  Òóóë ãîëûí ýõèéí
ýêîñèñòåìèéí ýäèéí
   çàñãèéí ¿íý öýíý

         2009 îíû 12-ð ñàð




                   Ä�?ËÕÈÉ�? �?À�?Ê
@2009 Олон ул�?ын С�?рг�?�?н бо�?голт, Хөгжлийн Банк/ ДЭЛХИЙ�? Б�?�?К

1818 Х гудамж, Вашингтон хот, 20433 �?�?У

2009 оны 12-р �?ар.

Бүх �?рх хуулиар хамгаалагд�?ан

Эн�?хүү �?удалгааны ажлыг �?зи, �?омхон Далайн бү�? нутгийн, �?ийг�?м байгаль орчин, хөдөөгийн хөгжлийн х�?лт�?�?
болов�?руул�?ан ба Д�?лхийн банкны д�?рг�?д�?х �?идерланд-Монголын Илтг�?лцлийн Сангийн Байгаль орчны шин�?чл�?л тө�?өл
�?анхүүжүүл�?�?н болно.

�?ийг�?м, байгаль орчин хөдөөгийн хөгжлийн а�?уудал нь �?зи,�?омхон далайн бү�? нутгийн өмнө тулгамдаж буй чухал а�?уудал
мөн. Д�?лхийн банкны Тогтвортой хөгжлийн �?тратеги нь ту�? бү�? нутагт байгаль орчин, нийг�?м болон хөдөөгийн хөгжилд
тулгамдаж буй а�?уудлыг шийдв�?рл�?х�?д нь бодлогын болон ин�?титуцийн хүр�?�?нд т�?ргүүл�?х чигл�?л�?�? тогтооход д�?мжл�?г
үзүүлд�?г ба инг�?хд�?�? тө�?өл хөтөлбөр, бодлогын х�?л�?лцүүл�?г, з�?�?лийн бу�? үйлчилг�?�? болон түншл�?лийн бүхий л арга замыг
ашигладаг болно.

�?БОХХ-ийн х�?лт�?�?�?�? гаргаж буй цуврал х�?л�?лцүүлгийн баримт бичиг нь тухайн орон болон хөгжлийн а�?уудлаар хамтран
ажиллаж буй байгууллагын хооронд бодлого болон үйл ажиллагааны талаар х�?л�?лцүүл�?г өрнүүл�?х�?д чигл�?гдд�?г болно.

Судалгааны илтг�?л болон ашигла�?ан х�?р�?гл�?гд�?хүүнийг www.worldbank.org/mn �?�?в�?л www.worldbank.org/nemo цахим
хууд�?аа�? үз�?ж болно.

Ишл�?л болгон ашиглах тохиолдолд: Л. Эмертон, �?. Эрд�?н�?�?айхан, Б. де В�?�?н, Д. Цогоо, Л. Жанчивдорж, П. Сувд,
Б. Энхц�?ц�?г, Г. Гандолгор, Ч. Дорж�?үр�?н, Д. Сайнба�?р, A.Энхбаатар.2009. Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн �?дийн за�?гийн
үн�? ц�?н�?. Монгол Ул�?, Х�?л�?лцүүлгийн баримт бичиг. Зүүн �?зи, �?омхон далайн бү�? нутгийн Тогтвортой хөгжлийн Х�?лт�?�?.
Вашингтон, хот: Д�?лхийн Банк

Тайлангийн зохиогч нарын холбогдох ха�?г:

Лю�?и Эмертон, Байгаль орчны менежментийн Групп, Коломбо, Шри-Ланк lucy@environment-group.org
�?айдан�?үр�?нгийн Эрд�?н�?�?айхан, Энвайрон ХХК, Улаанбаатар, Монгол Ул�? erdene@environ.mn, www.environ.mn
Б. де В�?�?н, �?�?�?а�?иа Уотер, Гуода, �?едердланд ул�? info@acaciawater.com, www.acaciawater.com
Др. Дамдины Цогоо, Марал Ганга ТББ, Улаанбаатар, Монгол Ул�? tsogoo_damdin@yahoo.com,
Др. Л. Жанчивдорж, Гео-�?кологийн хүр�?�?л�?н, ШУ�?, Улаанбаатар, Монгол Ул�? janchivdorj_mn@yahoo.com
Пүр�?вжавын Сувд, Улаанбаатар, Монгол Ул�? suvd@gtz-mongolia.org
Др. Бат-Очирын Энхц�?ц�?г,Улаанбаатар, Монгол Ул�? batochir@gmx.de
Гаваагийн Гандолгор, �?�?лал Жуулчлалын Тогтвортой Хөгжлийн Төв, Улаанбаатар, Монгол Ул�? ganna_gavaa@yahoo.com
Др. Чим�?дн�?мын Дорж�?үр�?н, Ботаникийн хүр�?�?л�?н, ШУ�?, Улаанбаатар, Монгол Ул�? chdorj@yаhoo.com
Дамдин�?үр�?нгийн Сайнба�?р,Улаанбаатар, Монгол Ул�? oin_ireedui@yahoo.com
Aлтанг�?р�?лийн Энхбаатар, Гео-�?кологийн хүр�?�?л�?н, ШУ�?, Улаанбаатар, Монгол Ул�? Enkh_a@yahoo.com


Уг тайлан нь Олон ул�?ын С�?рг�?�?н Бо�?голт, Хөгжлийн банк/Д�?лхийн банкны ажилтнуудын бүт�?�?л болно. Тайланд ту�?гагд�?ан
тайлбар, дүгн�?лт нь Д�?лхийн банкны Захирлуудын зөвлөл болон төлөөлж буй орны За�?гийн газрын үз�?л бодлыг ту�?гаагүй
болно. Д�?лхийн Банк уг тайланд дурьд�?ан м�?д�?�?ллийн үн�?н бодит байдалд баталгаа өгөхгүй болно. Тайланд ор�?он аливаа
н�?г газрын зургийн хил х�?згаар, өнгө, өгөгдөл болон холбогдох бу�?ад м�?д�?�?ллийн талаар Д�?лхийн банк �?мар н�?г хариуцлага
хүл�?�?хгүй.

Эн�?хүү бүт�?�?лийн зохиогчийн �?рх бүр�?н хамгаалагд�?ан. Зөвшөөрөлгүйг�?�?р бүхл�?�?р нь �?�?в�?л х�?�?�?гчл�?н хуулбарлах
нь холбогдох хуулийг зөрчиж буй х�?р�?г юм. ОУСБХБ/Д�?лхийн банк �?н�?хүү материалыг тараах ажил болон холбогдох
зөвшөөрлийг н�?н даруй өгөхөд б�?л�?н байна.

Эн�?хүү бүт�?�?лийн х�?�?г�?�?�? хуулбарлах болон хувилах тохиолдолд хү�?�?лт�?�? тодорхой ил�?рхийл�?н доорх ха�?гаар хандана уу:
the Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telephone 978-750-8400,fax 978-750-4470,
www.copyright.com. Бу�?ад аливаа г�?р�?�?, �?рхийн холбогдолтой а�?уудлаар дараах ха�?гаар холбогдохыг хү�?ье. the Office of the
Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org.




  2
                                                                                                                                 ÀÃÓÓËÃÀ

ªÌ�?ªÕ ¯Ã...................................................................................................................................................vii
ÒÎÂ×ËÎË......................................................................................................................................................ix
ÒÀËÀ�?ÕÀË...................................................................................................................................................xi
Т�?ЙЛ�?�?ГИЙ�? ХУР�?�?�?ГУЙ ..............................................................................................................xiii

Танилцуулга: Судалгааны ажлын тухай..............................................................xix
            Ñудалгааны ажлын зорилго.............................................................................................................xix
            Судалгааг хийх бол�?он үнд�?�?л�?л.....................................................................................................xix
            Óã ñудалгааны ажлын гол чигл�?л....................................................................................................xx
            Судалгааã хий�?�?н арга зам.................................................................................................................xx
            М�?д�?�? материалын олдоц, х�?згаарлагдмал байдал......................................................................xxiii
            Тайлангèéí бүт�?ц.........................................................................................................................xxiv
1.        Оршил: Àнхаарвал зохих а�?уудлууд..............................................................1
		          Хүр�?�?г�?�? т�?лж буй Улаанбаатар хот.............................................................................................1
		          У�?ны аюулгүй байдал нь Улаанбаатар хотын �?дийн за�?гийн ир�?�?дүй болох нь .....................1
            Эко�?и�?темийг у�?ны д�?д бүтцийн бүр�?лд�?хүүн х�?�?�?г г�?ж үз�?н хамгаалахад
            хөрөнгө оруулалт хийх.................................................................................................................1
            Эко�?и�?темийн хамгаалалтàä шаардàãäàõ зардал........................................................................2

2. Судалгааны талбай: Туул голын �?ав газрын тухай.............................................5
			Туул гол	..............................................................................................................................................5
			Судалгааны талбай..............................................................................................................................6
			Сав газрын �?х....................................................................................................................................8
			Сав газрын доод х�?�?�?г.......................................................................................................................13
3. 	Голын �?ав газрын �?хийн үн�? ц�?н�?: Туул голын �?хийн газар
ба нөөц ашиглалт.............................................................................................................17
			�?ийг�?м-�?дийн за�?аг ба газар ашиглалт.........................................................................................17
			�?�?лал жуулчлал................................................................................................................................18
			Мал аж ахуй �?рхл�?лт........................................................................................................................23
			Гуалин ба түлшний мод б�?лтг�?л.....................................................................................................30
			Ойн дагалт ба�?лаг.............................................................................................................................35
			Туул голын �?ав газрын ийн одоогийн үн�? ц�?н�?............................................................................40
4. Голын ур�?галын доод х�?�?гийн үн�? ц�?н�?: Улаанбаатар õотын у�?ны 		
х�?р�?гл�?�?.............................................................................................................................41
            Туул голын �?ав газрын �?ко-у�? зүй.................................................................................................41
            Улаанбаатар хотын у�? хангамж......................................................................................................43
            Хотын у�?ны үн�? ц�?н�?......................................................................................................................45



                                                                                                                                                         iii
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



           д�?х у�?ны үйлчилг�?�?: Туул голын �?хийн газар ашиглалтын 			
5. Эко�?и�?тем
өөрчлөлтийн улмаа�? үү�?�?х у�? зүйн үр дагавар...........................................................51
	
         Туул голын �?хийн ýêîëîãè, óñç¿éä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò................................................................51
         Туул голын �?хийн менежментийн ир�?�?дүйн загварууд................................................................52
         Газар ашиглалтын өөрчлөлтөд у�? зүйн нөлөө..............................................................................55
   Эко�?и�?темийг
6. 	           хамгаалахын �?дийн за�?гийн үр ашиг: Голын �?ав газрын 		
�?хийг хамгаалах хөрөнгө оруулалтын үн�? ц�?н�?, ач холбогдол...............................61
	
         Эко�?и�?темийн хамгаалал ба байгалийн нөөцийн тогтвортой ашиглалтын
         өнөөгийн үн�? ц�?н�?............................................................................................................................61
         Эко�?и�?темийг �?айн хамгаалах, байгалийн нөөцийн тогтвортой ашиглах
         хувилбарын үр ашиг, зардлыг харьцуулж үз�?х нь.........................................................................63
         Эко�?и�?темийн хамгаалалтын зардал ба үр ашгийг оролцогч талуудад хуварилах нь..............67
7. Х�?тийгхарах: Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалахад хөрөнгө 			
оруулалт хийх нь у�?ны �?албарын д�?д бүтцийн үр ашигт�?й
	
шийд�?л болох нь..............................................................................................................69
         Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг У�?ны �?албарын д�?д бүтцийн төлөвлөлтийн
         н�?г�?н хүчин болгож тооцох............................................................................................................69
         Эко�?и�?темийн хамгаалахад ирг�?д, хувийн х�?вшил, тө�?вийн хөрнгө оруулалтыг
         д�?мжих нь.........................................................................................................................................70
Хав�?ралт: Судалгаанд ашигла�?ан арга зүй ба таамаглалууд	.......................................73
         Эко-у�? зүйн загварчлал....................................................................................................................73
         Эдийн за�?гийн үн�?лг�?�?, загварчлал хийх�?д х�?р�?гл�?гд�?�?н таамаглалууд.....................................78


�?ШИГЛ�?С�?�? ХЭВЛЭЛИЙ�? Ж�?ГС�?�?ЛТ Б�? ТЭМДЭГЛЭЛ...........................................................78

Газрын зургуудын жаг�?аалт
         Газрын зураг 1: 	 Туул голын áàéðøèë............................................................................................5
         Газрын зураг 2: 	 Туул голын �?ав газар............................................................................................6
         Газрын зураг 3: 	 Туул голын �?хийн д�?д ай �?авууд..........................................................................6
         Газрын зураг 4: 	 Туул голын �?ав газрын д�?�?д х�?�?гийн гидрологи................................................7
         Газрын зураг 5: 	 Судалгааны талбай.............................................................................................8
         Газрын зураг 6: 	 Туул голын �?ав газрын �?хийн ургамалжилт.....................................................10
         Газрын зураг 7 	 Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар болон
         			               Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын менежмент ба бү�?үүд............................11
         Газрын зураг 8: 	 Туул голын �?ав газрын �?хийн өндөршил ба байрзүй.....................................12
         Газрын зураг 9: 	 Туул голын �?х д�?х хүний нөлөөлөлд хамгийн их өрт�?өн газрууд..................13
         Газрын зураг 10: 	Туул голын �?хийн газар ашиглалт ба түүний бүрх�?ц..................................... 19
         Газрын зураг 11: 	Туул голын �?х�?н д�?х жуулчны баазууд............................................................20
         Газрын зураг 12: 	Туул голын �?х�?н д�?х жуулчны баазуудын байршил.......................................21
         Газрын зураг 13: 	Туул голын �?х�?н д�?х б�?лч�?�?р ашиглалт...........................................................25
         Газрын зураг 14: 	Туул голын �?х�?н д�?х мод огтлолт....................................................................32
         Газрын зураг 15: 	Туул голын �?хийн ойн бүт�?�?гдхүүний ашиглалт............................................37
Зургуудын жаг�?аалт
         Зураг 1: 	Судалгааны ажлын хамрах хүр�?�?.....................................................................................xxi
         Зураг 2: 	 Хотын захын хувийн газруудыг тойруулж барь�?ан шин�? хашаанууд........................14
         Зураг 3: 	 Гачуурт, Туул голоо�? мал ундаалж буй нь	....................................................................15



  iv
                                                                                                                           Àãóóëãà



Зураг 4: 	 Туул голын �?хийн газар ашиглалт ба түүний бүрх�?ц...................................................18
Зураг 5: 	 Туул голын �?х д�?х жуулчдын байгууламжуудын төрөл ба байршил.........................21
Зураг 6: 	 Туул голын �?х д�?х жуулчдын орны төрөл ба байршил................................................21
Зураг 7: 	 Жуулчны баазуудын ор/хоногийн харьцаа....................................................................22
Зураг 8: 	 Жуулчны баазуудын орлогын харьцаа..........................................................................22
Зураг 9: 	 Туул гол ба жуулчны бааз...............................................................................................24
Зураг 10: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар, г�?р бааз...........................................24
Зураг 11: Т�?р�?лж �?урин...................................................................................................................24
Зураг 12: М�?лхий хадны орчмын морь унуулах үйлчилг�?�?........................................................24
Зураг 13: Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүн борлуулдаг, 	
		          ашигладаг айл өрхүүдийн хувь.....................................................................................27
Зураг 14: Туул голын �?хийн айл өрхүүдийн мал аж ахуйн бүт�?�?гд�?хүүний жилийн 			
		          дундаж орлого.................................................................................................................29
Зураг 15: Мал аж ахуй нийт орлогод малын бүт�?�?гд�?хүүн ту�? бүрийн �?зл�?х хувь..................29
Зураг 16: Эрд�?н�? �?умын малчдын бууц........................................................................................29
Зураг 17: �?алайхын малчдын �?уурьшил......................................................................................29
Зураг 18: Т�?р�?лжийн шугуй дахь малчдын б�?лч�?�?р....................................................................30
Зураг 19: Эрд�?н�? �?умын өвлийн б�?лч�?�?р......................................................................................30
Зураг 20: Туул голын д�?�?д х�?�?гийн ойн бүт�?ц.............................................................................30
Зураг 21: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын шин�?�? модыг огтолж
		           гуалин б�?лтг�?д�?г............................................................................................................34
Зураг 22: Туул голын �?р�?г дагуух бурга�?ыг огтолж түл�?�? б�?лтг�?д�?г.........................................34
Зураг 23: Бугатын амны шат�?ан талбайн хат�?ан модыг огтолж ав�?ан байдал	........................34
Зураг 24: Улаанбаатар хот, �?алайх дүүр�?г рүү түлшний мод, гуалин зөөхөд
		           х�?р�?гл�?д�?г ачааны жижиг машин.................................................................................34
Зураг 25: Туул голын �?хийн ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн б�?лтг�?х�?д оролцох
		           орон нутгийн ирг�?дийн оролцоо..................................................................................36
Зураг 26: Хүн�?ний мөөг: Далбига буюу хар мөөг Agaricus silvaticus.......................................39
Зураг 27: Хуш модны �?амар...........................................................................................................39
Зураг 28: �?лир�? Vaccinium vitis-idaea...........................................................................................39
Зураг 29: Ойгоо�? ашиглаж байгаа �?мийн ургамлыг худалдан борлуулж
		         байгаа х�?лб�?рүүд.............................................................................................................39
Зураг 30: Улаанбаатар хот орчмын Туул голын ур�?ацын бүрд�?л...............................................41
Зураг 31: Туул (Зай�?ан харуул) голын үерийн давтамжийн шинжилг�?�?.................................42
Зураг 32: Туул (Зай�?ан харуул) голын бага ур�?ацын давтамжийн шинжилг�?�?.......................42
Зураг 33: Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�? 2007 онд нийлүүл�?�?н у�?ны х�?мж�?�?...........44
Зураг 34: Улаанбаатар хотын у�?ны х�?р�?гц�?�?, х�?р�?гл�?гч ту�? бүр�?�?р 2007................................45
Зураг 35: Туул голын �?ав газрын �?хийн хүний нөлөөлөлд их�?�?р өртөж буй бү�?үүд...............54
Зураг 36: Туул голын �?х�?нд �?вагдаж болох менежментийн хувилбаруудаа�?
		           шалтгаалах газрын бүрх�?вчийн өөрчлөлт...................................................................56
Зураг 37: Туул голын �?хийн ир�?х 25 жилийн ур�?ацын параметрүүдийн урьдчил�?ан төлөв...57
Зураг 38: Туул голын �?хийн ир�?х 25 жилийн ур�?ацын загварчлалуудын урьдчил�?ан төлөв..58
Зураг 39: Улаанбаатар хотод менежментийн �?лгаатай хувилбаруудын у�?ны
		          х�?р�?гц�?�? ба нийлүүл�?лт................................................................................................60
Зураг 40: Менежментийн �?нз бүрийн хувилбаруудын үеийн голын �?х ба доод
		           х�?�?гийн үн�? ц�?н�?............................................................................................................61
Зураг 41: Менежментийн �?нз бүрийн хувилбаруудын үеийн газар, у�?ны нөөц
		          ба�?лгийн өнөөгийн үн�? ц�?н�? нөөц................................................................................63
Зураг 42: Газар, нөөцийн ашиглалтаа�? учрах алдагд�?ан боломжийн зардлуудыг
		         н�?мж оруулж тооц�?он хамгаалалтын “н�?мүү өртөг�?
		         болзошгүй зардлын х�?мн�?лт..........................................................................................64	



                                                                                                                                      v
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



       Зураг 43: Ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн зардлыг оруул�?ан
       		        хамгаалалтын “н�?мүү өртөг�? буюу “ зардлын х�?мн�?лт�?............................................65
       Зураг 44: Эко�?и�?темийн хамгаалалт ба тогтвортой
       		        ашиглалтын ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?..........................................................................66
       Зураг 45: Менежментийн 3 хувилбарын үед оролцогч талуудад ноогдох өртгүүд..................68
Хү�?н�?гтүүдийн жаг�?аалт
       Хү�?н�?гт 1: Туул голын �?х орчмын хүн ам.....................................................................................17
       Хү�?н�?гт 2: Туул голын �?х орчимд а�?лал жуулчлал �?рхл�?гч аж ахуйн н�?гжүүдийн
       		         орлого............................................................................................................................22
       Хү�?н�?гт 3: Туул голын �?хийн а�?лал жуулчлалаа�? за�?гийн газрын олох орлого.......................23
       Хү�?н�?гт 4: Туул голын �?хийн малчин өрхүүд..............................................................................26
       Хү�?н�?гт 5: Туул голын �?х орчмын малаа�? авч ашиглах бүт�?�?гд�?хүүн, түүхий
       		         �?дийн үн�?......................................................................................................................28
       Хү�?н�?гт 6: Туул голын �?х�?н х�?�?гийн ай �?авын ойн нөөц, талбайг модны төрөл ба
       		         ойн бү�?�?�?р үзүүл�?�?н байдал.......................................................................................31
       Хү�?н�?гт 7: Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?�?�?н гуалин ба түлшний мод...............................................33
       Хү�?н�?гт 8: Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?�?�?н дүнз ба түлшний модны үн�?	.......................................34
       Хү�?н�?гт 9: Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?д�?г ойн бүт�?�?гд�?хүүн,т�?дг�?�?рийг хураах
       		         тохиромжтой үе...........................................................................................................35
       Хү�?н�?гт 10: Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?д�?г ойн бүт�?�?гд�?хүүний үн�?.............................................38
       Хү�?н�?гт 11: Туул голын �?х�?�?�? түүд�?г �?амрын үн�?.......................................................................38
       Хү�?н�?гт 12: Туул голын �?ав газрын �?хийн газар ба нөөц ашиглалтын одоогийн
       		          үн�? ц�?н�?.......................................................................................................................40
       Хү�?н�?гт 13: Улаанбаатар хотын у�?ан хангамж, 2007..................................................................44
       Хү�?н�?гт 14: Улаанбаатар хотын у�?ны х�?р�?гл�?�?, х�?р�?гл�?гч ту�? бүр�?�?р, 2007............................45
       Хү�?н�?гт 15: Улаанбаатар хотын у�?ны тариф................................................................................46
       Хү�?н�?гт 16: �?хуйн х�?р�?гц�?�?ний у�?ны үн�?...................................................................................47
       Хү�?н�?гт 17: Үйлдв�?р, үйлчилг�?�?ний газрын у�?ны үн�?...............................................................48
       Хү�?н�?гт 18: Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглаж буй у�?ны үн�?...........................................49
       Хү�?н�?гт 19: У�? х�?р�?гл�?�?ний төлбөр...............................................................................................49
       Хү�?н�?гт 20: Туул голын �?ав газрын �?хийн хүний нөлөөлөлд их өрт�?өн бү�?үүдийн
       		          тодорхойлолт .............................................................................................................53
       Хү�?н�?гт 21: Туул голын �?х�?нд ир�?�?дүйд х�?р�?гжих магадлалтай менежментийн
       		          хувилбаруудын хураангуй м�?д�?�?л�?л.......................................................................55
       Хү�?н�?гт 22: Туул голын �?хийн ир�?х 25 жилийн ур�?ацын параметрийн
       		          урьдчил�?ан төлөв.......................................................................................................57
       Хү�?н�?гт 23: Газрын доорх у�?ны 25 жилийн дараах х�?мж�?�?нд үзүүл�?х у�? зүй ба
       		          �?кологийн нөлөөлөл..................................................................................................59
       Хү�?н�?гт 24: Менежментийн �?нз бүрийн хувилбаруудын үеийн голын �?х ба доод
             	              х�?�?гийн у�?ны үн�? ц�?н�?.............................................................................................62
       Хү�?н�?гт 25: Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалж, тогтвортой ашиглах
       	            	      хувиëбарын ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?нийг �?ав газрыг одоогийн х�?в�?�?р 			
       		                  үрг�?лжлүүл�?х болон хамгаалалтгүй хувилбаруудтай харьцуулахад...................66
       Хү�?н�?гт 26: Менежментийн гурван хувилбарын үеийн оролцогч талуудын үн�?
                           ц�?нийн хуваарилалт	.................................................................................................67



  vi
                                                                       ªÌ�?ªÕ ¯Ã


Д�?лхийн их�?нх оронд �?ко�?и�?темийн үн�? ц�?нийг     болон газар зүйн м�?д�?�?ллийн маш �?айн
тооцох үйл �?вц нь байгаль орчны менежментийн    дүн шинжилг�?�?г ашигла�?ан болно. �?�?г�?нт
чигл�?л�?�?р шийдв�?р гаргахад чухал х�?�?�?г болж     �?удалгааны газар нь Улаанбаатар хотын д�?рг�?д
ир�?�?н. Өргөн хүр�?�?ний хөгжлийн �?анаачлагад      байрлаж, улмаар у�? х�?м�?�?х хамгийн үн�? ц�?нт�?й
зориулан ашиглаж болох �?н�?хүү аргачлал          ба�?лгийг нь �?а�? гаруй хүн өдөр бүр х�?р�?гл�?н
нь н�?г�?нт ашиглагд�?аар ир�?�?н байна. Харин       ашиглаж буйн хувьд �?удалгаанд үнд�?�?л�?н гар�?ан
Монгол Ул�?ад өнөөг хүрт�?л, �?н�?хүү аргачлалыг    үр дүн, зөвлөмжид За�?гийн газар болон хотын
ашиглаж бай�?ангүй.                              удирдлага, төрийн бу�? байгууллагууд, �?рд�?мт�?н
Эн�?хүү шин�?л�?г ажлын �?хл�?лийг 2006 оны          �?удлаачид болон Улаанбаатар хотын оршин
10-р �?ард Монгол Ул�?ын За�?гийн газар болон      �?уугчид анхаарлаа хандуулах х�?р�?гт�?й г�?ж үз�?ж
Хандивлагчдын д�?�?д х�?мж�?�?ний уулзалтын          байна.
үе�?р тавь�?ан юм. Монгол орны �?ко�?и�?тем болон    Судалгааны ажлын үр дүнг ажил х�?р�?г болгон
байгалийн нөөцийн үн�? ц�?нийн талаар �?ригдаж     х�?р�?гжүүл�?х�?д зориулж ту�? тайланг Монгол,
бай�?ан уг уулзалтын үе�?р Сангийн д�?д �?айд       �?нгли х�?лн�?�?р болов�?руулан х�?вл�?ж тараахаа�?
оролцогч нарт хандан Монгол орны байгалийн      гадна уг тайланд ашигла�?ан анхан шатны
нөөцийг хамгаалах үйл ажиллагаанд зарцуулах     м�?д�?�?, м�?д�?�?ллийг Д�?лхийн банкны �?уурин
хөрөнгийн х�?мж�?�?г тогтооход чигл�?гд�?�?н �?мар     төлөөлөгчийн газар (www.worldbank.org.
н�?г үн�? ц�?нийг тодорхойлох �?удалгаа хийгд�?ж     mn) болон �?ЕМО (www.worldbank.org/nemo)
байгаагүй талаар м�?д�?гд�?�?н юм.                  тө�?лийн цахим хууд�?аар дамжуулан олон нийт�?д
�?ЕМО* 2 тө�?лийн баг д�?�?рх м�?д�?гдлийг байгаль    хүрг�?ж байна.
орчны �?албарт тулгарч буй б�?рхш�?�?л г�?ж хүл�?�?н   Бид �?н�?хүү �?удалгаа болон тайлангийн үр
ав�?ан. Х�?дийг�?�?р м�?д�?�?ллийн олдоц болон         дүн Туул голын �?х�?н х�?�?гийн үн�? ц�?нийг
чанар тааруу бай�?ан х�?дий ч байгалийн нөөцийн   хайрлан хамгаалах, зүй зохи�?той ашиглах үйл
�?дийн за�?гийн үн�? ц�?нийн талаар �?удалгааг       ажиллагаанд илүү анхаарал хандуулж, шин�?л�?г
хийх тухай шийдв�?р нь �?н�?хүү тайлангын үр       арга аргачилал н�?втрүүл�?х�?д түлх�?ц болно
дүнд зөв бай�?ан нь тодорхой бол�?он бил�?�?.       г�?д�?гт найдаж байна.
Судалгааны обьектоор Монгол Ул�?ын хамгийн
чухал �?ко�?и�?темийн н�?г болох Туул голын           Эд�? Ижжиаз-Ва�?ку�?з, Тогтвортой хөгжлийн
�?х�?н х�?�?гийг �?онго�?он ба учир нь �?н�?хүү                х�?лт�?ийн ахлагч, Д�?лхийн Банк, Б�?�?жин
х�?�?�?гт Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжийн
гол �?х үү�?в�?р болон гадаад, дотоодын а�?лал      �?ршад Саиед, Суурин төлөөлөгч, Д�?лхийн банк,
                                                                               Улаанбаатар
жуулчлалын төв байрладаг г�?д�?гт�?й х�?н ч
маргахгүй .
Туул голын �?х х�?�?гийн �?ко�?и�?темийн тооцож
                                                * �?едирланд, Монголын Итг�?лцлийн Сан-
үз�?х үн�? ц�?нийг тодорхойл�?он үр дүнг
                                                Байгаль орчны шин�?ч�?л�?л тө�?лийн хоёр дугаар
гаргахад өрхийн �?удалгаа, орон нутгийн
                                                үе шатыг Байгаль орчин, а�?лал жуулчлалын �?ам,
за�?аг захиргаанаа�? өг�?өн м�?д�?�?, урьдчил�?ан
                                                Д�?лхийн банк хамтран х�?р�?гжүүлж байна.
�?удалгааны үр дүн, компьютерийн загварчлал



                                                                                        vii
viii
                                 ÒÎÂ×ÈËÑÎ�? ¯ÃÈÉ�? ÆÀÃÑÀÀËÒ

FUT         Бо�?го түвшн�?�?�? бага ур�?ац
MFALI       Хүн�?, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдв�?рийн �?ам
NEMO        �?идерланд Монголын байгаль орчны шин�?тг�?лийн Итг�?лийн Сан
NPV         Ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?
NTFP        Ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн
OSNAAG      Орон �?ууц, нийтийн аж ахуйн газар
PES         Эко�?и�?темийн үйлчилг�?�?ний төлбөр
POT         Бо�?го түвшн�?�?�? дав�?ан ур�?ац
PV          өнөөгийн үн�? ц�?н�?
SEU         Хонин толгойд шилжүүл�?�?н�?�?р (�?маа = 0.9 хонь, үх�?р = 6 хонь, т�?м�?�? = 5 хонь, адуу = 7
            хонь)
SPA         Ту�?гай хамгаалалттай газар
Tug         Төгрөг (Судалгаа хийж байх �?вцад н�?г доллар нь ойролцоогоор 1500 төгрөгт�?й т�?нцүү
            бай�?ан)
USAG        Улаанбаатар хотын у�? �?увгийн удирдах газар


Эдийн за�?гийн холбогдол бүхий зарим н�?р томъёоны тайлбар

                     Бараа бүт�?�?гд�?хүүн ба түүний үнийн хоорондын зөрүү: Тухайн бүт�?�?гд�?хүүн
Илүүд�?л х�?р�?гл�?гч    буюу үйлчилг�?�?г авах зорилгоор х�?р�?гл�?гч түүний бодит үн�?�?�? илүүг төлөхөд
                     б�?л�?н байх.
Х�?мдралын хувь       Ир�?�?дүйн зардал ба ашгийг өнөөгийн үн�?�?р тооцоход ашигла�?ан хүүгийн хувь
Бохир үн�?            Зарлагаа ха�?аагүй нийт үн�?.
                     Тухайн бүт�?�?гд�?хүүн буюу үйлчилг�?�?ний хөл�?ийг н�?г хувиар ө�?гөхөд гарах
�?хиуц үн�?лг�?�?
                     үнийн өөрчлөлт
                     Ир�?�?дүйд бий болох ашиг ба гарах зардалын нийлб�?р�?�?�? х�?мдрал тооц�?он
Ц�?в�?р өнөөгийн үн�?
                     х�?мж�?�?
Ц�?в�?р үн�?            Зарлагаа ха�?ч тооц�?он ц�?в�?р үн�? буюу орлого
�?лдагд�?ан            Тухайн үйлчилг�?�?, бүт�?�?гд�?хүүн �?�?в�?л нөөцийг бу�?ад хувилбараар ашиглах
боломжийн өртөг      тохиолдолд бий болох үн�? ц�?н�?
Өнөөгийн үн�? ц�?н�?    Ир�?�?дүйд бий болох ашгаа�? х�?мдрал тооц�?он х�?мж�?�?




                                                                                              ix
x
                                                                       ÒÀËÀ�?ÕÀË


Судалгаа хийх �?вцад тулгарч бай�?ан б�?рхш�?�?л    Д.Ид�?вхт�?н болон �?ЕМО тө�?лийн Д�?лхийн
а�?уудлуудад    шин�?л�?г    байдлаар   хандан,   банкны    тө�?лийг    хариуц�?ан   зохицуулагч
хич�?�?нгүйл�?н оролц�?он тө�?лийн багийн нийт      Б.Энхц�?ц�?г нарын н�?гт хамтын ажиллагаа болон
гишүүдд�?�? гүн талархал ил�?рхийлж байна.        байнгын д�?мжл�?г ту�?лалцаа үзүүлж бай�?анд
                                               талархал ил�?рхийлье.
Маш олон хүний д�?мжл�?г ту�?лалцааны үр дүнд
�?удалгааны ажил амжилттай гүйц�?тг�?гд�?�?н        Тө�?лийн ажлыг Зүүн �?зи, �?омхон далайн бү�?
болно. �?�?лал жуулчлалын багийг удирд�?ан Марк   нутгийн �?ийг�?м, Байгаль орчин, хөдөөгийн
Жон�?таат, �?ко-гидрологийн багийг удирд�?ан      хөгжлийн х�?лт�?ийн, Д�?лхийн банкны Байгаль
�?лберт Туйнхоф болон тайланг шүүн тунгаахад    орчны хөтөлбөрийн ахлагч Тони Вейттен ахалж,
оролц�?он Д�?лхийн банкны ажилтан Стефанио       багийн гишүүд�?�?р д�?�?рх х�?лт�?ийн ажилтан Жүдит
Пагиола, Гленн-Мари Ланге нарт талархал        Шлайхар болон Д�?лхийн банкны Улаанбаатар
ил�?рхийлж байна.                               дахь Суурин төлөөлөгчийн газрын Хөдөөгийн
                                               хөгжил, Байгаль орчны а�?уудал хариуц�?ан
Байгаль орчин, а�?лал жуулчлалын д�?д �?айд       м�?рг�?жилт�?н Б. Эрд�?н�?-Очир нар ажиллав.




                                                                                        xi
xii
                                              ÒÀÉËÀ�?ÃÈÉ�? ÕÓ�?ÀÀ�?ÃÓÉ


    Эн�? баримт бичиг нь Монгол Ул�?ын За�?гийн          зүйг болов�?руулах, Монгол ул�?ын �?дийн за�?агт
газар, Д�?лхийн Банкны ив�?�?л дор хий�?�?н                хүр�?�?л�?н буй орчны оруулах хувь н�?мрийн
�?удалгааны ажлын тайлан юм. Судалгааны ажлын          талаар м�?д�?�?л�?л бүрдүүл�?х, мөн Туул голын
зорилго нь Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжид           �?хийг хамгаалахад шаардагдах тө�?вийг тогтоох
Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн гүйц�?тг�?х үүр�?г,        нь уг �?удалгааны ажлын ба�? н�?г�?н зорилго байв.
түүний �?дийн за�?гийн ач холбогдлын талаарх                Уг �?удалгаа нь �?ко-у�?зүй болон �?дийн за�?гийн
ойлголтыг гүнзгийрүүл�?х, газар, байгалийн             үн�?лг�?�?ний арга зүйг хо�?луулан х�?р�?гл�?�?ний
нөөц ашиглалтын улмаа�? уг �?ко�?и�?темд үзүүл�?х          үр дүнд ир�?�?дүйд �?ав газрын �?х�?н х�?�?гийн
нөлөөллийг тодруулах, ир�?�?дүйд байгалийн              газар болон байгалийн нөөцийн доройтол,
нөөцийн менежментийн �?мар арга ажиллагааг             �?ко�?и�?темийн хамгаалалд үзүүл�?х биофизик,
авч х�?р�?гжүүлж болох талаар �?удлахад оршиж            нийг�?м-�?дийн за�?гийн нөлөөллүүдийн талаар
байлаа.                                               �?удал�?ан болно.
   Монгол ул�?ын хувьд өргөн хүр�?�?т�?й
ашиглаж болох �?ко�?и�?темийн үн�?лг�?�?ний арга


  Туул голын �?хийн газар ба байгалийн нөөцийг ашиглан а�?лал жуулчлал, мал аж ахуй, ойгоо�? олох жилийн
  нийт орлого нь 28 гаруй т�?рбум төгрөг байгааг �?удалгааны �?вцад тогтоо�?он. Мөн түүнчл�?н, Улаанбаатар
  хотын у�?ны одоогийн х�?р�?гл�?�?г хамгийн багаар тооцон үз�?х�?д жилд 90 гаруй т�?рбум төгрөгийн өртөгт�?й
  байна.
  Туул голын �?ав газрын �?х�?н х�?�?гийн их�?нх талбайг Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар болон
  Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар �?зл�?х ба �?н�? нь Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжийн �?х үү�?в�?р
  болох ур�?галын доод х�?�?гийн аюулгүй байдалд чухал нөлөөт�?й тул �?дийн за�?гийн өндөр ач холбогдолтой.
  Ерөнхийдөө хамгаалалтыг �?айжруул�?анаар, Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн өнөөгийн үн�? ц�?н�? 1370
  т�?рбум төгрөг болж байгаа ба у�?ны нөөцийн хангамж, ойн бүт�?�?гд�?хүүн, а�?лал жуулчлалыг оруулж
  тооц�?он болно.
  Д�?�?рхт�?й зүйрлүүл�?шгүйг�?�?р, одоогийн �?ко�?и�?темийн доройтол, биологийн олон �?нз байдлын алдагдал
  �?н�? х�?в�?�?р�?�? үрг�?лжилб�?л у�? болон бу�?ад үйлчилг�?�?ний их�?�?х�?н алдагдалд хүрг�?х�?�?р байна. Хамгаалалтыг
  �?айжруулахад шаардагдах н�?м�?лт зардал, газар, байгалийн нөөцийг �?кологийн хувьд тогтвортой ашиглах
  түвшинд хүрг�?х�?д гарах зардал з�?р�?г бүх зардлыг оруулаад тооцоход ч голын �?хийг зохих хамгаалалтанд
  авах нь �?ко�?и�?темийг улам доройтуулахаа�? илүүт�?йг�?�?р �?дийн за�?гийн их�?�?х�?н үр өгөөжийг авчирна
  г�?�?�?н дүгн�?лт�?нд хүрг�?ж байна. Судалгаанаа�? үз�?х�?д Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн доройтол �?н�? х�?в�?�?р
  үрг�?лжилб�?л у�?, б�?лч�?�?р, ойн бүт�?�?гд�?хүүний алдагдал дараагийн 25 жилийн хугацаанд Монгол ул�?ын
  �?дийн за�?агт 400 т�?рбум болохоор байна.
  Хамгааллын арга х�?мж�?�?г ав�?наар Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темын �?н�? х�?в�?�?р үрг�?жл�?х доройтолтой
  харьцуулбал 25 жилийн хугацаанд 76 т�?рбум төгрөгийн н�?м�?лт �?х үү�?в�?р бий болгох бөгөөд харин Туул
  голын �?хийн �?ко�?и�?темийг огт хамгаалалтгүйг�?�?р газар ба нөөцийг хурдтай ашиглах тохиолдолтой
  харьцуулбал 125 т�?рбум төгрөгөөр илүү ашиг олохоор байна. Судалгааны үр дүнг�?�?�? харахад Туул голын
  �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалах зорилгоор оруул�?ан 1 төгрөг ту�? бүр нь 25 жилийн дотор �?рг�?�?д 15
  төгрөгийн ашгийг у�?, газар, байгалийн нөөцийн ашиглалтаа�? бий болгоно.




                                                                                                    xiii
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



У�?ны аюулг¿й байдал нь Улаанбаатар хотын           Голын ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ны нөөц,
�?дийн за�?гийн ир�?�?дүй болох нь                     хүр�?лц�?�? нь �?ав газрын �?хийн �?ко�?и�?тем�?�?�?
    Улаанбаатар хотын �?а�? зургаан зуун м�?нга
                                                   шууд хамааралтай болох нь
гаруй хүн ам, 20 м�?нган үйлдв�?р, аж ахуйн              Улаанбаатар     хотын   у�?ан   хангамжыг
газрууд, 400 га бүхий у�?алгаатай газар тариалан,   �?айжруулахаар төлөвлөх үйл ажиллагаа нь хотын
330 м�?нган тоо толгой мал �?үр�?г, гурван том        ай �?авыг хамгаалахаа�? гадна Туул голын �?ав
цахилгаан �?танцын у�?ан хангамж Туул голоо�?         газрын у�?ан хангамжын н�?гд�?�?н менежментийг
бүр�?н хамаардаг. Улаанбаатар хотын у�?ны жилийн     бий болгоход чигл�?�?�?н байх нь зүйт�?й. У�?ны
нийт х�?р�?гл�?�? нь 77 �?а�? шоо метр ба үүний их�?нх    �?ав газрыг хадгалан хамгаалах нь дангаараа
х�?�?гийг УБ хотын У�? �?увгийн удирдах газрын         ир�?�?дүйн у�?ны аюулгүйн баталгаа биш бөгөөд
үйл ажиллагаагаар хангадаг. У�?ны х�?р�?гл�?�?ний       н�?м�?лт у�?ан хангамжийн байгууламжийг
нийт зардал нь жилд 90 гаруй т�?рбум төгрөг байх    төлөвлөн байгуулах шаардлагатай. Төлөвлөлт нь
ба үүний гуравны хоёрыг ахуйн х�?р�?гл�?гчид          гадаргын у�?ны, газар доорх у�?ны аль н�?г нөөц
бүрдүүлд�?г.                                        д�?�?р тулгуурла�?ан байна уу �?�?в�?л хоёуланд нь
    Улаанбаатар хотын газрын доорхи у�?ны           уу г�?дг�?�?�? үл хамааран, у�?ны �?албарын хөрөнгө
түвшин �?үүлийн 50 жилийн туршид буурах             оруулалтын �?марч төлөвлөгөөнд Туулын �?хийн
хандлагатай байгаа төдийгүй у�?ны х�?р�?гл�?�?          тогтвортой менежментийн а�?уудлыг       (�?дийн
нөхөн �?�?рг�?�?лт, газар доорхи у�?ны т�?ж�?�?лт�?й        за�?гийн а�?уудлыг нь оруулан) заавал ту�?га�?ан
харьцуулахад хурдацтай ө�?өж байна. Улаанбаатар     байх ё�?той шаардлага гарч байна.
хот хүр�?�?г�?�? т�?л�?хийн хир�?�?р у�?ны х�?р�?гц�?�?,            Туул гол болон түүний гол цутгал болох
шаардлага ө�?өн н�?м�?гд�?ж байгаа нь а�?уудлыг         Т�?р�?лж, бу�?ад 70 гаруй жижиг гол, горхи,
улам бүр хурцатгаж байна. Монгол Ул�?ын             нуурууд нь хур бороо, хайл�?ан ца�?, газар доорх
За�?гийн газраа�? гарга�?ан �?удалгааны дагуу өдөрт    у�?аар т�?ж�?�?гдд�?г бөгөөд Бага Х�?нтийн өмнөд
х�?р�?гл�?х у�?ны х�?мж�?�? нь өнөөгийн нөхцөлд 212       хажуугаа�? �?х авч Улаанбаатарын зүүн хойноо�?
м�?нган шоо метр байгаа ба цаашид 2010 онд          чигл�?н урд талаар ур�?даг. Туулын �?ав газрын
286 м�?нган шоо метр, 2020 онд 438 м�?нган шоо       �?хийн �?дг�?�?р голуудаа�? бүрд�?х у�?ан гадаргуугийн
метр, 2050 онд 708 м�?нган шоо метр болж ө�?өх       нийт талбай нь 5000 гаруй шоо километр болно.
хандлагатай байна.                                     Улаанбаатарын одоогийн болон ир�?�?дүйн
    Одоо байгаа ашиглалтын худгууд нь тө�?лийн      у�?ан хангамжийн нөхцөл, байдал нь бүх�?лд�?�?
хүчин чадлаараа ажиллахад хоногт 300 м�?нган        Туул голоо�? хамааралтай. Өнөөг хүрт�?л голын
шоо метр у�? хангахаар төлөвлөгд�?өн байна.          хөндийн/гулдиралын газар доорх �?�?в�?г�?р
У�?ны х�?р�?гл�?�? нь д�?�?рхи хүчин чадлаа�? давж,        хурд�?ын у�?наа�? гүний худгаар гарган авч хотыг
улирлын чанартай у�?ны хом�?дол аль х�?дийн үү�?ч      у�?аар ханга�?аар ир�?�?н байна. Цаашид �?н�? у�?ан
�?х�?л�?�?н байна. Зарим н�?г �?удалгааны үр дүнгүүд     хангамжийг н�?м�?гдүүл�?х боломжууд нь голын
10 жилийн дараа Улаанбаатар хот у�?ны хом�?долд      ур�?ацын х�?�?гийг ашиглах буюу Туул гол, түүний
орно х�?м�?�?н анхааруул�?аар байна.                   цутгалуудын аллюви- пролювийн хурда�?ны
    Иймд у�?ны х�?р�?гл�?�? шаардлагын зөв              у�?наа�? н�?мж олборлохоо�? хамааралтай юм.
зохицуулах, у�?ыг үр ашигтай ашиглах, �?и�?тем            Сав газрын �?хийн �?кологийн нөхцөл нь �?ав
д�?х у�?ны алдагдлыг бага�?гах з�?р�?г арга             газрынхаа доор байрлах гадаргын болон газар
х�?мж�?�?г авч байна. У�? хангамжийн талаа�?, у�?ны      доорхи у�?ны хүрт�?�?мжт�?й шууд хамааралтай
шин�? �?х үү�?в�?р н�?мж олох, гадаргын у�?ыг            байдаг. Байгалийн ургамалжилт нь тухайлбал
хуримтлуулан ашиглах у�?ан �?ан байгуулах,           у�? шинг�?�?х байдлаараа жилийн турш ур�?ац
бохир у�?ны ц�?в�?рл�?г�?�?г �?айжруулах болон            болон зарцуулгад тодорхой нөлөө үзүүлд�?г. Ой,
түүний зохих х�?�?гийг дахин ашиглах, мөн �?х         өв�? ургамал, хөр�?ний тархац болон чанар нь
үү�?в�?рийн т�?ж�?�?лийг н�?м�?гдүүл�?х, газрын            Туул голын дундаж ур�?ац, ур�?ацын үрг�?лжл�?х
доорхи у�?ыг зохиомлоор арвижуулах, т�?ж�?�?х          хугацаанд мөн ур�?ацын оргил болон бага үеийн
арга техникүүдийг ашиглахаар х�?л�?лц�?ж байгаа       �?рчимшилд ч нөлөөлдөг бөгөөд газар доорхи
юм байна.                                          у�?ны т�?ж�?�?гдлийн х�?мж�?�? болон �?рг�?лтийг



  xiv
                                                                       Òàéëàíãèéí õóðààíãóé



тодорхойлдог. Эдг�?�?р нь мөн ур�?галаар доош        хувирч байна. Голын �?ав газрын �?х х�?�?�?гт газар
зөөгдөх шавар, хагшаа�?анд нөлөөлдөг.              ашиглалт хүр�?�?г�?�? т�?л�?хийн хир�?�?р илүү их
    Хамгийн �?нгийн�?�?р, голын �?х�?н х�?�?гийн         газар нутаг өөрчлөлтөнд өртөж байна. Уг бү�?�?д
�?ко�?и�?темийг �?рүүл, чанартай байлгах нь           одоо �?уурьшиж байгаа айл өрхүүд нь Горхи-
Улаанбаатар хотын хүн амыг голын болон газрын     Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын өмнөд
доорхи ц�?в�?р у�?аар тогтмол, хүрт�?�?мжт�?йг�?�?р       х�?�?г�?�?�? �?хл�?н Гачуурт, Улаанбаатар, �?алайхын
хангах үнд�?�? болж байна.                          чигл�?л рүү улам бүр хүр�?�?г�?�? т�?лж байна.
                                                  Ийм�?�?�? Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
                                                  газрын хойд х�?�?�?гт байрлах жуулчны баазууд
Туул голын �?х�?н х�?�?гийн газар ба байгалийн        Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын өмнөд х�?�?�?г
нөөц нь �?рчимт�?йг�?�?р ө�?өн н�?м�?гд�?ж буй            рүү улам бүр т�?л�?н орж байна. Суурьшил их�?�?р
х�?р�?гц�?�?, шаардлагын объект болох нь              бий бол�?ноор малчид малын б�?лч�?�?ргүй болж
    Туул голын �?ав газрын �?хийн дөрөвний          �?хл�?ж байгаа бол Туул, Т�?р�?лж голын дагуух Хан
гурваа�? илүү х�?�?гийг Хан Х�?нтийн дархан           Х�?нтийн дархан цаазат газарт жуулчны баазууд
цаазат газар болон Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн      улам их�?�?р н�?м�?гд�?ж байна. Голын �?ав газрын
цогцолборт газар �?зл�?д�?г. Х�?дийг�?�?р за�?гийн       д�?�?д х�?�?�?гт �?уурьшил н�?м�?гд�?хийн хир�?�?р өмнө
газрын холбогдох хууль, дүр�?м журмын дагуу        нь хүрч очих боломжгүй бай�?ан газруудад хүмүү�?
уг газар нь зарчмын хувьд хамгаалалттай бү�?       очдог болж ойгоо�? гуалин, ойн дагалт ба�?лагийг
х�?дий ч бодит байдал д�?�?р уг нутаг нь хүний үйл   их х�?мж�?�?г�?�?р б�?лтг�?ж �?хл�?�?н�?�?р нөөцийн �?р�?лт
ажиллагаанд маш их�?�?р өрт�?өн байна. Туул голын    х�?р�?гц�?�? нь ч дагаад ө�?өн н�?м�?гд�?ж байна.
�?х�?нд ойролцоогоор 2600 хүн, 50000 мал �?үр�?г
тогтмол �?уурьшихаа�? гадна уг бү�?�?д байрлах 180    Туул голын �?хийг хамгаалж, голын
зочид буудал болон а�?лал жуулчлалын баазуудад     ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ан хангамжийг
жил бүр дотоод, гадаадын нийт 130000 гаруй        тогтворжуул�?анаар бий болох �?дийн за�?гийн
жуулчид ирж амардаг байна. Эн�? бүх�?н нь тухайн    бодит өгөөж
бү�?ийн байгалийн �?ко�?и�?темд маш их �?өрөг
нөлөөлөл үзүүл�?х ба жиш�?�? нь жил бүр Туул голын       Судалгаагаар �?ко�?и�?темийн өөрчлөлтөд
�?х�?�?�? 20000 гаруй кг жим�? жим�?г�?н�?, байгалийн     үзүүл�?х у�? зүйн нөлөөллийг загварчил�?ан
хүн�?ний ургамал, �?мийн ургамал, �?амар түүд�?г      бөгөөд дараагийн 25 жилийн хугацаанд үү�?�?х
бол �?н�? бү�?�?�?�? 3300 шоо метр гуалин, 8500 шоо     магадлалтай менежментийн 3 хувилбарыг
метр түл�?�? б�?лтг�?ж, ойролцоогоор 170 м�?нган       гаргаж үн�?л�?�?н юм. Үүнд: а) �?ко�?и�?тем алгуур
га талбайг б�?лч�?�?рийн зориулалтаар ашиглан,       байдлаар доройтох (одоогийн нөхцөл байдал
нийт �?а�? гаруй ор/хоногийг жуулчид �?н�? нутагт     үрг�?лжл�?х) б) байгалийн ба�?лаг хурдан хом�?дох,
өнгөрөөдөг байна.                                 в) �?ко�?и�?темийг хамгаалж, нөөцийг тогтвортой
                                                  ашиглах. Эдг�?�?р хувилбаруудийг Туул голын
     Туул голын �?хийн газар ба байгалийн нөөц
                                                  �?х�?нд үү�?�?н хүр�?�?г�?�? т�?лж байгаа хүний үйл
ашиглалт нь жилд нийт 28 т�?рбум гаруй төгрөгийн
                                                  ажиллагааны �?өрөг нөлөөллийн �?нз бүрийн
орлого бий болгодог ба үүний 80 ба түүн�?�?�? д�?�?ш
                                                  �?рчим болон траекторид үнд�?�?л�?�?�?н гарга�?ан.
хувийг уг бү�?�?д а�?лал жуулчлалын үйл ажиллагаа
�?рх�?лж буй компаниуд,ой мод б�?лтг�?гчид                Судалгааны ажлын үр дүнг�?�?�? харахад Туул
хүртд�?г байна. Харин Туул голын �?х�?нд амьдарч     голын �?х х�?�?гийн �?ко�?и�?тем доройтож газрын
буй нутгийн ирг�?дийн жилийн орлого 4 т�?рбум       бүрх�?вч халцгай бол�?ноор, гадаргын у�?ны жилийн
гаруй төгрөг байдаг бөгөөд Төв аймгийн Эрд�?н�?     дундаж ур�?ац н�?м�?гд�?н голын у�?ны жилийн
�?ум болон �?алайх дүүргийн за�?аг захиргаа,         дундаж хамгийн их, хамгийн бага өнгөрөлтийн
ту�?гай хамгаалалттай захиргаанд 500 орчим �?а�?     х�?мж�?�? �?рчимшин�?. Мөн голын өнгөрөлтийн
төгрөг төвлөрдөг байна. Туул голын �?х�?нд хүний    х�?мж�?�? бага�?�?аны улмаа�? газрын доорхи у�?ны
нөлөө н�?м�?гд�?ж байгаа төдийгүй тухайн орчны       түвшин доошлох болно. Инг�?�?н�?�?р Улаанбаатар
газрыг өөрчилж, байгалийнх нь унаган төрх,        хотын өдөр тутам х�?р�?гл�?х боломжит у�?ны
�?ко�?и�?темд �?нз бүрийн ачаалал үү�?г�?ж байгаа       х�?мж�?�?, т�?ж�?�?гд�?л хугацааны турш хумигдах
нь �?рг�?�?д ундны у�?анд үзүүл�?х нөлөөлөл болон      болно. Харин Туул голын �?хний �?ко�?и�?темийг



