  Հայաստանի Էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի ֆինանսական վիճակը




                             Արթուր Կոչնակյան

                                Էմիլ Զալինյան




                              2016 թ. փետրվար




Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջան
Էներգետիկայի և հանքարդյունահանող ճյուղերի գլոբալ պրակտիկա
©2015 Վերակառու�?ման և զարգա�?ման միջազգային բանկ/ Համաշխարհային բանկ
1818 H Street NW, Washington DC 20433
Telephone: 202-473-1000; Internet: www.worldbank.org
�?ույն զեկույ�?ը Համաշխարհային բանկի աշխատակազմի աշխատանքի արդյունքն է:
Բա�?ահայտումները, մեկնաբանությունները և եզրակա�?ությունները, որ արտահայտված
են սույն աշխատանքում, պարտադիր չէ, որ արտա�?ոլեն Համաշխարհային բանկի, իր
Գործադիր տնօրենների խորհրդի կամ նրան�? ներկայա�?րած կառավարությունների
տեսակետները: Համաշխարհային բանկը չի երաշխավորում այս աշխատանքում
ներառված      տվյալների     ճշտությունը:      �?ույն    աշխատանքի   որևէ    քարտեզի   վրա
�?ու�?ադրված      սահմանները,       գույները,    անվանումները   և    այլ   տեղեկությունները
Համաշխարհային բանկի կողմի�? որևէ դատողություն չեն ենթադրում�? կապված որևէ
տարածքի իրավական կարգավիճակի կամ նման սահմաններին հավանություն տալու
կամ ընդունելու հետ:

�?ույն փաստաթղթի որևէ դրույթ չի հանդիսանում կամ չի համարվում Համաշխարհային
բանկին հատուկ վերապահված բոլոր արտոնությունների և անձեռնմխելիությունների
սահմանափակում կամ դրան�?ի�? հրաժարում:

�?ույն աշխատանքի որևէ մասի պատճենման կամ վերատպման թույլտվությունների
համար�? խնդրում ենք ամբողջական տեղեկություններով հայտ ուղարկել հեղինակային
իրավունքի ձևակերպման կենտրոնին�? Copyright Clearance Centre Inc., 222 Rosewood Drive,
Danvers, MA 01923, USA; telephone: 978-750-8400; fax: 202-522-2422; e-mail:
pubrights@worldbank.org.




                                                2
Ա. Ոլորտի նկարագիր

Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկական ոլորտը նկատելի արդյունքների է հասել
անկախության առաջին տասնամյակի ընթա�?քում�? 1991-2003թթ., իրականա�?ված
առաջին սերնդի քաղաքականության, իրավական, կարգավորման և ինստիտու�?իոնալ
սերնդի բարեփոխումների միջո�?ով: Ոլորտը հասավ ֆինանսական կայունության�?
ունենալով խելամիտ ծախսերի ծախսածածկում ապահովով սակագներ և
էլեկտրաէներգիայի վաճառքների 100 տոկոսի չափով հավաքագրման մակարդակ:
Վերա�?վե�?ին էլեկտրաէներգետիկական ոլորտին տրամադրվող բա�?ահայտ և թաքնված
սուբսիդիաները, իսկ ոլորտի խոշորագույն ընկերությունները երկրի խոշոր
հարկատուների թվում էին: Էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի ակտիվների ավելի քան
70 տոկոսը մասնավորե�?վե�? (մասնավորե�?վե�? կամ սեփականության իրավունքը
փոխան�?վե�? Ռուսաստանին պարտքը գույքի դիմա�? փոխանակման շրջանակում):
Այնուամենայնիվ, 2010թ. սկսվե�? նահանջը ձեռքբերված մակարդակի�? և վիճակի
աստիճանական վատթարա�?ումը վերջին մի քանի տարիների ընթա�?քում: Այսօր
էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի խոշոր պետական ընկերությունները, ինչպես նաև
մասնավոր սեփականություն հանդիսա�?ող ՀԷՑ-ը կուտակել են մեծ չափով, թանկ
առևտրային պայմաններով վարկեր և գտնվում են սնանկության եզրին:


Բ. Ոլորտի ֆինանսական վիճակը

Պետական      էլեկտրաէներգետիկական      ընկերությունները  գտնվում    են ծանր
ֆինանսական վիճակում և ձևավորել մեծ ֆինանսական ճեղքվածք: 2015թ.
էլեկտրաէներգիա արտադրող պետական ընկերությունները (ՀԱԷԿ-ը և ԵՋԷԿ-ը) ունեին
51 մլրդ ՀՀ դրամի չափով 1 կանխիկի պակասուրդ (2015թ, գնահատված ՀՆԱ-ի 0.9%-ի
չափով), որը կազմում է նրան�? 2015թ. գնահատված ընդհանուր հասույթի 80%-ը:

