26240 : 2003 12 19 , , 2 (2002 1 ) = () = 1100 1 1 ­ 12 31 - - - - - - - - - - R & D - - - - - - - - - : Jemal-ud-din Kassum : Ian C. Porter : Homi Kharas Tamar Manuelyan Atinc : Vera Songwe 3 ..............................................................................................................i 1. , , ..............................................................................................................................1 .........................................................................................................................1 1991-1996 \......................................................5 1997-2002......................................................8 ...............................................8 ....... ...............................................................................13 2. ..........................14 , 1990-2000: , ..................................................................18 3. СТАНДАРТ БА ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ....................................35 Ноолуурын : ..........................40 БЇЛЭГ 4. НООЛУУРЫН ЭРЭЛТИЙ ДИНАМИК БА БОЛОВСРУУЛАХ ........................................................................................51 .....................................................................58 Ї 5. .....71 : маркетинг ба гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт.............................................................................................................84 Їйлдвэрлэгчид, малчдын харилцаа єргєж ......................................84 6. ...................................................................................................................87 ...........................91 4 2-1: Ямааны зан 22 2-2: 2-3: 3-1: Ноолуурын чанарыг тодорхойлох таван хїчин зїйл 35 3-2: , 3-3: : Хайрцаг 4-1: Ноолуурын їйлдвэрлэлийн шат дамжлага 54 5-1 ї єндлєн интеграчлал 83 6.2 90 1-1: 1993-2002 1 1-2: ба ын 1990-2001 3 1-3: - , 1996-2001 3 1-4: 1993-2002 5 3 1-5: 1992-2002 , 4 1-6: , 1990-2002 4 1-7: , 1991-2000 6 6 1-8: 8 1-9: 10 Зураг 1-10: Сайн чанарын ноолуурын эрэлтийн хандлага 1996-2000 13 Зураг 2-1: Ямаа єсгєхийг чухалчлах хандлага 15 2-2 ы тоо толгой газар зїйн бїсээр 1990-2002 15 2-3: даацын 23 2-4: , 2-5: , 2-6: , 2-7: , Зураг 3-1: Угааж самнасан ноолуурын олон улсын їнэ, 1970-2002 (1 ) 37 5 Зураг 3-2: Ноолуурын нийт экспортод бохир ноолуурын чанарыг сайжруулснаар орж буй орлого 39 Зураг 3-3: Ноолуурын чанарыг сайжруулснаар єрхийн орлого хэрхэн нэмэгдэхийг малын тоо толгойгоор їзїїлсэн нь 39 Зураг 3-4: Монголын ямаан сїрэг дэхь єндєр чанартай їїлдрийн эзлэх хувь хэмжээ 44 Зураг 3-5: Нийт малын тоо толгойд хээлтэгчийн эзлэх хувь 44 Зураг 4-1: Малын гаралтай нарийн (самнаагїй) ноосны импортын чиг хандлага (1996-2000 оны байдлаар) 52 Зураг 4-2: Экспортын хориг ба татварын ноолуурын экспортын бїтцэд їзїїлэх нєлєє, (1993-2001 оны байдлаар) 58 Зураг 4-3: Тєсвийн орлого болон ДНБ-д нийт экспортын татварын эзлэх хувь 61 Зураг 4-4: Тєсвийн орлого болон ДНБ-д ноолуурын экспортын татварын эзлэх хувь 61 Зураг 4-5: Малчдад їзїїлэх нэрлэсэн экспортын татварын дарамт, (хувиар) 62 Зураг 4-6: Бэлтгэн нийлїїлэлтийн сїлжээн дахь татвар ба хураамжууд 63 Зураг 5-1 Маркетингийн сувгууд ба Ноолуурын бїтээгдэхїїний агентлагууд 72 Зураг 5-2. Худалдаачдад ашигтай экспортын хязгаарлалт 81 Зураг 5-3. Малын ноос, ноолуур импортлогч дэлхийн 5 том компанийн зх зээлд эзлэх хувь. 82 Зураг 5-4 Монголын ноолуурын їнийн сїлжээ. Сїлжээний тогтолцоо бїр дэх нэг кг тїїхий ноолуурын нэмїї їнэ/єртєг 82 5.5 їїсїїд хоорондын єсєн нэмэдэж буй 84 Зураг 5.6 Ноолуур їйлдвэрлэдэг бїс нутгаас Улаанбаатар хот хїртэлх зай 86 Хїснэгт 1-1: : Монголын эдийн засаг дахь Н їїрэг роль 5 Хїснэгт 1-2: 7 1-3: - 8 Хїснэгт 1-4: , 1989-2001 9 Хїснэгт 1-5: Ноолуурын їйлдвэрлэл дэх бїлэг єрхїїд болон дундаж орлого 11 1-6: їїд:- ийн хїн ам/1 11 1-7: р: Х хїн ам/1 12 Хїснэгт 2-1: 1990-2000 , 17 2-2: їїд, 1990-2000 18 2-3: даац 1995-2001 22 Хїснэгт 2-4: Малын тоо толгойг хувиргах аргууд (хониор) 25 6 Хїснэгт 2-5: 1999- 2002 оны ноолуурын орлогын хуваарилалт 27 Хїснэгт 2-6: Малтай єрхїїдийн , 1999- 2002 () 28 Хїснэгт 3-1: Ямаан сїрэгтэй нийт єрхийн эзлэх хувь хэмжээ 45 Хїснэгт 3-2: Нэг єрхєд ноогдох ямааны тоо болон ноолуураас орох орлого 2002 он 46 Хїснэгт 4-1. Ноолуурын гол импортлогчид (1996-2001 оны байдлаар) 51 Хїснэгт 4-2: Монголын їйлдвэрїїдийн хїчин чадлын ашиглалтын тооцоо (2000 оны байдлаар) 55 Хїснэгт 4-3: Экспортын орлогод їзїїлэх ноолуурын экспортын татварын нєлєє 59 Хїснэгт 4-4: Боловсруулагдаагїй ноолуурын дотоодын ба хилийн тооцоологдсон їнийн чиг хандлага, (1996-2001 оны байдлаар) 59 Хїснэгт 4-5: Малчдын орлогод їзїїлэх ноолуурын экспортын татварын нєлєє 60 Хїснэгт 4-6: Хууль бусаар хилээр гаргаж буй ноолуур, (1995-2001 оны байдлаар) 4-7: ­ 4-8: , 1995-2000 61 Хїснэгт 5.1 Монгол улсын хоршооны єнєєгийн бїтэц 75 6-1: 87 1. 2. 3. ­ 4. 5. , 1998-2002, , 6. , 7. , 8. ­ , 1993-2002 7 - , . Garry Pursell, Kathie Krumm, David Dryer, Ralph Van Gelder, Giovanna Dore . Dick Filmer, John Cameron . , , , ACDI/VOCA, , , , , , , . . \\, . , Ronnie Lamb, . , , , , , . Joost Polak , Nancy Mensah . Michelle Morgan, ( , ); Maria E. Fernandez-Jimenez, ( y), Wendy Tackacs, ( ), Ronald J. Kopicki, ) . . , , - . Homi Kharas ( , , ), Ian Porter ( , ), Tamar Manuelyan Atinc , ). 8 ТОВЧ ХУРААНГУЙ 1. Ноолуур нь Монгол Улсын албан ёсны экспортод зэс, алтны дараа гуравдугаарт орох томоохон бїтээгдэхїїн бєгєєд 2,4 сая хїн амын гуравны нэгээс илїїг орлогоор хангадаг. Ноолуурын їйлдвэрлэл нь эдийн зас томажил олгогч ажиллах хїчний 16 хувь илїїтэйг ажлаар хангаж, 1993-2002 оны нийт бїтээгдэхїїний 6,3 гаруй хувийг байна. Ноолуур нь Монголын ядуучуудын амьжиргааны їндсэн эх булаг юм. Аж їйлдвэрийн салбарын стратегийн нєєцийг бїрэн дїїрэн ашиглаж, нэмїї єртгийг буй болгон, єртєг зардлыг бууруулж, орлогыг нэмэгдїїлэх замаар ноолуурын їйлдвэрлэлийг їр ашигтай бєгєєд єрсєлдєєнтэй хєгжїїлэх нь Монгол Улс захиргаадалтаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилжилтийн їеийг амжилттай даван туулах гол арга хэмжээний нэг байх болно. 2. Монгол Улс дэлхийн тїїхий ноолуурын 25 хувийг нийлїїлдэг дэлхийн хоёрдахь тїїхий ноолуур їйлдвэрлэгч бєгєєд энэ талаар дэлхийн ноолуурын 60 гаруй хувийг їйлдвэрлэгч, манай хєрш БНХАУ-ын дараа орж байна. Монголын бараг бїх ноолуурыг экспортлож байгаа ба 2002 онд ноолуурын экспорт 45,2,сая ам. доллар хїрсэн нь албан ёсны экспортын 8,6 гаруй хувьтай тэнцэж байна. Эдгээр тоо баримт нь Монгол Улсын эдийн засаг дахь аж їйлдвэрийн ач холбогдолыг їлэмж бууруулж байгаа ба 2002 онд їйлдвэрлэсэн тїїхий ноолуурын 38 орчим хувь буюу 16,8 сая ам. долларын їнэ бїхий ноолуурыг хулгайн замаар хил нэвтрїїлэн ятад руу гаргасан байна. 3. Монголын айл єрхийн 43 хувь илїїтэй нь буюу 2002 онд 243,234,нь єєрсдийн орлогын зарим хэсгийг мал маллагаа, ялангуяа ямааны аж ахуйгаас олж байна. 1991 онд ЭЗХТЗ татан буугдсанаас їїдэлтэй эдийн засгийн уналтын улмаас Монгол Улсад ажилгїйдэл нэмэгдэж, ажилгїй болсон олон хїнд хийж чадах, єндєр ашиг орлоготой ажил нь уламжлалт ямааны аж ахуй эрхлэх явдал байв. Зах зээлд шилжих шилжилтийн эхний їеэс ноолуурын їйлдвэрлэл нь монголчуудын амьжиргааны баталгааг хангах їнэлж барашгїй зїйл байсан бол сїїлийн жилїїдэд зохион байгуулалт хангалтгїйгээс тєсвийн хомсхон нєєцийг хороож, єсєлтийг сулруулах, хїн амын томоохон хэсгийн амьжиргаа доройтоход хїргэж байна. 4. Єнгєрсєн 10 жилд Монголын ноолуурын їйлдвэрлэл их єсєлтийн болон дампуурлын замыг туулав. Энд тєрийн байгууллагын бодлого хангалтгїй байсан нь нєлєєлєв. 1990-ээд оны эхний гадаад эдийн засгийн таагїй нєлєє, Зїїн Азийн хямрал, мєн цаг агаарын бэрхшээл зэрэг гаднын нєлєє энд нєлєєлєв. 1993-96 онд ноолуурын экспорт 33,5 сая ам. доллараас 71 сая ам. доллар болж хоёр дахин єсч, экспортод ноолуурын эзлэх хувь 9,2-16,8 хувь болж єсєв. Ноолуурын экспорт 1997 ба 1998 онд буурч, 1999-2000 онд дээшилж, 2002 онд 45,2 . буюу 1996 оны тївшингээс доогуур очсон байна. Экспортод ноолуурын эзлэх хувь 1996-2002 онд 16,8-8,6 хувь болж буурав. 5. Їйлдвэрлэлд дараахь їндсэн таван дутагдал оршиж байна: ханган нийлїїлэлт гажуудалтай, ноолуурын чанар буурсан, эрэлт хэрэгцээний доголдол, , хуваарилалтын тогтолцооны хангалтгїй байдал, 9 бодлогыг удирдан чиглїїлэх, хєгжїїлэх улсын болон хувийн байгууллагын чадавхи сул дорой байдал зэрэг болно. Нийгмийн їйлчилгээ їзїїлж чадахгїй байгаа улсын секторын зїгээс хийх їр ашигтай ажиллагаа дутагдалтай, бизнесийн хєгжлийн стратегийн бодлого зохисгїй, їйлдвэрлэлийн зохицуулалтгїй, хоцрогдсон загвар зэрэг нь єрсєлдєєнийг боомилон їйлдвэрлэлийн хїчин чадлаа бїрэн ашиглахад саад тотгор болсон байна. зах зээлийн эрэлт хэрэгцээний єєрчлєлтєд нэн эмзэг байдалд байна. 6. 1991-96 онд Монгол Улс макро эдийн засгийг тогтвортой байдлыг сэргээх, бїтцийн шинэчлэлтийг хэрэгжїїлэхэд анхаарлаа тєвлєрїїлсэн нь ноолуурын їйлдвэрлэлийг нэмэгдїїлэхэд хїчтэй тїлхэц болсон юм. Тєгрєгийн ханшийг 1992-1993 онд бууруулсан нь Монголын єрсєлдєх чадварыг нэмэгдїїлсэн ба їїний илрэл нь Ази, Европ, Хойт Америктай худалдааны шинэ харилцаа тогтоон гїнзгийрїїлсэн явдал юм. ЭЗХТЗ-ийн гишїїн бус орнуудын экспорт 10 хувиас 70 гаруй хувь болж єссєн байна. 1990-ээд оны эхэн їеийн дэлхийн эдийн засгийн таатай байдал ноолуур зэрэг тансаг барааны эрэлт хэрэгцээг нэмэгдїїлж, їнийг 186 хувиар єсгєж, Монгол Улсыг дэлхийн зах зээлд ороход аятай нєлєєлєв. 7. 1991-1996 онд мал бїхий айл єрхийн гишїїдийн жилийн дундаж орлого 16 ам. доллараас 32 ам. доллар болж хоёр дахин єссєн байна. Хєдєє аж ахуйн нэгдэл болон малыг хувьчилснаар їйлдвэрлэлийн арга єєрчлєгдєн сайжрав. Їнийн хяналтыг їгїй болгож бизнесийн орчинг сайжруулснаар гадаадын шууд хєрєнгє оруулагчдын сонирхолыг боловсруулах їйлдвэрийн салбарт татаж ажил эрхлэлт нэмэгдэв. Энэхїї эрэлт, зохицол нь їндэсний эдийн засагт ноолуурын эзлэх жинг нэмэгдїїлж, малчид болон їйлдвэрлэгчдийн орлогыг нэмэгдїїлэв. 8. Макро тївшингийн бодлого нь єсєлтийг дэмжих, ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлж, ядуурлыг бууруулах засгийн газрын . Дотоод єрсєлдєєн зах зээлийг байгуулахад шаардлагатай шаардлагатай анхаарал тавьж чадсангїй. 9. 1997 онд зогсолтын байдалд орж, Зїїн Азийн хямралтай зэрэгцэн эрс буурав. 1999-2002 онуудад гурван удаагийн дараалсан хахир хатуу євєл єсєлтийг улам сулруулав. Эдгээр хїчин зїйлїїд ноолуурын їйлдвэрлэлий їр ашиг , , тєрийн бодлого улам доройтуулав. 10. Ноолуурын їйлдвэрлэлийн бууралт нь ядуу єрхийн тоог нэмэгдїїлэв. 1993-2002 онд жил тутмын ноолуурын 1500 тонноос 2700 тонн, ямаан сїргийн тоо толгой 6,1 саяас 9,1 сая болон єссєн нь урт хугацааны тогтвортой байдалд муугаар нєлєєлєв. 1999-2002 оны хатуу ямаан сїргийн тоо 1,9 сая гаруй /17,2 хувь/-аар хорогдож, їйлдвэрлэл 10 16,1 хувиар буура . 2002 онд малтай єрхийн 69,1 хувь нь ядуу ба энэ їзїїлэлт 1999 онд 58,5 хувь байв. Энд малчин єрхийн тооноос хасагдаж нэн ядуу болсон хїмїїс ороогїй болно. Тулгамдаж буй асуудлууд 11. байгаль орчны тогтвортой байдалд аюул уч . , , . Малын тоо толгойг єсгєж, газар зэрэг шийдвэрлэх зїйлсийг зохицуулалтгїйгээр ашигласнаас бэлчээр , бэлчээрийн бїх нєєц бараг бїрэн хїрч, хєрсний элэгдэл, эвдрэл ихсэж, энэ бїхэн нь тухайн болон байгаль орчны заналхийлж байна. Худаг усыг ашиглах талаар тогтсон журам байхгїй, тэдгээрийн засвар їйлчилгээ муу хийгддэг зэрэг нь бууруулж, малчид худаг ус хайж хол газар хїргэдэг. Зах зээлийн їр ашиггїй байдл болон эрсдлийн стратеги байхгїй зэрг єнгєрсєн гурван жилийн цаг агаарын хїнд . 12. Бэлчээрийн газрын зохицуулах монголын єнєєгийн хууль зїй болон засаг захиргааны механизмын талаар тєв болон орон нутгийн засаг захиргаа ойлголт муутай, энэ нь хуулиудыг хэрэгжїїлэх чадавхи байхгїй байх нь олонтаа тохиолдож байна. 1995 оны Газрын тухай хуулиар орон нутгийн засаг захиргаанд бэлчээрийн газрыг зохицуулах эрх олгосон. Хууль ёсны бїрэн эрхээ тодотгож, чадавхийг бэхжїїлэх оролцоо, орон нутгийн засаг захиргаа, орон нутгийн малчдын нєхєрлєлїїдтэй хамтран бэлчээрийн асуудлыг зохицуулах боломжтой. 13. Тус орны олон газарт бэлчээр ашиглалт худаг, устайгаа нягт холбоотой байдаг. Гэхдээ, энэхїї чухал дэд бїтцийн ихэнхи нь голчлон засвар їйлчилгээ байхгїйн улмаас ажиллагаагїй байна. Зєвхєн бороо хуртай їед ашиглах боломжтой бэлчээр бага ашиглагдаж, ийм бэлчээр ашигладаг малчид ус элбэгтэй газар руу нїїдэг. Ихэнхи газруудад услалтын тоног тєхєєрємж хэрэглэх эсэх нь сайн дурын асуудал болж байна. Иймээс худаг усны тоног тєхєєрємжийг сайжруулах, засвар їйлчилгээ хийхэд зориулсан хєрєнгє оруулах хийгдэхгїй байна. Худаг хомсдолтой байгаагаас ажиллаж байгаа худгуудын ачаалал хэт ихсэж, нєгєє талаас орон нутгийн засаг захиргаа худагт засвар їйлчилгээ хийх хєрєнгє хомс байгаа нь орон нутгийн засаг захиргаа засвар їйлчилгээ хийсэн худгийн ашиглалтын тєлбєр авах хэрэгцээ шаардлага гарч ирж байна. Бэлчээрийг їр ашиг багатай ашиглаж байгаа нь зарим талаар худаг байгаа эсэхтэй холбоотой. Шинээр худаг барих, тїїгээр ч барахгїй хуучин худгийг засч сэлбэх нь тэнд олон тооны мал цугларч, урьд нь євлийн улиралд ашигладаг байсан нєєц бэлчээрийн газрыг сїйтгэдэг болохыг олон баримт нотолж байна. 14. , алчид онголд хаана ч байхгїй хамгийн бага татвар тєлж байгаа юм. алчид ямар нэгэн орлого олсон тухай 11 мэдээлдэггїй тул орлогын татвар тєлдєггїй . 2002 оноос малын толгой тутамд ногдуулсан татвар авах ажил эхэлсэн . , хотод амьдардаг ихэнхи хїмїїс тун єчїїхэн татвар тєлж байгаа юм. Тїїнчлэн, малчдын хїїхдэд татварын онцгой хєнгєлєлт їзїїлдэг ба энэ нь малчин бус монголчуудад олгогдохгїй хєнгєлєлт юм. Бусад орнуудад ус, бэлчээр ашиглах эрх буюу газар ємчлєлийн болон хєрєнгийн татвар зэрэг Монголын малчид нєєцийг чєлєєтэй, зохицуулалтгїй ашиглаж байгаагаас хавигїй их єндєр тєлбєр тєлнє. 15. онголын ноолуурын ширхэг нь улам бїр бїдїїрч байна. Ийнхїї ноолуурын ширхэгийн бїдїїрч байгаа нь Монголын ноолуурын ихээхэн хувь єндєр їнэтэй хувцас їйлдвэрлэхэд ашиглаж болохгїй гэсэн їг. Энэ нь їйлдвэрлэлийг хєгжїїлэхэд хамгийн гол саад тотгор болж буй хїчин зїйл юм. Чанар сайтай ноолуур дэлхийн зах зээл дээр ердийн їнээс 30-40%-иар дээгїїр їнээрзарагддаг бол монголын бїдїїн ноолуураас малчид 2001 онд 16 сая ам. доллар буюу малтай єрх бїрийн орлого дунджаар 20%-иар буурсан байна. Тїїхээс їзвэл монголын малчид нэлээд сайн чанарын ноолуур їйлдвэрлэдэг байсан боловч єнгєрсєн арван жилд малчид ноолуурын чанарт бус малын тоонд анхаарсны улмаас монголын ноолуурын чанар муудсан байна. Монголын ноолууран бїтээгдэхїїний дэлхийн зах зээлд єрсєлдєх чадвар нь гагцхїї ноолуурын чанараас шалтгаална. 16. Засгийн газрын явуулж буй ноолуурыг хамгаалах бодлого нь боловсруулалтын хєгжилд саад болж байна. Засгийн газрын бодлого 1994 оноос дотооддоо ноолуур боловсруулах їйлдвэр байгуулах, эхлээд экспортыг хориглох, 1997 оноос хойш тїїхий ноолуурын экспортод татвар ногдуулсан нь эрэлтийг гажуудуулж, контрбандыг єєгшїїлсэн хэрэг болов. Ноолуурын кг тутамд 4000 тєгрєгийн татвар ногдуулан экспортлож байсан нь эдийн засгийн бэрхшээлтэй їед малчин айл єрх болон экспортод сєргєєр нєлєєлж, энэ нь ноолуурын єртгийн 35%-хїрч байв. Татвар нь нэмїї єртгийг нэмэгдїїлээгїй, 1997 онд экспортод ноолууран бїтээгдэхїїний 18% байсан бол 1998-2002 онд 17% болов. Ерєнхийдєє татвар нь ноолуурын экспортод дарамт болж, ноолууран хувцасны экспорт нь тїїхий болон цэвэрлэсэн ноолуурын экспортын бууралтын зєрїїг нєхєж чадахгїй болов. 17. Їїний зэрэгцээ, экспортын татвар нь , засгийн газарт єртєг зардал ихтэй . Ноолуураа албан ёсоор экспортлох талаар хїсэлт гаргах захиргааны зардал єндєр, 2001 онд татвараас орсон орлого нь улсын орлогын 0,01%-иас ч бага байв. Энэ татвар нь ихэвчлэн Улаанбаатарт байрладаг боловсруулах їйлдвэрїїдэд туслах, тїїхий ноолуурыг дэлхийн зах зээлийнхээс доогуур їнээр авахад чиглэсэн юм. Їнэн хэрэгтээ энэ нь орлогыг монголын нийгмийн хамгийн ядуу, хамгийн эмзэг хэсэг болсон малчдаас боловсруулах їйлдвэрїїдэд шилжїїлсэн явдал байв. Дунджаар 1996-2001 онд малчдаас боловсруулах їйлдвэр болон худалдаачдад шилжїїлсэн экспортын татвар нь 72 сая ам доллар болов. 12 18. Тєр боловсруулах дэд бїтцийг байгаагаараа дамжуулан їйл ажиллагаанд нь оролцсоор байгаа нь їйлдвэрлэлд муу нєлєєтэй. Гол чухал боловсруулах дэд бїтцийг тєр эзэмшиж байгаа нь боловсруулагчдын ашиг сонирхолын тулд єєрийн бодлогыг нэвтрїїлэх їндэстэй байж болох юм. Їндэсний ноолуурын бодлого нь гол тєлєв улс тєр-эдийн засгийн хандлагатай, бодлогыг боловсруулагчдын талд ашигтай байлгаж, монголын харьцангуй давуу талд анхаарал тєвлєрїїлэх орчныг буй болгоход бага анхаарах хандлагатай байдаг. 19. Монголын боловсруулах компаниуд єєрсдийн єрсєлдєх чадвараа алдаж байна. Бїтээмжийн нийт тївшин сайжраагїй, хєдєлмєрийн єртєг зардал єндєр, цахилгааны хангамж найдваргїй, техникийн ур чадвар муутай, татварын бус захиргааны саад бэрхшээл, хятадын талаас тээврийн зардлыг нэмэгдїїлж байгаа зэрэг нь єрсєлдєх чадварт муугаар нєлєєлж байна. 20. Ноолуур борлуулах талаар хїчин тєгєлдєр ямар нэг гэрээ хэлэлцээр байхгїй, бїх боловсруулаагїй ноолуурын 80% -ийг айл єрхєєс шууд худалдан авч байгаа нь їйлдвэрлэлийн салбарт бїтээгдэхїїн худалдан авах босоо тогтолцоо нэвтрїїлэх оролдлогод саад болж байна. Захиргаадалтын эдийн засгийн тогтолцоо нуран унаснаар їйлдвэрлэл-нийлїїлэлтийн зах зээл зохион байгуулалтгїй болж, борлуулагчид їнийн тодорхой мэдээлэл, малын тоо, їйлдвэрлэл, нийлїїлэлтийн арга ажиллагааны талаар мэдээлэл хомс байна. Монголд ноолуурын ганц томоохон зах болох "Цайз" зах нийслэл Улаанбаатар хотод байдаг ба энэ нь бїсийн їйлдвэрлэлийн тєвїїдээс 600-1000 км оршино. Иинхїї ихэнхи малчид ноолуураа гэрээсээ эсвэл орон нутгийн албан бус зах дээр, нийслэлд худалдан авч буй їнээс 10-45%-ийн хямд їнээр борлуулж байна. Малтай єрхийн 67,5 хувь нь болох хєдєєгийн ядуу айл єрхїїд ийнхїї ихээхэн хохирч байна. 21. Монголд ноолуур борлуулах єнєєгийн ихэнхи аргууд нь єртєг зардал ихтэй, цаг хугацаа их шаардсан ажил юм. Борлуулалтыг дэмжсэн хууль зїйн болон байгууллагын зохистой арга хэмжээнїїд, ялангуяа ил тод, хїчин тєгєлдєр байх гэрээ хэлэлцээр хийх журам байхгїйгээс борлуулалтын тєлєєлєгчийн хооронд хамтын ажиллагаа, стратегийн холбоо байгуулахад бэрхшээл учирч байна. Єнєєгийн байгаа бїтцээр эдийн засгийн давуу талыг бїрэн дїїрэн хїртэж чадахгїй. Малчидтай шууд худалдаа хийхийг оролдсон Монголын боловсруулах їйлдвэрїїдийн оролдлого амжилтгїй болов. Энд албадах, шахах механизм байхгїй, малчид нїїдэллэдэг, нэг газар цєєн малчид байдаг тул зохион байгуулахад бэрхшээлтэй юм. 22. Мал аж ахуйн салбарын аюулгїй байдлыг хангах сїлжээ болон энэ талын тєрийн бодлого хэрэгтэй байгааг мэдэрч байна. Тєрийн зїгээс ноолуурын їр ашигтай, єрсєлдєєнтэй їйлдвэрлэлийг дэмжихэд чиглэсэн зах зээлийн байгууллагуудыг дэмжих ажил хангалтгїй байна. Тєрийн байгууллагууд зах зээлийг боловсронгуй болгох талаар анхаарахгїй, тєрийн бодлого хувийн секторын їїсэл , хєгжлийг дэмжих, їйлдвэрлэлийг сэргээх талаар зохистой ажил хийхгїй байна. Їїний зэрэгцээ, амьжиргааны баталгааг хангах одоогийн бодлого энэ салбарыг бїрэн урьдчилан хамгаалж чадахгїй байна. 23. Зах зээлийн доройтол, боловсронгуй биш байдал нь єрсєлдєх бїрэн 13 чадвартай монголын ноолуурын їйлдвэрлэлийн хєгжилд саад тотгор болж, їйлдвэрлэлийг їр ашиг муутай байдалд хїргэж байна. Шилжилтийн эхний їед ноолуур нь амьжиргааны баталгаа болж байсан бол энэ уналт шилжилтийн їе дэх тїїний їїргийг бууруулж байна. Энэ нь ядуурал єсєх, эмзэг байдал нэмэгдэх, орлогын тэгш бус хуваарилалт, улсын нєєцийг їр ашиг багатай ашиглах, байгаль орчинд сїйрэл їїсгэх, улс орны эдийн засгийн єсєлтийг сулруулахад хїргэж байна. Хэтийн тєлєв 24.Хэдийгээр дээр дурдсан дутагдал доголдол байгаа боловч ноолуурын їйлдвэрлэлийг єєдрєгєєр авч їзэх їндэслэл олон байна. Дэлхийн эдийн засгийн байдал сайжирч байгаатай уялдан ноолуурын эрэлт нэмэгдэх тєлєвтэй байна. Монгол Улс дэлхийн ноолуурын ямааны 25 орчим хувь буюу бараг 10 сая шахам ноолуурын ямаатай. Цаг агаар, газар нутаг нь ноолуурын ямааны аж ахуй эрхлэхэд сайтар зохицсон, малчид нь мал маллагааны уламжлалт туршлагатай, сайн чанарын ноолуурын їйлдвэрлэлээр нэр хїндтэй. Їїний зэрэгцээ гол єрсєлдєгч Хятад улс ямааныхаа тоо толгойн єсєлтийг хязгаарлаж эхэлсэн. 25.Монголын малчдын амьжиргааг сайжруулах, ядуурлыг бууруулах хамгийн сайн арга нь олон улсын їнэтэй харьцуулан малчдын борлуулах їнийг нэмэгдїїлэх явдал юм. Єнєєгийн зах зээлийн гажуудал орлогын ихэнхийг авч, салбартаа малчид алдагдалтай хоцорч байна. Иймд ноолуурын їйлдвэрлэлийг єндєр бїтээмжтэй, їр ашигтай, дэлхийн эдийн засагт єрсєлдєх чадвартай болгохын тєлєє тэмцэх нь чухал. Энэ нь урамшууллын систем бїхий хувийн хэвшлийг їйлдвэрлэлээ дээд зэргээр зохион байгуулж, ханган нийлїїлэлтийн системийг хєгжїїлж, зах зээлийн гажуудлыг эрс бууруулж худалдаа, борлуулалтыг їр ашигтайгаар зохион байгуулахаас шалтгаална. Энд мэдээллийг тїгээх, зохицуулалт, їйлдвэрлэлийн їйл ажиллагаанд оролцогчдын хоорондын хамтын ажиллагаа их чухал. Энэхїї стратегийн хэр амжилттай хэрэгжих нь малчид, боловсруулах їйлдвэрлэлийнхэн болон тєрийн байгууллага їйлдвэрлэлийн нєхцлийг бїхэлд нь сайжруулах, гадаадын хєрєнгє оруулалтыг татах, хамтын ажиллагааны їр ашиг болон эрсдлийг харилцан хуваалцах, эдийн засгийн тєлєєлєгчдийн хоорондын зохицуулалтыг сайжруулах, харилцан їр ашигтай хэвтээ ба босоо интеграцийг хєгжїїлэх зэргээс шалтгаална. 26. Энэхїї баримт бичигт Монголын ноолуурын їйлдвэрлэлийн бїтэц, удирдлага, зохион байгуулалтыг тал бїрээс нь хянан їзэж, тїїний їйлдвэрлэл, борлуулалт, єрсєлдєх чадварыг сайжруулах стратегийн уялдаа холбоог авч їзэв. Ноолуурын їйлдвэрлэлийн хангамжийн агент хэрхэн хамтын їр ашгийг буй болгох, хамтын ажиллагааг гїнзгийрїїлснээр єрсєлдєх давуу талыг олж авах талаар энэ баримт бичиг авч їзэх юм. Мєн їндэсний бодлого ноолуурын їйлдвэрлэл, маркетингийн системийн талаархи їйлдвэр болон компанийн бодлого, малчид болон хєдєєгийн олон нийтэд хэрхэн нєлєєлж байгаа талаар авч їзнэ. Хувийн болон улсын сектор, тухайлбал хандивлагч байгууллагууд ноолуурын їйлдвэрлэлийг жинхэнэ єрсєлдєєнт салбар болгоход чиглэсэн їйл ажиллагаа болон бодлогыг санал болгож байна. Мєн зах зээлийн борлуулалтыг зохицуулах, хуримтлал буй болгох, тїїнийг єргєжїїлэх талаар анхааран авч їзэх болно. 14 27.Шилжилтийн їеийн эдийн засгийн дунд їед їр ашигтай маркетингийн систем зохион байгуулахад тохиолдох бэрхшээлїїдийг дутуу їнэлж болохгїй. Монгол Улс болон бусад шилжилтийн эдийн засагтай орнууд улсын болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудын хоорондын ажлын уялдаа холбоог сайжруулах, стратегийн чиглэлийн талаархи тодорхой мэдэгдэл, хамгийн чухал нь мэдэгдэхїйц, хэмжиж болохуйц їр дїнд хїрэхэд чиглэсэн єргєн хїрээтэй єєрчлєлт хийж байна. 28.Баримт бичигт ноолуурын бодлого ба зах зээлийн орчинг сайжруулснаар хїрч болох хэмжиж болохуйц їр ашгийг заах болно. Энд боловсруулаагїй ноолуурын їйлдвэрлэлээс ноолууран бїтээгдэхїїнийг экспортлох хїртэлх бїхэл бїтэн дамжлагууд, їйлчилгээ, малчдын мэдээллээс эхлээд ноолууран бїтээгдэхїїний эцсийн хэрэглэгч хїртэлх їйлдвэрлэлийн менежментийн бїхий л асуудлуудыг авч їзсэн болно. Энд їйлдвэрлэлийн орлогыг нэмэгдїїлэх, зардлыг бууруулах, нєєцийг їр ашигтай хуваарилах зэрэг хамтын чармайлтаар хийх єєрчлєлт хийх амин чухал асуудлуудыг тодорхойлоход анхаарлыг хандуулна. Зєвлємж 29. Монгол Улс дарааийн арван жилд сайн чанарын ноолуурын хангамжийг тогтвортой нэмэгдїїлэх нєєц боломж байна. Хангамжийг нэмэгдїїлэх боломж нь Засгийн газрын хєгжлийн стратегид эдийн засгийн суурийг хєгжїїлэх, ядуурлыг бууруулах талаар заасан бїрэлдэхїїн хэсэгт багтах юм. процессийг їр ашиггїй болгож буй бїтэц зохион байгуулалтын болон маркетингийн загварын нарийн тєвєгтэй байдлыг шийдэх стратеги боловсруулах нь нарийн тєвєгтэй асуудал юм. Эдгээрт: газар, ус зэргийн ємчлєл, эзэмшлийн асуудлыг зохицуулах хуулиудыг сайжруулах асуудал орно. 30.Монголын одоогийн хууль зїйн болон засаг захиргаанаас бэлчээрийн газрын асуудлыг зохицуулах механизм учир дутагдалтай тул оршиж буй бэрхшээлтэй асуудлыг шийдвэрлэнэ гэхэд їнэмшил багатай байна. Иймд їїнийг зохицуулах хамгийн сайн арга нь малчдад газар эзэмших эрхийг нь олгох явдал юм. Нїїдлийн аж ахуй зонхилсон оронд газар хувьчлал нь хамгийн маргаантай асуудал юм. Энд зах зээлийн эдийн засагт суурилсан газар ашиглалтын тєлбєр болон газрын татварын асуудлыг боловсруулан батлуулах явдал. Малын тоо толгой хэт олшрохоос сэргийлэх ажлыг тїргэн хэрэгжїїлж болох арга нь малын толгойн тоонд татвар ногдуулдагийг єєрчилж, хонин толгойд шилжїїлсэн тэжээлийн нэгжээр тооцох арга болон бусад шударга арга зїй хэрэглэх. Ийм татвар нь сїргийн хэмжээ, бїтцийг зах зээлийн хандлагатай бодитойгоор тодорхойлох, малын гаралтай єргєн хэрэглээний барааны эрэлтийг тодорхойлоход ач тустай. Газар эзэмших тухай хууль, эсвэл малын тоо толгойд татвар ногдуулах хуульд єєрчлєлт оруулснаар малчдад хєрєнгєє нэгтгэн мал аж ахуй эрхлэх илїї їр ашигтай технологиор ажиллах їїрэг ногдуулж болох юм. 31. Урьд нь худагаар хангах, худаг гаргах ажлыг тєрєєс хариуцдаг байсан. Энэ чиглэлээр улсын болон хувийн нєхєрлєл буй болох хандлага буй болж байгааг дэмжих нь чухал. Їндсэн хуульд зааснаар худгийн асуудал орон нутгийн засаг захиргааны хариуцах ажил. Гэхдээ, худгийг ашиглах, засвар 15 їйлчилгээ хийх талаархи "Говийн бїсийн санаачлага"-ын туршлагаас їзэхэд хэрэв цєєн тооны хїмїїс хэрэглэх хязгаартай байхыг зєвшєєрвєл малчид тєлбєр тєлєх сонирхолтой байна. Бусад аймгууд энэ туршлагыг ашиглан, тєрийн болон бусад хандивлагч байгууллагын дэмжлэгтэйгээр ийм улс болон хувийн санаачлагаар худаг барих нь зїйтэй. Ийм маягаар улсын хэмжээний ажил нь бэлчээрийг сайжруулах, мал аж ахуйн менежментийг сайжруулахад тїлхэц єгєх болно. 32.Услалтын тоног тєхєєрємж ашигласны хураамж авснаар орон нутгийн засаг захиргааны орлого нэмэгдэж, малчдын тоног тєхєєрємж сайжирч, шинээр їїсч буй худаг засварын нєхєрлєлїїдийг бэхжїїлж, засвар їйлчилгээний сургалт зохион байгуулах зэрэгт ашиглаж болох юм. Худгийн хэрэгцээ их байгаа, энэ чиглэлийн їйлчилгээний хєлсийг тєлєх сонирхолтой байгаа нь инженерїїд, гэрээлэгч талууд болон бусад їйлчилгээ їзээлэгчдэд шинэ ажил гарах болно. Уст цэгийн судалгааг бїрэн хийж дуусган тєлбєрийн систем бїрэн нэвтрэх хїртэл хугацаанд шинэ гаргах худаг малчдад малаа єсгєх, байгалийн бэрхшээлийг даван туулах боломж олгоно. 33.Мал маллахад эрсдэлгїй байна гэж їгїй. Цаг агаар муудах нь ноолуурын їйлдвэрлэлд тулгардаг хамгийн том эрсдэл. Їйлдвэрлэлийн єнєєгийн зохион байгуулалтын бїтэц, їйлдвэрлэлийг эрхлэн хєтєлж буй арга, їйлдвэрлэлийн болзошгїй эрсдэл, тїїнийг бууруулах арга замын талаар тєр захиргааны байгууллага болон хїн амын дийлэнхи хэсэгт тодорхой танилцуулах. Жишээлбэл, нэмэгдэл тэжээл нь мал хорогдолыг бууруулна. Газар ашиглалтын тєлбєр ногдуулах нь тэжээлийн тогтвортой зах зээлийг хєгжїїлэх боломжийг нээж болох юм. Малын тэжээлээр хангах ажлыг хувийн хэвшил єрсєлдєєний їндсэн дээр хийснээр шинэ зах зээлийг хєгжїїлж, ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх боломж нээгдэнэ. Хамтын ажиллагаа нэмэгдэж, мэдээлэл солилцож, малчдын хоорондын їйл ажиллагааг зохицуулснаар эрсдэлийг даван туулах арга барил сайжирч, єнгєрсєн 3 жилийнх шиг хїнд бэрх їеийн дараа богино хугацаанд сїргийг нєхєн сэлбэж чадах юм. 34.Монголын малчдын нїїдэлчин амьдралын хэв маяг, мал маллагааны арга барилтай холбоотой мэдээллийг хуримтлуулахад бэрхшээлтэй, даатгалын хєтєлбєрийн урамшуулалын талаар хангалттай туршлага болон мэдээлэл хомс зэрэг нь Монгол Улсад даатгалын тогтолцоог хєгжїїлэх ажлыг нэн бэрхшээлтэй болгож байна. Гэхдээ индекс дээр суурилсан малын даатгал хийхэд чиглэсэн туршилт нь эрсдэлийг даван туулахад чиглэсэн даатгалыг нэвтрїїлэх нааштай эхлэл болов. Малын даатгалын нь Дэлхийн Банкны дэмжлэгтэйгээр, улсын болон хувийн хэвшлийн санаачлага дээр їндэслэсэн, эрсдэлийн индекс боловсруулж, тїїний їндсэн дээр даатгалын хувийн компаниуд ган болон цаг агаарын нєлєєлєлєєс їїдсэн эрсдлийн їед малчдад даатгал олгох явдал юм. Чанарын талаархи зєвлємж 35. Чанар сайжруулах ажлыг амин чухал нь сїрэг сайжруулах хєтєлбєр юм. Нэлээд нааштай эхлэлїїд байгаа боловч уг ажлыг бїсийн тєвїїдэд улам єргєжїїлэх хэрэгтэй. Энэ ажилд їлэмж хэмжээний мєнгє шаардлагатай ба одоогийн тєсєєлж байгаагаас илїї єргєн хєтєлбєр хийх хэрэгтэй. Малчид худалдан авах боломжтой, чанар сайтай уханаар хангах хэрэгтэй. 16 36. Монголын ноолуурын їйлдвэрлэлийг сайжруулахад шилэн сонголт хийх зорилгоор, гадаадаас ухна авахгїйгээр, дотоодоос хэрэглэх удамшил зїйн материал хангалттай байна. Монголд сайн чанарын ноолууртай хээлтэгч хангалттай байна. Нийт ямааны 47% орчим нь эм ямаа байгаа ба тїїний 20-25% нь сайн чанарын ноолуурын ямаа байна. Нийт ямаан сїргийн ноолуурын чанарыг сайжруулахад гадаад орноос ямаа авчрахгїйгээр єєрийн орны ямаан сїргээс шилэн сонгосон шилмэл ямаагаар сайжруулах бїрэн боломжтой гэж олонхи эрдэмтэд їзэж байна. 37. Малчид єєрсдєє зохион байгуулж болох ямаан сїргийн їржлийн хєтєлбєр боловсруулах явдал нэн чухал байна. Малчид худалдан авахуйц ухнаар хангах хэрэгтэй байна. Энэ ажлыг хувь хїмїїсийн санаачилга, эсвэл хувийн хэвшил болон их сургууль, эрдэм шинжилгээний тєвїїд, хандивлагчдын дамжлэгээр хийх хэрэгтэй. 