Raporti Nr. 37594-AL ~ i s hkim i Sistemit te Sigurimeve Shoqerore r dhjetor 2006 Njesia e Sektorit te Zhvillimit Njerezor Njesia e EvropesJuglindore Rajoni i Evropes dhe Azise Qendrore VlTI FISKAL 1janar -31dhjetor EKUIVALENT~TE MONEDHES (kursi i khbimit me date 30 nentor 2006) Njesia monetare Lek Njesite ekuivalente US$l =94.73 Lek PESHAT DEE MASAT sisterni metrik SHKURTIMEDHE AKRONIME ECA Evropa dhe Azia Qendrore GDP Produkti i Brendshb Bruto ILO OrganizataNderkombMaree Punes OECD Organizatap& Bashkwunim Ekonomik dhe Zhvillim SII Instituti i Sigurimeve Shoq&ore Zevendes President: Shigeo Katsu Drejtorep& Shqipkirine: Orsalia Kalantzopoulos Drejtor Sektori: Tamar Manuelyan Atinc Menaxher Sektori: Hermann von Gersdorff Drejtuese e Grupit te Punes: Anita Schwarz Ky dokument politikash &hte hartuar nga nje ekip i Bankes Boterore i drejtuar nga Anita Schwarz (task manager dhe autore, ECSHD). Analiza e te dhenave u sigurua nga Montserrat Pallares-Miralles (HDNSP). Udhezimet dhe komentet i takojne znj. Lorena Kostallari (ECSHD). Ky dokument u hartua nen supervizionin e z. Hermann von Gersdodf, Manaxher i Sektorit per Mbrojtjen Sociale (ECSHD) dhe z. Arup Banerji, Manaxher i Sektorit per Ekonomiken e Zhvillimit Njerezor (ECSHD), me mbeshtetjen e znj. Orsalia Kalantzopoulos, Drejtore per Shqip&ine (ECCU4). Perpunimi i dokwnentit u be nga Carburra Laurente. Oponenteishin z. Rafael Rofman, specialist i larte per mbrojtjen sociale (LCSHS) dhe znj. Asta Zviniene, specialiste e larte per mbrojtjen sociale (HDNSP). Komentet e tyre bashkErisht me komentet e kolegeve te tjae mbi dokumentin konceptual dhe variantet fillestare ndihmuan shurne ne pergatitjen e ketij dokumenti perfundimtar. Megjithate, qdo gabim i mundshem mbetet pergjegjesi e autores. PASQYRAE L~NDES FAQE PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE ........................................................................................................................... i I. HywE ...................................................................................................................................................1 11. KUSHTET DEMOGRAFIKEDHE ATO TE TREGUTTE PUNES ....................................................................2 111. PERSHKRIM I PARAMETRAVETE SISTEMITSHQIPTARTI?PENSIONEVE ...............................................-6 .. . PARASHIKIME PER SISTEMINAKTUAL TEPENSIONEVE,2004-2075 ................................................... 13 V. OPCIONET E POLITIKAVE....................................................................................................................21 V1. SIGURIMET AFATSHKURTRA ..............................................................................................................35 VIl. PAGESA E PAPUNESISE.......................................................................................................................36 VIII. SIGURIMET SHENDETESORE ......................................... ............38 . KONKLUZIONET .................................................................................................................................40 ANEKSET ....................................................................................................................................................-41 REFERENCAT ...............................................................................................................................................46 LISTAE FIGURAVE DHE TABELAVE Figura Perqindja e popullsise mbi 65 j e midis vendevete ECA-s ....................................................2 ~ Figura Koeficientk e varesise se sistemit ne Shqiperikrahasuar me pjedn tjeter te rajonit te ECA-s 4 Figura Perqindjet e kontributeve per pensionet ne Shqiperine krahasim me vendet e OECD-d .......... .............................................................................................................................................................7 Figura 3.2: Perqindjet e kontributeve ne sistemin shqiptar te pensionevene krahasim me vendet e tjera ne tranzicion.......................................................................................................................................................7 Figura 3.3. Moshat e daljes ne pension ne Shqiperi ne krahasim me vendet e OECD-st ne vitin 2004........ .............................................................................................................................................................8 Figura 3.4: Niveli i brendshem i kthimit per Individet me Nivele te ndryshrnete ardhurash ne sistemin urban te pensioneve .......................................................................................................................................9 Figura 3.5: Pensionet e marra si perqindje e pages se fundit personaleper individe me nivele te ndryshme te ardhurash ...........................................................................................................................................1 0 Figura 4.1: Koeficienti i varesise se moshb se thyer parashikuar per Shqiperine, 2004-2072 .................14 Figura 4.2: Koeficientet e varesid se sistemit te parashikuara ne sisternet e pensioneve urbane dhe rurale ne Shqiperi...................................................................................................................................................15 Figura 4.3: Numri i parashikuar i pensionisteve te moshuar ne te ardhmenne krahasim me popullsine e moshuar ne Shqiperi.................................................................................................................................... 15 Figura 4.4: Balancat e parashikuara fiskale te sistemit te pensioneve sipas legjislacionit ne fkqi................. ..........................................................................................................................................................16 Figura 4.5. Ndryshimi i parashikuar per perfitimet ne rast se rritjet jetore percaktohen me ligj .............17 Figura 4.6: Balanca e parashikuar fiskale ne rast se p*timet e pensioneve indeksohen plotesisht p B pagat ...........................................................................................................................................................19 Figura 4.7: PMitimet e parashikuara ne rast se te gjitha parametrat e perfitimeve do te indeksoheshin sipas pages................................................................................................................................................... 19 Figura 5.1: Balanca e parashikuar fiskale per sistemin urban te pensioneve sipas Opcionit 1 ..................24 Figura 5.2. Perfitimet e parashikuara per pensioniset me pension pleqerie sipas Opcionit 1....................25 Figura 5.3: Perqindja e te moshuarve qe mbulohen nga sistemi i pensioneve me kalirnin e kohts, sipas Opcionit 1....................................................................................................................................................26 Figura 5.4: Nivelet e brendshme te kthmit per Individet me nivele te ndryshme te ardhurash sipas Opcionit 1....................................................................................................................................................26 Figura 5.5: P&fitimi i pensionit knhasimisht me pagen e fundit personale p h individeme t i ardhura te ndryshme. sipas Opcionit 1 ......................................................................................................................... 27 Figura 5.6: Kostot e parashikuara fiskale sipas Opcionit 2 me eleminirnintotal te kontributeve ne vitin 2007 ...........................................................................................................................................................29 Figura 5.7. Kostot e parashikuara fiskale sipas Opcionit 2A .....................................................................29 Figura 5.8: Phfitimet e parashikuara sipas Opcionit 2 dhe 2A ne krahasim me skenarin baze te pensioneve urbane te indeksuara p& pagen ................................................................................................ 30 Tabela 2.1: Tregues demografikedhe financiarete sisternit shqiptar te pensioneve ...................................3 Tabela 3.1: Parameterat e skemesse pensioneve te sektorit urban ne Shqiperi........................................... 6 Tabela 4.1: Supozimep h pjellorinedhe sjelljenqejane grdorur ne parashikimet ..................................13 Tabela 4.2. Supozimetmakroekonomike............................................................................................... 16 Tabela 5.1: Pararnetrat e p6dorur p& te ilustruar Opcionin 1 ...................................................................23 LISTAE FIGURAVEDHE TABELAVE TEANEKSIT Figura A.1: Piramida e popullsise per Shqiperinene vitin 2004................................................................42 Figura A.2. Piramida e parashikuarp h popullsine ne Shqi@ri ne vitin 2075...........................................42 Figura A.3: Kontribuesit ne SisteminUrban ne Shqiperi si perqindje e kohortes specifike te popullsise sipas moshes-g)misene vitin 2004..............................................................................................................43 .. Figura A.4. Pensionistet e moshuar meshkuj ne sektorin urban ne vitin 2004 ..........................................44 Figura A.5. Pensionistet mepaaftki ne sektorin urban ne vitin 2004 .......................................................44 Figura A.6. Pensionistet te mbetur te ve, sektoriurban. viti 2004 .............................................................45 Tabela A.1. Jetegjatbia e parashikuar dhe totali i pjellshrnerisep h vite te ndryshrne .............................43 Tabela A.2. Supozimete perdorura ne analizat e shpemdarjes..................................................................45 Sistemi i sigurimeveshoqkore ne Shqiperi ndeshet me shurne probleme, nder te cilet jo me i vogli eshte niveli teper i larte i kontributeve, qe renditet nder me te lartet ne Evropen Perendimore. Formati fillestar i sisternit ishte gjitheperfshires, mbulonte risqet e moshes se trete, paaftesite, vdekjen e kryefamiljarit, shundjet afatshkurtra, lejen e lindjes, papunesine dhe kosto te shendetit. Keto perfitime financoheshin pennes kontributit te pages (borderose) dhe vleresoheshin si nga ana e punedhenesit ashtu edhe nga ana e punemarresit, por ne shkalle te ndryshme per pefitime te ndryshme. Megjithate, Shqiperia si shume vende te tjera te tranzicionit, ka perjetuar nje mtje te nivelit te informalitetit te krahut te punes, gje qe ka sjelle te ardhura t6kufizuara nga kontributet e pagave, ndksa perballet me barren e mbeshtetjes te disa brezave te te moshuarve, shumica prej te cileve gezojne te drejth e pensionit te plote. Shqiperia ka aritur te shmange nje krize financiare ne sistemin e sigurimeve shoqerore duke kompresuar ndjeshem perfitimet dhe duke kaluar fondet ndknjet degeve te sigurimeve shoqerore. Kompresioni i perfitimeve ka ~ u a rne probleme te tjera, duke qene se individet duke e kuptuar se perfitimi i tyre do te jete i ulet pavaresisht nga kontributi, zgjedhin te deklarojne te ardhura me te ulta dhe e kalojne pjesen me te madhe te karieres se tyre te punesimit ne sektorin informal. Ne te njejten kohe, qeveria eshte perpjekur te nise nivelin e perfitimeveper perfituesit e pensioneve me te ulta, per pensionistet ne zonat rurale me qellim njehesimin e tyre me ate te pensionisteve ne zonat urbane. Rqedhimisht kane lindur nje num& pabarazish ne sistemin e pensioneve, ku te punesua~eurbane u kerkohet te paguajne kontribute te larta p& pensione te kufizuara, ndersa te punesuarit ne zonat rurale paguajne kontribute te ulta dhe marin pensione me te ulta, por qe jane relativisht shume te larta ne krahasim me ate q'ka kane paguar. Kjo perzjerje aktuale e politikave mund te mos jete e qendrueshme per te ardhmen. Qeveria sap0 ka ulur pkqindjet e kontributeve me qellim sigurimin e stimujveper te marre pjese ne tregun zyrtar te punes. kjo politike ul te ardhurat per sistemin e pensionevepa i dhene zgjidhje struktures se perfitimeve. Ne vend te ruajtjes se struktures se perfitimeve, qeveria faktikisht ka mtur perfitimet, duke rritur pensionet urbane si direkt, ashtu edhe pennes rillogaritjes qe po ben aktualisht dhe duke ritur ndjeshem pensiobet rurale. Qeveria po konsideron ulje te metejshme t& perqindjeve te kontributeve dhe nitje te metejshme te perfitimeve. ~ s h t e qarte qe ulja e te ardhurave,ndersa mten perfitimet do te sjelle heret apo vone probleme fiskale. Qeveria shqiptare aktualisht e gjen veten ne nje udhekryq. Politika aktuale po Con ne deficite te ardhshme fiskale, ne perfitime te ulta dhe ne nje perqindje te larte te popullsise te ekspozuar ndaj riskqeve sociale. Qeverise i duhet te rregulloje sistemin e sigurimeve shoqkore ne menyre te tille qe te elerninoje pengesat e ndryshme qe jane futur ne sistem si rezultat i pwjekjeve p& te "arnuar" problemet sipas rasteve, ose i duhet ta anulloje sistemin dhe te perqendrojeburimet fiskale tek masat per uljen e varferise. Ne rast se qeveria zgjedh riparimin e sistemit te sigurimeve shoqerore, sistemi qe duhet te dale si rrjedhoje duhet te jete i vetefinancueshh pa subvencionet e stermedha qe jepen aktualisht nga qeveria. Atehere, qeveria mundet t'i phqendroje burimet e veta fiskale per te siguruar lehtesimin e varferise per individM qe nuk kane mundesi te pefiitojne nga sistemi. Sistemi i pensioneve perben elementinme te madh ne sistemin e sigurimeve shoqErore, si persa i perket te ardhurave, ashtu edhe persa i pErket shpenzimeve. Rqedhimisht, dokumenti perqendrohet ne sistemin e pensioneve. Ne rast se qeveria merr vendimin pEr te kaluar drejt pensioneve sociale dhe pEr t'u larguar nga sistemi kontributiv i pensioneve do te ishte e veshtire te argumentohej ruajtja e degeve te tjera te sigurimeve sociale, sigjane sigurimet shoqerore. Nga ana tjeta, ne rast se qeveria e ruan sistemin kontibutiv te pensioneve duhet te n d h e r e n vendime te veganta nese deget e tjera duhet te vazhdojne te ekzistojne dhe ne rast se po ne gfare niveli kontibuti dhe perfitimi. Problemet kryesore te sistemit te pensioneve mund te permblidhen si me poshte vijon: mbulese e parnjaftueshme per te moshuarit ne periudhen afatgjate, duke i lene 40% te te moshuarve ne te ardhmen pa mundesi perfitimi nga sistemi i pensioneve si rrjedhoje e numrit te ulet te invideve ne moshe pune qe aktualishtkontribuojne ne sistern; renie e ndjeshme e mases se pErfitimeve si pasoje e lidhjes se pensionit maksimal me inflacionin; nivele te larta kontributive qe shkurajojneformalizimin e krahut te punes; mungesa e stimujve ne formulen eperfitimit qe individette deklarojne pagh e plote gjate gjithemoshes sf tyre te punesimit; dhe mbifavorizim per te punesuarit rurale dhe pensionistet. Keto probleme mund te zgjidhen p h e s reformimit te sistemit te pensioneve ne menyre te tille qe perfitimet te mos ulen ndjeshh ne te ardhmen, qe masa e kontibutit te ulet disi, permes eleminimit te mungeses se situmujve per te kontribouar dhe p h e s trajtimit te te punesuarve rurale njesoj si te punesuarit urbane ne rast se zgjedhin te vazhdojne te kontribuojne ne sistemin e pensioneve. Opcioni 1 ne kete dokurnent jep shembullin e nje sistemi pensionesh qe i ploteson te gjithe keta objektiva. Megjithate, korrigjimi i ketyre problemeve nuk do te jete i mjaftueshw p& te sjelle shumicen e krahut te punes qe aktualisht punon ne sektorin informal ne ate formal. Duke e bere sistemin kontributiv te pensioneve te vetefinancueshh pa mbeshtetje tjeter nga shteti, qeveria mund te glirojeburime fiskale p& te ofi-uarperfitime minimaleper uljen e varfiiise per te gjithe individet qe nuk kontribuojnc qofshin ne zonat rurale, apo ne ato urbane. Alternativa e paraqitur ne Opcionin 2 eshte eleminimi taesisht i sistemit kontributiv qe automatikisht eleminon problemet nr.3 dhe 4 te lart permendur dhe sipas te cilit u jepet pension social individeve mbi nje moshe te caktuar, si p.sh. 65 vjeg. Sipas ketij sistemi, te punesuarit male dhe urbane trajtohen njesoj, te gjithejane te mbuluar nga sistemi dhe arrihet nje fare niveli i uljes se varf&ise per personat qe nuk jane ne gjendje te punojne si pasoje e moshes apo ndonje semundjeje. Megjithate, perfitimet do te ulen ndjeshem duke e lene sistemin publik te pensioneve te paafie per t'u ofi-uarindivideve nje mjet per te zbutur konsumin midis periudhave te punesimit dhe papunesise ne jete, ne pbgjithesi. Nje instrument i tille mund te sigurohej veCrnas nga nje sistern vullnetar pensioni, idealja do te ishte qe ky sistem te administrohej nga sektoriprivat, por qe te rregullohej dhembikqyrej nga shteti ku avantazhet fiskalep& kete forme afatgjate te kursimeve ofrohen nga qeveria. Ne rast se konstatimet e analizave te tregut financiar dhe rregullator nxjerrin ne pah se tregut financiar shqiptar i mungon thellesia e mjaftueshme pi3 te mbeshtetur nje industri te fondeve private te pensioneve te mire-rregulluar, individeve do t'u duhet te mbeshteten tek qfaredo instrumenti financiar qe ekziston ne treg, ose qeveria mund te shohe mundesine e knjimit te nje agjencie tranzitore publike, me nje mandat te kufizuar, ose ne kohe ose me plotesimin e disa kushteve te caktuarate politikave, pas te ciles periudhe agjencia ti mund te privatizohej. Keto jane variante komplet te ndryshme te se ardhrnes se sistemit te pensisneve ne Shqipiki. Asnjeri nuk eshte i gabuar, ose i drejte; te dy kane avantazhe dhe disavantazhe dhe vende te ndryshme ne bote kane bere zgjidhje te ndryshme ne lidhje me keto variante. Ky dokument parashtron implikimet e ketyre zgjedhjeve dhe e 1e ne dore te politikBb&esve shqiptare te vendosin se cila prej ketyre rrugeve i shkon me shume per shtat te ardhmes se Shqiperise. RTSHIKIMI SISTEMITTE SIGURIMEVE SHOQERORE 1. HYRJE 1. Prograrni i sigurimeve shoqerore ne ShqipEri ishte pjesErisht i trasheguar nga e kaluara dhe ishte i hartuar ne menyre te tille qe ofronte sigurim gjithwefshires per vjetbsi, paaftesi, vdekje, shundje afatshkurtra, shendet te ligsht dhe papunesi ne baze te kontributit te b&e si nga i punesuari, ashtu edhe nga punedhhesi. Ky lloj sistemi funksionon relativisht mire ne kontekstin e nje pjesharrjeje te larte te krahut te punes ne sektorin formal. Megjithate, pas tranzicionit, pjesemarrja ne tregjet zyrtare te punes ne Shqiperi ka rene ndjeshh, duke ngritur pikbyetje nese kuadri i sigurimeve shoqerore eshte faktikisht struktura e duhur p& sigurimin e perfitimeve te mbrojtjes sociale ne te ardhrnen per te gjithe popullsine. Gjithashtu, prograrni perfshin nje shkalle relativisht te larte kontributive, ne fillim e percaktuar tek 41.9 perqind te pages, nga e cila 0.8 perqind ishte per te mbuluar semundjet, 2.3 perqind ishte per leje lindjeje, 29.9 perqind per pensionet, 3.4 perqind per sigurimet shendetesore, 0.5 perqind per demtime profesionale dhe 5 perqind ishte sigurim (pagese) p6r papunbine. Ligji i ri i sap0 miratuar e ka ulur totalin e kontributit me 9 pike, duke e ulur pagesen per papunesine ne 2 p&qind dhe duke ulur me 6 pike perqindjeje takse per pensionet. 