                                                                                           xv
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



хамгаалж, тогтвортой ашигла�?ан тохиолдолд             Эн�? хамгаалалтын зардлын н�?г бүр�?лд�?хүүн
түүний ур�?ацын �?уурь х�?мж�?�?, газрын доорхи        х�?�?�?г нь Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар болон
у�?ны түвшинд м�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт гарахгүй        Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын
байж болохоор байна.                              хамгаалалтыг �?анхүүжүүл�?х За�?гийн газрын
    Гарч байгаа үр өгөөж (Улаанбаатар хотын       н�?м�?лт шууд зардал байх юм. Эн�? зардал нь
у�?ан хангамж �?айжир�?ан) болон алдагдал (голын     �?дг�?�?р хоёр газарт өнөөгийн үн�? ц�?н�?�?р 1 т�?рбум
�?авын �?х�?н х�?�?�?гт газар болон байгалийн бу�?ад     болон 3 төгрөг т�?рбум ту�? ту�? байх ё�?той.
нөөцийн ашиглалтын зардал их�?�?ч үн�? ц�?н�?              Туул голын �?ав газрын �?хийг хамгаалах
буурах, хамгаалалтыг �?айжруулах чигл�?л�?�?р         зардлын нөгөө н�?г бүр�?лд�?хүүн х�?�?�?г нь
хөрөнгө оруулалтын х�?мж�?�? их�?�?х) з�?ргийг          тухайн орчны �?кологийн тогтвортой түвшинг
харьцуулан үз�?х�?д �?дг�?�?р гурван хувилбараа�?       бий болгохын тулд орон нутгийн ирг�?д болон
�?дийн за�?гийн хамгийн их үр ашигтай нь голын      байгалийн нөөц, газар ашиглагчид өөр�?дийн
�?ав газрын �?х�?н х�?�?�?г д�?х газар болон нөөцийн     үйл    ажиллагаагаа    х�?згаарла�?наар     учрах
ашиглалтыг бууруулж, �?ав газрыг хамгаалах         зардал (алдагд�?ан боломж) юм. Судалгааны
менежментийн арга х�?мж�?�?г авч х�?р�?гжүүл�?х         ажлын үр дүнг�?�?�? харахад хамгаалалтыг
хувилбар байлаа.                                  �?айжруулах хувилбарыг одоогийн байдлыг
    Ир�?х 25 жилийн хугацаанд голын �?ав            х�?в�?�?р үрг�?жлүүл�?х хувилбартай харьцуулахад
газрын �?хийг хамгаалж, тогтвортой ашигла�?ан       газар, нөөц ашиглалтаа�? олох ашиг 4.5 т�?рбум
тохиолдолд өнөөгийн үн�? ц�?н�?�?р 1370 т�?рбум        төгрөг болох бол т�?дг�?�?р хүмүү�? тухайн бү�?ийг
төгрөгийн ашиг хүрт�?х боломжтой г�?ж тооцоо        хамгаалах үйл ажиллагаа авч х�?р�?гжүүл�?ний
гарч байгаа бөгөөд одоогийн байгаа х�?в�?�?р нь      үнд�?�?н д�?�?р олох ашиг нь тухайн �?ав газарт �?мар
үрг�?лжлүүл�?н ашигла�?ан тохиолдолд д�?�?рхи          ч хамгааллын арга х�?мж�?�? авалгүй газар, нөөцийг
хувилбараа�? бага буюу 1293 т�?рбум төгрөгийн       нь ашиглах хувилбараа�? 9 т�?рбум төгрөгөөр илүү
ашиг, харин �?мар н�?г�?н хамгаалалтгүйг�?�?р          байхаар байна.
нөөцийг нь их �?рчимт�?й ашиглаж, х�?р�?гл�?�?�?н            Туул голын �?ав газрыг хамгаалах а�?уудал нь
тохиолдолд ир�?х 25 жилд 1243 т�?рбум төгрөгийн     Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт үйл ажиллагаа �?вуулж
ашиг ту�? ту�? хүрт�?х�?�?р байна. Туул голын �?хийн    байгаа х�?д�?н хүний ашиг �?онирхол бу�? харин
�?ко�?и�?темийг хамгаалахаар оруул�?ан 1 төгрөг       у�?ыг х�?р�?гл�?ж байгаа Улаанбаатар хотын ирг�?д
бүр нь �?рг�?�?д хамгийн багадаа 15 төгрөгний ашиг   олон нийтийн дийл�?нхийн ашиг �?онирхол болох
авчрах болно г�?дгийг �?удалгааны үр дүн харуулж    нь ойлгомжтой. Улаанбаатар хотын оршин
байна.                                            �?уугчдын ундны у�?ан хангамжийг �?айжруулахын
    Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаал�?наар    тулд Туул голын д�?�?д х�?�?�?гт бизне�?ийн үйл
бий болох �?дийн за�?гийн үр ашиг нь т�?р            ажиллагаа �?вуулж буй хүмүү�?ийг голын �?ав
х�?�?гийн газар болон нөөцийг ашиглах, �?�?в�?л        газрыг хамгаалахад хөрөнгө оруулахыг хүл�?�?х нь
менежментийн �?мар н�?г�?н н�?м�?лт үйл ажиллагаа      бодит амьдралд х�?р�?гжих боломжгүй зүйл.
авч х�?р�?гжүүл�?н�?�?�? илүү үр дүнт�?й байх болно          Ийм�?�?�?    Туул    голын     �?ко�?и�?итемийг
г�?д�?г нь ил�?рхий юм.                              хамгаалах    болон    ту�?гай    хамгаалалттай
    Голын �?ав газрын хамгаалалтыг �?айжруулан      газар нутгийн хамгаалалтын менежментийг
хөрөнгө оруулалт хийх нь шийдв�?рл�?в�?л зохих       �?айжруулах бодитой хөрөнгийн �?х үү�?в�?рийг
түлхүүр а�?уудал х�?в�?�?р байна                      ул�?ын тө�?вөөр төвлөрүүлөх, голын �?х�?н х�?�?�?гт
                                                  бизне�? �?рхл�?гчдийг үйл ажиллагаагаа �?кологийн
    Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалж,
                                                  хувьд тогтвортой түвшинд �?вуулах �?анхүүгийн
тогтвортой ашиглах нь голын ур�?галын доор
                                                  хөшүүргийг бий болгох нь чухал а�?уудлууд болж
орших х�?�?гийн у�?ан хангамжид хичн�?�?н чухал ач
                                                  байна.
холбогдолтой талаарх �?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?лийг
бид өмнө нь дурьд�?ан бол �?н�?хүү хамгаалах
ажилд хир х�?мж�?�?ний зардал шаардлагатай
болохыг бид мөн авч үз�?х х�?р�?гт�?й юм.




  xvi
                                                                       Òàéëàíãèéí õóðààíãóé



Менежментийн зөвлөмж ба олон нийт�?д                   Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар болон
хүрг�?х м�?д�?�?ллийн хураангуй                       Горхи-Т�?р�?лжийн      байгалийн      цогцолборт
                                                  газрын менежмент, хамгаалалтанд зориулан
    Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжын              зарцуулж буй тө�?вийн х�?мж�?�? нь хамгаалалтанд
д�?д бүтцийн н�?г х�?�?�?г болох Туул голын �?хийн      шаардагдах хамгийн �?нгийн арга х�?мж�?�?г ч
�?ко�?и�?темийг хамгаалахад хөрөнгө оруулалт         х�?р�?гжүүл�?х�?д дутагдахаар бага бөгөөд үүнийг
хийх нь үр дүнт�?й, зардлын хувьд х�?мн�?лтт�?й       �?н�? нутгийг хамгаал�?анаар олж буй нийт ашигтай
�?дийн за�?гийн чухал үнд�?�?л�?л болохыг хүл�?�?н       харьцуулахад өчүүх�?н бага байгаа юм. Иймд
зөвшөөрөх                                         �?дг�?�?р 2 ту�?гай хамгаалалттай газрын тө�?вийг
                                                  бодитой болгох, �?анхүүгийн зөв төлөвлөлт хийх
    Улаанбаатар хотын ө�?өн н�?м�?гд�?ж байгаа
                                                  ажлыг �?хл�?х шаардлагатай бөгөөд �?н�? нь голын
у�?ны х�?р�?гц�?�?г хангах д�?д бүтцийг байгуулж,
                                                  �?ав газрын хамгаалалтанд ир�?�?дүйд зарцуулах
ажиллуулахаа�? гадна байгалиа�? за�?а�?ан у�?ны
                                                  тө�?вийн �?уурь болох юм.
д�?д бүт�?ц болох Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг
зохи�?той ашиглах, хамгаалах зорилгоор хөрөнгө        Туул голын �?х орчмын орон нутгийн ирг�?д�?д
оруулалтыг н�?н даруй, зайлшгүй хийх �?дийн         хамгаалалтыг �?айжруул�?наар учрах алдагд�?ан
за�?гийн үнд�?�?л�?л, х�?р�?гц�?�? шаардлага байгааг      боломжийн зардлыг нөхөх арга х�?мж�?�?г
�?удалгаа харуулж байна. Эн�? ажлыг хийхгүй байх    авч х�?р�?гжүүл�?х, мөн газар ба байгалийн
нь х�?т болчимгүй �?вдал болох бөгөөд хотын у�?ан    нөөцийг тогтвортой ашиглуулах �?анхүүгийн
хангамжын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор        хөшүүргүүдийг буй болгох
өнөөгийн түвшинд хийж байгаа олон хүчин
чармайлт, цаг хугацаа, хөрөнгө оруулалтыг �?ц�?�?т       Х�?дийг�?�?р аж ахуйн �?вуулж ир�?�?н үйл
нь үр дүнгүй болгоход хүрг�?н�?.                    ажиллагаа нь �?ко�?и�?темыг доройтуулж буй х�?дий
                                                  ч ойрын богино хугацаанд Туулын �?х�?н х�?�?гийн
    Байгаль хамгаалах болон хөгжлийн              байгалийн нөөцийг ашиглагчдад орлого буй
�?албаруудын төлөвлөгөө болов�?руулагчид,           болгон, үр ашгаа өг�?өөр байх болно. Туул голын
шийдв�?р     гаргагчдын   �?ко�?и�?темийн     ач      �?хийн �?ко�?и�?темыг доройтуулж байгаа �?дийн
холбогдол, үн�? ц�?нийн талаарх ойлголт,            за�?гийн шалтгааныг зог�?оох, хамгаалалтыг
м�?дл�?гийг д�?�?шлүүл�?х�?д анхаарал хандуулах         �?айжруул�?анаар учрах алдагд�?ан боломжийн
                                                  зардлыг нөхөх арга х�?мж�?�?г т�?нцв�?рт�?й авах,
    Эко�?и�?темийг хамгаалахад ач холбогдол
                                                  мөн түүнчл�?н тухайн бү�?�?д �?вагдаж буй хууль бу�?
өгөхгүй �?вж ир�?�?н бөгөөд ач тү�?аа богино
                                                  үйл ажиллагааг та�?лан зог�?оох шийтг�?лийн арга
хугацаанд �?ргүүлж өгдөг, �?дийн за�?гийн хувьд
                                                  х�?мж�?�?г чангатгах з�?р�?г ажлуудыг х�?р�?гжүүл�?х
илүү ач холбогдолтой г�?гд�?х бу�?ад �?албартай
                                                  шаардлагатай байна. Мөн Туул голын �?хийн газар
харьцуулахад бодлого, төлөвлөлт �?ул, тө�?өв
                                                  ба байгалийн нөөцийг ашиглаж буй байгууллага,
багатай. Эн�? �?удалгааны үр дүн �?ко�?и�?темийг
                                                  ирг�?д өөр�?дийн үйл ажиллагааг �?кологийн
хамгаалах нь дан ганц биологи, �?кологийн
                                                  хувьд тогтвортой х�?мж�?�?нд �?вуулах �?анхүүгийн
а�?уудал төдийгүй �?дийн за�?аг, хөгжлийн хувьд
                                                  хангалттай хөшүүргийг бий болгох нь зүйт�?й
их үр өгөөжт�?й г�?дгийг харуулж байна.
                                                  байгаа бил�?�?.
    Туул голын �?ав газрын орчмын газар,
байгалийн нөөц, у�?ны д�?д бүт�?ц, хот �?уурингийн       Улаанбаатар хотын у�?ан хангамж, Туул
ир�?�?дүйн хөгжлийг хариуцан шийдв�?р гаргадаг,      голын �?хийн �?ко�?и�?темийн хамгаалах ажлуудыг
тө�?вийг х�?надаг төлөвлөгч, шийдв�?р гаргагч        хооронд нь шууд холбо�?он �?анхүүгийн шин�?
нартай �?удалгааны м�?д�?�?ллийг хуваалцах,           болон н�?м�?лт �?х үү�?в�?рийг бий болгох арга
�?ко�?и�?темийн ач холбогдолын талаар ойлголтыг      замуудыг тогтоон �?удалж, турших
т�?д�?нд өгөх шаардлага урган гарч байна.
                                                      Туул голын �?хийг хамгаалалтыг �?айжруулахад
    Сав газрын �?хийг хамгаалах ажлын үр           гарах шууд болон хамгаалалтыг �?айжруул�?анаар
дүнг �?айжруулахын тулд хангалттай тө�?өв           нутгийн ирг�?д�?д учрах алдагд�?ан боломжийн
хуваарилах                                        зардлыг нөхөх арга х�?мж�?�?нд зарцуулах зардлын
                                                  х�?мж�?�? м�?д�?�?ж их байх бөгөөд х�?дий ийм ч



                                                                                           xvii
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



хамгаал�?анаар гарах �?дийн за�?гийн үр өгөөжт�?й    н�?г нь тухайн голын �?ав газрын у�? х�?р�?гл�?гчид
харьцуулашгүй юм.                                у�?ны төлбөрийн тодорхой хувийг у�?ны �?х
    Иймд тө�?вийн мөнгөн д�?�?р н�?мж хөрөнгө        үү�?в�?р бүхий �?ко�?и�?темийн хамгаалалтыг хийж
бо�?гох арга замуудыг хайх шаардлагатай. У�?       байгаа байгууллагад өгдөг. У�? зарцуулалтаа�?
ашиглалтаа�? гарах ашиг их бөгөөд үн�?нд�?�?         олж буй ашгийн зарим х�?�?гийг шилжүүл�?х,
Улаанбаатар хотын у�? хангамж үн�?т�?й, төлбөрийг   �?�?в�?л у�?ны төлбөр, хураамжын зохих хувийг
нь авч байгаа учир �?ко�?и�?темийн хамгаалалтад     �?дийн за�?гийн ашиг олж байгаагийн хувьд нөхөн
зарцуулах хөрөнгийн �?х үү�?в�?рийг �?нд�?�?�? авах     төлбөр, урамшуулал ма�?гаар Голын �?х�?н х�?�?гийг
боломжтой. Д�?лхийн бу�?ад орнуудад �?ав газрын     хамгаалахад зарцуулах з�?р�?г �?анхүүгийн �?х
�?ко�?и�?темийг хамгаалахад �?х үү�?в�?р олох олон     үү�?в�?рийг олох олон х�?лб�?рийн боломж байж
аргуудыг амжилттай х�?р�?гл�?ж байгаа ба үүний      болох нь ойлгомжтой.




  xviii
                     Òàíèëöóóëãà: Ñóäàëãààíû àæëûí òóõàé

Судалгааны ажлын зорилго                           Ул�?ын За�?гийн газар болон Д�?лхийн Банкнаа�?
    Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн �?дийн            �?удалгааны ажлыг �?анаачил�?ан юм. 2006 оны
за�?гийн үн�? ц�?н�? �?удалгаа нь �?дийн за�?гийн хувьд   арванн�?гдүг�?�?р �?ард Монгол Ул�?ын за�?гийн
голын �?хийн �?ко�?и�?темийн төлөв байдал �?мар         газар гадаадын хамтран ажиллагч талуудын
ач холбогдолтой ба ир�?�?дүйд менежментийн           оролцоотой зохион байгуул�?ан техникийн
�?лгаатай арга х�?мж�?�? авч х�?р�?гжүүл�?�?н              зөвлөгөөн д�?�?р байгалийн нөөц ба�?лгийн �?дийн
тохиолдолд т�?дг�?�?рийн �?дийн за�?гийн үр өгөөж       за�?гийн ач холбогдлын талаар өргөн ойлголттой
болон �?ко�?и�?темийн у�?ны нөөц нь х�?рх�?н             болох, �?лангу�?а ойн нөөц, голын �?ав газрыг
өөрчлөгдөх талаар �?удал�?ан.                        хамгаалах, �?дг�?�?р орчинд олон нийт, ард ирг�?дийн
                                                   зөв амрах, чөлөөт цагаа өнгөрүүл�?х�?д зарцуулах
Эн�?хүү ажлын анхдагч зорилго нь:                   үн�? ц�?н�?, тухайн орчмын газар ба нөөцийг
    Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжид Туул          бу�?ад аргаар ашигла�?наар �?дг�?�?р нөөцөд учрах
голын �?хийн �?ко�?и�?темийн үзүүл�?х �?дийн за�?гийн     нөлөөллийн талаар �?айтар �?удлах шаардлагатай
ач холбогдлын талаарх ойлголтыг н�?м�?гдүүл�?х ба     байгааг �?ангийн �?айд онцол�?он юм.
газар ба нөөцийг ашиглах менежментийн өөр өөр          2007 онд Монгол Ул�?ын За�?гийн газар
шийдлүүд авч х�?р�?гжүүл�?�?н тохиолдолд �?н�?хүү        болон Д�?лхийн Банк Тө�?вийн зарцуулалтын
�?дийн за�?гийн үр өгөөж нь х�?рх�?н өөрчлөгдөж        тойм �?удалгааны хүр�?�?л�?н буй орчны х�?�?�?г
болох талаар м�?д�?�?ллийг бий болгох �?вдал юм.       д�?�?р хамтран ажилла�?ан ба Д�?лхийн Банкнаа�?
Мөн үүн�?�?�? гадна:                                  гарга�?ан �?дийн за�?гийн �?анамж бичигт Монгол
                                                   Ул�?ын байгалийн “ба�?н хөрөнгө�?-ийн талаарх
•	   Монгол ул�?ын нутаг д�?в�?г�?р д�?х бу�?ад �?ав
                                                   шин�?л�?г ажлын м�?д�?�?ллийг ту�?га�?ан юм. Эдг�?�?р
     газруудад мөн адил ашиглах боломжтой,
                                                   хамтын ажиллагааны баримт бичигт ул�? орны
     х�?лбар, бодлогод нийц�?�?н �?ко�?и�?темийн
                                                   �?дийн за�?агт байгалийн нөөц ба�?лгийн оруулж
     �?дийн за�?гийн үн�?лг�?�?ний арга зүй
                                                   буй хувь н�?м�?р болон байгаль орчны хамгаалахад
     болов�?руулах.
                                                   зарцуулж буй тө�?вийн хооронд а�?ар их �?лгаа
•	   Монгол Ул�?ын �?дийн за�?агт хүр�?�?л�?н буй
                                                   байгааг тодорхойл�?он бил�?�?.
     орчны оруулах хувь н�?мрийн талаар м�?д�?�?,
     материал бий болгох.                              Байгаль орчны үн�? ц�?нийг �?дийн за�?аг,
•	   Туул голын �?х�?нд бий болдог �?дийн за�?гийн     �?анхүүгийн төлөвлөлт бүрт оруулж өгөх, мөн
     ач холбогдол бүхий �?ко�?и�?темийн үйлчилг�?�?,    тө�?вийн аливаа хөрөнгө оруулалтанд байгаль
     бүт�?�?гд�?хүүнүүдийн      чухлыг    хүмүү�?т     орчны �?дийн за�?гийн ач холбогдолыг бодитой
     таниул�?наар голын �?х х�?�?гийг хамгаалах        ту�?гах арга замуудыг олох г�?�?�?н ашиг �?онирхол
     тө�?өв болон бу�?ад д�?мжл�?гийг бий болгох.      болон х�?р�?гц�?�? шаардлага бай�?аар байна.
                                                       Х�?д х�?д�?н учир шалтгаанаар уг �?удалгааны
Судалгааг хийх бол�?он үнд�?�?л�?л                     ажлыг Туул голын �?х�?нд хийх�?�?р �?онго�?он.
                                                   Улаанбаатар хотын одоогийн болон улам бүр ө�?өн
   Ул�? орны �?дийн за�?агт хүр�?�?л�?н буй орчны
                                                   н�?м�?гд�?х у�?ны х�?р�?гл�?�? нь �?аралтай шийдв�?рл�?х,
оруулах хувь н�?мрийн талаар илүү цогц, зөв
                                                   тө�?вийн хөрөнгө оруулалтыг н�?н т�?ргүүнд хийх
ойлголтыг бий болгох зорилгоор Монгол
                                                   шаардлагатай �?албар болоод байгаа нь �?н�?хүү


                                                                                              xix
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



�?удалгааны ажлыг хийх н�?г үнд�?�?л�?л бол�?он.            Эко-у�?зүйн талаа�? нь тухайн голын �?ав
                                                  газрын �?кологи, у�?зүйн горимд гарах өөрчлөлт
    Мөн түүнчл�?н Улаанбаатар хотын у�?ан
                                                  нь голын ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ны хүр�?лц�?�?
хангамж, �?рүүл ахуйг �?айжруулах чигл�?л�?�?р
                                                  буюу Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжид х�?рх�?н
Д�?лхийн банк удаан хугацаанд ажиллаж байгаа
                                                  нөлөөлөх в�? г�?дгийг �?удла�?ан. Мөн �?дийн за�?гийн
ба онцлон дурьдвал Улаанбаатар хотын нийтийн
                                                  талаа�? нь �?дг�?�?р �?лгаатай хувилбарууд х�?р�?гж�?�?н
ахуй үйлчилг�?�?г �?айжруулах н�?г ба хоёрдугаар
                                                  тохиолдолд голын �?ав газрын �?хийн нөөц, газрыг
тө�?өл болно.
                                                  ашиглагч болон голын ур�?галын доод х�?�?гийн у�?
    Мөн үүнт�?й з�?р�?гц�?н Монгол Ул�?ын За�?гийн      ашиглагч нарт бий болох �?дийн за�?гийн үр өгөөж,
газраа�? Д�?лхийн банкинд тавь�?ан хү�?�?лтийн         гарах зардалуудыг тооцоолон гарга�?ан.
дагуу Олон ул�?ын хөгжлийн а�?�?оциаци болон
                                                      �?�?гдүг�?�?р зурагт үзүүл�?�?нчл�?н уг �?удалгааны
Да�?н д�?лхийн байгаль орчны �?ангаа�? �?анхүүжилт
                                                  ажил нь дараах 4 а�?уултад хариулж байгаа.
авахаар төлөвлөж байгаа Ойн �?ан бүхий газрыг
                                                  Эдг�?�?р нь:
хамгаалах тө�?лийн �?аналыг болов�?руулах
                                                  •	 Туул голын �?х�?нд нөөц ашиглалтын �?мар
ажил хийгд�?ж байгаа. Эн�? тө�?лийн зарим үйл
                                                      �?мар хувилбарууд одоо х�?р�?гжиж байгаа мөн
ажиллагаа нь Улаанбаатар хотын ногоон бү�?�?д
                                                      ир�?�?дүйд х�?р�?гжиж болох?
хийгд�?х бөгөөд Туул голын �?х�?н х�?�?�?г мөн үүнд
хамрагдах магадлалтай.                            •	   Туул голын �?хийн �?кологи у�?зүйн холбоо�?ууд
                                                       юү болох мөн өөрчлөлтийн нөлөөллүүд нь
    Эн�? бүх �?онирхлуудын н�?гд�?л д�?�?р                   юу болох?
�?удалгааны ажлыг хийх�?�?р бол�?он. Судалгааг
                                                  •	   Туул голын �?хийн өөрчлөлтийн нөлөөллүүд
�?хл�?х�?д Монгол оронд байгаль орчны үн�? ц�?нийн
                                                       ба �?дг�?�?рийн �?дийн за�?гийн холбоо нь юу
талаарх м�?д�?�?л�?л хом�?, �?н�? чигл�?л�?�?р туршиж,
                                                       в�??
шалгаж бай�?ан аргазүй аргачлал байхгүй з�?ргийг
�?удалгааны ажлыг �?хл�?х�?д тооцон үз�?�?н бил�?�?.      •	   Туул голын �?х�?нд менежментийн өөр өөр
                                                       хувилбарууд х�?р�?гжих�?д голын �?х ба ур�?галын
    Өмнө дурьд�?анчлан �?н�?хүү �?удалгааны                доод х�?�?�?гт амьдарч буй хүмүү�?ийн нөөцийн
ажлын үнд�?�?н зорилго нь дан ганц Туул голын            ашиглалт, олж буй ашиг �?мар байх?
�?хийн �?ко�?и�?темийн �?дийн за�?гийн үр ашгийг
                                                      Даруухнаар тооцоход �?н�? �?удалгаа нь Туул
тооцоолоод зог�?охгүй бөгөөд байгаль, цаг
                                                  голын д�?�?д х�?�?гийн �?ко�?и�?темийн Улаанбаатар
уурын өвөрмөц онцлог бүхий Монгол оронд
                                                  хотын у�?ан хангамжид болон бу�?ад хөгжлийн
тохиромжтой, тухайн ул�?ын аль ч х�?�?�?гт х�?р�?гл�?ж
                                                  хүчин зүйлд үзүүлж буй �?дийн за�?гийн үр өгөөж
болох байгаль орчны �?дийн за�?гийн үн�? ц�?нийг
                                                  ач холбогдлыг тодруулан гаргах зорилготой.
тогтоох арга зүйг болов�?руулах юм.
                                                  Судалгааг хий�?�?н арга зам
Уг �?удалгааны ажлын гол чигл�?л                    Эн�?хүү �?удалгааны ажлыг байгалийн нөөцийн
    Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темд байгалийн         менежмент, у�?зүй, мал аж ахуй ба б�?лч�?�?р,
нөөц ба газар ашиглалтын өөр өөр менежментийн     ан агнуур ба а�?лал жуулчлал, ахуйн ба
хувилбар х�?р�?гжүүл�?х үед түүний �?дийн за�?гийн     түлшний мод, ойн дагалт ба�?лаг, газарзүйн
үр өгөөж х�?рх�?н дагаж өөрчлөгдөх в�? г�?д�?г         м�?д�?�?ллийн �?и�?тем�?�?р м�?рг�?ш�?�?н Монголын
талаар уг �?удалгаа авч үз�?�?н. Ир�?х 25 жилийн      талын �?удлаачид, байгаль орчны �?дийн за�?аг
хугацаанд Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темд �?вагдаж     ба �?ко-у�?зүйн �?удалгааны ажлын туршлагатай
болзошгүй 3 �?нзын нөөц ашиглалтын х�?лб�?рийг       гадаадын 2 м�?рг�?жилтний оролцоотойгоор хийж
                                                  гүйц�?тг�?�?�?н юм.
авч загварчил�?ан ба �?дг�?�?р нь а) �?ко�?и�?тем
алгуур доройтох (одоогийн байгаа х�?в�?�?р), б)      Эн�? �?удалгааны ажил нь Монгол Ул�?ын За�?гийн
нөөцийг маш хурдан цөлмөн ашиглаж газрын          газар болон Д�?лхийн Банкны �?ЕМО II тө�?лийн
доройтуулах, в) хамгаалалтыг чангатгаж, нөөц,     д�?мжл�?г�?�?р хийгд�?�?н. Байгаль орчны шин�?тг�?лийг
ба�?лгийг тогтвортой х�?мж�?�?нд ашиглах г�?�?�?н        д�?мжих �?идерланд-Монголын Итг�?лийн �?ан
                                                  (�?ЕМО) нь анх 2005 онд үйл ажиллагаагаа
хувилбарууд юм.
                                                  �?х�?л�?�?н ба үүний 2 дахь үе шат нь �?идерланд



  xx
                                                                        Òàíèëöóóëãà: Ñóäàëãààíû àæëûí òóõàé




         Туул голын �?х�?нд менежментийн              Туул голын �?х�?нд          Туул голын �?хийн         Туул голын �?хийн
  �?�?з бүрийн хувилбар х�?р�?гжих үед Туул             одоо ба ир�?�?дүйд          �?ко-гидрологийн        �?дийн за�?гийн холбоо
      голын �?х ба доод х�?�?г�?�?�? хүмүү�?ийн             авч х�?р�?гжүүл�?х       холбоо ба өөрчлөлтийн        ба өөрчлөлтийн
        хүрт�?х ашиг ту�? нь �?мар байх в�??           менежментийн �?мар        нөлөөллүүд нь юу в�??     нөлөөллүүд нь юу в�??
                                                   хувилбарууд байх?


                  Газар ашиглалт ба байгалийн
                  нөөцийн үн�? нь х�?р�?гл�?гчдийн      Туул голын �?х�?н
                бүлгүүдийн хувьд �?мар байдаг в�??    х�?�?гийн газар ба
                                                   нөөц ашиглалтын
                                                       өөрчлөлт


                     Туул голын �?хийн
                        �?ко�?и�?тем                                               Голын �?ав газрын      Голын �?ав газрын �?хийн
                                                                             �?хийн газар ашиглалт,     газар ашиглалт, гөзрын
                                                                             газрын бүрх�?вч, нөөц     бүрх�?вч, нөөц ашиглалт,
                                                                              ашиглалт, �?кологийн        �?кологийн өөрчлөлт
                                                                            өөрчлөлт нь голын доод      нь голын д�?�?д ба доод
                                                                               х�?�?гийн гидрологид    х�?�?гийн �?дийн за�?гийн үн�?
                 Улаанбаатар хотын у�?ан                                       х�?рх�?н нөлөөлөх в�??    ц�?н�?д х�?рх�?н нөлөөлөх в�??
                        хангамж

                Улирлын чанартай у�?ны х�?р�?гц�?�?
                 ба шаардлага �?мар байдаг в�??      Голын доод х�?�?гийн
                                                    у�?ан хангамжийн
                У�? ашиглалтын үн�? х�?р�?гл�?гч ту�?        өөрчлөлт
                  бүрд �?мар үн�?т�?й байдаг в�??




ул�?ын за�?гийн газрын хөрөнгө оруулалт, Монгол                   д�?�?д х�?�?гийн �?ко�?и�?темийн газар ба ба�?лгийг
болон Д�?лхийн банкны д�?мжл�?г�?�?р 2007 онд                        ашиглан амьдарч буй хүмүү�? �?мар төрлийн нөөц,
�?х�?л�?�?н юм. �?ЕМО II тө�?лийн гарах үр дүн                        ба�?лгийг хир тогтвортой байдлаар ашигладаг,
нь Монгол орны байгаль орчны за�?аглалыг                         ашиглалтын х�?мж�?�?, �?дг�?�?рийн �?дийн үн�? ц�?н�?,
б�?хжүүл�?х ба байгаль орчны а�?уудлуудыг шин�?                     нөөцийн ашиглалттай холбоотой за�?гийн газрын
түвшинд гаргах, ирг�?дийн байгаль хамгаалахад                    холбогдох хууль, тогтоомжууд, з�?ргийн талаар
оролцох оролцоог �?айжруулах �?вдал юм.                           бай�?ан. Улаанбаатар хотын у�? ашиглалтын
                                                                талаар түрг�?вчил�?�?н �?удалгааг �?удлаачдын
М�?д�?�?ллийн �?х үү�?в�?р                                            багийнхан хий�?�?н ба х�?�?рийн �?удалгааны
Уг �?удалгаанд ашигла�?ан �?х �?урвалжуудыг                         материал болон Туул голын �?ав газрын талаар
�?н�?хүү материалын зохих х�?�?гүүд�?д ишл�?�?�?н                       одоо байгаа м�?д�?�?л�?л д�?�?р тулгуурлан холбогдох
байгаа бөгөөд за�?гийн газрын �?дийн за�?гийн                      газрын зургуудыг ч мөн �?удалгааны ажлын
үзүүл�?лтүүд, у�?ны ашиглалтын �?тати�?тик                          �?вцад Газарзүйн м�?д�?�?ллийн �?и�?темийг ашиглан
м�?д�?�?л�?л, цаг уур, у�? �?удлалын ажиглалтын                       б�?лтг�?�?�?н болно.
м�?д�?�?, холбогдох бүт�?�?лүүд, мөн х�?вл�?гд�?�?гүй
                                                                Х�?�?рийн �?удалгаа
�?удалгааны материалууд з�?р�?г олон м�?д�?�?ллийн
                                                                •	 Мал аж ахуй �?рхл�?лт болон б�?лч�?�?рийн
�?х үү�?в�?р �?н�?хүү �?удалгаанд ашиглагд�?ан болно.
                                                                   талаар хий�?�?н �?удалгааны ажилд х�?вл�?гд�?�?н,
Судалгаанд х�?р�?гл�?гд�?�?н анхдагч өгөгдлүүдийг                       бичм�?л бүт�?�?л материлууд, б�?лч�?�?р,мал
�?удалгааны багийнхны �?анал а�?уулгын хууд�?ууд                       аж ахуйтай холбоотойгоор за�?гийн газраа�?
болон х�?�?рийн �?удалгаагаар цуглуул�?ан ба                           гарга�?ан �?тати�?тик м�?д�?�?л�?л, ГМС-ын газрын
�?дг�?�?р нь голчлон Туул голын �?х�?н х�?�?гийн                          зургуудыг ашиглаад зог�?охгүй Туул голын �?ав
газар нутгийн мал аж ахуй �?рхл�?лт, б�?лч�?�?р,                        газрын �?хийн орон нутгийн удирдлагуудтай
а�?лал жуулчлал, ан агнуур, х�?р�?гл�?�?ний болон                       уулзалт, �?рилцлагуудыг хий�?�?н. Байгалийн
түлшны мод, ойн дагалт ба�?лагийн ашиглалтын                        нөөц ба газар ашигла�?ны улмаа�? Туул голын
чигл�?л�?�?р байлаа. �?гуулгын хувьд Туул голын                        �?х�?н х�?�?�?гт үзүүл�?х нөлөөлөл, мал аж ахуйн


                                                                                                                         xxi
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



   бүт�?�?гд�?хүүн, т�?дг�?�?рийн зах з�?�?л д�?х үн�?,       газраа�? гарга�?ан �?тати�?тик м�?д�?�?л�?л, газрын
   ханш з�?р�?г м�?д�?�?ллийг ердийн �?анам�?аргүй         зургуудыг ашигла�?ан ба Туул голын �?ав газрын
   аргаар �?онгож ав�?ан 27 малчнаа�? �?анал            �?х�?н х�?�?гийн орон нутгийн удирдлагуудтай
   а�?уулга авах замаар м�?д�?ж ав�?ан. Түүн�?�?�?         уулзалт,�?рилцлагуудыг хий�?�?н. Тухайн бү�?�?д
   гадна зарим б�?лч�?�?рийн т�?ж�?�?лийн нөөц болон      хий�?�?н ажиглалт болон т�?нд амьдардаг айл
   даацанд х�?мжилт хий�?�?н. Мал б�?лч�?�?рлүүл�?х        өрхүүдт�?й хий�?�?н �?рилцлагын үр дүнд �?мар
   талбай болон б�?лч�?�?рийн нөхцлийг харуул�?ан       төрлийн модыг хир х�?мж�?�?т�?йг�?�?р б�?лтг�?д�?г,
   зураглалыг �?удалгааны �?вцад б�?лтг�?�?�?н.           ашигладаг талаар болон зах з�?�?лд худалдаалдаг
•	 �?н агнуур ба а�?лал жуулчлалын талаар             үн�? ханшийнх нь талаар илүү д�?лг�?р�?нгүй
   хий�?�?н �?удалгааны ажилд х�?вл�?гд�?�?н,              м�?д�?�?л�?л ав�?ан. Судалгааны ажлын �?вцад
   хараахан х�?вл�?гд�?ж гараагүй байгаа ном,          модны төрөл, т�?дг�?�?рийг б�?лтг�?д�?г талбайг
   бүт�?�?л, �?удалгааны материал болон ан агнуур,     харуул�?ан газрын зураг б�?лтг�?�?�?н.
   а�?лал жуулчлалын холбоотойгоор за�?гийн         •	 Улаанбаатар хотын у�? х�?р�?гл�?гчдийн �?удалгааг
   газраа�? гарга�?ан �?тати�?тик м�?д�?�?л�?л, газрын       хийхд�?�? х�?р�?гл�?гч ту�? бүр�?�?р нь гарга�?ан у�?ны
   зургуудыг ашигла�?ан ба Туул голын �?ав газрын      х�?р�?гл�?�?ний тооцоо, нийт түг�?�?гдд�?г у�?ны
   �?х�?н х�?�?гийн орон нутгийн удирдлагуудтай          х�?мж�?�?, Улаанбаатар хотын у�?ны ир�?�?дүйн
   уулзалт, �?рилцлагуудыг хий�?�?н. Мөн �?н�?            х�?р�?гц�?�?, шаардлага, үн�? тариф, у�?ны �?албарт
   бү�?�?д үйл ажиллагаа �?вуулж буй жуулчны            х�?р�?гжиж буй тө�?өл, хөтөлбөрүүд, у�?ны
   баазуудын талаарх м�?д�?�?ллийг �?мх�?тг�?�?н�?�?�?         ашиглалтын талаар за�?гийн газраа�? гарга�?ан
   гадна 104 жуулчны баазуудын талаар �?уурь          �?тати�?тик м�?д�?�?ллүүдийг ашигла�?ан. У�?ны
   м�?д�?�?ллийг цуглуул�?ан. Жуулчлалын үйл             х�?р�?гц�?�?,түүнт�?й    холбоотойгоор      үү�?д�?г
   ажиллагаа �?рхл�?х�?�?�? олох орлого, үн�? ханш,        а�?уудал, б�?рхш�?�?л, ахуйн болон үйлдв�?р,
   жуулчдад �?анал болгодог бүт�?�?гд�?хүүн,             үйлчилг�?�?ний зориулалтаар ашигладаг у�?ны
   үйлчилг�?�?, жуулчдын шаардлага, �?р�?лт              талаар хувь хүмүү�?т�?й �?рилцлага хий�?�?н.
   х�?р�?гц�?�? з�?ргийн талаар илүү д�?лг�?р�?нгүй
   м�?д�?�?л�?л авах зорилгоор �?онгон ав�?ан жуулчны   Өгөгдлийн дүн шинжилг�?�?
   операторуудтай �?рилцлага хий�?�?н. Ялгаатай      Уг �?удалгаа нь �?дийн за�?гийн үн�?лг�?�? болон
   үйл ажиллагаа �?рх�?лд�?г жуулны баазуудын        �?ко-гидрологийн дүн шинжилг�?�?г н�?гтг�?�?�?н
   байршлыг харуул�?ан газрын зураг б�?лтг�?�?�?н.     ажил юм. Өөрөөр х�?лб�?л, голын �?ав газрын
•	 Ойн дагалт ба�?лагийн талаар хий�?�?н             �?хийн менежментийн өөрчлөлтөө�? үүд�?н гарах
   �?удалгааны ажилд х�?вл�?гд�?�?н, хараахан          биофизик нөлөөлөл болон нийг�?м-�?дийн за�?гийн
   х�?вл�?гд�?ж гараагүй байгаа ном зохиолууд,       хүчин зүйлүүдийг давхар тооц�?он г�?�?�?н үг.
   ойн дагалт ба�?лагтай холбогдолтой за�?гийн      Үүнийг дараах гол хүчин зүйлүүд�?�?р тооц�?он
   газраа�? гарга�?ан �?тати�?тик м�?д�?�?л�?л, газрын    болно. Үүнд:
   зургуудыг ашигла�?ан ба Туул голын �?ав газрын   •	 Хүн амын �?уурьшил, газар болон нөөцийн �?нз
   �?х�?н х�?�?гийн орон нутгийн удирдлагуудтай          бүрийн ашиглалтын түвшин, үйл ажиллагааны
   уулзалт,�?рилцлагуудыг хий�?�?н. Тухайн бү�?�?д        х�?лб�?рүүдийн улмаа�? ир�?х 25 жилийн хугацаанд
   хий�?�?н ажиглалт болон т�?нд амьдардаг              Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт газрын бүрх�?вчинд
   айл өрхүүдт�?й хий�?�?н �?рилцлагын үр дүнд           гарах өөрчлөлтүүд загварчлав. Эдг�?�?р үйл
   тухайн ойгоо�? �?мар төрлийн ба�?лагийг,             ажиллагааны хувилбарууд, �?ко�?и�?темийн гол
   хир х�?мж�?�?т�?йг�?�?р түүд�?г, т�?дг�?�?р�?�?�? �?мар         параметрүүд�?д учрах болзошгүй өөрчлөлтийн
   х�?мж�?�?т�?йг өөр�?дийн ахуйн х�?р�?гц�?�?нд              талаарх тө�?өөллийг тухайн бү�? нутагт одоо
   х�?р�?гл�?ж, �?мар х�?мж�?�?т�?йг зах з�?�?лд �?мар          �?вагдаж байгаа өөрчлөлт, хандлагад тулгуурлан
   үн�?�?р нийлүүлд�?г талаарх д�?лг�?р�?нгүй              гаргалаа.
   �?удалгааг ав�?ан. Ойн дагалт ба�?лагийг түүд�?г   •	 Эко-гидрологийн аргыг Швед ул�?ын у�?, цаг
   газар болон т�?дг�?�?рийн орчин нөхцлийг             уурын хүр�?�?л�?нгийн болов�?руул�?ан HBV
   харуул�?ан газрын зураг б�?лтг�?�?�?н.                 загварт үнд�?�?л�?�?�?н. Туул голын �?хийн 25
•	 Гуалин болон түлшний мод б�?лтг�?лийн талаар        жилийн өдөр тутмын өнгөрөлтийн �?имул�?цийг
   хий�?�?н �?удалгааны ажилд х�?вл�?гд�?�?н, хараахан      түүний хур тунада�?, температур, ууршилтын
   х�?вл�?гд�?ж гараагүй байгаа ном зохиолууд, мод      м�?д�?�?л�?л д�?�?р үнд�?�?л�?н тооцоолж, гаргав.
   б�?лтг�?л, түлшний модтой холбогдолтой за�?гийн      Гидрографын дүн шинжилг�?�?г Туул голын



  xxii
                                                       Òàíèëöóóëãà: Ñóäàëãààíû àæëûí òóõàé



  �?х�?н х�?�?гийн газар ашиглалтын өөрчлөлт нь        шийдв�?р гаргахад үр ашгаа өгөх боломжтой
  гүний болон гадаргын у�?ны х�?мж�?�?нд цаг           юм. Уг үн�?лг�?�?ний арга зүйг болов�?руулахад
  хугацааны �?вцад �?мар нөлөөлөл үзүүл�?хийг         ашигла�?ан �?ко-гидрологи загварчлал болон
  тооцоход ашиглалаа.                              �?дийн за�?гийн үн�?лг�?�?ний арга зүй нь тайлангийн
•	 Эко�?и�?темийн үн�?лг�?�?ний аргачлал нь тухайн      хав�?ралтад н�?гтг�?гд�?�?н болно.
   �?ко�?и�?темийн газар ба байгалийн нөөц            Эн�?хүү �?удалгаа нь Монгол ул�?ад �?ко�?и�?темийн
   ашиглалт, голын доод х�?�?гийн у�? ашиглалтын      үн�?лг�?�?ний арга зүй болов�?руулах чигл�?л�?�?р
   үн�? ц�?нийг тооцохдоо зардалд �?уурил�?ан          хийгд�?ж буй анхны ажил, оролдлого юм.
   үн�?лг�?�? болон “revealed preference�?, “stat-     Зайлшгүй шаардлагын улмаа�? уг �?удалгааны
   ed preference�? з�?р�?г аргуудыг ашигла�?ан.        ажил нь маш олон таамаглалуудыг д�?вшүүл�?н,
   Эн�? нь аливаа үйл ажиллагааны ахиуц үн�?         х�?лбарчил�?ан байдлаар хийгд�?�?ний з�?р�?гц�?�?
   ц�?нийг тооцон гаргадаг. Өөрөөр х�?лб�?л, �?ав      бүр�?н бу�?, бодит бу�? өгөдлүүдийг ашиглан
   газрын менежментийн одоогийн байдлаа�? өөр       ерөнхий дүн, ойролцоо утгуудыг гарга�?ан ба
   менежментийг авч х�?р�?гжүүл�?�?н тохиолдолд        �?удалгааг хийх �?вцад боломжтой бай�?ан бүхий
   �?дийн за�?гийн үн�? ц�?нийн өөрчлөлтийг            л өгөгдөл, м�?д�?�?ллүүдийг авч ашигла�?ан
   тооцдог юм. Үн�? ц�?нийг 25 жилийн хугацаанд      болно. Г�?�?�?н х�?дий ч гар�?ан үр дүн нь �?ц�?ийн,
   загварчил�?ан бөгөөд өнөөгийн үн�? ц�?нийг 10      нарийн үр дүн байж чадахгүй г�?дгийг дурьдахыг
   хувийн х�?мдралын хүүг�?�?р тооцон гарга�?ан        хү�?�?хийн �?лдамд илүү д�?лг�?р�?нгүй, нарийвчлал
   болно (Төв банкны х�?мдралыг тооцох              бүхий м�?д�?�?, материал бий бол�?он цагт холбогдох
   одоогийн ханшийг баримтлав).                    м�?д�?�?ллүүдийн дагуу уг �?удалгааг нарийвчлан,
                                                   шин�?чл�?х болно.
М�?д�?�? материалын олдоц, х�?згаарлагдмал             Судалгааны ажлын �?вцад тулгарч            бай�?ан
байдал                                             х�?згаарлалтууд ба зарим шийд�?л:
Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг үн�?л�?х гидро-        •	 У�?ны х�?р�?гл�?�?ний үн�? ц�?нийг Улаанбаатар
�?кологийн болон �?дийн за�?гийн тохиромжтой арга        хотын у�?ны төлбөрийн үнд�?�?н д�?�?р тооц�?он.
зүйг шин�?�?р бий болгоход нил�?�?д б�?рхш�?�?лт�?й           Одоогийн байдлаар у�?ны үн�? ц�?нийг бодитой
байлаа. Монгол ул�?ын хувьд �?ко�?и�?темийн үн�?           тогтооход шаардлагатай м�?д�?�?л�?л хом�? байна.
ц�?нийн үн�?лг�?�? урьд өмнө хийгд�?ж байгаагүй,           У�?аар хангахад зарцуулж байгаа зардал болон
Туул голын д�?�?д х�?�?гийн нийг�?м-�?дийн за�?гийн          у�?ыг ашиглан �?вуулж буй �?нз бүрийн үйл
болон биофизикийн өгөгдлүүд маш ховор бөгөөд          ажиллагааны (үйлдв�?р, хага�? �?уурин мал аж
өөр өөр �?х �?урвалжуудаа�? �?лгаатай, хоорондоо          ахуй, М�?�?-н үйлдв�?рл�?л г�?х м�?т) орлогын
тохирохгүй бай�?ан ба �?удалгааны ажлыг хийж            талаарх м�?д�?�?л�?л бага, бараг байхгүй байгаа.
�?вуулах хугацаа, �?анхүүжилт болон бу�?ад               Одоогийн у�?ны тариф нь бүхний м�?д�?х�?�?р х�?т
нөөц х�?згаарлагдмал бай�?ан з�?р�?г нь �?удалгааг         өндөр татаа�?тай тул у�? х�?р�?гл�?гчдийн авч буй
�?вуулахад хүнд нөхцөл бий болго�?он.                   ахиуц ашиг, �?�?в�?л у�? түг�?�?гчид учирч буй ахиуц
                                                      зардлыг тооцоход тохиромж муутай үзүүл�?лт
Үүний     з�?р�?гц�?�?г�?�?р   шийдв�?р    гаргагчид
                                                      байж болох юм. У�?ны үн�?лг�?�?г тооцоолох
болон бодлого тодорхойлогчид өөр�?дийн үйл
                                                      нарийвчил�?ан дүн, м�?д�?�? олдоц муутай бай�?ан
ажиллагаанд авч х�?р�?гжүүл�?х боломжтой,
                                                      тул Д�?лхийн Банкнаа�? гарга�?ан х�?р�?гл�?гчид
Монгол орны өөр бу�?ад х�?�?�?гт ч мөн ашиглаж
                                                      у�?ны төлбөрт х�?дий х�?мж�?�?ний мөнгө төлөхөд
болохуйц нарийн, н�?гт,бодлогын холбогдолтой,
                                                      б�?л�?н байна в�? г�?�?�?н �?удалгааны үр дүнг
практикт ашиглаж болох үн�?лг�?�?ний н�?гд�?�?н
                                                      ашиглан у�?ны тарифийг тооцов. Иймд х�?рв�?�?
арга зүйг �?аралтай болов�?руулах нь уг ажлын
                                                      у�?ны хом�?дол үү�?�?�?н тохиолдолд түүнийг
�?вцад тохиолд�?он ба�? н�?г�?н шалгуур бай�?ан.
                                                      даган ахиуц үн�? ч мөн ө�?нө г�?�?�?н үг юм. Уг
Уг �?удалгааны ажлын үр дүнд бий бол�?он арга           �?удалгаанд авч ашигла�?ан у�?ны үн�? тариф нь
зүй нь у�?лдаа холбоо �?айн, үн�?мшил төрүүл�?хүйц        түүний үнийг хамгийн багаар тооц�?он х�?мж�?�?
м�?д�?�?ллийг бий болгохоо�? гадна бодит нөхцөлд          г�?дгийг анхаарвал зохино.
нийц�?х байдал нь �?айн, мөн аливаа н�?г�?н
                                                   •	 Үн�? ц�?нийн үн�?лг�?�? нь Туул голын �?хийн
өгөгдөл, цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө бага буюу
                                                      �?ко�?и�?тем, газар болон нөөцийн нийт
х�?згаарлагдмал үед х�?р�?гл�?�?н�?�?р хурдан, практикт
                                                      х�?мж�?�?, бүх үнийг тогтоохыг зорилго
нийц�?х м�?д�?�?л�?л болов�?руулан менежментийн
                                                      болгоогүй. Судалгаа нь Туул голын �?хийн


