու­նե­ցող­նե­րի մոտ հա­ճախ բա­վա­րար գի­տե­լիք­ներ չկան՝ բարձ­րո­րակ սեր­մե­րի ը­նտ­րու­թյան, ի­նչ­պես նաև դրանց ճիշտ օգ­տա­գործ­ման հա­մար: Մի­ա­ժա­մա­նակ, փոքր ջեր­մոց ու­նե­ցող­նե­րի մոտ հա­ճախ բա­վա­րար գի­տե­լիք­ներ չկան՝ մր­ցու­նակ և շու­կա­յա­հա­նե­լի սոր­տե­րի ճիշտ ը­նտ­րու­թյան հա­մար: Օ­րի­նակ՝ եր­կար ու լավ պահ­պան­վող սոր­տե­րի, ի­նչ­պես նաև բարձր փո­խադ­րաու­նա­կու­թյուն ու­նե­ցող սոր­տե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը կա­րող է բարձ­րաց­ նել ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րան­քի մր­ցու­նա­կու­թյու­նը տե­ղա­կան և ար­տա­ քին շու­կա­նե­րում: Տն­կի­նե­րի և սա­ծիլ­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես ծա­ղիկ­նե­րի տն­կա­նյու­թի, ներ­ մու­ծու­մը են­թա­կա է մաք­սա­տուր­քի և սահ­մա­նի վրա ԱԱՀ-ի գանձ­ման, ին­չը բարձ­րաց­նում է դրանց գի­նը շու­կա­յում: Ը­ստ տն­տես­վա­րող­նե­րի բարձր գի­նը ոչ մի­այն մե­ծաց­նում է ծախ­սե­րը (և նվա­զեց­նում շա­հու­թա­բե­րու­թյու­նը), այլ նաև նվա­զեց­նում է ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը: Օ­րի­նակ՝ բարձր գի­նը ստի­ պում է շատ տն­տես­վա­րող­նե­րի խնայո­ղու­թյան նպա­տա­կով ա­վե­լի եր­կար օգ­տա­գոր­ծել բույ­սե­րը, ի­նչ­պես նաև ի­նք­նու­րույն՝ ա­ռանց հա­մա­պա­տաս­խան գի­տե­լիք­նե­րի, կազ­մա­կեր­պել տն­կա­նյու­թի վե­րար­տադ­րու­թյուն:10 Այդ գոր­ծե­ լա­կեր­պե­րը նվա­զեց­նում են ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը և հա­ճախ հան­գեց­ նում է բույ­սե­րի հի­վան­դու­թյուն­նե­րի ա­ռա­ջաց­ման և տա­րած­ման: ­Մինչև Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում սա­ծիլ­նե­րի և տն­կա­ նյու­թի (ար­մա­տա­կա­լի) նկատ­մամբ կի­րառ­վում էր 10% մաքսա­տուր­քի դրույ­ քա­չափ: Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյան շր­ջա­նա­կում սա­ծիլ­նե­րի և տն­կա­նյու­թի (ար­մա­տա­կա­լի) նկատ­մամբ մաքս­տուրք կշա­րու­նակ­վի կի­րառ­վել, սա­կայն ցած­րաց­ված 5% դրույ­քա­չա­փով (ա­ռանց ան­ցու­մային ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի):11 Վար­դի թփի ներ­մուծ­ման նկատ­մամբ նա­խա­տես­ված է մաք­սա­տուր­քի 9% 10 Օրինակ՝ գերբերայի բույսը Հոլանդիայում օգտագործում են 2-3 տարի, իսկ հայաստանյան արտադրողներն օգտագործում են այն մինչև 5-6 տարի: 11 Բացառություն է կազմում խաղողի արմատակալը, որի ներմուծման նկատմամբ նախատեսված է մաքսատուրքի զրո տոկոս դրույքաչափ: 27 դրույ­քա­չափ: Մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փե­րի ման­րա­մաս­նե­րի հա­մար տես 1-ին հա­ վա­ վել­ ծը: Սեր­մե­րի ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի վե­րա­բե­րյալ խն­դիր­ներ չեն մատ­ նանշ­վել: ­2.5. Ներդ­րու­մային և ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րի մատ­չե­լի­ու­թյուն Ա­ռա­ջա­տար տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով ջեր­մոց­նե­րի ներդր­ման և ար­տադ­րու­ ­ թյան ը­նդ­լայն­ման հա­մար պա­հանջ­վում են զգա­լի ֆի­նան­սա­կան ներդ­րում­ ­ն ե­րի հա­մար հա­ճախ պա­հանջ­վում է եր­կա­րա­ժամ­ ներ: Ը­նդ ո­րում՝ ներդ­րում կետ փող: Օ­րի­նակ, ը­ստ տն­տես­վա­րող­նե­րի՝ մինչև մեկ հեկ­տար բարձ­րա­կարգ ջեր­մո­ցի հա­մար պա­հանջ­վում է ա­ռն­վազն չորս տա­րի տևո­ղու­թյամբ վարկ, ի­սկ մի քա­նի հեկ­տար տա­րած­քով բարձ­րա­կարգ ջեր­մո­ցի հա­մար՝ մինչև յոթ տա­րի տևո­ղու­թյամբ վարկ: Հա­յաս­տա­նում գոր­ծա­րար­նե­րի հա­մար դժ­վար է գտ­նել եր­կա­րա­ժամ ­կ ետ վար­կեր: Վար­կե­րի դժ­վա­րա­մատ­չե­լի­ու­թյու­նը լուրջ խան­գա­րող հան­գա­մանք ­ն ե­րի խթան­ման տե­սա­կե­տից: է ներդ­րում ­Մատ­չե­լի չեն նաև ֆի­նան­սա­վոր­ման այլ մի­ջոց­ներ, ի­նչ­պի­սին են լի­զին­գը, ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վո­րու­մը, վար­կային գծե­րի տրա­մադ­րու­մը և այլն: 28 Պատկեր 8. Ջերմոցային գյուղարտադրանքի արտահանման շղթա Տեղական Տեղական շ կա Արտահանման Սերﬔր, սածիլներ Սածիլների Փոխադր մ Մեծածախ վաճառք շ կա Պարզ ջերմոցներ արտադրութ. Բերքահավաք Մանրածախ վաճառք Գազ Փոխադր մ Ջուր Բանջարեղենի Հանրային սննդի կետեր Տեսակա- սպառող արտադրութ. Վերջնական Հող վորում, փաթեթա- Ծաղիկների վորում Մշակում, վերամշակում Ներմ ծված արտադրութ. Սերﬔր, սածիլներ Փոխադր մ Տեսակավորում, փաթեթավորում Փոխադր մ Պարարտանյութ Պահեստա- Հատապտղի վորում Պահեստավորում Բուժանյութեր արտադրութ. Մաքսային Բարձր տեխն. ջերմոցներ ձևակերպում Փոխադր մ Փոխադր մ Մաքսային ձևակերպում Հայաստանում Մաքսային ձևակերպում արտերկրում Սուբստրատներ Հայաստանում 29  Ներմուծման  Հողի  GAP  GHP  ՀՀ Մաքսային թույլտվություն հատկացման և  GMP  GMP ընթացակարգ  Ներմուծման կատեգորիայի  Տրանսպորտի ծախսեր  GHP  Սանպիններ մաքսային որոշման  Սանպիններ  Հավաստագրում  Սառնարանով ընթացակարգ ընթացակարգեր բեռնատարներ  Ջ.-կառույցի  Հավաստագրում  Սառնարանային  Ներմուծման  Օդակայանի կադաստրային  Սառնարանային տնտեսություն բուսասանի- ընթացակարգեր տարական կարգավիճակի տնտեսություն որոշման  Լարսի սահմանի հատման ընթացակարգ  Ջերմոցային կարգեր ընթացակարգեր  Լարսի արտադրության  Թունաքիﬕ- դասակարգման և  Վրաստանում Փոթի սահմանի կատի վաճառքի հարկման կարգ նավահանգստի հատման կետերի ընթացակարգեր ընթացակարգեր  Թունաքիﬕկատի նկատմամբ օգտագործման գիտելիք  Առևտրի Ֆինանսավորում  Վրաստանում պահանջներ Փոթի նավա-  Արտադրական հանգստի  Հավաստագրում տեխնոլոգիաներ ընթացակարգեր  Սորտերի ընտրություն 3. ԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՓՈՒԼ 2015թ. Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ը­նդ­հա­նուր տա­րած­քը 1220 հա էր: Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի տված գյու­ղար­տադ­ րան­քի վե­րա­բե­րյալ ա­ռան­ձին վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­ներ չեն հա­վաք­վում և վար­վում: Ը­ստ մաս­նա­գի­տա­կան գնա­հա­տա­կան­նե­րի ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­ թյուն­նե­րի ար­տադ­րան­քը բաշխ­վում է հետ­ևյալ կերպ. ŽŽ 60% բան­ջա­րե­ղեն (գլ­խա­վո­րա­պես լո­լիկ, վա­րունգ, և քիչ ա­վե­լի քա­նա­կով տաք­դեղ և լո­բի) ŽŽ 35 % ծա­ղիկ­ներ և դե­կո­րա­տիվ բույ­սեր (վարդ, գեր­բե­րա, մե­խակ) ŽŽ 5% Հա­տապ­տուղ (ե­լակ) 3.1. Հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րու­թյան ո­րոշ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­ներ ­Հա­յաս­տա­նյան կլի­մայի ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րից մե­կը, հատ­կա­պես, նա­խա­ լեռ­նային շր­ջան­նե­րում, ա­րե­գակ­նային լույ­սի ա­ռա­տու­թյու­նը և ար­ևային օ­րե­ րի քա­նա­կի շա­տու­թյուն է տար­վա ըն­թաց­քում: Օ­րի­նակ՝ Կո­տայ­քի, Ա­րա­գա­ ծոտ­նի և Վայոց ձո­րի մար­զե­րում: Դա կար­ևոր ա­ռա­վե­լու­թյուն է և կա­րող է թույլ տալ հաս­նե­լու ա­վե­լի բարձր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան և ո­րա­կա­կան հատ­կա­նիշ­նե­րի: մու­ 3.2. Ջուր, ջեր­ թյուն և գազ ­Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ջե­ռուց­ման հա­մար օգ­տա­գործ­վում է գլ­խա­վո­րա­պես բնա­կան գազ: Ջե­ռուց­ման հա­մար օգ­տա­գործ­վող գա­զի ծախ­սը է­ա­կան է ը­նդ­հա­նուր ծախ­սե­րի մեջ և կազ­մում է ը­նդ­հա­նուր ար­տադ­ րա­կան ծախ­ րի 40 - 50 %: սե­ 2015թ. գա­զի գնե­րի ա­ճի հետ­ևան­քով հա­յաս­տա­նյան ջեր­մո­ցային տն­տե­ սու­թյուն­նե­րում զգա­լի­ո­րեն մե­ծա­ցել են ծախ­սերն ու, հա­մա­պա­տաս­խա­նա­ բար, նվա­զել է շա­հու­թա­բե­րու­թյու­նը: Գա­զի գնե­րը վեր­ջին ե­րեք-չորս տա­րի­ Ներդիր 2. Փոխարժեքի տատանում և գազի գին 2014թ. հոկտեմբեր-2015թ. փետրվար ամիսների ընթացքում, երբ ջերմոցների ջեռուցման համար համեմատաբար շատ է գազ պահանջվում, ՀՀ դրամի փոխարժեքը ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ իջավ 17%-ով, ինչն ինքնըստինքյան հանգեցրեց ջերմոցների համար ՀՀ դրամով գազի ծախսի մեծացման առնվազն 17%-ով: Հոկտ. 2014 Փետ. 2015 1 խմ գազի գինը ԱՄՆ դոլարով 0.277 0.277 ԱՄՆ դոլար/ՀՀ դրամ 409.98 478.39 1 խմ գազի գինը ՀՀ դրամով 113.56 132.50 30 նե­ լի­ րին (մինչև 2016թ. հու­ սի 1-ը) ա­ճել են 20%-ով: Մինչև 2016թ. հու­ սի 1-ը լի­ խո­շոր (ամ­սա­կան 10000 խմ-ից ա­վել ծախ­սող) սպա­ռող­նե­րի հա­մար, ի­նչ­պի­ սիք են ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը, գա­զի սա­կա­գի­նը, 276,98 Ա­ՄՆ դո­լա­ րին հա­ մար­ժեք դրամ է 1000 խմ-ի դի­ մաց (նե­րա­ռյալ՝ ԱԱՀ):12 2016թ. հու­լի­սի 1-ից գա­զի սա­կա­գի­նը խո­շոր սպա­ռող­նե­րի հա­մար կր­ճատ­վել է մինչև 214,63 Ա­ՄՆ դո­լար, ին­չը կն­պաս­տի ար­տադ­րան­քի ի­նք­նար­ժե­քի նվա­զեց­մա­նը: ­Հաշ­վի առ­նե­լով այն հան­գա­ման­քը, որ ջեր­մոց­նե­րին մա­տա­կա­րար­վող գա­զի սա­կա­գի­նը հաշ­վարկ­վում է Ա­ՄՆ դո­լա­րին հա­մար­ժեք ՀՀ դրա­մով, ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը զգա­լի կո­րուստ­ներ են կրում նաև ազ­գային դրա­մի ար­ժեզրկ­ման հետ­ևան­քով (ի­նչ­պես դա տե­ղի ու­նե­ցավ 2014թ. վեր­ջին և 2015թ. սկզ­բին):13 Ըստ տն­տես­վա­րող­նե­րից ստաց­ված տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի, գա­զի մա­տա­կա­ րար­ման հետ կապ­ված խն­դիր­նե­րից մեկն այն է, որ Հայ­ռու­գա­զարդ ըն­կե­րու­ թյու­նը հա­ճախ պա­հան­ջում է կան­խավ­ճար գա­զի դի­մաց՝ սպառ­նա­լով չմի­աց­ նել գա­զը ջե­ռուց­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի («­սե­զո­նի») սկզ­բում: Կան­խավ­ճա­րը պա­հանջ­վում է ջե­ռուց­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի սկզ­բում և, որ­պես կա­նոն, նա­խորդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում մեկ ա­մս­վա սպառ­ման ծա­վա­լի չա­փով: Հարկ է նշել, որ, ը­ստ է­ու­թյան, գազ մա­տա­կա­րա­րո­ղի կող­մից կան­խավ­ճա­րի պա­ հան­ջը պայ­մա­նագ­րային դրույթ­նե­րի ի­րա­վա­խախ­տում է: Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ու­նե­ցած մեկ այլ խն­դիր կապ­ված է այն բա­նի հետ, որ տն­տե­սու­թյուն­նե­րում շր­ջա­նա­ռու դրա­մի ներ­հոս­քը հիմ ­ն ա­կա­ նում լի­նում է բեր­քա­հա­վա­քից հե­տո, ի­սկ տն­տես­վա­րո­ղը չի կա­րող ճշգր­տո­ րեն հս­կել բեր­քի հա­սու­նաց­ման օ­րն ու ժա­մա­նա­կը: Այս պա­րա­գա­յում, լի­նում են դեպ­քեր, ե­րբ շր­ջա­նա­ռու մի­ջոց­նե­րի ներ­հոս­քի և վճար­ման ժամ ­կ ետ­նե­րի չհա­մա­պա­տաս­խա­նե­լու հետ­ևան­քով ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը գա­զի դի­մաց ու­շա­ցած են վճա­րում ­ն եր կա­տա­րում: Ը­նդ ո­րում՝ լի­նում են դեպ­քեր ե­րբ գազ մա­տա­կա­րա­րող ըն­կե­րու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչն ան­ջա­տում է գա­զը, ին­չի հետ­ևան­քով ո­չն­չա­նում է ջեր­մա­տան բեր­քը (հատ­կա­պես տար­վա ցուրտ ե­ղա­նա­կին): 12 Աղբյուր՝ ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողով՝ http://www.psrc.am/am/sectors/gas/tariffs (վերջին անգամ մուտք արվել է 2015թ. հոկտեմբերի 30-ին): Հայաստանում գործում է գազի մատակարարման երկշերտ սակագնային համակարգ, որտեղ ամսական մինչև 10000 խմ գազ սպառողների և դրանից ավել սպառողների նկատմամբ կիրառվում են տարբեր սակագներ և հաշվարկման եղանակներ: Ամսական մինչև 10000 խմ  սպառում ունեցող սպառողների համար (տնային տնտեսություններն ընկնում են այս դասակարգման տակ) գազի սակագինը մեկ խմ-ի համար 156 ՀՀ դրամ է, ընդ որում հաշվարկը կատարվում է ՀՀ դրամով: 2016թ. հուլիսի 1-ից գազի գները նշված սպառողների համար նվազեցվել են, համապատասխանաբար, մինչև 214,63 ԱՄՆ դոլար և 122,25 ՀՀ դրամ:  13 Ներդիրում բերված տարադրամի փոխարժեքի տվյալների աղբյուրը՝ ՀՀ կենտրոնական բանկ, https://www.cba.am/am/sitepages/exchangearchive.aspx­ ?DateFrom=2014-10-01&DateTo=2015-02-28&ISOCodes=USD, (վերջին անգամ մուտք արվել է 2015թ. սեպտեմբերի 9-ին), և հեղինակի հաշվարկներ: 31 Տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են նաև, որ ցածր է նաև գա­զի մա­տա­կա­րար­ման ո­րա­կը (ճն­շում, խտու­թյուն, բա­ղադ­րու­թյուն), ին­չի