38. Ноолуурын чанар нь малын удамшил зїй, байгаль орчны хослол юм. Монголын ноолуурын чанарыг сайжруулах арга зам нь сїргийн шилэн сонголт, удамшил зїйн хамгийн дээд зэргийн чанар, болон ашиг шим сайтай удмыг сонгон сайжруулах явдал юм. Їїний тулд улсын болон хувийн хэвшлийнхний хамтын ажиллагааг сайжруулах замаар сїргийг сайжруулах хєтєлбєрийг санхїїжїїлэх, чанарыг сайжруулахад хєрєнгє оруулсан малчдын урамшуулал буй болгох. Хууль зїйн орчныг сайжруулснаар шинэ зїйлийг санаачлах хамтарсан компанийн гэрээ хэлэлцээр, нєхєрлєл байгуулахыг урамшуулах. Ноолуурын зэрэглэл тогтоосноор бїтээгдэхїїний чанарын ялгааг тогтоож, ингэснээр малчид болон їйлдвэрлэгчид їйлдвэрлэл худалдаа, чанар ба їнийн хамгийн зохистой харьцааг тогтоох болно. 39. Сїрэг сайжруулах хєтєлбєрт мал заазлалтын хєтєлбєр заавал дагалдах ёстой. Иймд цєєн малтай малчид зєв зохистой заазлалтын арга барилын талаар сургалтад хамрагдах ба олон малтай малчид заазлалтын талаар мэдлэгтэй байгаа. Ноолуурын чанар муудах нэг шалтгаан нь ноолуурын ямааны дундаж нас єндєр байх явдал. Хэрэв эрдэмтэд хєгшин ямааны бїдїїн ноолуур,нарийн тансаг зєєлєн ноолуурыг ялгаж эхэлбэл зах зээл аяндаа цаашид їїнийг ялгах болно. Ноолуурын нарийныг сайжруулах бодлогын бусад асуудлууд, тухайлбал 3-4 наснаас дээш ямаанд татвар ногдуулах зэрэг санал монголд яригдаж байна. Гэхдээ эдгээр асуудлаар бодлого боловсруулахад нэн бэрхшээлтэй бєгєєд зах зээл єєрєє зохицуулах бизээ. Эрэлт хэрэгцээ ба єрсєлдєх чадвар 40. Ноолуур зэрэг тансаг бїтээгдэхїїний эрэлт хэрэгцээ их тул энэ чиглэлийн їйлдвэрлэл ашиг орлого ихтэй. Монгол Улс хятадын тїргэн хєгжиж буй ноолуурын їйлдвэрлэлтэй газар нутгийн хувьд ойр, байгаа нь тээврийн зардал бага тул хятадад бэлэн, хямд бїтээгдэхїїн нийлїїлж байна. БНХАУ Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишїїн болсоноор монголын ноолуурын эрэлт хэрэгцээ єсєн нэмэгдэж болох юм. Хятад улс эцсийн бэлэн бїтээгдэхїїний шинэ зах зээл олох ихээхэн боломжтой тул ноолууран бїтээгдэхїїний эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэх нь дамжиггїй. Хэрэв ноолуурын худалдааны бодлогод оршиж буй гажуудлыг бууруулбал Монгол Улс ноолуурын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж буй 17 давуу талыг ашиглах боломж байна. Борлуулалтын бэрхшээлийг шийдвэрлэхэд худалдааны бодлого, шийдвэр, Дэлхийн худалдааны байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагууд шийдвэр, хєдєєгийн болон бїсчилсэн хєгжлийн бодлого энэ салбарын єсєлтийг тїргэтгэхэд нэн чухал болж байна. 41. Экспортын хориг болон татвар нь нийлїїлж буй ноолуурын чанарт муугаар нєлєєлж байна. Тухайлбал, бїтээгдэхїїний чанарыг їл харгалзан бїгдийг нэг ижил, хямд їнээр авч байгаа нь бїтээгдэхїїнийг чанараар ангилах гэсэн боловсруулагчдын урамыг хугалаж байна. Эхний їед ашигтай байсан боловч чанар болон ашгийн тївшинг хайхрахгїй орхисноор їйлдвэрлэгчдийг хохироож багаа юм. . 42. Монголын ноолуур борлуулагч, їйлдвэрлэгчдийн гол зорилго нь дэлхийн зах зээлд гарах явдал. Єнгєрсєн жилїїдэд дотоодын боловсруулах їйлдвэрїїд нэлээд єсч хєгжив. Гэхдээ ханан нийлїїлэлтийн асуудал бэрхшээлтэй хэвээр бєгєєд їнэ тогтооход Засгийн газар їе їе оролцож, саад учруулж байна. Дотоодын боловсруулагчид болон малчид, эсвэл гадаад зах зээл болон Монголын ноолуур їйлдвэрлэлийн хоорондын стратеги холбоо байгуулах асуудлуудыг дэмжихэд чиглэсэн хууль зїйн орчин болон зохицуулах їйл ажиллагааг боловсронгуй болгох нь ашигт ажиллагааг сайжруулах бєгєєд боловсруулагчдад тїїхий эдээр хангах зарим баталгаа єгєх зэрэг їйл ажиллагаа байж болох юм. Экспортын татварыг їгїй болгож, тєрийн ємчинд байгаа боловсруулах їйлдвэрїїдийг хувьчлах нь їйлдвэрлэлийн їйл ажиллагаагсайжруулах, эрэлт хэрэгцээ, болон боловсруулах їйл ажиллагааны талаар шийдвэр гаргахад тєрийн зїгээс оролцох оролцоо багсах юм. 43. Ноолуурын їйлдвэрлэлийн єрсєлдєх чадварыг сайжруулж, єєрчлєлт шинэчлэлийг хийхэд дараахь їндсэн дєрвєн асуудлыг засгийн газар болон бусад хувьцаа эзэмшигчид харгалзан їзэх хэрэгтэй. Їїнд: Чанар, технологи, ур чадвар, зах зээлд гарах арга зам. Ноолууран материалын хандлага, технологи, улирлын загвар, єнгє, мєн юуны ємнє ноолууран бїтээгдэхїїний талаар гэрээ хийсэн компаниуд, тэдгээрийн хэрэгцээ, шаардлага зэрэг ноолуурын їйлдвэрлэлийн нийт зах зээлийн мэдээлэл /зєвхєн мєлчдад бус/-ийг сайжруулах. Энэ салбарын їйлдвэрлэлд чанарын хяналтын тогтолцоо, хялгасыг ялгах ажиллагааг сайжруулах, ээрмэлийн чанарыг сайжруулахын тулд ээрэх тоног тєхєєрємжийг ашиглах зэрэгт сайтар анхаарах. Эцсийн бїтээгдэхїїн хийх чадавхи муутай байгаа тул гадаад орноор хийлгэж болох юм. Гэхдээ чанарын хяналтыг алдаж болох юм. Вертикал интеграцчилал ба хангамжийн сїлжээний холбоо 44. Хээнцэр тансаг бараа худалдан авагчид таарч тохирсон сайн чанарын бараанд мєнгєє зарцуулахыг хїсдэг. Бїх хээнцэр тансаг бараа їйлдвэрлэдэг їйлдвэрїїдийн амжилт нь байнга сайн чанарын бараа їйлдвэрлэдэгт оршино. Їїнийг Монголын ноолуурын їйлдвэрлэл єєрийн їндсэн зорилго болгох хэрэгтэй. Иймээс ноолуурын їйлдвэрлэлийн бїх їйл явцад оролцогчдод чанарыг хамгаалах баталгаа буй болгох нь чухал. Нийт сїргийн чанарыг сайжруулснаар Монголын ноолуурын чанарыг їлэмж сайжруулах болно. Чанарыг єргєн далайцтай сайжруулах хєтєлбєрт их єртєг зардал ба цаг хугацаа их шаардагдана. Энд нэгдсэн, хоршсон хандлага шаардлагатай. 18 Хєтєлбєрийг хєгжїїлэхэд олон нийтийн болон хандивлагчдын дэмжлэг хэрэгтэй. Їїний зэрэгцээ, боловсруулах їйлдвэр хїмїїс чанарын талаар мэдээлэл єгч байх зорилгоор чанар шалгах, зэрэглэл тогтоох хувийн їйлчилгээ буй болгох явдлыг дэмжих хэрэгтэй. 45. Бизнесийн їйл ажиллагааг сайжруулах урьдчилсан нєхцєл нь бизнесийн їйл ажиллагаа, їйлдвэрлэлийн шат, дамжлага бїрийн хэрэгцээ шаардлага зэргийг їйлдвэрлэлд оролцдог бїх тєлєєлєгчид сайн мэдэх явдал юм. Бараа борлуулалтын єдєрлєгийн ажиллагаа, їзэсгэлэн худалдаа нь малчид болон їйлдвэрлэгчдийн хоорондын харилцааг сайжруулах ач холбогдолтой гэж ийм ажиллагаанд оролцогчид дїгнэсэн байна. Оролцогчид бараа худалдан авахаас илїї бизнесийн ажиллагааны талаар ил тод мэдлэг, мэдээлэл олж авахыг сонирхож байв. Цаг хугацааны явцад энэ харилцаа улам сайжирснаар зах зээлд ач тусаа єгч, урт хугацааны тєлєвлєлтийн эрсдэл буурна гэдэгт оролцогч малчид болон їйлдвэрлэгчид итгэлтэй байна. Ялангуяа їйлдвэрлэгчдэд мэдэгдэхїйц їр ашигтай болсон байна. Тухайлбал, їйлдвэрлэлийн ємнєх шат дамжлагын талаар ойлголтоо нэмэгдїїлж борлуулалттай холбоотой ажиллагаанд оролцож хяналт тавих, баг болон ажиллах санаа зэрэг болно. 46. Вертикал интеграцчилал нь малчдын їлэмж хэсэг болон боловсруулах їйлдвэрийнхний асуудлыг шийдвэрлэж болох ба ноолуурыг шууд ба шууд бусаар борлуулах ажил цаашид їргэлжлэх тєлєвтэй байна. Малчид болон худалдаа эрхлэгчдийн хувьд хадгалах болон тээвэрлэлтийн тоног тєхєєрємжийг сайжруулах явдал нэн чухал байна. Ноолуур худалдан авах ид ажлын їеэр агуулахтай байх нь борлуулагчид болон худалдан авагч аль алиных нь хэрэгцээнд нийцэж байгаа юм. Энэ нь тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулна. Урьдын хуваарилалт, борлуулалтын їед агуулахын хэрэгцээ бага байсан бол малчдтай босоо тэнхлэгийн хамтын ажиллагаахєгжиж эхлэхэд агуулахын хэрэгцээ ихсэж байна. 47. Їїний зэрэгцээ хангамжийн їйлчилгээг хєгжїїлэх шаардлага тулгарч байгаа ба энэ нь малчдад барааны агуулах, жигнэх, зэрэглэл тогтоох тоног тєхєєрємж, тїрээсийн їйлчилгээ, мєн зохион байгуулалттай тээврийн хэрэгсэл зэргээр їйлчилгээ їзїїлнэ. Ийм тєрлийн бизнесийн їйлчилгээ їзїїлэх хууль эрх зїйн зохицуулалтыг сайжруулах явдал нэн чухал болж байна. 48.Эдгээр бэрхшээл байгаа боловч малчдын хооронд стратегийн холбоо їїсэх хандлага гарч ирж байна. Босоо ба хэвтээ тэнхлэгийн хамтын ажиллагааг їр ашигтай хєгжїїлэх хууль эрх зїй, зохицуулалтын орчин буй болгох асуудлыг боловсруулах шаардлагатай. Монголд вертикаль интеграцчлалын ажиллагаа бїхий ноолуурын компани байхгїй ба Гадаадын хєрєнгє оруулалтын тухай хуулинд ийм хэлбэрийн хєрєнгє оруулалтыг зєвшєєрєх эсэх нь тодорхойгїй байна. Тїїнчлэн мал сїрэг гадаадын эзэмшилд байхтай холбоотой асуудлыг Монгол Улсын хууль тогтоомжинд тодотгох хэрэгтэй. 49.Ноолуур їйлдвэрлэлийн агентуудын хооронд стратегийн холбоо хєгжїїлэх нь зїйтэй юм. Нїїдэлчин мал аж ахуй эрхэлж буй малчидтай худалдаа болон тоног тєхєєрємж хамтран эзэмших талаар албан ёсны гэрээ байгуулах нь бэрхшээлтэй 19 юм. Албан ёсны харилцаанд асар их итгэл, нийгмийн хїчтэй нэгдэл нягтрал шаарддаг. Гэрээний їїргийг 50. Хєдєє аж ахуйн бїтээгдэхїїний борлуулалтын гэрээнд бїтээгдэхїї худалдах, худалдан авах эсвэл гэрээг санхїїжїїлэх ажлыг малчдын хоршооло гїйцэтгэх, ноолуурын їйлдвэрлэлд капитал хєрєнгє оруулах зэрэг асуудлуудыг хамрана. Гэрээний хамгийн бэрхшээлтэй асуудал нь эцсийн бїтээгдэхїїний їнэ байдаг. Хамгийн сайн арга нь гэрээнд їнийг зааж, зах зээлийн їнийн хэлбэлзлийг харгалзахгїйгээр хоёр тал энэ їнийг баримтлах явдал байдаг. Энэ нь худалдааны эрсдэлийг малчдаас їйлдвэрлэгчдэд шилжїїлж байгаа юм. Нєгєє арга нь зах зээлийн їнэд тулгуурласан їнийг тодорхой хэмжээнд тогтоох явдал. Нутаг дээрээ ба хїргэн єгч худалдах гэрээ нь малчдын хувьд єєрийн бїтээгдэхїїнийг баталгаатай борлуулалт бєгєєд їнийн талаар урьдчилан таамаглаж байх нь хэдийгээр санаандгїй их ашиг олохгїй ч їйлдвэрлэлийн дараагийн їе шатыг сайтар тєлєвлєх боломжтой. 51. Єнєєгийн тогтолцооны їед худалдааны агентуудын хоорондын гэрээг банкны системээр дамжуулан хийж болох ба банк нь орон нутгийн салбараараа дамжуулан зээлдэгчдийн талаар хангалттай мэдээлэл олж авна. Банкны зээл нь зээлдэгч болон банкны хооронд їргэлжлэх харилцаанд їїсэх ба банк зээлдэгчийн їйл ажиллагаанд хяналт тавина. Иймд орон нутагт банк нь ноолуурын худалдаачид болон малчдад зээл олгож байдгаараа энэ хоёрын "завсрын байгууллага" болж байна. Гэхдээ монголын гэрээний хїчин тєгєлдєр байдлыг бататгах, хууль эрх зїйн тогтолцоог сайжруулах, санхїїгийн байгууллагын ажиллагааны аюулгїй байдлыг хангах ажлыг ихээхэн сайжруулах шаардлагатай. бодлого, , амьжиргааны баталгааг хангах сїлжээ 52. Монголд ноолуурын худалдааг зохицуулж, дэмжлэг їзїїлдэг їндэсний болон хувийн 25 байгууллага байна. , . , . 53. Ноолуурын їйлдвэрлэлийн худалдааны бодлого нь ядуурлыг бууруулж, тогтворжуулахад чиглэсэн чухал бїрэлдэхїїн хэсэг болохыг Засгийн газар болон хандивлагч байгууллагууд хїлээн зєвшєєрсєн. Ноолуурын їйлдвэрлэлийн єсєлтийн потенциалыг ашиглахын тулд Засгийн газар зах зээлд тулгуурласан стратегийг хєгжїїлэх шаардлагатай ба энэ нь їр ашигтай зах зээлийг хєгжїїлэх боломж бїрдїїлнэ. Їйлдвэрлэлийн хєгжлийг сайжруулах їндэсний, хувийн болон хандивлагчдын санаачлага гарч байгаа боловч эдгээр санаачлагууд зохицуулалтгїй байна. Їндэсний бодлого дахь стратегийн холбоо, хандивлагчдын хєтєлбєр болон хувийн їїсгэл санаачлага хэрэгтэй байна. Засгийн газрын ноолуурын хєтєлбєрийн хянан сайжруулж, эдгээр 20 асуудалд анхаалаа хандуулж, Засгийн газрын зорилгыг тодотгох нь олон талт стратеги боловсруулахад нэн чухал. 2003 оны тєсєвт засгийн газрын бодлого, стратегийг сайжруулах талаар зарим дэвшил хийгдэж байна. 54. Гадаадын нааштай зах зээлийн нєхцлєєс тусламж дэмжлэг авахын тулд Монгол Улс дотоодын боловсруулах салбарын їр ашгийг дээшлїїлж, худалдаанд муугаар нєлєєлж байгаа татвар болон татварын бус гажуудлыг арилгах хэрэгтэй. Бодлогоос урган гарсан сургамжууд нь : Хятад улстай хийж буй худалдаанд зохиомол саад бэрхшээл учруулаагїй байх, їйлдвэрлэлийн зардал нь бодлогын улмаас сєрєг бус байх, боловсруулах їйлдвэрлэлийн салбар дахь тєрийн оролцоо єрсєлдєєнийг гажуудуулаагїй байх. Їїний зэрэгцээ засгийн газар ноолуурын салбарт, тухайлбал, боловсруулаагїй ноолуурын їйлдвэрлэлд гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт орж ирэх таатай орчныг бїрдїїлсэн байх . 55. Засгийн газар дэд бїтэц, малчдын боловсрол, малын эрїїл мэндийн їйлчилгээ, шинжлэх ухаан, технологийн ололтыг їйлдвэрлэлд нэвтрїїлэх, эрдэм шинжилгээ, судалгаа зэрэг нийгмийн їйлчилгээг хангах зэрэгт улсын хєрєнгє оруулалт хэрэгтэй гэдгийг Засгийн газар хїлээн зєвшєєрч байгаа. Гэвч засгийн газарт ноолуурын салбарт єєрийн бизнестэй, єєр бизнес байхгїй. Иймд татаас олгох, ноолуур боловсруулдаг, эцсийн бїтээгдэхїїн боловсруулдаг компанийг хамгаалах зэрэг нь зєвхєн хєрєнгийн нєєцийн їр ашиггїй їрж, хохирол учруулж байна. 56. Бїсийн худалдааны тєвїїдийг хєгжїїлж, дэд бїтцийг сайжруулах нь хєдєєгийн малчдын орлогыг нэмэгдїїлнэ. Энэ нь цєєн малтай єрхийн хоорондын стратегийн хамтрын ажиллагааг нэмэгдїїлэх, тїгээлтийн системийг їр ашигтай болгох юм. Хувиараа хорших журмаар хамтран ажиллах малчдын горизонтал интеграц нь тээврийн зардлыг бууруулах боломжтой ба малчид, агентуудын интеграцаар тээврийн зардлаа хамт тєлєх, малчдын орлогын баталгааг сайжруулах, їйлдвэрлэгчдэд ноолуур нийлїїлэхэд тохиолдох эргэлзээг бууруулна. 57. Малчид болон боловсруулагчдын тївшинд тєрєєс хувьцаа худалдах боломж олгож, ингэснээр хот хавийн олон малчид зэрэг їр ашиг багатай їйлдвэрлэгчид їйлдвэрлэлээс хасагдана. Амь зуулгын тєдий, орлого багатай, цєєхєн тооны малтай байхыг эрмэлзэгчдийн цєєн мєлтайгаа байх оролдлого нь тийм ч ухаалаг зорилт биш ээ. Энэ асуудлыг оновчтой шийдвэрлэх арга нь зарим єрхїїдэд илїї ахнаарч, тэдэнд орлогын єєр эх їїсвэр олж єгєхєд туслах явдал юм. Хэдийгээр ажил олоход бэрхшээлтэй боловч, хєдєє орон нутагт ажлын эрэлт их байна. Хєдєє орон нутагт орлогыг нэмэгдїїлэх асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд мал аж ахуйн салбарт дэмжлэг їзїїлэх чадвар бїхий, найдвартай аж ахуйн бус салбарыг хєгжїїлэх явдал юм. Ноолуурын їйлдвэрлэлийг илїї їр дїнтэй, ашиг орлого сайтай болгохын тулд дунд хугацаанд ч тэжээл їйлдвэрлэл болон тэдгээрийг дэмжих дэд бїтцийг хєгжїїлэхэд чиглэсэн шинэ ажлын байр буй болгох зэргээр эдийн засгийн хєгжлийг дэмжих нь чухал. . 21 58. Ноолуурын їйлдвэрлэл, борлуулалтыг сайжруулснаар хїмїїсийн амьдрал сайжруулах, ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх, амьжиргааны баталгааг улам сайжруулах, тєв рїї нїїх нїїдлийг бууруулах, хєдєєг ухаалгаар хєгжїїлэх, экспортыг хєгжїїлэх, оролгын тївшинг ихээхэн нэмэгдїїлэх ихээхэн боломж байгаа юм. Худалдааны таатай нєхцєл бїрдїїлэх явдал нь хїн амын тнэ хагасаас илїї хувийн амьжигааны тївшинг нэлээд хэмжээгээр сайжруулах болно. Formatted: Bullets and Numbering 22 1. , , ХЭТИЙН 1.1. C їе . 1993-1996 2 33,5- 71,2 . , 9,2- 16.8% . 1997-1998 1999-2000 2002 45.2 . 8.6%- . 1.2. 25%- їйлдвэрлэдэг 2 . 60 нийлїїлдэг . 2001 . , улсуудын 2000-2001 , (, , ) . 1-1: 1993-2002 ( ) 100.0 /р 90.0 аа 80.0 ар ллод. 70.0 60.0 м 50.0 /а тро 40.0 30.0 спк 20.0 Э 10.0 0.0 19 19 19 19 19 19 19 20 20 93 94 95 96 97 98 99 00 01 Ноолуур 2 period Mov.Avg. (Ноолуур) : ЇСГ, 2003 оны ажилтнуудын тооцоо 1.3. 3 , , дэлхийн зах зээлийн . , , . Монгол улсын аг дахь . 23 ШИЛЖИХ НЬ 1.4. 1990 тулгуурлаж . 1980- ( ) 23- 60- 90 . 1985 87% -, 12 % , 1% , 0.4% - . 76 % - -, 20% , 4% , 0,4% . дотоодын . 1.5. 1981-90 - 30%- , - . . , , , , , . , , , , , , . 1.6. , , , . . 1.7. 24- - 1990 - , , . 1.8. - п . 23 , 1997, . 24 1962 1991 д ах нь - . , , , , , . 24 . 1989-1993 , бодит 20 бу. , їйлчилгээний салбарын , 50%, 80 . 1.9. , . 1993-1994 , бодит орлого ба ь . Энэхїї єсєлт нь мал аж ахуйн салбартай ихээхэн холбоотой байсан. 1994 ДНБ 5 . 1994-2001 3.5 1990 15 . 1-2: ба ын 1-3: - , 1990-2001 1996-2001 15.0 30 10.0 20 5.0 % % 10 0.0 19 19 19 19 20 20 0 -5.096 97 98 99 00 01 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 -10.0 -10 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 -15.0 -20 -20.0 ХАА ДНБ МАА Газар тариалан ДНБ : холбогдох байгууллагууд тооцоо ба . 1.10. 1994 , . 1993-95 35 . 1990- болов . 1993 365.8 . 42.4 . 2000 29,9 2001 28 147 . . 1-4: 1992-2001 5 25 100 80 % 60 40 20 0 19 19 19 19 19 19 19 20 20 93 94 95 96 97 98 99 00 01 Зэс Алт Ноолуур Сїлжмэл Мах, арьс шир Бусад ki 1-5: 1993-2001 , 100.0 90.0 80.0 % 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 Хуучин ЭЗХТЗ ЕХ орнууд Хятад Япон Швейцар АНУ Бусад 26 1-6: , 1990-2002 140.0 120.0 100.0 % 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 Гадаад худалдаа ДНБ харьцаа 2 per. Mov. Avg. (Гадаад худалдаа ДНБ харьцаа) Эх сурвалж: Монгол улсын Їндэсний Статистикийн Газар болон ажилтнуудын тєсєєлєл 1991-1996 / - 1.11. 1991-1996 їе . хєдєл . - . Хїснэгт 1-7: : Монголын эдийн засаг дахь Н їїрэг роль 1998 1999 2000 2001 2002 - 39.9 40.3 34.2 28.4 27.7 - 36.1 36.8 30.8 24.8 24.1 44.9 49.7 49.5 48.6 48.3 33.6 32.9 34.0 36.8 38.2 - 3,7 6,8 11,8 7,7 6.6 1,664 ан бїтээгдэхїїний / 1,812.1 3,499.6 2,770.6 2,369.1 45.2 / . 38.7 70.3 90.1 67.8 35,9 52,5 111,7 78,0 68.3 ­ Говь . 8.4 15.5 16.8 13.0 8.6 - 30.3 / 41.6 53.7 53.8 50.0 - 24.5 / 17.3 24.7 26.5 24.5 - 3,019.4 3,195.4 3,003.1 2,811.4 2,680.2 / ногдох / 1.25 1.35 1.25 1.15 1.08 / ногдох . 16.1 29.6 37.4 27.8 17.7 - 4.0 7.8 9.3 6.7 3.9 у ї/ / 11.0 11.8 11.2 11.0 11.0 / 130 195 416 303 281 . - 32,4 51,0 103,1 72,9 61.9 / 13.6 14.1 12.6 10.7 9.7 98.2 / 119.6 124.4 112.5 101.6 / 40,2 40,9 38,2 37,4 37.6 Ямаа/нэг хїнд 4.5 4.6 4.2 3.9 3.7 : 2413.1 2373.7 2407.4 2442.5 2475.4 . 402.8 381.7 402.9 415.4 453.5 275 270 269 257 243 А. Б. в. ( ) - : 1.12. - , , . , . 1991-96 1,400- 2,500 н хїрч нэмэгдсэн. - , . 1993 їгїй болгосон . 1990- тєгрєгийн ны 1.13. ий . 1991-1994 онуудад , . , 1996 . 1-7: , 1991-2000 6 ( ) 180 160 140 120 % 100 80 60 40 20 0 Jan- Jan- Jan- Jan- Jan- Jan- Jan- Jan- Jan- Jan- Jul-00 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 Бїгд АНУ Хята countries дa Солон Япон Орос гос n a : -ий , 2000 он 1.14. 1997 . / ( ) 1996 6- 1997 12- . , , , . . / л , 1998 . 1.15. 1992 321 1993 183 . ( зэрэг улсын ) їгїй болгосон . . 1991-1996 сєн. 1991 1993 , . , нийлїїлэлтийг 1.16. 1991 1994 194 , 325 . ын ихээхэн хэсгийг ємч хувьчлах эрхийн бичиг олгох замаар малчдад хувьчилсан. . 1991 5,2 1996 9,1 . (1993 онд 33,5 сая ам.доллараас 1996 онд 71,2 сая ам.долларт хїрсэн) . 1.17. - . 1990- . Хїснэгт 1-2: 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ­ 33.5 40.0 57.2 71.2 59.0 38.7 70.3 90.1 67.8 . ­ . 365.8 367.0 485. 568.5 462.3 454.2 535.8 523.2 6 423.4 9.2 10.9 11.8 16.8 10.4 8.4 15.5 16.8 13.0 (%) (%) - 19.4 43.2 24.3 (17.0) (34.4) 81.5 28.1 (24.7) (%) 2.8 0.3 32.3 (12.8) 34.3 (18.7) (1.8) 18.0 (2.4) Эх сурвалж: Їндэсний Статистикийн газар, ажилтнуудын тооцоо 1997-2002 1.18. 1997 . . , . , , . 1.19. А 1997-1998 - 10 . , . , нєлєєлсєн . 1999-2002 - (H Dzud25)- їзїїлсэн. 1999 , . 1999 11 ны тоо толгой 2001 9,6 13,1 болж буурсан. 1999-2002 ад (, гэх мэт) 28.8 сєн. 1.20. є малын тоо толгойг . 85-95 тай тэнцдэг 2000 80 , 2001 75 , 2002 оноос нэмэгдэж эхлэсэн боловч 1998 оны тївшинд хїрэх болоогїй байна. . 1.3 1998-2002 . 1-3: - Он 1998 1999 2000 2001 2002 (мянга) 3768.8 3906.2 3327.9 3392.5 2707.9 3277.9 3374.4 2668.9 2527.4 2339.6 87% 86.4% 80.2% 74.5% 86.4% : - 25- , , . , хучсан . : 2000 оролцооны аргаар хийгдсэн . - . 1-8: 1.21. Эдийн засгийн шилжилтийн жилїїдэд 350 амьжиргааны эх їїсвэр хомсдсоны 300 улмаас мал аж ахуй эрхлэх хїмїїсийн тоо нэмэгдсэн. ийг 2 250 ж їздэг. Эхний а 200 нг ангилалд 150 мя 100 50 багтана. Хоёр дахь ангилалд 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 () , 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 амьжиргаатай Малчин єрх Малтай єрх айл ын їр шимийг хїртэж буй єрхїїд хамаарна. 26 1990 75 ( 17 ) 2001 185,5 ( 33 ) 2 1993 289,7 ( 58 )- 2001 256 ( 46 ) . , , , ээхэн . , , , дэг. 1.22. 1990 25 2000 30 . 1993-1999 ажиглагдаж малын нийт тоо толгой 33 сн ба улмаар 2002 23.9 болсон. 1990 20 2001 38 . Хїснэгт 1-4: , 1989-2001 ( ) 1990- 1997- 1996 2002 199 оны оны 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 дундаж дундаж 5.1 5.2 5.6 6.1 7.2 8.5 9.1 10.3 11.1 11.0 10.3 9.6 9.1 6.7 10.2 0.5 0.5 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3 0.3 0.3 0.4 0.3 2.3 2.3 2.2 2.2 2.4 2.6 2.8 2.9 3.1 3.2 2.7 2.2 2.0 2.4 2.7 2.8 2.8 2.8 2.7 3.0 3.3 3.5 3.6 3.7 3.8 3.1 2.1 1.9 3.0 3.0 15. 1 14.7 14.7 13.8 13.8 13.7 13.6 14.2 14.7 15.2 13.9 11.9 10.6 14.2 13.4 25. 9 25.5 25.7 25.2 26.8 28.6 29.3 31.3 32.9 33.6 30.2 26.1 23.9 26.7 29.7 Эх сурвалж:: ЇСГ 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1990- 1997- 26 0 1996 2002 оны оны дундаж дундаж 20 21 22 24 27 30 31 33 34 33 34 37 38 25 35 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 8 8 9 9 11 11 11 11 11 12 12 12 11 11 10 8 8 11 10 58 58 57 55 51 48 46 45 45 45 46 46 45 53 45 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 : . 1.23. 1990 єд ногдох амины малын тоог 50-75-р хя байсан бєгєєд . 1991 ьд шилжїїлсэн. ыг эрхийн бичиг27 тїгээх замаар явуулсан бєгєєд энэ нь малчдын хувьд хєрєнгє нэмэгдїїлэх . 1.24. Эрхийн бичиг тїгээх арга нь їр ашигтай байсан хэдий ч эдийн засгийн хувьд тєдийлєн оновчтой байж чадаагїй. Учир нь їйлдвэрлэлийг нэмэгдїїлэх хєшїїрэг боловч малын тоо толгойг оновчтой байлгахад нєлєєлєєгїй. Малын тоо толгой эдийн засгийн хувьд оновчтой байлгахад анхаарч ирсэн боловч 1999 оны байгалийн гамшгийн улмаас энэ їйл явц тасалдсан. 100 хїртлэх малтай єрхийн тоо дахин буурч эхэлсэн (Зураг 1-9). Тїїгээр ч зогсохгїй 27 мянган єрх буюу 1999 оны байдлаарх нийт малтай єрхийн 10 хувь нь 2002 он гэхэд мал аж ахуйн салбараас шахагдан гарсан. 1-9: 100 80 % 60 40 20 0 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 100 хїртэл малтай 101- 500 малтай 501 ба дээш малтай : , 2001 Хїснэгт 1-5: Ноолуурын їйлдвэрлэл дэх бїлэг єрхїїд болон дундаж орлого / ( %- бїлэг їїд Малчин єрхийн д - ) %- . 2001 2002 2001 2002 2001 2002 100 28.1 30.7 126 125 67.5 69.1 27ын т , 10000 гний їнэтэй эрхийн бичгийг тараасан. Нийт тооны 40 хувийг эзлэх т буюу л ж аа эрхийн бичгий сан. 101 - 500 62.5 60.1 612 575 30.9 29.3 501 9.4 9.2 1,770 1,647 1.6 1.6 100 100 100 100 303 281 Эх сурвалж: ЇСГ 1.25. Монголын малчин бїлгїїдийг 3 бїлэгт хуваахад малын тоо толгойг шалгуур болгодог. Малтай єрхїїдийн ихэнх нь (168 мянга буюу 2000 оны байдлаар 70%-тай тэнцсэн) 100 болон тїїнээс цєєн тооны мал ємчилдєг ба эдгээрээс дунджаар 16-н ямаа байх бєгєєд энэ бїлэг єрхийг ядууд тооцно. 2 дахь бїлэг буюу 100-500 малтай (71 мянга буюу 29%) єрхийг Монгол дахь орлогын тївшний ангиллаах дундаж бїлэгт хамруулах ба эдгээр єрх дунджаар 76-н ямаатай байдаг. 3 дахь бїлэгт 500-аас дээш малтай 3800 (нийт єрхийн 2%-тай тэнцэх) чинээлэг малчин єрх багтах ба тэд дунджаар 217-н ямаатай байна. Малтай єрхийн ноолуураас олох дундаж бохир орлого нь дээр дурдсан 3 бїлгийн хувьд 2002 оны байдлаар 125, 575, 1,647 ам.доллартай тус тус тэнцэж байна. 1.26. бїл єрх . ын ажиллагсад - ж 1993 хаагдсан їйлдвэрїїдийн . бїл хїмїїс ємч хувьчлалын эрхийн бичгийнхээ їр шимийг ерєнхийдєє хїртэж чадаагїй, учир нь улсын р тэдэнд ємч хєрєнгє ногдоогїй. Энэ бїлэг хїмїїс ноолуур їйлдвэрлэлийн орлого олох цєєн аргын нэг гэдгийг олж мэдсэн. Тэд цєєн тооны малаа сууцрин газрын ойролцоо маллах болсон. Энэ айл єрхїїд , юм28. 2002 оны байдлаар 30 їйлдвэрлэж байсан. Цєєн малтай єрхїїд соргог бэлчээр хайж, 2-3 сард нэг удаа нїїдэлж байсан бєгєєд энэхїї мал маллагааны эрчимтэй менежмент нь бэлчээрийн доройтлын гол эх їїсвэр болсон. 2001 оны Оролцооны аргаар хийгдсэн амжиргааны тївшний їнэлгээн нь суурин газар бараадсан малчдын ноолуурын їйлдвэрлэлээс олох орлого ядуусын орлогын 10 орчим хувьтай тэнцэж байсныг харуулж байна (Хїснэгт 1.6). 1-6: їїд:- ийн хїн ам/1 ь (хувиар) & Аялал їйлдвэрл l хєлс эл 14 1 4 3 39 39 100 аж 15 5 1 4 3 1 18 17 15 21 100 50 10 1 5 1 21 12 100 : 1/ Х 28 єрхийн жишээнд тулгуурлав. Дээрх то буй . сурвалж: Оролцооны аргаар хийгдсэн Монгрол улс дахь єрхийн а . , , 2001 28Оролцооны аргаар хийгдсэн амажиргааны тївшний їнэлгээ, 2001 1.27. дахь бїлэг єрхїїд нь ноолуурын гол їйлдвэрлэгчид юм. Тэд улс 60 дэг. Эдгээр малчдын ихэнх нь хєдєє амьдардаг бєгєєд нь нэгдэлд ажиллаж, мал маллах тодорхой туршлагатай болсон ба, ємч хувьчлалын эрхийн бичгээрээ мал худалдаж авсан ажээ. жиргаа олох даг. Эдгээр малчдыг ядууд тооцохгїй боловч цаг агаарын нєхцєл байдалд болон зах зээлийн эрэлтээс тэдний амьжиргаа ихээхэн шалтгаална. 1.28. Чинээлэг малчид Монголын ноолуурын 9 гаруй хувийг їйлдвэрлэдэг. Тэднийг чинээлэг єрхєд тоооцх ба тєдийлєн эрсдэлд єртєх нь харьцангуй бага байдаг. 2 гуравдугаар бїлэгт багтах малчид нь нїїдлийн аж ахуй эрхлэж, жилд 3 болон тїїнээс дээш удаа нїїдэллэж уламжилж ирсэн євєлжєєгєє эзэмишиж, соргог бэлчээрийг олж сонгохдоо туршлагажсан байдаг. Ноолуур їйлдвэрлэгчдийн ихэнх нь цєєн малтай єрхїїд байдаг тул їйлдвэрлэгчдээ худалдааны тогтвортой харилцаа тогтоож чаддаггїй. Эдгээр малчид хоорондын харилцаа холбоогоо сайжруулбал орлогоо нэлээд хэмжээгээр нэмэгдїїлж чадна. Дээрх бїлэг єрхїїдийн хувьд ноолуураа худалдах ажиллагаагаа сайжруулбал зах зээлийн талаарх мэдээлэл болон эрсдлээс зайлсхийх аргуудаа хуваалцсанаар орлогоо нэмэгдїїлэх бололцоотой болно. 1-7: р: Х хїн ам/1 Амьжиргааны эх їїсвэр (хувиарl) & l () ж 8 56 11 5 4 4 3 10 100 11 47 4 3 2 11 3 11 1 1 6 100 49 20 2 2 1 3 3 5 1 14 100 : 1/ Х 28 єрхийн жишээнд тулгуурлав. Дээрх то буй . сурвалж: Оролцооны аргаар хийгдсэн Монгрол улс дахь єрхийн а . , , 2001 1.29. Хєдєєгийн чинээлэг єрхїїд орлогынхоо 56 хувийг, дундаж амьжиргаатай єрхїїд орлогынхоо 47 хувийг ноолуураас олдог. Ерєнхийдєє дээрх 2 бїлэг єрхийн амьжиргаа малаас хамааралтай байж, орлогынхоо 90 орчим хувийг мал аж ахуйгаас олдог. Хєдєєгийн ядуу єрхїїдийн орлогын 20 хувь нь ноолуураас, 40 хувь нь мал аж ахуйн бусад орлогоос хамааралтай байдаг. ХЭТИЙН ТЄЛЄВ 1.30. - . їйлдвэрлэлийн нэмэгдэх нэмэгдїїлж хєдєлмєр лцоогоор хангана. . Зураг 0-10: Сайн чанарын ноолуурын эрэлтийн хандлага 1996-2000 800.0 700.0 600.0 ра 500.0 лл до. ма 400.0 яа С300.0 200.0 100.0 0.0 1996 1997 1998 1999 2000 Хагас боловсруулсан нарийн ноолуур Бэлэн бїтээгдэхїїн Самнаагїй ноолуур Эх сурвалж: Дэлхийн банкны худалдааны мэдээллийн сан, 2003 1.31. Зах зээлийн бїтцээ сайжруулах буюу зарим инститїцийг шинээр бий болгосноор Монгол улс эдийн засаг болон байгаль орчны хувьд тохиромжтой тївшинд ноолуур ханган нийлїїлэх хїчин чадалтай. Дэлхийн хэмжээн дэх ноолуурын эрэлт нь орлого нэмэгдїїлэхэд чухал нєлєє їзїїлнэ. Монгол улс сайн чанарын ноолуурын нийлїїлэлтээ нэмэгдїїлснээр малчдынхаа орлогыг ихэсгэж чадна. Нийлїїлэлтийг сайжруулах бололцоог ноолуурын бие даасан їйлдвэрлэгчид хамтран ажиллах замаар їйлдвэрлэлийнхээ бїтээмийг нэмэгдїїлснээр бїрдїїлж чадна. Зах зээлийн эдийн засагтай нэлээд хэдэн оронд бизнесийн байгууллагууд хоршин ажиллах замаар орлогоо нэмэгдїїлдэг. Монгол улсын цєєн малтай олон єрх хамтран ажиллаж, мэдээлэл болон эрсдлээ хуваалцсанаар илїї ир дїнд хїрэх бололцоотой. 1.32. , , єртєг багатай ийн їйлчилгээ зэрэг чухал мэдээллийг хуваалцсан, бараа бїтээгдэхїїн худалдан авах захилгаа нэгтгэвэл ноолуурын нийлїїлэлт болон зах зээлийн їйлчилгээний чанарт нєлєєлж буй гадаад дотоод сєрєг хїчин зїйлїїдийн нєлєєг багасгаж чадна. , дахь нэг арга зам болж . Ноолуурын экспорт нь ядуу айл єрхїїдийн бодит орлогыг нэмэгдїїлэх бололцоотой хамгийн їр дїнтэй арга ажиллагаанд тооцогддог. 2. 2.1. 10 3 . , , . 2.2. , , , , . , . , , . , . , , , . Малчдын ихэнх нь татвар тєлдєггїй нь зах зээлийн нийлїїлэлтийн хандлагад тодорхой нєлєє їзїїлдэг. 1990 ­ 2000 ОНЫ Н : ЗАХ ЗЭЭЛИЙН БАРИМЖААТ ТОГТОЛЦООНД ШИЛЖИХ НЬ 2.3. їед . . , . . 2.4. , . 1993-1996 6.1 11.1 /82 /. 24- 34 . , 1999-2000 13.3 . Зураг 2-1: Ямаа єсгєхийг чухалчлах хандлага 2-2 ы тоо толгой газар зїйн бїсээр 1990-2002 дэх ы ихээр нэмэгдсэн 12. 60 0 10. 50 0 8.0 40 % йоглот я 6.0 30 Са 20 4.0 10 2.0 - - Ям Тэ Ад Їх Хо 19 19 19 19 19 20 аа м ээ уу эр нь 95 96 97 98 99 00 Баруун Хангай Тєв Зїїн Улаанбаатар 1990-1996 1997-2001 i дундаж дундаж Source: NSO, 2001 СУРВАЛЖ:: , 2001 ТЇЇХИЙ ЭДИЙН ХЇРТЭЭМЖ, ДЭД БЇТЭЦ, ХЇРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧИН 2.5. Монголын тїїхий ноолуурын нийлїїлэлт/їйлдвэрлэлт нь ноолуурын ямааны тоо толгой, їйлдвэрлэлийн зардал, дэд бїтцийн байдал, зах зээлийн бїрэлдэхїїн, ялангуяа цаг агаар гэх мат олон хїчин зїйлсээс хамааралтай. Ноолуурын нийлїїлэлтэд нєлєєлдєг бодлогын гол асуудал нь дэд бїтцийг нийтэд нь сайжруулах, бэлчээр ашиглалт буюу маллагааны аргыг чанаржуулах, эрсдлийн удирдлагын арга барилыг дээшлїїлэх зэрэг багтдаг. хдаа ж чадаагїй явдал 2.6. . , , . , 2002 29 . . с 2.7 Монголын мал аж ахуйн мэргэжилтнїїд болон олонх малчдын їзэж байгаагаар хадлан бэлтгэх нь, нэн ялангуяа хангайн, тєвийн болон хойд бїс нутгуудын хувьд, євлийн бэлтгэлийг хангах чухал їйл ажиллагаа юм. Гэсэн ч хадлан бэлтгэх бололцоо бїс нутгуудад адилгїй байдаг бєгєєд зарим нутгийн малчдын їзэж байгаагаар бэлчээрийн доройтлын улмаас энэхїї бололцоо улам бїр багассаар байна. Говь зэрэг зарим бїс нутагт сайн чанарын євс тэжээл бэлтгэх бололцоо хэзээ ч байгаагїй ажээ. Энэ нутгийн малчид зарим їед гар аргаар багсармал тэжээл бэлтгэж, євлийн улиралд малаа тэжээдэг. 