                                                                                             xxiii
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



  �?ко�?и�?тем�?�?�? гарч буй үр ашгийг тооцоход            х�?р�?г�?лүүдийг хөшүүр�?г болгон ашиглах
  чигл�?�?�?н, тухайлбал, у�?ан хангамжийн үн�?            зайлшгүй шаардлагуудын талаар гарган
  ц�?н�?, а�?лал жуулчлал, мал аж ахуйн үйлдв�?рл�?л,      тавь�?ан болно.
  түлшний мод болон гуалин б�?лтг�?л, ойн дагалт     •	 Судалгааны тайлангийн хоёрдугаар бүл�?гт
  ба�?лагийг түүж борлуулахаа�? олох орлогуудыг         Туул голын �?ав газар, түүний �?х�?н х�?�?гийн
  тооц�?он.                                            �?ко�?и�?тем, мөн �?удалгааны талбайн хил
•	 Эдийн за�?гийн үн�? ц�?нийг нийт орлого               х�?згаарын талаар бич�?�?н болно.
   �?�?в�?л зарлагаар нь (бохироор) тооц�?он.          •	 Тайлангийн гуравдугаар бүл�?гт Туул голын
   Үүнд хөдөлмөрийн хөл�?, �?ц�?ийн бүт�?�?гд�?хүүн         д�?�?д х�?�?�?г д�?х газар ба нөөц ашиглалт, а�?лал
   үйлдв�?рл�?ж орлого олоход зарцуулагд�?ан орц,        жуулчлалын үйл ажиллагаа, мал аж ахуй
   бу�?ад хүчин зүйлүүдийг ха�?ч тооцоогүй болно.       �?рхл�?лт, х�?р�?гл�?�?ний ба түлшний мод б�?лтг�?л,
   Ялангу�?а Туул голын �?хийн газар ба байгалийн       ойн дагалт ба�?лагийн ашиглалт з�?рг�?�?�? бий
   нөөц ашиглалтын үн�? ц�?н�? (а�?лал жуулчлал,          болох �?дийн за�?гийн үр өгөөжийн талаар
   мал аж ахуй �?рх�?лж олох орлого болон мод           нарийвчлан бич�?�?н болно.
   б�?лтг�?л, ойн дагалт ба�?лаг)-ийн нийт х�?мж�?�?г    •	 Уг тайлангийн дөрөвдүг�?�?р бүл�?гт Улаанбаатар
   оруул�?анаа�? бу�? н�?мүү өртөг, илүүд�?л,              хотын ахуйн ба үйлдв�?р, үйлчилг�?�?, хөдөө аж
   үлд�?гд�?лийг тооцоогүй. М�?д�?�?ллийн хом�?дол,         ахуйн зориулалтаар ашиглах у�?ан хангамжийн
   цаг хугацааны х�?згаарлалтууд нарийвчил�?ан          тоо х�?мж�?�?, �?дийн за�?гийн үн�? ц�?нийн талаар
   тооцоо хийх боломжгүй болго�?он.                    нарийвчлан авч үз�?�?н болно.
•	 Эко�?и�?темийн үн�?лг�?�?ний �?удалгаа нь             •	 Тавдугаар бүл�?гт Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт
   зөвхөн х�?�?�?гчл�?н хийгд�?�?н. Эн�? ажил нь             ир�?�?дүйд х�?р�?гжиж болох менежментийн
   Туул голын �?ко�?и�?темийн бүх бүр�?лд�?хүүн            хувилбаруудын загварчлалын талаар авч
   х�?�?гийг н�?г бүрчл�?н, �?�?в�?л бүх төрлийн             үз�?�?н болно. Мөн �?н�? бүл�?гт голын �?хийн
   үйлдв�?рл�?л, үйлчилг�?�? бүт�?�?гд�?хүүн ту�?             газар ашиглалт ба нөөцийн өөрчлөлт нь голын
   бүрийн �?дийн за�?гийн үн�? ц�?нийг тооцоогүй          ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ны х�?мж�?�? болон
   болно. М�?д�?гд�?хүйц орхигдуул�?ан а�?уудал            гидрологид �?мар нөлөө үзүүлж болох талаар
   нь тухайн бү�? нутгийн биологийн олон �?нз           д�?лг�?р�?нгүй дүр�?�?л�?�?н.
   байдал болон �?ко�?и�?темийн у�?тай холбоогүй       •	 Зургаадугаар бүл�?гт Туул голын �?хийн
   бу�?ад үйлчилг�?�? з�?р�?г юм. Эко�?и�?темийн             �?ко�?и�?темд менежментийн өөр өөр шийдлүүд
   у�?ны үйлчилг�?�?ний хувьд зөвхөн у�?ны ур�?ац,         авч х�?р�?гжүүл�?�?н тохиолдолд түүний д�?�?д ба
   хангамжийн х�?�?�?гт анхаар�?ан ба у�?ны чанар,         доод х�?�?�?гт үйл ажиллагаа �?вуулагч бүлгүүдийн
   үерийн хүчийг �?ааруулах з�?р�?г �?ко�?и�?темийн         хувьд �?дийн за�?гийн �?мар өөрчлөлт гарч болох
   бу�?ад       үйлчилг�?�?нүүдийг      тооцоонд         талаар тодорхой өгүүл�?�?н.
   оруулаагүй.                                     •	 Тайлангийн долдугаар бүл�?гт Туул голын
                                                      �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалах зорилгоор
Тайлангийн бүт�?ц                                      Улаанбаатар хотын у�?ны д�?д бүтцийн хувьд
                                                      хөрөнгө оруулалт хийхийн зайлшгүй ач
•	 Тайлангийн оршил х�?�?�?гт �?удалгааны
                                                      холбогдол, х�?р�?гц�?�? шаардлагын талаар
   ажлыг �?мар учраа�?, �?агаад хийх бол�?он,
                                                      тодорхой дурьд�?ан.
   мөн �?удалгаанаа�? �?мар үр дүн гар�?ан талаар
   ту�?га�?ан. Мөн уг бүл�?гт �?удалгааны ажлын        •	 Уг тайлангийн хав�?ралтад Туул голын �?хийн
   хүр�?�?нд хариулахаар зорь�?он а�?уултууд болон        �?ко�?и�?темийн �?дийн за�?гийн ач холбогдлыг
   �?удалгааны гол зорилгын талаар н�?гтг�?н,            үн�?л�?х�?д ашигла�?ан �?ко-у�?зүйн загварчлал
   дүгн�?н бич�?�?н болно.                               болон �?дийн за�?гийн аргууд, загварчлал
                                                      зохиоход ашигла�?ан таамаглалуудын талаар
•	 Тайлангийн н�?гдүг�?�?р бүл�?гт Улаанбаатар
                                                      оруулж өг�?өн.
   хотод үү�?ч буй у�?ны а�?уудал, голын доод
                                                   •	 �?шигла�?ан х�?вл�?л, тайлбаруудыг тайлангийн
   х�?�?гийн у�?ыг х�?вийн х�?мж�?�?нд байлгахын
                                                      төг�?гөлд оруул�?ан.
   тулд түүний �?х�?н х�?�?гийн �?ко�?и�?темийг
   хамгаалахын ач холбогдол, мөн Туул голын
   �?хийн газар ба байгалийн нөөцийг тогтвортой
   ашиглахын тулд �?дийн за�?аг, �?анхүүгийн арга



  xxiv
                              1. Îðøèë: Àíõààðâàë çîõèõ àñóóäëóóä


Хүр�?�?г�?�? т�?лж буй Улаанбаатар хот                 х�?мж�?�?г �?анаачил�?ан. Эн�? чигл�?л�?�?р хандивлагч
                                                  орнуудын болон ул�?ын тодорхой х�?мж�?�?ний
    Улаанбаатар хот нь Монгол Ул�?ын хамгийн
                                                  тө�?вийг үүнд зарцуулж байна. Улаанбаатар хотын
том хот бөгөөд ул�?ын нийт бүт�?�?гд�?хүүний 70
                                                  у�?ан хангамжийг н�?м�?гдүүл�?х, у�?ны х�?р�?гц�?�?
орчим хувийг �?нд үйлдв�?рл�?д�?г1 ба нийг�?м, �?оёл,
                                                  шаардлагыг зохицуулах зорилгоор төрөл бүрийн
үйлдв�?рл�?лийн гол төв юм. Монгол Ул�?ын нийт
                                                  хөтөлбөрүүдийг х�?р�?гжүүлж байна. Эдг�?�?р
хүн амын 40 орчим хувь нь Улаанбаатар2 хотод
                                                  төлөвлө�?өн ажлуудын их�?нх х�?�?�?г нь шин�?�?р
амьдардаг бөгөөд �?н�? хот 1940-д оны үед 30,000,
                                                  цооног, худгуудыг өрөмдөх, гүний у�?ыг татан
1998 онд 650,000 ту�? ту�? оршин �?уугчидтай
                                                  гаргах хүчин чадлыг �?айжруулах, өргөтгөх, у�?
бай�?ан бол өдгөө �?а�? илүү хүн ам �?нд амьдарч
                                                  хуримтлуулах томоохон х�?мж�?�?ний �?ав байгуулах
байна. 1990-2003 оны хооронд Улаанбаатар
                                                  г�?х м�?т голчлон инженер, техникийн шийдлүүд
хотын хүн амын ө�?өлт 5 хувьтай бай�?ан нь
                                                  байгаа х�?дий ч у�?ны �?х үү�?в�?р�?�? зүй зохи�?той
ул�?ын дунджаа�? даруй 3 дахин их үзүүл�?лт
                                                  ашиглах талаар �?риа гарч �?х�?лж байна.
юм. Улаанбаатар хотын ма�?тер төлөвлөгөөнөө�?
харахад 2020 он г�?х�?д хотын хүн амыг 1.62 �?а�?д        Туул голын хөндийн      алювийн �?�?в�?г�?р
хүрн�? х�?м�?�?н таамаглаж байна.                     хурд�?анд агуулагдаж буй газрын доорхи
                                                  у�?ны х�?мж�?�?н�?�?�? Улаанбаатар хотын у�?ан
                                                  хангамж бүр�?н хамаарч байна. 2020 оныг
У�?ны аюулгүй байдал нь Улаанбаатар хотын          хүртл�?х Улаанбаатар хотыг хөгжүүл�?х ма�?тер
�?дийн за�?гийн ир�?�?дүй болох нь                    төлөвлөгөөнд хотын хөгжлийн н�?г х�?�?�?г
    Улаанбаатар хотын оршин �?уугчдын у�?ан         нь түүний �?ав газрын �?хийг хамгаалах г�?ж
хангамж ц�?в�?р, тогтмол байх нь т�?дний �?рүүл       дурьд�?ан бол мөн 2002-2006 оны У�?ны үнд�?�?ний
м�?нд, �?айн �?айхан амьдралд зайлшгүй чухал         хөтөлбөрт Туул голын �?ав газарт у�?ны нөөцийн
бөгөөд хотын хөгжил, ц�?ц�?гл�?лт�?д ч мөн давхар     н�?гд�?�?н менежмент бодлогыг х�?р�?гжүүл�?х тухай
нөлөөт�?й. Улаанбаатар хот ир�?�?дүйд улам           ту�?га�?ан байна.
бүр хүр�?�?г�?�? т�?л�?хийн з�?р�?гц�?�? ц�?в�?р у�?ны
х�?р�?гц�?�?, шаардлага н�?м�?гд�?ж, үүний улмаа�?        Эко�?и�?темийг у�?ны д�?д бүтцийн бүр�?лд�?хүүн
у�?ан хангамжийн дутагдал бий болж �?хл�?н�?.         х�?�?�?г г�?ж үз�?н хамгаалахад хөрөнгө оруулалт
Одоогийн у�?ны шугам �?үлж�?�? нь 50 гаруй жил        хийх
х�?р�?гл�?гд�?ж байгаа төдийгүй гүний худгууд
нь хуучран �?л�?гд�?�?н х�?дий ч өнөөг хүрт�?л              За�?гийн газрын д�?мжиж байгаа у�?ны
ашиглагд�?аар л байна. Сүүлийн үед хийгд�?�?н        нөөцийн н�?гд�?�?н менежмент хийх арга зам
�?удалгаа, тооцооны үр дүнгүүд Улаанбаатар хот     нь Улаанбаатар хотын газрын доорхи у�?ыг
2020 он буюу түүн�?�?�? өмнө у�?ны хом�?долд орно      �?оруулан хадгалж, ц�?в�?рл�?ж, түг�?�?ж байдаг д�?д
г�?дгийг харуулж байна.                            бүтц�?д хөрөнгө оруулахаа�? гадна хотын у�?ан
                                                  хангамжийн �?х үү�?в�?рийг зохи�?той ашиглахад
    Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжийг
                                                  шаардагдах     хөрөнгийг     хүрт�?�?мжт�?йг�?�?р
ир�?�?дүйд баталгаатай байлгах зорилгоор
                                                  хувиарлах шаардлагатайг зааж�?�?. Голын
Монгол Ул�?ын за�?гийн газраа�? х�?д х�?д�?н арга
                                                  ур�?галын доод х�?�?�?гт найдвартай, ц�?в�?р у�?ны



                                                                                            1
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



тогтмол үйлчилг�?�?г байлгахын тулд Туул голын      үүдн�?�?�? голын �?х�?н х�?�?гийн �?ав газрыг хамгаалж
�?хийн �?ко�?и�?темийн (тухайлбал, ой, тал х�?�?р,      байгалийн т�?нцв�?рийг хадгалах нь �?дийн за�?гийн
уулын) гүйц�?тг�?ж байгаа чухал үүргийг ойлгож,     гол үнд�?�?л�?л болох юм. Эн�? үүдн�?�?�?, Туул
үн�?л�?�?н�?�?р д�?�?рх н�?гд�?�?н менежментийн арга        голын �?ав газрын бүхий л нөөц ба�?лагийг агуулж
замыг болов�?руул�?ан аж�?�?.                         байдаг Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар болон
    У�?ны д�?д бүтцийн байгалийн бүрдлүүд�?д         Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрыг
хөрөнгө оруулах нь д�?д бүтц�?д зарцуулж буй        хамгаалахад тө�?вийн хөрөнгийг зарцуулах
зардлуудыг үл�?мж х�?мж�?�?г�?�?р х�?мн�?н�? г�?дгийг       нь зүй ё�?ны х�?р�?г юм. Х�?дийг�?�?р Туул голын
д�?лхийн олон орны туршлага харуулж байна.         �?ко�?и�?темийг хамгаал�?анаар Улаанбаатар хотын
Жиш�?�? нь, �?�?У-н Оригон мужын Портланд,            у�?ны холбоотой бүх а�?уудлыг шийд�?ж чадахгүй
М�?йне дахь Портланд, Вашингтон мужын Сиатл        х�?дий ч ир�?�?дүйд үр дүнг�?�? өгөх хөрөнгө оруулалт
з�?р�?г хотуудад голын �?ав газрыг хамгаалахад       болж чадна.
зарцуул�?ан 1 америк доллар бүр нь у�?ыг шүүх,          Туул голын �?хийг хамгаалахтай холбоотой
ц�?в�?ршүүл�?х байгууламж барихад шаардагдах         учирч буй зардал зөвхөн За�?гийн газарт оногдож
бай�?ан 7.50- оо�? 200 хүрт�?л америк долларыг       байгаа биш юм. Ту�?гай хамгаалалттай газруудад
х�?мн�?ж байна. Мөн Кат�?килийн нурууны �?х�?н         байгаль орчны хууль дүрмүүдийг �?ахин
х�?�?гийн ойг хамгаал�?наар �?ью Йорк хотынхон        мөрдүүл�?х болон хамгаалалтанд зарцуулагдах
ундны у�?ныхаа чанарыг �?айжруулахын тулд           шууд зардлаа�? гадна зко�?и�?темийг хамгаал�?наар
зарцуулахад хүрг�?х 4-6 т�?рбум америк долларыг     алдагдах боломжийн зардал мөн гарна.
х�?мн�?ж чадна г�?д�?гт�?�? итг�?ж байгаа аж.                Голын ур�?галын доод х�?�?�?гт у�?ны чанар
    Улаанбаатар хотын у�?ны �?албарын н�?г х�?�?�?г     хүрт�?�?мжийг �?айн байлгах үүдн�?�?�? голын �?х�?н
болох байгалийн �?ко�?и�?темд хөрөнгө оруулахад      х�?�?�?гт газрын болон бу�?ад нөөц ба�?лагийн
гарах �?дийн за�?гийн үр өгөөжийн талаар м�?д�?�?л�?л   ашиглалтыг зог�?оож, �?�?в�?л х�?згаарла�?наар бизне�?
байхгүй бөгөөд �?н�? нь уг �?удалгааг хийх�?д ба�?     �?рхл�?гчд�?д учрах ашиг орлогын алдагдалаа�? �?н�?
н�?г�?н чухал түлх�?ц өг�?өн хүчин зүйл юм. Эн�?хүү    алдагд�?ан боломжын зардал бүрд�?х юм.
�?удалгааг хий�?н�?�?р голын ур�?галын доод х�?�?�?гт        Уг тайланд дүр�?�?л�?�?нчл�?н, Голын �?хийн
Туул голын �?х х�?�?гийн �?ко�?и�?темийн үзүүлж         хамгаалалтыг �?айжруул�?анаар тухайн нутагт
буй ач холбогдол, үн�? ц�?нийг тогтоох юм. Мөн      үйл ажиллагаа �?вуулж буй жуулчны бааз, мал
уг �?удалгааны ажил нь Улаанбаатар хотын у�?ан      аж ахуй,�?рхл�?гчид, ахуйн х�?р�?гл�?�?ний болон
хангамжид тулгарч буй б�?рхш�?�?лийг шийд�?х          түлшний мод б�?лтг�?гчид, ойн дагалт ба�?лагийг
зардал багатай, зөв шийдлийг олоход хувь н�?мр�?�?   түүн ашиглагч нарт �?н�?хүү зардал ноогдох
оруулах давхар зорилгыг өөртөө багтаа�?ан. Эн�?     болно.
бүхний з�?р�?гц�?�? ул�? орны �?дийн за�?агт хүр�?�?л�?н
                                                      Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалахын
буй орчны гүйц�?тг�?ж буй үүр�?г, оруулж буй хувь
                                                  чухлыг олон нийт хүл�?�?н зөвшөөрч байгаа х�?дий
н�?мрийн талаар �?удалж, м�?д�?х г�?�?�?н Монгол
                                                  ч �?н�? х�?�?гийн газар, нөөцийг ашиглагчдын хувьд
Ул�?ын За�?гийн газар болон Д�?лхийн Банкны
                                                  �?н�? нь ашиггүй учраа�? зөрчилт�?й нөхцөл үү�?�?н
�?онирхол нь уг �?удалгааг хийх ба�? н�?г үнд�?�?
                                                  гарах юм.
бол�?он байна.
                                                      Х�?дийг�?�?р аж ахуйн �?вуулж ир�?�?н үйл
                                                  ажиллагаа нь �?ко�?и�?темыг доройтуулж буй
Эко�?и�?темийн хамгаалалтад шаардагдах              х�?дий ч цаашид ашиглалтыг үрг�?лжлүүлб�?л
зардал                                            Туулын �?х�?н х�?�?гийн нөөцийг ашиглагчид ойрын
    Туул голын �?хийг хамгаалах нь �?дийн за�?гийн   хугацаанд ашиг орлого ол�?оор байх болно.
ц�?в�?р ашгийг авчирч буйг уг �?удалгаа харуулж          Улаанбаатар хотын у�? х�?р�?гл�?гчдийн
байгаа ба у�?ны х�?р�?гл�?�?н�?�?�? олж буй ашиг нь       ту�?ын тулд ашиглалтыг бага�?га�?наар Туулын
у�?ны �?хийг хамгаалах зардлаа�? их гарч байна.      �?хийн оршин �?уугчид, бизне�? �?рхл�?гчдийн
    Эдийн за�?гийн өнцгөө�? авч үзв�?л, голын        амьжиргаагаа залгуулах, ашиг орлого олох �?х
ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ны чанарыг �?айн           үү�?в�?р шууд бага�?на.
х�?в�?�?р байлгах нийгмийн ашиг �?онирхолын


  2
                                                           Îðøèë: Àíõààðâàë çîõèõ àñóóäëóóä



    Хууль дүрмийг �?ахиулах, х�?р�?гжилтийг              Судалгааны үр дүнд Эко�?и�?темийг хамгаалах
хангуулах, торгууль шийтг�?л ноогдуулах ажил       тө�?вийн хөрөнгө оруулалт, �?анхүүжилтийн
нь Туулын �?ав газрын �?х�?н х�?�?�?гт �?вуулж буй       �?х үү�?в�?рийг За�?гийн газар �?аж бүрдүүл�?х?
хамгаалалтын �?тратегийн цөм арга х�?мж�?�?           мөн Туулын �?хийн нөөц ашиглагчдыг �?кологийн
бөгөөд хууль бу�? үйлд�?л, байгалийн ба�?лагийг      хувьд тогтвортой ашиглалтын х�?лб�?рт �?аж
цөлмөн ашиглах �?вдалтай хийх т�?мц�?л м�?д�?�?ж        шилжүүл�?х? г�?�?�?н чухал а�?уултууд урган гарч
цаашид үрг�?лжл�?х боловч хуулийг �?ахиулах �?н�?      ирж байна.
м�?т ажил х�?цүү бөгөөд зардал их шаарддаг нь           �?�?г�?нт Туул голын �?х х�?�?гийн �?ко�?и�?темийг
амьдрал д�?�?р нотлогд�?он бил�?�?.                    хамгаалахад хөрөнгө оруулалт хийх нь �?дийн
    Ийм ч учраа�? голын �?ав газрын �?ко�?и�?темийн    за�?гийн хувьд ач холбогдолтой г�?д�?г нь
доройтол тодорхой х�?налтгүйг�?�?�? улам газар        ойлгомжтой байгаа өнөөгийн нөхцөлд байгалийн
ав�?аар байгаа юм. Мөн Туулын �?х�?н х�?�?�?гт          �?н�?хүү бүт�?�?мж ихт�?й, үн�?т хөрөнгийг цаашид
амьдарч байгаа зарим оршин �?уугчид амьжиргаа      ц�?в�?р у�?аар хотын у�? х�?р�?гл�?гчдийг байнга
залгуулах бу�?ад �?х �?урвалж дутмаг учир одоогийн   хангаж байх нөхцлийг бүрдүүл�?хийн тулд
амь зуух арга х�?р�?г�?л�?�? өөрчлөх боломжгүй         за�?гийн газарт �?ко�?и�?темийг хамгаал�?анаар гарч
байдалтай байна.                                  буй үр ашиг, хамгаалалтын зардлын хоорондын
    Туул голын �?х нь голын ур�?галын доод          т�?нцв�?рийг зөв байлгах а�?уудал тулгарч байна.
х�?�?гийн хувьд �?дийн за�?гийн чухал ач
холбогдолтой г�?дгийг үзүүл�?�?н�?�?р бүх а�?уудал
шийд�?гд�?ж байгаа х�?р�?г биш бил�?�?.




                                                                                            3
4
       2. Ñóäàëãààíû òàëáàé: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí
                                              òóõàé


Туул гол
    Туул голын �?ав газар нь х�?дийг�?�?р Монгол     ба у�? хурах талбай нь 49,840 хавтай дөрвөлжин
орны нийт нутаг д�?в�?г�?рийн ердөө гуравхан        км юм. Туул гол нь Улаанбаатар хотын баруун
хувийг �?зл�?д�?г (1-р зураг) боловч нийт хүн       урд талаар ур�?даг (2-р зураг) бөгөөд чигл�?л�?�? х�?д
амын талаа�? илүү хувь нь �?нд оршин �?уудаг. Ту�?   х�?д өөрчлөн ур�?аж Орхон голд цутгах ба Орхон
ул�?ын зүүн хойно байрлах Х�?нтийн нуруунаа�?       С�?л�?нг�? мөрөнд, цаашлаад ОХУ-н Байгаль нуурт
�?х аван ур�?ах Туул гол нь нийтд�?�? 704 км урт     цутгадаг байна.




  Ãàçðûí çóðàã 1. Òóóë ãîëûí áàéðøèë




                                                                            �?èéñëýë
                                                                            Àéìãèéí òºâ
                                                                            Ãîë ìºðºí
                                                                            �?óóð
                                                                            Òóóë ãîëûí ñàâ
                                                                            Àéìãèéí õèë




                                                                                              5
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



 Ãàçðûí çóðàã 2. Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçàð




                              ªндөр уулын нугûн б�?лч�?�?р ба уул хоорондын хотгор, хөндий
                              ªндөр уулын тундр
                              Óул хоорондын ба уулын хөндийн нам дор газрын б�?лч�?�?р
                              Õөр�? бүхий нам дор газрын б�?лч�?�?р
                              �?уурын хөндий д�?х нуга
                              Òачир ургамал бүхий талархаг нуга
                              Óулын ой
                              Óулын нугархаг х�?�?р
                              �?�?лч�?�?ргүй талбай
                              Ãолын хөндийн нуга
                              Ñийр�?г ургамалжилт бүхий �?л�?
                              Ò�?гш тал газрын хуурай х�?�?р, х�?�?р
                              Ñийр�?г ургамалжилт бүхий чулуурхаг б�?лч�?�?р


Даваа,Ба�?андорж 2005.



Туул голын �?авыг нь 9 д�?д �?ав газарт хувааж болох
                                                         Газрын зураг 3: Туул голын д�?д �?ав газрууд
ба �?дг�?�?р нь:Туул-Бо�?го, Т�?р�?лж, Хөлийн гол,
Улиа�?тай, С�?лб�?, Түрг�?н, Доод Туул болон Харуух
болно. Уг тайланд Туул голын 2 д�?д �?ав газар болох         Òýðýëæèéí
Туул-Бо�?го ба Т�?р�?лжийн талаар авч үзл�?�? (Газрын           äýä àé ñàâ
зураг 3). Т�?р�?лж нь Туул голын хамгийн том цутгал
бөгөөд у�?жих талбай нь 1,380 хавтгай дөрвөлжин
км ба Бага Х�?нтийн уул�?ын урд б�?л�?�?�? �?х авч байна.
Туул голын �?хний х�?�?�?гт ойролцоогоор 40 орчим
гол, булаг шанд, цөөрөм, нуур бий.                                                        Òóóë �?îñãûí
                                                                                          äýä àé ñàâ
Судалгааны талбай
Уг �?удалгааны ажил нь Туул голын �?х ба доод (у�?ны
х�?р�?гл�?гчид) х�?�?гийг аль алиныг нь авч үз�?�?н. Туул



  6
                                               Ñóäàëãààíû òàëáàé: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí òóõàé



 Газрын зураг 4: Туул голын �?ав газрын д�?�?д х�?�?гийн гидрологи




                                                                    Òàíèõ òýìäýã

                                                                  Õîðîîíû òºâ
                                                                  Òºëºâëºæ áóé äàëàí
                                                                  �?îõèð óñ öýâýðëýõ
                                                                  Óñàí ñàí
                                                                  Óñíû ìîíèòîðèíãèéí öýã
                                                                  Õóäàã
                                                                  Ñóìûí õèë
                                                                  Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                                  Çàì
                                                                  Ãîë
                                                                  �?óóð
                                                                  Îé
                                                                  Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë




голын �?ав газрын �?х х�?�?гийн талбайн х�?мж�?�?г ном,     бу�?ад (2005) 5512 хавтгай дөрвөлжин км талбайтай
зохиол ту�? бүр д�?�?р өөр өөрөөр авч үз�?�?н бай�?ан ба   х�?м�?�?н тооц�?он ба харин Даваа, Ба�?андорж (2005)3,
жиш�?�? нь Ç.Саранту�?а ба бу�?ад (2003)1 7312 хавтгай   Даваа, Эрд�?н�?ту�?а нар (2005)4 6300 хавтгай
дөрвөлжин км талбайтай г�?ж үз�?�?н бол Сугиура ба      дөрвөлжин км талбайтай г�?ж ту�? ту�? тооцж�?�?. Иймд



                                                                                                  7
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



�?н�?хүү �?удалгааны ажил нь Туул голын �?ав газрын             нийтд�?�? 1290 хавтгай дөрвөлжин км талбай болно.
д�?�?д х�?�?�?г ба доод х�?�?гийн талбайг 6300 хавтгай             Голын доод х�?�?гийн талбайд за�?аг захиргааны хувьд
дөрвөлжин км г�?ж тооцоонд авч ашигла�?ан. (Газрын            Улаанбаатар хотод харь�?алагдах айл өрхүүд,үйлдв�?р,
зураг 5-г харна уу)                                         аж ахуйн газрууд, мөн Гачуурт хорооны зарим х�?�?�?г
                                                            (шин�?�?р баригд�?ан 225 хавтгай дөрвөлжин км
      Сав газрын �?х                                         талбай1) багтана.
Туул голын �?хний х�?�?�?г нийтд�?�? 5010 хавтгай
дөрвөлжин км талбайтай ба үүнд:                             Сав газрын �?х
•	 Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар;
•	 Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын их�?нх х�?�?�?г;                Туул голын �?ав газрын өндөржилт нь далайн
•	 Эрд�?н�? �?умын баруун ба төв х�?�?�?г ту�? ту�?                 түвшн�?�?�? д�?�?ш 1200-2700 метрт х�?лб�?лзд�?г.
   багтана.                                                 Иймд уг талбайд �?кологийн хувьд олон �?нз орчин
      Голын доод х�?�?�?г                                      бүрд�?�?н1 ба үүнд өндөр уулын тундр, өндөр
                                                            уулын нугархаг б�?лч�?�?р, тайгын ой, уулын х�?�?р,
Уг �?удалгааны ажлын �?вцад голын доод х�?�?гийн                ойн х�?�?р, х�?�?р, алаг цоог тарх�?ан гол, нуур, булаг
хүр�?�?г Гачууртаа�? Улаанбаатар хотын баруун х�?�?�?г            шанд, уул дов, чулуурхаг талбайнууд2 хамрагдана
хүртл�?х Туул голын дагуух зурва�?аар ав�?ан ба �?н�? нь         (Зураг 6). Монгол орны ойн нөөцийн 30%-�? их




 Газрын зураг 5: Судалгааны талбай
       Ñàâ ãàçðûí ýõ
       Ñàâ ãàçðûí äîîä õýñýã            Ñóäàëãààíû òàëáàé

           Òàéëáàð
           Ñóìûí õèë
           Ñóìûí òºâ
           Ãîë
           �?ëñ
           �?óóð
           Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
      ªíäðèéí øàòëàë




  8
                                               Ñóäàëãààíû òàëáàé: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí òóõàé



х�?�?�?г нь Х�?нтийн нуруунд байх1 ба зонхилогч          шавьж бүртг�?гд�?�?н байна.Уг талбайд байх ховор
зүйлүүд нь Хар мод (Larix sibirica),Сибирь           болон у�?тах аюулд ор�?он хөхтөний зүйлд хүд�?р
хуш (Pinus sibirica) бөгөөд хаг өв�?, хөвд ихт�?й      (Moschus moschiferus), хандгай (Alces alces),
бү�? юм1. Эн�? х�?�?гийн нам дор газруудаар тайган       халиун буга (Cervus elaphus), хүр�?н баавгай (Ur-
ой тал хөндийт�?й нийл�?х ба шилмүү�?т болон            sus arctos), нохой з�?�?х (Gulo gulo) , шилүү�? (Lynx
навчит ой нь өв�? ургамалтай холилдон ургадаг.        lynx), мануул мий (Felis manul) , голын халиу
Сав газрын �?х Туул,Т�?р�?лж з�?р�?г голуудын             (Lutra lutra) болон шив�?р тул (Hucho taimen)
�?үлж�?�?нд хамаарах ба �?дг�?�?р нь у�?ны �?х үү�?в�?р        багтана.
болж байдаг юм. Харин Онон, Х�?рл�?н голууд
дорно зүг рүү ур�?аж �?мар мөрнөөр дамжин                  Улаан хүр�?�? нь Хан Х�?нтийн дархан цаазат
�?омхон далайд гардаг байна.                          газрын хилийг илтг�?ж байгаа бол ц�?нх�?р хүр�?�? нь
                                                     Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын
    Туул голын �?ав газрын д�?�?д х�?�?гийн их�?нх         хүр�?�?г илтг�?н�?.
талбай нь 1990-д оны �?х�?�?�? ул�?ын ту�?гай
хамгаалалтад ор�?он байна. Туул голын �?ав газрын          7 дугаар зурагт үзүүл�?�?нчл�?н ту�?гай
д�?�?д х�?�?гийн на�?ад хувийг ту�?гай хамгаалалттай       хамгаалалттай газар нутгийн талбайг менежмент
газар �?зл�?д�?г ба Хан Х�?нтийн дархан цаазат           ба ашиглалтын зорилгоор бү�?чил�?�?н ба Горхи-
газар нь уг �?ав газрын хойд х�?�?�?гт орших             Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын орчны
бөгөөд нийт 1.2 �?а�? га талбайг �?зл�?д�?г. Харин        бү�?�?д а�?лал жуулчлалыг хөгжүүл�?х�?�?р бол�?он.
Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар           Эдг�?�?р бү�? нутгуудад одоо ре�?торан, б�?л�?г
нь Туул ба Т�?р�?лж голын өмнө х�?�?г�?�?р 293,000         дур�?галын д�?лгүүр, морь ба т�?м�?�? унуулдаг
га талбайг �?зл�?н оршдог.1 1994 онд батлагд�?ан        газрууд, жуулчны г�?р кемпүүд шигүү �?уурьш�?ан
Ту�?гай хамгаалалттай газрын тухай Монгол             байна. Ту�?гай хамгаалалттай газар нутгуудын
ул�?ын хуулийн дагуу Хан Х�?нтийн дархан               талбайг ерөнхийд нь х�?згаарлагдмал х�?р�?гл�?�?ний
цаазат газарт барилга барих болон олборлох           бү�?, хамгаалалтын бү�? болон цөм х�?�?�?г х�?м�?�?н
үйл ажиллагаа �?вуулах нь хориотой бол Горхи-         хуваадаг байна. Хан Х�?нтийн дархан цаазат
Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын зарим          газрын их�?нх х�?�?�?г нь хүний нөлөөнд төдийлөн
х�?�?�?гт а�?лал жуулчлалын үйл ажиллагаа �?вуулах        өртөөгүй бөгөөд хамгаалттай ба х�?згаарлагдмал
болон уламжлалт газар,нөөцийг х�?згаарлагдмал         х�?р�?гл�?�?ний газар х�?м�?�?н хуваагддаг. Иймд �?н�?хүү
байдлаар ашиглахыг зөвшөөрдөг байна.                 бү�? нутагт морь унуулах,авиралт хийлг�?х, а�?лал
                                                     хийх үйлчилг�?�? �?вуулдаг цөөн тооны жуулчны
    Эдг�?�?р ту�?гай хамгаалалттай бү�? нутгуудад        баазууд байрладаг.
тайгын болон х�?�?рийн 1150 гаруй зүйл ургамал,
50 гаруй зүйлийн хөхтөн амьтан, 253 зүйлийн              Х�?нтийн уул�? нь Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
шувуу, 34 зүйл зага�? бүртг�?гд�?�?н байна. Туул         цогцолборт газрын зүүн талд байгалийн хаалт
голын �?ав газрын д�?�?д х�?�?�?гт д�?лхийн х�?мж�?�?нд        болж өгдөг төдийгүй �?нд�?�?�? Т�?р�?лж голоо�? д�?�?ш
ховорд�?он шувууны зүйл болох Идл�?г шонхор            Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын баруун урд
(Falco cherrug), �?ачин шонхор (F. Naumanni),         х�?�?�?гт очих боломжийг х�?згаарладаг.
Шар �?л�?гт хөмрөг (Emberiza aureola) тарх�?ан
байна.Мөн Монгол орны хувьд ховордож буй                 Байгалийн ийм тогтоц, газарзүйн нөхцөлөө�?
зүйл болох нохой та�? ч (Aegypius monachus) уг        үүд�?н Туул голын �?ав газрын �?х�?н д�?х хүний
ту�?гай хамгаалалттай бү�?�?д байдаг. Уг талбайд        нөлөө харьцангуй бага байдаг (Зураг 8). Сав
тайгын биомд голчлон тохиолддог зүйлүүд их           газрын �?х�?н х�?�?гийн талбайг хүний нөлөөлөлд
байдаг ба �?дг�?�?рт �?ургийн �?ойр (Tetrao parvi-        өрт�?өн байдал ба менежмент�?�?р нь 4 өргөн бү�?�?д
rostris), Хув б�?гбаатар (Strix uralensis), Хар�?уун   хуваах боломжтой (Зураг 9) ба �?н�? талаар 6-р
ууль (Surnia ulula), Бу�?лаг бүг�?�?х�?й (Glaucidium     бүл�?гт д�?лг�?р�?нгүй дурьд�?ан болно.
passerinum) мөн (Luscinia sibilans) орно. Эн�?хүү
талбайд 50 зүйл хөхтөн, 5 зүйл х�?вл�?�?р �?вагч, 4
зүйл хоёр нутагтан, 30 зүйл зага�?, 200 гаруй зүйл



                                                                                                   9
Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




Газрын зураг 6: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí äýýä õýñãèéí óðãàìàëæèëò




                                                                                                            Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð


                                                                                                                                               Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë
                                                             Òàéëáàð

                                                                                   Ñóìûí õèë
                                                                       Ñóìûí òºâ




                                                                                                     �?óóð


                                                                                                                                         Çàì
                                                                                               Ãîë




10
                                               Ñóäàëãààíû òàëáàé: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí òóõàé



 Газрын зураг 7: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар болон Хан Х�?нтийн
 дархан цаазат газрын менежмент ба бү�?үүд




Улаан хүр�?�? нь Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын хилийг илтг�?ж байгаа бол ц�?нх�?р хүр�?�? нь Горхи-Т�?р�?лжийн
байгалийн цогцолборт газрын хүр�?�?г илтг�?н�?.




   Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар:                       Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
Т�?р�?лж голын д�?�?д �?ав газрын хойд хил                 газар : Т�?р�?лж голоо�? Туул гол хүрт�?л
                                                          3-р бү�?: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
    1-р бү�?: Эн�? бү�?�?д �?ав газрын д�?�?д х�?�?гийн
                                                      цогцолборт газрын их�?нх х�?�?�?гт хүрч очих
хойд,баруун хойд х�?�?�?г хамаарах ба Хан Х�?нтийн
                                                      боломжтой ба байгалийн ба�?лгийн ашиглалт
дархан цаазат газрын их�?нх х�?�?�?г �?нд оршдог. Уг
                                                      их�?�?ч, орчны доройтолд хүрг�?ж буй шинж
бү�? нь �?гц, цавчим налуутай, уулархаг тул ийш
                                                      т�?мд�?г ажиглагдах бол�?он. Уг бү�?ийн зүүн
�?вах зам байхгүйн д�?�?р хүний нөлөөлөлд маш
                                                      х�?�?г�?�?р малчдын �?уурьшил маш шигүү ба төв ба
бага өрт�?өн.
                                                      баруун х�?�?г�?�?р нь жуулчны баазууд байрладаг.
    2-р бү�?: Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын         Мөн Т�?р�?лж, Бо�?гын худалдааны жижиг төвүүд
өмнө, зүүн өмнө х�?�?гийн их�?нх талбай �?нд              ч �?нд байрладаг.
хамаарах ба мөн Т�?р�?лжийн гол руу урууд�?ан
Эрд�?н�? �?умын баруун х�?�?гийн зурва�? газар                  Эрд�?н�? �?ум болон �?алайх дүүргийн баруун
хамаарна. Ерөнхийдөө зарчмын хувьд уг талбай          урд х�?�?�?г: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
руу Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт              цогцолборт газрын орчны бү�?
газраар дамжин очих боломжтой ба хүний                    4-р бү�?: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
нөлөөлөлд бага з�?р�?г өрт�?өн шинж т�?мд�?г �?нд           цогцолборт газрын баруун, зүүн, урд х�?�?гийн
ажиглагддаг. Харин �?үүлийн үед Туул ба Т�?р�?лж         хилийг хүр�?�?л�?�?н уг зурва�? газарт алаг цоог
голын хойд х�?�?г�?�?р хүр�?�?г�?�? т�?лж буй хүний            тар�?ан �?уурингууд ба б�?лч�?�?рийн талбай байхын
нөлөө �?нд үз�?гд�?ж б�?лч�?�?р ба байгалийн ба�?лаг         з�?р�?гц�?�? зүүн урд зүгт нь нил�?�?д зайтай х�?д
ашиглах бол�?он.                                       х�?д�?н уурхай үйл ажиллагаа �?вуулдаг. Уг бү�?ийн



                                                                                                   11
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




 Газрын зураг 8: Туул голын �?ав газрын д�?�?д х�?�?гийн өндөршил ба байрзүй




байгалийн төрх огцом өөрчлөгдөж буйн з�?р�?гц�?�?    байгаа. Гацууртын урд х�?�?гийн газар нь �?л�?гд�?лд
маш их доройтолд орж байгаа. Эн�?хүү бү�?�?д        их ор�?ны д�?�?р уг талбай бүх�?лд�?�? б�?лч�?�?рийн
одоо байгаа байшин барилга, айл өрхүүд нь өдөр   доройтолд өрт�?өн.
ир�?х ту�?ам байгалийн цогцолборт газрын урд
х�?�?гийн орчны бү�? рүү улам бүр хүр�?�?г�?�? т�?лж



  12
                                             Ñóäàëãààíû òàëáàé: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí òóõàé



 Газрын зураг 9: Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х хүний нөлөөлөлд хамгийн их өрт�?өн газрууд




                                                                                        Òàéëáàð
                                                                                        Ñóìûí õèë
                                                                                        Ñóìûí òºâ
                                                                                        Ãîë
                                                                                        �?ëñ
                                                                                        �?óóð
                                                                                        Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                                                        Òóóë ãîëûí àé ñàâ
                                                                                  ªíäºðèéí øàòëàë




Сав газрын доод х�?�?�?г                              орон �?ууцанд амьдардаг ирг�?дийн у�?ны х�?р�?гл�?�?
                                                   ба хүрт�?�?мж нь а�?ар зөрөөт�?й байгаа (м�?д�?�?л�?л
    Туул гол нь Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
                                                   уг тайлангийн дунд х�?�?�?гт бий).
цогцолборт газраа�? доош баруун хойд зүгт,
чигл�?д�?г ба дараа нь Улаанбаатар хот руу баруун        Газарзүйн хувьд Улаанбаатар хотын г�?р
тийш 50 км ур�?даг. Улаанбаатар хотын у�?ан          хорооллын бү�? нь түүний нийт талбайн 70 орчим
хангамж нь Туул голын дагуух алювийн хурд�?ан       хувийг �?зл�?д�?г.1 Үнд�?�?ний �?тати�?тикийн газраа�?
дахь газрын доорхи у�?наа�? бүр�?н хамаардаг ба       гарга�?ан м�?д�?�?н�?�?�? үз�?х�?д 2000-2002 оны хооронд
голын ур�?галын доод х�?�?�?гт у�? х�?р�?гл�?гчийн         Улаанбаатар хотын г�?р хорооллын хүн ам 10%-р
гурван гол бүл�?г болох ахуйн зориулалтаар у�?       ө�?�?өн бол орон �?ууцанд оршин �?уугчдын х�?мж�?�?
х�?р�?гл�?гч, үйлдв�?р, үйлчилг�?�?ний х�?р�?гл�?гч,        бараг х�?в�?�?р�?�? буюу тогтвортой бай�?ан байна.
газар тариалангийн у�?ны х�?р�?гл�?гч нар байдаг.      Улаанбаатар хотын нийт хүн амын 60% нь г�?р
                                                   хороололд амьдардаг ба 40% нь орон �?ууцанд
                                                   амьдардаг байна.
   �?хуйн х�?р�?гл�?гчид                                   Улаанбаатар хотын хүн ам н�?м�?гд�?хийн
                                                   хир�?�?р хот хүр�?�?г�?�? т�?лж өмнө нь �?уурьшил
    Улаанбаатар хотын нийт хүн амыг одоогийн
                                                   төдийлөн төвлөрөөгүй бай�?ан хотын зах руу т�?лж,
байдлаар 1,031 �?а�? г�?ж үз�?ж байгаа бөгөөд 1940-д
                                                   хүмүү�? т�?нд �?уурьш�?аар байна. Ерөнхийдөө
оны үед 30000, 1998 онд 650000, 2003 онд 900000
                                                   Туул голоо�? Гачуурт хүртл�?х зайд болон �?алайх
бай�?ан хүн ам �?үүлийн жилүүд�?д тогтвортой,
                                                   дүүр�?г хүртл�?х зам дагуу хүн ам олноор төвлөрөх
та�?ралтгүй ө�?ч байна. Хотын хүн ам ерөнхийдөө
                                                   бол�?он.1 Сүүлийн үед �?рчимт�?й �?вагдаж буй
г�?р хороололд амьдардаг ба орон �?ууцанд оршин
                                                   газар олгох үйл ажиллагаа үүнд өөрийн хувь
�?уугчид г�?ж �?лгарах бөгөөд нийт хүн амын
                                                   н�?мрийг зохих х�?мж�?�?г�?�?р оруул�?ан ба �?дг�?�?р
н�?г хүр�?хгүй хувь нь амины байшин, �?ууцанд
                                                   газруудад айл өрхүүд шин�?�?р �?уурьшиж, хашаа
амьдардаг. Г�?р хорооллын оршин �?уугчид болон


                                                                                                          13
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




 Зураг 2: Хотын захын хувийн газруудыг тойруулж барь�?ан шин�? хашаанууд




байшингууд шин�?�?р баригдаж, илүү олон хүн ам    чухлаар тавигдахад �?дг�?�?р үйлдв�?р, аж ахуйн
амьдрах бол�?он.                                 газрууд зохих нөлөө үзүүл�?х нь �?рг�?лз�?�?гүйн
                                                д�?�?р одоогийн байдлаар Туул голын �?ав газар нь
                                                Монгол ул�?ын х�?мж�?�?нд хамгийн их бохирд�?он,
   Үйлдв�?р, аж ахуйн газрууд ба бизне�?          хамгийн их ачаалалтай �?ав газраар тодроод
                                                байна.2
    Улаанбаатар хот нь арилжаа, үйлдв�?рл�?лийн
том төв бөгөөд үнд�?�?ний нийт бүт�?�?гд�?хүүний
70 орчим хувийг �?нд бий болгодог.1 Эдг�?�?рийн       Малчид, фермерүүд
48% нь үйлдв�?рл�?лд, 52% нь барилгад, 41% нь
худалдаанд, 75% нь зочид буудал, ре�?тораны          Улаанбаатар хотын орчмын хага�? �?уурьшмал
үйл ажиллагаанд, 56% нь т�?�?в�?р, харилцаа        бү�? нутаг нь газар тариалан ба мал аж ахуй
холбооны үйлчилг�?�?нд ту�? ту�? ноогддог байна2.   �?рхл�?лтийн улмаа�? �?рчимт�?йг�?�?р өөрчлөгдөж
�?лбан ё�?ны дүн м�?д�?�?лл�?�?�? үз�?х�?д Улаанбаатар    байгаа бөгөөд �?нд байрладаг фермүүд нь өөр�?дийн
хотод бүртг�?лт�?й 20327 үйлдв�?р, аж ахуйн        б�?лтг�?�?�?н мах, �?үү, ногоо з�?ргийг Улаанбаатар
газрууд байдаг бөгөөд үүнд н�?хм�?л �?дл�?лийн      хотынхны х�?р�?гц�?�?нд зориулан нийлүүлд�?г юм.
үйлдв�?рүүд, �?авхи болон гутлын үйлдв�?рүүд,      �?лбан ё�?ны �?тати�?тикаа�? харахад Улаанбаатар
�?аван, цаа�?, төмөр, цемент, шил�?н �?ав �?уулга,   хотын �?рг�?н тойрон дахь 372 га талбайд (2004
архи пиво,,хүн�?ний үйлдв�?рүүд з�?р�?г багтдаг     оны м�?д�?�?т�?й харьцуулахад 2 дахин н�?м�?гд�?�?н
байна. Мөн Улаанбаатар хотын оршин �?уугчдыг     х�?мж�?�?) одоогийн байдлаар нийт 133 ферм үйл
цахилгаан, дулаанаар хангаж байдаг 3 том        ажиллагаагаа �?вуулдгаа�? 7800 шахам малчид
цахилгаан �?танц бий.                            нийт 330000 тоо толгой малтай х�?м�?�?н гар�?ан
                                                байна.
    Улаанбаатар хотын худалдаа, үйлдв�?рл�?лийн
х�?мж�?�? �?үүлийн жилүүд�?д �?рчимт�?йг�?�?р н�?м�?гд�?ж       У�?алгаатай газар тариалан �?рчимт�?й н�?м�?гд�?ж
байгаа бөгөөд �?үүлийн 4 жилийн хугацаанд нийт   байгаа нь у�? ашиглалтын х�?мж�?�? төдийгүй у�?ны
бизне�?ийн х�?мж�?�? 26 гаруй хувиар н�?м�?гд�?�?н      чанарт ч мөн адил нөлөөлж байна. Улаанбаатар
г�?�?�?н дүн байгаа. Эн�? хувь цаашид ч мөн ө�?өх    хотын хага�? �?уурьшмал бү�? болон хотын �?рг�?н
хандлагатай байна.1 Улаанбаатар хотын у�?ны      тойронд байгаа нийт газар тариалангийн 78
бохирдол н�?м�?гд�?ж, у�?ны аюулгүй байдал          хувийг у�?алгаатай газар тариалан �?з�?лж байгаа


  14
                                            Ñóäàëãààíû òàëáàé: Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí òóõàé



 Зураг 3: Гачуурт, Туул голоо�? мал ундаалж буй нь




ба �?н�? нь �?үүлийн 5 жилт�?й харьцуулахад даруй       Ул�?ын За�?гийн газар онцгойлон анхаарч ажиллаж
4 дахин н�?м�?гд�?�?н үзүүл�?лт юм. У�?алгаатай газар     байгаа бөгөөд уг шин�? �?и�?темийн их�?нх х�?�?гийг
тариаланг хөгжүүл�?х, жижиг х�?мж�?�?ний шин�?           Туул голын дагуу байрлуулах юм.
у�?алгааны �?и�?тем �?уурилуулах талаар Монгол




                                                                                            15
16
                    3. Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë
                         ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



�?ийг�?м-�?дийн за�?аг ба газар ашиглалт                     �?умдтай хилл�?д�?г байна. Туул голын �?х�?нд
                                                         (хү�?н�?гт 1) нийт 2600 хүн буюу 700 айл өрх
    За�?аг захиргааны хувьд Туул голын �?ав
                                                         амьдардаг ба �?дг�?�?р нь бүгд �?мар н�?г байдлаар
газрын �?хийн их�?нх нутаг д�?в�?г�?р (нийт талбайн
                                                         голын �?ко�?и�?темийн ба�?лагаа�? хүрт�?ж амьдардаг
85 хувь нь) Эрд�?н�? �?умын нутагт харь�?алагддаг
                                                         байна.1 �?ийт оршин �?уугчдын тоо нь Эрд�?н�? �?ум
ба баруун урд зарим х�?�?�?г нь (14%) �?алайх
                                                         (3,067 хүн ам) ба �?алайх дүүргийн (28,152 хүн
дүүргийн х�?д х�?д�?н хороонд харь�?алагддаг ба.
                                                         ам) нийт хүн амын ойролцоогоор 8% нь юм.
Төв аймгийн Бат�?үмб�?р болон Мөнгөнморьт




 Хү�?н�?гт 1: Туул голын �?х орчмын хүн ам

                                                                                           �?йл өрхүүдийн тоо


 Горхи                                                                                                   120

 Булнай                                                                                                   20

 Галтай                                                                                                   24

 Туул голын дагуу                                                                                         26

 Эрд�?н�? �?умын бу�?ад х�?�?гүүд                                                                              273

 �?алайх дүүргийн бу�?ад х�?�?гүүд                                                                           219

 �?ийт                                                                                                    682

 Стату�?:

    Малчид                                                                                               545

    Т�?р�?лж,Бо�?го болон бу�?ад жуулчны баазуудын оршин �?уугчид                                             137
Судалгааны материалаа�? авав. Уул уурхайн ажилчид, жуулчны баазуудын амрагчид, ажилчид з�?р�?г түр оршин �?ууж буй
хүмүү�?ийг тооцоогүй




                                                                                                        17
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



    Туул голын �?хийн хүн амын дийл�?нх х�?�?�?г
                                                    Зураг 4: Туул голын �?хийн газар ашиглалт ба
буюу 80% нь малчид. Үлд�?�?н х�?�?гийг бизне�?           түүний бүрх�?ц
�?рхл�?гчид болон �?умын төв, Т�?р�?лж, Бо�?гын
оршин �?уугчид �?зл�?н�?. Эрд�?н�? �?ум нь Туул голын                                                   Ой бут 63%
                                                       Х�?�?р 23%
�?хийн зүүн өмнө х�?�?�?гт, �?алайх дүүр�?г нь урд
хилийн дагуу, Гачуурт нь голын �?хийн баруун
урд х�?�?�?гт ту�? ту�? оршдог. Х�?дийг�?�?р �?дг�?�?р
�?уурингууд нь �?удалгааны талбайд хамаарахгүй
х�?дий ч т�?дг�?�?рийн хүн ам, орон нутгийн
�?дийн за�?аг нь Туул голын �?х х�?�?г�?�?�? тодорхой
х�?мж�?�?г�?�?р хамааралтай байдаг.
                                                  У�?, �?уурьшмал
    Голын �?хийн дийл�?нх х�?�?�?гт ой ба бут              бү�?, нүцг�?н
давамгайлдаг (Зураг 4) ба б�?лч�?�?рийн талбай ч          газар 14%

мөн нил�?�?дгүй х�?�?гийг нь �?зл�?д�?г. Туул голын
�?хийн их�?нх талбайг (3,970 хавтгай дөрвөлжин           Судалгааны материалаа�? авав. Уг �?ав газрын хөр�?өн
км буюу 79%) Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар      бүрх�?вчийн м�?д�?�?г зайнаа�? тандан �?удлал ба газарзүйн
                                                  м�?д�?�?ллийн �?и�?темийн боломжит их магадлалын арга,
ба Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
                                                  газрын х�?мжилт д�?�?р �?уурилан гарга�?наа�? гадна за�?гийн
газар �?зл�?д�?г тул уг нь үйл ажиллагаа �?вуулах,    газрын холбогдох байгууллагуудын тайлан, м�?д�?�?г ч мөн авч
байгалийн ба�?лаг ашиглахыг х�?згаарлагдмал         ашигла�?ан.
байдлаар зөвшөөрдөг х�?дий ч маш олон төрлийн
үйл ажиллагаа �?вагдаж, ашиг олдог. Уг бү�?�?д
а�?лал жуулчлал, мал аж ахуй �?рхл�?лт, ахуйн
болон түлшний мод б�?лтг�?л, ойн дагалт ба�?лагийг
                                                  Ууланд авираг�?адын �?онирхлыг их�?�?р татдаг
түүх з�?р�?г үйл ажиллагаа зонхилон �?вагддаг ба
                                                  М�?лхий Хад болон Залбирч буй ламын чулуун
�?н�? тухай �?н�? бүлгийн холбогдох х�?�?гүүд�?д авч
                                                  тогтоц ч �?нд байдаг .
үз�?�?н болно.
                                                      Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
                                                  газрыг �?үүлийн жилүүд�?д маш өргөн хүр�?�?нд
�?�?лал жуулчлал                                    ашиглаж байгаа, 1996 оныг 2007 онтой
                                                  харьцуулахад �?нд ир�?х дотоодын жуулчдын
    Газар ба байгалийн нөөцийг ашиглаж буй        х�?мж�?�? 25.000-аа�? 106,300 болж дөрөв дахин
х�?лб�?рүүд                                         ө�?�?өн бол гадаадын жуулчдын тоо 6.000-аа�?
    Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт          27.000 болтлоо ө�?�?өн байна. Дотоодын жуулчдын
газрын зарим х�?�?�?г нь Туул ба Т�?р�?лж голын        хувьд уг цогцолборт газарт өдрөөр буюу
дундуур оршдог ба �?н�? нь гадаад, дотоодын         амралтын өдрүүд�?�?р голчлон ирж амардаг ба �?нд
жуулчдын а�?ладаг гол чигл�?л юм. Уг бү�? нь         ир�?х гадаадын жуулчдыг ерөнхийд нь 3 ангилж
байгаль, газар нутгийн хувьд үз�?�?г�?л�?нт�?йн        болохоор байгаа юм. Үүнд: Зүүн �?зийн жуулчид
д�?�?р түүх дур�?галын олон чухал зүйлийг өөртөө     (голчлон Х�?тад,Солонго�? ирг�?д), Барууны
агуулдаг. Эн�?хүү байгалийн цогцолборт газар       жуулчид мөн Барууны үүрг�?вчт�?й а�?лагчид орно.
нь боржин чулуун тогтоцоороо алдартайгаа�?         Зүүн �?зийн жуулчид, Барууны жуулчид болон
гадна �?ртний альпийн үз�?гдлүүд�?�?р�?�? гайхагдаж,    дотоодын жуулчид их�?вчл�?н Горхи-Т�?р�?лжийн
гольф тоглох, ууланд авирах, голоор зугаалах,     цогцолборт газрын х�?згаарлалтын болон орчны
морь унах з�?р�?г олон �?онирхолтой үйлчилг�?�?г       бү�?үүд�?д �?д а�?лдаг бол барууны үүрг�?вчт�?й
жуулчдад �?анал болгодог. Жуулчны баазаа�? 80       а�?лагчид уг цогцолборт газрын хойд буюу а�?лал
км зайд орших мө�?тлөгийн гаралтай Хагийн хар      жуулчлалын бү�?�?д а�?лж нутгийн айлуудад
нуур болон Е�?тийн халуун рашаан нь жуулчдыг       буудалладаг байна.
татах үнд�?�? болдог. Мөн Горхи-Т�?р�?лжийн               Үүнийг дагаад Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
байгалийн цогцолборт газарт хү�?�?�?н хүн бүр үз�?х   цогцолборт    газарт   байгуул�?ан    жуулчны
боломжтой Буддын �?үм хүрт�?л байдаг байна.         баазуудын тоо �?үүлийн жилүүд�?д ө�?ч, 2003 оныг



  18
               Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



 Ãàçðûí çóðàã 10: Òóóë ãîëûí äýýä õýñýã äýõ ãàçàð àøèãëàëò áà ò¿¿íèé á¿ðõýö




                                                                 Òàéëáàð
                                                               Õîðîîíû òºâ
                                                               Çóíû áàéøèí
                                                               Àøèãëàëòàíä îðîîã¿é áààç
                                                               Æóóë÷íû áààç
                                                               Ñóìûí õèë
                                                               Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                               Çàì
                                                               Ãîë
                                                               �?óóð
                                                               Îé
                                                               �?ýë÷ýýð
                                                               Óóðõàé
                                                               Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë




хүрт�?л �?нд жуулчдын ердөө 30 г�?р бааз бай�?ан      180 жуулчны бааз үйл ажиллагаагаа �?вуулж
бол харин одоо а�?лал жуулчлалын холбогдол         байна. Эдг�?�?р баазуудын х�?лб�?р нь �?нз бүр бөгөөд
бүхий үйл ажиллагаа �?вуулах 150 гаруй газрын      орон нутгийн ирг�?дийн өөр�?дөө ажиллуулдаг
зөвшөөрөл олго�?он байна. Одоогийн байдлаар        г�?рүүд�?�?�? авахуулаад д�?�?д з�?р�?гл�?лийн зочид
Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар        буудал, д�?н буудал, модон байшин, хүүхдийн
болон түүний орчны бү�?�?д нийт 6.000 ор бүхий      зу�?лан болон рашаан, �?увилалууд ч орно.



                                                                                             19
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



 Газрын зураг 11: Туул голын �?х�?н д�?х жуулчны баазууд




                                                                      Òàéëáàð
                                                                    Õîðîîíû òºâ
                                                                    Çóíû áàéøèí
                                                                    Äóóñààã¿é æóóë÷íû áààç
                                                                    Æóóë÷íû áààç
                                                                    Ñóìûí õèë
                                                                    Çàì
                                                                    Ãîë
                                                                    Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                                    �?óóð
                                                                    Îé
                                                                    Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë
                                                               Æóóë÷íû áààçóóä, çóíû áàéøèíãóóäûí õýò òºâëºðºë

                                                                    Ãîðõèéí àì
                                                                    Ìýëõèé õàä
                                                                    Òýðýëæ
                                                                    Òóóëûí ã¿¿ð
                                                                    Óó áóëàí




    Зураг 5,6 болон газрын зураг 12-д               буюу 80-90% нь амралтын өдрүүд�?�?р захиалдаг.
харуул�?анчлан их�?нх (80% орчим) жуулчны             Өвлийн улиралд их�?нх баазууд ажилладаггүй,
баазууд нь Т�?р�?лж болон Горхийн өмнөд х�?�?г�?�?р       зөвхөн цөөн тооны зочид буудал, г�?р баазууд
төвлөрч, т�?дг�?�?рийн дийл�?нх нь г�?р баазууд байна.   ажилладаг. Эдг�?�?р газрууд өвлийн улиралд
Жуулчдын тоо хамгийн их байдаг улирал нь зуны       хүчин чадлынхаа ердөө талаар л ажиллаж, үйл
6 – 10 �?ар ба нийт ор/хоногийн 97 хувь нь �?н�?       ажиллагааныхаа 30-аа�? бага хувийг ашигладаг.
�?аруудад захиал�?ан байна. Эдг�?�?рийн их�?нх х�?�?�?г



  20
                     Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò




       Зураг 5: Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х жуулчдын байгууламжуудын төрөл ба байршил

        Òóóë ãîëûí
                                                      Г�?р кемпүүд
          óðä õýñýã
        Òóóë ãîëûí                                Зочид буудлууд
        õîéä õýñýã
                                                    Д�?н буудлууд
              Òýðýëæ
                                                  Модон байшингууд
           Óðä ãîðõè
                                                 Хүүхдийн зу�?лангууд
      Òóóë ãîëûí äýýã¿¿ðõè
               Òóóëûí ã¿¿ð                             За�?гийн газрын
                                                          �?увилалууд
        Òóóë ãîëûí
              гүүр                                  Рашаан �?увилал




      Судалгааны материалаа�?



       Зураг 6: Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х жуулчдын орны төрөл ба байршил

        Òóóë ãîëûí
                                                      Г�?р кемпүүд
          óðä õýñýã
        Òóóë ãîëûí                                Зочид буудлууд
        õîéä õýñýã
                                                    Д�?н буудлууд
              Òýðýëæ
                                                  Модон байшингууд
           Óðä ãîðõè
                                                 Хүүхдийн зу�?лангууд
      Òóóë ãîëûí äýýã¿¿ðõè
               Òóóëûí ã¿¿ð                             За�?гийн газрын
                                                          �?увилалууд
        Òóóë ãîëûí
              гүүр                                  Рашаан �?увилал



      Судалгааны материалаа�?



Газрын зураг 12: Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х жуулчны баазуудын байршил




                                                                         Òàéëáàð
                                                                        Õîðîîíû òºâ
                                                                        Ñóìûí õèë
                                                                        Çàì
                                                                        �?óóð
                                                                        Îé
                                                                        Æóóë÷íû áààçóóä
                                                                        Äóóñààã¿é æóóë÷íû áààçóóä
                                                                        Çóíû áàéøèí
                                                                        Çàì
                                                                        Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                                        Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë




                                                                                                     21
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



 Хү�?н�?гт 2: Туул голын �?х орчимд а�?лал жуулчлал �?рхл�?гч аж ахуйн н�?гжүүдийн орлого

                                    Байгууламжуудын тоо                  Ор/хоног              Орлого (�?а�? төгрөгөөр)


Г�?р кемп                                     156                             683,575                         17,570.38

Зочид буудлууд                                  6                                67,111                       5,972.91

Д�?н буудлууд                                    1                                 9,302                         130.23

Модон байшингууд                                2                                11,783                         312.25

Хүүхдийн зу�?лангууд                             5                                94,055                         611.36

 За�?гийн газрын �?увилалууд                      5                                20,263                               -

 Рашаан,�?увилал                                 5                                43,399                               -

�?�?лал жуулчлалын холбоотой нийт газрууд      180                             929,488                         24,597.13

Судалгааны материалаа�?




    Газар ба байгалийн нөөцийн үн�? ц�?н�?                               г�?р бааз байдаг ба т�?д нийт орлогын 1.8 хувь
                                                                      буюу 433 �?а�? төгрөгийг жилд олдог. Үүн�?�?�?
    Туул голын �?х�?нд үйл ажиллагаа �?вуулж буй
                                                                      өөрөөр а�?лал жуулчлалын үйл ажиллагаанаа�?
жуулчны баазуудын жилийн орлого 24.6 т�?рбум
                                                                      ашиг олох боломж орон нутгийн ирг�?дийн
төгрөгөөр х�?мжигд�?х (Хү�?н�?гт 2) ба үүнд оруулах
                                                                      хувьд х�?згаарлагдмал. Орон нутгийн ирг�?д морь
г�?р баазуудын хувь н�?м�?р их байдаг (Зураг 7,8).
                                                                      унуулах, �?үү цагаан ид�?�?г�?�? борлуулах, хөтөч
    �?�?лал жуулчлалын үйл ажиллагаанаа�? орох                           хийх з�?рг�?�?р улирлын чанартай зарим ажил
орлогын дийл�?нх х�?�?гийг том х�?мж�?�?ний зочид                           хийж орлого олдог.Т�?дний хувьд м�?дл�?г, чадвах
буудал, бааз ажиллуулдаг бизне�? �?рхл�?гчид                             хангалтгүйг�?�?�? голчлон жуулчны баазуудад
хүртд�?г. Уг бү�?�?д орон нутгийн ирг�?дийн                               үйлчл�?гч г�?х м�?тийн ажил хийх боломж л
нөхөрлөлийн ажиллуулдаг 5 г�?р бааз, Т�?р�?лж                            олддог
�?уурингийн ирг�?дийн ажиллуулдаг 80 жижиг




 Зураг 7: Жуулчны баазуудын ор/хоногийн                                Зураг 8: Жуулчны баазуудын орлогын
 харьцаа                                                               харьцаа
                                      Õ¿¿õäèéí çóñëàí                                                    Õ¿¿õäèéí çóñëàí
                                                 10%          Çî÷èä                                                  2%
                                                          áóóäàë 7%
                                                                                                             Çî÷èä áóóäàë
                                                               Äýí
                                                                                                                     24%
                                                         áóóäàë 1%
                                                             Модон
                                                                                                                     Äýí
                                                        байшин 1%
                                                                                                                  áóóäàë
                                                        Сувилал 2%                                                    1%
 Ãýð êåìï                                                             Ãýð êåìï
     74%                                                                  72%
                                                                                                                   Модон
                                                       Рашаан,                                                 байшин 2%
                                                    �?увилал 5%


Судалгааны материалаа�?                                                Судалгааны материалаа�?




  22
                     Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò




 Хү�?н�?гт 3: Туул голын �?хийн а�?лал жуулчлалаа�? за�?гийн газрын олох орлого

                                                                                    Са�? төгрөг
                                                                                                 2008 оны 10-р
                                                                       2006       2007            �?ар хүрт�?л

 БЦГ-т н�?втр�?х хураамж                                                  98.4             112.9             94.2

 Байгалийн цогцолборт газрын хураамж                                     3.7              30.4             21.4

 �?алайх дүүр�?г хүртл�?х байгалийн цогцолборт газрын хураамж              12.3             101.3             71.3

 Жуулчны баазуудын Эрд�?н�? �?уманд төлдөг орчны бү�?ийн газрын хураамж      7.2              16.0             18.9

 Жуулчны баазуудын �?алайх дүүр�?гт төлдөг орчны бү�?ийн газрын хураамж     1.6               5.8              0.7

 Жуулчны үйл ажиллагаанаа�? �?алайх дүүргийн орлогын албан татвар          nd                nd               2.0

 �?ийт                                                                  123.2             266.4            208.5

Судалгааны материалаа�?




    Жуулчны      баазуудын     хувьд      хөтөч                    ха�?гдлыг зохих шаардлагын дагуу зайлуулахгүй
тайлбарлагч, удирдлагууд, дунд шатны ажилчид                       байгаа байдал ажиглагддаг. Туул голын гүүрн�?�?�?
г�?х м�?т их�?нх ажилчдаа Улаанбаатар хотоо�? авч                      Т�?р�?лж гол хүртл�?х 25 км урт, 5-10 км өргөнт�?й
ажиллуулдаг ба зарим н�?г өндөр з�?р�?гл�?лийн                         маш бага зайд 80 гаруй жуулчдын бааз байрла�?ан,
газрууд гадаадын м�?рг�?жилт�?н хүрт�?л авчирч                         Туул голын гүүр, М�?лхий хад, зүүн Горхи,
ажилуулдаг. Харин орон нутгийн ирг�?дийн хувьд                      Т�?р�?лж, Шижр�?�?гийн ам з�?р�?г газруудад их�?�?х�?н
м�?дл�?г чадвар хангалтгүй г�?х шалтгаанаар �?дг�?�?р                    н�?гтран �?уурьш�?ан.
байгууллагуудад ажиллах боломж төдийлөн                                 Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
н�?�?лтт�?й бу�? байдаг.                                               газрын хойд х�?�?�?г болон Хан Х�?нтийн дархан
    Байгалийн цогцолборт газарт н�?втр�?х                            цаазат газар нь хүний үйл ажиллагаанд
төлбөр, газрын төлбөр,торлогын албан татвар                        харьцангуй бага өрт�?өн. Эн�? х�?�?�?гт а�?лал
хураах з�?рг�?�?р Туул голын д�?�?д х�?�?г�?�?�? за�?гийн                     жуулчлалын үйл ажиллагаа төдийлөн хөгжөөгүй
газар тодорхой х�?мж�?�?ний орлого олдог. Хү�?н�?гт                     ч өнгөр�?өн жил зарим н�?г аж ахуйн н�?гжүүд уг
3-д үзүүл�?�?нчл�?н ту�?гай хамгаалалттай газар                        бү�?�?д цахилгааны шугам татаж, байшин барилга
нутгийн захиргаа, Эрд�?н�? �?ум, �?алайх дүүргийн                      барьж �?х�?л�?�?н байна. Хүний үйл ажиллагаанд
захиргаад д�?�?рх зориулалтаар 2007 онд 266 �?а�?                      харьцангуйгаар өртөгдөөгүй �?дг�?�?р бү�?үүд�?д
төгрөгний орлого ол�?он байна.                                      удахгүй а�?лал жуулчлалын баазууд баригдаж
                                                                   магадгүйг �?н�?хүү үйл ажиллагаа харуулж байна.

    Газар ба байгалийн ба�?лаг ашигла�?наа�?
үү�?�?х нөлөөлөл
                                                                   Мал аж ахуй �?рхл�?лт

    Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт                              Газар ба байгалийн нөөцийн ашиглалтын
газрын өмнөд х�?�?�?г нь а�?лал жуулчлалын үйл                         өнөөгийн байдал
ажиллагааны хөлд дарагд�?ан ба          жуулчны                        Эрд�?н�? �?ум, �?алайх дүүргийн малчдын
баазуудын�?дг�?�?рийн үз�?мж муу, шахуу байрла�?ан                      нийл�?�?н 2057 хүн буюу 545 малчин өрх Туул
байгууламжууд нь газрын доройтолд хүрг�?ж,                          голын д�?�?д х�?�?�?гт мал аж ахуй �?рх�?лж байна.
�?мх замбараагүй замууд нь хөр�?ний �?л�?гдлийг                        Эдг�?�?р малчид уламжлалт мал аж ахуй �?рх�?лд�?г
их�?�?р үү�?г�?ж, мөн хатуу хог ха�?гдал ба бохирын                     ба голчлон 5 хошуу мал ө�?гөхийн з�?р�?гц�?�?


                                                                                                                  23
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



                                                    Зураг 10: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
 Зураг 9: Туул гол ба жуулчны баазууд               цогцолборт газар, г�?р бааз




                                                   Зураг 12: М�?лхий хадны орчмын морь унуулах
 Зураг 11: T�?р�?лж �?уурин
                                                   үйлчилг�?�?




т�?дг�?�?р�?�?�? гарах бүт�?�?гд�?хүүнийг зарж борлуулан    т�?дний үлд�?х хувь нь л уламжлалын дагуу
амьжиргаагаа залгуулж байна. Эн�? бү�?�?д             нүүд�?лл�?д�?г байна. �?үүд�?л хийд�?г малчдын
�?вагд�?ан мал тооллогын дүнг�?�?р нийт 50000          хувьд өвөл арванн�?г�?�?�? дөрөвдүг�?�?р �?арын
гаруй мал тоологд�?он ба т�?дний дөрөвний гурав      хооронд, зун таваа�? аравдугаар �?арын хооронд
нь хонь, �?маа, 20% нь үх�?р, үлд�?�?н нь т�?м�?�?,адуу   ердөө 2 удаа л нүүд�?л хийж байгаа бөгөөд
бай�?ан байна. Туул голын �?х�?нд �?уурьшиж            буйр �?�?лг�?ж буй талбай нь хоорондоо тийм ч
буй малчид үхрийг төдийлөн ө�?гөхгүй байгаа         зайтай бу�? байна. Малчдын уламжлал инг�?ж
ба үүний шалтгаан нь уналга ачлаганд т�?м�?�?         өөрчлөгд�?өнийг тайлбарлах 3 шалтгаан байгаа
ашиглах бол�?ноо�? гадна �?н�? х�?�?гийн б�?лч�?�?р нь      нь: н�?дүг�?�?рт, б�?лч�?�?рийн х�?мж�?�? хом�?д�?он, 2-рт
үх�?рт төдийлөн тохиромжтой байхаа боль�?онтой       малчид өөр�?дийн амьжиргаагаа бодох үүдн�?�?�?
холбоотой.                                         хот �?уурин газартай ойр байх �?онирхолтой
   Уламжлалын дагуу малчид өвөл, хавар, намар,     бол�?он, 3-рт их�?нх малчдын амьдралын х�?в
зуны улиралд буудал �?�?лг�?н, отор нүүдл�?�?р �?вдаг    ма�?г өөрчлөгдөж, �?уурин амьдралыг илүүд үз�?х
бол харин Туул голын д�?�?д х�?�?гийн малчдын          бол�?онтой холбоотой.
40% нь голчлон н�?г газраа �?уурин байдаг бөгөөд        Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х б�?лч�?�?рийн талбай


  24
                Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



 Газрын зураг 13: Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х б�?лч�?�?р ашиглалт




                                                                     Òàéëáàð

                                                                  Õîðîîíû òºâ
                                                                  Ñóìûí õèë
                                                                  Ãîë
                                                                  �?óóð
                                                                  Îé
                                                           �?ýë÷ýýðèéí òºðºë
                                                                  Çóíû áýë÷ýýð
                                                                  ªâëèéí áýë÷ýýð
                                                                  Æèëèéí òóðø àøèãëàäàã áýë÷ýýð
                                                           �?ýë÷ýýð àøèãëàëò
                                                                 Õàøñàí
                                                                 Èõ àøèãëàëòòàé
                                                                 Äóíä çýðýã àøèãëàëòòàé
                                                                 Äîðîéòîëä îðñîí
                                                                 Çàì
                                                                 Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                                 Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë



харилцан адилгүй �?вд�?рч, �?үйтг�?гд�?�?н. Малчдын     ойролцоо байна. Малчдын өвлийн б�?лч�?�?рийн
б�?лч�?�?рийн гол талбай нь (Газрын зураг 10 ба      гол талбай нь Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
13) Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт          цогцолборт газрын урд болон төв х�?�?г�?�?р
газрын гадна байгаа бөгөөд зуны б�?лч�?�?р нь Туул   зурва�?лан байна.
голын дагуу, Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын



                                                                                              25
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



    Туул голын �?х�?нд буй малчин өрхүүдийг           амьдрах �?онирхолтой тул удаан хугацаанд олон
т�?дг�?�?рийн �?уурьшил, б�?лч�?�?р, маллаж буй мал        мал б�?лч�?�?рлүүл�?�?н тохиолдолд б�?лч�?�?р нь их
�?үр�?г,худалдаалж байгаа малын бүт�?�?гд�?хүүн          талхлагддаг. Мал ихт�?й айл өрхүүд л их�?вчл�?н
з�?р�?г д�?�?р нь үнд�?�?л�?н �?алайх дүүргийн ба           отор нүүдл�?�?р �?вж, б�?лч�?�?р�?�? �?�?лг�?д�?г байна.
Эрд�?н�? �?умын г�?ж 2 том бүл�?гт хувааж болно.             Эрд�?н�? �?умын малчид нь Т�?р�?лж голын
Эдг�?�?р 2 бүл�?г нь (Хү�?н�?гт 4) ойролцоо тооны        шугуйн хойд болон баруун хойд х�?�?гийн дагуу
малчин өрхүүдт�?йг�?�?�? гадна Эрд�?н�? �?умын малын       өргөн уудам нутагт амьдардаг ба Төв аймгийн
тоо �?алайх дүүргийн малчдынхаа�? 2 дахин их          Ба�?нд�?лг�?р, Мөнгөнморьт �?умуудын нутагт
тул илүү том б�?лч�?�?рийн талбайг ашигладаг нь        ч мөн �?уурьшдаг байна. Т�?д их�?вчл�?н �?уурин
харагдаж байна.                                     газар, замаа�? хол нутагладаг. Мөн Эрд�?н�? �?умын
    �?алайх дүүргийн малчид жуулчны баазууд          малчдын бараг 80 хувь нь зун, өвөл б�?лч�?�?р�?�?
болон за�?мал зам дагаж амьдрах �?онирхолтой          �?�?лг�?ж, отор нүүдл�?�?р �?вдаг. Эрд�?н�? �?умын
ба т�?дний гол б�?лч�?�?рүүд Горхи-Т�?р�?лж, Их           малчдын гол б�?лч�?�?рүүд нь Баруун Зүүн ба�?н,
бага Д�?�?ндийн ам, Шилжр�?нгийн ам, Сайханы           Харзтай, С�?рүүн булаг, Шохой цагаан булаг,
�?аравч, Өвөр Горхид голчлон байдаг. Малчдын         Бумбат, Халиурын тохой, Сандрах дов, Галтай,
их�?нх нь т�?тг�?в�?рт гар�?ан хөгшид бөгөөд             Замт г�?д�?г газруудад байрладаг байна. Уг
өөр�?дийн цөөн тооны малтай, малынхаа �?үү,           бү�?ийн б�?лч�?�?рийн х�?мж�?�? харьцангуй �?айн тул
�?үүн бүт�?�?гд�?хүүн�?�?р амьдардаг. �?алайх              түүнийг�?�? дагаад мал �?үргийн тоо толгой ч мөн
дүүргийн малчид жилийн туршид н�?г газраа            их байдаг.




 Хү�?н�?гт 4: Туул голын �?х орчмын малчин өрхүүд

                               �?алайх дүүр�?г              Эрд�?н�? �?ум                 �?ийт малчид

                                           Б�?лч�?�?р

Б�?лч�?�?рийн талбай (гa)                78,100                  91,800                      169,900

                                               Хүн ам

Малчдын тоо                             909                    1,148                        2,057

Малчин өрхүүдийн тоо                    274                      271                          545

                                        Мал �?үргийн тоо

Хонь                                   6,220                  15,034                       21,254

Ямаа                                   6,715                  10,417                       17,132

Үх�?р                                   3,686                   5,849                        9,535

�?дуу                                   1,450                   2,531                        3,981

Т�?м�?�?                                      7                      11                           18

�?ийт мал                              18,078                  33,842                       51,920

Хонь толгойд шилжүүл�?х н�?гж           44,565                  77,275                      121,840

Судалгааны материалаа�?




  26
                Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



   Газар ба нөөц ашиглалтын үн�? ц�?н�?              гаралтай бүт�?�?гд�?хүүнийг үйлдв�?рл�?д�?г бөгөөд
                                                  зах з�?�?лд нийлүүлж буй бүт�?�?гд�?хүүнүүдийн
    Малаа�? гарах олон төрлийн бүт�?�?гд�?хүүнийг
                                                  дийл�?нх х�?�?гийг уг �?умынх �?зл�?д�?г байна. Мөн
малчид зарж борлуулан, ашиг олдог. Малын
                                                  малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүнийг зах з�?�?лд
ноо�?, ү�?ийг ашиглан �?�?гий, хошлон, д�?�?л хувца�?
                                                  нийлүүл�?н�?�?�? олох ашиг нь Эрд�?н�? �?умын
хийх�?�?�? гадна арь�? шир�?�?р нь хазаар, ногт болон
                                                  малчдын хувьд �?алайх дүүргийн малчдынхаа�? их
бу�?ад мал аж ахуйд х�?р�?гл�?д�?г олон зүйлийг
                                                  байдаг. Эрд�?н�? �?умын малчид �?алайх дүүргийн
хийд�?г бол малын аргал, хөрзөнг түлшний
                                                  малчдаа�? илүү олон төрлийн малын гаралтай
зориулалтаар ашигладаг. Малын мах, �?үүг
                                                  бүт�?�?гд�?хүүн үйлдв�?рл�?д�?г (Зураг 14). Иймд
малчид өдөр тутмын хоол ундандаа х�?р�?гл�?х�?�?�?
                                                  �?алайх дүүргийн малчдын гол орлогыг мах,
гадна �?н�? нь орлогын чухал �?х үү�?в�?р болж
                                                  амьд мал бүрдүүлд�?г бол Эрд�?н�? �?умын малчдын
өгдөг. Малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүнүүд нь
                                                  их�?нх орлогыг �?үүн бүт�?�?гд�?хүүн�?�?�? олох орлого
голчлон орон нутгийн зах з�?�?лд буюу хотын
                                                  �?зл�?д�?г байна (Зураг 15).
төв, жуулчны баазуудад нийлүүл�?гдд�?г ба ноо�?,
ноолуур нь худалдаачдаар дамжин Х�?тад ул�? руу         Газар ба байгалийн нөөц ашиглалтаа�?
�?к�?портлогддог.                                   үү�?�?х нөлөөлөл
    Эрд�?н�? �?умын малчид нь малын гаралтай
                                                      Туул голын �?х д�?х б�?лч�?�?рийн талхагдал
бүт�?�?гд�?хүүнийг �?алайх дүүргийн малчдаа�?
                                                  нь ноцтой а�?уудал болж хувираад байна.
илүү их�?�?р үйлдв�?рл�?д�?г (Зураг 13) ба өөр�?дийн
                                                  Учир нь �?н�? х�?�?гийн б�?лч�?�?рийн даац нь
х�?р�?гц�?�?нд ч мөн төдий х�?мж�?�?г�?�?р х�?р�?гл�?д�?г.
                                                  хонин толгойд шилжүүл�?�?н�?�?р 55000-141000
Эрд�?н�? �?умын малчдын 60-80% нь өөр�?дийн
                                                  малын багтаамжтай х�?дий ч их�?нх б�?лч�?�?рийн
хүн�?ний нийт х�?р�?гц�?�?г мал �?үрг�?�?�?�?�? бүр�?н
                                                  талбайн даац х�?тр�?�?д байна. Горхи-Т�?р�?лжийн
хангадаг байна.
                                                  байгалийн цогцолборт газар (Газрын зураг 13)
    Туул голын �?х�?нд малын гаралтай               ба Гачууртын баруун хойд х�?�?�?г, Туул голын д�?�?д
бүт�?�?гд�?хүүн�?�?�? олох орлогын х�?мж�?�? нь нийт 3.4   х�?�?гийн баруун урд х�?�?гүүд д�?х талбай ту�? ту�?
орчим т�?рбум төгрөг байдаг ба үүний дөрөвний      б�?лч�?�?рийн доройтолд нил�?�?д их ор�?он байна.
гурав орчим хувийг Эрд�?н�? �?умын малчид            Б�?лч�?�?рийн доройтлыг илтг�?х гол индикаторууд
үйлдв�?рл�?д�?г( Хү�?н�?гт 5). Эрд�?н�? �?умын малчин     нь малын т�?ж�?�?лийн ургамал болон бу�?ад
өрхүүд нь өөр�?дийн х�?р�?гц�?�?н�?�?�? дав�?ан малын      ургамлын зүйлүүд бага�?ах, ургамлын ургалт




         Зураг 13: Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүн борлуулдаг,
         ашигладаг айл өрхүүдийн хувь




        Судалгааны материалаа�?



                                                                                            27
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




 Хү�?н�?гт 5: Туул голын �?х орчмын малаа�? авч ашиглах бүт�?�?гд�?хүүн, түүхий �?дийн үн�?

                                           �?алайх дүүр�?г                 Эрд�?н�? �?ум           �?ийт малчид


                              Малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүний нийт үн�? (�?а�? төгрөг/жил)

 Сүү                                              100.21                    1,026.99             1,127.19

 �?оо�?                                               0.98                        9.71                10.69

 �?оолуур                                          109.54                      294.97               404.51

 �?йраг                                                  -                      29.29                29.29

 Морь унуулах                                      77.21                           -                77.21

 Хадлан                                            53.95                      313.24               367.19

 бод (махны худалдаа)                             223.39                      472.61               696.01

 бог (махны худалдаа)                             266.66                      382.32               648.98

 �?ийт бүт�?�?гд�?хүүн                                831.94                    2,529.13             3,361.07

   % өөр�?дийн х�?р�?гц�?�?нд ашигладаг                  57%                         41%                  45%

       % зарж борлуулдаг                            43%                         59%                  55%

                                      �?ийт айл өрхүүдийн орлого (�?а�? төгрөг/өрх/жил)

 Өөр�?дийн х�?р�?гц�?�?нд ашигладаг,нийт                 1.72                        3.84                 2.77

 Зарж борлуулдаг,нийт                               1.31                        5.49                 3.39

 �?ийт бүт�?�?гд�?хүүн                                  3.03                        9.33                 6.16

                                         Бүт�?�?гд�?хүүний орлого (төгрөг/н�?гж/жил)

 Газрын орлого (төг/гa)                           10,652                      27,550               19,783
 Хонь толгойд шилжүүл�?х н�?гж                      18,668                      32,729               27,586
Судалгааны материалаа�?




буурч ургамлан бүрхүүлийн талбай их�?�?р бага�?ч,                    байна. Эн�? а�?уудал нь хоёр талтай. Б�?лч�?�?р
нүцг�?н хөр�? их�?�?х з�?р�?г болно. Горхи-Т�?р�?лжийн                    хом�?долтойн улмаа�? малчдыг б�?лч�?�?рийн
байгалийн цогцолборт газрын зүүн х�?�?�?г болон                      даацдаа тохируулан малын тоо толгойгоо
түүний орчны бү�?ийн газрыг б�?лч�?�?рийн                             бага�?гахыг захиргаадах бөгөөд мөн нийтийн
зориулалтаар ашиглах нь их�?�?ч байгаа тул �?дг�?�?р                   �?з�?мшлийн бу�?д газруудын ачаалал н�?м�?гд�?н�?.
газруудад ч мөн адил тун удахгүй б�?лч�?�?рийн                       Үүн�?�?�? гадна ба�? н�?г нөлөөлөл нь у�?ны хом�?дол
талхагдал болох магадлал их байна.                                нүүрл�?ж байгаа нь (уур амь�?галын өөрчлөлт
                                                                  болон жуулчны баазуудын у�?ны х�?р�?гл�?�? их�?�?ж
    Одоо �?вагдаж буй газар ашиглалтын өөрчлөлт
                                                                  байгаатай зарим хүмүү�? холбодог) мал маллах
нь б�?лч�?�?рийн талхагдлын а�?уудлыг улам бүр
                                                                  �?вдлыг х�?згаарлаж байна. Малын б�?лч�?�?р нь
хурцатган, хүндрүүлж байна. �?�?лал жуулчлалын
                                                                  жуулчны бааз, байгууламжуудын ойролцоо
зорилгоор ашиглаж буй газруудыг хашаалахын
                                                                  голчлон төвлөрдөг �?алайх дүүргийн малчдын
хир�?�?р б�?лч�?�?р ашиглалтын �?рчим улам их�?�?ж
                                                                  хувьд уг а�?уудал илүү хурцаар тавигдаж байна



  28
                  Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



         Зураг 14: Туул голын �?хийн айл өрхүүдийн мал аж ахуйн бүт�?�?гд�?хүүний жилийн дундаж орлого




       Судалгааны материалаа�?. Тайлбар:Малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүн ту�? бүр�?�?р нь гарга�?ан диаграм нь уг
       бүт�?�?гд�?хүүнийг үйлдв�?рл�?д�?г нийт өрхүүдийн жилийн дундаж дүнг харуулж байгаа болно.Малын гаралтай нийт
       бүт�?�?гд�?хүүний үнийг бүх айл өрхийн дунджаар тооц�?он ба бүт�?�?гд�?хүүн ту�? бүр�?�?р гарга�?ан үнийн нийлб�?р биш
       болно.



        Зураг 15: Мал аж ахуй нийт орлогод малын гаралтай бүт�?�?гд�?хүүн ту�? бүрийн �?зл�?х хувь

                       �?àëàéõ ä¿¿ðýã                                           Эрд�?н�? �?ум
                       831.94 ñàÿ òºã                                        2,529,13 ñàÿ òºã
    �?рь�? шир 9%                               �?îîëóóð 13%      �?îî�? 0.4%                              Сүү 41%

       ªâñ 6%                                    �?îî�? 0.1% �?îîëóóð
                                                               12%

                                                  Сүү 12%
                                                                                                         �?йраг 1%
                                                            ªâñ 12%

                                                                                                     Жижиг мал
                                          Жижиг мал 27%                                                    15%
         Том мал 27%                                          Том мал 19%

      Судалгааны материалаа�?



Зураг 16: Эрд�?н�? �?умын малчдын бууц                              Зураг 17: �?алайхын малчдын �?уурьшил




                                                                                                                    29
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



    Газар ашиглалтын улмаа�? �?н�? бү�? нутагт ашиг
                                                     Зураг 18: Т�?р�?лжийн шугуй дахь малчдын
�?онирхлын зөрчилдөөн их гарах болж�?�?. Малчид
                                                     б�?лч�?�?р
болон газар �?з�?мшигчдийн дунд х�?д х�?д�?н
ноцтой маргаан гар�?ны н�?г жиш�?�?г дурьдвал,
Өгөөмөрийн аманд гольфийн талбай барихаар
120 га газрыг тойруулан хашаа барь�?ан бай�?ныг
�?�?�?ргүүц�?�?н малчид дургүйц�?ж 30 га газрын
хашааг нь буцааж буулгуул�?ан байна. Эрд�?н�?
�?умын малчдын хувьд тоо толгой нь улам бүр
ө�?ч буй мал �?үргийг б�?лч�?�?х газар хүр�?лц�?�?гүй
болж �?хл�?ж байгаа бөгөөд �?лангу�?а өвлийн
�?аруудад өөр �?умын малчид уг бү�?�?д отроор
ирж, төвлөр�?нөө�? б�?лч�?�?р улам хүр�?лц�?�?гүй
болж байна. Малчин өрхүүд бие биед�?�? ойрхон
буудаллах бол�?ноо�? олон айл н�?г б�?лч�?�?р
хуваан ашиглаж �?х�?л�?�?н ба зарим тохиолдолд
�?н�? нь �?мар н�?г�?н а�?уудал үү�?г�?д�?ггүй х�?дий ч
их�?нх тохиолдолд малчид өөр�?дийн б�?лч�?�?рийн          Зураг 19: Эрд�?н�? �?умын өвлийн б�?лч�?�?р
талбайгаа�? бу�?дыгаа холдуулахыг хич�?�?д�?г.


Гуалин ба түлшний мод б�?лтг�?л

    Газар ба байгалийн нөөцийн ашиглагдаж
буй х�?лб�?р
    Туул голын �?ав газрын д�?�?д х�?�?гийн 113,672
га орчим талбай нь ойтой.1 Уг ойн 95-аа�? илүү
хувь нь Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
газар болон Хан Х�?нтийн дархан цаазат газарт
байдаг. 20-р зургаа�? үз�?х�?д байгалийн ойгоор
бүр�?гд�?�?н нийт 79,512 га талбайд Хар мод болон
Сибирь хуш зонхилон ургаж байна. Эдг�?�?р
гол зонхилогч зүйлүүд нь нийт байгалийн ойн
талбайн 93.5 хувийг �?зл�?д�?г.Ойн талбайн үлд�?�?н
х�?�?�?гт ху�?,гацуур,улиа�?,бурга�? з�?р�?г мод ургадаг.     Зураг 20: Туул голын д�?�?д х�?�?гийн ойн
Мод б�?лтг�?�?�?н, түйм�?рт шат�?ан г.м. ой модоор          бүт�?ц
бүрх�?гд�?�?гүй ойн нийт талбай 18,802 га бөгөөд       Îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé 94,870 ãà       Îé ìîäîîð á¿ðõýãäýýã¿é
түүний маш бага х�?�?�?г буюу 200 га талбайд мод                                                 îéí òàëáàé 18,802 ãà

тарьж, ойжуул�?ан байна.                                    Ñººã 14%
                                                                                         Øàòñàí îé 4%

    Ой, у�?ны хайгуул �?удалгааны төвөө�? гарга�?ан                                                Òàðìàã îé 4%
�?удалгаагаарТуул голын �?х�?н х�?�?�?гт ургаж буй
шилмүү�?т болон навчит ойн ургаа модны нөөц                                                           Îãòîëñîí
                                                                                                    òàëáàé 2%
нь нийт 10 �?а�? шоо метр үүний талаа�? илүү хувь      �?àéãàëèéí                                        Îé òýëæ
нь болц гүйц�?�?н ой мод болно (Хү�?н�?гт 6). Ойн          îé 71%                                        óðãàñàí
                                                                                                    ãàçàð 1%
ерөнхий үзүүл�?лт�?�?�? харахад Туул голын �?хний
ай �?авын ойн өтгөрөл 0.52, нөөцийн жилийн
                                                                                                        Îéæóóëñàí
дундаж ө�?өлт 1.02 метр3/га, шилмүү�?т ойн                                                                ãàçàð 0.2%
дундаж на�? 100-140, навчит ойн дундаж на�? 42-       Байгаль орчны �?амны Ой,у�?ны хайгуул �?удалгааны төвийн
74 жил байна.                                       2007 оны ойн тооллогын дүнг�?�?�?




  30
                    Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



 Хү�?н�?гт 6: Туул голын �?х�?н х�?�?гийн ай �?авын ойн нөөц, талбайг модны төрөл ба ойн бү�?�?�?р үзүүл�?�?н байдал

                                    Байгалийн ой                             Гүйц�?д болов�?ор�?он байгалийн ой

 Зүйл
                             Талбай (гa)                   �?өөц (м3)              Талбай (гa)                   �?өөц (м3)


 Хар мод                          60,763                   7,895,420                   30,422                  4,557,200

 Сибирь хуш                       16,016                   2,097,580                    2,378                    389,410

 Гацуур                               105                     11,280                         -                           -

 Ху�?                                1,304                     53,470                        55                      2,760

 Улиа�?                                575                     31,360                      282                      21,000

 Улиангар                              72                      6,280                        10                        900

 Бурга�?                               677                      9,630                         -                           -

 �?ийт                             79,512                 10,105,020                    33,147                  4,971,270

 Стату�?:

           Горхи-Т�?р�?лжийн цогцолборт газрын хамгаалалттай бү�?ийн ой (байгалийн ойн талбайн 16.1 %)

 Хар мод                            6,988                    958,870                    4,647                    686,190

 Сибирь хуш                         5,791                    804,790                    1,219                    202,960

 Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын х�?згаарлагдмал бү�?ийн хамгаалагд�?ан ой (байгалийн ойн талбайн 6.1 %)

 Хар мод                            1,332                    147,740                    1,268                    140,990

 Сибирь хуш                         3,542                    406,280                      537                      77,930

 Горхи-Т�?р�?лжийн цогцолборт газрын а�?лал жуулчлал х�?згаарлагдмал байдлаар хөгж�?өн х�?�?гийн ой (байгалийн ойн талбайн 73.0%)

 Хар мод                          48,671                   6,409,380                   23,779                  3,617,540

 Сибирь хуш                         6,638                    885,610                      622                    108,520

 Гацуур                               105                     11,280                         -                           -

 Ху�?                                1,304                     53,470                        55                      2,760

 Улиа�?                                575                     31,360                      282                      21,000

 Улиангар                              72                      6,280                        10                        900

 Бурга�?                               677                      9,630                         -                           -

                                    �?шиглалтын ойн бү�? (байгалийн ойн талбайн 4.8 %)

 Хар мод                            3,772                    379,430                      728                     112,480

 Сибирь хуш                            45                        900                         -                           -

Байгаль орчны �?амны Ой,у�?ны хайгуул �?удалгааны төвийн 2007 оны ойн тооллогын дүнг�?�?�?.Ту�?гай хамгаалалттай талбайд
мод б�?лтг�?лийг хориглодог тул ойн �?дг�?�?р нөөцийн зарим х�?�?гийг ашиглах боломжгүй.




                                                                                                                             31
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



    Туул голын �?хийн ойгоо�? мод б�?лтг�?х үйл       одоо Туул голын �?хийн ай �?авын ой модны их�?нх
�?вц 1940-д оны үе�?�? �?хл�?�?�?н ба 1952 онд үүнийг    х�?�?�?г нь хамгаалалттай бү�?�?д оршиж байгаа тул
зог�?оо�?он. Харин ойгоо�? ахуйн ба үйлдв�?рл�?лийн    �?нд�?�?�? хуулийн дагуу мод б�?лтг�?х үйл ажиллагаа
зориулалтаар түлшний мод б�?лтг�?н Улаанбаатар      �?р�? бага�?ч, голчлон биологийн төрөл зүйл болон
хотын х�?р�?гц�?�?нд нийлүүл�?х үйл �?вц 1990-д оныг    голын �?ав газрыг хамгаалах зорилгоор ойг
хүрт�?л үрг�?лжил�?�?н бөгөөд �?н�? үед жилд 50,000–    ашиглах бол�?он.
70,000 шоо метр мод б�?лтг�?ж байж�?�?. Харин


 Газрын зураг 14: Туул голын д�?�?д х�?�?�?г д�?х мод огтлолт




                                                               Òàéëáàð
                                                              Õîðîîíû òºâ
                                                              Ñóìûí õèë
                                                              Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                              Çàì
                                                              Ãîë
                                                              �?óóð
                                                              Îé
                                                              Îãòîëñîí îé
                                                              Øàòñàí òàëáàé
                                                              Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë




  32
                   Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



    Туул голын �?х�?нд амьдарч буй айл өрхүүд                  уурхайн б�?х�?лг�?�?, хотын х�?р�?гц�?�?нд зориулж
өөр�?дийн ахуйн х�?р�?гц�?�?нд хувийн хашаа, байшин               борлуулдаг байна.
барих модыг их�?вчл�?н тухай орон нутгийн
ойгоо�? б�?лтг�?д�?г ба түлшний зориулалтаар жилд                     Газар ба байгалийн нөөц ашигла�?ны үн�?
8 шоо метр мод х�?р�?гл�?д�?г бол хувийн хашаа,                      Туул голын �?хн�?�?�? б�?лтг�?�?�?н модыг борлуулах
байшингийн зориулалтаар 10 жилд 30 шоо метр                  зах з�?�?лийн үн�? нь жилд 308 �?а�? гаруй төгрөг
ой мод ашиглахыг зөшөөрдөг байна. Огтлож                     болж байна (Хү�?н�?гт 8). Үн�? болон х�?мж�?�?г�?�?р
байгаа модны нил�?�?д х�?�?�?г нь мод б�?лтг�?х                     нь авч үзв�?л нийт б�?лтг�?гд�?�?н модны дийл�?нх
зөвшөөрөлт�?й байдаг. 2007 онд нийт 5000 шоо                  х�?�?гийг ахуйн х�?р�?гц�?�?нд ашигладаг.
метр түлшний мод, гуалин б�?лтг�?х зөвшөөрөл
өг�?өн байна. Үүний их�?нхийг �?ургууль, ц�?ц�?рл�?г,                  Газар ба байгалийн нөөц ашиглалтаа�?
�?мн�?л�?гийн х�?р�?гц�?�?нд олгож�?�?. Эн�? нутагт                    үү�?�?х нөлөөлөл
ойн м�?рг�?жлийн 5 байгууллага арчилгаа болон                      Туул голын �?х�?нд олон жил           гуалин,
ц�?в�?рл�?г�?�?ний аргаар мод б�?лтг�?ж байна.                      түлшний мод б�?лтг�?�?�?н нь голын ай �?авын ойд
    Бодит байдалд ойгоо�? б�?лтг�?ж буй модны                   их�?�?х�?н нөлөө үзүүлж байна. Сөрөг нөлөөлөл нь
х�?мж�?�? нь зөвшөөрлөөр олгогд�?он х�?мж�?�?н�?�?�?                   орон нутгийн чанартай байна. Ялангу�? Горхи-
хол давдаг. Монгол ул�?ын х�?мж�?�?нд б�?лтг�?ж                    Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газрын орчны
буй нийт ой модны 36-80% нь хууль бу�?аар                     бү�? болон Т�?р�?лжийн ойролцоо түлшний модны
б�?лтг�?гдд�?г.1 Ялангу�?а Туул голын �?хийн ойгоо�?               зориулалтаар Сибирь хар мод, бурга�?, улиа�?ыг их
түлшний мод, гуалинг хууль бу�?аар маш их�?�?р                  х�?мж�?�?г�?�?р огтлон ашиглаж байна. Ойн түйм�?р
б�?лтг�?д�?г. Хууль бу�? модны наймаанд нутгийн                  нь �?кологийн маш том а�?уудал болж байгаа
ирг�?д оролцоод зог�?охгүй �?алайх дүүр�?г,                      бөгөөд �?үүлийн 10 гаруй жилд �?рцат уул, �?р
Улаанбаатар хотын зарим аж ахуйн н�?гж хуулиа�?                матах, Улаан хадны уул, Дархад уул, �?р минж,
гадуур үйл ажиллагаа �?вуулдаг байна.                         Халзангийн даваа, Их чулуут, �?�?м�?хийн гол,
    Орон нутгийн хүмүү�?�?�?�? ав�?ан м�?д�?�?г�?�?р 25                Хонгорын гол, Хар �?маат, Шин�?�?т, Шорлогтой
ирг�?н, аж ахуйн н�?гж тухайн нутагт хулгайгаар                з�?р�?г газрын ой мод түйм�?рт их�?�?р өрт�?өн
мод б�?лтг�?�?�?н модоо долоо хоног бүр 8-10 бага                байна.
оврын машинд 4-5 м3 х�?мж�?�?г�?�?р ачин зөөж,




 Хү�?н�?гт 7: Туул голын �?хн�?�?�? б�?лтг�?�?�?н гуалин ба түлшний мод

                                                                         Б�?лтг�?�?�?н мод (м3/жил)
  
                                                            Гуалин                   Түлшний мод


 Зөвшөөрөлт�?й мод огтлолт                                       643                                             4,384

 Хууль бу�? мод огтлолт                                          606                                             4,114

 Өрхийн х�?р�?гц�?�?ний н�?м�?лт                                     2,046                                                  -

 �?ийт                                                          3,295                                            8,498
Судалгааны материалаа�?. �?ийт б�?лтг�?гд�?ж буй гуалинний х�?мж�?�? нь �?нд үзүүл�?н�?�?�? хол дав�?ан зөрүүт�?й ба ахуйн х�?р�?гц�?�?ний
мод г�?д�?гт өрхийн х�?р�?гц�?�?ний түл�?�?, хашаа, байшингийн мод давхар багтана. Монгол Ул�?ын Байгаль орчны �?амнаа�? 2008 онд
гарга�?ан No 186/234 тоот тушаалаар Туул голын �?ав газраа�? мод б�?лтг�?хийг 2010 оны 5-р �?ар хүрт�?л хоригло�?он.
    Õү�?н�?гт�?�?�? үз�?х�?д Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт 3,295 шоо метр гуалин, 8,498 шоо метр түлшний мод
б�?лтг�?ж байгаа бөгөөд �?дг�?�?рийн тал хувь нь л зохих зөвшөөрөлт�?й аж�?�?.


                                                                                                                 33
 Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



   Хү�?н�?гт 8: Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?�?�?н гуалин ба түлшний модны үн�?

                                             Б�?лтг�?�?�?н мод (м3/жил)        Зах з�?�?лийн үн�? (�?а�? төгрөг/жил)

                                                           Түлшний                       Түлшний
                                              Гуалин                        Гуалин                            �?ийт
                                                               мод                           мод

Зөвшөөрөлт�?й                                     643           4,384         38.58           87.68        126.26

Хууль бу�? мод огтлолт                            606           4,114         22.73           82.28        105.01

Өрхийн н�?м�?лт х�?р�?гц�?�?нд ашиглах мод           2,046               -         76.73                -         76.73

�?ийт                                           3,295           8,498        138.03          169.96        307.99

Орон нутгийн өрхийн х�?р�?гц�?�?нд                 2,046           5,456         76.73          109.12        185.85

Боруулалтын зориулалтаар                       1,249           3,042         61.31           60.84        122.15

Ул�?ын тө�?өвт орох орлого                                                       9.65          19.48          29.13

   Судалгааны материалаа�?. Ул�?ын тө�?өвт орох орлого нь зөвшөөрөлт�?й б�?лтг�?�?�?н модноо�? авах төлбөрөө�? бүрд�?н�?.



Зураг 21: Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт              Зураг 22: Туул голын �?р�?г дагуух бурга�?ыг
газрын Сибирь хар модыг огтлож гуалин б�?лтг�?д�?г             огтлож түл�?�? б�?лтг�?д�?г




Зураг 23: Бугатын амны шат�?ан талбайн хат�?ан                Зураг 24: Улаанбаатар хот, �?алайх дүүр�?г рүү түлшний
модыг огтолж ав�?ан байдал                                   мод, гуалин зөөхөд х�?р�?гл�?д�?г ачааны жижиг машин




 34
                               Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



Ойн дагалт ба�?лаг                                                              дүүргийн хүмүү�? ч мөн ирж, голчлон зун
                                                                               түүд�?г (Хү�?н�?гт 9). Ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүний
    Газар болон байгалийн нөөцийг ашиглаж                                      ашиглалт нь их�?вчл�?н Туул болон Т�?р�?лж голын
буй х�?лб�?р                                                                     дагуу автомашин унаагар хүрч очих боломжтой
                                                                               х�?�?гүүд�?д төвлөр�?өн байдаг.
    Туул голын �?х�?�?�? маш олон төрлийн ойн
дагалт бүт�?�?гд�?хүүнийг б�?лтг�?д�?г ба үүнд жим�?,
жим�?г�?н�?, �?амар, байгалийн хүн�?ний ургамал,                                        Туул голын �?х (ДЦГ-ын онгон бү�?,
мөөг, �?мийн ургамал з�?р�?г орно (Хү�?н�?гт 9).                                    хамгаалалтын бү�?, БЦГ-ын онцгой бү�?�?д
Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын баруун                                        хамрагдах)-�?�?�? хушны �?амар б�?лтг�?хийг бүр�?н
х�?�?�?гт орших Т�?р�?лж голын урд х�?�?�?г, уг дархан                                 хоригло�?он ба ту�?гай хамгаалалттай газар
цаазат газрын төв, хойд, зүүн урд х�?�?�?г, мөн                                   нутгийн зарим н�?г бү�?үүд�?д ахуйн х�?р�?гц�?�?ний
Туул голын дагуу ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн �?лб�?г                                 зорилгоор ойн бүт�?�?гд�?хүүн түүхийг зөвшөөрдөг
тохиолдоно. Эдг�?�?р ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүнийг                                  х�?дий ч ойн гаралтай бүт�?�?гд�?хүүний хууль бу�?
орон нутгийн ирг�?д�?�?�? гадна �?алайх, Багануур




      Хү�?н�?гт 9. Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?д�?г ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн, т�?дг�?�?рийг б�?лтг�?х тохиромжтой үе
                 Ча�? улаан долоолгоно Crataegus sanguinea                                          З�?рл�?г �?онгино Allium altaicum
                                                                               Байгалийн




                                                                                                                                             5-8-р �?ар
                                                                                хүн�?ний
                                                                                ургамал


                 Гүз�?�?лзг�?н�?         Fragaria orientalis                                           Халиар          Allium victorialis

                 Өрөл                Malus baccata                                                 �?лтан хундага   Adonis sibiricus
Жим�?, жим�?г�?н�?