2. Ky rishikim i sistemit te sigurimeve shoqerore do te fokusohet kryesisht tek pensionet, duke patur parasysh faktin qe ato perfaqesojne komponentin me te madh te takses se borderose dhe zerin me te madh te shpenzimeve. Si fondi per shundjet, ashtu edhe ai p k lejen e lindjes shpesh gjeneron teprica te vogla qe me pas perdoren p& subvencionimin e pensioneve. Ne te kaluren edhe pagesa per papunesine gjithashtu siguronte teprica dhe te ardhurat prej saj kaloheshin tek Insituti i Sigurimeve ShoqErore (ISSH). Me uljen e kontributeve per papunesine mund te nisin te shfaqen vrima me te medha ne llogarite e ISSH-se. Megjithate, pjesa me e madhe e diskutimeve ne lidhje me rolin e sigurimeve shoqkore krahasuar me format e tjera te ofiimit te mbrojtjes sociale do te jete relevante per te gjitha deget e sigurimeve shoqkore. Ky rishikim do te bazohet ne nje mase te madhe ne rishikimin e perfunduar kohet e fbndit p& sektorin e shendetesise (shkurt 2006) per nje diskutim specifik te ~eshtjevete sektorit te shendetesise. 3. Rishikimi ka kete strukture: seksionet 2 dhe 3 marrin ne diskutim karakteristikat demografike te sistemit shqiptar te pensioneve dhe parametrat e tij; seksioni 4 parashtron parashikimet e politikes aktuale, ndersa seksioni 5 pershkruan opcionet e reformave te politikave; seksionet 6-8 hedhin nje veshtrim te shkurter mbi implikimet e reformes se politikave te pensioneve ne deget e tjera te sigurimeve shoq&ore dhe seksioni 9 ben permbylljen. 11. KUSHTETDEMOGRAFIKEDHEAT0 TREGUT PUNES 4. Si kudo tjet& ne Evropen Qendrore, 100perqindshi tradicional i pjeskarrjes ne krahun e punes si per meshkujt dhe per fernrat ka quar ne nje perqindje t i larte te moshuarish qe marrin pensione, ndersa ritja post-tranzicionale e shkalles se informalitetit ka guar ne nje numer te vogel kontribuesish midis popullsise ne moshe pune. Kjo mungese balance midis kontribuesve dhe perfituesve ka quar tipikisht ne probleme fiskale ne lidhje me financimin e perfitimeve sipas nje sistemi ku paguhen pensionet me te adhurat e vitit korrent (ne anglisht- pay as you go system) dhe ku te ardhurat nga kontributet e kontribuesve aktuale perdoren p& te financuar perfitimet p k te moshuarit aktuale. 5. Bazuar thjesht dhe v e t h tek treguesit demografike, Shqiperia eshte nje nga vendet me popullesi te re ne rajonin e Evropes dhe Azise Qendrore (ECA) te Bankes Botikore, sig tregohet ne Figuren 2.1, ku behet nje krahasim i perqindjes se popullsise mbi 65 vjeq. per nje numer ekonomish ne tranzicion. Ne Shqipi5-i vet& 8.3 p&qind e popullsise eshte ne moshh mbi 65 vjegare, pothuajse nje e treta me pak se mesatarja e pergjithshrne e ECA-s prej 12.1 peqind. Bullgaria, Lativia dhe Kroacia kane aGrsisht 17 pikqind te popullsise se tyre ne moshh mbi 65 vjeq. Figura 2.1: Perqindja e popullsise mbi 65 vjeq midis vendeve te ECA-s I 1 Perqindja e popullsisembi 65 vjec midis vendeve te ECA-s 6. Tabela 2.1 parashtron shume nga permbledhjet tipike statistikore p& sistemin shqiptar te pensioneve. Sisterni shqiptar i sigurimeve shoqikore ka skema tep& te vegantalte ndara p& sektoret urbane dhe rurale dhe statistikat jepen sipas sektoreve. Tabela 2.1 tregon nje ndarje pothuajse te barabarte te kontribuesve midis sektorit rural dhe atij urban. Megjithate, nga pikwamja e pafituesve ka nje pabarazi te thelle midis te dy sektoreve, ku pbfituesit urbane i tejkalojne pkfituesit rurale ne raportin pothuajse 2 me 1. Sektori rural ne Shqiperi nuk ka qene i mbuluar nga asnje forme sigurimesh shoqerore deri ne vitin 1972. Duke qene se per te pkfituar nje pension te plote kerkohen 35 vite kontribut, shume pak te punesuar rurale kualifikohen aktualisht per te perfituar pension te plote dhe ata qe dalin ne pension shpesh marrin vetem pension te pjesshem. Diferenca midis sektoreve reflektohet ne koeficientetlraportet e varesise se sistemit, te cilat jane shume me te larta per sektorin urban me me shume kontribues sesa ne sektorin rural, por ne te dyja rastet jane shume me te larta sesa raportilkoeficienti i varesise se popullsise. Tabela 2.1: Tregues demografikedhe financiarete sistemit shqiptar te ?ensioneve Treguesit Urban Rural TOTAL Numri i kontribuesve (total) 320,000 340,000 660,000 burra 183,500 236,600 gra 136,500 103,400 Nurnri i perfituesve 367,900 187,300' Pension pleqerie 286,400 160,000 Burra 150,700 77,100 Gra 135,700 82,900 Paaftesie 27,600' 3,600 Burra 17,200 2,300 Gra 10,500 1,300 Per personat e mbetur te ve 42,100 17,500 Burra 700 3,700 Gra 41,400 13,800 Jetirne 11,800 6,300 Koeficientii varesise se popullsisene moshe te 115.0% 55.0% 84.1% thyer 19.3% Shpenzimetne milione lek 30,900 5,800 36,800 Pension pleqerie 26,100 5,300 31,400 Paaftesie 2,300 100 2,400 Per personat e mbetur ti;ve 1,900 200 2,100 Jetimet 700 200 900 Mbulesa nga sistemi (kontribuesit1TotalPop 15 16.6% 17.6% 34.1% vjec-deri ne moshene daljes ne pension) mbulesa per pensionistet (PensionistetlTotali 76.9% 41.5% 118.3% moshes se daljesne pension +) Te ardhuratsi % e GDP-se ne vitin 2005 4.93% Shpenzimetsi % e GDP-sne vitin 2005 5.04% 7. Faktikisht, nje veshtrim mbi koeficientet e varesise se sistemit, qe japin nje krahasim te nurnrit total te p&fituesve nga sistemi i pensioneve, me numrin e pergjithshem te kontribuesve tregon qe Shqiperia, siq ilustrohet ne figuren 2.2., ka raportin me te larte ne rajon dhe nje nder me te lartet ne bote te koeficienteve tC varesise se sistemitnC raport me koeficientin e varesise se popullsis$ qe eshteraporti i popullsise se moshuar t6 nje vendi pjesetuar me numrin e popullsise n6 moshe pune. Siq parashtrohet edhe me lart, Shqiperia ka nje numer relativisht te vogel te popullsise se moshuar, me nje raportkoeficient te varesise se popullsise prej vetem 19.3 1 Treguesit per moshen dhe gjinine per perfituesit, me pejashtim te atyre per moshen e thyer jane bazuar ne rezultatet e nje modeli te administruara nga Fondi i Sigurimeve Shoqerore. Ne rastin e moshes se thyer, p&caktimi behet sipas te dhenave p b moshen aktuale dhe gjinine te siguruara nga Fondi i Sigurimeve Shoqerore. 2 Ndersa nurnri gjithsej i pefituesve per sektorin rural eshte dhene nga Fondi i Sigurimeve Shoqerore, nuk jane bere percaktime sipas gjinises dhe moshes. Ky percaktim per gjinine dhe moshen u supozua te ndiqte ate te perdorur ne sektorin urban per te cilin kishte nje percaktim te peraErt. individesh rnbi moshen e pensionit prej 61 vjeq per burrat dhe 56 per grate ne vitin 2004 p& 100 individe ne moshe pune, e matur qe nga mosha 15 vjeqare deri ne moshen pkkatese te daljes ne pension. Megjithate, siq ilustrohet ne Figuren 2.2, koeficienti i varesise se sistemit eshte i stermadh, duke aritur ne nivelin mbi 84 perfitues p& 100 kontribues. Ne shurne vende te rajonit te ECA-sykoeficientet e varesise se sistemit jane te larta duke qene se ka shurne individe nen moshen e pensionit qe pM3tojne pagesa paaflesie dhe pagesa te tjera. Ky nuk bhte rasti i Shqipikise, ku shifrat e perfituesve te pageses se paaftesise dhe te pageses pi%fhijet e mbetur jetime jane mbajtur relativisht te ulta permes aplikimit te masave te forta te politikave te duhura dhe permes zbatimit te ketyre masave. Nje pefitim i veqante jokontributiv pi5 paaftesine, qe siguron pagesa me te larta per individet qe kualifikohen p& keto pagesa dhe qe administrohet nga nje agjenci e veqante, si edhe Ndihma Ekonomike, qe garanton perfitime per individet qe kualifikohenper te p&fituar nga ky program, e kane lehtesuar Institutin e Sigurimeve Shoqerore nga nje pjese e barrb se trysnive sociale me te cilat jane perballur vende te tjera per te zgjeruar kriteret p k tyuofruar perfitime nje nwnri me te madh individesh. Figura 2.2: Koeficientete varesise se sistemitne Shqiperi krahasuar me pjesentjeter te rajonit te ECA-s . ~~ Totali i perfituesve p h 100 kontribues 8. Nga ana tjeter, numri i pErfituesve te moshuar duket teper i larte. Nga 372,000 persona qe kane mbushur moshen e daljes ne pension, mbi 440,000 marrin pensione te nje lloji te caktuar. Diskutimet me Institutin e Sigurimeve Shoqerore sugjerojne nje shpjegim te situates. Familjar&e nje personi qe vdes kane pkgjegjesine PET te informuar ISSH-ne qe pensionisti ka vdekur dhe qe pensioni duhet te mos vazhdoje me. Deri momentin qe te behet ky njoftim, ISSH- ja vazhdon te paguaje pensionin. Mosperputhja midis nurnrit te te moshuarve ne statistikat e popullsise dhe numrit te individeve qe pkfitojne pension pleqerie sugjeron qe ne shume raste familjet nuk e informojne ISSH-ne dhe vazhdojne te marrin pagesa. Ky shpjegim duket ne veqanti i mundshh duke patur parasysh qe mospikputhjet midis nurnrit te personave ne popullsi ne pergjithesi dhe numrit te pensionisteve ne ate moshe behen edhe me te thelluara ne moshat me te thyera. Per me tep&, rezultatet paraprake te vleresimit te nivelit te varferise tregojne se pensionet e pleq&ise kane nje impakt me te madh ne uljen e varErise sesa prograrni i Ndihrnes Ekonomike. Ky rezultat i veqante nuk eshte replikuar ne vende te tjera te rajonit dhe ne veqanti jo ne nje vend me popullsi te re si Shqiperia, ku mendohet se numri i familjeve qe p&fitojne nga te ardhurat e pensioneve duhet tejete me i vogel. Nje shpjegimi mundshem s&sh mund te ishte qe familjet e varfra me nje te aRrm te moshuar i cili vdes vazhdojne te marrin pensionin, duke i dhene pensionit te pleqerise nje rol shume me te gjere ne uljen e varerise nga $'do te kishte patur phdryshe po te kishte qene i kufizuar vetem per te moshuarit. 9. Nga pik+amja e kontributeve, historia ne Shqiperi eshte pothuajse e njejte me ekonomite e tjera ne tranzicion. Pas tranzicionit, nderrnarrjet e sektorit publik u reduktuan ne nurner dhe u privatizuan. Ekonomia e re private u bazua se t e p h i ne tregunjoformal te punes, ne vend qe te bazohej ne tregun me te shtrenjte dhe me te rregulluar formal te punb. Rqedhimisht, erneruesi ne forrnulen e koeficientit te varesise, d.m.th. numri i kontribuesve ne sistemin e pensioneve ra ndjeshem. Raporti i kontribuesve me numrin e personave te punesuar aktualisht qendron ne 46 p&qind, qe eshte mesatarja per rajonin e ECA-s, si edhe per nje vend me nivelin e te ardhurave te Shqiperise kudo ne bote. Megjithate, duhet theksuar se gjysma e ketyre kontribuesve vijne nga sektori rural, per te cilet shtetijep 85 perqind te kontributeve. Rqedhimisht dhe si te tille ata mbeten kontribues kryesisht si emer, me shume sesa ne thelb. Po te hiqen keta kontribues, perqindja e koeficientit te mbuleses se kontribuesve perfaqeson nje nurner shurne me te vogel te te punesuarve, qe e vendos Shqiperine poshte mesatares te ECA-s pbsa i perket mbuleses nga sisterni. 10. Nga pikepamja financiare,qeveria po shpenzon 5.04 perqind te GDP-se si shpenzime per sigurimet shoqerore, nga te cilat 85 p&qind jane pagesat aktuale p k pensionet. Megjithate, edhe shifia prej 85 perqind nuk e shpreh sa duhet shumen e madhe qe shkon si shpenzime per pensionet, duke qene se nga shpenzimet qe mbeten, nje 13 pih-qindsh mbulon kostot administrative dhe kompensime shtese qe u jepen pi5 disa ose te gjithe pensionistet. Nga pik+amja e te ardhurave, Instituti i Sigurimeve Shoqerore grumbullon te ardhura qe jane 4.93 perqind e GDP-se, nga te cilat 78 perqind jane te ardhura nga kontributet. Megjithate, mbi dy te tretat e atyre te ardhurave vijne nga vete shteti ne formen e kontibuteve te punedhenesit dhe punharresit. Nje 22 mqindsh tjet& i te ardhurave vjen nga transfertat shtet&oreper Institutin e SigurimeveShoqerore. Ne total, shteti siguron 78 perqind te te ardhurave qe shkojnetek Instituti i SigurimeveShoqerore. 111. P~RSHKR~M I PARAMETRAVETE SISTEMITSHQIPTAR 6PENSIONEVE 11. Ndersa karakteristikat demografike dhe ato te tregut te punes te sistemit te pensioneve ne Shqip&i nuk flasin p& nje qendrueshmihi afatgjate financiare, disa elemente te modelit te politikave kane tendencen t'i thellojne edhe me keto tendenca. Nje element shume i rendishem i modelit jane sisternet e veqanta qe aplikohen per sektorin urban dhe ate rural. Tabela 3.1 parashtron parametrat kryesore te sistemit te sektorit urban. Tabela 3.1: Parameterate skemes se pensionevete sektorit urban ne Shqiperi Parametrat e sistemit shqiptar te pensioneve Perqindjet e 29.9 p&qind p k pensionet, nga te cilat 71.2 perqind paguhet nga punedhenesi dhe pjesa kontributit tjeternga i punesuari Mosha e daljes 65 vjeq burral60 vjeq grate, ku do te zbatohet ne menyre graduale modeli 35 vjet pune deri ne pension ne vitin 2012 ne dallin nga 60vjeq/55v j e ~qe ka qene per shumicen e profesioneve ne vitin 2001; Mosha 50 vjep per grate me 6 Emije dhe 30 vjet kontribut n&sigurimet shoqerore Perqindja e Pensioni baze + 1perqind ne vit te mesataresjetike te rivleresuar sipas rritjes se kontributeve perfitimit mesatare; Ne varesi te limiteve te shtrenguarate pensionit maksimal; pensioni nuk mund tejete me i larte se dyfishi i shumes baze ose 75 perqind e pages mesatare net0 per 3 vjet panderprerje gjate 10 vjeteve te fundit te punesimit, cilado shiRr tejete me e ulta; 0.34 perqind ne muaj shtese per shtyrjen e rnoshes se daljes ne pension pertej moshes se caktuar per daljen ne pension; 0.6 pkqind reduktim ne muaj per dalje te parakohshme ne pension, deri 3 j e t perpara afatit; Pension i pjesshem i parakohshemp h personat ne moshe pensioni me nje periudhe minimalekontributive prej 15vjetish Indeksimi i Indeksohet sipas legjislacionit ne perputhje me ndryshimet e qmirneve,por ne realitet I pensioneve pas Keshilli i M&stra; men vendime ad.h&, sipas disponibilitetit.te te ardhurave dhe synimit daljes ne te arritjes se standardit minimaljetik Perfitohet vetem ne rast se ka patur kontribute per giysmen e periudhes nga mosha 20 vjeqare den ne moshi4n e paaftesise; Pensioni i barabarte me shumenbaze + 1perqind per qdo vit te mesatares jetike te rivleresuarsipas rritjes se kontributevemesatare; Pensioni maksimal eshte ose dyfishi i shumes baze ose 80 perqind i pages s t fundit Pension per E ve ne moshen 50 jeqare ose ne rast se ka nen kujdes nje Gmije ose nje person me personat e paaftesi; i ve ne moshen 60 vje~areose ne rast se kujdesetper nje femije ose person me mbetur te ve paaftbi; jetim deri ne moshen 25 vjqare ne rast se shkon ne shkolle ose pemdryshe den ne moshen 18 otherwise ose ne rast se eshte me paafitsi; prinder qejetonin ne shtepine e te ndjerit per se paku 1vit dhejane ne moshen 65 vjeqare osejane me paaflesi; Pensioni i barabarte me 50 perqind te pensionit te te ndjerit *r personin e mbetur i vile ve dhe 25 perqind per jetimet ose personat te tjere ne ngarkim, ne varesi ti maksimumit 100 12. Kontributet ne Shqipi%i dikur mblidheshin nga Instituti i Sigurimeve Shoqerore. Ne vitin 2006, pergjegjesia per mbledhjen e kontributeve per te gjithe te punesuarit urbane iu kalua autoriteteve tatimore, te cilet me pas i kalojne te ardhurat tek Instituti i Sigurimeve Shoq&ore. Instituti i SigurimeveShoqhore vazhdon te mbledhe te ardhurat nga kontributet e te punesuarve rurale. 