Պարտքի սպասարկման աճող պահանջները ֆինանսական ճեղքվածքի մեծա�?ման
գլխավոր պատճառներն են: 2016թ. փետրվարի 1-ի դրությամբ պետական
էլեկտրաէներգետիկական ընկերությունները ունեին 6.5 մլրդ ՀՀ դրամի չափով
կարճաժամկետ և թանկ առևտրային պայմաններով վարկեր և 37 մլրդ ՀՀ դրամի չափով
կրեդիտորական պարտքեր: Վարկերի մեծ մասն ունի մինչև 12 ամիս մարման ժամկետ և
տարեկան 9%-11.5% տոկոսադրույք: Այս առևտրային պայմաններով վարկերի գծով
ոլորտի տարեկան տոկոսային ծախսը կազմում է 0.7 մլրդ ՀՀ դրամ:




1
 Չմարված առևտրային վարկերի մայր գումարը + գազի դիմա�? կրեդիտորական պարտքը + շահագործման
ու պահպանության գծով հետաձգված ծախսեր

                                          3
Աղյուսակ 1: Պետական ընկերությունների ամենախոշոր առևտրային պայմաններով
վարկերը
               Ընդամենը մայր գումար   �?արեկան            Կանխատեսվող
               (մլրդ ՀՀ դրամ)         տոկոսադրույք       տարեկան տոկոսային
                                                         ծախս (մլրդ ՀՀ դրամ)
 Երևանի ՋԷԿ     2.3                   11.00-11.5%        0.26
 ՀԱԷԿ           4.2                   9.0-11.0%          0.42
 Ընդամենը       6.5                                      0.68
Աղբյուրը�? Բանկի թիմի հաշվարկները:

Դեբիտորական պարտքերի կուտակումը պետական ընկերություններում նույնպես
նպաստել       է     ֆինանսական          ճեղքվածքի ձևավորմանը:   Պետական
էլեկտրաէներգետիկական ընկերությունները նաև կուտակել են զգալի դեբիտորական
պարտքեր մասնավոր սեփականություն հանդիսա�?ող ՀԷՑ-ի նկատմամբ, որն իր ծանր
ֆինանսական վիճակի պատճառով դժվարանում էր ժամանակին կատարել
վճարումները գնված էլեկտրաէներգիայի դիմա�?: Երեք պետական ընկերությունների�?
ՀԷՑ-ի նկատմամբ դեբիտորական պարտքերի ընդհանուր գումարը 2016թ. փետրվարի 1-
ի դրությամբ կազմել է 17.4 մլրդ ՀՀ դրամ:

Աղյուսակ 2: ՀԷՑ-ի վճարումները և պարտքը պետական էլեկտրաէներգետիկական
ընկերությունների նկատմամբ

                 2012թ.     2013թ.    2014թ.        2015թ-ի 9       ՀԷՑ պարտքը
                                                    ամիսներ      2016թ. փետրվարի
                                                                   1-ի դրությամբ
                                                                   (մլրդ ՀՀ դրամ)
Երևանի ՋԷԿ        101%      88%        67%            83%                9.4
ՀԱԷԿ              101%      100%       93%            76%                5.6
ԲԷՑ               110%      90%        82%            74%                2.4
Աղբյուրը�? Բանկի թիմի հաշվարկները:

Ցածր ֆինանսական արդյունքները բերե�?ին մեծ չափերով կրեդիտորական պարտքերի
կուտակման: Կանխիկի սղություն ունե�?ող պետական էլեկտրաէներգետիկական
ընկերություններն ի վիճակի չէին ժամանակին կատարելու վճարումներ և կուտակել են
մեծ    չափերով   կրեդիտորական      պարտքեր:      2011-2014թթ. ընթա�?քում երեէ
ընկերությունների կրեդիտորական պարտքն ավելա�?ել է 67%-ով�? 2014թ. վերջի
դրությամբ կազմելով 46 մլրդ ՀՀ դրամ: Երևանի ՋԷԿ-ի�? գազի դիմա�? կրեդիտորական
պարտքը Գազպրոմի նկատմամբ ամենամեծն էր և կազմում էր 24.3 մլրդ ՀՀ դրամ, որը
2016թ. փետրվարի 1-ի դրությամբ աճել է մինչև 37 մլրդ ՀՀ դրամ:




                                        4
Շահագործման ու պահպանության վրա ազդե�?ությունը նույնպես եղել է բա�?ասական:
Գնաճի      հետևանքով    2008-2014թթ.   պետական     էլեկտրաէներգետիկական
ընկերությունների սակագներով նախատեսված պահպանության և ընթա�?իկ նորոգման
գումարները 31%-ով կրճատվել են իրական արտահայտությամբ: Ավելին, 2011-2014թթ.
ընկերությունների փաստա�?ի պահպանության և վերանորոգման ծախսերը սակագներով
նախատեսված գումարի�? 67 տոկոսով �?ածր են եղել:

Գ.   էլեկտրաէներգետիակական ոլորտի պետական ընկերությունների ֆինանսական
վիճակը

       ա) Հայաստանի ատոմային էլեկտրակայան

2011-2014թթ. ընթա�?իկ պարտավորությունների կատարման համար կարճաժամկետ
իրա�?վելիության    մակարդակը    նվազե�?�?     պայմանավորված       վարկերի   և
փոխառությունների զգալի աճով: Շարունակական գործառնական վնասների
հետևանքով սեփական կապիտալը մաշելու արդյունքում�? պարտք-սեփական կապիտալ
հարաբերակ�?ությունը կրկնապատկվե�?: 2014թ. վերջի դրությամբ չմարված պարտքի մոտ
30%-ը տեղական առևտրային բանկերի�? ներգրաված վարկերն էին: Թեև ՀԱԷԿ-ի համար
էլեկտրաէներգիայի սակագնի բարձրա�?մամբ վերանայումը ավելա�?րե�? ըստ ակտիվների
կանխիկ շահույթը, պարտքի արագ կուտակումը հանգե�?րե�? պարտքի սպասարկման
ծածկույթի գործակ�?ի նվազման:

Աղյուսակ 3. ՀԱԷԿ-ի հիմնական ֆինանսական �?ու�?անիշները
                 2011      2012      2013     2014կ.     2015կ.     2016կ.     2017կ.     2018կ.     2019կ.
Շահութաբերություն
Գործառնակ
ան շահույթի
մարժա                    (24.9%)   (21.0%)   (24.50%)   (12.46%)   (13.91%)   (12.60%)   (11.49%)   (10.56%)
Զուտ
շահույթի
մարժա                    (21.8%)   (20.1%)   (28.60%)   (15.34%)   (16.65%)   (15.35%)   (14.33%)   (13.55%)
Իրա�?վելիություն
Ընթա�?իկ
գործակի�?          2.04     1.73       1.56       1.94       1.97       1.95       1.91       1.85       1.56
Արագ
իրա�?վելիությ
ան գործակի�?       0.41     0.22       0.40       0.71       0.72       0.71       0.70       0.68       0.40
Վճարունակություն
Պարտք-
սեփական
կապիտալ           0.10     0.13      0.20        0.21       0.18       0.20       0.23       0.28       0.36
Պարտք-
կապիտալ           0.09     0.12      0.17        0.17       0.09       0.09       0.10       0.10       0.12
Պարտքի ծածկույթ

                                                  5
                 2011     2012      2013     2014կ.    2015կ.    2016կ.    2017կ.    2018կ.    2019կ.
Պարտքի
սպասարկմա
ն ծածկույթի
գործակի�?                  12.31      6.09      0.09      0.35      0.25      0.25      0.23      0.21
Աղբյուրը�? Բանկի թիմի հաշվարկները:

          բ) Երևանի Ջերմաէլեկտրակենտրոն

2011-2013 թթ. Երևանի ՋԷԿ-ի գործառնական արդյունքների, շահութաբերության և
իրա�?վելիության գրեթե բոլոր �?ու�?անիշներում վատթարա�?ում արձանագրվե�?:
Շահութաբերության վատա�?ումը պայմանավորված էր էլեկտրաէներգիայի ընդհանուր
իրա�?ումների, բնական գազի և հզորությունների գծով շահութաբերության կրճատմամբ:
Իրա�?վելիության անկումը հիմնականում կապված էր կրեդիտորական պարտքերի
արագ կուտակման և կարճաժամկետ պարտավորությունների հետ�? Որոտանի ՀԷԿ-ի
նկատմամբ: Չնայած 2014թ. նրա սակագնի�? մոտ 45%-ով բարձրա�?մանը, Երևանի ՋԷԿ-ը
դժվարությամբ բավարար դրամական միջո�?ներ էր ապահովում իր ընթա�?իկ
պարտավորությունները կատարելու համար:

Նվազե�? ընկերության պարտք-կապիտալ հարաբերակ�?ությունը, ինչը հիմնականում
պայմանավորված էր 2012 թ. հիմնական միջո�?ների վերագնահատումի�? օգուտով�?
կապված արտարժույթի փոխարժեքի բարենպաստ փոփոխությունների հետ: �?ակայն
կանխիկի վրա հիմնված պարտքի ու տոկոսագումարների ծածկույթը վատթարա�?ան: Իր
պարտքի սպասարկման պահանջները բավարարելու համար դրամական միջո�?ների
պակասը լրա�?վե�? Որոտանի ՀԷԿ-ի�? փոխառությունների և առևտրային բանկերի�?
վարկերի ներգրավմամբ: 2014թ. վերջի դրությամբ երկարաժամկետ պարտքը գրեթե
ամբողջությամբ (մոտավորապես 87%) կազմված էր Ճապոնիայի միջազգային
համագործակ�?ության բանկի�? կատարված փոխառությունի�?�? Երևանի ՀՇԳՑ�? ծրագրի
շրջանակում: Մնա�?ածն Արդշինինվեստբանկի�? վեր�?ված առևտրային վարկեր էին և
երկարաժամկետ փոխառություն Որոտանի ՀԷԿ-ի�?:

Աղյուսակ 4. Երևանի ՋԷԿ-ի հիմնական ֆինանսական �?ու�?անիշները
                  2011     2012      2013    2014կ.    2015կ.    2016կ.    2017կ.    2018կ.    2019կ.
Շահութաբերություն
Գործառնակա
ն շահույթի
մարժա              3.4%   (4.2%)    (8.8%)   (1.50%)   (3.44%)   (2.41%)   (1.87%)   (1.45%)   (1.59%)
Զուտ շահույթի
մարժա           (25.8%)   (3.0%)   (29.8%)   (0.53%)   (5.36%)   (4.36%)   (3.83%)   (3.36%)   (3.40%)
Իրա�?վելիություն
Ընթա�?իկ
գործակի�?           1.18     0.89     0.82       0.78     0.76      0.76      0.77      0.77      0.77
Արագ               0.81     0.59     0.60       0.61     0.60      0.59      0.59      0.59      0.59