                                                             mid Aug-end Sep




                                                                                                                   Artemisia
                 Моно�?               Padus asiatica                                                Царван
                                                                                                                   macrocephala

                 Хад                 Ribes altissimum                                              Падгар Бадаан   Bergenia crassifolia

                 Үхрийн нүд          Ribes nigrum                                                  Боролзгоно      Dasiphora fruticosa

                 �?�?р�?                Vaccinium uliginosum                                          Хөх д�?гд        Gentiana macrophylla
                                                                                                   Цагаан түрүү    Leontopodium spp.
                                     Vaccinium vitis-idaea
                                                                                 Эмийн ургамлууд




                 �?нь�?
                                                                                                                                             5-10-р �?ар
                                                                                                   Таван �?алаа     Plantago spp.
                                                             9-10-р �?ар
Самар




                 Самар               Pinus sibirica
                                                                                                   �?лтан гагнуур   Rhodiola quadrifida 

                 Далбига             Agaricus spp.                                                 Т�?хийн ш�?�?г     Ribes diacanthum

                 Сархиаг             Lactarius sp.                                                 �?охой хошуу     Rosa acicularis
                                                             6-7-р �?ар




                 Ху�?андай            Leccinum sp.                                                  Эмийн �?өд       Sanguisorba officinalis
Мөөг




                 Чидм�?г              Russula sp.                                                   Халгай          Urtica dioica

                 То�?ондой            Suillus sp.                                                   �?лир�?           Vaccinium vitis-idaea

                 Цагаан мөөг         Tricholoma mongolicum                                         Эмийн бамбай Valeriana officinalis
Судалгааны материалаа�?.




                                                                                                                                           35
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



         Зураг 25: Туул голын �?х�?�?�? ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн б�?лтг�?х�?д оролцох
         орон нутгийн ирг�?дийн оролцоо
                                                       �?èéò àéë ºðõèéí òîî 682




                   Æèìñ, æèìñãýíý          Хүн�?ний ургамал                 Самар         Эмийн ургамлууд

                                    % Борлуулдаг өрх                   % �?шигладаг өрх
        Судалгааны материалаа�?.




олборлолт бай�?аар байна. Энд байх айл                                 Туул голын �?х�?�?�? хамгийн их х�?мж�?�?т�?й
өрхүүдийн тал хувь нь жим�? жим�?г�?н�?, хүн�?ний                      б�?лтг�?д�?г, түг�?�?м�?л бүт�?�?гд�?хүүн нь хуш модны
ургамал, �?амар түүд�?г ба хүн амын харьцангуй                      �?амар бөгөөд борлуулалт маш �?айтай. Туул
бага х�?�?�?г буюу 5% нь л �?мийн ургамал түүд�?г                      голын д�?�?д х�?�?гийн 54900 гаруй га талбайд
байна (Зураг 25).                                                 �?амар ургадаг бөгөөд 4-6 жил тутам түүний �?лб�?г
                                                                  ургацтай үе тохиодог. Самар �?лб�?г урга�?ан жил
                                                                  �?дг�?�?р талбайгаа�? 1662 тонн боргоцой хураан
    Хуш модны �?амраа�? бу�?ад их�?нх ойн
                                                                  түүн�?�?�? 332.4 тонн �?амар авах боломжтой. Хушны
дагалт бүт�?�?гд�?хүүнийг ахуйн буюу хувийн
                                                                  �?амарыг ер нь болов�?руулдаггүй ба ганцхан Төв
х�?р�?гц�?�?нд ашиглахаар түүд�?г байна. Х�?дийг�?�?р
                                                                  аймгийн Мөнгөнморьт �?уманд хушны �?амар
�?мийн ургамал, �?амар, хүн�?ний ургамал , жим�?,
                                                                  болов�?руулах жижиг үйлдв�?р байдаг.
жим�?г�?нийг худалдаж авах зах з�?�?л Улаанбаатар
хотод байгаа боловч �?дг�?�?р ойн дагалт ба�?лаг нь                      Газар ба байгалийн нөөц ашигла�?ны үн�?
голчлон Хан Х�?нтийн ДЦГ-ын хүрч очиход хүнд                       ц�?н�?
х�?цүү газруудад байх ба болц гүйц�?�?н үед богино
хугацаанд түүж хураах шаардлгатай тул хөдөлмөр                        Тухайн бү�?�?�?�? ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн
зарцуулалт их, өртөг өндөрт�?й байдаг. �?ийт айл                    олборло�?ноор жилд нийт 37.24 �?а�? орчим
өрхүүдийн 77.5% хувь буюу 528 өрх ойн дагалт                      төгрөгийн орлого бий болдог ба үүний
бүт�?�?гд�?хүүн түүж б�?лтг�?д�?г х�?дий ч т�?дг�?�?рийн                    дийл�?нх    х�?�?гийг    �?амар,     жим�?,жим�?г�?н�?
2/3-г хувийнхаа х�?р�?гц�?�?нд ашигладаг. �?ийт айл                    бүрдүүлд�?г (Хү�?н�?гт 10). Түүж ав�?ан ойн дагалт
өрхүүдийн 15% нь хураа�?ан бүт�?�?гд�?хүүнийх�?�?                       бүт�?�?гд�?хүүнийг голчлон хувийн х�?р�?гц�?�?нд
тодорхой х�?�?гийг зарж борлуулдаг бол т�?дний                       ашигладаг бөгөөд үүний ердөө 15%-г зах з�?�?лд
7.5% нь зөвхөн зарж борлуулах зорилгоор ойн                       худалдаж борлуулдаг. Улаанбаатар хотоо�? ир�?�?н
дагалт бүт�?�?гд�?хүүн ашигладаг байна. Эн�? нь                       худалдаачид 40-50 хүн хөл�?өлж ажиллуулан
нийтд�?�? 153 өрх юм. Самраа�? бу�?ад ойн дагалт                      �?амар, жим�? түүлг�?д�?г байна. Уг �?амрыг зах з�?�?лд
бүт�?�?гд�?хүүнийг т�?д голчлон орон нутгийн                          борлуул�?наар жилд нийт 43.16 �?а�? төгрөгийн
жижиг д�?лгүүр, худалдаачдад зардаг.                               орлого олдог байна (Хү�?н�?гт 11).




  36
              Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



Газрын зураг 15. Туул голын �?хийн ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүний ашиглалт




                                 Òàéëáàð                                                       Òàéëáàð
                               Õîðîîíû òºâ                                                   Õîðîîíû òºâ
                                                                                             Ñóìûí õèë
                               Ñóìûí õèë
                                                                                             Ãîë
                               Ãîë                                                           �?óóð
                               �?óóð                                                          Îé
                               Îé                                                         Жим�?, жим�?г�?ний тархалт, нөөц
                            Ñàìðûí íººö ãàçàð                                                Èõ
                               Èõ                                                            Äóíä çýðýã
                               Äóíä çýðýã                                                    �?àãà
                               �?àãà                                                          Çàì
                               Çàì                                                           Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                               Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð                                    Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë
                               Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë



           Самар ургадаг газрууд                                     Жим�?, жим�?г�?ний тархалт, нөөц




                                                                                              Òàéëáàð
                                 Òàéëáàð
                                                                                            Õîðîîíû òºâ
                                Õîðîîíû òºâ                                                 Ñóìûí õèë
                                Ñóìûí õèë                                                   Ãîë
                                Ãîë                                                         �?óóð
                                �?óóð                                                        Îé
                                Îé                                                          Æèìñ, æèìñãýíèé òàðõàö
                                Îéí ìººãíèé òàðõàö                                          Ñàìðûí íººö, òàðõàö
                                Çàì                                                         Çàì
                                Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð                                  Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë                                     Òóóë ãîëûí àé ñàâûí õèë




          Ойн мөөг ургадаг газрууд                           Ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүний нөөц бага�?�?ан газрууд




                                                                                                                 37
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




 Хү�?н�?гт 10: Туул голын �?х�?�?�? б�?лтг�?д�?г ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүний үн�?

                                                    Х�?р�?гл�?гчд�?д
                   �?�?г өрхийн                    борлуулдаг дундаж               �?ийт үн�? (�?а�? төгрөг/жил)
                     дундаж      Дундаж үн�?       үн�? (м�?н.төг/жил)
                    х�?р�?гл�?�?       (төг/kг)
                    (кг/жил)                   Өрхийн дотоод              Өрхийн дотоод
                                                                Зарах                      Зарах        �?ийт
                                                х�?р�?гц�?�?нд                 х�?р�?гц�?�?нд

 Жим�?,жим�?г�?н�?            25       2,750      60,470           45,783        17.05             2.33    19.39

 Хүн�?ний ургамал       7.5         1,500      11,250              -           3.17                      3.17

 Самар                47.5         1,500      55,355           47,447        11.07             3.18    14.25

 Эмийн ургамал         2.5         5,000      12,500              -           0.43                      0.43

 �?ийт                                                                        31.72             5.51    37.24

Судалгааны материалаа�?.




 Хү�?н�?гт 11: Туул голын �?х�?�?�? түүд�?г �?амрын үн�?

                                                                        Үн�? (�?а�? төгрөг/жил)

 Х�?вийн ургацтай жил                                                           6.36

 Aрвин ургацтай жил                                                            36.80

 �?ийт                                                                          43.16

Судалгааны материалаа�?.�?рвин ургац 6 жил тутам тохиолддог




    Газар ба байгалийн нөөц ашигла�?наа�?                     ту�?ам тухайн бү�? д�?х ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүний
үүд�?х нөлөөлөл                                              тархалт, ашиглаж буй тоо х�?мж�?�? бага�?ч байгааг
                                                            нутгийн ирг�?д ойлгож ухам�?арлаж байгаа талаар
    Ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүнийг хир тогтвортой
                                                            дурьд�?ан байна. Судалгаа хийх үед нөөц нь
ашиглаж байгаа талаар төдийлө н тодорхой
                                                            бага�?ч байгаа х�?м�?�?н үз�?ж бай�?ан талбайгаа�?
м�?д�?�?л�?л байхгүй боловч Туул голын �?хийн зарим
                                                            одоо ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүнийг        ашиглах
талбайг х�?т ашигла�?наа�? түүний нөөц бага�?аж
                                                            боломжгүй бол�?он байна. Түүн�?�?�? гадна тухайн
буй нь тодорхой байгаа юм. �?өөц бага�?аж буй
                                                            бү�?�?д амьдардаггүй, гаднаа�? ирж ойн дагалт
талбайнуудад Туул-Галтайн голын билчир орчим
                                                            бүт�?�?гд�?хүүн ашиглаж байгаа хүмүү�? орчин
�?удалгааны талбайн баруун х�?�?�?гт байх Зааны
                                                            тойрондоо хайхрамжгүй хандаж, газар нутаг,
голын адаг, Т�?р�?лж голын ойр орчим хамаарна.
                                                            мод, �?өөгийг их�?�?р �?үйтг�?д�?г нь ажиглагд�?ан
1998 онд хийгд�?�?н �?удалгааны дүнд жил ир�?х
                                                            байна.


  38
                Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéí ¿íý öýíý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà íººö àøèãëàëò



Зураг 26: Хүн�?ний мөөг: Далбига буюу хар мөөг   Зураг 27: Хуш модны �?амар
Agaricus silvaticus




Зураг 28: �?лир�?                                 Зураг 29: Ойгоо�? ашиглаж байгаа �?мийн ургамлыг
Vaccinium vitis-idaea                           худалдан борлуулж байгаа х�?лб�?рүүд




                                                                                           39
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



Туул голын �?ав газрын �?хийн газар ба байгалийн нөөцийн одоогийн үн�? ц�?н�?


 Хү�?н�?гт 12: Туул голын �?ав газрын �?хийн газар ба нөөц ашиглалтын одоогийн үн�? ц�?н�?

                                            Орон нутгийн х�?р�?гл�?гчид
                         �?ийт дүн                                               Гадны хүмүү�?т    За�?гийн газарт
 Газар/нөөц ашиглалт     (�?а�? төг/                                                ногдох үн�?       ногдох үн�?
                                       �?йл
                           жил)                  Дундаж үн�?       �?ийт үн�?       (�?а�? төг/жил)    (�?а�? төг/жил)
                                      өрхийн
                                                (төг/өрх/жил)   (�?а�? төг/жил)
                                        тоо

 �?�?лал жуулчлал           24,597.13        83   5,216,892.86           433.00        24,164.12           268.44

 Мал аж ахуй �?рхл�?лт       3,361.07       545   6,167,107.79        3,361.07                 -           221.25

 Дүнз б�?лтг�?л                138.03       682     112,500.00            76.73            61.31             9.65
 Х�?р�?гц�?�?ний мод
                             169.96       682     160,000.00           109.12            60.84            19.48
 б�?лтг�?л
 Ойн дагалт
                              77.22       528      70,523.20            37.24            43.16                    -
 бүт�?�?гд�?хүүн б�?лтг�?л
 �?ийт дүн                 28,343.40       682                       4,017.16         24,329.43           518.82

Судалгааны материалаа�?.Орон нутгийн а�?лал жуулчлалаа�? олох орлогыг тооцохдоо зөвхөн жуулчны баазуудын орлогыг
оруул�?ан ба ажил �?рхл�?лт, хүн�?ний бүт�?�?гд�?хүүний худалдаанаа�? олох ашиг, морь унуулж олох орлого з�?ргийг тооцоогүй
болно. 2008 онд орлогын албан татвараа�? ол�?он ашгийг тооц�?он болно. Өөр өөр бүлгүүдийн үнийг нийт үн�?д тооцоогүй.




  40
               4. Ãîëûí óðñãàëûí äîîä õýñãèéí ¿íý öýíý:
                       Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýý


Tуул голын �?ав газрын �?ко-у�? зүй                    х�?�?гийг нь газрын доорхи у�? бүрдүүлд�?г байна.1.
    Туул голын �?ав газрын �?хийн байгалийн               Т�?р�?лж голын (Туул голд цутгахын өмнө)
бүрдлүүдийн талаар тайлангийн 3-р бүл�?гт товч       жилийн дундаж зарцуулга 9.12 м3/�?ек, Туул
авч үз�?�?н бил�?�?. Туул голын �?ав �?х газрын уур       голын зарцуулга Бо�?гын гүүрний д�?рг�?д 13.6
амь�?галтай урт, хүйт�?н өвөл, богино зунтай.         м3/�?ек, Улаанбаатар хотод 26.6 м3/�?ек байдаг.
Жилийн дундаж хур тунада�?ны х�?мж�?�? нь 403           Сав газрын �?хийн уур амь�?гал, бу�?ад хүчин
мм ба нийт хур тунада�?ны дөрөвний гурван хувь       зүйлүүд�?�?�? шалтгаалан голын ур�?ацын х�?мж�?�?
нь зун 6-8-р �?ард ордог. Уг нутаг нь өвөл 10-р      жилийн туршид, цаг хугацааны �?вцад харьцангуй
�?араа�? 5-н �?арын �?үүл хүрт�?л ца�?ан бүрхүүлт�?й       өөрчлөгдөнө. Голын зарцуулгын х�?мж�?�? өндөр
, ца�?ан бүрхүүлийн дундаж зузаан 15 �?м хүрд�?г       уул�?ын ца�? хайлах үед 4-р �?арын �?үүл�?�?�?
байна. Сав газрын �?хний х�?�?�?г нь мөнх ц�?вд�?г        �?хл�?н 5-р �?арын дунд хүрт�?л хаврын шар у�?ны
бүхий 3 бү�?�?д хамаарах тул �?н�? нь �?ав газрын түр    үерийн нөлөөгөөр их�?�?х�?н н�?м�?гдд�?г. Харин 5-р
ур�?ацын х�?мж�?�?нд нөлөөлдөг. Туул голын нийт         �?арын хоёрдугаар хага�?аа�? �?хл�?н ур�?ац буурч,
ур�?ацын гуравны хоёр х�?�?гийг хур тунада�?ны          тавдугаар �?арын �?үүл�?�?�? 6-р �?ард харьцангуй
у�?, 6%-г нь ца�?ны у�?, дөрөвний н�?гт�?й т�?нц�?х        тогтвортой гачиг үе үрг�?лжл�?н�?. Сав газрын �?х�?н




         Зураг 30: Улаанбаатар хот орчмын Туул голын ур�?ацын бүрд�?л




        Даваа,Ба�?андорж 2005




                                                                                              41
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



         Зураг 31: Туул (Зай�?ан харуул) голын үерийн давтамжийн шинжилг�?�?




        Судалгааны материалаа�?. (2000-2006) оны өдөр бүрийн ур�?ацын м�?д�?�?г ашиглан үерийн давтамжийн шинжилг�?�? ба
        бага ур�?ацын давтагдлын шинжилг�?�?нд 2000-2006 оны 6-9-р �?аруудын өдөр бүрийн хамгийн бага ур�?ацын м�?д�?�?ллийг
        ашигла�?ан.




         Зураг 32: Туул (Зай�?ан харуул) голын бага ур�?ацын давтамжийн шинжилг�?�?




        Судалгааны материалаа�?. (2000-2006) оны өдөр бүрийн ур�?ацын м�?д�?�?г ашиглан үерийн давтамжийн шинжилг�?�? ба
        бага ур�?ацын давтагдлын шинжилг�?�?нд 2000-2006 оны 6-9-р �?аруудын өдөр бүрийн хамгийн бага ур�?ацын м�?д�?�?ллийг
        ашигла�?ан.




х�?�?�?гт ор�?он хур тунада�?ны улмаа�? 7, 8-р �?ард,                     Газрын гүнд 2-75 метрт орших чөлөөт
мөн 9-р �?ард үерл�?х нь бий. Зуны хур борооны                   гадаргатай болон артезийн у�?т давхаргын у�? �?ав
үерийн зарцуулга хаврын шар у�?ны үерийн                        газрын �?х�?�?�? Улаанбаатар хот руу ирд�?г.3 Туул гол
үеийнх�?�?�? 1.5-3 дахин их х�?мж�?�?т�?й болдог.                     �?авын гадаргын ба газар доорхи у�? хоорондоо
Өвөл аравдугаар �?араа�? 4-р �?арын хооронд гол                   гидравлик холбооотой ба зарим үед “ур�?ацаа
хөлдөн мө�?өн бүрхүүлт�?й байна. Улаанбаатар                     алдах �? ба инг�?�?н�?�?р тухайн орчны газар доорхи
хотод (Туул харуул) ажиглагд�?ан хамгийн их                     у�?ны давхаргуудыг т�?ж�?�?д�?г. Газрын доорхи у�?
зарцуулгын х�?мж�?�? 1,580 м3/�?ек бай�?ан бол �?н�?                  нь Туул голын �?рг�?н тойрны уулын амуудын
х�?мж�?�? Т�?р�?лж гол д�?�?р 564 м3/�?ек байж�?�?. Голын                ур�?ац болон Туул голоо�? т�?ж�?�?гдд�?г бөгөөд
гачиг үеийн 30 хоногийн хамгийн бага ур�?ацын                   хур тунада�?ны у�?наа�? авах т�?ж�?�?лийн х�?мж�?�?
х�?мж�?�? Улаанбаатар хотод 1.86 м3/�?ек, Т�?р�?лж                   нь газрын доорхи у�?ны жилийн ашиглалттай
гол д�?�?р 0.44 м3/�?ек ту�? ту�? байна2.                           харьцуулахад өчүүх�?н бага байдаг. Газрын доорхи



  42
                  Ãîëûí óðñãàëûí äîîä õýñãèéí ¿íý öýíý: Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýý



у�?ны түвшинд хий�?�?н х�?мжилт, �?удалгаанаа�?         зохицуулдаг. Улаанбаатар хотын 3 дулааны
харахад хур тунада�? хамгийн бага байдаг хавар,    цахилгаан �?танциуд, худгуудыг хариуцдаг ба
өвлийн улиралд газрын доорхи у�?ны түвшин          �?рг�?н тойрны үйлдв�?рүүд х�?р�?гл�?�?ний у�?аа
буурах ба хаврын урь орж, анхны бороо орох үе�?�?   �?нд�?�?�? авдаг6.
түвшин нь д�?�?шилж х�?вийн х�?мж�?�?нд�?�? очдог             Газрын доорхи у�? ашигладаг нийт худаг
байна4. Хавар болж, газар г�?�?�?х үед х�?р�?гл�?�?г     түүн�?�?�? ажиллагаатай худгуудын тооны талаар
даган газрын доорхи у�?ны түвшин доошлохтой        зарим �?х �?урвалжууд зөрүү м�?д�?�?л�?лт�?й байна7.
з�?р�?гц�?н Туул голын гадаргын ур�?ацын х�?мж�?�?       Иймд уг �?удалгааны ажилд Улаанбаатар хотын
бага�?аад зог�?охгүй зарим х�?�?г�?�?р�?�? улирлын        2007 оны ма�?тер төлөвлөгөөнд дурьд�?ан хотын
чанартай та�?ардаг байна5.                         у�? �?увгийн ашиглалтын газрын         худгуудын
    Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжийн �?х          талаарх диаграмууд болон цахилгаан �?танцын у�?
үү�?в�?р нь чөлөөт гадаргатай газрын доорхи у�?т     хангамжийн ашиглаж байгаа худаг, т�?дг�?�?рийн
давхарга юм. Газрын доорхи у�?ны түвшин нь         хүчин чадал з�?р�?г хамгийн �?үүлийн үеийн
хур тунада�?ны х�?мж�?�?, ууршилт, гадаргын у�?ны      м�?д�?�?л�?л агуул�?ан Ба�?андорж, Даваа нарын
түвшин, агаарын даралт з�?р�?г байгалийн олон       б�?лтг�?�?�?н диаграмыг ашиглав. Одоогийн
хүчин зүйл�?�?�? хамаарч х�?лб�?лзд�?г төдийгүй мөн     байдлаар 120 худаг (Хү�?н�?гт 13) ажиллаж өдөрт
у�? ашиглалт, х�?р�?гл�?�?ний х�?мж�?�?, голын �?ав        хамгийн ихд�?�? 195000 м�?нган куб метр у�? шахан
газрын �?х�?н х�?�?гийн �?кологи, у�? зүйн нөхцөл ч     гаргаж байна. У�?ны �?дг�?�?р �?х үү�?в�?рүүд�?�?�? гадна
газрын доорхи у�?ны түвшинд давхар нөлөөлдөг       өдөрт 3000 куб метр у�? гаргаж 600 гаруй аж ахуй
байна. Туул голын �?хийн газрын бүрх�?вч, газар     н�?гжүүдийг у�?аар хангадаг хувийн 297 худаг
ашиглалт, хөр�?ний нөхцөлөө�? шалтгаалан            байдаг г�?�?�?н тоо баримт байна.
өөр өөр төрлийн хөр�?ний у�? чийгийн нөхцөл             Улаанбаатар хотын у�? х�?р�?гл�?гчд�?д хотын у�?
�?лгаатай, Хөр�?ний у�?ны горим хийг�?�?д харилцан     �?увгийн ашиглалтын газар болон ОС�?�?�?Г-аа�?
үйлчл�?лийн хугацаа, у�?ны �?вах хурд �?лгаатай       2007 онд түг�?�?�?�?н у�?ны нийт х�?мж�?�? нь 56.26 �?а�?
байдаг. Сав газрын �?хний ургамлан бүрх�?вчийн      метр куб байж�?�? (Зураг 33). У�? түг�?�?лтийн х�?мж�?�?
х�?мж�?�? нь ур�?ацын х�?мж�?�?, голын зарцуулгад        3-5 -р �?аруудад бага�?даг ба Туул голын болон
мөн нөлөөлдөг. Туул голын �?хийн ой, б�?лч�?�?р,      газрын гүний у�?ны түвшин �?н�? үед хамгийн бага
бу�?ад ургамлын зүйлүүдийн чанар, х�?мж�?�? нь        байдаг. Эн�? хугацаанд у�?ны х�?р�?гл�?�? хамгийн их
голын дундаж ур�?ац, түүний үрг�?лжл�?х хугацаа,     байдаг бөгөөд у�?аар гачигдах �?вдал тохиолддог.
хурд, голын ур�?галын доод х�?�?гийн бага ур�?ац,
                                                      Хуучирч мууд�?ан шугам �?үлж�?�?ний улмаа�?
хөр�?ний чийг, газрын доорхи у�?ны т�?ж�?�?л,
                                                  х�?р�?гл�?гчд�?д очих нийт у�?ны 30% нь замдаа
хагшаа�?ны хуримтлалд ба�? дам нөлөөлдөг.
                                                  алдагддаг нь ба�? н�?г�?н анхаарвал зохих а�?уудлын
                                                  н�?г болоод байна8.
                                                      Гүн өрмийн худгаа�? у�?ыг �?оруулан гол шугам
Улаанбаатар хотын у�? хангамж                      хоолойгоор дамжин төр захиргааны байр, үйлдв�?р
                                                  үйлчилг�?�?ний газрууд, орон �?ууцны х�?р�?гл�?гчд�?д
    Дөрвөн өөр газар орших газрын доорхи
                                                  түг�?�?д�?г бол г�?р хорооллын х�?р�?гл�?гчд�?д у�?ны
у�?ны �?х үү�?в�?рүүд�?�?�? гүн өрмийн худгаар у�?
                                                  машинаар зөөж түг�?�?х ц�?гүүд�?д өгөхөө�? гадна
авч Улаанбаатар хотыг у�?аар хангадаг ба д�?�?д
                                                  зарим хороололд у�? хангамжийн �?үлж�?�?н�?�?�? у�?
�?х үү�?в�?р нь Туул, Т�?р�?лжийн голын уулзварын
                                                  түг�?�?х ц�?гүүдийг холбож түүн�?�?�? түг�?�?д�?г. Орон
доор байрладаг бол Төв, Үйлдв�?рийн мөн Мах
                                                  �?ууцны хорооллуудын оршин �?уугчдын у�?ны
комбинатын �?х үү�?в�?рүүд хот дотор байрладаг.
                                                  х�?р�?гл�?�? өндөр бөгөөд УС�?Г/ОС�?�?�?К –наа�?
Улаанбаатар хотын у�?ан хангамжийн их�?нх
                                                  түг�?�?ж буй у�?ны т�?н хага�?ыг х�?р�?гл�?д�?г (Зураг
х�?�?гийг хотын У�? �?увгийн ашиглалтын газар
                                                  34). Орон �?ууцанд �?уугчдын тоо олон бөгөөд
(УС�?Г) түг�?�?д�?г бөгөөд Орон �?ууц нийтийн
                                                  н�?г хүнд ногдох у�?ны х�?р�?гл�?�? харьцангуй
аж ахуйн компаниуд (ОС�?�?�?К)-ууд хотын
                                                  өндөр байгаагаа�? шалтгаалж байна. Үүнт�?й
төв х�?�?гүүдийн барилгуудад у�?ыг дамжуулан
                                                  харьцуулахад г�?р хорооллын хүн ам хотын нийт
борлуулдаг. Хүн�?, хөдөө аж ахуй, хөнгөн
                                                  хүн амын 60%-г бүрдүүлд�?г х�?дий ч у�?ны нийт
үйлдв�?рийн �?ам у�?алгаанд ашиглах у�?ыг хариуцан


                                                                                             43
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




Хү�?н�?гт 13: Улаанбаатар хотын у�?ан хангамж, 2007
                                           Худгийн тоо                        Хүчин чадал (м3/өдөр)

У�?ны �?х үү�?в�?р
                                        �?ийт      Үүн�?�?�? ажилдаг              Тө�?лийн
                                                                                                      �?оломжит

Д�?�?д                                      56                  19               72,000          47,307

Төв                                       97                  55              114,000          64,150

Үйлдв�?р                                   16                  11               40,000          22,200

Махны үйлдв�?р                             11                   5               15,000          11,160

      УС�?Г у�?ны �?х үү�?в�?р                180                  90              241,000          144,817
Цахилгаан �?танц no. 2 (Төвийн
                                            -                  5                     -          4,800
цахилгаан,дулаан хангамж)
Цахилгаан �?танц no. 3 (Төвийн
                                            -                 13                     -         29,300
цахилгаан,дулаан хангамж)
Цахилгаан �?танц no. 4
                                            -                 12                     -         16,200
(Үйлдв�?р)
      У�?ны бу�?ад �?х үү�?в�?р                  -                 30                     -         50,300

Хувийн худгууд                              -                297                     -          3,000

�?ийт                                        -                417              294,300          198,117

Монгол Ул�?ын За�?гийн газар болон Ж�?ЙК�?-гаа�? ав�?ан м�?д�?�?л�?л, 2007; Ба�?андорж,Даваа 2005.




              Зураг 33: Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�? 2007 онд нийлүүл�?�?н у�?ны х�?мж�?�?

                                                         56.26 ñàÿ ìåòð êóá
          ñàÿ ìåòð êóá




             У�? �?увгийн ашиглалтын газрын м�?д�?�?н�?�?�?.




х�?р�?гл�?�?ний ердөө 2% ноогддог байна.                      Эн�?хүү �?удалгаанд ашигла�?ан �?дг�?�?р тоо, баримт
Улаанбаатар хотын у�?ны нийт х�?р�?гц�?�?г (Хү�?н�?гт            нь Улаанбаатар хотын үйлдв�?р, аж ахуйн газрын
14) харахад ахуйн х�?р�?гл�?�?нд хоногт 117 м�?нган            у�?ны хоногийн х�?р�?гл�?�? 85-100 м�?нган метр
куб метр, үйлдв�?р, үйлчилг�?�?ний газруудад                 куб,ба нийт у�? х�?р�?гл�?�? хоногт 200-250 м�?нган
(цахилгаан �?танцуудыг оруулаад) хоногт 95                 метр куб байдаг г�?�?�?н �?үүлийн үеийн �?удалгааны
м�?нган куб метр у�? ту�? ту�? шаардагддаг байна.             дүнт�?й дүйж байгаа юм9.




  44
                          Ãîëûí óðñãàëûí äîîä õýñãèéí ¿íý öýíý: Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýý



   Хү�?н�?гт 14: Улаанбаатар хотын у�?ны х�?р�?гц�?�?, х�?р�?гл�?гч ту�? бүр�?�?р 2007

                                                             УСУГ-ын у�?ан хангамж                           �?ийт х�?р�?гц�?�?

  Х�?р�?гл�?гчийн төрөл
                                                                              Х�?мж�?�?
                                                         Х�?р�?гл�?гчдийн                                                Х�?мж�?�? (�?а�? м3/
                                                                              (�?а�? м3/       Х�?р�?гл�?гчдийн тоо
                                                         тоо                                                              жил)
                                                                               жил)

                        зөөврийн у�? түг�?�?гүүр            300,000 хүн              0.73

  Г�?р хороолол          хотын �?үлж�?�?нд                                                       620,950 хүн                    1.70
                                                         31,782 хүн               0.41
                        холбогд�?он у�? түг�?�?гүүр


  Орон �?ууцны оршин �?уугчид                              269,569 хүн             27.32       403,260 хүн                    40.87

                        �?хуйн                                                                6,990 хүн                      0.22
  Хувийн                                                 953 холболт              4.47
  байшингууд                                                                                 18,333 үйлчилг�?�?ний
                        �?хуйн бу�?                                                                                           4.25
                                                                                             газар
  Үйлдв�?р аж ахуйн газрууд                               304 холболт              2.30       304 үйлдв�?рүүд                  2.3
                                                                                             3 цахилгаан �?танц +
  Цахилгаан �?танцууд                                                                                                        18.36
                                                                                             үйлдв�?рүүд
                                                                                             1,379 бизне�?,
  Бизне�?, үйлчилг�?�?ний газрууд                           1,379 холболт            4.04                                      4.04
                                                                                             үйлчилг�?�?ний газар
  Бу�?ад байгууллагууд                                    311 холболт              2.67       311 байгууллагууд              2.67

                        Газар тариалан                                                       367 фермреүүд                  1.50
  Хөдөө аж ахуй
                        Мал аж ахуй                                                          7,797 малчид                   1.37

  �?ийт                                                                           41.94                                      77.28

  Зөөврийн у�? түг�?�?гүүр                                  296 у�? түг�?�?гүүр         0.73       296 у�? түг�?�?гүүр               0.73

  �?үлж�?�?нд холбогд�?он у�? түг�?�?гүүр                       163 у�? түг�?�?гүүр         0.41       163 у�? түг�?�?гүүр               0.41

  Зөөврийн у�?ны машин                                    61 машин                        -   61 машин                         -

      У�?ны х�?р�?гл�?�?г тооц�?он дүн,таамаглалууд нь уг тайлангийн төг�?гөлд д�?лг�?р�?нгүй байгаа болно10.



                                                                          Хотын у�?ны үн�? ц�?н�?
   Зураг 34: Улаанбаатар хотын у�?ны х�?р�?гц�?�?,
   х�?р�?гл�?гч ту�? бүр�?�?р 2007                                                  Улаанбаатар хотод у�? ашигла�?ны тариф
                                                                          нь х�?р�?гл�?гчийн төрөл, у�? хангамжийн
Öàõèëãààí ñòàíö+                    Àæ ¿éëäâýð 3%                         аргаа�? хамааран �?лгаатай байдаг. УС�?Г у�?ны
      ¿éëäâýð¿¿ä
            24%
                                                                          үйлчилг�?�?ний төлбөрийг хотын х�?р�?гл�?гчд�?�?�?
                                                    �?èçíåñ, ¿éë÷èëãýý     хураадаг бөгөөд Хүн�?, хөдөө аж ахуй, хөнгөн
                                                                11%
                                                                          үйлдв�?рийн �?ам у�?алгаат тариаланд ашигла�?ан
                                                    �?óñàä áàéãóóëëàãóóä
                                                                    3%
                                                                          у�?наа�? хураамж авдаг.
                                                                             Улаанбаатар хотын у�?ны үн�? тарифд �?үүлийн
     Õóâèéí                                              Õºäºº àæ, àõóé
     áàéøèí                                                         4%    жилүүд�?д х�?д х�?д�?н удаа өөрчлөлт ор�?он байна/
       0.2%                                                               хү�?н�?гт 15/. Улаанбаатар хотын г�?р хорооллын
                                                                          у�?ны тариф өндөр байгаа нь анхаарал татаж
   Îðîí ñóóö
                                                     Ãýð õîðîîëîë 2%      буй бөгөөд хотын хүн амын дийл�?нх �?дуу
       53%                                                                өрх �?нд амьдарч буй учир үнийг зохицуулах
                                                                          шаардлагатай.


                                                                                                                                    45
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



  Хү�?н�?гт 15: Улаанбаатар хотын у�?ны тариф

                                                                        У�?ны тариф (төг/м3)
               Àшиглагчдын төрөл
                                                    1999              2002               2005      2007

 Төвлөр�?өн �?үлж�?�?н�?�?�? Үйлдв�?р, үйлчилг�?�?ний          200               200                315       329
 газруудад шах�?ан у�?
 Төвлөр�?өн �?үлж�?�?н�?�?�? Тө�?вийн байгууллагуудад        200               200                315       329
 шах�?ан у�?
 Төвлөр�?өн �?үлж�?�?н�?�?�? �?хуйн х�?р�?гц�?�?нд шах�?ан у�?      95               181                160       167

 У�?ны тоолууртай орон �?ууцанд шах�?ан у�?               40               112                160       167
 10 км зайд орших байгууллагуудад машинаар           885             2,435              2,435      2,435
 зөөдөг у�?
 10 км-�? хол зайд орших байгууллагуудад у�?ны        1,328            2,609              2,609      2,609
 машинаар зөөдөг у�?
 Зу�?лангийн айлуудад у�?ны машинаар зөөдөг у�?         885             1,500              2,000      2,727

 У�? түг�?�?х ц�?гүүд д�?�?р зарагддаг у�?                  442               442                500       909

 Бу�?ад төрлийн у�?ны машинаар зөөж аваачих у�?         885               885              1,000      1,818

 Газар тариалангийн у�?алгааны у�?                                       200                500      3,000

Хотын у�? �?уваг ашиглалтын газар болон Хүн�?,хөдөө аж ахуй,хөнгөн үйлдв�?рийн �?амнаа�?
ав�?ан м�?д�?�?.




    Эдг�?�?р ө�?өлтийг үл харгалзан өгүүл�?х�?д                   х�?мж�?�? бөгөөд у�?ны тарифаа�? их байна.
у�?ны үн�?д өгч буй татаа�? х�?т өндөр бай�?аар л                 Х�?дийг�?�?р �?н�? арга нь у�?ны бодит өртөгт �?мар
байна. Тухайлбал, х�?р�?гл�?ж буй у�?ны тариф нь                 н�?г х�?мж�?�?г�?�?р дөхөж очих боловч, м�?д�?�?ж х�?р�?г
у�?аар хангах бодит зардлын ердөө 30% болж                    бага юм. У�?ны хом�?дол �?н�? х�?в�?�?р үрг�?лжл�?хийн
байгаа бөгөөд у�? х�?р�?гл�?гчид түүний бодит үн�?�?�?              х�?р�?�?р түүнийг даган х�?р�?гл�?гчдийн у�?анд төлөх
маш доогуур үн�? төлдөг. Хаана, �?мар х�?мж�?�?ний                ахиуц үн�? их х�?мж�?�?г�?�?р н�?м�?гд�?х болно. Д�?�?рх
у�?ыг х�?р�?гл�?ж байгаа талаарх м�?д�?�?л�?л хом�?                   шалтгаануудын улмаа�? �?н�? �?удалгаанд ашигла�?ан
(жиш�?�?лб�?л, у�? ашиглан �?вуулж буй төрөл                      у�?ны үн�? ц�?н�? нь байж болох хамгийн бага үн�?
бүрийн үйлдв�?рл�?лийн ашиг, у�? ашиглагчийн                    г�?ж ойлгох х�?р�?гт�?й.
талаар нарийвчил�?ан м�?д�?�?л�?л дутмаг), нарийн
�?удалгааны үр дүн гаргахад төвөгт�?й тул уг                        �?хуйн х�?р�?гц�?�?
�?удалгааны тооцоог одоо баримталж байгаа у�?ны                    Хотын у�? �?уваг ашиглалтын газар болон Хүн�?,
тарифын дагуу хийд�?г төлбөрийн х�?мж�?�?нд                      Хөдөө �?ж �?хуй, Хөнгөн Үйлдв�?рийн �?ам, бу�?ад
тулгуурла�?ан болно. Х�?р�?гл�?ж буй у�?анд төлж                  �?х �?урвалжаа�? ав�?ан м�?д�?�?ллийн ту�?ламжтай
байгаа у�?ны тариф бодит зардлаа�?аа х�?т доогуур               Улаанбаатар хотын ахуйн х�?р�?гл�?гчид у�?аа
байгаа тул �?н�? тарифыг тодорхой х�?мж�?�?нд ө�?гөж,              хаанаа�?, х�?рх�?н авдаг дүр зургийг гаргаж болох
бодит зардлын зарим х�?�?гийг гаргах зорилгоор                 юм.
инфл�?тор г�?д�?г ухагдахууныг доор дүр�?�?л�?�?н                       Улаанбаатар хотын ахуйн у�? х�?р�?гл�?гчдийн
аргын дагуу у�?ны үн�?лг�?�?нд ашиглалаа.                        их�?нх х�?�?�?г буюу г�?р хороололд амьдардаг
Инфл�?тор нь х�?р�?гл�?гчийн у�? ашигла�?ныхаа                     620950 хүн, өөрөөр х�?лб�?л 141125 айл өрх у�?аа у�?
төлөө төлөх хү�?�?лт�?й байгаа у�?ны төлбөрийн                   түг�?�?гүүр�?�?�? авдаг. Мөн Г�?р хорооллын зарим у�?


  46
                      Ãîëûí óðñãàëûí äîîä õýñãèéí ¿íý öýíý: Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýý



х�?р�?гл�?гчид өөр�?дийн өдөр тутмын х�?р�?гл�?�?ний                    �?хуйн зориулалтаар ашиглаж буй у�?ны
у�?ыг гүех�?н худаг, булаг, гол, горхио�? авдаг.              үн�? ц�?нийг нарийн тооцож гаргах нь төвөгт�?й.
�?ийт 459 у�? түг�?�?гүүрийн 163 нь төвийн у�?                  Х�?дийг�?�?р хүмүү�? у�? ашигла�?ны төлбөрт х�?дий
хангамжийн �?үлж�?�?нд холбогд�?он бол үлд�?�?н                  х�?мж�?�?ний мөнгө төлж буй талаарх м�?д�?�?л�?л
түг�?�?гүүрүүд�?д 5 тонны багтаамж бүхий 61                   байгаа боловч зохих газруудаа�? тогтоо�?он у�?ны
у�?ны автомашинаар зөөж хийд�?г. Г�?р хорооллын               үн�? нь түүний бодит үн�?т�?й харьцуулахад маш
их�?нх хүмүү�?ийн өдөрт х�?р�?гл�?х у�?ны х�?мж�?�? нь              бага юм. Улаанбаатар хот дахь у�?ны тариф маш
10 л-�? бага11 дунджаар 7.5 л байх12 бөгөөд �?н�?             бага бай�?аар л байгаа17 бөгөөд у�?анд ноогдуулж
х�?мж�?�? бу�?ад төрлийн у�? ашиглагчдаа�? х�?д дахин             буй татаа�? �?н�? х�?в�?�?р�?�? үрг�?лжл�?х төлөвт�?й
бага үзүүл�?лт юм.                                          байна18. Х�?р�?гл�?гчид у�?ны үн�?нд төлөхөд б�?л�?н
    Орон �?ууцанд амьдардаг 403260 оршин                    байгаа х�?мж�?�? нь илүү боломжийн үнийг бий
�?уугч буюу 91650 өрхийн их�?нх нь төвийн у�?ан               болгож байгаа юм. Улаанбаатар хотод у�?тай
хангамжийн �?үлж�?�?н�?�?�? у�?аа авдаг. �?йл өрхүүд�?д             холбоотой зах з�?�?л бага х�?дий ч Д�?лхийн банк
у�?ны тоолуур тавих ажил нил�?�?д х�?д�?н жилийн                болон Төр-Хувийн х�?вшлийн д�?д бүтцийн
өмнө �?х�?л�?�?н х�?дий ч их�?нх айл өрхүүд у�?ны                 зөвлөх н�?гжийн54 2007 онд хий�?�?н �?удалгаанаа�?
тоолуур тавиулаагүй бөгөөд т�?дний ердөө цөөн               харахад г�?р хорооллын оршин �?уугчид нь у�?ны
хувь болох 20000 өрх одоогийн байдлаар 15000               үн�?нд одоо төлж буй тарифаа�? 1.5 дахин илүүг
тоолуур тавиул�?ан байна13. Тоолуур тавиул�?ан               төлөхөд б�?л�?н байгаа нь тайлангийн үр дүнг�?�?�?
айл өрхүүдийн н�?г хүний у�?ны х�?р�?гц�?�? өдөрт                харагдаж байна19. Уг �?удалгааны ажлын хүр�?�?нд
230 литр байгаа бол тоолуур тавиулаагүй                    үүнт�?й у�?лдуул�?ан у�?ны инфл�?торыг ашиглаж
айлуудын н�?г хүний өдөрт х�?р�?гл�?х у�?ны х�?мж�?�?              (г�?р хорооллын оршин �?уугчдад х�?р�?гл�?ж буй
290 литр14, дунджаар орон �?ууцанд амьдардаг                у�?ны тарифаа�? 1.5 дахин их) байгаа бөгөөд у�?ны
өрхийн н�?г гишүүн өдөрт 278 литр у�? х�?р�?гл�?ж               төлбөрийг хамгийн багаар тооцон үз�?х�?д ахуйн
байна15.                                                   х�?р�?гц�?�?ний у�? ашиглалтаа�? олох жилийн нийт
                                                           орлого нь 58.35 т�?рбум төгрөг байгаа юм(Хү�?н�?гт
   �?ийт 1968 хувийн орон �?ууц, байшинд
                                                           16).
амьдардаг 6900 хүмүү�? бараг бүгд өөр�?дийн
хувийн худгаа�? у�?аа х�?р�?гл�?ж байгаа ба н�?г
хүний өдөрт х�?р�?гл�?х у�?ны дундаж х�?мж�?�? 87
литр аж�?�?16.




    Хү�?н�?гт 16: �?хуйн х�?р�?гц�?�?ний у�?ны үн�?

                      Хүний     Х�?мж�?�? (�?а�? м3 /   Үн�?,тариф     Х�?р�?гл�?гчдийн зүг�?�?�? төлөхөд   У�?ны үн�?(�?а�? төг/
                       тоо           жил)           (төг/м3)       б�?л�?н байгаа үн�? (төг/м3)          жил)


Г�?р хороолол          620,950        1.70            909.09                                         2,317.98

Орон �?ууцны ирг�?д     403,260        40.87                                   1,364                 55,730.64
                                                     167.27
Хувийн байшингууд       6,990        0.22                                                            302.68

�?ийт                1,031,200        42.79                                                         58,351.30

Судалгааны материал болон хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�? гарга�?ан диаграмаа�?.




                                                                                                              47
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



       Үйлдв�?р, үйлчилг�?�?ний газрууд                                        Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�? гарга�?ан
                                                                        үн�?лг�?�?ний дагуу ахуйн х�?р�?гл�?гчид у�?ны үнийг
    �?лбан ё�?ны дүн м�?д�?�?г�?�?р Улаанбаатар хотод
                                                                        төлдөг х�?дий ч т�?д одоогийн тарифаа�? 1.5 дахин
бүртг�?лт�?й нийт 20,327 аж ахуйн н�?гж, үйлдв�?р,
                                                                        их үнийг төлөхөд б�?л�?н байгаа бол үйлдв�?р, аж
үйлчилг�?�?ний газрууд үйл ажиллагаа �?вуулдаг
                                                                        ахуйн зориулалтаар төлж буй у�?ны х�?мж�?�? жилд
байна. Эдг�?�?рт даавуу, бө�? бараа, �?авхи, гутал,
                                                                        15.6 т�?рбум төгрөг(хү�?н�?гт 17) байна. Өмнө
�?аван, цаа�?, төмөр �?дл�?л, цемент, шил шаазан,
                                                                        дурьдаж бай�?анчлан �?н�? нь у�?ны бодит үн�?�?�?
архи, пиво, �?авла�?ан у�?, хүн�?ний үйлдв�?рүүд
                                                                        доогуур тогтоогд�?он үн�? бөгөөд одоогийн байгаа
з�?р�?г багтана. Улаанбаатар хотод байдаг 3 том
                                                                        боломжит м�?д�?�?н д�?�?р тулгуурлан �?лгаатай
дулааны цахилгаан �?танц ту�? ту�?ын х�?р�?гц�?�?-
                                                                        бүт�?�?гд�?хүүн үйлдв�?рл�?х�?д ашиглаж буй у�?ны
ний у�?аа өөр�?дийн �?х үү�?в�?р�?�?�? авч ту�? бүрийн
                                                                        ахиуц үн�?, тухайн бүт�?�?гд�?хүүнд х�?р�?гл�?�?�?н
у�? хангамжийн �?үлж�?�?г ашигладаг. Эдг�?�?р бүх
                                                                        н�?мүү өртөгийн у�?ны зардал з�?ргийг н�?мж
үйлдв�?р, аж ахуйн газруудын үйл ажиллагаа
                                                                        тооцох нарийвчил�?ан үзүүл�?лтүүдийг гаргах нь
у�?наа�? �?мар н�?г�?н х�?мж�?�?г�?�?р хамааралтай
                                                                        төвөгт�?й байгаа юм.
байна. Зарим үйлдв�?р, аж ахуйн газрууд нь
у�?ыг өөр�?дийн үйл ажиллагаанд шууд ашиглаж                                 Хөдөө аж ахуй
бүт�?�?гд�?хүүн үйлдв�?рл�?д�?г байхад зарим газрууд
тоног төхөөрөмжийг хөргөх, ц�?в�?рл�?х�?�?р у�?ыг                                 Улаанбаатар хотод 290 га талбайд 367
ашигладаг20.                                                            айл өрхүүдийн �?рх�?лд�?г 121 у�?алгаатай газар
                                                                        тариалан байдаг. Эдг�?�?р тариалангийн талбайд
    Улаанбаатар хотод үйлдв�?р, аж ахуйн
                                                                        Туул гол болон гүех�?н худгуудаа�? у�?алгааны
зорилгоор у�?ыг ашигладаг           хамгийн том
                                                                        у�?аа авдаг бөгөөд голчлон төм�?, байцаа, лууван,
х�?р�?гл�?гчид нь цахилгаан �?танцууд, мөн
                                                                        өргө�?т х�?мх, улаан лооль г�?х м�?т хүн�?ний ногоо
цөөн тооны томоохон үйлдв�?рүүд юм21. У�?ыг
                                                                        тарьж, Улаанбаатар хотын зах з�?�?лд нийлүүлд�?г.
үйл ажиллагаандаа ашигладаг үйлдв�?рүүд
                                                                        У�?алгаатай газар тариалан жилд нийт 1.5 �?а�? куб
н�?м�?гд�?хийн тоогоор у�?ны х�?р�?гц�?�? улам бүр
                                                                        метр у�? х�?р�?гл�?д�?г. Хотын �?рг�?н тойронд 8000
хурдтай ө�?өн н�?м�?гд�?ж байна. 2003 оны м�?д�?�?г�?�?р
                                                                        малчин өрхийн хонин толгойд шилжүүл�?н�?�?р
үйлдв�?р, аж ахуйн газруудын үйл ажиллагаандаа
                                                                        724,000 толгой     330,000 таван хошуу мал
х�?р�?гл�?�?�?н у�?ны х�?мж�?�? өдөрт 50000-60000 метр
                                                                        б�?лчд�?г.
куб, жилд 18.25 – 21.90 �?а�? метр куб 22 бай�?ан
бол одоогийн байдлаар �?дг�?�?рийн жилийн у�?ны                                Газар тариаланд х�?р�?гл�?ж буй у�?ны үн�?
х�?р�?гл�?�? нь 30 �?а�? метр куб байна.                                      ц�?нийг гаргахын тулд Хүн�?, хөдөө аж ахуй,




  Хү�?н�?гт 17: Үйлдв�?р, үйлчилг�?�?ний газрын у�?ны үн�?

                               Х�?р�?гл�?гч-   Х�?мж�?�? (�?а�? м3/
                                                              Taриф(төг/м3) Төлөхөд б�?л�?н буй х�?мж�?�? (төг/м3) Үн�? (�?а�? төг/жил)
                                дийн тоо        жил)


Үйлдв�?рүүд                       304             2.30                                                             1,136.15

Бизне�?, үйлчилг�?�?ний газрууд    19,712           8.29           329.32                                            4,094.12
                                                                                          494
Бу�?ад байгууллагууд              311             2.67                                                             1,318.93

Цахилгаан �?танцууд                 3            18.36               -                                             9,069.23

�?ийт                            20,330          31.62                                                            15,618.43
Судалгааны материал болон хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�? гарга�?ан диаграмаа�?. Цахилгаан �?танцуудын х�?р�?гл�?д�?г
у�?ны төлбөр тооцогдоогүй.



  48
                       Ãîëûí óðñãàëûí äîîä õýñãèéí ¿íý öýíý: Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýý



  Хү�?н�?гт 18: Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглаж буй у�?ны үн�?

                                                                                          Х�?р�?гл�?гчдийн
                                                    Х�?мж�?�? (�?а�?                          �?�?тг�?лд нийц�?�?н
                       Үйлдв�?рл�?л                                    Taриф (төг/м )
                                                                                 3
                                                                                                         Үн�? (�?а�? төг/жил)
                                                      м3 /жил)                          төлбөрийн х�?мж�?�?
                                                                                              (төг/м3)

У�?алгаатай газар
                       413 га                          1.50              3,000                                  6,755.40
тариалан
                       331,224 толгой буюу хонин                                               4,500
Мал у�?лах              толгойд шилжүүл�?�?н�?�?р           1.37                -                                    6,180.36
                       724,341 толгой
�?ийт                                                   2.87                                                    12,935.76

Судалгааны материал, ХХ�?�?ХҮ �?амны м�?д�?�?л�?�?�?. Мал у�?лахад төлбөр төлдөггүй тул тооцоогүй.