13. Piirqindjet e kontributeve ne Shqipiri jane te larta ne krahasim me mesataret e ketyre kontributeve p k vendet e OECD-se. Figura 3.1 tregon perqindjet e kontributit per Shqiperine, v e t h p& pensionet, ne krahasim me perqindjet ne vendet e OECD-se. Me pwashtim te Italise dhe Portugalise, qe kane perqindje pak me te larta, Shqiperia ka perqindjet me te larta te kontributit ne kete grup vendesh. Niveli i larte ne rastin e Shqip&ise eshte veganerisht sinjifikativduke patur parasysh faktin qe peqindjet e kontributit zakonisht mten me mplakjen e popullsise se atij vendi. Shqiperia ka keto perqindje tejet te larta me nje popullsi ende te re. Qeveria shqiptare kohet e h d i t ka miratur nje ligj per uljen graduale te ketyre perqindjeve, por edhe pas kesaj uljeje ato do te jene te larta per nje vend me moshe kaq te re. Figura 3.2 tregon pkqindjet e kontributit ne Shqipi5-i ne krahasim me vendet e Evropes Qendrore. Perqindjet per Shqiperinejane ende te larta, por jo shume me te ndryshme nga perqindjet e tjera p& Evropen Qendrore duke qene se secili prej ketyre vendeve eshte perballur me te njejten renie te numrit te kontribuesvesi Shqiperia. Figura 3.1: Perqindjet e kontributeveper pensionetne Shqiperi ne krahasim mevendet e OECD- se 1 Pension ContributionRates inAlbania Relativeto OECD Countries 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Figura 3.2: Perqmdjet e kontributevene sistemin shqiptarte pensioneve ne krahasim me vendet e tjera ne tranzicion - - - Albanian Contribution Rates Relativeto Selected Central European Rates 35 30 25 20 15 10 5 " 0 @p%..* a""@ GQ +'bQ 14. Mosha e daljes ne pension ne Shqiperi eshte ende relativisht e ulet. Ne fillim, mosha e daljes ne pension per shumicen e popullsise ishte 60 vjeg per burrat dhe 55 pEr grate dhe nje moshe me e ulet per kategori te veganta tek 50 vjeg per burrat dhe 45 pEr grate. Keto kategori te veqanta po hiqen gradualisht, nd&sa mosha e daljes ne pension eshte mtur ne 65 vjeg per burrat dhe 60 per grate, por keto mosha do te arrihen nga shumica e te punesuarve vetem ne vitin 2011 dhe ndoshta edhe me vone per kategori te veqanta te punesuarish. Moshat e daljes ne pension po mten me 6 muaj ne vit, kur mosha e daljes ne pension ne vitin 2004, siq tregohet ne Figuren 3.3, ishte 61 vjeg per burrat dhe 56 p& grate. Siq ilustrohet ne Tabel& 3.1, grave me 6 ose me shume Emije ende u lejohet te dalin ne pension ne moshen 50 vjeqare, po te kene 30 vjet pune. Ne te gjitha rastet, pension i plotejepej me 34 vite pune ne fillim te vitit 2004, ndersa tani duhet te kesh 35 vite pune p& ta piiiituar nje pension te plote. Pensionet e parakohshmejepen vetem me 15vite pune. Figura 3.3: Mosbat e daljes ne pensionne Sbqiperi ne krahasim me vendet e OECD-se ne vitin 2004 - - RetirementAges In Albania Comparedto OECDCountries 80 70 60 50 40 30 Female 20 10 0 +a~&b@d8~@&*~b@&&~#\$@$~~&~9~dg~~~4 *%'p@%$Q,4?4%38\6* +++$* C~$Q@ 5 4 15. Formula e periitimit ne sistemin e pensioneve nis relativisht mire. Formula eshte pensioni baze, qe eshte e njejta gje me pensionin minimal, plus 1 perqind per gdo vit pune. Pensioni baze caktohetnga Keshilli i Ministrave. Ne vitin 2005 ishte afirsisht 38 perqind e pages bruto te mbuluar p& pensionistet e rinj. Teorikisht, kjo mund te siguronte koefieciente zevendesimi teper bujare me 35 vite pune, ne nivelin 73 pkqind e pages per nje person me nje page mesatare, ne krahasim me shifien prej 40 p&qind p& 30 vjet pune te rekomanduar nga ILO-ja. Megjithate,pensioni i plote mesatar ne sektorin urban arrin vet& ne 40% te pages bruto te mbuluar, qe nuk eshte substancialisht me i larte sesa pensioni baze. Ka disa faktore qe e shpjegojne kete mosperputhje. E para, ekzistojne disa limite tepb strikte p& pensionin maksimal. Ky pension eshte i kufizuar tek dyfishi i pensionit baze, gje qe sugjeron qe individet me te ardhura te larta qe mund te sigurojne te ardhura mbi pagen mesatare do ta arrijne limitin shume shpejt. Faktikisht, edhe ne rast se pensioni maksimal do te ishte i indeksuarper pagen, gje qe ligierisht nuk ndodh, individet qe mamn dyfishin e pages mesatare do ta arrijne maksimumin v e t b pas 25 vjetQh pune dhe individet qe fitojne trefishin e pages mesatare do te anijne vete me 18 vjet pune. Keto limite do te arriheshin shume me shpejt sipas maksimumit te indeksuar per pnimin qe percaktohet ne legjislacion. Se dyti, pensioni eshte gjithashtu i kufizuar ne rast se nje individ anin 75 phqind te mesatares net0 te pages me te larte te 3 viteve te njepasnjeshh ne 10 vitet e fundit. Ndonese ne ligj sugjerohet qe pagat ne te kalurh duhet te rivleresohen sipas mtjes se kontributeve qdo vit, praktikisht limitetjane aplikuar p& mesataren e pagave nominale, duke i kufizuar edhe me pensionet. Pk me tepb, pensioni minimal, qe me ligi kkkohet te indeksohet sipas inflacionit eshte rritur shurne me shpejt sesa inflacioni ne nje perpjekje per te barazuar pensionin minimal me standardin minimal te jeteses, si edhe eshte mtur me shpejt sesa mtjet e pensioneve mbi minimalen. Rqedhimisht, shume individe e gjejne veten duke perfituar nje pension minimal, pavaresisht nga shumat qekane kontribouar. 16. Figura 3.4 tregon nivelin e brendshem te kthimit (neanglisht- internal rate of return) qe sigurohet nga strukturaaktuale e pikfitimeve p& individet me te ardhura te larta, te mesme dhe te ~ l t a Si9 mund te shihet qarti2, individet me te ardhura te larta kane nje nivel relativisht te ulet . ~ kthimi krahasimisht me individet me te ardhura te ulta qe peditojne si nga pensioni baze rishphdares dhe nga aksesi ne pensionin minimal. Grate kane nivele me te larta kthimi se burrat sepse kane jetegjatesi me te madhe dhe marrin pension per nje kohe mE te date sesa burrat per te njejtin nivel page dhe te njejtin nivel kontributi. Figura 3.4: Niveli i brendshem i kthimit per Individet me Nivele te ndryshme te ardhurash ne sistemin urban te pensioneve I I Internal Rateof Returnto IndividualsMthDifferentIncomes Male Fen& 17. Figura 3.5 ilustron te njejtat fakte, por nga nje perspektive e ndryshrne, duke krahasuar pensionin qe merr nje individ, me pagen e tijlsaj te fundit. Edhe ketu, individet me te ardhura te larta marrin pensione qe vleresohen tek 25-28 paqind e pages se tyre te fundit. Keto pensione do te paguhen p k afersisht 20 vjet. P& te marre keto pensione, keta individe kane paguar 29.9 perqind te pages pi5 40 vjet. Sigurisht qe sisterni i pensioneve nuk ofion shume per keta te punesuar. Nga pik&amja e rishphdarjes, pensionet ne mhyre te qarte rishperndahen drejt te punesuarve me te ardhura me te ulta. 18. Nga pikepamja e stimujve, ne rast se shumica e personave do te p&fitojne pensionin minimal pavaresisht nga sa deklarojne ne paga apo do te piditojne vlera te ulta p k kontributet e pensioneve te tyre, sigurisht qe ata do te zgjedhin te deklarojne pagen minimale. Kjo eshte 'Karakteristikatesaktateindivideve te supozuarpershkruhen ne Aneks. pik&isht ajo qe po ndodh ne sektorin privat. Ndersa sektori publik puneson pothuajse 20 perqind me pak individe sesa sektori privat jofmer, entet shtetkore kontribuojne mbi dyfishin e te ardhurave qe kontribuojne kompanite private. Ndksa sektori privat supozohet te ofroje paga me te larta se sektori publik, mbi 50 perqind e te punesuarve ne sektorin privat deklarojne pagen minimale, ndErsa ne sektorin publik v e t w 1perqind e te punesuarve deklarojne pagen minimale. Nga pik@arnja e pensioneve, qysh kur pensionet minimale u mten me shpejt se pensionet e tjera, mbi 68 pikqind e pensionisteve ne sektorin urban marin pensionin minimal ose me pak, nd&sa vet& 9 perqind e pensionisteve ne sektorin rural marrin pensione mbi nivelin minimal. Per kete vit eshte parashikuar nje ri-llogaritje e pensioneve, i cili do te beje rillogaritjen e pages mesatare 3 vjegare, duke rivleresuar pagat e mEparshrne sipas mtjes se kontributeve qe paguhen p k sigurimet shoqerore, e cila perpiqet te vere ne vend disa nga keto shrnangie/devijacione. Megjithate, ende do te ekzistojne stimuj pi5 te deklaruar paga sa me te ulta dhe per nje numer me te vogel vitesh duke qene se paga maksimale subjekt i kontributeve eshte pesefishi i pages minimale, ndersa pensioni maksimal bhte vet& dyfishi i pensionit minimal. Figura 3.5: Pensionet e marra si perqindje e pages st fundit personale per individe me nivele te ndryshme te ardhurash PmdonRelativeto Om,Wagefor lndlvldualswlth DifferentIncomes I Male Fmle I 19. Ka edhe pengesalbarriera te tjera qe lidhen me shtyrjen e moshes se daljes ne pension. Shperblimi per shtyrjen e moshes se daljes ne pension eshte sa gjysma e gjobes qe vendoset per individet te cilet zgjedhin te dalin ne pension deri ne 3 vjet perpara mbushjes se moshes p& te dale ne pension. Megjithate, duhet mbajtur parasysh qe shumica e personave qe plotesojne vitet e punes pa shkeputje do ta kene arritur tashme pensionin maksimal. Kbhtu, nga shtyrja ata nuk fitojne asgje. Nga ana tjeth, shume individc sidomos ata me te ardhura te larta do ta arrijne pensionin maksimal me heret nga $do te kerkonte nje karriere e plote vitesh pune pa shk@utje, apo do te kene plotesuar 35 vjet pune pikpara se te arijne moshen e daljes ne pension. Per keta individe qe tashme arrijne limitet e pensionit maksimal, dalja me heret ne pension nuk sjell ndonje ndikim negativ duke qene se pensioni nuk ndryshon. Keto limite strikte per pagesat e pensioneve mund te kene sherbyer per mbajtjen nen kontroll te shpenzimeve per pensionet, por ato gjithashtu u japin individeve stimulin per te dale ne pension sa me heret tejete e mundur. 20. Ne lidhje me pagesat per paaftesi, kushtet p k perfitim dhe kualifikim jane sipas standardeve te duhura. Shqipena ka qene shume me e sukseshrne ne mbajtjen brenda kufirit te numrit te pensionisteve me paaftesi sesa fqinjet e saj dhe ka shmangur p&dorimin e sistemit te pensionit p k paaftesi si nje mjet pEr zbutjen e tranzicioneve ne tregun e punes. Nga ana tjeter, ne Shqipiiia ekziston nje Sektor per Indvidet me Paaftesi ne Departamentin e Sherbimeve Sociale, qe ofron nje pagese me te larte asistence sociale p& personat qe hyjne ne kategorine e te paafteve, nga ajo qe ofrohet nga Instituti i Sigurimeve Shoqerore. Individet qe marrin pagese paaftesie nga ISSH-ja nuk perfitojne pagesa nga Sh3bimet Sociale, keshtu qe edhe ata person qe mund tu takoje pension paaftesie nga ISSH-ja shpesh zgjedhin te mos e marrin. Nje qeshtje qe del nga brenda sistemit te pensioneve eshte qe pensioni maksimal per pensionistet me paaftesi eshte 80 perqind e pages mesatare, qe eshte e ndryshrne nga limiti 75 perqind per pensionistet qe pefitojne pension pleqerie. Pastaj, nga gdo pikeparnje tjeter, formulat e pensionit jane identike. Nuk eshte i qarte fakti p&se ne rastin e pensionisteve me paaftesi aplikohet limiti me i larte. Personat me paaftesi te pjesshrneperfitojne pensione p& kete lloj paaftesie. 21. Pensionet per personat e mbetur te ve mund te anojne pak nga ana e disfavorshme, ku keta te fundit marrin gjysmen e pensionit qe ka vdekur. Nje qifti nuk i nevojitet dyfishi i te ardhurave te nje personi beqar p& te jetuar po me ato lehtesi. Nje person i ve qe jeton vetem nuk mund tejetoje po aq mire me gjysmat e te ardhurave te qiftit, sikunderse jetonte qifti me pension te plote. Ne rast se ka shume persona te ve qe jetojne vetem, perfitimet jane tipikisht 60-70 perqind e pensionit te personit qe ka vdekur. Ne rast se personat e mbetur te ve jetojne me anetare te tjere te familjes, niveli eshte i pershtatshem. 22. Shumica e parametrave te sistemit rural jane identike me ato te sistemit urban. 1Vje perjashtim shume te madh ketu ben perqindja e kontributeve. Te punesuarit rurale vleresohen me kontribute fikse te percaktuara nga Keshilli i Ministrave, nje shume p& te punesuarit ne fushe dhe nje shume edhe me e ulet p& te punesuarit ne zonat malore. Qeveria pastaj ben llogaritjen e kontributit te plote qe do te duhej te kerkohej mbi bazen e pagB minimale urbane dhe paguan diferencen midis kQaj dhe kontributit fiks qe paguhet nga te punesuarit rurale ne Institutin e Sigurimeve Shoq&ore. Vitet e fundit, kontributi i shtetit ka arritur ne afro 85% te totalit, duke e bke kete sistem kontributiv kryesisht si emer dhejo si pembajtje. 23. Ndesa sistemi i perfitimeve per pensionistet ne zonat rurale eshte i strukturuar ne menyre identike me ate te te punesuarve urbane, niveli i perfitimit minimal dhe maksimal p&caktohet veqmas. Ka nje pkqindje me te larte te pensionisteve te zonave rurale nga ata te zonave urbane qe marrin pensionin minimal. Perfitimet jepen mbi bazen e pages minimale urbane ose me te larta ne rast se kontributet jane paguar per paga me te larta, ndksa kontributet aktuale nga te punesuarit jane shume me te ulta. Pensionet qe paguhen nga sistemi rural jane aktualisht me te ulta sesa ne sisternin urban, por do te barazohen me pensionet urbane afir vitit 2012. Per te arritur kete barazi, qeveria i ka ritur $do vit pensionet rurale shume me shume nga ato urbane. Ne vitin 2006, pensionet ne zonat rurale u riten me 20 p&qind, nd&sa pensionet urbane me vetem 5 perqind. Duke qene se sistemi rural i pensioneve hyri ne fuqi vet& ne vitin 1972, aktualisht asnje i punesuar rural nuk pkfiton pension te plote, duke qene se p k nje gje te tille k3kohen 35 vjet pune. Pensionet e parakohshme per nje numer me te vogel vitesh pune jane pjeserisht shkaku i niveleve te ulta te pensioneve. 24. Perveq pensioneve, pensionistet gjithashtu marrin tri lloje kompensimesh shtese, qe jane kompensimi per energjine elektrike, kompensimi p& buken dhe kompensimi per anetaret e familjes ne ngarkim. Parate p& financimin e ketyre kompensimeve shtese vijne direkt nga buxheti i shtetit. Mesatarisht ato e risin kompensimin mujor p k pensionin e pleqerise me 6-7 perqind. Duke qene se pagesat jane uniforme, personat e mbetur te ve/jetime qe marrin pensione te vogla perfitojne nje mtje prej 12 pkqind nga keto kompensime shtese. IV. PARASHlKlMEPER SISTEMINAKTUALTE PENSIONEVE, 2004-2075 25. Ky seksion paraqet rezultatet e parashikimeve per pensionet ne Shqiperi, si per sistemin urban, ashtu edhe per ate rural. Parashikimet jane fomuluar sipas modelit PROST te Bankes Boterore, qe eshte p&dorur per parashikimet per sistemet e pensioneve ne mbi 80 vende. Modeli ben parashikime per popullsine, numrin e kontribuesve dhe perfitueseve te sisternit, kontributet ose perfitimet e tyre vjetore perkatesisht dhe rezultatin e p&gjithshem financiar te sistemit. Ky model ka marre te dhena te vitit 2004 te nxjerra nga Instituti i Sigurimeve Shoqeroredhe me ane te tyre ben parashikimet pi5 te ardhrnen. Periudhat per parashikimin arrijne deri ne vitin 2075, me qellim qe te vleresohet nese mund te mbahen ne te ardhmenpremtimet qe u behen personave qe hyjne sot ne krahun e ri te punes. 