հետ­ևան­քով մե­ծա­նում է ջե­ռուց­ման հա­մար պա­հանջ­վող գա­զի ծա­վա­լը և, հետ­ևա­բար, ծախ­սը: Ջեր­ մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում է­ներ­գաար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը­ կա­րե­լի է բարձ­ րաց­նել ար­դի­ա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րառ­ման մի­ջո­ցով: Է­ներ­գաար­դյու­ նա­վե­տու­թյան ա­պա­հո­վու­մը կեն­սա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րան­քի մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման տե­սա­կե­տից: Է­ներ­գաար­դյու­ նա­վե­տու­թյան բարձ­րաց­ման հա­մար հնա­րա­վոր մի­ջոց­ներ են, օ­րի­նակ՝ ա) գա­զից բա­ցի այ­լընտ­րան­քային է­ներ­գի­այի աղ­բյուր­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­ պես, ա­րե­գակ­նային է­ներ­գի­այի օգ­տա­գոր­ծու­մը, ո­րը կա­րող է օգ­նել նվա­ զեց­նե­լու ջե­ռուց­ման ծախ­սե­րը, բ) բարձր ար­դյու­նա­վե­տու­թյամբ և խնայո­ղա­կան ջե­ռուց­ման և հո­վաց­ման հա­մա­կար­գե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը ջեր­մոց­նե­րում, գ) ­բարձր է­ներ­գախ­նայո­ղու­թյամբ ջեր­մոց­նե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը, ի­նչ­պի­սիք են օ­րի­նակ՝ ե­րկ­շերտ և օ­դով լց­ված թա­ղան­թով ջեր­մոց­նե­րը, ո­րոնք ու­նեն բարձր է­ներ­գախ­նայո­ղու­թյուն, դ) է­ներ­գախ­նայող լու­սա­վոր­ման և այլ սար­քա­վո­րում ­ն ե­րի կի­րա­ռու­թյու­նը ջեր­մոց­նե­րում:­ Է­ներ­գախ­նայո­ղու­թյան տե­սա­կե­տից, ար­դա­րաց­ված կա­րող է լի­նել նաև ջե­ռուց­ման և է­լեկտ­րաէ­ներ­գի­այի հա­մակց­ված (ՋԷՀ) հա­մա­կար­գե­րի (մի­ ջազ­գային աս­պա­րե­զում նման հա­մա­կար­գե­րը կոչ­վում են Combined Heat and Power (CHP) Systems) ներդր­ման և օգ­տա­գործ­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի դի­ տար­կու­մը ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում (հատ­կա­պես, խո­շոր տեխ­նո­լո­ գի­ա­պես հա­գե­ցած տն­տե­սու­թյուն­նե­րում): 3.3. Տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ և ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյուն ­Ջեր­մոց­ներ 2011 թվա­կա­նից սկ­սած զգա­լի­ո­րեն մե­ծա­ցել է ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ ա­նե­րով ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի մա­կե­րե­սը: Ը­ստ մաս­նա­գի­տա­կան գնա­հա­տա­կա­նի, 2011 թվա­կա­նին Հա­յաս­տա­նում կար բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­ նե­րով հա­գե­ցած ոչ ա­ վել, քան 5 հա ջեր­ սկ 2016 թ. կե­ մոց, ի­ սի դրու­թյամբ նո­ րա­գույն տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով ջեր­մոց­նե­րի մա­կե­րե­սը կազ­մում է 100 հա: Չ­նա­յած բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մոց­նե­րի ա­ճին, դրանց մա­կե­րե­սը կազ­մում է դեռ ը­նդ­հա­նու­րի 10%-ը: Ջեր­մոց­նե­րի մեծ մա­սում դեռ բա­ցա­կա­յում են ջե­ռուց­ման, հո­վաց­ման, խո­նա­վաց­ման, ստ­վե­րաց­ման, սնուց­ման, հա­մա­ կարգ­չային կա­ռա­վար­ման և այլ ար­դի կա­տա­րե­լա­գործ­ված հա­մա­կար­գե­րը: Ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­այով հա­գե­ցած, մե­տա­ղ յա կոնստ­րուկ­ցի­ա­նե­րով, ա­պա­կե­պատ ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյան հիմ ­ն ադր­ման հա­մար պա­հանջ­վում է, ը­ստ մաս­նա­գի­տա­կան գնա­հա­տա­կա­նի՝ 150-200 Ա­ՄՆ դո­լար յու­րա­քան­ չյուր քա­ռա­կու­սի մետ­րի հա­մար: Այ­սինքն՝ մեկ հեկ­տար բարձ­րա­կարգ ջեր­ մո­ցային տն­տե­սու­թյան հիմ ­ն ու­մը պա­հան­ջում է 1.5-2 մի­լի­ոն Ա­ՄՆ դո­լա­րի ներդ­րում: 32 Շու­կա­յում առ­կա են նաև տեխ­նո­լո­գի­ա­պես հա­գե­ցած, թա­ղան­թա­պատ ­ն ել մեկ քա­ռա­կու­սի մետ­րի հա­մար 80-100 ջեր­մոց­ներ, ո­րոնք կա­րե­լի է հիմ Ա­ՄՆ դո­լար ներդ­րու­մով (այ­սինքն՝ 0,8-1 մի­լի­ոն Ա­ՄՆ դո­լար մեկ հեկ­տա­րի հա­մար): Ար­տադ­րա­կան ե­ղա­նակ­ներ Հա­յաս­տա­նյան ջեր­մոց­նե­րում կի­րառ­վում են ի­նչ­պես հո­ղում՝ բու­սա­բու­ ծա­կան ա­վան­դա­կան ե­ղա­նա­կով, այն­պես էլ սուբստ­րատ­նե­րի վրա՝ հիդ­րո­ պո­նիկ ե­ղա­նա­կով ար­տադ­րու­թյուն­ներ (նե­րա­ռյալ՝ բան­ջա­րե­ղեն, ծա­ղիկ­ներ, հա­տապ­տուղ­ներ): Հա­յաս­տա­նում ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան մեջ մեկ տաս­նա­մյա­կից ա­վել է, ի­նչ կի­րառ­վում են կա­թի­լային ո­ռոգ­ման և սնուց­ման տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ: Մեծ ջեր­մոց­նե­րի մոտ ¾-ը կի­րա­ռում է ար­տադ­րա­կան կա­տա­րե­լա­գործ­ ված տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ, ո­րոնք ը­ստ բնույ­թի կա­րե­լի է դա­սա­կար­գել եր­կու խմ­ բի. ŽŽ Խ­նայո­ղա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ (աշ­խա­տու­ժի խնա­յում, ծախ­սե­րի կր­ճա­ տում) ŽŽ Ծա­վա­լի ա­ճի տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ (ծա­վա­լի մե­ծա­ցում, ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ թյան բարձ­րա­ցում): Որ­քան մեծ է ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյու­նը այն­քան ա­վե­լի մեծ տե­սա­կա­ րար կշիռ ու­նի ծա­վա­լի ա­ճին նպաս­տող տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի կի­րա­ռու­թյու­նը:14 Ար­տադ­րան­քի մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման և ո­րոշ շու­կա­ներ մուտք ու­նե­նա­լու հա­մար (մաս­նա­վո­րա­պես՝ ԵՄ շու­կա, որ­տեղ գոր­ծում են ո­րա­կի և ան­վտան­գու­թյան բարձր պա­հանջ­ներ, ի­նչ­պես նաև ան­ցու­մային շր­ջա­նից հե­տո՝ Ե­ԱՏՄ շու­կա) ան­հրա­ժեշտ է բարձ­րաց­նել ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը15, ի­նչ­պես նաև բա­րե­լա­վել ար­տադ­րան­քի ո­րակն ու ան­վտան­գու­թյան ցու­ցա­ նիշ­նե­րը: Դ­րանց հնա­րա­վոր է հաս­նել՝­ նա­ ա) Global GAP (Good Agriculture Practice), մաս­ վո­րա­ մո­ պես, ջեր­ ցային գյու­ ղար­տադ­րու­թյան հա­մար16, ՄԱԿ-ի՝ Եվ­րո­պայի տն­տե­սա­կան հանձ­նա­ժո­ ղո­վի (UNECE)17 մր­գե­րի ու բան­ջա­րե­ղե­նի վե­րա­բե­րյալ ստան­դարտ­ներ, 14 Ամերիագրուպ՝ «Արդյունաբերական գյուղատնտեսության զարգացումը Հայաս- տանում», 2014թ.: 15 Արտադրողականությունը բարձրացնելուն զուգահեռ շատ կարևոր է նախօրոք ուշադրություն դարձնել շուկայահանման և իրացման հարցին, այսինքն՝ ապա- հովել, որ ավելացող արտադրանքն իրացման շուկա ունենա: 16 Good Agriculture Practice՝ Գյուղատնտեսական բարեխիղճ գործելակերպ: FAO Good Agricultural Practice for Greenhouse Agricultural Crops (principles for Mediter­ ranean climate areas), Rome, 2013. 17 United Nations Economic Commission for Europe (UNECE)` պաշտոնական կայք՝ http://www.unece.org/trade/agr/standard/fresh/ffv-standardse.html 33 ԵՄ-ի մր­գե­րի ու բան­ջա­րե­ղե­նի շու­կա­յա­հան­ման ստան­դարտ­ներ18, Կո­ դեքս ա­լի­մեն­տա­րի­ու­սի ստան­դարտ­նե­րի ու պա­հանջ­նե­րի19 և մի­ջազ­գայ­ նո­րեն ըն­դուն­ված այլ գոր­ծե­լա­կեր­պե­րի, սատն­դարտ­նե­րի և հա­մա­կար­գի ներդր­ման և կի­րա­ռու­թյան մի­ջո­ցով, բ) մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման մի­ջո­ցով՝ GAP և հա­մա­պա­ տաս­խան այլ գոր­ծե­լա­կեր­պե­րի և ստան­դարտ­նե­րի կի­րառ­ման հա­մար: Ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյուն Բան­ջա­րե­ղեն. Բարձ­րա­կարգ ջեր­մոց­նե­րում լո­լի­կի և վա­րուն­գի ար­տադ­ րո­ղա­կա­նու­թյու­նը մի քա­նի ան­գամ բարձր է պարզ տեխ­նո­լո­գի­այով աշ­ խա­տող ջեր­մոց­նե­րի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նից: Պարզ, տեխ­նո­լո­գի­ա­պես չհա­գե­ցած ջեր­մոց­նե­րում հո­ղում ա­ճեց­ված լո­լի­կի և վա­րուն­գի ար­տադ­րո­ղա­ կա­նու­թյու­նը տա­տան­վում է մեկ քա­ռա­կու­սի մետր մա­կե­րե­սից տա­րե­կան 10- 20 կգ շր­ջա­կայ­քում, ի­սկ բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մոց­նե­րում հիդ­րո­պո­նիկ ե­ղա­նա­կով ա­ճեց­ման դեպ­քում ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը հաս­նում է 50-60 կգ մեկ քա­ռա­կու­սի մետ­րից: Բարձ­րա­կարգ ջեր­մոց­նե­րի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­ թյու­նը մոտ է մի­ջազ­գային բարձր ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյան մա­կար­դա­կին: Ծա­ղիկ­ներ. Վար­դի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը բարձ­րա­կարգ ջեր­մո­ցում կազ­մում է տա­րե­կան 120-130 վարդ մեկ քա­ռա­կու­սի մետր մա­կե­րե­սից: ­Գեր­բե­րայի ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը կազ­մում է մեկ քա­ռա­կու­սի մետ­րից տա­րե­կան մինչև 300 ծա­ղիկ: ­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին, մե­խա­կի ա­ճե­ցու­մը նվա­զել, ի­սկ վար­դի ա­ճե­ցու­մը ա­ճել է և դեռ ա­վե­լի մեծ թա­փով աճ­ման մի­տում ու­նի: Հա­մե­մա­տած մե­խա­կի և գեր­բե­րայի հետ, վար­դի տն­կա­նյու­թը ա­վե­լի եր­կար է պահ­վում՝ 3-5 տա­րի: Գեր­բե­րայի տն­կա­նյու­թը պահ­պան­վում է 2-3 տա­րի: Վար­դը նաև ա­վե­լի քիչ պա­հանջ­կոտ է ջեր­մաս­տի­ճա­նի նկատ­մա­մաբ՝ : Փոքր ու մի­ջին ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում բարձր ար­տադ­րո­ղա­ կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի և գոր­ծե­լա­կեր­պե­րի վե­րա­բե­րյալ գի­տե­լի­քի պա­կաս է նկատ­վում: Դա կա­րող է վե­րա­բե­րել ի­նչ­պես սո­վո­րա­կան ագ­րո­նո­մի­ա­կան և բույ­սե­րի պաշտ­պա­նու­թյան գոր­ծե­լա­կեր­պե­րին, այն­պես էլ բույ­սե­րի խտու­ թյան և դա­սա­վո­րու­թյան ո­րոշ­մա­նը:20 18 Տես Եվրամիության հետևյալ իրավական ակտերը՝ Եվրամիության խորհրդի կանոնակարգ (Council Regulation) (EC) No 1234/2007; Եվրամիության հանձնաժողովի կանոնակարգ (Commission Regulation) (EC) No 1221/2008, Եվրամիության հանձնաժողովի կիրակման կանոնակարգ (Commission Regula­ tion) (EU) No 543/2011: 19 Կոդեքս ալիմենտարիուսի պաշտոնական կայք՝ http://www.fao.org/fao-who-co­ dexalimentarius/standards/list-of-standards/en/: 20 Օրինակ՝ հայաստանյան ծաղիկ արտադրողները հաճախ 2-3 անգամ ավելի մեծ թվով գերբերայի ծաղկի թուփ են աճեցնում մեկ քառակուսի մետր մակերեսի վրա, քան հոլանդական արտադրողները, ընդ որում՝ մանրամասն ուշադրություն չի դարձվում ծաղիկների միջև արդյունավետ հեռավորության պահպանմանը: Այս ամենն ազդում է ինչպես արտադրողականության, այնպես էլ ծաղիկների որակի վրա: 34 Ար­տադ­րա­կան պար­բե­րաշր­ջան ­Հա­յաս­տա­նում, փոքր ու մի­ջին, պարզ տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով աշ­խա­տող ջեր­մոց­նե­րը դժ­վա­րու­թյուն ու­նեն տար­վա ըն­թաց­քում բան­ջա­րե­ղե­նի (լո­լիկ, վա­րունգ, տաք­դեղ) ար­տադ­րու­թյան ա­նընդ­հա­տու­թյուն ա­պա­հո­վե­լու հար­ ցում: Դրան­ցում ար­տադ­րու­թյու­նը տար­վա ըն­թաց­քում եր­կար ը­նդ­հատ­վում է եր­կու ան­գամ: Ջեր­մոց­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը բերք չեն ու­նե­նում հուն­վար- մարտ և սեպ­տեմ­բեր-հոկ­տեմ­բեր ժա­մա­նա­կա­հատ­ված­նե­րում: Ջեր­մոց­նե­րի ար­տադ­րու­թյան պար­բե­րաշր­ջա­նի քար­տե­զը ներ­կա­յաց­ված է 9-րդ և 10-րդ պատ­կեր­նե­րում: Ն­կա­տենք, որ սեպ­տեմ­բեր-հոկ­տեմ­բեր ա­միս­նե­րի ըն­թաց­քում հա­սու­նա­ նում և շու­կա­յա­հան­վում է բաց դաշ­տի բան­ջա­րե­ղե­նը (լո­լիկ, վա­րունգ), ին­ չի ար­դյուն­քում տե­ղա­կան շու­կա­յում նկա­տե­լի­ո­րեն իջ­նում են բան­ջա­րե­ղե­նի գնե­րը:­ ­ն ե­րի պատ­ճառ­նե­րը մաս­նա­վո­րա­պես, հետ­ Ար­տադ­րու­թյան ը­նդ­հա­տում ևյալն են. ŽŽ ­Տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի առ­կա մա­կար­դա­կը թույլ չի տա­լիս ջեր­մոց­նե­րի տակ ե­ղած հո­ղե­րի մոտ 90%-ին ա­նընդ­հատ ար­տադ­րու­թյուն կազ­մա­կեր­պել: Ը­նդ ո­րում՝ պարզ տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րով ջեր­մո­ցում ար­տադ­րու­թյան ը­նդ­հա­ տում ­ն ե­րը զգա­լի­ո­րեն եր­կար են: ŽŽ ­Ջեր­մոց­նե­րի մեծ մասն (հատ­կա­պես փոքր ու մի­ջին) իր ար­տադ­րան­քը չի ար­տա­հա­նում և ի­րաց­նում է տե­ղա­կան շու­կա­յում: Հա­մա­պա­տաս­խա­ նա­բար, ջեր­մոցն իր ար­տադ­րա­կան ծան­րա­բեռն­վա­ծու­թյու­նը ծրագ­րում է ել­նե­լով տե­ղա­կան շու­կայի պա­հան­ջար­կի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րից: Օ­րի­նակ՝ ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րը ձգ­տում են ար­տադ­րանք չու­նե­ նալ կամ քիչ ու­ նե­նալ հուն­վար ամ­սին՝ Նոր տար­վա տո­ րից հե­ նե­ րբ տո, ե­ մարդ­կանց մոտ տո­նա­կան մեծ ծախ­սե­րից հե­տո նվա­զում է սպա­ռու­մը (պա­հան­ջար­կը), նե­րա­ռյալ՝ բան­ջա­րե­ղե­նի պա­հան­ջար­կը: Ի տար­բե­րու­թյուն պարզ տեխ­նո­լո­գի­այով աշ­խա­տող ջեր­մոց­նե­րի, կա­ տա­րե­լա­գործ­ված ջեր­մոց­նե­րը, ո­րոնց մեծ մա­սը խո­շոր է, կա­րո­ղա­նում են ա­վե­լի մեծ ճկու­նու­թյուն ա­պա­հո­վել ար­տադ­րու­թյան ժա­մա­նա­կի ծրագր­ման ա­ռու­մով: Այդ ջեր­մոց­նե­րի հա­մար ա­վե­լի փոքր նշա­նա­կու­թյուն ու­նի նաև տե­ ղա­կան շու­կա­յում պա­հան­ջար­կի նվազ­ման հետ կապ­ված խն­դի­րը, քա­նի որ ի­րենց ար­տադ­րան­քի մեծ մասն ար­տա­հան­վում է: 35 Ջեր­մո­ցային բան­ջա­րե­ղե­նի ար­տադ­րու­թյան պար­բե­րաշր­ջան Հունվար Փետրվար Մարտ Ապրիլ Մայիս Հունիս Հուլիս Օգոօստոս Սեպտ Հոկտ Նոյեմ Դեկտեմ  Հունվ, փետրվ, մարտ բերք  Մարտի վերջից – ﬕնչև հուլիս-օգոստոս  Սեպտ.