хөнгөн үйлдв�?рийн �?амнаа�? тогтоо�?он у�?алгааны                           Голын ур�?галын доод х�?�?гийн у�?
төлбөрийг авч у�? х�?р�?гл�?гчдийн төлөх хү�?�?лт�?й                        ашиглалтын одоогийн үн�? ц�?н�?
төлбөрийн инфл�?тор (өмнө нь дурьд�?анчлан
                                                                         Улаанбаатар хот нь 86.9 т�?рбум төгрөгний
у�?ны өөрийн бодит үн�?т�?й харьцуулахад �?н�? нь
                                                                     өртөгт�?й у�? жилд х�?р�?гл�?ж байна (Хү�?н�?гт 19).
маш бага тоо юм) 1.5 –аар үржүүлж гаргалаа. Эн�?
                                                                     Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газрын жилд
үн�?лг�?�?г�?�?р газар тариалангийн зориулалтаар
                                                                     хурааж буй төлбөр орлогоороо 9.3 т�?рбум төгрөг
12.94 т�?рбум төгрөгний үн�? бүхий 2.87 �?а�? куб
                                                                     (нийт орлогын 63%) ба Хүн�?, хөдөө аж ахуй,
метр у�?ыг (хү�?н�?гт 18) жилд ашиглаж байна.
                                                                     хөнгөн үйлдв�?рийн �?амны х�?мж�?�?нд жилд у�?ны
                                                                     х�?р�?гл�?�? 4.5 т�?рбум төгрөгний өртөгт�?й байна




  Хү�?н�?гт 19: У�? х�?р�?гл�?�?ний төлбөр
                                Х�?мж�?�?
                                                   Х�?р�?гл�?гчдийн төлбөр               У�?наа�? олох за�?гийн газрын орлого
                                (�?а�? м3 /
                                                       (�?а�? төг/жил)                            (�?а�? төг/жил)
                                  жил)

 Г�?р хороолол                     1.70                   2,317.98

 Орон �?ууцны х�?р�?гл�?гчид         40.87                   55,730.64

 Хувийн байшингууд                0.22                    302.68
                                                                                                  9,276.70
 Үйлдв�?рүүд                       2.30                   1,136.15

 Бизне�?, үйлчилг�?�?               18.36                   9,069.23

 Бу�?ад байгууллагууд              8.29                   4,094.12

 Цахилгаан �?танцууд               2.67                   1,318.93
 У�?алгаатай газар
                                  1.50                   6,755.40                                 4,503.60
 тариалан
 Мал у�?алгаа                      1.37                   6,180.36

 �?ийт                            77.28                   86,905.49                                13,780.30




                                                                                                                          49
50
       5. �?êîñèñòåì äýõ óñíû ¿éë÷èëãýý: Òóóë ãîëûí
      ýõèéí ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ
                           ¿¿ñýõ óñ ç¿éí ¿ð äàãàâàð


Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîëîãè, óñ ç¿éä ãàð÷ áóé         хотын у�?ны х�?р�?гл�?�?ний одоогийн түвшинг
ººð÷ëºëò                                           өдөрт 212 м�?нган метр куб у�? х�?р�?гл�?ж байна
                                                   г�?ж үз�?�?н. Үнд�?�?ний �?тати�?тикийн газар, хотын
    Өнгөр�?өн 10 жилийн хугацаанд Туул голын
                                                   у�? �?увгийн ашиглалтын газар, Хот байгуулалт,
�?ав газрын �?х�?н х�?�?�?гт гар�?ан �?кологи, у�? зүйн
                                                   зам т�?�?в�?р, а�?лал жуулчлалын �?ам болон Японы
өөрчлөлтийн талаар х�?д х�?д�?н �?удлаачид бич�?�?ний
                                                   олон ул�?ын хамтын ажиллагааны агентлагтийн
д�?�?р ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ны ур�?ац болон
                                                   хамтран б�?лтг�?�?�?н Улаанбаатар хотын ма�?тер
газар доорхи у�?ны түвшинд т�?дг�?�?рийн үзүүл�?х
                                                   төлөвлөгөөний дүн м�?д�?�?ллүүд�?�?�? харахад
нөлөөллийг �?удлаж�?�?. Улаанбаатар хотын доогуур
                                                   Улаанбаатар хотын у�?ны х�?р�?гл�?�? 2010 онд 286
�?вж буй чөлөөт гадаргатай газар доорхи у�?ны
                                                   м�?нган шоо метр, 2020 онд 438 м�?нган шоо метр,
түвшинд м�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт гар�?ан бай�?ан ба
                                                   2050 онд 708 м�?нган шоо метрт хүр�?х урьдчил�?ан
�?үүлийн 50 жилд у�?ны төв �?х үү�?в�?р д�?�?р 3.1 м,
                                                   төлөвт�?й байна.
Туул голын цутгалууд д�?�?р 8.5 м буур�?ан байна23.
Газар доорхи у�?ны түвшин доошилж байгаа,               Одоо ажиллаж байгаа худгуудын тө�?лийн
зарим х�?�?�?гт�?�? бүр аюултай түвшинд хүр�?нийг        хүчин чадал нь өдөрт 300 м�?нган шоо метр
газар доорхи у�?ны буурцын хүнх�?�?лийн байдал        у�? шахах х�?дий ч одоогийн байдлаар өдөрт
харуулж байна. Зун газар доорхи у�?ны т�?ж�?�?лийн     дунджаар 200 орчим м�?нган шоо метр у�? шахаж
нийт х�?мж�?�?ний тал хувийг ашиглаж болох ба         байна. Чөлөөт гадаргатай газрын доорхи у�?ны
�?н�? нь газар доорхи у�?ны горимд �?мар н�?г �?өрөг     давхаргаа�? гарах боломжтой газрын доорхи у�?ны
нөлөөлөл авчрахгүй24. Г�?�?�?н х�?дий ч өвлийн         нийт х�?мж�?�? нь өдөрт ойролцоогоор 348 м�?нган
улиралд газрын доорхи у�?ны түвшин хамгийн          шоо метр27 ба үүний 215-220 м�?нган шоо метр
бага байх үед у�?ны х�?р�?гл�?�? түүний т�?ж�?�?гдлйн      нь хотын хүн амын х�?р�?гц�?�?нд хангалттай юм28.
х�?мж�?�?н�?�?�? дав�?ан тохиолдолд ойр орчмын 0.5-       Эдг�?�?р үзүүл�?лтүүдийг �?удлаачдын гарга�?ан
1.3 метр зайд байгаа худгуудын түвшин 7-13         дүгн�?лтүүдт�?й харьцуулахад хотын у�?ны
метр�?�?р доошилж �?х�?лд�?г байна 25.                  х�?р�?гл�?�? �?н�? м�?т �?в�?ан тохиолдолд 10 жилийн
                                                   дараа Улаанбаатар хот у�?ны хом�?долд орох нь
   Газар доорхи у�?ны түвшин доошлох гол
                                                   тодорхой юм29.
шалтгаануудын н�?г нь у�?ны х�?т х�?р�?гл�?�? юм.
У�?ны х�?р�?гл�?�? түүний ундаргаа�? их байгаа үед           Улаанбаатар    хотын     у�?    ашиглалт,
гүний у�?ны түвшин огцом доошилдог26. Хү�?н�?гт       нийлүүл�?лтийг т�?нцв�?рт�?й байлгахад у�?
13 болон тайлангийн 0-р бүл�?гт Улаанбаатар         түг�?�?гчдийн зүг�?�?�? шалтгаалах зүйлүүд ч мөн
                                                   байгаа юм. Туул голын �?хийн газар ашиглалт,


                                                                                            51
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



байгалийн нөөцийн даац х�?т�?р�?ний улмаа�?           Туул голын �?х�?нд үзүүл�?х шууд нөлөөлөл нь
түүний �?кологи, у�? зүйд гарч буй өөрчлөлтүүд      тодорхойгүй х�?дий ч уур амь�?галын өөрчлөлт
нь Улаанбаатар хотын газар доорхи у�?ны нөөц       нь Улаанбаатар хотын ир�?�?дүйн у�?ны аюулгүй
бага�?гахад тодорхой х�?мж�?�?г�?�?р нөлөөлж байгаа     байдалд уур амь�?галын зүг�?�?�? үзүүл�?х �?р�?д�?л
бөгөөд �?лангу�?а ургамлын бүрх�?вчийн алдагдал,     тодорхой х�?мж�?�?нд байна г�?дгийг анхааруулж
мод огтлолт, б�?лч�?�?рийн доройтол, байгалийн       байна.
нөхцөлийг нь өөрчилж барилга байгууламж,
жуулчны баазууд барь�?наа�? үүд�?�?н хөр�?ний
                                                  Туул голын �?хийн менежментийн ир�?�?дүйн
доройтол з�?р�?г нь гол хүчин зүйлүүд болно30. У�?
                                                  загварууд
�?удлалын харьцуул�?ан шинжилг�?�? дүгн�?лтүүд�?�?�?
харахад31 ур�?ацын х�?мж�?�?, хамгийн их ур�?ац,           Уг тайлангийн 3-р бүл�?гт Туул голын �?ав
ур�?ацын өөрчлөлт, улирлын ур�?ацуудын (хуурай      газрын д�?�?д х�?�?гийн хүний нөлөөлөлд хамгийн
үеийн бага ур�?ац, үерийн үеийн их ур�?ац, мөн      их өрт�?өн бү�?үүдийн талаар дурьд�?ан ба
т�?дг�?�?рийн үрг�?лжл�?х хугацааны өөрчлөлт)          т�?дг�?�?рийн физик тодорхойлолт,т�?нд �?вагдах
х�?мж�?�? огцом буур�?ан байгаа юм. Сүүлийн 60        хүний үйл ажиллагааны талаар ч давхар авч
жилийн туршид Туул голын жилийн дундаж            үз�?�?н. Тайлангийн �?х�?нд дурьдаж, мөн Хү�?н�?гт
шууд ур�?ацын х�?мж�?�? ө�?�?өн байна. Туул голын       20-д н�?гтг�?н харуул�?наар I-IV бү�?үүд нь бүгд
�?хний х�?�?гийн ур�?ацын ко�?ффициент 1945-74         хүний нөлөөлөлд тодорхой х�?мж�?�?г�?�?р өрт�?өн
онуудад 0.49 бай�?ан бол 1975-2000 оны үед 0.57    бөгөөд �?нд хүн ам �?уурьшиж, газар, байгалийн
болж ө�?�?өн. Жилийн дундаж нийлб�?р тунада�?ны       нөөцөд үзүүл�?х хүний нөлөө их�?�?ж, �?ко�?и�?темийг
х�?мж�?�? тогтвортой буюу �?лигүй өөрчлөгдөж          доройтуулах �?вдал нь улам �?рчимжиж байгаа
(250-255 мм) байхад голын зарцуулгын х�?мж�?�?       юм.
ө�?ч бай�?ан (126-149 мм) ба ууршилтын х�?мж�?�?            Өмнө     хийгд�?�?н     �?удалгааны      м�?д�?�?
�?р�? буурч (101-129 мм буюу 22%-р өөрчлөгд�?өн)     материалаа�? харахад Туул голын �?ав газрын �?х
бай�?ан. Иймд Улаанбаатар хотын газар доорхи       хүний үйл ажиллагаанд маш �?рчимт�?й өртөж
чөлөөт у�?т давхаргын т�?ж�?�?гд�?л, у�? хадгалалтын    байна. Үүнд нөлөөлөх хүчин зүйл�?�?�?�? н�?рл�?в�?л:
х�?мж�?�? харьцангуй буур�?ан байна32.                хүн амын ө�?өлт, хотжилт хүр�?�?г�?�? т�?л�?х, газар
    Туул голын �?хийн �?кологи, у�? зүйн             болон байгалийн нөөцийн ашиглалт их�?�?х, зах
өөрчлөлтөд нөлөөлж буй гуравдагч хүчин зүйл       з�?�?л хүр�?�?г�?�? т�?л�?х, хүмүү�?ийн амьдралын
нь уур амь�?галын өөрчлөлт, д�?лхийн дулаарал       х�?в ма�?г өөрчлөгдөх з�?р�?г болно. Туул голын
байгаа боловч түүний х�?мж�?�?г тодорхойлох,         �?хийн хүний нөлөөлөлд хамгийн их өртөж буй
нарийвчлан х�?л�?х хангалттай м�?д�?�?, материал       х�?�?гүүдийг Зураг 35-д харуул�?ан байна. Уг зурагт
одоогоор байхгүй байна. Туул голын �?хийн          Улаанбаатар, �?алайх хотуудын үйлдв�?ржилт,
температур н�?м�?гд�?ж байгааг �?удалгааны            �?уурьшилт хүр�?�?г�?�? т�?лж улмаар IV бү�? рүү
материалууд харуулж байгаа33 бөгөөд �?үүлийн       их т�?лж байгаа бол байшин барилга н�?м�?гд�?х,
60 жилийн хугацаанд �?н�? х�?�?гийн агаарын           а�?лал жуулчлал хөгж�?өний улмаа�? т�?дг�?�?рийн
дундаж температур 1.560C- р ө�?�?өн ба �?н�? нь       үйл ажиллагаа Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
голчлон өвлийн улиралд, мөн хавар, намрын         цогцолборт газар руу т�?лж байгаа бөгөөд �?н�? нь
улиралд харагдаж байгаа х�?дий ч зуны улирлын      III, IV бү�? ба харин мал аж ахуй, ойн нөөцийн
хувьд тодорхойгүй байгаа юм. Үүний улмаа�?         ашиглалт, а�?лал жуулчлалын ажиллагаанаа�?
ца�?ан бүрхүүлийн зузаан, түүний байх хугацаа      үүд�?н Хан Х�?нтийн дархан цаазат газарт орших
буурч байгаа төдийгүй ца�? хайлах цаг, хугацааг    II бү�?�?д хүний нөлөөлөл �?рчимт�?й болж байна.
өөрчилж, ур�?галын доод х�?�?гийн үерийн у�?ны
горимд нөлөөлж байгаа юм. Мөн түүн�?�?�?
гадна үүнт�?й ижил хугацаанд Туул голын у�?ны
температур 1.90C-р н�?м�?гд�?ж, мө�?өн бүрхүүлт�?й
өдрийн тоо буур�?наа�? гадна мө�?өн бүрхүүлийн
зузаан, түүний хайлах �?вцад ч өөрчлөлтүүд
гар�?ан байна34. Х�?дийг�?�?р �?дг�?�?р хүчин зүйл�?ийн



  52
�?êîñèñòåì äýõ óñíû ¿éë÷èëãýý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ñýõ óñ ç¿éí ¿ð äàãàâàð



    Хү�?н�?гт 20: Туул голын �?ав газрын �?хийн хүний нөлөөлөлд их өрт�?өн бү�?үүдийн тодорхойлолт

�?өлөөллийн бү�?       Бү�? I                       Бү�? II                     Бү�? III                    Бү�? IV


Сав газрын талбай    Хойд                        Төв ба зүүн                Өмнө ба төв                         Өмнө

Тодорхойлолт         Хан Х�?нтийн дархан цаазат   Хан Х�?нтийн дархан цаазат Горхи-Т�?р�?лжийн             Горхи-Т�?р�?лжийн
                     газрын төв х�?�?�?г            газрын зүүн өмнө ба өмнө байгалийн цогцолборт         байгалийн цогцолборт
                                                 х�?�?�?г                     газар                       газрын зүүн, өмнө, баруун
                                                                                                       х�?�?гийн орчны бү�?үүд

Хүрч очих боломжит   Т�?р�?лж голын баруун болон Баруун, зүүн, өмнө талын Баруун, зүүн, өмнө             Хүрч очиход маш х�?лбар
байдал               өмнө талаа�? бу�?ад х�?�?г�?�?р нь зарим х�?�?г�?�?�? хүрч очих талаа�? хүрч очих
                     хүрч очих бараг боломжгүй боломжтой.                 боломжтой.


Хүн ам               Цөөн буюу бараг байхгүй     Зуны улиралд отроор �?ваа   Суурин хүн ам нь           Суурин хүн ам нь бизне�?
                                                 цөөн тооны малчид, мөн     Т�?р�?лж ба Бо�?гын хүн       �?рхл�?гчид, малчид бөгөөд
                                                 жуулчид байдаг.            ам ба жуулчид, жуулчны     улирлын чанартайгаар
                                                                            баазуудын ажилчид,         жуулчид, жуулчны
                                                                            малчид улирлын чанартай    баазуудын ажилчид олноор
                                                                            олноор байрладаг.          ирж, бөөгнөрдөг.

Газрын бүрх�?вч       Ой, чулуурхаг бү�?           Голын дагуух ой, өв�?       Б�?лч�?�?р, байшин            Б�?лч�?�?р,х�?�?�?гх�?н ой
                                                                            барилгууд, мөн х�?�?�?г ой

Ãазар ба нөөц        Самар түүд�?г талбай.        Ойн гаралтай бүт�?�?гд�?хүүн �?�?лал жуулчлал, улирлын Б�?лч�?�?р, а�?лал жуулчлал
ашиглалт             Мөн голын дагуу багахан     цуглуулах маш чухал газар, шинжт�?й мал аж ахуй
                     х�?мж�?�?ний б�?лч�?�?рийн        голын дагуу б�?лч�?�?рийн     �?рхл�?лт, �?уурьшил
                     талбай байдаг.Шат�?ан ой,    талбайтай. Шат�?ан ой,
                     гуалин б�?лтг�?л              гуалин б�?лтг�?л.


Хүний нөлөө          Бага                        Бага бай�?ан боловч         Ургамалжилтийн байдалд     Ургамалжилтийн байдалд
                                                 н�?м�?гд�?ж байгаа: Ойн       ноцтой өөрчлөлтүүд         өөрчлөгдөж байгаа:
                                                 гаралтай бүт�?�?гд�?хүүн      гарч байгаа: Тухайн        Тухайн газрыг а�?лал
                                                 хураах зорилгоор тухайн    газрыг а�?лал жуулчлал,     жуулчлал, �?уурьшлын
                                                 х�?�?гийн ойг маш их         �?уурьшлын зорилгоор их     зорилгоор ашиглаж байгаа,
                                                 ашиглаж байгаа. Мөн �?н�?    ашиглаж байгаа, б�?лч�?�?р,   б�?лч�?�?рийн доройтол
                                                 х�?�?гийн б�?лч�?�?р ашиглалт   газрын доройтол н�?м�?гд�?х   ажиглагдах бол�?он.
                                                 н�?м�?гд�?ж байгаа.           бол�?он.




    Туул голын �?ав газрын �?хний газар, байгалийн                 хүр�?�?г�?�? т�?лж, хувийн байшин, зам г�?х м�?т д�?д
нөөц ашиглалт ир�?�?дүйд ч мөн �?н�? х�?в�?�?р                          бүтцийг шин�?�?р бий болгож �?х�?л�?�?н байна. Мөн
�?рчимт�?й үрг�?лжл�?х магадлал их байгаа юм. Сав                    түүнчл�?н а�?лал жуулчлалын үйл ажиллагаатай
газрын д�?�?д х�?�?�?гт газар ашиглалтын өөрчлөлт                     холбоотой газар т�?л�?лт III, IV бү�?үүд�?д их
их�?�?хийн хир�?�?р �?н�? нь �?рг�?�?д илүү олон газрыг                   байгаагаа�? гадна Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
н�?�?ж, нөлөөлөлд өртөхөд хүрг�?д�?г байна. Тухайн                   цогцолборт газрын хойд х�?�?�?г, Хан Х�?нтийн
бү�? нутгийн газар ашиглалт, нөөцөд �?мар н�?г�?н                    дархан цаазат газрын өмнө х�?�?г�?�?р ч бий
өөрчлөлт хийж, арга х�?мж�?�? аваагүй тохиолдолд                    болж байна. Үүний улмаа�? малын б�?лч�?�?рийн
цаг хугацаа өнгөрөхийн хир�?�?р IV бү�? нь цаашид                   талбайгаа а�?лал жуулчлал �?рхл�?гчд�?д алд�?ан
хүний нөлөөлөлд улам бүр өртөж, �?нд байх                         малчид Туул, Т�?р�?лж голын дагуух талбай руу
хүмүү�?ийн �?уурьшил улам их�?�?х төлөвт�?й байна.                    их�?�?р нүүх болж II бү�? д�?х хүний нөлөөллийг
Ийм үйл �?вц одоо ч бол�?оор байгаа ба жиш�?�?                       �?рчимжүүлж байна. Б�?лч�?�?рийн талбай, мал
нь Улаанбаатар хот ба Гачууртын ойролцоох                        аж ахуй �?рхл�?лт т�?л�?хийн хир�?�?р голын �?рг�?н
газруудад хүний үйл ажиллагаа улам бүр                           тойрны ойн нөөцийг их�?�?р ашиглаж байна.



                                                                                                                             53
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



 Зураг 35: Туул голын �?ав газрын �?хийн хүний нөлөөлөлд их�?�?р өртөж буй бү�?үүд

          Õîò îð÷ìûí ñóóðèí ãàçàð,
          àæ ¿éëäâýð

          Îðîí ñóóö, àÿëàë
          æóóë÷ëàë

          Ìàë àæ àõóé, îéí íººöèéí
          àøèãëàëò, àÿëàë æóóë÷ëàë




                                                                                    Òàéëáàð
                                                                                    Ñóìûí õèë
                                                                                    Ñóìûí òºâ
                                                                                    Ãîë
                                                                                    �?ëñ
                                                                                    �?óóð
                                                                                    Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
                                                                                    Òóóë ãîëûí àé ñàâ

                                                                              ªíäºðèéí øàòëàë




Иймд зөвхөн Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын      хувилбарын дагуу газрын бүрх�?вч, �?кологид
төв х�?�?�?г л харьцангуйгаар хүний нөлөөлөлд        гарах өөрчлөлтүүдийг загварчилан гаргалаа.
өртөлгүй үлд�?ж байгаа нь түүний �?рг�?н тойрны      Өөрчлөгдөлийн хандлагыг одоогийн болон
уулууд хүн хүрч очихоо�? �?�?ргийл�?�?н байгалийн      өмнөх �?удалгааны баримт материалыг ашиглан
хаалт болж өгч байгаатай холбоотой.               тогтоо�?он ба үр дүнг гаргахдаа �?мар н�?г�?н ө�?гөх
    Туул голын �?х орчмын хүний нөлөө,             дөвийлгөх зорилго агуулаагүй г�?дгийг дурьдах нь
түүний улмаа�? �?ав газарт бий болох өөрчлөлт       зүйт�?й. Х�?тд�?�? Туул голын �?хийн газрын болон
нь тухайн �?ав газарт ир�?�?дүйд х�?р�?гжүүл�?х         нөөцийг х�?т доройтуулахаа�? зайл�?хийхийн тулд
менежментийн үйл ажиллагаанаа�? маш их             үр дүнг бодитой харуулах шаардлагаа�? уг �?анаа
хамаарна. Уг �?удалгаа нь Туул голын �?х�?нд ир�?х    урган гар�?ан бил�?�?.
25 жилд �?вагдах магадлалтай менежментийн              Судалгааны загварчлалын дагуу хүн амын
3 х�?лб�?рийг загварчлаж байгаа ба �?дг�?�?р нь:       тоо, газар, байгалийн нөөц ашиглалтанд гарах
тухайн �?ко�?и�?темийн одоогийн байдлыг х�?в�?�?р       өөрчлөгдөл болон үү�?ч болзошгүй уур амь�?галын
үрг�?лжлүүл�?х, тухайн �?ав газрын нөөц ба газрыг    зарим өөрчлөгдөлийг тооцоонд оруулан үр дүнг
маш �?рчимт�?й ашиглах, мөн тогтвортойгоор          үз�?х�?д тухайн бү�?�?д байх ургамлын нөмрөггүй
хамгаалан ашиглах г�?�?�?н хувилбарууд болно.        нүцг�?н газар, барилга байгууламж бүхий
Хү�?н�?гт 21-д �?дг�?�?р загварчлалуудыг н�?гтг�?н       �?уурьшмал газар, б�?лч�?�?рийн талбайн �?зл�?х хувь
үзүүл�?н�?�?�? гадна тухайн менежмент ту�? бүрд        цаг хугацаа өнгөрөх ту�?ам н�?м�?гд�?х ба харин ойн
газар ба нөөц ашиглалт х�?рх�?н өөрчлөгдөх талаар   бүрх�?вч бага�?на. Эдг�?�?р өөрчлөгдөл нь (Зураг 36)
авч үз�?�?н.                                        �?мар н�?г�?н хамгаалалтын арга х�?мж�?�? аваагүй
    Судалгаа нь Туул голын �?ав газрын             хувилбарын үед их х�?мж�?�?г�?�?р тохиолдох бол
�?х�?нд �?вагдах магадлалтай менежментийн 3          хамгаалалтыг �?айжруулан, нөөцийг тогтвортой



  54
�?êîñèñòåì äýõ óñíû ¿éë÷èëãýý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ñýõ óñ ç¿éí ¿ð äàãàâàð



 Хү�?н�?гт 21: Туул голын �?х�?нд ир�?�?дүйд х�?р�?гжих магадлалтай менежментийн хувилбаруудын
 хураангуй м�?д�?�?л�?л
            Ямарч хамгаалалтгүй: газар ба                                                   Хамгаалалтыг �?айжруулах: газар
                                                   Сав газрыг одоогийн ашиглалтыг
Загварууд   байгалийн ба�?лгийг хурдтай                                                      ба байгалийн нөөцийг тогтвортой
                                                   үрг�?лжлүүл�?х: алгуур доройтол
            цөлмөн ашиглах                                                                  ашиглах

            �?алайх, Гачуурт, Улаанбаатар хотын хүн амын ө�?өлт одоогийн х�?в�?�?р, мөн хувийн газар ашиглалт �?н�? түвшинд
            байна г�?ж үз�?�?н. Дотоод, гадаадын жуулчдын ө�?өлтт�?й у�?лдан а�?лал жуулчлалын баазууд мөн ө�?нө г�?ж үз�?�?н.
Хураангуй   Ойн дагалт бүт�?�?гд�?хүүн, х�?р�?гл�?�?ний болон түлшний модны зах з�?�?лийн �?р�?лт х�?р�?гц�?�? мөн бай�?аар байгаа.
            Мал аж ахуй �?рхл�?гчид, малчдын ө�?өлтийн хувь одоогийн х�?мж�?�?нд, мөн бу�?ад нутгаа�? шилжиж ир�?г�?�?д ч
            бай�?аар байна г�?ж тооц�?он.
Эко�?и�?-   Ту�?гай хамгаалалттай газар               Х�?дийг�?�?р хамгаалалттай бү�? нутагт       Ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн
темийн    нутгийг хамгаалах тө�?өв                  зарцуулах тө�?өв хангалтгүйг�?�?�?           хамгаалалт нь менежментийн
менежмент хангалттай бу�? тул менежмент             тхүндр�?л гарч байгаа боловч              төлөвлөгөөний болон дагуу зохи�?той
          �?ул х�?в�?�?р, байгаль орчны                холбогдох хууль,тогтоомжуудыг            �?вагдаж биологийн олон �?нз байдал
          холбогдол бүхий хууль,                   х�?р�?гжүүл�?х�?�?р чармайн ажиллана.         болон �?ко�?и�?тем хамгаалалт �?айн
          тогтоомжуудыг мөрдүүл�?х�?д                Хууль бу�?аар лицензгүйг�?�?р үйл           болно. Мөн байгаль орчны хууль
          ч мөн хүндр�?лт�?й. Туул                   ажиллагаа �?вуулах �?вдал тодорхой         ,дүр�?м журмуудыг мөрдүүл�?х ажил
          голын �?х�?нд хууль бу�?аар                 х�?мж�?�?нд бай�?аар байна. Хүн амын         �?айн хийгд�?н�?. ир�?�?дүйд �?вагдах
          газар, байгалийн нөөц                    ө�?өлт, газар ашиглалтын улмаа�?           хөгжлийн бүх үйл ажиллагаа
          ашиглаж байгаад шалгалт                  хамгаалалттай зарим бү�? нутагт           �?ко�?и�?темийг тогтвортой байлгах
          бага хийгд�?н�?. Хамгаалалттай             хүндр�?л үү�?н�?.                           шаардлагад нийц�?�?н байх бөгөөд
          бү�? нутагт бий бол�?он                                                             байгаль орчинд учрах нөлөөлөл
          �?уурьшил, а�?лал жуулчлал,                                                         хамгийн бага түвшинд байна
          мал аж ахуй �?рхл�?лтийн улмаа�?
          хамгаалалттай бү�?үүдийн
          н�?гдм�?л байдлыг хангаж,
          менежмент хийж чадахгүй.

            25 жилийн дараа IV бү�? нь                                                       25 жилийн дараа IV бү�? нь байгаль
                                                   25 жилийн дараа IV бү�? нь н�?гт
            хотын захад Улаанбаатар,                                                        орчинд бага нөлөө үзүүл�?х�?�?р
Бү�? IV                                             �?уурьшилтай, байнгын б�?лч�?�?рийн
            �?алайх, Гачууртын х�?�?гүүдийг                                                    зохицуул�?ан �?уурин хүн ам, мал аж
                                                   талбай бүхий бү�? болно.
            н�?гтг�?�?�?н хотж�?он бү�? болно.                                                    ахуйтай байна.

            25 жилийн дараа III бү�?�?д а�?лал        25 жилийн дараа III бү�?�?д а�?лал          25 жилийн дараа III бү�?�?д а�?лал
            жуучлалын бааз дүүрч, үйл ажиллагаа    жуулчлалын үйл ажиллагаа                 жуулчлалын үйл ажиллагаа бага з�?р�?г
Бү�? III     н�?гт �?вагдах ба, айлуудын зу�?лангийн   одоогийнхоо�?оо 2 дахин их бол�?он         н�?м�?гд�?х боловч газар ашиглалтаа�? үү�?�?х
            байшингууд бү�?ийн их�?нх талбайг        байхаа�? гадна мал аж ахуй �?рхл�?лт        нөлөөллүүдийг үр ашигтай байдлаар
            �?зл�?н�?.                                түүний нил�?�?д х�?�?гийг мөн �?зл�?х болно.   зохицуулах болно.
                                                                                            25 жилийн дараа II бү�?�?д бага
                                                                                            х�?мж�?�?ний зуны б�?лч�?�?р байх ба
            25 жилийн дараа II бү�?�?д а�?лал         25 жилийн дараа II бү�?�?д а�?лал           даацандаа тохир�?он байна. Цөөн
            жуулчлалын бааз, малчдын               жуулчлал, б�?лч�?�?рийн ашиглалт их         тооны жуулчны баазууд байгаль
            �?уурьшил алаг цоог байдлаар
Бү�? II                                             болохоо�? гадна хүн амыгн ө�?өлтт�?й        орчинд үзүүл�?х нөлөө хамгийн бага
            тарх�?ан байх ба ойн дагалт             холбоотойгоор ой огтлол, дагалт          байхаар үйл ажиллагаагаа �?вуулахаа�?
            бүт�?�?гд�?хүүний олборолт их             ба�?лагийг ашиглах �?вдал их�?�?н�?.          гадна ойгоо�? түлш, дагалт ба�?лаг
            х�?мж�?�?нд �?вагдана.                                                              ашиглах �?вдал байгалийн нөхөн
                                                                                            �?�?рг�?лтт�?й у�?лд�?ан байна.

Бү�? I                 25 жилийн дараа I бү�? нь их�?нхд�?�? хүний нөлөөлөлд өртөөгүй, онгон байгаль х�?в�?�?р үлд�?н�?.




ашиглах хувилбарын үед бага өөрчлөгдөлт�?й                            гадаргын болон гадаргын орчмын ур�?ац үү�?�?х
байх н�?�?.                                                            зүй тогтлыг үн�?л�?х�?д чигл�?�?�?н. Сав газрын
                                                                     газрын бүрх�?вчийн өөрчлөгдөлүүдийг шинг�?�?лт,
Газар ашиглалтын өөрчлөлтөд у�? зүйн нөлөө                            ургамлын ууршилтын �?нз бүрийн түвшний
    Эко-у�? зүйн загварчлал нь Туул голын �?ав                         үзүүл�?лтүүдийг ашиглан тооц�?он.
газрын �?хийн газрын бүрх�?вчийн өөрчлөлт болон
менежментийн 3 хувилбарын гадаргын болон
газрын доорхи у�?ны нөөцөд нөлөөлөх нөлөөлөлд
үзүүл�?х хариу үйлдлыг ерөнхийлөн тооц�?он.
    Тооцоонууд нь голчлон �?ав газрын у�?ны
�?рг�?лтийн мөчлөгийн үйл �?вцад, �?лангу�?а,


                                                                                                                              55
                 Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



         Зураг 36:Туул голын �?х�?нд �?вагдаж болох менежментийн хувилбаруудаа�? шалтгаалах газрын бүрх�?вчийн өөрчлөлт
Ãàçðûí á¿ðõýâ÷




                                                             Ãàçðûí á¿ðõýâ÷




                                                                                                                   Ãàçðûí á¿ðõýâ÷
                        Хамгаалалт байхгүйг�?�?�? газар ба                          Сав газрын одоогийн ашиглалтыг                               Сав газрыг хамгаалах: газар ба
                      байгалийн ба�?лгийг өр�?өлдөн цөлмөн                          үрг�?лжлүүл�?х: газар, байгалийн                              байгалийн нөөцийн тогтвортой
                                   ашиглах                                           нөөцийн алгуур доройтол                                            ашиглалт


                                    Æèë                                                     Æèë                                                          Æèë
                                         Îé                                             Õýýð                                                 �?үцг�?н хөр�?т�?й �?�?в�?л барилгаж�?ан


                      Ямарч хамгаалалтгүй: газар ба байгалийн                  Сав газрыг одоогийн ашиглалтыг                         Хамгаалалтыг �?айжруулах: газар ба
                         ба�?лгийг хурдтай цөлмөн ашиглах                        үрг�?лжлүүл�?х: алгуур доройтол                       байгалийн нөөцийг тогтвортой ашиглах


                                                    �?үцг�?н                                             �?үцг�?н                                                    �?үцг�?н
      Жил              Ой           Х�?�?р         хөр�?т�?й �?�?в�?л                Ой         Х�?�?р       хөр�?т�?й �?�?в�?л                   Ой           Х�?�?р         хөр�?т�?й �?�?в�?л
                       (гa)         (ha)         барилгаж�?ан                  (гa)       (ha)       барилгаж�?ан                     (гa)         (ha)         барил-гаж�?ан
                                                      (гa)                                               (гa)                                                      (гa)


      0               3969           1449                  882                3969       1449              882                      3969         1449                882

      1-5             3654           1638              1008                   3717       1606              976                      3874         1512                913

      6-15            3150           1953              1197                   3528       1701             1071                      3811         1543                945

      16-25           2886           2079              1323                   3402       1764             1134                      3717         1575               1008

   Судалгааны материалаа�?




       Дүн шинжилг�?�?н�?�?�? үз�?х�?д, Туул голын                                                  �?ан(резервуар)-ийн х�?мж�?�?, түүний ашиглалтын
   �?хийн �?ко�?и�?темийн доройтол нь дундаж ур�?ацыг                                             хугацааг     бага�?гаж,    за�?вар    ц�?в�?рл�?г�?�?г
   н�?м�?гдүүлж, ур�?ацын үрг�?лжл�?х хугацааны                                                   н�?м�?гдүүл�?х болно. Хамгийн �?өрөг нөлөө үзүүл�?х
   муруйг улам их�?�?г�?ж, ургамлын үрийн ургалтанд                                             хувилбарын загварчлалын дүнг үз�?х�?д хөр�?ний
   нөлөөлөх у�?ны хадгалагдах х�?мж�?�?г бага�?гадаг.                                             чийг зарим жилүүд�?д х�?т бага�?�?анаа�? голын �?ав
   Эн�? байдал нь хөр�?ийг дахин т�?ж�?�?х чадавхийг                                              газрын ой х�?�?�?гчл�?н у�?ны гачаалд орохоор үр дүн
   бууруулж, хаврын шар у�?ны үерийн цаг хугацааг                                             гарч байна. Загварын үр дүн юү өгүүлж байна в�?
   �?рт болгох, �?рчимшлийг н�?м�?гдүүлж, хөндийн                                                г�?х�?�?р газрын бүрх�?вч алдарахын хир�?�?р у�?ны
   газар доорх у�?т үеийн дүүрг�?лтийн чадавхийг                                               ур�?ац их�?�?х ба ойн нөөц бага�?ч, тал х�?�?рийн
   бууруулах, х�?т хурдан ур�?ацын (их болон бага)                                             талхагдал, доройтол их�?�?х ба жилийн дундаж
   хоорондын зайг ойртуулж, нийт ур�?ацанд очих                                               хамгийн их, бага ур�?ац их�?�?н�?.
   хөр�?ний у�?ны х�?мж�?�?г харьцангуйгаар бууруулах                                                 25     жилийн      хугацааны     ур�?ацын
   з�?р�?г нөлөө үзүүлд�?г.                                                                     параметрүүдийн     тооцоол�?он    өөрчлөлтийг
       Газрын бүрх�?вчийн өөрчлөлт нь хөр�?ний                                                 хү�?н�?гт 22-т үзүүл�?�?н ба 37, 38 дугаар зурагт
   чийг хадгалах чадавхийг алдагдуулна. Тодорхой                                             менежментийн хувилбар бүрт 25 жилийн
   гарах үр дагавар бол Туул голд хагшаа�?, хурда�?ын                                          хугацаанд �?вагдах тооцоол�?он зарцуулгын
   х�?мж�?�? их�?�?х бөгөөд байгуулж болох у�?ан                                                   х�?мж�?�?г харууллаа.



                 56
�?êîñèñòåì äýõ óñíû ¿éë÷èëãýý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ñýõ óñ ç¿éí ¿ð äàãàâàð



     Хү�?н�?гт 22: Туул голын �?хийн ир�?х 25 жилийн ур�?ацын параметрийн урьдчил�?ан төлөв

                                     Үерийн хамгийн            Жилийн бага ур�?ацын                    POT 200
            Дундаж ур�?ац                                                                                                   FUT 5.0m m3/s
 Жил                                   их ур�?ацын               дундаж (6-9-р �?ар)                      m3/s
               (м3/�?)                                                                                                    (Jun-Sep) (25yr-1)
                                      дундаж (м3/�?)                   (м3/�?)                           (25yr-1)


 0                18.7                       123.6                           9.2                              -                      -

            Хамгааллын аливаа н�?г�?н арга х�?мж�?�? байхгүй: газар ба байгалийн ба�?лгыг хурдтай ашиглах

 1-5              19.2                       124.7                           3.2                              -                      1

 6-15             20.4                       144.0                           7.4                              2                      2

 16-25            19.7                       136.2                           4.5                              2                      3

                Сав газрыг одоогийн х�?мж�?�?нд нь ашиглах: газар,байгалийн нөөцийг аажмаар ашиглах

 1-5              19.0                       119.8                           5.7                              -                      -

 6-15             19.9                       111.3                           6.8                              -                      1

 16-25            19.7                       121.4                           8.4                              1                      2

                          Сав газрыг хамгаалах: газар ба байгалийн нөөцийг тогтвортой ашиглах

 1-5              18.9                        99.3                          13.4                              -                      -

 6-15             19.2                       108.7                          12.1                              -                      -

 16-25            19.1                       101.2                          11.6                              -                      2

Судалгааны материалаа�?




Зураг 37: Туул голын �?хийн ир�?х 25 жилийн ур�?ацын параметрүүдийн урьдчил�?ан төлөв
                   Дундаж ур�?ац                         Үерийн хамгийн их ур�?ацын жилийн дундаж           Хамгийн бага ур�?ацын жилийн дундаж




                          Жил                                             Жил                                                  Жил
            Хамгаалалт байхгүйг�?�?�? газар ба байгалийн          Сав газрын одоогийн ашиглалтыг үрг�?лжлүүл�?х:       Сав газрыг хамгаалах: газар ба
            ба�?лгийг өр�?өлдөн цөлмөн ашиглах                   газар, байгалийн нөөцийн алгуур доройтол           байгалийн нөөцийн тогтвортой
                                                                                                                  ашиглалт

Судалгааны материалаа�?. Х�?дийг�?�?р уг загвар нь ердөө 5 жилийн ур�?ацын параметрүүд�?д гарах өөрчлөлтийг тодорхойл�?он
х�?дий ч бодит байдалд ур�?ац �?н�? х�?в�?�?р үрг�?лжл�?х магадлал багатай.




                                                                                                                                              57
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



 Зураг 38: Туул голын �?хийн ир�?х 25 жилийн ур�?ацын загварчлалуудын урьдчил�?ан төлөв

            Хамгаалалт байхгүйг�?�?�? газар ба байгалийн   Сав газрын одоогийн ашиглалтыг үрг�?лжлүүл�?х:        Сав газрыг хамгаалах: газар ба
               ба�?лгийг өр�?өлдөн цөлмөн ашиглах           газар, байгалийн нөөцийн алгуур доройтол     байгалийн нөөцийн тогтвортой ашиглалт




Судалгааны материалаа�?




    У�?ны �?х үү�?в�?рийн д�?�?д х�?�?гийн газрын                             нь тооц�?он35. Туул голын �?х�?н х�?�?�?г д�?х үйл
доорхи болон гадаргын у�?ны цаг хугацааны                              ажиллагааг одоогийн х�?в�?�?р үрг�?лжлүүл�?х, �?�?в�?л
харилцан хамаарлын загварчлалын дагуу                                 ир�?�?дүйд �?мар н�?г хамгаалах арга х�?мж�?�? авч
Туул голын �?х�?н х�?�?�?гт авч х�?р�?гжүүл�?�?н                               х�?р�?гжүүл�?хгүй тохиолдолд голын зарцуулгын
менежмент�?�?�? шалтгаалах �?кологи, у�? зүйн                              х�?мж�?�? бага�?�?аны улмаа�? бүх �?х үү�?в�?р д�?х
өөрчлөлт нь Улаанбаатар хотын газрын доорхи                           газрын доорхи у�?ны х�?мж�?�? бага�?на. Сав
у�?ны х�?мж�?�?нд х�?рх�?н нөлөөлж байгааг тооц�?он.                         газрын �?х�?нд авч х�?р�?гжүүл�?х менежментийн
Уг тайлангийн өмнөх х�?�?гүүд�?д дурьдаж                                 бүх тохиолдлуудад худаг бүр ижил х�?мж�?�?ний
бай�?анчлан газрын доорхи у�?ны т�?ж�?�?лд хур                             у�?ыг �?орон шахна г�?ж тооцоход худаг ту�? бүрийн
тунада�?ны гүйц�?тг�?х үүр�?г бага тул �?н�?хүү дүн                         у�?ны х�?мж�?�? буурахаар харагдаж байгаа юм.
шинжилг�?�? нь голчлон Туул гол болон хүр�?�?л�?н                          Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темд аливаа н�?г�?н
буй уулын амнаа�? ир�?х ур�?ацын х�?мж�?�?г авч                             хамгааллын арга х�?мж�?�? авч х�?р�?гжүүл�?�?гүй
үз�?�?н. Х�?дийг�?�?р �?ав газрын �?хийн та�?ралтгүй                          тохиолдолд газрын доорхи у�?ны х�?мж�?�? 25
үрг�?лжл�?х доройтол нь жилийн дундаж ур�?ацын                           жилийн дараа 48%-р буурах буюу одоогийн
х�?мж�?�?г их�?�?г�?х боловч, бага х�?мж�?�?т�?й �?уурь                          х�?мж�?�?т�?й харьцуулахад 141130 м3/хоног-р
ур�?ац нь газрын доорхи у�?анд үзүүл�?х түүний                           бага�?ахаар байгаа бол одоогийн менежментийг
нөлөөллийг бууруулдаг. Суурь ур�?ацын бага�?алт                         �?н�? х�?в�?�?р нь үрг�?лжлүүл�?�?н тохиолдолд газрын
нь у�?ны шүүр�?лт�?д нөлөөлж, газрын доорхи у�?ыг                         доорхи у�?ны х�?мж�?�? 29% буюу 84678 м3/хоногоор
их�?�?р ашиглах х�?мж�?�?г х�?згаарлаад зог�?охгүй                           буурахаар байна. Харин �?ав газрын �?хийг
одоо байгаа у�?ны хом�?длыг улам н�?м�?гдүүлн�?.                           хамгаалан, тогтвортой ашигла�?ан тохиолдолд
    Уг �?удалгааны ажил нь у�?ны Д�?�?д �?х                                Туул голын �?уурь ур�?ац өөрчлөгдөхгүйн д�?�?р
үү�?в�?рийн газрын доорхи у�?наа�? х�?р�?гл�?х                               д�?�?д �?х үү�?в�?рийн газрын доорхи у�? аливаа н�?г�?н
х�?мж�?�?г бага�?ган тооцож у�?ны бүр�?н бу�?                                нөлөөлөлд өртөхгүй, у�?ны нөөц одоогийнхтойгоо
балан�?ын тооцоог загварчил�?ан. Төв ба бу�?ад �?х                        ижил түвшинд байхаар байна.
үү�?в�?рүүдийн хувьд газрын доорхи у�?ны түвшний
доошлолтыг     өмнөх �?удалгаа, материалууд
д�?�?р үнд�?�?л�?н ир�?�?дүйд х�?рх�?н өөрчлөгдөхийг


  58
 �?êîñèñòåì äýõ óñíû ¿éë÷èëãýý: Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ñýõ óñ ç¿éí ¿ð äàãàâàð




  Хү�?н�?гт 23: Газрын доорхи у�?ны 25 жилийн дараах х�?мж�?�?нд үзүүл�?х у�? зүй ба �?кологийн нөлөөлөл

                                                        Хамгааллын аливаа
                                                        н�?г�?н арга х�?мж�?�? Сав газрыг одоогийн х�?мж�?�?нд Сав газрыг хамгаалах: газар ба
                                                         байхгүй: газар ба нь ашиглах: газар,байгалийн байгалийн нөөцийг тогтвортой
                                                        байгалийн ба�?лгыг   нөөцийг аажмаар ашиглах               ашиглах
                                                         хурдтай ашиглах

Дундаж ур�?ац (м3/�?)                                                    19.7                         19.7                           19.1

Д�?�?д �?х үү�?в�?р

�?ийт худгийн тоо (хүчин чадал)                                                               56
                                                                                                            М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
Ãазрын доорхи у�?ны түвшний бага�?алт (м)                                0.40                         0.24          гарахгүй
Худаг ту�? бүр д�?х газрын доорхи у�?ны х�?р�?гл�?�?ний                        251                         151     М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
бууралт (м3/хоног)                                                                                                гарахгүй
�?ийт худгууд дахь газрын доорхи у�?ны х�?р�?гл�?�?ний                                                            М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
бууралт (м3/хоног)                                                   14,080                        8,448          гарахгүй

Д�?�?д �?х үү�?в�?р д�?х х�?р�?гл�?х боломжит гүний у�?ны нийт
х�?мж�?�? (м3/хоног)                                                    57,920                       63,552           72,000


Төвийн �?х үү�?в�?р

�?ийт худгийн тоо (хүчин чадал)                                                               97
                                                                                                            М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
Ãазрын доорхи у�?ны түвшний бага�?алт (м)                                1.31                         0.79          гарахгүй
Худаг ту�? бүр д�?х гүний у�?ны х�?р�?гл�?�?ний бууралт (м3/                                                       М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
                                                                        825                         495
хоног)                                                                                                            гарахгүй
�?ийт худгууд дахь газрын доорхи у�?ны х�?р�?гл�?�?ний                                                            М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
бууралт (м3/хоног)                                                   80,025                       48,015          гарахгүй

Д�?�?д �?х үү�?в�?р д�?х х�?р�?гл�?х боломжит газрын доорхи
у�?ны нийт х�?мж�?�? (м3/хоног)                                          33,975                       65,985           114,000


Үйлдв�?р,аж ахуйн газрууд, мах комбинат, цахилгаан �?танцууд

�?ийт худгийн тоо (хүчин чадал)                                                               57
                                                                                                            М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
Ãазрын доорхи у�?ны түвшний бага�?алт (м)                                1.31                         0.79          гарахгүй
Худаг ту�? бүр д�?х газрын доорхи у�?ны х�?р�?гл�?�?ний                        825                         495     М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
бууралт (м3/хоног)                                                                                                гарахгүй
�?ийт худгууд дахь газрын доорхи у�?ны х�?р�?гл�?�?ний                                                            М�?д�?гд�?хүйц өөрчлөлт
бууралт (м3/хоног)                                                   47,025                       28,215          гарахгүй

Д�?�?д �?х үү�?в�?р д�?х х�?р�?гл�?х боломжит газрын доорхи
у�?ны нийт х�?мж�?�? (м3/хоног)                                          58,275                       77,085           105,300

Ãазрын доорхи у�?ны х�?мж�?�?нд гарах нийт бууралт (м3/
                                                             141,130                 84,678                           -
хоног)
Судалгааны материалаа�?. Д�?�?д �?х үү�?в�?р д�?х газар доорхи у�?ны түвшний бууралтыг харуул�?ан хү�?н�?гт. Төв ба доод �?х үү�?в�?р
д�?�?рх тооцоог хийхд�?�? Саранту�?а. З, Ба�?андорж, Даваа нарын материалыг ашигла�?ан болно. Мөн уг хү�?н�?гт�?д том худгуудыг
л хамруул�?ан ба хувийн жижиг худгуудыг тооцоо хийхд�?�? оруулаагүй болно.


    Худгуудын хүчин чадал д�?�?р үнд�?�?л�?н                              бол одоогийн байдлыг үрг�?лжлүүл�?�?н тохиолдолд
Улаанбаатар хотын х�?р�?гл�?�?ний урьдчил�?ан                             у�?ны х�?мж�?�? жилд 76.51 �?а�? шоо метр�?�?р бага�?на
тооцоог хий�?�?н ба уг урьдчил�?ан тооцооны дагуу                       (Зураг 39). Харин хамгаалалтыг �?айжруулж,,
�?ав газрын �?х�?нд х�?�?�?гт �?мар н�?г�?н хамгаалалтын                      у�?ыг тогтвортой ашигла�?ан тохиолдолд 2030
үйл ажиллагаа х�?р�?гжүүл�?�?гүй тохиолдолд 2030                         он г�?х�?д 107.42 �?а�? шоо метрыг жилд х�?р�?гл�?х
он г�?х�?д газрын доорхи худгуудаа�? жилд гаргах                        боломжтой байна.
нийт у�?ны х�?мж�?�? 55.91 �?а�? шоо метр�?�?р бага�?ах



                                                                                                                               59
Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



             Зураг 39: Улаанбаатар хотод менежментийн �?лгаатай хувилбаруудын
             у�?ны х�?р�?гц�?�? ба нийлүүл�?лт
     ñàÿ êóá ì/æèëä




                      Хамгаалалт байхгүйг�?�?�?        Сав газрын одоогийн ашиглалтыг   Сав газрыг хамгаалах: газар ба
                      газар ба байгалийн ба�?лгийг   үрг�?лжлүүл�?х: газар, байгалийн   байгалийн нөөцийн тогтвортой
                      өр�?өлдөн цөлмөн ашиглах       нөөцийн алгуур доройтол          ашиглалт

      Судалгааны материалаа�?.Эн�?хүү загварчлалын дагуу 2005-2030 оны у�?ны бууралтыг шулуунаар тодорхойл�?он ба
      бууралтын хандлага нь ир�?�?дүйд ч мөн �?н�? х�?в�?�?р үрг�?лжл�?х магадлал бага бөгөөд зөвхөн загварчлалын зорилгоор
      �?н�? шулуун бууралтыг ашиглав




60
              6. �?êîñèñòåìèéã õàìãààëàõûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð
             àøèã: Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéã õàìãààëàõ õºðºíãº
                          îðóóëàëòûí ¿íý öýíý, à÷ õîëáîãäîë

                                                                                          хангамжийн үн�? ц�?н�?д х�?рх�?н нөлөөлж байгааг
                                                                                          харуулна. Эдг�?�?рийн үн�? ц�?н�? цаг хугацааны
                                                                                          �?вцад х�?рх�?н өөрчлөгдөхийг харуулав (Зураг
                                                                                          40).
  Эко�?и�?темийн хамгаалал ба байгалийн                                                        •	 Менежментийн хувилбаруудаа�? харахад
  нөөцийн тогтвортой ашиглалтын өнөөгийн                                                        Туул голын �?х орчмоор газрын үн�? ц�?н�?
  үн�? ц�?н�?                                                                                      болон нөөцийн х�?р�?гл�?�? нь хүн ам ө�?өх,
      Уг �?удалгаа нь өмнөх бүл�?гт гар�?ан өгөгдлүүд                                              �?ав газар дахь хүний үйл ажиллагаа
  д�?�?р үнд�?�?л�?н голын �?х�?н х�?�?гийн �?кологи                                                      ид�?вхжихийн хир�?�?р ир�?�?дүйд ө�?өх нь
  болон ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ан хангамжийн                                                   тодорхой байна. Эко�?и�?темийг хамгаалах
  өөрчлөлтийн �?дийн за�?гийн үр дагаварыг авч                                                    менежментийн загварчлалын дагуу бол
  үз�?в. Мөн менежментийн �?лгавартай загварчлал                                                  газар болон байгалийн нөөцийн х�?р�?гл�?�? нь
  нь Туул голын �?хний газар болон байгалийн                                                     нөхөн �?�?рг�?�?гд�?х, тогтвортой ашиглалтын
  нөөцийн ашиглалт, Улаанбаатар хотын у�?ан                                                      түвшинд байх ба үн�? ц�?нийн хамгийн бага


       Зураг 40: Менежментийн �?нз бүрийн хувилбаруудын үеийн голын �?х ба ур�?галын доод х�?�?гийн үн�? ц�?н�?

