57179 Wan Lis Fulap Stori: Fasin Blong Karem Lis Long Epi Short toktok long stadi blong ol lis long Epi Note: Lessee - man wei karem/tekem lis Lessor - man we i givim/salem lis Fes Toktok Jastis Blong Evriwan hemi wan program blong risej mo divelopmen blong Wol Bank we oli singaotem Jastis blong olgeta we oli Pua, we i sapotem ol program blong wok long ol kantri we i gat oli stap fesem ol problem from ol difren loa we oli gat. Stadi ia, we i lukluk long 23 lis long aelan blong Epi, hemi fes risej we JBE i mekem blong lukluk long ol graon mo fasin we oli lukaotem ol risos (Land & Natural Resource Management - L&NRM) mo hao oli save kasem jastis long sam aelan long Vanuatu. Bambae oli mekem risej ia tu long Tanna. Blong lukluk long bigfala storian blong ol lis long Vanuatu, JBE wetem givhan long gavman blong Vanuatu blong kolektem mo stadi long ol lis blong gavman. Wok ia i bin stat long let 2009 mo bae i mekem i posibol blong skelem ol infomesen blong wan aelan wetem ol infomesen we oli kolektem abaot Vanuatu. Olgeta sekta blong gavman we JBE program i sapotem hemi Loa mo Jastis Sekta Strateji, we i stap lukluk blong mekem loa i strong mo blong ol difren grup we oli lukluk long loa mo jastis oli save wok tugeta. JBE i stap givhan tu long Vanuatu Lan Sekta Fremwok (VLSF) we i stap soem wan rod blong yumi save lukaotem graon blong mekem mane, blong mekem se ol wok long graon oli stret mo blong i save stap gud oltaem. Bigfala tingting blong VLSF i blong gat wan system we fulap man i save givhan tugeta blong fasin blong yusum mo lukaotem ol graon blong Vanuatu. Hemia nao ol stamba tingting bihaen long VLSF: • Mekem gud fasin blong lukaotem graon • Stretem ol problem wetem ol kastom lan ona • Mekem gud ol seves blong graon • Mekem sekta blong graon i wok gud mo i mekem mane • Mekem se evri grup we oli gat raet long graon oli save yusum JBE i stap hop se stadi we oli mekem long aelan blong Epi mo Tanna long ol lis mo fasin blong stretem ol problem blong lis, i save givhan long gavman mo ol NGO taem oli stap mekem ol desisen long graon. Ripot ia i stat wetem wan fes toktok we i tokbaot program blong JBE, risen blong L&NRM mo wei we oli save kasem jastis long ol aelan insaed long reform ajenda blong gavman blong Vanuatu. Seksen 2 i gat ol infomesen blong histri mo yus blong mane (ekonomi) blong Epi mo i givim wan sot toktok long saed blong strakja we oli stap yusum blong lukaotem olgeta (governance) mo ol aktiviti we ol NGO oli stap wok long hem. Seksen 3 i gat 4 pat. Seksen 3.1 hemi givim wan sot toktok long saed blong ol lis blong graon long aelan blong Epi mo i tokbaot smol histri blong ol lis mo ol difren kaen lis (lease categories). Seksen 3.2 i givim smol toktok long fasin we oli stap mekem lis (lease process) mo ol difren rul blong mekem lis long Vanuatu, mo i karem on infomesen we i kamaot long risej blong Epi blong ripot long ol samting blong graon. Seksen 3.3 i tok baot ol gudfala samting we oli save winim long lis mo seksen 3.4 i tokbaot ol problem oli stap fesem taem oli mekem ol lis. Yumi mas save se ol toktok long ripot ia oli ol fes toktok nomo (preliminary) mo bae oli tokbaot moa afta long risej we bae oli mekem long Tanna. Fasfala appendix i tokbaot fasin we mifala i mekem risej, namba tu i tokbaot long ditel long wanwan lis we oli stadi long hem mo namba tri i givim sam eksampol we Dipatmen blong Lan (DoL) i gat blong ol lis blong agrikalja, blong mekem bisnes (commence) mo ol spesel lis. Ol stamba samting we oli faenemaot taem we oli mekem risej long Epi i stap long las toktok long ripot ia. Ol lis long Epi • Ol infomesen we