–  Հոկտ. կես- դեկտ. չկա բերքահավաք և իրացում հոկտ. կես երկրորդ կես  Հունվարի 5-ից տնկում են  Օգոստոս 25 – սեպտեմբերի 5, սերﬕ ցանք ջերմոցում բերքահավաք և սածիլներ (առանց սածիլի փուլի) բերք չկա իրացում  Սեպտ.–  Դեկտ. 1-ից սերﬕ հոկտ. կես ցանք սածիլի համար 36 բաց դաշտի բերք Պատկեր 9. Պարզ ջերմոցներ մ բանջարեղենի արտադր թյան պարբերաշրջան Հունվար Փետրվար Մարտ Ապրիլ Մայիս Հունիս Հուլիս Օգոօստոս Սեպտ Հոկտ Նոյեմ Դեկտեմ  Բերքահավաք և իրացում  Հուլիսի կես-օգոստոս նոր բույսի տնկում  Բերա-  Օգոստոսից 3 աﬕս մշակում հավաք Պատկեր 10. Բարձրակարգ ջերմոցներ մ բանջարեղենի արտադր թյան պարբերաշրջան (առանց բ սափոխանակման (ռոտացիայի)) 3.4. Պա­րար­տա­նյու­թեր և թու­նա­քի­մի­կատ­ներ ­Ներ­մու­ծում և ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գեր ­Հա­յաս­տա­նյան ջեր­մոց­նե­րում օգ­տա­գործ­վում է գլ­խա­վո­րա­պես ներ­մուծ­ ված պա­րար­տա­նյու­թեր և թու­նա­քի­մի­կատ­ներ: Կա­թի­լային ո­ռոգ­մամբ ջեր­ մոց­նե­րում օգ­տա­գործ­վում են ջրում լուծ­վող պա­րար­տա­նյու­թեր: Ը­նդ­հան­րա­ պես, ներ­մուծ­վող պա­րար­տա­նյու­թե­րի տե­սա­կա­նին լայն է, ի­սկ ներ­մուծ­ման աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը ըն­դար­ձակ՝ Եվ­րա­մի­ու­թյան ե­րկր­ներ, Ա­ՄՆ, Չի­նաս­ տան, Ռու­սաս­տան և այլ ե­րկր­ներ: ­Շու­կա­յում գոր­ծում են մոտ մեկ տաս­նյակ ներ­մու­ծող­ներ: ­Հա­յաս­տան կա­րող են ներ­մուծ­վել մի­այն պե­տա­կան գրան­ցում ստա­ցած պա­րար­տա­նյու­թեր և թու­նա­քի­մի­կատ­ներ: Պե­տա­կան գրան­ցում ստա­նա­լու հա­մար նյու­թերն ան­ցնում են փաս­տաթղ­թային վեր­լու­ծու­թյուն, քի­մի­ա­կան և այլ տե­սա­կի փոր­ձաքն­նու­թյուն­ներ և այլ ըն­թա­ցա­կար­գեր՝ հաս­տա­տե­լու դրանց ան­վտան­գու­թյունն ու ար­դյու­նա­վե­տու­թյու­նը: Պե­տա­կան գրանց­ման գոր­ծո­ղու­թյան ժամ­կ ե­տը 5 տա­րի է: ­Մի­ջա­տաս­պան և այլ թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ներ­մուծ­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­ րը տն­տես­վա­րող­նե­րին պատ­ճա­ռում են լրա­ցու­ցիչ ծախ­սեր ու ժա­մա­նա­կի կո­րուստ, ի­նչն ի վեր­ջո բարձ­րաց­նում է շու­կա­յում այդ ապ­րանք­նե­րի գոր­ծող գնե­րը։ ­Հա­յաս­տա­նում յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նակ թու­նա­քի­մի­կատ ներ­մու­ծե­լու հա­մար ներ­մու­ծո­ղը պետք է մի­ան­գա­մյա ներ­մուծ­ման թույլտ­վու­թյուն (լի­ցեն­ զի­ա) ստա­նա Գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րու­թյու­նից, ի­նչ­պես նաև հա­ վաս­տագ­րում Սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյու­նից (Բու­սա­սա­ նի­տա­րա­կան տես­չու­թյուն), ո­րը նե­րա­ռում է՝ նմու­շա­ռում, փոր­ձաքն­նու­թյուն և Սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան կող­մից հա­մա­պա­տաս­ խա­նու­թյան եզ­րա­կա­ցու­թյան տրա­մադ­րում։ Ըն­թա­ցա­կար­գե­րը նե­րա­ռում են փաս­տաթղ­թե­րի հա­վաք­ման և ներ­կա­յաց­ման կրկն­վող գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ: Գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րու­թյան մի­ան­գա­մյա լի­ցեն­զի­ան տր­վում է ՀՀ գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րի՝ 2015 թվա­կա­նի հուն­վա­րի 15-ի թիվ 6-Ն հրա­մա­նով սահ­ման­ված կար­գով21: Լի­ցեն­զի­ան տր­վում է յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի հա­մար՝ դրա հա­մար ներ­մու­ծո­ղի կող­մից ներ­կա­յաց­ված դի­ մու­մի ներ­կա­յա­ցու­մից հե­տո ե­րեք օր­վա ըն­թաց­քում: 21 Այս պահանջը սահմանվել է ի կատարումն Հայաստանի ԵԱՏՄ շրջանակում ստանձնած պարտավորությունների (մասնավորապես ԵԱՏՄ Հանձնաժողովի՝ 2012 թվականի օգոստոսի 16-ի թիվ 134 կանոնակարգի): Գյուղատնտեսության նախարարի հրամանը բխում է ՀՀ կառավարության 2014 թվականի դեկտեմբերի 5-ի «ՀՀ տարածքով փոխադրման համար արգելված և սահմանափակումների ենթակա ապրանքների ցանկերը հաստատելու, լիազոր մարմիններ սահմանելու և ապրանքների արտահանման և(կամ) ներմուծման լիցենզիաների ու թույլտվությունների տրամադրման շրջանակային կարգը հաստատելու մասին» որոշումից: 37 ­Բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան տես­չու­թյան կող­մից՝ ներ­մուծ­վող պես­տի­ցիդ­նե­րի և ագ­րո­քի­մի­կատ­նե­րի փոր­ձաքն­նու­թյան և եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րի տրա­մադր­ ման ի­րա­վա­կան հիմ­քեր ե­ն՝ ŽŽ ՀՀ Բու­սա­սա­նի­տա­րի­այի մա­սին օ­րեն­քը, ŽŽ ՀՀ սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պե­տա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյան մա­սին օ­րեն­քը (հոդ­ված 18) ŽŽ ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2015 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 15-ի թիվ 1192-Ն ո­րո­ շում22: ­Հա­վաս­տագր­ման գոր­ծըն­թա­ցը, ի­նչն ը­ստ է­ու­թյան, ո­րա­կի հա­մա­պա­ տաս­խա­նու­թյան (և ոչ թե ան­վտան­գու­թյան) հս­կո­ղու­թյուն է յու­րա­քան­չյուր խմ­բա­քա­նա­կի ներ­մուծ­ման ժա­մա­նակ, նե­րա­ռում է ֆի­զի­կա­կան ստուգ­ման, նմու­շառ­ման և լա­բո­րա­տոր փոր­ձաքն­նու­թյան ժա­մա­նա­կա­տար գոր­ծըն­ թաց­ներ։ Ներ­մու­ծո­ղը պետք է մի քա­նի ան­գամ այ­ցե­լի Սնն­դամ­թեր­քի ան­ վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան տար­բեր ստո­րա­բա­ժա­նում ­ն եր: Ը­նդ ո­րում՝ այդ ըն­թաց­քում բե­ռը մնում է մաք­սային պա­հես­տում, այ­սինքն՝ բե­ռը չի մաք­սա­ զերծ­վում մինչև տեխ­նի­կա­կան հս­կո­ղու­թյան ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ա­վար­տը։ Հարկ է նկա­տել, որ մի­ջազ­գայ­նո­րեն ըն­դուն­ված և Ա­ռևտ­րի հա­մաշ­խար­ հային կազ­մա­կեր­պու­թյան (Ա­ՀԿ) պա­հանջ­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խան, ներ­ մուծ­ման բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հս­կո­ղու­թյու­նը պետք է սահ­մա­նա­փակ­վի ան­վտան­գու­թյան ցու­ցա­նիշ­նե­րի հս­կո­ղու­թյամբ: Հաշ­վի առ­նե­լով, որ ներ­ մուծ­վել կա­րող են մի­այն պե­տա­կան գրան­ցում ան­ցած ապ­րանք­նե­րը, դրանց ան­վտան­գու­թյան ցու­ցա­նիշ­ներն ար­դեն ստուգ­ված և հաս­տատ­ված են: Ի­սկ գրանց­ված նյու­թե­րի հա­մար ան­վտան­գու­թյան ստու­գու­մը սո­վո­րա­բար կա­ տար­ված է լի­նում ար­դեն դրանց պե­տա­կան գրանց­ման ժա­մա­նակ (5 տար­վա գոր­ծո­ղու­թյան ժամ ­կ ե­տով): Մինչև Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում պա­րար­տա­նյու­թի ներ­ մուծ­ման նկատ­մամբ կի­րառ­վում էր 0% մաքս­տուր­քի դրույ­քա­չափ: Ե­ԱՏՄ ան­ դա­մակ­ցու­թյան շր­ջա­նա­կում, պա­րար­տա­նյու­թի ներ­մուծ­ման նկատ­մամբ մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փը պետք է բարձ­րաց­վի մինչև 6.5%: Այդ փո­փո­խու­ թյու­նը կազ­դի պա­րար­տա­նյու­թի գնի վրա: Մի շարք պա­րար­տա­նյու­թե­րի հա­ մար մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փի փո­փո­խու­թյու­նը նա­խա­տես­վում է ա­ռանց ան­ցու­մային շր­ջա­նի, ի­սկ այ­լոց հա­մար մինչև 2017 թվա­կա­նը նե­րա­ռյալ մաք­ սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փը նա­խա­տես­վում է, որ կմ ­ն ա 0%, 2018-ին այն կդառ­նա սած 4%, ի­ 2%, 2019-ից սկ­ ԱՏՄ 6.5% դրույ­ սկ Ե­ քա­չա­ փը կգոր­ծի 2020 թվա­ նից կա­ սկ­սած: 22 ՀՀ կառավարության 2015 թվականի հոկտեմբերի 15-ի թիվ 1192-Ն որոշում «Պեստիցիդների ու ագրոքիմիկատների փորձաքննության անցկացման կարգը և պեստիցիդների ու ագրոքիմիկատների ներմուծման և արտահանման մասին եզրակացության ձևերը սահմանելու և ՀՀ կառավարության 2007 թվականի հոկտեմբերի 4-ի թիվ 1151-Ն որոշումն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին» 38 Թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ներ­մուծ­ման նկատ­մա­մաբ կի­րառ­վող մաք­սա­ տուր­քի դրույ­քա­չա­փը Ե­ԱՏՄ ան­դա­մակ­ցու­թյան շր­ջա­նա­կում պետք է բարձ­րաց­վի մինչև 5% (նախ­կին 0%-ի փո­խա­րեն): Հա­յաս­տա­նի՝ Ե­ԱՏՄ շր­ջա­ նա­կում եր­րորդ ե­րկր­նե­րից ներ­մուծ­ման մաք­սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փե­րի ժա­ մա­նա­կա­ցույ­ցի լրա­ցու­ցիչ ման­րա­մաս­նե­րը տես 1-ին հա­վել­վա­ծում: ­Ի­րա­ցում տե­ղա­կան շու­կա­յում­ Ըստ տն­տես­վա­րող­նե­րի՝ գործ­նա­կա­նում դժ­վար ի­րա­գոր­ծե­լի կամ ա­նի­ րա­գոր­ծե­լի է Կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից տե­ղա­կան շու­կա­յում թու­նա­քի­մի­կատ­ նե­րի վա­ճառ­քի և խա­նութ­նե­րի նկատ­մամբ սահ­ման­ված պա­հանջ­նե­րի պահ­ պա­նու­մը:23 ­Թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի կի­րա­ռու­թյան գոր­ծե­լա­կեր­պեր Տն­տես­վա­րող­նե­րի հետ շփում ­ն ե­րից նկա­տե­լի է դառ­նում, որ Հա­յաս­տա­ նում բարձր է թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ա­նար­դյու­նա­վե­տու­թյան հա­ճա­խա­կա­նու­ թյու­նը, ին­չը նվա­զեց­նում է ար­տադ­րո­ղա­կա­նու­թյու­նը (մե­ծաց­նում է ծախ­սե­րը և ցած­րաց­նում բեր­քատ­վու­թյու­նը): Ա­նար­դյու­նա­վե­տու­թյան բարձր հա­ճա­ խա­կա­նու­թյու­նը մի քա­նի պատ­ճառ­ներ կամ դրանց հա­մակ­ցու­թյուն­ներ կա­ րող է ու­նե­նալ, մաս­նա­վո­րա­պես. ŽŽ կ­ եղծ և ժամ ­կ ե­տանց թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ա­ռա­տու­թյուն շու­կա­յում, ŽŽ ներ­մուծ­ման ան­բա­րե­խիղճ մր­ցակ­ցու­թյուն, ե­րբ շու­կա­յում առ­կա է գե­րիշ­ խող դիրք ու­նե­ցող ներ­մու­ծող, ո­րը ներ­մու­ծում է ցած­րո­րակ կամ կեղծ­ված, սա­կայն է­ժան թու­նա­քի­մի­կատ­ներ (ին­չը ստի­պում է գյու­ղար­տադ­րող­նե­րին ա­վե­լի հա­ճախ թու­նա­քի­մի­կատ­ներ գնել): Ի­սկ հնա­րա­վոր մր­ցա­կից­նե­րի հա­մար ստեղծ­վում են ար­հես­տա­կան վար­չա­կան և այլ դժ­վա­րու­թյուն­ներ, նե­րա­ռյալ՝ ներ­մուծ­ման մաք­սային ըն­թա­ցա­կար­գի ար­հես­տա­կան բար­դա­ ցու­մը: ŽŽ ­գի­տե­լիք­նե­րի պա­կաս ար­տադ­րող­նե­րի շր­ջա­նում և, հետ­ևա­բար, վա­րա­կի սխալ ախ­տո­րո­շում և(կամ) թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի ոչ ճիշտ կի­րա­ռու­թյուն, ին­չի ար­դյուն­քում նվա­զեց­վում կամ չե­զո­քաց­վում է թու­նա­քի­մի­կա­տի ա­կն­ կալ­վող ազ­դե­ցու­թյու­նը: ŽŽ ­գի­տե­լիք­նե­րի պա­կաս կամ ան­բա­րե­խիղճ գոր­ծե­լա­կեր­պեր թու­նա­քի­մի­ կատ­նե­րի վա­ճառ­քի կե­տե­րում, ո­րոնք գյու­ղար­տադ­րող­նե­րին ճիշտ տե­ղե­ 23 Այդ պահանջները սահմանված են ՀՀ առողջապահության նախարարի 2005թ. օգոստոսի 30-ի թիվ 790 «Թունաքիմիկատների (պեստիցիդների) պահպանման, փոխադրման, կիրառման և վաճառքի սանիտարական կանոնները և նորմերը հաստատելու մասին» հրամանում: Դրանում մասնավորապես պահանջվում է, որ «թունաքիմիկատների (պեստիցիդների) վաճառքի կազմակերպությունները պետք է ունենան 50 մ սանիտարապաշտպանական գոտի», «վաճառասրահ (նվազագույն տարածքը 20 մ2), պահեստային մաս, (նվազագույն տարածքը 9 մ2), չափաբաժինների պատրաստման տեղամաս (նվազագույն տարածքը 6 մ2) և սանիտարակենցաղային հարմարություններ»: Ըստ տնտեսվարողների, տարածքին