             Хамгаалалт байхгүйг�?�?�? газар ба байгалийн                Сав газрын одоогийн ашиглалтыг үрг�?лжлүүл�?х:                     Сав газрыг хамгаалах: газар ба
                ба�?лгийг өр�?өлдөн цөлмөн ашиглах                        газар, байгалийн нөөцийн алгуур доройтол                  байгалийн нөөцийн тогтвортой ашиглалт
òýðáóì òºã




                                                         òýðáóì òºã




                                                                                                                     òýðáóì òºã




                                          Улаанбаатар хотын у�?ны хүрт�?�?мж                            Туул голын �?хийн газар, нөөцийн ашиглалт

  Судалгааны материалаа�?.




                                                                                                                                                                 61
    Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



      ө�?өлт гарахаар байна. Сав газрыг одоо                       бууруулан (мөнгөний ханшны бууралтыг) авч
      ашиглаж буй нөхцөлийг х�?в�?�?р үрг�?лжлүүл�?х                   үз�?�?д загварчлал ту�? бүрийн үн�? ц�?нийг өнөөгийн
      болон хамгаалалтгүй байх загварчлалын                       үн�? ц�?н�?36 г�?�?�?н ганц утгаар ил�?рхийл�?в. Хү�?н�?гт
      хувилбаруудын үед газар, байгалийн                          24-д үзүүл�?ний дагуу Туул голын �?х�?н д�?х газар
      нөөцийн ашиглалт хурдацтайгаар их�?�?ч хүн                    болон байгалийн нөөц ашиглалтын өнөөгийн үн�?
      ам ө�?өхийн хир�?�?р үүнийг даган н�?м�?гд�?�?�?р                   ц�?н�? нь “огт хамгаалалт байхгүй�? хувилбарын
      байх болно. Г�?�?�?н х�?дий ч ашиглалтын хурд                   үед хамгийн өндөр (ойролцоогоор 283.96
      нь �?кологийн нөхөн �?�?рг�?�?гд�?х, тогтвортой                   т�?рбум төгрөг) байгаа бол “�?айн хамгаалалттай�?
      ашиглалтын түвшин�?�?�? х�?тр�?х�?д н�?г хүнд                      хувилбарын үед хамгийн бага (275.11 т�?рбум
      ногдох газар, байгалийн нөөцийн үн�? ц�?н�?                    төгрөг) байна. Харин у�?ан хангамжийн үн�? ц�?н�?
      буурна (Сав газрын д�?�?д х�?�?�?гт газар, нөөц                  �?айн хамгаалалттай хувилбарын үед ө�?өх бөгөөд
      ашиглагчдын тоо олон болохын хир�?�?р нийт                    (1095 т�?рбум төгрөг болно г�?ж тооцоол�?он бөгөөд
      үн�? ц�?н�? нь үрг�?лжл�?н ө�?өх болно).                          одоогийн байдал х�?в�?�?р үрг�?лжл�?х хувилбарын
    •	 Харин Улаанбаатар хот дахь у�?ны үн�? ц�?н�?д                  үед 1014 т�?рбум төгрөг, огт хамгаалалтгүй
       өөр хандлага гарч байна. Туул голын �?хийн                  хувилбарын үед 959 т�?рбум төгрөг болно) �?н�?
       �?ко�?и�?тем доройтохын хир�?�?р ур�?галын                       нь Туул голын �?хийн газар, байгалийн нөөц
       доорхи Улаанбаатар хотын боломжит у�?ны                     ашиглалтын үн�? ц�?н�?т�?й харьцуулбал их гарч
       нөөц бага�?аж байна. Эн�?хүү у�?ны нөөцийн                    байна.
       бууралт нь голын �?хийн хамгаалалт байхгүй                      Эн�?хүү �?удалгааны үр дүнг�?�?�? үз�?х�?д Туул
       нөхцөлд бүр ноцтой болж байгаа бол �?хийг                   голын �?ав газрын �?хийн хамгаалалтыг �?айжруулж,
       �?айн хамгаал�?ан хувилбарт одоогийн у�?ны                    газар, нөөцийг тогтвортой ашиглах хувилбар нь
       нөөцийг �?н�? х�?в�?�?р нь хадгалах боломж                      �?дийн за�?гийн хувьд менежментийн хамгийн
       бүрд�?ж байгаа юм.                                          зохи�?той ир�?�?дүйн шийд�?л бөгөөд уг хувилбар
    �?шиглалтын загварчлалд ту�?га�?ан 25                            нь 25 жилийн �?удалгааны хугацаанд хамгийн
жилийн туршид бий болох үр ашгийг хооронд                         өндөр үн�? ц�?н�?т�?й гарч байна (Зураг 41).
нь харьцуулахын тулд бид ир�?�?дүйн үн�? ц�?нийг                           Хамгаалалтыг �?айжруулж, газар, нөөцийг



    Хү�?н�?гт 24: Менежментийн �?нз бүрийн хувилбаруудын үеийн голын �?х ба ур�?галын доод х�?�?гийн у�?ны үн�? ц�?н�?

                                                             Өнөөгийн үн�? ц�?н�? (т�?рбум төгрөг)

                                   Хамгааллын аливаа н�?г�?н         Сав газрыг одоогийн х�?мж�?�?нд     Сав газрыг �?айн хамгаалах:
                                 арга х�?мж�?�? байхгүй: газар ба    нь үрг�?лжлүүл�?н ашиглах: газар,   газар ба байгалийн нөөцийг
                                  байгалийн ба�?лгийг хурдтай         байгалийн нөөцийн алгуур           тогтвортой ашиглах
                                        цөлмөн ашиглах                       доройтол

�?�?лал жуулчлал                                          246.16                            242.26                        238.47

Б�?лч�?�?р                                                   32.64                            32.37                          32.34

Ойн дагалдах бүт�?�?гд�?хүүн                                  1.04                             0.91                           0.89

Гуалин                                                     1.34                             1.34                           1.24

Түлшний мод                                                2.78                             2.78                           2.17
Туул голын �?хийн газар,                                 283.96                            279.68                        275.11
нөөцийн ашиглалт
Улаанбаатар хотын у�?ан                                  959.01                           1013.53                       1095.31
хангамж
Голын �?х, ур�?галын доод                                1242.97                           1293.21                       1370.42
х�?�?гийн нийт үн�? ц�?н�?
Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралтаар тооцож 25 жилийн загварчлалд оруулав.




    62
�?êîñèñòåìèéã õàìãààëàõûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã: Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéã õàìãààëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿íý öýíý, à÷ õîëáîãäîë




            Зураг 41: Менежментийн �?нз бүрийн хувилбаруудын үеийн
            газар, у�?ны нөөц ба�?лгийн өнөөгийн үн�? ц�?н�?

                       Òóóë ãîëûí ýõèéí ãàçàð áà
                            íººö àøèãëàëò                   Улаанбаатар хотын у�?ны хүрт�?�?мж

                                                                                                         1,370
          Ñàéí õàìãààëàõ                                                                                 òºðáóì
                                                                                                         òºã

                                                                                                         1,293
         Îäîîãèéí õýâýýð                                                                                 òºðáóì
            ¿ðãýëæë¿¿ëýõ                                                                                 òºã

                                                                                                         1,243
          Õàìãààëàëòã¿é,                                                                                 òºðáóì
          çºâõºí àøèãëàõ                                                                                 òºã




                                                   ªíººãèéí ¿íý öýíý, òýðáóì òºã
          Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралтаар тооцож 25 жилийн
          загварчлалд оруулав.



тогтвортой ашиглах хувилбар нь ойролцоогоор                       �?кологийн хувьд нөхөн �?�?рг�?�?гд�?х түвшинд
1370 т�?рбум төгрөгийн өнөөгийн үн�? ц�?нийг бий                     хүрг�?хийн тулд ашиглалтыг бага�?га�?наа�?
болгох ба �?н�? нь өнөөгийн байдлыг х�?в�?�?р нь                       алдагдаж болзошгүй ир�?�?дүйн ашиг байх юм.
үрг�?лжлүүл�?х хувилбартай (өнөөгийн үн�? ц�?н�?                       Эдг�?�?р учрах зардлыг (алдагдлыг) Туул голын
нь 1293 т�?рбум төгрөг) харьцуулахад 77 т�?рбум                     �?х�?нд одоо болон ир�?�?дүйд үйл ажиллагаа �?рхл�?х
төгрөгөөр их, огт хамгаалалтгүй ба�?лагийг                         газар болон нөөцийг ашиглагчид үүр�?х юм.
хурдацтай ашиглах хувилбартай (1243 т�?рбум                            Хү�?н�?гт 24-д �?лдагд�?ан боломжийн зардлын
төгрөг) харьцуулахад 128 т�?рбум төгрөгөөр илүү                    тооцоог үзүүл�?�?н бөгөөд �?н�? нь �?нгийн�?�?р х�?лб�?л
байна..                                                           Туул голын �?хийн газар, нөөцийг ашиглах �?нз
                                                                  бүрийн хувилбаруудын хооронд гарах үн�? ц�?нийн
Эко�?и�?темийг �?айн хамгаалах, байгалийн                            �?лгавар юм. Үүн�?�?�? харахад Туул голын �?хийн
нөөцийн тогтвортой ашиглах хувилбарын                             �?ко�?и�?темийг �?айн хамгаалахтай холбогдон гарах
үр ашиг, зардлыг харьцуулж үз�?х нь                                алдагд�?ан боломжийн зардлын өнөөгийн үн�? ц�?н�?
                                                                  нь өнөөгийн нөхцлийг х�?в�?�?р нь үрг�?лжлүүл�?х
    Х�?дийг�?�?р �?ко�?и�?темийн хамгаалах, нөөцийг                     хувилбартай харьцуулахад 5 т�?рбум төгрөг
урт хугацаанд тогтвортой ашиглах нь �?дийн                         болох бөгөөд харин огт хамгаалахгүй, хурдацтай
за�?гийн хувьд төдийгүй, олон нийтийн �?рх                          ашиглах хувилбартай харьцуулахад 8 т�?рбум
ашгийн талаа�?аа ч хамгийн үр ашигтай хувилбар                     төгрөг байна.
мөн боловч үүнийг х�?р�?гжүүл�?х�?д олон төрлийн
                                                                      Зураг 42-д үзүүл�?�?нчл�?н алдагд�?ан боломжийн
н�?м�?лт зардлууд гарах бөгөөд �?дг�?�?р зардлуудын
                                                                  зардлын жилийн үн�? ц�?н�? нь цаг хугацаа өнгөрөх
хүчин зүйлүүдийг тооцож үз�?х нь чухал бил�?�?.
                                                                  ту�?ам хурдацтайгаар их�?�?н�?. Учир нь хүн амын
    Хамгаалалтыг �?айжруулахтай холбогдон                          ө�?өлт болон �?ав газар дахь хүний хүчин зүйлийн
гарах алдагд�?ан боломжийн зардлыг тооцох                          нөлөөлөл их�?�?хийн хир�?�?р Туул голын �?хийн
                                                                  газар болон нөөц ашиглалт ө�?нө г�?ж таамагла�?ан.
    �?лдагд�?ан боломжийн зардлуудыг хү�?н�?гт                        Х�?дий тийм боловч өмнөх х�?�?гүүд�?д үз�?�?ний
24 болон Зураг 41-д оруул�?ан. �?лдагд�?ан                           дагуу �?дг�?�?р алдагд�?ан боломжийн зардал нь
боломжийн зардал г�?д�?г нь �?ав газрын                              �?ко�?и�?темийг �?айн хамгаал�?анаар бий болох
�?ко�?и�?темийг хамгаалахын тулд газар болон                         у�?ны н�?м�?лт үн�? ц�?н�?�?р хангалттай нөхөгдөх
нөөцийн ашиглалтыг бага�?га�?наар учрах аливаа                      юм. �?лдагд�?ан боломжийн зардлыг нийт зардалд
зардлыг х�?л�?х бөгөөд байгалийн нөөц ба�?лагийг                     оруулж тооцоод ч �?айн хамгаалж, байгалийн


                                                                                                                      63
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



                Зураг 42: Газар, нөөцийн ашиглалтаа�? учрах алдагд�?ан боломжийн зардлуудыг н�?мж
                оруулж тооц�?он хамгаалалтын “н�?мүү өртөг�? ба “болзошгүй зардлын х�?мн�?лт�?

                                 Газар, нөөц ашиглалтын алдагд�?ан боломжийн зардлын ө�?өлт
        Т�?рбум төг/жил




                                         Одоо байгаа ашиглалтыг х�?в�?�?р
                                         үрг�?лжлүүл�?х                          Огт хамгаалалтгүй


                           Боломжит зардлыг оруулан тооц�?он н�?мүү өртөг буюу зардлын х�?мн�?лт

                                                                         Ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�? 128 т�?рбум төг
        Т�?рбум төг/жил




                                                                                                        Ц�?в�?р өнөөгийн үн�?
                                                                                                        ц�?н�? 77 т�?рбум төг




                                         Одоо байгаа ашиглалтыг х�?в�?�?р
                                         үрг�?лжлүүл�?х                          Огт хамгаалалтгүй

        Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралтаар тооцож 25 жилийн
        загварчлалд оруулав




нөөцийн тогтвортой ашиглах хувилбар нь                               Хамгаалалтын менежмент хийх зардлыг
өнөөгийн нөхцлийг х�?в�?�?р нь хадгалах болон                        тооцох
огт хамгаалалтгүй хувилбаруудтай харьцуулахад
                                                                      Эн�? бүлгийн агуулга дотор дурьдагдаж
�?удалгааны 25 жилийн хугацаанд “н�?мүү өртөг�?
                                                                  байгаагүй зардлын н�?г бол Туул голын �?хийн �?ко-
буюу “болзошгүй зардлаа�? зайл�?хий�?н�?�?р гарах
                                                                  �?и�?темийг хамгаалахад шаардагдах шууд зардал
х�?мн�?лт�?-ийг байнга үү�?г�?�?�?�?р байх боломжтой
                                                                  юм. Эн�?хүү менежментийн зардал нь үнд�?�?н
бөгөөд үүнийг Зураг 42-д харуулав. 2030 он
                                                                  хөрөнгө, тоног төхөөрөмж, д�?д бүт�?ц, хүний
г�?х�?д �?ко�?и�?темийг �?айтар хамгаал�?аны үр
                                                                  нөөц, үйл ажиллагааны зардлаа�? гадна олон
дүнд бий болох н�?мүү өртөг буюу зардлын
                                                                  нийт�?д �?ургалт �?урталчилгаа зохион �?вуулах,
х�?мн�?лтийн х�?мж�?�? 33 т�?рбум төгрөг (өнөөгийн
                                                                  м�?д�?�?л�?л түг�?�?х, бодлого болов�?руулах болон
байдлыг х�?в�?�?р нь үрг�?лжлүүл�?х хувилбартай
                                                                  газар, нөөцийн тогтвортой ашиглалтыг д�?мжих
харьцуулбал) болон 54 т�?рбум төгрөг
                                                                  хөрөнгө оруулалт з�?рг�?�?�? бүрд�?ж байна. Эдг�?�?р
(хамгаалалтгүй хувилбартай харьцуулбал) ту�?
                                                                  зардлыг Монгол ул�?ын За�?гийн газрын хөрөнгөөр
ту�? болох юм. �?ийтд�?�?, алдагд�?ан боломжийн
                                                                  �?анхүүжүүл�?х юм. Х�?дийг�?�?р Туул голын �?ав
зардлыг    оруулж     тооцоод    хамгаалалттай
                                                                  газрын �?хийн хил х�?згаар нь Горхи-Т�?р�?лжийн
хувилбарын өнөөгийн үн�? ц�?нийн ц�?в�?р ашиг нь
                                                                  байгалийн цогцолборт газар болон Хан Х�?нтийн
77 т�?рбум төгрөг (өнөөгийн байдлыг х�?в�?�?р нь
                                                                  дархан цаазат газрын хилийн бү�?үүдт�?й шууд
үрг�?лжлүүл�?х хувилбартай харьцуулбал) болон
                                                                  давхацдаггүй боловч нутаг д�?в�?г�?рийнх нь
128 т�?рбум төгрөг (хамгаалалтгүй хувилбартай
                                                                  нил�?�?д х�?�?�?г нь �?дг�?�?р хамгаалалтын бү�?�?д
харьцуулбал) ту�? ту�? болж байна.
                                                                  багтдаг. Ийм�?�?�? �?ко�?и�?темийн хамгаалалтын



  64
�?êîñèñòåìèéã õàìãààëàõûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã: Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéã õàìãààëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿íý öýíý, à÷ õîëáîãäîë




                 Зураг 43: Ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн зардлыг
                 оруул�?ан хамгаалалтын “н�?мүү өртөг�? буюу“зардлын х�?мн�?лт�?

                                      Ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн зардлын ө�?өлт

         Т�?рбум төг/жил




                                                Одоо байгаа ашиглалтыг х�?в�?�?р
                                                үрг�?лжлүүл�?х                      Огт хамгаалалтгүй


                          Хамгаалалтын зардал, алдагд�?ан боломжийн зардлыг ха�?�?анаар тооц�?он н�?мүү өртөг буюу зардлын х�?мн�?лт
                                                                                           Ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?
                                                                                                    125 т�?рбум төг
         Т�?рбум төг/жил




                                                                                                            Ц�?в�?р өнөөгийн үн�?
                                                                                                            ц�?н�? 76 т�?рбум төг




                                               Одоо байгаа ашиглалтыг х�?в�?�?р
                                               үрг�?лжлүүл�?х                      Огт хамгаалалтгүй

             Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралтаар тооцож 25
             жилийн загварчлалд оруулав


менежмент�?д шаардагдах шууд зардлыг гаргахын                             хурдтайгаар цөлмөн ашиглах хувилбарын
тулд �?дг�?�?р ту�?гай хамгаалалттай газруудын                               �?ко�?и�?темийг хамгаалах тө�?өв нь т�?г г�?ж тооц�?он.
тө�?вийг авч ашиглалаа.                                                   Судалгаанд ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн
    Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт                                 менежментийн зардал нь �?удалгааны хугацаанд
газар болон Хан Х�?нтийн дархан цаазат                                    жилд 5%-аар ө�?нө (инфл�?цийг тооц�?оноор) г�?ж
газрын захиргаа одоогийн байдлаар жилд                                   тооцоол�?он. Эн�? ө�?өлт нь �?ко�?и�?темд үзүүл�?х
170 �?а�? төгрөгийг байгалийн унаган төрхийг                               хүний нөлөө их�?�?хийн хир�?�?р �?ко�?и�?темийг
хамгаалах ажлын тө�?өв болгон авч байна. Эн�?                              хамгаалах болон менежментийн зардлыг н�?м�?х
тө�?өв нь ту�?гай хамгаалалтай газар нутгийг үр                            шаардлагыг ту�?гаж байгаа бил�?�?.
ашигтайгаар хамгаалахад хангалтгүй, их�?нх                                    Өнөөгийн нөхцлийг х�?в�?�?р үрг�?лжлүүл�?х
шаардлагатай үйл ажиллагааг �?анхүүжүүлж                                  болон хамгаалалтгүй хувилбарын зардлуудтай
чаддаггүй. Харин үүнийг �?удалгааны д�?вшүүл�?�?н                            харьцуулбал (Зураг 43) �?ко�?и�?темийн хамгаалах,
3 хувилбарын “өнөөгийн нөхцөлийг х�?в�?�?р                                  тогтвортой ашиглах �?вцад гарах менежментийн
нь үрг�?лжлүүл�?х�? хувилбарын хамгаалалтын                                 зардлыг н�?м�?ж байх ё�?той юм. Эдг�?�?р н�?м�?лт
зардал болгон тооц�?он юм. Эн�? бү�? нутгийн                                зардлууд нь түрүүн дурьд�?анчлан хамгаалалтаа�?
байгаль орчныг бодитой хамгаалах ажилд жилд                              үү�?�?х �?дийн за�?гийн үр өгөөжөөр нөхөгдөх болно.
хамгийн багаар тооцоход 250 �?а�? төгрөг тө�?өвлөх                          Эко�?и�?темийг хамгаалж, тогтвортой ашиглалтыг
х�?р�?гт�?й. Судалгаанд �?н�? тө�?вийг �?ко�?и�?темийг                            бий болгох менежментийн н�?м�?лт зардлуудын
�?айн хамгаалах, байгалийн нөөцийг тогтвортой                             өнөөгийн үн�? ц�?н�? нь ц�?в�?р у�?ны хангамж
ашиглах хувилбарын менежмент�?д гарах зардал                              н�?м�?гд�?х�?д бий болох өнөөгийн үн�? ц�?нийн
болгон авлаа. Харин огт хамгаалалтгүй, нөөцийг                           ердөө 0.5%-тай т�?нц�?н�?. Мөн менежментийн



                                                                                                                                 65
     Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



                  Зураг 44:Эко�?и�?темийн хамгаалалт ба тогтвортой ашиглалтын ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?

                                                                 Одоогийн х�?в�?�?р үрг�?лжлүүл�?х хувилбар


                             Менежментийн болон алдагд�?ан
            Т�?рбум төг/жил




                               боломжиийн зардлыг оруулан
                             тооц�?он ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?
                                      76 т�?рбум төг




                                                       �?�?м�?лт у�?ан хангамж            �?�?м�?лт зардлууд

                                                                    Хамгаалалтгүй хувилбар


                              Менежментийн болон алдагд�?ан
            Т�?рбум төг/жил




                                боломжиийн зардлыг оруулан
                              тооц�?он ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?
                                       125 т�?рбум төг




                                                       �?�?м�?лт у�?ан хангамж            �?�?м�?лт зардлууд




    Хү�?н�?гт 25: Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалж, тогтвортой ашиглах хувилбарын ц�?в�?р
    өнөөгийн үн�? ц�?нийг �?ав газрыг одоогийн х�?в�?�?р үрг�?лжлүүл�?х болон хамгаалалтгүй хувилбаруудтай
    харьцуулахад

                                                                     Хамгаалалтай хувилбарын өнөөгийн үн�? ц�?нийн
                                                                               ө�?өлтийг, харьцуулахад

                                                    Сав газрын ашиглалтыг одоогийн
                                                                                                      Огт хамгаалалтгүй:
                                                        х�?в�?�?р нь үрг�?лжлүүл�?х:              газар ба байгалийн ба�?лгèéг цөлмөн
                                                    газар, байгалийн нөөцийг алгуур                        ашиглах
                                                              доройтуулах

    Менежментийн зардал                                              0.89                                   2.78

    �?лдагд�?ан боломжийн зардал                                       4.47                                   8.76

    �?ийт зардал                                                      5.36                                  11.54

    Улаанбаатар хотын у�?ан хангамж                                   81.78                                136.29

    Ц�?в�?р өнөөгийн үн�? ц�?н�?                                         76.421                                124.75

Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралтаар тооцож 25
жилийн загварчлалд оруулав




     66
�?êîñèñòåìèéã õàìãààëàõûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã: Ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõèéã õàìãààëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿íý öýíý, à÷ õîëáîãäîë



болон алдагд�?ан боломжийн зардлуудыг оруулан                    хамгааллын бу�? загварчлалтай харьцуулахад 125
тооцоод ч Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг                         т�?рбум төгрөгийн ц�?в�?р ашгийг бий болгоно.
хамгаалах, тогтвортой ашиглах хувилбар нь
өнөөгийн байдлыг х�?в�?�?р нь үрг�?лжлүүл�?х болон
огт хамгаалалтгүй хувилбаруудтай харьцуулахад                   Эко�?и�?темийн хамгаалалтын зардал ба үр
их х�?мж�?�?ний н�?мүү өртөг буюу, зардлын                          ашгийг оролцогч талуудад хуваарилах нь
х�?мн�?лтийг бий болгох ба үүний ц�?в�?р өнөөгийн                       Өмнөх бүлгүүд�?д үзүүл�?ний дагуу Туул
ашиг нь 76 т�?рбум болон 125 т�?рбум төгрөг ту�?                   голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалах, тогтвортой
ту�? болж байгаа бил�?�?.                                          ашиглах     хувилбар    өнөөгийн     нөхцлийг
                                                                х�?в�?�?р үрг�?лжлүүл�?х болон хамгаалалтгүй
   Эко�?и�?темийн хамгаалалтын ц�?в�?р
                                                                хувилбаруудтай харьцуулахад үл�?мж х�?мж�?�?ний
өнөөгийн үн�? ц�?н�?
                                                                �?дийн за�?гийн үр ашигтай байна. Г�?вч
    Хамгаалалтаа�? учрах алдагд�?ан боломжийн                     �?ко�?и�?темийн хамгаалалтаа�? гарах үр ашгаа�?
зардлууд болон менежментийн зардлуудыг                          хүрт�?гч нь түүний хамгаалалтыг �?айжруул�?анаар
оруулж тооц�?он ч г�?�?�?н Туул голын �?хийн                         учрах зардлыг үүр�?гч нийгмийн бүл�?г биш юм.
�?ко�?и�?темийг хамгаалж, тогтвортой ашиглалтыг                    Хү�?н�?гт 26-д үзүүл�?ний дагуу Улаанбаатар хотын
бий болгох хувилбар нь �?дийн за�?гийн хувьд                      у�? х�?р�?гл�?гчид нь �?ко�?и�?темийн хамгаалалт,
хамгийн оновчтой шийд�?л байна. Зураг 44,                        тогтвортой ашиглалтын үр шимийг хүрт�?гчид
Хү�?н�?гт 25-д харуул�?анчлан �?ко�?и�?темийн                         ба �?ав газар их х�?мж�?�?г�?�?р доройтолд ор�?он
хамгаалалт нь Улаанбаатар хотын у�?ан                            тохиолдолд хамгийн их хохирол ам�?ах хүмүү�?
хангамжийг тогтвортой х�?мж�?�?нд нь байлгах                       юм. Харин �?�?р�?г тохиолдолд буюу �?ко�?и�?темийн
учраа�? өнөөгийн нөхцөлөөр нь үрг�?лжлүүл�?х                       хамгаалалтыг �?айжруулахад Туул голын �?хийн
хувилбартай харьцуулахад 76 т�?рбум төгрөг, харин                газар, нөөцийг ашиглагчид зардлын (алдагдлын)


  Хү�?н�?гт 26: Менежментийн гурван хувилбарын үеийн оролцогч талуудын үн�? ц�?нийн хуваарилалт

                                                               Өнөөгийн үн�? ц�?нийн өөрчлөлт (т�?рбум төгрөгөөр)

                                                             Өнөөгийн байдлаа�?                 Өнөөгийн байдлаа�?
                                                           хамгаалалтын хувилбарт            хамгаалалтгүй хувилбарт
                                                                 шилжих�?д                           шилжих�?д
Улаанбаатар хотын у�? х�?р�?гл�?гчид                                    +81.78                             -54.52

Туул голын �?хийн газар болон нөөц ашиглагчид                         -4.56                              +4.29

Орон нутгийн ирг�?д, бүлгүүд                                          -0.07                              -0.01

Бизне�?ийн болон хувийн �?ектор                                        -4.37                              +4.29

Улаанбаатар хотын захиргааны орлого                                 +12.97                              -8.64

Туул голын �?хийн орон нутгийн захиргааны орлого                      +0.01                              +0.13

Ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн захиргаа                          -1.89                              +0.89

�?ийт хувьцаа �?з�?мшигчид                                             +75.33                             -49.34
Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралтаар тооцож 25 жилийн загварчлалд оруулав.
Тооцооны давхардал гарч болох учраа�? оролцогч бүл�?г ту�? бүрийг өртөгийг н�?гтг�?н тооцож болохгүй.




                                                                                                                      67
                   Зураг 45: Менежментийн 3 хувилбарын үед оролцогч талуудад ноогдох өртөгүүд
       Ц�?в�?р өнөөгийн үн�?
         (т�?рбум төгрөг




                            Бүх оролцогч   Улаанбаатар    Туул голын Туул голын �?х�?д     Улаанбаатар    Туул голын �?хийн      ТХГ-ын
                               талууд        хотын у�?     �?хийн орон бизне�? �?рхл�?гчид, хотын захиргаанд орон нутагт орох   хамгаалалтын
                                           х�?р�?гл�?гчид   нутгийн ирг�?д хувийн х�?вшил      орох орлого        орлого          захиргаа

                                       Хамгаалалтын хувилбарт шилжих:                      Хамгаалалтгүй хувилбарт шилжих: газар,
                                       газар,нөөцийн тогтвортой ашиглалт                   нөөцийн хурдацтай доройтол

              Судалгааны материалаа�?. Өнөөгийн үн�? ц�?нийг жилийн 10%-ийн ханш бууралттай г�?ж тооцон 25 жилийн
              загварчлалд оруулав. Тоо давхардах магадлалтай учраа�? оролцогч бүл�?г ту�? бүрийг н�?гтг�?н тооцож
              болохгүй.




их�?нхи болох хамгаалалтыг �?айжруул�?анаар                                     хамгаалалтыг �?айжруулахад чигл�?�?�?н үйл
учрах алдагд�?ан боломжийн зардлыг дааж харин                                 ажиллагаа �?хл�?х�?д б�?рхш�?�?л тохиолдох магадлал
менежментийн зардлыг ту�?гай хамгаалалттай                                    ихт�?й. Ийм�?�?�? �?дг�?�?р хүмүү�?т одоогийн �?вуулж
газар нутгийн захиргаа хариуцах болно.                                       буй үйл ажиллагаагаа х�?згаарла�?наар �?хний
    Зураг 45-д д�?лг�?рүүл�?н харуул�?анчлан                                     �?�?лжинд учирч болох алдагдлыг х�?рх�?н �?аж
хамгаалах, тогтвортой ашиглалтын хувилбарын                                  нөхөх/бууруулах в�?? Мөн Улаанбаатар хотын
үед Туул голын �?х�?нд амьдардаг нутгийн хүмүү�?,                               у�?ны хангамжийг �?айжруулахын үүдн�?�?�? �?дг�?�?р
бизне�? �?рхл�?гчдийн газар, нөөцийн үн�? ц�?н�? (�?х�?н                             хүмүү�?ийг нөөц ашиглалтаа бага�?гах/зог�?оохын
үед�?�?) буурах учраа�? ашиг орлого нь буурна.                                  тулд х�?рх�?н �?тгаж, үг�?нд�?�? оруулах в�? г�?д�?г
                                                                             том а�?уудалтай тулгарч байгаа юм. Эн�? талаар
    Орон нутгийн ард ирг�?д болон бизне�?
                                                                             дараагийн бүл�?гт д�?лг�?р�?нгүй авч үз�?х болно.
�?рхл�?гчдийн олж байгаа ашиг орлогод шууд
муугаар нөлөөлөх учир одоогийн байгаа байдлаа�?




  68
     7. Õýòèéã õàðàõ: Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí
õàìãààëàõàä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ íü óñíû ñàëáàðûí
            äýä á¿òöèéí ¿ð àøèãòàé øèéäýë áîëîõ íü


Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг У�?ны
�?албарын д�?д бүтцийн төлөвлөлтийн н�?г�?н
хүчин зүйл болгож тооцох
                                                     Гадаргын у�?ыг хуримтлуулах
    Эн�?хүү �?удалгаа нь Улаанбаатар хотын у�?ны
аюулгүй байдал, у�?ны хүрт�?�?мж, нийлүүлтийг            ЗХУ-ын үе�?�? Туул голын �?ав газарт боомт
�?айжруулах      н�?н    т�?ргүүний     шаардлага    байгуулан у�?ан �?ан үү�?г�?ж голын у�?ыг нөөцлөн
х�?р�?гц�?�?ний талаарх олон нийтийн дотор өргөн      Улаанбаатар хотын у�? х�?р�?гл�?�?ний зарим
тарх�?ан а�?уудлыг хөнд�?өн бил�?�?. Үүг�?�?р бид        х�?�?гийг гадаргын у�?аар хангах талаар н�?л�?�?д
Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн хамгаалахад         х�?д�?н хувилбар гарч байж�?�?40. Боломжит 3 у�?ан
хөрөнгө оруулалт хийх �?дийн за�?гийн үр            �?ангийн газрыг тодорхойл�?он бөгөөд т�?дг�?�?р
өгөөж ,үнд�?�?л�?лийг үзүүл�?в. Эр�?лт х�?р�?гц�?�?г       нь бүгд Туул голын �?хний х�?�?�?гт оршдог. Г�?вч
�?айжруулах арга х�?мж�?�?нүүд (у�? х�?р�?гл�?х болон     �?дг�?�?р у�?ан �?ангуудын хүчин чадал болон зураг
түг�?�?х�?д гарах алдагдлуудыг тооцон) д�?�?р н�?м�?�?д   тө�?лийн талаар м�?д�?�?л�?л бага байгаа бөгөөд Туул
Улаанбаатарын у�?ан хангамжийн д�?д бүтцийг         гол д�?�?р барих олон зориулалтын боомт, у�?ан
�?айжруулан өргөтгөхөд 4 арга замыг �?анал          �?ангийн н�?г барилгын ажлын зардал нь 60-70 �?а�?
болгож байна:                                     америк доллар болно г�?�?�?н тооцоо байна41.

    Газрын доорхи у�?ны н�?м�?лт нөөцийг буй            Ха�?гдал у�?ыг ц�?в�?рл�?х, дахин ашиглах
болгох                                                Улаанбаатар     хотын    төв    ц�?в�?рл�?х
    Одоо ажиллаж буй худгуудыг бүр�?н хүчин        байгууламжаа�? гарч буй ха�?гдал у�?ыг дахин
чадлаар нь ажиллуулах37, мөн Улаанбаатар хотын    ц�?в�?ршүүлж, дулааны цахилгаан �?танцууд болон
ойролцоо газрын доорхи у�?ны н�?м�?лт �?х үү�?в�?р      хотод үйл ажиллагаа �?вуулж буй үйлдв�?рүүд�?д
буй болгох боломж байна38. Туул голын алювийн     х�?р�?гл�?х нь газрын доорхи у�?ыг үйлдв�?рл�?лийн
хурда�?ны газар доорхи у�?ны нөөцийг хоногт 350     х�?р�?гц�?�?нд шууд х�?р�?гл�?х�?�?�? зайл�?хийх давуу
м�?нга орчим шоо метр г�?ж тооцоол�?он бөгөөд        талтай юм. Үүний үр дүнд ахуйн зориулалтаар
үүний 215 м�?нган шоо метр нь хүний амны           ашиглах боломжтой газрын доорхи у�?ны х�?мж�?�?
у�?ны х�?р�?гц�?�?г хангах боломжтой юм. 1970-д        н�?м�?гдн�?. Одоогийн ц�?в�?рл�?х байгууламж нь
оны үед Оро�?ын гидрогеологичдын хий�?�?н            н�?м�?лт 165 м�?нган шоо метр ц�?в�?рл�?гд�?�?н у�?ыг
�?удалгааны дагуу Туул голын цутгалуудын           үйлдв�?рл�?лийн зориулалтаар нийлүүл�?х (үүний
хурд�?анд агуулагдах н�?м�?лт 93 м�?нган шоо метр     хага�?ыг нь зарах боломжтой) боломжтой ба
у�?ыг гарга�?наар өдөрт ашиглах боломжит газар      инг�?�?н�?�?р�?�? н�?м�?лт 100 м�?нган шоо метр у�?ыг
доорхи у�?ны х�?мж�?�? 441 м�?нган шоо метр болох      ахуйн х�?р�?гл�?�?нд нийлүүл�?х юм42.
боломжтой39.


                                                                                            69
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



   Газрын доорхи у�?ны т�?ж�?�?лийг                   газар, нөөцийн хурдацтай доройтол �?вагдахаа�?
н�?м�?гдүүлж зохиомлоор арвижуулах                  илүү үр ашиг, үн�? ц�?нийг нийг�?мд бий болгодог)
                                                  болон хөрөнгө оруулалтын �?дийн за�?гийн үр
    У�? олборлолтын цооногуудын чухал шинж
                                                  ашгийг (ур�?галын доод х�?�?гийн у�? ашиглалтын
чанар нь т�?дний тогтмол бу�? ажиллах горим
                                                  н�?мүү өртөг) гаргаж ирл�?�?.
юм: у�?ны түвшний бууралт ноцтой түвшинд
хүр�?х�?д шахуурга нь унтарч, у�?ны түвшин               �?�?г чухал хүчин зүйл нь Туул голын �?х
тогтвортой түвшинд хүрт�?л зог�?оно. Ийм            д�?�?р орших ту�?гай хамгаалалттай газар нутагт
нөхцөлд олборлолтыг их�?�?г�?х нь газрын доорхи      оруулах тө�?вийн хөрөнгө оруулалт юм. Эн�?
у�?ны түвшнийг илүү хурдан бага�?гахад хүрг�?х       хөрөнгө оруулалт нь үр ашигтай төлөвлөлт
бөгөөд буруу шийдв�?р болох юм. Худгаа�?            ба менежмент (олон нийтийн �?урталчилгаа,
олборлож болох у�?ны тогтвортой ашиглалтын         м�?д�?�?л�?х з�?р�?г)-ийг зохион байгуулахаа�? �?хл�?�?д
мак�?имум х�?мж�?�?нд хүр�?х�?д у�?ны олборлолт          газар, байгалийн нөөцийг хууль бу�?аар ашиглах
зог�?оно. У�?ны нөөц нь бага�?аж байгаа болон        �?вдалд торгууль, шийтг�?л ноогдуулах хүрт�?л
ашиглагдахаа боль�?он худгуудын т�?ж�?�?лийг          олон х�?�?гүүд�?�?�? бүрд�?н�?. Эдг�?�?р үйл ажиллагааг
зохиомлоор арвижуулахад у�? олборлолтын            зохион байгуулах бүт�?ц, механизм нь Горхи-
х�?мж�?�? м�?д�?гд�?хүйц н�?м�?гд�?х болно. Инг�?�?н�?�?р      Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт газар болон
худгуудын т�?ж�?�?гд�?л н�?м�?гд�?х болон газрын         Хан Х�?нтийн дархан цаазат газрын 5 жилийн
доорхи у�?т давхаргаа�?43 у�? татах боломжийг        хугацааны менежментийн төлөвлөгөөнд ор�?он
олгоно. У�? ихт�?й үед газрын доорхи у�?т давхарга   байгаа. Г�?вч ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийг
руу шууд у�? оруулах нь газрын доорхи у�?ны         үр дүнт�?йг�?�?р хамгаалахад ул�?ын тө�?вийн
х�?мж�?�?г н�?м�?гдүүл�?х ба у�? багатай үед у�?ны        хөрөнгө хангалттай бу�? бай�?аар байгаа ба
нөөцийг үү�?г�?н�?.                                  хамгаалалтыг �?айжруулах �?д хөрөнгө, техник
                                                  тоног төхөөрөмж худалдан авах тө�?өв байхгүй
    Бодит байдалд д�?�?р дурьд�?ан арга замуудыг
                                                  ба зөвхөн ур�?гал зардлаа төлөх х�?мж�?�?ний л бага
�?мар н�?г�?н байдлаар хо�?луулан х�?р�?гл�?х юм44.
                                                  тө�?өв байна.
Туул голын �?хийн газар, нөөцийн менежмент нь
Улаанбаатар хотыг у�?аар хангаж буй �?дг�?�?р д�?д         Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
бүтцүүд�?д �?мар н�?г�?н х�?мж�?�?г�?�?р нөлөө үзүүлн�?.    газар болон Хан-Х�?нтийн дархан цаазат газрыг
Сав газрын хамгаалалт нь дангаараа хотын у�?ны     зохи�?той хамгаалахад шаардагдах тө�?вийн
аюулгүй байдлын баталгаа болж чадахгүй ба уг      хөрөнгө оруулалтаа�? гадна үүнт�?й т�?нц�?хүйц
�?удалгааны үр дүн нь газрын доорхи ба гадаргын    чухал нөгөө хүчин зүйл бол Туул голын
у�?ны алийг х�?р�?гл�?х�?�?�? үл шалтгаалан Туул         �?хийн газар, байгалын нөөц ашиглагчид үйл
голын �?хийн тогтвортой менежмент нь ир�?�?дүйн      ажиллагаагаа �?кологийн хувьд тогтвортой
у�?ны �?екторын хөгжлийн зайлшгүй бөгөөд �?дийн      түвшинд �?вуулахын тулд х�?р�?гл�?х �?анхүүгийн
за�?гийн хувьд үр ашигтай хувилбар болохыг         хөшүүр�?г байхгүй �?вдал бөгөөд үүнийг бий
тодорхой харуулж байна.                           болгох арга замыг олох ё�?той. Өөр�?дийн �?айн
                                                  дураар нөөц ашиглах �?вдлаа зог�?оож, голын
                                                  ур�?галын доод х�?�?гийнхний у�?ан хангамжийг
Эко�?и�?темийг хамгаалахад ирг�?д, хувийн            �?айжруулах бу�?н үйлд�?н�? г�?ж хүл�?�?х нь үл
х�?вшил, тө�?вийн хөрөнгө оруулалтыг                гүйц�?лд�?х зүйл бөгөөд ба�? нөгөө талдаа шударга
д�?мжих нь                                         бу�? байж магадгүй.
    Улаанбаатар хотод хангалттай х�?мж�?�?ний у�?         �?мьдрал д�?�?р �?н�?хүү т�?нцв�?ргүй байдлыг
нийлүүл�?хийн тулд шаардагдах бодит д�?д бүт�?ц      арилгах, ту�?гай хамгаалалттай газар нутгийн
барихын з�?р�?гц�?�? (өмнөх х�?�?гүүд�?д дурьд�?ан)       менежмент�?д н�?м�?лт хөрөнгө оруулалт хийх
“байгалийн�? у�?ны д�?д бүт�?ц болох Туул голын       болон голын �?хийн газар, нөөц ашиглагчдад
�?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалахад хөрөнгө оруулах    �?ко�?и�?темийг хамгаалах талаар хангалттай
зайлшгүй үнд�?�?л�?л байгааг �?н�?хүү �?удалгааны       хөшүүр�?г бий болгохын тулд харилцан у�?лдаатай
тайлан харуулж байна. Уг �?удалгаа нь үүний        тө�?өв �?анхүүгийн, �?дийн за�?гийн цогц арга
�?дийн за�?гийн үнд�?�?л�?л (Хамгаалах, тогтвортой     х�?мж�?�?нүүдийг авах х�?р�?гт�?й юм.
ашиглах нь �?ав газрын аажим доройтол болон


  70
Õýòèéã õàðàõ: Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí õàìãààëàõàä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ íü óñíû ñàëáàðûí
                                                        äýä á¿òöèéí ¿ð àøèãòàé øèéäýë áîëîõ íü



    Эко�?и�?темийн үйлчилг�?�?ний төлбөр (ЭҮТ)        болох юм. Тухайлбал Эквадор ул�?ын Күито,
нь �?ко�?и�?темийг хамгаалах, голын ур�?галын         Пимимпаро мужуудын у�?ны компаниуд ундны
доод х�?�?гийн у�?ан хангамжийг н�?м�?гдүүл�?х�?д        у�?ны татвараар у�?ны хураамжийн �?ан бүрдүүл�?�?н
д�?лхийн өнцөг булан бүрт өргөнөөр х�?р�?гл�?гд�?ж     бөгөөд үүг�?�?р�?�? �?ав газрын хамгаалалт �?вуулдаг
буй механизм бөгөөд үүнийг Туул голын �?хийн       байгууллага болон ой �?з�?мшигч, ашиглагчдыг
�?ко�?и�?темийг хамгаалахад ашиглах боломжтой        �?анхүүжүүлд�?г.     Колумби        ул�?ын     агро-
юм. Энгийн�?�?р х�?л�?х�?д ЭҮТ нь �?дийн за�?гийн        үйлдв�?рл�?лийн у�? х�?р�?гл�?гчдийн холбоо �?ав
хувьд их үн�? ц�?н�? бүхий �?ко�?и�?темийг ашиглагч,    газрын �?х�?н х�?�?гийн фермерүүдт�?й �?айн дурын
хамгаалагч (жиш�?�? нь ту�?гай хамгаалалттай         г�?р�?�? хийж т�?днийг д�?мжин ажиллаж байна.
газар нутгийн захиргаа, орон нутгийн газар,       Мөн Б�?�?жин хотын у�?ны �?х үү�?в�?р болох Миюүн
нөөц ашиглагчид)-ын дунд үү�?�?х а�?уудлыг           мужийн фермерүүд тарь�?ан мод болгондоо
шийдв�?рл�?х�?д чигл�?гдд�?г бөгөөд �?анхүүгийн         Б�?�?жин хотын захиргаанаа�? б�?л�?н мөнгөний
ашиг олох зорилгыг тавьдаггүй.                    урамшуулал авдаг. Вьетнам ул�?ын Хо Ши Мин
    Их�?нхи тохиолдолд нөөц ашиглагчид газар,      хотын Донг �?ай голын �?ав газарт хотын захиргаа,
нөөцийг цөлмөн ашиглаж байгаа учир их�?�?х�?н        у�?ан цахилгаан �?танц, ц�?в�?р у�? �?авлагч компаниуд
х�?мж�?�?ний ашиг олох боломжтой. Г�?т�?л нөгөө        болон агро-үйлдв�?рл�?гчдийг оролцуул�?ан зөвлөл
талаа�? �?ко�?и�?темийн хамгаалалтын үр ашгийг        нь орон нутгийн газар �?з�?мшигчид болон ту�?гай
хүрт�?гчид нь (у�?ан хангамжийн хангалттай,         хамгаалалттай газар нутгийн захиргаатай ЭҮТ
тогтвортой байдал) тухайн орон нутгийн            г�?р�?�? байгуулж хамтран ажилладаг байна.
оршин �?уугчид биш бөгөөд �?н�? үзүүлж байгаа            Санхүүжилтын ийм төрлийн механизмуудыг
үйлчилг�?�?г маш бага үн�?�?р юмуу �?�?в�?л огт үн�?гүй   нарийвчлан �?удлах а�?уудал �?н�?хүү �?удалгааны
авч х�?р�?гл�?ж байна. Ийм�?�?�? ЭҮТ нь байгалийн       ажлын даалгаварт ороогүй. Туул голын �?хийн
ба�?лагийг зүй зохи�?той ашиглагчдад зохи�?той       �?ко�?и�?темийн үн�? ц�?н�? нь онолын хувьд маш
ашигла�?наар бий болж буй �?ко�?и�?темийн             өндөр болохыг �?дийн за�?гийн үн�? ц�?нийг нь
үйлчилг�?�?ний төлөө орлого олдог �?анхүүгийн        гаргаж ир�?�?н ту�? �?удалгаа харуулж буй боловч
хувьд таатай урамшуулалын тогтолцоо бий           Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийг хамгаалахад
болгохыг зорьж байна.                             шаардлагатай �?анхүүжилт, урамшуулалыг бий
    ЭҮТ-ийн үнд�?�?н зарчим нь �?ко�?и�?темийн         болгохгүй л бол �?н�?хүү �?удалгаагаар гарга�?ан
үйлчилг�?�? үзүүл�?гчид нь �?н�?хүү үйлчилг�?�?          тоо нь �?мар ч утгагүй ил�?рхийл�?хгүй ба өгөөж
үзүүл�?�?нийх�?�? төлөө урамшуулал авч байх           өгөхгүй. Эдг�?�?р �?анхүүжилт, урамшуулал нь
(Туул голын �?хийн газар, нөөцийг ашиглагчид)      Туул голын �?хийн �?ко�?и�?темийн газар, нөөцийг
ба �?н�?хүү үйлчилг�?�?ний үр шимийг хүрт�?гчид        ашиглагчид болон ту�?гай хамгаалалттай газар
нь үйлчилг�?�? ав�?ныхаа төлбөрийг төлдөг байх       нутгийн захиргаанд �?ко�?и�?темийг хамгаалах
(Улаанбаатар хотын у�? х�?р�?гл�?гчид) �?вдал юм.      хөшүүргийг нь бий болгож ир�?�?дүйд Улаанбаатар
                                                  хотын хүн амыг ц�?в�?р, найдвартай, байнгын
    Одоогоор голын �?ав газрыг хамгаалах
                                                  у�?аар хангах нөхцлийг бүрдүүл�?х юм.
�?анхүүжилтийн механизмын хувьд ЭҮТ-ийн
олон жиш�?�?г д�?лхийн олон орноо�? м�?д�?ж




                                                                                             71
72
                     Õàâñðàëò: Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí àðãà ç¿é áà
                                                  òààìàãëàëóóä


Эко-у�? зүйн загварчлал
                                                           н�?гд�?�?н загварчлалын �?и�?тем)-ийн х�?�?�?г юм. Ту�?
    HBV загвар нь цахим х�?лб�?рт ор�?он �?ав                  загварчлалын ту�?гай хувилбаруудыг (HBV -N
газрын загвар бөгөөд �?н�? нь хур тунада�?,                   болон PULSE) у�?ны чанарыг (азотын агууламж,
боломжит ууршилт, ца�?ны хайлалтыг байгалийн                pH, шүлтл�?г чанар г�?х м�?т) дуурайлгахад
у�? зүйн үйл �?вцыг дуурайлгах замаар голын/                 х�?р�?гл�?ж болдог.
у�?ан �?ангийн ур�?ац руу хөрвүүлд�?г программ                     HBV ийн �?лгаатай хувилбарууд нь Швед,
юм.                                                        Зимбабве, Эн�?тх�?г, Колумби з�?р�?г уур амь�?галын
    Эн�? нь у�? зүйн урьдчил�?ан м�?д�?�?л�?л, у�?ны               хувьд харилцан адилгүй д�?лхийн 40 гаруй
ур�?галын �?имул�?ци, үерийн боломж, х�?мж�?�?г                  ул�?ад х�?р�?гл�?гдд�?г. Уг загварыг жижиг талбай45
тооцоолж, загварчлах болон уур амь�?галын                   төдийгүй Балтийн т�?нги�?ийн �?ав газар46 хүрт�?лх
өөрчлөлтийн �?удалгаанд х�?р�?гл�?гдд�?г тооцооллын             өргөн х�?мж�?�?ний газар нутагт ашиглаж болно.
�?и�?тем болох HBV /IHMS (Гидрогеологийн                     HBV нь �?ав газрыг д�?д �?ав газруудад хуваа�?ан




 HBV загварын талаарх ерөнхий м�?д�?�?л�?л

                                                   Д�?д �?ав газруудын х�?�?гүүд болон т�?дг�?�?рийн уулзвар, өндөршил,
                                                   газрын хөр�?ний тархалт, хур тунада�? болон температурын цаг
Шаардлагатай өгөгдлүүд
                                                   хугацааны цуврал х�?мжилт (зарим газрын ажиглагд�?ан у�?ны
                                                   өнгөрөлтийн цаг хугацааны цуврал х�?мжилт)

                                                   Загвар нь маш �?нгийн бөгөөд д�?лхийн өнцөг булан бүрт 40 гаруй
Х�?р�?гжүүл�?х боломж                                 ул�?ад х�?р�?гл�?гдд�?г. Windows-ийн платформ д�?�?р ажиллах ба шин�?
                                                   интерфей�? нь 2003 онд гарна.

                                                   Тухайн загварыг ашиглагч нь у�? зүйн �?уурь ойлголттой байхад
Загварыг ашиглах х�?р�?гл�?гчд�?�?�? шаардах туршлага,
                                                   хангалттай ба загварыг �?уулгаж, түүний х�?р�?гл�?�?ний талаар �?ургалт
чадвар
                                                   �?вуулахад 2 долоо хоногийн хугацаа шаардлагатай.
                                                   Судалгааны зорилгоор х�?р�?гл�?гд�?х тохиолдолд уг загвар нь үн�?гүй
Лицензийн нөхцөл                                   байдаг. Харин арилжааны зориулалтаар х�?р�?гл�?х тохиолдолд SMHI-
                                                   �?�?�? лицензийг нь худалдаж авч болно.
                                                   �?�?г �?ав газрын загварчлалыг хийх�?д туршлагатай оператор 2
Зардлын тооцоо                                     долоо хоног ажиллана (х�?р�?гц�?�?т�?й м�?д�?�?ллийн �?ан б�?л�?н, бүр�?н
                                                   тохиолдолд).

Сургалт                                            SMHI д�?�?р �?ургалтууд тогтмол �?вагддаг.