26. Parashikimet bazohen kryesisht ne supozime. Tabela 4.1. jep nje permbledhje te supozimevete sjelljeve dernografikedhe ekonomike. Tabela 4.1: Supozime per pjellorine dhe sjelljenqL;jane perdorur ne parashikimet Supozirne 2004 2005 2006 2010 2025 2050 2075 % totale e pjelloris6 228.9% 227.2% 225.5% 218.8% 209.7% 208.6% 207.5% Pritshmeriajetike ne lindje, 73.9 76.3 77.5 79.0 meshkuj 71.5 1 71.9 1 72.3 Pritshmeriajetike ne lindje, femra 76.3 1 76.6 ( 77.0 ( 78.5 1 81.0 1 83.0 1 85.2 Mbulesa e kontribuesve Jane majtur % e vitit 2004 si p&qindje per secilin grup rnoshe specifike ti popullsise, por duke perfshire rritjen e rnoshes se daljes ne pension Vitet e punes Jane ruajtur gjate gjithe kohes perqindjet e vitit 2004, por eshte perfshe nitja e moshes se daljes ne pension 27. Shqiperia eshte ne pozicionin e lakrnueshi5n te te qenit nje vend me moshe te re dhe ku numri i popullsise parashikohet te mtet gjate gjithe periudhes se simulimit ne krahasim me shurne nga fqinjet e saj, te cilet parashikojne renie drastike te numrit pkkates te popullsise. Sigurisht qe ritmet e rritjes se popullsise do te ngadalesohen, por gjithesesi do te vijojne te mbeten pozitive. Megjithate, perqindja e popullsise mbi moshen e daljes ne pension do te rritet ndjeshem nga 11.6 perqind qe eshte aktualisht ne 25 perqind, qe perfaqesojne nje te katerten e popullsise. Raporti i varesise se popullsise ne moshe te thyer, qe eshte perkufizuar si raporti i perqindjes se ~opullsiseqe e ka kaluar moshen e daljes ne pension me perqindjen e popullsise ne moshe pune, do te rritet ndjeshh, siq tregohet ne Figuren 4.1. Renia fillestare eshteplotesisht si rrjedhoje e rritjes se moshes se daljes ne pension nga 61 vjeq per burrat dhe 56 pk grate ne 65 p& burrat dhe 60 per grate. Pas zbatimit te plote te ndryshimit ne moshen e daljes ne pension, koeficienti i varesise se moshes se thyer vjen duke u mtur ndjeshh si pasoje e rritjes se numrit te te moshuarve, shoqeruarme nje rritje me te ngadalte te popullsise ne moshe pune. 28. Koeficientet e varesise se sistemit, numri i pergjithshem i perfituesve per 100kontribues pasqyrojne koeficientet e varesise se moshes se thyer. Si ne sistemin rural ashtu edhe ne ate urban, koeficientet e varesise se sistemit fillimisht bien si reagirn ndaj mtjes st moshes se daljes ne pension. Me zbatimin e plote te rritjes se moshes se daljes ne pension, perqindjet fillojne te rriten perseri. Ne periudhen afatgjate, ne sistemin urban perqindjet nisin te bien pak pas vitit 2050. Aktualisht, te gjithe te moshuarit pmtojne pensione pleq&-ie. Megjithate, duke qene se nje perqindje shurne me e ulet e popullsise punonjese kontribuon ne sistem, numri i te moshuarve qe kane te drejte te perfitojne nga sistemi i pensioneve do te filloje te bjere kur kontribuesit aktuale, individet qe nuk e kane mbushur nurnrin e plote te viteve te punes pas tranzicionit, fillojne te dalin ne pension. Per me teper, sipas ketij modeli parashikohet qe shifia mbi 100 p&qind e te moshuarve qe marrin pension, qe ekziston aktualisht ne te dhenat e sotme, gradualisht do te bjere ne nivelet nomale momentin qe keta individe te mos jene me pjese e sistemit. Koeficientet e varesise se sisternit si pEr sistemin urban ashtu edhe per ate rural, veqmas dhe sf bashku paraqiten ne Figuren 4.2. Megjithate, Figura 4.2ka vend p& nje paralajmerim. Ne model parashikohet qe kontribuesit te vazhdojne te paguajne per 35 vjet te plota siq kane bere ne te kaluren. Kjo ndoshta do te jete e vlefshme per te punesuarit ne sektorin publik, te cilet perbejne nje numer te madh kontribuesish. Por diskutimi mbi stimujt nga seksioni i m w a r s h b sugjeron qe jane te shumte personat te cileve u mungon pothuajse fare stimuli p& te kontribuar pEr vite te plota pune dhe nje gje e tille mund te mos ndodhe ne sektorin privat. Ne rast se ndodh kjo e dyta, nwnri i kontribuesve do te bjere me poshte numrave te parashikuar duke i ngritur edhe me koeficientet e varesise se sisternit. Gjithashtu, eshte me rendesi te mbahet parasysh qe objektivi i politikave te qeverise bhte njehesimi i pensioneve rurale me ato urbane. Ne rast se kontribuesit e sektorit rural vazhdojne te paguajne vetem 15 perqind te kontributin te nevojshem dhe te perfitojne te drejta te plota nga sistemi i pensionit, kjo eshte njesoj sikur 85 perqind e kontribuesve ne sistemin rural te mos paguanin. Ne rast se perjashtoheshin 85 perqind e kontribuesve nuale, koeficientet e varesise se sistemit do te aninin shifra alarmante ne aErsisht 136 perqind ne te ardhmen, q'ka do te thote qe qdo kontribues i v a e t e duhet te mbeshtese 1.36 pensioniste ne menyre qe sisterni tejete i vete-financueshb. Figura 4.1: Koeficienti i varesise se moshes s6thyer parashikuar per Shqiperine,2004-2072 1 Number of IndividualsOver RetirementAge Per 100 IndividualsAged 1SRetirementAge 50.0 40.0 30.0 20.0 100 w w C U e = % g a % v " w I s K r d ~ # r a , r z R R ~ ~ W ~ # & ' 29. Figura 4.3 tregon ne menyre eksplicite ndikimin e perqindjes aktuale te ulet te kontribuesve si perqindje e popullsise ne moshe pune, mbi nwnrin e te moshuarve qe u takon pension pleqerie ne te ardhmen. Te moshuarit e ardhshh qe u takon pension pershijne te gjithe burrat nga mosha 65 vjeq e lart qe mamn pension pleqerie, pension per paaftesi apo pensionet per individet e mbetur te ve dhe te gjitha grate nga 60 vjeq e lart pi3 te gjitha kategorite e IartEpermendura. Emeruesi eshte numri i burrave nga mosha 65 vjeq e lart dhe numri i grave nga mosha 60 vjeq e lart. Ndersa niveli aktual shume i larte i te moshuarve qe marrin pensione reflekton qarte mashtrim dhelose te dhena te dobta, parashikimi afatgjate tregon se pak me pak se 60 perqind e te moshuarve do te manin pension te qfaredo lloji ne te ardhmen dhe p& mbi me shume se 10 perqind e personave qe perfitojne pension, ky pension do te jete nje pension p h individet e mbetur te ve, qe ofron vetem gjysmen e nje pensioni normal. Figura 4.3 sugjeron qe ndBsa aktualisht mund te ekzistoje nje problem administrativ p& te evdientuar ne menyre korrekte personat qe u takon pension dhe personat qe mund te mos kene te drejte per te perfituar nga pensioni, ne periudhen afatgjate, qeveria do te perballet me nje problem social ne lidhje me trajtimin e problemit pEr te gjithe keta te moshuar, te cilet nuk kane te ardhura ne pleqeri. Figura 4.2: Koeficientet e varesise se sistemit te parashikuara ne sisternete pensioneve urbane dhe rurale ne Shqiperi r Number of Beneficiariesper 100Contributors 1400 1200 100.0 80 0 --a- Rural 60.0 400 20.0 +Sh@Q &=+ 8 $8+$= $&% +* 8 i Figura 4.3: Numri i parashikuari pensionistevete moshuar n&te ardhmen ne krahasimme popullsinee moshuarn&Shqiperi Projected Percentageof Those Above RetirementAge ReceivingPensions in Albania 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% w r n ~ ~ ~ m - gt $ - % - . f r n x m W W ~m m R ~ ~ ~ ~ $ 30. Parashikimet demografike kombinohen me disa supozime mbi variablet makroekonomike p& te prodhuar parashikimet financiare. Tabela 4.2 ben nje permbledhje te variableve kryesore makroekonomike te perdorura tek parashikimet. Tabela 4.2: Supozimetmakroekonomike 31. Nga pikepamja e politikave, rezultatet fillestare jane modeluar sipas ligjit ne fuqi, ku thuhet se si pensioni minimal, ashtu edhe pensionet ne progres do te indeksohen me indeksin e gmimit, potencialisht me nje shporte pak me te ndryshrne mallrash nga indeksi i pnimit te konsumatorit qe i takon te gjithe ekonomise.Nga pikQamja fiskale, parashikimet flasinjo v e t h per nje sistem te qendrueshh nga pikiipamja fiskale, por per nje sistem qe tregon teprica te mjaftueshme te cilat qeveria mund t'i pkdore lehtesisht p& te ulur taksat e punes ne te ardhmen, siy del nga Figura 4.4. Aktualisht sistemi urban eshte me deficit, gje qe"e fut te gjithe sistemin ne deficit. Ky deficit do te nderroje kahje kur indeksimi de facto i inflacionit te pensionit maksimal te nise te shkurtoje ndjeshem p*timet. Sistemi rural aktualisht eshte me teprica per disa arsye. Se pari; te paktejane ata te moshuar qe kane te drejta te mjaftueshme nga sistemi per te p&fituar pension te plote dhe shumica e tyre merr pension te pjesshk. Se dyti, edhe pensioni i plote minimal ne sistemin rural eshte aktualisht pothuajse giysma e pensionit te plote minimal ne sisternin urban, ndonese pritet qe te barazohen aty nga viti 2012. Por ne te njejten kohe, kontributet aktuale po vleresohen me pagen minimale te te vete-punesuarve urbane, ku shteti paguan shumicen e kontributit. Ne rast se shteti e heq kontributin e plote, sistemi i kombinuar do te shfaqe vet& nje deficit te vogel p& vitet 2004- 05 perpara se te kthehet tek teprica. Edhe me ngritjen e perfitimeve rurale ne nivelin e minimumit urban sipas legjislacionit, sisterni vazhdon gjate gjithe kohes te mbetet me teprice. Kjo teprice bie pak ne rast se subvencionet rurale per kontribuesit netohen nga teprica, por teprica gjithesesi mbetet tek 4 perqind e GDP-se ne periudhen afatgjate. Figura 4.4: Balancat e parashikuarafiskale te sistemit te pensioneve sipas legjislacionitne fuqi rr- Balancae parashikuarfiikalee slstemitte pensioneve -tUrban -B- Rural Total Totalwith RuralSubs~dy 32. Megjithate, ndersa kjo politike sipas legjislacionit aktual mund te jete e qendrueshme nga pikepamja fiskale, ajo rezulton ne nje renie kaq te ndjeshrne te pefitimeve saqe nuk mund te jete politikisht e perballueshme. Figura 4.5 tregon nivelin e pe6itimeve ne lidhje me pagen mesatare. P6r pensionistet urbane, perfitimet vazhdojne te bien gjate gjithe periudhes se simulimit, me pwashtim te dy viteve te para gjate te cileve pensionet u riten shurne me larte sesa niveli i inflacionit. Ne vitet 2005-06, pensionet ne sistemin urban u mten me 8 pkqind dhe 5 pkqind pbaktbisht, shifia keto shume me te larta nga perqindjet e inflacionit prej 2.5 p6rqind dhe 2.2 pbqind. Phfitimet rurale nisin me nje model tjeter, por perfundojne pothuajse njesoj. Ne fillim, qeveria ndjek nje model te rritjes se pensioneve rurale shume me shume nga pensionet urbane do vit duke u perpjekur te vendose shenjk e barazimet mes pensioneve minimale deri ne vitin 2012. Keshtu, ne vitin 2005 dhe 2006, pensionet rurale u rriten me 15 perqind ne vit, nje nitje kjo shume me e larte sesa per pensionet urbane dhe disa here me e larte nga perqindja e inflacionit. Ne Figuren 4.5, kjo politike tregon nje rritje te larte te pensioneve ne krahasim me pagen mesatare gate 8 muajve te pare te periudhes se simulimit, me renie te mEpasshme kur pensionet indeksohen plotesisht me inflacionin. Pensionet ne shume vende lidhen me inflacionin, pa renie te ndjeshme te pikfitimeve. Legjislacioni shqiptar lidh jo vet& pensionet qe paguhen aktualisht dhe pensionin minimal me inflacionin, por duke lidhur pensionin maksimal me pensionin minimal, p w n d o n duke lidhur pensionin maksimal edhe me inflacionin. Me rritjen e pagave ne ekonomi ne p&gjithesi, pensionet, edhe per pensionistet e sap0 dale ne pension, kufizohen ne terma reale tek i njejti pension me individet qe kane dale ne pension 20 vjet me pare, duke quar ne nivele te ulta te perfitimeve mesatare. Duhet mbajtur parasysh se ndersa perfitimet urbane jane pothuajse dyfishi i nivelit te perfitimeve rurale, perfitimet ne Figuren 4.5 paraqiten ne lidhje me pagen mesatare mbi te cilen paguhen kontributet ne qdo nen-sistem. Figura 4.5: Ndryshimi i parashikuarper perfitirnet ne rast se rritjet vjetore percaktohen me ligj ProjectedBenefitsto Old Age PensionersCompared to AverageWage Year 33. Kjo politike sipas ligjit aktual nuk mund te jete e qendrueshme p& nje numer arsyesh. Pensionet kane dy qellime: (i) te zbusin varferine ne moshe te thyer, dhe (ii) te shkbejne si nje mekaniz* qe ndihmon individet per zbutjen e konsumit gjate jetes ne menyre qe kur te mos jene me ne gjendje te fitojne te ardhura, nivelet e tyre te konsumit te mos bien ne menyre a drastike. Duke supozuar se niveli i pensionit eshte i mjaftueshem per te blere nje shporte te caktuar mallrash te nivelit te varfiirise, mbajtja e ketij niveli konstant edhe me rritjen e pagave do te eleminoje varf&ne absolute midis te moshuarve, ndonese pensionistet serish do te mbeten te varfer krahasimisht me personat qe punojne dhe nxjemn te ardhura. Por objektivi i dyte i sistemit te pensioneve, qe ka te beje me zbutjen e konsumit, nuk mund te amhet ne nje kuader te tille. Individet qe perfitojne paga do te ndjejne nje renie te ndjeshme te nivelit te tyre te konsumit me daljen ne pension. Kjo renie e ndjeshme ne standardin ejeteses per individet me te ardhura te mesme dhe te larta nuk do te jete e perballueshme nga pikwamja politike, po nuk u gjeten mekanizmate tjera p& zbutjen e nivelit te konsumit pEr kete kategori. Se dyti, taksat tejet te larta te borderose, qe shkaktojne devijime te ndjeshme ne tregjet e punes, po perdoren per lehtesimin e varferise te nje pjese te te moshuarve, vetem per ata qe kane kontribuar dhe shume nga keta individe mund te mos jene fare te varEr, ndersa ka te tjere qe jane te varfi dhe nuk kane mundesi te pi55tojne. Se treti, asnje individ nuk do te kontribuonte me deshire 29.9 perqind te pagb se tij per 35 vjet ose me shume v e t h per te marre nje perfitim te barabarte ose me te ulet nga 5 perqind e pages mesatare per 15-20 vjet. Rqedhimisht, ato pak stimuj qe ekzistojne aktualisht per te kontribuar ne kete sistem, do te reduktohen ndjeshem bashke me te ardhurat, duke e bike sistemin nga pikQamja fiskale te paqendrueshem dhe nga ana politike te paperballueshh. 34. Praktikisht, autoritetet shqiptare nuk e kane ndjekur legjislacionin dhe i kane dhene pensionet me shurne ne perputhje me te ardhurat qe sigurojne. Ne rast se pensionet do te indeksoheshin plotesisht per pagat, gje qe efektivisht nit pensionet me te ardhurat e arketuara duke qene se gjate periudhes se sirnulimit popullsia ne moshe pune nuk do te bjere, e kunderta ndodh kur pensionet jane te pranueshh nga pikwamja sociale, duke futur edhe mungesen e stimujve pA personat me te ardhura te larta siq eshte diskutuar me lart, por ato behen me p a .te qendrueshme nga pik@arnja fiskale siq tregohet ne Figuren 4.6. Deficiti i pergjithshem del ne 0.4 perqind te GDP-se, por arrin maksimumin ne 1.1 pkqind ne mes te periudhes. Por duhet mbajtur parasysh qe qeveria paguan gjithashtu 85 perqind te kontributit per te punbuarit ne sektorin rural, qe Con ne 1 perqindsh tjeter te GDP-se. Ne kulmin e saj, shteti do te duhet te vendose 2.8 perqind te GDP-se si burime fiskale te siguroje pensione per vetem 75 perqind te te moshuarve, s i tregohet ne Figuren 4.6. Nje veshtrim me i thelluar ne financat e sistemit urban ~ tregon se deficiti fillimisht pemiresohet dhe pastaj perkeqesohet serisht, por nga fundi i periudhes nis te permiresohet serish. Permiresimi fillestar vjen nga rritja e moshes se daljes ne pension. Me zbatirnin dhe absorbimin e plote te ndryshimit ne moshen e daljes ne pension, deficit perkeqesohet serish. Nga mesi i periudhes, fillon te dale ne pension pjesa e te punesuarve te post-tranzicionit. Duke qene se nje numer me i vogel prej ketyre te punesuarve do te kene te drejte per te perfituar nga sistemi i pensioneve, nurnri i pensionisteve fillon te bjere dhe njedhimisht e njejta gje ndodh edhe me shpenzimet per pensionet. Nga pikepamja e sisternit rural, perkeqbimi i ndjeshh fillestar nis nga rritja e shpejte e nivelit te perfitimeve ne kuadrin e p&pjekjeve per te barazuar perfitimet urbane me ato rurale. Duke qene se perfitimet urbane tani po rriten me shpejte me indeksimin e pages, perfitimet rurale duhet te rriten akoma edhe me me shpejtesi. Momentin qe pafitimet njehesohen, ritmet e rritjes se deficitit ngadalesohen. Sistemi rural nuk tregon te njejtin p h i r e s i m me sisternin urban sepse mungesa fillestare e balances midis perqindjes se individeve qe perfitojne dhe perqindjes qe kontribuojne, qe po komgjohet ne sisterninurban, nuk ekzistonte ne sisternin rural. Figura 4.6: Balanca e parashikuarfiskale ne rast se perf~timete pensioneve indeksohen plotesisht per pagat I PensionSystem ifBenefits are Wage-Indexed yrrJ 2.0"/0 1.P/o of GDP (1 .w (2.0%) Total with Rural Subs' (3.0%) (4.0?&) Year 1 35. Nga pikeamja e perfitimeve, perfitimet sigurisht jane shume me te mira sipas sistemit te indeksimit per pagen, sig tregohet ne Figuren 4.7. Pkfitimet urbane mbeten tek aErsisht 40 perqind e nivelit te pages mesatare. Perlitimet rurale ngrihen ne nje nivel shume me te larte, s&sh bazuar ne njehesimin midis perfitimeve rurale dhe nivelit te pensionit minimal urban. Koeficienti i larte i zevendesimit krahasuar me pagh minimale qe aplikohet per te vete- punesuarit urbane, qe mund te jete edhe nje page e larte ne krahasim me ate qe marrin te punesuarit ne sektorin rural aktualisht sjell ne vemendje geshtjen nese eshte plotesisht me vend te barazohen nivelet e pensioneve midis te punesuarve rurale dhe atyre urbane. Pensionistet rurale dhe urbane mund te kene nevoja te ndryshme dhe dhenia e pensioneve shume me te larta ne krahasim me pagat per te cilat ata kane kontribouar dhe nga e cila kane paguar vet& 15perqind te kontributeve mund te rezultoje ne nje mbi-kompensim per pensionistet rural ne kurriz te gjithe pjeses tjeter te ekonomise. Figura 4.7: Perf~timete parashikuara n&rast se te gjitha parametrat e perfitimeve do te indeksoheshin sipas pages ProjectedBenefitsto Old Age PensionersIf All BenefitLevels areWage Indexed Year I 36. Praktikisht, qeveria mund te zgjedhe nje rruge te mesme midis modelit te indeksuar plotesisht p& gmimin dhe modelit te indeksuar plotesisht per pagat, digka te mesme, qe nga pikepamja fiskale do te ishte me e shendoshe. Megjithate, dallimi midis dy grupeve te shifrave sugjeron qe gjithrnone do te duhet te gjendet nje balance ne kuadrin e grupit te parametrave aktuale. Cdo skeme indeksimi qe eshte e shhdoshe nga pikepamja fiskale nuk do te sjelle perfitime as ne nivelin baze te patimeve te p&caktuar nga Organizata Nd&kombetare e Punes (ILO) qe eshte 40 perqind i pages mesatare per 30 vjet pune. Cdo indeksim, qe siguron nivelin baze te perfitimeve, do te jete i kushtueshem dhe serish do te lere nje peqindje te madhe te te moshuarve pa perfitime. Vlen te ritheksohet se te gjitha keto parashikime bazohen ne simulime konservatore dhe optimiste sipas te cilave individet do te punojne te gjitha vitet e punes qe u takon te punojne, siq ka qene ne te kaluaren. Si9 eshte theksuar edhe me pare, stimujt e sistemit nuk funksionojne ne kete drejtim. Ne rast se individet reagojne ndaj ketyre stimujve, situata fiskale do te perkeqesohet pavaresisht nga mekanizmi i indeksimit dhe perfitimet mund te jene gjithashut me te keqia duke qene se nje numk me i madh individesh mund t i mamn perfitime te pjesshme ne vend te perfitimeve te plota. 