ներկայացվող պահանջները շատ դժվար է պահպանել: 39 կու­թյուն­ներ չեն հա­ղոր­դում թու­նա­քի­մի­կա­տի կի­րա­ռու­թյան վե­րա­բե­րյալ, չեն կա­տա­րում ճիշտ պահ­պա­նու­թյան կա­նոն­նե­րը, վա­ճա­ռում են ժամ ­կ ե­ տանց նյու­թեր: ­3.5. Մարդ­կային կա­րո­ղու­թյուն­ներ ­Հա­յաս­տա­նում ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան զար­գաց­ման ճա­նա­ պար­հին կանգ­նած լուրջ խն­դիր­նե­րից մե­կը ո­րա­կյալ մաս­նա­գետ­նե­րի սա­կա­ վու­թյուն է: Ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյամբ զբաղ­վող բո­լոր տն­տես­վա­րող­նե­ րը տես­ նում են այդ խն­դի­րը, չնա­յած այն բա­ նին, որ եր­ բեմն հս­ տա­ րեն չեն կո­ կա­րո­ղա­նում մատ­նան­շել, թե ի­նչ մաս­նա­գետ է հար­կա­վոր. Օ­րի­նակ՝ ո­րոշ տն­տես­վա­րող­ներ օգ­տա­գոր­ծում են «­ջեր­մո­ցի մաս­նա­գետ» հաս­կա­ցու­թյու­նը, ա­ռանց հս­տա­կեց­նե­լու, թե ջեր­մո­ցի ի­նչ մաս­նա­գե­տի մա­սին է խոս­քը: ­Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ճիշտ հիմն­ման և ար­դյու­նա­վետ շա­հա­ գործ­ման հա­մար պա­հանջ­վում են հա­մա­պա­տաս­խան գի­տե­լիք­ներ և հմ­տու­ թյուն­ներ ու­նե­ցող մաս­նա­գետ­ներ, ի­նչ­պի­սիք են. ŽŽ Ագ­րո­նոմ­ ŽŽ Ագ­րո­քի­մի­այի մաս­նա­գետ ŽŽ ­Հիդ­րո­պո­նի­կայի մաս­նա­գետ ŽŽ ­Բույ­սե­րի պաշտ­պա­նու­թյան մաս­նա­գետ­ Ընդ ո­րում՝ բարձ­րա­կարգ ջեր­մոց­նե­րի հա­մար կար­ևոր է, որ այդ մաս­նա­ գետ­նե­րը մի­ա­ժա­մա­նակ տի­րա­պե­տեն նաև ար­դի հա­մա­կարգ­չային ծրագ­րե­ րին և կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գե­րին, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նան ար­դյու­նա­վե­ տո­րեն աշ­խա­տել բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում: Հա­յաս­տա­նի Ագ­րա­րային հա­մալ­սա­րա­նը չու­նի հա­մա­պա­տաս­խան կր­թա­ կան ծրա­գիր՝ ջեր­մոց­նե­րի հա­մար ագ­րո­նոմ ­ն եր, ագ­րո­քի­մի­կոս­ներ և բույ­սե­ րի պաշտ­պա­նու­թյան մաս­նա­գետ­ներ պատ­րաս­տե­լու հա­մար: Տն­տես­վա­րող­ նե­րը խիստ ան­բա­վա­րար են հա­մա­րում հա­մալ­սա­րա­նի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րի և հմ­տու­թյուն­նե­րի մա­կար­դա­կը: Ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ կի­րա­ռող ջեր­մոց­նե­րը տե­ղա­կան շու­կա­ յում պա­հանջ­վող մաս­նա­գետ­ներ չգտ­նե­լու պատ­ճա­ռով, ստիպ­ված են մաս­ նա­գետ­ներ հրա­վի­րել այլ ե­րկր­նե­րից: Այդ մաս­նա­գետ­նե­րը, որ­պես կա­նոն, բա­վա­կա­նին թան­կար­ժեք են և մշ­տա­պես Հա­յաս­տա­նում մնալ չեն կա­րող. նրանք գա­ լիս են կարճ ժամ ­կ ե­ տով և խորհր­ դատ­ թյուն տրա­ վու­ մադ­րում: Սա­ կայն ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան ար­դյու­նա­վետ կազ­մա­կերպ­ման հա­մար խիստ կար­ևոր է ա­պա­հո­վել բարձ­րա­կարգ մաս­նա­գետ­նե­րի մշ­տա­կան ներ­ կա­յու­թյունն ար­տադ­րու­թյու­նում: 40 ­3.6. Ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ա ­Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տում 1999 թվա­կա­նից գոր­ծում է Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան (Հ­ՋԱ), ո­րն ու­նի 23 ան­դամ ­ն եր (ը­նդ­ հա­նուր առ­մամբ 12 հեկ­տար տա­րած­քով): Նա­խա­տես­վում է տա­րածք­նե­րի ը­նդ­լայ­նում ևս 16 հեկ­տա­րով: Այն ներ­կա­յաց­նում և պաշտ­պա­նում է ջեր­մո­ ցային տն­տես­վա­րող­նե­րի շա­հե­րը, հա­մա­կար­գում է ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­ թյուն­նե­րի միջև հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը և մա­տու­ցում է ծա­ռա­յու­թյուն­ներ ի­նչ­ պի­սիք են. ŽŽ Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան հա­մար պա­հանջ­վող ներդ­րան­քի (սեր­ մեր, տն­կա­նյու­թեր, պա­րար­տա­նյութ, թու­նա­քի­մի­կատ) և սար­քեր ու սար­ քա­վո­րում­ն ե­րի ձեռք­բե­րում և մա­տա­կա­րա­րում ա­սո­ցի­ա­ցի­այի ան­դամ­ն ե­ րին, ŽŽ Գործ­նա­կան խորհր­դատ­վա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­ներ և փոր­ձի փո­խա­նակ­ ման խթա­նում (նե­րա­ռյալ՝ դա­սըն­թաց­ներ, սե­մի­նար­ներ), ŽŽ ­Պե­տա­կան, օ­տա­րերկ­րյա և մի­ջազ­գային կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի և կա­ ռույց­նե­րի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն և ո­լոր­տին վե­րա­բե­րող խն­դիր­նե­րի հաս­ցե­ագ­րում, ŽŽ Ա­ջակ­ցու­թյուն գյու­ղար­տադ­րան­քի շու­կա­յա­հան­ման և ար­տա­հան­ման հար­ցե­րում, ŽŽ ­Վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րի և հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցում,­ ŽŽ Ա­սո­ցի­ա­ցի­այի ֆի­նան­սա­վոր­ման հիմ ­ն ա­կան աղ­բյուր­ներ են ան­դա­մավ­ ճար­նե­րը: Ներ­կա­յումս ՀՋԱ-ի գոր­ծա­դիր տնօ­րի­նու­թյունն ու­նի 4 աշ­խա­ տա­կից: ­Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տի ա­րա­գաց­ված զար­գա­ցումն իր հետ մատ­րահ­րա­վեր­ներ է բե­րել, ո­րոնց դի­մա­կայե­լու հա­մար Ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան կա­րիք ու­նի իր կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա հզո­րաց­ման: Ներ­ կա կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով ա­սո­ցի­ա­ցի­ան չի կա­րող պատ­շա­ճո­րեն ի­րա­կա­նաց­ նել իր ա­ռջև դր­ված խն­դիր­նե­րը: ­3.7. Կա­յուն զար­գաց­ման և բնա­պահ­պա­նա­կան հար­ցեր ­Բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ջեր­մատ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի զար­գա­ցումն ու ը­նդ­լայ­նու­մը դրա­կան ազ­դե­ցու­թյուն կա­րող է ու­նե­նալ կլի­մայի գլո­բալ փո­ փո­խու­թյան դի­մա­կայ­ման և կլի­մայի փո­փո­խու­թյան հետ կապ­ված ռիս­կե­րը մեղ­մե­լու գոր­ծում: Մի­ա­ժա­մա­նակ, ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի զար­գա­ ցու­մը նպաս­տում է հո­ղե­րի ա­վե­լի ար­դյու­նա­վետ, ե­կամ­տա­բեր և նպա­տա­ կային օգ­տա­գործ­մա­նը: 41 3.8. ­Ներդ­րու­մային և ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րի մատ­չե­լի­ու­թյուն ­Մատ­չե­լի ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րի սա­կա­վու­թյու­նը, ի­նչ­պես նաև ֆի­նան­ սա­կան գոր­ծիք­նե­րի տե­սա­կա­նու փոք­րու­թյու­նը լր­ջո­րեն սահ­մա­նա­փա­կում է ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ճյու­ղի զար­գա­ցու­մը: Տն­տես­վա­րող­նե­րը խն­դիր­ներ ու­նեն ի­նչ­պես բա­վա­րար շր­ջա­նա­ռու մի­ջոց­նե­րի, այն­պես էլ ներդ­ րու­մային մի­ջոց­նե­րի ա­պա­հով­ման ա­ռու­մով: 4. ՀԵ­ՏԱՐ­ՏԱԴ­ՐԱ­ԿԱՆ ՓՈՒԼ 4.1. Ի­րա­ցում տե­ղա­կան շու­կա­յում ­Բան­ջա­րե­ղե­նի փոքր ու մի­ջին ար­տադ­րող­ներն ի­րենց ար­տադ­րան­քը որ­ պես կա­նոն շու­կա­յա­հա­նում են բաշխ­ման եր­կու ու­ղի­նե­րով՝ ո­ւղ­ղա­կի վա­ճառք և միջ­նոր­դով վա­ճառք: Ուղ­ղա­կի վա­ճառք. Ա­ռա­ջին ու­ղին ար­տադ­րո­ղի կող­մից բան­ջա­րե­ղե­նի ո­ւղ­ղա­կի վա­ճառքն է ման­րա­ծախ ա­ռևտ­րի կե­տե­րին կամ ո­ւղ­ղա­կի վա­ճառ­քը գյու­ղար­տադ­րան­քի շու­կա­յում: Ջերմոցային Մանրածախ Վերջնական տնտես թյ ն վաճառքի կետ սպառող Պատկեր 11. Ջերմոցային բանջարեղենի իրացման շղթա. ուղղակի վաճառք ­Միջ­նոր­դով վա­ճառք. Միջ­նորդ­ներն ի­րենց մե­քե­նա­նե­րով այ­ցե­լում են ջեր­մոց և գնում ար­տադ­րան­քը, դրանք հե­տա­գա­յում շու­կա­յում ի­րաց­նե­լու հա­մար: Ջերմոցային Միջնորդ, Մանրածախ Վերջնական տնտես թյ ն ﬔծածախ գնորդ վաճառքի կետ սպառող Պատկեր 12. Ջերմոցային բանջարեղենի իրացման շղթա. միջնորդով վաճառք Ար­տադ­րող­նե­րի հետ շփում ­ն ե­րից նկատ­վում է, որ նրանք խու­սա­փում են խո­շոր գնորդ­նե­րի հետ ա­ռևտ­րային գոր­ծար­քի մեջ մտ­նե­լուց, գե­րա­դա­սե­լով ի­րենց ար­տադ­րան­քը վա­ճա­ռել փոքր ու մի­ջին չա­փի միջ­նորդ վա­ճա­ռող­նե­րի: Մա­տա­կա­րար­ման և գն­ման գործ­նա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­ներն այս դեպ­քում հա­ճախ ոչ ֆոր­մալ են, այ­սինքն՝ պայ­մա­նագ­րային հի­մունք­նե­րի վրա չեն դր­ված: Դ­րա պատ­ճառն, ը­ստ է­ու­թյան, ար­տադ­րող­նե­րի ձգ­տումն է նվա­զեց­նե­լու գնոր­դի կող­մից չվ­ճար­ման կամ այլ խն­դիր­նե­րի հնա­րա­վոր ռիս­կե­րը: Տրա­ մա­ բա­նու­ թյունն այն է, որ ա­ վե­ նի փոքր գնորդ­ լի լավ է մի քա­ նե­րի հետ գործ (և, հնա­րա­ դիր­ վոր է, խն­ նե­ ներ) ու­ նալ, քան մեկ մե­ ծի: Մի­ ժա­ ա­ նակ, խո­ մա­ 42 շոր գնորդ­նե­րի հետ աշ­խա­տե­լու հա­մար ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րող­նե­րը պետք է ա­պա­հո­վեն մեծ ծա­վա­լի կա­նո­նա­վոր մա­տա­կա­րա­րում՝ ը­նդ ո­րում՝ մա­տա­կա­րար­վող ապ­րան­քը պետք է լի­նի հաս­տա­տուն ո­րա­կով և ստան­ դարտ տես­քով ու չա­փով, ի­նչ­պես նաև պետք է հա­մա­պա­տաս­խա­նի սնն­դամ­ թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պա­հանջ­նե­րին: Սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պա­հանջ­նե­րի բա­վա­րա­րե­լը փոքր ու մի­ ջին ջեր­մոց­նե­րի հա­մար կապ­ված է ո­րոշ խն­դիր­նե­րի հետ: Մաս­նա­վո­րա­պես, հա­մա­պա­տաս­խան ծա­վա­լով ու ստան­դարտ ցու­ցա­նիշ­նե­րով ապ­րան­քի մա­ տա­կա­րար­ման հա­մար նրանք պետք է մի­ա­վո­րեն և տե­սա­կա­վո­րեն ի­րենց ար­տադ­րան­քը: Հա­յաս­տա­նում ջեր­մոց­նե­րի կող­մից բեր­քի մի­ա­վոր­ման և հա­մա­տեղ շու­կա­յա­հան­ման գոր­ծե­լա­կերպ ա­ռայժմ չկա: Այդ հար­ցում կար­ ևոր դեր կա­րող են կա­տա­րել գյու­ղար­տադ­րող­նե­րի մի­ու­թյուն­նե­րը կամ կոո­ պե­րա­տիվ ­ն ե­րը: Օ­րի­նակ՝ Հա­յաս­տա­նի ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան կա­րող է կազ­մա­կեր­պել և մի­ա­վո­րել իր ան­դամ ­ն ե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: Մր­ցակ­ցու­թյուն ներկր­ված բան­ջա­րե­ղե­նի հետ Ձմ­ռան ա­միս­նե­րին Հա­յաս­տան ներկր­ված, մաս­նա­վո­րա­պես Թուր­քի­այից ներկր­ված, բան­ջա­րե­ղե­նի ի­նք­նար­ժեքն ա­վե­լի ցածր է տե­ղա­կան ար­տադ­րու­ թյան բան­ջա­րե­ղե­նի ի­նք­նար­ժե­քից, ին­չի ար­դյուն­քում տե­ղա­կան ար­տադ­րու­ թյան բան­ջա­րե­ղե­նը ներ­քին շու­կա­յում մր­ցու­նակ չէ ներկր­վա­ծի հա­մե­մատ: 4.2. ­ Ար­տա­հա­նում ­Ար­տա­հան­վող ար­տադ­րա­տե­սակ­ներ և ծա­վալ Բան­ջա­րե­ղե­նի, ծա­ղիկ­նե­րի և հա­տապտ­ղի ար­տադ­րու­թյան, ի­նչ­պես նաև ար­տա­հան­ման վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րը տա­րան­ջատ­ված չեն ը­ստ ջեր­ մո­ցում և բաց դաշ­տում ար­տադր­վա­ծի: Այ­սինքն՝ չկան տվյալ­ներ ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րան­քի ար­տադ­րու­թյան և ար­տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րի վե­րա­բե­ րյալ:24 Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ստորև բեր­վում են տվյալ­ներ Հա­յաս­տա­նից բան­ջա­ րե­ղե­նի, ծա­ղիկ­նե­րի և հա­տապտ­ղի ար­տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ: ­Բան­ջա­րե­ղեն (թարմ) Ար­տա­հան­վող բան­ջա­րե­ղե­նի տե­սա­կա­նին (ո­րն ար­տադր­վում է նաև ջեր­ մոց­նե­րում)՝ լո­լիկ, վա­րունգ, լո­բի, տաք­դեղ: Ար­տա­հան­վող ա­մե­նա­մեծ բա­ժին ու­նե­ցող ապ­րան­քը վա­րունգն է: 2014 թվա­կա­նին ար­տա­հան­վել է 1129 տոն­նա թարմ վա­ րունգ` 2.16 մի­ ոն Ա­ լի­ ՄՆ դո­ լար ար­ ղու­ ժո­ թյամբ: Ինչպես նշվում է Գյուղացիական տնտեսություններում ջերմոցային 24 տնտեսության խթանման հայեցակարգում, համաձայն ՀՀ ԱՎԾ տվյալների, 2011 թվականին 97 հեկտար փակ գրունտում արտադրվել է 5986 տոննա բանջարեղեն, իսկ 2012 թվականին` 12346 տոննա` 173 հեկտար պաշտպանված գրունտում, սակայն հրապարակման մեջ տվյալները բերվում են մեկ տողով և հստակ չի երևում նշված հեկտարները ջերմատներ են, թե պարզապես թաղանթապատ ջերմոցներ: 43 2014 Քաշ, կգ Ար­ժեք, $ Լո­լիկ 217,630 268,630 Վա­րունգ 1,129,227 2,157,987 Տաք­դեղ 68,837 70,436 ­Հա­տապ­տուղ (թարմ) Ար­տա­հան­վող հա­տապտ­ղի տե­սա­կա­նին՝ ե­լակ, ա­զն­վա­մո­րի, նուռ: Ար­ տա­հան­ման մեծ բա­ժինն ը­նկ­նում է ե­լա­կին: 2014 թվա­կա­նին ար­տա­հան­վել է նա թարմ ե­ 35.7 տոն­ լակ՝ մոտ 108 հա­ զար Ա­ ՄՆ դո­ լար ար­ ղու­ ժո­ թյամբ: 2014 Քաշ, կգ Ար­ժեք, $ Ե­լակ 35,675 107,788 Ազն­վա­մո­րի (մա­լի­նա) 723 1,414 Նուռ 284,981 482,427 ­Ծա­ղիկ­ներ (կտ­րած) Հաշ­վի առ­նե­լով, որ ա­ռևտ­րային նպա­տա­կով ար­տադր­վող