2.8 Хадлангийн талбайг эзэмших эрхийг албан ёсоор олгодоггїй бєгєєд хувь хїн, бїлэг малчдын албан бус эрхийг нь ч тєдийлєн хїндэтгэдэггїй байна. Нутагладаг газарт нь бусад хїмїїс хадлан бэлтгэхээс урьдчилан сэргийлэх їїднээс зарим малчид тухайн газраа зориудаар манадаг байна. Хадлан бэлтгэх їйл ажиллагаа нэгдэлжих хєдєлгєєнєєс ємнє хэвшил болсон эсэх нь тодорхойгїй. Хадлангийн талбайг ашиглах эрхийг бий болгож хэрэгжїїлэх нь оновчтой арга ажиллагаа байж магадгїй. 2.9 Євс тэжээлийн зах зээл бий болгох бололцоотой эсэх нь мєн тодорхойгїй байна. Учир нь тээврийн зардал єндєр байх бєгєєд малчдын хувьд санхїїгийн бололцоо бїрдээгїй юм. Харин орон нутгийн жижиг зах зээлїїдийг бий болгох бололцоотой. Шим тэжээлтэй, уургаар баялаг бусад тєрлийн багсармал тэжээлийг ашиглах нь бэлчээрийн малыг євєлжїїлэхэд тус дєхємтэй арга байж болзошгїй. Малынхаа хїч чадлыг нэмэгдїїлж, зудын байдалд бэлчээрээс тэжээл авч чадахгїй їеийг даван туулах їїднээс дээр дурдсан тэжээлийг малчид зєвхєн бага хэмжээгээр л худалдан авч чадна. Багсармал болон бусад нэмэлт тэжээлийг їйлдвэрлэж, худалдах бололцоог сайтар судлах шаардлагатай. Малын тэжээлийг їнэ тєлбєргїйгээр болон єртгєєс нь доогуур їнээр тїгээх ажиллагааны їр дагаврыг ч мєн эргэн харах хэрэгтэй байна. 2.10 1993-1998 . лоо , 292002 1 эрхлэхэд зориулж . , . . 1990 117.800 2000 800 -гаас хэтрэхгїй . , , , л . Хїснэгт 2-1: 1990-2000 , 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 199 2000 9 Тэжээлийн ургамал 118 80 53 26 11 6 4 5 5 2 1 тариалсан тайлбай (мянган Га) Тэжээлийн 527 213 138 112 29 19 19 14 15 5 4 ургамлын ургац (мянган тонн) Хадлангийн ургац 866 886 669 698 672 744 655 668 667 715 689 (мянган тонн) Эх сурвалж:: ЇСГ 2.11 2000-2002 . , . , , , . , . , , . , . , . 2.12 Монгол Улсад газар ашиглах, євс тэжээл бэлтгэж їйлдвэрлэх тухай хууль, эрх зїйн орчин нь тодорхойгїй хэвээр байна. Дээрх їйл ажиллагааг зохицуулсан эрх їїргийг албан есны болгохгїй юм аа гэхэд илїї тодорхой болгон баталгаажуулж єгвєл ихэд хэрэгтэй юм. Ємнє нь дурьдсанчлан бэлчээр нь хувийн эзэмшилд хамаарахгїй бєгєєд менежементийн тогтвортой байдал нь хєрш зэргэлдээ оршин суух айл єрхїїд, тухайн орон нутагт оршин суугаа иргэдийн холбоо, засаг захиргааны нэгж хоорондын эрх тэгш харилцаа, уян хатан, хєдєлєєнт байдлаас шалтгаалдаг тул энэхїї тогтолцоо нь Монгол Улсын ихэнх газар нутагт сєрєг їр дагаварт хїргэх юм. Бэлчээрийг хувийн эзэмшлийнх болгосноор эдгээр стратегийн баримт бичгїїдийг хэрэгжїїлэх ямарч боломжгїй болох юм. Зарим бїс нутагт євс хадах тодорхой газар нутгийг хувийн болон нийтийн ємчлийн байхыг зєвшєєрсєн байдаг. Орон нутгийн болон бїсийн засаг захиргаанууд бэлчээрийг нєєцлєх зорилгоор тодорхой газар нутгийг хязгаарлан бэрчээрийн ашиглалтыг зохицуулдаг байжээ. Энэ нь хувьгалын ємнєх їед хамаарах бєгєєд олон жилийн тїїх юм.30 Зарим тохиолдолд орон нутгийн засаг захиргаа нь тухайлбал 2001 онд Хєвгєл аймгийн засаг захиргаа євс тэжээл бэлтгэн боловсруулах газар нутгийг зааж тогтоосноор євс урган боловсрох хугацаанд малчдыг хїчээр энэхїї газар нутгаас холуур байгах эрх їїрэгтэй байжээ. Энэхїї арга хэмжээ нь тур хугацаанд асуудлыг шийдвэрлэж болох хэдий ч урт хугацаанд тєрийн байгууллагууд євс бэлтгэн боловсруулах, євсний хамгамж нийлїїлэлтийн хяналтыг зохицуулах їїргийг хїлээх ёсгїй бєгєєд харин газар ашиглалтын асуудлыг зохицуулж болох юм. , ийн л 2.13 , . Монголд гурван їндсэн тєрлийн ус хангамжийн цэг байдаг: 35-аас дээш метрийн гїнтэй гїний худаг, 5-35 метрийн гїнтэй «тэмээн» худаг ба гїехэн гар худаг. 1970- , , . . . , . 2-2: їїд, 1990-2000 /мянган нэгж/ 1990 1995 1996 2000 Нийт 41.6 34.6 34.4 30.9 Инженерийн бїтэцтэй 24.6 14.6 13 8.2 Энгийн худаг 17 20 21.4 22.7 Бэлчээрт байрласан 38.3 26.3 27.6 21.7 Ашиглалтгїй 1.1 6.2 6.3 5.8 Малын усан сан 4.1 1.9 1.7 1.0 Хїчин чадал (мянган куб метр) 39.4 27.7 20.1 14.9 Эх сурвалж: ЇСГ 2.14 1990-2000 67 , 33 . 30"Тал газрыг хамгаалах нь: Монголын бэлчээрийн ашиглалтын газарзїйн тїїх" Фернандее Гименез, 1999, Газарзїйн дїгнэлт 1990-1997 . 1998 . 1998-1999 500 , 2000 . . - - . . моторт ын ач холбогдол энэ нь нь 2.15 , х їїднээс . . , ы , шаардлагыг бий болгож . Зарим газарт худаг тїрээслэх зэрэг арилжааны арга ажиллагаанууд хэрэгжиж эхэлсэн боловч усны ихэнх эх їїсвэрийн ашиглалт зохицуулалтгїй хэвээр байна. Усны эх їїсвэрийн янз бїрийн тєрлийн хувьд хэрэглэгчийн эрх харилцан адилгїй байдаг. Байгалийн нуур, гол, булаг шандыг хэн ч ашиглаж болох боловчч їнэн хэрэгтээ эдгээр нь тухайн нутагт амьдарч буй хэсэг бїоэг хїмїїсийн ємч мэт болсон байна. Їїний нэгэн адил, гар худаг ухсан хот айлынхан тїїнийгээ «ємчилдєг» хандлага бий болж болзошгїй. Моторт худгуудыг хэсэг бїлэг хїмїїст гэрээний їндсэн дээр хариуцуулан єгч, тєлбєр ноогдуулж байгаа бєгєєд ашиглагчид нь худгийн засвар їйлчилгээний зардлаас хуваалцах бололцоотой бусад малчидтай хамтран эдгээр худгийг ашиглаж байна. 2.16, . , . . . , , , , . , , . , , . 2.17Зарим тохиолдолд бэлчээрийн даацыг хэтрїїлэх явдал нь тухайн газар нутагт байгаа худаг, шандны байршлаас шалтгаалдаг юм. Шинэ худаг барьж, хуучин нэгийг нь сэргээн засварласнаар євлийн бэлчээр болгон нєєцєлдєг байсан газар нутагт олон тооны мал бэрчээрлїїлж бэлчээр нутгийг сїйтгэж байсан тухай хангалттай нотолгоо байгаа юм. Євлийн бэлчээрийн хувьд худаг шаардлагагїй байдаг бєгєєд хэрэгцээтэй усыг цасаар орлуулдаг. Эдгээр євлийн бэлчээрийн ихэнх нь нїцгэрсэн бєгєєд євлийн турш хэрэгцээтэй тэжээлээр хангаж чадахгїй болдог. Євєлийн бэлчээртээ малаа услах болсноор тухайн газар нутагт зун нь малаа бэлчээж євєл нь идэх євсгїй болсон ойр хавийн мал єлсєж євєл, зуны бэлчээрийн ургамлын їндсийг ухан идэж байв. Энэхїї байдал нь євєлдєє мал їхэх нєхцєлийг улам даамжруулж зудын гамшгтай холбоотой їр дагаварыг хїндрїїлж байна. Дээрх худагуудын заримыг нь хэзээ ч барих шаардлагагїй байсан бєгєєд улирлын ашиглалтын загвар, бэлчээрийн даацын талаар нарийвчилан судалгаа хийлгїйгээр зарим худгийг сэргээн засварлах ч шаардлагагїй байсан болов уу. Эдгээр шалтгааны улмаас худгийг сэргээн засварлах тєлєвлєгєєг дахин хянах шаардлагатай юм. Учир нь улирлын чанартай усны хангамжаас їїдэн малчид бэрчээрээ їр ашигтай ашиглаж байсан бєгєєд худаг байхгїй зарим газар нутгийг онцгой тохиолдолд хадгалан нєєц бэлчээр болгодог байсан юм. 2.18 , . . , . . , . 2.19, , , . , , . БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НЄЛЄЄЛЄХ ЇР ДАГАВАР БА ЄМЧИЙН ЭРХ 2.20 , , 31. . ( ), . , . 2.21 , . . , . . 2.22Байгаль хамгаалал ба ямаа єсгєх замаар орлого олох ажиллагааны хоорондын зєрчил улам бїр нэмэгдсээр байна. улсын , (газрын їр шимд хор холбогдол учруулахгїйгээр удаан хугацаанд бэлчээж болох малын тооны дээд хязгаар) . . энэхїї хэмжээг богд шилжїїлсэн 62,5 сая малтай тэнцэнэ гэж їзвэл 1997- 2000 . 31 , , 2000, Шигтгээ 2-1: Ямааны зан Монголын тал нутгалт хэд хэдэн тєрлийн мал бэлчээрлэдэг бєгєєд эдгээр нь єєр єєр тєрлийн євс ургамлаар хооллохоос гадна єєр хэв маягаар хооллодог байдал нь холимог сїргийн хувьд аливаа бэлчээрийг хамгийн їр ашигтай ашиглах боломжийг бїрдїїлдэг юм. Таван хошуу малаас ямаа хамгийн их зулгааж хооллдог амьтан бєгєєд бусад мал амьтан хїрэх боломжгїй газар бэрчээрлэдэг. Ямаа хамгийн олон тєрлийн євс ургамлаар хооллодог учраас уул хадан дээр ургадаг хязгаарлагдмал тооны ургамлыг устах аюулд учруулж байна. Тїїнчлэн ямаа нь салхины элэгдэлд хялбар єртєгддєг хєрсийг хооронд нь тогтоож барьдаг хадны мєєг болон бусад доод тєрлийн ургамлын криптобиотийн газрын цардсыг хурц туурайгаарай цавчиж гэмтээдэг юм. Сїїлийн їед Говийн бїсэд гарсан хаврын шороон шуурга нь их хэмжээний ямаа бэрчиснээс їїдэлтэй гэх магадлал байгаа юм. Эх їїсвэр: Дэлхийн банк, Монголын хїрээн буй орчны мониторинг. 2002 2.23 121 45.6 . . , 22.8 . 1 . ( ) 32 356 . Энэхїї нэг хонь єдєрт 1 кг тэжээл иддэг гэсэн баримжааг биологч бус хїмїїс тїгээмэл ашигладаг боловч энэ асуудал маргаан хэвээр байна, Дээрх тооцооны зарчмыг боловсронгуй болгосон тохиолдолд Монгол улсын экологид одоо таамаглаж буйгаас ч их аюул заналхийлж байж болзошгїй. 62.5 . , нэмэгдсэн ч , . Газрын даац ба тїїнд тохирох малын тоо толгойг тодорхойлох нэгдсэн аргачлалыг бий болгож чадаагїй хэдий ч даац хэтрэхэд ойрхон байна гэдэгтэй бїгд санал нийлж 33. 2-3: даац 1995-2001 /сая бог/ 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Ямаа 7.7 8.2 9.2 10.0 9.9 9.2 Тэмээ 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.6 Адуу 18.5 19.4 20.3 21.4 22.1 18.6 Їхэр 19.9 20.9 21.7 22.4 22.9 18.6 32 .7 1 , 0.9 1 , 6 1 , 5 1 . 33- .=1, =10, =15, =1.8 Хонь 13.7 13.6 14.2 14.7 15.2 13.9 Нийт мал (богд шилжїїлсэн) 61.7 63.8 67.1 70.2 72.0 61.9 Бэлчээрийн нийт даац (1994 62.5 62.5 62.5 62.5 62.5 62.5 оны байдлаар) Эх сурвалж: Рикардо Ф. Неперт, 1996 2-3: даацын 80.0 70.0 60.0 50.0 г бо 40.0 я 30.0 Са 20.0 10.0 - 198 199 199 199 199 199 199 199 199 199 199 200 200 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 Нийт мал богд шилжїїлсэн Бэлчээрийн нийт даац /1996/ Эх сурвалж: Рикардо Ф. Неперт ба ажилтнуудын тооцоо 2.24 Мал аж ахуйг эрчимжїїлэх їйл ажиллагааг явуулснаар бэлчээрт ноогдож буй мал сїргийн хэмжээний хязгаарыг нэмэгдїїлж болох юм. Энэ арга хэмжээ маш бага хїрээг хамарч байгаа хэдий ч Монгол Улсад авч хэрэгжїїлж байгаа юм. Хєдєє аж ахуйн салбарыг эрчимжїїлж цахилгаан дулаан нэвтрїїлэх тїїнчлэн суурин мал аж ахуйг хєгжїїлэхэд гурван їндсэн бэрхшээл тулгардаг. Хамгийн гол чухал бэрхшээлїїдийн нэг бол євєлдєє цаг агаар маш хїйтэн, євс ургамал ургах хугацаа богино, їе їе бага хэмжээнд ордог хїр бороо зэрэг эрс тэс уур амьсгал юм. Монгол Улсын ємнє тулгарч байгаа эдийн засгийн хямралыг анхааралдаа аван їзэхэд єнєєгийн байдлаар хєдєє аж ахуйн салбарыг эрчимжїїлэх боломжтой ч нилээд бэрхшээлтэй байх юм. Їїний зэрэгцээгээр Монгол Улсын зарим газар нутгийн экосистем маш эмзэг байдаг. Уулархаг тал болон талын бїс нутгийн экосистем нилээд уян хатан хэдий ч цєл, тал газар хосолсон газар тийм ч уян хатан биш юм. Харьцангїй уян хатан экосистемийг єєрчилж боломжтой ч эдгээр экологийн орчин нь хялбархан дахин сэргэхгїй юм. Экологийн тогтвортой байдлыг аюулд учруулалгїйгээр мал сїргийн тоог нэмэгдїїлэхэд маш хэцїї байдаг. Харин суурин мал аж ахуйн хувьд хїрээлэн буй орчны бохирдлоос урьдчилан сэргийлэхэд маш ээдрээтэй, зардал ихтэй байгаль орчны менежементийн систем шаардлагтай болдог. 2.25 Тус улсын хїн ам илїї суурьшсан (Тєв, Булган, Хєвсгєл, Сэлэнгэ) газарт мал аж ахуйг эрчимжїїлэх явцаас гарах їр дїнг урт хугацаанын туршид судлах нь чухал. Хэрэв їїнийг зохистойгоор удирдаж чадвал тус салбарын шинэчлэлд тїлхэц болох юм. Мал аж ахуйг эрчимжїїлэх асуудал нь зарим нэгэн дутагдалтай талыг агуулсаар байгаар бєгєєд Монгол улсын хувьд нилээд маргаантай асуудлуудын нэг хэвээр байсаар байна. Мал аж ахуйн эрчимжїїлэх асуудлыг хуульчлах нь боломжгїй бєгєєд їїнийг амжилттай явуулахад нєлєє їзїїлэхїйц олон угтвар нєхцлїїд байдаг. Мал аж ахуйг эрчимжїїлэх нь зєвхєн зах зээлд хїрэх/дэд бїтцийг сайжруулах їйл явцтай харилцан уялдаатайгаар урагшилдаг. Їїнийг хэрэгжїїлэхэд эдийн засгийн ач холбогдолтой газар нутаг Монгол улсын хувьд ховор буюу тєвийн болон зам тээврийн гол сїлжээнд дєт газрууд тун хязгаарлагдмал юм. Монгол улсын мал аж ахуйн їйлдвэрлэлийг эрчимжїїлэх нь нэмэлт тэжээл бэлтгэх, малын байр, усны хангамж гэх мэт їндсэн хєрєнгєд хєрєнгє оруулалтыг хийх замаар хийвэл зохистой. Эрїїл ахуйн їйлчилгээ ч мєн чухал боловч їйлдвэрлэлийг нэмэгдїїлэхэд гайхмаар бага нєлєє їзїїлдэг (харин шимэгч хорхойтой тэмцэх нь тїїхий ноолуурын чанарт ихээхэн хэмжээгээр нєлєєлдєг). 2.26 Мал аж ахуйг эрчимжїїлэх дээрх хандлагуудын аль нь ч нїїдлийн мал аж ахуйн тогтолцоотой нийцдэггїй. Харин їїний эсрэг, маш эрс тэс уур амьсгалтай орчинд мал аж ахуйг хєдєлгєєнт буюу нїїдлийн байлгах нь эрсдлийг удирдах мєн бїтээгдэхїїний чанар, тоог богино хугацаанд хэвийн хэмжээнд хїргэхэд гол їїрэгтэй. 2.27 Мал аж ахуйг эрчимжїїлэх їйл явцад гарч буй гол дутагдалтай тал нь эрсдлийн эсрэг арга хэмжээ авахдаа нїїдлийн байдалд тушаа болохын зэрэгцээ ус, тэжээл, дулаан зэрэг нэмэлт дэд бїтцийн илїї дээд тївшинг шаарддаг. Харин їндсэн хєрєнгє хєрєнгє оруулалт хийх нь нїїдлийн байдлыг орлож чаддаг. Ийм стратеги нь шаардлагатай хэмжээгээр нь хєрєнгє оруулалт хийж чаддаггїй їйлдвэрлэгчдийн эрсдлийг багасгахаасаа илїї нэмэгдїїлдэг. Їїний хажуугаар ажиллах хїч нь Монгол улсын мал аж ахуйн їйлдвэрлэлд ноцтой тушаа болдог байхад харин маш арвин бэлчээрийн талбай нь тус улсын мал аж ахуйн харьцангуй давуу талуудын нэг юм. Мал ажуйг зохистойгоор, тогтвортойгоор хєтлєн явуулах шаардлагатай ч Монгол улсын хувьд энэ зорилгод хїрэхийн тулд мал аж ахуйг нїїдлийн байлгах нь чухал гэдгийг дахин зєвлєж байна. 2.28 1996 \ 2-3 \ Монголын мал аж ахуйн эдийн засаг тогтворгїй цэгт хїрсэн мэт байгаа . 1996-1999 онуудад энэхїї тогтворгїй байдал хэвээр їргэлжилсэн. 2000-2001 онуудад болсон зуд, олон тооны мал їхснээс болж нэг єрхєд ноодох малын тоо сїїлийн арван жилийн хамгийн доод хэмжээнд хїрэв. Єргєн хїрээний мал аж ахуйд сууриласан хєдєє аж ахуйн тогтолцоон дахь хїн амын хурдацтай єсєлт нь ирээдїйд илїї их ган гачигт хїргэж болзошгїй бєгєєд хїрээлэн буй орчны гашуун їр дагаварт хїргэдэг. Бїтээгдэхїїний тоог нэмэгдїїлэх, чанарыг нь сайжруулахад їр дїнтэй менежемент шаардлагатай бєгєєд энэ хоёр ойлголтын хооронд хурцадмал байдал їїссээр байна. Цаашид Монгол Улсын хувьд байгаль буй орчны тогтвортой байдлыг хангах, малын тоо болон малчдын орлогын хуваарилалтын хооронд зохих балансыг олоход їндсэн зорилт оршиж байгаа юм. 2.29 Засгийн газрын хїчин чармайлт нь тогтвортой бэлчээрийн менежементийн эрх зїйн болон зохицуулах тогтолцоог сайжруулахад чиглэгдэх хэрэгтэй юм. Тогтвортой бэлчээрийн менежементийн бодлогыг хэрэгжїїлэхэд Засгийн газар Монгол Улсын экологийн тогтолцооны арга зїйн талаар байгаа нэмэлт эрдэм шинжилгээний мэдээлэл болон шинэ арга зїйд тулгуурлан єєр тєрлийн малыг ерєнхий нэгжид (бод, бог мал) хєрвїїлэх аргачлалыг єєрчлєх хэрэгтэй юм. 2.30 Орон нутгийн засаг захиргаа нь бэлчээрийн газрыг зохицуулах Монгол Улсын єнєєгийн хууль, эрх зїйн болон захиргааны механизмуудын талаар маруухан ойголттойгоос гадна хуулиа хэрэгжїїлэх чадавхи муутай. 1995 оны Газрын тухай хуулийн дагуу орон нутгийн засаг захиргаанд (баг, сум, аймаг) бэ чээрийн газрыг зохицуулах єргєн хїрээний эрх їїргийг олгосон билээ. Олон нутгийн засаг захиргаанд олгосон хууль, эрх зїйн болон чадавхийг сайжруулах їїргийн дагуу малчдын холбоодуудтай хамтран бэлчээр ашиглах зохицуулалтыг хийх магадлалтай юм. Нїїдлийн аж ахуй давамгайлж байгаа орчинд газрыг хувьчлана гэдэг нь нилээд хїнд асуудлын нэг юм. Энэхїї асуудлыг зохицуулах хамгийн сайн шийдэл бол малчдын газрын эрхийг баталгаажуулж єгєх явдал юм. Бэлчээрийг ашиглах эрхтэй байна гэдэг нь хувьчлах гэдэг ойлголтоос єєр гэдгийг тодруулах нь чухал юм. Газрыг "оновчтой" ашиглах нилээд олон арга хэлбэрїїд байдаг бєгєєд хувьчлалын асуудлыг хєндєлгїйгээр бэлчээрийн эх їїсвэрийг ашиглах эрхийг нарийвчлан зааж єгсєн байдаг. Тїїнчлэн зах зээлийн шаардагад нийцсэн газар ашиглах хураамж, татварыг менежементийн асуудал эрхэлдэг болон бусад орон нутгийн байгууллагуудтай хамтран боловруулан батлаж зохицуулах ба нэгэн єєр арга байгаа юм. 2.31 Хэтэрхий олон мал нэг дор бэлчээрлїїлэхээс сэргийлэх, хурдан боловсруулж болох єєр нэгэн хандлага бол малд ноглуулах татварыг шинэчлэн найруулах явдал юм. Єнєєдрийн байдлаар нэг толгой мал буюу хонь (бог мал) болон бусад мал (бог буюу бод мал)-ыг бог малд шилжїїлэн татвар ногдуулж байна. Энэ нь татвар ногдуулахдаа ялгаж ногдлуулах хэрэгтэй гэдгийг илтгэж байгаа юм. Энэхїї тогтолцооноос їїдэн гарах тїлхэц хїчин зїйлїїдийг ойлгуулахад нилээд ажил хийх хэрэгтэй байдаг. Єнєєдрийн байдлаар мал аж ахуй эрхэлэхэд їнэгїй байдаг хэдий ч байгаль орчны хїчин зїйлїїд, ангилалаасаа шалтгаалан малын їнэ цэнэ ихээхэн ялгаатай байна. Засгийн газар ил тод, зах зээлийн їнэ цэнээс їїдсэн ангилалын тогтолцоог ашиглан мал болгоны зах зээлийн їнэ цэнэ дээр сууриласан татварыг ногдлуулах талаар тунгааж болох юм. Хїснэгт 2-4: Малын тоо толгойг хувиргах аргууд (хониор) Татварын зорилгоор Тэжээлийн нэгжид Тэжээлийн нэгжид Малын зах зээлийн Засгийн газрын суурилсан Р.Ф. суурилсан їнэд суурилсан арга ашигладаг арга Нерпертийн арга Х.Ыханбайгийн арга Хонь 1 1 1 1 Ямаа 1.5 0.9 0.9 0.7 Їхэр 5 6 6 5.6 Адуу 5 7 6 3.2 Тэмээ 5 5 5 5.5 Эх сурвалж: ЇСГ, МУЗГ, ажилтнуудын тооцоо 2.32 Тухайн бїс нутгийн байршлаас шалтгаалан нэг хонинд ногдуулж байгаа малын татвар 50-100 тєгрєг (5-10 цент нэг хонь)-т хэлбэлздэг (4.2 хїснэгтийг їзнэ її). Ерєнхийдєє малчид орлогын татвар тєлдєггїй бєгєєд гэр34, гэрийн тавилга, бусад олон жилийн эдлэгээний бараа бїтээгдэхїїн болох мотоцикл болон тээврийн хэрэгсэлд эд хєрєнгийн хамгийн бага татварыг тєлдєг. 1000 малтай малчин 50,000-100,000 тєгрєг (ойролцоогоор 50-100 ам.доллар)-ийн малын татварыг тєлнє. Малчин айл єрх газар, бэлчээр, ус зэрэг улсын ємчийн болох їнэгїй бїтээгдэхїїнийг ашигласныхаа тєлєє тєлбєр тєлдєггїй. Энэ нь хот суурин газруудад амьдарч байгаа монгол иргэдийн тєлж байгаагаас хамаагїй бага татвар юм. Тїїнчлэн хэдэн хїїхэдтэйгээс шалтгаалан малчид бусад иргэдэд хамаарахгїй тусгай татвараас чєлєєлєгддєг. 2.33 Малчид Монгол Улсын аль ч иргэднээс бага татвар тєлдєг. Малчид орлогын татвар тєлдєггїй, ерєнхийдєє орлогын ямар ч мэдїїлэг єгдєггїй байсан учраас малаас татвар авдаг болсон юм. Мал болгоноос татвар хураах нь маш хэцїї болох нь нотлогдсон. Бусад улс орнуудад усны зардал, бэрчээрийн эрх, газар эзэмжлийн болон эд хєрєнгийн татвар нь Монголын малчдын їнэгїй, зохицуулалтгїй эх їїсвэрийг ашигласны тєлєє тєлж байгаагаас хамаагїй ихийг тєлдєг. Нэг толгой малд ногдуулж байгаа дээд буюу 100 тєгрєгийн татварыг тєвийн бус нутагт ногдуулдаг бєгєєд Улаанбаатар, Дархан, Сэлэнгэ болон Орхон зэрэг газруудад мал аж ахуй эрхлэхэд тийм таатай биш. Их хэмжээний малтай ихэнх аймгууд хамгийн бага буюу нэг хонинд 50 тєгрєгийн татварыг тєлдєг. Нэг ямаа 1.5 хоньтой тэнцдэг. 2000 оноос зуданд нэрвэгдсэн аймаг сумдууд малын татвараас чєлєєлєгдсєн. 2.34 Газар ашиглах тухай хуулиудыг сайжруулж эсвэл малын тусгай татварыг шинэчлэн хянаснаар малчид мал, бусад эх їїсвэрїїдийг илїї їр ашигтай ашиглах, малаа бэлчээрлїїлэх їр дїнтэй арга барилыг нэвтрїїлэх, сайжруулсан бэрчээрийн менежементийг уламжлалт бэлчээрийн тогтолцоотой хослуулах хэрэгтэй болно. Газар ашигласны тєлєє хураамж авах нь тогтвортой євс тэжээлийн зах зээл хєгжихєд тїлхэц болно. Хувийн секторынхны єрсєлдєєнд суурилан євс тэжээлийн хангаж эхэлснээр шинэ зах зээл болон ажлын байрыг бий болгох нєхцєл бїрдэнэ. 1990 оноос ємнє нэг газар нутагт хэт их мал бэлчээрлїїлж бэлчээрийн їр ашигтай байдлыг алдагдуулж байна гэдгийг мэдснээр малчдын нїїдэл суудлыг хянаж нэмэлт євс тэжээлээр хангаснаар энэ байдлыг зогсоон хязгаарлах оролдлого хийж байжээ. Эдгээр хяналтыг сангийн аж ахуйн эрх бїхий хїмїїс болон орон нутгийн засаг захиргааныхан хийж бэ чээр болон євс тэжээлийн хуваарилалтыг хийдэг байжээ. 34 Монголын уламжлалт эсгий майхан Хайрцаг 2. Монгол улс дахь газар болон газрын менежментийн тогтолцоог їнэлэх нь Эрх зїй орчин. Монгол улс нь шилжилтийн эдийн засгийн тогтолцоотой бусад хуучин социалист орнуудын адил газрын менежментийн бодлогын орчинг єєрчлєн шинэчлэх їйл явцдаа байна. Засгийн газраас энэхїї салбарын єргєжїїлсэн єєрчлєн шинэчлэлийн35 бїрэлдэхїїн хэсэг болгож 2002 онд Газрын тухай шинэ хууль36 болон Газрын хувьчлалын тухай хууль37 гэсэн хоёр эрх зїйн баримт бичгийг боловсруулан батлуулсан юм. Їїний дараагаар Газрын хураамжийн тухай хууль (энэ нь Газрын хувьчлалын тухай хуулийн хэрэгжилтийг голлон дэмжих їїрэгтэй)-ийг туслах нэмэлт баримт бичиг болгон боловсруулсан гаргасан боловч Улсын Их Хурлаар шийдвэрлээгїй байна. Шинээр гаргасан хууль нь зохион байгуулалтын хїрээнд дараах хэд хэдэн чухал дэвшилттэй талуудыг нэвтрїїлсэн байна. Їїнд: · Газрын тухай шинэ хуулиар нь урьд ємнє гэр хорооллын оршин суугчдад єргєнєєр олгодог байсан богино хугацааны газар эзэмших эрхийг хїчингїй болгож, зєвхєн урт хугацаагаар эзэмших эрх (60 жилийн хїртэл хугацаагаар эзэмшиж, нийт хугацааг 40 жил хїртэл хугацаагаар нэг удаа сунгах эрх)-ийг хэвээр їлдээсэн байна. Энэ нь гэр хорооллын бїсэд ємч эзэмшлийг баталгаажуулах бєгєєд ингэснээр эдгээр бїсийн нєхцєл байдлыг сайжруулахад хувь нэмэр оруулна хэмээн тєлєвлєж байгаа билээ. · Газар эзэмших эрх шилжїїлэхийг зєвшєєрєв: Шинэ хуулийн хїрээнд ємч эзэмшигчдэд єєрийн ємчийн эзэмшлийг гуравдагч талд шилжїїлэх эрхийг олгосон байна. Ингэснээр одоо байгаа зах зээлийн албан бус харилцааг шинэ шатанд хєгжїїлж, їл хєдлєх хєрєнгийн албан ёсны зах зээлийн тогтолцоонд шилжих бололцоог нээж єгєх юм. Гэвч эзэмшлийг шилжїїлэхэд холбогдох эрх бїхий байгууллагуудаас зєвшєєрєл авах хэрэгтэй байдгийн улмаас эзэмшил шилжїїлэх эрх нь хязгаарлагдмал байх талтай. Зєвшєєрєл олгох зохистой орчин нєхцєлийг бїрдїїлэгїй байгаа (тухайлбал, дїрэм, журмын зохицуулалтын хїрээнд) бєгєєд энэ талаар ил тод байдлаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд зарлан сурталчилаагїй байна. · Газрын хэрэг эрхлэх нэгдсэн байгууллага байгуулна: Шинэ хуулийн хїрээнд урьд нь газрын бїртгэл, газрын кадастр, газрын хэрэг эрхлэх їїрэг функцийг хэд хэдэн байгууллага хувь хувьдаа давхар хариуцаж байсныг улсын хэмжээний нэг тєв байгууллага дор нэгтгэн зангидах болно. Гэвч одоогоор энэхїї шинэ бїтцийг бїрдїїлэн байгуулахад зориулан хугацаа хуваарь, бїтэц, зохион байгууллалтын асуудлыг шийдвэрлээгїй байна. · Газрын зєвшєєрєл олгох їїргийг хот, нийслэлээс дїїрэгт шилжїїлэх, газрын хэрэг эрхлэх тєлєєллийн эрх мэдлийг хороод олгоно: Шинэ гарсан хуулиар єргєдєл боловсруулж шийдвэрлэх їйл явцыг хялбаржуулан хурдатгах учиртай юм. Гэсэн хэдий ч хороодын їїрэг, ажиллагаа болон газар хуваарьлах горимын талаар зохих хэмжээгээр нарийвчлан тодорхойлж єгєєгїй байна. Шинэ гарсан хуулийн хїрээнд ємч эзэмшлийг баталгаажуулах болон эзэмших эрх шилжїїлэх тогтолцоог албажуулахад чиглэгдсэн тєлєвлєгєєт арга хэмжээ бїхий єєрчлєн шинэчлэлийг хэрэгжїїлэх юм. Гэхдээ їїнд зєвшєєрєл олгоход тавидаг шаардлага хїндрэл учруулахаар байна. Мєн їїний зэрэгцээ шинэ эрх зїйн актын нєхцєл, заалтыг хуулийн хїрээнд тусган хэрэгжїїлэх зорилгоор бусад холбогдох хууль тогтоомжийг шинэчлэн найруулж боловсронгуй болгох шаардлагатай байгаа билээ. Єєрчлєн шинэчлэлийг хэрэгжїїлэхэд шаардлагатай бїтэц, зохион байгуулалтын боломж, чадавхи. Ерєнхийдєє газрын хэрэг эрхлэх їїрэг функц бїхий бїх байгууллага єєрчлєн шинэчлэлийг хэрэгжїїлэх, ялангуяа эзэмшилийн эрх шилжїїлэх тогтолцоог 35- Їл хєдлєх хєрєнгийн хуулийг 1997 онд баталсан. 36- 2002 оны Газрын тухай хууль нь 1995 оны Газрын тухай хуулийн шинэчлэн найруулсан хувилбар болно. 37- Газрын хувьчлалын тухай хууль нь 2003 оны 5 дугаар сараас хїчин тєгєлдєр болно. нэвтрїїлэх талын чадавхи дорой байна. Асуудал эрхэлсэн засаг захиргааны нэгж, байгууллагуудын эрх їїргийг нарийвчлан зааглаж єгєєгїй байгаа бєгєєд эдгээрт эрхлэх ажил, їїргийн давхардал буй болсон байна. Энэ нь чадавхийг бэхжїїлэх їйл ажиллагааны зорилгыг тодорхойлоход хїндрэл учруулах бєгєєд нєєц бололцоо, эх їїсвэр хязгаарлагдмал байгаа улмаас гаргасан хїчин чармайлт суурь зорилгодоо тєдийлєн хїрч чадахгїй, їр дїнгїй хэвээр їлдэх эрсдэлтэй юм. Газрын бїртгэл, хураамж шимтгэл болон їл хєдлєх хєрєнгийн татвар. Шинэ хууль тогтоомж нэвтрїїлсэн ч газрын менежментийн бодлого, зохицуулалтын салбарт хэд хэдэн асуудал байсаар байна. Эдгээр нь, татвар, хураамжийг асуудлыг авч їзэх, ємчийн татварын тогтолцоог зохистой болгох, ємчийн бїртгэлд саад тотгор учруулдаг асуудлуудыг хянан шийдвэрлэх болоод одоогийн албан бус тогтолцоотой їл хєдлєх хєрєнгийн зах зээлийг єєрчлєн шинэчлэхэд чиглэгдсэн илїї эрч хїч, идэвхтэй бодлогыг боловсруулан тодорхойлох шаардлага тулгараад байгаа явдал зэрэг юм. Хєдєє орон нутгийн газар эзэмшлийн асуудал: Газрын хуулийн дагуу бэлчээрийн газар нутгийн хувьчлалд хамруулахгїй боловч зарим нэг фермийн зориулалттай газрыг хувьчлахаар болж байна. Газрын хууль малчдыг хамрахгїй хэдий ч їїнд хотын болон хотын захад оршин суудаг малтай айл єрх хамрагдах бєгєєд эдгээр нь єєрийн газар эзэмших эрх эдлэх боломжтой болох юм. Эх їїсвэр: Хотын газрын менежментийн хэрэгцээг їнэлэх нь, Улаанбаатар, Монгол улс. Улаанбаатар хотын нийтийн аж ахуйг сайжруулах хоёр дахь шатны тєсєл, Яриса Линдох Соммэр, 2003 НООЛУУРЫН НИЙЛЇЇЛЭЛТ БА АМЬЖИРГАА ийн бэрхшээлїїд менежментийн сул талуудыг харуулсан 2.35 2000-2001 1.5 . 130 5 н (1999 ) ч. 2001 . 2002 . ийн тоо хангалтгїй . Хїснэгт 2-5: 1999- 2002 оны ноолуурын орлогын хуваарилалт 1999 оны зудын 2000 оны зудын 2001 оны зудын 2002 оны єрхїїд, Ноолуурын орлого/ жилээр ємнєх єрхїїд, % ємнєх єрхїїд, % ємнєх єрхїїд, % % 0- 100 ам. доллар 60.1 35.8 26.7 30.0 101-500 ам. доллар 37.7 61.8 36.5 57.5 501-ээс дээш ам. доллар 2.21 2.45 36.76 12.50 Бїх єрх 100.0 100.0 100.0 100.0 Эх сурвалж:: ЇСГ, ажилтнуудын тооцоо 2.36 Н 2000-2002 ы авчирсан , . 1999 1 18.900 2000 2 41.200 38. 2001 2002 22.000 / . 100 хїрэхгїй долларын орлогтой єрхийн тоо 1999- 2002 оны хооронд 60-аас 30 хувьд хїртлээ буурсан бол 501-ээс дээш долларын орлоготой айлын эзлэх хувь 2,2-оос 12,5 болж єссєн. (Хїснэгт 2.3-ыг їзнэ її.) 2.37 Зудын нєлєєллийн улмаас нийлїїлэлт буурж ноолуурын їнэ єсєхийн зэрэгцээгээр 2002 онд олон айл єрхїїдийг эдийн засгийн хїнд нєхцєл байдалд орсон нь тодорхой болов. 1999 онд 270,000 айл єрх мал аж ахуй эрхлэж байсан бол 2002 он гэхэд 20,000 гаруй айл єрх энэ зах зээлээс гарсан байна. Хїснэгт 2-6: Малтай єрхїїдийн зах зээлийн гарц, 1999- 2002 (мянга) 1999 2000 2001 2002 38 Ноолуурын худалдаа 5-8 дугаар сард идэвхтэй явагддаг. Килограм ноолуурыг хамгийн дээд їнээр буюу 41200 тєгрєгєєр 2000 оны 6 сард Цайз захад борлуулж байсан. 2000 онд ноолуурын дундаж їнэ 37 орчим мянган тєгрєгт хэлбэлзсэн. Малтай єрх 270 269 257 243 Малтай єрхийн хїн 1350 1344 1283 1252 амын тоо Эх сурвалж:: ЇСГ, ажилтнуудын тооцоо 2.38 2000 , . 2.4- 19.000 8 2001 . 4-5 100000 . 1-, 2- . 2.39 . . 2000-2001 , э . 2.40 л . , . , . 2.41 Монголын албан ёсны статистикийн тоо баримтуудад їйлдвэрлэсэн тїїхий ноолуурын тоо хэмжээг заадаггїй. Гэсэн хэдий ч ямаан сїргийн талаарх найдвартай, нарийвчлсан албан ёсны статисткийн тоо баримт байдаг. Энэхїї тоо баримтад ямааны тоо (оны 12 дугаар сарын байдлаар), їржлийн їед байгаа ямаа, нийт їр тєлийн тоо болон амьд гарсан їр тєлийн тухай мэдээ ордог. Эдгээр статистикийн тоо баримтийг бусад мэдээллийн хамт ашиглан, їйлдвэрлэсэн тїїхий ноолуурын хэмжээг тооцоолох боломжтой юм. 2-4: , , 2-5: , , . л, 120.0 600 р 100.0 500 80.0 400 долла. ам 60.0 раллод. 300 яа ма С 40.0 я 200 Са 20.0 100 0.0 0 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 Зудгїй жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Зудгїй жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Зудтай жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Зудтай жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл 2-6: , , , , л, л, - 7000 30 6000 25 5000 20 нн 4000 то 15 3000 кг 2000 10 1000 5 0 0 19 19 19 20 20 20 20 95 97 99 01 03 05 07 19 19 19 20 20 20 20 95 97 99 01 03 05 07 Зудгїй жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Зудгїй жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Зудтай жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Зудтай жилийн ноолуурын їйлдвэрлэл Эх сурвалж: МУЗГ, ажилтнуудын тооцоо 2.42 , 39 а . 2003 , . - , 39Энэхїї загвар, тєсєєллийн тайлбарыг Хавсралт 1-ээс їзнэ її. - 1999 . 1996-1998 о тївшинд . 2000-2007 1993-1999 . 1999- 2002 . 2 : 1/ , 2/ . 2.4-2.7- , , //, . 2.43 Малын тоо буурснаар тїїхий ноолуурын нийлїїлэлт буурч богино хугацаанд зах зээлийн їнийг єсгєсєн байна. 2000 онд тїїхий ноолуурын нийлїїлэлт багассаны їр дїнд ноолуурын їнэ єссєнтэй холбогдон нийт ноолуурын їйлдвэрлэл 1999 оныхоос хоёр дахин буюу 113 сая ам.доллароор їнэлэгдэж байжээ. Зудын гамшгийг даван гарсан мал аж ахуй эрхэлдэг нэг айл єрхийн ноолуураас олсон орлого нь 1999 онд 233 ам.доллар байсан бол 2000 онд хоёр дахин єсєж 423 ам.долларт хїрсэн байна. Ямар ч байсан 2001 оноос ноолуурын їнэ зудын ємнєх тївшинд хїрч мал аж ахуй эрхэлдэг нэг айл єрхийн ноолуураас олсон орлого нь 233 ам.долларт хїрсэн байна. Ноолуурын їнэ сїїлийн арван жилийн тївшинд їлдэнэ хэмээн таамаглаад їзвэл дараагийн таван жилийн хугацаанд зудын нєлєєллєєс болж мал аж ахуй эрхэлдэг нэг айл єрхийн ноолуураас олсон орлого нь дунджаар жилдээ 18 хувиар буурах тооцотой байна. Шїлхий євчин: эмзэг байдлын єєр нэг шалтгаан 2.44 Сїїлийн жилїїдэд (2001) малчид хїнд нєхцєл байдалд орсон нэгэн шалтгаан бол Монгол Улсад гарсан шїлхий євчин юм. Шїлхий євчин нь гоц халдварт євчин бєгєєд салаа туурайт тєрлийн амьтан (їхэр, гахай, хонь, ямаа, буга зэрэг)-дад халдварладаг. Шїлхий євчин нь хїнд євдєлттэй, малын бие организмын хэвийн їйл ажиллагааг алдагдуулдаг бєгєєд залуу мал євчний улмаас їхэх магадлал их байдаг. Цаашид ноолуурын їйлдвэрлэлд сєргєєр нєлєєлж байгаа. 