37. Problemet e sisternit aktual mund te pkblidhen si me poshte vijon: Mbulese e pamjaftueshme e t i moshuarve ne periudhen afatgjate, ku 40 perqind e te moshuarve ne te ardhmennuk do te kene mundesi te perfitojne nga sistemi i pensionit; rn Renie e ndjeshme e perfitimeve qe lind nga lidhja qe i behet pensionit maksimal me inflacionin; m Perqindje te larta kontributive qe nuk perbejne stimul p k forrnalizimine e krahut te puns; Mungesa e stimujve ne formulen e perfitimit qe individet te deklarojne pagat e plota apo te punojne gjate gjithe moshes se tyre te punes; dhe Mbi-favorizim i te punesuarevene sektorin rural dhe pensionisteve. 38. Sot, autoritetet shqiptare i njohin problernet ne sistemin e pensioneve dhe jane perpjekur t'i riparojne ato pemes ndryshimeve te vogla ne sistemin aktual te pensioneve. Keshtu, p.sh ligji fillestar e percaktonte kufirin per pagat subjekt i kontributeve tek dyflshi i pages mesatare. Per te siguruar me shume te ardhura, autoritetet e ndryshuan kete tavan ne pesefishin e pages mesatare. Per te shrnangur nje indeksim mbi-favorizues te pensioneve, autoritetet shqiptare vendosen rregullin qe pensioni minimal dhe pensionet qe jane duke u paguar duhet te indeksoheshin sipas ndryshimeve ne p i m e t e shportes specifikisht te percaktuar te mallrave. Kohet e fundit, si kundrapergjigjie ndaj kostos se larte te krahut te punes dhe evazionit, autoritetet shqiptare kane kaluar ne perqindje me te ulta kontributesh per sigurimet shoqerorene pergjithesi, duke p&fshire perqindjen e kontributeveper pensionet. 39. Qeveria meriton levdata pEr njohjen e problemeve momentin kur ato lindin dhe per pbjekjet qe ben per trajtimin e tyre si kundrapergjigjie. Megjithate, disavantazhi i kesaj qasjeje eshte se pas shume arnimeve qe u jane b&e ligjeve, ligji nis te humbe konsistencen. Cdo ndryshm i miratuar ndihmon per zgjidhjen e nje problemi qe ka lindur, por prish digka tjeter. Keshtu, p.sh. pwjekja per nitjen e te ardhurave permes nitjes se tavanit te kontributeve deri ne pesefishin e pagb mesatare mund te kete pemiresuar te ardhurat ne periudhen afatshkurter, por duke qene se nuk eshte shoqeruar me ndryshime ne forrnulen e perfitimit, stimujt qe individet me te ardhura te lartate raportojne te ardhurat e tyre te verteta dhe te paguajne kontribute per to jane perkeqesuar ndjeshh. Eventualisht do t'ia vlente nje rivleresim i sistemit te pensioneve dhe te mendohej nese sistemi aktual mund te arrije objektivat qe qeveria do te donte te aninte ose nese nje strukture alternative do te ishte me mire. Ky seksion p&-piqet te parashtroje opcionet qe ka qeveria ne trajtimin e strukturave alternative. 40. Aktualisht, nga sisterni i pensioneve kerkohet nje rishperndarje substanciale per sektorin rural, nje rishphdarje substanciale p& te varferit ne zonat urbane, khkohet te jete i qendrueshh nga pikwamja fiskale, te siguroje stimuj per formalizimin e tregut te punes dhe te garantoje pensione te arsyeshrne per te gjithe individet, dhe te gjitha keto vetem me nje instrument. Keto jane shume objektiva per nje instrument te vetem. Nje qasje e pershtatshme mund te ishte ndarja e kMyre objektivave ne se paku dy grupe dhe perdorimi i nje instrumenti per te anitur njerin nga objektivat dhe i nje instmenti tjeter per te arritur objektivat e tjere. Nje opcion do te ishte heqja e rishpemdarjes nga sistemi kontributiv dhe riformulimi i parametrave me qellim anitjen e qendrueshmerise fiskale, nje lidhje e ngushte midis kontributeve dhe perfitimeve, qe heq shume nga shkurajimet aktuale per pjesemarrje dhe ofion pensione te arsyeshrne p& personat qe kontribuojne. Rishperndarja qe eshte aktualisht e futur ne sisternin e pensioneve do te duhet te sigurohet me ane te ndonje instrumenti tjeter, si p.sh nga nje pension asistence sociale disponibel per te gjithe te moshuarit, p.sh. poshte nje niveli te caktuar te ardhurash. Nje opcion altemativ do te ishte zhvendosja e fokusit te sistemit publik te pensioneve drejt rishperndarjes, me objektiv thernelor zbutjen e vafierise tek te moshuarit, qe do te financohet nga te ardhurat e pergjithshme ose me nje kontribut te vogel ne nje pkqindje aq te ulet sa te mos rhdoje ne kurriz te tregjeve te punes. Garantimi zbutjes se konsumit permes pensioneve te arsyeshme per individet me te ardhura te mesme dhe te larta do te jete pergjegjesi e nje sistemi privat pensionesh, ne te cilin do te kene mundesi perfitimi te gjithe te punesuarit qe zgjedhin nje sistem te tille. Ky sistem privat do te ishte pothuajse neutral nga pikeparnja fiskale, vetem me disa avantazhe te kufizuara tatimore per kursimet e pensioneve private. Sipas te dy opcioneve, burimet e nevojshme fiskale do te kene si synim uljen e varErise tek te moshuarit dhe te paaftet, permes garantimit te nje pensioni baze per gjithe te moshuarit dhe te paaftet ose p b e s sigurimitte nje pensioni social pi+ individet qe nuk kane pensione kontributive. 41. Pjesa tjeter e ketij seksioni hedh nje vbhtrim mbi implikimet e seciles prej ketyre strategjive nga pikwamja fiskale, nga pikeamja e perfitimeve, nga pikwarnja e mbuleses, si edhe nga pikwamja e stimujve qe ofiohen. Megjithate, duhet theksuar se brenda secilit prej ketyre opcioneve diskrete ka shume nen-opcione. Ketu paraqitet v e t b nje shembull per secilin prej opcioneve. Opcionet e paraqitura nuk jane domosdoshmerisht optimale, por jane perdorur thjesht per te ilustruar rezultatet potencialisht te ndryshrne sipas kMyre opcioneve. Momentin qe autoritetet shqiptare vendosin mbi zgjidhjen e opcionit diskret me te pershtatshem per rastin e Shqipikise, atehere mund te provohen dhe testohen nen-opcionet specifike pi% te percaktuar natyren ekzakte te parametrave, qe do te garantonin modelin me te mire per vendin. Opcioni 1 42. Ky opcion ka te beje me ristrukturimin e sistemit aktual kontributiv, rritjen e stimujve per te kontribouar dhe eleminimin e shumices se subvencioneve. Njekohesisht, sisterni do te shoqerohet me nje pension baze jokontribues, qe do te jepet per te gjithe individet qe nuk jane ne gjendje ose nuk jane te gatshh te kontribuojne. Parametrat specifike qe jane perzgjedhur p& te ilustruar Opcionin 1 paraqiten ne Tabelen 5.1, me poshte. Opcioni 1 ka te beje me uljen e pkqindjes se kontributit me 6 pike perqindjeje, ne pwuthje me punen e bere qe nga 1 shtatori ne sistemin aktual. Ky opcion e'mban moshen e daljes ne pension t i njejte me rastin aktual, ndonese mosha e daljes ne pension, ne veqanti per grate, eshte ende e ulet sipas standardeve nderkombetare. Ndryshimet e medha jane ne formulen e perfitimit. Ne vend te ofrimit te nje pensioni baze dhe 1 perqind te pages personale per gdo vit pune, Opcioni 1 ofron 1.3 perqind te pages personale p k gdo vit sherbimi. Kjo pkqindje per $do vit pune eshte zgjedhur si nje perqindje e qendrueshme nga pikeamja fiskale duke marre ne konsiderate perqindjen e re te kontributit prej 23.9 perqind. Kombinime te ndryshrne te perqindjeve te kontibutit dhe koeficienteve pikites (ne anglisht-accrual rates) glithashtu mund te jene te qendrueshme nga pik@amja fiskale dhe mund te shihen si nen-opcione te ndryshme. Ne rast se qeveria do te deshironte te fuste serish disa elemente te rishpemdarjes ne formulen e perfitimit, mund te futej nje pension i vogel baze me nje koeficient perrites me te ulet krahasimisht me pagen personale, duke mbajtur ne konsiderate nje koeficient zevendesimi si objektiv ne gamen 40-50 perqind. Megjithate, po te zgjedhe shtesen e nje pensioni baze, qeveria duhet te mbaje parasysh propabilitetin e uljes se tepenni te stimulit per te kontribuar per te punesuarit me te ardhura te larta. 43. Te punesuarit ne sektorin rural do te kene mundesi zgjedhjeje. Ne rast se zgjedhin te marrin pjese ne sistemin e pensionit urban, jane te lire ta bejne nje gje te tille per sa kohe jane te gatshh te paguajne kontributin e plote, me te njejten baze page si te punesuarit urbane, pa subvencion nga shteti. Ne rast se nuk jane te gatshem apo nuk munden te sjellin kontributet e tyre ne kete nivel, kerkesa e tyre per te kontribouar do te eleminohet, duke rritur te ardhurat p& popullsine ne moshe pune te ketij grupi. Megjithate, pensionet e tyre do te jene pensioni aktual rural i indeksuar p& inflacionin. Praktikisht ata do te kene te njejten fuqi blerese qe kane arritur aktualisht pensioniste rurale. Ne te ardhrnen, qeverise mund t'i duhet te vleresoje nevojat minimale te nje pensionisti ne zonat rurale dhe te pbcaktoje nivelin e perfitimeve ne perputhje me keto nevoja. Sisterni aktual i pensioneve rurale ne kete shembull do te zgjidhet thjesht p& te 1ehtQuar tranzicionin nga nje sistem ne tjetrin. Ne kete shembull nuk parashikohet periudhe tranzicioni per pensionistet e zonave rurale, ne mbyre qe pavaresisht nga fakti nese kane kontribuar apo jo ne te kaluaren ata do te marrin te njejtin perfitim. Nenopcionet mund te perfshijne disa shtesa te vogla per individet qe kane kontribuar ne te kaluaren, ne p-uthje me vitet e kontributeve, por duke patur parasysh faktin qe pjesa diknuese e kontributeve vjen nga shteti, kjo shtese nuk eshte perfshire ne shembullin e modeluar. Se fundi, ndersa sistemi kontributiv ul numrin e te moshuarve te cileveu jep pensione, sistemi i ri rural do te rise nurnrin e te moshuarve qe u jep nje perfitim ne p-jekje pQ te mbuluar te gjithe popullsine. Eventualisht nuk do te kete me nje sistem urban dhe nje sistem rural, por nje sistem kontribues dhe nje jokontribues ku individet si ne zonat urbane, ashtu edhe ne ato rurale tejene ne gjendje te pefitojne nga secili prej kMyre sisterneve sipas gatishmerise apo aftesise se tyre per te kontribuar. Tabela 5.1: Parametrat e perdorur per te ilustruar Opcionin 1 Parametratp& Opcionia 1ne krahasimme sistemiaktual 1 Parametri Sistemia h a 1 I Opcion 1 Perqindja e 1 29.9 pErqind4 (23.9 perqind kontributit Mosha e daljes ne Do te mtet ne 65 vjeq per burrat dhe 60 per grate ne E njejte pension vitin 2012 Perqindja e Pensioni baze + 1perqind ne vit te mesataresjetike te 1.3perqind ne vit i mesatares perfitimit rivleresuar sipas mtjes se kontributeve mesatare; jetike i rivleresuar sipas mtjes se Ne varesi te limitevete shtrenguara te pensionit pagave mesatare; pensioni maksimal; pensioni nuk mund tejete me i larte se maksimal i vitit 2007 mtur ne dyfishi i shumes baze ose 75 perqind e pages pesefish te vleres aktuale; i mesatare net0 per 3 vjet panderprej e gjate 10vjeteve indeksuar me vone sipas mtjes s t te fundit te punesimit, cilado shiEr te jete me e ulta; pages I Indeksimi i Inflacioni sipas legjislacioniti shpesh me i larte ne Inflacioni pensioneve pas realitet daljes ne pension Sistemi i Perfitimetparashikohen tejene identike me ato te Eleminohet sistemi i vepante pensioneve rurale ofiuara nga sistemi urban ne vitin 2012; kontribut ne kontnbutiv; individet qe shume fikse, ku shteti ploteson diferencenmidis saj deshirojne te kontribuojne sipas dhe perqindjes se kontributit urban te paguar mbi perqindjeve te plota te sektorit pagen minimale ne sektorin urban urbanjane te lire ta btijne nje gje te tille; te tjeret mamn perfitime mbi baza jokontributive ne nivelin e sotshem te pensioneve rurale, te mbajtur konstant ne terma reale 44. Figura 5.1 tregon balancen e parashikuar financiare per secilin nga sisternet. Sisterni urban ose kontributiv ruan nje balance financiare gjate pjeses me te madhe te periudhes, me nje teprice te vogel drejt fundit. Rritja fillestare e deficitit vjen nga ulja e perqindjes se kontributit. Me date 1 shtator 2006, koeficientet e kontributitu redukuan ne 23.9 perqind. Teprica ne hnd sugjeron qe ka hapesire fiskale ne te ardhmen per te ulw edhe me tej phqindjet e kontributit ose pEr t'i bke perfitimet pak me bujare. Ne te ardhmen do te kete me shurne hapesire pEr te ecur ne keto drejtime duke rritur moshh e daljes ne pension p& grate ne 65 vjeq dhe duke e rritur moshEn e daljes ne pension per te gjithe nga 65 vjeq ne mosha me te medha ne pwuthje me rritjen e pritshrnerise jetike ne periudhh afatgjate. Nga pikQamja rurale ose jokontibutive, eliminimi i kkkeses per kontribute do ta fuse sistemin rural menjehere ne deficit dhe do te bazohet tikesisht ne burimet fiskale. Megjithate, me nje mtje te vazhdueshme te GDP- s t dhe nje pension social, niveli i se ciles rritet vetem me inflacionin, pavaresisht rritjes se nurnrit te p&fitueseve ne te ardhmen, shuma e burimeve fiskale te nevojitura do te biere krahasimisht me GDP-ne nga niveli fillestar i 0.7 phqind i GDP-se. Vija ne fund tregon se totali i burimeve fiskale qe nevojiten do te jete me i ulet sipas Opcionit 1 sesa ne rastin baze, duke supozuar qe rritjet e pensioneve do te ndjekin kursin aktual te mtjes me pagat, me pqashtim te 2 vieteve te para kur shteti do te absorboje si elerninimin e kontributeve ne sistemin rural, ashtu edhe uljen e pikqindjes se kontributeve per te punesuarit urbane. Figura 5.1: Balanca e parashikuar fiskale per sistemin urban te pensioneve sipas Opcionit 1 Projected Fiscal Balanceof the PensionS y s h Under - --tUrban Rural Total Base Case Total 45. Cfare ndodh me nivelin e perlitimeve? Figura 5.2 ilustron ndikimin e ketyre ndryshimeve ne nivelin e perfitimeve. Per pensionistet ne zonat urbane, pensionet do te bien nga nivelet e tyre aktuale, por me vone do te qendrojne te pandryshuara ndryshe nga ligji aktual sipas te cilit bien ne nivele tejet te ulta. Ndersa niveli i pensioneve duket te jete nen 30 p&qind, kjo renie i atribuohetkryesisht indeksimit te inflacionit pas daljes ne pension. Pensionet e reja jane afksisht 50 p&qind e pages mesatare p& te punesuarit qe kane kontribuar p& 35 vjet. Ky lloj indeksimi po behet gjithrnone e me tipik ne te gjithe boten. Nga pikeparnja ekonomike, pensionistet shqetesohen per ruajtjen e fuqise se tyre blerese gjate periudhes se pensionit dhe nuk kikkojne rritje te fuqiseblerese me kalimin e moshes. Figura 5.2: Perfitimete parashikuara per pensionisetme pension pleqerie sipas Opcionit 1 ProjectedBenefitsto Old Age Pensioners 1- Rural Year 46. Per te punesuarit rurale ose jokontributive, pensionet do te bien krahasimisht me pagat mesatare. Kjo renie ndodh sepse pagat vazhdojne te rriten ne terma reale, ndersa perfitimet mbeten konstante. Duke qene se perfitimi eshte jokontributiv dhe ka per qellim uljen e va~erise, qeveria duhet te shqetesohet ne lidhje me sigurimin e nje standardi absolut jetese p& keta te moshuar dhe jo nje standard jetese ne krahasim me pagat. Perfitimet rurale ose jokontributive jepen krahasimisht me pagat mesatare urbane, ne vend te paraqitjes krahasimisht me pagat e imputuara ne sektorin rural per te bere nje krahasim te barabarte mbi nivelin e perfitimeve. Figura 5.2paraqet p&fitimet rurale si ni% nivelin e perfitimeve urbane aktuale siv ne fakt jane. 47. Mbulesa afatgjate p& te moshuarit, qe ishte problematike sipas sistemit ekzistues giithashtu pemiresohet ndjeshihn sipas Opcionit 1, siq tregohet ne Figure 5.3. Mbulesa 100 pkqind nga sisterni si me lart mbetet e njejte ne vitin 2005 sipas secilit rast. Shtylla e dyte ben krahasimin midis mbuleses sipas Opcionit 1 me mbulesen sipas Skenarit Baze ne vitin 2025. Mund te shihet qe tani se sistemi kontributiv mbulon nje num& me te vogel te moshuarish, sistemijokontributiv nis te mbuloje nje numer me te madh, duke ruajtur nje mbulese pothuajse te plote. Ne vitin 2075, sistemi kontributiv do te garantoje perfitime jo vetem per nje te treten e te moshuarve ku shumica e pjeses tjetk do te mbulohet nga sistemi jokontributiv. Nuk eshte bere nje modelim i mbuleses se plote sepse zakonisht ka devijimelshkarje, por edhe ajo mund te perfshihet. Gjithashtu, qeveria mund te zgjedhe te eleminoje sistemin jokontributiv si nje sistem te ndare administrative dhe ne vend te tij t'u lejoje te moshuarve mundesi per te perfituar nga programi i Ndihmes Ekonomike. Sisterni jokontributiv qe paraqitet ketu nuk kerkon testimet e hollesishme te sistemit qe kerkohen nga Ndihma Ekonomike, por serish mbeten p& t'u pare shurne nen-opcione. Duke qene se te ardhurat e te moshuarve jane tipikisht me pak variable sesa te ardhurat e popullsise ne moshe pune, nje testim i hollesish&n vjetor i sistemit mund te jete nje barre e panevojshme p h te moshuarit. Figura 5.3: PErqindjae te moshuawe qe mbulohennga sistemii pensioneveme kalimin e kohes, sipas Opcionit 1 - Percentage01 Elderly CoveredUnderPenslonSystem Over Time Under Option 1 2005 Cpkm 1 2025 Base2025 Opm 1 2050 Base 2050 Op@n12075 Base2075 - --- 48. Krahasimi i fundit men ne shqyrtim stimujt sipas sisternit te ri. Figurat 3.4 dhe 3.5 tregojne se sisterni ekzistues nuk permban pothuajse asnje stimul qe individet me te ardhura te mesme dhe te larta te deklarojne pagen e tyre reale dhe periudhen e stazhit te punes. Figura 5.4 paraqet stimujt sipas Opcionit 1. Nivelet e kthimit nuk jane shurne te ndryshrne ne grupe me te ardhura te ndryshme. Grate kane nivele me te larta kthimi sesa burrat per shkak te pritshmerise me te lartejetike. Nivelet e kthimitjane me te ulta p& individBme te ardhura te ulta sepse keta individe tipikisht nisin pune ne mosha me te vogla duke qene se nuk kalojne kohe