                                                6
                   2011      2012      2013    2014կ.    2015կ.   2016կ.   2017կ.    2018կ.     2019կ.
իրա�?վելիությ
ան գործակի�?
Վճարունակություն
Պարտք-
սեփական
կապիտալ         (11.93)      15.64      4.87      5.04     3.56     3.92      4.44      4.82       5.25
Պարտք-
կապիտալ            1.09       0.94      0.83      0.68     0.63     0.63      0.65      0.65       0.64
Պարտքի ծածկույթ
Պարտքի
սպասարկման
ծածկույթի
գործակի�?           0.34      10.00      0.60      0.63     0.48     0.45      0.50      0.49       0.49
Աղբյուրը�? Բանկի թիմի հաշվարկները:

       գ) Հայաստանի բարձրավոլտ էլեկտրական �?ան�?եր

2011-2014թթ. ԲԵՑ-ի գործառնական արդյունքները տարաբնույթ էին: Հաղորդման
սակագնի     նվազումը  2012   թ.   բա�?ասաբար    անդրադարձավ    ընկերության
շահութաբերության վրա: Կարճաժամկետ առևտրային վարկերը և փոխառությունները,
որոնք ներգրավվել էին 2012 թ. հասույթի զգալի նվազման պատճառով առաջա�?ած�?
դրամական միջո�?ների պակասը լրա�?նելու համար, հանգե�?րին առան�? այն էլ �?ածր
իրա�?վելության վատթարա�?ման: Ավելա�?ավ ընդհանուր կապիտալում պարտքի
մասնաբաժինը, որին հաջորդե�? տոկոսագումարի և պարտքի ծածկույթի անկումը: 2014թ.
վերջի դրութամբ ընդհանուր չմարված երկարաժամկետ պարտքերի 93%-ը դոնոր
կազմակերպությունների�?�? Համաշխարհային բանկի�? և KfW-ի�? ներգրաված վարկերն
էին: Մնա�?ածը փոխառություններ էին Որոտանի ՀԷԿ-ի�?:

Աղյուսակ 5. ԲԷՑ-ի հիմնական ֆինանսական �?ու�?անիշները
                  2011       2012      2013    2014կ.    2015կ.   2016կ.   2017կ.    2018կ.     2019կ.
Շահութաբերություն
Գործառնակա
ն շահույթի
մարժա           27.9%      (46.6%)     5.1%    49.26%    25.21%   11.51%    7.20%    10.22%      1.23%
Զուտ
շահույթի
մարժա           (5.3%)    (110.1%)   (89.1%)   (0.16%)   16.49%    1.75%   (6.67%)   (7.83%)   (16.46%)
Իրա�?վելիություն
Ընթա�?իկ
գործակի�?           0.51       0.30     0.32       0.59     0.80     0.91      1.02      1.14       1.25
Արագ
իրա�?վելիությ
ան գործակի�?        0.41       0.21     0.20       0.45     0.60     0.74      0.83      0.95       1.04
Վճարունակություն


                                                   7
                   2011    2012    2013      2014կ.   2015կ.   2016կ.   2017կ.   2018կ.   2019կ.
Պարտք-
սեփական
կապիտալ             0.85    1.15    1.40       1.38     1.69     3.20     5.15     6.96     7.59
Պարտք-
կապիտալ             0.46    0.53    0.58       0.39     0.46     0.61     0.72     0.77     0.77
Պարտքի ծածկույթ
Պարտքի
սպասարկման
ծածկույթի
գործակի�?            1.15    0.12    0.50       1.47     1.38     1.66     1.68     1.60     1.57
Աղբյուրը�? Բանկի թիմի հաշվարկները:



Դ.       Էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի ծանր ֆինանսական վիճակի պատճառները

Լայնա�?ող ֆինանսական ճեղքվածքի պատճառներն են�? (ա) հիմնական գործունեության
հետ    չկապված     միջո�?առումների      համար     ծախսերի    կրումն     ու
փոխատվությունները/փոխառությունները, (բ) չվճարումները ՀԷՑ-ի կողմի�?, և (գ)
ծախսածածկման մակարդակի�? �?ածր սակագները:

(i)   Հիմնական     գործունեության      հետ     չկապված       փոխառություններ,
փոխատվություններ և ծախսեր: Կառավարությունն օգտագործել է պետական
էլեկտրաէներգետիկական ընկերությունների միջո�?ները Նաիրիտի և Վանաձորի
քիմիական    գործարանների    որոշ    ընթա�?իկ,   հիմնական     շահագործման    ու
պահպանության և աշխատանքի վարձատրության գծով ծախսեր ֆինանսավորելու
նպատակով: Կառավարությունը նաև թույլատրել է պետական ընկերություններին
փոխառություններ անել և դրանք փոխառությամբ տրամադրել այս քիմիական
գործարաններին: Այս պետական ընկերություններն ի վիճակի էին փոխառությամբ
գումարներ    տրամադրել    պարտադիր        շահագործման    ու    պահպանության
աշխատանքների և վերանորոգումների գծով իրեն�? ծախսերը կրճատելու և առևտրային
բանկերի�? կարճաժամկետ և բարձր տոկոսադրույքով վարկեր վեր�?նելու միջո�?ով: 2016թ.
փետրվարի 1-ի դրությամբ Որոտանի կասկադի և Երևանի ՋԷԿ-ի հանդեպ Նաիրիտի և
Վանաձորի քիմիական գործարանների ունե�?ած պարտքը 2 կազմում էր 35.6 մլրդ ՀՀ
դրամ: Բա�?ի այդ, Երևանի ՋԷԿ-ը 2.6մլրդ ՀՀ դրամ վարկ է վեր�?րել Նաիրիտ քիմիական
գործարանին փոխառությամբ տալու համար:

Բա�?ի այդ, էլեկտրաէներգետիկայի ոլորտի սուբյեկտները կրել են մի քանի խոշոր
ծախսեր, որոնք կապված չեն նրան�? հիմնական գործունեության հետ: Մասնավորապես,



2
    Վարկեր + տոկոս + կրեդիտորական պարտքեր:

                                                8
      (ա) 2012թ. վերջնական օգտագործողի համար գազի սակագնի 30%-ով
բարձրա�?ումի�? հետո Կառավարությունը ներմուծե�? գազի նվազագույն կենսական
սպառում ապահովող սուբսիդիաներ Ընտանիքների աղքատության նպաստի ծրագրում
ընդգրկված աղքատ ընտանիքների համար: Աղքատ ընտանիքների համար սակագինը
սահմանվել էր 100ՀՀ դրամ/մ3 սպառված գազի առաջին 300մ3 համար�? 156ՀՀ դրամ/մ3
նորմալ    սակագնի      համեմատությամբ:   Պետական      էլեկտրաէներգետիկական
ընկերություններին թույլատրվել էր ֆինանսավորել սուբսիդիան, ինչը ոլորտի համար
արժե�?ավ 1.1մլրդ ՀՀ դրամ 2012-2013 թվականներին: Որոտանի կասկադը գազի
սուբսիդավորման արժեքը ֆինանսավորել է իր համար սակագնով նախատեսված
շահույթի հաշվին:

     (բ) կատարվել են ավելի քան 2.6 մլրդ ՀՀ դրամի ծախսեր, որոնք կապված չեն
հիմնական գործունեության հետ:

(ii)  ՀԷՑ-ի�? արտածին պատճառների հետևանքով վնասների փոխհատու�?ման
բավարար մեխանիզմի բա�?ակայություն: ՀԷՑ-ն էլեկտրաէներգիայի շուկայում միակ
գնորդն է, և նրա սակագինը վերջնական օգտագործողի համար սակագնի (միադրույք
սակագին) և արտադրող էլեկտրակայանների հզորության դրույքի (ֆիքսված վճար, որ
ստանում են արտադրող բոլոր կայանները, անկախ արտադրության ծավալի�?, իրեն�?
հաստատության       ծախսերը      ծածկելու համար),   արտադրող      կայանների
էլեկտրաէներգիայի միջին կշռված դրույքի (կՎտժ-ի վրա հիմնված դրույք),
էլեկտրահաղորդման դրույքի և էլեկտրաէներգետիկական համակարգի օպերատորի ու
հաշվարկային կենտրոնի ծառայության վճարների միջև տարբերությունն է: Հետևաբար,
եթե փաստա�?ի սպառումը ավելի �?ածր է, քան սակագներով նախատեսված ծավալը, կամ
եթե թանկ արտադրող կայանների բաժինն ավելի բարձր է, քան սակագնով
նախատեսվածը, ապա ՀԷՑ-ը վնաս է կրում: Համաձայն կարգավորող մարմնի
մոտե�?ման�? այդ վնասը վերականգնվում է հավասար չափերով երեք տարվա ընթա�?քում,
և դրանք չեն ներառում փոխհատու�?ում այն տոկոսային ծախսերի համար, որ մինչև
վնասների վերականգնումը ՀԷՑ-ը կրում է շրջանառու միջո�?ները ֆինանսավորելու
համար:     2012-2014թթ. պլանավորված արտադրության ծավալների�? փաստա�?ի
ծավալների շեղումների պատճառով, ըստ Բանկի թիմի գնահատականների 3 , ՀԷՑ-ն
կուտակել է շուրջ 30մլրդ ՀՀ դրամի վնաս�? չնայած 2012-2014թթ. վերջնական
օգտագործողի համար միջին սակագների 40%-ով աճին: ՀԷՑ-ը ստիպված էր ապավինել
կարճաժամկետ առևտրային պայմաններով վարկերին այս վնասի հետևանքով
շրջանառու միջո�?ների պակասուրդը ֆինանսավորելու նպատակով: Բանկի թիմի
գնահատականներով 2012-2014թթ. ՀԷՑ-ի կարճաժամկետ պարտավորություններն
ավելա�?ել են ավելի քան 35մլրդ ՀՀ դրամով:




3
    Հիմնված է ՀԾԿՀ-ի հրապարակած տվյալների վրա

                                                9
(iii) Ջերմային էլեկտրակայանների�? բնական գազի գնման հետ կապված ծախսերի
ճշգրտման համար մեխանիզմի բա�?ակա�?ություն: Պատմականորեն, ԵՋԷԿ-ը և
Հրազդանի ՋԷԿ-ը չեն ստա�?ել փոխհատու�?ում տեղական արժույթի (ՀՀ դրամ)
արժեզրկմամբ պայմանավորված գազի արժեքի թանկա�?ման հետևանքով կրած
կորուստների համար: �?ա վտանգում է նրան�? ֆինանսական կայունությունը, որովհետև
գազին բաժին է ընկնում այդ ջերմային էլեկտրակայանների ընդհանուր ծախսերի
համարյա 85%-ը: Ջերմային էլեկտրակայանների համար գազի սակագինը ֆիքսված է
ԱՄՆ դոլարով, և նրանք վճարում են տեղական արժույթով համարժեքը�? փոխարկված
հաշվի ներկայա�?ման ամսին նախորդող ամսվա 25-ի դրությամբ ՀՀ Կենտրոնական
բանկի կողմի�? սահմանած ՀՀ դրամ/ԱՄՆ դոլար պաշտոնական փոխարժեքով: Դրա
համար, եթե ԱՄՆ դոլարն արժևորվում է տեղական արժույթի նկատմամբ, ապա
վերոնշյալ ջերմային էլեկտրակայանների կողմի�? վճարվող փաստա�? գինն աճում է:
Պատմականորեն, երբ ջերմային էլեկտրակայանները ներկայա�?նում էին սակագնի
վերանայման հայտեր ՀԾԿՀ-ին, ՀԾԿՀ-ն սովորաբար մերժում էր փոխհատու�?ել
տեղական արժույթի արժեզրկման պատճառով գազի ձեռքբերման համար կրած
լրա�?ու�?իչ ծախսերը: Օրինակ, 2014թ. ապրիլին, ԵՋԷԿ-ը և Հրազդանի ՋԷԿ-ը կրե�?ին 5
մլն ԱՄՆ դոլարի վնաս, որը չփոխհատու�?վե�? 2015թ. հունիսին սակագնի բարձրա�?մամբ:
Այդ կորուստները կլանվե�?ին այդ ընկերությունների կողմի�?�? ստանալով շատ
սահմանափակ շահույթը և մաշվածության գծով ծախս:




                                    10
          Ներդիր 1. �?ակագնի սահմանման մեթոդաբանությունը Հայաստանում
Հայաստանի տարբեր ոլորտներ կարգավորող մարմինը�? Հանրային ծառայությունները
կարգավորող հանձնաժողովը (ՀԾԿՀ), էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի ընկերությունների
թույլատրելի հասույթը որոշելու համար օգտվում է սակագների «շահութաբերության
նորմայի» կամ «ինքնարժեք պլյուս» անվամբ հայտնի ռեժիմի�?: Ըստ այս ռեժիմի�? հասույթը, որ
ընկերություններին թույլատրվում է հավաքել, ակնկալվում է, որ կներառի.
      լի�?ենզավորված գործունեության հետ կապված թույլատրելի ծախսերը.
      ակտիվների մաշվածությունը և
      Թույլատրելի շահույթն ըստ ներդրված կապիտալի:
Թույլատրելի ծախսերը ներառում են շահագործման և պահպանման ծախսերը, վառելիքի
ծախսերը (ջերմային և ատոմային էլեկտրակայանների պարագայում), հարկային ծախսերը,
բա�?ի շահութահարկի�? և ԱԱՀ-ի�? և ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված այլ պետական
տուրքերը և ծախսերը: Ատոմային էլեկտրակայանների դեպքում թույլատրելի ծախսերը
պարտադիր պետք է ներառեն նաև միջուկային վառելիքի պահեստավորման, ատոմային
էլեկտրակայանի շահագործումի�? հանելու ֆոնդի ստեղծման և անվտանգության
բարձրա�?ման միջո�?առումների հետ կապված ծախսերը:Հիմնական միջո�?ների տարեկան
մաշվածությունը հաշվարկվում է գծային մեթոդով�? հիմնական միջո�?ների պատմական
արժեքի և դրան�? օգտակար ծառայության ժամկետի հիման վրա:
Թույլատրելի շահույթը հաշվարկվում է որպես շահույթի բազայի և թույլատրելի շահույթի
նորմայի արտադրյալ: Շահույթի բազան զուտ ակտիվների արժեքն է, որը հավասար է ՀԾԿՀ-ի
կողմի�? օգտակար և օգտագործվող       ճանաչված    ոչ ընթա�?իկ ակտիվների արժեքի,
կուտակված զուտ մաշվածության և շրջանառու կապիտալի թույլատրելի գումարի
հանրագումարին: Թույլատրելի շահույթի նորման սահմանվում է որպես կապիտալի միջին
կշռված արժեքը:
Ըստ էլեկտրաէներգետիկական համակարգին մատու�?ած ծառայությունների տեսակների�?
էլեկտրաէներգիա արտադրող ընկերությունների սակագնի կառու�?վածքը կարող է
տարբերակվել միադրույք և երկդրույք սակագների: Միադրույք սակագներ են սահմանվում
այն արտադրող կայանների համար, որոն�? աշխատանքի ռեժիմը էլեկտրաէներգետիկական
համակարգի օպերատորի կողմի�? չի կարգավորվում, ինչպիսիք են օրինակ�? չկարգավորվող
հիդրոէլեկտրակայանները, հողմակայանները և վերականգնվող այլ ռեսուրսների վրա
հիմնված էլեկտրակայանները, որոնք բա�?ի էլեկտրաէներգիայի արտադրությունի�?
համակարգային այլ ծառայություններ չեն մատու�?ում: Միադրույք սակագինը որոշվում է
պահանջվող     հասույթի     և     կարգաբերված     տարեկան     էլեկտրաէներգիայի
հարաբերակ�?ությամբ:
Երկդրույք սակագները սահմանվում են այն էլեկտրակայանների համար, որոն�?
մասնակ�?ությունը   համակարգի էլեկտրաէներգիայի և հզորությունների հաշվեկշռում
հրահանգում է համակարգի օպերատորը: Երկդրույք սակագները կազմված են
էլեկտրաէներգիայի վճարի�?�? էլեկտրաէներգիայի արտադրության փոփոխական ծախսերը
հոգալու համար և պատվիրված հզորությունների համար հզորության վճարի�?�?
էլեկտրակայանի ֆիքսված ծախսերը կատարելու համար:



                                        11
Ե. Էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի ֆինանսական վիճակի բարելավման համար
անհրաժեշտ գլխավոր քայլերը

Էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի ընթա�?իկ ֆինանսական վիճակը կայուն չէ և
ապագայում ավելի մեծ վտանգ է ներկայա�?նելու էլեկտրամատակարարման
հուսալիության և որակի համար: �?տեղծված իրավիճակին լուծում տալու նպատակով
անհրաժեշտ է անհապաղ ձեռնարկել մի խումբ միջո�?առումներ, այդ թվում�?

1.    Արգելել այն ծախսերը, փոխառությունները և փոխատվությունները, որոնք
կապված չեն պետական էլեկտրաէներգետիկական ընկերությունների հիմնական
գործունեության հետ: Կառավարությունը, որպես պետական ընկերությունների
սեփականատեր, պետք է օրենքով արգելի պետական ընկերություններին�? (ա)
փոխառություններ անել հիմնական գործունեության հետ չկապված նպատակների
համար, (բ) փոխառությամբ գումարներ տալ միմյան�? կամ այլ ընկերությունների, և (գ)
կրել իրեն�? հիմնական գործունեության հետ չկապված ծախսեր:

2.   Բարելավել ՀԷՑ-ի ֆինանսական վիճակը: Որպես էլեկետրաէներգետիկական
ոլորտում էլեկտրաէներգիայի միակ գնորդ�? ՀԷՑ-ի ֆինանսական առողջ վիճակը մեծ
կարևորություն  է   ներկայա�?նում  ամբողջ    էլեկտրաէներգետիկական  ոլորտի
ֆինանսական կայունության և Կառավարության կողմի�? ոլորտում ներգրավվելիք
մասնավոր և պետական ներդրումների համար: Այդ նպատակով ՀԷՑ-ը պետք է
փոխհատու�?ում ստանա վերջին երկու տարիներին էլետրաէներգիայի արտադրության
անշահավետ գնի պատճառով կրած վնասների համար, պետք է վերանայվի սակագների
սահմանման մեթոդաբանությունն ապագայում ընթա�?իկ վիճակի կրկնումը կանխելու
նպատակով, և պետք է պարտադրվի էսկրո մեխանիզմի լիարժեք կիրառումը:

  ա. Թույլ տալ ՀԷՑ-ին վերականգնել 24մլրդ ՀՀ դրամ կուտակված վնասը (12 ամիսների
  ընթա�?քում): ՀԾԿՀ-ն պետք է թույլ տա ՀԷՑ-ին վերականգնել կուտակված վնասը (այդ
  թվում տոկոսային ծախսերը) ընկերության անվճարունակությունի�? խուսափելու
  նպատակով: Վնասների վերականգնումը կարող է իրականա�?վել հետևյալ համատեղ
  գործողություններով�? (ա) աստիճանաբար բարձրա�?նել վերջնական օգտագործողի
  համար սակագինը և (բ) վերաֆինանսավորել ՀԷՑ-ի թանկ վարկերը ավելի
  երկարաժամկետ և ավելի էժան վարկերով: ՀԷՑ-ին անհրաժեշտ է մշակել
  ֆինանսական առողջա�?ման պլան Կառավարության և ՀԾԿՀ-ի հետ քննարկումների
  ճանապարհով, որպեսզի քննարկվեն պոտեն�?իալ ֆինանսավորողների�?, ինչպիսիք
  են ՄՖԿ-ների մասնավոր ֆինանսավորումներով զբաղվող կառույ�?ները, ավելի
  երկար մարման ժամկետով և ավելի �?ածր տոկոսադրույքով ֆինանսավորում
  հայթայթելու հար�?երը: Բանկի թիմի գնահատականներով ՀԷՑ-ի կուտակված
  վնասների վերականգնումը պահանջելու է վերջնական օգտագործողի համար
  սակագնի բարձրա�?ում 14%-ով (6ՀՀԴ/կՎտժ): Եթե այդպիսի բարձրա�?ումը