2001 онд Монголд нийт 463 толгой мал їхсэн буюу энэхїї вирусыг тээж байгаа малыг нядалсан бєгєєд энэхїї євчин нь мал аж ахуй эрхэлдэг 3 аймаг (Сїхбаатар, Хэнтий, Дорнод аймаг)-т гарсан. Шїлхий євчин гарсан нутгуудад хєл хорио тогтоосон. Мал эмнэлгийн їйлчилгээг илїї ашигласнааар шїлхий євчнєєс їїдсэн айл єрхїїдийн орлогод нєлєєлєх їр дагаварыг бууруулах юм. Хэдийгээр 463 толгой мал алдсан тоо бага мэт харагдах боловч гадаад худалдаанд маш хїндээр нєлєєлж байна. Тухайлбал 2001, Монгол Улсад шїлхий євчин гарснаар Хятад болон Орос Улсууд малын гаралтай экпортын бїтээгдэхїїнд хориг тависнаар малчид болон тїїхий эд боловсруулагчдын орлогод их хэмжээний алдагдлыг учруулсан юм. ШИНЭТГЭЛИЙН ХУВИЛБАРУУД магадлал нэмэгдэж, малчдын , 2.45 Малчдын хувьд хамгийн шилдэг даатгал бол малын тарга тэвээр билээ. Гэсэн ч єєр бусад даатгалын арга хэмжээнїїдийг нэвтрїїлж, эрсдлийг бууруулах боломжтой. 0.3 2001 40. , 3 , . , . 2001 270 (- 24 ) . 2001 12 . . , 2.46 :" " 41. , . , . 2.47 1999-2002 , , . , 40Монгол даатгал- улсын компани 41Монгол улсын Їндсэн хуулийн 5.5-р зїйл , . 2.48 Ид . - - . . / , , , , / / / . 2.49 . : , , / , , , , / . 2.50 , . . . 2.51 . / 2-4 / - . Stop- loss . 2 . 42. , 2.52 . . . , . 2.53 , , . Г ад зориулсан т, нь , 2.54 , , , , , . 42Дэлхийн банкны санхїїжилттэй Єрхийн тогтвортой амьжиргааны тєсєл БЇЛЭГ 3. СТАНДАРТ БА ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ 3.1Монголын уур амьсгал хуурай хїйтэн, бэлчээрийн талбай єргєн уудам учраас ноолуурт сайнаар нєлєєлж улмаар Монголын ямаа тїїхэн хугацаандаа хамгийн шилдэг чанартай ноолуур єгч иржээ. Ноолуурын чанар нь тїїний зузаан, єнгє, урт болон жингээр тодорхойлогддог. Олон улсын томоохон ноолуур боловсруулагчид жирийн ноолуурын дээд хэмжээг 19 микроноор тогтоосон байх бєгєєд 17,5 буюу тїїнээс доош микронтой ноолуурыг илїїд їздэг ба хамгийн сайн ноолуур 16,5 микроноос доош, урт нь 43 мм орчим байдаг байжээ. Сайн болон дундаж ноолуурын хоорондох ноолуурын їнийн зєрїї 30 гаруй хувьтай байдаг байна. Ноолуурын салбарын чанарыг сайжруулах нь 3.2Їржїїлгийн бодлого буруу байсан болон зах зээлийн нєхцєл байдал єєрчлєгдсєнтэй уялдуулан малчид болон энэ талаар туршлага муутай байсан Засгийн газрын сонгож авсан арга барилын улмаас Монголын ноолуур сїїлийн 15 гаруй жилийн хугацаанд нэлээд мууджээ. Мал эрлийзжїїлэх, мал маллагааны арга ухаан дутагдах, мал сїргийн бїтцийг оновчгїй болгох, системтэй заазлах явдлыг умартах зэргээр мал маллагааны арга менежмент дутагдсан. Сайн чанарын мал їржїїлж, чанартай ноолуур їйлдвэрлэх арга ухаанд суралцаагїй хїмїїс энэ салбарт ихээр орж ирсэн нь улмаас дээрх дутагдлууд ажиглагдахын бас нэг шалтгаан болж байна. Экспортод хориг тавих, экспортын татвар ногдуулах, мал эмнэлэг ба шинжлэх ухааны ололтыг мал аж ахуйд нэвтрїїлэх їйлчилгээг тєрєєс їзїїлэхээ зогсоосон зэрэг явдал нь ноолуурын чанарт сєрєг нєлєє їзїїлсэн байна. Чанар, їр шимийг нь харгалзалгїй малын тоо толгойг нэмэгдїїлэх малчид, орон нутгийн засаг захиргааны бодлого ч мєн нэрмээс болсон. Шигтгээ 3-1: Ноолуурын чанарыг тодорхойлох таван хїчин зїйл Ноолуурын нарийн, урт, гарц, бохирдол болон єнгє нь ноолуурын їнэ цэнийг тодорхойлох чанарын 5 хїчин зїйл болдог байна. · Нарийн гэдэг нь 1 мм-ийг 1000 хуваасны нэгтэй тэнцэх нэгж буюу микроноор ноолуурын диаметрийг хэмжсэнийг хэлэх ба хичнээн нарийн байвал тєдийчинээ зєєлєн хувцас їйлдвэрлэдэг байна. Ерєнхийдєє Монголын цэвэр їїлдрийн ямааны ноолуур тїїхэн хугацаандаа 14-16 микроны хооронд байсан ба хятадынх энэ хугацаанд 15-16 микрон байв. 19 микроноос дээших диаметртэй бол ноолуур гэж хэлэхгїй бєгєєд энэ нь харин кашгора болох ба эрлийзжїїлсний їр дїн юм. Ноолуурын нарийн нь тїїний їнэ цэнийг тодорхойлох хїчин зїйл учраас ноолуурыг хэвийн, ширїїн болон кашгора зэрэглэлд тус тус хуваадаг байна. · Єнгє: цайвар єнгєтэй ноолуураас олон тєрлийн єнгє гаргаж болох ба їїнийг бараан болон бусад завсрын єнгєтэй хувцас хийхэд ашиглаж болдог байхад бараан ноолуур нь зєвхєн бараан хувцас хийхэд л хэрэглэгддэг бєгєєд їїний улмаас бага їнэтэй байдаг байна. Гэвч жил бїр борлуулж байгаа ноолуурын 50 гаруй хувь нь хар буюу бараан єнгєтэй байна. Монголын ноолуурын ойролцоогоор 60 хувь нь бор єнгєтэй, 15 хувь нь улаан, 10 хувь нь саарал, 10 хувь нь цайвар саарал байх бєгєєд зєвхєн 5 хувь нь цагаан байна. Хятадын ноолуур нь ихэнхдээ цагаан байдаг билээ. · Урт: ноолуур урт байвал тїїгээр нарийн бєгєєд чанга ээрсэн утас хийж болдог байна. Хялгасыг нь самнасны дараа энэ нь 42-46 мм-ийн урттай ноолуур болдог ажээ. Хятадын ноолуурын дундаж урт 38 мм-ээс дээшээ гардаггїй байна. · Ширхэг: Мушгиралдсан ширхэгтэй ноолуур нь удаан эдэлгээтэй бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэхэд чухал байдаг. Эрлийз мал шулуун ширхэгтэй ноолууртай байх нь элбэг бол монгол ямааны ноолуур ширхэг сайтай байдаг. · Гарц: энэ нь тодорхой єгєгдсєн хэмжээний бохир ноолуур дахь нэхмэл сїлжмэлийн їйлдвэрийн шаардлага хангах хувь хэмжээ юм. Хэрэв 100 кг бохир эсвэл тослог ноолуураас хялгасыг нь самнасны дараа 50 кг ноолуур гарч байвал їїний гарц 50 хувьтай байна гэсэн їг. Бохир ноолууранд байгаа хялгас, тос, шороо болон бусад бохирдлоос гарц шалтгаална. Улаанбаатар хотын ноолуур боловсруулах компаниудын дундаж гарц нь 45-50 хувь байдаг байна. · Бохирдол: энэ нь ноолуур дотор байдаг шороо, хаг, ургамлын хог болон бусад гадны биетийг хэлнэ. Угааж самнах дамжлагын машин, тоног тєхєєрємжєєр ихэнх бохирдлыг арилгаж чаддаг байна. Засгийн газрын арга хэмжээнїїдийн їр дагавар 3.3 Монгол ноолуурын чанар 1970-аад оны сїїлээр нэлээд муудсан нь ноолуурын тоо хэмжээ болон махны їйлдвэрлэлийг гадаад худалдааны эрэлт хэрэгцээнд тохируулан нэмэгдїїлэх зорилгоор Засгийн газраас кампанит ажил явуулсантай холбоотой. Афганистаны дайны уршгаар тус улс олон улсын зах зээлд тїїхий ноолуур экспортлож чадахаа больсон ба Зєвлєлтийн армийн цэргїїдийг шинелиэр хангахад их хэмжээний ноос хэрэгтэй болохын хажуугаар цэргийн хїнсэнд нэлээд хэмжээний мах шаардлагатай болсон. Зєвлєлтийн зєвлєгєєний дагуу Оросын Дон їїлдрийн (ангорын эрлийз) ямаатай Монголын говийн ямааг нийлїїлж, эрлийзжїїлж эхэлжээ. Оросын Донн їїлдрийн ямаа нь том биетэй, мах сайтай мал боловч тїїний ноолуур нь нэлээд ширїїн (ихэнх тохиолдолд кашгора гэж нэрлэдэг) байна. Махны їйлдвэрлэл нэлээд їр дїнтэй нэмэгдсэн боловч энэ хугацаанд Монголын ноолуурын диаметрийн хэмжээ нэмэгдэж улмаар ноолуур ширїїн болсноор єндєр їнэтэй хувцас їйлдвэрлэхэд Монголын ноолуурыг хэрэглэхийн аргагїй тївшинд хїрсэн байна. Тээврийн зардал єндєр учраас эрлийз малыг тїїхий эдийг нь цуглуулахад ойр дєт газар нутагт л їржїїлж байсан нь эрлийз малын тоог хязгаарлахад ач холбогдолтой болсон. Їїний їр дїнд Монгол улс дээрх хараат байдлаас гарч, малаа хувьчлах їед ямаан сїргийн ихэнх нь цэвэр монгол їїлдрийн мал байж чадсан. 3.4 1994 онд ноолуурын экспортыг хориглосон нь зах зээлийг тэнцвэргїй байдалд оруулж чанарт тоомсоргїй хандах явдлыг хєхїїлэн дэмжих болсон байна. Монголын боловсруулагчид чанарын тєлєє илїї їнэ єгєхєє больж зєвхєн тоо хэмжээнд нь л мєнгє тєлж байлаа. Їїний хариуд малчид чанарт хєрєнгє оруулахаа багасгаж, харин бага чанартай ноолуур бїхий ямаа їржїїлэх болсон байна. Хэдийгээр ноолуурын экспортын хориг нь зєвхєн 2 жил хагасын хугацаатай їргэлжилсэн боловч сїргийн бїтцэд їзїїлсэн хор хохирол нь нэлээд их хэмжээтэй байлаа. 3.5 1990-ээд оны эхээр хїмїїсийн орлого тїргэн хурдацтай буурсан їед малчид чанар сайтай ноолуур їйлдвэрлэж, ирээдїйн орлогоо хамгаалахын оронд аль болох их ноолуурыг тїргэн хугацаанд їйлдвэрлэж одоогийнхоо орлогыг нэмэгдїїлэхийг тэргїїн ээлжинд авч їзсэн байна. Ингэснээр ямааны тоо тїргэн хурдацтай єсєж харин заазлах явдал огт байгаагїй юмаа гэхэд тун бага хэмжээнд явагдах болсон байна. 1991 оноос ноолуурын диаметр жил болгон нэмэгдэж улмаар 17,9 микронд хїрчээ. Эрлийз болон хєгшин малыг їгїй хийж сїргийн бїтцийг сайжруулаагїй тохиолдолд Монгол улсын ноолуурын чанар нэлээд буурах болно. 3.6 Ноолуурын ямааны дундаж нас нэмэгдэх бололцоог малчид олгосон. Бохир ноолуур авах зорилгоор заазлавал зохих байсан олон ямааг авч їлдээжээ. Хєгшин ямааны ноолуур чанар муутай байдаг бєгєєд сїргийн бїтэц дэхь нас бие гїйцсэн ямааны тоо олон байснаас шалтгаалж ноолуурын нийт чанар муудсан байна. Мал эмнэлгийн їйлчилгээг дутуу авч байснаас мал євчинд нэрвэгдэж улмаар ноолуур бохирдоход хїргэсэн байна. 3.7 Мал эмнэлэгийн їйлчилгээ багассан нь ноолуурын чанарт ихээхэн сєрєг нєлєє їзїїлсэн. 1990-ээд оны эхээр мал эмнэлэгийн їйлчилгээг хувьчилсан нь малын євчинг ихэсгэж, ноолуурын бохирдолд хїргэсэн. 3.8 Малчдад ноолуурын зэрэглэл болон їнийн талаарх мэдээлэл дутуу хїрч байсан, малын чанар сайжруулахад чиглэсэн мал эмнэлгийн болон бусад їйлчилгээ байхгїй байсан, тїїнчлэн ноолуурыг зэрэглэх, шинжлэх їйл ажиллагаа явагдахгїй байсан зэрэг нь чанар муудахад мєн нєлєєлсєн байна. Малчид мэдээлэл байхгїй байсан явдлыг боловсруулагчид болон наймаачид ашиглан нэг єрхийн тухайн жилд хурааж авсан бїх ноолуурыг зах зээлийн дундаж їнээр худалдаж авах хандлага бий болоод байжээ. 3.9 Єндєр чанартай ноолуур болон бусад зэрэглэлийн ноолуурын хооронд їнийн зєрїї байхгїй байснаас малчид мал сїргийнхээ чанарыг сайжруулах явдалд хєрєнгє оруулалт хийх урамшил байхгїй болсон байна. Чанар сайтай бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэхэд нь їнээр урамшил їзїїлбэл їїнд малчид тїргэн хариу барих хандлагатай байдаг. Монголын ноолуурын їнэ цэнийг нэмэгдїїлэх, малчдын орлогыг дээшлїїлэхэд ноолуурын чанарыг сэргээж сайжруулах явдал нэн чухал байх болно. Ноолуурын чанарыг сайжруулах аливаа стратегийн чухал бїрэлдэхїїн хэсэг нь чанартай бїтээгдэхїїнд їнийн урамшил єгєх явдал байх болно. Чанар буурснаас орлогод їзїїлсэн їр дагавар 3.10 Монголын ноолуурын чанар буурсан нь олон улсын хэмжээнд харьцуулсан їнийн харьцаанаас харагдаж байна. 2002 оны 3-н сард 1 кг угааж самнасан ноолуурын Шнайдерын нэгтгэсэн їнэ Хятадынх 71 доллар байсан бол Монголын ноолуур 50 доллар байсан бєгєєд харин 1994 онд эдгээр ноолууруудын хооронд ямарваа нэг їнийн зєрїї байхгїй байсан. Аливаа тєрлийн ноолуурыг угааж самнах зардал ойролцоо байдаг. 3.1-р хїснэгтэд угааж самнасан ноолуурын їнэ хэрхэн єєрчлєгдсєнийг їзїїлж байна. Ноолуурын чанараас шалтгаалж малчид, боловсруулагчдын орлогод їзїїлэх їр дагавар нэлээд єргєн хїрээтэй байна. Экспорт нэмэгдэж, ажлын байр буй болох учраас ноолуурын чанарт гарах єєрчлєлт нь эдийн засагт бїхэлдээ нэлээд их орлого буй болгох нєлєєтэй байж болно. Бодлогын талаас нь авч їзвэл хєдєєгийн оршин суугчдын амьжиргааны стандартыг дээшлїїлж, орон нутагт эдийн засгийн єсєлт буй болгох зорилгын нэг чухал хэсэг нь хєдєє аж ахуйн салбарт їйлдвэрлэлийн бїтээмж, гарцыг сайжруулах явдал юм. Зураг 3-1: Угааж самнасан ноолуурын олон улсын їнэ, 1970-2002 (бїх їнийг 1-р сарын байдлаар авав) 200.0 180.0 160.0 140.0 120.0 $U S 100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 70-71 72 -73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 -89 90 -91 92 93 94 95 96 97 98 -99 00 01 02 Он Хятад Монгол Иран Эх сурвалж: Шнайдерын ноолуурын їнийн жагсаалт 2002 3.11 Ноолуурын чанар буурснаас Монгол улсад 2001 онд учирсан хохирлыг тус улсын дотоодын нийт бїтээгдэхїїн (ДНБ)-ний 0,7 хувь буюу (7,9 сая доллар) болсон гэж тооцдог байна. 2000 онд ноолуурын їнэ єндєр байх їед экспортын орлогоос алдах алдагдал нь їїнээс 2 дахин их буюу 14 сая доллар байсан гэж їздэг ажээ. Монголын ноолуурын чанарыг 50 хувь сайжруулсан бол 2001 онд 220 малтай байсан дундаж єрхийн орлого 263,4 болж єсєхєєр байсан байна. Доор 3.2-р зурагт їзїїлснээр сїїлийн 4-н жилийн дотор чанар муутай ноолуур нь Монгол улсад хичнээн хэмжээний хохирол учруулсныг харж болно. Хятадын зах зээл дээрх 2002 оны 8-р сарын їнэ дээр їндэслэн тооцвол Монголын угааж самнасан ноолуурын чанарыг сайжруулснаар їнийг нь дараагийн 6-10 жилийн дотор 50 гаруй хувиар ихэсгэх бололцоо байна. Зураг 3-2: Ноолуурын нийт экспортод бохир Зураг 3-3: Ноолуурын чанарыг сайжруулснаар ноолуурын чанарыг сайжруулснаар орж буй єрхийн орлого хэрхэн нэмэгдэхийг малын тоо орлого толгойгоор їзїїлсэн нь 120.0 600.0 100.0 500.0 80.0 400.0 яас 60.0 $ U S$ 300.0 US 40.0 200.0 20.0 100.0 0.0 0.0 1998 1999 2000 2001 2002/e 1998 1999 Чанар сайжруулснаар олох ашиг 2000 2001 Ноолуурын нийт экспорт Бодит їнэ 50% сайж ирвал Є ндєр чанар 3.12 Ноолуурын чанар хичнээн бага байна тєдийчинээ їнийн хэлбэлзэл их байх бєгєєд малчдын орлого ерєнхийдєє буурч байна. Єндєр чанартай бїтээгдэхїїний зах зээлтэй харьцуулахад чанар багатай ноолуурын зах зээл илїї тогтвортой бус байдаг байна. 2001 онд ноолуурын їнэ буурах їед чанар муутай доод зэрэглэлийн ноолуурын їнэ хамгийн их унаж байжээ. Зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ їгїй болсон їед ємнє нь чанар багатай материал худалдаж авдаг байсан худалдан авагч бага їнээр єндєр чанартай ноолуур худалдаж авах бололцоотой болж улмаар чанар муутай ноолуур хэрэгцээгїй болдог байна. Їїний нэгэн адилаар зах зээл сэргээд ирэх їед єндєр чанартай борлогдоогїй байгаа ноолуурыг хамгийн тїрїїн ашиглаж улмаар чанар муутай бїтээгдэхїїний їнэ бїр сїїлд нь нэмэгддэг байна. Зудын дараа чанарыг сэргээх нь 3.13 1999-2001 онд їргэлжилсэн зудаар нийт їржлийн эм ямааны тоо толгой 3 хувиар буурсан байна. Энэхїї гай гамшгаас болж їйлдвэрлэх ноолуурын тоо хэмжээ буурсан ч Монгол улс зуднаас їїссэн энэхїї бололцоог ашиглан сайн їїлдрийн малаар ямааны чанарыг сайжруулж болох юм. 3.14 Ямааны тоо толгой зудын ємнєх тївшинд хїрэхийн зэрэгцээ ямааны їїлдрийн чанарыг дээшлїїлэх бодлого баримталбал цаашид тус аж їйлдвэрийн салбарын нєєц бололцоог нэлээд сайжруулах юм. Иймд зудын гай гамшгийн хариуд авах арга хэмжээ нь хоёр давхар ач холбогдолтой, нэг талаас тогтвортой хэлбэрээр мал аж ахуйгаа эрхэлж чадахгїй байгаа цєєн хэсэг малчдыг зах зээлээс шахах нєгєєтэйгїїр малчдад мал сїргийнхээ чанарыг сайжруулахад нь туслах явдал тус тус болно. 3.15 Малынхаа генийн санг єндєр чанартай эр малаар сайжруулах хїсэлтэй малчдад туслах бололцоог одоогийн энэ нєхцєл байдал бїрдїїлж байна. Малжуулах арга хэмжээг зах зээлийн зарчимд тулгуурлан явуулж, малчид бие биеэндээ мал нийлїїлэх явдлыг дэмжих хэрэгтэй бєгєєд малчдад шинэ малыг ямар ч їнэгїй буюу хєнгєрїїлсэн їнэтэй єгєхийн оронд тэд єєрсдєє эдгээр малыг зах зээлийн їнэ тєлж авдаг байх хэрэгтэй. ШИНЭчЛЭЛИЙН ХУВИЛБАРУУД: ЗЭРЭГЛЭЛ ТОГТООХ БА СТАНДАРТчЛАХ 3.16 Сїїлийн жилїїдэд худалдаанд саад тотгор учруулах техникийн саад болгож бїтээгдэхїїний стандартыг улам бїр ашиглах болов.43 Дэлхийн зах зээлд нэвтрэн орохын тулд Монгол улс нь олон улсын боловсруулагч болон хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагад ноолуурынхаа чанар, стандартыг нийцїїлж зохицуулах хэрэгтэй. Ингэснээр тус бїтээгдэхїїний нэр хїнд болон зах зээлийн хувь хэмжээг хамгаалахад тус дєхєм болох юм. Ноолууран бїтээгдэхїїн, тїїний дотор тансаг хэрэгцээний бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэдэг аж їйлдвэрийн салбар дахь єрсєлдєєнт зах зээлийн тїргэн шуурхай ажиллагаанд нийтээр хїлээн зєвшєєрсєн хэмжїїрїїдийг хэрэглэх, бїтээгдэхїїний шинж чанар болон чанарыг тодорхойлдог зэрэглэл болон тэдгээрийг хэмждэг стандарт нь нэн чухал ач холбогдолтой байдаг. Зэрэглэл нь бїтээгдэхїїний їнийн талаарх гол мэдээллийг бїрдїїлдэг ба зах зээл дээр їнээр єрсєлдєх явдлыг хєхїїлэн дэмждэг. 3.17 Монгол улсын Стандартчлал хэмжил зїйн їндэсний тєв нь ноолуурын шинжилгээ хийдэг ба 1996 оноос ноолуур экспортлогчид заавал хийлгэх ёстой чанарын гэрчилгээг олгодог болсон байна. Экспортод гаргах гэж байгаа ноолуурын чанарыг тодорхойлохын тулд тус тєв нь ноолуур боловсруулагч арилжааны 3 боловсруулагчийг ашигладаг ажээ. Ноолуурын тодорхойлолтод илїї бїдїїн ноолуур оруулахаар єргєтгєж тогтоосон ноолуурын ангилах, зэрэглэх системийг Засгийн газраас саяхан боловсруулж нэвтрїїлсэн байна. Ийнхїї шаардлага хангахгїй материалыг ноолуур болгож тодорхойлохыг оролдох нь малчдад буруу ойлголт тєрїїлж улмаар олон улсын худалдан авагчдын сонирхлыг татахгїй учраас сєрєг їр дагавартай юм. Экспортын бїтээгдэхїїнийг дагалдах аливаа баримт бичиг нь їнэн хэрэгтээ экспортын лиценз болж хувирах бололцоотой. 3.18 Ихэнх тохиолдолд худалдан авагчид нь дотоодын стандартаа баримталдаг бєгєєд Монгол улсын тогтоосон зэрэглэлийг тєдийлєн сонирхдоггїй. Тэд ихэвчлэн самнасан ноолуур худалдаж авдаг тул Монгол улсын тогтоосон зэрэглэл нь самнасан ноолуурын хувьд ач холбогдолгїй байдаг. Олон улсын їйлдвэрлэгчид харилцан адилгїй 43Дэлхийн банк, 2000, Дэлхийн эдийн засгийн тєлєв байдал ба хєгжиж буй орнууд 2000 он. Вашингтон, Колумби дїїрэг. стандартыг баримталдаг тул энэ асуудлаар нэгдмэл байр суурь байдаггїй. Їїнээс гадна Монголын ноолуурыг ихэвчлэн ре-экспортолдог тул цааш нь худалдаж буй орон єєрийн зэрэглэлийн системийг баримталдаг нь дээрх асуудлуудыг улам тєвєгтэй болгодог. Шигтгээ 3-2: Зэрэглэл тогтоох стандартчлалын ач холбогдол Тус бїтээгдэхїїний єєр єєр хэлбэр, чанарын хооронд харилцан уялдаатай їнэ цэнэ тогтооход нэр томъёоны болон хэмжїїрийн нэгдмэл байдал маш чухал ач холбогдолтой юм. Ноолуурын микрон болон єнгєний чанартай холбогдуулан стандартчлал нь 4-н їндсэн зорилтыг хангах юм: · Бїтээгдэхїїнийг боодол бїрээр нь шалгаж туршихын оронд зєвхєн чанарыг нь тайлбарласан тайлбєар ашиглан худалдаж, худалдан авах ажиллагаа явуулах бололцоотой байдаг. · Єєр єєр байршилтай олон эх сурвалжаас цуглуулсан ноолуурыг хольж цєєн хэдэн зэрэглэл болгон борлуулах бололцоо олгодог. · Ноолуурын онцлог шинж чанарыг дурьдсанаар худалдан авагч болон худалдагч тїїнийг борлуулалт болон боловсруулалтад хэрэглэхдээ ямар їнэ цэнэтэй болохыг мэдэж авдаг. · Зах зээлд ямар тєрлийн ноолуур илїї хэрэгцээтэй шаардлагатай байгаа талаар энэ нь боловсруулагч їйлдвэрлэгчид мэдээлэл єгч улмаар чанарыг сайжруулах урамшуулал буй болгодог. · Олон тєрєл зїйл, сонголт буй болгодог. Зэрэглэх систем нэвтрїїлэхийн гол давуу тал нь дараах болно. Їїнд: · Худалдаа арилжаанд тус дєхєм їзїїлсэн чанарын нэгдсэн стандарт болон нэр томъёоны нэгдсэн їг хэллэгийг тодорхойлж улмаар худалдаж авах, худалдах эцсийн зах зээлийг ялгаж салгах явдлыг амархан болгодог. · Эцсийн бїтээгдэхїїнд орсон ноолуурын орц болон чанарын талаар тодорхой мэдээллийг аль болохоор єргєн хїрээнд эцсийн хэрэглэгчид хїргэдэг. · Бїтээгдэхїїн нийлїїлэгчид тухайн бїтээгдэхїїний чанарын тодорхой тївшинг тодруулж буй болгосноор їйлдвэрлэгчид худалдан авагчидтай босоо шугамд харилцах явдлыг хєхїїлэн дэмждэг. · Олон тєрєл зїйл, сонголтыг буй болгодог. 3.19 Монгол улсын Засгийн газраас саяхан ноолуурын материалын їзїїлэлтийг тогтоосон байна. Хєдєє аж ахуй, їйлдвэрийн яамнаас боловсруулж, ноолуурын дэд хєтєлбєрт дурьдсан энэхїї їзїїлэлт нь 19 микронтой тэнцїї буюу тїїнээс дооших ямааны ноолуурыг ноолуур (кашемир) болно гэж тодорхойлжээ. Энэхїї тодорхойлолт нь Монголын ноолуурын чанарыг сайжруулах явдлыг дэмжихгїй байгаа бєгєєд ноолуурын бїтээгдэхїїнийг шилдэг бїтээгдэхїїн болгож борлуулах оролдлогод саад тотгор учруулж байна. 3.20 Монголын ноолуурын аж їйлдвэрийн їндэс суурийг єндєр чанартай, бохир ноолуур їйлдвэрлэх явдал бїрдїїлэх ёстой. Чанар малчдаас эхлэх шаардлагатай. Чанартай бїтээгдэхїїнд їнээр урамшуулал олгож улмаар малчдад мал сїргийнхээ чанарыг сайжруулах мэдлэг, улмаар уг мэдлэгээ хэрэгжїїлэх арга хэрэгслийг олгох нь чанар сайжруулах нууц юм. Хэрэв малчдад чанар сайжруулах арга хэмжээг хэрхэн яаж хэрэгжїїлэх талаар мэдлэг олгож улмаар чанарынх нь тєлєє илїї єндєр їнэ санал болговол тэд їїний дагуу хариу арга хэмжээг тїргэн авах тєлєвтэй. 3.21 Худалдагч, худалдан авагч хоёрын хооронд шийдэх ёстой арилжааны їйл ажиллагаанд Засгийн газраас хєндлєнгєєс оролцож байна. Монгол улсад аль хэдийнэ байгаа єндєр їнэ єртєгтэй шинжилгээний газруудын їйл ажиллагааг давтан дуурайх гэж оролдохын оронд Стандартчлал хэмжил зїйн їндэсний тєв нь єєртєє байгаа нєєц бололцоогоо мэдээлэл солилцох явдлыг сайжруулахад ашиглаж болох юм. 3.22 Ноолуурын олон лусын хэмжээнд хїлээн зєвшєєрєгдсєн хэмжээр гэж байдагггїй. Ноолуур болон тэмээний ноос їйлдвэрлэгчдийн хїрээлэнгийн (НТНЇХ) гишїїд зєвшилцєлд хїрч чадаагїй тул Австрали, Дундад Ази, Монгол, Хятад болон бусад нийлїїлэгчид хэд хэдэн фракцад хуваагдсан байна. Малчдад мэдээлэл хїргэх явдлыг хангаж улмаар дотооддоо їйлдвэрлэж буй ноолуурын чанарыг шалгаж тодорхойлох, хувийн шинжилгээ, зэрэглэл олгох байгууллагуудын їйл ажиллагаанд зохистой нєхцєл бїрдїїлэх нь Засгийн газрын їїрэг роль байх ёстой. Монгол улс тус аж їйлдвэрийн салбарын єєртєє бий болгосон стандартыг дагаж мєрдєх ёстой ба Монголын стандарт нь олон улсын зах зээл дээр тогтсон стандарттай нийцдэг байх ёстой. Єєрєєр тодорхойлох гэж оролдох нь эцсийн эцэст Монголын ноолуурын їнийг бууруулна. Монголын ноолуурыг боловсруулагчид худалдан авдаг юмаа гэхэд тэд дахин шинжлэх зардлаа шингээж їнэ бууруулах ба єндєр чанартай бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэгч, боловсруулагчид Монголын ноолуур авахаас зайлсхийж магадгїй юм. 3.23 Засгийн газраас ноолуурыг шинжлэх явдалд анхаарал тавьж буй нь асуудлын зєвхєн гадна илрэх шинж тэмдгийг шийдэх гэж оролдсон оролдлого болохоос биш їїний учир шалтгааныг судалж шийдэх гэсэн оролдлого биш байна. Малчдад чанартай ноолуур їйлдвэрлэх урамшуулал олгож, тэдэнд хэрэгтэй байгаа їйлчилгээгээр дэмжих, тїїний дотор єндєр чанартай ген бїхий їржїїлгийн малаар хангах арга хэмжээ авбал чанарын асуудал шийдэгдэнэ. Чанар сайжруулах урамшуулал буй болгосны дараа малчдад туслах тєрєл бїрийн хєтєлбєрїїд хэрэгжїїлж болно. Малчид болон боловсруулагчид монгол ноолуурын хэв шинжилд хамааруулан олон улсын хэмжээнд зєвшєєрєгдсєн хэмжїїрийг бий болгож, єрсєлдєх чадвартай, найдвартай ангиллын системийг боловсруулах шаардлагатай. Холбогдох эрх бїхий байгууллагууд эхний ээлжинд ноолуурын їндсэн шинж чанар болон їїнтэй холбогдуулаад ноолуурын зэрэглэлийг тодорхойлж улмаар энэхїї їзїїлэлт, стандартын шаардлага хангасан ямааг сїрэгтээ тодорхой хэмжээгээр буй болгоход нь малчдад туслах арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна. Шигтгээ 3-3: Австралийн ноосны корпорацийн туршлага: Норматив ангилал Австралийн засгийн газар 70-аад оны сїїлч 80-аад оны эхээр хонины бїхэл махыг 2 зэрэглэлд хувааж, хууль тогтоомж гаргажээ. Їїгээр єєхгїй, туранхайвтар махыг доод зэрэглэл буюу "С" зэрэглэл харин ирмэгээрээ 5 мм орчим єєхтэй махыг "А" зэрэглэл хэмээн тогтоосон байна. Европынхон сїїлчийнх нь маханд дуртай бол Арабын орнууд тїрїїчийнх нь зэрэглэлийн махыг илїї таашаадаг ажээ. Арабын орнууд Австралийн хонины єєхгїй махыг авахаар сонирхож судалж, їзээд ийм махыг "доод" зэрэглэлийн мах гэж ангилсаныг мэдээд ямарваа нэгэн байдлаар доод хэмээн ангилсан бїтээгдэхїїн худалдаж авахыг хїсэхгїй хэмээн мэдэгдэж єєр газраас мах хайж эхэлсэн байна. Ангилалын ийм болхи систем нэвтрїїлснээс болж зах зээлийнхээ хувь хэмжээг алдаж байгаагаа Австралийн Засгийн газар ойлготол энэ нь їргэлжилжээ. Їїнээс хойш тус аж їйлдвэрийн салбар тодорхой, ил тод байдлаар бїтээгдэхїїний їзїїлэлтийг заасан бодит зэрэглэлийн систем нэвтрїїлсэн ба чанарын талаар ямарваа нэгэн тодорхойлол єгєхєєс зайлсхийсэн байна. 3.24 Нэр хїндтэй, туршлагатай бїх боловсруулагчид їйлдвэрлэлийн їйл ажиллагаанд сайн муу байж болох бїх їзїїлэлт, шинж тэмдгийг мэддэг. Хэн хїнгїй мэдэх їндсэн шинж тэмдгїїд нь урт, ноолуурын їзїїрийн галбир, диаметр, єнгє, диаметрийн єєрчлєлт, ноолуурын уян хатан чанар, химийн болон молекулын тогтолцоо зэрэг болно. Эдгээр шинж тэмдэг дотроо єнгє, хэлбэр болон пигментийн зэрэглэлээрээ тус тус ялгарч болдог. Гэвч ихэнх боловсруулагчид єєрсдийн їйлдвэрлэж гаргах гэж буй бїтээгдэхїїний їзїїлэлтэд нєлєєлєх ямар шинж чанар шаардлагатай болохыг мэдэж байдаг. Иймд олон улсын зах зээлийн їнийн хуваарьт нийцсэн стандартын багцыг боловсруулж буй болгох нь харьцангуй амархан байх ёстой. 3.25 Засгийн газраас эсвэл аль нэг зохицуулагч агентлагаас ноолуурын зэрэглэлийг хэм хэмжээгээр тогтоож сайн, муу гэж ангилах нь маш хортой їр дагавартай байж болох учраас зах зээл дээр баримталдаг ноолуурын шинж чанар болон їзїїлэлтийн талаар малчдад зориулсан зааварчлага, чиглэл боловсруулж єгєх нь дээрх байдлаас зайлсхийх давуу талтай юм. Австралийн ноосны болон махны салбарынхан аль нь сайн, аль нь муу чанар болохыг тодорхойлох гэж оролдсоноос їїссэн бэрхшээлээс зайлсхийх ёстой юм. Нэг тохиолдолд муу чанарын ноолуур нь нєгєє тохиолдолд сайн чанарын ноолуур байж болно. Бодит стандарт буй болгож улмаар худалдан авагчид єєрсдийнх нь худалдаж авч байгаа, худалдан авахыг хїсч байгаа зїйл нь тухайн бараа бїтээгдэхїїний їзїїлэлтийг дурьдсан заалттай нийцэж байгаа гэдэгт бїрэн итгэлтэй байх нь хамгийн чухал асуудал юм. 3.26 Дэмжих ёстой хоёр дахь чиглэлийн їйл ажиллагаа бол бїс нутгийн хэмжээнд ноолуурыг ангилж, зэрэглэж улмаар дуудлага худалдаагаар борлуулдаг тєв байгуулах асуудал юм. Энэ нь дээд зэргийн чанартай ноолуур буй болгоход тус болох їйл ажиллагаа бєгєєд энэ талаар НЇБ- ын Хєгжлийн Хєтєлбєрийн хїрээнд хэрэгжиж буй Їйлдвэрийн газрын єєрчлєн байгуулалт тєслєєс гаргасан санал байдаг ба энэ саналын нэлээд тодорхой болгон тавьсан зорилтуудын цар хїрээг нь хязгаарлаж наймаачид, боловсруулагчид, малчид цуглаж бохир ноолуурыг худалдаж, худалдан авдаг газар буй болгоход л зєвхєн анхаарах хэрэгтэй байна. Хамгийн чухал нь эдгээр дуудлага худалдааны їйл ажиллагаанд малчдыг албадан оролцуулахгїй, мєн їїгээр гуравдагч этгээд ноолуур худалдаж аваад тїїнийг буцааж наймаачид болон боловсруулагчдад борлуулах явдлыг зєвшєєрєхгїй гэдгийг тодорхой болгож єгєх ёстой. Монгол ноолуурыг сурталчилж, нэр хїндийг нь нэмэгдїїлэх зорилгоор АНУ-ын ОУХА-ийн єрсєлдєх санаачлага тєслийн дэмжлэгтэй байгууллагдсан Мнголын тєрийн бус байгууллага болох ФиберМаркийн нийгэмлэгээс 2002 онд Завхан аймагт явагдсан Ноолуурын худалдааны загварт тулгуурлан зах зээлийн тєвїїдийг бий болгох шаардлагатай санхїїжилтийг эрэлхийж байна. 3.27 Ноолуур боловсруулах Говь компани нь ноолуур шинжлэх їйл ажиллагааг олон жилийн ємнєєс хийж иржээ. Чанарын асуудалтай холбоотой бэрхшээлийг їнэлж дїгнэх асуудалд энэ нь їнэлж барамгїй їїрэг рольтой байж чадах юм. Чанар сайжруулахад тавьсан зорилтоо хэрхэн биелїїлж байгааг жил бїр зарим бохир ноолуурын дээжнээс авч хэмжин шалгадаг шалгуурыг нэвтрїїлэх хэрэгтэй байна. Мал сїргийг сайжруулах хєтєлбєрїїд болон стратегийн хамтын ажиллагаа: 3.28 Ноолуурын чанар сайжруулахад мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєр шийдвэрлэх ач холбогдолтой. Зарим талаар ажлын ирээдїйтэй эхлэл байгаа боловч їїнийг бусад бїс нутагт єргєжїїлэн дэмжих хэрэгтэй байна. Энэ нь одоо хэрэгжїїлэхээр тєлєвлєж байгаа хєтєлбєрєєс илїї их санхїїжилт бїхий томоохон хєтєлбєрийн їйл ажиллагааг шаардах нь ойлгомжтой. Малчдад худалдан авахад нь зориулж нийлїїлэх боломжтой єндєр чанарын ухна хэрэгтэй байна. Зураг 3-4: Монголын ямаан сїрэг дэхь єндєр чанартай їїлдрийн эзлэх хувь хэмжээ Нийт сїргийн 7 хувь нь чанарын стандартыг хангадаг ажээ 10 8 ьв 6 Ху 4 2 0 1990 1995 1998 2000 2001 2002/e Шилмэл Цэвэр Эрлийз Эх сурвалж: Їндэсний статистикийн газар Зураг 0-5: Нийт малын тоо толгойд хээлтэгчийн эзлэх хувь 48.0 47.0 46.0 45.0 tnecr 44.0 Pe 43.0 42.0 41.0 40.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Эх сурвалж: ЇСГ 3.29 Малын генетикийг сайжруулах байр сууринаас авч їзвэл малын нэг їе удмын генетикийн єєрчлєлтийн 70-80 хувийг ухнын чанарыг дээшлїїлснээр гаргаж авдаг байна. Єнєєдєр Монголд ухнын чанар сайжруулах сонгон шалгаруулах хєтєлбєр хэрэгтэй байна. Шилмэл генетик бїхий тєрлийг олж тодруулан улмаар аж їйлдвэрийн салбарт сонгон шалгаруулалт хийх бааз суурь бїрдїїлэхийн тулд гаднаас ямаа авчралгїйгээр Монголоосоо сонгож авахад хїрэлцээтэй генетикийн материал хангалттай байна. Монголын нийт ямаан сїргийн 36 хувь нь їржлийн эм ямаа байгаа ба тэдгээрийн 20-25 хувь нь шилмэл їїлдрийн ямаа байгаа бєгєєд мэргэжилтнїїдийн ихэнх нь гаднаас импортоор ямаа оруулж ирэхгїйгээр сїргийн нийт бїтцийг сайжруулахад хангалттай гэж їздэг ажээ. 3.30 Тэгэхээр ямар ухныг сонгож авахын тулд ямар шалгуур хэрэглэх вэ гэдгээ шийдэх нь гол асуудал болоод байна. Хичнээн олон шалгуур нэг удаагийн їржїїлгийн ажилд сонгож авна шалгуур бїр дээр гарах єєрчлєлт тєдийчинээ удаан байдаг гэдэг нь малын генетикийн ухаанд тїгээмэл нотлогдсон онол юм. Бидний хэлэлцэж буй чиглэлээр авч хэрэглэж болох генетикийн олон тєрлийн сонголт байдаг бєгєєд монголчууд энэ талаар зохих туршлага хуримтлуулсан тул їїнийг цаашид хєгжїїлэх хэрэгтэй юм. 3.31 Малын бїтцийг сайжруулах хєтєлбєр нь ноолуурын салбарыг хєгжїїлэх хєтєлбєрийн нэгэн чухал хэсэг болдог. Засгийн газраас хїнс, хєдєє аж ахуйн салбарт авч хэрэгжїїлж буй бодлого нь Єлгийн улаан, Дєрвєлжингийн буурал, Алтайн улаан, Уулын бор зэрэг баруун аймаг дахь їїлдэр, Эрчмийн хар, Залаа жинстийн зэрэг Хангайн бїсийн цагаан ноолуурын їїлдэр, Баяндэлгэр, Галширын зэрэг зїїн бїс нутаг дах улаан ямааны їїлдэр зэрэг гарц сайтай їїлдрийг сонгож їржїїлэхийг чухалчилсан. 