ծա­ղիկ­նե­րը հիմ ­ն ա­կա­նում ար­տադր­վում են ջեր­մոց­նե­րում, կա­րե­լի է հա­մա­րել, որ ծա­ ղիկ­նե­րի ար­տա­հան­ման վե­րա­բե­րյալ ը­նդ­հա­նուր տվյալ­նե­րը վե­րա­բե­րում են ջեր­մոց­նե­րում ար­տադր­ված ծա­ղիկ­նե­րին: Հա­յաս­տա­նից ար­տա­հան­վում է հիմ ­ն ա­կա­նում վարդ (և փոքր քա­ նա­կով գեր­ բե­րա և մե­ խակ): 2014 թվա­կա­նին Հա­յաս­տա­նից ար­տա­հան­վել է ա­վե­լի, քան ե­րեք մի­լի­ոն ծա­ղիկ (3174000 հատ)՝ 2060736 Ա­ՄՆ դո­լար ար­ժո­ղու­թյամբ: ­Սունկ ­Հաշ­վի առ­նե­լով, որ ա­ռևտ­րային նպա­տա­կով ար­տադր­վող սն­կե­րը հիմ­ նա­կա­նում ար­տադր­վում են ջեր­մոց­նե­րում, կա­րե­լի է հա­մա­րել, որ սուն­կի ար­ տա­հան­ման վե­րա­բե­րյալ ը­նդ­հա­նուր տվյալ­նե­րը վե­րա­բե­րում են ջեր­մոց­նե­ րում ար­տադր­ված սն­կե­րին: Հա­յաս­տա­նից ար­տա­հան­վում է հիմ ­ն ա­կա­նում շամ­պինյոն սունկ: 2014 Քաշ, կգ Ար­ժեք, $ Սունկ 474,000 1,463,800 ­Զար­գաց­ման ներ­կա փու­լում, ի­նչ­պես փոքր ու մի­ջին, այն­պես էլ խո­շոր ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հա­մար շատ կար­ևոր է ներ­քին և, հատ­կա­ 44 պես, ար­տա­քին շու­կա­նե­րի պա­հանջ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան մշա­կա­բույ­ սե­րի տե­սակ­նե­րի ը­նտ­րու­թյու­նը: Բա­ցի լո­լի­կից և վա­րուն­գից, ո­րոնք հա­յաս­ տա­նյան ջեր­մոց­նե­րում ար­տադր­վող հիմ ­ն ա­կան մշա­կա­բույ­սեր են և ո­րոն­ցով մր­ցու­նա­կու­թյուն ա­պա­հո­վե­լը հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րող­նե­րի հա­մար դժ­ վար է՝ հատ­կա­պես ջե­ռուց­վող ա­միս­նե­րի ըն­թաց­քում, հնա­րա­վոր է և հար­ կա­վոր է ներդ­նել ներ­քին և մի­ջազ­գային շու­կա­նե­րում պա­հան­ջարկ վայե­լող և բարձ­րար­ժեք մշա­կա­բույ­սեր: Ար­տա­հան­ման շու­կա­ներ­ Ար­տա­հան­ման աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը կենտ­րո­նա­ցած է. ջեր­մո­ցային գյու­ ղար­տադ­րանք­նե­րը ար­տա­հան­վում են հիմ ­ն ա­կա­նում Ռու­սաս­տան և, ա­վե­լի փոքր քա­նա­կով, Բե­լա­ռուս ու Վրաս­տան: ­Բան­ջա­րե­ղեն. Լո­լիկ և վա­րունգ՝ գլ­խա­վո­րա­պես Ռու­սաս­տան: ­Ծա­ղիկ­ներ. Ռու­սաս­տան, Վրաս­տան, Բե­լա­ռուս: ­Հա­տապ­տուղ. ե­լակ՝ գլ­խա­վո­րա­պես Ռու­սաս­տան: Ար­տա­հան­ման ը­նդ­լայն­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն ­Ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում գնա­լով մե­ծա­նում է, ջեր­մո­ցային գյու­ղար­ տադ­րան­քի (մաս­նա­վո­րա­պես, Հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րան­քի) նկատ­մամբ պա­հան­ջար­կը: Դա Հա­յաս­տա­նյան տն­տես­վա­րող­նե­րի, նե­րա­ռյալ՝ փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րի հա­մար ար­տա­հան­ման լայն հնա­րա­վո­րու­թյուն է բա­ցում: Այդ հնա­րա­վո­րու­թյու­նից ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օ­գտ­վե­լու հա­մար փոքր ու մի­ջին ջեր­մոց­նե­րը պետք է մի­ա­վո­րեն ի­րենց կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը, ին­չի հա­մար պետք է ա­պա­հո­վեն. ŽŽ շու­կա­յա­հա­նե­լի և փո­խադ­րաու­նակ սոր­տե­րի ը­նտ­րու­թյուն, ի­նչ­պես նաև այդ սոր­տե­րի ար­տադ­րու­թյուն բո­լո­րի կող­մից ŽŽ բա­վա­րար ծա­վա­լի կա­նո­նա­վոր մա­տա­կա­րա­րում,­ ŽŽ ապ­րանք­նե­րի՝ սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պա­հանջ­նե­րի հա­մա­պա­ տաս­խա­նու­թյուն, ŽŽ ­կա­յուն ստան­դարտ ար­տա­քին տեսք և ո­րակ՝ ապ­րանք­նե­րի դա­սա­կարգ­ ման և տե­սա­կա­վոր­ման մի­ջո­ցով, նե­րա­ռյալ՝ ը­ստ չափ­սե­րի, գույ­նի, պն­ դու­թյան կամ փափ­կու­թյան, ŽŽ ս­տան­դարտ փա­թե­թա­վո­րում: ­Մի­ա­ժա­մա­նակ, հարկ է հաշ­վի առ­նել ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում տե­ղի ու­ նե­ցող ո­րոշ կար­ևոր զար­գա­ցում ­ն եր: Մաս­նա­վո­րա­պես, հարկ է նկա­տել, որ ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում գնա­լով ո­ւժգ­նա­նում է մր­ցակ­ցու­թյու­նը, չնա­յած Ռու­սաս­տա­նի դեմ կի­րառ­վող մի­ջազ­գային տն­տե­սա­կան պատ­ժա­մի­ջոց­նե­ րին և չնա­յած վեր­ջին շր­ջա­նում Թուր­քի­այից ար­տա­հան­ման նկատ­մամբ Ռու­ սաս­տա­նի կող­մից կի­րառ­վող սահ­մա­նա­փա­կում ­ն ե­րին: Ան­ցած տա­րի Ի­րա­նի դեմ մի­ջազ­գային տն­տե­սա­կան սահ­մա­նա­փա­կում­ նե­րի վե­րա­ցու­մից հե­տո Ի­րա­նի դե­րը բան­ջա­րե­ղե­նի և մր­գե­րի ռու­սաս­տա­ 45 նյան շու­կա­յում հա­վա­նա­բար կմե­ծա­նա: Ստորև բեր­ված ա­ղ յու­սակ­նե­րից կա­ րե­լի է նկա­տել, որ ի­րա­նյան ար­տադ­րող­նե­րի գնե­րը բա­վա­կա­նին մր­ցու­նակ են: Ռու­սաս­տա­նյան շու­կա­յում ա­ռան­ձին ար­տադ­րանք­նե­րի մա­սով, օ­րի­նակ՝ ե­լակ, բա­վա­կա­նին լուրջ դե­րա­կա­տա­րում կա­րող է ու­նե­նալ նաև Իս­րայե­լը, ո­ նի ա­ րն ու­ վե­ լի քան 8000 հա ջեր­ մոց: Հարկ է հաշ­ վի առ­ սաս­ նել նաև, որ հենց ռու­ տա­նյան ջեր­ ցային գյու­ մո­ ղար­ տադ­րու­թյան ճյու­ղում նույն­պես տե­ղի է ու­նե­նում զգա­լի ը­նդ­լայ­նում և զար­ գա­ցում­ն եր, և տե­ղա­կան ջեր­մո­ցային ար­տադ­րող­նե­րը հենց ի­րենք լուրջ մր­ ցա­կից են: Ս­տորև բեր­ված ա­ղ յու­սակ­նե­րում, մի­ջազ­գային հա­մե­մա­տու­թյան հա­մար ներ­կա­յաց­ված են մի քա­նի գյու­ղատն­տե­սա­կան ար­տադ­րանք­նե­րի գնե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես, ար­տադ­րո­ղի գի­նը:25 Նման հա­մե­մա­տու­թյունն օգ­տա­կար է, չնա­յած ներ­կա­յաց­ված գնե­րում տար­բե­րա­կում չկա ջեր­մո­ցի և բաց դաշ­տի ար­տադ­րան­քի միջև: Վա­րունգ, ար­տադ­րո­ղի Լո­լիկ, ար­տադ­րո­ղի գին, գին, $/­տոն­նա $/­տոն­նա 2012 2013 2014 2012 2013 2014 Հա­յաս­տան 411.26 462.95 362.40 271.15 313.86 268.45 Ադր­բե­ջան 632.91 615.38 611.85 1037.97 974.36 865.52 Բե­լա­ռուս 1108.84 1206.47 1181.09 1180.82 1218.09 1205.79 Վ­րաս­տան 352.97 479.92 520.83 401.64 541.43 396.06 Ի­րան 583.1 654.1 381.02 289.52 432.25 189.33 Իս­րայել 700.66 819.18 820.64 861.96 872.98 1060.82 Ղա­զախս­տան 510.6 555.79 529.19 761.68 757.76 658.80 Ռու­սաս­տան 1769.42 1768.52 1648.77 1550.98 1590.72 1540.73 Թուր­քի­ա 625.71 595.19 531.26 443.72 475.58 480.41 Սեր­բի­ա 356.97 335.61 432.02 680.63 422.39 749.27 Չի­նաս­տան 443.74 427.75 507.13 562.21 Սունկ, ար­տադ­րո­ղի գին, Ե­լակ, ար­տադ­րո­ղի գին, $/­տոն­նա $/­տոն­նա 2012 2013 2014 2012 2013 2014 Հա­յաս­տան 1170.52 1309.05 1684.96 1667.11 2106.26 2584.33 Ադր­բե­ջան - - - 1429.96 2486.85 2729.77 25 Տվյալների աղբյուրը՝ Պարենի և Գյուղատնտեսության կազմակերպություն (FAO STAT)` http://faostat3.fao.org/download/P/PP/E, 2016թ. մարտի 22-ի դրությամբ: 46 Բե­լա­ռուս - - - 2478.2 2602.03 1939.6 Վ­րաս­տան - - - 4028.31 2717.58 3022.46 Ի­րան - - - 1646.04 1634.53 1379.09 Իս­րայել 3722.86 3970.95 4200.38 1217.9 940.73 1136.24 Ղա­զախս­տան - - - 1724.57 1293.58 723.16 Ռու­սաս­տան - - - 1077.65 1565.72 Թուր­քի­ա 1558.00 1438.16 1511.67 1667.11 2106.26 2584.33 Սեր­բի­ա - - - 1429.96 2486.85 2729.77 Չի­նաս­տան 908.08 992.70 - 2478.2 2602.03 1939.6 ­Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի թա­փով ը­նդ­լայ­նում է տե­ղի ու­նե­նում նաև տա­րա­ծաշր­ջա­նի այլ ե­րկր­նե­րում: Հա­մե­մա­տու­թյան հա­մար ստորև ներ­ կա­յաց­ված են մի շարք ե­րկր­նե­րում ջեր­մոց­նե­րի տակ դր­ված տա­րածք­նե­րը: Ջեր­մո­ցային տա­րածք­ներ, 2014 թ, հա Հա­յաս­տան 760 Իս­րայել 8,000 Թուր­քի­ա 35,000 Նի­դեռ­լանդ­ներ ~10,000 Ռու­սաս­տա­նյան ազ­գային ար­ժույ­թի ար­ժեզրկ­ման պայ­ման­նե­րում ա­վե­լի են մե­ծա­նում հա­յաս­տա­նյան ար­տա­հա­նող­նե­րի ֆի­նան­սա­կան ռիս­կե­րը: Այդ ա­ռու­մով, հա­յաս­տա­նյան տն­տես­վա­րող­նե­րը պատ­շաճ ու­շադ­րու­թյուն պետք է դարձ­նեն ի­րենց ար­տադ­րու­թյան մր­ցու­նա­կու­թյան բարձ­րաց­ման վրա, ի­նչ­ պես ի­նք­նար­ժե­քի նվա­զեց­ման, այն­պես էլ ար­տադ­րան­քի տե­սա­կա­նու և ո­րա­ կի ա­ռու­մով: Դրան զու­գա­հեռ, հար­կա­վոր է ջանք ներդ­նել Ռու­սաս­տա­նից բա­ցի այլ շու­կա­նե­րի ո­րոն­ման և մուտք գոր­ծե­լու հա­մար: Ար­տադ­րան­քի ո­րակ, տե­սա­կա­վո­րում և փա­թե­թա­վո­րում ­Խո­շոր ջեր­մոց­նե­րը, ո­րոնք գործ ու­նեն խո­շոր գնորդ­նե­րի հետ, կի­րա­ռում են ապ­րան­քի տե­սա­կա­վոր­ման և փա­թե­թա­վոր­ման ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­լո­գի­ ա­ներ: Սա­կայն փոքր ու մի­ջին տն­տես­վա­րող­նե­րի մոտ տա­ րած­ված չեն ար­ տադ­րան­քի տե­սա­կա­վոր­ման, կա­յուն ո­րա­կի ու տես­քի ա­պա­հով­ման, փա­թե­ թա­վոր­ման և շու­կա­յա­հան­ման կա­տա­րե­լա­գործ­ված տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րը: Ինչ­պես նշ­վել է վեր­ևում, Հա­յաս­տա­նում ջեր­մոց­նե­րի կող­մից բեր­քի մի­ա­ վոր­ման և հա­մա­տեղ շու­կա­յա­հան­ման գոր­ծե­լա­կերպ ա­ռայժմ չկա: Այդ հար­ ցում կար­ևոր դեր կա­րող են կա­տա­րել գյու­ղար­տադ­րող­նե­րի մի­ու­թյուն­նե­րը կամ կոո­պե­րա­տիվ ­ն ե­րը: Օ­րի­նակ՝ Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող Հա­յաս­տա­նի ջեր­ մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան կա­րող է կազ­մա­կեր­պել և մի­ա­վո­րել իր ան­դամ ­ն ե­ 47 րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: Նկա­տենք, որ ռու­սաս­տա­նյան մի շարք կազ­մա­կեր­ պու­թյուն­ներ ար­դեն դի­մել են Հա­յաս­տա­նի Ջեր­մո­ցային ա­սո­ցի­ա­ցի­ային՝ բան­ջա­րե­ղե­նի մա­տա­կա­րար­ման հա­մար, և ա­սո­ցի­ա­ցի­ան այժմ խն­դիր ու­նի բա­վա­րար քա­նա­կով բան­ջա­րե­ղեն կու­տա­կե­լու և կա­նո­նա­վոր կեր­պով Ռու­ սաս­տան ա­ռա­քե­լու: Փոքր ու մի­ջին ար­տադ­րող­նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի մի­ա­վոր­ման հա­մար շատ կար­ևոր է ա­պա­հո­վել նաև սառ­նա­րա­նային պա­հեստ­նե­րի առ­կա­յու­ թյուն, որ­տեղ նրանք կա­րող են հա­վա­քել, տե­սա­կա­վո­րել և փա­թե­թա­վո­րել ի­րենց ար­տադ­րան­քը: Ը­նդ ո­րում՝ ար­տա­հան­ման խթան­ման ա­ռու­մով խիստ կար­ևոր է մի­ջազ­գայ­նո­րեն մր­ցու­նակ ստան­դարտ­նե­րի և տեխ­նի­կա­կան պա­ հանջ­նե­րի սահ­մա­նու­մը և կի­րար­կու­մը ար­տադ­րող­նե­րի շր­ջա­նում: Ը­նդ­հան­ րա­պես սա ճիշտ է ի­նչ­պես ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան, այն­պես էլ բաց հո­ղի գյու­ղատն­տե­սա­կան ար­տադ­րու­թյան հա­մար: ­Ներ­կա­յում բան­ջա­րե­ղե­նը (վա­րունգ, լո­լիկ) փո­խադր­վում և ար­տա­հան­ վում է 7-8 կի­լոգ­րա­մա­նոց ստ­վա­րաթղ­թե ա­րկ­ղե­րով: Տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են, որ 2-3 տա­ րի ա­ռաջ դժ­վար էր ո­րա­կյալ ա­ ղեր և փա­ րկ­ ներ ձեռք­ թեթ­ բե­ րել, սա­կայն ներ­կա­յում տե­ղա­կան հա­յաս­տա­նյան ար­տադ­րող­ներն ու­նակ են ա­պա­հո­վե­լու ո­րա­կյալ ստ­վա­րաթղ­թե ա­րկ­ղեր: Ար­տա­հան­ման թույլտ­վու­թյուն­ներ և ըն­թա­ցա­կար­գեր ­Բան­ջա­րե­ղե­նի ար­տա­հան­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ է ձեռք­բե­րել բու­ սա­սա­նի­տա­րա­կան հա­վաս­տա­գիր, ո­րը տրա­մադ­րում է ՀՀ Սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան ծա­ռա­յու­թյան Բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան տես­չու­թյու­նը: Հա­ յաս­տա­նում բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հա­վաս­տա­գիր ստա­նա­լու հետ կապ­ված խն­դիր­ներ չեն մատ­նանշ­վել: ­Փո­խադր­ման ու­ղի­ներ և փո­խադ­րա­մի­ջոց­ներ ­Հա­յաս­տա­նից բան­ջա­րե­ղե­նը ար­տա­հան­վում է գլ­խա­վո­րա­պես բեռ­նա­ տար ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րով և, ա­վե­լի քիչ, օ­դա­նա­վով: Ծա­ղիկ­նե­րը փո­խադր­ վում են ի­նչ­պես օ­դա­նա­վով, այն­պես էլ բեռ­նա­տար ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րով:­ Օ­դա­նա­վով փո­խադ­րումն ա­րագ է, ին­չը մեծ ա­ռա­վե­լու­թյուն է հատ­կա­ պես ծա­ղիկ­ներ ար­տա­հա­նե­լու հա­մար: Այդ դեպ­քում մինչև օ­դա­նա­վա­կա­ յան թարմ ծա­ղիկ­նե­րը տե­ղա­փոխ­վում են պա­ղեց­վող բեռ­նա­տար­նե­րով: Ը­ստ տն­տես­վա­րող­նե­րի՝ Հա­յաս­տա­նից ռու­սաս­տա­նյան շու­կա (Եր­ևան - Ա­նա­պա) բեռ­նա­տար օ­դա­նավ վար­ձե­լու և ծա­ղիկ փո­խադ­րե­լու մի­ջին ծախ­սը կկազ­մի 27000 Ա­ՄՆ դո­լար: Ուղ­ևո­րա­տար օ­դա­նա­վով ար­տա­հա­նու­մը զգա­լի­ո­րեն ա­վե­լի է­ժան է, սա­ կայն զար­գաց­ման սահ­մա­նա­փակ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ ու­նի քա­նա­կի ա­ռու­ մով: Մաս­նա­վո­րա­պես՝ ներ­կա­յումս Եր­ևա­նից Մոսկ­վա գոր­ծում է օ­րա­կան 12 թռիչք, ին­չը, լա­վա­գույն դեպ­քում, հնա­րա­վո­րու­թյուն կըն­ձե­ռի ար­տա­հա­նե­լու 48 օ­րա­կան ըն­դա­մե­նը 10-15 տոն­նա ար­տադ­րանք:26 Ո­ւղ­ևո­րա­տար օ­դա­նա­վով փո­խադ­ լու հա­ րե­ մար մեկ ծաղ­ կի ծախ­ մի մի­ սը կկազ­ ջի­ նում 60 ՀՀ դրամ (0,13 ԱՄՆ դո­ լար): Բեռ­նա­տար ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րով ար­տա­հա­նու­մը կա­տար­վում է Վրաս­ տա­նի տա­րած­քով, տա­րանց­ման մի­ջո­ցով դե­պի Ռու­սաս­տա­նի տա­րածք՝ մուտ­քը Լար­սի սահ­մա­նային կե­տով: Հա­մե­մա­տած օ­դա­նա­վով տե­ղա­փոխ­ ման հետ, բեռ­նա­տա­րով տե­ղա­փո­խումն ա­վե­լի դան­դաղ է (մինչև Մոսկ­վա հասց­ նե­լը տևում է մի քա­նի օր, օ­ դա­ նա­ վի մի քա­նի ժամ­վա հա­ մատ): Բեռ­ մե­ նա­տա­րով տե­ղա­փոխ­ման մի­ջին ծախ­սը կազ­մում է 2500-3000 Ա­ՄՆ դո­լար 20 տոն­նա­նոց բեռ­նա­տա­րի հա­մար, գու­մա­րած ոչ պաշ­տո­նա­կան վճար­ներ յու­րա­քան­չյուր տոն­նայի հա­մար:27 ­Թարմ բան­ջա­րե­ղե­նի փո­խադր­ման հա­մար սո­վո­րա­բար օգ­տա­գործ­վում է սառ­նա­րա­նով բեռ­նա­տար­ներ: Տն­տես­վա­րող­նե­րը նշում են, որ Հա­յաս­տա­նում բեռ­նա­տար­նե­րի պա­կաս է լի­նում ա­մառ­վա շր­ջա­նում, ե­րբ հա­սու­նա­նում է նաև բաց հո­ղի բեր­քը, և ար­տա­հան­ման ծա­վալ­նե­րը ա­ճում են: Այդ դեպ­քում հա­յաս­տա­նյան ար­տա­ հա­նող­նե­րը օ­գտ­վում են այլ ե­րկր­նե­րի բեռ­նա­տար փո­խադ­րող­նե­րի ծա­ռա­յու­ թյուն­նե­րից, մաս­նա­վո­րա­պես, ռու­սաս­տա­նյան, վրաս­տա­նյան բեռ­նա­տար­նե­ րից: Վ­րա­ցա­կան նա­վա­հան­գիստ­նե­րից նա­վե­րով փո­խադ­րու­մը լայն տա­րած­ ված չէ դեռ բան­ջա­րե­ղեն ար­տա­հա­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցում, սա­կայն կա­րող է կար­ևոր­վել վե­րամ­շակ­ված ար­տադ­րան­քի ար­տա­հան­ման ժա­մա­նակ: ­Գի­տե­լիք­ներ և կա­րո­ղու­թյուն­ներ. Ճյու­ղի հե­տա­գա զար­գաց­ման հա­մար ներ­կա­յումս ան­հրա­ժեշտ է զար­գաց­նել ար­տա­քին շու­կա­նե­րի, դրան­ցում ար­ տա­հան­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի, ի­նչ­պես նաև բաշխ­ման ցան­ցե­րի զար­ գաց­ման վե­րա­բե­րյալ գի­տե­լիք­ներն ու կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը: 4.3. ­Ար­տա­հան­ման ֆի­նան­սա­վո­րում և ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն ­Շու­կա­յում ար­տա­հան­ման ա­պա­հո­վագ­րու­թյուն կա­րե­լի է ձեռք­բե­րել, սա­ կայն տն­տես­վա­րող­նե­րը դժ­վա­րու­թյուն­ներ ու­նեն բե­ռի կորս­տի կամ փչաց­ ման դեպ­քե­րում փոխ­հա­տու­ցում ստա­նա­լու գոր­ծում: Ա­պա­հո­վագ­րա­կան ըն­ կե­րու­թյուն­նե­րից դժ­վար և հա­ճախ ան­հնար է փոխ­հա­տու­ցում ստա­նա­լը: Չ­նա­յած այն հան­գա­ման­քին, որ ամ­բողջ գյու­ղատն­տե­սու­թյան ո­լոր­տի հա­մե­մա­տու­թյամբ ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ռիս­կերն ա­վե­լի ցածր են, ջեր­մո­ցային ո­լոր­տում նույն­պես ռիս­կայ­նու­թյան մա­կար­դա­կի պատ­ճա­ ռով չի գոր­ծում ա­պա­հո­վագ­րա­կան հա­մա­կարգ: 26 Ըստ գործարարների՝ 1խմ տարածքում տեղավորվում է մոտ 160 կգ ծաղիկ: 27 Ըստ գործարարների՝ ոչ պաշտոնական վճարները կարող են հասնել մինչև 0.2 ԱՄՆ դոլար յուրաքանչյուր կիլոգրամի դիմաց: 49 5. Օ­ԺԱՆ­ԴԱԿ ՀԱՍ­ՏԱ­ՏՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ ԵՎ ԵՆ­ԹԱ­ԿԱ­ՌՈՒՅՑ­ՆԵՐ 5.1. ­Պա­հեստ­ներ և պա­հես­տա­վո­րում Ո­լոր­տի զար­գաց­ման, ի­նչ­պես նաև վե­րամ­շակ­ված ջեր­մո­ցային գյու­ղար­ ­ տադ­րան­քի ար­տադ­րու­թյան հա­մար ան­հրա­ժեշտ կլի­նեն թարմ ար­տադ­րան­ քի կու­տակ­ման և պահ­պան­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ սառ­նա­րա­նային պա­ հեստ­ներ, ին­չը կպա­հան­ջի (ա) ներդ­րու­մային մի­ջոց­նե­րի ներգ­րա­վում, (բ) մաս­նա­գետ­նե­րի պատ­րաս­տում և զար­գա­ցում: Կար­ևոր է նկա­ տել, որ փոքր և մի­ ջին մասշ­ տա­ քի կու­ բի բեր­ տակ­ ման և տե­սա­կա­վոր­ման տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հիմ ­ն ադ­րու­մը կն­պաս­տի տն­տես­վա­ րող­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյա­նը (կոո­պե­րա­տիվ ­ն ե­րի կամ ա­սո­ցի­ա­ցի­այի ձևով), ո­րն ո­ւղղ­ված է ար­տադ­րան­քի ստան­դարտ, բարձր ո­րա­կի և ան­վտան­ գու­թյան ա­պա­հով­մա­նը՝ ել­նե­լով շու­կայի, հատ­կա­պես ար­տա­հան­ման շու­կա­ նե­րի կող­մից թե­լադր­վող պա­հանջ­նե­րից: 5.2. ­Ֆի­նան­սա­վո­րում և ֆի­նան­սա­կան հաս­տա­տու­թյուն­ներ ­ Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, տն­տես­վա­րող­նե­րի ա­ճը և զար­գա­ցու­մը սահ­մա­նա­ փակ­ված են եր­կար և է­ժան ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րի սա­կա­վու­թյամբ կամ դժ­վար մատ­չե­լի­ու­թյամբ: Տն­տես­վա­րող­նե­րի հետ շփում ­ն ե­րը ցույց են տա­լիս, որ ար­տա­հան­ման և ներդ­րում ­ն ե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման կա­տա­րե­լա­գործ­ված գոր­ծիք­նե­րի կի­րա­ռու­թյու­նը (օ­րի­նակ՝ շր­ջա­նա­ռու մի­ջոց­նե­րի ֆի­նան­սա­վո­ րում, ծրագ­րե­րի ֆի­նան­սա­վո­րում, ա­ռևտ­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման գոր­ծիք­ներ, ի­նչ­պի­սիք ե­ն՝ վար­կային գծե­րը, ա­պա­հո­վագ­րու­թյու­նը, ար­դյու­նա­վետ մո­ նի­տո­րին­գի կի­րա­ռու­մը և այլն) դեռևս կա­րիք ու­նի ը­նդ­լայն­ման, որ­պես­զի խթան­վի ար­տադ­րու­թյունն ու ար­տա­հա­նու­մը, ի­նչ­պես նաև շր­ջա­կա մի­ջա­ վայ­րը խնայող տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի և սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան հա­մա­ կար­գե­րի ներդ­րու­մը: 50 6. Ն­ԿԱ­ՏԱ­ՌՈՒՄ­ՆԵՐ ՏՆ­ՏԵ­ՍԱ­ԿԱՆ ԵՎ ՖԻ­ՆԱՆ­ՍԱ­ԿԱՆ ԿԱ­ՏԱ­ՐՈ­ՂԱ­ԿԱՆ­ՆԵ­ՐԻ ՎԵ­ՐԱ­ԲԵՐՅԱԼ ­Ջեր­մո­ցային բու­սա­բու­ծու­թյան գոր­ծի կեն­սու­նա­կու­թյունն ու շա­հա­վե­տու­ թյու­նը հաս­կա­նա­լու, ի­նչ­պես նաև այդ գոր­ծում ճիշտ ո­րո­շում ­ն եր կա­յաց­նե­լու հա­մար շատ կար­ևոր են պա­հանջ­վող ներդ­րում ­ն ե­րի և տն­տե­սա­կան (ֆի­նան­ սա­կան) կա­տա­րո­ղա­կա­նի ցու­ցա­նիշ­նե­րը: Ստորև հա­կիրճ քն­նարկ­վում են ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան ո­րոշ տն­տե­սա­կան և ֆի­նան­սա­կան հար­ ցեր՝ ը­նդ­հա­նուր գծե­րով ներ­կա­յաց­նե­լու այդ գործն ու դրա ներդ­րու­մային գրավ­չու­թյու­նը:28 ­Սույն բաժ­նում ներ­կա­յաց­վող վեր­լու­ծու­թյունն ու­նի մո­տա­վոր գնա­հատ­ ման բնույթ և հիմն­ված է տվյալ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում գոր­ծա­րար­նե­րից հա­վաք­ված՝ շու­կա­յա­կան գնե­րի և ճյու­ղին հա­տուկ ներդ­րու­մային և գոր­ծառ­ նա­կան ծախ­սե­րի վե­րա­բե­րյալ տվյալ­նե­րի վրա, ո­րոնք ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­ քում և ի­ ման շու­ րաց­ կայից կախ­ ված կա­ րող են փո­ փոխ­ վել և տար­ նել բեր լի­ ստորև ներ­կա­յաց­ված թվե­րից: ­6.1. Պա­հանջ­վող ներդ­րում­ն եր ­Հա­յաս­տա­նում ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի փոր­ձից ել­նե­լով, ջեր­մո­ցի հա­մար պա­հանջ­վող ներդ­րու­մը կա­րող է տա­տան­վել 80 – 200 Ա­ՄՆ դո­լա­ րի շր­ջա­նա­կում՝ մեկ քա­ռա­կու­սի մետր ջեր­մո­ցի հա­մար: Դա վե­րա­բե­րում է, մաս­նա­վո­րա­պես, Եվ­րա­մի­ու­թյան ե­րկր­նե­րից Հա­յաս­տան ներ­մուծ­վող ջեր­ մոց­նե­րին և ջեր­մո­ցային հա­մա­լիր­նե­րին: Օ­րի­նակ՝ Պ­լաս­տիկ թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց­նե­րը, ո­րոնք ու­նեն հո­վաց­ման և տա­ քաց­ման և ո­ռոգ­ման հա­մա­կար­գեր, կար­ժե­նան 80 Ա­ՄՆ դո­լար մեկ քա­ռա­ կու­սի մետ­րի հա­մար: Այդ­պի­սի ջեր­մոց­նե­րը կա­րող են ար­դյու­նա­վե­տո­րեն ­ն ե­լու օգ­տա­գործ­վել ի­նչ­պես մինչև 1 հա, այն­պես էլ մեծ տն­տե­սու­թյուն­ներ հիմ հա­մար: Նշ­ված գի­նը նե­րա­ռում է մինչև Հա­յաս­տան փո­խադ­րու­մը, տե­ղադ­ րու­մը և տեխ­նի­կա­կան խորհր­դատ­վու­թյու­նը՝ ջեր­մո­ցի ճիշտ շա­հա­գործ­ման հա­մար: Ա­պա­կե­պատ, հիդ­րո­պո­նային ար­տադ­րու­թյան ջեր­մոց­նե­րը, ո­րոնք հա­ գե­ցած են կա­տա­րե­լա­գործ­ված տա­քաց­ման, հո­վաց­ման և ո­ռոգ­ման հա­մա­ կար­գե­րով, կար­ժե­նան 150-200 Ա­ՄՆ դո­լար մեկ քա­ռա­կու­սի մետ­րի հա­մար: Այդ­պի­սի ջեր­մոց­նե­րը հար­մար են մեծ տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հիմն­ման հա­մար: Նշ­ված գի­նը նե­րա­ռում է մինչև Հա­յաս­տան փո­խադ­րու­մը, տե­ղադ­րու­մը և տեխ­նի­կա­կան խորհր­դատ­վու­թյու­նը՝ ջեր­մո­ցի ճիշտ շա­հա­գործ­ման հա­մար: Ն­կա­տենք նաև որ պարզ ու տեխ­նի­կա­պես չկա­տա­րե­լա­գործ­ված ջեր­մոց­ նե­րը կա­րող են ար­ժե­նալ 40-50 Ա­ՄՆ դո­լար մեկ քա­ռա­կու­սի մետ­րի հա­մար: 28 Պարզության համար սույն բաժնում հաշվարկները շատ մանրամասն չեն կատարված, օրինակ՝ դրանցում ներառված չեն ջերմոցների և ջերմոցային սարքավորումների մաշվածությունը: Այդ մանրամասները կարող են ավելացվել կատարվող ներդրումներին համապատասխան: 51 ­6.2. Ջեր­մո­ցի շա­հա­գոր­ծում ­Ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան ըն­թա­ցիկ ծախ­սե­րի գնա­հատ­ման հա­մար դի­տարկ­վել են ե­րեք դեպ­քեր՝ 1. ­Լո­լի­կի ար­տադ­րու­թյուն հո­ղում՝ 1 հեկ­տար պլաս­տիկ թա­ղան­թա­պատ ջեր­ ցում: մո­ 2. Լո­լի­կի հիդ­րո­պո­նային ար­տադ­րու­թյուն՝ 5 հեկ­տար ա­պա­կե­ա­պատ ջեր­ ցում: մո­ 3. Ծաղ­կի (մե­խակ) ար­տադ­րու­թյուն ՝ 1 հեկ­տար պլաս­տիկ թա­ղան­թա­պատ ջեր­մո­ցում: Ծախ­սե­րի հաշ­վարկ­նե­րը հիմն­ված են հա­յաս­տա­նյան շու­կա­յում և ջեր­ մո­ցային ար­տադ­րու­թյան և շու­կա­յա­վա­րու­թյան մեջ ներգ­րավ­ված տն­տես­ վա­րող­նե­րի հետ հան­դի­պում ­ն ե­րի մի­ջո­ցով հա­վաք­ված գործ­նա­կան տե­ղե­ կու­թյուն­նե­րի վրա: Սույն բաժ­նում ներ­կա­յաց­ված հաշ­վարկ­նե­րը կրում են ցու­ցադ­րա­կան բնույթ և կա­րող են տար­բեր լի­նել՝ կախ­ված տն­տես­վա­րո­ղից, շու­կա­նե­րից, տար­վա ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նից, տա­րադ­րա­մի փո­խար­ժե­քից և այլ գոր­ծոն­նե­րից: Ար­տադ­րու­թյան և ի­րաց­ման ծախ­սեր՝ լո­լի­կի մեկ կի­լոգ­րա­մի հաշ­վար­կով Հո­ղում լո­լի­կի ար­տադ­ Հիդ­րո­պո­նում լո­լի­կի ար­ րու­թյուն՝ թա­ղան­թա­ տադ­րու­թյուն՝ ա­պա­կե­պատ պատ ջեր­ մոց՝ 1 հա ջեր­մոց՝ ≥ 5 հա Սեր­մեր 0.021 0.036 Հող կամ հիդ­րո­պոն 0.002 0.009 Պա­րար­տա­նյութ և 0.04 0.03 թու­նա­նյու­թեր Է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն, 0.43 0.152 ջուր և այլն. Աշ­խա­տուժ 0.23 0.075 Այլ ծախ­սեր 0.02 0.009 Գոր­ծա­րա­նային գին, 0.74 0.312 $/կգ Փա­թե­թա­վո­րում 0.06 0.06 Փո­խադ­րում 0.14 0.14 Ծախ­սա­ծածկ­ման գին, 0.94 0.512 $/կգ Վեր­ևի ա­ղ յու­սա­կում կա­րե­լի է նկա­տել, որ ար­դյու­նա­վե­տու­թյան (բարձր բեր­քատ­վու­թյան) շնոր­հիվ 1 կի­լոգ­րամ լո­լի­կի ար­տադ­րու­թյան ի­նք­նար­ժե­քը 52 է­ա­կա­նո­րեն ցածր է մե­ծա­ծա­վալ հիդ­րո­պո­նային ար­տադ­րու­թյան դեպ­քում: Հա­յաս­տա­նում սո­վո­րա­կան ջեր­մո­ցում լո­լի­կի բեր­քատ­վու­թյու­նը ա­վել չէ 20 կգ/­քա­ռա­կու­սի մետ­րից, այն դեպ­քում ե­րբ կա­տա­րե­լա­գործ­ված հիդ­րո­պո­ նային ջեր­մո­ցում բեր­քատ­վու­թյու­նը կազ­մում է 50-60 կգ/­քա­ռա­կու­սի մետ­րից: Ար­դյուն­քում մեկ կի­լոգ­րամ լո­լի­կի ար­տադ­րու­թյան ի­նք­նար­ժե­քը հիդ­րո­պո­ նային մե­ծա­ծա­վալ ար­տադ­րու­թյան դեպ­քում ա­վե­լի, քան 1.7 ան­գամ փոքր է հա­սա­րակ ջեր­մո­ցում ար­տադ­րած լո­լի­կի ի­նք­նար­ժե­քից: Գա­զի ծախ­սը հա­ յաս­տա­նյան ջեր­մո­ցային ար­տադ­րան­քի գնային մր­ցու­նա­կու­թյան վրա ազ­ դող գլ­խա­վոր գոր­ծոն է: Փոքր ջեր­մոց­նե­րում գա­ զի ծախ­ սի բա­ ժինն (58%) ը­նդ­հա­նուր ար­տադ­րա­կան ծախ­սե­րի մեջ ա­վե­լի մեծ է, քան բարձր տեխ­նո­լո­ գի­ա­կան խո­շոր ջեր­մոց­նե­րի ծախ­սե­րի կա­ռուց­ված­քում (մոտ 49%): Ս­տորև բեր­ված ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­ված են նման թվեր ծաղ­կի (մե­ խակ) ար­տադ­րու­թյան հա­մար: Ար­տադ­րու­թյան և ի­րաց­ման ծախ­սեր՝ մեկ ծաղ­կի (մե­խա­կի) հաշ­վար­կով Ծաղ­կի