Gavman blong Vanuatu i gat i soem se i gat 22 lis long Epi. I gat ol had kopi blong 20 long ol lis ia long DoL. I gat narafala trifala lis, we DoL i nogat long ol fael blong hem, we oli faenem se i gat long Epi taem oli stap mekem risej. I mekem se i gat 23 lis we i stap long Epi we oli mekem risej long olgeta. • 20 lis (taem yu tekemaot 1 from i nogat eni infomesen long hem, 1 we oli kanselem mo 1 oli putum bak (surrendered) i kasem 6,317 hekta mo i kavremap samples 14.18 % long eria long aelan blong Epi. • 17 long 23 long ol lis ia oli bin mekem long ol taetel blong graon we oli stap bifo long Independens. • Long ol 23 lis ia, 8 long olgeta i blong agrikalja, 8 i blong mekem bisnes, 1 i blong haos blong slip mo 2 oli no save gud se blong wanem (be ating oli ol spesel lis from se wan hemi blong gat ol samting blong komunikesen mo blong faenem rod blong yu long solwora (navigation), mo narafala wan i wan lis blong ofis blong provins) • Long ol 7 lis blong agrikalja long Epi, wan lis nomo i wok strong blong mekem agrikalja. Be lis ia, i kavremap 12% blong graon long Epi (5, 343 hekta) mo i kavremap sam long bes graon blong agrikalja, i gat bigfala kwestinmak long hem. Ol mane blong lis ia (premium mo rent blong wan yia) oli pem i go long 5 man we oli saenem lis long bihaf blong ol kastom lan ona. Iven oli gat wan strakja blong trust grup blong ol lan ona ia, oli spenem $500,000 (o samples 50,000,000vt long 7 manis). Hemia i soem se i mas gat ol gudfala mo strongfala plan blong lukaotem ol mane we i kam long lis blong mekem se i save givhan long ol famle blong long taem. Ripot i stap se man we i karem lis hemi karemaot finis ol garen we oli stap long graon ia bifo oli mekem lis long hem. • Oli pem premium blong lis long 1 lis nomo (luk poen antap) be oli no pem premium long ol lis we oli stap long ol taetel bifo long Independens. • Wan narafala lis we i kavremap 539 hekta i luk olsem i stap wok smol mo i givim 13 wok nomo. • Rent blong ol lis blong agrikalja i stap samples raon long 200 – 250vt long wan hekta blong ol lis blong agrikalja mo 3,500 – 4,000vt long wan hekta blong ol lis blong bisnes (commercial). Blong ol spesel lis hem samples 14,000vt long wan hekta long wan yia • 6 long ol 8 lis blong agrikalja oli bin gat dispute long hem, mo long tufala narafala wan olgeta we oli givim lis oli no glad from se man we i karem lis i no mekem divelopmen long hem. • I luk olsem sam long ol lis long Epi ol famle oli mekem blong holem taet ol graon blong olgeta, ating blong mekem bisnes, be oli no talem long ol memba blong komuniti o ol narafala lan ona mekem se oli stap gat raorao from. • Long ol 23 lis we oli mekem stadi long olgeta, i gat 10 we oli stap dispute long hem. Fulap long ol lis ia i bitwin long olgeta we oli stap klem se oli ol kastom lan ona blong ol graon we oli gat lis long hem. Samfala samting we oli faenemaot long proses blong mekem wan lis. • Oli faenemaot se i gat 2 lis we oli mekem long sikret (blong mekem divelopmen long graon o blong lisim i go long sam narafala man) mo oli no letem ol narafala lan ona mo ol narafala man we oli stap klem, oli save long hem. Mo tu oli no talem long aelan kaonsel blong jif. Wan narafala kes we i no bin talemaot long ol pipol mo ol jif hemi lis blong wan bigfala pis graon blong mekem agrikalja. • Ating DoL i bin mekem sam lis we i nogat ol stret pepa blong olgeta. Eksampol, Kastom Ona Identifikesen Fom (COIF) hemi wan impoten fom/pepa, from se hemi representem kastom fasin mo fasin blong wok blong gavman blong faenemaot hu nao i stret kastom lan ona blong nem blong hem i go long lis. Man we