3.32 Ноолуурын аж їйлдвэрийг хєгжїїлэх аливаа хєтєлбєрийн чухал бїрэлдэхїїн хэсэг нь мал сїргийг сайжруулах тєсєл байх ёстой. Чанар сайжруулах чиглэлээр хэд хэдэн хєтєлбєр хэрэгждэг байна. АНУ-ын Олон улсын хєгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээр АCDI/VОCА хєтєлбєрийн хїрээнд Монгол улсын ноолуур їйлдвэрлэдэг томоохон тєвийн нэг болох Баянхонгор аймагт їржлийн ферм байгуулах зорилгоор єндєр чанартай ухна худалдаж авсан байна. Эдгээр їржлийн фермээс анхны їр тєлийг энэ жил хїлээж авах юм байна. Шилмэл сїргээс илїї гарсан зарим малыг бусад бїс нутагт хэрэгжиж буй їржлийн хєтєлбєрїїдэд худалдах юм байна. Энэ нь нийт аж їйлдвэрийн салбарын хувьд мал сїргийн чанарыг сайжруулах яаралтай хэрэгцээг шийдэхэд зориулагдахгїй бєгєєд зєвхєн Сїхбаатар, Хэнтий, Завхан болон Хєвсгєл аймгуудаар їйл ажиллагаа нь хязгаарлагдаж байгаа ажээ. 3.33 Энэхїї ирээдїйтэй хєтєлбєрийг бусад бїс нутгийн тєвїїдэд дэлгэрїїлэх хэрэгтэй байна. Энэ нь одоогоор тєлєвлєж хэрэгжиж буй программуудаас илїї их санхїїжилт, єргєн цар хїрээ шаардах нь мэдээж. Мєн малчдад худалдаж авах бололцоотой сайн чанарын ухна байдаг байна. Сайн чанарын ухна нь їржлийн аливаа хєтєлбєрийг нэлээд хэмжээгээр сайжруулах болно. Їїнийг хувийн хэвшлийн санаачлагаар хэрэгжїїлж болох ба эсвэл хандивлагчдын тусламжтайгаар аль нэг их сургуулийн эрдэм шинжилгээний тєвєєс хэрэгжїїлж болох юм. Тогтвортой мал малллагааны хєтєлбєрїїдийг бий болгох нь ­ Тєр ­ Хувийн хэвшлийн тїншлэл ба хоршооллууд 3.34 Монгол улсад улсын хэмжээнд мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєр хэрэгжїїлэх єртєг зардал єндєр байх болно. Мал сїргийн чанарыг сайжруулах аливаа хєтєлбєр нэвтрїїлж улмаар їїний амжилтыг єргєн хїрээнд хангая гэвэл тус салбарын бїх сонирхогч этгээд їїн дээр нягт хамтран ажиллах шаардлагатай. Эдийн засгийн хувьд їр ашигтай їйл ажиллагаа явуулахын тулд мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєр дээр бїх тал хамтран ажиллах нь жишээлбэл малчдын сонирхолд нийцэж байна. Хїснэгт 3-1: Ямаан сїрэгтэй нийт єрхийн эзлэх хувь хэмжээ Ямаан сїрэгтэй нийт єрхийн эзлэх хувь хэмжээ 1998 1999 2000 2001 2002 50-иас цєєн ямаатай 84.60 83.61 63.24 67.47 69.09 100-аас цєєн ямаатай 84.60 83.61 85.50 87.50 88.02 200-аас цєєн ямаатай 97.79 99.56 99.64 99.72 99.73 Эх сурвалж: ЇСГ ба ажилтнуудын тооцоо 3.35 Одоогийн байдлаар ямаатай бїх айл єрхийн 0,5-аас дооших хувь нь 200 гаруй ямаатай байна. Тїїнчлэн Монголын ямаан сїрэгт ноогдох сайн чанарын ухнын тоо хангалттай мэт байвч энэ нь олон тооны єрхийн дунд хэтэрхий тарамдсан байна. Монгол улсад єнєєдєр 180 мянга гаруй малчны суурь байдаг байна. Мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєрийг хурдан шуурхай їр бїтээлтэй байлгахын тулд эдгээр малчдын зарим нь хоорондоо нэгдэх шаардлагатай. Сайн чанарын нэг ухна ойролцоогоор 35000-45000 тєгрєгний їнэтэй байдаг. Энэ нь 200-аас цєєн ямаатай єрх мал сїргийнхээ чанарыг сайжруулахын тулд орлогынхоо 4-ний 1-ийг зарна гэсэн їг юм. Ихэнх малчид ийм хєрєнгє оруулалт хийхийг хїсэхгїй. Иймээс зєвхєн єрхийн хэмжээнд мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєрийг їр ашигтайгаар хэрэгжїїлэх боломжгїй. Нийт ямаан сїргийн чанарыг сайжруулах ажлыг хурдасгах, їїний хажуугаар нэг малчинд ноогдох зардлыг бууруулахын тулд малчид хамтран ажиллаж єндєр чанартай їїлдрийн ямаа сїрэгтээ нэвтрїїлбэл хавьгїй їр дїнтэй байх болно. Хїснэгт 3-2: Нэг єрхєд ноогдох ямааны тоо болон ноолуураас орох орлого 2002 он Ноолуураас єрхєд Нийт єрхийн тоонд Малын тоо толгой Їїний дотор ямаа орох орлого эзлэх хувь Ам.доллараар 10 хїртэл 1 8 13,6 11-30 8 63 17,6 31-50 17 132 14,9 51-100 31 235 23,0 101-200 58 437 18,9 201-500 109 826 10,4 501-999 197 1498 1,30 1000-1499 293 2226 0,25 1500-2000 506 3841 0,015 2001-аас дээш 452 3434 0,010 Дундаж 37 280,8 100 Эх сурвалж: ЇСГ ба ажилтнуудын тооцоо 3.36 Хєдєє аж ахуйн олон тєрлийн бїтээгдэхїїнийг бий болгож хєгжїїлэхэд судалгаа шинжилгээний хєтєлбєрїїд шийдвэрлэх ач холбогдолтой байдаг. Монгол улсад мал сїргийн чанар болон мал маллах арга техник, хэрэгслийн талаар судалгаа шинжилгээ хийх санхїїгийн нєєц бололцоогоо хувийн хэвшлийнхэн єєрсдєє хамгийн ашигтай хувилбараар гаргаж чадах бололцоогїй учраас їїнд тєр захиргааны байгууллагын тусламж зайлшгїй хэрэгтэй. Хєгжиж буй олон оронд хєдєє аж ахуйн ихэнх шинжилгээ судалгааны ажлыг тєрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагууд хамтарч хэрэгжїїлж байна. Тус улсын тєсєв хязгаарлагдмал байдгийг харгалзан їзэх юм бол ноолуурын аж їйлдвэрийн салбарыг хєгжїїлэхэд шинжилгээ судалгааны ажлын зардлыг Засгийн газраас гаргах нь ач холбогдолтой эсэхэд эргэлзэж болох юм. Гэхдээ їїнийг нийгмийн хангамжийн зардлын байр сууринаас харьцуулан їзэх хэрэгтэй. 3.37 Австрали болон Шинэ Зеланд улсад єндєр чанарын ухна болон эм ямааг хэлбэр, їржїїлэх нас, зардал болон бусад їндсэн шинж чанараар нь ялгаж тэмдэглэн мэдээллийн сан їїсгэсэн байдаг бєгєєд їїнтэй ижил тєстэй ажиллагааг Засгийн газраас хувийн хэвшлийн холбоод, байгууллагатай хамтран ажиллаж бий болгон улмаар малчдад тусах єртєг зардлыг багасгаж болох юм. Иймэрхїї мэдээллийн баазыг дараа нь зохих тєлбєр авсны їндсэн дээр бусдад ашиглуулж болох юм. 3.38 Мал сїргийн чанарыг сайжруулах аливаа хєтєлбєрийг заазлах хєтєлбєр мєн дагалдаж байх ёстой. Зарим томоохон ферм, аж ахуй дээр заазлах їйл ажиллагаа хэрэгжїїлдэг боловч цєєн малтай малчдын хувьд заазлах зохистой арга техникийн талаар сургалт явуулах шаардлага байна. Ноолуурын чанар улам бїр муудаж байгаа шалтгааныг дээр дурьдсанаар ноолуурын ямааны дундаж нас нэмэгдсэнтэй холбогдуулж байгаа. Хэрэв боловсруулагчид хєгшин ямаанаас авч буй бїдїїн ноолуурыг ноолуурын зах зээлийн тансаг хэрэглэгчдэд зориулсан бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэхэд шаардлагатай нарийхан бєгєєд зєєлєн ноолууртай харьцуулж, ялгаж эхлэвэл зах зээл єєрєє шууд їїний дагуу ялгарах болно. Тїїнчлэн ноолуурын чанарыг сайжруулах чиглэлээр Монголд хэрэгжїїлэхээр тєлєвлєж байгаа бусад бодлогын дотор 3 юм уу 4 наснаас дээш настай ямаанд татвар ногдуулах асуудал орж байна. Гэхдээ иймэрхїї зах зээлийн їйл ажиллагаанд хєндлєнгєєс оролцсон бодлогыг хэрэгжїїлэх нь нэлээн бэрхшээлтэй байдаг бєгєєд зарим тохиолдолд сєрєг їр дагавар учруулж болзошгїй. 3.39 Малчид ямааг идэшний зорилгоор єсгєдєггїй тул хєгшин малыг заазлах нь єрхийн амьжиргаанд хохирол учруулахгїй. Ямааны мах тослог багатай байдаг тул хїнсний гол эх їїсвэр болдоггїй. Малчид хїнсэнд хонины мах хэрэглэдэг бєгєєд цєєн тооны малтай хїмїїс ч гэсэн ямааг зєвхєн ноолуурыг нь зарж бага ч гэсэн орлого олохын тєлєє єсгєдєг. Гэсэн ч цєєн малтай єрхїїдийн хувьд арилжааны зорилгоор сїргийн бїтцээ сайжруулах бололцоогїй юм. Ямааны чанарыг сайжруулах шинжлэх ухааны їндэслэлтэй їржїїлгийн хєтєлбєрийг зєвхєн хамтын ажиллагааны їндсэн дээр хэрэгнжїїлэх бололцоотой. Генетикийн тєрєл зїйлийг хэвээр хадгалж їлдээх нь 3.40 Генетикийн хувьд сайжруулаад ирэхээр генетикийн тєрєл зїйлийн хэмжээ буурч улмаар халдварт євчнєєр мал сїрэг хоргодох эрсдэл байдгийг хїлээн зєвшєєрєх хэрэгтэй. Генийн хязгаарлагдмал сангаас мал сїргийг сайжруулах хєтєлбєрт хэрэглэж байгаа бїх ухныг авч ашиглах юм бол генетикийн тєрєл зїйл нь туйлын аюултай тївшинд буурч болох юм. Ийм явдал гаргахгїйн тулд мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєрийг туйлын хянуур болгоомжтой удирдан зохион байгуулах хэрэгтэй. Їїнийг шилдэг дээд чанарын олон тооны сїрэг буй болгож, ийм сїргийн тоог олон байлгах талаас нь мал їржїїлэгчдэд дэмжлэг їзїїлж, улмаар эдгээрээс нийт мал сїрэгт нэвтрїїлж болох юм.44. 3.41 Мал сїргийн чанарыг сайжруулах хєтєлбєрийн мєн нэг чухал хэсэг нь малчдын боловсролын асуудал байх ёстой. Генетикийн материалыг сайжруулахын давуу тал болон мал сїргийг сонгон шалгаруулах шаардлагыг малчид ойлгож байх ёстой. Малчид мал їржїїлэг, нэмэгдэл 44Шинэ Эрдэмтэн Сэтгїїл 2001, (REF) тэжээл болон мал эмнэлгийн їйлчилгээний талаар зохих мэдлэг боловсролтой байх хэрэгтэй. Мал эмнэлгийн їйлчилгээ ямар их ач холбогдолтой байж болох талаар мэдлэггїй байх явдал мал эмнэлгийн їйлчилгээг єргєтгєхєд хамгийн гол садаа болж байна. Стандартчлал хэмжил зїйн їндэсний тєвийг єргєтгєхийг оролдохоос илїї хєдєє аж ахуйн энэхїї дэмжлэг їзїїлдэг їйлчилгээг єргєтгєвєл ноолуурын чанарыг дээшлїїлэхэд хавьгїй их хувь нэмэр оруулах юм. Монголын ноолуурын єнгєний хольцыг сайжруулах нь 3.42 Ноолуурын чанарыг сайжруулахаас гадна Монгол улс ямаан сїргийн єнгєний тоо хэмжээг бууруулах хэрэгтэй байна.Монголын ямаан сїрэг нь маш олон тєрлийн єнгєтэй байна. Їїнээс болж боловсруулагчдад єртєг зардал нэмэгддэг байна. Єнгє олон хувилбартай байгаагаас ноолуурыг будах ажиллагаанд бэрхшээл їїсэж улмаар боловсруулах зардлыг нэмэгдїїлдэг ажээ. Ноолуурын багцад олон єнгийн ноолуур байх нь їйлдвэрлэлийн хяналтын ажиллагааг хїндрїїлдэг. Иймээс ноолуурыг єнгєєр нь ангилж боох нь зїйтэй байдаг. Бэлэн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэхдээ ноолуурын єнгийг нь хадгалдаг їйлдвэрлэгчдийн хувьд тодорхой єнгийн ноолуур ихээхэн эрэлт хэрэгцээтэй байдаг, тухайлбал Японы зах зээл дээр бор болон саарал єнгийг эрхмэлдэг. Эдгээр зах зээлийн хувьд їйлдвэрлэгчид юуны ємнє ноолуурын чанарт анхаарахаас гадна єнгєний асуудлыг ч чухалчилдаг. 3.43 Будах єртєг зардал бага байдаг учир цагаан ноолуур худалдаж авахдаа боловсруулагчид дуртай байдаг байна. Цагаан ноолуурыг єнгєнд оруулах зардал ч бага байдаг. Цагаан ямааны эзлэх хувийн жинг нэмэгдїїлснээр Монгол улс єрсєлдєх чадвараа нэмэгдїїлэх боловч цагаан ямаа биеэр бага, хїйтэнд тэсвэргїй байдаг тул зарим малчидын хувьд тэдгээрийг єсгєх бололцоогїй юм. Зарим зах зээл дээр байгалийн єнгєєрєє байгаа ноолуур ихээхэн хэрэгцээтэй байдаг тул бїтээгдэхїїний тєрєл хэлбэрийг нэмэгдїїлэх нь зїйтэй юм. Зах зээлийн бутралаас зах зээл болон бїтээгдэхїїний тєрєлжилтєд шилжих нь 3.44 Мал аж ахуй эрхэлдэг 250,000 єрх байгаа учраас тэдний дунд ямарваа нэгэн ижил тєстэй зїйл, эдийн засгийн ашиг сонирхол байхгїй бол хамтын ажиллагааг їр бїтээлтэй байлгах нь туйлын бэрхшээлтэй байж болох юм. Чанарын ялгааг зэрэглэл тогтоох журмаар буй болговол зах зээл єєрєє тєрєлжиж улмаар бїтээгдэхїїний хэв маяг зах зээлийг малчдын хувьд ялгаатай болгож єгєх юм. Малчид ноолуурын єєр єєр чанартай бїтээгдэхїїнийг їйлдвэрлэн єєр єєр зах зээлд санал болгодог болж улмаар тэдэнд зах зээлд нэвтрэх бололцоог нь нэмэгдїїлж єгєх юм. Одоо байгаа зах зээл дээрээ єрсєлдєхийн тулд чанараа сайжруулах улмаар шинэ тєрєл зїйл буй болгож шинэ зах зээлд нэвтрэх нь гол сорилт болж байна. 3.45 Зэрэглэл тогтоосноор хєнгєлттэй їнэ болон чанартай бїтээгдэхїїнд єндєр їнэ тогтоох байдалд хїргэж улмаар малчдад єєрсдийнхєє нєєц бололцоо, арга техник, чадавхид тїшиглэн ноолуурын тєрєл бїрийн зэрэглэлийг сонгон авч мэргэжихэд нь тус дєхєм їзїїлнэ. Зэрэглэлийн болон чанарын стандартчлалын їр бїтээлтэй механизм буй болгосноор чанарын сайжруулалт гаргасан тохиолдолд урамшуулал олгох арга хэрэгслэлийг мєн буй болгож болох юм. 3.46 Хувийн хэвшил болон эрдэм шинжилгээний байгууллагууд нь ноолуурын чанар сайжруулахад туслалцаа їзїїлж болно. Хэвийн хэвшил болон хандивлагчийн хамтын санаачлагын їндсэн дээр Монгол ноолуурын тэмдэгийг Монголын ФиберМаркийн нийгэмлэгээс бий болгож, 6-р сараас эхлэн ашиглана. Тус тэмдэг нь 2003 оны намраас бэлэн бїтээгдэхїїн дээр тавигдах болно. Энэ нь Монголын дундаж ноолуурын чанарыг нэмэгдїїлэх зорилгогїй бєгєєд ФиберМаркийн шалгуурт нийцсэн бїтээгдэхїїнд л олгогдох болно. Хэдийгээр нийт їйлдвэрлэлийн 5 хувьтай тэнцэх боловч Монгол улс сайн чанарын ноолуур їйлдвэрлэж чаддагийн илрэл болох бєгєєд їйлдвэрлэгчдийн хувьд бїтээгдэхїїнийхээ чанарыг сайжруулах хєшїїрэг болох ёстой. 3.47 Бїтээгдэхїїн зэрэглэх, шалгах лабораториудыг байгуулснаар малчид чанарын тодорхой нэг хэлбэрийг сонгон авч бїлэглэн нэгдэх їйл явдалд тус дєхєм їзїїлнэ. Зах зээлд хэт их тархай бутархай байгаа явдал нь чанарын талаарх мэдээлэл дутагдалтай байгаатай хослоод ирэхээрээ тус салбар дахь хамтын ажиллагаанд сєргєєр нєлєєлж байна. Чанарын талаар илїї их мэдээлэл малчдад хїргэх юм бол энэ нь малчид хоорондоо хамтран ажиллах, нэгдэх явцад тїлхэц болох юм. Зах зээл тєрєлжих юм бол малчдын хувийн сонирхол, зорилго нэгдмэл нэг шинжтэй болж ирэх учраас тэд ижил чанартай бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэхэд хїч анхаарлаа нэгтгэж эхлэх юм. 3.48 Босоо шугаманд хамтран ажиллах (интеграцчлах) нь энэ салбар дахь эрсдлийг нэлээн олон тоглогчдод жигд хуваарилж улмаар їйл ажиллагаагаа илїї цогцолбор тєлєвлєх бололцоо олгоно.Мєн боловсруулагчдаас мєнгєн урьдчилгаа авах, орлого зарлагаа тэнцвэржїїлэхийн тулд зээл авах їйл ажиллагаанаас малчид ач тусыг нь хїртэх болно. Дэлхийн худалдааны байгууллагын хїрээнд Монгол улс Хятадтай хэлэлцэн тохирох нь 3.49 Хятадад ноолуурын сайн їїлдрийн ухна экспортлоход тавьсан албан бус хориг бий. Монгол улсад ноолуурын чанарыг сайжруулахад шаардлагатай байгаа ухнын тоо ерєнхийдєє хангалттай боловч Хятадын ухна экспортлох хоригийг цуцлах нь малчдад хэрэгтэй байгаа сайн чанарын ухнын ерєнхий їнийг бууруулахад тус болж болох юм. Дэлхийн худалдааны байгууллагын хїрээнд Хятад-Монголын хоёр талын худалдааны хэлэлцээрийн нэг онцлог шинж нь энэхїї хоригийг цуцлах явдал байх ёстой. 2006 оны олимпийн тоглолт хїртэл Хятадын ноолуурын бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэлтийг хязгаарлах хандлага байгаа учраас сайн чанарын тїїхий болон угааж самнасан ноолуурын найдвартай хангамжтай байх нь Хятад улсад ашигтай. Одоогийн байдлаар Хятадын ямааны тоо толгой Монголын ямааныхаас 3 дахин их байгаа ба Хятад ямаа монголын цаг уурын нєхцєлд амархан дадаж зохицох бололцоотой. Нєгєєтэйгїїр Хятадын зах зээл дээр шаардлагатай байгаа ухны тоогоос одоо їржїїлж буй ухнын тоо хамаагїй давсан байгаа. Хятад улс жилд 1 сая орчим єндєр чанарын ухна бойжуулдаг (нийтдээ жилд 12 сая ямаа бойжуулдаг) гэсэн тооцоо байдаг бєгєєд энэ нь дотоодын хэрэгцээнээс хамаагїй давж байгаа юм. Монгол улс бохир ноолуурыг экспортлох татвараа цуцлахыг зєвшєєрснєєр Хятадтай єндєр чанарын ухна худалдаж авах талаар хэлэлцэн тохирч болох юм. БЇЛЭГ 4. НООЛУУРЫН ЭРЭЛТ ХЭРЭГЦЭЭНИЙ ДИНАМИК БА БОЛОВСРУУЛАХ ЇЙЛДВЭР БОЛОВСРУУЛАХ ЇЙЛДВЭРИЙН ТАНИЛЦУУЛГА / БАЙДАЛ 4.1 Ноолуур нь жилд ойролцоогоор 1 тэрбум ам. долларын орлоготой салбар юм. Тансаг бїтээгдэхїїний эрэлт хэрэгцээ дэлхий даяар нэмэгдэж байгаа бєгєєд бууралт гарсан зарим жилїїдийг (1997-98) їл харгалзвал дэлхий нийтийн хэмжээнд тэнцвэртэй байдалтайгаар хєгжиж байна. Тансаг бїтээгдэхїїний нэмэгдэж буй эрэлт хэрэгцээнд хїн амын єсєлтийн таатай хандлага, хїн амын орлогын тївшин дээшилж байгаа байдал - дайны дараах хїїхэд їй олноор тєрсєн їеийн 36-гаас 56 насны хїмїїс хєгжингїй орнуудад хїн амын хамгийн том бїлгийг эзэлж байгаа бєгєєд хамгийн сайн худалдан авах чадвартай байна - тїїнчлэн хэрэглээний чиг хандлага ба єєрийн брэнд нэрийн, єндєр їнэ цэнэтэй барааны борлуулалтаас олох ашгийг нэмэгдїїлэх талаар тансаг бїтээгдэхїїн борлуулдаг компаниудын гарсан амжилт зэрэг гол хїчин зїйл эерэг нєлєє їзїїлжээ. Сїїлийн жилїїдэд бїтээгдэхїїний чанар, брэнд нэрийн талаархи хэрэглэгчдийн мэдлэг дээшилж, тэд илїї їнэтэй боловч илїї сайн, чанартай бїтээгдэхїїн худалдаж авдаг болсон. Эдийн засгийн хэмжээг бодвол Азид эрэлт хэрэгцээ харьцангуйгээр хамгийн єндєр байна. Японы хэрэглэгчид дэлхийд їйлдвэрлэгдэж буй бїх тансаг бїтээгдэхїїний 30-40 хувийг худалдаж авдаг. 4.2 Тансаг эдлэл гэж тооцогддог ноолууран бэлэн бїтээгдэхїїний дэлхийн зах зээл дээрх эрэл хэрэгцээ нь орлогын хэмжээнээс нилээд их хамаардаг. Тансаг бїтээгдэхїїн хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар нь хурдан сэргэдэг учраас ноолуурын салбар нь бусад уламжлалт бїтээгдэхїїний салбаруудтай харьцуулбал эдийн засгийн хямралаас ерєнхийдєє илїї богино хугацаанд гарч, сэргэж эхэлдгийг ноолууран бїтээгдэхїїний маркетингийн тайлангууд нотолж байна. Хїснэгт 4-1. Ноолуурын гол импортлогчид (1996-2001 оны байдлаар) (Зах зээлд эзлэх хувиар) No. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1 ITA 31 ITA 33.2 ITA 39.9 ITA 39.1 ITA 36.27 ITA 39.49 2 GBR 19.2 GBR 14.8 GBR 13.7 GBR 19 CHN 20.42 GBR 20.92 3 JPN 8.3 FRA 9.5 FRA 8.4 CHN 7.2 GBR 17.81 DEU 6.24 4 USA 6.8 USA 9.3 DEU 7.8 ZAF 6.1 DEU 5.34 UKR 5.1 5 KOR 4.8 KOR 6.8 USA 5.1 DEU 5.8 UKR 3.27 CHN 4.6 6 DEU 4.5 DEU 5.1 BLX 3.6 FRA 3.8 ZAF 2.72 FRA 3.8 7 CHN 4.1 CHN 4.1 CHN 2.9 USA 3.6 FRA 2.2 BEL 3.02 8 FRA 3.5 JPN 3.5 KOR 2.6 BEL 3 USA 1.88 CHE 2.87 9 HKG 3.1 BLX 2.4 CHE 2.3 JPN 1.6 BEL 1.62 USA 2.38 1 0 IND 2.6 HKG 1.4 ZAF 2 CHE 1.3 HKG 1.01 ZAF 1.63 1 1 CHE 2.4 ARG 1.3 JPN 1.6 HKG 1.1 JPN 0.78 IND 1.2 1 2 ZAF 1.2 IND 1.3 HKG 1.5 KOR 0.8 ESP 0.65 JPN 0.94 1 3 BLX 1.1 ZAF 1.2 ESP 1.2 NLD 0.7 MNG 0.58 HKG 0.91 1 ARG 1.1 CHE 1.2 ARG 0.9 ARG 0.6 IND 0.52 ARG 0.69 4 1 5 NLD 0.9 ESP 0.6 IND 0.8 IND 0.6 ARG 0.52 MEX 0.65 1 6 Бусад 5.4 Бусад 4.3 Бусад 5.7 Бусад 5.7 Бусад 4.41 Бусад 5.56 Бїгд 100 100 100 100 100 100 Эх їїсвэр: Дэлхийн Банкны Худалдааны мэдээллийн сан, 2003 он Зураг 4-1: Малын гаралтай нарийн (самнаагїй) ноосны импортын чиг хандлага - тонноор (1996-2000 оны байдлаар) Error! Objects cannot be created from editing field codes. Эх їїсвэр: Дэлхийн Банкны Худалдааны мэдээллийн сан,2003 он 4.1 Боловсруулагдаагїй ноолуурын эрэлт хэрэгцээ цаашид єссєєр л байх бєгєєд Монгол Улс нь дэлхийд боловсруулагдаагїй ноолуурын хоёр дахь хамгийн томоохон їйлдвэрлэгч болох єєрийн давуу байр суурийг ашиглан ноолуурын їйлдвэрлэлийн хэмжээг нэмэгдїїлж, ноолуурын чанарыг сайжруулах бїрэн бололцоотой юм. Монгол Улс болон БНХАУ хамтдаа боловсруулагдаагїй бїх ноолуурын 80 хувийг нийлїїлдэг. Эцсийн бїтээгдэхїїнийг жижиглэн худалдаалах брэнд нэрийн тансаг дэлгїїр болон малчдын хоорондох босоо интеграцийг гїнзгийрїїлэх явдал нь Монголын малчид, боловсруулагчдыг їйлдвэрийн бїтээмж болон орлогоо нэмэгдїїлэх шинэ боломжоор хангана. 4.2 БНХАУ нь боловсруулагдаагїй ноолуурын дэлхийн хамгийн том бэлтгэн нийлїїлэгч ба боловсруулагч юм. Кинг Диар болон Эрдос зэрэг Хятадын хоёр том компани нь дэлхийн бохир ноолуурын ойролцоогоор 20 хувийг боловсруулдаг. Сїїлийн жилїїдэд бохир ноолуурын їнийг эдгээр хоёр компанийн їйл ажиллагаа голдуу тодорхойлж ирсэн. Эдгээр компани нь бїрэн нэгдсэн бїтэцтэй бєгєєд тїїхий эд бэлтгэн нийлїїлэх сїлжээ, анхан шатны їйлдвэрлэлийн барилга байгууламж зэргийн бэлэн хангамжтай болно. Їїнээс гадна ноолуур самнах, хялгаснаас салгах, ээрэх зэрэг боловсруулалтын шат дамжлагаар мэргэжсэн, мєн худалдаа болон тоног тєхєєрємжийн засвар їйлчилгээ эрхэлдэг охин компаниудтай юм. 4.3 Олон тєрлийн мяндас утасны тухай хэлэлцээрийн заалтыг аажмаар хїчингїй болгох, БНХАУ-ыг Дэлхийн худалдааны байгууллагад гишїїн орноор элсїїлсэх зэрэг бэлэн хувцасны дэлхийн зах зээл дээрх їйл явдал нь боловсруулагдсан болон хагас боловсруулагдсан ноолууран бїтээгдэхїїний дэлхийн їйлдвэрийн ерєнхий бїтэц, їїний дотор Монголын ноолуур боловсруулах салбарын бїтцэд нилээд их хэмжээний нєлєє їзїїлэх болно. Дэлхийн худалдааны байгууллагад элссэнээр Хятадын ноолуур їйлдвэрлэгчид урьд ємнє хязгаарлалттай байсан зах зээлд илїї єргєнєєр нэвтрэх, хєгжингїй орнуудад гаргадаг бэлэн бїтээгдэхїїний экспортыг їлэмж хэмжээгээр нэмэгдїїлэх боломжтой болсон юм. БНХАУ Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишїїн орон болсны дараа тансаг бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэдэг Европын пїїсїїд їйлдвэрлэлийнхээ зарим шат дамжлагыг Хятад руу нїїлгэх явдал огцом нэмэгдсэн. 4.4 БНХАУ-ад бохир ноолуурын эрэлт хэрэгцээ єсєх хандлагатай байна. Дэлхийн зах зээл дээрх ноолуурын эрэлт хэрэгцээ нь БНХАУ-ын бохир ноолуур болон ноолууран бэлэн бїтээгдэхїїнийг нийлїїлэх хїчин чадлыг цаашид давах магадлал улам бїр нэмэгдсээр байна. Їїний зэрэгцээ байгаль орчны асуудлуудын улмаас БНХАУ-ын ноолуурын їйлдвэрлэл буурахад хїрсэн. БНХАУ-ын Олимпийн бэлтгэлийг хангах бодлогод ямааны аж ахуй, ноолуурын їйлдвэрлэлийг нилээд их хэмжээгээр нэмэгдїїлэх асуудал тусгагдсан байгаа. Хятадын боловсруулах їйлдвэрїїдийн ноолуурын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэхийн зэрэгцээ дотоодын нийлїїлэлт буурах явдал нь Монголын ноолуурын эрэлт хэрэгцээг нэмэгдїїлэх магадлалтай юм. 4.5 Монгол Улс нь БНХАУ-ад їйл ажиллагаагаа явуулж буй гадаадын їйлдвэрлэлийн пїїсїїдийг Монгол руу татах ба тансаг, брэнд нэрийн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэдэг БНХАУ-ад байгаа пїїсїїдийг єндєр чанартай тїїхий эд болон хялгаснаас салгасан ноолууран утсаар хангах зэргээр энэ нєхцєл байдлын давуу талыг ашиглах боломжтой юм. Харин энд нэг зїйлийг анхаарах нь зїйтэй. Монголд ажиллаж буй боловсруулах їйлдвэрїїдэд нарийн ширхэгтэй цагаан ноолуур их хэмжээгээр шаардагдах тул Хятадаас Монгол руу тїїхий эд импортлох боломжтой байх шаардлагатай гэдгийг анхаарах нь зїйтэй. Ингэснээр їйлдвэрлэгчдийг богино хугацаанд Монгол руу татах боломж нээгдэнэ. Єнєєдрийн байдлаар Монгол Улсад бэлтгэн нийлїїлж буй нарийн ноолуурын тоо хэмжээ нь хэтэрхий хязгаарлагдмал байна. Монголын зах зээл дээрх нєхцєл байдал сайжрах явдал нь тус улсад орж ирэх гадаадын шууд хєрєнгє оруулалтыг нэмэгдїїлж, ноолууран эцсийн бїтээгдэхїїний салбарыг єргєжїїлж чадах юм. 4.6 Гадаад зах зээл дээрх эдгээр эерэг нєхцлийн їр ашгийг хїртэхийн тулд Монгол Улс нь чєлєєт худалдаанд сєргєєр нєлєєлдєг гажуудлуудыг арилгах замаар боловсруулах їйлдвэрийнхээ дотоодын їр ашгийг сайжруулах шаардлагатай байна. Монгол Улсын бодлогын хувьд Хятадтай хийх худалдаанд хиймэл саад тотгор бий болгохгїй байх, бодлого нь їйлдвэрлэлийн єртєгт сєрєг нєлєє їзїїлэхгїй байх, боловсруулах їйлдвэр дахь тєрийн оролцоо нь єрсєлдєєнийг гажуудуулахгїй байх зэргийг хангах нь чухал болно. Їїнээс гадна Засгийн газраас тус салбар дахь гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт, тїїнчлэн тїїхий ноолуурын їйлдвэрлэл зэрэг анхан шатны шат дамжлага дахь хєрєнгє оруулалтад таатай орчин бїрдїїлэх явдлыг хангах шаардлагатай болно. Монгол Улсын боловсруулах їйлдвэрийн бїтэц 4.7 Монгол Улс нь дэлхийн зах зээлд боловсруулагдаагїй, хагас боловсруулагдсан ба бїрэн боловсруулагдсан ноолуур гаргадаг. 1996-2002 онуудад Монгол Улсын ноолуурын албан ёсны экспортын дунджаар 13 хувийг бохир ноолуур, 71 хувийг хагас боловсруулагдсан ноолуур, 16 хувийг эцсийн бїтээгдэхїїн тус тус эзэлж байсан. Ноолуурын компаниудын мэдээлж буй їйлдвэрлэл, экспортын статистик, бэлтгэн нийлїїлэлтийн тоо хэмжээ зэргийг хооронд нь харьцуулбал Монголд їйлдвэрлэж буй ноолуурын нилээд их хувийг хууль бусаар, ихэвчлэн бохир ноолуурын хэлбэрээр экспортлож байна гэсэн дїгнэлт гарч байна. Тийм учраас дэлхийн зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ єсєхєд Монголын ноолуур боловсруулах їйлдвэр, ялангуяа эцсийн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх шат дамжлагын їйлдвэрлэл нэгэн зэрэг єсєєгїй юм. Хайрцаг 4-1: Ноолуурын їйлдвэрлэлийн шат дамжлага Ноолуурын їйлдвэрлэл нь бэлтгэн нийлїїлэх, ялгах ба самнах, хялгаснаас салгах, ээрэх ба сїлжих буюу нэхэх зэрэг таван шат дамжлагаас бїрддэг. Экспортын хориг нь 1-р ба 2-р шат дамжлаганд хамаардаг. Хялгаснаас салгах шат дамжлаганд ороогїй бїх ноолуурыг боловсруулагдаагїй буюу бохир ноолуур гэж їздэг. Бэлтгэн нийлїїлэх: Ноолууран хялгасыг ноосоо хаях хаврын улиралд ямаанаас самнах эсвэл тайрах аргаар бэлтгэн нийлїїлдэг. Ялгах, самнах: Бэлтгэн нийлїїлсэн ноолуурыг бїдїїн ширхэгтэй їснээс гар аргаар ялгадаг. Ялгасны дараагаар хялгасыг угааж, бэлтгэн нийлїїлэлтийн явцад цуглуулагдсан бохир, тос болон ургамлын гаралтай бусад хог хаягдлаас ангижруулан салгадаг. Хялгаснаас салгах: Самнасан ноолуурыг хялгаснаас салгаж боловсруулдаг. Энэ шат дамжлаганд хялгасыг ургамлын гаралтай хог, хаягдал, хаг болон хамгаалалтын зориулалттай бїдїїн ширхэгтэй гаднах їснээс самнаж цэвэрлэдэг. Энэ їе шатны эцэст ноолуур нь сїлжих буюу нэхэх зэрэг дєрєвдїгээр болон тавдугаар шат дамжлаганд ашиглагдах утас болгож ээрэхэд бэлэн болдог. 4.8 Шилжилтийн їеэс ємнє Монгол Улсад Говь болон Ноолуурын туршилт, эрдэм шинжилгээний тєв гэсэн эцсийн бїтээгдэхїїн боловсруулах улсын хоёр їйлдвэр ажиллаж байсан. Ноолуурын туршилт, эрдэм шинжилгээний тєвийг 1993 онд Буян компани хувьчилж авсан бєгєєд 2004 оны сїїлээр Говь компанийг бїрэн хувьчлахаар тєлєвлєж байна. Бэлтгэгдсэн бїх ноолуурыг улсын худалдааны компаниудаар дамжуулан дээрх хоёр їйлдвэрт нийлїїлдэг байсан. Тэр їеэд боловсруулагдаагїй бїх ноолуурыг олон улсын хэмжээнд ноолуурын худалдааг эрхлэх зєвшєєрєлтэй цорын ганц компани болох Монголимпексээр дамжуулан барууны орнуудад экспортлодог байжээ. 4.9 Шилжилтийн їеэс хойш ноолуур боловсруулах, хялгаснаас нь салгах їйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын тоо нэмэгдсэн. 1991 болон 1993 онуудад Хєрєнгє оруулалтын тухай хуулийг батлан гаргаж, їнийг чєлєєлж, Монгол Улсын ємч хувьчлалын хєтєлбєрийг хэрэгжїїлж эхэлсний їр дїнд ноолуурын салбар єргєжиж хєгжсєн. Гадаадын хєрєнгє оруулалтын тухай хуулийн дагуу хєрєнгє оруулж буй салбар, нийт бїтээгдэхїїнд экспортын эзлэх хувь болон хэлэлцээрийн нєхцєл зэргээс хамааран нийт орлогын 50-аас 100 хувийг 3-аас 5 жилийн хугацаанд орлогын татвараас чєлєєлєх зэрэг хєнгєлєлт їзїїлдэг. Засгийн газраас боловсруулагдаагїй ноолуурын экспортонд хориг тавьсны улмаас олон компани тус улсад хєрєнгє оруулалт хийж ноолуур боловсруулагчдын тоо эрс нэмэгдсэн. Харин хориг авсны дараагаар эдгээр хєрєнгє оруулагчийн олонхи нь алдагдалд орж, хожим їйлдвэрээ хаах буюу ноолуур боловсруулах їйл ажиллагаагаа зогсооход хїрсэн. 4.10 Єнєєдрийн байдлаар Монгол Улсад хагас болон бїрэн боловсруулалт хийдэг 80 гаруй пїїс ажиллаж байгаа боловч шилжилтийн ємнєх їед байсантай адил зєвхєн хоёр нь эцсийн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж байна. Зохих хїчин чадалтай, бохир ноолуурыг бэлтгэн нийлїїлэх эх їїсвэртэй, єртєг багатай пїїсїїдийн хувьд ноолуур боловсруулах їйлдвэр нь їр ашигтай бизнес хэвээр байгааг, нєгєє талаас шинэ пїїсїїдэд татварын хєнгєлєлт їзїїлснээр Монголд хєрєнгє оруулах сонирхлыг тєрїїлж буйг сїїлийн таван жилийн хугацаанд Монгол Улсад олноор бий болсон хувийн хэвшлийн ноолуур боловсруулах жижиг пїїсїїдийн тоо харуулж байна. Харин дотоодын боловсруулах їйлдвэрїїд хїчин чадлаа бїрэн ашиглаж чадахгїй байна. 4.11 Монголын боловсруулах Хїснэгт 4-2: Монголын їйлдвэрїїдийн хїчин їйлдвэрийн суурьлагдсан хїчин чадлын ашиглалтын тооцоо (2000 оны чадал нь хагас болон бїрэн байдлаар) боловсруулагдсан сайн чанартай ноолуурыг их хэмжээгээр їйлдвэрлэхэд хангалттай юм. Самнах Хялгаснаас салгах Монголын бїх боловсруулах Боловсруулах 6700 тонн 3800 тонн їйлдвэрийн хїчин чадлын хїчин чадал ашиглалтыг авч їзвэл 2000 оны Їйлдвэрлэл 3300 тонн 1550 тонн байдлаар тэд самнах ба Илїїдсэн 50 43 хялгаснаас салгах хїчин хїчин чадал, хувиар чадлынхаа 50 ба 57 хувийг тус тус ашиглаж байсан. Їйлдвэрїїдийн суурьлагдсан хїчин чадал єндєр байгаагийн гол шалтгаан нь бизнесийн тооцоог буруу гаргасантай холбоотой юм. Олон їйлдвэр ноолуурын їнэ доогуур хэвээр байхад бэлтгэн нийлїїлэлт єснє гэж тооцоолон боловсруулах хїчин чадлаа 1990-ээд оны дундуур нэмэгдїїлжээ. Єнєєдрийн байдлаар хїчин чадлын ашиглалтын тївшинг нэмэгдїїлэхэд бохир ноолуурын нєєц хангалтгїй байх нєхцєлд нэгж бїтээгдэхїїний єртєг єндєр гарч байгаа бєгєєд энэ нь їйлдвэрїїдийн єрсєлдєх чадварыг хязгаарлаж байна. Монголын боловсруулах їйлдвэрийн хєгжлийг хязгаарлаж буй хїчин зїйлс 4.12 Сїїлийн арав гаруй жилийн хугацаанд Монголын боловсруулах їйлдвэрийн хєгжил, бїтэц, їйл ажиллагаанд Засгийн газрын худалдааны бодлого, ноолуурын чанар муудаж байгаа явдал, ноолуурын салбарт їргэлжилсээр байгаа тєрийн оролцоо, єндєр єртєгтэй муу дэд бїтэц зэрэг дєрвєн хїчин зїйл нєлєєлж ирсэн бєгєєд эдгээр нь Монгол Улсын дэлхийн зах зээл дээрх эрэлт хэрэгцээний таатай нєхцєл байдлын їр ашгийг хїртэх боломжийг цаашид хязгаарлаж болзошгїй юм. Єнєєдрийн байдлаар тєр засаг ноолуурын салбарын доод шат дамжлагын анхан шатны боловсруулалтын їйл ажиллагаанд оролцохоо бїр мєсєн больсон боловч улсын салбар нь "Говь" компани болон "Монгол Амикаль" хамтарсан їйлдвэрт эзэмшиж буй хувь хєрєнгєєрєє дамжуулан ноолуур боловсруулах салбарт хїчтэй нєлєє їзїїлсэн хэвээр байна. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 4.13 Засгийн газраас 1994 онд бохир болон угаасан ноолуурын экспортонд "дотоодын їйлдвэрийг гадны єрсєлдєєнєєс хамгаалах, дотоод їйлдвэрлэлийн барааны їнэ цэнийг нэмэгдїїлэх" шаардлагатай гэдэг їндэслэлээр экспортын хориг тогтоосон байна. Хориг тогтоосны улмаас гадаадын олон компани боловсруулах їйлдвэрїїдээ Монголд байруулахаар шийдвэрлэсний їр дїнд ноолуурыг хялгаснаас салгах їйлдвэрїїд олноор бий болсон. Эдгээр хєрєнгє оруулагчийн зарим нь чанартай бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэж эхэлсэн. Нєгєє талаас хориг тогтоосны улмаас жижиг пїїсїїд бїтээгдэхїїнээ экспортлохын тулд ноолуурыг хялгаснаас салгаж хагас боловсруулалт хийдэг болсон. Їр дїнд нь боловсруулагдаагїй ноолуурын єртєг нэмэгдсэн боловч чанарын хувьд ямарч ахиц гараагїй. Худалдан авагчид хялгаснаас салгах їйл ажиллагааг дахин явуулах шаардлагатай болдог. 4.14 Хєгжиж буй олон орнуудад Засгийн газраас хєдєє аж ахуйн салбаруудад оролцох явдал нь зах зээлийн тєгс буй байдлыг нэмэгдїїлж, боловсруулах їйлдвэрїїдийн бэлтгэн нийлїїлэгчидтэй їр ашигтай стратегийн холбоо хєгжїїлэх шаардлагыг бууруулдаг. Энэ нєхцєл байдал нь Монгол Улсад нилээд их хэмжээгээр хамаардаг. Їнэ бїрдэх явдал нь ганц нэг этгээдийн їйл ажиллагааны нєлєєнд автагдахгїйгээр зах зээлд оролцож буй бїх этгээдийн эрэлт хэрэгцээ, нийлїїлэлтээс хамаардаг байхын тулд зах зээл дээр олон худалдан авагч, худалдагч байх шаардлагатай. Энэ бол зах зээл дээр їр ашигтай тогтолцоо бий болох хамгийн їндсэн гол нєхцєл юм. Ноолуурын їнэ болон шууд худалдаанд нєлєєлж буй зах зээлийн їнийн тєгс бус байдал нь малчдын орлогод тєдийгїй нийт эдийн засгийн єсєлт болон эдийн засгийн єрсєлдєх чадварт хамгийн шууд нєлєє їзїїлдэг учраас онцгой чухал ач холбогдолтой юм. Єрсєлдєх чадвар бїхий зах зээл бий болгоход чиглэгдсэн їнийн бодлого нь ноолуурын їйлдвэрийг амжилттай хєгжїїлэхэд голлох байр суурь эзэлдэг. 