ար­տադ­րու­թյուն, թա­ղան­թա­պատ ջեր­մոց, 1 հա Տն­կա­նյութ 0.036 Հող կամ հիդ­րո­պոն 0.000 Պա­րար­տա­նյութ և թու­նա­նյու­թեր 0.004 Է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն, ջուր և այլն. 0.007 Աշ­խա­տուժ 0.008 Այլ ծախ­սեր 0.0001 Գոր­ծա­րա­նային գին, 0.056 $/­ծա­ղիկ Փա­թե­թա­վո­րում 0.002 Փո­խադ­րում 0.128 Ծախ­սա­ծածկ­ման գին, 0.190 $/­ծա­ղիկ Օ­րի­նա­կի հա­մար նկա­տենք, որ մեկ ծաղ­կի վա­ճառ­քի գի­նը ռու­սաս­տա­ նյան շու­կա­ ՄՆ դո­ յում մոտ 0.5 Ա­ լար է: ­6.3. Շա­հու­թա­բե­րու­թյուն և ներդ­րում­ն ե­րի հա­տույց ­Են­թադ­րե­լով, որ ար­տադ­րողն իր բեր­քը կա­րող է շու­կա­յում ի­րաց­նել ամ­ բող­ջու­թյամբ, և հիմն­վե­լով վեր­ևում նշ­ված հաշ­վարկ­նե­րի վրա, լո­լի­կի և ծաղ­կի (մե­խա­կի) ջեր­մո­ցային ար­տադ­րու­թյան շա­հու­թա­բե­րու­թյուն ու ներդ­ րու­մային հա­տույ­ցը կար­տա­հայտ­վեն ներք­ևի ա­ղ յու­սա­կում ներ­կա­յաց­ված ցու­ցա­նիշ­նե­րով: Նկա­տենք, որ կա­տա­րե­լա­գործ­ված տեխ­նո­լո­գի­այով լո­լի­կի ար­տադ­րու­թյունն ա­պա­հո­վում է ա­վե­լի բարձր շա­հու­թա­բե­րու­թյուն և ներդ­ 53 րու­մային հա­տույց: Լո­լի­կի ար­տադ­րու­թյան հա­մե­մա­տու­թյամբ, ծաղ­կի ար­ տադ­րու­թյունն ա­պա­հո­վում է ա­վե­լի բարձր շա­հու­թա­բե­րու­թյուն և ներդ­րու­ մային հա­ տույց: Ընտր­ված ֆի­նան­սա­կան ցու­ցա­նիշ­ներ Հա­սույթ Ներդ­րու­մային հար­կու­մից ա­ռաջ տույց՝ IRR հա­ (տա­րե­կան) (10-տար­վա ծրա­գիր) Լո­լի­կի ար­տադ­րու­թյուն հո­ղում, թա­ղան­թա­պատ կամ ա­պա­կե­պատ USD 3,800 -27 percent ջեր­մո­ցում, 1 հա Հիդ­րո­պո­նում լո­լի­կի ար­տադ­րու­ թյուն՝ ա­պա­կե­պատ ջեր­մոց՝ USD 1.78 million 20 percent ≥ 5 հա Ծաղ­կի ար­տադ­րու­թյուն, թա­ղան­ USD 1.1 million 120 percent պատ ջեր­ թա­ մոց, 1 հա 54 7. ­ԿԱ­ՌԱ­ՎԱ­ՐՈՒԹՅԱՆ ԾՐԱԳ­ՐԵՐ ԵՎ ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹՅՈՒՆ ­Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյան և ար­տա­հան­ման խթա­նու­մը ՀՀ Կա­ ռա­վա­րու­թյան օ­րա­կար­գի կար­ևոր ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րից է: 2013 թվա­կա­նին Կա­ռա­վա­րու­թյունն ըն­դու­նել է 29 գյու­ղա­ցի­ա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ջեր­ մո­ցային տն­տե­սու­թյան խթան­ման հայե­ցա­կար­գը: Ել­նե­լով Հա­յաս­տա­նում ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյու­նում առ­կա ի­րա­վի­ճա­կից, Հայե­ցա­կար­գով նա­խա­տես­վում են մի­ջո­ցա­ռում ­ն եր ո­ւղղ­ված. ŽŽ ­Ջեր­մատ­նե­րի կա­ռուց­ման և ար­դի­ա­կա­նաց­ման հա­մար ֆի­նան­սա­կան մի­ ջոց­նե­րի. ա­պա­հո­վում30 ŽŽ ­Ջեր­մատ­նե­րը սպա­սար­կող գյու­ղատն­տես-մաս­նա­գետ­նե­րի պատ­րաստ­ մա­նը. ŽŽ ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Ազ­գային վի­ճա­կագ­րա­կան ծա­ռա­յու­ թյան կող­մից՝ ը­ստ մար­զե­րի ջեր­մատ­նե­րի վի­ճա­կագ­րա­կան հաշ­վա­ռում և վի­ճա­կագ­րա­կան հաշ­վառ­ման վի­ճա­կի բա­րե­լա­վում: ­Հայե­ցա­կար­գը նպա­տա­կադ­րում է մինչև 2018 թվա­կա­նը ջեր­մատ­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի տա­րած­քի ա­վե­լա­ցում մինչև 3 ան­գամ, ի­սկ ձմե­ռային ա­միս­նե­րին հան­րա­պե­տու­թյուն ներկր­վող բան­ջա­րե­ղե­նի փո­խա­րի­նու­մը տե­ ղա­կա­նով: Հայե­ցա­կար­գով նա­խա­տես­ված մի­ջո­ցա­ռում ­ն ե­րը դեռ չեն ի­րա­կա­ նաց­վել: Ջեր­մո­ցային գյու­ղար­տադ­րու­թյու­նը զար­գաց­նե­լու և ա­ռա­ջա­վոր տեխ­նո­ ­ն ե­րը խթա­նե­լու նպա­տա­կով, Կա­ռա­ լո­գի­ա­նե­րի օգ­տա­գոր­ծու­մը և ներդ­րում վա­րու­թյու­նը սահ­մա­նել է ԱԱՀ ար­տո­նու­թյուն ջեր­մո­ցային կա­ռույց­նե­րի ներ­ մուծ­ման հա­ մար: ­ն ե­րի ը­նդ­հա­նուր խթան­ման նպա­տա­կով Կա­ Մի­ա­ժա­մա­նակ, ներդ­րում 29 ՀՀ կառավարության 2013թ. դեկտեմբերի 26-ի թիվ 53 արձանագրային որոշում «ՀՀ գյուղացիական տնտեսություններում ջերմային տնտեսության խթանման հայեցակարգին և ժամանակացույցին հավանություն տալու մասին» 30 Հայեցակարգով նախատեսվում է, մասնավորապես, Ջերմոցային ասոցիացիայի հետ բանակցությունների վարում՝ շրջանառու հիմնադրամի ստեղծման ուղղությամբ, որտեղ կուտակված ֆինանսական միջոցները նպաստավոր պայմաններով կհատկացվեն ջերմատների կառուցման, վերակառուցման, արդիականացման, ջրատաքացման արևային կոլեկտորների, ջերմային պոմպերի ձեռքբերման կամ այլ նմանատիպ աշխատանքների իրականացմանն աջակցելու համար: 55 ռա­վա­րու­թյունն իր թիվ 1118-Ն և 1119-Ն ո­րո­շում ­ն ե­րով,31 սահ­մա­նել է հա­տուկ ըն­թա­ցա­կար­գեր մաք­սա­տուր­քի և հար­կային (մաս­նա­վո­րա­պես ԱԱՀ-ի) ար­ տո­նու­թյուն­նե­րի (օ­րի­նակ՝ ա­զա­տում մաք­սա­տուր­քից, ԱԱՀ-ի վճար­ման հե­ տաձ­գում) տրա­մադր­ման հա­մար: Որ­պես­զի տն­տես­վա­րող­նե­րը կա­րո­ղա­նան ­ն ե­րի ըն­ձե­ռած հնա­րա­վո­րու­թյուն­ ար­դյու­նա­վե­տո­րեն օ­գտ­վել նշ­ված ո­րո­շում նե­րից, կա­րիք կա նրանց շր­ջա­նում ի­րա­զեկ­վա­ծու­թյան բարձ­րաց­ման և բա­ ցատ­րա­կան աշ­խա­տանք­ներ տա­նե­լու:­ Ո­լոր­տի հե­տա­գա զար­գաց­ման հա­մար շատ կար­ևոր է դառ­նում պե­տու­ թյան կող­մից նպա­տա­կային ներդ­րում ­ն ե­րի խթան­ման հա­մար նպա­տա­կային և գործ­նա­կան քայ­լե­րի ձեռ­նար­կու­մը՝ ի­նչ­պի­սին է, մաս­նա­վո­րա­պես, հա­ տուկ վար­կային պայ­ման­նե­րի մշա­կու­մը և խրա­խու­սու­մը, նե­րա­ռյալ՝ հա­տուկ մշակ­ված պայ­ման­նե­րով ներդ­րու­մային վար­կե­րի և(կամ) դրա­մաշ­նորհ­նե­րի տրա­մադ­րու­մը՝ (ա) բարձ­րա­կարգ (բարձր ար­տադ­րո­ղա­կան, է­ներ­գախ­նայող և բնու­թյու­նը խնայող) տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի ներդր­ման խրա­խուս­ման հա­մար, (բ) պա­հեստ­նե­րի և սառ­նա­րա­նային տն­տե­սու­թյուն­նե­րի հիմ ­ն ադր­ման և զար­գաց­ման հա­մար:­ Ար­տադ­րու­թյան և ար­տադ­րան­քի նկատ­մամբ ո­րա­կի և ան­վտան­գու­թյան ար­դյու­նա­վետ ստան­դարտ­նե­րի մշա­կում, ըն­դու­նում և կի­րարկ­ման ա­պա­հո­ վու­մը՝ ել­նե­լով շու­կայի, հատ­կա­պես ար­տա­հան­ման շու­կա­նե­րի կող­մից թե­ լադր­վող պա­հանջ­նե­րով: Դրան կա­րող է, մաս­նա­վո­րա­պես, նպաս­տել փոքր և մի­ջին մասշ­տա­բի բեր­քի կու­տակ­ման և տե­սա­կա­վոր­ման տն­տե­սու­թյուն­նե­ րի հիմ ­ն ադր­մանն ա­ջակ­ցե­լը: 31 ՀՀ Կառավարության՝ 2015 թվականի սեպտեմբերի 17-ի N 1118-Ն «Գերակա ոլորտում իրականացվող ներդրումային ծրագրի շրջանակներում ներմուծվող տեխնոլոգիական սարքավորումները, դրանց բաղկացուցիչ ու համալրող մասերը, հումքը և նյութերը ներմուծման մաքսատուրքից ազատելու արտոնության կիրառման համար անհրաժեշտ պայմանները հաստատելու և լիազոր մարմին ճանաչելու մասին»: ՀՀ Կառավարության՝ 2011 թվականի օգոստոսի 4-ի N 1119-Ն, «Ժամանա- կավոր արտահանում» մաքսային ընթացակարգով արտահանված ապրանք- ների նկատմամբ կիրառված «ժամանակավոր արտահանում» մաքսա- յին ընթացակարգի ժամկետների երկարաձգման նպատակով կազմակեր- պությունների ու անհատ ձեռնարկատերերի ընտրության և ժամկետների երկարաձգման,  ապրանքների ներմուծման դեպքում մաքսային և հարկա- յին մարմինների կողմից հաշվարկված ավելացված արժեքի հարկի գումարների վճարման ժամկետի հետաձգման նպատակով կազմակերպությունների ու անհատ ձեռնարկատերերի ընտրության կարգերը հաստատելու և հայաստանի հանրապետության կառավարության 2005 թվականի նոյեմբերի 9-ի n 1934-ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու և հայաստանի հանրապետության կառավարության 2009 թվականի ապրիլի 30-ի n 600-ն որոշումն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին»: 56 2016 թվա­կա­նին ՀՀ վար­չա­պե­տի թիվ 5-Ա ո­րոշ­մամբ32 ստեղծ­ վել է Ար­ տա­հան­ման ա­ջակ­ցու­թյան խոր­հուրդ, ո­րի ա­ռա­քե­լու­թյունն է նպա­տա­կային ա­ջակ­ցու­թյան ցույց տալ Հա­յաս­տա­նից ապ­րանք ար­տա­հա­նող տն­տե­սա­վա­ րող­նե­րին: Գե­րա­կա ար­տադ­րանք­նե­րի ցան­կում ը­նդ­գրկ­ված չեն թարմ միրգ ու բան­ջա­րե­ղե­նը: 2016 թվա­կա­նին ա­ռա­ջին կի­սա­մյա­կի հա­մար գե­րա­կա ար­ տադ­րանք­ներ են սահ­ման­վել՝ ŽŽ ­գի­նի ŽŽ մր­գային օ­ղի ŽŽ ­պա­հա­ծո­ներ ŽŽ մ­սամ­թերք ŽŽ ձկ­նա­տե­սակ, ձկ­նամ­թերք: 32 ՀՀ վարչապետի 2016թ. հունվարի 13-ի թիվ 5–Ա որոշում՝ «Արտահանմանն աջակցելու նպատակով արտահանման աջակցման խորհուրդ ստեղծելու, արտահանման աջակցման խորհրդի աշխատակարգը, աջակցություն ստա- նալու նպատակով հայաստանի հանրապետության ռեզիդենտ տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից հայտերի ներկայացման և գնահատման, հայտերի հավանության արժանացման և աջակցության տրամադրման ընթացակարգը, տեղական արտադրության ապրանքների արտահանման համար օժանդա- կություն ստանալու հայտի և արտահանման օժանդակություն ստանալու նպատակով ներկայացվող դիմումի ձևերը հաստատելու և 2016 թվականի ընթացքում արտահանման անմիջական աջակցության տրամադրման հա- մար գերակա համարվող հայաստանի հանրապետության արտադրանքի տե- սակների ցանկը հաստատելու մասին»: 57 ­ՀԱ­ՎԵԼ­ՎԱԾ 1. ՀԱՅԱՍ­ՏԱՆ-Ե­ԱՏՄ Ա­ՌՆՉ­ՎՈՂ ՏԵ­ՂԵ­ԿՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ ­Հա­յաս­տա­նի՝ Ե­ԱՏՄ շր­ջա­նա­կում եր­րորդ ե­րկր­նե­րից ներ­մուծ­ման մաք­ սա­տուր­քի դրույ­քա­չա­փե­րի ժա­մա­նա­կա­ցույց33 Մինչև Ե­ԱՏՄ ան­վա­նու­մը Ծած­կա­գիր,­ Ապ­րան­քի Ե­ԱՏՄ, % 2014, % Ե­ԱՏՄ 2020 2022 2016 2018 2019 2015 2021 2017 Ջեր­մոց­ներ 9406003100 0 0% 0% 0% 2% ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 8.834 Սեր­մեր 1209 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 535 Բան­ջա­րե­ 1209 91 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 ղե­նի սեր­մեր Բույ­սե­րի սո­ 0601 10 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 536 խուկ­ներ Կեն­դա­նի 5 բույս և բույ­ 0602 10 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ կամ սի տն­կա­ նյութ 937 Վար­դի 0602 400000 10 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 9 թուփ Բան­ջա­րե­ ղե­նի, ե­լա­կի 0602 903000 10 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 սա­ծիլ 33 Համաձայնագիր Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ի մասին համաձայնագրին միանալու մասին, 29 մայիսի, 2014թ.: ԵԱՏՄ պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancom­ mission.org/ru/Lists/EECDocs/635486381049072687.pdf. վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 20-ին: 34 Աղբյուր՝ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett94%20 20.09.2015.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին) 35 Աղբյուր՝ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett12%20 01.09.2014.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին): 36 Աղբյուր՝ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett06%20 20.09.2015.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին): Բացառություն է կազմում խաղողի տնկանյութը, որի ներմուծման նկատմամբ մաքսատուրքի ԵԱՏՄ դրույքաչափը 0 տոկոս է: 37 Աղբյուր՝ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett06%20 20.09.2015.