                                     12
  իրականա�?վի վերջնական օգտագործողի համար սակագնի մեկանգամյա ճշգրտման
  եղանակով, ապա դրա կարող է զգալի ազդե�?ություն ունենալ աղքատության
  մակարդակի վրա:

  բ. Փոխել ՀԷՑ-ի սակագնային մարժայի ճշգրտման մեթոդաբանությունը, որպեսզի այն
  նոր սակագնային ժամանակահատվածում ամբողջովին արտա�?ոլի նախորդ
  սակագնային ժամանակահատվածում փաստա�?ի և կանխատեսված մարժաների
  միջև տարբերության հետևանքով առաջա�?ած վնասը (օգուտը):

3. Վերանայել սակագների սահմանման մեթոդանությունները, որպեսզի թույլ տրվի
սակագինն ամբողջովին ճշգրտել ՀՀ դրամ/ԱՄՆ դոլար փոխարժեքի տատանման
հետևանքով բնական գազի գնման հետ կապված առաջա�?ած վնասի (օգուտի) չափով:
ՀԾԿՀ-ն կվերանայի սակագների սահմանման գործող մեթոդաբանությունը, որը թույլ
կտա յուրաքանչյուր նոր սակագնային ժամանակահատվածի համար ԵՋԷԿ-ի և
Հրազդանի     ՋԷԿ-ի   սակագներում   արտա�?ոլել     նախորդ       սակագնային
ժամանակահատվածում բնական գազի գնման փաստա�?ի և կանխատեսված արժեքների
միջև տարբերության պատճառով առաջա�?ած վնասը (օգուտը), որը կարող է տատանվել
ԱՄՆ դոլար/ՀՀ դրամ փաստա�?ի և կանխատեսված փոխարժեքների միջև տարբերության
հետևանքով:

4. Վերաֆինանսավորել պետական ընկերությունների առևտրային պայմաններով
վարկերը և մարել կրեդիտորական պարտքերը:

  ա. Վերաֆինանսավորել առևտրային պայմաններով վարկերը: Կառավարությունը,
  որպես սեփականատեր, կարող է փորձել վերաֆինանսավորելու Երևանի ՋԷԿ-ի և
  ՀԱԷԿ-ի առկա կարճաժամկետ առևտրային պայմաններով վարկերը 6.5 մլրդ ՀՀ
  դրամի չափով, որոնք ոլորտի համար տարեկան արժենում են 0.7 մլրդ ՀՀ դրամ
  տոկոսային ծախսերի տեսքով: Մասնավորապես, Կառավարությունը կարող է
  դիտարկել այդ վարկերի վերաֆինանսավորումը�? ՄՖԿ-ների�? ավելի երկար մարման
  ժամկետով և ավելի �?ածր տոկոսադրույքով ֆինանսավորում հայթայթելով:
  Պարտերի սպասարկման այս մոտե�?ումը ոլորտին համար կարժենա շուրջ 0.4 մլրդ ՀՀ
  դրամ արտոնյալ ժամկետի ընթա�?քում և 1.4 մլրդ ՀՀ դրամ դրանի�? հետո (ներառյալ
  մայր գումարի մարումները)�? մայր գումարի նվազող մնա�?որդով մարման գրաֆիկով:
  Երևանի ՋԷԿ-ը և ՀԱԷԿ-ն կարող են էականորեն կրճատել պարտքի սպասարկման
  ծախսերը�? ավելի մեծ չափով ազատ միջո�?ներ ունենալով ակտիվների ավելի լավ
  պահպանության համար: Վերաֆինանսավորված պարտքերը պետք է սպասարկվեն
  կամ պետական բյուջեի հաշվին, կամ սպասարկման գումարը սակագնի մեջ
  ներառելու ճանապարհով:

5. Պետական ընկերությունների ոչ առևտրային պայմաններով պարտքերը մարել
դրան�? դուրսգրման միջո�?ով: 2015թ. հունիսի 10-ին Կառավարությունն ընդունե�? որոշում

                                      13
(No. 617-Ն) հաշվան�?ել ՀԱԷԿ-ի, Երևանի ՋԷԿ-ի, ԲԷՑ-ի�? Որոտանի հանդեպ ունե�?ած
պարտքերը:

6. Հայգազարդի լուծարում: Հայգազարդի ՓԲԸ լուծարումը կարևոր է ապագայում
էներգետիկայի ոլորտում ոչ թափան�?իկ գործարքների�? և ընկերությունը հիմնական
գործունեությանը չառնչվող նպատակով էլեկտրաէներգետիկական ոլորտի միջո�?ները
տեղափոխելու համար օգտագործելու�? խուսափելու համար:

7. �?կսել դատական գործընթա�? Նաիրիտի և Վանաձորի քիմիական գործարանի�?
պարտքերը վերականգնվելու ուղղությամբ: Կառավարությունը պետք է լիազորի
համապատասխան       պետական      էլեկտրաէներգետիկական  ընկերություններին
ներկայան�?ելու պարտքի գանձման դատական հայ�?�? հաշվի առնելով առկա պարտքի
զգալի չափն ու պարտապանի կողմի�? մշտական չվճարումները:




                                   14