4.15 Олон улс орон дотоодын їйлдвэрїїдийн боловсруулах хїчин чадлыг нэмэгдїїлснээр їйлдвэрийн салбарт ажлын байр бий болгож, экспортыг нэмэгдїїлэхийн зэрэгцээ гадаад валютын орлого олох зорилгоор тїїхий материалын экспортонд хориг нэвтрїїлсэн юм. Экспортыг хориглох эсвэл ихэнх тохиолдолд татвараар хязгаарлах тохиолдолд бїтээгдэхїїний дотоодын їнэ буурч, тїїхий эд нийлїїлэгчдийн орлогод сєргєєр нєлєєлдєг. Эрэлт хэрэгцээний талаас авч їзвэл ингэсний їр дїнд їр ашиггїй боловсруулах їйлдвэрїїд бий болдог. Эдгээр їйлдвэр нь экспортонд гаргаж буй боловсруулагдсан бїтээгдэхїїнтэй харьцуулбал илїї їнэтэй їндсэн тїїхий эд болон бусад материалыг хэрэглэдэг учраас їйлдвэрлэлийн явцад бїтээгдэхїїний їнэ цэнийг нэмэгдїїлэхийн оронд бууруулж ч байж болзошгїй юм. Улс орон тухайн бїтээгдэхїїний хувьд зах зээлийн эрх мэдэлтэй байх зэрэг цєєн хэдэн тохиолдлоос бусад нєхцєлд нийт экспортын хязгаарлалтууд нь цаг хугацааны явцад ихэвчлэн їйлдвэрийн єрсєлдєх чадварыг устгаж, їр ашиггїй байдлыг нэмэгдїїлдэг. Ийм байдал Монгол Улсад бий болсон. Монгол Улс ноолуурын дэлхийн зах зээл дээрх їнийг баримтладаг учраас ноолуурын татвар нь дэлхийн зах зээлийн їнэд нєлєє їзїїлээгїй харин малчдын сонирхлыг бууруулах їр дїнд хїргэсэн юм. 4.16 Монгол Улсын хувьд боловсруулагдаагїй ноолуурын экспортыг хориглох явдал нь эхэндээ монопсони буюу цєєн тооны худалдан авагч ба олон худалдагчтай нєхцєл байдлыг бий болгосон. Харин цаг хугацааны явцад олон улсын эрэлт хэрэгцээний єєрчлєгдєж буй нєхцєл, Монголын зах зээл дээрх оролцогчдын тоо нэмэгдэх ба ноолуурыг хууль бусаар гаргах явдал нь худалдааны хязгаарлалтын нийт нєлєєг бууруулсан. Экспортын хоригийг экспортын татвараар орлуулсан учраас худалдааны бодлогыг чєлєєлєх талаар их ахиц гараагїй болно 4.17 1990-ээс 1993 оны хооронд бохир ноолуурын їйлдвэрлэл чєлєєлєгдсєн байхад боловсруулагдаагїй ноолуурын экспортонд экспортын лицензи болон худалдааны бусад хязгаарлалт тавьж байсан. 1994 онд боловсруулагдаагїй ноолуурт экспортын хориг нэвтрїїлсэн. 1996 онд экспортын хоригийг авч, 1997 онд экспортын татвараар сольж, нэг кг боловсруулагдаагїй ноолуурт 4000 тєгрєг буюу ойролцоогоор 5 ам. долларын татвар ногдуулж эхэлсэн юм. Энэ татвар одоо хїртэл хїчинтэй байгаа боловч энэ бодлого нь албан ёсны экспортонд саад учруулж, харин хууль бусаар гаргах хэлбэрээр албан бус экспортыг урамшуулж байгаагаас татвар хураалтын їр ашиг доогуур байна. Зарим пїїсїїд тїїхий эдийг хууль ёсоор бэлтгэн нийлїїлж, чанартай бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэхийн тулд боловсруулах їйлдвэрїїдийг байгуулж байхад зарим гадаадын компаниуд нь зєвхєн экспортын хязгаарлалтаас чєлєєлєгдєхийн тулд Монгол Улсад анхан шатны боловсруулалт хийдэг їйлдвэрїїдийг байгуулжээ. Асуудлыг хїндрїїлбэл боловсруулах їйлдвэрїїд нь эхэндээ єєр єєр зэрэглэлийн ноолуурыг адил доогуур їнээр їнэлж, бїтээгдэхїїнийг ялгаварлах явдлыг дэмждэггїй байсны улмаас ноолуурын чанар буурсан байна. 4.18 1994-єєс 1996 оны хооронд тогтоосон экспортын хориг ба дараа нь 1997 оноос єнєєг хїртэл їйлчилж буй татварын нєлєєг ерєнхийд нь авч їзвэл боловсруулалтыг нэмэгдїїлэх талаар Засгийн газраас дэвшїїлж буй зорилгод хїрч чадаагїй. Боловсруулагдаагїй ноолуурын экспорт буурсан харин хагас боловсруулалтын салбарт шинэ їйлдвэрїїд бий болсны улмаас хагас боловсруулагдсан бїтээгдэхїїний экспорт нэмэгдсэн. Экспортын хориг буюу татвартай байх їед эцсийн бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэлийн салбар нь цаг хугацааны явцад єсєєгїй. Татвар ногдуулснаар ноолуурын салбарт єндєр їнэ цэнэтэй бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэлийг нэмэгдїїлэх талаархи Засгийн газрын найдвар биелж чадаагїй. Боловсруулагдаагїй буюу бохир ноолуурыг хялгаснаас салгасан ноолуур болгох їе шатанд нэмэгдэж буюу їнэ цэнэ нь ч бага байна. 4.19 Гэхдээ татвар нь їйлдвэрїїдийн орлого, экспортын нийт орлого, Засгийн газрын орлого, ноолуурын чанар ба малчдын орлогод янз бїрийн замаар нєлєєлсєн бєгєєд энэ нєлєєллийг доор авч їзэв. Дунджаар авч їзвэл орлогын хуваарилалтанд їзїїлэх нєлєєлєл нь боловсруулах ба хялгаснаас салгах їйлдвэрїїдийн эрх ашигт илїї их хэмжээгээр чиглэгдсэн байна. Харин малчдын болон Засгийн газрын орлогод їзїїлэх нєлєєлєл илїї бага байна. Зураг 4-2: Экспортын хориг ба татварын ноолуурын экспортын бїтцэд їзїїлэх нєлєє, (1993-2001 оны байдлаар) 100 90 80 70 60 увь Х 50 40 30 20 10 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Боловсруулагдаагїй ноолуур Хялгаснаас салгасан ноолуур Ноолууран топс Ноолууран хувцас Эх їїсвэр: Їндэсний статистикийн газар ЭКСПОРТЫН ОРЛОГОД ЇЗЇЇЛЭХ ТАТВАРЫН НЄЛЄЄ 4.20 Экспортын татварын улмаас экспортын їнэ цэнэ нь їлэмж хэмжээгээр нэмэгдээгїй болно. Экспортын татварын цэвэр нєлєєг авч їзвэл 1996-аас 1999 оны хооронд нийт экспорт 87.5 сая ам. доллараар буурсан. Эцсийн бїтээгдэхїїний экспортын єсєлттэй харьцуулбал боловсруулагдаагїй ноолуурын экспорт нь илїї их хэмжээгээр буурсан. 2000-2001 онд ноолуурын їнэ єсч эхлэхэд цэвэр алдагдлын хэмжээ багассан. Нийт дїнгээр авч їзвэл бэлэн бїтээгдэхїїний экспорт дєнгєж 5 сая ам. доллараар нэмэгдэхэд дотоодын їнэ хилийн їнээс доогуур байх зэрэг їнийн зєрїїгээс 1996-аас 2001 оны хооронд Монголын малчид ойролцоогоор 77 сая ам. долларын экспортын орлогыг алдахад хїрсэн. Экспортын татвар нь Монгол Улсад бэлэн бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэлийг урамшуулж чадаагїй юм. 4.21 Цаг хугацааны явцад хялгаснаас салгасан ноолуурын экспорт нэмэгдсэний їр дїнд экспортын орлогын алдагдал нь багассан. Экспортын хориг, дараа нь татвар нэвтрїїлсний їр дїнд хялгаснаас салгах їр ажиллагаа явуулдаг пїїсїїд хожсон юм. Хялгаснаас салгасан ноолуурын экспорт нэмэгдсэн бєгєєд энэ нь боловсруулагдаагїй ноолуурын экспортын бууралтыг нєхєж, нийт нєлєєг балансжуулсан болно. Хялгаснаас салгасан ноолуурын экспорт 1994 онд 26 сая ам. доллар байсан бол 1999 онд 46 сая ам. доллар хїртэл нэмэгдсэн. Харин зудын нєлєєллєєр ноолуурын экспорт нь цэвэр алдагдалд орсон. Хїснэгт 4-3: Ноолуурын экспортын татварын экспортын орлогод їзїїлэх нєлєє Сая ам. доллараар 1996 1997 1998 1999 Экспортын нийт орлогын єєрчлєлт (49.7) (8.8) (26.2) (2.7) Боловсруулагдаагїй ноолуурын 54.3 9.9 29.1 3.3 экспортын бууралт, їїнээс: Бэлтгэн нийлїїлэлт буурснаас 52.0 9.5 27.8 3.0 Дотоодод боловсруулах їйл 2.3 0.3 1.4 0.2 ажиллагаанд шилжсэнээс Хувцасны экспортын орлогын єсєлт 4.6 1.1 2.9 0.6 Эх їїсвэр: Дэлхийн банкны ажилтнуудын тооцоо 4.22 Экспортын хязгаарлалтын улмаас боловсруулагдаагїй ноолуурын дотоодын їнэ олон улсын хилийн їнэтэй харьцуулбал доогуур байсаар ирсэн. Хориг хїчин тєгєлдєр байх їед дотоодын ба олон улсын їнийн зєрїї хамгийн єндєр тївшинд байсан. Экспортын хоригийг цуцалж, татвар нэвтрїїлснээр хилийн їнийг дотоодын їнэтэй илїї ойртуулж тэгшитгэсэн юм. 2000 онд олон улсын эрэлт хэрэгцээ єндєр байх їед дэлхийн зах зээл дээрх нийлїїлэлт буурч, ноолуурын їнэ урьд ємнє тохиолдож байгаагїй хэмжээгээр єсч, дотоодын їнэ олон улсын їнээс илїї хурдан нэмэгдсэн.45 Хїснэгт 4-4: Боловсруулагдаагїй ноолуурын дотоодын ба хилийн тооцоологдсон їнийн чиг хандлага, (1996-2001 оны байдлаар) (ам. доллараар) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Экспортын Экспортын Экспортын Экспортын Экспортын Экспортын Бодлого хориг татвар татвар татвар татвар татвар Эрэлт Зїїн Ємнєд Зїїн Ємнєд хэрэгцээ Гадаад Азийн Азийн Эрэлт Эрэлт Эрэлт єндєр, орчны хямрал - хямрал - хэрэгцээ хэрэгцээ хэрэгцээ нийлїїлэлт нєхцєл Эрэлт Эрэлт єндєр байх буурсан сэргэсэн доогуур байдал хэрэгцээ хэрэгцээ їе байх їе - буурсан буурсан Зуд Дотоодын 6.2 8.6 6.6 9.2 20.8 15.5 їнэ Хилийн їнэ 12.1 10.9 10.6 10.1 17.0 9.7 Їнийн 5.90 2.31 3.92 0.88 (3.73) (5.84) зєрїї Эх їїсвэр: Їндэсний статистикийн газар болон Дэлхийн банкны ажилтнуудын тооцоо 45Дотоодын їнийг Говь ХК-ийн хєдєє орон нутгаас худалдан авч буй бохир ноолуурын їнэ гэж тодорхойлно харин олон улсын їнийг Монголын Їндэсний статистикийн газраас гаргаж єгсєн мэдээллийг їндэслэн боловсруулагдаагїй ноолуур болон ноолууран эдлэлийн хилийн їнэ гэж тодорхойлно. Бидний судалгаанд ашиглагдсан дотоодын ба олон улсын зах зээл дээрх нэг багц боловсруулагдаагїй ноолуурын їнийг тодорхойлохдоо нэг кг боловсруулагдаагїй ноолуурын дотоодын/хилийн їнийг нэг нэгж ноолууран бїтээгдэхїїн буюу хувцас їйлдвэрлэхэд шаардлагатай боловсруулагдаагїй ноолуурын хэмжээгээр їржїїлж гаргасан. Нэг нэгж ноолууран бїтээгдэхїїн буюу хувцас їйлдвэрлэхэд шаардагдах боловсруулагдаагїй ноолуурын тоо хэмжээг буюу багцыг боловсруулагдаагїй ноолуурыг ноолууран бэлэн бїтээгдэхїїн буюу хувцас руу хєрвїїлэх коэффициент гэж ойлгож болно. Ийнхїї хєрвїїлсний їр дїнд боловсруулагдаагїй ноолуур ба ноолууран бэлэн бїтээгдэхїїний дотоодын ба хилийн їнийг судалгааны нэг загварыг ашиглан хооронд нь харьцуулах боломжтой юм. Чанарын ялгаа байхгїй гэж їзэж байгаа учраас чанарын зєрїїг тусгах тохируулга хийгээгїй болно. Малчид, боловсруулах їйлдвэрїїд болон экспортын орлогод їзїїлэх экспортын татварын нєлєєг тооцоход ашиглагдсан дотоодын болон олон улсын їнийг доорхи хїснэгтээр харуулав. Нарийвчилсан мэдээллийг 2-р хавсралтаас їзнэ її. Экспортын татварын хялгаснаас салгах ба эцсийн бїтээгдэхїїн боловсруулах їйлдвэрїїдэд їзїїлэх нєлєє 4.23 Экспортын хориг ба татвар нь дотоодын боловсруулах їйлдвэрїїдийг хамгаалж, тэдгээрийг илїї хямд їнээр илїї их хэмжээний ноолуураар хангах зорилготой байсан. Дотоодын їнэ дэлхийн зах зээл дээрх їнээс доогуур тївшинд байх їед экспортын эдгээр хязгаарлалт нь 1996-1999 оны эхээр тодорхой хэмжээгээр зорилгодоо хїрч чадсан боловч 2000 он гэхэд олон улсын эрэлт хэрэгцээ єндєр байхын зэрэгцээ ноолуурыг хууль бусаар экспортлох явдал нэмэгдэж дотоодын болон экспортын їнийн зєрїї арилжээ. 1996-аас 1999 он хїртэлхи хугацаанд экспортын татварын улмаас малчдаас боловсруулах їйлдвэр болон худалдаачдад 109 сая ам. долларын (жилд 27 сая ам. доллар) цэвэр орлого шилжсэн бєгєєд їїнээс 5.8 сая ам. долларын ашиг хувцасны їйлдвэрт ногдож байсан. Энэ хугацаанд эдийн засагт учирсан ашигт ажиллагааны нийт цэвэр алдагдал нь 20 сая ам. долларт хїрсэн байна. (Хїснэгт 4.5) Хїснэгт 4-5: Ноолуурын экспортын татварын малчдын орлогод їзїїлэх нєлєє Сая ам. доллараар Нийт нєлєє 1996 1997 1998 1999 1996- 1999 Малчдын нийт алдагдал 65.8 16.1 40.1 5.7 127.7 Боловсруулагдаагїй ноолуурын їйлдвэрлэлийн ашигт ажиллагааны цэвэр 12.7 1.0 5.2 0.1 19 алдагдал Хялгаснаас салгах їйлдвэр/худалдаачдад 49.7 14.2 32.9 5.2 102 шилжих орлого Боловсруулах їйлдвэрїїдэд шилжих орлого 3.4 0.8 2.0 0.4 6.6 Хувцас їйлдвэрлэгчдийн ашиг 2.8 0.8 1.8 0.4 5.8 Хувцасны экспортын орлогын ашигт 0.6 0.0 0.3 0.0 0.9 ажиллагааны алдагдал Ашигт ажиллагааны нийт цэвэр алдагдал 13.3 1.0 5.4 0.1 19.8 Малтай єрхєд ногдох орлогын алдагдал - 236.4 57.4 145.7 21.0 460.5 ам. доллараар Эх їїсвэр: Дэлхийн банкны ажилтнуудын тооцоо 4.24 Экспортын хязгаарлалтаас ноолуурыг хялгаснаас салгах їйлдвэрїїд илїї их хожсон. 1996-аас 1999 он хїртэлхи хугацаанд малчдаас 5.7 сая ам. долларын орлого эцсийн бїтээгдэхїїн боловсруулах їйлдвэрїїдэд шилжсэн байхад ноолуурыг хялгаснаас салгах їйлдвэрїїдэд 102 сая ам. доллар шилжсэн байна. Хєрєнгє оруулалтын єртгєєс гадна эцсийн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх салбарт ижил тэнцїї єсєлт гараагїй байхад хагас боловсруулалт хийх салбар дахь їйлдвэрїїдийн тоо нилээд олширсны шалтгааныг їїгээр хэсэгчлэн тайлбарлаж болох юм. Экспортын татвар нь дотоодын боловсруулах їйлдвэрїїдийн бїтээгдэхїїний їнэ цэнийг нэмэгдїїлэхэд чиглэгдсэн їйл ажиллагааг сайжруулах зорилготой байсан боловч цаг хугацааны явцад ноолуурын салбарын бїтээгдэхїїний їнэ цэнийг нэмэгдїїлэх талаар ахиц гарсангїй. Боловсруулах їйлдвэрїїд бїтээгдэхїїнийхээ їнэ цэнийг нэмэгдїїлэх сїлжээг їлэмж хэмжээгээр сайжруулж чадаагїй юм. Боловсруулах їйлдвэрїїд хялгаснаас салгасан ноолуурыг их хэмжээгээр экспортлож, харин эцсийн бїтээгдэхїїний экспортын єсєлт удаан хэвээр байна. Экспортын татварын санхїїгийн нєлєє - ноолуурыг хууль бусаар экспортлох явдал 4.25 Ноолуурын экспортын татвараас олох Засгийн газрын орлого 2000 онд 2.6 сая ам. долларт хїрсэн бєгєєд энэ нь ДНБ-ий 0.3 хувийг эзэлж байсан. 2001 онд Засгийн газрын орлого цаашид буурч 0.029 сая ам. долларт хїрч, ДНБ-ий 0.003 хувьтай тэнцэх болсон. Экспортын татвар нь Засгийн газарт їнэтэй тусдаг бєгєєд тїїнийг амьдрал дээр хэрэгжїїлэх боломжгїй байдаг. Экспортын татварын улмаас нийлїїлэлтийн сїлжээнд їр ашигтай, стратегийн хамтын ажиллагааг бий болгоход шаардлагатай урамшуулал гажуудаж, хилийн хяналт, хилийн болон гаалийн газруудад удирдлагын асуудлуудтай холбоотой хїндрэлїїд нэмэгдэж, татвараас зайлсхийхийн тулд экспортлохын ємнє ноолуурыг хялгаснаас салгаж хагас боловсруулалт хийх шаардлагатай болсон тул боловсруулах їйлдвэрїїдийн зардал нэмэгджээ. Їїнээс гадна боловсруулагдаагїй ноолуурыг албан ёсоор экспортлохоор шийдвэрлэсэн этгээдїїдэд экспортын татвар ногдуулахтай холбоотой їйл ажиллагааны єртєг єндєр болдог. Зураг 4-3: Тєсвийн орлого болон ДНБ-д Зураг 4-4: Тєсвийн орлого болон ДНБ-д нийт экспортын татварын эзлэх хувь ноолуурын экспортын татварын эзлэх хувь 1.6 1.4 1.2 1.2 1.0 ьв 1.0 0.8 Ху 0.8 ьв 0.6 0.6 Ху 0.4 0.4 0.2 0.2 0.0 0.0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 Экспортын татвар/ДНБ Экспортын татвар/Тєсвийн орлого Ноолуурын экспортын татвар/ДНБ Ноолуурын экспортын татвар/Тєсвийн орлого Эх їїсвэр: Монгол Улсын Засгийн газрын мэдээ, 2002 он Худалдааны хязгаарлалтууд ноолуурыг хууль бусаар экспортлоход хїргэсэн 4.26 Экспортын татварын улмаас 2001 онд 8.5 сая ам. доллараар їнэлэгдэх ойролцоогоор 469 тонн боловсруулагдаагїй ноолуурыг хууль бусаар хилээр гаргасан бєгєєд энэ нь бэлтгэн нийлїїлэгдсэн бїх бохир ноолуурын 17 хувьтай тэнцэж байсан гэсэн тооцоо гарсан. Ноолуурыг хууль бусаар хилээр гаргах, татварын хяналт сул байх зэргээс шалтгаалан Засгийн газар нь ноолуурын экспортоос ойролцоогоор 1.8 сая ам. долларын татварын орлогыг алдсан. 1998 оны жилийн эцсийн байдлаар дэлхийн зах зээл дээрхи эрэлт хэрэгцээ єсєхєд улирлын чанартай ажилладаг худалдаачид их хэмжээний ноолуурыг Хятад руу хууль бусаар гаргаж чадсан юм. Монгол Улсад їйлдвэрлэгдсэн бїх бохир ноолуурын 25 гаруй хувийг хууль бусаар хилээр гаргаж байна гэсэн тооцоо бий. Хїснэгт 4-6: Хууль бусаар хилээр гаргаж буй ноолуур, (1995-2001 оны байдлаар) 199 199 199 200 200 200 5 6 8 0 1 2 Хууль бусаар хилээр гаргаж буй 101 115 101 470 447 469 боловсруулагдаагїй/бохир ноолуур - тонноор 3 0 7 Хууль бусаар хилээр гаргаж буй боловсруулагдаагїй/бохир ноолуур - сая ам. 5.2 10.2 21.7 13.6 8.5 16.8 доллараар Нийт їйлдвэрлэгдсэн бохир ноолуурт хууль бусаар хилээр гаргаж буй экспортын эзлэх хувь - тоо 44 18 38 15 17 38 хэмжээгээр Эх їїсвэр: Дэлхийн банкны ажилтнуудын тооцоо 4.27 Экспортын татвар Засгийн газар ба боловсруулах їйлдвэрїїдэд хоёуланд нь сєрєг нєлєє їзїїлжээ. Гэхдээ боловсруулах їйлдвэрїїд илїї єртсєн. Татварын улмаас ноолуурыг хууль бусаар хилээр гаргах явдал, хил дээрх авилга хахууль нэмэгдэж Монгол Улсад боловсруулагдах бохир ноолуурын нийлїїлэлт хомсдсон. Татвар нэвтрїїлсний дараах жилїїдэд ноолуурын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж, хууль бусаар хилээр гаргах явдал нэмэгдсэний улмаас боловсруулах їйлдвэрїїд татвар нэвтрїїлсэн явдлаас хожсон боловч урт хугацаанд авч їзвэл єєрсдийн цєєнхийн ноёрхлыг алдахад хїрсэн. 2000 он гэхэд дотоодын їнэ бэлтгэн нийлїїлэлтийн хомсдлын улмаас хилийн їнээс илїї хурдан єссєнийг 4.4-р хїснэгтээр харуулав. 2001 оны байдлаар боловсруулагдаагїй ноолуурын дотоодын їнэ хилийн їнээс 5 гаруй ам. доллараар єндєр байжээ. Экспортын татварын малчдад їзїїлэх нєлєє 4.28 Экспортын татварыг 1997 онд анх нэвтрїїлэх їед боловсруулагдаагїй ноолуурын экспортонд ногдуулах хувь хэмжээ нь бодит їзїїлэлтээр авч їзвэл 35 хувьтай тэнцэж байсан бєгєєд 1998 гэхэд ноолуурын їнэ буурч, татварын дарамт 40 хувь хїртэл нэмэгдсэн байна. Ноолуурын їнэ буурах тусам экспортлож буй боловсруулагдаагїй ноолуурын кг тутамд ногдуулах 4000 тєгрєгийн татвар малчдад илїї их хэмжээгээр нєлєєлдєг. Гэхдээ 1998 оноос хойш ноолуурын їнэ жил бїр нэмэгдэж, эскпортын татварын малчдын орлогод їзїїлэх нєлєє буурч ирсэн. 2001 он гэхэд нэг кг боловсруулагдаагїй ноолуурын їнэ 1998 оны 12 ам. доллараас хоёр дахин єсч 27 ам. доллар болсны улмаас татварын хувь хэмжээ 13 хувь хїртэл буурсан байна. Зураг 4-5: Малчдад їзїїлэх экспортын татварын дарамт, (хувиар) Error! Objects cannot be created from editing field codes. Эх їїсвэр: Монгол Улсын Засгийн газрын 2002 оны мэдээ болон Дэлхийн банкны ажилтнуудын тооцоо 4.29 Бохир ноолуурт ногдуулах экспортын татварын хувь хэмжээ 13 гаруй хувьтай тэнцэж байхад Монгол Улсад жирийн хувь хїнтэй харьцуулбал ямаатай малчдад илїї их хэмжээний татвар ногдуулдаг мэт харагдаж байна.46 1997 онд нэвтрїїлсэн Монгол Улсын хїн амын орлогын албан татварын хувь хэмжээ нь 10- аас 40 хувьтай тэнцдэг бєгєєд 2.2 мянган ам. доллараас доогуур буюу багаас дунд хэмжээний орлоготой хїн амын бїлэг нь 10 хувийн татвар тєлж байна. Їїнээс гадна онолын хувьд мєн малын орлогын албан татвар байдаг. Энэ татварыг ногдуулах татварын суурь нь тухайн санхїїгийн жилийн ємнєх жилийн 12 дугаар сард бїртгэгдсэн малын (стандартчилсан) тоо юм. Эд хєрєнгийн татварын хувь хэмжээ нь эд хєрєнгийн їнийн 0.6 хувьтай тэнцдэг. Эдгээр тоо баримтыг авч їзвэл ноолуурын экспортын татвар нь хїчин тєгєлдєр байх тохиолдолд буурах хувь хэмжээтэй болно. Гэхдээ ноолуурт ногдуулах экспортын татварын албан ёсны хувь 46Малчдад ногдуулах татварын талаархи илїї дэлгэрэнгїй мэдээллийг 2-р бїлгээс авна уу. хэмжээ нь 2001 онд 13 хувьтай тэнцэж байсан боловч ноолуурыг хууль бусаар Хятадын хилээр гаргах явдал нэмэгдсэний улмаас экспортын татварын малчдын орлогод їзїїлэх нєлєє нь буурч, татварын бодит хувь хэмжээ мєн буурсан байна. Гэхдээ татварын байгууллагаас татварыг хурааж чадахгїй байгаагаас малчдад тєлж буй їнэ нь єєрчлєлтгїй їлдэнэ гэсэн їг биш юм. Боловсруулагдаагїй ноолуурыг хилээр хууль бусаар гаргахын тулд хууль бусаар тєлбєр хийх шаардлагатай болдог. Зураг 4-6: Бэлтгэн нийлїїлэлтийн сїлжээн дахь татвар ба хураамжууд Малчид Худалдаачид Хялгаснаас Боловсруулах салгах їйлдвэрїїд їйлдвэрїїд Малын татвар, 2003 6000 тєгрєг буюу 5.4 1 хоньд Нэг ам. долларын сарын 15-40 хувьтай 15-40 хувьтай толгой ногдох лицензийн хураамж; тэнцэх орлогын тэнцэх орлогын татвар, малын 1 кг бохир ноолуурт татвар татвар їнийн %- тєгрєгєєр ногдуулах 4000 иар тєгрєг буюу 3.6 ам. Баруун 50 0.25 долларын экспортын бїс нутаг Бусад бїс татвар 75 0.34 нутаг Тєвийн 100 0.38 бїс нутаг Эх їїсвэр: Монголын Їндэсний статистикийн газар, Засгийн газар 2003 оны мэдээ болон Дэлхийн банкны ажилтнуудын тооцоо 4.30 Цаг хугацааны явцад дотоодын ба хилийн їнийн зєрїї багасч малчдад учрах алдагдлын хэмжээ буурсан. Їїнээс гадна 2000-2001 онд бохир ноолуурын дотоодын зах зээлийн їнэ хилийн їнээс єндєр байсан. Їр дїнд нь малчин єрхїїдэд учрах алдагдал нилээд их хэмжээгээр буурч, 1997 онд 57.4 гаруй ам. доллар байснаа 1999 онд 21 ам. доллар болсон бєгєєд энэ нь нийт эдийн засгийн хувьд худалдааны бодлогын тухайн хэрэгслэлийн сул талыг харуулж байна. Гэхдээ ноолуурын їнэ ємнєх тївшинд хїрч буурах тохиолдолд малчид орлогоо алдсаар л байна.47 Ноолуурын чанарт їзїїлэх татварын нєлєє 4.31 Экспортын хориг ба татвар нь бэлтгэн нийлїїлж буй ноолуурын чанарт мєн тодорхой хэмжээний нєлєє їзїїлжээ. Хориг хїчин тєгєлдєр байх їед боловсруулах їйлдвэрїїд нь єєр єєр зэрэглэлийн ноолуурыг адил доогуур їнээр їнэлж, бїтээгдэхїїнийг ялгаварлах явдлыг дэмждэггїй байсны улмаас ноолуурын чанар буурсан байна. Богино хугацаанд энэ зуршил ашигтай байсан боловч цаг 47Єєрєєр заагаагїй бол судалгаанд дурьдсан їнийн харьцуулалтыг Говь ХК-ийн їнийн тооцоог їндэслэн хийв. Буян ХХК-ийн бохир ноолуурыг худалдаж авдаг їнэ нь ерєнхийдєє доогуур учраас энэ компанийн їнийг харьцуулалтанд ашиглавал малчдын алдагдал болон боловсруулах їйлдвэрїїдийн алдагдлыг тус тус нэмэгдїїлэх хандлагатай байна. хугацааны явцад ноолуурын чанар буурахад хїргэж, їйлдвэрлэгчийн єртєгт нєлєєлжээ. 4.32 Муу чанарын Хїснэгт 4-1: 1 кг бохир ноолуурт ногдох хялгаснаас ноолуурыг боловсруулах салгасан ноолуурын гаралтын харьцаа - Говь ХК єртєг илїї єндєр гардаг. Ноолуурыг хамгаалалтын 1998 1999 2000 2001 2002 зориулалттай бїдїїн 0.493 0.496 0.459 0.490 0.494 ширхэгтэй їс, бохир ба тосноос цэвэрлэх явцад бохир ноолуурын жингийн ойролцоогоор 50 хувь нь їйлдвэрлэлийн ажиллагааны эхний шат дамжлагуудад алдагдаж, цаашид хялгаснаас салгасан хэлбэрээр экспортлогдох эсвэл эцсийн бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэлд ашиглагдах ноолуурын хэмжээ буурдаг. Бохир ноолуурыг боловсруулах шат дамжлагыг сайжруулах тохиолдолд Монгол Улсад хагас ба бїрэн боловсруулагдсан ноолуурын тоо хэмжээ ялимгїй нэмэгдэж болох юм. Эцсийн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэдэг Монголын боловсруулах їйлдвэрїїд сїлжих ба нэхэх тоног тєхєєрємжинд нилээд их хэмжээний хєрєнгє оруулалт хийсэн боловч доод шат дамжлагын боловсруулах хїчин чадлыг сайжруулаагїй юм. Бохир ноолуурыг хялгаснаас салгасан ноолуур болгон боловсруулах явцад гарч буй алдагдлын хувь хэмжээ єндєр байгаагаас Монголын самнах їйлдвэрїїдийн хїчин чадал нь олон улсын тївшинд єрсєлдєх чадваргїй байна. 2000 ба 2001 онуудад бохир ноолуурын їнэ нэмэгдэхэд Монголын олон самнах їйлдвэр зардлаа нєхєж чадахгїй болж, їйл ажиллагаагаа зогсооход хїрсэн юм. 4.33 Ялгах, самнах, хялгаснаас салгах дамжлагуудын ноолуурын гаралт нь бэлтгэн нийлїїлэгдсэн бохир ноолуурын чанар, боловсруулах технологийн чанар зэрэг хэд хэдэн хїчин зїйлээс шалтгаалдаг. 1996-аас 2000 оны хооронд Говь компанийн їйлдвэрийн гаралт нь жил бїр єсч ирсэн бєгєєд энэ нь боловсруулалтын технологи, мєн худалдан авч буй ноолуурын чанар тодорхой хэмжээгээр сайжирсантай холбоотой байсан. 2000 оны зудаас хойш бэлтгэн нийлїїлж буй ноолуурын чанар муудах хандлага гарсан байж болзошгїй бєгєєд ємнєх жилїїдтэй харьцуулбал ноолуурын гаралт буурсан байна. 4.34 Ноолуурын чанар муудах нь ноолуурыг хялгаснаас салгах їйлдвэрїїдийн ашигт хамгийн их хэмжээгээр нєлєєлдєг. Эцсийн бїтээгдэхїїн боловсруулдаг їйлдвэрїїдтэй харьцуулбал хялгаснаас салгах їйлдвэрїїдийн ашгийн хувь нь маш бага юм. 2000 ба 2001 онуудад ноолуурын чанар муудахын зэрэгцээ бохир ноолуурын їнэ єссєний улмаас хялгаснаас салгах їйлдвэрїїдэд хохирол учруулах їр дагавар бий болсон. Эдгээр їйлдвэрийн ашгийн тївшин маш ноцтойгоор буурч, хялгаснаас салгах їйл ажиллагаа явуулдаг Монголын хэд хэдэн чухал їйлдвэр энэ хугацаанд хаагдахад хїрсэн байна. Улсын салбарын ємчлєл нь ноолуурын салбарт їр дїнтэй худалдааны харилцаа бий болгоход саад учруулж байна 4.35 Боловсруулах салбарын улсын ємчлєл нь тєрийн эзэмшлийн боловсруулах їйлдвэрїїдийн ашгийг нэмэгдїїлэх зорилгоор экспортын хориг тогтоох буюу экспортын татвар ногдуулах зэрэг дотоодын зах зээлийг хамгаалах арга хэмжээ авах шаардлагын їндэслэл байж болох юм. 2001 онд тєрийн эзэмшлийн Говь худалдааны компанийн ноолуурын бэлтгэн нийлїїлэлтэд Засгийн газраас дэмжлэг їзїїлсэн бєгєєд энэ нь бусад боловсруулах їйлдвэрїїдийн ашиг сонирхлыг хохироожээ. "2001 онд Говь ХК нь Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр 726 тонн бохир ноолуур бэлтгэн нийлїїлсэн нь сїїлийн хоёр жилийн хугацаанд бэлтгэн нийлїїлж байсан 300-350 тоннтой харьцуулбал хоёр дахин их байна. Говь ХК нь бохир ноолуурын бэлтгэн нийлїїлэлтэд ойролцоогоор 15 сая ам. доллар зарцуулжээ."48 Засгийн газраас тєрийн эзэмшлийн їйлдвэрїїдийг татааслах явдал нь бусад боловсруулах їйлдвэрїїдийн хохироодог. Бусад їйлдвэрїїд тїїхий эдийг єндєр їнээр худалдан авч байхад тєрийн эзэмшлийн їр ашиггїй компаниуд бэлтгэн нийлїїлэлтийн явцад давуу эрх эдэлж байна. Цэвэр нєлєєг авч їзвэл ноолуурын їйлдвэрийн олон улсын зах зээл дээр єрсєлдєх чадвар нь буурдаг. 4.36 Зах зээлийн бїтцийг шинэчлэх аливаа оролдлого нь гол бїрдэл хэсгийн хувьд боловсруулах їйлдвэр дахь тєрийн шууд оролцоог халах ёстой. Говь ХК нь Монгол Улсын ноолуурын хамгийн том боловсруулах їйлдвэр юм. Говь ХК-ийн їйл ажиллагаан дахь тєрийн оролцоо нь тєрийн бодлогод малчдын бус харин боловсруулах їйлдвэрїїдийн ашиг сонирхолд нийцсэн гажуудал бий болоход нєлєєлсєн хїчин зїйлїїдийн нэг болно. Сїїлийн хэдэн жилийн турш Говь ХК-ийг хувьчлах талаар байнга мэдэгдэж ирсэн боловч хувьчлах шийдвэрийг їргэлж хойшлуулж эсвэл цуцалж байсан. Ийнхїї хойшлуулах нь Монголын эдийн засагт их хэмжээний єртєг, зардал учруулж байна. 4.37 Говь ХК-ийг хувьчлах хамгийн сїїлчийн оролдлого 2001 оны 7 дугаар сард хийгдсэн. Эхэндээ хэд хэдэн эх їїсвэрээс, тїїнчлэн Хятадаас сонирхол илэрхийлсэн боловч тендерийн журмын дагуу заавал биелїїлэх саналыг хэн ч єгєєгїй юм. 2001 оны 10 дугаар сард Австри болон Америкийн компаниудын бїлэг Тєрийн ємчийн хороотой хувьцаа худалдан авах гэрээ байгуулах зорилгоор хэлэлцээр хийж эхэлсэн тухай мэдэгдсэн. Гэвч Их хурлын зарим гишїїд нь Говь ХК-ийг улс орны їнэ цэнэтэй хєрєнгийн нэг болох учраас 30-40 сая ам. доллараас доошгїй їнэтэй бєгєєд їїнээс доогуур їнээр худалдаж болохгїй гэж олон нийтэд мэдэгдсэний дараагаар 2002 оны 1-р сард ирээдїйн худалдан авагч нь хэлэлцээрээс гарсан. Бие даасан їнэлгээний компанийн хийсэн їнэлгээгээр Говь ХК-ийн зах зээлийн бодит їнийг доогуур тївшинд тогтоожээ. Засгийн газар нь 2003 онд гаргасан ядуурлыг бууруулах тухай стратегийн баримт бичигт Говь ХК-ийг хувьчлах талаар дахин тусгасан болно. МОНГОЛ УЛСЫН БОЛОВСРУУЛАХ САЛБАРЫН ЄРСЄЛДЄХ ЧАДВАРЫГ ДЭЭШЛЇЇЛЭХ ТАЛААР Хєрєнгє оруулалтын оновчтой шийдвэр гаргах, чанартай тїїхий эд бэлтгэн нийлїїлэх эх їїсвэр байх тохиолдолд Монголын ноолуур боловсруулах салбар єрсєлдєх чадвартай болно 4.38 Экспортын татвар зэрэг гажуудал їїсгэж буй татварыг хїчингїй болгосноор хууль бусаар экспортлох явдлыг багасгаж, дотоодын боловсруулах хїчин чадалтай уялдуулан бохир ноолуурын нийлїїлэлтийг нэмэгдїїлэх боломжтой юм. Гаалийн їйл ажиллагаанд, тухайлбал боловсруулсан ноолуурын їнэлгээний аргачлал зэргийг сайжруулах шаардлагатай. Гаалийн ажилтнууд экспортонд гаргаж буй самнасан ноолуурын їнийг зах зээл дээрх экспортын хамгийн єндєр їнийн жишгээр дур мэдэн тодорхойлдог. Энэ арга барил нь гаалийн їнэлгээний талаар Дэлхийн Гаалийн Байгууллагаас гаргасан їндсэн чиглэлтэй зєрчилдєж байна. Ноолуур шиг їнийн хэлбэлзэл ихтэй бїтээгдэхїїнийг їнэлэхэд тодорхой хїндрэл гардаг, ялангуяа тухайн улиралд байгуулсан гэрээний дагуу ачилтыг дараа улиралд хийх тохиолдолд хїндрэл нэмэгддэг. Энэ бол техникийн асуудал бєгєєд энэ талаар гаргасан олон улсын тодорхой заалтууд байдаг. 48Засгийн газрын мэдээллийн Монцамэ агентлагаас хэвлэл, мэдээллийнхэнд зориулсан 2002 оны 7 дугаар сарын 17-ны єдрийн мэдэгдлээс иш татав. 4.39 Монголын боловсруулах їйлдвэрїїд чанарын їнийн зєрїїг тєлж эхлэх шаардлагатай болно. Їїнээс гадна боловсруулах їйлдвэрїїдийн хуйвалдаантай їнийн бодлогын улмаас чанар буурах явдал нь татвар ногдуулж эхэлсний дараах жилїїдэд боловсруулах ба хялгаснаас салгах їйлдвэрїїдэд ашигтай байсан бол єнєєдрийн байдлаар энэ нь їйлдвэрлэлийн салбар, ялангуяа ноолуурыг хялгаснаас салгах салбарын хамгийн гол хїндрэл болоод байна. Хялгаснаас салгах салбарт ашгийн хувь маш бага байдгаас гадна бохир ноолуурын їнэ ялимгїй єсєх буюу чанар буурах тохиолдолд энэ салбарын ашиг нилээд их хэмжээгээр буурдаг. Тийм учраас чанарыг сайжруулах урамшууллыг бий болгох шаардлагатай. Чанарын ялгааг харгалзан ноолуурын їнийг ялгавартай тогтоох нь хамгийн хялбар арга зам юм. Боловсруулах ба хялгаснаас їйлдвэрїїд сайн чанартай ноолуурыг єндєр їнээр худалдан авах харин чанар муутай ноолуурын їнийг хямдруулах шаардлагатай. Тэгэхгїй бол малчид сайн чанартай ноолуур нийлїїлэх эсвэл ямаан сїргийн чанарыг сайжруулах урамшлалгїй болно. 4.40 Єрсєлдєх чадварыг дээшлїїлэх тєслийн хїрээнд илїї сайн чанартай тїїхий эд худалдан авахын тулд малчдад чанарын їнийн зєрїїг тєлєх шаардлагыг боловсруулах їйлдвэрїїдэд ойлгуулах талаар зарим нэгэн ажил хийгдэж эхлээд байгаа. Нєгєє талаас Говийн санаачлагын тєслийн хїрээнд бїтээгдэхїїнийг ангилах буюу илїї єндєр чанартай ноолуур нийлїїлэхэд їнийн шагнал авах талаар малчдад зориулсан сургалтын хєтєлбєрїїдийг зохион байгуулж эхлээд байна. Зарим боловсруулах їйлдвэрїїд худалдан авах їнээ ялгавартайгаар тогтоож энэ талаар малчдад мэдэгдэж эхэлснээр хялгасны голч, цэвэр байдал, сав баглаа боодол зэрэг хэд хэдэн хувьсах їзїїлэлтїїдээс шалтгаалан їнийн зєрїї ямар байхыг малчид тодорхой мэдэх боломжтой болсон. Энэ санаачлагыг улсын хэмжээнд нэвтрїїлэх шаардлагатай байна. 