oli faenemaot hem long COIF, hem nao hemi stret wan blong saen olsem man we i givim lis sapos oli rejista long lis. Oli putum ol fael blong COIF i seperet long ol fael blong lis mo faenem nomo COIF blong 2 long ol lis nomo long Epi. Iven long tufala ia, oli no rekodem ol se oli bin toktok wetem ol narafala kastom lan ona mo ol jif mo ating oli no mekem. Long wan kes, wan bigfala jif i talem se hem i bin askem long DoL tri taem blong luk wan COIF form we hemi i talem se i blong graon blong hem, be olgeta oli no givim. • Oli no stap mekem ol sosol mo envaeromentol impakt assessment (stadi blong luk hao nao developmen i save afektem laef blong ol pipol we oli stap raon long ples blong lis mo envaeromen) iven se i stap long loa blong yumi blong oli mas mekem. Eksampol, oli givim wan lis blong agrikalja (we i kavremap 21 % blong aelan) be oli no bin mekem eni stadi long hao bae i afektem olgeta pipol mo oli karemaot garen blong sam man. • Ol premium i save mekem man i salem graon be sapos oli no lukaotem gud, bae i no save givhan long olgeta long fiuja. • I nogat tumas sapot o infomesen blong save givhan long ol lan ona blong mekem ol desisen. Hemia i soem long kes long saed blong ol infomesen blong ol narafala fasin blong mekem narafala kaen divelopmen (we i no yusum lis) mo tu long saed blong ol lis we Minista blong Lan i saenem olsem man we i givim lis. • Praktis blong raetem ol lis ia long Inglis i mekem se ol kastom lan ona oli no stap save ol raet blong olgeta mo ol samting we oli mas mekem ananit long lis. • Taem oli no folem stret fasin blong mekem lis hemi mekem se wanem we bae i kamaot long hem bae i nogud, olsem ol raorao bitwin ol lan ona, oli save karem graon blong long taem (evriwan oli stap mekem lis blong 75 yia), rent i smol nomo (speseli blong ol lis blong agrikalja), fasin we ol man we oli stap karem ol lis oli stap putum se sapos taem blong lis i finis, bae oli mas pem kompensesen blong karem bak graon, mo antap long evri samting, i no gat tumas samting i go bak long komuniti. Samfala storian we oli faenemaot abaot fasin blong lukaotem lis • Fasin blong stretem ol raorao i luk plante long olgeta oli yusum ol difren kaen rod blong stretem. Kaonsel blong ol Jif blong Aelan hemi wan rod we sam oli stap yusum be i nogat tumas paoa blong pusum ol desisen blong hem. Mo tu i nogat loa we i stap talem se kot i mas folem ol desisen we ol jif oli tekem. From se hemia, i mekem se man i stap karem ol kes blong olgeta i go stret long kot oltaem. Long sam kes long kot, nogat wan pati i lus, eksampol, bae kot i talem se pati we i winim lis bae i pem kompensesen i go long hemia we i lus. • Wan narafala kes i luk DoL i no luksave wan desisen we kot i mekem taem i rejista long wan graon. Hemia i minim se DoL i mas wok moa long komunikesen mo fasin blong kipim ol fael blong hem. • Oli no stap jekem ol mane blong rent blong wanwan yia mo mo oli no stap jekem se ol man oli stap folem ol kondisen blong lis o no. Sam kastom lan ona oli talem se oli no glad se sam man we oli tekem lis oli no mekem divelopmen long graon olsem se oli promes blong mekem. Wan lis nomo we Lan Refri i kanselem folem wan agrimen we i stap long lis we oli no folem. • Ol man we oli stap holem ol posisen blong sot taem (olsem Minista blong Lan, Daerekta General blong Lan mo Daerekta blong Lan) i save afektem ol wok blong lukaotem gud ol lis. Wan kes i luk wan pis graon we oli rejista long hem, afta oli karemaot, afta oli rejista long hem, long 8 manis nomo. I bin gat ol difren man oli lukluk long kes ia long proses blong hem mekem se i olsem ia. • I luk olsem i nogat man