ne arsimin e larte dhe nga pensionet perfitojne per nje kohe me te shkurter si pasoje e niveleve me te larta te vdekshrnense qe lidhen me individetme te ardhura te ulta. Figura 5.4: Nivelet e brendshmete kthimit per IndividEt me nivele te ndryshmete ardhurash sipas Opcionit 1 InternalRateof Rstumto IndlvldualsaUWemt IncorneallnderOption1 Male Fmk 49. Figura 5.5 krahason nivelet e perfitimeve, me pagat e fundit qe te njejtet individe parashikohen te kene fituar. Grafiku tregon qarte qe shumica e individeve do te marrin pensione te larta krahasimisht me te ardhurat e tyre te fundit, sidomos duke patur parasysh qe pensionet krahasohen me te ardhurat bruto nga te cilat zbriten kontibutet dhe taksat, asnje prej te cilave nuk zbritet nga pensioni. Keto shifra p& individet me te ardhura te mesme dhe te larta duken si me te larta duke qene se keta te punesuar kalojne nje renie normale te pages ne vitet e mevonshrne. Nga ma tjet&, pensioni i tyre bazohet ne te ardhura qe pafshijne vitet e tyre me produktive dhe me te ardhura me te larta, duke e ngritur pensionin nii krahasim me pagen e fundit. P& individet me te ardhura te larta,te cilet perpara daljes ne pensione mund te kene patur poste te rendesishrne drejtuese dhe qe marrin mtje te medha page derisa dalin ne pension, pensioni i bazuar ne vitet fillestare te pun& kur te ardhurat ishin me te pakta do te jete me i ulet krahasimisht me pagen e tyre perfundimtare. Figura 5.5: Perfitimi i pensionit krahasimisht me pagen e fundit personale per individe me te ardhurate ndryshme, sipas Opcionit 1 Pension AelaUw to Ovm Wage for Individuals with Different opuon1 Opcioni 2 50. Sipas Opcionit 2, qeveria ben levizje ne kahje te kundw, duke e patur te qarte se sistemi ekzistues eshte tep& rishpemdares dhe ofron pak stimuj per te kontibuar nga ma e individeve me te ardhura te mesme dhe te larta, porse ne te njejten kohe nuk mbulon te gjithe popullsine e moshuar ne periudhen afatgjate. Sipas ketij opcioni, qeveria shkon me tej drejt rishperndarjes duke eleminuar sistemin kontibutiv dhe duke futur nje shume fikse, te modeluar sipas shernbullit ne te njejtin nivel si perfitimi aktual per zonat rurale qe do te financohet nga te ardhurat e shtetit. Mund te simulohen modele per nivele te ndryshme pkfitimesh. Ne kete rast u zgjodh niveli i pkfitimit rural p& te shmangur rritjen e ~ ~ t i m eper v ecilindo grup. Ky pefi~tim mund t i ishte disponibel per te gjithe individet e moshes 65 vjeq e lart dhe do te indeksohet p& inflacionin duke qene se eshte modeluar p& te ulur varferinc dhejo per te zbutur konsumin. 5 1. Kostoja e garantimit te ketij Prfitimi p& te gjithe popullsine e moshuar eshte quditerisht e ulet, duke nisur tek 1.I p&qind e GDP-se dhe duke perfunduar tek 0.1 perqind e GDP-se, ne fund te periudhes se simulimit. Renia me kalimin e kohes ndodh sepse niveli real i perfitimit mbahet konstant dhe gjate gjithe periudhes mendohet te kete nje mtje reale te GDP-se. Ne vitin 2007, kostoja e pageses se shpenzimeve pi%pensionet ne te dy sisternet kontributeve si ne ate rural edhe ne ate urban parashikohet te jete tek 4.2 perqind e GDP-se. Ne krahasim me shifien 1.1 pRqind, kjo shiEr duket e ulet. Megjithate, siq eshte diskutuar edhe me pare, shpenzimet per pensionet perfshijne pagesa per 140pikqind te te moshuarve. Shume nga keto te dhena nuk duhet te jene fiktive. Sipas perllogaritjes qe behet p& shumat fikse, do te evidentohet gdo individ i moshuar, i cili do te pkkfitoje v e t h nje shume te tille. Per me tepk, niveli i perfitimit eshte ai i pikfitimit rural dhejo ai urban, qe eshte se paku dyfishi i pikiitimit rual. Duke qene se dy te tretat e perfitueseve ekzistues vijne nga sistemi urban, ulja e pMtimeve ul me tej kostot. Se fundi, burrat dhe grate nuk e peditojne kete shume fikse perpara se te mbushin moshen 65 vjegare duke nisur ne vitin 2007, ne krahasim me sistemin aktual ku mosha 65 vjegare nuk do te jete futur plotesisht ne sistem deri ne vitin 2012 p& burrat dhe pi5 grate mosha e daljes ne pension do te jete 60 dhe jo 65. Duhet mbajtur parasysh qe kontributi nga shteti per te punesuarit ne sektorin rural ne vitin 2007 do te anije ne 1.5 peqind te GDP-se sipas sistemit aktual dhe mund te eleminohet sipas Opcionit 2, keshtu qe nje shtese si kompensim per lehtesimin e varferise per te glithe te moshuarit eshte e mundur. Njekohbisht, do te elerninoheshin plotesisht devijancat ne taksen e punes. 52. Megjithate, do te kete nje kosto tranzicionine kalimin nga sisterni aktual kontributiv drejt nje p&fitimi social per te gjithe te moshuarit qe do te financohej nga te ardhurat e p&gjithshme. Personave qe kane dale ne pension serish mbetet p& t'ju paguar pikfitimet aktuale ne menyre qe te shmangen problernet politike, ndksa ata qe kane kontribuar presin te mamn digka me te larte nga shume fikse, te cilin e perfitojne individM qe nuk kane kontribouar. Ne rast se qeveria do ta elemeninonte sisternin kontributiv, nuk do te kishte te ardhura per pensionet, porse shtetit serish do t'i duhej te paguante pensionet qe jane aktualisht duke u paguar dhe p k te drejtat qe kane perfituar per individet qe kane kontribouar. Keto pagesa perfaqesojne koston e tranzicionit te kalimit ne pkfitimin social me shume fikse. Figura 5.6 tregon koston e pergjithshrne fiskale te Opcionit 2 me te gjitha kostot e tranzicionit, ne rast se te gjitha kontributet do te eleminoheshin menjehere, krahasimisht me skenarin baze qe kerkon indeksimin e plote per pagat. Balanca fiskale ngrihet menjehere ne nje deficit qe arrin af&sisht 3.5 phqind te GDP-se, qe eshte e njejte me shpenzimet ne sistemin e pensioneve duke qene se nuk ka te ardhura. Shpenzimet mendohen te jene me te ulta se shpenzimet korrente duke qene se sipas modelimit mendohet qe gdo person i moshuar do te marre v e t h p&fitim kontributiv ne rast se kualifikohen p& perfitim kontibutiv osejokontributiv nese nuk kualifikohen, ose ne rast se perfitimi i tyre kontributiv do te ishte me pak se jokontributivi. Praktikisht, ndoshta do te duhej te kalonte me shume se viti 2007 pQ te pastruar listat e perfituesve te vdekur ose pensionistet qe nuk u takon te perfitojne, por ky eshte thjesht nje ilustrim. Ligji i ri nuk do te hartohej ne kohe per zbatim as deri ne janar te vitit 2007. Me renien e te drejtave te perfituara ne sisternin kontributiv, bien edhe kostot e tranzicionit. Ne vitin2039 ato reduktohen ne zero dhe kostoja e Opcionit 2 konsiston vet& ne ofiimin e nje perfitimi social me shume fikse, qe mbahet konstant ne terma reale dhe bie krahasimisht me nje GDP ne nitje. Megjithate, deri ne vitin 2019, kostoja e Opcionit 2 do ta tejkaloje koston e sistemit aktual te pensioneve sipas variantit me te kushtueshh te indeksimit te pagb. Ceshtja shtrohet nese shteti i ka burirnet fiskale per te languar kete opcion, qe ne periudhen afatshkurter eshte shume me i shtrenjte sesa status quo-ja, por do te jete shume me efektiv nga pikepamja e kostos ne periudhen afatgjate si nga pikwamja fiskale, ashtu edhe nga pikwamja e uljes se kostos sf krahut te punes dhe permiresimit te funksionimit te tregut te punes. Figura 5.6: Kostot e parashikuarafiskale sipasOpcionit2 me eleminimin total te kontributeve ne vitin 2007 PhasedOut in 2007 53. Nje variant i Opcionit 2, qe mund te jete me i arritshh nga piki5pamja fiskale, perfshin elerninimin e kontributeve pi%te punesuarit nen moshen 4.0vjeqare ne vitin 2007 dhe per krahun e ri te punes, duke i ruajtur ato p& te punesuarit mbi moshen 40 vjeqare ne vitin 2007. Ne sisternin e sigurimeve shoqerore do te vazhdojne te hyjne disa te ardhura per 20-25 vjetet e ardhshem, qe do te ndihmojne ne mbulimin e disa detyrimeve qe rrjedhin nga sistemi i vjeter. Te punesuarit qe vazhdojne te kontribuojne do te perfitojne pensione te plota kur te dalin ne pension ne vend qe te periitojne vetem te drejtat e tyre te perftuara deri ne vitin 2007. Siq tregohet ne Figuren 5.7, ky variant, Opcion 2A, i redukton kostot e tranzicionit qe ne fillim, por zgjat periudhen e kostos se tranzicionit ne menyre te tille qe kostot e tranzionit te mos bien ne zero deri ne vitin 2049, 10vjet pas rastit kur te mos kontribuoje njeri ne vitin 2007. Balanca qe duhet vendosur midis nje periudhe me te date tranzicioni dhe kostove me te ulta fillestare mund te ishte nje perpjekje te cilen qevaia ia vlente ta ndermerrte. Ne kete rast, deri ne vitin 2010, kostot fiskale te Opcionit 2A jane nen ato te skenarit baze me indeksimin e pages. Shtetit do t'i duhet te paguaje kostot shtese edhe per vetem tre vjet te tjera dhe diferenca e kostos vjen ne renie date periudhes tre vjeqare, duke nisur me 0.2 p&qind te GDP-se ne vitin 2007, dhe duke e bere kete nje opcion me atraktiv nga pikepamja fiskale sesa Opcioni 2. Figura 5.7: Kostot e parashikuara fiskale sipas Opcionit 2A 1 if ContributorySystem Phased Out for Young Workers in 2007 54. Nga pik*amja e perfitimeve, perfitimet dulcet qarte qe jane me te ulta sipas Opcionit 2 dhe Opcionit 2A sesa ne rastin e skenarit baze me indeksim page per kontribuesit e sistemit urban siq tregohet ne Figuren 5.8. Perfitimet kontributive bien ne Opcionet 2 dhe 2A sepse individet qe u bashkohen rradheve t i pensionisteve kane me pak te drejta te perhara nga ata te brezave te mearshem. Ne p i k h kur perfitimi jokontributiv behet me i larte sesa pkfitimi kontributiv, individet qe marrin perfitimin kontributiv mendohet se manin nje kompensim, qe i Con ata ne nivelin e pErfitimit jokontributiv. Kostoja e ketyre kompensimeve eshte perfshire ne parashikimet fiskale te dhena ne Figurat 5.5 dhe 5.6. Gjithesesi, ne rast se ka probleme me piken e nisjes per pensionin social dhe nivelin aktual te p&fitimeve rurale, keto mund te rregullohen, por variantet per Opcionin 2 do te jene pak a shurne si ato te paraqitura ne Figurat 5.6-5.8. Ndersa p&fitimi jokontributiv luan qartazi nje rol nje uljen e varferise, ai nuk eshte ne gjendje te luaje rolin e zbutjes se konsurnit, sig del qarte nga Figura 5.8 ku vihet re qarte nje renie e ndjeshme e nivelit te tij krahasimisht me pagh mesatare. Instrurnente te tjera, si p.sh. pensionet vullentare qe tashrne ekzistojne ne Shqiperi do te duhet te plotesojne rolin e zbutjes se konsumit. Legjislacioni duhet te rishikohet dhe ka shume gjasa te kete nevoje pZr amendarnente ne rast se duhet te luaje rolin kryesor te zbutjes se konsurnit, por efekti do te ishte p&caktimi i instrumentevete ndryshme per plotbimin e secilit prej objektivave te sisternit te pensionit. Figura 5.8: Perfitimet e parashikuara sipas Opcionit2 dhe 2A ne krahasim me skenarinbaze te pensioneve urbanete indeksuara per pag&n Projected Benefltsto Old Age Pensioners 2A /-t 2contibmry Opbn 1 / -a- Soda1Pension I/ k-..CaseWage-lndexed] Base LBw- $ 3 g g z g E F c . 4 W W L D I C U C U N N * Year 55. Idealisht,sisternivullnetar duhet financuar ne menyre qe asnje kompani, qofte kjo publike apo private te mos kete detyrime ekstra, te cilat eventualisht mund t'i kalohen shtetit. Manaxhimi privat i ketyre fondeve ia ka kaluar manaxhimit publik nd shumicdn e ~endeve.~Megjithate, struktura ekzistuese institucionale e tregut financiar ka nevoje gjithashtu te rishikohet, si edhe nga pikbamja e rregullave dhe mbikqyrjes per ta percaktuar sa shpejt Shqiperia do te ishte ne gjendje te hartonte nje sistem pensionesh private qe hnksiononte ne menyre aktive. Perveg rolit qe nje sistem i tille mund te luaje ne garantimin e perfitimeve p& te moshuarit, nje sistern i ti116 do te perfitonte gjithashtu nga zhvillimi i tregieve financiare ne Shqiperi. Ne periudhen e ndemjetme, qeveria mund te krijonte nje fond te vegante p& pensionet, me rregulla te qarta loje, me synim privatizimin e tij ne te ardhmen. Augusto Iglesias dhe Robert Palacios, M a n a g i n g g Exuerience, Social Protection Discussion Paper No. 0003, Departamenti i Mbrojtjes Sociale, Banka Boterore, janar 2000. 56. Pavaresisht nga parnundesia p k te bere zbutjen e konsurnit sipas Opcioneve 2 dhe 2A, duhet theksuar se te dy opcionet do te sigurojne uljen e varErise dhe elerninimin e psqindjes se kontributit qe hap shqetesime dhe nuk krijon stimuj per hapjen e tregut formal te punes. Sistemi aktual nuk garanton as zbutjen e konsumit, dhe as uljen e varf%ise, po te mos jene pensionet plotesisht te indeksuara p b pagat, qe do te thote qe nuk eshte i qendrueshh nga pikeparnja fiskale. 57. Persa i perket mbuleses, te gjithe shqiptaret nga mosha 65 vjeq e lart kane te drejten e perfitimit pavaresisht nga stazhi i punes, apo kontributet. Duke qene se sistemi nuk do te financohet nga taksat e borderosc nuk do te kete ndikim negativ mbi tregun formal te punes dhe nuk do te pebqe stimul pi5 mosdeklarimin real te pagave sic ndodh aktualisht me sistemin ekzistues. Opcione te ndErmietme 58. Opcionet 1 dhe 2 parshtrojne opinione tejet te ndryshme ne lidhje me rolin e sistemit te pensioneve publike. Sipas Opcionit I, te punesuarit urbane ruajne nje sistem te modne rast seikuar kontributiv, sipas te cilit shtet garanton nje pension social per individet qe nuk munden apo qe nuk jane te gatshh te kontribuojne, ndersa sipas Opcionit 2, sistemi kontributiv.hiqet dhe shteti garanton pension social per te gjithe. A ka ndonje opcion te ndermjetem qe ruan sistemin aktual kontributiv si per te punesuarit urbane, ashtu edhe per ata rurale, qe ul perqindjen e kontributit nga nivelet e veta tejet te larta dhe eshte i qendruesh&n nga pikQamja fiskale? Pergjigjia ka shume gjasa te jete negative. Ndksa ekzistojne perkhbime ne infinit per secilin nga opcionet, ruajtja e struktures se perfitimit te sistemit aktual kontributiv dhe ne te njejten kohe ulja e perqindjeve te kontributit ka pak gjasa te jete e qendrueshme nga pikbamja fiskale dhe te mundet te komgjoje problemet/mangesitee sistemit aktual. 59. Ulja e perqindjeve te kontributit sipas legjislacionit aktual me indeksimin p b inflacionin te pensioneve qe jane duke u paguar, pensioni minimal dhe faktikisht edhe pensioni maksimal mund te jene te qendrueshem nga pikbamja fiskale, por persa kohe qe perqindjet e perfitimit ne te ardhmen, siq tregohet ne Figurh 4.5, do te jene me te ulta se perqindjet aktuale ti kontributit, askush nuk do te kete stimul pi5 te mtur kontributet. Me renien e perqindjes se perfitimit, individet do te reagojne permes evazionit. Atehere do te bien te ardhurat duke e bere sistemin te paqendrueshem nga pikepamja fiskale. Ne rast se pefitimet indeksohen sipas rritjes se pages, atehere sistemi siq eshte aktualishtnuk eshte i qendrueshem nga pikiipamja fiskale dhe reduktimi i perqindjes se kontributit do te qoje vetem ne humbje te ardhurash. 60. E vetmja mundbi p k te dale nga kjo dileme eshte ne rast se individet dhe punedhenesit do te reagonin ndaj uljes se perqindjeve te kontributit me ane te me shume se nje rritjeje proporcionale te formalizimit. Keshtu, p.sh. ne rast se pkqindjet e kontributit ulen me 10 perqind, punesimi do te duhej te rritej me mbi 10 perqind per te siguruar me shume te ardhura per sistemin e sigurimeve shoqkore. Ka disa faktore qe sugjerojne qe kjo nuk eshte e mundur. E para, pervoja nderkombetare tregon se qdo 1 perqind ulje ne paqindjen e kontributeve rezulton ne 0.3 pkqind mtje te punesimit.6 Nje pergjigjie kaq e kufizuar ndaj reduktimit te perqindjeve nuk do te ishte e mjaftueshme per siguruar me shume te ardhura. Reagimi i kufimar zakonisht i atribuohet faktoreve te ndryshh nga modeli i sisternit te pensioneve, qe kufizon formalizimin, si p.sh. ngurtesia ne legjislacionin e punes. Se dyti, ne Shqipiki ka disa disavantazhe brenda vete modelit ti sisternit te pensioneve qe e pengojne formalizimin. Se fbndi, edhe ne rasti se reagimi do te ishte i mjaftueshem per sigurimin e te ardhurave, fbtja e me shume individeve ne nje sistem te cilit i mungon balanca nga pikepamja aktuariale ne periudhen aftagjate do te krijoje kosto shtese. Ne periudhen afatshkurter, te ardhurat mund te mten, por ne periudhen afatgjate, kontribuesit shtesedo te dalin ne pension dhe do te niten edheme tej shpenzimet e ardhshme. Avantazhetdhe disavantazhet e secilit prei o~cioneve 61. Opcioni 1 ka avantazhin e garantimit te sistemit te sigurimeve shoqeroreper individet qe mund te paguajne. Duke patur parasysh faktin qe disa individenuk jane ne gjendje ose nuk jane te gatshh te kontribuojne, per keta individe ofiohet nje sistem i veqante qe e parandalon sistemin e sigurimeve shoqi5rore te minohet nga shqetesimetper individet qe nuk paguajne. Nga ana tjeter, ne te ardhmen do te ruhen peqindje relativisht t i larta te kontributit nga borderoja. Do te kete nevoje pi3 investime te ndjeshme ne infiastrukturh e Institutit te Sigurimeve Shoqerore me qellim zbatimin edhe te nje sistemi te sigurimeve shoqerore. Per me teper, rezultati final nuk do te jete nje sistem i unne rast seikuar p& te gjithe shqiptaret, qe do te rezultonte ne fiagrnentimepotenciale te tregut te punes, duke qene se njerezit hezitojne te levizin, ne veqanti nga sektori urban ne ate rural, nga frika se mos humbasin perfitimet. 