                                                                                                               73
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



хага�? хуваарилалтын загвар ма�?гаар ашиглагдаж         HBV-96 загварын бүтцийг доорх зурагт
болно.Түүний дараа д�?д �?ав газар ту�? бүр нь       харуулав.50 Эн�?хүү зураг нь ту�? загварын
өндөршилт, нуурын талбай,ургамалжилтаа�?аа         хамгийн чухал шинж чанарууд болон зарим
хамааран бү�?үүд�?д хуваагдана. Уг загварчлал       н�?г тодотголуудыг харуул�?ан байгаа. Газар
голчлон агаарын температур, хур тунада�?ны         ашиглалтын төрлүүд нь голчлон задгай газар,
хоногийн утгууд, �?арын буюу өдрийн                ой, нуур болон мө�?, гол ашиглалт г�?ж хуваагддаг.
ууршилтын м�?д�?�?л�?л д�?�?р үнд�?�?л�?н ажилладаг.       SFCF, SFDIST, CFMAX, ECORR болон у�?
Умардын орнууд үерийн урьдчил�?ан м�?д�?�?            барих чадамжийн өөр утгуудыг �?лгаатай
гарган авах зорилгоор уг загварыг ашигладаг       ургамалжилтын бү�?үүд�?д х�?р�?гл�?ж болдог. Г�?вч
бол у�? зайлуулах шугамын зураг тө�?өл гаргах47,    модтой болон модгүй газрын утгуудын харьцаа
у�?ны нөөцийг үн�?л�?х48, боди�?ын агууламжийг        нь тогтмол байна.
тооцоолох зорилгоор ч мөн ашиглагддаг байна
(Arheimer, 1998)49.
                                                      Хур тунада�?, температурын хамгийн
                                                  тохиромжтой интерпол�?ци: Хур тунада�?ны
    �?нхан шатны өгөгдлүүд нь хур тунада�?,         талбай ба агаарын температурыг тооцохдоо
агаарын температур болон гадаргын боломжит        �?тандарт загвар нь гүйц�?д бу�? нөлөөллийн
ууршилтын ажиглалтууд байдаг. Цаг хугацааны       чигл�?л болон гажилтын хувийг ашигладаг.
алхам нь их�?нхид�?�? н�?г хоног байдаг боловч        Мөн оптимал интерпол�?ц д�?�?р51 үнд�?�?л�?�?�?н
үүн�?�?�? богино хугацааны алхамыг тооцоондоо        гео�?тати�?тик аргыг HBV -96-д оруулж өг�?өн. Уг
ашиглаж болно. Ууршилтын х�?мж�?�?г голчлон          аргыг голчлон цаг уурын тооцоонд ашигладаг
�?арын дунджаар авдаг боловч өдөр тутмын           ба кригингт�?й тө�?т�?й арга юм. Мөн �?н�? арга нь
х�?мжилтийг мөн ашиглах боломжтой. �?гаарын         цаг уурын �?танцын тоон м�?д�?�?л�?л болон хур
температурын өгөгдөл нь ца�?ны хуримтлал,          тунада�?, температурын ерөнхий ажиглалт м�?д�?�?н
хайлалтыг тооцоолоход х�?р�?гл�?гдд�?г. Мөн           д�?�?р үнд�?�?л�?ж болдог. Топограф, �?алхины
температур х�?вийн х�?мж�?�?н�?�?�?�?�? өөрчлөгдөхөд       зонхилох чигл�?л з�?р�?г цаг уурын загварчлалын
потенциал ууршилтыг тохируулах болон              м�?д�?�?ллүүдийг н�?мж тооцоолж болно. Швед ул�?
түүнийг тооцоолоход х�?р�?гл�?ж болно. Х�?р�?в         40 жилийн өдөр тутмын м�?д�?�?г�?�?р ийм төрлийн
�?үүлийн хувилбаруудын аль нь ч х�?р�?гл�?гд�?хгүй     �?үлж�?�? үү�?г�?�?�?н52.
тохиолдолд ца�?гүй газруудын хувьд температурын
үзүүл�?лтийг ашиглахгүй байж болно.
                                                      Ца�?ны үйл �?вц: HBV загварын ца�?
                                                  хайлалтын �?тандарт аргачлал нь агаарын
    Загвар нь цаг уурын интерпол�?ци, ца�?ны        температурт     үнд�?�?л�?�?�?н    у�?ны     ур�?ацыг
хуримтлал, хайлалт, гадаргын ууршилтын            удаашруулдаг ца�?ны у�? барих багтаамжийг
тооцоо, хөр�?ний чийг тодорхойлох үйл �?вц,         тооцоол�?он температур-хоног арга зам юм.
ур�?ац үү�?�?х үйл �?вц, д�?д �?ав газруудын болон      Хайлалт нь агаарын температурын гажилтын
нуурууд хоорондын холбоог тооцоолох кодоо�?        дагуу хуваарилагдах ба задгай газар,ойн хувьд
бүтд�?г. Эн�?хүү загварыг х�?д х�?д�?н д�?д �?ав         �?лгаатай загварчлагддаг. Бороо болон ца�?ыг
газруудын хувьд ту�?ад нь ажиллуулж болох          �?лгахын тулд бо�?го температурыг (TT) х�?р�?гл�?н�?.
ба �?ц�?�?т нь н�?гтг�?н дүгн�?лт хийж болно. Д�?д       TTINT параметрыг х�?р�?гл�?�?�?н тохиолдолд бо�?го
�?ав газар бүрийн хувьд урьдчил�?ан м�?д�?�?л�?л        нь интервалд шилжих бөгөөд �?н�? интервалын
гаргахаа�? гадна шалгалт,тохируулга хийж болдог.   доторх хур тунада�?ыг ца�? борооны холимог байна
Өндөршилтийн �?лгаа ихт�?й �?ав газруудын хувьд      г�?ж үзн�?. Ца�? нь 100 %-аа�? шулуун шугамаар
өндөршилтийн бү�?үүд�?д хувааж болох ба инг�?х       буурч бороонд шилжих�?д 0 % болно. Хунгар
нь зөвхөн ца�? болон хөр�?ний чийгийн үйл           ца�? нь ца�?ны хайл�?ан у�?ны х�?мж�?�? түүний
�?вцыг тодорхойлоход х�?р�?гл�?гд�?н�?. Мөн �?н�?хүү      тодорхой хувиа�? х�?тр�?�?гүй тохиолдолд өөртөө
өндөршилтийн бү�? ту�? бүр нь ургамалжилтынхаа      барих чадвартай г�?ж үзн�?. Орчны температур
байдлаа�? хамаарч ургамалжилтын бү�?үүд�?д           бо�?го температураа�? буурахад �?н�? у�? аажмаар
хуваагдаж болно (модтой, модгүй газар г�?х м�?т).   �?рг�?�?д хөлддөг. Мө�?өн голын хайлалт нь ца�?ны



  74
                                Õàâñðàëò: Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí àðãà ç¿é áà òààìàãëàëóóä



HBV-96 загвар дахь д�?д �?ав газрын ца�?ны (д�?�?д), хөр�?ний (дунд) болон хариу үйлдлийн �?вцыг
(доод) харуул�?ан �?хемчил�?�?н бүт�?ц




 P = Хур тунада�?                              LP = Боломжит ууршилтын х�?згаар
T = Температур                                BETA = Хөр�?ний үзүүл�?лт
SF = Ца�?                                      R = Т�?ж�?�?л,
RF = Бороо                                    CFLUX = Капилл�?р шилжилт
Z = Өндөршил                                  UZ = Д�?�?д давхарга дахь хадгалалт
PCALTL = Өндөршилтийг за�?варлах бо�?го         LZ = Доод давхарга дахь хадгалалт
TTI = Бо�?го температурын зайц                 PERC = Шүүр�?лт,н�?вчилт
IN = Шүүр�?лт                                  K1K2 = Бууралтын параметр
EP = Боломжит ууршилт                         Q0,Q1 = Ур�?ацын бүрдлүүд
EA = Бодит ууршилт                            HQ = Их ур�?ацын параметр
EI = Баригдмал у�?ны ууршилт                        KHQ = Их ур�?ацын параметр бууралт
SM = Хөр�?ний чийгийн хадгалалт                     HQUZ = Их ур�?ацын параметрын дунд давхарга дахь
FC = Хөр�?өнд чийг хадгалагдах хамгийн их      хадгалалт
х�?мж�?�?




                                                                                            75
  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



хайлалттай ижил төрлийн томъёогоор �?вагдах        хөр�?ний чийгийн утга бөгөөд үүн�?�?�? д�?�?шл�?х�?д
боловч өөр температур-хоног фактор ашигладаг.     ууршилт нь өөрийн боломжит утгад хүрд�?г. FC нь
Тухайн бү�?�?д ца�? байгаа нөхцөлд мө�?өн голын       загвар дахь хөр�?ний чийгийн мак�?имум хадгалах
хайлалт �?вагддаггүй. Ца�?ны хуваарилалт нь бү�?     чадвар юм. LP нь FC-ийн х�?�?�?г болно.
ту�? бүрийг ца�?ны хуримтлалаар нь �?лган д�?д
х�?�?гүүд�?д хуваарилагдахад �?вагдана. Ца�?, хунгар
                                                      Хариу урвалын функц: Ур�?ац үү�?�?х үйл
ца�? болон хадны ан цав, хад чулуутай газар
                                                  �?вц нь хөр�?ний чийгийн бү�?�?�?�? илүүд�?л у�?ыг
үлд�?�?н ца�? г�?�?�?н 3 төрлөөр авч үзд�?г.
                                                  зайлуулан ур�?ац үү�?г�?х үйл �?вц юм. Түүнчл�?н
                                                  �?нд нуур, гол болон бу�?ад чийгт�?й газруудад орох
    Ууршилт: Стандарт HBV загварчлал нь           хур тунада�? болон �?дг�?�?р�?�?�? уурших ууршилтын
их�?вчл�?н Пенманий томъёон53 д�?�?р үнд�?�?л�?�?�?н       шууд нөлөө багт�?ан болно. Эн�?хүү функц
боломжит ууршилтын �?арын дундаж өгөгдлийг         нь н�?г д�?�?д, шугаман бу�?, н�?г доод, шугаман
ашигладаг. Эдг�?�?р өгөгдөл нь температурын         нөөцөө�? бүрд�?н�?. Эн�? нь гидрографийн түрг�?н
анамолид зориулан тохируулагд�?ан байдаг54.        (өнгөн х�?�?гийн �?увгууд) болон удаан (�?уурийн)
Өдөр тутмын утгууд нь агаарын температуртай       х�?�?гүүдийн үнд�?�? болно. Д�?д �?ав газрын захад
пропорцанал байдаг учир х�?р�?гл�?ж болдог.          орших нуурын хувьд үер болоход түүний
Баригдмал у�? нь бүх у�? ууршиж дуу�?тал             параметрүүд х�?рх�?н өөрчлөгдөх �?удалгааг
боломжит ууршилттай т�?нцүү х�?мж�?�?г�?�?р             хий�?�?н. Энд�?�?�? харахад гол нууруудын гадагшлах
ууршина.    Баригдмал    нөөцийг      тооцоонд    �?увгуудад үнд�?�?л�?ж д�?д загваруудад хуваах
оруулбал хөр�?ний у�?ны ууршилтыг бага�?гаж          (Зурагт үзүүл�?�?гүй) нь функцийн үр дүнг�?�?�?
х�?т их нийт ууршилтаа�? �?�?ргийлж болно.            үү�?�?�?н ур�?ацийн динамикийг тодорхойлоход
Г�?хд�?�? их�?нх тохиолдолд баригд�?ан у�?ны арга       чухал ач холбогдолтой байна. Д�?д �?ав газруудын
замыг х�?р�?гл�?х�?�?�? зайл�?хийн түүний оронд          хоорондох холбоог Му�?кингумын аргаар56,�?�?в�?л
ойж�?он талбайн боломжит ууршилтыг задгай          �?нгийн хугацааны шилжилт�?�?р тодорхойлж
талбайнхаа�? 15 %-аар илүү г�?ж үзд�?г55. Т�?г�?х�?�?р   болно. Д�?д �?ав газар ту�? бүр нь ту�?даа хариу
боломжит ууршилт нь жилийн улирал, одоогийн       урвал үзүүл�?х функцт�?й байна.
агаарын температур, ургамалжилт, өндөр болон
хур тунада�?наа�? хамаар�?ан функц болж байна.
                                                      �?уур: �?ууран д�?�?рхи хур тунада�? нь ижил
�?уурын ууршилт нь зөвхөн мө�?гүй үед �?вагдана.
                                                  өндөрт орших модгүй бү�?т�?й ижил байх ба
Мө�?ний байдлыг агаарын температур голло�?он
                                                  ца�? болон борооны хувьд мө�?ний нөхцлөө�? үл
х�?лбархан д�?д програмаар загварчилж болох
                                                  хамааран нуурын у�?ны х�?мж�?�?н д�?�?р н�?м�?гд�?н�?.
бөгөөд �?н�? нь агаарын температурыг мө�?ний
                                                  �?уурын ууршилт нь потенциал ууршилттай
температур дагах байдлаар ажиллана. Уг загварт
                                                  т�?нцүү байх боловч �?мар н�?г�?н параметрийн
агаарын температур т�?г�?�?�? доошлох үед нуур
                                                  улмаа�? өөрчлөгдөх ба зөвхөн мө�? байхгүй үед л
хөлдөнө г�?ж үзн�?.
                                                  �?вагдана. Ур�?ацын өөрчлөлт нь хуваарилалтын
                                                  муруйны дагуу нуураар у�? дамжин өнгөрөхөд
    Хөр�?ний үйл �?вц: HBVзагварчлалын хөр�?ний      �?вагдана. Х�?рв�?�? тухайн нуурын хувьд ту�?гай
чийгийн үйл �?вц нь �?ав газрын хадгалалтын         хуваарилалтын муруй өгөгдөөгүй нөхцөлд
чадамжийн �?тати�?тик хуваарилалтыг таамагладаг     загварчлал нь ерөнхий хуваарилалтын муруй г�?ж
�?аг�?ны онолын өөрчлөлт д�?�?р үнд�?�?л�?н�?. Эн�? нь     ойлгоно.
ур�?ац үү�?�?х үйл �?вцыг х�?надаг үнд�?�?н х�?�?�?г юм.
Эн�?хүү үйл �?вц нь д�?�?рх зургийн дунд х�?�?�?гт
                                                      Загварын шалгалт,тохируулга: Х�?дийг�?�?р
үзүүл�?ний дагуу BETA, LP болон FC г�?�?�?н 3
                                                  автомат шалгалт нь загварын н�?г х�?�?�?г биш
параметрийг ашиглана. BETA нь хариу үйлд�?л
                                                  х�?дий ч практикт маш чухал байр �?уурь �?з�?лд�?г.
буюу борооны болон ца�?ны хайлалтын мм ту�?
                                                  Стандарт шалгуур 57 нь уламжлалт бүт�?�?мжийн
бүрд хөр�?ний чийг х�?рх�?н н�?м�?гд�?хийг х�?надаг.
                                                  R2 х�?мжилт58 болон харьцангуй �?з�?лхүүний
ΔQ /ΔP харьцааг ур�?ацын ко�?ффицент г�?ж н�?рл�?х
                                                  алдаа, RD хоорондын харьцаа юм.
ба ΔQ-ийг бодит хур тунада�? г�?ж н�?рл�?д�?г. LP нь



  76
                                  Õàâñðàëò: Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí àðãà ç¿é áà òààìàãëàëóóä



    Практик д�?�?р зөвхөн R2 –ийн оптимизаци        чадварыг �?айжруулахад оршиж бай�?ан. Загварын
хийх нь �?з�?лхүүний алдааг үлд�?�?н�?. Д�?�?рхи         дахин үн�?лг�?�?ний үр дүнд ца�?ны хуримтлал,
шалгуураар өндөр R2 утга ба �?з�?лхүүний алдаагүй   хайлалт, гадрагын ууршилт, гүний у�?ны ундрага
үр дүнг өгнө. Хамгийн �?айн үр дүнг 0.1-тай        з�?р�?г проце�?�?ийн тодорхойлолт болон автомат
ойролцоо w-ийн утганд авч болно. Харлиний59       калибрацид бага з�?ргийн өөрчлөлт ор�?он.
бий болго�?он HBV загварын автомат калибрацийн     Эдг�?�?р нь нийл�?х�?�?р�?�? загварчлалын гүйц�?тг�?л
арга нь үзүүл�?лт бүрт �?лгаатай шалгуур тавьдаг.   м�?д�?гд�?хүйц �?айжир�?ан. Туршилтын долоон �?ав
Зөвхөн н�?г шалгуурыг х�?лбарчил�?наар хайлтын       газрын бүт�?�?мжийн х�?мжүүр R2 нь 86%-аа�? 89%
аргийг илүү х�?лбар, хурдан болгож болно.          болж ө�?�?өний д�?�?р �?н�?хүү ө�?өлт нь калибрацийн
Үзүүл�?лт бүрийн оптимизацийг н�?г н�?г�?�?р нь        болон х�?налтын үед ажиглагд�?ан. Г�?вч анхан
хийх бөгөөд бу�?ад үзүүл�?лтийг тогтмол байлгана.   шатны өгөгдөл нь д�?лг�?р�?нгүй биш бол үр дүн
Эн�?хүү н�?г х�?мж�?�?�?т хайлт нь Брентийн парабол     нь цаг хугацаа, орон зайн хувьд илүү �?айжир�?ан
интерпол�?цид60 үнд�?�?л�?�?�?н болно.                  н�?гтшилтай байдаггүй. Орон зайн хувьд илүү
                                                  н�?гтшилтай байх хувилбар нь цаашдын х�?�?рийн
                                                  �?удалгааны датаг н�?гтг�?х�?д шаардлагатай
    HBV -96: Тухайн загварын дахин үн�?лг�?�?г 90-
                                                  болох юм. Загварын гүйц�?тг�?л �?айжир�?ан нь
�?�?д онд бүр�?н хий�?�?н бөгөөд одоогийн загварын
                                                  анхан шатны өгөгдлийн болов�?руулалт болон
хувилбар болох HBV -9661 гарч ир�?�?н. Үүний гол
                                                  калибрацийн шин�? горимуудын үр дүнд бий
зорилго нь загварын чадварыг �?айжруулах болон
                                                  бол�?он юм.
загварын �?ул тарх�?ан датануудын ашиглагдах




                                                                                           77
     Эдийн за�?гийн үн�?лг�?�?, загварчлал хийх�?д х�?р�?гл�?�?�?н таамаглалууд




78
     Туул голын �?хийн газар ба байгалийн нөөц ашиглалт

                                                                                                                                                         Сав газрыг хамгаалах:
                                           Суурь жилийн     Хамгааллын аливаа н�?г�?н арга х�?мж�?�? байхгүй:    Сав газрыг одоогийн х�?мж�?�?нд нь ашиглах:      газар ба байгалийн
                                             үн�?лг�?�?*        газар ба байгалийн ба�?лгыг хурдтай ашиглах     газар,байгалийн нөөцийг аажмаар ашиглах       нөөцийг тогтвортой
                                                                                                                                                                ашиглах

     �?�?лал жуулчлал

         Олон ул�?ын жуулчид              27,000 хүн
                                                            Жилд 2.5%-аар н�?м�?гд�?н�?                         Жилд 2.0% -аар н�?м�?гд�?н�?                   Жилд 2.0%-аар н�?м�?гд�?н�?
         Дотоодын зочид                  106,000 хүн

         Зарагд�?ан ор /хоногийн тоо      929,488 ор хоног   Жилд 2% -аар н�?м�?гд�?н�?                          Жилд 1.25% -аар н�?м�?гд�?н�?                  Жилд 1% -аар н�?м�?гд�?н�?

         Газрын төлбөр болон бу�?ад
                                                            Жилд 1.75% -аар н�?м�?гд�?н�?                       Жилд 1.00% -аар н�?м�?гд�?н�?                  Өөрчлөгдөхгүй
         татварууд

     Б�?лч�?�?р, мал аж ахуй
         Эрд�?н�? �?умын малчин өрхийн                         Жилд 4.7% -аар ө�?нө (өнөөгийн хурдаар           Жилд 2.35%-аар ө�?нө (хүн амын ө�?өлтийн
                                         271 өрх
         тоо                                                үрг�?лжилб�?л)                                    хурдын хага�?)
                                                                                                                                                       Жилд 1%-аар ө�?нө
         �?алайх дүүргийн малчин                             Жилд 3.1% -аар ө�?нө (өнөөгийн хурдаар           Жилд 1.55%-аар ө�?нө (хүн амын ө�?өлтийн
                                         274 өрх
         өрхийн тоо                                         үрг�?лжилб�?л)                                    хурдын хага�?)
                                                                                                                                                                                  Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




                                         77,725 хоньтой     �?�?г өрхөд ногдох мал �?үргийн дундаж х�?мж�?�?      �?�?г өрхөд ногдох мал �?үргийн дундаж
         Эрд�?н�? �?умын малын тоо толгой                                                                                                                 �?�?г өрхөд ногдох мал
                                         т�?нц�?х ханш        нь б�?лч�?�?рийн багтаамж хангалтгүй болох         х�?мж�?�? нь б�?лч�?�?рийн багтаамж хангалтгүй
                                                                                                                                                       �?үргийн дундаж х�?мж�?�? нь
         �?алайх дүүргийн малын тоо       44,565 хоньтой     хүрт�?л х�?в�?�?р�?�? байна: 2015 онд 35%-аар, 2025   болох хүрт�?л х�?в�?�?р�?�? байна: 2020 онд
                                                                                                                                                       х�?в�?�?р байна
         толгой                          т�?нц�?х ханш        онд 55%-аар буурна                              25%-аар буурна

     Гуалин, түлшний мод

         Хуулийн дагуу гуалин б�?лтг�?х    643 м3             Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах          Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах
                                                            хүрт�?л жилд 5%-аар ө�?нө: 2015 оноо�? 5%-аар      хүрт�?л жилд 1%-аар ө�?нө: 2020 оноо�?        �?�?м�?гд�?хгүй
         Зөвшөөрөлт�?йг�?�?р түлшний мод                       буурна                                          2.5%-аар буурна
                                         4,384 м 3
         б�?лтг�?х
         Хууль бу�?аар гуалин б�?лтг�?х     606 м 3            Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах          Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах
                                                            хүрт�?л жилд 10%-аар ө�?нө: 2015 оноо�? 10%-аар    хүрт�?л жилд 5%-аар ө�?нө: 2020 оноо�? 5%-    Жилд 5%-аар ө�?нө
         Хууль бу�?аар түлшний мод                           буурна                                          аар буурна
                                         4,114 м 3
         б�?лтг�?х
                                     Хамгааллын аливаа н�?г�?н
                                    арга х�?мж�?�? байхгүй: газар     Сав газрыг одоогийн х�?мж�?�?нд нь ашиглах:      Сав газрыг хамгаалах: газар ба байгалийн
         Суурь жилийн үн�?лг�?�?*
                                      ба байгалийн ба�?лгыг         газар,байгалийн нөөцийг аажмаар ашиглах             нөөцийг тогтвортой ашиглах
                                         хурдтай ашиглах

                                                                                                                 Өрхүүдийн тоо хүн амын ө�?өлтийн
                                                                 Хүн амын ө�?өлтийг дагаж өрхүүдийн тоо ө�?нө
                                                                                                                 хурдын хага�?аар ө�?нө (2.35%), Тогтвортой     Өрхийн тоо жилд 1%-аар
                                                                 (4.7%), Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�?
                                                                                                                 ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах хүрт�?л           ө�?нө, н�?г өрхөд ногдох
         �?хуйн х�?р�?гц�?�?нд                     3                  давах хүрт�?л н�?г өрхийн х�?р�?гц�?�? арван жил
                                    2,046 м                                                                      н�?г өрхийн х�?р�?гц�?�? арван жил тутамд         х�?р�?гл�?�? нь арван жил
         ашиглагдах гуалин                                       тутамд 30 м3 х�?в�?�?р�?�? байна: 2015 онд арван
                                                                                                                 30 м3 х�?в�?�?р�?�? байна: 2020 онд арван жил     тутамд 30 м3 х�?в�?�?р�?�?
                                                                 жил тутмын х�?р�?гл�?�? 20 м3 , 2020 онд 10 м3
                                                                                                                 тутмын х�?р�?гл�?�? 20 м3 , 2025 онд 10 м3       байна
                                                                 болно
                                                                                                                 болно


                                                                 Хүн амын ө�?өлтийг дагаж өрхүүдийн тоо ө�?нө      Өрхүүдийн тоо хүн амын ө�?өлтийн              Өрхийн тоо жилд 1%-аар
                                                                 (4.7%), тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�?        хурдын хага�?аар ө�?нө (2.35%), тогтвортой     ө�?нө, н�?г өрхөд ногдох
         �?хуйн х�?р�?гц�?�?ний
                                    4,955 м 3                    давах хүрт�?л н�?г өрхийн х�?р�?гл�?�? 8 м3/жил       ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах хүрт�?л н�?г       х�?р�?гл�?�? нь арван жил
         түлшний мод б�?лтг�?х
                                                                 байна: 2015 онд 5 м3/жил, 2020 онд 3 м3/жил     өрхийн х�?р�?гл�?�? 8 м3/жил байна: 2020 онд 5   тутамд 8 м3/жил х�?в�?�?р�?�?
                                                                 болж буурна                                     м3/жил, 2025 онд 3 м3/жил болж буурна        байна


     Ойн гаралтай бүт�?�?гд�?хүүнүүд

        Жим�?, жим�?г�?н�? түүж
                                    282 өрх
        ашигладаг өрхүүд

        Байгалийн хүн�?ний ургамал                                Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах          Тогтвортой ашиглалтын х�?мж�?�?н�?�?�? давах
                                  282 өрх
        түүж ашигладаг өрхүүд                                    хүрт�?л жилд 3%-аар ө�?нө: 2015 оноо�? н�?г өрхөд   хүрт�?л жилд 2%-аар ө�?нө: 2015 оноо�? н�?г Жилд 0.5%-аар ө�?нө
        Хушны �?амар түүж                                         ногдох хураалт 2.5%-аар буурна                  өрхөд ногдох хураалт 2.5%-аар буурна
                                  200 өрх
        ашигладаг өрхүүд
        Эмийн ургамал түүж
                                  34 өрх
        ашигладаг өрхүүд
                                                               6 жил тутам болдог, нийт ашиглагдаж болох
        Худалдааны зориулалтаар                                                                            6 жил тутам болдог, нийт ашиглагдаж болох х�?мж�?�?ний 50%-ийг
                                    147.2 тонн                 х�?мж�?�?ний 50%-ийг х�?р�?гл�?д�?г, 2016 онд 75%
        хушны �?амар түүх                                                                                   х�?р�?гл�?д�?г
                                                               болж ө�?нө
     * 2007 оныг �?уурь жил болгон ав�?ан. Учир нь �?н�? онд �?удалгааны ажил �?х�?л�?�?н бөгөөд их�?нхи �?тати�?тик м�?д�?�?, материал, тухайн үед ав�?ан. Загварчлалыг 2005 – 2030 онуудад
     хамаарахаар гаргав. Загварчлалуудад х�?р�?гл�?гд�?�?н үн�? тогтмол байв.
                                                                                                                                                                                         Õàâñðàëò: Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí àðãà ç¿é áà òààìàãëàëóóä




79
80
                                          Суурь жилийн                                                        Таамаглалууд
                                            үн�?лг�?�?*

                                                           Улаанбаатар хотын хүн амын ө�?өлтийн хурдыг 2005, 2006, 2007 оны м�?д�?�?лл�?�?�? ав�?ан ба үүн д�?�?р үнд�?�?л�?н 2010, 2020,
     Улаанбаатар хотын хүн ам               1,031,200      2025 болон 2030 онуудын хүн амын ө�?өлтийг тооц�?он


                                                           Одоогоор нийт хүн амын 60% боловч 2016 онд 50%, 2020 онд 35%, 2025 онд 25% болж буурна. У�?ны х�?р�?гл�?�? нь 2015
     Г�?р хорооллын хүн ам                    620,950       онд одоогийн өдөрт н�?г хүнд ногдох 7.5 л-�?�?�? ө�?өж 22.5 л, 2020 онд 75 л болно.

     Байр, орон �?ууцанд амьдардаг                          Одоогоор нийт хүн амын 39% боловч 2016 онд 45%, 2020 онд 55%, 2025 онд 60% болж ө�?нө. �?�?г хүнд ногдох у�?ны
                                             403,260
     хүмүү�?ийн тоо                                         х�?р�?гл�?�? тогтвортой байна.

     Хувийн байшинд амьдардаг хүмүү�?ийн                    Одоогоор нийт хүн амын 1% боловч 2016 онд 5%, 2020 онд 10%, 2025 онд 15% болж ө�?нө. �?�?г хүнд ногдох у�?ны
                                              6,990
     тоо                                                   х�?р�?гл�?�? тогтвортой байна.
     Үйлдв�?р, бизне�?ийн байгууллагуудын      20,327        Жилд 5%-аар ө�?өж байна.2015 оноо�? 6.5%-аар, 2020 оноо�? 9%-аар ө�?нө
     тоо
     Цахилгаан �?танцуудын тоо                   3          2012 онд 4, 2025 онд 7 болно.

     Малын тоо толгой                        724,341       Г�?р хорооллын хүн ам ө�?өхийн хир�?�?р малчдын тоо ө�?өх боловч �?үргийн дундаж х�?мж�?�? тогтвортой байна.

                                            290 га (413
     У�?алгаатай фермийн талбай            га-д тариалалт   У�?алгаатай фермийн талбай 2008 оноо�? 10%, 2015 оноо�? 5%, 2025 оноо�? 2.5% -аар ө�?нө.
                                            хийгд�?�?н)
     * 2007 оныг �?уурь жил болгон ав�?ан. Учир нь �?н�? онд �?удалгааны ажил �?х�?л�?�?н бөгөөд их�?нхи өгөгдөл, �?тати�?тикуудыг т�?р үед ав�?ан. Загварчлалыг 2005 – 2030
                                                                                                                                                                               Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý




     онуудад хамаарахаар гаргав. Загварчлалуудад х�?р�?гл�?гд�?�?н үнүүд тогтмол байв.
                     ÀØÈÃËÀÑÀ�? Õ�?ÂË�?ËÈÉ�? ÆÀÃÑÀÀËÒ �?À
                                          Ò�?ÌÄ�?ÃË�?Ë


	 Sarantuya Zandaryaa,. Borhculuun, U. and S.
1                                                   7
                                                        	Монгол ул�?ын за�?гийн газрын 236 (2002) тоот
  Munkhtuyat. 2003. Reserves, Consumption and            тушаалын хав�?ралт.
  Contamination of Groundwater in Ulaanbaatar,      8
                                                        	 В.Рейд. 2001. Биологийн олон �?нз байдлыг
  Mongolia. Chapter 39 in The Ground Below Our
                                                          хамгаалахын тулд �?ко�?и�?темийн үйлчилг�?�?ний
  Feet: Atlas of Urban Geology Volume 14, United
                                                          үнийг бий болгох. Г.Д�?йли, Г.К.Эрлих, П.Хайл,
  Nations Economic and Social Commission for
                                                          Ж.С.Миллер. Хүний нөлөө давамгайл�?ан
  Asia and the Pacific, Bangkok.
                                                          �?ко�?и�?темд менежмент хийх. Ми�?�?урийн
	 Монгол Ул�?ын за�?гийн газраа�? 2009 оны 1-р
2
                                                          Ботаникийн хүр�?�?л�?нгийн х�?вл�?лийн газар,
  �?ард гарга�?ан м�?д�?�?ллийн дагуу Монгол ул�?ын             Сан Луи�?.
  нийт хүн амын тоо нь 2.7 �?а�? ба үүний 1,080,000   9
                                                        	Р.Ика�?он. 2002. Кат�?килийн хүр�?�?л�?н буй орчны
  нь Улаанбаатар хотод амьдардаг.
                                                         үйлчилг�?�?ний төлбөрүүд: �?ью Йорк хотын
3
    	Д.Ба�?андорж,Г.Даваа. 2005. Туул голын               �?ав газар дахь хөдөө аж ахуйн менежментийн
     �?ав газар-Үнд�?�?ний �?удалгаа. Б�?�?жин д�?х             төлөвлөгөөний �?тратегид хий�?�?н нийг�?м-
     Ю�?ЕСКО-гийн �?уурин төлөөлөгчийн газар               �?дийн за�?гийн анализ. “Хүр�?�?л�?н буй орчны
     д�?лхийн у�?ны үн�?лг�?�?ний хөтөлбөрт�?й                 үйлчилг�?�?ний хөл�?,�?мерик ул�?�? тө�?лийн
     хамтран гарга�?ан Д�?лхийн у�?ны 2 дахь тайланд        тайлан.
     зориулан Пари�? дахь Ю�?ЕСКО-гийн �?албар         10
                                                         Төв банкны ханшаар тооцов
                                                         	
     болон Монгол ул�?ын у�?ны үнд�?�?ний хороо
     хамтран б�?лтг�?�?�?н �?удалгаа.                    11
                                                        	Д�?лхийн Банк, Төв хувийн х�?вшлийн д�?д
                                                         бүтцийн зөвлөх н�?гж. 2007. Тогтвортой
4
    	Монгол ул�?ын за�?гийн газар, Ж�?ЙК�?. 2007.
                                                         хөгжлийн үнд�?�?: Монгол дахь д�?д бүтцийн
     Улаанбаатар хотын хөгжлийн хөтөлбөр ба
                                                         үйлчилг�?�?ний талаар �?рг�?н хар�?ан нь
     хотын ма�?тер төлөвлөгөөний �?удалгаа. Явцын
     тайлан дугаар 1:Хураангуй. Япон ул�?ын          12
                                                         Саранту�?а.З ба бу�?ад, Ба�?андорж,Даваа
                                                         	
     хамтын ажиллагааны нийг�?мл�?г, Монгол           13
                                                         Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                         	
     ул�?ын барилга,хот төлөвлөлтийн �?ам,мөн
     Монгол ул�?ын зам т�?�?в�?р,а�?лал жуулчлалын
                                                    14
                                                         Т�?р�?лж, Туул голын д�?�?д х�?�?�?г, Дунд ба доод
                                                         	
     �?амны захиалгаар тайланг б�?лтг�?�?�?н �?лмек            Туул.
     корпораци,�?зи номхон далайн зөвлөх компани,    15
                                                         К.Сугиура, Т.Кадота, Т.Зиан, М.Ишикава,
                                                         	
     мөн �?�?ро �?�?ахи корпораци                            Т.Ямазаки,    К.Пүр�?вдагва,    Я.�?мар�?анаа,
5
    	Саранту�?а.З ба бу�?ад, Ба�?андорж,Даваа               Д.Оюунбаатар,       Г.Даваа,     �?.Шархүү,
                                                         Б.Доржготов. 2005. Туул голын �?ав газар дахь
	 Ж�?ЙК�?,Монгол Ул�?ын За�?гийн газар
6
                                                         ца�?ны �?удалгаа. 2002-2005. Хойд Евразийн
                                                         у�?ны �?рг�?лт 2-р �?импозиум д�?�?р тавигд�?ан


                                                                                                  81
     Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



     илтг�?л.                                              тооны талаар тодорхой тоо баримт байхгүй
                                                          тул уг ажлын хүр�?�?нд �?вагд�?ан �?удалгааг орон
16
     Ба�?андорж, Даваа
     	
                                                          нутгийн албаны хүмүү�?ийн өг�?өн м�?д�?�?л�?лт�?й
17
     Г.Даваа, М.Эрд�?н�?ту�?а. 2005. Туул голын �?ав
     	                                                    харьцуулан Туул голын д�?�?д х�?�?гийн хүн амын
     газрын д�?�?д х�?�?гийн гидрологийн өөрчлөлт.            тоог авав.
     Хойд Евразийн у�?ны �?рг�?лт 2-р �?импозиум         32
                                                           Таван хошуу мал �?үргийн х�?р�?гл�?х өв�?,
     д�?�?р тавигд�?ан илтг�?л.
                                                          б�?лч�?�?рийн х�?мж�?�? харилцан адилгүй байдаг
18
     Ба�?андорж, Даваа
     	                                                    тул т�?дг�?�?рийг ижил н�?гжид шилжүүл�?н
19
     Олон ул�?ын шувууны холбоо. Монгол дахь
     	                                                    б�?лч�?�?рийн даацыг тухайн бү�?ийн мал �?үргийн
     шувууны чухал бү�? нутгийн лавлах: MN05 –             тоотой харьцуул�?ан ба инг�?хд�?�? хонин толгойд
     Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар                      шилжїїл�?н тооц�?он. Ямаа = 0.9 хонь, үх�?р = 6
                                                          хонь, т�?м�?�? = 5 хонь, адуу = 7 хонь.
20
     Ба�?андорж,Даваа
     	
                                                      	Ямаа = 0.9 хонь, үх�?р= 6 хонь, т�?м�?�? = 5 хонь,
                                                     33
21
     Олон ул�?ын шувууны холбоо
     	                                                 адуу = 7 хонь.
22
     Д�?лхийн байгаль хамгаалах �?ангийн бү�?ийн         	Эдг�?�?р утгуудын хооронд зарим н�?г зөрөө
                                                     34

     тайлан                                            байгаа. Эдг�?�?р диаграмыг 2007 онд �?вагд�?ан
23
     Хан Х�?нтийн дархан цаазат газар болон
     	                                                 ойн тооллогын дүнг�?�?�? авч ашигла�?ан болно.
     Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт            35
                                                          �?.Кри�?п, Ж.Дик, М.Муллин�?.2004 Монголын
                                                          	
     газруудад өөр өөр диаграмууд ишл�?�?�?н. Эдг�?�?р         ойн �?екторын тайлан.Д�?лхийн банк. Вашингтон
     м�?д�?�?,материалыг Хан Х�?нтийн дархан цаазат           ДС.
     газар болон Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн
     цогцолборт газрын ажилтнуудаа�? ав�?ан болно:      	Ба�?андорж, Даваа
                                                     36


     Дүг�?р�?үр�?н Хандмаа Батмөнх                      37
                                                          Ба�?андорж, Даваа
24
     	Олон ул�?ын шувууны холбоо. Монгол дахь          	Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                     38

      шувууны чухал бү�? нутгийн лавлах: MN056        39
                                                          Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                          	
      – Горхи-Т�?р�?лжийн байгалийн цогцолборт
      газар.                                          	Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                     40


25
     	CHF. 2003. Улаанбаатар хотын х�?р�?гц�?�?ний       41
                                                           Ба�?андорж, Даваа
      �?р�?лт�?д хий�?�?н үн�?лг�?�?. �?Г�?р �?анаачлага�?       42
                                                          Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газрын
                                                          	
      тө�?лийн хүр�?�?нд CHF олон ул�?ын байгууллагын
                                                          ажилчдын      м�?д�?�?лл�?�?р    100-175    худаг
      б�?лтг�?�?�?н тайлан. Улаанбаатар.
                                                          ашиглагдаж байгаа бол Даваа, Ба�?андорж
26
     Саранту�?а.З ба бу�?ад
     	                                                    нарын 2005 онд б�?лтг�?�?�?н диаграмд 163
                                                          худаг ашиглагдаж байгаа г�?ж үз�?�?н.Харин
27
     Саранту�?а.З ба бу�?ад
     	
                                                          Улаанбаатар хотын ма�?тер төлөвлөгөөний
28
     	CHF олон ул�?ын байгууллага                          2007 онд гар�?ан м�?д�?�?лл�?�?�? харахад нийт 180
29
     М.Шарав. 2007. Монгол ул�?ын тайлан:Ү
     	                                                    худаг байгаагаа�? 90 нь ашиглагдаж байгаа г�?ж
     йлдв�?рл�?лийг хөгжүүл�?х талаар авч х�?р�?гжүүл�?х        үзж�?�?.
     орон нутгийн удирдлагын төлөвлөгөө. Монгол       	Ж�?ЙК�?,Монгол Ул�?ын За�?гийн газар
                                                     43

     ул�?ын тайлан. �?зийн хөгжлийн банкнаа�?           44
                                                          Туул Сонгинын У�?ны нөөцийн хувьцаат
                                                          	
     зохион байгуул�?ан бодлогын �?еминарт
                                                          компаний 2007 онд б�?лтг�?�?�?н илтг�?л�?�?�?
     тавигд�?ан илтг�?л,Токио
                                                     45
                                                          Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�?
                                                          	
30
     Ба�?андорж, Даваа
     	
                                                          Улаанбаатар    хотын    у�?ан     хангамжтай
31
     Жуулчид, жуулчны баазын ажилчид,уул
     	                                                    холбоотойгоор гарга�?ан м�?д�?�?л�?л нь хүн амын
     уурхайн ажилчдыг �?нд оруулж тооцоогүй болно.         талаарх бу�?ад албан ё�?ны м�?д�?�?л�?л болон
     Туул голын д�?�?д х�?�?�?гт амьдардаг хүн амын            н�?г хүнд ноогдох у�?ны х�?р�?гл�?�?ний талаарх



     82
                                                     Àøèãëàñàí õýâëýëèéí æàãñààëò áà òýìäýãëýë



     бу�?ад �?удалгаатай огт таарахгүй, байгуулагын     55
                                                           Шарав
                                                           	
     їйлчилг�?�?ний хїр�?�?г�?р х�?згаарла�?ан байгаа        56
                                                           Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                           	
     юм. Худгаар дамжуулан у�? авч буй х�?р�?гл�?гчид
     нь г�?р хорооллын нийт оршин �?уугчдын             57
                                                        	Саранту�?а.З ба бу�?ад
     ердөө тал хувь байгаа юм.Мөн хувийн              58
                                                           Саранту�?а.З ба бу�?ад, Ба�?андорж, Даваа
                                                           	
     байшинтай х�?р�?гл�?гчдийн н�?г хүний өдөрт
     х�?р�?гл�?х у�?ны х�?мж�?�? нь бу�?ад �?удалгаатай
                                                      59
                                                           Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                           	
     харьцуулахад өндөр байгаагаа�? гадна хувийн       60
                                                           	Саранту�?а.З ба бу�?ад
     байшинтай хүмүү�? орон �?ууцанд амьдардаг у�?
     х�?р�?гл�?гчдийн нийт у�? х�?р�?гл�?�?ний гуравны
                                                      61
                                                           Ба�?андорж, Даваа
                                                           	
     хоёр хувийг х�?р�?гл�?д�?г г�?�?�?н �?удалгаа гарч       62
                                                           	Ба�?андорж, Даваа
     байгаа юм.Харин бу�?ад �?удалгааны дүнг�?�?�?         63
                                                           	Саранту�?а.З ба бу�?ад
     харахад г�?р хорооллын х�?р�?гл�?гчид өдөрт
     7.5 л у�? н�?г хүн х�?р�?гл�?ж байгаа бол хувийн      64
                                                           Саранту�?а.З ба бу�?ад
                                                           	
     байшинд амьдардаг х�?р�?гл�?гчид н�?г хүн өдөрт      65
                                                           	Ба�?андорж, Даваа; Даваа, Эрд�?н�?ту�?а
     87 л у�? х�?р�?гл�?ж байгаа юм.Хотын у�? �?увгийн
     ашиглалтын газраа�? гарга�?ан �?удалгаанаа�?
                                                      66
                                                           Г.Даваа, Д.Оюунбаатар, M.Сугита. 2006.
                                                           	
     харахад орон �?ууцанд амьдардаг х�?р�?гл�?гчдийн          Монгол орны хүр�?�?л�?н буй орчны �?удлаачдад
     н�?г хүний х�?р�?гл�?�? өдөрт 278 л байгаа юм.             зориул�?ан гарын авлага. Монгол орны гадаргын
     Хотын у�? �?увгийн ашиглалтын газраа�? хувийн            у�?.Хууда�? 55-68.
     байшингуудад түг�?�?ж буй у�? нь дан ганц ахуйн     67
                                                           	Ба�?андорж, Даваа; Даваа, Эрд�?н�?ту�?а
     зориулалтаар бу�? мөн жижиг х�?мж�?�?ний бизне�?,
     үйлчилг�?�?ний зориулалтаар ашиглагддаг ба
                                                      68
                                                           Л.�?ацагдорж, П.Батима. Монгол орны уур
                                                           	
     �?н�? нь үйлдв�?рийн зориулалтаар ашиглагддаг            амь�?галын өөрчлөлт 2003, Ба�?андорж, Даваа
     у�?ны тооцоонд орохгүй �?вж ир�?�?н байна.           69
                                                           Ба�?андорж, Даваа.
                                                           	
     Иймд бизне�?ийн зориулалтаар ашигладаг у�?ны       70
                                                           Саранту�?а.З ба бу�?ад, Ба�?андорж, Даваа.
                                                           	
     х�?мж�?�? өдөрт 635 л байдаг. Хөдөө аж ахуйд
                                                           Улаанбаатар хотын у�?ны х�?р�?гц�?�?г хангаж
     х�?р�?гл�?ж буй у�?,мөн цахилгаан �?танцуудад
                                                           буй алювийн хурда�? нь �?үүлийн 50 жилд 2-8.5
     х�?р�?гл�?д�?г у�?ны тооцоог Хүн�?,хөдөө аж
                                                           м-ийн хооронд уналттай бай�?ан. Уг �?удалгааны
     ахуй,хөнгөн үйлдв�?рийн �?ам болон Ба�?андорж,
                                                           ажлын хүр�?�?нд �?дг�?�?р 2 ц�?гүүдийн хооронд
     Даваа нарын (2005) �?удалгаанаа�? ав�?ан.
                                                           х�?мжилт хийж ир�?х 25 жилийн хугацаанд
46
     Д�?лхийн Банк
     	                                                     у�?ны түвшний бууралт �?мар байхыг урьдчилан
47
     Ж�?ЙК�?, Монгол Ул�?ын За�?гийн газар ;
     	                                                     тооц�?он. Сав газрын д�?�?д х�?�?гийн �?ко�?и�?тем
     Саранту�?а.З ба бу�?ад                                  өөрчлөгд�?өн нөхцөлд гүний у�?ны түвшний
                                                           тал хувьд нөлөөлнө. Үлд�?х х�?�?�?г бу�?ад хүчин
48
     Ба�?андорж, Даваа
     	                                                     зүйлүүд нөлөөлөх ба Улаанбаатар хотын у�?ны
49
     Ж�?ЙК�?, Монгол Ул�?ын
     	                           За�?гийн    газар;         х�?р�?гл�?�? ч мөн үүнд хамаарна.
     Саранту�?а.З ба бу�?ад                             71
                                                           	 Өнөөгийн үн�? ц�?н�? нь ир�?�?дүйд гарах нийт
50
     Хотын у�? �?увгийн
     	                      ашиглалтын     газраа�?          зардал, олох үр ашгийн нийлб�?рийн өнөөдрийн
     б�?лтг�?�?�?н диаграм                                      утга юм. Эн�? нь ир�?�?дүйн зардал, үр ашгийг
                                                            тодорхой х�?мдралын хувь ашиглан (�?н�?
 	Ж�?ЙК�?, Монгол Ул�?ын За�?гийн газар
51
                                                            �?удалгаанд 10%) өнөөгийн утгад шилжүүл�?н
52
     Ба�?андорж, Даваа
     	                                                      н�?мн�?. Х�?мдралийн хувийг тооцох гол зарчим
                                                            нь аливаа зүйлийн одоогийн үн�? ц�?н�? нь
53
     Д�?лхийн Банк, Төв хувийн х�?вшлийн д�?д
     	
                                                            ир�?�?дүйд тодорхой х�?мж�?�?г�?�?р алдагдана г�?ж
     бүтцийн зөвлөх н�?гж
                                                            үз�?х юм.
54
     Д�?лхийн Банк,Төв хувийн х�?вшлийн д�?д
     	                                                72
                                                           	Д�?лхийн Банк. 1997. �?жилчдын үн�?лг�?�?ний
     бүтцийн зөвлөх н�?гж
                                                            тайлан: Улаанбаатар хотын үйлчилг�?�?г


                                                                                                    83
     Òóóë ãîëûí ýõèéí ýêîñèñòåìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íý öýíý



     �?айжруулах тө�?өл.Тайлангийн дугаар. 163 79-       	Г.Линд�?тром,Б.Иохан�?�?ан,Б.Пер�?�?он,М.
                                                      85

     MOG, Вашингтон ДС.                                 Гарделин,С.   Берг�?тром.    1997.   ХБВ-96
                                                        гидрологийн загварын туршилт ба хөгжүүл�?лт,
73
     Ба�?андорж, Даваа
     	
                                                        Гидрологийн �?�?тгүүл 201: 272-288.
 	Саранту�?а.З ба бу�?ад
74
                                                      87
                                                           Р.Далей. 1991. �?гаарын өгөгдлийн анализ.
                                                           	
 	Ба�?андорж, Даваа
75
                                                           Кембрижийн их �?ургуулийн х�?вл�?лийн газар.
76
     Ж.Даваа�?үр�?н, Д.Ба�?андорж. Монгол ул�?ын
     	                                                88
                                                           Б.Иохан�?�?ан. 2002. Гидрологийн загварчлалд
                                                           	
     у�?ны д�?д бүтцийн хөгжил ба түүнд учирч буй            ашиглах зорилгоор хур тунада�?ны талбайг
     �?аад б�?рхш�?�?л.2008. �?ҮБ-ын �?зи, �?омхон                х�?мжих,Швед. Газарзүйн �?удалгааны төв.
     далайн бү�?ийн �?дийн за�?аг,нийгмийн коми�?�?ын           Готёбургийн их �?ургууль, Тайлан A76 2002.
     �?зи, �?омхон далайн орны нийг�?м-�?дийн
                                                       	Х.Л.Пенман. 1948. У�?ан �?ан,�?ул хөр�?,б�?лч�?�?р�?�?�?
                                                      89
     за�?гийн хөгжилд �?кологийн ач холбогдол бүхий
                                                        �?вагдах байгалийн ууршилт. Цуврал. A, 193:
     у�?ны д�?д бүтцийн үзүүл�?х нөлөө �?�?д�?вт бү�?ийн
                                                        120-145.
     анхдугаар бага хурал д�?�?р тавь�?ан илтг�?л�?�?�?.
     Сөүл хот.                                         	Г.Линд�?тром, С.Берг�?тром. 1992. Темпратурын
                                                      90

                                                        гажилтад үнд�?�?л�?н HBV болон PULSE
77
     Туул Сонгинын У�?ны нөөцийн хувьцаат
     	
                                                        загваруудыг �?айжруулах. 25(1): 16-23.
     компани, танилцуулга 2005
                                                      91
                                                           Иохан�?�?анын �?удалгаанд үнд�?�?л�?в
                                                           	
78
     �?ка�?иагийн Ин�?титут, Газрын доорхи у�?ны
     	
     нөөцийн үн�?лг�?�?ний олон ул�?ын төв.2008.          92
                                                           И.М.Шав. 1988. Гидрологийн дадлага, 2 дахь
                                                           	
     Д�?лхий д�?х Газрын доорхи у�?ны зохиомол                х�?вл�?лт.
     арвижуулал                                       93
                                                           Г.Линд�?тром. 1997. HBV загварт зориул�?ан
                                                           	
79
     Ба�?андорж, Даваа
     	                                                     �?нгийн автоматик тооцоолол. Умардын у�? зїй
                                                           28(3): 153-168.
 	Г.Линд�?тром, �?.Родхе,1986. Хүчилтөрөгч-18
80

  аргыг ашиглан �?ав газар дахь у�?ны �?олилцоо           	Ж.И.�?�?ш, Ж.В.Сатклифф. 1970. Ерөнхий
                                                      94

  ба шилжилтийн цагийг загварчлах. Умардын              загварчлал    ашиглан     голын      ур�?ацын
  гидрологи. 17: 325-334.                               урьдчил�?ан төлвийг гаргах. I х�?�?�?г – Зарчмын
                                                        х�?л�?лцүүлгүүд. У�? �?удлал �?�?тгүүл 10(3): 282-
81
     Б.Берг�?тром, Б.Карл�?он, 1994. Балтийн т�?нги�?
     	
                                                        290.
     рүү цутгах голын ур�?ац: 1950-1990. Aмбио
     23:280-287, П.Гр�?хем. 1999. Балтийн �?ав газарт   95
                                                           Ж.Харлин, К.С.Кунг. 1992. Үерийн загвар
                                                           	
     ир�?х ур�?ацын загварчлал. Aмбио 28:328-334.            болов�?руулах      үеийн      параметрүүдийн
                                                           тодорхойгүй байдал ба х�?лб�?р, Швед. У�? �?удлал
82
     С.Берг�?тром, Ж.Харлин,Г.Линд�?тром. 1992.
     	
                                                           �?�?тгүүл 137: 209-230.
     Шведийн үерийн у�? зайлуулагчийн загвар. I:
     Шин�? гарын авлага. У�? �?удлалын шинжл�?х            	В.Х.Пре�?�?,С.�?.Теукол�?ки,В.Т.Веттерлинг,Б.П
                                                      96

     ухааны �?�?тгүүл 37(5): 505-519.                     .Фланнери. 1992. ФОРТР�?�?-ы тоон утгуудын
                                                        заавар. Шинжл�?х ухааны тооцолол хийх урлаг,
83
     Т.Ютман. 1992. Ур�?ацын бүт�?�?мжийн газрын
     	
                                                        2 дахь х�?вл�?л, Кембрижийн их �?ургуулийн
     зураг,Швед. Умардын у�? �?удлаачдын уулзалт,
                                                        х�?вл�?лийн газар.
     �?лта,М.Брендт,Т.Ютман,Х.�?лек�?андер�?он.
     1994. Sveriges Vattenbalans. Еrsmedelvдrden      97
                                                           Г.Линд�?тром ба бу�?ад
                                                           	
     1961-1990 av nederbцrd, avdunstning och avr-
     innning. SMHI Hydrologi, nr 49, Norrkцping.
     Norway, NHP report No. 30. pp 643-651. Kanal-
     tryckeriet, Motala.
84
     Б.�?рхейм�?р. 1998. Гол дахь азот – Умард зүгийн
     	
     нөхцөлд хий�?�?н загварчлал ба анализ.




     84