i stap go bak mo jekem ol lis we oli raorao from we Minista blong Lan i saenem. DoL i save wok moa blong stretem ol problem blong graon. Wan diagram we oli jes mekem (Mei 2010) we taetel blong hem ‘Fasin blong karem mane long Kastom Ona Trust Akaon (COTA) i talem se ‘kastoma i mas givim pepa we i kam long Aelan Kot o Lan Tribunal long Dipatmen blong Lan’ blong statem proses blong statem lis mo stat blong givim mane long akaon blong COTA. Hemia i minim se ol kastom ona oli mas stretem ol raorao olgeta yet mo olgeta yet oli mas traem blong karemaot nem blong Minista long lis. Be problem se ol kastom ona oli mas nidim sam givhan blong oli mekem ol samting ia mo tu Epi i nogat wan kastom lan tribunal mo i gat rikod blong tu kes nomo we oli harem long aelan kot. • Ating i gat wan kes we oli mekem gud COTA blong olgeta we wan man we i lis graon i sanem mane i go long wan akaon we oli lukaotem gud. Wok folem ol bigfala tingting blong 2006 Lan Samit I gat 20 resolusen we i bin kamaot long 2006 Lan Samit we Kaonsel blong ol Minista i bin saenem, be wok i go slo blong mekem ol tingting ia oli wok. Sam stamba tingting we i stap insaed long 20 rekomendasen ia: • Oli mas serem onasip blong graon long ol memba blong komuniti/famle • Hemi impoten blong evriwan i pat blong mekem desisen, mo tu ol woman. • Faenemaot ol kastom baontri • Oli mas lukluk go bak (review) long ol lis oltaem blong jekem ol rent mo ol kondisen blong lis. • Blong ol aelan kaonsel blong jif i mas talem yes bifo oli mekem lis • Blong karemaot paoa blong Minista blong i save saen long lis sapos i gat dispute • I mas gat wan fasin blong pem rent mo premium we i stret ( i no rabem ol kastom lan ona) • I mas gat zoning blong graon bifo oli mekem lis • I mas gat moa wok blong luk save ol nid blong kalja, envaeronmen mo hao man i save gat raet long graon. • Lis i mas stap long bislama Stadi we oli mekem long Epi i soem se i nid blong wok moa long ol rekomendesen blong Lan Samit, mo tu i mas gat moa wok long saed blong serem gud mane blong lis mo blong mekem se i save givhan long olgeta longtaem. Hemi impoten blong givhan moa long ol memba blong komuniti blong mekem se oli save mekem ol stret tingting long taem we oli wantem lisim graon. Ol aksen ia oli save mekem se taem we evri samting i finis, bae i nogat problem blong ol kastom lan ona we oli wantem lisim graon blong olgeta. Mo tu i gat wan bigfala hol bitwin wanem we oli wantem mo wanem i stap tekem ples long saed blong ol kastom lan ona sapos oli wantem ol narafala kaen divelopmen we i no yusum lis. Hemia i wan gudfala topic blong mekem moa risej long hem. “I had tumas long mifala blong karem infomesen long hao blong mekem development insaed long kraon blong mifala, olgeta long Vila oli no moa tingbaot mifala mekem se taem investa I kam mifala i mekem lis agrimen wan taem from mifala tu i wantem mane we i hariap mo i isi blong karem.” Ol samting we yu mas gat bifo yu tekem wan lon i had tumas mekem se ol lokol pipol oli no save karem ol lon blong mekem ol divelopmen projek. Long narafala saed, ol waetman oli gat mane so oli save divelopem graon blong yumi. Gavman i setemap finis wan bank blong Agrikalja mo wan skul blong agrikalja. Ol pipol oli gat graon, oli sanem ol pikinini blong olgeta go long skul blong agrikalja blong kasem save, be taem oli finis, i nogat mane blong mekem divelopmen long graon blong olgeta. Sapos oli go long ol bank blong karem loan, ol bank oli wantem se oli mas mekem lis long graon, be ol man ples oli no gat mane blong mekem lis Billy Bakokoto (Ifira Councilor) Shefa Provincial Councillors Meeting, May 2010