4.41 Тєрийн ємчийн оролцоотой Говь ХК-д туслах зорилгоор тєрєєс ноолуурын салбарт їе їе оролцох явдал нь їнийн гажуудлыг тэр болгон їїсгэхгїй байгаа хэрнээ Монголын ноолуурын салбарын ерєнхий байдал, салбар дахь їйлдвэрїїдийн ашиг олох чадварт нєлєє їзїїлсээр байна. Тєрєєс Говь ХК-д татаас олгох явдал нь эцсийн бїтээгдэхїїний зах зээлд нэвтрэх хїсэлтэй байгаа бусад боломжит пїїсїїдэд сєрєг дохио єгч байна. Говь ХК-ийг хувьчлах замаар ноолуурын салбарт нэр хїндтэй гадаадын хєрєнгє оруулагчдыг татах боломжтой юм. Монгол Улсын єрсєлдєх чадварт нєлєєлєх татварын бус бусад асуудлууд 4.42 Ноолуурыг хялгаснаас салгах єртєг нь Хятадад хамаагїй доогуур байдаг. Монгол Улсад нэг кг эцсийн бїтээгдэхїїнд ногдох єртєг дунджаар 6-8 ам. доллар байхад Хятадад 2-3 ам. доллар байна. Бохир ноолуурыг нэг кг эцсийн бїтээгдэхїїн хїртэл боловсруулах єртєг нь Хятадад 8-12 ам. доллар байхад Монголд дунджаар 24 ам. доллар орчим байна. Тїїхий эдийн єртгийг эс тооцвол нэг кг бэлэн цамц їйлдвэрлэхэд Хятадын Кашемирфайн їйлдвэрийн єртєг нь хоёр дахин бага гардаг. Гол шалтгаан нь хєдєлмєрийн єртєгтэй холбоотой юм. Хятадад ажиллаж буй боловсруулах їйлдвэрїїд нь бэлтгэн нийлїїлэлтийн улирлаар сарын 20 ам. доллараар ажилчдыг хєлсєлж ажиллуулдаг бєгєєд ажилчид хэдэн долоо хоног буюу сараар шаардлагагїй болох тохиолдолд цалин хєлс тєлсєн хэвээр байх їїрэг хариуцлага хїлээдэггїй. Боловсруулах їйлдвэрїїд хэзээ ч гэсэн мэргэжлийн ажилчдыг олох боломжтой. Харин Монгол Улсад ялгагч, нэхмэлчин зэрэг мэргэжлийн ажилчдыг олоход хэцїїгээс гадна ажилчдыг илїї цагаар ажиллуулах талаархи хєдєлмєрийн хуулийн заалт нь илїї хатуу бєгєєд цалин илїї єндєр байдаг. Салбарын дэд бїтцийг сайжруулах 4.43 Їйлдвэрлэх салбарын єрсєлдєх чадварыг дээшлїїлэхийн тулд Засгийн газраас єртєгтэй холбоотой ерєнхий асуудлуудыг шийдвэрлэх шаардлагатай. Засгийн газар нь цахилгаан, дулаан, ус зэрэг нийтийн їйлчилгээг татааслах явдлыг таслан зогсоож, їйлчилгээний єртгийг нєхєх талаар ажиллаж байна. Гэхдээ ихэнх компаниудын мэдээлж байгаагаар їйлчилгээний найдваргїй байдал нь єртгєєс илїї чухал хїчин зїйл болдог. Нэгдїгээрт цахилгааны тасалдлыг багасгах шаардлагатай. Цахилгаан таслах тохиолдолд їйлдвэрлэллийг нєхєж, ачилтын хуваарийг биелїїлэхийн тулд давхар ээлжээр ба илїї цагаар ажиллах шаардлага гарч, їйлдвэрїїдийн єртєг асар их хэмжээгээр нэмэгддэг. Ноолуурын компаниудад усны хангамж чухал байдаг учраас дээрхи байдал усны хангамжийн асуудалд ч хамаарна. Дамжин ачуулах гэрээний нєхцлийг сайжруулах 4.44 Тээврийн зардал єндєр байгаа нь єртєгтэй холбоотой ерєнхий асуудлуудын нэг болж байна. БНХАУ-тай тээвэрлэлт/дамжин ачилтын хэлэлцээр байгуулах замаар энэ асуудлыг хэсэгчлэн шийдвэрлэх боломжтой юм. Єнєєдрийн байдлаар Тяньжин боомт руу чингэлэг ачуулахад Монголын компанид Хятадын компаниас илїї їнэтэй тусдаг. Монголын экспортыг Хятадын нутаг дэвсгэрээр дамжин єнгєрїїлэхэд улсын тээврийн компаниар тээвэрлэдэг бєгєєд дотоодын тээвэртэй харьцуулбал гадаадын барааг илїї їнэтэй тээвэрлэдэг юм. 4.45 Дотоодын тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулах нэг стратеги бол улсын хэмжээнд тээврийн нэгдсэн тєвїїдийг байгуулж, тээврийн (ачааны тэрэг, чиргїїл) компаниудыг эрэлт хэрэгцээтэй чиглэл, ачаа тээвэрлїїлэх захиалагчдын талаар илїї сайн мэдээллээр хангах асуудлыг судлах талаар анхан шатны дїн шинжилгээг хийх асуудал болно. Єнєєдрийн байдлаар ачааны машинууд зах зээлийн орчим тєвлєрч, їйлчлїїлэгчдийг хїлээдэг. Ачааны машинууд нэг талдаа хоосон явахгїй байхын тулд Улаанбаатар хїртэл буцааж ирэхгїйгээр ойролцоо байгаа дараагийн їйлчлїїлэгчийг олох боломжтой байвал тээвэрлэлтийн зардал буурах болно. Їїнээс гадна ачааны машины тєрлєєс хамааран шатахууны зарцуулалт єєр єєр байхад бїх ачааны машин нэг тонн/км-т адил тарифыг хэрэглэж байна. Тээвэрлэгчдийг иймэрхїї мэдээллээр хангавал тухайн ачаа болон хїчин чадалд тохиромжтой, шатахууны илїї хэмнэлттэй ачааны машин руу шилжиж, тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулах боломжтой юм. Энэ ажлыг єртєг хэмнэх замаар шинэ байгууллага бий болгохгїйгээр, мэдээллээр хангахын тулд шуудангийн салбар зэрэг байгаа байгууллагуудыг ашиглан зохион байгуулж болно. Эрх зїйн орчныг боловсронгуй болгох 4.46 Бїтээгдэхїїн экспортлохын тулд янз бїрийн байгууллагуудаас авдаг гэрчилгээ, шалгалт болон бусад баримт бичгийн тоог цєєрїїлвэл бизнес явуулах єртгийг ерєнхийд нь бууруулж болох юм. Эдгээр шат дамжлагын ихэнх нь компанийн їйлчилгээ їзїїлэх чадварт нєлєєлдєггїй бєгєєд зєвхєн Засгийн газраас тогтоосон журам юм. Засгийн газар боловсруулах їйлдвэрїїдийн олон улсын хэмжээнд єрсєлдєх чадварыг дээшлїїлэхийн тулд ноолуурын їйлдвэрїїдэд шаардагдах їндсэн тоног тєхєєрємж зэрэг импортын материалд ногдуулдаг татвар зэрэг олон улсын єрсєлдєгчдєд учирдаггїй саад тотгорыг арилгах шаардлагатай байна. Боловсруулах їйлдвэрт хєдєлмєр эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх 4.47 Монголын боловсруулах їйлдвэрїїдийн бїтээмж нэмэгдэхэд хєдєлмєрийн эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэнэ. Єнєєдрийн байдлаар Монгол Улсын ноолуур боловсруулах салбарт 2800 гаруй хїн ажиллаж байна. Конторын ажиллагсад сард 80 ам. доллараас 100 ам. долларын дундаж цалин авдаг. Цалингийн хэмжээг єрсєлдєх чадвар бїхий гэж їздэг бєгєєд хєдєлмєр эрхлэлтийн эрэлт хэрэгцээ нь ажлын байрнаас давж байна. Монгол Улсад оёмол, сїлжмэлийн мэргэжилтэй ажилчид эрэлт хэрэгцээгїй байгаагаас сїїлийн жилїїдэд эмэгтэй ажилчид ноос, ноолуурын їйлдвэрїїдэд ажиллах зорилгоор хєрш зэргэлдээ орнууд руу олноороо нїїж эхэлсэн. Хэрэв байгуулагдсан бїх боловсруулах їйлдвэр бїрэн хїчин чадлаараа ажиллаж чадвал боловсруулах салбар дахь хєдєлмєр эрхлэлтийг гурав дахин нэмэгдїїлж, 9000 гаруй ажлын байр бий болгох потенциал байна. Хїснэгт 4-8: Ноолуур боловсруулах салбар дахь ажлын байр, 1995-2000 он Он 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Ажиллагсадын тоо 1,912 2,135 2,431 2,417 2,580 2,848 Єсєлтийн хувь (%) 11.7 13.9 -0.6 6.7 10.4 Эх їїсвэр: Монгол Улсын Засгийн газрын тоо баримт, 2001 он Дїгнэлт 4.48 Ноолуурын їйлдвэрлэлийн салбарын єрсєлдєх чадварыг дээшлїїлэхийн тулд Засгийн газар болон бусад холбогдох талууд тухайн салбарт бїтцийн єєрчлєлт хийхийн тулд чанар, технологи, мэргэжлийн чадвар ба зах зээлд хїрэх боломж зэргийг сайжруулах дєрвєн гол асуудлыг авч їзэх шаардлагатай байна. 1) Зах зээлд хїрэх боломж · Бїх ноолуурын салбарыг (зєвхєн малчдын биш) даавууны тєрєл, технологи, улирлын загвар ба єнгє, тїїнчлэн ноолууран бїтээгдэхїїн захиалж хийлгэдэг компани болон тэдгээрийн шаардлагын талаархи зах зээлийн мэдээллээр хангах явдлыг сайжруулах 2) Чанар · Чанарын хяналт тавих ажиллагаа, системийн талаар илїї сайн ойлголттой болгох 3) Технологи · Бїдїїн ширхэгтэй їсний агуулгыг бууруулахын тулд хялгаснаас салгах ажиллагааг илїї сайн тохируулах · Утасны чанарыг сайжруулахын тулд ашиглагдаж буй ээрэх тоног тєхєєрємжийг илїї оновчтой ашиглах буюу технологийг сайжруулах · Бїтээгдэхїїнийг эцэслэн боловсруулах технологийг нэвтрїїлэх. Ноолууран бїтээгдэхїїний чанар нь эцэслэн боловсруулах техник технологиос нилээд их хамаардаг. Монголын ихэнх їйлдвэр ийм технологигїй байна. Монголын їйлдвэрїїд бїтээгдэхїїнээ бусад орнуудад гаргаж эцсийн боловсруулалт хийдэг бєгєєд энэ явцад тэд бїтээгдэхїїний чанарт тавих хяналтаа алддаг. Зарим компани дотоодын эцэслэн боловсруулах (чанар муутай) технологийг ашигладаг. 4) Ур чадвар · Нэхэх технологи болон ур чадварыг нэвтрїїлэх. Сїлжмэл эдлэл їйлдвэрлэхийн оронд Монголын ноолуурын 60 хувийг нэхмэл даавуу їйлдвэрлэхэд ашиглавал илїї тохиромжтой юм. Сїлжих ажиллагаа нь сургах ба їйлдвэрлэл явуулахад илїї хялбар байдаг боловч ноолуурын чанараас шалтгаалан Монгол Улс нэхмэл бїтээгдэхїїнээр єрсєлдєх нь зїйтэй юм. · Сїлжмэл бїтээгдэхїїнийг загвар зохион бїтээгчдийг сургах. Загвар зохиох бїтээхийг зєвхєн моодтой холбон ойлгож болохгїй. Загвар зохион бїтээгч нь загварыг нэхэх ба хэлбэр гаргах ажиллагаанд тохируулах мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Єнєєдрийн байдлаар Монгол Улсад сїлжмэл бїтээгдэхїїнээр мэргэжсэн зєвхєн хоёр, гуравхан жинхэнэ загвар зохион бїтээгч ажиллаж байна. Монгол Улсад сїлжмэл бїтээгдэхїїний загвар зохион бїтээгчийн чиглэлээр суралцах боломж одоогоор байхгїй. Хамгийн сїїлийн їеийн загвар зохион бїтээгчид Орос, Унгар зэрэг Зїїн Европын орнуудад мэргэжил эзэмшиж ирсэн бєгєєд ихэнх нь гадаад орнуудад нїїсэн буюу тэтгэвэрт гарсан байна. Ї 5. 5.1. єє o нь її їн дэх , тїїний хїртээмжийг . г ын гар дээрээс х шат д хїргэ а байгууллагууд . ноолуурыг ї х їж чаддаг. эдгээр сув хамаарах , байгууллагууд ил, , ны асуудлыг шийд хэрэгтэй . Тэд їїї , , тай . , ї маркетингийн сувгуудыг їїї ї, мэдээлэл чухал їїрэгтэй . 5.2. малчид, , ї, її хооронд . 1990­ Монгол лсын . , , эхэлсэн. ийлїїлэлтийн сїлжээний зохион байгуулалт сул байгаа нь ноолуурын їйлдвэрийн бїтээмжид сєрєг нєлєє їзїїлж байна. 5.3. Зах зээлийн зохицуулалт, байгууллагын орчинг ялангуяа хєдєє орон нутагт сайжруулах, бїтээгдэхїїнийг зах зээлд хїргэх чадавхийг хєгжїїлэх нь їйлдвэрлэлий г гол нєхцєл . . , , . ийлїїлэлтийн сїлжээний сайжруулах зарим нэг ажил хийгдэж байгаа боловч илїї их зїйл хийх хэрэгтэй байна. єїї її хоршоо айгуула єє ї . 5.4. її єїї нэн . араа їид , нэрийн їїї . хамгаал, єєїї їїс, чид її їїїї хамтран єїї . - , їїїї їїсїїд ї , эрс . ууль эрх зїйн таатай орчныг бїрдїїлэх Монгол лс ї, айгуулах , . її її : 5.5. Социализмын системийн їед Засгийн газар улирал бїрийн эхэнд ноолуурын їйлдвэрлэл, хуваарлалт, ашиглалтын жилийн тєлєвлєгєєг баталдаг байв. Энэхїї тєлєвлєгєєнд аймаг бїрийн мал аж ахуйн бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэл, бэлтгэ , , боловсруулалтыг тусгадаг байсан. Ноолуурын їнэ тєлєвлєгєєнд огт хамаагїй байсан бєгєєд гагцхїї тоо л тусгадаг байсан. Ноолуур їйлдвэрлэдэг аймгуудын захиргаа улсын їйлдвэрлэлийн тєлєвлєгєє г їйл ажиллагааны тєлєвлєгєє боловсруулдаг байжээ. 5.6. ийн , сон тєлєвлєгєєний дагуу гийн эл, , ї, дэг . єєє , ї, єийг тай х ийн їїрэг гїйцэтгэн, її ї, ї ьж, зохицуулан зохион байгуулдаг . . батлагдангуут нэгдлїїд хїлээдг байв. Зураг 5-1. Ноолуурын бїтээгдэхїїний аркетингийн сувгууд ба Малчид Худалдаачид, Олон улсын болон дотоодын жижиглэн худалдааны зах зээл 5.7. 1991 он хїртэл хєдєє аж ахуйн болон малын гаралтай тїїхий эдийг хувиараа экспортлохыг зєвхєн улсын тєлєвлєгєє биелїїлсэний дараа л зєвшєєрдєг байсан. 1992 оны эхэ , її єєє . 1994 оноос хєдєє аж ахуйн болон малын ихэнх бїтээгдэхїїний тєвлєрсєн нийлїїлэлт зогссон. 1994 онд , , їїхэд тавьдаг хяналтыг зогсоосон. 5.8. Тєвлєрсєн тєлєвлєгєєт эдийн засгийн їед ноолуурын мал аж ахуй эрхэлдэг малчдын їйлдвэрлэлд оролцох їїрэг хашааныхаа гадаа дуусдаг байжээ. йлдвэрлэл лсын тєлєвлєгєєт даалгаврыг биелїїлэхэд чиглэсэн маркетингийн хэрэг байсангїй. її , її її її єє ї . . ї їїсэн тогто, н є , , бие даан , х бол. 5.9. , ємч, иг нэмэгдїїлэх зэрэг шинэ ойлгож ядаж байтал дундын наймаачид зах зээлд , зах зээл улам ээдрээтэй бол . єєє є єє ї . , аг їеэ олсон мэдээлэл замаар зах зээлий байна. ї лїї , т сайнаар нєлєєлж, ї 5.10. Шилжилтийн э ї , байсан зах зээл хайх хэрэгцээ, , хадгалалт, тээвэрлэлтийн єртєг доогуур байх таатай нєхцлийг бїрдїїлсэн тэр їеийн ноолуурын їнэ малчдын хувьд боломжийн байв. 1993-1996 онуудыг худалдаачдын зах зээлийн їе гэж хэлж болох ба малчид ноолуураа амархан борлуулах боломжтой байв. Харин 1996 он дэлхийн зах зээл дээр ноолуурын буурч Монгол лс ноолуурын зах зээлд эзэлж байсан хувиа алдаж эхэлсэн ба їйлдвэрлэл, хуваарилалтын систем дэх ї сан. 1997-1999 онуудад ї оновчтой асуудал тавигдсан. 5.11. її 3 їндсэн . : ар дамжуулан , Хоршоогоор дамжуулан борлуулах шууд бус маркетинг, Гэрээний дагуу їйлдвэр нийлїїлэх шууд маркетинг . ар дамжуулан 5.12. ах ї . її худалдаачид . цуглуулсан її ээ ын ї н єєєлєгчдєд зард. ї її н єєєлєгч , , її байгуулан . , х замаар ї гаа їр дїнд єєєє . 5.13. 1990 оноос ємнє ноолуур улсын тєлєвлєгєєг биелїїлэхийн тулд байсан учр малчид олон улсын зах зээл дээр борлогддог тїїхий эд ноолууры байв. 1990-ээд оны дунд їеэр улсын нийлїїлэлтийн байгууллагад хуучин ажилладаг байсан ажилтнууд ноолуурын наймаачид болцгоожээ. 100 . Тэд сар 6000 тєгрєгийн лицензийн хураамж тєлдєг. 5.14. Монгол улсад хєєє їїї тулгардаг худалдаачдын їїрэг . 70%-ийг хашааныхаа гаднаас худалдаачдад зарж байна гэсэн тооцоо байдаг бєгєєд энэ нь малчдын сайн їнээр ноолуураа борлуулах боломжийг бууруулж байна. 5.15. Ихэнх малчид ноолуураа тєв зах дээр байргїй, лицензийн эрхгїй, ноолуурын їйлдвэртэй шууд холбоогїй худалдаачдад зардаг. тєв зах худалдан авах, лицензтэй байх ёстой. ердєє л нэг эсвэл жижигхэн байшин . Гэхдээ ямар ч худалдаачин, хувь хїн захад чєлєєтэй нэвтэрч, арилжаа наймаа хий ицензийн эрхгїй худалдаачид бараагаа "байртай" худалдаачдад зарж, тэд цааш нь компаниудад дамжуулан зардаг. 5.16. дн їїїий , ий нийлїїлэх муу даг л сонирхо талууд . їэ явуулах, сїїїїлэх зардлыг . єєєлєгчийн їїрэг гїйцэтгэдэг. , банкны зээлийг олгож буй юм. 5.17. , тогтмол орлог йг . /бїх айм, хилийн боомт, Цайз зах/ тїїхий эдийн їнийг долоо хоног бїр дамжуулдаг Market Watch нэвтрїїлгийг хїлээн авдаггїй малчин цєєхєн билээ. Гэхдээ нэг килограмм ноолуурын їн 2000 тєгрєг ч 200-300 км зам туулж ноолуураа зарах хєшїїрэг болж чаддаггїй. Малчид ноолуурын їнийн зєрїї нилээн их байсан тохиолдолд л гэр орноо 3-5 хоног орхин, зарж чадах эсэхээ мэдэхгїй ч гэсэн тээврийн нэмэлт зардал гарган єєр зах руу бїтээгдэхїїнээ тээвэрлэнэ. 5.18. Худалдаачид ба малчид худалдаачид ба їйлдвэрдийн хооронд шууд бус маркетинг эрсдэл . хэнх тєлбєрєє хий малчид їеэр . ноолуур бай ноолуурыг ангилах бєєнєєр нь зарах . Малчид чанар муутай ноолуур зарагдахгїй гэдгийг дургїй байдаг. арим худалдаачид їнэ бууруулан, хямд їнээр ав даг . 5.19. рон нутгийн ноолуур боловсруулах экспортын лиценз ашиглан худалдаачид, малчдыг шулдаг гэсэн байдаг. ноолуур худалдан ав адаадын компаниуд Монголын худалдаачд , ноолуурыг илїї ав байдаг. худалдаачид сайн ноолуур гадаадын компаниудад зарж, ноолуурын їнэ унасан эсвэл їед байна. Хоршоогоор дамжуулан борлуулах маркетинг Монголд їїсэн хєгжиж буй шууд бус маркетингийн нэг хэлбэр нь хоршоо юм. Тєвлєрсєн тєлєвлєгєєт эдийн засгийн їед у нэгдлийн гишїїн мал їїї байгуулах, тїїнд х сонирхолгїй бай. 1990-ээд дунд ноолуурын їнэ асар их єс, малчдад бїтээгдэхїїнээ сайн їнээр боломжтой байх юм байна гэсэн тєрїїлж, тэдний хоршоо байгуулах санаа, бууруулсан. Харин 1990-ээд оны сїїлээр ноолуурын эрэлт , їнэ буурч, Хятадын зїгээс єрсєлдєєн нэмэгдэ їнийн уналтаас х, чадавхиа хэрэгтэй юм байна гэдгийг малчид ухамсарлаж эхэлсэн . 150 ( 5.1) 7 . . оршоо нь малчдад єргєн хїрээтэй їйлчилгээ їзїїлдэг. Їїнд мал аж ахуй, санхїїжилт, сургалт, бїтээгдэхїїн хадгала, маркетинг, хуваарилалт олон тєрлийн їйлчилгээ багтана. Зарим хоршоод мал эмнэлэг , ноолуурын чанар сайжруулах боломж олго. Засгийн газр болон хандивлагчд малчдын энэхїї шинэ санааг дэмжи, илїї їр ашигтай хоршооны бий болгох хэрэгтэй байна. Хїснэгт 5.1 Монгол лсын хоршооны єнєєгийн бїтэц Хоршооны їндсэн бїлгїїд Бїсийн Хувийн Гишїїд салбар, хоршооны холбооны тоо тоо Монголын хєдєє аж ахуйн хоршооны 17 124 92573 їндэсний холбоо Монголын хэрэглэгчдийн хоршооны тєв 20 183 28342 холбоо Монголын , їйлчилгээний 20 441 13439 хоршооны холбоо Монголы їйлдвэрийн хоршооны тєв 22 565 12357 холбоо Монголын малчдын хоршооны холбоо 6 57 6773 Монголын хадгаламж зээлийн 7 332 їндэсний холбоо Монголын зээлийн їндэсний 23 407 Эх сурвалж: Монголын хоршооны сургалт мэдээллийн тєв, GTZ, 2002 Ихэнх малчид томоохон хоршоонд итгэл муутай байгаа тул жижиг хоршоод зонхилж байна. , ил тод їйл ажиллагаа хангалтгїй байгаа нь хоршооны ач холбогдлыг бууруулж байна. Малчид зорилго ж байгаа нь хоршооны гишїїнчлэлд нєлєєлж байна.ах зээл дээр бїлэг хїмїїсийн хувьд їнэтэй ч хувь хїнд ашигтай їнийн санал байвал малчид зохион байгуулалттай їйл ажиллагаанаас ухардаг. Хоршоонд нэгдэхийн тал нь їйлдвэрлэлийг нэмэгдїїлэх, илїї їн орлого нэмэгдїїл , їйлдвэрлэлийн эрсдэлийг , хєдєлмєрийн бїтээмжийг дээшлїїлэхэд оршино. Хоршоод нь малчдын єрсєлдєх чадварыг сайжруулах замаар зах зээлийн єрсєлдєєнийг дэмжих, ажлын байр , сургалтын хєтєлбєрийг хэрэгжїїлэх замаар їйлдвэрлэлийн їр ашиг дээшлэх зэрэг шууд бус . Хоршоо нь хєдєє орон нутаг дахь , мєнгєн гїйлгээг нэмэгдїїл. Єнєєдєр Монгол лсад 80 банк бус санхїїгийн байгууллага їйл ажиллагаа явуулж байна. АХБ, АНУ-ын Олон улсын хєгжлийн агентлаг, бусад хандивлагч байгууллагуудын дэмжлэгээр хийгдэж буй эрх зїйн шинэчлэл нь хєдєєгийн малчдад зээлийн ойртуулж, хїртээмжийг нэмэгдїїл . Хоршоод нь улсын хяналт, зохицуулалтанд дассан хєдєєгийн малчд зах зээлийн эдийн засагт аажмаар шилж, орон нутагт санхїїгийн харилцааг хєгжїїлж, їндсэн хєрєнгийн хїртээмжийг нэмэгдїїлнэ. Хєдєє орон нутагт банкны гадна эргэлдэж байгаа бэлэн мєнгєний 15% тєвлєрдєг гэсэн тооцоо бий. Энэ нь бизнесийн їйл ажиллагаанд бараа солилцоо зонхилон, зах зээлд шилжих шилжилт удаашрахад хїргэж байна. Малчдын ихэнх нь дунджаар 100-200 малтай байдаг ба їїний гуравны нэг нь ямаа . Ийм жижигхэн ноолуур їйлдвэрлэлийн аж ахуй зонхилж байхад ноолуур боловсруула гэрээ байгуулах боломжгїй . Хоршоонд нэгдсэнээр їр ашг , єрсєлдє бололцоотой бол. ал эмнэлгийн їйлчилгээг худалдан авах , чанар сайжр . Жилийн ихэнх улиралд єргєн уудам нутагт тархан амьдардаг. , хамтын удирдлага , ойлгуул, . мєнгє тєлєх болно. Зарим нэг малчид їйлчилгээ їн байна гэж боддог, ч байж магадгїй. оршоо байгуулагдсанаар їйлчилгээний эрэлт нэмэгдэж, їнэ буурч магадгїй . Монгол д їр ашигтай хоршоо хєгжихєд удирдлагын чадавхи сул бай саад ж байна. Монгол лс нь хоршооллын тухай сайн хуультай хоршоололд зориулсан сургалтыг нэмэгдїїлбэл тїїний зохион байгуулалт, їйл ажиллагаа сайжрах болно. Хэдийгээр Германы техникийн туслалцааны нийгэмлэгийн дэмжлэгтэй сургалт байгаа ч хоршоодын засаглал, санхїїгийн удирдлагыг сайжруулахад чиглэсэн илїї их зїйлийг хийх хэрэгтэй байна. йлдвэр шууд маркетинг 5.28 Малчид ноолуураа шууд їйлдвэр тушааж болох юм. Маркетингийн ийм суваг олон хэлбэртэй байдаг. Малчид ноолуураа хашааныхаа гаднаас зах дээр шууд їйлдвэрт зарж болох . 5.29 Ноолуурын 5- 7 дугаар сард малчид ноолуураа борлуулахаар урт замыг туул Улаанбаатар . їйлдвэрїїд наймаа, / / , ноолуурыг хямд їнээр авч чаддаг. Малчдын энэхїї стратеги байг хоёр шалтгаантай юм. Нэгдїгээрт, ноолуурыг "шударга" їнээр худалдан авдаг гэдэгт малчид итгэдэг. Засгийн газр їнийн тухай мэдээ, энэхїї итгэл їнэмшл д. Хоёрдугаарт, худалдаачид ноолууры єргєн хэрэглээний бараа санал болгодог бол їйлдвэрїїд тєлбєр тооцоо бэлэн мєнгєєр хийдэг нь малчд . боловсруулах їйлдвэр 3-5 хоног явж сортлон ангилж шууд юм. 5.30 йлдвэр ноолуурыг малын хашаанаас худалдан авах : оолуурын їеэр єєрийн тєлєєлєгч ажиллуул, даг. Монголын ноолуур боловсруулах компаниуд малчидтай гэрээ байгуулж ажиллахыг боловч эрх зїйн зохицуулалт байгаагйн улмаас амжилт олоогїй. Худалдааны цэг-зах зээлийн байршил 5.31 3 дахь хувилбар бол алчид, їйлдвэр зах зээлийн байршилд ноолууры юм. Монголын хамгийн том ноолуурын зах нь Цайз . 2 дахь том зах нь Хятадын хилтэй залгаа боомт хот болох Замын їїд юм. 5.32 Зах бїрийн їн ялгаа бєгєєд малчид, їйлдвэрлэгчид чанарыг харьцуул, їн тохирох боломжтой . Эдгээр зах дээр . ажиллаж байгаа наймаачид ноолуурын эрэлт нийлїїлэлтээ давсан їед малчдад илїї таатай єрсєлдєєнийг бий болгон, худалдан авагчид, худалдаачдын тоог тэнцвэржїїлдэг. 5.33 Ноолуурын зах зээлийг бэхжїїлэх зорилгоор зарим нэг Монголд туршиж їзсэн байна. АНУ-ын Олон улсын хєгжлийн агентлагийн Говийн санаачлага, Єрсєлдєх чадварын хєтєлбєрийн хїрээнд УБ-аас зайтай Даланзадгад, Говь-Алтайд ноолуурын нээлттэй єдрийг зохион байгуулжээ. Мєн тїїнчлэн, НЇБХХ ноолуурын дуудлага худалдаа зохион байгуулсан. Зах зээлийн єдрийн туршлага 5.34 хєєє ї . худалдаа эрхлэх, дээшлэх, єртєг зардал буурах, ї , бїтээгдэхїїнээ солилцох . д їр бїтээгдэхїїн нийлїїлэх харилцааг , байна. єєє ї баг, їїї ї борлуулахаас гадна єєр зїйл . їтээгдэхїїн нийлїїлэх гэрээнд їндэслэн б, эсвэл їйлдвэрээс зээл авч, ї , тэжээл авахад хєрєнгє оруулах її ї . Говийн санаачлагын хуучны нэгдлийн системд эргэж орох гэж байна. Олны шийдвэр дэндїї хуучинсаг байхаас эмээн, єєрийн шийдвэрийг илїїд їзэх малчид ч байлаа. 5.35 хєтєлбєрєєс нь ї . , , її ї худалдаа хэлэлцэх той байхаар сан. явуулах цаг нь болоогїй, , ї , ид ї зэрэг нєхцлийг тооцон їзээд нээлттэй єдрийг ї ажээ. 5.36 ы їеэр їнэ хаялцах , ї її тулан санаар ирээдїйн тайгаа нєхцєл бїрдэнэ ж їзжээ. тєлєвлєгєєнд ноолууртаа чанарын гэрчилгээ авсан їнэ хэлэлцэнэ гэж тусгасан . 5.37 ї ї "ї " ї . ид єнгєрсєн ыг їэр, ї ї ї єр ї ї хийхгїй . . . ї , ї , ї єлєв, ойлгох эхлэл болсон. 5.38 зїйл . Ї- ї їнийг хїлээн зєвшєєрєх гїй бай нь харагд сан. Ї лагын ї ї ї єгєєд . Э ї ыхоо дараа ї эн ї ї ї . 5.39 ї єєє, , , , ї харьцуулах . єє , ї ї . ї єгєхєд її . є ї ї . 5.40 ї її 2 , ї їїї . Ї , ї худалдаа хийх . ї н хи , ээ гїнзгийрїїлэх . Зах зээлийн нээлттэй єдрийн хоёр дахь том ололт гэвэл малчин їйлдвэрийнхэний ноолуур ангилж буйг ажиглах, ноолуурын чанарын талаар асууж ярилцах боломжтой байлаа. Малчид ноолуурын чанарын тухай илїї мэдлэг олж авч, чанар їнэнд хэрхэн нєлєєлдєгийг ойлгосон. Засгийн газрын оролцоотой бєєний бїлжээ 5.41 АНУ-ын Олон улсын хєгжлийн агентлагийн зах зээлийн єдєр, НЇБХХ-ийн дуудлага худалдааны туршлагад їндэслэн Засгийн газр Хэнтий, Баянхонгор, Дундговь аймагт ноолуурын бєєний байгуулах замаар хєдєєгийн малчдын зах зээл хїрэ . Засгийн газар улсын агуулахыг ашиглуулахаар бєєний худаалдаачдын дунд дуудлага худалдаа зохион байгуулсан. алчид, їїхий эд , худалдан авах д тєлбєр тєл оролц дуудлага худалдаа ймаг бїрд томил. Бєєний худалдаачид хєдєє орон нутагт олддоггїй бараагаар хангах їїрэгтэй . 5.42 Бєє ї ї ї . їнэ єє . єє ї ї єєєє . ї . єє . ын їнэ нилээн маш дг. 5.43 охион байгуулалты нэг хувилбар зах зээлийн єдр , , , худалдан авагч чєлєєтэй оролцох эрх олгож, тїрээслэх , даас ы авах зэрэг . захын їйлчилгээ, ийг шилжїїлж . 5.44 рх зїйн болон зах зээлийг дэмж , гэрээний хэрэгжилттэй холбоотой , хуули учр ноолуур аргууд нь тийм ч бус юм. Малчидтай шууд харилцаа тогтоохыг оролдсон Монголын ноолуур боловсруулах компаниуд тєдийлєн амжилт олоогїй. алчдын , айл єрхийн малын тоо толгой цєєн зохион байгуулалтын хїндрэл учруул. йлдвэрд хэрэгцээ ноолуур олж авахын тулд маш олон айлтай гэрээ байгуулах шаардлагатай ба энэ нь зардл . эрээнээсээ эргэж буцвал компаниуд шїїхэд , 3-аас ч илїї жил сунжр гомдол мэдїїлэгч гомдлоо татаж авах . 5.45 Малчид, худалдаачид, їйлдвэрдийн хооронд механизм байхгїй байгаа нь нийлїїлэлтийн хамт , учруулж байна. Энэ хїндрэл мэдээлэл , хїртээмжгїй байгаа, худалдаачид їйлдвэрдийн хоорондын харилцаа байгаа нь . 5.46 Єнєєгийн гэрээт харилцаа тогтоох банкны систем болж байгаа бєгєєд банк єєрийн салбар р дамжуулан зээлдэгчийн тухай сайн мэдээлэл боломжтой . Банкны зээл нь зээлдэгч, банк хоёрын хооронд харилцааг банк зээлдэгчид хяналт тав . Тїїнчлэн зээлийн тєлбєр удааширвал банк зээлдэгчийн барьцаа хураах эрхтэй. Иймд банк хєдєє орон нутагт малчид болон худалдаачдад зээл олгож зуучлагчийн їїрэг гїйцэтгэж боло . Гэхдээ, санхїїгийн зуучлагч байгууллагын їйл ажиллагааны аюулгїй орчинг бий болгох, гэрээ хэрэгжїїлэ х хууль эрх зїй, . 5.47 / / . . , / /, , , , , . 5.48 , , . , , . , , . , , . 5.49 , , , . , , , . 5.50 Монгол лс хуул йн їндсийг арга зам хайж, ємчийг барьцаа боловсруулж байна.49 Гэхдээ шинэ Иргэний хуульд 2001 оны нэмэлт єєрчлєлтєд тусгасан зээлдїїлэгч ийн шийдвэр гар найдваргїй зээлийг хаах заалтыг єєрчилсєн . 2001 оны 1-р сард оруулсан нэмэлт єєрчлєлт нь гэрээг биелїїлэх, арилжааны банкууд тїргэтгэх, зээлдїїлэгчийн найдваргїй зээлдэгч байр суурийг сайжруул байсан юм. 2002 онд 49 2002 9- 1- . баталсан шинэ ргэний хуулийн 175- шїїхийн шийдвэр дараа зээлийн барьцааг худалда, заа зээлдэгчийн байр суур дахиад л сулрсан хэрэг болов. , / /, , . 5.51 . , . , . , , , . . , . . 5.52 . . . 5.53 байгууллагуудын нилээн тєвєгтэй юм. їїдлийн єхєєрємж хамтран ашиглах євєгтэй . , є, . найдвартай бєгєєд єндлєн хєшїїрэг , зайлшгїй . 5.54 Хєдєє бїтээгдэхїїний ыг тусгадаг, худалдаа санхїїгийн гэрээ нь малчды їэлд хєрєнг хангадаг байж болох юм. зїйл її їн . ї ї єє ї тусгаж єгєх . ї її . Єє ї ї ї юм. . . 5.55 Хуучин ЗХУ-ын бїрэлдэхїїнд байсан орнуудын ажиглахад шилжилтийн эдийн засагтай орнууд їйлдвэрлэлд гадаад шууд хєрєнгє оруулалтыг оруулсанаар гэрээний асуудлыг шийдвэрлэх боломж бїрдэж, шинэлэг босоо интегра гэрээгээр хїлээсэн їїргээ биелїїлэх янз бїрийн механизм нэвтрэн, їйлдвэр, малчдын нєхцєл бїрдсэн байна.50 Гадаад шууд хєрєнгє оруулалтын їр дїнд бий болсон босоо интеграчлал нь янз бїрийн хэлбэртэй байж болох ба їїнээс хамгийн тїгээмэл нь бїтээгдэхїїн нийлїїл тєлбєр хийх , малчдын дэмжих хєтєлбєр юм. Эдгээр хєтєлбєр санхїїжїїлэх, боловсруулалтын тоног тєхєєрємж , технологи нэвтрїїлэх, удирдлагыг сайжруулах, зэрэг баж болох юм. Ноолуурын салбарт гадаад шууд хєрєнгє оруулалтыг татах хууль эрх зїйн таатай нєхцлийг бїрдїїлэх нь Засгийн газрын хийх ажлын їндсэн хэсэг хэвээр бай . . Бодлогын тогтворгїй орчин єрсєлдє зохицуулалтыг байна 5.56. Н байхгїй байгаад ї б нєлєєлсєн. сгийн газрын бодлого байнга їїїд байгууллагуудтай тогтоох . Нєгєє талаас худалдаачид илїї боловсронгуй болж, олон улсын эрэлт нийлїїлэлтийн талаар их мэдээлэл авах , илїї їн Хятадын ї о байна. Зураг 5-2. кспортын хязгаарлалт удалдаач, 60.0 40 50.0 35 40.0 30 30.0 25 20.0 20 10.0 - 15 (10.0) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 10 (20.0) 5 (30.0) - Экспортын лицензтэй худалдаачдад шилжїїлсэн Тїїхий эдийн дотоодын їнэ Тїїхий эдийн экспортын їнэ 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Худалдаач, 49.7 14.2 32.9 5.2 (15.8) (17.8) 50 , . . ., 2- , , 1999 , . ноолуурын дотоодын 11 15 12 16 37 28 їнэ, ам доллар ноолуурын экспортын 22 20 19 19 31 17 їнэ, ам доллар Эх сурвалж: Ажилтнуудын тооцоо її ї 5.57. Зах зээлийн системд нийлїїлэлтийн сїлжээний менежмент /НСМ/-ий амжилт нь итгэл, гэрээний хэрэгжилт, урт хугацааны бизнесийн харилцаа . Нийлїїлтийн сїлжээний менежмент нь нийлїїлэгчээс эцсийн хэрэглэгч хїртэлхи бизнесийн їйл нэг буюу интеграчл, сїлжээнд оролцож байгаа хэрэглэгчд , мэдээлэл, їйлчилгээ хангадг. Нийлїїлэлтийн сїлжээний менежмент нь , бие даасан бизнес шийддэг. тєрийн бодлого хувийн салбарын хєгжлийг дэмжихэд чиглэсэн бид зєвхєн хувийн аж ахуйн хувьд . Гэхдээ Монголын . єр ноолуурын , хєгжилд бэрхшээл учир . Иймд салбарын єсєлт, єрсєлдєх чадварыг дээшлїїлэхэд тєрийн ямар ,їнэлэлт дїгнэлт єгч, їр дїнг сайжруулах зєвлємж байна. Зураг 5-3. Малын ноос, ноолуур импортлогч 5 том компанийн зэх зээлд эзлэх хувь 90 80 70 вь 60 Ху 50 40 30 20 10 - 1996 1997 1998 1999 2000 5 4 Эх сурвалж: Дэлхийн банк , 2003 5.58. Тансаг хэрэглээний бусад салбарын нэгэн адил ноолуурын салбар байна. 1996 онд импортлогч дэлхийн 5 том компани зах зээлийн 55%-ийг эзэлж байсан бол 2000 он гэхэд 75% болж, їїн дотор Итали, 60%-ийг эзэлж байв. ДХБ-д Хятад улс элсэн орсноор ноолуурын їйлдвэрїїд нэгдэх, зах зээл улам хандлагатай байна. Зураг 5-4 Монголын ноолуурын їнийн сїлжээ Сїлжээний бїр нэг кг ноолуур їнэ/єртєг . Тансаг барааны дэлгїїр 225 Тусгай дэлгїїр 150 Жижиглэн 110 худалдаа Бєєний бараа 80 Нэхэх 65 Ээрэх 50 Угаах, ангилах 45 Малчид 40 Эх сурвалж: Монгол Амикал 5-1 ї єндлєн интегралчлал члалд улам бїр нэгдэж . її а Євєр ї єєрчлєн ж, болж . її ї х їїї їхи ї аа нэгтгэж, Євєр М єргєн ї її її її арилгасан. , її . Хувьцааных нь 24 Прада компани эзэмшдэг Италийн Манрико компани нь Па, , оо їїї її бєгєєд ї їїї гаргах ї сувгийг а байгуулж буй юм. Энэхїї тєслийг Хятадын ран $ 265 єртєгтэй хэрэгжїїлж байгаа бєгєєд ї $ 45 єрєнгє . оёдлын компани аын хувцас їйлдвэрлэгч компанитай тус нутагт ран ажиллах асуудлыг хэлэлцэж байна. , , , , , ї. 1993 єє єє ї ї . марсан їйлдвэр байгуулах асуудал 2002 сїїл гэхэд шийдэгдэнэ гэж їзэж байна. сурвалж: WETFA 2002 5.59. Монголд эдгээр нєхцєл хараахан бїрэлдэн тогтож, хєгжиж амжаагїй байна. Хамтын зохион байгуулалтыг бий болгох гэсэн оролдлогыг хуучин систем рїїгээ шилжиж байна гэж їзэж байна. Харилцан бие биенээ тїшсэн їйлдвэрлэл, зах зээлийн системийг хєгжїїлэх асуудал Монголын хувьд тулгамдсан асуудлын нэг болоод байгаа ч їр дїн нь зардлаа давах, ялангуяа ядуурлыг бууруулахад сайнаар нєлєєлєх юм. 5.60. Босоо интеграчлалыг бэхжїїлэхэд гэрээг хэрэгжїїлэх хууль эрх зїйн таатай орчин чухал юм. Энэ нь малчид, їйлдвэрлэгчийн аль алинд ашигтай байх болно. Нэгдсэн зорилготой байж, бизнесийн харилцаагаа хєгжїїлбэл хамтын їр ашиг, єрсєлдєх чадвар илїї байх болно. маркетинг ба гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт 5.61. Т бїтээгдэхїїний , , зах зээлд тэргїїлэх юм. ї. Фирмийнхээ , бїтээгдэхїїн ї її їїї хїртэлх їйлдвэрлэл, тїгээлт, н бїх л їний . 5.4 зурагт їїї грал чиг їзїїлж . 