62. Opcioni 2 ose 2a mbart avantazhin e eleminimit te plote te kontributeve nga borderoja, duke ua lehtesuar se tepermi barren punedhenbve. ~ s h t enje sistem shume me i lehte per tu administruarne perspektiven afatgjate, ndonese Opcion 2a qe eshte me fizibel do te kerkonte qe Instituti i Sigurimeve Shoqerorete ishte plotesisht operacional edhe per se paku 50 vjet te tjera. Ne perspektiven afatgjate, Institutit te Sigurimeve Shoqerore do .t'i duhet thjesht te mbaje regjistrat e individeve qe kane arritur nje moshe te caktuar dhe do te vertetoje statusin e paaftesise. Por per 50 vjetet e ardhshem kur individet qe Cane mbi 40 vjeq te vazhdojne te kontribuojne dhe te dalin ne pension, do te duhet te mbahen regjistra per kontributet dhe pagesat e pkfitimeve. Barazia qe qeveria ka kerkuar te vendose midis sektorit urban dhe atij rural do te arrihet gjithashtu, ndonese jo permes rritjes se pensioneve rural ne nivelin e atyre urbane, por duke i sjellepensionet urbane ne nivelin e atyre male. Nga ana tjeter, nivelet e pensioneve do te jene te ulta dhe shumica e individeve do te khkoje shtesa. Nga pikwamja politike eshte me rendesi qe qeveria te kembengule qe te gjitha shtesat te garantohen permes kontributeve ne shtyllen e sigurimeve vullnetare, ne vend qe te lejoje nje zgjerim te games se p&fitimeve te siguruara nga shteti. Megjithate, me qellim qe ky te jete nje skenar me kuptim per individet, pensionet vullnetare do te duhet tejene te rregulluara dhe te mbikqynua mire gje qe kerkon nje mtje te ndjeshme te kapaciteteve te autoritetit mbikqyres. Hamennesh siguron nje anketim gjithzperfshirgs t&studimeve empirike nE lidhje me kerkesen per krah pune ne nje sere vendesh dhe perllogarit kete konsensus. Perllogaritjet dhe pennbledhja e studimeve mund te gjenden ne Daniel S. Hamerrnesh, Labor Demand,PrincetonUniversity Press, 1996. Zgiedhia e rruges se reformave 63. Ne perzgjedhjen e rmges se reformave, qeveria duhet te marre ne konsiderate sa me poshte vijon. Sipas te gjithe skenareve, qeveria duhet te permiresoje administraten e Institutit te Sigurimeve Shoqkore, te permiresoje regjistrimin si persa i takon kontribuesve, ashtu edhe perfituesve dhe sidomos te ketyre te fundit. 64. Ne rast se Opcioni 2 eshte opcioni i preferuar, qeveria duhet te mbaje ne konsiderate sa me poshte vijon: P Pranueshrnerine politike te heqjes se konceptit te sigurimeve shoqerore dhe kalimin drejt nje asistence sociale per te moshuarit, asistence e cila do te jete e financuar nga te ardhurat e pergjithshme; P Burimi i financimit te pensionit social, qe do te zevendesoje pensionin kontributiv dhe burimi i financimit te pensioneve qe kane dale ne pension ne sistemin e vjeter; P Nivelin e pensionit social qe do te ofrohet dhe si do te ndryshoje ky me kalimin e kohes (p& te shmangur m e n e prerntimeve sociale ne te ardhrnen); P Popullsine qe do te dale ne pension gjate sisternit te vjetk dhe ata qe do te jene pjese e sistemit te ri; P Njohja e te drejtave te perftuara te personave qe kane vite kontributesh ne sisternin e vjetQ, por qe kalojne ne sistemin e ri; P Ekzistenca e instrumenteve te mjaftueshme te tregut financiar p& investime ne kursimet e pensioneve vullnetare p k individet qe duan te pkfitojne me shume sesa $'garanton sistemi baze social; dhe P Ekzistenca e autoritetit te duhur rregullator dhe mbikqyres te tregjeve te pensioneve vullnetare me qellim qe individet te kene besim te mjaftueshbn per t'i perdorur ato p& te mtur nivelin e pensioneve qe do te perfitojne si pension pleqerie. 65. Ne rast se Opcioni 1 eshte opcioni i preferuar, qeveria duhet te mbaje ne konsiderate sa me poshte vijon: P Nese do te ishte politikisht e mundur te behej nje ndarje e pensioneve te atyre qe kontribuojne aktualisht nga ata qe nuk kontribuojne,ndonbe kjo mt pabarazine k Krijimi i nje balance te re midis kontributeve dheperfitimeve p& periudhen afatgjate, qe ndofka do te ule komponentin baze te pensioneve ne vend te vendosjes se nje tavani mbi pensionin e p&gjithsh&n duke reduktuar nese eshte e mundur peqindjen e kontributeve; dhe k Numrin e individeve qe dalin ne pension sipas sistemit te vjeter dhe ata qejane pjese e sistemit te ri, dhe perfitimet qe do t'i garantohen secilit grup. Banka Boterore rekomandon nje sistem pensionesh me kater kolona. I pari shpesh njihet si shtylla zero, qe do te thote njefare mbeshtetjeje per te moshuarit pavaresisht nga sa kane kontribuar, ose veem per ata qe jane te varfer ose pi5r te gjithe te moshuarit. Pastaj rekornandon shtyllen e pare, qe eshte nje pension i detyrueshem i adrninistruar publikisht, tipikisht nje perfitim i percaktuar. Shtylla e dyte eshte nje kontribut pensioni, i detyrueshem, i manaxhuar privatisht dhe shtylla e trete eshte kontributi vullnetar. Shumica e vendeve te botes nuk i ka te gjitha keto shtylla t i ndryshme. Ndersa forma predominante e pensionit ne bote ka te bejne me nje sistem perfitimi te detyrueshemte manaxhuar publikisht per se paku nje numer te caktuar te popullsise, nje numer vendesh me te ardhura te larta nuk e perfshijne kete komponent, duke i bere ata me te ngjashem me nje variant te Opcionit 2 qe sugjerohet me lart. Ketu perfshihen Australia, Islanda, Irlanda, Meksika, Hollandadhe Zelanda e Re. Australia. Australia e nisi me nje sistem pensionesh te fmancuar nga te ardhurat e pergjithshme, per te gjithe te moshuarit, plus sistemit privat suplementar te pensioneve mbi baza vullnetare. Duke qene se garantimi i pensionit per te gjithe te moshuarit me kalimin e kohes u be i shtrenjte, Australia futi nje metode statistikore qe testonte jo vetem sistemin ne menye te hollesishme, por edhe te ardhurat e individeve, i cili u ben te mundur aErsisht dy te tretave te te moshuarve ne Australi te marrin nje pension publik, ne vartesi te mjeteve te tyre te jeteses dhe aseteve, dhe jo domosdoshmerisht pension te plote shteteror. Aktualisht, nje pension i plote eshte aRrsisht sa 25 pbqind e pages mesatare. Qeveria australiane nisi miratimin e sistemit privat suplementar te pensioneve ne vitin 2001. Islanda. Ne Islande, qeveria garanton nje pension baze prej 9 perqind t6 pages mesatare dhe nje pension shtese prej 16 phqind te pages mesatatre dhe 7 perqind te pages mesatare, qe terhiqn me rritjen e te ardhurave. Gjithashtu, qeveria ka miratuar sisteminprivat suplementar te pensioneve. Irlanda Irlanda ofkon opcione per tri pensionet baze dhe mundesi e perfitimit per dy prej tyre varet nga vitet qe personi ka kontribuar, ndersa i treti eshtejokontributiv, por sipas testimit te ti? ardhurave. Te tri jane te ngjashem per nga vlera, ku dy kontributivet zevendesojne aErsisht 30 pkqind te pages mesatare, ndersa opcionijokontributiv zevendbon 28 perqind b3 pages mesatare. Mund te perftohet vetem nje perfitim, me mosha te ndryshme te daljes ne pension per periudha te ndryshme kontributi. Ndonese ne Irelande pergjithesisht kerkohet kontributi, perfitimi nuk bazohet ne te ardhurat personale apo kontributet, por eshte i njejte per te gjithe personat me te njejtin nurner vitesh kontributi. Gjithashtu, skemat e sistemit ti pensioneve privat suplementarembulojne afersisht 50 perqind te te punkuarve. Meksiko. Meksikoja ka vetem nje sistem pensionesh private, me garanci nga shteti per individet qe plotesojne 25 vjet kontribute. Kjo mase garancie eshte ne nivelin 100 perqind te pages minimale te janarit te vitit 1997, te mabjtur konstante ne terma reale dhe aErsisht 23 perqind e pages se sotme mesatare. Hollanda Hollanda garanton nje pension baze tek afersisht 34 perqind e te ardhura mesatare me kerkesen qe personat qe punojne duhet te kontribuojne. Vlera e pensionit nuk bazohet tek paga apo shuma e kontributeve, por ne vitet gjate te cilave nje individ ka kontribouar. Megjilhate, i njejti pension eshte disponibel edhe p h individet qe nuk kane kontribouar, por kjo behet me an&te testimit te te ardhurave te tyre. Gjithashtu, sistemi i pensioneve private suplementarembulon 91 perqind te te punesuarve. Zelanda e Re. Qeveria siguron nje pikfitim universal prej 38 perqind te te ardhurave mesatare per te gjithe rezidentet qe kane mbushur nje moshe specifike, nga te ardhurat e pergjithshme, pa kerkedn per kontribut. Gjithashtu inkurajohet pjesemarja ne sistemin e pensioneve private suplementare. Gjithashtu, vende si Kanadaja dhe Danimarka qe kane te ardhura modeste ne krahasim me pensionet publlke garantojne gjithashtu pensione te vogla universale, pavaresisht nga kontributet, perveq pensioneve per te moshuarit ne nevoje. Ndirsa Zvicra, Suedia dhe Franca kane si sistemet e pensioneve sociale per te moshuarit ne nevoje dhe pensione publike te lidhura me te ardhurat, si edhe sistemet e pensioneve private suplementare. VI. SIGURIMETA F A ~ W K U ~ 66. P b e q pensioneve, qe pe~aqesojnesigurimet afatgjata, sisternet e sigurimeve shoqerore ne Shqipi5-i gjithashtu ofrojne sigurime afatshkurtra ne rast semundjeje dhe leje lindjeje permes Institutit te Sigurimeve Shoqerore. Per sigurimet ne rast semundjeje mbahet 0.8 perqind e pages dhe 2.3 pErqind mbahet per leje lindjeje. Gjithashtu, punedhenesit paguajne 0.5 perqind te borderose per aksidentene pune dhe shundje profesionale. 67. P b sigurimet ne rast semundjeje, 14 ditet e para te shundjes mbulohen nga punedhenesi, ndersa sigurimi per semundjen fillon vet& diten e 15te nje semundjeje specifike dhe vazhdon deri ne 6 muaj. Shuma e pageses eshte 70 pikqind e pages se vitit te kaluar ne rast se individi eshte i siguruar per me pak se 10 vjet dhe 80 perqind ne rast se individi eshte i siguruar p b mbi 10 vjet. Ne rast se nje individi i duhet te ndryshoje vend pune ne nje pune me page me te ulet si pasoje e semundjes, Instituti i Sigurimeve Shoqerore do te paguaje dne rast seerencen e pagave, den ne masen 50 perqind te pages fillestare per nje periudhe qe zgjat deri ne 3 muaj. Shpenzimet per kete lloj sigurimi jane minimale dhe deri ne vitin 2005 nga ky sigurim kane perfituar vet& 2,523 individe. Kohezgjatja mesatare e pkfitimeve nuk dihet, por nuk mund te jete sinjifikative duke qene se totali i shpenzimeve ka qene vetem 182 million lek, ne krahasim me 40.2 miliarde lek qe eshte pi%pensionet. 68. Po keshtu, perfitimet p& leje lindjeje mbulojne nje vit te plote, me nje minimum ditesh perpara lindjes dhe 42 dite pas lindjes. Grate marrin 80 perqind te pages.mesatare te vitit te fundit per 165ditet e para te lejes se lindjes dhe 50perqind per pjesen tjeter te periudhes. Ndersa ne vitin 2005 nga ky perfitim pefituan 10,193 gra, perfitimet gjithashtu duken te vogla ne krahasim me shpenzimine pbgjithshem per kete pe&im tek vetem 796 million lek. 69. Te dyja keto dege te sigurimeve shoqerore dalin vazhdimisht me teprica, te cilat i kalohen deges se pensioneve me qellim mbulimin e deficiteve ne kete dege. Ne rast se qeveria kerkon uljen e kerkesB per kontibute, kostoja reale e ketyre llojeve te sigurimeve mund te duhet te rivleresohet. Gjithashtu, sigurimi per semundje te p&kohshme mund te mbulohet siq ndodh ne vende te tjera p h e s akumulimit individual te diteve te pashfrytezuara p& leje ne rast semundjeje, qe perben nje stimul per individM per te minimizuar pkdorimin e tyre te diteve te paguara nga punedhhesi. Per lejen e lindjes, qeshtja eshte pak me e komplikuar. Perfitimet per leje lindjeje shpesh sigurohen nga punedhenesit. Megjithate, propabiliteti per pagesen e perfitimeve p& lejen e lindjes mund te jete element shkurajues p k disa punedhenes per te marre ne pune gra ne moshat qe lindin Emije. Rqedhimisht ka argumente sipas te cilave pefitimi i pageses per lejen e lindjes te mbahet ne nje organizate te jashtrne. Megjithate, ne rast se qeveria zgjedh Opcionin 2 pik pensionet, qe elerninon menjehere ose ne periudhen afatgjate kontributet per pensionet, mund te mos kete argumente te mjaflueshme per mbajtur nje sistem sigurimesh , shoqerore per keto dege me risk. Pagesa per paaftesine qe jepet nga Ministria e Punes mund te permbledhe edhe keto risqe shtese. VII. PAGESAE PAWNESISE 70. Kontributet per pagesen e papunbise mblidhennga Instituti i Sigurimeve Shoqerore dhe teorikisht transferohen ne Fondin Kombetar te Punesimit, qe administron perfitimet. Praktikisht, qeveria e lejon Institutin e Sigurimeve Shoqerore te mbajte te ardhurat ne vend te nje pjese te kontributit qe i takon te beje p k te punesuarit ne sektorin rural dhe i kalon shumat qe nevojiten p k te paguar pXtimet direkt nga buxheti tek Fondi Kom&tar i Punesimit. Nje perqindje kontributi prej 5 p&qind e borderose, qe eshte reduktuar ne 2 pkqind, paguhet nga punedhenesit p& kEtepefitim. 71. P& te perfituar pages&, nje individi i duhet te kete 12 muaj kontribute, te kete qene aktivisht ne kkkim te nje vendi pune dhe te mos i takoje perfitim tjeter afatgjate apo afatshkurth p6r sigurime shoqkore, me perjashtim te pxtimit per paaftesi te pjesshme. PCrfitimi eshte nje shume fikse, pavaresisht nga pagat e mearshme dhe kontributet dhe aktualisht eshte percaktuar nga Keshilli i Ministrave ne nivelin 37.5 perqind te pages minimale. Nje shumeprej 5 pikqind me shume mbi pkfitimin paguhet per do f h i j e ne moshen 15vjeqare ose me poshte qe jeton me te papunin, si edhe kompensime shtese p& buken dhe faturen e energjise elektrike. Totali i pageses anin mesatarisht ne aErsisht 50 perqind te pagb minimale dhe eshtedyfishi i nivelit te pageses se ndihmes ekonomike. 72. Pefitimet zakonisht jepen p& nje periudhe 12 mujore. Megjithate, ne rast se nje aplikant del i papune p h te dyten here brenda 2 vjeteve nga marrja e pkfitimit, pagesa behet vet& per 10 muaj. Dhe ne rast se aplikanti del i papune per here te trete brenda 2 vjeteve nga marrja e perfitimit te dyte per papunesine, periudha e pageses kufizohet ne vetem 8 muaj. Gjate periudhes se maqes se pkfitimeve, Fondi Kombetar i Punesimit i paguan kontribute Institutit t i Sigurimeve Shoqerore ne em& te punetoreve ne meny-re qe i punesuari te mos humbe kreditet e sherbimit pi5 ate periudhe kohore. 73. AErsisht 11,000 individe nga 153,000 te papune te regjistruar ne Shqiperi pkfitojne pages& e papunbise. Pjesa d-uese qe mbetet perfiton pagese nga Ndihma Ekonomike. Programi eshte perdorur pEr te mbeshtetur punetoret qe kane dale te papune nga privatizimi i ndermanjeve shtetaore. Keta punetore shpeshmanin nje pagese per kompensim deri per 2 vjet. 74. P6r te mbeshtetur kete pagese duhen gjashtedhjete deri 70 perqind e te ardhurave nga kontributetet e 5 perqind te pages. Ulja e koheve te fundit ne 2 p&qind te pages mund te mos jete e mjaftueshme p& te mbuluar kete pagese. Ne rast se nevojiten burime fiskale p k te kompensuar kontributetet e pagave, lind pyetja se perse disa individe marrin pagese per papunesi dhe te tjeret qe paguajne taksat por jo kontributet nuk marrin. 75. Si ne rastin e kontributit p& pensionet, fokusi i kesaj pagese eshte ulja e varferise dhejo zbutja e konsumit. Ndersa te punesuarve qe kontribuojne u takon vetem nje shume fikse, sistemi nuk piknban stimuj per deklarimin real te pagave mbi nivelin minimal te pages, duke inkurajuar keshtu s&sh mos deklarimin real te pagave. 76. Ne rast se qeveria zgjedh te korigloje sistemin kontributiv te pensioneve per t'u dhene inidivideve stimuj per te marre pjese ne sistern, qeveria mund ta aplikoje kete gje edhe p& rastin e sigurimevep& pagesen e papunesise. Brenda te njejtes pakete fiskale, mund te ulet kohezgjatja e perfitimeve,nd&sa shumat te riten. Ne rast se qeveria zgjedh ta anulloje sistemin kontributiv te pensioneve, mund te duhet te marre ne konsiderate anullimin gjithashtu edhe te programit, duke qene se individet ne nevoje mund te perfitojne nga Ndihma Ekonomike. Niveli i pM~timevene kete program eshte kaq i ulet saqe nuk perben opcion atraktiv per te punesuarit me te ardhura te mesme apo te larta te cilet dalin te papune dhe p& te punesuarit me te ardhura te ulta ekziston tashme programi i ndihmes ekonomike. 78. Sigurimet shendetesore, qe jane ndare nga sigurimet shoqkore ne Shqiperi, po perballen aktualisht me problemet me te cilat do te ndeshet sisterni i pensioneve ne te ardhmen. Ndryshe nga rasti i pensioneve, ku perfituesit aktuale i marin perfitimet sipas kontributeve qe kane b&e ne t i kaluaren, qe ne shumicen e rasteve jane te plota, pxtuesit nga sigurimet shendetesore i marrin perfitimet kryesisht bazuar ne kontributet aktuale. Duke qene se v e t h nje pkqindje e kufizuar e krahut te punes jep aktualisht kontribute p& sigurimet shoqeore, rrjedhimisht vetem nje p*qindje e kufizuar e popullsise mund te pMtoje nga sigurimet shendetesore. RrJedhimisht, pkqindja e shpenzimeve p k kujdesin shendetesor ne sektorin privat ne Shqip&i eshte 61 pkqind, qe bhte shume me e larte se mesatarja per ECA-n prej 33 perqind dhe mbi mesataren e vendeve me te ardhura te ulta dhe te mesme ne bote prej 54 p&qind dhe per vendet me te ardhura te larta prej 42 perqind. RrJedhimisht, nje p&qindje e larte e popullsise perballet me riskun e varErise kur perballen me nje semundje qe kerkon trajtim. 