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին): 58 Մինչև Ե­ԱՏՄ ան­վա­նու­մը Ծած­կա­գիր,­ Ապ­րան­քի Ե­ԱՏՄ, % 2014, % Ե­ԱՏՄ 2020 2022 2016 2018 2019 2015 2021 2017 Ծա­ղիկ­նե­րի 0602907000 10 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 տն­կա­նյութ38 Պա­րար­տա­ 31 0 0% 0% 0% 2% 4% ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.539 նյութ, ո­րից 3102 109000 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3102 50 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3102 600000 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3102 800000 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3102 900000 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3104 201000 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3104 900001 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 0 3104 900009 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3105 901000 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3105 909100 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 3105 909900 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 6.5 Թու­նա­քի­մի­ 3 կամ 3808 0 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ կատ, ո­րից 540 Մի­ջա­տաս­ 3808 91900 0 0 0 0 0 0 2 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 պան, այլ Սն­կաս­պան, 3808 92100 0 0 0 0 0 0 2 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 3 պղն­ձով Սն­կաս­պան, 3808 92900 0 0 0 0 0 0 2 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 այլ Բույ­սե­րի ա­ճի կար­գա­ 3808 93900 0 0 0 0 0 0 2 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 վո­րիչ­ներ Վա­րա­կա­ 3808 94900 0 0 0 0 0 0 2 ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ ԵԱՏՄ 5 զեր­ծիչ, այլ 38 Ներառում է՝ գերբերայի, մեխակի, քրիզանթեմի և վարդի տնկանյութ կամ արմատակալ: 39 Աղբյուր՝ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett31%20 01.09.2015.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին) 40 Աղբյուր՝ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք՝ http://www.eurasiancommission.org/ru/act/trade/catr/ett/Documents/ett38%20 01.09.2015.pdf (վերջին անգամ մուտք արվել է 2016թ. հունվարի 19-ին) 59 ՀԱ­ՎԵԼ­ՎԱԾ 2. ՕԳ­ՏԱ­ԳՈՐԾ­ՎԱԾ ՏԵ­ՂԵ­ԿԱՏ­ՎՈՒԹՅԱՆ Ա­ՂԲՅՈՒՐ­ՆԵ­ՐԻ ԵՎ ՆՅՈՒ­ԹԵ­ՐԻ ՑԱՆԿ ­Վեր­լու­ծա­կան նյու­թեր 1. Good Agricultural Practice for Greenhouse Vegetable Crops (principles for Mediterranean climate areas), UN Food and Agriculture Organization (FAO), Rome, 2011, http://www.fao.org/publications/card/en/c/5da49d8f-7113-5b05- bc5c-d07f13686f4f/ 2. «Ար­դյու­նա­բե­րա­կան գյու­ղատն­տե­սու­թյան զար­գա­ցու­մը Հա­յաս­տա­նում», Ա­մե­րի­ագ­րուպ, 2014, http://www.ameria.am/img/Industial_Agriculture_pre­ sentation_arm.pdf 3. «­Ջեր­մո­ցային տն­տե­սու­թյուն­ներ. Կա­ռուց­ման, շա­հա­գործ­ման և մշա­կու­ թյան հի­ ներ», BSC - «­ մունք­ Բի Էս Սի» Բիզ­ նե­սի ա­ջակց­ման կենտ­ րոն, 2015, http://www.bsc.am/site_files/pages/greenhouses_guidebook_6237.pdf ­Պաշ­տո­նա­կան կայք է­ջեր 4. ՀՀ ազ­գային վի­ճա­կագ­րա­կան ծա­ռա­յու­թյուն՝ www.armstat.am 5. ՀՀ գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րու­թյուն՝ www.minagro.am 6. ՀՀ բնա­պահ­պա­նու­թյան նա­խա­րա­րու­թյուն՝ www.mnp.am 7. ՀՀ սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թյուն՝ www.sfss. am 8. ­Ռոս­սել­խոզ­նադ­զո­րի (Ռու­սաս­տա­նի դաշ­նու­թյան ա­նաս­նա­բու­ժա­կան և բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հս­կո­ղու­թյան ծա­ռա­յու­թյուն)՝ http://www.rosselk­ hoznadzor.ru/fsvps/importExport 9. ­ՄԱԿ-ի Պա­րե­նի և գյու­ղատն­տե­սու­թյան կազ­մա­կեր­պու­թյուն (FAO)՝ www. fao.org ՀՀ ի­րա­վա­կան ակ­տեր ­ն ում ու գրան­ցում ­Հո­ղօգ­տա­գոր­ծում և ջեր­մոց­նե­րի հիմ 10. ՀՀ հո­ղային օ­րենս­գիրք 11. ՀՀ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան օ­րենս­գիրք 12. ՀՀ քա­ղա­քա­շի­նու­թյան մա­սին օ­րենք 13. ­Հո­ղի հար­կի մա­սին ՀՀ օ­րենք 14. ՀՀ Գույ­քի նկատ­մամբ ի­րա­վունք­նե­րի պե­տա­կան գրանց­ման մա­սին օ­րենք 60 15. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան՝ 2003 թվա­կա­նի ապ­րի­լի 17-ի թիվ 1746-Ն «ՀՀ բնա­կա­վայ­րե­րի հո­ղե­րի կա­դաստ­րային գնա­հատ­ման կար­գը, տա­րա­ ծագ­նա­հատ­ման (գտն­վե­լու վայ­րի) գո­տի­ա­կա­նու­թյան գոր­ծա­կից­նե­րը և սահ­ման­նե­րը հաս­տա­տե­լու մա­սին» ո­րոշ­մամբ սահ­ման­ված կար­գով և գո­տի­ա­կա­նու­թյան հի­ման վրա 16. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2002թ. հու­լի­սի 25-ի թիվ 1101 ո­րո­շում՝ «ՀՀ հա­մայնք­ նե­րի վար­չա­կան սահ­ման­նե­րում և վար­չա­կան սահ­ման­նե­րից դուրս (մար­ զե­րի հա­մար) գտն­վող հա­սա­րա­կա­կան և ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան օբյեկտ­նե­րի հա­մար հատ­կաց­ված հո­ղե­րի և գյու­ղատն­տե­սա­կան նշա­նա­ կու­թյան այլ հո­ղա­տես­քե­րի (ա­նօգ­տա­գոր­ծե­լի) կա­դաստ­րային գնա­հատ­ ման կար­գը հաս­տա­տե­լու մա­սին» 17. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 1997թ. հու­լի­սի 3-ի թիվ 237 ո­րո­շում՝ «ՀՀ գյու­ղատն­ տե­սա­կան նշա­նա­կու­թյան և ա­նօգ­տա­գոր­ծե­լի հո­ղե­րի պե­տա­կան հո­ղային կա­դաստ­րի տվյալ­նե­րը հաս­տա­տե­լու մա­սին» 18. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2002թ. մայի­սի 11-ի թիվ 498 ո­րո­շում՝ « Քա­ղա­քա­ ցի­նե­րի և ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձանց սե­փա­կա­նու­թյու­նը հան­դի­սա­ցող գյու­ղատն­տե­սա­կան նշա­նա­կու­թյան հո­ղա­մա­սե­րի վրա բնա­կե­լի, հա­սա­ րա­կա­կան, ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան շեն­քե­րի և շի­նու­թյուն­նե­րի կա­ ռու­ցու­մը սահ­մա­նա­փա­կե­լու մա­սին» ­Ներ­մուծ­ման և ար­տա­հան­ման պա­հանջ­ներ և ըն­թա­ցա­կար­ գեր 19. ՀՀ օ­րենք մաք­սային կար­գա­վոր­ման մա­սին­ 20. Ե­ԱՏՄ-ի մաք­սային օ­րենս­գիրք 21. ՀՀ օ­րենք «­Կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի և ան­հատ ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի կող­մից ներ­մուծ­վող՝ մաք­սա­տուր­քի 0 տո­կոս դրույ­քա­չափ ու­նե­ցող և ակ­ցի­զային հար­կով հարկ­ման ոչ են­թա­կա այն ապ­րանք­նե­րի ցան­կը հաս­տա­տե­լու մա­սին, ո­րոն­ցից ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քի հար­կը մաք­սային մար­մին­նե­րի կող­մից չի հաշ­վարկ­վում և գանձ­վում» ՀՀ օ­րեն­քում փո­փո­խու­թյուն կա­ տա­րե­լու մա­սին, ըն­դուն­վել է 2015թ. փետր­վա­րի 26-ին: ­Փո­փո­խու­թյու­նից հե­տո, օ­րեն­քը կոչ­վում է «ՀՀ օ­րենք կազ­մա­կեր­պու­ թյուն­նե­րի և ան­հատ ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի կող­մից ներ­մուծ­վող՝ ակ­ցի­զային հար­կով հարկ­ման ոչ են­թա­կա այն ապ­րանք­նե­րի ցան­կը հաս­տա­տե­լու մա­սին, ո­րոնց ներ­մու­ծումն ա­զատ­ված է ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քի հար­կից», ըն­դուն­ված՝ 2015թ. փետր­վա­րի 26-ին: 22. ՀՀ օ­րենք սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան մա­սին 23. ՀՀ օ­րենք սնն­դամ­թեր­քի ան­վտան­գու­թյան պե­տա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյան մա­սին 24. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2007 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 30-ի թիվ 1093-Ն ո­րո­շում «­Բույ­սե­րի, բու­սա­կան ար­տադ­րան­քի և կար­գա­վոր­վող ա­ռար­կա­նե­րի ներ­ 61 մուծ­ման թույլտ­վու­թյան և ներ­մուծ­ման, ար­տա­հան­ման, վե­րաար­տա­հան­ ման բու­սա­սա­նի­տա­րա­կան հա­վաս­տագ­րե­րի տրա­մադր­ման կար­գը և ձևե­րը հաս­տա­տե­լու մա­սին» 25. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2015 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 15-ի թիվ 1192-Ն ո­րո­շում «­Պես­տի­ցիդ­նե­րի ու ագ­րո­քի­մի­կատ­նե­րի փոր­ձաքն­նու­թյան ան­ցկաց­ման կար­գը և պես­տի­ցիդ­նե­րի ու ագ­րո­քի­մի­կատ­նե­րի ներ­մուծ­ման և ար­տա­ հան­ման մա­սին եզ­րա­կա­ցու­թյան ձևե­րը սահ­մա­նե­լու և ՀՀ կա­ռա­վա­րու­ թյան 2007 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 4-ի թիվ 1151-Ն ո­րո­շումն ու­ժը կորց­րած ճա­նա­չե­լու մա­սին» 26. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2014 թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րի 25-ի թիվ 1524-Ն ո­րո­ շում «ՀՀ տա­րած­քով փո­խադր­ման հա­մար ար­գել­ված և սահ­մա­նա­փա­ կում ­ն ե­րի են­թա­կա ապ­րանք­նե­րի ցան­կե­րը հաս­տա­տե­լու, լի­ա­զոր մար­ մին­ներ սահ­մա­նե­լու և ապ­րանք­նե­րի ար­տա­հան­ման և/­կամ ներ­մուծ­ման լի­ցեն­զի­ա­նե­րի ու թույլտ­վու­թյուն­նե­րի տրա­մադր­ման շր­ջա­նա­կային կար­ գը հաս­տա­տե­լու մա­սին» 27. ՀՀ գյու­ղատն­տե­սու­թյան նա­խա­րա­րի՝ 2015 թվա­կա­նի հուն­վա­րի 15-ի թիվ 6 հրա­ման «ՀՀ տա­րածք եր­րորդ ե­րկր­նե­րից ա­ռևտ­րի ո­լոր­տի ապ­րանք­ նե­րի մի­աս­նա­կան ցան­կում նե­րառ­ված բույ­սե­րի պաշտ­պա­նու­թյան մի­ջոց­ նե­ ՏՄ Ա­ րի (Ե­ ՏԳ ԱԱ 3808, բա­ ցա­ռու­ թյամբ Ե­ՏՄ Ա­ ՏԳ ԱԱ 380894 կպ­ չուն ժա­պա­վեն­նե­րի) ներ­մուծ­ման մե­կան­գա­մյա լի­ցեն­զի­ա­նե­րի տրա­մադր­ման ըն­թա­ցա­կար­գը և լի­ցեն­զի­այի ձևը հաս­տա­տե­լու մա­սին» 28. Եվ­րա­սի­ա­կան տն­տե­սա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի՝ 2012 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 16-ի թիվ 134 ո­րո­շում «Ոչ սա­կագ­նային կար­գա­վոր­ման ո­լոր­տում նոր­մա­ տիվ ի­րա­վա­կան ակ­տե­րի մա­սին»­ 29. Եվ­րա­սի­ա­կան տն­տե­սա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի 2010 թվա­կա­նի հու­նի­սի 18-ի թիվ 318 ո­րո­շում «­Մաք­սային մի­ու­թյու­նում բույ­սե­րի կա­րան­տի­նի ա­պա­ հով­ման մա­սին»­ 30. Եվ­րա­սի­ա­կան տն­տե­սա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի 2010 թվա­կա­նի մայի­սի 28-ի թիվ 299 ո­րո­շում «­Մաք­սային մի­ու­թյու­նում սա­նի­տա­րա­կան հս­կո­ղու­թյան մի­ջոց­նե­րի մա­սին» 31. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան՝ 2015 թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 17-ի N 1118-Ն «­Գե­րա­կա ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­վող ներդ­րու­մային ծրագ­րի շր­ջա­նակ­նե­րում ներ­ մուծ­վող տեխ­նո­լո­գի­ա­կան սար­քա­վո­րում ­ն ե­րը, դրանց բաղ­կա­ցու­ցիչ ու հա­մալ­րող մա­սե­րը, հում­քը և նյու­թե­րը ներ­մուծ­ման մաք­սա­տուր­քից ա­զա­ տե­լու ար­տո­նու­թյան կի­րառ­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ պայ­ման­նե­րը հաս­ տա­տե­լու և լի­ա­զոր մար­մին ճա­նա­չե­լու մա­սին»: 32. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան՝ 2011 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 4-ի N 1119-Ն, «­Ժա­մա­նա­կա­վոր ար­տա­հա­նում» մաք­սային ըն­թա­ցա­կար­գով ար­տա­հան­ ված ապ­րանք­նե­րի նկատ­մամբ կի­րառ­ված «­ժա­մա­նա­կա­վոր ար­տա­հա­ նում» մաք­սային ըն­թա­ցա­կար­գի ժամ ­կ ետ­նե­րի եր­կա­րաձգ­ման նպա­տա­ կով կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ու ան­հատ ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի ը­նտ­րու­թյան 62 և ժամ ­կ ետ­նե­րի եր­կա­րաձգ­ման,  ապ­րանք­նե­րի ներ­մուծ­ման դեպ­քում մաք­սային և հար­կային ­մար­մին­նե­րի կող­մից հաշ­վարկ­ված ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քի հար­կի գու­մար­նե­րի վճար­ման ժամ ­կ ե­տի հե­տաձգ­ման նպա­տա­ կով կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ու ան­հատ ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի ը­նտ­րու­թյան կար­գե­րը հաս­տա­տե­լու և հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տու­թյան կա­ռա­վա­րու­ թյան 2005 թվա­կա­նի նոյեմ­բե­րի 9-ի n 1934-ն ո­րոշ­ման մեջ փո­փո­խու­թյուն­ ներ կա­տա­րե­լու և հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տու­թյան կա­ռա­վա­րու­թյան 2009 թվա­կա­նի ապ­րի­լի 30-ի n 600-ն ո­րո­շումն ու­ժը կորց­րած ճա­նա­չե­լու մա­ սին» Անվ­տան­գու­թյան պա­հանջ­ներ 33. ՀՀ ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան նա­խա­րա­րի 2005թ. օ­գոս­տո­սի 30-ի թիվ 790 հրա­ ման «­Թու­նա­քի­մի­կատ­նե­րի (պես­տի­ցիդ­նե­րի) պահ­պան­ման, փո­խադր­ ման, կի­րառ­ման և վա­ճառ­քի սա­նի­տա­րա­կան կա­նոն­նե­րը և նոր­մե­րը հաս­տա­տե­լու մա­սին» ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան ծրագ­րեր 34. ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան 2013թ. դեկ­տեմ­բե­րի 26-ի թիվ 53 ար­ձա­նագ­րային ո­րո­շում «ՀՀ գյու­ղա­ցի­ա­կան տն­տե­սու­թյուն­նե­րում ջեր­մային տն­տե­սու­ թյան խթան­ման հայե­ցա­կար­գին և ժա­մա­նա­կա­ցույ­ցին հա­վա­նու­թյուն տա­լու մա­սին»:­ 35. Ե­ղել է ՀՀ նա­խա­գա­հի հրա­ման, ո­րով ջեր­մոց­նե­րը դաս­վել են որ­պես ա­ռաջ­նա­կարգ կամ ռազ­մա­վա­րա­կան գազ սպա­ռող­ներ 63 Դեկտեմբեր 2016