5.4 їїсїїд хоорондын єсєн нэмэдэж буй їїї Шинээр бий болгох Їйлдвэрлэх Хуваарлах Дизайн/Маркетинг Тїїхий эд/материал/ Бєєний/ Їйлдвэрлэлийн чанар жижиглэнгийн худалдаа Єнєєгийн хандлага 1990-ээд он 1980 ­аад он Эх сурвалж: Salomon Smith Barney 5.63. Ї її гї є ї , її ї . єєє () єєє , єєє, . нь сїлжээний бїх л хэсгийг хєгжїїлэх тїлхїїр болно. Монгол улс гадаад хєрєнгє оруулалтыг батлах їйл ажиллагаагаа нягталж їзїїштэй. йлдвэр, малчдын харилцаа єргєж 5.64. Бизнесийн интеграчлал нь салбарын бїх байгууллагууд їйлдвэрлэлийн явцын бїхий л шатны бизнесийн хэрэгцээ, їйл ажиллагаа тухай сайн мэдлэгтэй байхыг шаарддаг. Маркетингийн нээлттэй єдєр, дуудлага худалдаанд оролцогчид эдгээр їйл явдлууд малчид, їйлдвэрлэгчийн харилцааг єргєтгєсєн гэж хїлээн зєвшєєрсєн. Оролцогчид худалдаанаас илїї мэдлэг дамжуулах, бизнесийн їйл ажиллагааны ил тод байдлыг сонирхож байсан. Малчид, їйлдвэрлэгчид зах зээлийг сайжруулах, эрсдэлийг бууруулах, урт хугацааны тєлєвлєлтєд энэ їйл явдал хэрэгтэй байсан гэж тэмдэглэсэн. Їйлдвэрлэгчийн хувьд нїдэнд їл їзэгдэх, биет бус єєр бусад ач холбогдол ч байлаа. Тэд маркетингийн процесс, тїїнд оролцох, хяналт тавих, хамтран ажиллахын чухлыг мэдэрсэн. Бїх малчид, їйлдвэр босоо интеграчлалд боломжгїй 5.65. Босоо интеграчлал нь томоохон малчид, їйлдвэрлэгчдийн тулгамдсан асуудлыг шийдэх боловч шууд болон шууд бус маркетинг їргэлжлэх болно. Иймд агуулах болон тээврийн хэрэгслийг сайжруулах , . улирлын їеэр агуулахтай байснаар їйлдвэрлэл хэрэглээ , худалдан авагч, худалдагчд єєрсдийгєє эрсдэлээс хамгаалах боломжтой болно. Тээврийн зардал ч буурах нєхцєл бїрдэнэ. Хэдийгээр маркетингийн хуваарилалтын ємнєх їед агуулахын хэрэгцээ нэг их байгаагїй ч малч хоршоо, маркетингийн байршил хєгжсєнєєр агуулахын хэрэгцээ нэмэгдэнэ. 5.66. Їндэсний ноолуурын салбарын хєгжилд гарсан 2 хандлага агуулахын хэрэгцээг харуулж байна. Нэгдїгээрт, 2001 он ноолуурын , 2002 онд гэсэн яриа 2002 ноолуур . Агуулахын нєхцєл муугаас ноолуурын чанар буурч, їнэ байн. Сайн зохион байгуул агуулахын нь ноолуураа найдвартай хадгалах , ноолуурын чанар хэвээр гол нєхцєл юм. 5.67. Засгийн газр , замыг сайжруулах, агуулахаар хангах, тїрээсийн їйлчилгээ їзїїлэх , дэд бїтц . Зураг 5.6 Ноолуур їйлдвэрлэдэг бїс нутгаас Улаанбаатар хот хїртэлх зай Зїїн бус нутаг Тєвийн бїс нутаг Хангайн бїс Баруун бїс нутаг 0.0 500.0 1000.0 1500.0 - Эх сурвалж: Їндэсний статистикийн газар 5.68. Хєдєє орон нутгаас хот газрын зах зээл хїрэх тээврийн хэрэгслийн хангамж муу байна. Иймд малчид ноолуураа борлуулахаар урт замыг , их зардал гаргадаг. Зам тээврийн харилцаа муу байгаагаас болж малчид Улаанбаатар явж чадах хїртлээ ноолуурын борлуулалтаа хойшлуулж байна. , . . , 5.69. Босоо болон хєндлєн интеграчлал нь ноолуурын маркетинг, хуваарлалтын тээврийн зардлыг бууруулна. , . Малчид, їйлдвэр босоо интеграчлал агентлагууд тээврийн зардлаа хуваах, малчид найдвартай орлоготой болох, їйлдвэрїїдийн нийлїїлэлтийн тодорхой байдал багасах юм. 6. , 6.1 . 51. , , . 51WDR, 2001 ­Building Institutions for markets 6.2 , , . . . 6.3 , , , . . , . , , , . -1: (US$), 1998-2002 1998 0 49 18 74 0 23 1999 0 44 34 84 0 34 2000 0 42 64 112 -212 -181 2001 0 40 33 79 21 58 0 44 37 87 -48 -17 : 6.4 . , 1998-2001 44 . 37 . . 87 . . 6.5 , . , , . , , . , , , , . , . , . 6.6 . , , . . . , , . , , , . 6.7 , . , , , . , , , . . , . 6.8 , . , . , : , , , , . , , . , , , , . 6.9 . , - . , . - 52. 6.10 . , , , , . 6.11 20 ( 6.1). 1990 , . . . 52 . , , . 6.2: * : · · : · ( ) · ( , - ) · , ( , ) · ( ) · , ( ) · · · · · ( ..) · · , · · · · · · · · * . 6.12 , , , . . , . 6.13 . , ( ), , , . . , , . . 6.14 , ­ ( ) . , , . 6.15 , , , . , , . , . 6.16 , , , . . 6.17 . , , . , . , , . 6.18 , . . . , . 6.19 . (50- 100 ) . , , . , . , , . 6.20 . . . 6.21 . ( ) . , . 6.22 , , . . , . , . 6.23 , . , , , . , . , , . . , , , , , , , , , , , , , , . 6.24 53. . 54. , . () , , . . . 53Reardon, T., Berdegue, J., Escobar, G., 20001. Rural nonfarm employment and incomes in Latin America: overview and policy implications. World Dev. Press. 54, , . Van de walle, D, V, 2000. Is the Emerging Non-farm Market Economy the Route Out of Poverty in Vietnam ? mimeo, Policy Research Department. 6.25 , . . 6.26 . - , , . 6.27 - , 1996 10 55. 30 2007 1 - 10 . , - . , , . 6.28 , . , , . . 6.29 , - - . 55WTO, Note by the Secretariat. Technical Note on the Accession Process. WT/ACC/7. 10 March 1997, para 71. - 18 . , . 6.30 , , , . . 6.31 . , , . 6.32 . , . , , . , , . 6.33 . . , , . , , . , . 1. ГАЗАР АШИГЛАЛТ Бэлчээр нь нийтийн їнэгїй бараа Бэлчээрийн газар ашиглах асуудлыг зохицуулдаг хуулиудыг єєрчлєх, бєгєєд хэт олон малыг бэлчээрийн удирдлагын тууштай, тогтвортой бодлогыг боловсруулах , бэлчээрлїїлснээс гадна Газар ашиглалтын удирдлага болон зохицуулалтын шийдвэрїїдийн ашиглалтыг сайжруулах їндэс болох газрын байдал, хурын хэмжээ болон малын бэлчээрлэлтийн нягтралыг байнга системтэйгээр ажиглах Бэлчээрийн хїчин чадлыг харуулсан бїсчилсэн газрын зургийг бий болгох . Є ашиглаж ( ) Ноолуурын салбарын тэжээл, ус зэргийг бэлчээрлэлтийн болон бэлчээр сїйтгэлтийн татварын систем нь шударга, тэгш онцлог зэрэгтэй нь холбон , зарчмаар їйлчилж байх, малчдын боловсруулагчдын хувьд ч Ийнхїї шинэчилсэн тоо толгойг шилжїїлдэг харьцаа болон/эсвэл салбарын доторх єрсєлдєгчдєд бэлчээрийн газарт ногдуулах газар ашиглалтын хураамж зэрэгт їндэслэн ажиллах орон зай байхыг малын тоо толгойд ногдуулдаг татварыг болгон баталгаажуулах. Татвараас єєрчлєх зайлсхийх бууруулах УСНЫ ХАНГА · , , Усны н . . · Услалт ашигласны хураамжийг нэвтрїїлэх. · Худаг усыг сэргээхэд єнєє їед гарч ирж байгаа улс-хув болон їйлчилгээ арчилгааны талаарх техникийн сургалтыг гїнзгийрїїлэх Худаг сэргээх а нь тохиолдлын Усны бїх цэгїїдийн бїрэн судалгаа хийх Євлийн бэлчээрийг талхлагдлаас чанартай байснаас євлийн бэлчээрт Худаг сэргээх тєлєвлєлтийн аргачлалыг єєрчлєх хамгаалах малыг жил бэлчээрлїїл бэлчээрийг улам муутгаж байсан. ТЭЖЭЭЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ болон хандивлагч , байгууллагуудын . сааруулж . хангалтад тогтвортойгоор оролцож байх орчинг бїрдїїлэх . Засгийн газраас малчдад єгдєг багасах ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЭРСДЛИЙН Малчдад зах зээлийн эрсдлийг , , Малчдын эрсдэлд єртєгтгий байд бууруулах стратеги зэр иж бїрэн рсдлийн одлог боловсруул буур байхгїй/боломжгїй. хэрэгжїїлэх. Хахир євєлд бэлтгэх, хээлтэй болон тєл малын нэмэлт тэжээлийг зохион байгуулах малчдыг сургах Байгалийн гамшгийн дараа малжуулах ажиллагааг санхїїгийн хувьд хурдан бєгєє їр ашигтайгаар хийж чадах даатгалын салбар хєгжих эрх зїйн болон зохицуулалтын орчинг бий болгох МАЛЧДЫН ОРЛОГО Олон улсын стандартаар Монголын · Боловсруулагчид чанар ялгавартай тєл Малчдын орлогыг нэмэгдїїлэх ноолуурын чанар улам муудсаар байгаа нь малчдын орлогыг · Хэмжих хэрэгслїїд шаардлагатай бууруулахад хїргэж байна. Нэг баглаанд єнгє/чанар холилдсон · Малчдыг ноолуураа ємнє ялган баглаж байхыг байгаа нь їнэ цэнийг бууруулж хєхиїлэн дэмжих байна. МАЛ СЇРГИЙГ САЙЖРУУЛАХ Монголын ямаанд · Засгийн газар їндэсний хэмжээнд ямааны тооллогыг бїсээр, Тїїхий ноолуурын чанар тогтсон тодорхойло їїлдрээр, болон чанараар нь хийх сайж, олон улсын тївшинд байхгїй. Малчдад илїї их · Сайн чанарын цєм сїргийг бий болгон хєгжїїлэх їндэсний єрсєлдєх чадвар нь дээшл мэдээллийг хїргэх шаардлагатай хєтєлбєрийг Засгийн газар санаачлах байна. · Монгол ямааны гарал їїсэл, шинж чанарын тодорхойлолт, бїтээмжийн мэдээллийн баазыг байгуулан, тїїний мэдээллийг малчдад хїртээмжтэй болгох · Илїї нарийн ноолуур гарган авахад нь туслах зорилгоор генетикийн материалын хангалтын талаарх мэдээллээр малчдыг хангах Мал сїргийн чанарыг сайжруулах, · Сїргийг сайжруулах сайн чанарын ухнын хїрэлцээг нэмэгдїїлэх нєхцлийг Малчдад сайн їїлдрийн сїрэгтэй ялангуяа цагаан ноолуур гаргах хангах байхын ач холбогдлыг ухуулан сайн чанарын ухна хангалтгїй. · Хятадаас цагаан ноолуурын ямааны ухна импортолж ноолуурын чанарт ойлгуулах єлєєллийг турших Мал сїргийг сайжруулахад цєєн · Сїргийг олон малтай болгох, томсгохыг хєхиїлэн дэмжих Мал сїргийг сайжруулах хєтєлбєрийн мал бїхий сїрэгтэй байгаа нь · Хоршин ажиллах хэлбэрийг хєхиїлэн дэмжих шалгууруудыг бий болгож, улмаар єртгийг єндєрсгєж, явцыг ноолуурын чанарыг сайжруулах удаашруулж байна. Заазлах, цаг хугацаанд нь мал · Мал эмнэлгийн їйлчилгээний ач тус, сїргийг сайжруулах, шинж Хєрєнгє оруулалтыг хамгаалах, эмнэлгийн їйлчилгээнд оруулж байх чанараас нь хамааран ноолуурт ялгавартай їнэ їйлч, сїргийн єрсєлдєх чадварыг нэмэгдїїлэх, зэрэг мал сїргийн сайн менежмент, дуудлага худалдааны зарчим, болон мал маллагаанаас тїїхий ноолуурын нийлїїлэлтийн менежментг алчид эзэмшихгїй хангалттай орлого олж чадахгїй , бусад орлогын эх їїсвэр тогтворгїй байдлаас зайлсхийх байна. зэрэг асуудлуудаар малчдыг сургах єргєжїїлэх Малчдын дунд хэвтээ · Малчдын хоршоог байгуулах сургалт, семинарыг явуулах, Хоршоо хєгжих нєхцлийг бїрдїїлэх интеграцчилал болон хоршин одоогийн тєслїїдийн хїрээнд хамарч байгаа їйл ажиллагааг єргєжїїлэн ажиллах хэлбэрїїд дутагдалтай тэлэх Малч Тогтвортой байд · Хоршооны їйл ажиллагаа болон малчдын томоохон бїлгийн дундах Хєдєєгийнхний орлогыг нэмэгдїїлэх малчдын тооны дээд хэмжээ дэмжи урт хугацааны шийдэл нь мал нь хэдий нь давсан. Цєєн малтай · салбарын хєжлийг хєхиїлэн дэмжих маллагаанд олон хїнийг татан малчдыг нэгтгэн оруул, · Хэт ядуу малчдыг бус салбарт болон суурин газрын оруулахаас зайлсхийх явдал болно. тєвд орж єєр чиглэлээр ажиллаж амьдрах шилжилт хийхэд нь шууд олон туслалцаа їзїїлэх єрхийг мал маллахыг болиулахад хїргэнэ. БОЛОВСРУУЛАЛТ Їйлдвэрлэгчид нь сайн чанарын · Ноолуурын чанар, зэрэг ахиулсны урамшууллыг хєхиїлэн дэмжих Бїтээгдэхїїний ноолуурыг тогтвортой нийлїїлэхийн· Зэрэглэлийн ил тод системг бий болгох ялгавар дэмжиж, ач холбогдлыг сайн мэддэггїй. · Монгол ноолуурыг гадаадын їйлдвэрлэгчид, улмаар нийлїїлэгчид боломжи боловсруулагчид онгол ноолуурын єрсєлдєх чадварыг дээшлїїлэх тус хамгийн дээд їнээр борлуулах дэм болох зэрэглэлийн болон їзїїлэлтий системг боломжоор хангагдах хєгжїїлэхэд Ноолуурын экспортод ногдуулсан · Экспортын татварыг тэглэх Боловсруулагчдад татвар нь ноолуурын чанары бодлогы арилгах. бууруулж, малчдаас Боловсруулагчдад їйл ажиллагаагаа хялгас ялгагч нарт шилжїїлсэн. илїї уян хатан удирдах боломжийг олгох. Ноолуурын салбарын їр ашгийг сайжруулах. Ноолуурын шинж чанарыг · Єртєг/ Урьдчилсан шинжилгээ хийлгэх эрэлт баталгаажуулах . хэрэгцээ байвал тїїнийг байгуулах. шинжилгээний байгууллага байхгїй. Боловсруулагчдыг арилжааны цэг . Энэ їйлчилгээг Говиор хийлгэж болох юм. дээрх ноолуурын чанарын · Монголд ноолуурын шинжилгээний хувийн лаборатори байгуулахыг мэдээллээр хангаж байх. дэмжих. Шинжилгээний стандарт нь бие дээсэн хувь хїн болон эрх бїхий байгууллагаар баталгаажиж байх ёстой. Їйлдвэрїїдийн эцсийн · Ноолуурын салбарын (зєвхєн малчдад бус) бєс барааны урсгал, Гїнзгий боловсруулалтын їр ашгийг бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэх чадавхи технологи, улирлын загвар, єнгє, болон ноолууран бїтээгдэхїїнийг дээшлїїлж, дотоодын хязгаарлагдмал. гэрээлэгч компаниудын талаар болон тэдгээрийн хэрэгцээ, шаардлага боловсруулагчдын ноолуурын зэрэг зах зээлийн мэдээллийн хїртээмжийг сайжруулах хангалтыг илїї тогтвортой болгох. · Техник мэргэжлийн сургууль, хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтран сїлжмэлийн дизайны сургалтын хєтєлбєрийг хэрэгжїїлах · Экспортын татварыг тэглэх · Хялгас ялгалтыг сайжруулж бїдїїн хялгасны агууламжийг багасгах · Одоогийн байгаа ээрэх тоног тєхєєрємжийг ашиглалт болон технологийг сайжруулж утасны чанарыг нэмэгдїїлэх · Монголын ноолуурын 60 гаруй хувь нь сїлжмэл эдлэлээсээ илїї нэхмэл бїтээгдэхїїнд тохиромжтой учраас нэхэх технологи , хїчин чадавхийг нэ Экспортын бїтээгдэхїїний · Ноолуурын їйлдвэрїїдэд шаардагддаг импортын орц, тоног Гадаадын єрсєлдєгч нарт нь їйлдвэрлэлд ордог импортын орцод тєхєєрємжийн хєрєнгє оруулалт зэрэгт ногдуулдаг импортын татварыг байдаггїй тийм саад тотгоруудыг нь дотоодын боловсруулагчид тэглэх. арилгаж єгснєєр олон улсын тавцанд импортын татвар тєлдєг. єрсєлдєх чадварыг нь нэмэгдїїлэхэд туслах Мал сїрэгт гадаадын хєрєнгє · Гадаадын хєрєнгє оруулалтын талаарх хууль, журм ил тод, Салбарын интеграцчилалыг улам оруулалт оруулж болох эсэх талаар ялгаваргїй їйлчилдэг болгох ойртуулахын тулд саад тотгоруудыг Гадаадын Хєрєнгє Оруулалтын · Салбарын интеграцчилалын нєхцлийг бий болгох мал сїрэгт оруулах арилгах. тухай хууль тодорхой заагаагїй. гадаадын хєрєнгє оруулалтын талаар Гадаадын Хєрєнгє Оруулалтын Тухай Хуулийг тодорхой болгох · Нийлїїлэлтийн Гинжин Удирдлага шинэ стратегийн хїрээнд ноолуурын їйлдвэрлэгчид, боловсруулагчдын босоо интеграцчилалыг, ялангуяа гэрээлэлтийн тогтолцоог бэхжїїлэх замаар дэмжих, МАРКЕТИНГ Бїсийн маркетингийн тогтолцоо · Бїх худалдагч, худалдан авагчдад нээлттэй тїїхий ноолуурын Худалдагч, худалдан авагчдын зах хєгжєєгїй нь чад бїсийн маркетингийн тогтолцоог єргєжїїлэх зээлийн мэдлэгийг дээшлїїлэх, оролцогчдыг оруулах нєхцлийг хааж· Агуулах савыг барих, ажиллуулах нєхцлийг бий болгох тэдний хамтын ажиллагааг дэмжих. байна. · Хувийн хэвшилд лийзингийн їйлчилгээ хєгжихыг дэмжих Нийлїїлэгчдийн тээврийн зардлыг · бууруулах. Нийлїїлэгчид боломжит Аукцион, зах зээлийн єдєр, гэрээний хэрэгжилтийн журам дїрэм хамгийн дээд їнээр зарж зэрэг зах зээлийн бїтцийг дэмжих эрх зїйн тогтолцоог бїрдїїлэх чадах. Зах зээлийн їр ашгийг нэмэгдїїлэх. Нийлїїлэгчид зах зээлийн бїрэн мэдлэгтэйгээр чанар, тооны аль їзїїлэлтээр нь борлуулах шийдвэрээ гаргах боломжтой болгох . Зах зээлийн · Зах зээлийн байдал, їнийн талаар єргєн мэдээлэх нєхцлийг Нийлїїлэгчдийн зах зээлийн байдал, талаарх мэдээлэл бїрдїїлэх їнийн талаарх сайн мэдлэгийг хязгаарлагдмал, зарим тохиолдолд · Зах зээлийн байдал, їнийн мэдээллийг цуглуулах сайн механизмыг хєхиїлэн дэмжиж, тэдний наймаацах найдваргїй. олж хэрэгжїїлэх. нєхцлийг сайжруулах. Зах зээлийн мэдээл найдвартай байлгах. Харилцаа холбоо болон зам · Хєдєєгийн зам, гїїрын засвар їйлчилгээ болон харилцаа холбоог Малчдын тээврийн зардлыг багасгах. тээврийн дэд бїтцийн сул дорой сайжруулснаар зах зээлийн интеграцчилалыг нэмэгдїїлж, ижил Зах зээлийн ажиллах нєхцлийг хєгжил нь зах зээлийн бїтээгдэхїїний їнийн ялгааг багасгах. бїрдїїлэх. Нийлїїлэгчид хамгийн интеграцчилалд саад болсоор єндєр їнээр борлуулах. байна. ЭКСПОРТ Ноолуурын экспортын їнэлгээ нь · Экспортын бїтээгдэхїїний шинж чанарын ангиллын тогтвортой Олон улсын худалдаанд саад болж олон улсын стандарт . системыг бий болгох. байгаа саад тотгоруудыг арилгах. Тїїхий ноолуурын экспортод · Тїїхий ноолуурын экспортын татварыг устгах кспортын татвар гэх мэтийн ногдуулсан татвар нь хулгайгаар алчдын амьжиргаанд саад болсон хил давуулах ажиллагааг зїй бус, їймїїлсэн бодлогыг арилгах. . Боловсруулагчдад зориулсан бодлогын ялгавартай байдлыг устгах. Малчдад єндєр ашиг олоход нь туслах. Олон улсын зах зээлийн тєлєв · Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тїгээдэг зах зээлийн їнэ, нєхцєл Гадаад зах зээлийн талаарх байдал, тэр нь Монголын зах зээлд байдал, цаашдын тєлєв байдлын талаарх мэдээллийн давтамжийг мэдээллийн хїртээмж, тїгээлтийг хэрхэн нєлєєлдєг талаарх мэдлэг нэмэгдїїлэх. сайжруулах. нэлэнхїйдээ дутмаг. · Олон улсын їнийн байдал, єєрчлєлтийг Шнайдер группын вэб хуудас (http://www.gschneider.com/marketindexes/index.html) ­ аас тогтмол харж болно. Хятад (SCMIC), Монгол (SCMIM), Ираны (SCMII) їзїїлэлтїїд тусдаа байдаг. Монгол улс нь Дэлхийн Худалдааны · Монголын ДХБ ­ын їйл ажиллагаанд, ялангуяа хєдєє аж ахуйн гол ДХБ-ын гишїїнийхээ їр шимийг Байгууллагын гишїїнхээ гол хэлэлцээрїїдэд Техникийн туслалцаа авах шаардлагыг гаргаж тавих. бїрэн хїртэхэд нь Монголд туслах. боломжит бїрэн хїртэж · Кэйрнс Клубын гишїїн болохыг зорих Олон улсын худалдааны асуудлуудад чаддаггїй. Монголын хэлэлцэх байр суурыг сайжруулах. Хятад нь амьд ямааны экспортыг · Монголын эскпортыг удаашруулж байгаа Хятадын амьд ямааны Худалдаанд байгаа саад хоригуудыг албан бусаар хориглодог (de facto экспортын албан бус хориг, эрїїл ахуйн шаардлагуудыг сайн судлах арилгах, арилжааны їр ашгийг ban). Хятад руу оруулж байгаа нэмэгдїїлэх. тїїхий ноолуурын экспортод мєрдїїлдэг Хятадын засгийн газрын хууль дїрмїїд нь тодорхой бус. 1: ЯМААНЫ ТОО ТОЛГОЙН ЄСЄЛТИЙН ЛАЛ 1. . . (12- ) , , , . . 2. 4-6- . HDECt t 12- , OS t t , t (DEATHt) . HDECt - HDECt-1 OSt - DEATHt = (1) 3. 12- гарсан (56) ­ыг нэмээд (1) урьд жилийн 12- ы г ай . 85% , t ( HCOMBt) HCOMBt= HDECt-1 + OSt - .85(DEATHt) (2) (1) (2) , HCOMBt= HDECt-1 + OSt - .85(HDECt-1 - HDECt + OSt) (3) . 4. . (2) Ha,t t "a" , Pa,t t "a" Ha,t = pa,t . Ha-1,t-1 ( a>=1) (4) 1 . 2 . , . . 1991 , . 5. (pa) . . HCOMBt = OSt + a pa,t.Ha-1,t-1 ( a>=1) (5) 6. . a "a" . . t = 0OSt + a a.Ha,t + 57 (6) 7. 2001 . 2002 2003 , . 2 , 1999 . 1996-1998 . 2002 2003 2000- 2001 . . : , , ; , . 8. , 1992- 2003 . 2000-2001 . " " . 9. 2000-2004 2000- 2001 . " " . 2000 2001 1999 , . 1996-1998 . , () () . 10. "" 85­ , " " 88- . , : 1997 1998 1999 2000 2001 57 25% 200 . . 3-4 % , , . .701 .670 .698 .565 .393 .701 .670 .698 .698 .698 .602 .600 .592 .547 .507 .602 .600 .592 .592 .592 : "" 2000 2001 1996-1998 . 2: ­ 1. баялгийг . 1996-1999 5 . , 102 . болон . 1997, 1998 35 . , тїїнчлэн єгч . 2. , . . (4): 3. F­ , I­ . , . (багц) . . Энд Монголд бэлэн бїтээгдэхїїний эрэлт тэг учраас бїх бэлэн бїтээгдэхїїн экспортлогдоно гэж тєсєєлєлдєє авсан болно. Монголын тїїхий ноолуур їйлдвэрлэгчид (малчид) жинхэнэ зах зээлийн єрсєлдє учраас зах зээлд нийлїїлэх тїїхий ноолуурын хэмжээ нь тїїний їнээс бїрэн хамааралтай . 4. Тїїхий ноолуурын дотоодын їнэ нь Гов , олон улсын їнэ нь Монголын Їндэсний Статистикийн Газрын бэлэн бїтээгдэхїїний їнэ дээр тогтоогд. Загварчлалд нэгж "багц" тїїхий ноолуурын дотоодын/олон улсын зах зээлийн їнийг 1кг тїїхийн ноолуурын дотоодын/ хилийн їнийг бэлэн бїтээгдэхїїн хийхэд шаардагдах тїїхий ноолуурын хэмжээгээр їржїїлж гаргав. Нэг бэлэн бїтээгдэхїїнийг їйлдвэрлэхэд орох тїїхий ноолуур, багц-ын хэмжээг тїїхий ноолуурыг бэлэн бїтээгдэхїїнд шилжїїлэн тооцох шилжїїлэлтийн итгэлцїїр гэж ойлгож болно. Энэ итгэлцїїрийг ашигласнаар нэг загварчлал тїїхий ноолуур болон бэлэн бїтээгдэхїїний дотоодын болон хилийн їнийг харьцуулах боломжийг єгч байгаа юм. Чанар нь яг ижил гэж їзэж байгаа тул чанарын ялгааны тохируулга хийх шаардлага байхгїй. Малчид, боловсруулагчид, болон нийт экспортын орлогод ноолуурын экспортын татварын їзїїлсэн нєлєєллийг тооцоход ашигласан дотоодын болон олон улсын їнийг доорх хїснэгтэд харуулсан байгаа. 5. , алдагдал, болон цэвэр єртєг зэр , їнийн єєрчлєлт тїїхий ноолуурын болон бэлэн бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэлийн хэмжээ . , , , . 6. . : . : , . 7. 1- . . 1- S(v)­ . , V муруйн єндрєєр илэрхийлэгдэнэ. p , S(v)- - . 8. 1- . - , - , , байж, хэмжээгээр экспортлогдоно. 9. 1- . , , . - . , - . - , - , - . - . - , - . 10. , . . ( 6) логдсон хамгийн . 11. , . 12. , . . 2 . ( , - - ) - - . - . - . 13. , , хагас /хялгас ялгагчдын , , н хэмжээг . 14. , , , . 2- "adge" . . "adrsge", "gdrs," "adge" . 15. ( "abfe" = "hijl")- . ( "bcgf") ( / ) . ( "cdg") , - , . , . "cdg" . 16. . "adge" . (elasticity), , . "cdg" (7) ­ . 17. "bcgf" . . 18. "hikl" . - , , "hnkl" . "min" . , ( ) . - ( . . ) , "min" = "ijk" . , . 19. : v - , - , - , - . 20. . ( "ijk") 9- . , тоо , 9- , () () . 21. , . эй , улмаар экспортын орлогыг нэмэгдїїлэх явдлыг зорилготойгоор хэт тавьж, харин бидний нарийвчлан судлаж байгаа экспортын нийт орлогод тус хязгаарлалтын їзїїлэх нєлєєллийг голчилсонгїй бололтой. . - , . , . . . 22. орлогын орлогын . , орлогы . , . 23. , , . . 24. : (12)- , , . 25. ( ), , , . 1. .. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 /ноолуур ( adge) 65.8 16.1 40.1 5.7 (16.1) (17.3) Ноолуурын їйлдвэрлэлийн їр ашгийн 12.7 1.0 5.2 0.1 0.8 1.8 цэвэр алдагдал (Талбай cdg) Экспортын лиценз эзэмшигч болон хялгас ялгагч нарт шилжсэн (Талбай 49.7 14.2 32.9 5.2 (15.8) (17.8) bcgf) Боловсруулагчдад шилжсэн (Талбай 3.4 0.8 2.0 0.4 (1.1) (1.3) abfe) Бэлэн бїтээгдэхїїн їйлдвэрлэгчдийн хожил (Талбай hikl) 2.8 0.8 1.8 0.4 (1.2) (1.4) Бэлэн бїтээгдэхїїний экспортын орлогын їр ашгийн алдагдал 0.6 0.0 0.3 0.0 0.1 0.1 (Талбай ijk) Нийт їр ашгийн алдагдал 13.3 1.0 5.4 0.1 0.9 1.9 Малтай єрхийн орлогын 236.4 57.4 145.7 21.0 -60.0 -67.4 алдагдал/хожил ­ ам.доллароор 2. Монголын ноолуурын экспортод ногдуулсан татвар кспортын рлогод нєлєєлсєн нь Сая.ам.доллароор 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Нийт экспортын орлогод орсон єєрчлєлт (49.7) (8.8) (26.2) (2.7) 5.6 4.5 Тїїхий ноолуурын экспортын бууралт 54.3 9.9 29.1 3.3 (7.9) (6.2) буурснаас 52.0 9.5 27.8 3.0 (6.9) (6.0) Дотоодын боловсруулагчдад шилжїїлснээс 2.3 0.3 1.4 0.2 (0.9) (0.3) Бэлэн бїтээгдэхїїний экспортын орлогын єсєлт 4.6 1.1 2.9 0.6 (2.3) (1.8) 1. : SF * S(V) PFW DF' PI W X *F DF =0 * QF * SI PI W X * I DI * QI * m SF* ' (hikl) SF S(V) PFW h n i l j k (ijk) PID DF ' PI W X *F ' X F DF =0 * QF * QF ' (bcgf) SI a (adge) b c d PI W e f g PID (cdg) ' X I X * I s r DI * DI ' QI' QI * 4. / 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 10 48,355 46,772 43,694 39,778 35,530 31,668 28,669 31,361 33797 33,183 11 - 30 56,996 53,766 50,580 47,080 41,009 36,837 35,970 40,436 43082 42,796 31 - 50 43,725 42,007 40,200 37,462 34,784 33,733 31,874 35,041 36030 36,165 51 - 100 63,368 62,947 61,082 61,464 63,774 62,941 61,347 63,096 60195 55,905 101 - 200 51,388 53,160 53,564 55,383 65,282 67,466 67,840 59,821 51383 46,051 201 - 500 24,578 28,249 31,393 32,983 34,539 36,275 37,635 33,408 27949 25,313 501 - 999 1,272 2,123 3,095 3,678 4,137 5,112 5,438 4,591 3406 3,160 1000 - 1499 47 137 280 445 531 860 1,061 893 639 601 1500 - 2000 4 17 32 54 62 75 48 38 36 2001 3 8 10 14 33 41 37 31 24 289,72 289,16 283,91 278,31 279,65 274,98 269,95 268,73 256,55 243,23 9 8 3 5 4 7 0 2 0 4 : 5. , 1998-2002 ­ .. ­ 1998 1999 2000 2001 2002 / . . . . . Up to 10 31,668 2.9 28,669 4.2 31,361 11.6 33,797 9.6 33,183 11.0 11 to 30 36,837 19.5 35,970 27.5 40,436 65.9 43,082 58.5 42,796 62.7 31 to 50 33,733 42.7 31,874 65.2 35,041 149.0 36,030 127.5 36,165 132.2 51 to 100 62,941 85.3 61,347 124.7 63,096 283.8 60,195 239.5 55,905 235.4 101 to 200 67,466 165.2 67,840 238.6 59,821 563.3 51,383 463.0 46,051 436.7 201 to 500 36,275 348.5 37,635 491.1 33,408 27,949 885.7 25,313 826.0 1,147.6 501 to 999 5,112 669.3 5,438 971.1 4,591 3,406 3,160 2,206.5 1,604.3 1,498.3 1000 to 1499 860 1,061 893 639 601 1,064.7 1,446.2 3,282.5 2,427.7 2,226.3 1500 to 2000 62 75 48 38 36 1,408.8 1,760.1 4,538.1 3,653.5 3,841.2 2001 and 33 41 37 31 24 over 1,420.5 2,284.3 5,185.3 4,163.5 3,434.3 Total 274,987 130.5 269,950 194.7 268,732 415.5 256,550 302.8 243,234 280.8 :: ХАВСРАЛТ 6; МАЛЫН САМНААГЇЙ ЇС, ХЯЛГАСНЫ ГОЛ ЭКСПОРТЛОГЧИД Хувиар No. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1 61.3 60.79 59.43 61.5 58.0 64.1 2 8.4 8.57 7.32 6.5 7.4 7.7 3 5.5 4.50 6.34 6.3 6.3 5.6 4 DEU 3.3 DEU 3.66 DEU 3.62 3.4 5.2 4.6 5 3.2 3.26 2.89 DEU 3.1 5.1 DEU 3.9 6 2.9 3.05 2.87 2.7 DEU 3.7 2.8 7 2.6 2.24 ZAF 2.69 ZAF 2.4 2.5 ZAF 2.2 8 ZAF 2.1 ZAF 2.12 2.05 2.3 ZAF 2.4 1.9 9 2.0 1.90 1.79 2.3 2.3 1.2 10 1.8 1.78 1.63 1.7 1.1 0.9 11 1.2 1.45 1.59 1.0 0.7 0.8 12 0.7 0.73 1.13 1.0 0.7 0.5 13 0.6 0.68 1.00 0.7 0.6 0.5 14 0.5 0.60 0.68 0.7 0.5 0.4 15 0.4 CHE 0.52 0.60 0.6 0.5 90.4 16 0.4 0.47 0.54 0.6 UNS 0.4 0.3 17 0.4 0.36 0.53 0.5 CHE 0.4 UNS 0.3 18 UNS 0.3 0.33 0.50 CHE 0.4 0.3 0.3 19 0.3 0.33 0.49 UNS 0.4 0.3 CHE 0.3 20 CHE 0.3 0.32 0.42 0.3 0.3 0.3 21 0.2 UNS 0.30 0.28 0.3 0.3 0.2 22 0.2 0.28 0.25 0.2 LTU 0.1 MEX 0.1 23 0.2 0.20 0.20 0.2 0.1 0.1 24 0.1 0.16 0.20 0.2 0.1 CYM 0.1 25 0.1 0.14 0.20 0.2 0.1 0.1 99.146 98.769 99.203 99.406 99.382 99.410 7. МАЛЫН САМНААГЇЙ НАРИЙН ЇС, ХЯЛГАСНЫ ГОЛ ИМПОРТЛОГЧИД Хувиар No. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1 31.0 33.2 39.9 39.1 36.27 39.49 2 19.2 14.8 13.7 19.0 20.42 20.92 3 8.3 9.5 8.4 7.2 17.81 DEU 6.24 4 6.8 9.3 DEU 7.8 ZAF 6.1 DEU 5.34 5.10 5 4.8 6.8 5.1 DEU 5.8 3.27 4.60 6 DEU 4.5 DEU 5.1 3.6 3.8 ZAF 2.72 3.80 7 4.1 4.1 2.9 3.6 2.20 3.02 8 3.5 3.5 2.6 3.0 1.88 CHE 2.87 9 3.1 2.4 CHE 2.3 1.6 1.62 2.38 10 2.6 1.4 ZAF 2.0 CHE 1.3 1.01 ZAF 1.63 11 CHE 2.4 1.3 1.6 1.1 0.78 1.20 12 ZAF 1.2 1.3 1.5 0.8 0.65 0.94 13 1.1 ZAF 1.2 1.2 0.7 0.58 0.91 14 1.1 CHE 1.2 0.9 0.6 0.52 0.69 15 0.9 0.6 0.8 0.6 0.52 MEX 0.65 16 0.8 0.5 LTU 0.7 0.6 MEX 0.36 0.61 17 LTU 0.8 LTU 0.5 AUT 0.6 MEX 0.5 CHE 0.33 AUT 0.42 18 0.4 0.4 0.5 AUT 0.5 LTU 0.33 0.41 19 AUT 0.4 0.3 0.4 0.4 0.29 0.41 20 0.3 AUT 0.3 0.4 0.4 MUS 0.28 0.41 21 0.3 0.2 MUS 0.4 LTU 0.3 AUT 0.28 0.37 22 0.2 0.2 0.3 AUS 0.3 0.28 LTU 0.37 23 0.2 0.2 0.3 0.3 0.22 0.34 24 0.2 0.2 0.3 0.3 0.22 0.24 25 T 0.1 0.1 0.2 0.2 0.21 0.16 98.314 98.515 98.510 98.279 98.390 98.191 ХАВСРАЛТ 8. МОНГОЛЫН НООЛУУРАН БЇТЭЭГДЭХЇЇНИЙ ЭКСПОРТ 1993- 2002 In US$ millions 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 , / 17.3 3.5 0.4 9.3 16.2 0.3 14.4 21.9 0.6 1.0 , () 240.8 78.8 431.4 824.6 16.2 32.0 60.0 1,217.0 799.5 717.2 , ($/) 14.2 14.5 5.1 21.6 19.6 18.9 18.0 30.5 18.1 16.5 , 9.2 26.1 45.2 51.8 31.6 33.0 45.9 54.5 54.9 30.5 , () 1,168 250.7 341.0 507.3 720.9 590.4 998.9 632.3 849.8 . 770.2 , ($/) 36.7 76.5 89.1 71.9 53.5 38.8 39.3 70.8 55.0 48.3 1.9 6.8 3.8 2.2 0.9 0.5 2.2 0.6 2.0 0.9 () 38.2 71.6 34.0 28.3 12.5 9.6 41.5 7.1 24.3 15.4 ($/) 49.7 94.9 112.7 77.7 71.9 48.4 52.4 89.9 83.2 59.1 5.1 3.6 7.8 7.8 10.4 5.0 7.8 13.0 13.2 12.8 ('000 ) 120.9 99.0 215.8 215.8 275.0 364.7 483.6 152.2 314.5 428.5 ($/) 42.2 36.4 36.2 36.2 37.8 32.8 24.8 30.4 36.2 26.4 33.5 40.0 57.2 71.2 59.0 38.7 70.3 90.1 70.7 26.4 365.8 367.0 485.6 423.4 568.5 462.3 454.2 535.8 523.2 524.0 : , : - (1991). (O: ). ( ) (1992). , (: O ). , " ," The Economist, 1999-4-3, . 53-54 , A . ", : ." , 1999 3- , 23 (2): 121-126. , . " ." , 1998 14(2): 18-29. , 2002 , C. (1968). (: ). , 1991. : . . , 1993. : . , , . 1990. , : . , , 1994 , ? , E. (1965). (: ). __________ (1981). (: ). . (1994). " : , ". . , t: , ( : ), 1-26. . 1996, , ult.Surv. Q. 20: 41- 44 . . (1993). " ­ , ", No. 8, , , . , . (1981). " ". , 1980 8- , (: ), : 200-209. __________ . (1976). " : ", 9 (: , ). , . 1997 5- 1- ( ). , . (1993). " : ", 33:137-152. , . . (1990). ( : ). 20: 18-22 - 1999 " : ", (FIAS) - , FIAS, 1999 12-13 , , : , Annual Review of Anthropology, 26- , 1997, 235-261 " : ?" 3 , , , . 1999. . . (1994). ( : ). . , . , , . 1999 , . (1993). " : ", , , (: ). C. (1994). " ", 229 (: ). , A. (1978). " ". W. (ed.) (: ), . 119-126. . 1990. . 114- 122 , . (1995). , a, 1930- 1994 (: ( ALA/MNG/9209), , ). , . (1995). , a, 1930- 1994 (: ( ALA/MNG/9209), , ). , 1979. , AID 6, , - , M. (1981). " ". : , 1980 8- , (: , M, 1986. , . , 251-72, . , M, . 1992. , . : Inst.Dev.Anthropol., IDA, 91 , M, , 1987. : , , 1987, 59-82 ), : 61-88. - , 2001-2002 : . . STE- WT/ACC/MNG/9), WT/ACC/MNG/6 , G/STR/N/4/MNG. , M. (1991). " ": . (ed.) (: ). , ., , ., 1995. : . No. 1463, O., a, : , . " ." , 1999 3- , 23 (2): 151-166. , , : ; 1999 , A. (1965). " ". A. . (eds.) , , (: ), . 87-128. , C. (1979). ": ". ( : ), . 1-14. , . . " ( )," 1995 1- , 27 (1): 11-14. , . " ." , 1995, 32 (2): 563-577. , . " ." , 1999 3- , 23 (2): 15167-186. , G. (1989). " ". G. McNicoll and M. Cain (eds.), , . 15 , . 147-167. , . (1993). " , ", No. 3, Brighton, , . __________ (1996). ", " C ", 32:297-339- e, E., , , . . (1991). : (: ). , , GTZ, 2002 , . www.mongolchamber.mn 5.5. , () , 1996-2002 - . , 2001 Neupert, R. (1994). " : , ", :20:18-22. 2001, (REF) . 1996, , Asia-Pacific Population Journal, 11, 4, 1996 12- , - __________ . (1994). " ", Н . " , ." , 1999 3- , 23 (2): 1127-150. , E. " ." , 1998 11-12 : 77-90. , E " : , , "" ." , 1998 1 , 33 (1): 7-13. PALD ( ) (1993). " ", No. 1, , , . , T. (1994). " , ". . , : , (New Brunswick: ), . 149-180. , . (1989). " ". . . (eds.), , Vol. 15 , . 147-167. , T. (1993). " (1991-92): ", 33:123-135. __________ . (1993). " ", No. 4, Brighton, , .. ""- , 2002-7-17 T., , ., ., 20001. , . . . , . - , Vol. 11, No.4, 1996-12 , . and . (1984). " : ", 32:342- 361. . . , A. (1991). : , (: ). 2002 , . (1990). : ,, (New Brunswick: ). (1991). - 70 , 1921-1991, __________ (1994a). , . __________ (1994b). 1993, . , . (1959). : (: ). . , 1994. . . . , ., . . (1993). " ", 33:105-122. http://www.cairnsgroup.org/proposals/index.html The Economist, , 2000 , . (1995). " : ". . . (eds.), (: ), . 36-46. Тємєржав. 1989 БНМАУ дахь Бэлчээрийн мал сїрэг ( ) (1993). : (: ). , .., 2000. ? eo, , , 10 . Ван Гелдер, Р.А. 1999, "Нїїдэлчид ба єнєєгийн Бэлчээр Ашиглалт" сэдвээр Олон улсын симпозиумд уригдан бэлтгэгдсэн Монголын Мал Аж Ахуйн Їйлдвэрлэлийн Салбарын Зах Зээлийн гинжинд нэвтрэх механизм илтгэл, Улаанбаатар, Монгол улс, 1999-12 сарын 14-15 Ван Гелдер, Р.А. 2000, "Малын гаралтай бїтээгдэхїїний борлуулалт; салбарын судалгаа" ЮНОПС-ын Їйлдвэрийн Газрын Єєрчлєн Байгуулалт тєсєл, МОН -98-32, НЇБХХ-Т ТАЙЛАГНАХ НЬ; Улаанбаатар, Монгол Улс Ван Гелдер Р. А, Ван Гелдер, А.А, 2000, "1999-2000 оны Монголын зудаас авсан сургамж ба бэлчээрийн тогтвортой менежмент" НЇБХХ/Австралийн тусламжийн байгууллагад ТАЙЛАГНАХ НЬ; Улаанбаатар, Монгол Улс Ван Гелдер, Р.А., Шомбодон.Д нар. 2001, Архангай болон Хєвсгєлд ядуурлын бууруулах тєсєл, ХААХОУС-ын зээл № 412-МОН, " Монгол дахь Бэлчээрийн байдал ба удирдлага "- Тэмдэглэл" . WETFA 2002 , . A. (1991). : (: - ). WDR, 2001 ­ . , , 2003. , 1997, , 2000, 2000. . , 2002. : , , 2000. , , , 1998 . 22, 23. , WT/ACC/7 1999 3- 10, , . WT/ACC/7. 1997 3- 10, 71. WT/ACC/MNG/9, 1996-6-27. WT/ACC/7, 1997 3 10, 71 ­ WT/ACC/7/Rev2 2000 11- 1. : : . : (UBSIP II). 2003 . . . , . 1999 , . , . , . , , , 2003 , 1999 3- , 23 (2): 151-166. - , 1999, 12-13. . 122, , 2001 2000. - . (1994), . , . PRWP.