79. Per me teper, duke qene se Ministna e Shendetesise ofron kujdesin spitalor, individet qe nuk jane te siguruar me sigurimet shendetesore shpesh pikfmdojne tek spitalet, ne vend qe te pkdorin sherbimet e ofruara nga kujdesi shendetesor paresor qe jane me te lira, dhe te cilat financohen ose nga sigurimet shendetesore ose nga pikat e arketimit te pagesave nga perfituesit e shkbimeve. RrJedhimisht, mungesa e mbulimit nga sisterni i sigurimeve shendetesore po gon ne probleme serioze me akordiminjo sig duhet te fondeve ne sisetrnin shendetsor. Dokumenti per Sektorin Shqiptar te Shhdetesise i muajit shkurt te vitit 2006 flet me detaje mbi kete dhe te tjera qeshtjete sektorit te shendetesise. 80. Se fundi, nga totali i shpenzimeve p h sektorin publik te shendetesise, 93 p&qind vjen nga buxheti i shtetit. Dy te tretat nga keto jane shpenzime te Ministrise se Shendetesise, qe teorikisht u ofrohen te gjithe shqiptareve, ndonese ne praktike ka pengesa gjeografike dhe te ndonje natyre tjetk. Megjithate, nje e katerta e ketyre shpenzimeve publike jane shpenzime nga Instituti i Sigurimeve te Kujdesit Shendetesor (ISKSH). Keto shpenzimejane te kufizuara v e t h p& individB e mbuluar nga sigurimet shendetesore, qe pkfaqesojne agrsisht 40 perqind te popullsise. Por te ardhurat per financimin e pjeses me te madhe te ketij shpenzimi vijne nga buxheti. Buxheti eshte i detyruar te kontribuoje per te punesuarit ne sektorin publik, Emijet nen nje vjeg, grate shtatezena, veteranet e luftes, te paaflet, te papunet dhe perfituesit e asistencB sociale, te s h u r e t me kancer, ushtaret dhe pensionistet. Fondet buxhetore, qe mblidhen nga nje baze e gjere e popullsise, rrjedhimisht perdoren p& te mbeshtetur shpenzimet p k nje segment te kufizuar te saj. 81. Rekomandimet qe vijne nga Dokumenti per Sektorin e Shendetesise jane aErsisht te njejta me ato per sistemin e pensioneve. Nje opcion qe rekomandohet eshte maqa ne konsiderate e kalimit drejt nje sistemi publik te financimit te shendetesise, qe bazohet vetem tek tatimet e pkgjithshme ne vend te tatimit te pages. Ky opcion eshte paralel me Opcionin 2 p& sistemin e pensioneve, ku rekomandimi bhte heqja e sistemit kontributiv dhe kalimi drejt nje pensioni pleqerie qe financohet nga te ardhurat e pergjithshrne. Megjithate, ka nje diference midis dy llojeve te sigurimeve. PXtimet e pensionit, njesoj si pagesa e papunesise, kane si objektiv zbutjen e konsumit perveg uljes se varErise. Nje pension me shume fikse nuk do ta arrije ate objektiv dhe do te duhet te shoqerohet nga nje sistem vullnetar pensionesh, qe ben te mundur zbutjen e konsumit. Ne sektorin e shendetesise ekuivalenti do te ishte qe qeveria te ofronte nje pakete gjith@erfshirese baze shendetesore dhe jo thjesht kujdesin spitalor dhe t'u lejonte individeve te blinin shhbime shtese ni5permjet tarifave te sh&bimit ose nepermjet blerjes se sherbimeve shendetesoreshtese. 82. Opcioni i dyte qe parashtrohet ne Dokumentin e Sektorit te Shendetbise eshte fbtja e nje pakete perfitimesh me dy nivele, ku te kete nje pakete baze te financuar nga te ardhurat e pergjithshrne per te gjithe individet dhe nga ana tjete te mbahet nje pakete e zgjeruar p& perfitimet p& individet qe i bejne vet6 kontributet e sigurimeve shendetesore. Ky rekomandim eshte paralel me Opcionin 1 p& pensionet, ku individet qe kontribuojne mund te sigurojne si uljen e varfsse dhe zbutjen e konsumit permes sistemit publik te pensioneve, ndersa ata qe nuk kontribuojnemarin nje pension baze qe garantohetpermes te ardhurave te p&gjithshrne. 83. Megjithate, duke qene se kMo dy dege te sigurimeve shoqkore jane substancialisht te ndryshme nuk eshte e nevojshme te miratohen politika paralele pEr te dyja llojet e sigurimeve, sidomos duke qene se autoritetet tatimore pkgjigjen p& pjesth dermuese te arketimit te kontributeve. Rqedhimisht, Opcioni 1 per pensionet mund te qendronte gjithesesi vetem me sisternin e financimit te shkdetit publik dhe Opcioni 2 @r pensionet mund te bashkeekzistonte me nje sistem me dy nivele te financimit te shendetesise.Ne rast se autoritetet tatimore nuk do te pkgjigjeshin p k mbledhjen e kontributeve, ekonomite e shkalles ne administrim mund te inkuarjoninpkkdorimin e sistemeveparalel ne dege te ndryshrne te sigurimeve shoqbore, por ne kMe rast ekonomite e shkallesrealizohen nga autoritetettatimore. 84. Sistemi i sigurimeve shoq&ore ne ShqipEri ndersa mbulon sigurimet per semundjet afatshkurtra, lejen e lindjes, pagesen p k papunesine, kostot p h shendetin dhe pensionet, kryesisht pikqendrohet tek keto te h d i t . Shurnica e te ardhurave shkojne per sistemin e pensioneve dhe shumica e shpenzimeve gjithashtu drejtohet drejt pensioneve. Megjithate, ne modelin aktual te sistemit te pensioneve ka mangesi te mMha, te cilat evoluan si arnime p& te korigjuar problemet e meparshme. 85. Qeveria tani e gjen veten ne nje udhekryq persa i perket modelit t i pensioneve dhe i duhet te ristrukturoje rrenjesisht sistemin aktual, duke eleminuar shume ose pjesen me te madhe te mangesive aktuale, por kjo do ta linte serish sistemin nje sistem me kosto relativisht te larta borderoje dhe segmente te medha te popullsise te parnbrojtura nga risqet e ndryshrne. Nga ana tjeter, qeveria mund te zgjedhe te heqe sistemin kontributiv, duke eliminuar kostot e larta te borderove dhe duke u perqendruar tek ofiimi i perfitimeve p& uljen e varferis kundrejt shume risqeve me te cilat mund te perballet nje individ, por kjo nuk do te sigurontemjete per zbutjen e ndjeshmete konsurnit. 86. Cfaredo vendimi qe te marre qeveria ne lidhje me sistemin e pensioneve, ai do te kete implikime per deget e tjera te sigurimeve shoq&ore. Shumica e ketyre risqeve te tjera mundet ose te mbulohen nga shteti ne nivelin e uljes se varfi3ise ose mund te mbulohen direkt nga punedhenesit ne rast se nuk do te kishte sistem kontributiv pensionesh. Nga ana tjeter, ne rast se do te vazhdohet me sistemin kontributiv te pensioneve, secila nga kMo dege te sigurimeve duhet te vleresohet per te percaktuar nivelin e duhur te kontributit qe kerkohet dhe mund te vazhdohet me nje pjese ose me te gjithin. Ne kete rast, nje vleresim i metejshh duhet te percaktoje nese personat e mbuluar nga sigurimet zyrtare shoqerore gjithashtu duhet te jene te mbuluar perkundrejt nje risku te caktuar dhe te percaktoje gjithashtu nese ky duhet ofruar ndoshta permes pageses ne kuadrin e Ndihrnes Ekonomike. Te githa simulimet dhe parashikimet ne kete dokument jane pergatitur duke pkdorur modelin PROST te Bankes Bot&ore. PROST (Paketa per Simulimit e Reformave ne Sistemin e Pensioneve) eshte nje model i pergjithshem projeksionesh ne kompjuter personal, i perpiluar nga njesia e Mbrojtjes Sociale ne Banken Boterore. Modeli eshte hartuar p k te simuluar sjelljen e sisterneve te pensionit dhe mund te beje nje vleresim te qendrueshmerise se tyre financiare ne situata te ndryshme supozimesh per nje periudhe afatgjate. Ky model lejon modelimin e opcioneve te ndryshrne te reformave ne sistemin e pensioneve - nga reformat pararnetrike te skemave te tipit ku pagesat behen nga te ardhurat e arketuara den tek reformat e sistemit, si p.sh. futja e skemave te kontributit te p fcaktuara plotesish. Programi mund te pbshtatet ndaj nje game te gjere rrethanash te vendit dhe mund te perfshije periudha simulimiprej 100vjet ose edhe me shume. Si ne qdo rast modeli simulimi, rezultatet e PROST-it varen shume nga natyra dhe cilesia e te dhenave, si edhe nga nje set supozimesh qe eshte pkdorur per simulimet. Duke qene se modeli PROST eshte pikdorur ne afksisht 80 vende p& input sasior ne diskutimet mbi politikat e pensioneve, metodologjia e tij ka rezultuar e shendoshe dhe fleksibiliteti qe paraqet ka b&e te mundur nje pkshtatje te lehte ndaj rrethanave te qdo vendi p k a i takon testimit te ndjeshmerise ndaj tij dhe krahasimeve ne nje gamete gere skenaresh ekonomikedhe te politikave. Ne rastin e Shqip&ise ekzistojne disa shqetesime seriozene lidhje me vlefshmerine e disa prej shifrave, si p.sh. numri i madh i te moshuarve qe marrin pension, qe eshte shume me i larte nga shifia e popullsise. Megjithate, duke qene qe del se te dhenat e siguruara jane ne p-uthje me shumat e shpenzimeve p b pensionet dhe shumen e pikfitimeve qe ofiohen, ato perdoren ne simulim si te dhena. Me kalimin e kohes, kur PROST-i te aplikojeperqindjet e vdekshmerise per pensionistet aktuale, numri i pensionisteve do te bjere ne nivele me normale, me gjithmone e me pak pensioniste ne moshat me te medha. PROST-i ndjek kohorten sipas gjinise/moshes me kalimin e kohes dhe ben parashikime per popullsine qe bashke me supozimet per tregun e punes pikdoren per te parashikuar shjfrat e ardhshme te kontribuesve dhe pkfituesve. Keto nga ana e tyre parashikojne rrjedhjen e te ardhurave dhe shpenzimeve. Pastaj modeli ben parashikime te balancave fiskale. Te githa te dhenat dhe supozimet qe kerkohen nga PROST-i p k parashikimet per popullsine jane marre nga Njesia e Popullsise ne Banke: popullsia fillestare sipas moshes dhe gjinise dhe parashikimet e koeficienteve specifike te moshes p b pjellorine, koeficienta e vdekshmerise dhe levizjet migratore. Megjithate, keto jane krahasuar me te dhenat e Departamentit te Popullsise se Kombeve te Bashkuara, si edhe me te dhenat e mbledhura nga INSTAT-i ne Shqiperi dhe te gjitha u gjeten se perputheshin. Piramidat e popullsise per vitin 2004 dhe ato te parashikuara per vitin 2075 paraqiten ne Figurat A.1 dhe A.2. Siq mund te vihet re nga Figura A.1, pjesa dermuese e popullsise shqiptare Qhte e re; ne vitin 2075, siq vkehet ne Figuren A.2, struktura dernografike do te ndryshoje drejt nje strukture shume me uniforme te moshes. Figura A.l: Piramidae popullsise per ShqipErinen&vitin 2004 Mgura A.2: Piramida e parashikuarper popullsine ne Shqiperine vitin 2075 Keto parashikime jane nxjerre nga shifiat fillestare te popullsise, me ndryshimin e popullsise ndb vite sipas ndryshimeve ne pjellori dhe vdekshrneri date jetes. Supozimet per vdekshmErine paraqesin ndryshimet ne pritshrnerine jetike te paraqitura ne Tabelen A.1. Gjithashtu, edhe totali i koeficientit te pjellorise te supozuar ndryshon gjate periudhes se sirnulimit dhe paraqitet gjithashtu ne Tabelen A.1. Ne planin nd&kombetar objektivi eshte sigurimi i pensioneve per nje periudhe afksisht I5 vjegare. Pritshmeria jetike ne Shqiperi per meshkujt eshte 15 vjet ne moshen 65 vje~areper vitin 2006 shume perpara se mosha e daljes ne pension te behet 65 vjeg. Ne ate moment, mosha e daljes ne pension per burrat arrin 65 vjeg; prishtmikia jetike ne moshen 65 vjeqare eshte afersisht 16 vjet, gje qe sugjeron qe moshat e daljes ne pension si p& burrat, ashtu edhepi5r grate ne te ardhrnen ne Shqipen duhet te rriten. Tabela A.l: Jetzgjatesiae parashikuardhe totali i pjeUshmerisEper vite te ndryshme Ne model kontribuesit llogariten si perqindje e popullsise specifikisht sipas gjinise/moshes. Keto raporte mbahen konstante gjate gjithe periudhes se simulimit. Per sektorin urban nuk dihet perberja ekzakte e kontribuesve. Instituti i Sigurimeve Shoqkore ka o h a r informacionin e marre nga nje model simulimi. P k sektorin rural jepen moshat dhe gjinite e kontribuesve. Figura A.3 tregon perqindjen e kontibuesve per qdo grup sipas moshes dhe gjinise ne sektorin urban. Siq mund te vihet re, perqindjet e kontributeve jane teper te ulta p k te punesuarit me moshe te re. V e t h ne 10 vjetet e fundit perpara daljes ne pension rriten perqindjet e kontributit, duke qene se te punesuarit pikpiqen te p&fitojne nga pensioni i pleqerise. Figura A.3: Kontribuesit ne Sistemin Urban ne Shqiperi si perqindje e kohortesspecifike te popullsise sipasmoshes-gjinise n2 vitin 2004 Conlributorsas % of AgeSpecific Population 50.00% 40.00% e g 30.00% 0 z 20.00% s 10.00% 0.00% ? . % Z B % S 3 S ' Z 8 S E R Age Duke kaluar tek perfituesit, nuk ka te dhena specifike per p&fituesit rurale. Sapo ka p e h d u a r nje rregjistrim popullsie p& pensionistet e moshuar ne sektorin urban dhe kjo shp&ndarje eshte p&-dorurpEr te p&llogaritur shpemdarjen moshore per pensionistet ne sektorin rural. P& pensionistet me paaftesi dhe ata te mbetur te ve, Instituti i Sigurimeve Shoqerore kishte v e t h te dhena te simuluara per te pkllogaritur shphdarjen moshore per pensionistet me paaftesi dhe te mbetur te ve vet& per sektorin urban. KMo shpemdarjejane perdorur gjithashtu per sektorin rural ku numri i pensionisteve p k scielin nga tipet khte i njohur, por nuk dihet shpemdarja moshore. Megjithate, duhet theksuar se modeli PROST i perdor keto te dhena ndryshe nga te dhenat per kontribuesit. Ndersa modeli PROST i lejon p&doruesit te supozoje qe kontribuesitsi perqindje e grupmoshes mbeten te pandryshuarme kalimin e kohes, perfituesit ne te ardhmen llogariten duke ndjekur kohorten e kontribuesve, duke qene se kontribuesit e sotshh jane perfituesit e ardhshh. Figura A.4 me poshte tregon shphdarjen per vitin 2004 te pensionisteve te moshuar ne sektorin urban. Te dhenat jepen vet& per meshkujt duke qene se inflacioni i shifrave per numrin e pensionisteve eshte kryesisht per meshkujt, ndersa per grate nuk del fare duke patur parasysh shkallen qe kerkohet per te dhenat per meshkujt. Te dhenat per meshkujt gjithashtu priten ne moshen 96 vjegare, duke qene se ne mosha me te medha vlerat/shifratjane me te larta dhe e ngatemojne teresisht shkallen e grafikut. Figura A.4: Pensionistete moshuarmeshkuj ne sektorin urban ne vitin 2004 OldAgePensionersas %of AgespecificPopulation 700% 600% 5 500% 5 400% 0 .;i 300% * 200% 100% O"/o + ? ? c k 6 ' k P 4 ' @ 6 ' + - + 4 - Q 5 ' + 4 e Numri i pensionisteve qe p&fitojne pagese paafiQie ne Shqiperi eshte shume i vogel, silcundhe p h e n d e t edhe ne tekst. Figura A.5 tregon pensionistet me paafiesi burra dhe gra ne sektorinurban, sipas te dhenavete modelit te ofi-uar nga Instituti i Sigurimeve Shoqerore. Figura A.5: Pensionistet me paaftesi ne sektorin urban ne vitin 2004 DisabilityPensionersas % 01AgespecificPopulation PI0 6% g 5% 5 dO/o 0 'i; 3% * 246 1% 0% f 2 R ~ ; ~ ~ ~ s z R z % ~ 4 9 Pensionistet e mbetur te ve paraqiten ne are shown Figuren A.6. Sig edhe pritet, ata jane kryesisht gra, por ne disa mosha te caktuara ato arijne ne nje perqindje relativisht te larte te popullsise.Kjo eshte edhe me e dukshme sepse keto shifia te perfituesvejane vetem per sektorin urban, nd&-sashifiat e popullsise jane per te gjithe vendin. Ne kete dokurnent nuk paraqiten shifia per jetimet duke qene se nuk perbejne ndonje element me interes te vepnte. Figura A.6: Pensionistet te mbetur ti! ve, sektori urban, viti 2004 Survivor Pensionersas % of Agespecific Population 60% 50% 6 40% C 30% $ 20% 10% 0% + 5% 9 t-\9 9 8 6% qt- 0Q 06 8 8 Age Te dhenat e paraqitura ketu nxjerrin padyshim ne pah veshtiresite e bii-jes se parashikimevedhe analizave kur te dhenat nuk jane te plota. Keto te dhenajane perdorur si pike nisjeje per analizat ne mungese te alternativave te tjera. Megjithate, rezultatet jane produkt i te dhenave dhe duhen pare me nje fare maturiehjdesi. Te dhenat gjithashtu tregojne per nevojen e hartimit te nje baze te dhenash me te mire statistikorene Institutin e Sigurimeve Shoqerore. Supozimet e piirdorura p& analizen e shperndarjes qe ben nje krahasim te ndikimit te sistemit te pensioneve per pensioniste me nivele te ndryshme te ardhurash paraqiten ne Tabelen A.2. Ndonese nuk ka asnje baze ernpirike per keto vlera specifike ne Shqipen, qellimi i tyre eshte te ilustrojne dallimet midis individeve. Duke qene se ka kontribues qe nisin punen qe ne moshen 16vjegare, supozimi behet qe individetme te ardhura te ulta, pa arsim te lartejane ata qe e nisin ne ate moshe (kontributin). Ndksa individet qe vazhdojne arsimin e larte mund te mos nisin kontributet perpara moshes 25 vjegare. Per te gjithe keta supozimi behet qe punen ta vazhdojne pa shkeputje dhe qe dalin ne pension ne moshen e percaktuar me lid. Duke qene se individet me te ardhura te ulta kane nivele me te larta vdekshmene, sesa ata me te ardhura te larta,jane marre parasysh koeficiente te ndryshh vdekshmerie. E njejta gje perdoret per pagen fillestare dhe per modelet e rritjes se pagave. Megjithate, specifikimi ekzakt duhet te merret thjesht si ilustim. Tabela A.2: Supozimete perdorura ne analizat e shperndarjes IMe te ardhura te ( Te ardhura te ITe ardhura ti I larta mesme ulta Mosha kur ka filluar pune 25 21 16 Mosha e daljes ne pension 65W60F 65W60F 65M160F Perqindjete vdekshmerise si % e koeficienteve kombetare 90% 100% 120% specifike per moshen Paga fillestaresi % e mesatares d kohortes 150% 100% 50% Rritja vjetore e pages si % e mtjes mesatare te pages se 120% 100% 50% I moshes soecifike I I I I Hamemesh, Daniel S. Labor Demand. Princeton Universitv Press: 1996. Holzrnann, Robert and Hinz, Richard. Old Age Income Sunport in the 21StCentury: An International Perspective on Pension Systemsand Reforms. Washington, D.C.: World Bank, 2005. Pensions at a Glance: Public Policies Across OECD Countries. OECD: 2005.